Marek Prejs

Poezja pnego baroku

Pastwowe Wydawnictwo Naukowe

Poezja pnego baroku

MAREK PREJS

Poezja pnego baroku

Gwne kierunki przemian

WARSZAWA

1989 NAUKOWE

PASTWOWE WYDAWNICTWO

Okadk projektowaa Maria Elbieta Anna Anna uszczyska Buszkowska Grzegorowska Korektor Schubert Redaktor Redaktor techniczny

Tytu dotowany przez Ministra Edukacji Narodowej

Copyright Pastwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1989

ISBN 83-01-09070-7

Pastwowe Wydawnictwo Naukowe Wydanie I. Nakad 2500+250 egzemplarzy. Arkuszy wydawniczych 13,5. Arkuszy drukarskich 11,25. Papier pimienny, sat. kl. III, 71 g, 70X100 cm. Oddano do skadania w sierpniu w 1988 r. Podpisano do druku w marcu 1989 r. Druk ukoczono w maju 1989 r. Zamwienie nr 70576/88. Z-10/914 Poznaskie Zakady Graficzne im. M. Kasprzaka

WSTP

Opini o rzekomym zdziczeniu" poezji czasw sa skich (jak i caej literatury oraz kultury pnego ba roku) ugruntowaa w opinii spoecznej na wiele dzie sitkw lat znakomita skdind i niezwykle warto ciowa synteza pira Ignacego Chrzanowskiego: Hi storia literatury niepodlegej Polski, ksika, z ktrej uczyo si i uczy wiele pokole Polakw. Dodajmy, e na poparcie swej tezy autor przytoczy jedynie drobny fragment z Uwag mierci niechybnej Jzefa Baki. Nieco dalej pomieci te kilka ju pochlebniejszych spostrzee odnonie do twrczoci Elbiety Drubackiej, potraktowanej jednak przede wszyst kim jako zapowied lepszych czasw" owiecenia l . Taki to mniej wicej obraz poezji pnego baroku utrwali si w wiadomoci spoecznej i pokutuje cz stokro do dnia dzisiejszego, tym bardziej, e o gu pocie" i potwornoci" tej literatury pisa take Alek sander Bruckner, a i inni badacze formuowali po dobne sdy (np. Jzef Feldman) 2 . Cho brzmi to niewiarygodnie, jednak przesdza5

jca o wszystkim, jednoznacznie negatywna ocena po wizana zostaa w wiadomoci wielu pokole z bra kiem jakiejkolwiek wiedzy o tej poezji, nawet na po ziomie tak podstawowym, jak zwyka znajomo tek stw. Mona nawet powiedzie, i autorytet uczonych takich jak Ignacy Chrzanowski zamkn" waciwie drog badaniom nad literatur i kultur czasw sa skich jeszcze w chwili, nim zostay one naprawd pod jte. Do tej pory przecie ten etap barokowego pi miennictwa jest zdecydowanie najsabiej spenetrowa ny, a odgrnie przyjtym wartociowaniem niejedno krotnie jeszcze zastpuje si rzeteln analiz poszcze glnych zjawisk. Dodajmy jednak, e jednostron nie negatywna ocena Ignacego Chrzanowskiego jest poniekd zrozumiaa zwaywszy, i dla badacza tego kryterium patriotyczne" byo podstawowym, jeeli chodzi o wartociowanie zjawisk literackich; a tym samym niewtpliwy kryzys polityczny, jaki przey waa Polska pod panowaniem obydwu krlw z dy nastii wettyskiej, niejako naturalnie" pocign musia za sob oglny upadek kultury. Z tego faszy wego w gruncie rzeczy rwnania wycofali si ju od dawna historycy sztuki. Nie ukrywaj oni bynajmniej, i pierwsza poowa XVIII wieku to okres wspaniae go rozkwitu sztuk plastycznych na terenach wczesnej Polski. Ksawery Piwocki tak pisze o tym okresie:
Pierwsza polowa XVIII w. stworzya polski pejza arty styczny, ktry dopiero w ostatnich latach ulega przekszta ceniu i zatarciu: niezliczone kocioy i kociki, przydrone kapliczki (tak tpione przez hitlerowcw jako typowo pol-

skie), drewniane synagogi o swoistym ksztacie, zacztki od rbnoci regionalnych w budownictwie chat chopskich, typ architektury miast i miasteczek, murowanej i drewnianej odbudowujcych si za drugiego Sasa po zniszczeniach wo jen szwedzkich, typ paacw i dworw, dworskich zabudo wa. Cay ten klimat otoczenia czowieka by odczuwany jako polski ju przez wielkich poetw romantycznych, tych nauczycieli polskoci, i to cznie z nie zawsze chwalebny mi obyczajami, jakie si w tym otoczeniu krzewiy i ro sy'.

Niektrzy badacze dopatruj si nawet w tym zja wisku potwierdzenia pewnych oglnych prawidowo ci rzdzcych rozwojem sztuk plastycznych. Naley do nich niewtpliwie Tadeusz Chrzanowski:
I znowu klski pocztku wieku XVIII, a potem rw nolegle do narastania saskiego nierzdu jeszcze jedna, tym razem pna i w swojej schykowej bujnoci bodaj czy nie najbardziej fascynujca sarmacka wersja baroku i rokoka. To drugie przecignie si z nieprawdopodobn energi w gb owieconego panowania Krla Stasia. Gdyby mierzy amplitud dziejw naszego kraju miar jego artystycznych osigni, uzyskalibymy obraz jake r ny od danych i ocen ustalonych przez historykw. wietno sztuki maskowaa rozkad pastwa, wystpowaa jakby na przekr wszystkiemu w okresach szczeglnej stagnacji czy wrcz regresu ideowego. Pierwsza fala wspaniaoci przy chodzi jakby w przeddzie i nazajutrz po Guzowie, druga rwnolegle z niepotrzebn Rzplitej Wiktori Wiedesk, trzecia uwietnia pozorny blask saskich zapustw 4 .

Swoistego postawienia kropki nad i" dokona wy dany w 1981 roku tom zbiorowy Sztuka 1 po. XVIII wieku, prezentujcy dorobek artystyczny tych czasw w caej jego wspaniaoci i rnorodnoci 5 . Wspom7

nie te trzeba o pierwszej wysokiej klasy syntezie wyrosej na bazie tych bada. Jest to Sztuka polska XVIII wieku Mariusza Karpowicza, dajca syntetycz ny ogld osiemnastowiecznego baroku, jego dynamiki i ekspansywnoci take w dobie stanisawowskiej 6 . Trzeba przyzna, i uwalnianie si od przemonego wpywu rwnania, utosamiajcego upadek polityczny z upadkiem ycia artystycznego, w przypadku historii literatury przebiega znacznie wolniej, co moe dziwi, zwaywszy, i pierwsze, ale jake wartociowe kroki w tej mierze poczyniono ju do dawno. Mam tu oczywicie na myli wydan po raz pierwszy w 1948 roku (a wznowion w 1978) ksik Wacawa Boro wego: O poezji polskiej w wieku XVIII. Znaczenia tej pracy nie sposb chyba przeceni. I rzecz nawet nie w tym, i obok poetw owiecenia omwione w niej zostay wybrane sylwetki pisarzy z pierwszej poowy XVIII wieku, co przede wszystkim w samej postawie badacza. Ot Wacaw Borowy, aczkolwiek nie naj lepszego zdania o tej literaturze, w praktyce podszed do poezji czasw saskich bez jakich z gry przyj tych, deprecjonujcych ocen. Innymi sowy twrczo tych czasw potraktowa na rwnych prawach z utwo rami poetw doby stanisawowskiej, na rwnych pra wach podda j rzetelnej i wnikliwej analizie. Rezul taty byy zaskakujce. Lektura ksiki Borowego do bitnie unaocznia, i poezja pnego baroku to nie ja ki straszliwy dziwolg, ale zwyka, normalna" twr czo i jak w innych epokach sporo tutaj literackiej tandety, ale take wystpuj zjawiska interesujce 8

i wartociowe, zasugujce na wszechstronn analiz historycznoliterack. Ta nowoczesno" postawy Bo rowego sprawia, i pomieszczone w ksice sylwetki pisarskie, na przykad Baki, Drubackiej czy Benisawskiej, jak zreszt i caa praca, stanowi do dzi dnia liczc si, w peni aktualn literatur przed miotu. Innym z obiegowych, cho niesusznych stereoty pw, tradycyjnie wizanych z poezj pnego baroku, jest fakt traktowania jej jako jakiego niezmiennego monolitu. I nawet w sytuacji, gdy dostrzegano zoo no i wielonurtowo tej poezji, rne pojawiajce si w niej tendencje 7 , to i tak cao zazwyczaj trak towano statycznie, a jedyny ruch", jaki widziano, to przede wszystkim powolne starzenie si", a nawet degeneracj" poetyki baroku. Dlatego te za nie wtpliwy zwrot w badaniach naley uzna rozpraw Pauliny Buchwald-Pelcowej: Stare" i nowe" w cza sach saskich, prezentujc obraz tej epoki literackiej jako cao dynamiczn. Badaczka wykazaa, i w przebudowie wzorca kultury, jaki si w tych cza sach dokonywa, w rwnej mierze posugiwano si nowym", jak i starym". Nowe" to przekady z li teratur zachodnioeuropejskich, recepcja obcych czaso pism, bezporednie kontakty z zagranicznymi uczony mi itp. Stare" za to nawizywanie do rodzimych tradycji z XVII i XVI wieku 8 . Praca Pauliny Buch wald-Pelcowej dotyczy caoci literatury i ycia lite rackiego, jednak przemiany tam zarejestrowane uzna mona za obowizujce dla samej wczesnej poezji, 9

tym bardziej i pierwsze zarysy tej koncepcji badacz ka zaprezentowaa ju wczeniej na materiale satyry czasw saskich 9 . Sdz, e twrczo poetycka pnego baroku bya czym ywym, zmieniajcym si i poszukujcym. W tym dugim, trwajcym znacznie ponad p wieku, okresie nie byo jakiego zastoju. Powolne wygasanie barokowej poetyki byo tylko jedn z licznych ten dencji, powodujc zreszt natychmiastow reakcj w postaci poszukiwa nowych rozwiza, czsto w kil ku kierunkach naraz przez tych samych pisarzy. Rudnickiemu, Juniewiczowi i Bace Czesaw Hernas nada miano poetw eksperymentujcych", majc gwnie na myli ich prby z wykorzystywaniem osigni literatury popularnej i pieni ludowej 1 0 . Okrelenie to niewtpliwie niezwykle celne, tym bar dziej e owych rnorodnych eksperymentw" byo w poezji pnego baroku znacznie wicej i dokony wali ich nie tylko pisarze religijni. Zaledwie nieliczne z wytyczonych tam kierunkw rozwojowych podja nastpujca epoka owiecenia. Wikszo z nich zo staa zarzucona i nie doczekawszy si kontynuacji umara jakby mierci naturaln. I naley aowa, e tak si stao (chocia z drugiej strony jest to na turalna prawidowo procesu historycznoliterackie go), gdy ze zdumieniem niekiedy spostrzegamy, i poeci romantyzmu, a pniej Modej Polski, docho dzili do pewnych rozwiza od nowa, zupenie nie wiedzc, e uczyniono to duo wczeniej przed nimi i to w naszej rodzimej literaturze. 10

Jestem cakowicie przekonany, e widzenie" poezji czasw saskich tylko jako cznika pomidzy baro kiem a owieceniem to w gruncie rzeczy widzenie" tylko jednej z jej gazi rozwojowych. W rzeczywi stoci byo ich co najmniej kilka i zaprezentowanie przynajmniej niektrych za cel stawia sobie niniejsza praca.
II

Przystpujc do analizy powyszej problematyki, miaem do wyboru dwa przyjte powszechnie termi ny suce do okrelania ram chronologicznych. Pierwszy z nich, czasy saskie", od dawna stosowany z powodzeniem w opisie historycznoliterackim, precy zyjny i jednoznaczny, wyda mi si jednak nieco za ciasny", jeeli chodzi o potrzeby tej pracy, a to ze wzgldu na organiczne powizanie tych ram z pew nymi faktami z historii politycznej naszego pastwa. Zreszt dzi sami historycy wycofuj si z tej nazwy, rezygnujc z ujmowania w jeden okres panowania 11 obydwu krlw dynastii wettyskiej . Zdecydowaem si zatem na uycie w tytule termi nu pny barok" pozostawiajcego nieco wicej swo body. Jednake i to okrelenie dziki syntezie epoki pira Czesawa Hernasa posiada ju pewne cile wy tyczone granice, a poniewa nie zawsze pokrywaj si one w peni z przyjtym tu punktem widzenia, nie odzowne wydaje si zatem poczynienie kilku uwag wyjaniajcych. Etap pnego baroku" datuje Cze11

saw Hernas mniej wicej na lata 1680-1730. Jeli chodzi o dat pocztkow, to wyznaczaj j zda niem badacza pewne do istotne zmiany, jakie na stpiy w wczesnym yciu literackim i kulturalnym, zmiany polegajce na jednoznacznym pogorszeniu si warunkw rozwoju literatury". Jeden z wanych nurtw baroku, literatura dobrej myli, znika zupe nie ze sowa drukowanego i jak pisze Czesaw Her nas:
Nieprnujce prnowanie, wydane w r. 1674 jest osta tnim dzieem drukowanym w kraju, a podtrzymujcym je szcze mimo trudnoci pene licencje poezji, z jakich korzystaa w poprzednim okresie. Okoo 1680 roku jeden z dotychczasowych nurtw twrczoci, literatura moralno-religijna, na rynku ksigarskim staje si nurtem dominu jcym i niemal jedynym 1 2 .

Przesunicie daty pocztkowej pnego baroku na lata osiemdziesite XVII wieku spowodowao wcze nie w jego obrb wielkich samotnych poetw", Wa cawa Potockiego, Wespazjana Kochowskiego i Stani sawa Herakliusza Lubomirskiego. Przyjte w tej pra cy zaoenia tylko czciowo potwierdzaj ten stan rzeczy. Niewtpliwie powysze zmiany w yciu lite rackim epoki wywary przemony wpyw na twr czo caej trjki, jednake pod wzgldem formalnym przynaley ona jeszcze w peni do wiata dojrzaego baroku, w wielu wypadkach stanowi zreszt jakby jego ukoronowanie. Trudno tu wszake mwi o ja kim wygasaniu poetyki i estetyki dojrzaego baroku.

12

Nie ma w tym zreszt jakiej szczeglnej sprzeczno ci- Przemiany ycia kulturalnego dopiero po pewnym czasie zaczynaj wpywa na przemiany technik Poetyckich i estetycznych orientacji. Z tego te wzgl du w niniejszej pracy Potocki, Lubomirski i Kochowski zostali potraktowani przede wszystkim jako Wielcy prekursorzy i cznicy pomidzy dojrzaym a pnym barokiem, a ich twrczo zostaa omwiona tylko w tym zakresie, w jakim rysuj si w niej te tendencje, ktre pniej zostan podjte i rozwinite Przez poetw czasw saskich. Szczegln pozycj zda je si tu zajmowa liryka Stanisawa Herakliusza Lu bomirskiego, ktrej z tego punktu widzenia w wielu Wypadkach nada wypada miano prekursorskiej, szczeglnie w odniesieniu do poezji religijnej pierw szej poowy XVIII wieku. Podobne problemy wi si take z dat kocow Pnego baroku. Czesaw Hernas ustala j na okoo 1730 roku, a wic na moment, gdy do gosu w kultu rze dochodz pierwsze zjawiska wczesnoowieceniowe, takie jak dziaalno Konarskiego czy braci Zauskich. Jest w tym wzgldzie zgodny z ustaleniami i innych badaczy, takich jak Juliusz Nowak-Duewski czy te Mieczysaw Klimowicz 13 . W praktyce jednak autor Baroku niejednokrotnie poza t dat wykracza, cho ciaby w momencie, gdy omawia twrczo Jzefa Baki. Z drugiej strony w syntezie epoki baroku po minito Elbiet Druback, chocia badacze zajmu jcy si owieceniem jednoznacznie wskazuj na ba-

13

rokowy charakter jej twrczoci. Jak pisze Mieczy saw Klimowicz:

Dorobek ten mona zaliczy prawie w caoci do epoki baroku, taki bowiem ksztat maj utwory religijne, rymo wane wersje ywotw witych lub wiersze moralne" o cha rakterystycznych tytuach... 14

Tym to sposobem znamy Druback tylko w ogra niczonym zakresie jako prekursork owiecenia, nie znajc jej jednoczenie jako poetki barokowej, a prze cie jest to posta dla pnego baroku niezwykle wa na. Spraw dodatkowo komplikuje fakt, i zjawiska pnobarokowe wystpuj take i w drugiej poowie XVIII wieku, cign si w gb czasw stanisawo wskich, jak chociaby twrczo Konstancji Benisawskiej czy te Gracjana Piotrowskiego. Z tego te wzgldu w niniejszej pracy przyjto nastpujce za oenie. Z okresu 1740-1760 wybrano do bliszego ogldu tych poetw, ktrych pnobarokowy charak ter twrczoci nie ulega wtpliwoci, natomiast po roku 1760 jedynie te zjawiska literackie, ktre jako ciowo stanowi kolejny etap w rozwoju poezji p nego baroku. Pozosta natomiast cz literatury pnobarokowej uwzgldniono jedynie jako to, kontekst dla utrzymania caoci obrazu procesu historycznoli terackiego. Tym to sposobem bardziej szczegowa prba analizy obja zarwno pne (prawdopodobnie ju po edycji Zauskiego powstae) romanse i wiersze Drubackiej, jak i poezj Jzefa Baki. Nie obja na tomiast twrczoci na przykad Konstancji Benisawskiej, ktra pomimo wysokiego na og poziomu nie 14

Przynosi ju jakich zdecydowanie nowych rozwiza, wrcz odwrotnie, jak si wydaje, jest manifestacj wiadomego historyzmu. Odnosz wraenie, e badacze literatury staropol skiej, jakby wstydzc si" twrczoci doby saskiej, staraj si niejednokrotnie zamkn" epok baroku najwczeniej, jak to moliwe. W swym akademickim podrczniku Owiecenie Mieczysaw Klimowicz, do sownie co chwila, sygnalizuje wystpowanie zjawisk Pnobarokowych w caym XVIII wieku, co powinno w jaki sposb sprowokowa dyskusj wrd badaczy zajmujcych si barokiem. By moe winien jest tutaj gnbicy nasz mentalno narodow kompleks sas kich zapustw". Endre Angyal, na przykad, bez ad nego zaenowania stwierdza ywotno i rozwj ba roku w krgu kultury panosko-chorwackiej jeszcze 15 na przeomie XVIII i XIX wieku . A przecie i u nas, podobnie jak w caej rodkowej Europie, barok trwa niesychanie dugo, stykajc si niekiedy bezpored nio, szczeglnie na prowincji, z rodzcym si roman tyzmem. Klasycyzm stanisawowski by zjawiskiem elitarnym o zasigu ograniczonym. Dotyczy to zarw no literatury, jak i w jeszcze wikszym zakresie sztuk Plastycznych. Skoro o nich mowa, to chciabym podkreli, e pra ca ta wyrosa midzy innymi z przekonania o potrze bie badania literatury barokowej na tle innych ga zi sztuki. Nie jestem bynajmniej zwolennikiem kie runku Geistesgeschichte" (widzcego tego samego "ducha czasu" w rnych dziedzinach ludzkiej dzia15

alnoci, od religii do ubiorw, i zakadajcego przy tym midzy innymi peny paralelizm literatury i sztuk plastycznych), ktry co pewien czas daje o sobie zna, ostatnio u nas wraz z unowoczenion terminologi (jedno struktury") tumaczeniem ksiki Mario Praza Mnemosyne 10. Przyznam si na wet, i blisza mi si wydaje ta orientacja zapoczt kowana kiedy przez Lessinga w Laokoonie (gdzie od dzielono od siebie sztuki czasowe i przestrzenne), ktra skrajn posta przyja w pogldach Welleka i Warrena, ujmujcych poszczeglne dziedziny sztuki jako system autonomicznie rozwijajcych si serii" 17. Wydaje mi si jednak, e wbrew intencjom autorw Teorii literatury wanie w tym tkwi argument na rzecz zasadnoci bada porwnawczych. Bo jeeli efekty danej tendencji stylistycznej s tak zdecydo wanie rne w rnych gaziach sztuki, to przecie jest moliwe, i to, co w jednej dziedzinie wystpuje tylko czstkowo lub w uwikaniu z innymi tenden cjami i prawidowe rozpoznanie samego zjawiska jest utrudnione, w innej gazi sztuki bdzie si prezento wao znacznie bardziej wyrazicie. I myl, e zesta wienie poezji pnego baroku ze sztukami plastyczny mi tych czasw wiele w przypadku tej pierwszej wy jania, na wiele te kae spojrze od nowa z zupenie innej perspektywy. W tytule pracy pojawio si take sformuowanie: gwne kierunki przemian". Naley wyjani, e chodzi tu przede wszystkim o przemiany w obrbie technik poetyckich i orientacji estetycznych. Istotne 16

zmiany wiatopogldowe, jakie nastpiy u schyku baroku, zostay uwzgldnione tylko w ograniczonym zakresie, raczej jako to dla zjawisk czysto literackich. Problem to przecie niezwykle zoony, przebadany tylko w niewielkich fragmentach i, co trzeba jasno powiedzie, nie rysujcy si do tej pory cakowicie jednoznacznie. Jedyne, co mona stwierdzi na pewno, to fakt, i pogld o rzekomej gupocie" literatury tych czasw trzeba odoy po prostu do lamusa, gdy nawet omieszane wielokrotnie kalendarze czy Nowe Ateny Benedykta Chmielowskiego, uchodzce za sztandarowy przejaw takiej gupoty", okazay si w kocu pozycjami w wielu swoich aspektach war tociowymi. Praca ta nie jest take syntetycznym obrazem poezji pnego baroku. Myl nawet, e taka synteza jest w tej chwili jeszcze niemoliwa; w gruncie rze czy znamy tylko niewielki wycinek wczesnej, jake obfitej, produkcji literackiej. Tematem zreszt nie s tutaj pisarze i ich utwory, a tylko pewne oglne me chanizmy rzdzce przemianami wczesnej poezji. Z tego te wzgldu pomieszczony materia literacki zosta potraktowany wybirczo, na zasadzie pewnej reprezentatywnoci i nie ma rzecz jasna charakteru Penej rejestracji. Staraem si zreszt odwoywa do utworw stosunkowo najlepiej znanych w tym nie znanym waciwie obszarze literatury, w ktrym, jak pisze Mieczysaw Klimowicz, dokonano zaledwie kil 18 ku prbnych wierce" .
Grudzie 1986

17

Rozdzia I DYNAMIKA ROZWOJU POEZJI PONOBAROKOWEJ W POLSCE

Duga jesie" polskiego baroku, wbrew obiegowym sdom, nie jest lini jednoznacznie zstpujc. Ma swoje okresy lepsze i gorsze. Dotyczy to zarwno poezji tych czasw, jak i caej sztuki oraz kultury. Po latach regresu nastpuje etap stopniowego, acz po wolnego oywienia, a pniej ponowna faza rozkwitu. Dopiero po niej przypada waciwy okres schykowosci, cigncy si dugo w gb czasw stanisawo wskich.
I

FAZA PIERWSZA OKOO ROKU 1700

Jest to etap przejciowy pomidzy poezj dojrza ego a pnego baroku. Myl, e obejmuje on mniej wicej ostatnie dziesiciolecie XVII wieku i dwa pierwsze lata wieku nastpnego. T niezwyk krt ko tumaczy fakt, e zapocztkowane procesy prze mian w literaturze zostay w sposb raptowny prze rwane przez czynniki zewntrzne, gwnie przez wy19

darzenia wojny pnocnej. Pomimo tego jest to etap niezwykle wany dla pniejszej ewolucji poezji, okrelaj go zreszt nie daty, ale dziea i ich twrcy. Jest to bowiem okres wybitnych, a niekiedy wrcz szczytowych osigni poetyckich twrcw dojrzaego baroku, w ktrych jednak obserwujemy take pewne zapowiedzi przeksztace, jakie stan si udziaem poezji w wieku XVIII. Obok tego pojawiaj si pisa rze cakowicie nowatorscy, ktrzy wytyczaj nowe kierunki rozwoju literatury, kierunki na dobr spra w podjte i rozwinite dopiero w latach czterdzie stych i pidziesitych, a wic za panowania Augu sta III. Nie by to bynajmniej okres spokojny, sprzyjajcy - rozkwitowi kulturalnemu. Kocowe lata panowania Jana III Sobieskiego cechuje oglne rozprzenie, gwaty Sapiehw na Litwie, walki i spiski frakcji magnackich w Koronie, nawet antagonizmy w krgu najbliszej rodziny schorowanego krla. Pniej na stpuje burzliwy okres dugiego bezkrlewia i kon federacji wojskowej Baranowskiego zakoczony po dwjn elekcj. Chocia znaczna cz szlachty obraa na wadc ksicia francuskiego Franciszka Contiego, to Fryderyk August II Wettin po ogoszeniu swej konwersji zosta ukoronowany na Wawelu. Po wy jedzie Contiego do Gdaska (skd wypary go i zmu siy do powrotu do Francji wojska saskie) jego zwo lennicy pod przewodem prymasa Radziejowskiego or ganizuj rokosz w owiczu. Dopiero sejm pacyfika20

cyjny z 1699 roku uspokaja na pewien czas Polsk. Mimo tych niepokojw powstaj wwczas dziea wy bitne. Przede wszystkim w zakresie sztuk plastycznych, ale take i niektre dziay literatury, w tym Poezja, maj swoje dobre lata. Co prawda wtedy to odchodz na zawsze najwybitniejsi pisarze dojrzae go baroku: w roku 1689 Zbigniew Morsztyn, w 1693 Jan Andrzej Morsztyn, w 1696 Wacaw Potocki, w 1700 Wespazjan Kochowski, 1701 Jan Chryzostom Pasek, 1702 Stanisaw Herakliusz Lu bomirski. Jednake niektrzy z nich pisz niemal do koca; powstaj dziea wane, niekiedy wybitne, a co dla nas najwaniejsze, stanowice czsto wyrany cznik pomidzy literatur dojrzaego i pnego ba roku. W owym poredniczeniu pomidzy dojrzaym i pnym barokiem szczegln rol odegrao pisarstwo "polskiego Salomona", marszaka wielkiego koronnego Stanisawa Herakliusza Lubomirskiego. Rnorodne Przykady na to przywoywa bdziemy wielokrotnie i dotyczy one bd take utworw powstaych wcze niej, przed latami dziewidziesitymi. Ale rwnie i z tego okresu notujemy w jego twrczoci szereg in teresujcych, istotnych z naszego punktu widzenia, zjawisk. Do nich zaliczy wypada powstay najpraw dopodobniej w tym czasie cykl elegii pokutnych pt. Myli o wiecznoci. Badacze s na og zgodni, e pisa je Lubomirski ju u schyku ycia1 Najwczeniejsze wydanie Myli... pochodzi prawdopodobnie z r. 1700 (Lww), a wic jeszcze za ycia poety. Caa dziesitka 21

elegii jako Decimka myli witych...2 zostaa w nim doczona, bez podania nazwiska Lubomirskiego, do Zabawy chrzecijaskiej... Jana Stanisawa Jabono wskiego 3. Same Myli o wiecznoci prezentuj sob utrwalony w tradycji siedemnastowiecznej typ elegii pokutnej, zwanej czsto jeszcze psalmem pokutnym" lub po prostu psalmem". Te dwie ostatnie nazwy s nieco mylce, gdy w rzeczywistoci nie byy to nawet dalekie parafrazy Psaterza. Jest to raczej pie reli gijna o podniosym, konfesyjnym charakterze, wyko rzystujca pewne elementy stylizacji psalmicznej, a przede wszystkim odwoujca si lub te wdziewa jca na siebie kostium postawy pokutnej Dawida jako ponadczasowego modelu przeycia religijnego i poe tyckiego zarazem. Typ ten skrystalizowa si ju w peni w elegiach Kaspra Miaskowskiego, wydajc pniej dziesitki re alizacji, w tym i utwory wybitne, takie jak przypisy wana Janowi Andrzejowi Morsztynowi Pokuta w kwartanie czy te Decyma pieni pokutnych Wa cawa Potockiego. Do tej wanie tradycji nawizuj Myli o wiecznoci, jednake dokonuje w nich Lubo mirski znamiennych przeksztace. Ot sama styli zacja psalmiczna staje si pod jego pirem przedmio tem daleko posunitych eksperymentw poetyckich, majcych na celu wydobycie z niej maksimum eks presji. Chciaoby si powiedzie, e to ju nie woanie z kauy sprosnej grzechw", tylko po prostu dziki wrzask". Wzmacnia ten efekt autor Ermidy umie jtnym wprowadzaniem brutalizmw penych obrzy22

dzenia dla cielesnoci, a sigajcych do tradycji go tyckiego naturalizmu. Ow brutalnoci" ujcia te matu schyku ycia i oczekiwania na mier (tu ogl danych z osobistej perspektywy) zdaj si Myli o wiecznoci zapowiada niepomiarkowanie i skrajny radykalizm poetw rzeczy ostatecznych z wieku osiemnastego, ale i take na przykad pn liryk osobist Elbiety Drubackiej. Z atmosfer Myli o wiecznoci kojarzy si inny utwr Lubomirskiego, powstay prawdopodobnie w tym samym czasie, a mianowicie traktat ascetyczny De remediis animi humani, w ktrym swego czasu Endre Angyal dopatrzy si nawet pewnych elemen tw jansenizmu 4. Ukaza si on po raz pierwszy dru kiem w roku 1701 (wraz z Theomus... i wznowieniem cyklu emblematw Adverbia moralia w tomie: Repertorum opuscula latina sacra et moralia), by wznawiany kilkakrotnie w czasach saskich, a take przetuma czony na jzyk polski pod znamiennym tytuem: Momenta ostatnie ycia (Warszawa 1707). Owe przygotowania do spotkania ze mierci, jakie systematycznie i planowo prowadzi polski Salo mon", nie ograniczay si jedynie do literatury. Wspomnie tu wypada o budowie kocioa Bernardynw na Czerniakowie, planowanego jako witynia grobowa marszaka, a bdcego kolejnym etapem wsppracy poety i najwybitniejszego architekta pol skiego baroku, Tylmana van Gameren 5 . W jej efekcie Powstao jedno z najwybitniejszych dzie polskiego baroku w ogle. Ju wczeniej dawaa ona znakomite 23

wyniki. Przypomnijmy dla przykadu chociaby wspomniany cykl emblematw Lubomirskiego Adverbia moralia (wydany po raz pierwszy w roku 1688, ale powstay prawdopodobnie wczeniej, by moe ju w latach szedziesitych), do ktrego ryciny zapro jektowa wanie Tylman 6 . Wspomnie te wypada o budowanej przez niego w latach osiemdziesi tych azience Lubomirskiego (po rozbudowie w 2 poowie XVIII wieku | dzisiejszy Paac na Wodzie w azienkach), do ktrej poeta zaprojektowa skom plikowany, trzystopniowy program: ikonograficzno-treciowy, oficjalny, hermetyczny i intymny 7 . Jeeli za chodzi o koci Bernardynw na Czerniakowie, to gwne prace architektoniczne przeprowadzone zo stay w latach 1687 - 1693, potem trwao wykaczanie i wyposaanie wntrza. Trudno dzi rozstrzygn, jak duy by wkad samego Lubomirskiego w koncepcj caoci zaoenia architektonicznego, by to jednak wkad niewtpliwy. Na jednym z malowide w prez biterium kocioa widzimy na pustych kach czernia kowskich wielokonny powz. Nie opodal niego siedzi (chyba na jakiej skrzyni) sam marszaek wielki ko ronny i trzyma w rku rozoone plany architekto niczne. Obok niego stoi Tylman van Gameren. O czym wyranie dyskutuj. Zreszt samo wysmakowanie" i przewrotno ca oci koncepcji zdaj si wskazywa na literack rk" Lubomirskiego. Czasami odnosi si wraenie, e ta witynia grobowa zostaa wzniesiona take i po to, aby udowodni potencjalnemu widzowi cakowit
24

mylno jego osdu wzrokowego. Jest czym w ro dzaju wytwornej kpiny, na jakiej zreszt opiera si Wczeniej take program azienki. Niezwyky i nie spotykany jest na przykad sam plan architektoniczny kocioa. Oto w jedn cao poczono dwie rw norzdne i rwne sobie co do wielkoci przestrzenie centralne, krzy rwnoramienny i omiobok. Pierw sza z nich to nawa, druga to prezbiterium z ustawio nym porodku aurowym rzebiarskim otarzem. Ale tego wszystkiego, wchodzc do kocioa, nie widzimy, mniemajc naiwnie, e mamy do czynienia z prostym rwnoramiennym krzyem. Dopiero po cakowitym zblieniu si do otarza gwnego rzecz si wyjania i przyzna musimy, e nasz pocztkowy osd by ca kowicie mylny. Podobnie rozwizana jest relacja midzy stron zewntrzn a wntrzem budowli. Suche, cho wytworne podziay architektoniczne, typowe dla Tylmana, sugeruj skromno caej budowli. Wcho dzc jednak do rodka, zostajemy oczarowani bogac twem i barwnoci stiukw Carla Giuseppe Giorgiolego, malowide iluzjonistycznych w strefie sklepie jego brata, Francesca Antonia, czy te freskw na cianach Mistrza Legendy w. Antoniego oraz ota rzem gwnym duta Andrzeja Schltera (pniejsze go twrcy zamku w Berlinie, profesora tamtejszej Akademii, pierwszego projektanta Petersburga i Peterhofu). Nawet krypta grobowa, gdzie pniej zoo no ciao Lubomirskiego, otrzymaa dekoracj w po staci paskorzeby przedstawiajcej Wskrzeszenie Piotrowina duta anonima zwanego Mistrzem kaplicy Ko25

towskich, pniejszego twrcy midzy innymi na grobka Jana Dobrogosta Krasiskiego u Reformatw w Wgrowie (po 1705 roku), bdcego jednym z naj wybitniejszych u nas osigni rzeby sepulkralnej baroku. A wic nie skromno, ale bogactwo i to w wydaniu najlepszych wwczas artystw. Wskamy jeszcze na jeden element gry, jak pro wadzi spka autorska" Tylman Lubomirski z po tencjalnym odbiorc. Sam koci czerniakowski jest budowl malek, jednak proporcje we wntrzu tak zostay dobrane, a awki, boazerie, otarze boczne tak zaprojektowane, e wntrze robi wraenie rozlegoci i monumentalnoci. Przygotowujc si tak starannie i systematycznie do spotkania ze mierci, nie straci marszaek wielki koronny z oczu spraw publicznych. Pocztkowo zwo lennik kandydata francuskiego, pniej, jak inni, przeszed na stron Augusta II. Zostawi jednak po tomnoci prezent w postaci dialogu De vanitate consiliorum, ktrego pierwsze wydania, jak si przypusz cza, pochodz z roku 1699. Do dzi trwaj wrd ba daczy kontrowersje co do rzeczywistej wymowy owe go dialogu, toczonego pomidzy Prawd a Zud. Fak tem jest jednak, e zaway on, jak adne inne dzieo, na ksztacie pisarstwa politycznego pierwszej poowy XVIII wieku a po Konarskiego wcznie. Zupenie* inaczej wyglday ostatnie lata ycia i twrczoci innego samotnego poety", Wacawa Po tockiego. Wypenia je przede wszystkim usilna praca 26

nad wielkimi zbiorami. Ostateczn redakcj czterech czci Ogrodu fraszek zakoczy w roku 1691. Potem dopisywa fraszki ksigi pitej. Moralia powstaway w latach od ok. 1688 do 1694. Nastpnie rozpocz ksig wtr..." i prac nad ni. kontynuowa a do mierci. Zarwno Ogrd fraszek, jak i Moralia w pe ni przynale do literatury dojrzaego baroku s jednym ze szczytowych osigni barokowego realiz mu. Jednake na ich kartach pojawiaj si take za powiedzi pniejszych przemian. Potocki, w celu wy woania odpowiedniej reakcji emocjonalnej u czytel nika, coraz mielej siga po deformacj, fantastyk, groz. Szczeglnie pod tym wzgldem wyrniaj si niektre utwory z Moraliw, zapowiadajce zabiegi iluzjonistyczne poetw nastpnego wieku. Wymiemy tu dla przykadu chociaby cay cykl Niechaj pi pijay, utwr Dom gore, a gospodarz ogie na kominie kadzie czy te Epimenidw sen. Lata dziewidziesite byy w ogle do askawe dla muzy Potockiego, chocia jest paradoksem, e za czto go wydawa drukiem wanie wtedy, kiedy Umiera i e nie byy to utwory najwaniejsze. Przy pomnijmy dla porzdku. W 1696 roku wychodzi jego olbrzymi rozmiarami Poczet herbw, prba ukazania w dziele heraldycznym caoci przemian stanu szla checkiego, jakie wok siebie obserwowa i jakie na paway go niepokojem. W roku 1697 ukazuje si Argenida, przerbka z romansu Johna Barclaya. Pierw sz jej redakcj opracowa poeta jeszcze przed ro27

kiem 1670, ostatni, czwart, ju u schyku ycia i ta wanie wersja staa si podstaw wydania. Argenida miaa jeszcze dwa wydania w czasach saskich (1728, 1743), bya przepisywana w rkopisach i chtnie czy tana uchodzia za popularny romans. Wspomnijmy take Nowy zacig..., wydany drukiem w 1698 roku, bdcy jedn z piciu czci domniemanej caoci, poetyckiej parafrazy Nowego Testamentu. Tak oto wspczesno w jakiej namiastce spacia dug wdzicznoci winny talentowi autora Transakcji woj ny chocimskiej. Lata dziewidziesite s take wanym okresem w twrczoci trzeciego spord samotnych poetw", Wespazjana Kochowskiego. W 1693 roku zostaje ukoczone, a wydane w dwa lata pniej, jego najwy bitniejsze dzieo: Psalmodia polska. Wraz z Annaami, ktrych tom trzeci ukaza si w roku 1698 (a czwarty pozosta w rkopisie), wpyno ono w sposb istotny na ksztat sarmackiego prowidencjalizmu, doktryny ywej jeszcze w latach szedziesitych XVIII wieku, o czym wiadczy moe chociaby osawiona summa 8 Szymona Majchrowicza . Przypomnijmy take inny, mniej znany tekst Kochowskiego z tego okresu, a mia nowicie aciski Rubus incombustus (1693), w ktrym za pomoc kunsztownego czenia prozy i wiersza opi sany zosta poar klasztoru na Jasnej Grze. Utwr ten, podobnie jak wczeniejszy od niego cykl emblematyczny Lubomirskiego Adverbia moralia, wykorzy stuje grafik jako jeden ze rodkw ekspresji poetyc kiej. Zabiegu tego wrcz naduywa bdzie caa po28

ezja pierwszej poowy XVIII wieku, przy czym nie wtpliwy prym wie bd autorzy dzieek dewocyjnych. Nie samotni poeci" jednak, cho najwybitniejsi ta lentem, zadecydowali o odrbnoci tej pierwszej fazy rozwoju poezji pnobarokowej. Zasuga to nowego Pokolenia pisarzy nowatorw. Jednym z nich by na pewno Adam Korczyski, inicjator rokoka w literatu polskiej, twrca wierszowanego romansu Zocista Przyjani zdrada. Nie wiemy o nim waciwie nic. To, e mieszka prawdopodobnie w Samborze i e mia jaki zwizek z sdownictwem, to tylko hipotezy wysnute na podstawie analizy jego utworu. Nawet imi i nazwisko wyczytujemy z zawartego w tekcie logogryfu. Domniemany czas powstania romansu Ustala tytu jednej ze stu czterdziestu fraszek, grupami ktrych intermediowa" poeta poszczeglne "punkty", tj. czci caoci. Brzmi on: Moda teraniejsza anni 1698-vi. Stworzy Korczyski zupenie nowy model literatury. Jego utwr to bibelot", ktry czyta si dla przyjemnoci, smakujc powoli pomysowo intrygi i frywolno opisanych scen. Nowy, rokokowy jest gwny bohater, mczyzna zniewieciay", acz nie pozbawiony mskoci. Stylistyka poezji baroko wej, z ktrej zdjto ciar gwnego nonika ekspre sji, staje si przedmiotem literackiej zabawy, a wiat barokowych wyobrae i mitw ogldany jest z do brotliwym przymrueniem oka. Podobny charakter ma take anonimowy poemacik Pochwaa piersi, zbu29

dowany na pomyle zabawnego kontrastu dwch cz ci, z ktrych pierwsza jest pochwa, natomiast dru ga Nagan szpetnym piersiom. Zwyko si go dato wa po 1696 roku i niewykluczone, e jego autorem jest rwnie Adam Korczyski. Jak bardzo byy to utwory w swym czasie nowoczesne i prekursorskie, najlepiej zawiadczy moe przypomnienie, e nurt rokoka pojawi si u nas ponownie dopiero w latach czterdziestych XVIII wieku, gwnie w twrczoci Elbiety Drubackiej. Rwnie nowoczesny i prekursorski, cho wzgldem innego nurtu, a mianowicie owieceniowego klasycyz mu, jest zbiorek Krzysztofa Niemirycza (ur. ok. roku 1650): Bajki Ezopowe wierszem wolnym..., wydany w Kronie nad Odr w 1699 roku, a skadajcy si z 40 swobodnych tumacze z I tomu Bajek La Fontaine'a. Jego autor, arianin-poeta, osiady na emigra cji w Neudorfie koo Frankfurtu nad Odr, gruntow n znajomo jzyka i kultury francuskiej zdoby, jak si przypuszcza, w domu Stanisawa Lubienieckiego modszego w Hamburgu pod okiem preceptora Joachi ma Ruara. Co wicej, Niemirycz jest chyba jedynym pisarzem polskim tych czasw, ktry naprawd zro zumia istot zaoe estetycznych klasycyzmu owie ceniowego, wyaniajcego si poprzez powolne prze miany, jakim podlega wzorzec kulturowy Francji Ludwika XIV 9 . Bajk jego charakteryzuje dyskretna moralistyka ukryta za fabu, bdca zreszt nie wy kadem etyki chrzecijaskiej, a prb dotarcia do oglnych praw biologicznych. Wywodzca si z kate30

gorii dobrego smaku" powcigliwo jzykowa i jas no wykadu, podbudowana zostaa zastosowaniem wiersza wolnego jako rodka sucego do lepszego, klarowniejszego wyoenia idei. Zainicjowany przez Niemirycza nurt preowieceniowy pojawi si u nas ponownie w satyrze lat czterdziestych i pidziesi tych XVIII wieku, przy czym jedynie Punkt honoru Antoniego Sebastiana Dembowskiego reprezentuje li teratur rwnie nowoczesn. Trzecim spord pisarzy nowatorw tego okresu jest autor wspomnianej ju Zabawy chrzecijaskiej z 1700 roku Jan Stanisaw Jabonowski. Jego doj rzaa twrczo przynaley ju do nastpnej fazy roz wojowej literatury pnego baroku i wspomnimy o niej jeszcze za chwil, niemniej jednak wydaje mi si, e wczesna Zabawa chrzecijaska (poprzedzay j. tylko mowy sejmowe i pogrzebowe) powinna by rozpatrywana wanie w kontekcie utworw Kor czyskiego i Niemirycza, cho inna tu skala talentu, a i samo prekursorstwo nie takie miae. Sprawa bya jednak dla tych czasw do istotna, bo dotyczya ksztatowania si nowego modelu kunsztownej liryki religijnej. Utwr Jana S. Jabonowskiego jest bo wiem kontynuacj propozycji, jak day Poezje po stu witego Stanisawa Herakliusza Lubomirskiego, a rwnoczenie polemik z tym wzorem, polemik Przebiegajc nie w sferze ideologii, a na poziomie samego rozumienia kunsztownoci w tematyce religij nej. Poezje postu witego, powstae jak si przypu szcza w latach siedemdziesitych siedemnastego wie31

ku, zachowane w kilku rkopisach, zrobiy prawdziw karier wydawnicz w pierwszej poowie XVIII wie ku. Utwr Jabonowskiego jest te tego sygnaem. W Poezjach postu witego dokona Lubomirski uda nego poczenia wtkw pasyjnych, czsto w redakcji pnoredniowiecznej (np. symbol drzewa ycia, kult narzdzi mki Paskiej) z technik barokowej poezji kunsztownej w duchu seicentyzmu. Tak wic stoso wa koncept jako o konstrukcyjn epigramatu, od woywa si do kompozycji acuchowej czy te struk tury wiersza katalogowego. Jan Stanisaw Jabono wski pragn kontynuowa poczynania polskiego Sa lomona", w jednym z epigramatw Zabawy chrzeci jaskiej (Piotr si go zapiera, 1) okreli go nawet mianem wielkiego wieszczka", niemniej jednak samo pojcie kunsztownosci, sigajce jeszcze do wzorca marinistycznego, byo dla niego chyba po prostu przestarzae. Dlatego te szuka nowej formuy kun sztownoci, nowego typu konceptyzmu, jak i samego smaku literackiego, opartego na karkoomnych" igraszkach sownych i bulwersujcej niezwykoci. Na razie to tylko zapowiedzi. Ten typ obrazowania poe tyckiego podejm i rozwin do rangi obowizujce go, modnego wzorca poeci w latach dwudziestych i trzydziestych XVIII wieku, tacy jak Piotr Franci szek oski czy Hieronim Facki. Lata dziewidziesite i przeom wiekw XVII i XVIII s te wanym okresem w dziejach naszego teatru. Rozwija si na przykad teatr dworski. Przed32

stawienia w wiejskich rezydencjach Sobieskiego w Jaworowie i kwi miay charakter gwnie amatorski. Dopiero od roku 1688 dziaa przy dworze warsza wskim stay zesp woski komedii dell'arte pozosta jcy pod opiek Marii Kazimiery. Prawdziwe jednak oywienie w tym wzgldzie nastpuje wraz z obj ciem tronu przez Augusta II. W okresie od 1699 do 1702 roku na scenach warszawskich pojawiaj si re nomowane zespoy: woski komedii dell'arte Gennara Sacco, dwa francuskie Denisa Nanteuila i Jeana Fonprgo, oraz sprowadzony z Parya zesp operowo-baletowy Louisa Dsschaliersa. Ten ostatni gra najprawdopodobniej modne w tym czasie w Wer salu tragedie muzyczne Lully'ego i opero-balety Campry. Trzeba przypomnie, e sam August II by zapatrzony w Krla-Soce jako idea wadcy i prbowa go nieporadnie naladowa. Wiadomo tak e, e 11 XI 1700 roku grano okolicznociowy utwr Legranda Divertissement pour le retour du roi a Var10 sovie. Reszta repertuaru jest niestety nieznana . Wczeniej, okoo 1690 roku w rezydencji ujazdo wskiej powstaje paacowy teatr Stanisawa Herakliusza Lubomirskiego. By moe wystawiano tu take jego wasne komedie. Pomidzy 1696 a 1698 rokiem Wychodzi drukiem tom obejmujcy Andromach Racine'a i Hippolita Seneki w tumaczeniu Stanisawa Morsztyna oraz Cyda Corneille'a w tumaczeniu Jana Andrzeja Morsztyna. W 1694 roku w Toruniu uka zuje si pierwsze wydanie polskiego tumaczenia Pa stora Fido Guariniego, powtrzone pniej w roku
Poezja pnego baroku

33

1722. Na przeom wiekw datujemy przekad Pociesz nych wykwintni Moliera zatytuowany Komedia pa ryska. Rozwija si take scena popularna. Z tego okresu prawdopodobnie pochodzi, przedrukowywane pniej wielokrotnie w kantyczkach, misterium Rozmowa pasterzw przy Narodzeniu Chrystusowym oraz kar nawaowy moralitet Dialog misopustny o Bachusie. Jeeli uwzgldnimy poprawk Czesawa Hernasa, to oper pasyjn Utarczka krwawie wojujcego Boga... naley datowa na rok 1696 11. Na scenie jezuickiej, obok utworw martyrologicznych, czsto przystosowanych do lokalnych potrzeb, jak ma to miejsce np. w granym na terenach wschod nich przed 1693 rokiem utworze Komunija duchowna witego Borysa i Gleba, pojawiaj si w tym czasie take dramaty o tematyce pseudohistorycznej i egzo tycznej. Przypomnijmy chociaby wystawion w 1697 roku w Brzeciu tragedi o Selimie, synu Bajazeta, opiewajc epizody ycia bizantyjskiego wodza Belizariusza. Jednak istotniejsze zmiany na scenie jezui ckiej nastpi dopiero w latach dwudziestych XVIII wieku. Jeeli suszna jest hipoteza, e pamitnik swj spi sywa Jan Chryzostom Pasek wanie w latach dzie widziesitych XVII wieku, a dorzucimy do tego pa mitniki Krzysztofa Zawiszy czy Floriana Drobysza Tuszyskiego, to trzeba uzna, e by to okres dobry i dla tego dziau pimiennictwa. Podobnie zreszt jak i dla ulotnej publicystyki czasu bezkrlewia i podwj34

nej elekcji oraz wszelkiego rodzaju twrczoci panegirycznej, witajcej na tronie krla dynastii wettyskiei. a przyjmujcej czsto posta blisk emblematyce, jak np. Muza z Helikonu... Mikoaja A. Schedla (Krakw 1697), utwr J. K. Haura Koronacyjej wjazd triumfalny do [...] miasta Krakowa [...] Augusta II czy te anonimowe Opisanie Bramy tryumfalnej na pierwszy do Warszawy wjazd [...] Augusta II [...] pro 12 stycznia 1698 wystawionej 12. Jednoczenie jest to okres zdecydowanego zaniku wieckiej literatury dobrej myli, kryzysu romansu i epiki. Trzeba jednak przypomnie, e literatura jako cao pozostaje daleko w tyle za architektur, rzeb malarstwem tych czasw. Powstaj bowiem wtedy dziea w polskim baroku najwybitniejsze. Wspominalimy ju o fundowanym przez Lubomirskiego kociele Bernardynw na Czerniakowie. Rwnorzdnym wobec niego obiektem jest chociaby krakowski koci w. Anny, budowany wedug projektu take Tylmana van Gameren w latach 1689 - 1704, z fasad stosujc ju rzebienie w architekturze" i efekty wiatocieniowe, z freskami Karola Dankwarta we wntrzu i wspaniaymi otarzami Baltazara Fontany, stanowicymi szczyt osigni rzebiarstwa iluzjonistycznego w naszym kraju. Dodajmy, e nad projek tem caoci czuwa take pisarz, ksidz Sebastian Pi skorski, wystpujcy z ramienia Uniwersytetu Jagiel loskiego, ktry cao fundowa. Trzeba take wspo mnie o kociele Jezuitw w Poznaniu, budowanym w latach 1676-1732 przez ca plejad synnych ar35

chitektw (Catenazzi, Wsowski, Ferrari) i stanowi cym na naszym gruncie najpeniejsze wcielenie zasad baroku rzymskiego. W nim to olbrzymie, na miar gigantw stworzone, pene kolumny, przystawione do cian nawy, jak kulisy teatralne prowadz nasz wzrok na otarz gwny. Dziaa take w tym czasie najwy bitniejszy malarz freskant: Micha Anio Palloni. To on wprowadza umiejtno przedstawiania na sklepie niu sceny ogldanej od dou w nienagannych skrtach perspektywicznych. Na nim te bdzie si wzorowa cae malarstwo iluzjonistyczne wieku XVIII. Z lat dziewidziesitych pochodz jego freski z kaplicy w. Kazimierza przy katedrze wileskiej, z kaplicy Misjonarzy w owiczu (dzisiejsze muzeum okrgowe), czy te Ofiara Salomona w zakrystii kocioa na Bie lanach.
II FAZA DRUGA OD ROKU 1702 DO ROKU 1740

Jest to okres zrnicowany wewntrznie. Rozpoczy naj go chude lata" wielkiej wojny pnocnej, a p niej konfederacji tarnogrodzkiej i wojny domowej. Drugi etap jest stopniowym, lecz konsekwentnym procesem odbudowy ekonomicznej kraju, jego ycia kulturalnego i artystycznego. Cezur wewntrzn b dzie tu rok 1717. Koczy on siedemdziesicioletni, nie przerwany niemal cig wojen i walk wewntrznych na terenach Rzeczypospolitej, a potwierdzone sejmem niemym zaoenia traktatu warszawskiego stanowi 36

o ograniczonych, kompromisowych reformach. w proces powolnego rozwoju i odrabiania strat zostaje jeszcze raz zatrzymany (ale nie cofnity) poprzez wy darzenia podwjnej elekcji z 1733 roku i konfedera cji dzikowskiej. Jeeli za chodzi o ledzon tu przez nas dynamik rozwoju wczesnej poezji, to okres ten rozpoczyna si pod urokiem przeszoci", podziwem i niemal niewolniczym naladownictwem osigni li teratury poprzedniego wieku, kocz go za coraz mielsze prby poszukiwa nowych rozwiza. Pocztek XVIII wieku jest rzeczywicie dla Polski niepomylny. Prb zajcia Rygi w 1700 roku August II wciga Rzeczpospolit w wir wielkiej wojny Pnocnej. Jednoczenie na Litwie wybucha wojna domowa, w ktrej skonfederowana szlachta litewska Pokonuje Sapiehw w bitwie pod Olkiennikami. Po rozbiciu wojsk saskich nad Dwin (1701) wojska szwedzkie w nastpnym roku wkraczaj na centralne ziemie Polski, zostaje zajta Warszawa, a po ucieczce wojsk polskich i saskich spod Kliszowa, take Kra kw. W 1703 roku, po klsce jazdy saskiej pod Putu skiem i kapitulacji oblonego Torunia, w spoecze stwie szlacheckim dochodzi do rozamu. Opozycja pod przewodem prymasa Radziejowskiego nasila znw sw dziaalno, w wyniku ktrej pod auspicjami Karola XII dochodzi do elekcji 12 VII 1704 roku, obie rajcej na krla wojewod poznaskiego Stanisawa Leszczyskiego. Jednak wikszo szlachty, stojc na stanowisku legalistycznym, zawizuje konfederacj
37

sandomiersk i zaczyna si owa przysowiowa goni twa od Sasa do Lasa" w spoeczestwie polskim. Trwa ona nawet po zawarciu traktatu w Altranstdt (1706), w ktrym Wettin zrzeka si korony polskiej. Po restauracji Augusta II w 1709 roku uspokojenie jest tylko czasowe. Krl, korzystajc z tego, e po przystpieniu do konfederacji sandomierskiej moe si odwoywa do rady konfederackiej bez zwoywa nia sejmu, a take posugujc si wojskami saskimi stacjonujcymi na terenie kraju, prbuje zrealizowa swj wymarzony plan zamiany demokracji szlache ckiej na monarchi absolutn. Budzi to sprzeciw spo eczestwa. W 1715 roku dochodzi do zawizania kon federacji tarnogrodzkiej i walk konfederatw z woj skami saskimi dowodzonymi przez feldmarszaka Ja kuba H. Fleminga. Po wkroczeniu wojsk rosyjskich i klsce konfederatw pod Kowalewem dochodzi, pod opiek ambasadora rosyjskiego Dogorukiego, do kom promisu w podpisanym, w 1716 roku, traktacie war szawskim. August II pozostaje na tronie za cen wy rzeczenia si planw absolutystycznych. Bilans tych lat jest przeraajcy. Jak szacuj histo rycy, zniszczenia byy jeszcze wiksze ni po potopie szwedzkim z poowy XVII wieku 1 3 . Spalone wsie i mae miasteczka. Miasta, jak Warszawa czy Krakw, w duym stopniu naruszone na skutek kilkakrotnego przechodzenia z rk do rk. Czsto niemal cakowite zuboenie szlachty drobnej i redniej, ktrej we znaki day si liczne kontrybucje i grabiee przemaszerowujcych wojsk. Gd i przypadki kanibalizmu wrd 38

spoecznoci chopskiej. Dla penoci obrazu wspom nijmy jeszcze o wielkiej zarazie, ktra przesza przez cay kraj w latach 1705-1713, oraz o latach nieurodzaju na Litwie 1708-1710 i w Maopolsce 17141715. W sumie, w dwch pierwszych dziesitkach XVIII wieku, ludno Polski zmniejszya si o jedn czwart. Tak wic apokaliptyczne pejzae, jakie odnajdujemy na kartach wczesnej literatury, np. w satyrze Mapa czowiek czy te w poemacie Karola Mikoaja Juniewicza Refleksje duchowne na mdry krla Salomona o doczesnoci wiatowej sentyment... nie s bynajmniej poetyck przesad. Trudno jednoznacznie okreli, w ktrym momencie dziaania wielkiej wojny pnocnej zaczy wpywa w sposb istotnie krpujcy na wczesne ycie literackie i kulturalne. Siedzc na przykad biec Produkcj wydawnicz stwierdzamy pierwszy odczu walny spadek w roku 1702, a wic w momencie wkro czenia wojsk szwedzkich do centralnych ziem Koro ny- Nie jest to zreszt spadek gwatowny, ale konty nuowany sukcesywnie w nastpnych latach doprowa dzi on do najniszego poziomu okoo roku 1708, po czym nastpi (rwnie rozoony na wiele lat) bardzo Powolny wzrost. Za przyjciem roku 1702 jako daty rozpoczynajcej okres lat chudych", a tym samym otwierajcej drug faz rozwoju poezji pnobarokowej, za tym wszystkim przemawiaj jeszcze inne ar gumenty. W 1702 roku zaprzestaje swej dziaalnoci teatr krlewski w Warszawie, a stolica zaczyna po oli traci rang centrum kulturalnego kraju. Par 39

lat pniej miasto na skutek panujcej zarazy wylud nia si niemal cakowicie. Nawiasem mwic, War szawa dugo pniej bdzie czeka na to, aby ponow nie sta si stolic kulturaln kraju. Tak na przykad w drugim dziesicioleciu XVIII wieku w jej zastp stwie funkcj t w pewnym stopniu peni inne orod ki, przede wszystkim mniej zniszczony Krakw oraz miasta elektoratu: Lipsk i Drezno. Jeeli za chodzi o produkcj wydawnicz, to niezwyk aktywno w tym czasie wykazuj centra prowincjonalne, takie jak Sandomierz czy Czstochowa. I wreszcie argument trzeci, o Wymowie niemale symbolicznej. W 1702 roku umiera ostatni z samot nych poetw", Stanisaw Herakliusz Lubomirski, a tym samym pewien dzia rozwoju naszej literatury zostaje bezpowrotnie zamknity. Stwierdzi wypada, e chocia wczesne wyda rzenia polityczne wpyny w sposb krpujcy na rozwj literatury, to nigdy jednak nie doprowadziy do stanu cakowitego paraliu. Mao tego, s dziay pimiennictwa, ktre zdaj si w tym czasie wanie rozwija. Naley do nich na pewno ulotna, okoliczno ciowa literatura polityczna, stanowica zreszt nie podzieln cao ze swoj poprzedniczk z czasw bezkrlewia. Uderza nie tylko ilo, ale bogactwo, po mysowo i rnorodno form gatunkowych, jak przyjmuje. Tak wic obok utworw o strukturze ernblematycznej (np. Emblema na przystanie [...] Hiero nima Lubomirskiego [...] do krla Imci Polskiego Au gusta II z 1704 r.) pojawiaj si caoci przypomina40

Cl

jce prologi, akty i epilogi, a wyrose, jak przypuszcza Paulina Buchwald-Pelcowa, z mody parodiowania Programw teatralnych (np. Dyjalog albo nowa facies Rzptej Polskiej w Paryu publicznym aktem wysta wione... 1705, Tragedyja Piast kandydat ao y-, czy te Opera holenderska z r. 1733) 14. Poja aj si utwory nawizujce do konwencji sowizdrzalskiej (np. Kazanie [...] na pogrzebie ojca Sowi zdrzaa przez W. Imci Ks. Utrynosa...), mamy raki (np. Raki o konfederatach, Raki polskie, to jest wszy o na wspak) i grotesk polityczn (np. Karnawa cudzoziemski w Polszcze ab anno 1701 ad annum 1705). Rozwija si take satyra powana", literacka. Z tego bowiem okresu pochodzi, jak si przypuszcza, zarwno utwr Mapa czowiek w cnotach obycza ju i kroju..., jak i zbliona do Fizjognomija ycia ludzkiego... Oba te teksty zamykaj lini rozwojow staropolskiego modelu satyry z jej spojrzeniem na spoeczestwo jako hierarchi powinnoci stanowych i ze spojrzeniem na histori jako proces degeneracji. Taka optyka, majca swe rdo jeszcze w rednio wiecznym feudalizmie, nie powtrzy si ju wicej w sposb tak peny i ostentacyjny. W latach wojny pnocnej zachowuj take sw aktywno twrcz ci poeci, ktrzy swe pisarstwo za pocztkowali jeszcze w wieku poprzednim. Naley do nich Wojciech Stanisaw Chrciski (ok. 1665 po 1722), nobilitowany za zasugi literackie i wojskowe mieszczanin, uczestnik wiktorii wiedeskiej i pniej41

szy sekretarz krlewski. Przez cae ycie pozostawa zreszt gorcym poplecznikiem rodziny Sobieskich. U progu wojny pnocnej mia ju za sob bogaty do robek obok panegirykw na cze Jana III tuma czenie Farsalii Lukana (Oliwa 1690) i kompilacj ma jc by jakby dalsz czci tego utworu (1693). Do kona take tumaczenia Heroid Owidiusza (Rozmowy listowne powst. ok. 1689, wyd. 1695), ktre znalazy si na indeksie ksig zakazanych. Z gorc atmosfer wycigw do korony" z czasw bezkrlewia zwizane s dwa inne jego utwory: Lament strapionej ojczyzny i Projekt na mody francuskie. Sam poeta, jak pami tamy, by zwolennikiem kandydatury Jakuba Sobie skiego. Ot w pierwszym dziesicioleciu XVIII wieku aktywno pisarska Chrciskiego nie obnia si. Ukazuje si nam w niej zreszt jako wierny ucze i kontynuator literatury dojrzaego baroku. Tak wic uprawia gatunek zwany romansem duchownym", za sadzajcy si na poczeniu biblijnego wtku fabu larnego z technik narracyjn wspczesnego roman su, a majcy w poprzednim stuleciu takie znane rea lizacje, jak Tobiasz wyzwolony Stanisawa Herakliusza Lubomirskiego, czy te Judyta Wacawa Potockie go. W 1705 roku (Warszawa) wydaje Chrciski swe go Joba cierpicego. Natomiast Jzef do Egiptu od braci przedany i Aman od Asswerusa... (jeeli rzeczy wicie jest jego autorem) na druk musz czeka a do roku 1745, kiedy romans przeywa czasy ponownego rozkwitu. Z tego okresu pochodz take Treny a obne... (Czstochowa 1709) powicone pamici pierw42

szej ony. Prezentuj one typow dla poprzedniego stulecia liryk funeraln, w ktrej echa poezji czar noleskiej (w tym gwnie Trenw Kochanowskiego) Poczone zostay z charakterystyczn dla baroku dbaoci o realizm szczegu i niezwyko wyso wienia. W 1710 roku ukazuje si w Czstochowie (drugie wydanie ju w nastpnym roku) jego Krtki zbir duchownych zabaw, zawierajcy formy utrwalone w tradycji siedemnastowiecznej poezji religijnej: "Psalmy" pokutne, cykle medytacyjne rozwijajce po pularne modlitwy (np. Pacierz z rnych miejsc Pisma w. zebrany, a podczas inkursjej szwedzkiej do Pol skiej w roku 1702 wierszem opisany), pieni maryjne, ywoty witych. To zapatrzenie na wzorce literackie poprzedniego stulecia, cakowicie zrozumiae w przypadku Chrciskiego, wydaje si niemniej typowe take i dla Pisarzy, ktrzy w tym czasie dopiero rozpoczynaj swoj dziaalno twrcz. Przywoajmy tutaj przy pomnian niedawno posta Michaa Serwacego Winiowieckiego (1680 - 1744)15, wojewody i hetmana, dowdcy wojsk konfederackich, ktre rozgromiy od dziay Sapiehw pod Olkiennikami. W pniejszej fa zie wojny pnocnej zwolennik Leszczyskiego, po dostaniu si do niewoli moskiewskiej wiziony w Ki jowie, a nastpnie w Guchowie, skd zreszt w nie Wyjanionych bliej okolicznociach udao mu si zbiec. Pozostawi po sobie rnorodn twrczo, gwnie o charakterze dewocyjnym, midzy innymi 43

przekad Medytacji Pawa Segnerego (Manna War szawa 1722), Histori ludu Boego czy ywot w. Jana Nepomucena. Z tego te okresu pochodz jego psalmy" pokutne, pisane podczas pobytu w niewoli w Guchowie. Pod anagramatycznym okreleniem au tora Machisii secundi civis Lovei" jako Quinque psalmi in detentione Gluchoviensi compositi zostay one doczone do drugiego wydania Krtkiego zbioru duchownych zabaw wspomnianego przed chwil Chrciskiego (Czstochowa 1711). Ot w psalmach" tych pokazuje si nam Winiowiecki jako wierny kon tynuator siedemnastowiecznego modelu elegii pokut nej, przy czym jest on znacznie bardziej tradycyjny na przykad od Lubomirskiego jako autora Myli o wiecznoci. Najbliszy jest mu chyba wzorzec Po kuty w kwartanie z jej umiarkowaniem i pewn na wet racjonalnoci w przywdziewaniu na siebie sza ty pokutnej 16. Owo zauroczenie" wiekiem siedemnastym, typowe dla tego okresu, daje o sobie zna take w licznych reedycjach. Swoistym fenomenem s na przykad wznowienia (a niekiedy dopiero pierwsze druki) utwo rw Stanisawa Herakliusza Lubomirskiego. Wystar czy dokona wyrywkowego zestawienia: Poezje postu witego: 1700, 1702, 1703 dwa r 17 ne, 1705 dwa rne, 1715, 1723, 1725, 1731 . Adverbia moralia: 1701, 1716, 1718; przekad polski Antoniego Ch. apczyskiego: 1714, 1737. Rozmowy Artaksesa i Ewandra: 1708, 1718, 1734, 1745.
44

 De vanitate consiliorum: 1700 pi wyda, 1701, 17?02, 1703, 1712, 1718, 1726, 1768; (poza granicami Polski: Tyrnawa 1745, Wiede 1776), przekad polski A. Mczyskiego: 1705, 1739, 1750. Podobnie rzecz si ma i z innymi utworami pol skiego Salomona". Zauwamy, e szczeglne nasilenie wznowie i tumacze przypada na pierwsze trzydzie stolecie XVIII wieku. Jeeli dorzucimy do tego jeszcze rne bezporednie pochway, jak na przykad ta za arta w kodeksie zebranym przez Andrzeja Chryzo stoma Zauskiego (Epistolarum historico-familiarum t. 3, Braniewo 1711, ep. 22), to okres ten naley uzna za czas wielkiego pomiertnego triumfu talentu auto ra Ermidy. Obok kontynuowania dorobku poprzedniego stulecia Pojawiaj si ju w tym okresie pewne symptomy Przemian i rozwoju w pimiennictwie, cho, trzeba to jasno powiedzie, nie dotycz one poezji. Jeszcze w czasie dziaa wojennych zwizanych z wojn p nocn powstaj a trzy traktaty polityczne krelce Program naprawy pastwa Jerzego Dzieduszyckiego: Traktat o elekcji krlw polskich (powst. 1707 r.), Sta nisawa Szczuki: Eclipsis Poloniae orbi publico demonstrata (1709 r.) i Stanisawa Dunin Karwickiego: De ordinanda Republica (powst. po 1703 r. zgoszony na Walnej Radzie Warszawskiej 1710 r.). Szczeglnie te dwa ostatnie dziea s przez dzisiejszych history kw oceniane wysoko. Proponuj one reformy ma jce na celu usprawnienie w kierunku pragmatycz nym istniejcego systemu zarzdzania pastwem. 45

Szczuka, obok posuni ekonomicznych, umoliwiaj cych wyjcie z kryzysu, proponuje szeroko pojty program edukacji obywatelskiej i politycznej szlachty, majcy j uniezaleni od przetargw frakcyjnych magnaterii. Dunin Karwicki proponuje uracjonalnienie funkcjonowania systemu parlamentarnego (np. okrelenie listy obywateli uprawnionych do udziau w sejmikach, ograniczenie zasady jednomylnoci itp.) oraz reform w siach zbrojnych. Trzeba te przypomnie, e w 1710 roku wznawia sw dziaalno teatr krlewski w Warszawie. Z okazji walnej Rady Warszawskiej zostaje sprowadzony ze sp komedii francuskiej du Rochera. W nastpnych latach pojawia si trupa woska komedii dell'arte To masza Ristori (1715-1718). W 1713 roku powstaje plenerowy teatr w Ogrodzie Saskim 18. Co do poezji natomiast, to jakie bardziej zauwaalne symptomy oywienia i zmian wiadczcych o stopniowym uwal nianiu si od przemonego wpywu tradycji poprzed niego stulecia, to wszystko zanotowa moemy dopie ro w poowie lat dwudziestych. Ograniczone i kompromisowe reformy sejmu nie mego zapocztkoway okres stabilizacji politycznej kraju, a take powolny proces odbudowy ekonomicz nej. Jak wskazuj obecnie historycy, nie bya to tylko odbudowa, ale take prba skierowania gospodarki na tory merkantylizmu ze szczeglnym uprzywilejowa 19 niem produkcji grniczo-przemysowej i handlu . Prowadzi si poszukiwania grnicze w Tatrach, roz46

budowuje upy solne i wznawia eksport soli, podej muje si prby uruchomienia kopal olkuskich oraz regulacji Wisy i Sanu w celu uatwienia spywu to warw do Gdaska. Najwybitniejszy ekonomista tych czasw, podskarbi wielki koronny Jan Jerzy Przebendowski pracuje nad wznowieniem stosunkw handlo wych z ssiadami (np. korzystny ukad celny z Habs burgami w 1727 r.). Poczynaniom krlewskim towa rzysz take niektrzy magnaci. Biskup krakowski Konstanty Felicjan Szaniawski wznawia na terenie Zagbia staropolskiego produkcj hutnicz, hetmano wa Elbieta Sieniawska (najwybitniejsza indywidual no kobieca tych czasw, take jako mecenas sztuki) Prowadzi w swych dobrach wydobycie rud, zwaszcza galmanu. Nie bez znaczenia jest take, niewielka co prawda, migracja rzemielnikw, grnikw i manufakturzystw saskich na tereny Polski. W tym samym czasie daje si zaobserwowa proces stopniowego oywienia ycia kulturalnego i naukowe go wczesnej Rzeczypospolitej, w ktrym to procesie rozwj wczesnej poezji zajmuje pozycj bynajmniej niepoledni. A co dla nas najwaniejsze, w tej ostat niej dziedzinie zarysowuje si ju wewntrzne zr nicowanie i rnorodno pojawiajcych si zjawisk literackich. Jedn z waniejszych postaci tego okresu jest Jan Stanisaw Jabonowski (1669 - 1731), wojewoda ruski, dzieryciel najwikszych krlewszczyzn w Koronie, wuj Stanisawa Leszczyskiego i kanclerz na jego dworze. Jego on bya Joanna markiza de Bthune 47

(siostrzenica Marii Kazimiery), a dwr Jabonowskich, jak si wydaje, by wanym w tym czasie orodkiem kulturalnym propagujcym wzorce francuskie. Wa nie na tym tle uderza swoisty konserwatyzm poczy na literackich wojewody ruskiego, zupenie nie przy pominajcy jego postawy zajtej w modzieczej" Zabawie chrzecijaskiej. Szczeglnie znamienna jest pod tym wzgldem Hi storia Telemaka (Sandomierz 1726), bdca przerbk synnego romansu edukacyjnego Franciszka Fnelona. Swoj kontynuacj Odysei" pisa Fnelon w okresie, gdy modernici (podczas sporu nowoytnikw" ze staroytnikami") przypucili frontalny atak na po ezj, oskarajc j o to, e formalnymi rygorami ry mu i wersyfikacji wizi jasno myli i zaciemnia sens idei. Stworzy wic Fnelon now formu prozy poetyckiej, a dokonujc aluzyjnego potpienia zabor czej polityki Ludwika XIV w swoim utworze, przy czyni si do ksztatowania charakterystycznej dla myli owieceniowej idei powszechnego pokoju. Zu penie inne cele postawi sobie Jan Stanisaw Jabo nowski. We wstpie, ktrym poprzedzi swoj Histo ri Telemaka, pisze o prawdzie ukrytej pod szat fabuy mitu, prawdzie ponadczasowej, zawierajcej uniwersalny wykad etyki; nawizuje wic tym sa mym jawnie do metody alegorezy, wypracowanej przez teoretykw potrydenckiej przemiany kulturo wej, u nas gwnie przez Macieja Kazimierza Sarbiewskiego jako autora Dii gentium. Co wicej, proz poetyck Fnelona zamieni na regularny wiersz, kon48

tynuujc tym samym tradycj romansow Wacawa Potockiego. Podobnie rzecz si przedstawia z jego Ezopem nowym polskim... (Lipsk 1731), zawierajcym obok y wota Ezopa sto i oko" (101) bajek przerabianych z rnych rde, w tym gwnie z La Fontaine'a. Swj zbir pisa jeszcze Jabonowski w wizieniu W Knigsteinie, gdzie przebywa w latach 1711-1716, osadzony przez Augusta II. Spdzi tam czas praco wicie, bo obok Ezopa... dokona przekadu Traktatu o Niepokalanym Poczciu Justyniana Wincentego Antysta (Braniewo 1722) oraz tomu przysw woskich, do ktrych przyczyni" przysowia rodzime. Ta ostat a praca pozostaje w bezporednim zwizku z Ezopem..., gdy w swoich bajkach Jabonowski niejed nokrotnie nauk moraln wspiera znanym przyso wiem. Konserwatyzm Jabonowskiego, ktry idzie jakby dawnymi ladami Biernata z Lublina", jest je szcze bardziej widoczny w konfrontacji z wczeniej szym zbiorkiem Krzysztofa Niemirycza 20. Fabua baj ki, czsto wtopiona w rodzime realia, stanowi dla niego bowiem egzemplum ilustrujce tezy etyki chrze cijaskiej. I znw w przedmowie postawa ta jest Uzasadniona wywodem o bajce" jako o ponadczaso wym archetypie", relikcie pierwotnej kultury i pier wotnego mylenia. Trudno zatem twrczo Jabono wskiego uzna tylko za prost kontynuacj" jak W przypadku Winiowieckiego czy Chrciskiego. Mamy tu przecie do czynienia ze wiadomym, pod budowanym teoretycznie wyborem. Jest to zatem ob49

jaw programowego, konserwatywnego historyzmu, nie jedyny i nie ostatni zreszt w literaturze i kultu rze XVIII wieku. Przypomnijmy jeszcze, e jest Jabonowski take autorem synnej broszury politycznej Skrupu bez skrupuu [...] albo owiecenie grzechw narodowi naszemu... (Lww 1730), obnaajcej rzeczywiste nie rwnoci i antagonizmy pomidzy szlacht a magnateri. Wraz z Gosem wolnym wolno ubezpieczaj' cym (prawdopodobnie jednak Mateusza Biaozora, adaptowanym przez Leszczyskiego jako program wyborczy) i z wczesnym utworem Konarskiego: Roz mowa pewnego ziemianina z ssiadem roku 1733 sta nowi ona drugi ju rzut literatury politycznej w tym okresie. Obok tej orientacji konserwatywnej pojawia si take pierwsze pokolenie poetw eksperymentuj cych". Nale do Piotr Franciszek Alojzy oski, Ka rol Mikoaj Juniewicz i Hieronim Facki. Poeci eksperymentujcy" w swoich poszukiwaniach twr czych wypracowali midzy innymi nowy model poezji, zasadzajcy si na przyjciu swoistej skrajnoci w programowaniu relacji pomidzy twrc a odbiorc utworu. Ich poezj charakteryzuje nie spotykana wczeniej nachalno", wrcz agresywno" w sto sunku do czytelnika. Za pomoc mechanizmw poe tyckiej iluzji pragnli niepodzielnie wada i dowol nie manipulowa wiatem jego wyobrani. Dla nurtu tego, ktry rycho stanie si dominujcy, najbardziej dynamiczny i ekspansywny w linii rozwojowej poezji 50

Pnego baroku, przyjlimy w niniejszej pracy miano poezji emocji" i nieco bliej zostanie on scharak teryzowany w nastpnym rozdziale. Tutaj ograniczy my si natomiast do stwierdzenia, e jeeli chodzi o pierwsze pokolenie poetw eksperymentujcych", te ich cele i ambicje byy na razie skromniejsze skupili sw uwag przede wszystkim na wypracowaniu metod amania" oczekiwanej bariery obojtnoci ze strony potencjalnego czytelnika. Robili to zreszt na rne sposoby. Piotr Franciszek Alojzy oski (ok. 1661-1728), redniozamony szlachcic, ktrego ycie upyno na Penieniu kolejnych urzdw ziemskich, wyda w 1724 roku w Warszawie poemat Dwik na wdzik Opatrz noci Boskiej. Poczwszy od drugiego wydania 1727 r.) doczone do zostay jego mowy sejmowe: Glosy oratorskie, oraz tom epigramatw Lutnia rozstrojona. Jeeli chodzi o ten ostatni utwr, to wbrew intencjom mwicego" tytuu (nawizujcego do utrwalonego symbolu sztuki poetyckiej) jest on do tradycyjny: zarwno sam model epigramatu, jak i przyjte wzorce (Owen) wydaj si kontynuacj Nieprnujcego prnowania Wespazjana Kochowskiego. Natomiast pewnym novum jest sam poemat. Postanowi bowiem Loski prowokowa i bulwersowa swego czytelnika od samego pocztku, to znaczy od karty tytuowej: Dwik na wdzik Opatrznoci Bo skiej przez glosy [...] i ja author, Nic... Konsternacja jest jeszcze wiksza po odwrceniu teje karty tytu owej, gdy swj wiersz Do czytelnika rozpoczyna poe51

ta sowami: Nic do Ciebie nie pisz, bo nic jako i ja". Dopiero po dobrej chwili orientujemy si, e rozwija tu oski jeden z obiegowych motyww vanitas", mwicy o nicoci ycia ludzkiego. Ta gra z czytelnikiem kontynuowana jest wewntrz poema tu. Poeta ciga wspdwicznoci, tworzy kalambury wanie tam, gdzie si ich najmniej spodziewamy. Rozbudowuje poszczeglne koncepty do tak monstru alnych rozmiarw, e poeraj" one cae poacie tek stu, a my zaczynamy si po prostu gubi. Dodatkowo cao zamyka w wymyln kompozycj: kolejne go sy" (nie wiadomo zreszt czyje) mwi o pierwszej, drugiej i trzeciej osobie Trjcy w., o Matce Boskiej, o chrach anielskich, o elektoracie Patriarchw i Pro rokw", o kompucie wojska w. Mczennikw", o senacie Apostow i Ewangelistw" etc. Podobny charakter maj zabiegi drugiego z tej grupy pisarza, Hieronima Fackiego. Ten yjcy w pierwszej poowie XVIII wieku karmelita bosy, kaznodzieja ordynariusz krakowski, jest twrc kilku dzieek dewocyjnych (np. Paskie ycie, Paska mier, Paska w niebie korona, Lublin 1729), z kt rych jedno: Wojsko serdecznych noworekrutowanych na wiksz chwa Bosk afektw (Poczajw 1739) zdobyo mu saw, gwnie dziki licznym wznowie niom jak i artobliwej wzmiance w Monachomachii. Jest Wojsko..., formalnie rzecz biorc, hybryd czc proz litanijn o wysokim stopniu uporzdkowania 21 rytmicznego z regularnym wierszem i anegdot . Metody i cele, jakie sobie stawia karmelita bosy, przy52

pominaj oskiego, przy czym gwny ciar zadania zaszokowania i przykucia uwagi czytelnika zostaje tu Przesunity na rodki graficzne. Dba take Facki i o niezwyko obrazowania, karkoomne" kalamury. jak i o wymylno zabiegw kompozycyjnych. Jednak pisarzem tej grupy o najwyszym stopniu teoretycznej samowiadomoci celowoci podjtych zabiegw jest inny duchowny yjcy w pierwszej po wie XVIII wieku, sekretarz prowincji polskiej zgro madzenia paulinw, Karol Mikoaj Juniewicz. Pisa rnego rodzaju utwory okolicznociowe (w tym nawet epitalamium: Dziewosb na lub Zofii Sieniawskiej i ksicia Augusta i Aleksandra Czartoryskiego Czstochowa 1731), do historii literatury przeszed jednak przede wszystkim jako autor poematu: Reflek sje duchowne na mdry krla Salomona o doczesnoci wiatowej sentyment (Czstochowa 1731). Napisa go Juniewicz specjalnym przez siebie stworzonym stylem jowialnej" perswazji, przeznaczonym do po budzenia leniwcw". w nowo inwentowany styl", jak go okrela, zasadza si na poczeniu krtkiego rytmu" (piciozgoskowca) z dosadnym, karykatural nym obrazowaniem i z gawdziarskim poklepywa niem" czytelnika po ramieniu". Trzeba take doda, e wspomniane tu wyej zja wiska wyrosy w oglnym klimacie rozkwitu poezji dewocyjnej, bujnie rozwijajcej si waciwie przez cay wiek XVIII, jednak chyba w tej fazie osigajcej najwyszy stopie pod wzgldem ilociowym. W wielu wypadkach jest to zreszt literatura trady53

cyjna. Wznawia si na przykad zarwno Przeraliwe echo trby ostatecznej Klemensa Bolesawiusza (1726, 1740, 1750, 1770, 1779), jak i importowan" poezj jezuick: Jakuba Baldego, Mateusza Radera, Jana Manniego, Jana Niesiusa. Wydawane s zarwno cae jakby antologie" (np. Poeta chrzecijasko-katolik..., Lublin 1739), jak i jednokartkowe druczki ulotne (np. Pamitaj czowiecze, jak yjesz na wiecie, Jest zdra da na wiecie). Twrczo pierwszego pokolenia poe tw eksperymentujcych", oskiego, Juniewicza i Fackiego, przynaley niewtpliwie do tego szerokiego nurtu poezji dewocyjnej tych czasw, stanowi jednak w jego obrbie zjawisko do pewnego stopnia autono miczne, wiadczce o poszukiwaniu nowych rozwi za. W rwnym stopniu jak poezja rozwijay si take w tym czasie i inne dziay pimiennictwa religijnego. Szczeglnie popularn form stao si np. kazanie, czsto w wysokim stopniu nasycone elementem bele trystycznym i anegdotycznym, a take chtnie popisu jce si erudycj z zakresu ciekawostek" historycz nych, geograficznych i przyrodniczych. Celowa w tej formie Franciszek Kowalicki, jezuita i gony swego czasu kaznodzieja, autor kilku zbiorkw: Post stary polski (Sandomierz 1718), Kaznodzieja odwitny (Sandomierz 1725), Katedra kaznodzieje niedzielnego (Sandomierz 1725) czy te Pustynia w raj delicji du chownych zamieniona (Sandomierz 1730). Powstaway

54

nawet zbiory maksym moralistyczno-religijnych (np. Gemma latinae Ignacego Zawadzkiego 1728 r.). Na cay ten nurt pimiennictwa religijnego (w ogromnej Wikszoci tworzonego przez duchownych) patrzy si zazwyczaj niechtnie. Ma on stanowi dowd, e czasy saskie to epoka ciemnych mnichw", dodatkowo o tyle jeszcze szkodliwych", e parajcych si lite ratur. Z kolei ciemnota duchowiestwa miaaby by wynikiem ostatecznego zwycistwa kontrrefor macji po usuniciu konkurentw kler jakoby zato n w gnunoci i lenistwie. Sytuacja bya chyba jednak bardziej zoona. Jest faktem bezsprzecznym, e okres ten to czasy ostatecz nego triumfu kontrreformacji. Po zniszczeniach wojny pnocnej zakazano protestantom restauracji uszko dzonych zborw i budowy nowych. Konstytucja sejmu z 1733 roku pozbawia ich podstawowych praw Politycznych (w tym kandydowania na posw). Po gonym tumulcie w Toruniu z 1724 r. (sprowokowani Pono protestanci zdemolowali kolegium jezuickie) Posypay si wyroki mierci, a pastwa ocienne, Pru sy i Rosja, szykoway nawet interwencj w obronie Ucinionych dysydentw. Z drugiej strony jednak, jak wskazuj dzisiaj historycy, jednoczenie w tym samym czasie daj si zaobserwowa pewne pozytywne zmiany wrd samego kleru. Tak na przykad dopiero w pierwszej poowie XVIII wieku zostay zrealizowa ne wytyczne soboru trydenckiego, dotyczce reformy Wewntrznej Kocioa. W wyniku tego upowszechnia

55

si wwczas instytucja seminariw przygotowujcych kler parafialny, rozbudowana zostaje sie szk i ko legiw wewntrzklasztornych, usprawnia si sam struktur administracyjn Kocioa, a cay teren Rze czypospolitej zostaje objty systematyczn akcj misji ludowych. Andrzej Chryzostom Zauski (pierwszy z mecenasw tego rodu) zapocztkowuje" swoj oso b nowy model biskupa, sprawnego administratora, czowieka wiatego i uczonego. Gromadzone przez niego rda i akta pastwowe (Epistolarum historico-familiarum, t. 1-3, Braniewo 1709 - 1711, t. 4 Wro caw 1761) miay posuy potomnoci jako przestro ga i pouczenie. W jego lady pjd inni, biskupi kra kowscy Kazimierz ubieski i Konstanty Szaniawski, a take prymas Teodor Potocki. Zainicjowali oni prze miany w yciu kocielnym 22 . W niektrych rodowi skach zakonnych, gwnie u jezuitw, wystpuj wy rane oznaki oywienia, a nawet reformy w yciu in telektualnym i naukowym, o czym jeszcze za chwil. Take nie cakiem jednoznacznie rysuje si kieru nek, jaki wczesne wadze kocielne chciay nada yciu duchowemu. Nie bya to na pewno ch popu laryzacji ideaw religijnych za wszelk cen. Zro biono co prawda ustpstwo wzgldem twrczoci ko ldowej; pocztkowo spisywana poficjalnie w klasz torach (np. zbiory benedyktynek w Stanitkach, r kopis Anny Kiernickiej czy te tzw. Kantyczka Chybiskiego) od roku 1721 zacza ukazywa si oficjal nie w druku, w kolejnych krakowskich wydaniach Kancjonau pieni nabonych. Z drugiej jednak stro56

niy zakaz z 1738 roku usuwa popularne jaseka z ob rbu murw kocielnych, mimo ich niezwykej po pularnoci. Jako przykad innej orientacji poetyckiej pojawia jcej si w tym okresie warto przypomnie wczesn twrczo Adama Kpskiego (urodzonego w pierwszym dziesicioleciu XVIII wieku, zmarego w latach szedziesitych), sekretarza i dugoletniego doradcy marszaka Franciszka Bieliskiego. Kpski jest bar dziej znany ze swego pnego poematu: Myli o Bogu i czowieku (Warszawa 1756), utworu zreszt do dziwnego, bo czcego wanitatywn tez potrzeby ucieczki od wiata i szukania celu w yciu pomiert nym z pewnymi ju elementami myli owieceniowej na temat skaenia stanu natury" i ze wzgldn pro stot i jasnoci samego wykadu. Dla nas jednak bardziej interesujcy jest jego wczesny etap twrczo ci z okresu, gdy by jeszcze uczniem Szk Nowo dworskich w Krakowie. Debiutowa prawdopodobnie w1721 roku aciskim czterowierszem doczonym do sztuki F. Mitulskiego Imago salutis humanae. Z lat dwudziestych pochodzi take jego zbir wierszy pol skich, prb poetyckich sigajcych midzy innymi do tradycji sowizdrzalskiej i ludowej (Rkps Bibl. Czart, sygn. 783). W tym czasie zapewne zacz te autor Myli o Bogu i czowieku wiadomie zbiera i zapisy wa teksty folklorystyczne, gwnie chopskie przy piewki erotyczne, w efekcie czego powstay dwa 23. zbiorki: Pieni wiejskie i Pieni mazowieckie W pierwszym z nich jako pozycja nr 9 zosta zamie57

szczony utwr Haec compositionis G[enerosi] Adami J[oannis] M[ichaelis] Kpski, bdcy udan parodi ludowej pieni obrzdowej. Rwnolegle z nim poszu kiwali i zapisywali teksty folklorystyczne take poeci-duchowni, co w bliski sposb wizao si z prowadzo n przez nich prac misyjn wrd ludu. Skutki tych dziaa zaowocuj jednak gwnie w nastpnej fazie rozwoju poezji. Wyrane oywienie, jakie w latach dwudziestych i trzydziestych XVIII wieku objo wczesn poezj, dao o sobie zna take w dziedzinie czasopimiennic twa. Po kilkudziesicioletniej przerwie od jednorocz nej efemerydy Merkuriusza Polskiego Ordynaryjnego" (1661 r.) oraz trzech numerw czasopisma Mercurius Polonicus" z 1698 roku, Jan Dawid Cenkier w okresie 1718-1727 wydaje w Prusach Ksicych Poczt Krlewieck". Od 1729 roku pijarzy warsza wscy drukuj Nowiny polskie", przemianowane p niej na Kurier Polski", przejty z czasem przez je zuitw. W latach 1718 - 1719 pojawia si take pierw sze u nas czasopismo uczone. Jest to Polnische Bibliothek" wydawane w Gdasku przez Gotfryda Lengnischa, pniejszego guwernera krla Stanisawa Augusta Poniatowskiego, twrc nowoczesnej krytyki historycznej (De Polonorum maioribus, Gdask 1732), pierwszego, ktry w nauce polskiej zastosowa roz dzia pomidzy prawami boskimi a prawami natury. Doda bowiem trzeba, e Gdask i Toru, poczwszy od lat dwudziestych XVIII wieku, stay si enklawa58

mi kultury wczesnoowieceniowej w obrbie Rzeczy pospolitej. Wok gimnazjw akademickich w tych miastach, w ktrych wykadaj absolwenci Halle, Jeny i Strassburga, wychowani na filozofii i nauce ..recentorium" (gwnie eklektycznego Wolffa), two rz si rodowiska uczonych, powstaj towarzystwa naukowe, modne wtedy gabinety historii naturalnej, Powikszaj si ksigozbiory. Mieszczanie z Prus, za trudnieni czsto jako guwernerzy na dworach mag nackich, przenosz te nowe idee w gb kraju. Podobn rol peni take w tym okresie kolonia polska w Drenie i Lipsku. Jej wybitnym przedsta wicielem by Micha Abraham T r o c . Jego Bibliotheca Polono-poetica jest pierwsz u nas inicjatyw odro dzenia wielkiej literatury wieckiej (oczywicie jeeli bardziej kierujemy si zamiarami Troca wyoonymi np. w przedmowie do t. 1 ni rzeczywist realizacj 24) i jako taka poprzedza edycj Jzefa Andrzeja Zau skiego Zebrania rytmw przez wierszopisw yjcych lub naszego wieku zeszych pisanych z lat pi dziesitych. Skoro ju mowa o Zauskim, to stworzony Przez niego i wyoony w Programma litterarium 2S (Warszawa 1732 ) dugofalowy program: zbierania, opracowywania i wydawania rde literackich i hi storycznych oraz zaoenia narodowego ksigozbioru, jest zazwyczaj uwaany za pocztek nurtu wczesnoowieceniowego na centralnych terenach wczesnej Rzeczypospolitej. Nawiasem mwic, napisa Zauski sw broszur typowym dla baroku stylem polsko-aciskim i bysn" w niej cakowit nieznajomoci 59

przyjtych wwczas w Europie Zachodniej zasad gro madzenia i klasyfikowania wielkich ksigozbiorw. Fakt, i poezja pnego baroku, jak i caa litera tura i kultura tej formacji, poczwszy od lat dwudzie stych XVIII wieku rozwijaa si w sytuacji coraz sil niejszej konkurencji ze strony nurtu wczesnoowieceniowego, nie mg pozosta i nie pozosta obojtny dla jej dalszej ewolucji. Bdziemy mieli moliwo nie raz si o tym jeszcze przekona. Zreszt by moe odpowiedzi na zjawiska wczesnoowieceniowe byo wyrane oywienie, a nawet reforma, jaka nastpia w rodowisku naukowym wczesnych jezuitw. Za dziaa tu chyba jednak wzr ich francuskich konfratrw z krgu College Louis Le Grand w Paryu. Zmiany dotyczyy na przykad sceny szkolnej. Poety ka Juwencjusza, zastpujc stopniowo Pontanusa i Donatusa, zalecaa oparcie widowisk na wzorze klasycystycznym. Twrcy odnowionej dramaturgii jezui ckiej, wykadowcy College Louis Le Grand, Gabriel Le Jay, Charles Pore i Jean-Antoine Du Cerceau, signli wic do wzorca molierowskiego. Przykad ten, jak si wydaje, oddziaa na sceny jezuickie w caej Europie. I tak w komedii Antoniego Rychtera (wyka dowcy kolegium kaliskiego) z 1719/1920 r. o symulan cie Opimusie (Periculum opum amittendorum valetudini pereunti projicuum remedium) dopatrzono si wpywu utworu Moliera Chory z urojenia. Z kolei sztuka o sknerze Udalriku, wystawiona w Kaliszu w 1722 roku, autorstwa Wojciecha Bystrzonowskiego (znanego skdind jako autora wymiewanego wielo60

krotnie poradnika Polak sensat w licie... Lublin 1730) inspirowana bya prawdopodobnie Molierowskim Skpcem 26 Idc za francuskim wzorcem, jezuici polscy zaczli take wprowadza stopniowo nowe podrczniki. Wy dali na przykad tumaczony z francuskiego nowy podrcznik mitologii Gautruche'a Historia poetica ad faciliorem poetarum et veterum auctarum intelligentiam (Kalisz 1722). Ksika ta zrywaa z metod alegorezy w interpretacji mitw, tumaczc je historycz nie, jako upoetyzowane i znieksztacone echa rzeczy wistych wydarze i osb 27. Wprowadzony w tym cza sie podrcznik historii powszechnej Musantiusa uczy z kolei pojcia cigoci i rozwoju w dziejach nauki, literatury i sztuki. Z tego krgu wywodz si take najwybitniejsze dziea heraldyczno-encyklopedyczne tych czasw, Adama Naramowskiego dotyczce wszy stkich biskupw katolickich: Facies rerum Sarmaticarum (cz. 1 Wilno 1724, cz. 2, Wilno 1726) oraz Kaspra Niesieckiego dotyczce rodw szlacheckich: Korona polska (t. 1-4, Krakw 1728 - 1743). Dziaali take w rodowisku jezuickim naukowcy przyrodnicy. Nalea do nich midzy innymi Gabriel Rzczyski. Zostawi po sobie co prawda dzieo tra dycyjne: Historia naturalis curiosa Regni Poloniae... (Braniewo 1721), alfabetyczne wyliczenie zjawisk przyrodniczych (co wyniko w duej mierze z cako witego braku aparatury laboratoryjnej), mia jednak, jak si ostatnio podkrela, nowoytn wiadomo ko niecznoci eksperymentu w nauce* 8 . Podobnie rzecz 61

si przedstawia i z Wadysawem Aleksandrem u bieskim, autorem obszernego zarysu geografii: wiat we wszystkich swoich czciach wikszych i mniej szych (Wrocaw 1740). Trudno by si w tej reformie jezuickiej lat dwudziestych dopatrzy jakich elemen tw jawnie zapowiadajcych owiecenie. By moe zreszt dlatego bya ona czsto lekcewaona lub nie dostrzegana w literaturze naukowej 2 9 . Opieraa si bowiem na konserwatywnym wywodzcym si je szcze ze szkoy humanistycznej modelu naukowo ci, z jego szacunkiem dla sowa pisanego, preferuj cego etyk, histori, prawoznawstwo, poezj i wymo w, natomiast nauki przyrodnicze traktujcego jako mao przydatne ze spoecznego punktu widzenia. Przypomnijmy take, e bya to pierwsza reforma szkolnictwa w XVIII wieku. Po niej przyszy kolejno nastpne: teatynw z lat trzydziestych, pijarw z lat czterdziestych (ta ma wanie charakter wczesnoowieceniowy) oraz, druga ju w tym wieku, jezuitw w latach pidziesitych. Zmiany daj si zaobserwo wa take i na poziomie szkolnictwa elementarnego. Pierwsza poowa XVIII wieku przynosi wzgldn po praw w tej dziedzinie. Jak wykazuj nowsze ba dania historykw, osigno ono najniszy poziom w drugiej poowie XVII wieku, po czym nastpi pro ces powolnego odrabiania strat, cho i tak np. pod wzgldem iloci szk parafialnych nie zdoano po wrci do stanu z okresu przeomu renesansu i ba roku 30. Wrmy jednak do literatury. W latach dwu62

dziestych i trzydziestych nastpuje wyrane oy wienie w dziedzinie emblematyki powstaj pierw sze w tym wieku wartociowe cykle, nie osigajce jednake poziomu wybitnych siedemnastowiecznych zbiorw Fredry, Lubomirskiego i Zbigniewa Morszty na. Wymieni tu naley przede wszystkim dorobek jezuity Karola Piotra Sawickiego, autora kilku utwo rw heraldyczno-emblematycznych i emblematyczftych. Jego autorstwa jest Krzywda bez szkody, to jest [...] herbowna Podkowa (1726), dedykowana Ma teuszowi S. Rzewuskiemu i bdca przykadem emblematycznej interpretacji heraldyki, Prawdziwe zwierciado niewinnoci [...] Alojzego Gonzagi (1726), a by moe take popularny cykl maryjny Symbola immaculatam Virginem declarantia 31. Sawicki (podob nie jak wczeniej Sebastian J. Piskorski we Flores vitae B. Salomeae virginis... 1691 r.) dy do rozbu dowy struktury emblematu. Ma on u niego nastpu jc posta: u gry wiersz polski, w rodku rycina z lemm, na dole wiersz aciski. Ciekawym zbiorem heraldyczno-emblematycznym z tego okresu (powst. ok. 1725 r.) jest rkopimienny cykl powicony Marii Leszczyskiej A la Reine. Emblemes et Devises sur son mariage, ktrego ryciny maj ju charakter rokokowy 32 . Rwnie rkopi mienny, z wasnorcznie wykonanymi ilustracjami, jest Ogrd Hesperyjski (powst. 1727) Jakuba Kazi mierza Rubinkowskiego, dedykowany Elbiecie Sieniawskiej zbir wierszy, bdcy czym w rodzaju za rysu dziejw cywilizacji ludzkiej. Jednak najwybit63

niejszym i najsawniejszym utworem Rubinkowskiego, poczmistrza, a pniej burgrabiego toruskiego, propagatora kultury sarmackiej i fundatora licznych dzie sztuki w tym miecie, jest jego Janina... (Pozna 1739 r.), opiewajca ycie i sukcesy militarne Jana III Sobieskiego. Utwr stanowi ciekawe poczenie apologetyczno-moralizatorskiego dziea historycznego i nawizujcego do konwencji hagiograficznej pisa nego proz panegiryku z pewnymi elementami epiki heroicznej. W tok opowieci o Sobieskim wprowadza Rubinkowski liczne dygresje, bezporednie przemowy postaci historycznych, a cao urozmaica sztychami. Interesujcym utworem na tle tradycji gatunkowej jest take napisane potoczystym trzynastozgoskowcem przy do oszczdnej stylistyce Poselstwo wielkie [...] Stanisawa Chomentowskiego [...] do Achmeta IV-Franciszka Gocieckiego (Lww 1732). W odrnieniu od innych diariuszy poselstw (prozaicznych i wierszo wanych) obok opisu oficjalnych czynnoci dyploma tycznych sporo tu barwnych opisw, podpatrzonych scenek obyczajowych i osobistych refleksji. Na tle owych pierwszych osigni wczesnej po ezji, a take rozkwitu publicystyki politycznej, jeszcze bardziej widoczna jest stagnacja w innych dziaach pimiennictwa. Niewiele si dzieje na przykad w dzie dzinie romansu. Poza wspomnian ju Histori Telemaka Jabonowskiego z ciekawszych rzeczy moemy jedynie odnotowa przekad Artamena Madame de

64

Scudry, dokonany przez Mari Beat Zawiszank (crk znanego pamitnikarza Krzysztofa Zawiszy) pt. Historia ksicia Artamena (Warszawa 1719). Wspomnie take mona o prozaicznym przekadzie Stanisawa Dziayskiego utworu Prchaca Le beau Polonais, wydanym w Toruniu w 1722 r. jako Kawa ler polski z francuskiego przetumaczony... Otwiera on ca seri przekadw tego utworu w XVIII wieku Zarwno proz, jak i wierszem. Ow niezwyk wrcz karier tej bzdurnej w gruncie rzeczy opowiastki Prchaca wytumaczy mona jedynie wzgldami pa triotycznymi": jednym z gwnych bohaterw jest tu bowiem niby-Polak, Walewski. Obok pewnych zmian na szkolnej scenie jezuickiej i dziaalnoci teatru krlewskiego trwa bezruch na scenach magnackich. Jedyna wiadomo z tego okresu dotyczy Teodora Lubomirskiego (syna Stanisawa Herakliusza), ktry w swej krakowskiej siedzibie w la tach 1725 - 1727 podejmowa woskich piewakw wy konujcych repertuar operowy. Krakw w ogle spe nia w duej mierze funkcj centrum ycia artystycz nego kraju, tym bardziej e tu wanie dziaa naj wybitniejszy artysta tych czasw, architekt, wycho wanek rzymskiej Akademii w. ukasza, Kasper Baanka. Twrca kocioa Norbertanek w Ibramowicach (od 1711 r.), Pijarw (1714 - 1727) i Misjonarzy (1719 -1728) w Krakowie, nagrobkw Branickich i Brzechffw w kociele w. Piotra i Pawa w tym miecie. Sztuka Baanki bya w pewien sposb na naszym
3

Poezja

pnego

baroku

65

gruncie nowatorska, szczeglnie za stosowana przez niego zasada amania" architektury za pomoc fresku (sklepienie kocioa w Ibramowicach) czy te posu giwania si lustrami w celu uzyskania dwukrotnego owietlenia (koci Misjonarzy). Tak naprawd bya to jednak kontynuacja zdobyczy siedemnastowiecz nego baroku rzymskiego w jego najbardziej nowator skim wydaniu, jakie nada mu Francesco Borromini. Podobn orientacj artystyczn reprezentuje inny wybitny architekt tego okresu, dziaajcy w Wielko polsce Pompeo Ferrari. Najbardziej znany, jest on jako twrca kocioa Filipinw w Gostyniu (faza ko cowa 1726-1728) i Cystersw w Ldzie (faza koco wa 1728-1735).. Szczeglnie pikna jest ta ostatnia budowla. Zaprojektowane pocztkowo jako trjnawowa bazylika wntrze zostao umiejtnie przez Ferrariego scentralizowane i zamienione w jednolit, cen traln przestrze, przykryt olbrzymi borrominiowsk kopu bez tamburu (okna s wycite bezpo rednio w jej sklepieniu), przestrze, w ktrej nast pio po raz pierwszy na naszych ziemiach idealne wzajemne przenikanie si cian nawy i sklepienia. Bujnie rozwija si take malarstwo iluzjonistyczne: Adam Swach, Jzef Rossi, Guglielmo, Franciszek Eckstein, a przede wszystkim najwybitniejszy u nas przedstawiciel quadratury Maciej Jan Majer, twr ca midzy innymi polichromii w witej Lipce (od 1723 r.). Kontynuuj oni model wypracowany na prze omie wiekw przez Michaa Anioa Palloniego, ale dorzucaj do niego nowe osignicia (np. odcienie"
66

i rozrzedzenie" kompozycji czy tzw. chodzce" po sklepieniu malowida przystosowane do ogldania z kadego dowolnie obranego miejsca).
III FAZA TRZECIA OD ROKU 1740 DO ROKU 1760

Jest to okres najwyszych osigni, na jakie byo sta poezj pnobarokow, przy czym s one jednym ze skadnikw oglnego rozkwitu pnobarokowej li teratury, przebiegajcego we wszystkich niemal dzia ach pimiennictwa. Jednoczenie rozkwit ten jest rwnolegy czasowo, a niekiedy nawet krzyujcy si z krystalizacj i pierwszymi osigniciami nurtu wczesnoowieceniowego w literaturze. Po dramatycznych wydarzeniach podwjnej elekcji z 1733 roku, oblenia Gdaska i konfederacji dziko wskiej, pocztek lat czterdziestych XVIII wieku wy dawa si okresem spokoju, a nawet zotego wieku, jak to w swym bombastycznym panegiryku na cze Augusta III nie omieszkaa zauway Elbieta Drubacka. Byy to lata rzeczywicie syte" dla magnaterii i wysokiego kleru, ktrych zbytek maskowa ogromn ndz wikszoci narodu, w tym take prze aajcej czci spoeczestwa szlacheckiego. Otyy i gnuny krl rzadko bywa w Warszawie. Czsto w celu przydziau wakujcych urzdw przyjeda jedynie do przygranicznej Wschowy. W stolicy pa nowali" natomiast: wszechwadny minister Henryk 67

Brhl i marszaek nadworny Jerzy Mniszech, gwny swj wysiek koncentrujcy na obrocie" krlewszczyznami i co bardziej dochodowymi urzdami. Kraj natomiast y walk pomidzy Famili a Potockimi o podzia dbr ordynacji ostrogskiej. Jednym z jej skutkw bya cakowita ju i ostateczna dezorgani zacja systemu parlamentarnego, wobec czego koniecz na reforma skarbowo-wojskowa nie zostaa przepro wadzona, aczkolwiek wszyscy chyba byli ju przeko nani o jej nieodzownoci. W czasie kolejnych wojen lskich, w ktrych udzia braa Saksonia, niektre ziemie Rzeczypospolitej staway si (wbrew woli ich mieszkacw) bezporednim zapleczem dla walcz cych stron. Po klsce armii saskiej w trzeciej z nich, zwanej siedmioletni (w 1756 r.), gdy elektorat dosta si pod okupacj prusk, August III wraz z dworem i oper przenis si na stae do Warszawy, czynic z niej oywiony orodek rezydencjonalny. Pomimo jednoznacznego upadku politycznego wczesnej Rze czypospolitej, cakowicie zdemilitaryzowanej i stano wicej przedmiot przetargw pastw ssiadujcych, by to okres szeregu wartociowych osigni w dzie dzinie kultury i sztuki. Jeeli chodzi o rozwj poezji, to zjawiskiem niewt pliwie najwaniejszym jest pojawienie si drugiego pokolenia poetw eksperymentujcych". Nalea do midzy innymi Dominik Rudnicki (ok. 1676-1739), jezuita, prowadzcy pocztkowo prac misyjn na Litwie, kaznodzieja w Sucku, pniej prokurator pro wincji litewskiej, rektor kolegiw w Putusku i o68

my. Niektre wydane za ycia utwory, jak np. Rela cja o cudownym obrazie [...]w Warszawie w kociele jezuitw (Warszawa 1724) byy wznawiane i popular ne, jednak gwne jego dzieo to wydany pomiertnie, obszerny tom wierszy Gos wolny w wizanej mowie... (Warszawa 1741 r.) o ile oczywicie wydanie to jest pierwodrukiem 33. Biorc pod uwag daty ycia i dziaalnoci, nalea oby twrczo Rudnickiego zaliczy do poprzedniej fazy rozwoju poezji; inaczej jest jednak, kiedy bie rzemy pod uwag jej charakter. Reprezentuje ona bo iem dojrza ju posta poezji emocji" z jej aspiracjami do penego panowania nad wiatem wyobra ni czytelnikw, a podejmowane przez poet ekspery menty zmierzaj na raz w kilku rnych kierunkach, co te jest typowe dla tego pokolenia. Eksperymen tuje wic Rudnicki, wykorzystujc techniki i obrazo wanie poezji ludowej i popularnej pieni. Poprzedzaa to faza przygotowawcza wiadomego zbierania i zapi sywania tekstw folklorystycznych, o czym wiadcz dwa jego piewniki polsko-ruskie, ktre niestety za 34 giny w czasie ostatniej wojny . Kontynuujc kie runek wskazany wczeniej przez Lubomirskiego w Poezjach postu witego i w Mylach o wiecznoci, dokonuje autor Gosu wolnego w wizanej mowie dalszej barokowej reinterpretacji symboliki i obiego wych motyww, wywodzcych si z pnego rednio wiecza. Szuka te rozwiza czysto formalnych, np. zblienia poezji do muzyki (krtkie odcinki rytmicz ne opite siatk paralelizmw eufonicznych). Jest 69

Rudnicki poet chyba najbardziej chimerycznym i nierwnym w swym pokoleniu. Obok utworw byle jak porymowanych, bdcych wierszowan proz" pisze wiersze wysokiej klasy 3 5 . W nich to wanie miao zrywa z dotychczasowymi kanonami literackoci i prawdopodobiestwa. W celu uzyskania jed nolitoci tonu emocjonalnego (np. ekstatycznoci) czy te muzycznego wypenia swe wiersze cigami rozkojarzonych, fantastycznych obrazw. Jego najlepsze utwory to triumf wyzwolonej poetyckiej wyobraniRudnickiemu przypisuje si take autorstwo popu larnego w tym czasie utworu Pie postna nabona o Koronie Polskiej, nawizujcego do formy pieni dziadowskiej, a dotyczcego okolicznoci objcia tro nu polskiego przez Augusta I I 3 6 . Pisa take interme dia na scen szkoln. Dba o ich atrakcyjno. Jego tzw. Intermedia ludicra wykorzystuj obiegowy ma teria anegdotyczny, stosuj popularne formy parodystyczne, np. mowy mazurskiej, gazet czy opowieci 37 myliwskiej . Jednak najwybitniejsz reprezentantk drugiego pokolenia poetw eksperymentujcych", jak i chyba najwiksz indywidualnoci poetyck tych czasw, jest Muza Sarmacka", Elbieta z Kowalskich Drubacka (ok. 1695 - 1765). Jej pokany przecie dorobek najwicej te dzisiaj nastrcza problemw filologicz nych. Wobec zaginicia podczas ostatniej wojny pod stawowych przekazw rkopimiennych oraz mate riaw zebranych do wydania zbiorowego przez An toniego Langego (do 1944 r. znajdoway si w Korbu70

tianum) rekonstrukcja chronologii jej utworw, jak i ustalenie ich kanonu, wydaj si dzisiaj niemoliwe. Nie w i e m y na p r z y k a d dokadnie, k t r e utwory Drubackiej znajdoway si w opatrzonym dat 1754 roku Zebraniu wierszw z rkopisu Biblioteki Krasiskich. Mona si j e d n a k pokusi o postawienie kilku co najmniej hipotez, przyczyniajcych si do czciowe go przynajmniej uporzdkowania obrazu jej twrczo ci: 1. Utwory ze Zbioru rytmw duchownych, panegirycznych, moralnych i wiatowych (ktry ukaza si drukiem jako t. 1 edycji J. A. Zauskiego: Zebrania r y t m w przez wierszopisw yjcych lub naszego wie ku zeszych pisanych Warszawa 1752); Maria Egip cjanka, Fabua o ksiciu Adolfie, Maria Magdalena, poemat o Dawidzie oraz Opisanie czterech czci roku zostay napisane prawdopodobnie w latach czterdzie stych. wiadczy o t y m opatrzenie' w t y m wydaniu Marii Egipcjanki dat 1746, fakt zalenoci Fabuy o ksiciu Adolfie od prozaicznego przekadu Raczy skiego romansu pani d'Aulnoy wydanego w 1743 roku oraz wzmianka o czterech spord nich u J a n a Da niela Janockiego 38 . O pozostaych u t w o r a c h wchodz cych w skad edycji Zauskiego moemy jedynie stwierdzi, e powstay przed rokiem 1752. Wydaje si jednak, e Drubacka pisaa ju w poowie lat trzydziestych. Sugeruje to midzy i n n y m i panegiryk na cze Augusta I I I (Aplauz Najjaniejszemu Krlo wi IMci Augustowi trzeciemu...), w k t r y m fakt obj cia przez niego t r o n u polskiego (5 X 1733) ujty jest 71

jako stosunkowo bliski w czasie. Nie jest wic twr czo Drubackiej jedynie poezj zaywnej matrony jak to niekiedy sugerowano. 2. Historia Ortobana wydana z rkopisu Biblioteki Krasiskich przez Antoniego Langego (Lamus" 1912 r.) musiaa powsta po marcu 1744 roku, gdy tekst zawiera aluzj do synnej w tym czasie spra wy" Adama Tary 39 . 3. Przykadne z wiernej i statecznej mioci ma estwo powstao prawdopodobnie w roku 1753, po niewa tak dat jest opatrzone w rkopisie Ossoli neum, sygn. 13. 4. Wydana pomiertnie drukiem w Poznaniu w 1769 roku Historia chrzecijaska Elefantyny Eufraty... po wstaa prawdopodobnie po roku 1761, co sugeruje tytu jednego z wierszy doczonych do przedmowy 4 0 . 5. Utwory wydane przez Ignacego Krasickiego (Zabawy Przyjemne i Poyteczne" 1776, t. 13): poe mat Cefal i Prokris oraz wiersze: Memoria wnukowi mojemu..., Poegnanie Ulissesa z synem maym Telemakiem, Nie masz czego sobie yczy dugiego ycia na tym wiecie, Maestwo szczliwe, Maestwo ze, Lais. Moliwe, e utwory te zostay napisane po roku 1752, gdy nie obja ich edycja Jzefa A. Zauskiego. Nie mona jednak wykluczy, e Za uski po prostu nie wyda caoci wczesnego dorobku autorki Fabuy o ksiciu Adolfie. Po mierci ma, Kazimierza, skarbnika ziemi ydaczowskiej, okoo 1740 roku Elbieta Drubacka za cza przebywa, a take bra czynny udzia w yciu 72

kulturalnym wczesnych dworw magnackich: Lubo mirskich, Branickich, Sanguszkw, Sieniawskich, Czartoryskich i Krasickich. Co najmniej na jednym z nich, a mianowicie w salonie literackim Barbary Sanguszkowej zetkna si poetka z wyksztacon ju kultur rokoka, o czym wiadczy zachowana szczli wie tzw. sylwa lubartowska, zawierajca drobn po ezj okolicznociow tego krgu. Miao to istotny wpyw na jej twrczo. Podejmujc bowiem i dosko nalc model pnobarokowej poezji emocji", szcze glnie za rozwijajc techniki poetyckiego iluzjonizmu, dokonaa Drubacka udanego ich poczenia z nowymi elementami o rokokowym charakterze. Jak pamitamy, wersja rokoka zaproponowana przez Ada ma Korczyskiego w jego romansie z przeomu wie kw XVII i XVIII bya wobec baroku polemiczna za rwno w sferze stylistyki, jak i wiatopogldu. Teraz Drubacka stworzya wersj penej symbiozy rokoka i pnego baroku, co jest o tyle istotne, e by to mo del najpopularniejszy i waciwie jedyny, jeeli chodzi o wystpienie rokoka w sztuce i kulturze pastw Europy rodkowej i Wschodniej (Poudniowych Nie miec, Austrii, Czech, Wgier oraz Rosji), a zatem odmiennie od tej sytuacji, jaka zaistniaa na przykad na terenie Francji. Wybraa wic autorka Opisania czterech czci roku t wersj rokoka, ktra w wczesnych warunkach kulturowych miaa szans rozwoju. Wystpowanie elementw nowego stylu zdaje si stopniowo z latami narasta w jej twrczo ci, by w pnym etapie, np. w Historii [...] Elefanty73

ny Eufraty da wersj, ktr mona okreli ju mia nem ,,egzotyzmu". Przypomnijmy, e egzotyzm, wyaniajcy si pyn nie z nurtu rokokowego ju w pierwszej poowie XVIII wieku, jest zazwyczaj przez badaczy trakto wany jako zjawisko do pewnego stopnia autonomiczne i odrbne 41. Prawdopodobnie w tym samym okresie dokonuje ponadto Drubacka jeszcze jednego eks perymentu. Jej wiersze mwice o staroci i mier ci (np. Nie masz czego sobie yczy dugiego ycia na tym wiecie, Refleksja nad mierci) ktre by moe pisaa ju w czasie, gdy rozgoryczona mierci crki i wnuczt zamkna si w tarnowskim klaszto rze Bernardynek s interesujc prb wykorzy stania technik i obrazowania poezji emocji" w liryce osobistej. Przykad rokoka Drubackiej uwiadamia nam ist nienie przemian w modelu ycia kulturalnego wczes nej magnaterii w latach czterdziestych i pidziesi tych XVIII wieku. Przemian zazwyczaj skrztnie ma skowanych. Na zewntrz grupa ta w dalszym cigu chtnie afiszuje si zarwno swoim przywizaniem do tradycji starosarmackich, jak i penym oddaniem katolicyzmowi. Maj o tym wiadczy liczne funda cje kociow i klasztorw, wystawne uczestnictwo w przyjmujcych niezwykle bogat opraw plastycz n koronacjach witych obrazw, przenosinach re likwii i pielgrzymkach. Z drugiej strony jednak, jeeli wierzy grzmicym na bezbono z ambon kazno dziejom czy na przykad satyrykowi Antoniemu Po74

niskiemu, twrcy zbiorku Sarmatides seu satyrae (1741 r.) lub samej Drubackiej, rzeczywicie w ro dowisku magnackim wykluwaa si postawa deistyczna i racjonalistyczna, czytano filozofw angielskich i francuskich, zakadano loe masoskie, dano ode brania zakonom monopolu na ksztacenie modziey. Gwoli cisoci trzeba jednak zaznaczy, e sam An toni odzia Poniski, uwaajcy si niewtpliwie za wyraziciela nowych prdw kulturowych, daje w swoich satyrach nieraz przykady staroszlacheckiego konserwatyzmu. Mona wic podejrzewa, e owe zachodnioeuropejskie nowinki" byy przez polsk magnateri przyjmowane do powierzchownie. Nie wtpliwy jest natomiast istotny wzrost pozycji kulturowej kobiety w tym rodowisku. Poza wy mienianymi ju wczeniej: Elbiet Sieniawsk i Barbar z Duninw Sanguszkow, do innych saw nych Polek tego okresu naley zaliczy marszakow Ludwik Bielisk i Ann Leszczysk matk krla. Powszechna take staje si moda czytania ga zet sprowadzonych prosto z Parya", a take ksiek, co byo moliwe dziki temu, e wikszo wczesnej elity wadaa jzykiem francuskim. Bya to jednak sytuacja ugruntowana ju na dworze Augusta II. Zetknicie z kultur rokoka dawao w wczesnej poezji zjawiska zreszt do rnorodne, a niekiedy, chciaoby si powiedzie, nawet kopotliwe" z punk tu widzenia interpretacji historycznoliterackiej. Przykadem na to rkopimienny zbir (zapisany na odwrocie listw) Antoniny Niemiryczowej (ok. 1702 75

-ok. 1760) Zebranie wierszw polskich [...] ktre si w pokojach zotyjowskich znajduj po temi figurami, ktre si niej wyraaj [...] D[ie] 6 July Anno D[omi]ni 1753. Cykl ten wypada uzna za dokument" lub wiadectwo kultury rokoka, gdy podstawowe modele zachowa kulturowych i towarzyskich, cha rakterystycznych dla tego krgu, stay si tu jednym z tematw gwnych. Trudno jednak poszczeglne utwory uzna za rokokowe w swym charakterze, bo s po prostu pod wzgldem literackim prymitywne. Jest jednoczenie w zbir blisk emblematyce form wierszy na obraz, gdy jak si przypuszcza, odnosz si one do rzeczywistych obrazw i rycin zawieszo nych na cianach siedziby w Zotyjowie pod Rwnem, gdzie Niemiryczowa przebywaa pod koniec swego ycia. Dodajmy take, i swoim Feniksem rzadkim na wiecie... (Lww 1750) doczya poetka do grona tu maczy Prchaca, dajc tym razem wersj wierszowa n jego romansu. Elementy rokokowe pojawiy si take i u pisarzy, ktrych twrczo w jakiej przynajmniej czci przy naley do nurtu wczesnoowieceniowego. Najwybit niejszym reprezentantem owej formacji przejciowej by Wacaw Rzewuski (1706-1779), hetman wielki koronny, uznany przez potomno za prawego oby watela i patriot (aczkolwiek konserwatywnego w swoich pogldach), zaoyciel teatru w Podhorcach. Do nurtu wczesnoowieceniowego przynaley Rzewu ski przede wszystkim jako dramatopisarz. Aczkolwiek jego tragedie kiewski (1758) i Wadysaw pod War76

n (1760) nie s utworami udanymi pod wzgldem fabularnym (np. konflikt tragiczny zostaje w nich rozwizany ju w pierwszych scenach), to jednak w warstwie stylistyki szlachetnoci tonu, elegancj frazy i potoczystoci trzynastozgoskowca wypraco wuje Rzewuski na naszym gruncie model tyrady klasycystycznej tragedii. Podobnie rzecz ma si z jego komediami, Natrtem (1759) i Dziwakiem (1760), ktre przyczyniaj si do popularyzacji wzorca moliero wskiego. Szczeglnie w tekcie drugiego z tych utworw widoczne s zwizki z Molierowskim Mizan tropem. Zupenie inaczej prezentuje si nam Rzewuski jako poeta. Jego powstae przed 1760 rokiem liryki Gaj, rzdo, ka i Noc 42 sigaj co prawda do wzorcw siedemnastowiecznej francuskiej poezji pastoralno-miosnej, s to ju jednak manifestacje dojrzaego rokoka w literaturze, gwnie dziki wyeksponowa niu naczelnej dla tego nurtu kategorii hedonizmu estetycznego, ktry tutaj staje si jakby gwnym tematem poszczeglnych utworw. Inne wiersze Rze wuskiego z tego okresu maj z kolei charakter pnobarokowy, np.: O rwnoci szczcia doczesnego czy te Zycie czowieka. Ten ostatni jest zreszt ty powym reprezentantem poezji rzeczy ostatecznych i rozpracowuje jeden z obiegowych motyww vanitas", mwicy o ndzy ywota ludzkiego. Psalmy pokutne pisane w latach 1768 - 1772 w Ka udze (gdzie Rzewuski przebywa wywieziony przez ambasadora Repnina za oponowanie na sejmie prze77

ciw projektowi rwnouprawnienia dysydentw) kon tynuuj barokowy model elegii pokutnej. Jednak w odrnieniu od poetw siedemnastowiecznych autor Dziwaka jest do umiarkowany w zakresie stosowa nych rodkw stylistycznych i stosunkowo wierny wzorcowi Psalmw Dawidowych. W tomie tym: Wiersz na siedm psalmw pokutnych... (wydanym w 1773 r. w kilku miastach na raz: Wilno, Lww, Lublin, Warszawa) pomieszczony jest take przekad Magnificat, zatytuowany Pie do Matki Boskiej. W efekcie powstaa cao do trudna do zidentyfi kowania, jeeli chodzi o jej orientacj estetyczn, i szczerze mwic troch nijaka. Jeszcze inaczej rozoone s wzajemne proporcje w dziale teoretycznym" twrczoci Wacawa Rze wuskiego. Powstay prawdopodobnie pomidzy 1760 43 a 1762 rokiem poemat O nauce wierszopiskiej jest niewtpliwie pierwszym u nas w XVIII wieku mani festem klasycyzmu (kategorie klarownoci, proporcji, jasnoci" w poezji, trzech jednoci w dramacie), jed nak wyodrbnion cz o tzw. piosnce pasterki" (odmiennej od miejskiej" poezji Wergiliusza) odnie chyba wypada do wasnych prb rokokowych Rzewu skiego. Z kolei zawarta tu take pochwaa Szekspira" (jeeli rzeczywicie o to chodzi) moe by uznana za prekursorsk w stosunku do wypowiedzi teoretycz nych klasycyzmu postanisawowskiego. Skoro mwimy o ujciach teoretycznych, to dla penoci obrazu przypomnijmy, e ukazuj si take wypowiedzi literackie w peni podtrzymujce baro78

kow koncepcj poezji (nie mwic ju o poetykach szkolnych). Tak na przykad Jzef Aleksander Ja bonowski (1711 - 1777), wojewoda nowogrodzki, ucze stnik konfederacji dzikowskiej i bliski wsppracow nik Leszczyskiego na emigracji, w dodatku doczo nym do Ostafiego po polsku (Lww 1751), wierszowa nej legendy o witym Eustachym, zasadza istot poezji na elemencie niespodzianki (czego si czyta jcy nie spodziewa") i podkrela znaczenie jej moralistycznego, w duchu etyki chrzecijaskiej, charak teru. Przypomnijmy, e tene Jzef Aleksander Jabo nowski by jednoczenie (obok J. A. Zauskiego) czon kiem rzymskiej Arkadii, zaoycielem towarzystwa Societas Jabloviana (przeniesionego w 1768 r. do Lip ska i istniejcego tam do dzi), animatorem szeregu wanych inicjatyw wydawniczych nurtu wczesnoowieceniowego (np. Acta Litteraria"). Do formacji przejciowej zaliczy wypada rwnie najbardziej zagadkow posta literack tych czasw, Udalryka Krzysztofa Radziwia (1712 - ok. 1770), wy chowanka akademii wojskowej w Legnicy i, jak si wydaje, specjalisty w tej dziedzinie. Przez duszy czas peni np. funkcj generalnego regimentarza wojsk litewskich. Spora cz jego obfitego dorobku pozostaa w rkopisach (m.in. zbir satyr Krytyki wiatowe, powst. 1754, i obszerny tom Uczone zabawy wierszem i proz) i jest sabo przebadana. Do historii literatury wszed przypadkiem, dziki pomyce Jzefa A. Zauskiego, ktry w swojej edycji utworw Dru79

backiej pomieci jego Elegie moralne. Reprezentuj one ciekawy przykad pewnych skrajnoci barokowe go obrazowania poetyckiego w jego pocigu za zmy sow, malarsk naocznoci, skrajnoci bdcych rwnie sygnaem samego procesu starzenia si" owego rodka ekspresji. By te Radziwi tumaczem tragikw francuskich (Medea, Polieukt Corneille'a, Thebaida Racine'a) oraz Komedii Ezopowej Boursaulta, gdzie zaryzykowa wprowadzenie do dialogu caego fragmentu w jzyku biaoruskim. Obok dorobku poetw eksperymentujcych" i eklektycznej twrczoci pisarzy formacji przejcio wej notujemy take w tym okresie formy cakowicie tradycyjne. Rozwija si na przykad wierszowany romans duchowny". Poza wydaniem wspomnianych wczeniej utworw Chrciskiego z pocztku wieku wymieni naley przede wszystkim olbrzymie ma chiny" wierszowane Jana Kajetana Jabonowskiego (syna Jana Stanisawa, wojewody ruskiego): Ksigi Ester, Judyt, Zuzanny... (Lww 1747) oraz Paralele dwch witych Jzefw Starego i Nowego Testa mentu (bm., 1750). Ale take i w tym gatunku nast puj pewne zmiany. Tak na przykad w jego obrb zaczynaj by wprowadzane elementy literatury sen sacyjnej z romansem grozy wcznie. Zainteresowanie literatur sensacyjn wystpuje ju na przeomie wiekw XVII i XVIII, o czym wiadczy chociaby obszerny zbir prozaicznych no wel Historie wiee i niezwyczajne, opartych gwnie na wzorcach francuskich. Z czasem take autorzy H O

wierszowanych utworw religijno-umoralniajcych zaczynaj chtnie siga do tej poetyki. Dowodw na to dostarcza chociaby twrczo Elbiety Drubackiej. Jej Snopek na polu ycia, na przykad, w swym pocztkowym fragmencie wyranie wzoruje si na ro mansie grozy. Bkajca si po pustkowiach Karpat pustelnica Sylwia staje nagle twarz w twarz z ol brzymi lwic, ktra na dodatek po zrzuceniu futra okazuje si mierci-kociotrupem. Nasycenie elementami literatury sensacyjnej bywa niekiedy tak zupene, e mona mwi o powstaniu nowej odmiany gatunkowej, ktr wypadaoby okre li mianem sensacyjnego romansu duchownego". Najciekawszym jego reprezentantem wydaje si utwr Theatrum ycia ludzkiego, w historycznych ekshibicjach na widok publiczny ... wystawione (Kalisz 1740) Piotra Kwiatkowskiego (1664 - 1747), jezuity, prefekta kocioa w. Piotra i Pawa w Krakowie, skdind tumacza ascetycznej literatury hiszpaskiej. Dla ilu stracji tezy, e Opatrzno czuwa nad sprawiedliwymi i e mechanizmy dziaania owej Opatrznoci s zupe nie nie do przewidzenia dla ludzkiego umysu, ksidz Piotr Kwiatkowski przywouje najbardziej wstrz sajce i fantastyczne historie, na jakie byo sta wczesn literatur sensacyjn. Tak wic Euzebiusza, ksicia Sardynii, w jego wojnie z Ostrogiuszem, ksi ciem Sycylii, walnie wspomagaj biae" wojska umarych (ekshibicja 10), innym razem znw student, ktry skry si przed zbjcami do beczki, spdza noc w towarzystwie stada godnych wilkw (ekshibicja 2).
81l

Wos si jey, ale eby czysto intencji autorskich bya bardziej widoczna, Kwiatkowski zarwno tytu em caoci, jak i okrelaniem poszczeglnych opowie ci mianem ekshibicja" nawizuje wyranie do re nesansowego jeszcze toposu theatrum mundi". wiat to scena, a czowiek jest marionetk, od kt rej sznureczki trzyma w rku reyser Bg. Topos ten ju na pocztku XVII wieku uleg barokowej reinterpretacji zamieniajcej go na motyw wanitatywny. Mieczysaw Klimowicz w swej akademickiej syn tezie dla ilustracji tezy, i w niektrych utworach o dewocyjnej, obskuranckiej treci" z czasw saskich dokonywa si pewien proces doskonalenia rodkw formalnych, wynikajcy prawdopodobnie z wewntrz nych praw rozwoju wiersza lub strofy" jako przykad przywoa wanie utwr Kwiatkowskiego. Stwierdzi take, e w toku poematu zdarzaj si [...] oktawy, 44 nie ustpujce w niczym oktawie Krasickiego" . Jed nak najwikszym osigniciem Piotra Kwiatkowskie go, jak si wydaje, byo co innego. Jego utwr cha rakteryzuje niezwyka wrcz mistrzowska umiejt no przystosowania mowy wizanej (wiersza) do wy maga, jakie stawiaa sensacyjna narracja. Zastoso wa tu kilka chytrych" w swojej prostocie zabiegw. Tak na przykad, gdy w scenach kulminacyjnych o szczeglnym napiciu podnie naleao tempera tur" narracji, spokojny dotd bieg wiersza za czyna by zakcany" tokiem przerzutniowym, po czym wszystko wraca do normy u.

82

Poezj pnobarokow tej fazy zamyka, zarwno chronologicznie jak i pod wzgldem ewolucyjnym, do robek ostatniego z poetw eksperymentujcych", J zefa Baki (1707-1780). Ten wieloletni misjonarz (za pienidze uzyskane ze sprzeday rodowego Sliyna zaoy Bakask Misj w miejscowoci Sonie w po wiecie ihumeskim, ktrej by superiorem), nauczy ciel retoryki i gramatyki w szkoach jezuickich, pniej katecheta przy katedrze w. Kazimierza w Wilnie i prefekt Kongregacji Mieszczan, ma ju w naszej tradycji ca legend, przechodzc zreszt rne, czsto do skrajne fazy. Gdybymy brali pod uwag tylko jego najsynniejszy zbir: Uwagi rzeczy ostatecznych i zoci grzechowej (Wilno 1766) skada jcy si z dwch czci: powanej" pt. Uwagi r ne rzeczy ostatecznych i niepowanej" pt. Uwaga mierci wszystkim stanom suca (przedrukowanej w 1766 r. osobno, jako Uwagi mierci niechybnej) to naleaoby Bak uzna za reprezentanta nastpnej ju fazy poezji pnobarokowej. Napisa jednak wczeniej co najmniej trzy utwory. Najwczeniejszym znanym nam tekstem jest zacho wany w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie, pisany kunsztown proz acisk, panegiryk na cze Jana Ludwika Platera z 1736 roku (Wilno). Nastpnie Naboestwo do S. Jana Franciszka Regisa (Wilno 1744) i Wielki obroca upadej grzesznikw przed Bo giem sprawy (Wilno 1755), z ktrych zachowa si ten 44 drugi . Jest to cao czca hagiografi (ywot w.

83

Jana Franciszka Regisa) z formami medytacji, prozy poetyckiej i pieni religijnej. Warto te wspomnie o wydanym anonimowo (podobnie jak wszystkie inne jego utwory) tomiku prozy ascetycznej Naboestwo codzienne chrzecijaskie... (bmr), ktry znamy jedy nie z przedruku Jzefa Legowicza (Wilno 1808). Druk to o tyle dla nas wany, i na kocu doczona do zostaa spora grupa wierszy, cznie z duszym po ematem: Rozmylanie o mierci czyli Popielec. Ot analiza owych tekstw moe sugerowa przypuszcze nie, i by to druk wczeniejszy ni Uwagi rzeczy ostatecznych...47 Poza owymi problemami natury filologicznej za przynalenoci Baki do tej fazy rozwoju poezji pnobarokowej przemawia sam charakter jego twrczo ci. Jest to bowiem poezja eksperymentujca. Stosuje wic autor Uwag mierci niechybnej... rodki ju wy pracowane, jak np. odwoywanie si do technik i obra zowania popularnego repertuaru pieniowego czy te posugiwanie si poetyckim iluzjonizmem; ale obok tego wprowadza wasne pomysy. Jest to przede wszystkim metoda ekspresyjnego skrtu" i konden sacji. Konwencjonalna, utrwalona metaforyka ludo wej przypiewki, kold, poezji rzeczy ostatecznych stanowi punkt wyjcia. Nad ni buduje Baka obrazowanie poetyckie drugiego stopnia, gdzie po wysze tradycje staj si jakby hasami wywoawczy mi caych, krzyujcych si ze sob cigw skojarze. Te miae zabiegi zdaj si zapowiada w pewnym stopniu pniejsze osignicia modopolskiego ekspre84

sjonizmu, ale przede wszystkim jest to indywidualny jzyk poetycki Baki, jzyk zreszt tylko jego najlep szych utworw. Wspominalimy ju wczeniej, e na faz t przy pada take krystalizacja i pierwsze osignicia nurtu wczesnoowieceniowego. Zjawisko to nie jest przed miotem analizy w niniejszej pracy, wymaga jednak kilku sw komentarza. Ekspansywno i osignicia wczesnego owiecenia w niektrych dziaach wczes nej kultury s bezsporne. Na przykad w bibliografii i edytorstwie (Troc, Zauski, Janocki, Konarski jako wydawca Volumina legum, kodeks Dogiela), w dzie dzinie walki o jzyk" (Konarski: De emendandis elouentiae vitiis, sowniki Troca czy Bohomolca roz mowa pomidzy Kochanowskim, Twardowskim a Makaroskim), w zakresie czasopism uczonych (Mitzler de Kolof i jego Warschauer Bibliothek" oraz Acta litteraria") czy te szkolnictwa (Collegium Nobilium). Take w niektrych dziaach literatury, np. w wczes nym romansie czy te dramacie nowe tendencje ry suj si do wyranie, o czym jeszcze za chwil. Na tym tle osignicia nurtu wczesnego owiecenia w dziedzinie poezji wygldaj bardzo skromnie i maj charakter nieco enigmatyczny. Wemy na przykad twrczo poetyck samego herolda" nowej orienta cji, Jzefa Andrzeja Zauskiego, ogoszon jako tom 2 i 3 edycji Zebrania rytmw przez wierszopisw y jcych lub naszego wieku zeszych pisanych (War szawa 1754). Jego fraszki ze zbioru Juvenilia koncep85

tystyczn budow i dosadnoci wysowienia kontynu uj model barokowy "(przede wszystkim Potockiego), s tu i pieni pokutne, i parafrazy hymnw. Nawet przerbki satyr Boileau (trzy z nich wyszy jako Pr ba pira nowego poety, Warszawa 1753) s mocno zbarokizowane. Jest take Zauski autorem obszer nego rkopimiennego zbioru emblematw: Nemus Paradisi...48. Podobnie rzecz si przedstawia i z twr czoci jego bliskiego wsppracownika, Jzefa Epifaniego Minasowicza (ukazaa si jako t. 4 i 5 edycji Zauskiego: Warszawa 1755 - 1756). Przekady litera tury staroytnej, Horacego, Wergiliusza, Lukiana, Anakreonta, bajek Fedrusa i Ezopa, rzeczywicie przyczyniy si do tworzenia podstaw gustu klasycystycznego w wczesnych krgach czytelniczych, jed nak oryginalne utwory Minasowicza pisane s w sty listyce barokowej ze stosowaniem konceptyzmu wcznie. Druga grupa tekstw, jakie si przy tej okazji przy wouje, to nowa" satyra lat czterdziestych i pi dziesitych. Jednak, jak wykazay badania Pauliny Buchwald-Pelcowej, jedynie Punkt honoru Antoniego Sebastiana Dembowskiego (1749) jest utworem nowo czesnym, zapowiadajcym posta satyry Naruszewi cza i Krasickiego. W pozostaych, np. we wspomnia nym ju cyklu Poniskiego, czy te w Miscellaneach ycia ludzkiego Mateusza Hieronima Kochanowskiego sporo jeszcze ze staropolskiego modelu kaznodziejsko-moralistycznego 49. Nie jest moim zamiarem licytowanie si, co w ogl86

nym kotle" kulturowym tych czasw jest naprawd owieceniowe, a co barokowe. Przeprowadzenie takie go podziau nie wydaje si zreszt w ogle moliwe. Chciabym jednak mocno podkreli jedn prawd, niby oczywist, ale o ktrej do czsto zapominamy. Krystalizacja nurtu wczesnego owiecenia, jak i roz kwit literatury pnobarokowej (cho to formacje obce sobie pod wzgldem wiatopogldowym i este tycznym) s wynikiem tego samego oywienia ycia kulturalnego, jakie nastpio w latach czterdziestych i pidziesitych XVIII wieku. Oywienie to spowo dowao take reaktywowanie tych dziedzin literatury, ktre w poprzednich okresach przeyway wyrany regres. Jest to szczeglnie widoczne na przykadzie wieckiego romansu. Kontynuowana jest jego wersja wierszowana. Obok wspomnianych ju utworw Drubackiej i Niemiryczowej warto moe przypomnie, e rwnie Jzef Epifani Minasowicz naley do krgu tumaczy Prchaca i w edycji Zauskiego znalaz si jego Kawaler polski w przyjani stateczny. Jednak w okresie tym (w odrnieniu od faz poprzednich) zdecydowanie dominuje wersja prozaiczna romansu. Najczciej s to zreszt przekady najpopularniej szych utworw ubiegego stulecia. Teraz dopiero od rabia si powstae w tej dziedzinie zalegoci. Seri t otwiera tumaczenie popularnego utworu Loredana Diana, dokonane przez Barbar Radziwio w, a zachowane w rkopisie z 1734 roku. Pniej fragment Astri Urfgo, przeoony przez Jakuba Ka zimierza Rubinkowskiego (Historia o Chryzeidzie 87

i Arymancie, Toru 1741). Hipolita pani d'Aulnoy przeoy Jzef Nepomucen Raczyski (Historia an gielska politico-moralis Hipolita..., Pozna 1743). Kr cy pocztkowo w wielu odpisach, a pniej wydany anonimowo, bez podania miejsca i daty, Kolloander wierny Leonildzie... to przerbka utworu Mariniego. Obok tego przyswaja si take utwory nowsze i tutaj w tumaczeniach lub przerbkach pojawiaj si ju pewne elementy charakterystyczne dla osiemnasto wiecznej wersji tego gatunku. Tak wic utwr Fnelona tumaczy raz jeszcze Micha Abraham Troc, tym razem proz, stosunkowo wiernie, z zachowaniem in tencji oryginau (Przypadki Telemaka syna Ulissesa, Lipsk 1750). Swoim Przydatkiem (1746) do podrcz nika savoir vivre'u Aleksander Pawe Zatorski, pr bujc si zbliy do syntymentalnej powieci Richardsona, inicjuje na naszym gruncie odmian romansu w listach. Andrzej Kurnatowski z kolei tumaczy sen tymentalny romans Gellerta (Przypadki szwedzkiej hrabiny G..., Lipsk 1755). Notabene nawet oficjalna propaganda dworska signa w tym czasie do poe tyki romansu. Mowa oczywicie o krcym w kilku rnych rkopimiennych wersjach przekadzie utwo ru Karola Pllnitza La Saxe galante, ktry, jak si przypuszcza, nadszarpnity autorytet panujcego kr la mia podbudowa, przypominajc wizerunek jego ojca, Augusta II Mocnego, w legendarnym ju wyda niu, utrwalonym pniej w tradycji historycznej. Jeszcze wyraniejsze oywienie nastpuje w dzie dzinie teatru magnackiego. Pojawia si w tym czasie 88

okoo 10 scen, przy czym najsynniejsze to (obok wspomnianej ju Rzewuskiego w Podhorcach) Branickich w Biaymstoku, Radziwiw w Niewieu i Potockich w Krystynopolu. Ze scen niewiesk zwizany jest dorobek najwybitniejszej dramatopisarki tych czasw, Urszuli Radziwiowej. Utwory grane na deskach tego teatru znalazy si najpierw w tomie z 1751 roku, a potem w zbiorowym wydaniu pomiertnym pt. Komedie i tragedie... (1754). Od miennie od klasycystycznych upodoba Rzewuskiego kontynuuje Radziwiowa tradycj dramatu baroko wego z ca jego amorficznoci: nie liczy si ani z czasem, ani z przestrzeni, korzysta w rwnej mie rze z romansw awanturniczych, jak i z legend reli gijnych i mitw, wprowadza wtki alegoryczne i pa storalne, dialogi przyozdabia moralnymi sentencjami i dosadnoci wysowienia. Jest to jednak przede wszystkim jej wasny, oryginalny wiat teatru, rze czywisto opierajca si, jak to niejednokrotnie wskazywano, na mechanizmie obaskawionej" bani. Gwoli cisoci trzeba doda, e Radziwiowa przero bia take komedie Moliera, np. Pocieszne wykwintnisie i Lekarza mimo woli. Wane zmiany zachodz rwnie na wczesnej sce nie szkolnej. Wskaza wypada przede wszystkim na klasycystyczny repertuar grany w Collegium Nobilium. Poza Tragedi Epaminondy (1756) Konarskiego wystawiono tu Ottona i Polieukta Corneille'a, nie znane nam z tytuu dwie religijne tragedie Racine'a oraz Zair Woltera. Przynajmniej w czci byy to 89

przekady samego twrcy Collegium Nobilium. Wy stawiono tu take Alzyr Woltera w tumaczeniu Au gustyna Orowskiego. D r u k i e m wychodzi rwnie w t y m okresie sporo przekadw tragikw francu skich: w edycji Zauskiego jest jego tumaczenie Rzy mu wybawionego... Woltera; Herakliusza Corneille'a w swoim przekadzie wydaje Tomasz Aleksandrowicz (1749), Zaira Woltera Micha Sapieha (1753), mier Cezara Woltera Wojciech Mokronowski (1755). W krgu t e a t r u szkolnego trzeba te chyba widzie ciekaw, cho nie zrealizowan inicjatyw Jzefa An drzeja Zauskiego odnowienia d r a m a t u religijnego, gwnie na podstawie m e l o d r a m y Metastasia. T u m a czy wic biskup kijowski w. Helen, Izaaka, Mke Chrystusa Pana. Obok tych u t w o r w Metastasia prze rabia take Le J a y a (Jzef przez swych braci zaprze dany) i Tucciego (Tragedia [...] o Sdzie Ostatecznym). Natomiast oryginalne d r a m a t y Zauskiego: Witenes i Tragedia o w. Kazimierzu, okazay si niestety mocno nieudane. Sam mod na Metastasia rozpro pagowa przede wszystkim t e a t r krlewski. Warszawa wraz ze wzniesionym w 1748 roku g m a c h e m Operalni bya trzecim obok Wiednia i Drezna orodkiem nowej sztuki operowej nadwornego cesarskiego poety. Auto r e m muzyki do u t w o r w P i e t r a Metastasia by z kolei n a d w o r n y kompozytor z Drezna J o h a n n Adolf Hasse, czsto przebywajcy wraz z krlem w Warszawie. Oblicza si, e na scenie Operalni wystawiono 13 dzie Metastasia, a niekiedy z okazji warszawskiej p r e m i e 90

ry przekadano je na jzyk polski (np. Bohatyr chi ski Minasowicza). W tym oglnym oywieniu prbowano take rea nimowa" dawno ju obumar epopej (np. Lechus, carmen heroicum Skorskiego, 1745). Kwitnie w dal szym cigu staropolska publicystyka polityczna. Jej ostatnim wybitnym dzieem jest wykorzystujca mit organiczny (paralela pastwa i ciaa ludzkiego) Ana tomia Rzeczypospolitej Polskiej... (1750) Stefana Garczyskiego. Rozpoczte dziesi lat pniej dzieo Sta nisawa Konarskiego O skutecznym rad sposobie swoimi echami pogldw Monteskiusza reprezentowa ju bdzie nastpn epok w kulturze. My natomiast zatrzymajmy si jeszcze na chwil przy dzieach en cyklopedycznych z tego okresu. Najwartociowsze z nich to Bibliotheca gnomico-historico-symbolico-politica (Warszawa 1742) Kazimierza eglickiego i osawione Nowe Ateny (Lww 1745-1746) Bene dykta Chmielowskiego. Odkadajc na razie na bok spr o rzeczywist warto erudycji Chmielowskiego, (dokonano bowiem tylko wstpnych bada i zdania wrd badaczy s w dalszym cigu podzielone 50 ), warto moe przypomnie, i uznane za kuriozum" Nowe Ateny reprezentuj sob najbardziej popularny w tym czasie i majcy dobr tradycj model encyklopedycznoci, zasadzajcy si na przemycaniu" wie dzy o wiecie za pomoc anegdot, sensacyjek" oraz ciekawostek" przyrodniczych, geograficznych i tech nicznych. Taki model erudycji rozpropagowali ju w drugiej poowie XVII wieku naukowcy-jezuici (Ko
91

chaski, Kircher, Schott, Szent-Ivany) i niedugo po tem znalaz on swoje pierwsze realizacje encyklope dyczne (m.in. Uczone rozmowy, 1692, Tylkowskiego czy Ekonomia, 1689, i rkopimienny Merkurius polski Haura) 51. To, e Chmielowski odwoa si wanie do tego sprawdzonego" staropolskiego modelu encyklopedycznoci, a nie na przykad do wzorca Wielkiej Encyklopedii Francuskiej (ktrej pierwsze tomy zaczy si ukazywa dopiero na pocztku lat pi dziesitych XVIII wieku) nie powinno nas specjal nie dziwi. Poczwszy od lat czterdziestych XVIII wieku roz pocz si na naszych ziemiach niezwykle nasilony ruch budowlany. Nowo powstajce kocioy, dworki, rezydencje magnackie licz si ju w tysice. Wrd nich pojawiaj si take dziea wybitne, a co najwa niejsze, wtedy to osiemnastowieczny barok polski wy ania z siebie realizacje cakowicie oryginalne i przo dujce w wczesnej Europie. Czsto jeszcze w potocz nej wiadomoci nie w peni dostrzegamy rang i zna czenie tych zjawisk, a jest si przecie czym pochwa li. Wemy taki oto przykad. Jedn z idei, ktra marzya si architektom baroku, byo poczenie w jedno planu centralnego z planem podunym. Pr bowali to realizowa niemal wszyscy, w tym najwy bitniejsi artyci baroku rzymskiego, ale realizacje zawsze byy poowiczne i niezadowalajce. Rzecz si w ogle wydaje niemoliwa do wykonania, lecz w kocu si udao. Z ow kwadratur koa" upora si architekt San92

0P
guszkw (oficjalnie oficer artylerii), Pawe Fontana, w kolejnych realizacjach kociow: farnego w Lu bartowie (ukoczony w 1738 r.), Paulinw we Woda wie (1741) i Pijarw w Chemie (1757). Najdoskonal szy jest ostatni z nich, koci chemski. Do wydu onego omioboku nawy gwnej doda Fontana czte ry nisze, mniejsze przestrzenie: prezbiterium, chru i dwch kaplic poprzecznych. Pomidzy nie wsun" cztery jeszcze mniejsze i nisze kaplice po liniach przektnych. Wszystkie dooone" do omioboku przestrzenie poczy ze sob cigami obej. Cao nakry nie kopu (jak bymy oczekiwali), ale spe cjalnie przez siebie wymylonym sklepieniem. W efek cie powstaa zwarta, scentralizowana cao o przej rzystej hierarchii przestrzennej, zachowujca jedno czenie wszystkie zalety trjnawowego ukadu bazy likowego. Wemy inny przykad. Od dawna zauwaono, e Jan de Witte swj koci Dominikanw we Lwowie (roz poczty w 1749 roku) wzorowa na dziele wielkiego cesarskiego architekta Fischera von Erlach, a miano wicie na kociele w. Karola Boromeusza w Wiedniu. Dopiero ksika Zbigniewa Hornunga 'uwiadomia nam, e koci lwowski jest po prostu znacznie le pszy od swojego utytuowanego wiedeskiego pier wowzoru 52. To, co u Fischera von Erlach dao cao monumentaln, ale nieorganiczn (zoon z nie za wsze wspgrajcych elementw) i statyczn, dziki zastosowaniu przez polskiego architekta linii wklsowypukej w fasadzie dao efekt caoci organicznie 93

spoistej, dynamicznej, fantazyjnej i lekkiej. Jeeli zreszt chodzi o stosowanie linii wklsowypukej, to Jan de Witte (notabene genera, komendant twierdzy w Kamiecu) nie mia sobie rwnych w wczesnej Eu ropie. Aby owego opisu nie przedua, wspomnimy tylko jeszcze, e dla tzw. baroku wileskiego, jego roz taczonych, falujcych fasad i postrzpionych deko racyjnych szczytw, niewiarygodnie smukych wiey czek, majcych kad kondygnacj inn, fantazyjnie wycitych otworw drzwi i okien; ot dla tego wszy stkiego jedyne podobiestwo, jakie udao si odnale to wczesne kocioy... Meksyku i innych krajw Po udniowej Ameryki, gdzie napywowy barok zmiesza si w przedziwny sposb z miejscowymi tradycjami. Najwybitniejsze realizacje baroku wileskiego to, przypomnijmy, koci w. Katarzyny w Wilnie (1739-1743) Jana Krzysztofa Glaubitza i koci Ba zylianw w Berezweczu (1756-1763). Take tylko nasz barok osiemnastowieczny potrafi stworzy rze czywist wersj rokoka architektury cerkiewnej (ka tedra w. Jura we Lwowie Bernarda Meretyna roz poczta w 1744 roku). Inne rozwizania europejskie gubiy" lub zacieray fundamentalny, bizantyjski schemat piciokopuowy. A przecie wczesne osig nicia nie ograniczaj si tylko do architektury. Wspomnijmy chociaby niepowtarzalny fenomen lwo wskiej rzeby rokokowej (Antoni Osiski, Sebastian Fesinger, Maciej Polejowski, Pinzel). Jest to take okres, na ktry przypada dziaalno najwybitniej szych w XVIII wieku malarzy, zarwno sztalugowych 94

(Szymon Czechowicz, Tadeusz Kuntze-Konicz), jak i freskantw (Stanisaw Stroiski, Walenty Zebro wski).
IV FAZA CZWARTA PO ROKU 1760

Jest to etap barokowych zapnie i reminiscencji. Pnobarokowe zjawiska w poezji (jak i w caej lite raturze) trwaj jeszcze dugo i uporczywie. Pomimo zjawisk ciekawych, a niekiedy nawet wybitnych zostaj one wyranie zepchnite na drugi plan przez rozwijajc si, znacznie nowoczeniejsz literatur owiecenia. Charakteryzuje je przy tym pe wien historyzm, powrt do realizacji z pocztkw wieku lub nawet do tradycji siedemnastowiecznych. Brak poszukiwa nowych rozwiza, utrata zdolnoci ewolucyjnych wiadczy o ich schykowym charak terze. Wraz ze wstpieniem na tron Stanisawa Augusta Poniatowskiego (1764) okrzepy ju cakowicie na przeomie lat pidziesitych i szedziesitych nurt kultury owiecenia zyskuje dodatkowy bodziec roz woju, jakim jest mecenat pastwowy. Nowy model kultury zosta uznany przez wadc za skuteczne na rzdzie umoliwiajce dokonanie fundamentalnych przemian spoecznych i politycznych w wczesnej Rzeczypospolitej. Jednakowo, przynajmniej na po cztku jego panowania, owo kulturowe (pozornie tyl95

ko) przeistoczenie narodu przebiega do opornie. P o zostaj cae dziedziny jakby zupenie nie t k n i t e no w y m duchem. Dotyczy to w y s t a w n y c h obrzdowych uroczystoci kocielnych, pielgrzymek, kanonizacji, koronacji obrazw i przenoszenia relikwii. Pozostay opisy w rodzaju: Ozdoba i obrona ukraiskich krajw) [...] w berdyczowskim obrazie Marya (Berdyczw 1767) Grzegorza Trzeniowskiego. A osiem dni t r w a y obchodzone w Krakowie, w roku 1775, uroczysto ci pamitki kanonizacji J a n a Kantego. Ich spektaku l a r n y c h a r a k t e r opisano midzy innymi w obszernym tomie ycie, cuda i dzieje kanonizacji S. Jana Kan tego [...] uroczystym omiodniem w [...] Krakowie uwielbione (1780) w y d a n y m przez Jzefa Putanowicza. Rwnie niezmienne pozostay pogrzebowe pompy", obchodzone niekiedy przez kilka dni i zachowujce sarmacki r y t u a nawet w przypadku, gdy chowano owieconych ju obywateli. Opisy tych uroczystoci, publikacje zbiorw kaza na nich wygoszonych to wcale spora cz pimiennictwa drugiej poowy XVIII wieku. Istnienie owych nienaruszonych, roz legych enklaw k u l t u r y staropolskiej stanowi n a t u r a l n e zaplecze dla pojawiajcych si manifestacji pnobarokowych w wczesnej literaturze. W dziedzinie poezji zjawiskiem najwybitniejszym pod t y m wzgldem jest niewtpliwie twrczo stolnikowej inflanckiej, Konstancji Benisawskiej (1747 - 1806), skdind sprawnej a d m i n i s t r a t o r k i rozlegych dbr ziemskich i filantropki. J e d y n e jej dzieo Pieni sobie piewane, w y d a n e za naleganiem przyjaci" 96

(Wilno 1776), jest wanie reprezentatywnym przy kadem owej zapnionej barokowej kultury wcze snych Ziem Wschodnich 53 . Co najciekawsze za, Benisawska nawizuje wprost do tradycji liryki religij nej XVII wieku (a niekiedy nawet do szesnastowiecznej!). Kontynuuje wic tradycyjne formy. Dwie pier wsze ksigi jej Pieni sobie piewanych s poetycki mi medytacjami na bazie popularnych modlitw (pier wsza na temat Modlitwy Paskiej, druga Pozdro wienia anielskiego). Idc szlakiem wytyczonym kie dy przez Spa Szarzyskiego, obficie wykorzystuje zaczerpnit z ascetycznej literatury hiszpaskiej me taforyk militarn". Opisuje podstawowe stany mi styczne oschoci", zachwytu" i porwania". Roz wija swoj poezj w typowych dla liryki metafizy cznej wczesnego baroku paradoksach i kontrastach przeycia religijnego. w historyzm Benisawskiej po gbiaj dodatkowo liczne nawizania do Psaterza Kochanowskiego. Trzeba jednak przypomnie, i wy kryto u niej take pewne zalenoci od jzyka poety ckiego Adama Naruszewicza. Innym reprezentantem barokowej orientacji w w czesnej literaturze by Gracjan Piotrowski (1724- 1785), pijar, profesor w Collegium Regium, pniej rektor kolegium w Rzeszowie. Pisa utwory na scen szkoln (np. Adrian, tragedia w szkoach szczuczyskich [...] roku 1760 [...] reprezentowana), mowy oraz kazania. Jego gwnym dzieem jest jednak zbir sa tyr pt. Satyr przeciwko zdaniom i zgorszeniom wieku naszego [...] za powodem Satyra Jana Kochano4 Poezja pnego baroku

97

wskiego, wydany w Warszawie w 1773 roku 5 4 . Pomi mo tego odwoania si w tytule do utworu Jana z Czarnolasu, kontynuuje Piotrowski przede wszyst kim barokowy model satyry, z dosadnoci i sarmack zamaszystoci w sferze obrazowania, traktatowym ukadem treci i kaznodziejsk postaw moralisty. Wymieni w tym miejscu rwnie naley poezj konfederacji barskiej. W niej zreszt zjawisko historyzmu jest najgbsze, w niektrych pieniach konfe deratw doszukano si nawet reminiscencji poezji redniowiecznej (np. Naboestwo do w. patronw polskich), inne z kolei przy bliszym ogldzie oka zuj si adaptowanymi tekstami siedemnastowieczny mi. Wykorzystuje ta anonimowa twrczo zarwno strofik barokowych pieni miosnych, jak i obrazo wanie militarne" ascetycznej literatury hiszpaskiej. W tym ostatnim przypadku mona mwi nawet o pewnym wzbogaceniu tradycji, gdy nie tylko prze ycia religijne ujmowane s w kategorie czynnoci wojskowych, ale i odwrotnie, rzeczywista walka mili tarna interpretowana jest i okrelana jako powinno religijna. Jest bowiem poezja konfederacji barskiej ostatni manifestacj tak penego, cakowitego nao enia si na siebie ideologii sarmatyzmu i ideologii kontrreformacji. A co dla nas najwaniejsze, w mo mencie powstawania (1768 - 1772) stanowia ona gw ny nurt literacki tego okresu. Na siedem lat zaprze staa swej dziaalnoci scena narodowa. Co prawda wychodzi w dalszym cigu Monitor", jednak straci w tym czasie swj reformatorski charakter, ograni98

czajc si do neutralnych rozwaa na tematy oby czajowe. Powoane w 1770 roku do ycia Zabawy Przyjemne i Poyteczne" przez pierwsze trzy lata swego istnienia miay z kolei bardzo wski zakres od dziaywania, ograniczony jedynie do elity warsza wskiej. Na tym tle pozycja ulotnej literatury barskiej, krcej w odpisach po caym kraju, bya nie zagro ona. Nie te jednak barokowe zapnienia byy gwnym sposobem istnienia tradycji poezji barokowej po roku 1760. Cho brzmi to jak paradoks, do uporczywego jej trwania najbardziej przyczynili si sami pisarze owieceniowej formacji. Przywoajmy najbardziej ewidentne przypadki. Adam Naruszewicz, nazwany ojcem klasycyzmu stanisawowskiego" nie przestrze ga bynajmniej zasady stosownoci w swej poezji. Po zwala sobie niekiedy na dosadne obrazowanie, ucieka si do sformuowa rubasznych, a nawet wulgarnych. Stosuje metaforyk malarsk, siga czasami do skoja rze drastycznych. Buduje skomplikowane, wielopi trowe, alegoryczne obrazy, stosuje antytezy i inwer sje, a nawet konstrukcje przypominajce koncepty. Tradycje te s jeszcze silniejsze w tomie Erotykw (1779) Franciszka Dionizego Knianina, gdzie mamy ca aparatur" barokowej poezji miosnej, rekwi zyty cypryjskiego powiatu", tradycyjne antytezy pa lenia si od aru miosnego i tonicia w morzu ez, koncepty kunsztownej konwersacji miosnej. Jego wersja rokoka wyrasta bezporednio z baroku, musi my jednak pamita, e w owym nawizaniu do kon4*

99

wencji potrafi take wypracowa Knianin efekt in dywidualnego dystansu estetycznego i emocjonalne go. Waciwie wszyscy wybitniejsi pisarze owiecenia w mniejszym lub wikszym stopniu przyczynili si do owego dugiego trwania baroku. Nie bdziemy ju mnoy przykadw, gdy problem ten sumiennie wypunktowuje w swojej akademickiej syntezie Mieczy saw Klimowicz. Trzeba jednak w tym miejscu za znaczy, i owe barokowe reminiscencje u pisarzy owiecenia, aczkolwiek ilociowo dominujce, s jako ciowo czym innym ni zapnienia Benisawskiej czy Piotrowskiego. Nie prowadz bowiem do zatarcia owieceniowego charakteru twrczoci poszczeglnych poetw. S jedynie formu wzbogacajc i rozszerza jc podstawowy klasycystyczny lub sentymentalny profil. Zapnienia barokowe notujemy po roku 1760 take i w innych dziaach pimiennictwa. Powstaj jeszcze na przykad wielkie machiny" wierszowane. Stani saw Leszczyski przekada dzieo Mikoaja Fontaine'a i Izaaka Lemaistre'a de Sacy: Historia Starego i Nowego Testamentu (Nancy 1761). W kraju nato miast Marcin Kurzeniecki daje podobny charakterem i objtoci Wykad Pisma witego... (1769). W 1764 roku wychodzi we Lwowie spniona summa histo riozoficzna Szymona Majchrowicza Trwao szczli wa krlestw albo ich smutny upadek... podtrzymujca tez o cudownej opiece boskiej nad szlacheck Rzecz pospolit. Swoistym kuriozum jest wycignicie z la100

musa i pierwodruk Syloreta Wacawa Potockiego w 1764 roku, w czasie, gdy prozaiczny romans dawno ju odnis zwycistwo. Barok jednak trwa przede wszystkim w sztukach plastycznych i proces ten zarwno pod wzgldem zakresu, jak i rangi poszczeglnych zjawisk jest nieporwnywalny z obrazem literatury. Przede wszystkim a do roku 1770 historycy sztuki widz peni rozwoju i rozkwit baroku osiem nastowiecznego i o jakiejkolwiek schykowoci nie moe by tu mowy 55. Ale i po tej dacie powstaje je szcze wiele dzie wybitnych i oryginalnych, zarwno na kresach wschodnich (np. koci Bernardynw w Budsawiu 1767-1783, zesp klasztorny w Boni nach ukoczony ok. 1770 r.), jak i np. w Wielkopolsce (koci Kanonikw regularnych w Trzemesznie 1781 - 1791, koci Bernardynw w Kole 1773 - 1782), a nawet w samej Warszawie (nie istniejcy dzisiaj koci Dominikanw obserwantw ukoczony w 1771 roku). Obok zaoe sakralnych powstaj pnobarokowe budowle wieckie (np. paac Sotykw w Kurozwkach, paac biskupi w Cieniu). Nawet w krgu me cenatu krlewskiego, szczeglnie w pierwszych latach panowania Stanisawa Augusta Poniatowskiego, sporo jeszcze realizacji o pnobarokowym i rokokowym charakterze (takich, jak projekty Efraima Schroegera rokokowej dekoracji sal zamku Ujazdo wskiego, Sala Balowa na Zamku Krlewskim, chiszczyzna" Jeana Pillementa i Jana cisy). Na okres 101

ten rozciga si take dziaalno artystw krgu lwo wskiej rzeby rokokowej. Najwybitniejszym jej przy kadem s otarze katedry sandomierskiej (1770- 1775). Pojawiaj si nawet cae rozbudowane zespoy urbanistyczne, a wic pikna jak sen Dukla Jerze go Augustyna Wandalina Mniszcha i Marii Amalii z Brhlw, budowana w latach 1764 - 1778, skadajca si z rokokowej rezydencji, nowego odwachu, teatru dworskiego, ogrodu regularnego, rokokowego kocioa parafialnego i kocioa Bernardynw o pnobarokowym wystroju. Tutaj, w skromnym na zewntrz, a barwnym jak bombonierka wewntrz, kociele pa rafialnym znajduje si najmielszy chyba ekspery ment polskiego rokoka. Kaplica grobowa Mniszchowej wyoona zostaa caociennymi taflami luster. W potokach wiata, w nieskoczenie zwielokrotnio nych odbiciach pojawia si tumba z figur lecej magnatki. Moe w ten sposb nieznany artysta chcia nam przypomnie o nieskoczonoci zawiatw? Drugim takim kompleksem jest gigantycznych roz miarw (dorwnujce wielkim opactwom Austrii czy Poudniowych Niemiec) zaoenie kocielno-klasztorne Bazylianw w Poczajowie. Fundowa je osawiony ekscentryk, lecz zasuony mecenas sztuki, starosta kaniowski Mikoaj Potocki. Gwne prace budowlane w kociele przeprowadzono w latach 1771 -1779, ale cao zaoenia wykaczano jeszcze w dwch pierw szych dziesitkach XIX wieku. W tyme Poczajowie w 1810 roku ukaza si Magazyn duchowny ku zasi leniu duszy, gdzie spor cz tomu zajy wiersze 102

Jzefa Baki, przedrukowane bez jakichkolwiek inten cji parodystycznych. Podobny zreszt charakter miaa reedycja Jzefa Legowicza Naboestwa codziennego chrzecijaskiego (Wilno 1808 r.). w zapniony barok kresowy, ktry dotrwa do pierwszych dziesi cioleci XIX wieku zazbi si z rodzcym si wanie romantyzmem. Z jego pozostaociami zetkn si mu sieli bezporednio w latach modoci wielcy romanty cy polscy, Adam Mickiewicz i Juliusz Sowacki. A e byo to spotkanie inspirujce, wiadcz dzi strofy sonetw miosnych, Beniowskiego, stronice Pana Ta deusza i Snu srebrnego Salomei oraz wiele innych wybitnych utworw.

/-

Rozdzia II

POEZJA EMOCJI'

Cele, ktre kiedy Cyceron wyznaczy swojemu mwcy (docere, delectare, movere), byy dla artystw baroku tak samo obowizujce i w peni aktualne, jak wczeniej dla twrcw renesansowych i podobnie jak w wieku poprzednim powszechnie traktowano je take jako podstawowe funkcje sztuki w ogle. Jed nake mona tu mwi o pewnym znamiennym prze suniciu punktu cikoci. W praktyce bowiem coraz wicej uwagi koncentrowa na sobie zacza trzecia z wymienionych powyej funkcji, czasami nawet jak by wchaniajc" w swj obrb dwie pozostae. r do dostrzeono przede wszystkim w Retoryce Arysto telesa, a szczeglnie w teorii afektw, wyoonej w pierwszej, drugiej i czciowo trzeciej ksidze tego dziea wraz ze znamiennym podziaem na rodki su ce zdobyciu zaufania ze strony odbiorcw i rodki przeznaczone do wywoania u nich podanego napi cia uczuciowego. Chyba miao mona powiedzie, e Arystoteles sta si w pewnym momencie prawdzi wym objawieniem. Pamitano rwnie o Cyceronie, 104

ktry wyrnia i wiza z celem perswazji poru szajcej dwanacie afektw (mio, pragnienie, na dzieja, rado, emulacja, nienawi, boja, gniew, oburzenie, miosierdzie, wstyd, pogarda). Barokow interpretacj Retoryki Stagiryty do atwo mona uchwyci na przykadzie twrczoci Lo renza Berniniego, jak i caego zreszt tak zwanego baroku rzymskiego. Tak wic architekt papiey chcia (co mu si zreszt cakowicie udao) kolosalnoci swoich budowli, ksztatowanych wedug zasady subordynacji, wprawi widza w podziw, uzmysowi mu potg i pikno Krlestwa Boego oraz jego ziem skiego reprezentanta Kocioa. Podobnie emocyjno jego rzeb miaa przybliy odbiorcy stany reli gijnych uniesie i ekstaz. Jednake drogi, jakie do tych celw prowadziy, byy do skomplikowane. Jak wiemy, Retoryk Arystotelesa odczytano jako zatarcie granicy midzy prawd a prawdopodobiestwem, cho w rzeczywistoci Stagiryta akcentowa jedynie, e przedmiotem retorycznego przekonywania nie jest prawda w znaczeniu filozoficznym, ale prawdopodo biestwo jako warto. Z tego obiegowego sdu Bernini wycign znamienne konsekwencje. Proponowa na przykad, by w rzebie idealne proporcje ulegay deformacji (wyduanie lub powikszanie pewnych elementw ciaa) po to, by tym lepiej oddziayway na odbiorcw, po to, by wraenie byo tym praw dziwsze". Tak wic spomidzy prawdy i iluzji prawdy wybrane zostao to drugie, co w konsekwencji prowa dzio w prostej linii do uprawomocnienia zasady ro105

bierna na widzu odpowiedniego wraenia za wszelk cen i wszelkimi rodkami. Bo skoro przedstawienie nieprawdziwe, czsto fantastyczne, wydaje si bardziej prawdziwe" od realnego, to wanie je na leao zastosowa. Tak rozumiana i zinterpretowana Retoryka Arystotelesa spowodowaa, i pojcie praw dy przestano odnosi do porzdku natury, a zaczto jej szuka przede wszystkim w duszy czowieka. Ba rok z caym zapamitaniem rzuci si w pogo za tak rozumian prawdziwoci, cho ona wci si wymy kaa i wci si zmieniaa jak mitologiczny Proteusz. Std te iluzyjno, subiektywizm, fantastyczno tej sztuki; dlatego barok rzymski z Berninim i Borrominim na czele po raz pierwszy w dziejach kultury tak jednoznacznie opowiedzia si za modelem artysty, ktry czyby w sobie w sposb nierozerwalny osoby nauczyciela-retora" i sztukmistrza-iluzjonisty'. Jak wiemy, do wczesnej Polski nurt emocyjnego baroku rzymskiego przenika do powoli i jeeli cho dzi o sztuki plastyczne zawita u nas na dobre dopiero poczwszy od lat siedemdziesitych XVII wieku. Co wicej, najwybitniejsze u nas dziea tej odmiany sty lowej, takie jak koci Jezuitw w Poznaniu czy te koci w. Anny w Krakowie, pochodz dopiero z przeomu wieku XVIII. Natomiast w literaturze prd emocyjny pojawi si ju na samym pocztku, reprezentowany przez pisarzy takich, jak Kasper Miaskowski czy Samuel Twardowski. Jednake i tutaj wici on swj peny triumf take waciwie dopiero w czasach saskich, kiedy zdominowa wiksz cz 106

pimiennictwa. Szczeglnie charakterystyczna pod tym wzgldem jest wczesna poezja i na niej naja twiej zaobserwowa literackie mechanizmy emocjo nalnego oddziaywania na odbiorc. Poza tym mona chyba zaryzykowa twierdzenie, i dopiero wtedy, z bdcej ju popularnym stereotypem barokowej in terpretacji Retoryki Arystotelesa, wycignito, przy najmniej jeeli chodzi o literatur, skrajne konse kwencje, dajc nam tym samym obiekt niemale kli niczny" w swojej czystoci. Tak wic niezwykle wzra sta co, co mona nazwa perswazyjn agresywno ci" u wczesnych poetw. Idea nauczyciela-,,reto ra" zaczyna nabiera charakteru owcy dusz", tak, jak go odmalowa w jednym ze swych wierszy (nie stety do sabym) Dominik Rudnicki:
Twarz twa umilona sie bogosawiona Na dusz ludzkich pow bya, dziki lud mikczya Kanar z ust twych pyn, i tym skutkiem syn, (Pie o w. Ksawierze) *

w owca dusz" sta si niewtpliwie bohaterem" tamtych czasw, bez wzgldu na to czy by kaznodzie j, malarzem, poet, czy te mwc sejmowym. Take i drugi element modelu, iluzyjno, zmienia nieco swj charakter. I o ile przedtem bya ona jakby na usu gach perswazji, teraz perswazj sama si staje. Po midzy retoryk" a zudzeniem postawiony zostaje znak rwnoci. Jest to charakterystyczne nie tylko dla Juniewicza czy Baki, ale, jak si niebawem prze konamy, take i dla Elbiety Drubackiej. 107

I jeszcze jedna uwaga. Nie jest moim zamiarem przekonywa o wartociach artystycznych tkwicych w tej poezji. Zdaj sobie spraw, i wraliwo este tyczna ludzi pnego baroku jest tak dalece odlega od naszej, i nawet, gdy dostrzeemy w ich twrczo ci przejawy kunsztu artystycznego, to i tak moemy cao odrzuci, po prostu jako dla nas niestrawn". Sdz natomiast, i znaczenie poezji baroku osiemna stowiecznego dla wspczesnej humanistyki polega zu penie na czym innym. Wypywa z radykalizmu i skrajnej konsekwencji, z jak wykorzystano baro kow interpretacj Retoryki Stagiryty. Poezja czasw saskich dokonaa na sobie, na wasnym ciele, weryfi kacji tej teorii, a chcc by naprawd wiern, miao sigaa po najdrastyczniejsze nawet eksperymenty nie mieszczce si w dotychczasowym pojciu literackoci.

Od czasw, gdy w. Tomasz odnalaz" Boga we wszystkich porzdkach natury, gdy powsta synny hymn, ktrego domniemanymi autorami mieli by (wedug tradycji wiekw pniejszych) wici: Am broy i Augustyn, jednym z koronnych argumentw potwierdzajcych istnienie Stwrcy stay si: celo wo i ad wszechwiata. Znalazo to swoje ciekawe odbicie w renesansowej poezji u nas poczwszy chyba od Wizerunku Mikoaja Reja. Ale dopiero Ko chanowski swoim Hymnem: Czego chcesz od nas Pa108

nie... da wersj w peni humanistyczn. wiat w tym utworze, dziki panujcemu w nim porzdkowi i har monii, zosta nobilitowany do godnoci dziea sztuki, a Bg sta si artyst 3. Poeta czarnoleski by praw dopodobnie dogbnie jednak przekonany, e wci jeszcze naladuje natur, a przynajmniej to, co w niej istotne i naprawd wieczne. Nie mg przypuszcza, e jego klasycyzm, stawiajcy znak rwnoci midzy natur i sztuk, jest tylko wsk krawdzi" i e on sam uczyni pierwszy krok, aby j przekroczy. Artystom nastpnego stulecia nie dane byy te zu dzenia, niedostpna dla nich bya ta idealna synteza. Dlatego te albo z caym zapamitaniem zanurzali si w nurcie dotykalnej, nie uporzdkowanej rzeczywi stoci bd te, wci wierzc, e natur naladuj, oddalali si od niej coraz bardziej, zmierzajc do za mknitego krlestwa kultury i sztuki. O ile sam tok dowodzenia istnienia Stwrcy poprzez porzdek wszechwiata ujty zgodnie z zaoeniami metafi zyki chrzecijaskiej jako transcendentalna waci 4 wo bytu pozosta przez dugi okres nie zmie niony (stosowano go z duym powodzeniem i na po cztku XVIII wieku, na przykad Fnelon czy Nieuwentijt), o tyle jego wersja poetycka przesza zna mienn modyfikacj. Tak wic, gdy Elbieta Drubacka signie do tego tradycyjnego motywu w swoim poemacie Opisanie czterech czci roku, chcc si roz prawi z ateizmem, to i ona pokae wiat jako dosko nae dzieo sztuki, wytwr wietnego, mdrego Stwr109

cy, ale zrobi to za pomoc konsekwentnego nadawa nia naturze zdecydowanego odcienia sztucznoci:
Kto mgy w subtelnej przez sita wilgoci, Przesiwa kaza, kto kropliste rosy, Podzieli w grana, jak sodkie akoci, Kto na powietrzu podstplowa chmury, W grubych bawanach, penych ddu i niegu, Kto z lodw twarde ukowa marmury, Ktry monarcha windowa armaty, Z kulami, z prochy w oboki wiszce, Bomby, kartacze, ogniste granaty, Z zimnemi grady pioruny gorce, Kt ten cud wiata wystawi kosztownie, Mie na powietrzu cekhauze, prochownie 5
[...

[.. ]

Poetka w gruncie rzeczy dosza tylko do koca dro gi, wskazanej niegdy przez Kochanowskiego. Rozu mowanie jest tu bardzo konsekwentne. wiat jest czci Krlestwa Boego i jako taki jest pikny i wspaniay. eby to wszystko zostao w nim rozpo znane, trzeba wydoby te elementy, ktre wskazuj na planowe tworzenie, konstruowanie, pokaza, e wszystko ma charakter trybikw lub k zbatych w niezawodnie funkcjonujcej maszynerii. Zreszt ju wczeniej uywano metafory zegara na oznaczenie adu wszechwiata i wyraenia podziwu dla Stwrcy, jak na przykad Wacaw Potocki w Sylorecie:
O wielki Boe, pod ktrego tronem Soce promieniem gorajce jarem

110

I zimny ksiyc z przewietnym gwiazd gronem Dzie i noc pewnym swych godzin pomiarem, Raz na pocztku wiata nakrconem, Niesabiejcym a dotd zegarem Ukazanego trzymaj si toru... 6

Obraz ten odnajdujemy i w innych jego utworach, na przykad w Pieni ad imitationem hymnu .. Am broego i Augustyna. Ryzykowne byoby tu jednak dopatrywanie si jakiego wpywu koncepcji mechanistycznych, pojawiajcych si w tym czasie w myli filozoficznej Europy Zachodniej. Jest to raczej wynik modelu erudycji, jaki rozpropagowali naukowcy- jezuici: Kochaski, Kircher, Schott, modelu, ktry zakada znajomo nie tylko kultury antycznej i tra dycji biblijnej, ale take opanowanie ciekawostek" przyrodniczych, geograficznych i technicznych, w tym znajomo kunsztownej aparatury pomiarowej (lunet, mikroskopw, zegarw). Rwnie Drubacka jako pod stawow form opisu w swoim poemacie wybiera "obraz oswajajcy", ktry elementy natury ujmuje w kategoriach produktw cywilizacji. W tej perspek tywie wiosna to nic innego jak mdry rzdca, ktry planowo cay wiat obdziela odpowiednimi strojami, drzewom daje zielone okrycia", ki ustraja w jed wabne paszcze" upstrzone jak cacko" kwiatami. A poniewa wrd wszystkich wytworw cywilizacji stawia Drubacka najwyej kunsztown sztuk, ona te stanowi ostateczny stopie, do jakiego dochodzi rzeczywisto w procesie uszlachetniania i nobilitacji. Rozkosz, jakiej dowiadcza jednostka ludzka, wy111

pywa z monoci zmysowego kontaktu z tymi cuda mi natury-sztuki:

Ty w lasach pikne piramidy stawiasz, Po drzewach, pniakach, cukry lodowate, Niemi jadcych oczy zastanawiasz, Patrzc na brzozy, na wierki brodate, Ktre si pyszni jako drogim sprztem, Gdy je osnua szklcym dyamentem.
(Zima)

O ile w poemacie wczesnobarokowym, w wiatowej rozkoszy Hieronima Morsztyna (bdcej take w ja kim stopniu kontynuacj Hymnu Kochanowskiego), zadowolenie wypywa z kontaktu z natur jeszcze nie uporzdkowan i witaln, cho ju barwn i malar sk, o tyle w wiecie Drubackiej rozkosz zasadza si wanie i przede wszystkim na kontemplacji sztuki. Pod pirem autorki Fabuy o ksiciu Adolfie rze czywisto zmienia si w olbrzymi skarbiec peen naj przedniejszych klejnotw, w gigantyczne, olniewa jce muzeum 7 . Duch baroku, dcy do przepychu, splendoru i bogactwa, osiga tu swoje apogeum. Czy telnikowi nie pozostaje nic innego, jak tylko wyrazi swj podziw dla mdroci i artyzmu Stwrcy. Tym sposobem, zdaje si mwi Drubacka, sam zmysowy odbir rzeczywistoci przekonuje nas naocznie o jego potdze. Pisz o tym waciwie wszyscy poeci pne go baroku, przy czym szczeglnie ciekawie czyni to Dominik Rudnicki, krelc na przykad zimowy pej za jako fantastyczne przygotowania wojenne: za-

112

marznite rzeki staj si rycerzami wystpujcymi w zbrojach z lodu, ze szklanymi przybicami, z kru chymi szpadami sopli, gdy niepodzielnie panuje biel i przejrzysto (wiersz o inc. Pokj czy wojna...)8. In nym razem zwraca si do Matki Boskiej w Pieni o pogod proszcej:
Otrzesz niebom, by stopniay w krynice, Rk Paniesk upakane lice; Daj ordynans pogodzie, Oschn nieba powodzie. Pogodne niebo wemie ornat biay, aobne zdjwszy deszczw pluwijay;

Trzeba take doda, e pastwo Najwyszego roz pociera si nie tylko w wiecie widzialnym, jego do men jest take duch ludzki. I on zatem staje si dzieem sztuki. Dusza ludzka to pikny obraz; gdy za wita do niej grzech, obraz niszczeje, jak pisze Drubacka, farby zaczynaj si uszczy:
Mio liczne purpury, co je wstyd farbuje -I czym si czysto zdobi, tak zmae, zgluzuje, Ze potem aden malarz glansu ni poloru, Nie potrafi przywrci wasnoci koloru; Opezy farby Bo w wstydzie karby.
(Na pikno Narcyssa...)

Takie opisywanie duszy ludzkiej w kategoriach cy wilizacji i sztuki jest waciwe dla caej poezji pne go baroku. Znajdujemy je te u pisarzy religij nych. Niech zawiadczy o tym fragment z Wojska 113

serdecznych noworekrutowanych na wiksz Bosk afektw... Hieronima Fackiego:

O jakem sia razy z tego obrazu liczne zgluzowa kolory Kiedy z ksieczki serca mego poprzysiony wyrzuciwszy obrazek z cik obraz Bosk na tabulacie serdecznej cudzej przyjani rysowa kopersztychy 9 .

chwal

wiat jako dzieo Stwrcy w poezji czasw saskich do zudzenia przypomina barokow oper swoim prze pychem i dnoci do syntezy sztuk. Nie przypad kiem w niebie z poematu Karola Mikoaja Juniewicza (Refleksje duchowne na mdry krla Salomona o do czesnoci wiatowej sentyment...) Bg sam jest dyry gentem w olbrzymiej orkiestrze i chrze, gdzie zasia daj zbawieni i anioowie; bo przecie i muzyka gosi jego potg. Rzeczywisto w Opisaniu czterech czci roku to wanie jakby ogromna machina operowa, niezwykle bogata, barwna, z ca aparatur mitolo giczn i licznymi personifikacjami. To wszystko rni utwr Drubackiej od osiemnastowiecznego poematu opisowego w stylu Thomsona (z ktrym czsto si go zestawia), wskazuje natomiast na podobiestwa, jak susznie zauway kiedy Sante Graciotti, z baroko wym malarstwem iluzjonistycznym, w rodzaju plafo nw pr roku w paacu wilanowskim. Dodajmy take, i potrzeba pompy, teatralnoci staje si w poezji cza sw saskich tak silna, e w pewnym momencie ksidz 114

Baka zapragn nawet scen Boego Narodzenia ode gra na nowo... we wasnym sercu:
Krlom, pasterzom majestat tajnie Zjawi: za nieba e obra stajni, Chlew te me serce. Masz we mnie jednym osa i wou, Mieszkaje, mieszkaj w sercu pospou, A wyrzu miecie.
(dza wiksze} chway Boskiej)
10

Obok tego operowego" wiata-dziea i krlestwa Najwyszego poezja pnego baroku niosa ze sob take i inn wizj rzeczywistoci. Wtedy to Ziemia jawia si jako pad ez, miejsce przymusowego ze sania i osaczenia, domena blu i rozpaczy. w wiat blu najgbiej, najbardziej wstrzsajco wyrazi si chyba w Pieniach albo trenach na mier Stefana Wacawa Potockiego. Wszdzie ostro, twardo, grubo, / Wszystko wrzody [...] czyni na sercu i krosty..." Jed nake u autora Lidii bl przede wszystkim przyna leny jest jeszcze czowiekowi, chocia poeta przeczu wa go ju w otaczajcej przyrodzie:
Pucie na las krogulce, nie gocie przepirek! Tak-li kady auje synw albo crek? I ptacy maj zmysy, W ktrych serca zawisy.
(Pie albo tren od jesieni)

Poezja czasw saskich pjdzie wanie tym ladem. Gdy bdzie chciaa przekona, e rzeczywisto ziem ska to pad ez, pokae wiat jako jeden wielki orga nizm, wielkie torturowane cielsko, skazane na bl 115

i rozkad. Oto jak Drubacka przedstawia na przykad wiosenn ork:

Teraz ci kady, za swoje oddaje Kilkakro w roku dotkliwie przewraca, Grubym elazem ciao w skiby kraje, Nieraz zawadzi, i eber pomaca;
(Na element ziemi)

Ziemia to wielka matka kaleczona przez wasne dzieci. Jak ten typ odczuwania by w owych czasach powszechny, niech zawiadczy fakt, i obrazowanie takie stosowa nawet Wacaw Rzewuski, czowiek o skdind niepospolitej kulturze i wyrobionym sma ku artystycznym, chocia poniszy fragment zdawa by si temu przeczy:
Tym karze sprawia obszary i any Za pugiem wow prac czynic ostatki Poci si, gmerzc w wntrznociach swej matki. 11 (Zycie czowieka)

Temat nicoci ludzkiej egzystencji wymaga po pro stu takiej brutalizujcej" stylistyki i nawet zwolen nicy subtelnej poezji pasterskiej musieli si tej za sadzie przyporzdkowa. W wiecie poetyckim Drubackiej natrafiamy na bl prawie co chwila i to na wet w miejscach, w ktrych jego istnienia wcale bymy nie podejrzewali:
Such mi dochodzi od Wezuwiusza, Jak ciko wzdycha ciniony obrcz; Kiedy go z dou twj pomie przymusza, Boki rozdte, usta wysche jcz,

116

Odetchn musi gorcemi duchy, Przez co wsie, miasta zasu popi suchy. (Na element ognia)

Dziki owemu cigemu stosowaniu hiperboli rodzi si jaka rzeczywisto brutalna, okrutna, zatrwaa jca. w wiat wielki organizm skazany jest na zagad, rozkad, gnicie i mier. W Refleksjach du chownych... Juniewicza sprchniay" nawet kamien ne mury Troi. Poeta na dugo przed Hymnami Ka sprowicza maluje ponury pochd ku mierci caego wiata przyrody:
Jednakim torem Sowy z kondorem W d lec czoem, Subtelne strzay I grube skay Raz wraz si krusz. Te same mole, Rysie, sobole, I koty dusz 12.

Nic te dziwnego, e ludzie dla Juniewicza to le pe krety", ryjce wrd zgniych szmat i rozkada jcych si szcztkw. Przy takim postawieniu sprawy, rzecz oczywista, czytelnikowi nie pozostawao nic in nego tylko pragn najszybszego wyzwolenia z ziem skiego wizienia, bo przecie same zmysy naocznie" przekonay go o ndzy wasnego ycia. Na przykadzie twrczoci Elbiety Drubackiej najlepiej chyba mona zaobserwowa, jak poetka, do sownie na naszych oczach, manipuluje obrazem wia ta w zalenoci od tego, czy chce go nam pokaza jako 117

krlestwo Boga, czy jako pad ziemski. Wystarczy tylko skonfrontowa ze sob dwa jej poematy: Opisa nie czterech czci roku i Opisanie czterech elemen tw. Oba utwory przedstawiaj wiat, w ktrym y jemy, ten sam wiat, a jednak tak bardzo si w obu tekstach rnicy, wywoujcy tak odmienne wrae nie, tak rn nioscy ze sob nauk. Ju, ju gotowi jestemy uwierzy, e otacza nas wielki skarbiec, gi gantyczne i wspaniae muzeum wszelakich cudw, gdy nagle, jakby pod dotkniciem czarodziejskiej rdki, obraz pryska i z przeraeniem spostrzegamy, e dotykamy wielkiego, ryczcego z blu cielska na tury. Niewtpliwie Drubacka jest iluzjonistk, wia dom iluzjonistk znajc potg zudzenia. Podobnie i inni poeci. Udalryk Krzysztof Radziwi wie na przykad, e iluzj tworzy take powab wiata:
Czasem z pochodni pomie wyda zoty, Ktry po wszystkich kociach iskry pryska. Gra kuglarz, szydzi, gdy ju sw bro skada, Ktre igrzysko ludzkie oko wabi: Tak jest pokryta wiecie twoja zdrada, Na jad pochlebny prdko ulgn sabi.

(Jak si wiat obraca...)13

Znajomo praw, jakimi rzdzi si zudzenie, oraz ambicja manipulowania owymi sabymi", w stopniu wikszym lub mniejszym, dane s wszystkim poetom tych czasw. Rnica polega tylko na tym, czy robi to prymitywnie, czy te subtelniej i z kunsztem. Me toda natomiast jest wci ta sama. Poezja czasw sa skich na dobr spraw w wielu wypadkach w ogle 118

nie pokazuje wiata neutralnego", ktry wart byby opisania dla samego siebie. wiat zawsze musi co sob wyraa, a poniewa wyraa moe rzeczy rne, rne te przechodzi przeobraenia. Tym sposobem oparcia dla rzeczywistoci szuka si ju nie w po rzdku natury, ale w duszy czytelnika. W swej syn nej ksice Jean Rousset uzna posta Kirke za jeden z podstawowych symboli europejskiej sztuki baroko wej. Myl, e idea ten mg by szczeglnie bliski i naszym poetom pnego baroku w sensie niemale dosownym.
II

Bardzo czsto w pnym baroku sklepienia paacw i kociow przyozdabiano dekoracj malarsko-stiukow. Niekiedy malowano na suficie jakby dodatko we okna, przez ktre do rodka spyway z niebios roje amorkw. Niektre z nich siaday jakby na pa rapecie i bezceremonialnie spuszczay nogi do wn trza nawy czy salonu (wietny przykad takiej deko racji mamy w fundowanym przez Stanisawa Herakliusza Lubomirskiego czerniakowskim kociele Ber nardynw). Ulegamy zudzeniu i dopiero obserwacja z bardzo niewielkiej odlegoci spraw wyjania zazwyczaj poowa takiego amorka jest namalowana, a druga poowa, ta wpuszczona do wntrza, wykona na ze stiuku. Granica midzy rzeb a malarstwem zostaa zniesiona. Materia traci jakby swoj trwa o" i twardo". Staje si sama jakby iluzj. Ot co podobnego dzieje si i w wczesnej poezji. 119

wiat poetycki Jana Kochanowskiego skada si z niewielu elementw: dom w Czarnolesie, lipa, st i studnia, ale byy to przedmioty jakby solidne", sto jce na trwaych podstawach. Teraz, w poezji czasw saskich, wszystko zaczyna przypomina laseczk pla steliny, ktr poeta o iluzjonistycznych aspiracjach na naszych oczach przeksztaca i formuje na wiele sposobw. Nie czyni tego tylko dla naszej czy swojej rozrywki. Chce nam przez to co pokaza, co, co jest i czego nie ma zarazem. Nie ma bo nie widzimy tego goym okiem; jest bo powinnimy to zobaczy przed oczyma duszy", a przynajmniej spostrzec po winni wspczeni czytelnicy Rudnickiego i Baki. Po sumy si w tym miejscu przykadem. Jak wiemy, barok by zafascynowany ruchem. Rnie go jednak przedstawiano. Sp Szarzyski pokaza obroty sfer i cia niebieskich. Zbigniew Morsztyn sprowadzi ruch na ziemi i przedstawi ycie maego miasteczka jak by na tamie filmowej puszczonej ze zbyt du szyb koci (Emblema 47). Zarwno Szarzyskiemu, jak i Morsztynowi chodzio w gruncie rzeczy o to samo o zasugerowanie krtkoci ywota, ale ruch, jaki przedstawiali, by jeszcze ruchem rzeczywistym. A jak pokaza ruch, ktrego nie ma szaleczy wycig wszystkiego i wszystkich ku mierci? Juniewicz zro bi to tak:
Purpury, mitry, Lutnie i cytry, Muzy, meduzy,

120

Wszystko si toczy, Toczc nie zboczy Od ycia gluzy.

Na dobr spraw s to metonimie oznaczajce po szczeglne zawody i kondycje, ale w pierwszej chwili widzimy tylko strumie najprzerniejszych rzeczy, ktre czy jedynie rym, tak jak czy je wsplny pd ku mierci. Metod t z wikszym powodzeniem za stosowa Jzef Baka w Uwagach mierci niechybnej. Caa ta cz jego ksieczki to jeden nieprzerwanie pyncy potok ludzi, zwierzt, rzeczy, obrazw i ry mw szalona pie wizjonera", jak j nazywa Cze saw Hernas. Dominik Rudnicki z kolei postpi nieco inaczej. W jego utworach tracimy kontrol i nie wie my dokadnie, co si waciwie porusza. Wany jest sam ruch, pynne, wykonywane w powietrzu susy, bez wzgldu na to, czy nale one do sposzonej sarny, czy do galopujcego modego konia, czy przeskakuje si krzewy, czy te od razu szczyty grskie:
Gdy Akteon zemknie psy ze smyczy, Krokw sarna pierzchliwa nie liczy, Rznie si i przez ostre gogi, Sadzi jak przez niskie progi Przez obokw bliskie Alpy, Tatry, niebotyczne Kalpy Przeskakuje. Z Akwilona patrzcie, jakie dziwy! Rodzi si gdzie rzebiec urodziwy, Ten ledwie co si urodzi, Na wycigi z ojcem chodzi,

121

Tak czek ledwie wiatru skusi, Jakby w zawody i musi Z Atalanty.

(Zycie ludzkie wpywajce, w teje materii)

Tak wic za pomoc odpowiedniej onglerki, jakby przez cige przetasowywanie" elementw rzeczywi stoci, udao si poetom czasw saskich pokaza co, czego nie ma, a co pokaza za wszelk cen postano wili. W rozbitym w py kosmosie czytelnik zaczyna dostrzega poruszajce si z zawrotn szybkoci punkciki, zmierzajce najwyraniej do otwartej kryp ty grobowca. Lecz rzecz nie koczya si tylko na onglerce. Czsto sigano po jawn deformacj. Powstaway wtedy dziwne, fantastyczne krlestwa, jak na przy kad kraina mierci u Rudnickiego, skuta wiecznym lodem, zimna, biaa, pogrona w absolutnej ciszy. Przebywa si j jakby szaleczym lizgiem, ktry koczy si na przerbli:
Wolne ludziom do wiecznoci pasy Day przez ten kraj miertelny czasy, otr tam nie zastpi drogi, Nikt nie przerwie w biegu nogi, Prdka droga jak po ledzie By i chora noga zjedzie Do terminu. Ledwo zimnej staroci dojdziemy Lat tych, niby lodu skosztujemy. Wnet nas jako gsek trzody mier do martwej spdza wody.
(Krtko ycia ludzkiego)

122

Ld" i martwa woda" s tutaj zupenie czym innym ni lipa czy studnia Kochanowskiego. Zostay stworzone z niczego, z powietrza i za chwil, w dal szej partii wiersza, z powrotem w powietrze si roz pyn. Materia staa si iluzj. Powouje j do ycia chwilowa potrzeba, cel dorany i tylko on zapewnia jej to uamkowe trwanie. W tej rzeczywistoci nawet granice pomidzy yciem doczesnym a pomiertnym, pomidzy Ziemi a zawiatami okazuj si by rzecz wzgldn, ktr si dowolnie manipuluje. Przebywa nie za ycia" w piekle jest przecie czym niezwy kym, czym, co podwaa sens doczesnego istnienia jako czasu prby". To nienormalne" przyspieszenie ostatecznej kary w wiecie jednego z poetw pnego baroku, Piotra Franciszka Alojzego oskiego, okazuje si jednak waciwie normalnym" sposobem istnie nia kadej jednostki ludzkiej:
Piekielna przepa ywo nas poera Gdzie ju po uszy czek cho nie umiera Cie go na wiecie, a sam w piekle wszytek, Kt nie ma drcych po kolany ytek?
(Glos V) 14

Owe drce ze strachu ydki nieco nas dzisiaj mie sz, wiadcz jednak dowodnie o emocjonalnym ukie runkowaniu caego przedstawienia, nie pozostawiajc wtpliwoci co do intencji autora. Niekiedy zza tych fantastycznych wizji zdaje si przeziera jakby jaki zawizek fabuy, na przykad u Baki:
On trwoy dwory, trzsie paace, Gdy mciwa pomsta we drzwi koace, Trwoga w pokojach!

123

Za st zasiada, rwie ksy z gby, Dou nie dadz latajce zby... Febra w jelitach. Cho si wiwaty zaczn po stole, Kielich z ng spada, a oschle wole Drczy pragnieniem...
(Uwaga kary niezliczonej grzechw)

Przyzna naley, e niewiele brakuje autorowi Uwag rzeczy ostatecznych... do ponuroci ballad ro mantycznych i opowiada grozy. Ale dla Baki naj wiksza nawet groza ma przede wszystkim walor in strumentalny, suy perswazji i tylko na niej opiera sw racj bytu. Straszce monstrum to nie aden duch osjaniczny, a tylko mao romantyczny ludzki grzech. Nieco inaczej wygldaj eksperymenty Domi nika Rudnickiego. Tutaj nawet sowo fantastyka" nie oddaje istoty rzeczy, gdy nawet ta potrzebuje jakiej namiastki wewntrznej logiki. Natomiast autor Gosu wolnego w wizanej mowie... buduje obrazy jakby cakowicie rozkojarzone, a jednoczenie jednolite w swym tonie emocjonalnym.
Niewinnych jagnitek nie kraj smyczkiem wntrznoci, Gdy sumienie mi niewinne we wntrz nie goci, Niech mi cay chr pauzuje, w niespokojnym gdy nie czuj Pauzy sumieniu. Drze sumienie, nieche si ju nie drze sowiczek, Niech nie wiedzie drzewa w taniec Orphea smyczek.
(Wesoo prawdziwa)

Utwr staje si nieco bardziej zrozumiay, gdy czy telnik odkryje, e jest on nawizaniem i swoist pole mik z Pieni II Ksig pierwszych Kochanowskiego 15. 124

Powyszy obraz odpowiada temu fragmentowi z po ezji czarnoleskiej, w ktrym mwi si, i gdy kogo gryzie ml zakryty", temu radoci nie przyniesie piew i gra na lutni i wszystko idzie na wiatr mimo uszy" (w. 21 - 24). Rudnickiemu chodzi w gruncie rze czy o co podobnego, jednak tez t stara si niejako narzuci odbiorcy, prowokujc u niego negatywn reakcj emocjonaln na samo zjawisko muzyki. To, o czym Kochanowski tylko opowiada, autor Gosu wolnego w wizanej mowie... w formie dowiadczenia demonstruje na ywo". Zaczynamy odczuwa na trctwo dwiku jest to przecie muzyka citego szka". A na tym wanie zaleao Rudnickiemu. Liczy si tylko efekt. Mona w tym miejscu powiedzie, e wszystko to jest wynikiem jedynie nieumiarkowania wczesnych poetw dewocyjnych, lubicych byskotliwe i tanie efekty. To prawda. Ale prawd jest rwnie, e t sam metod posugiwali si wczeniej samotni po eci": Stanisaw Herakliusz Lubomirski czy Wacaw Potocki, chocia czynili to w sposb bardziej dyskret ny. Oto jak polski Salomon" uzyskuje efekt ciszy i sennego bezruchu:
Na bawenianych stre nogach chodz, Co przystpuj blisko do onice. Drzwi na zawiasach ostronie uwodz Kademu kdka ciche zwiera lice;
(Somnus, secundus)'

Do jawnej, fantastycznej deformacji, obliczonej na wywoanie u odbiorcy podanej reakcji emocjonal125

nej, chtnie ucieka si take autor Moraliw, czyni to jednak tylko wtedy, gdy zaleao mu na odczuciach negatywnych, takich jak strach, beznadziejno, at mosfera mroku i rozpaczy, triumf za i szatana. Mona tu wymieni jako przykad cay szereg najbardziej znanych jego utworw, na przykad cykl Niechaj pi pijany, Satiricum: Czuj, stary pies szczeka, Dom gore, a gospodarz ogie na kominie kadzie itp. Potrafi kreli obrazy, ktrych groza dorwnuje wszystkim okropnociom pniejszej powieci gotyckiej i ktre s w stanie sugestywnie oddziaa na emocje take wspczesnego czytelnika:
[...] to wiem, e mi mier trojga dzieci budzi, zruciwszy na ziemi Z betw wieckich, gdzie cho co na jawi cieleni Widz ludzie, w rzeczy nic nie masz, wszytko si ni. Tedy, przetarszy oczy, wprzd na swe oysko Pojrawszy plun, moesz gorsze by mrowisko, Gdzie lec, kdykolwiek obrc si bokiem, Wszdy nieszczciu, alom, chorobom obrokiem? Ze jedno z siebie zrucisz, a drugie, a trzecie, A i dziesite olep lezie; rzekby e ci Z nogami zjedz. Wszake, cho ich tyla chmura, Brednia s mrwki wzgldem onego jaszczura, Ktry we dnie i w nocy, na jawi i we nie Serce w piersiach sumnieniem katuje bolenie.
(Epimenidw sen)

Trzeba jednak doda, e nawet tak fantastyczne wizje, jak chociaby powysze straszliwe oe", za wsze w poezji Potockiego nosz w sobie pewien lad sugerujcy, i s tylko czonem porwnania, fragmen126

tern ilustrujcym tok dyskursywny" i nie zyskuj tak dalece posunitej autonomii, jak si to bdzie dziao nieco pniej, w utworach poetw doby saskiej. Gdy sigamy do tekstw poetyckich pnego baroku, rycho zaczynamy si orientowa, e wcale nie wdru jemy wrd rzeczy i ludzi, wszystko ma charakter mniej lub bardziej rozwinitego mirau; to, z czym stykamy si naprawd jest pejzaem utkanym z sieci ludzkich afektw rzeczywiste pole dziaania wszel kiego rodzaju owcw dusz". Do tego chyba zmie rza Wacaw Borowy piszc, i w poezji Jzefa Baki:
[...] jest co pokrewnego sztuce malarzy barokowych, ktra drog daleko posunitej iluzjonistycznej plastyki miaa roz czula i przeraa widzw 1 7 . III

Aby naprawd wcign czytelnika w ow krain iluzji, eby go sobie w pewien sposb podporzdko wa, trzeba byo przeama najpierw barier jego obojtnoci. Naleao zaatakowa od samego pocztku, od razu w jaki sposb przyku uwag, w pewien sposb go zaskoczy; a pniej tylko dba, aby do koca utrzyma zdobyt przewag. A poniewa w literaturze wszelka fikcja powstaje na bazie jzyka, poeci czasw saskich rycho si zo rientowali, i ju tutaj musz zaczyna swoje perswa zyjne czynnoci. Mao tego. Poniewa w zapisanym tekcie w pierwszej chwili spostrzegamy ksztat liter, format czcionki, rozkad czstek skadniowych, a do piero pniej wyczytujemy z nich sensy, ju tutaj, 127

na najniszym poziomie, poeta-owca dusz" zaczyna zazwyczaj swoj dziaalno. Jest co przeraajcego w tej elaznej konsekwencji pisarzy pnego baroku. Dodajmy take, e w tej dziedzinie pierwszestwo, nie zawsze w naszym pojciu chwalebne, przyzna musimy poetom religijnym. Wemy chociaby Wojsko serdecznych noworekrutowanyh na wiksz chwa Bosk afektw... Hieronima Fackiego. Samo dzieko zdaje si reprezentowa typ religijnoci niezwykle pedantycznej, czy moe odstrasza dzisiejszego, czy telnika. Wyrnia si natomiast Wojsko... niezwykle konsekwentn postaw autora wobec tego, co mona nazwa mow" w utworze literackim. Facki ju na samym wstpie jasno precyzuje swoje cele:
[...] tym co czyta bd dajcie benedykcy, aby nie tylko oczami latali po sensach ale co czytali, konserwowali w sercach, uwaali: co s? co byli? co z nich bdzie w przyszych czasach!

I rzeczywicie, przez ponad trzysta stron ten kar melita niemale wyazi ze skry", aby nam owo la tanie oczami po sensach" zupenie uniemoliwi. Bo jak mona szybko przeczyta co, co jest na przykad tak napisane:
O mioci, O mioci, O mioci! O niepojta mioci, O niezmierna mioci, O nie wyraona mioci, O Boe Ojcze, O Boe Synu O Boe Duchu wity O Przenajwitsza TROYCO Jedyny Boe Ciebie z caego serca, ach wicej, Z caej mojej duszy, ach wicej...

128

Przerwiemy w tym miejscu, bo okres cignie si tu jeszcze przez ponad p strony. Nasz wzrok musi si przedziera przez ow zawi konstrukcj litanijn jak przez jaki labirynt. Trzeba jednak wspomnie, i Wykorzystywaniem samej postaci zapisu nie gardziy te dziea takie, jak Adverbia moralia Stanisawa Herakliusza Lubomirskiego. Co do Fackiego dba on take o dobr wyrazw, szuka efektw dwikowych, stara si by nawet byskotliwy:
co to jest wiat? jest to galanto co, pikne ladaco, adne nic do rzeczy, wiat ten jest to wiat zdradliwy.

We fragmencie tym przyzna mu mona nawet odro bin pomysowoci, bo przecie cakowita nieostro semantyczna okrele stosowanych dla oznaczenia wiata, w myl zaoe autora, ma by tylko odbiciem wiata tego bezpostaciowoci i miakoci. Innym z najczciej stosowanych zabiegw byo wprowadzanie do tekstu okrele dosadnych, wyra zw prostackich, a czsto nawet wulgarnych. Nie bardzo nawet potrafimy zrozumie, jak to si dzieje, e na przykad u Drubackiej po obrazach naprawd poetyckich natrafiamy na sformuowania w rodzaju:
Pomienie j si czystych cia nie chciay Czsto swj impet rzuciy na katy; wity zdrw wyszed, tyran spali gnaty.
(Na element ognia)

A przecie poeci sascy liczyli, e wanie w tych momentach wyostrzaj uwag czytelnika, e doko5 Poezja pnego baroku

129

nuj ostrego sztychu, ktry wybija odbiorc z przy jemnej drzemki. Metod t, jako podstawowy zabieg stylistyczny, przyj dla swego poematu Refleksje duchowne... Karol Mikoaj Juniewicz. Ow jowial no", jak to sam nazywa, sprzg na dodatek z krt kim rytmem" piciozgoskowca. Proponowa czytelni kowi:
Ga styl! lecz gani Nie miej i rani Prawdy istotnej.

Zdawa wic sobie spraw, e jowialno" moe si po prostu nie podoba. A jednak ch pobudzenia owych, jak ich nazywa, leniwcw" zadecydowaa tu o wszystkim. Powiedzmy sobie otwarcie, e wyej wskazane przy kady nie najlepiej wiadcz o poetach pnego ba roku i ich umiejtnociach operowania mow". Tak byo najczciej, co wcale nie znaczy, e sam pomys pozbawiony by sensu. Spotykamy przecie niekiedy utwory, ktrych autorom moemy przyzna wyczucie i umiejtno posugiwania si sowem. Bo nawet" ksidz Baka miewa szczliwe chwile". Niech za wiadczy o tym chociaby fragment jego najpopular niejszego chyba utworu, ktry cytuje si przy r nych okazjach jako dowd degeneracji smaku w cza sach saskich: Kawalerw mier szyderca Zrywa gwatem i z kobierca, opata 130

Przeplata Wesele W ez wiele.

(Modym uwaga)18

Zastosowa tu Baka dwa na raz zabiegi. Dokona udanej kondensacji, gdy zamiast opisywa, zderzy ze sob gwatownie poetyckie metonimie. Jednocze nie poprzez zastosowanie wspdwicznoci (kalam buru) narzuci tez, i najwiksza nawet rado z rze czy wieckich jest tylko radoci pozorn. W sumie powsta niezwykle sugestywny obraz plastyczno-dwikowy, krtki jak byniecie flesza, a przecie bardzo pojemny. Bez wzgldu na to, jak ten pomys ocenimy, trudno go uzna tylko za pust igraszk sown, tak jak przywyklimy tradycyjnie okrela tego typu zabiegi poetw pnego baroku. Wyraz pusta" nie jest tu chyba najszczliwszym okrele niem. Baka nie tylko si bawi, jednoczenie postpuje celowo w myl okrelonej taktyki. Chce przekaza pewne pouczenie w sposb niezwykle szybki i z jak najmniejszym oporem ze strony potencjalnego odbior cy. Uderza zatem celnie w jego przyzwyczajenia jzy kowe, tak e czytelnik mimo woli przyznaje mu racj. Autor Uwag rzeczy ostatecznych do swej pracy nad odbiorc" wprzc potrafi nawet intonacj wiersza i to z wcale niezym skutkiem:
Trosk alternaty i krzyw krzyyki, Gromy, pioruny, chorb komuniki, mier, czyciec, pieko i wieczno bezdenna, Na firmamencie rozkosznie odmienna,

131

Na nas woaj prob, grob... Daj Impet mioci: niech serca paaj Ku Stwrcy swojemu!
(Tekst o mioci Boej)

Cigi enumeracyjne w pierwszej czci strofy na daj rytm do spokojny a nawet monotonny. Nage zagszczenie rymw w wersie pitym powoduje ku mulacj energii intonacyjnej. Nastpuje pauza i nage zaamanie intonacji za pomoc ostrej przerzutni. Jej cz przeniesion do wersu nastpnego jestemy zmu szeni dosownie z siebie wyrzuci z gwatownym im petem, gdy tylko w ten sposb rozadowa moemy skumulowan uprzednio energi. Powstaje wanie wraenie gwatownego, ukierunkowanego wyadowa nia. w impet mioci", jak mwi Baka. To ju nie tylko zwyka sprawno formalna, to prawdziwa wir tuozeria epigoskiego mistrza". Autorowi Uwag rze czy ostatecznych udao si w tym momencie to, czego pragn i czego pragnli inni poeci pnego baroku. Zdoby panowanie nad swoim czytelnikiem ju na po ziomie mowy. Z podobn sprawnoci umia si po sugiwa rodkami wersyfikacyjnymi take Dominik Rudnicki. W jednym z wierszy cyklu opartego na mo tywie taca starca przed kos mierci (inc. Hup, stary, hup, hup) w wersie ostatnim dotychczasowy skoczny rytm trocheiczny zostaje zastpiony nie spodziewanie przez amfibrachy, co stanowi pewien nieprzyjemny zgrzyt dla ucha, jest to wanie owa przykra pointa", jak koczy si kade ycie ludz kie 19. 132

Ch manipulowania mow waciwa jest wikszo ci twrcw tych czasw. Nie bez przyczyny pod ko niec XVII wieku poesis artificiosa wysuwa si na czoo w hierarchii rodzajw i gatunkw literackich 20 . To, e jedni poeci dokonuj tego lepiej, inni gorzej, nie powinno nam przesania faktu, e zawsze robi to w jakim okrelonym celu. Wierz, e take jzy kiem tworzy si iluzj. W wyniku tego samo sowo w ich utworach nabiera daleko posunitej plastycz noci" i mikkoci", samo staje si poniekd iluzo ryczne. Dlatego te autorytatywne" sowo owiece nia zostaje odczute w pewnym momencie jako cako wita nowo.
IV

Pisarze czasw saskich jednoznacznie opowiadali si za modelem oddziaywania emocjonalnego. Moemy twierdzi, e jest to objaw degeneracji gustw i sma ku artystycznego. Niestety niczego to nie wyjania. Poza tym, jak wiemy, samo zjawisko byo charakte rystyczne nie tylko dla literatury, ale take dla archi tektury i sztuk plastycznych w wczesnej Polsce. A przecie iluzjonistyczne freski Michaa Anioa Pal loniego czy te rzeby Baltazara Fontany, ktry swe otarze budowa w rwnej mierze z kamienia, jak i z naturalnego wiata i powietrza, to wszystko s niewtpliwie dziea wysokiej klasy. Zreszt i tych kilka przykadw z wczesnej poezji, ktre zostay przedstawione powyej, moe wiadczy, i nie wszy133

stko w niej jest tak jednoznacznie pozbawione jakich kolwiek wartoci. Dlatego te sdz, e trzeba w tym miejscu pytanie postawi inaczej. A mianowicie, co spowodowao, i na pewnym etapie rozwoju poezji barokowej twrcy zamiast rozmawia" ze swoimi czytelnikami zapragnli oddziaywa na nich za po moc afektw? Myl, e odpowiedzi szuka naley w atmosferze kulturalnej tych czasw. Barok stworzy wizj rzeczywistoci barwnej i zmiennej. Nie zawsze jednak pamitamy, e owa zmienno bya w pewien sposb ograniczona. Istniay pewne punkty stae, takie jak Bg, Koci, monar chia, szlachecka wolno itp. To na nich, jak na fun damentach, budowano barokowy gmach wyobrani. Poeci osiemnastowiecznego baroku starali si stwo rzy konstrukcj bardziej sugestywn i wspania wanie dlatego, i w owej budowli zaczynay si po jawia pierwsze pknicia. Mona nawet ryzykowa twierdzenie, e zaleno bya tu wprost proporcjo nalna. Im owe szczerby i luki staway si wyraniej sze, z tym wiksz energi starano si to zamaskowa, stosujc metod iluzji. Przyzwyczailimy si ju, i w twrczoci Elbiety Drubackiej odnajdujemy pewne akcenty nowe, za powiadajce ducha nastpnej epoki. Poetka sama b dc, jak twierdzi, nieuczon". docenia jednak warto mylenia naukowego, potrafi odnale pewne wartoci pozytywne w doktrynie wolnomularstwa. Tumaczy si to zazwyczaj kobiecym" rozsdkiem autorki. Ko pot jednak, i na Drubackiej sprawa si nie koczy. 134

Tak na przykad w Theatrum ycia ludzkiego... je zuity Piotra Kwiatkowskiego, a wic w najmniej ocze kiwanej sytuacji, natrafiamy na takie oto momenty:
Jakby mieli si wstydzi Chrzecijanie Ktrzy bez wstydu, Boga nie szanuj W jego kocioach: gdy sami poganie W bawochwalnicach, wikszy pokazuj Po sobie statek, majcy wzgld na nie I pikniej, dla swych bokw, tam statkuj, Gdy w swych meczetach lepiej uoeni Do naboestwa, hardzi Saraceni.
(ekshlblcja 21)21

Przez cay wiek XVII pogan jednoznacznie koja rzono z mocami piekielnymi. Ocena bya zawsze ne gatywna. Tej konwencji przestrzega jeszcze cile Wacaw Potocki, piszc Wojn chocimsk. A tu nagle takie przeobraenie. Ot na przeomie XVII i XVIII wieku zmienia si radykalnie stosunek kulturalnej Europy do reszty wiata. Zaczyna si dostrzega w in nych kulturach i religiach wartoci pozytywne. Ucze ni studiuj moralno i polityk Chin, Peru, Arabii itp. Jezuici wysyaj do Chin swoich misjonarzy i sta j si udowodni wiatu, e midzy konfucjaniz mem a chrystianizmem nie ma na dobr spraw istot nych rnic i gdyby kiedy apostoowie dotarli tak daleko na Wschd, Chiczycy na pewno zostaliby ka tolikami. Do rycho cudzoziemcy, Arab, egipski m drzec, dobry dzikus", staj si bohaterami pozytyw nymi, ktrzy obiektywnie oceni potrafi skaenie 22 Europy" . Doprowadzi to pniej w prostej linii do 135

Listw perskich Monteskiusza. Co z tego caego ru chu dociera musiao i do wczesnej Polski, co suge rowa moe powyszy fragment z Kwiatkowskiego 23. Przypomnijmy, e ju w latach dwudziestych XVIII wieku istniej na terenie Rzeczypospolitej owiece niowe enklawy, a parcie" nowych idei musiao by ogromne. Konserwatyzm kultury czasw saskich nie jest bynajmniej wynikiem izolacji, jest natomiast po staw wiadomego oporu. Wemy inny przykad. Nikt nie wtpi, e Drubacka bya osob religijn. A jednak odnosi si wra enie, e to, co mona nazwa mitologi" chrzecija sk, trci dla niej wyranie myszk. Std te trudno si w niektrych momentach zorientowa, czy poetka drwi, czy te mwi powanie. Tak wic, gdy pisze o jabku, nie omieszkaa przytoczy podania bi blijnego o kuszeniu przez wa i wygnaniu z raju. Ale konkluzja tego wszystkiego jest zaskakujca. Oto konsekwencje dla jabka:
Nieche przynajmniej t kar odniesie Jabko by lada pastuch nim potrzsa, Czy w sadzie z szczepu, czyli z ponki w lesie, Ogryzek rzuci, boki mu obksa: Ktre spa nie chce, wic bez polityki, Zay na wolno kija, erdzi, tyki.
(Jesie)

Na cakiem ju bezceremonialne arty na temat jabka rajskiego pozwala sobie anonimowy autor przypomnianego przez Czesawa Hernasa poemaciku Pochwaa piersi z przeomu XVII i XVIII wieku, tekst 136

ten zdaje si ju jednak reprezentowa jawny gust libertyski. Postawa ta nie zdziwi, gdy przypomnimy sobie, e w 1678 roku Richard Simon dokona filo logicznej interpretacji Pisma witego. Jak atwo si domyle, jego przedsiwzicie wywoao prawdziwe trzsienie ziemi w wiecie chrzecijastwa. Religijno ludzi pierwszej poowy XVIII wieku to ju co innego ni ycie duchowe w poprzednim stuleciu, cho nie zawsze o tym pamitamy. Wrmy jednak do Drubackiej. Mimowolnie nasuwa si podejrzenie, e na wet straszy" ona swoich czytelnikw nie cakiem serio". I tak w Snopku na polu ycia ludzkiego... w jawny sposb nawizuje do tradycji Rozmowy Mi strza ze mierci. Zgodnie z ni maluje mier jako okropne monstrum, rozkadajce si zwoki i ju go towi jestemy si przerazi, kiedy nagle poetka wpro wadza dysonans, zaczyna si zastanawia, jak wa ciwie owo straszydo ma... pe. (Pardziesit lat pniej Trembecki zrobi to samo w stosunku do anio w.)
Wntrznoci wida przez ebra wygite, Gdzie oczy byy, tam gbokie doy, Tam gdzie mzg mieszka, jakby nala smoy. Chusta przez biodra brudna przepasana, Czy z przecierada czy z zgniej koszuli, Ledwie co chude zakrya kolana, Gdzie kiedy byo co, to kryje, tuli; Uzna nie moga w strachu pustelnica, Jeli by samiec, alboli samica.

Cay zreszt utwr Drubackiej utrzymany jest w takim tonie podrabianej redniowieczyzny, red137

niowieczyzny jakby z leciutkim przymrueniem oka. O ile jednak w stosunku do tradycji chrzecijaskiej poetka staraa si zachowa pewn przynajmniej ostrono i umiar, o tyle wodze ironii popuci moga w odniesieniu do mitologii antycznej. Oto w Opisaniu czterech czci roku mamy obraz, w ktrym Demeter w zocistej karocy, cignionej przez lwy, pojawia si nad polem, gdzie pracuj niwiarze. Obnia lot, po czym lduje wrd grzmotw i piorunw. Przeraeni ecy rozpierzchaj si po polu, na co zdziwiona bo gini
Rzecze agodnie: niech si nie obawia Nikt, em tu z grzmotem i wiatoci swoj Przysza, gdy bogom naley dziedzicznie Z nieba na ziemi chodzi pompatycznie.
(Lato)

Drubacka bawi si tutaj w sposb cakowicie ja wny. Inny jej utwr: Opisanie odmiany czasu... jest w caoci tak eleganck" mitologi na wesoo. Bo trzeba tu przypomnie, i wanie na pocztku XVIII stulecia zaprzestano definitywnie alegorycznej inter pretacji mitologii. Ju w latach dwudziestych jezuici polscy zaczli drukowa podrczniki nowe, oparte na nowoytnej tendencji do racjonalnego, historycznego wykadu genezy powstania mitw. Myl, i w przypadku autorki Fabuy o ksiciu Adolfie mona mwi o jakim jeszcze nie uwiado mionym, ale ju przeczuwanym racjonalizmie. Obja wi si on zreszt w caej swej okazaoci wczeniej,

138

w Zocistej przyjani zdradzie Adama Korczyskie go, ktry przepuszczajc wszystko przez filtr zdrowe go rozsdku poczyni ogromne spustoszenia w wiecie barokowych wyobrae. Ale romans Korczyskiego nie doczeka si w tych czasach druku jego autor wystpi zbyt wczenie i zbyt otwarcie. Musimy pa mita, i by to okres, w ktrym wszechwadna cen zura konsekwentnie niszczya wszelkie przejawy no wej myli i jakiejkolwiek swobody intelektualnej. Parcie nowego wiatopogldu wycisno swe pitno nawet na poetach rzeczy ostatecznych, reprezentuj cych chyba najbardziej konserwatywny pod wzgldem mylowym nurt w literaturze pnego baroku 24 Tak na przykad w jednym z wierszy Rudnickiego pt. Opieka przy ogniu nad kurcztami Bazylego kucharza odnajdujemy uproszczony wykad teorii Kopernika. Utwr ma charakter artobliwy i trudno na jego pod stawie osdzi, jakie byo naprawd zdanie poety o wspomnianej doktrynie naukowej. Jednak niedugo potem, pod koniec lat czterdziestych, pijarzy decy duj si na wprowadzenie jej do programu nauczania; a co najciekawsze, dla jej przyblienia, w wykadzie stosuj (wedug relacji Kitowicza) porwnanie do pie czeni na ronie obracanej wok ognia, obraz zatem ten sam, co i w wierszu Rudnickiego 25 . Tymi to sposobami poeci-iluzjonici co pewien czas ukazuj nam jakby drugie swoje oblicze. Czasy saskie to okres kryzysu. Nowe treci na tyle jeszcze nie zo stay wyksztacone, aby si uwidoczni, a ju wszyscy

139

mieli wiadomo, e idee tradycyjne straciy sw ak tualno. Ale tego wszystkiego musimy szuka jakby midzy wierszami. Jest to drugie, ukryte centrum, zamaskowane owym rozbudowanym, jak nigdy dotd, gmachem barokowej wyobrani. Cz jasna, rozwie tlona teatralnymi fajerwerkami, istnieje wanie dzi ki owej drugiej paszczynie zasonitej mrokiem. Aby co wyeksponowa i rozarzy do biaoci, pokaza widzowi w caym blasku jako sugestywn wizj, trze ba jednoczenie elementy opozycyjne przesoni cie niem. Drugie centrum, wiat cienia, jest niemniej wane. Bez niego cz jasna byaby po prostu nie dostrzegalna. Poezja pnego baroku do gbi przesiknita jest t dialektyk. Prawdy goszone i proklamowane yj w niej w nierozerwalnym zwizku z ich wasn ne gacj. Dopiero przy uwzgldnieniu tego drugiego, ukrytego centrum moemy uzyska w miar peny obraz twrczoci poetw saskich. Kiedy tak jedno znacznie oskaramy ich o ciemnot i obskurantyzm, to waciwie wpadamy w zastawion puapk, zdezo rientowani teatralnymi efektami, ktrych nam nie auj. Traktujemy to wszystko zbyt powanie. Bo przecie problemem do rozwizania jest tutaj fakt, w jakim stopniu wierzyli oni w przedstawione przez siebie wizje? Jak dalece powanie ksidz Baka np. traktowa wyobraenia zawarte w czci swojej ksi eczki zatytuowanej Uwagi mierci niechybnej? Sta go przecie byo i na religijn liryk osobist. Ale wtedy zamiast pewnego siebie owcy dusz", poety140

-iluzjonisty, jawi si nam posta stroskana i niepew na, przypominajca miejscami czowieka Spowego:
W pielgrzymstwie wiat ten ustawnie kr Nie wiedzc dokd. Atoli d Kadej minuty. [ ] Bg mni upewnia i uczy wiara Przykady twierdz, nie sen nie mara... Wierzy naley e s dwie drogi do niej nam dane. Ale na ktrej ja si zostan? To utajono!

(Uwaga o wiecznoci)

Uwagi mierci niechybnej s czym zupenie innym. Przestrogi skierowane do ludzi rnego wieku i zawo du, a nawizujce do motywu taca mierci, w jawny sposb ocieraj si o parodi (podobnie jak wczeniej w kilku wierszach u Rudnickiego). Chyba do bliski prawdy by Stanisaw Estreicher, gdy umieszcza je w bliskim ssiedztwie literatury sowizdrzalskiej. Pisa o Bace:
Jest pisarzem ludowym, odpowiadajcym pewnej masie", by i pozostanie te na zawsze przedstawicielem staropol skiego humoru i pogldu na wiat. Dzieo jego weszo z tego tytuu do dziejw literatury, tak jak bezimienne lub pseudonimowe utwory Krotofilnych Sowizdrzaw, Janw z Kijan, Trzyprztyckich, Baltyzerw i Makw Perygrynatw 26 .

Nasuwa si podejrzenie, czy autorowi Uwag... nie zaleao przede wszystkim na wyprowadzeniu w pole swojego czytelnika, czy nie mamy do czynienia ze swoistym bawieniem si tym, i odbiorca otrzymuje 141

utwr, z ktrym nie bardzo potrafi sobie poradzi? Jeeli tak, to ksidz Baka trafi w dziesitk. Jego na ladowcy (Korsak, Borowski, Syrokomla), tworzc pa rodi parodii, omieszyli w gruncie rzeczy nie autora Uwag mierci niechybnej, lecz samych siebie. Ale to tylko jedna strona medalu. Drug jest zaskakujcy fakt, e poezja emocji" take potrafia" by liryk jak najbardziej osobist i szczer". Posumy si w tym miejscu przykadem. Poezja rzeczy ostatecz nych zarwno ta tumaczona, jezuicka, jak i rodzi ma lubowaa si w brutalnych okreleniach i wy zwiskach adresowanych przez rzekomych krewnych do leciwego czowieka umierajcego lub ju zmarego. Ksidz Baka w utworze Starym uwaga tak oto kreli powysz scen:
Raz zapacz, Stokro skacz, e ju trupa Cna chaupa Nie widzi, Bo zbrzydzi, <Won gnoju Z pokoju!>

Motyw by to w owych czasach obiegowy i w tym wypadku autor Uwag rzeczy ostatecznych wzorowa si, jak si zdaje, na tumaczonym utworze Radera, u ktrego odpowiedni fragment koczy si sformuo waniami:
Fora z dwora, precz z paacu, Zarazo, trupie, gnoju! 2 7

142

No tak, ale wszystko to byy utwory o innych" lu dziach. Z jakim wic zdumieniem odkrywamy, e wrd pnych wierszy Drubackiej znajduj si tek sty, gdzie podobnie brutalne okrelenia s elementem osobistej spowiedzi poetki utyskujcej na gorycz sta roci, spowiedzi koczcej si w jednym z nich prob do Boga:
Wywr to prchno przez staro przegnie Tobie nie zgodne i ludziom nie mie.
(Nie masz czego sobie tyczy dugiego ycia na tym wiecie)28

Utwr ten jest o wiele bardziej wstrzsajcy ni wszystkie poematy rzeczy ostatecznych razem wzite, a jednak stylistyka i podstawowe motywy pozostay te same. Poezja emocji" nie bya bynajmniej mniej szczera" ni kada inna poezja. Trzeba byo j tylko umie prawidowo i z wyczuciem odczyta. Poeci czasw saskich nie starali si uatwia ycia" odbiorcom swojej twrczoci. Rzucali czytelnika na pastw jego wasnych emocji, aby sprawdzi, czy nie straci on przypadkiem gowy. Lekcewayli owych sabych", jak ich nazwa kiedy Udalryk Krzysztof Radziwi. Kto, kto nie chcia by tylko ofiar ow cw dusz", musia si wykaza spor doz przezorno ci i umiejtnoci czytania midzy wierszami. Mg wtedy dostpi wtajemniczenia i wraz z pisarzem po si wiadomo deaktualizacji podstawowych treci i wyobrae odziedziczonych po poprzednim stuleciu. Wzajemna ni porozumienia pozwalaa, by jaskrawe 143

i rozbudowane wizje, wanie dziki swojemu nieumiarkowaniu, staway si metod tworzenia pewne go dystansu, wiadomej teatralnoci" jako maski. Tak jak na obrazach Giambattisty Tiepola, w obrb wielkiego, heroicznego i dekoracyjnego baroku wtarg ny nuty artu i zamaskowanej ironii. Kto natomiast temu zadaniu nie sprosta, otrzymywa" od poetw pnego baroku co w rodzaju papki zrobionej z tra dycyjnych komunaw, ktr atwowiernie przyjmo wa jako jedyn prawd. By moe pisarze wczeni mniemali, e taki czytelnik na nic lepszego po prostu nie zasuguje. Nie przewidzieli jednak, e w pewnym momencie odbiorcy literatury zaczn mie dosy ta kiego perfidnego traktowania ze strony twrcw, e zapragn, aby pisarze znw zaczli z nimi po prostu rzetelnie rozmawia" w miar jasno i z pen odpo wiedzialnoci za kade napisane sowo. Ale na te nowe zapotrzebowania publicznoci odpowiedzieli do piero poeci owiecenia, ktrzy swoich czytelnikw potraktowali agodnie i z duo wiksz wyrozumia oci.

Rozdzia III

OBRAZOWANIE POETYCKIE BAROKU ROZKWIT I KRYZYS

Zacz wypada od do istotnego wyjanienia. Okrelenie obrazowanie poetyckie baroku" zostao uyte w tytule niniejszego rozdziau troch jakby na wyrost, oznacza raczej zamierzony kierunek ni rze czywisty efekt przeprowadzonych analiz. W badaniach historycznoliterackich nie wypracowano dotd jakie go spjnego modelu obrazowania dla polskiej poezji barokowej jako caoci i nie wiem, czy jest to w ogle moliwe. I o ile od do dawna (poczwszy chyba od pracy Edwarda Porbowicza o Janie Andrzeju Mor 1 sztynie ) poszczeglni poeci tej epoki doczekali si bardzo wielu studiw i rozpraw omawiajcych take i ten aspekt ich twrczoci, o tyle z prbami wyjcia poza indywidualny wiat poetycki i szukaniem miejsc wsplnych z obrazowaniem charakterystycznym dla innych pisarzy baroku, z tym wszystkim wci wie si szereg problemw i znakw zapytania. Wemy dla przykadu t orientacj w badaniach historycznolite rackich, ktra prbowaa przenie kategorie Wlfflina ze sztuk plastycznych na literatur. 145

Charakter ten ma midzy innymi szereg prac Ro mana Pollaka, a przede wszystkim, jako ujcie naj bardziej konsekwetne, przedwojenne studium Ry Fischerwny Samuel Twardowski jako poeta baroko wy2. Zatrzymajmy si na chwil przy tej ksice, gdy na jej przykadzie najatwiej wykaza owe wt pliwoci, jakie budzi opisywanie obrazowania poety ckiego baroku w kategoriach Wlfflinowskich. Ot Ra Fischerwna rzeczywicie udowadnia, i Samuel Twardowski widzi wiat po malarsku". Jest wrali wy na barwy, rne ich odmiany, takie jak barwy lokalne", odcienie barw" czy te impresjonistyczne nastroje barwne". To samo dotyczy wiata za rwno rnych rodzajw owietlenia, jak blasku i gry wiate. Charakterystyczne jest take dla autora Na dobnej Paskwaliny poczucie przestrzeni, praw per spektywy i gbi obrazu. Wszystko to prawda, ale w tym miejscu wanie nasuwa si pytanie, czy wy starczy to dla okrelenia barokowoci tej poezji. Nie wtpliwie autorka konsekwentnie wykazuje miejsca wsplne" pomidzy wizjami Twardowskiego a baro kowym malarstwem, ale czy nie mniej wane jest to, co zostao w tej pracy przemilczane i stanowi domen czysto literack? Co wicej, nie mona postawi znaku rwnoci pomidzy barokowoci" i malarskoci", bo co wtedy zrobi z utworami takimi jak chociaby Adverbia moralia Stanisawa Herakliusza Lubomir skiego, gdzie mamy do czynienia z obrazowaniem poe tyckim niemalarskim, cakowicie intelektualnym, a przecie take barokowym. 146

Trudno teraz na poczekaniu skonstruowa caocio wy model waciwy dla liryki polskiego baroku. To te mat na osobn ksik. Przedstawmy tylko zmiany, jakie nastpiy w obrbie niektrych wybranych tech nik, szczeglnie charakterystycznych dla barokowego obrazowania poetyckiego o walorze pewnej reprezentatywnoci. Mam wic nadziej, e ten niepeny, wy cinkowy obraz pozwoli jednak, w sposb poredni, wnioskowa o oglnym kierunku przemian obrazowa nia poetyckiego baroku jako caoci. Oczywicie trud no w tym Wypadku unikn duej dozy subiektywizmu i eby go cho czciowo ograniczy, staraem si Przy selekcji materiau przyj jasne kryteria doboru, tak w niniejszej pracy uwzgldniono i poczono ze sob dwa zasadnicze kryteria. Pierwsze to popular no i powszechno danego pomysu czy rozwizania literackiego wrd wczesnych poetw. Drugie to zgodno z oglnymi zaoeniami estetyki i poetyki barokowej. "o tych niezbdnych wyjanieniach wstpnych czas przej do interesujcej nas tutaj pnobarokowej "poezji emocji". Ot poeci-,,owcy dusz", ktrzy mieli ambicj, by za pomoc iluzji zawadn afektami swoich czytelnikw, znaleli si w sytuacji nie do po zazdroszczenia. Cele, jakie sobie wytyczyli, wymagay silnych efektw, niemale literackich fajerwerkw. Natomiast techniki poetyckie, ktrymi dysponowali, w ich czasach nie stanowiy ju adnej nowoci. Odziedziczyli je z caym dobrodziejstwem inwentarza od swoich poprzednikw. Innymi sowy: nieco prze147

starzaa, a przynajmniej pozbawiona waloru nowoci wyobrania barokowa zostaa zmuszona do pracy na zwikszonych obrotach. Skutki nie day na siebie du go czeka. Przeledmy to na kilku wybranych przy kadach.
I

Kiedy staramy si scharakteryzowa barok, jako styl w sztukach plastycznych i w literaturze, to jedn z cech od razu nasuwajcych si na myl jest swoisty stosunek do natury. W porwnaniu z klasycyzmem renesansowym, ktry za godny przedstawienia uzna jedynie wieczny porzdek natury, czy te manieryzmem w ogle niechtnym naturze, ze swoj skon noci do spirytualizmu i intelektualnej spekulacji, barok jakby na nowo gosi powrt do rzeczywistoci codziennej, dotykalnej i zmysowej, z caym jej nieuporzdkowaniem i pynnoci. Jednake, cho brzmi to jak paradoks, ryzykowne byoby nadanie temu zjawisku miana naturalizmu", przynajmniej we wspczesnym rozumieniu tego terminu. Dzieje si tak dlatego, i w tym, co zmysowe, ziemskie i namacalne realizuje si jednoczenie w baroku to, co duchowe, wite, stojce wysoko ponad zwyk codziennoci. Tak na przykad na znanym obrazie Rubensa Podnie sienie Krzya nie tylko oprawcy stawiajcy drzewo ycia", ale take rozpity Chrystus, wygldaj jak atleci. W tej wanie wspaniaej grze ludzkich mini, ukazanych w dramatycznym wysiku, realizuje si 148

sens religijny caego przedstawienia: tragiczne napi cie i heroizm odkupienia. Chciabym w tym miejscu Przypomnie zgrabn, a jednoczenie wiele mwic definicj Arnolda Hausera:
[...] manieryzm, jako wyraz antagonizmu midzy kierun kiem spirytualistycznym i sensualistycznym tego okresu, ba rok jako tymczasowe nietrwae wyrwnanie tej sprzecznoci na bazie spontanicznego uczucia 3 .

Szczeglnie cenne jest tu zwrcenie uwagi na fakt, e dla waciwego barokowi spojenia wymiaru ziem skiego i zmysowego z wymiarem duchowym i reli gijnym potrzebny jest element trzeci, poredniczcy, potne uczucie. Dodajmy, e nieodzowne jest ono nie tylko w przypadku twrcy, ale take i u widza, jeeli ten ostatni prawidowo ma odebra zaprezentowany przekaz artystyczny. Ta oglna zasada barokowej estetyki w praktyce literackiej rycho wytworzya technik, polegajc na zrcznym balansowaniu i jak by przekodowywaniu" rejestru duchowego w wy miar ziemski, nie na tyle jednak, by ten pierwszy uleg zatarciu. Metoda ta w caej peni objawia si ju w poezji wczesnego baroku, szczeglnie w twr czoci Kaspra Miaskowskiego. wiadczy o tym moe pocztkowy fragment z Elegii pokutnej do Najwit szej Panny i Matki, w ktrym poeta w ten sposb zwraca si do Marii:
Ty wtra kotew, gdy wicher szalony Porywa okrt na wstrt skay sonej, Ty, gdy zasoni czarne niebo burze, Zotej podobna w ten czas Cynozurze,

149

Ktr obdni eglarze witaj, Gdy je strach i mier za boki chwytaj. Oto mni gste zalewaj way Ogromnych grzechw, a siy ustay! Ju jedno do dna wiecznego upadn, Jeli z ratunku twego nie dopadn Drzewa, co Syn twj, wziwszy je na rami I krwi oblawszy, umar na niem za mi; Jeli si rogu nie chwyc opoki, Na ktrej wierzchu widz dom wysoki, Bezpieczny, mocny a tam (jako tusz) Wytchn i puczc szaty swe wysusz. Daj jedno rk w tak aosnej toni, Niech ci nie darmo gos ostatni goni 4 .

Sama alegoria ycia jako eglowania" nie bya u progu XVII wieku niczym nowym. Nowoci, syg nalizujc barokowy ju charakter samego obrazu, byo to, e w przedstawieniu tym na rwni mamy do czynienia z sytuacj czowieka pogronego w grze chach modlcego si o wstawiennictwo Matki Bo skiej i pragncego znale ocalenie w Krzyu Chry stusowym jak i z tragicznym, i jake konkretnym przypadkiem rozbitka na morzu, szukajcego ostat niej deski ratunku. Oba te rejestry s w idealnej rw nowadze i wzajemnie si przenikaj. Dziki temu ca o, zachowujc swj spirytualistyczny charakter, uzyskaa jednoczenie walor silnie plastyczny. Powysza technika, stosowana przez wielu twrcw z duym powodzeniem, przetrwaa do schyku XVII wieku i jeszcze niektrzy poeci tych czasw potrafili si ni posugiwa z kapitaln wrcz swobod. Nale150

a do nich niewtpliwie Wespazjan Kochowski. Oto dla przykadu Psalm 6 z II ksigi Nieprnujcego prnowania:
Waem mi obtoczyli nieprzyjani moi, Kolc mi hartem grotu, a jam pren zbroi. Zdrtwiaem, nieszczliwy, bojani gotow, A strach mierci tu stan zewszd mi nad gow. Anim si ja obejra, kdy soce wschodzi, Anim szuka ratunku tam, kdy si godzi. Dlatego ten fundament, na ktry-m wspar nogi, Obali si i mnie wraz potka upad srogi. Poznaem lecc, ie dosy sabo staem, A zbjcom mym upadkiem pocieszenie daem. Odartego z delicyj nabytych z daleka, Krwi wasn niewinnego sposoczyli czeka. Rany srogie zadawszy, gdy jeszcze krew pluszczy, Nagiego mi w bezludnej zostawili puszczy. Gow i piersi moje haniebnie przebili, Ale nad wntrzociami bardziej si pastwili. Tam rana rozjtrzona koniec ycia niesie, T zleczy sam Pan moe, kiedy zmiuje si. yjesz, mj Zbawicielu, i widzisz ten zbrodzien, Wycierpiawszy te mki, ktrych-em ja godzien, Ulitujesz si jednak, nie gubic do szcztku. Ty mierci prawo dajesz kocu i pocztku, Ty od zguby odpdzisz nieprzyjaci rnych, Wyswobodziwszy zdrowo z rku niepobonych 5 .

Autor Psalmodii polskiej, korzystajc z tradycji bi blijnych Psalmw, jednoczenie tak sugestywnie przedstawia owo zastawianie side" na podrnego, e jego nieprzyjaciele" zmieniaj si w zbjcw-oprawcw dokonujcych okrutnej rzezi. Nie zapomi na nawet podkreli, i krew pluszczy". A przecie 151

jest to jednoczenie poezja wewntrzna i gbo ko religijna obraz upadku duszy osaczonej przez grzechy. Skoro ju mowa o pnobarokowych stylizacjach psalmicznych, warto te wspomnie o Stanisawie Herakliuszu Lubomirskim. I tak w Elegii... II z Myli o wiecznoci nawizuje on do Psalmu 77, ktrego werset Voce mea ad Dominum clamavi" wysuwa jako motto utworu. Jednake woanie do Pana" Psal misty zamienia si pod pirem autora Ermidy w na trtny, histeryczny wrzask przedstawiony jake pre cyzyjnie i sugestywnie:
Ej ja to, Panie, nie Pawe wybrany, Woam do Ciebie, mj Panie kochany! [ ] Swym tedy gosem, a nie witych usty, Zoliwy, prny, wcieky, grzeszny, pusty, Woam i krzycz, i gosu dobywam, Wrzeszcz, przykrz si, twarz zami umywam, Woam: Mj Panie! [...]

Zarwno Lubomirski, jak i Kochowski bez naj mniejszych oporw mieszaj to, co wite, duchowe i wewntrzne, z tym, co zmysowe, stwierdzalne, na oczne i ziemskie. Takie widzenia wiata jest dla nich zupenie naturalne, samo przez si zrozumiae i nie wymagajce dodatkowej motywacji. W tym samym czasie, u schyku XVII wieku, poja wiaj si ju pierwsze symptomy wiadczce jakby o stopniowym wygasaniu poczucia owej naturalno ci" czy oczywistoci. Przykadw na to dostarcza 152

twrczo innego samotnego poety" Wacawa Po tockiego. Dla niego barokowy sensualizm" nie jest sam przez si zrozumiay ani oczywisty. Dlatego te, gdy czasami stara si zjednoczy wymiar duchowy z wymiarem cielesnym i ziemskim, zabiegowi temu towarzyszy niesychany wysiek, a pomidzy poszcze glnymi sferami obrazu powstaje bardzo ostre napi cie, groce w kadej chwili zerwaniem wtej nici. Nie dowierzajc swobodnej atwoci swoich poprzed nikw, specjalnie wyszukuje zestawienia drastyczne, wiadomie wprowadzajc sfer duchow w rzeczywi sto tak niesychanie przyziemn, e a chropaw i skrzeczc. Jakby powtpiewajc w prawdziwo i stosowno takiego widzenia wiata, poddawa go coraz to nowym prbom na wytrzymao. I tak tra gedi ojca rozpaczajcego po utracie syna sprowadza w Peryjodzie VII do podstawowych dozna zmyso wych, jak gd i bl:
al mj mnie karmi, poj mnie zy moje, Nie tuczy-, prawda, nie tuczy oboje, Owszem, ze szpikw mde wysusza koci; Kto ze mn nie je, rozumiem, e poci; Lubo si mieje przy tej dobrej woli W chore mi oczy nasypuje soli.

Podstawowe, pierwotne doznania to jedyna sfera, w ktr autor Ogrodu jraszek naprawd wierzy i z ktr si liczy. Wspaniay pomnik tak pojmowanej rzeczywistoci stanowi jego treny na mier Stefana w caoci oparte na owej przesance mylowej. Umo liwia mu ona, rzecz szokujc, wprowadzenie do 153

utworu o tematyce funeralnej obrazw tustych pro sit wiszcych u rosej samurny" czy te bydlt, kt re gdy je mucha zegzi, z podniesionym chwostem / Wezm si szermem prostem". Treny na mier Ste fana to nie tylko krytyczna analiza zudze zwiza nych z ziemiask arkadi. To take dramatyczne oskarenie barokowego idealizmu, jego duchowoci, o to, e s zbyt atwe, zbyt wanie naturalne", a w gruncie rzeczy nieautentyczne. Nie tylko podstawowe, pierwotne doznania zmyso we s owym probierzem. Podobn funkcj pe ni w jego poezji obserwacje z rzeczywistoci w jej wydaniu jak najbardziej codziennym, wrcz skrzekliwym w swojej przyziemnoci:
Jako wrzcego kocio wic ukropu, Ogniem ciniony, rzuca a do stropu, Gorce piany, ktre z wielkim grzmotem Wracaj potem, e na ostatek nie mogc dotrzyma, Zwaszcza gdy pomie zechce si rozdyma, Kipi i z kota bystrym prdem biey, Gdzie popi ley; C, jeli bdzie tusty albo smolny, Nie rzkc nie gasi, ale tak swawolny Poburzy ogie, e z straszliwym dymem Idzie kominem; Zwaszcza jeli go do bliskiego garka Mdra za wczasu nie ujmie kucharka Albo warzech; jest i sposb iny Przez szumowiny:

154

Serce tym kotem, zy moje likworem, Frasunek pomie i ogie jest, ktoren Kiedy je w kotle bez przestanku toczy, Kipi przez oczy. Wskro mzg okrutn przeniknwszy par, Znowu na serce tym pluskiem, t spar Wracajc: sercu i oczom i gowie Nies niezdrowie.
(Peryjod II)

Serce zamienione w kocio wrztku na rozpalonej kucnni! Tylko niezwyke napicie emocjonalne jest jeszcze w stanie utrzyma jedno tego obrazu. Jeeli czytelnik nie bdzie w stanie uczuciowo si do niego dostroi, obraz rozpadnie si i cao uznamy za nie smaczne dziwactwo. Tak niestety w przeszoci nie jednokrotnie poezj Potockiego prbowano odczyty wa. Bo przecie ryzyko, jakie bierze na siebie poeta, Jest tu jednoczenie prowokacj wobec czytelnika, Wobec jego poczucia stosownoci i przyzwyczaje na bytych przez obcowanie z literatur funeraln. Dla tego te ucieka si do tej techniki Potocki rzadko, przy wyjtkowych okazjach, gdy autentyczny bl po stracie bliskich staje si uzasadnieniem owych dra stycznych przedstawie. Tak na co dzie czuje si najlepiej w szlacheckiej anegdocie, w obrazku z re aliami szlacheckiego folwarku, z zapamitaniem ucie ka w realizm dni powszednich. Ale na tym polega au tentyzm i sia jego poezji wanie w konfrontacji z ru tynow swobod i lekkoci, z jak na przykad Kochowski czy Lubomirski ongluj tym, co ziemskie i pozaziemskie, duchowe i materialne. 155

Potocki jest ostatnim pisarzem, ktremu udao si utrzyma jedno barokowego sensualizmu", utrzy ma, dodajmy, jakby resztkami si, za cen drama tycznego wysiku i duego artystycznego ryzyka. Po nim, w czasach saskich, ju nikt waciwie nie zdoa zachowa rwnowagi midzy cielesnym i duchowym, ktre jednoczenie nie jest ani jednym, ani drugim. Sam technik stosowano jeszcze wielokrotnie, bez wikszego chyba przekonania, std i efekty sprawiay wraenie wymuszonych. Elbieta Drubacka prbo waa na przykad naladowa w tej mierze poezj religijn poprzedniego stulecia. Ale jako jej to nie wychodzio. W Fortecy od Boga wystawionej..., piszc o niewdzicznoci czowieka wobec Stwrcy, stwier dza:
e Ci zo jego jak dem Wipera Ostrym elazem krew w sercu wyszpera

W innym za miejscu pisze:

Przyschn do koci grzesznych wasne winy.

Nie potrafi jednak zupenie wyzyska waloru wi zualnego przedstawionych obrazw. Tote wychodz one blado i nijako, w porwnaniu chociaby ze swo bod, jak operowa jeszcze Kochowski. Co gorsza coraz czciej nosz charakter sztampowych, banal nych ju okrele i zwrotw, nie wywoujcych ad nej reakcji czytelnika. Nic te dziwnego, e inni twrcy tych czasw, chcc w tej technice uzyska za wszelk cen jaki adunek

156

ekspresji, potguj jak mog efekty naturalistyczne z drastycznym fizjologizmem wcznie. I to jest wa nie najbardziej niebezpieczne. Wymiar duchowy, reli gijny, psychologiczny, coraz skuteczniej przesaniany, gubi si gdzie po drodze i tak uwolniony obraz za czyna raptownie dy do czystego naturalizmu. Za ilustracj tego procesu niech posuy nam fragment Elegii V Udalryka Krzysztofa Radziwia.
To ju bez-senne gryz ci starania, Przedziurawione psuj ci si trzewy, To bj si jtrzy w sercu krzez skrobania, Ostrym grzebieniem gdy krzy wznieca gniewy: To ju chorob trawi jak pomieniem Bystrym, jak Troj obrci w perzyn: To marszczy koci ciki mrz drtwieniem, Do umartwienia krzy znajdzie przyczyn.

Utwr mwi o zgryzotach naszego ycia, a poecie chodzi przede wszystkim o przedstawienie cierpie duchowych, na jakie skazany zosta czowiek w swojej ziemskiej wdrwce. Do czytelnika jednak docieraj detale wicej majce wsplnego z anatomi ni z wy rzutami sumienia. Obraz co prawda robi wraenie, lecz jego sens psychologiczny zosta waciwie zgu biony. W tym drastycznym naturalizmie grzzn po eci sascy i to, co miao by tylko rutynowym rod kiem ekspresji, z czasem stao si puapk. Jednocze nie na przeomie XVII i XVIII wieku rodzi si wersja, w ktrej interesujca nas technika potraktowana zo staje z artobliwego dystansu. Oto Adam Korczyski 157

przedstawia dusz piknej Woszki, bohaterki swo jego romansu Zocista przyjani zdrada:
Tak z starcem dyszkurujc ona onka moda Tu go pod brod gaszcze, tu mu pochlebuje, A tu tysic zdradliwych kunsztw w sercu knuje, W agodne swka jako w jedwab czy w bawen Obwija jadowite da zdrady pene Przysadzajc jak miodem miertelne toksyki, Kanarami cukruje gorzkie arszenniki; Brzydkie padalce, we, jaszczurki i mije Pod licznego na pozor kwiat serduszka kryje 7 .

Oczywicie da zdrady pene", miertelne to ksyki", padalce, we, jaszczurki i mije" trzeba po traktowa w tym wypadku z pewnym przymrueniem oka. W rzeczywistoci zamiary nadobnej niewiasty nie s wcale znw tak bardzo krwioercze. Pragnie ona co najwyej przyprawi rogi nieszczsnemu maon kowi i to wszystko. Korczyski jest tu niepowany w sposb cakowicie jawny. I oto mamy do czynienia z now ju wraliwoci, rokokow, dla ktrej, jak susznie zauway Czesaw Hernas, barokowa styli styka staje si [...] czsto elementem literackiej za s bawy" . I na tym waciwie moglibymy zakoczy ledze nie ewolucji interesujcej nas techniki poetyckiego obrazowania, gdyby nie pewien odosobniony zreszt, ale bardzo ciekawy epizod kocowy, epizod majcy miejsce w poezji ksidza Baki. I on, tak jak inni poeci religijni, prbuje to, co wite i duchowe przeoy na to, co dotykalne i zmysowe, ale ciekawa rzecz, ten ostatni wymiar nie dy u niego do rozwinicia wi158

zualnego, a tylko w odpowiedniej kumulacji wyst puje jako skondensowane szeregi znakw wywoaw czych:
Ach sprowadziem ekscessw trzody, mije, padalce, ropsko i wrzody W moje sumnienie. Widzisz w mej duszy biesw bestyje, Brudy, szkarady ... Nieche wymyje Twa krew najdrosza.
(dza wikszej chway Boskiej)

To typowy fragment dla poezji Baki, szczeglnie dla Pierwszej, powanej" czci jego ksiki. Rekwizyty s waciwie te same, co i u poprzednikw, inaczej s jednak traktowane. Poet nie interesuje ju suge stywna, zmysowa naoczno" poszczeglnych obra zw, ich natok i wzajemna pogo takow zreszt ca kowicie uniemoliwiaj. Czytelnikowi nie zostawia si Po prostu czasu, aby je mg zobaczy" czy te zmy sowo odczu". Brak bliszej charakterystyki po szczeglnych przedstawie, brak epitetw okrelaj cych ksztat i barw. Pozostay waciwie tylko poje dyncze sowa-sygnay, odwoujce si od razu" do naszej podwiadomoci. I jak w przypadku wszyst kich symboli archetypowych, obok nagromadzenia liczy si tu przede wszystkim staranno doboru. To, do czego odwouje si poezja Baki, to sygnay tra gicznej wizji wiata", rzeczywistoci brudnej", ska lanej grzechem i upadkiem i tym samym przeciw stawnej do wizji komicznej" 9. Dlatego te w jego utworach wiat zwierzcy reprezentuj bestie, dra159

piene ptaki, gady. Niekiedy, jak np. w utworze Uwa ga. Jedyny profit, wszelkie ze w skutkach grzechowych pojawiaj si ca gromad: tygrys, lew, lam part, wilk, wcieky pies, aby, szczury, we, padalce. Atakuj, szarpi, gryz, dusz. W tym wiecie nie bezpieczny okazuje si nawet je i jedwabnik. mier jawi si jako macocha", straszliwa matka" Junga, a bohater liryczny wikszoci utworw wchodzcych w skad czci zatytuowanej Uwagi rne rzeczy ostatecznych to czowiek osamotniony, otoczony zdra d i osaczony.
Wdrowny kompan nigdy ci nie odbiey Jedzie i pynie, z tob siedzi i ley

ostrzega autor Uwag... swego czytelnika, piszc o grzechu. Oczywicie by to eksperyment cakowicie odosobniony, nie majcy praktycznie adnego znacze nia dla ewolucji wczesnej literatury. Dopiero ptora wieku pniej modopolski ekspresjonizm na nowo pjdzie t drog, a w typ obrazowania stanie si podstawowym w utworach takich, jak chociaby Hymny Jana Kasprowicza.
II

Od dawna badacze zajmujcy si zjawiskiem sarmatyzmu zwracaj uwag na charakterystyczne dla tej formacji kulturowej poczucie wanoci, jakie przy pisywano poszczeglnym elementom ycia szlachec kiego, wydarzeniom historycznym, w ktrych przy160

szo sarmatom wzi udzia, poszczeglnym formom zachowa kulturowych itp. Tadeusz Chrzanowski okrela to nawet jako swoiste zadowolenie z samego siebie", dochodzce do gosu nawet, cho brzmi to jak Paradoks, w rnych formach sztuki sepulkralnej, ta kich jak portret trumienny czy te nagrobek w for ie drzwi lub bramy. O tym ostatnim historyk sztuki pisze:
[ ] jeli gdzie indziej brama suy do przechodzenia, u nas Przez ni si przede wszystkim wychodzi, a wychodzc przy staje, by oczekujcym zebranym ukaza si w penej okaza oci. W takim nagrobku Krasiskiego u reformatw w W growie ma si wraenie, pomimo uwijajcych si postaci ale gorycznych, e drzwi otwarto tu jedynie po to, by goniej buchn dokoa dwik i oskot zbitego w panoplia ora 1 0 .

Niewtpliwie spoeczno szlachecka pragna wi dzie swoje ycie niemale w kategoriach wiecznego, wzniosego rytuau, opartego na odwiecznej tradycji i przez ni uwiconego. Std takie formy zachowa kulturowych, jak na przykad staropolska pompa funebris", trwajca niekiedy po kilka dni, rnego rodzaju triumfalne wjazdy lub powitania bogato okraszone rozbudowan architektur okazjonaln. Tu zapewne mia swoje rdo swoisty sarmacki styl wy soki w literaturze, dajcy efekt patosu i teatralnoci. Wytworzyo to do interesujc technik poetyck. Zasadzaa si ona na wykorzystaniu alegorii, emble matu, symbolu, bdcego uplastycznieniem i oywie niem poj oglnych, abstrakcyjnych, a take nazw mitologicznych, ktre jednak nie stanowi przedsta6 Poezja pnego baroku

161

wie samych dla siebie, a su tylko za punkt wyj cia tworzenia konstrukcji metaforycznych wy szego rzdu, najczciej o charakterze peryfrastycznym. Jest to istotna cecha metaforyki barokowej w ogle, ktr czsto z tego powodu nazywa si jzy kiem poetyckim drugiego stopnia 11. Mianowicie, wy obrania poetycka pracuje" ju nie na pewnych ele mentach obserwowanego wiata natury, ale na trady cyjnych, stworzonych przez poprzednikw, konkret nych obrazach i motywach literackich, ktre na nowo poddaje komplikacji i przetasowaniu, tak e w efekcie powstaj konstrukcje zoone, wanie jakby dwu pitrowe. Innymi sowy, punktem wyjcia jest tu nie tyle obserwowana rzeczywisto, co wanie podejmo wana i przetwarzana tradycja literacka. Zjawisko to, zaobserwowane ju przez Edwarda Porbowicza na przykadzie twrczoci Jana Andrze ja Morsztyna, od dawna uchodzi wrd badaczy za je den z waniejszych wyznacznikw barokowoci w po ezji. Podobne zreszt gosy odnajdujemy i w wczes nych wypowiedziach teoretycznych, w szczeglnoci 12 za w dzieach Emanuela Tesaura . W naszym szcze glnym wypadku tradycyjna alegoria czy nazwa mi tologiczna, bdce take metaforami w szerokim tego sowa znaczeniu, suyy do tworzenia nowych, bar dziej skomplikowanych konstrukcji, bdcych ju j zykiem poetyckim drugiego stopnia. Ten typ obrazo wania Joanna Krauze-Karpiska uznaa za charakte rystyczny dla twrczoci Wespazjana Kochowskiego, nadajc mu przy tym miano metafory sarmackiej". 162

Przypomnijmy najwaniejsze poczynione przez au tork tej pracy spostrzeenia:

Metafora budowana jest z elementw rnorodnych, przy czym chtnie wczane s w zwizki metaforyczne pojcia abstrakcyjne czy symboliczne, zawierajce, by tak rzec, du Pojemno semantyczn... i dalej: Poeta nie stara si da obrazowego przedstawienia rzeczy wistoci, ale ocenia j, wartociujc przedmioty i zjawiska, zgodnie z wasnymi, sarmackimi kryteriami. [...] Autor bu duje j tak, aby stanowia ona skondensowan wykadni najwaniejszych jego pogldw. Dlatego chyba, jeli uda si skonstruowa trafnie oddajc skomplikowane zjawisko me tafor, jest ona czsto powielana, szybko nabierajc cech nie male metafory potocznej... 1 3

I tak dla przykadu w wierszu Przywitanie wje dajcego najjaniejszego Jana Kazimierza krla pol skiego do Lwowa po Beresteckiej Viktoryi mamy na stpujcy obraz:
Ju Kozaki niedone Gniotc skrwawi szpony mne Orze: Sawy odzian pierzem Ze zwycizc Kazimierzem Wes kry a pod niebem, Snopek yzny, dla ojczyzny, niosc podziela chlebem 1 4 .

Zwyciski orze, alegoria polskoci, nioscy sno pek" czyli herb Wazw, jest jednoczenie zwiastunem pokoju, gdy snopek jest yzny" i mowa o podzie laniu chleba". Innymi sowy wiekopomne zwycistwo pod Beresteczkiem, orze jest przecie pokryty sa wy pierzem", odniesione przez wojsko polskie pod 163

wodz Jana Kazimierza, zapowiada na najblisz przyszo dostatek i pokj. Obraz ma charakter peryfrazy i, jak pisze Joanna Krauze-Karpiska, stano wi niejako syntez zawartoci ideologicznej dziea" 15. Zgadzajc si cakowicie z poczynionymi przez autor k spostrzeeniami, wypada zaznaczy, i termin me tafora sarmacka" naley rozumie jednak przenonie, gdy ten typ obrazowania u innych poetw ni Kochowski nie zawsze w sposb bezporedni by ekspre sj sarmackiego wiatopogldu, chocia zawsze w sto pniu mniejszym lub wikszym czy si ze wspom nian ju przez nas na wstpie potrzeb patosu i tea tralnoci, ktrych akno spoeczestwo szlacheckie wczesnej Polski. Dlatego te technik t mona uzna za symptom pewnego sposobu widzenia wiata jako wielkiego alegorycznego teatru. Miejsce w nim wyznaczano niekiedy i samemu Stwrcy, ktry tym samym stawa si jednym z aktorw", biorcych udzia w spektaklu" obok upersonifikowanych poj oglnych. Tak si dzieje na przykad w Pieni podczas tuactwa w wojenne rozruchy Wacawa Potockiego:
Bdzie i pokj z tych srogich pogromw, I my powrcim do ojczystych domw,, A mio wziwszy w kompanij zgod Rozbije chmury i wrci pogod, liczn pogod, kdy cnoty soce Zagrzeje wszytkie tego wiata koce, A potem wdzicznej uyczywszy rosy Napeni jdrnym ziarnem plenne kosy, Aby, o Wieczny Gospodarzu, Tobie, Gdy niwo przyjdzie, doniosy na prbie.

164
!

Zauwamy, e cay obraz zosta dodatkowo skom plikowany przez pomys wpisania go w schemat bio logicznego cyklu wegetacyjnego, co jest wanie owym podnoszeniem jzyka poetyckiego na wysze pitro metaforycznoci. Trzeba w tym miejscu zaznaczy take, e zarwno Kochowski, jak i Potocki nie byli, rzecz jasna, twr cami interesujcej nas techniki poetyckiej w ich czasach miaa ona ju ugruntowan pozycj, wywo dzc si z do dugiej tradycji. Przeywaa ona swj peny rozkwit ju nieco wczeniej, jeszcze przed sa motnymi poetami". Szczeglnie charakterystyczna jest pod tym wzgldem twrczo Stanisawa Samuela Szemiota, ktry z powyszej techniki uczyni podsta wowy, a waciwie jedyny rodek wyrazu swoich utworw. Niektre jego wiersze w caoci zbudowane s na zasadzie przechodzenia od jednej alegorycznej metafory do nastpnej. Oto maa prbka z utworu Symbolum Korony Polskiej:
Ale te kiedy Acheronta jdzy Nazwyczaj dali Polakom pienidzy, Wnet w nas szlachetna chwaa zagina, Cnota spona. Niesnaski, smutki, zbyteczne wydzierstwa, Niesprawiedliwo, wykrtne szalbierstwa, Szalona chciwo w lot opanowaa, Niecnot dodaa. Niedocigniony orze lot swj straci, A z czogajcym robactwem si zbraci, Pira mu niemal wszystkie pozbijano Porozpraszano 1 6 .

Taki charakter maj i inne jego wiersze; wymiemy dla przykadu niektre: Tren na wygnan sprawiedliwo, Polska Korona jest martwe ciao, co si niektrymi dowodzi sentencyjami czy te Koronie Polskiej ju laurowy nie przystoi wieniec. Skoro mo wa o tym ostatnim tekcie, to moe on stanowi do skona ilustracj niezwykej wrcz pewnoci siebie, pewnej poufaoci i poczucia nieograniczonej swobo dy, z jak poeci sarmaccy budowali coraz to nowe, coraz to bardziej skomplikowane konstrukcje, zoone z poj abstrakcyjnych, tradycyjnych symboli i nazw mitologicznych. Cakowity brak krytycyzmu i poczu cia stosownoci dawa niekiedy efekty wrcz prze ciwne tym, jakich oczekiwano, i tak si dzieje wanie w wierszu Szemiota:
Nadobna Floro, ktra rozlicznymi Ksztatujesz ziemi kwieciami swoimi, Szczliwa nader, bo z Pask ozdob, I sam Salomon unika przed tob. Wiem jednak, e ty, bdc obdarzon Takim honorem, sarmack koron Nie wzgardzisz. Owszem, dasz jej znamienity Podarek, wieniec laurowy uwity. [ ] Lecz jako bacz z odpowiedzi twojej, e nic po sowach, nic po probie mojej, Pozwle przecie, niechaj rym ogosi, Skd Polska wieca na gowie nie nosi... [ ..............] Owszem, codzienne niemal utrapienia, Wojny, a po nich krain umniejszenia.

166

Ktrych jakomy wiele postradali, Strach wspomnie, dosy nadzymy zostali. W takim za stroju kogo Flora widzi, Wieca odmawia i samym si brzydzi. Niepiknie przecie bez wieca, gdy wiecie, Idcie, a Satyr z miote wam uplecie. Oczywicie efekt komiczny, jaki daje obraz nagich sarmatw", ktrymi Flora si brzydzi" i w zwizku z tym odmawia laurowego wieca, jest tu mimowol ny i wynika z cakowitego braku poczucia kry tycyzmu i niezwykej poufaoci, z jak bogini Flor w tym wierszu si traktuje. Przywoalimy posta Stanisawa Samuela Szemio ta ze wzgldu na niezwyke nasycenie jego poezji tego typu obrazowaniem, ktre jakby przeywao pod jego pirem faz szczytow w sensie ilociowym. Na tomiast jeeli chodzi o genez, to sprawa jest o tyle skomplikowana, i trudno jest chyba mwi o jednym tylko rdle. Niewtpliwie nie byoby w baroku po wyszych obrazw poetyckich, gdyby nie tradycja re nesansowej emblematyki i przedstawie alegorycz nych. Tym bardziej, i niektrzy pisarze szesnastowiecznej Polski prbowali przedstawi otaczajc ich rzeczywisto w kategoriach wielkiego alegorycznego teatru, np. Mikoaj Rej w Zwierzycu:
Rzecz pospolita albo Sejm pospolity Rzeczpospolit nago na wozie maluj, Ano j rni ludzie rozlicznie szacuj: Jedni cign lewo, a na prawo drudzy, Bo niezgodni tam zawdy u tej paniej sudzy.

167

A kto temu nie wierzy, przypatrz sie do tego, Gdy sie sprawam dziwujesz sejmu chwalebnego: Urzysz, jako okrutnie ta ndznica wrzeszczy, Co j tak rozcigaj, a jej skra trzeszczy 17. Zauwamy jednak, i powyszy obraz jest przed stawieniem emblematycznym, jeeli t a k mona n a zwa, czystym", gdy nie wchodzi w dodatkowe zwizki metaforyczne, a poza t y m jest statyczny, przypomina zatrzyman lub wycit klatk filmow. Dlatego te drugiego rda naley chyba szuka w poezji wczesnego baroku, na p r z y k a d w twrczo ci Mikoaja Spa Szarzyskiego. On pierwszy na tak skal da pocztek barokowej onglerce, cige mu przetasowywaniu tradycyjnych poj oglnych, abstrakcyjnych i nazw mitologicznych, podnoszc je t y m s a m y m na wyszy stopie poetyckiej metaforycznoci. Zjawisko to bardzo wnikliwie opisa J a n Boski w swej monografii o t y m poecie; przypomnij my wic najwaniejsze jego w tej mierze konstatacje: Gwatowne przejcia od pojcia do rzeczy, dokonywane przy pomocy brutalnych nieraz metafor, z reguy przydaj istnienia abstrakcjom, uwidaczniajc wewntrzne dramaty. [...] Bdy ludzkie staj si jakby hord psw, myli wa rz jady cukrowe", demon zaraa kosmos. Jest troch tak, jakby dziaanie (ruch) powoao posta". Gdzie indziej prze waa personifikacja o akcencie alegorycznym lub po prostu mitologicznym. [...] Poeta lubi wic przebywa w tej niewy ranej strefie, gdzie granicz przedmiot i pojcie. Pojcia ucieleniaj si na chwil lub personifikuj: gestem s tylko jednak, obrysem, czstk duchowego dowiadczenia. Z rze-

168

czywistych za ludzi, istot (Boga), przedmiotw wysnuwa znw Sp abstrakcje, to znaczy: to, co w nastroju, odczuciu, medytacji dostpne bywa czowieczemu wntrzu 1 8 .

Trzeba w tym miejscu jednak doda, e Sp Szarzyski w wielki teatr alegoryczny widzia przede wszystkim w ludzkim wntrzu, natomiast pniejsi pisarze zaczli go odnosi gwnie do otaczajcej ich rzeczywistoci zewntrznej, ktra jawia im si nie mal jako wzniosy rytua sarmackiego ywota. Pora teraz, by powrci do okresu pnego baroku. Niewtpliwie dla Kochowskiego czy Potockiego ten typ obrazowania nie stanowi adnej nowoci, cho potrafili posugiwa si nim z du jeszcze sprawno ci. Co wicej, ta najbardziej chyba konserwatywna technika poezji barokowej wykazuje zadziwiajc wrcz ywotno take i pniej, w czasach saskich, szczeglnie w niektrych typach twrczoci, na przy kad w utworach politycznych czy o charakterze panegirycznym. Dla przykadu przypomnijmy przypi sywan Dominikowi Rudnickiemu Pie postn na bon o Koronie Polskiej, gdzie przedstawiony jest, wielokrotnie zreszt powielany, obraz ukrzyowania polskiej wolnoci, ktr po napojeniu ci zdejmuje si z krzya i po namaszczeniu szynk zamiast balsa mem, skrpowan i zduszon pacht materii, jeszcze yw, wkada do grobu, rysujc przy tym na grobki wieczne poddastwa". Wyjani trzeba, e oprawcami, zncajcymi si nad polsk wolnoci, s w tym wierszu Sasi i ich zwolennicy w kraju, ktrzy

169

przeforsowali objcie tronu przez Augusta I I 1 9 . Nie przeszkadzao to bynajmniej Elbiecie Drubackiej w napisaniu bombastycznego panegiryku na cze jego syna pt. Aplauz Najjaniejszemu Krlowi JMci Augustowi trzeciemu..., w ktrym rzdy tego krla wita jako nadejcie zotego wieku, bo oto Paktol przysun swoje zote piaski i skrzypicych przykro pozoci zawiasw", a mia cicho z pokojem w otwarte wchodzi granice". Skoro ju mowa o Dru backiej, to potrafia ona zastosowa interesujc nas technik nawet tam, gdzie bymy tego zgoa nie ocze kiwali. I tak w poemacie Opisanie czterech czci roku, w czci Wiosna zaraz na pocztku, gdy po etka zwraca si do zotego wieku w postaci dziecin nej" mamy nastpujcy obraz:
Ty okowan i cinion ziemi, Od tgich mrozw uwalniasz z niewoli: Jak crka matki kochajca plemi, Kajdany zimne rozpuszcza powoli, Potem za bliszym ogniem gdy dosadzi, Z lodowej wizy winia wyprowadzi.

Trzeba jednak przyzna, e ta patetyczno-retoryczna wstawka zostaa tak umiejtnie wpleciona w tekst, i nie zakca pogodnej i do lekkiej tonacji caego utworu. O ywotnoci tego sposobu obrazowania najlepiej wiadczy fakt przetrwania a do koca czasw sa skich, a nawet stosowanie go przez poetw owiece nia, przede wszystkim Adama Naruszewicza, ktry 170

niejednokrotnie przedstawia rzeczywisto w kate goriach wielkiego alegorycznego teatru:

' Nikt ich nie ciga, zo suebna podle Siedzc na tyme za jedcami siodle Sieka, bicz wziwszy z padalcw utkany Konie i pany
(Pie doroczna ... na dzie ocalenia ycia i zdrowia JKMci) 20

Powysze zabiegi raziy jednak rodowisko war szawskich klasykw, a i przez wspczesnych badaczy interpretowane s jako rys barokowy" w twrczoci Adama Naruszewicza. Warto wic si zastanowi, czy wbrew temu, co do tej pory powiedzielimy, nie wystpiy jednak wczeniej, w czasach saskich, jakie symptomy przesilania si interesujcej nas tutaj tech niki poetyckiej. Myl, e mona ich szuka w twr czoci poetw religijnych tych czasw. Wemy dla przykadu najbardziej chyba popularne przedstawie nie alegoryczne, mianowicie symbol polskiego ora. Pamitamy, i w cytowanym uprzednio fragmencie utworu Wespazjana Kochowskiego widzielimy go w caym blasku, odzianego sawy pierzem". Nato miast u Stanisawa Samuela Szemiota orze spad na ziemi i zbraci si z czogajcym robactwem". Po dobnie w jednym ze swych utworw Wacaw Potocki pisze, e w niedalekiej przyszoci turecki pksiyc pozbawi polskiego ora dzioba i szponw, zamienia jc go w sow lub nietoperza. W tych dwch ostat nich przypadkach mamy do czynienia z oczywist iro-

171

ni, ale jest to ironia wzniosa, wynikajca ze szla chetnego oburzenia i nie niszczca bynajmniej patetycznoci caego przedstawienia. Wtpliwoci nato miast pojawiaj si przy okazji Refleksji duchow nych... Karola Mikoaja Juniewicza. Oto, co pisze on o carze Piotrze Wielkim:
Za te fawory Ledwo nie z skory Odar grzbiet Polski, e dotd stka, Wzdycha i jka Niejeden Wolski. art ten postronnym Narodom skonnym Bywa do miechu Smok Ora dusi Kwili przymusi, Jak kota w miechu.

Rzecz nawet nie w tym, e orze kwili jak kot w miechu" (okrela si to zreszt w tekcie jako art"!), co przede wszystkim w owym nieszczsnym Wolskim", ktry zaplta si w alegoryczny obraz jakby z zupenie innego wymiaru. O ile jednak inten cje Juniewicza nie s do koca jasne, to w przypadku ksidza Baki nie mamy ju takich wtpliwoci. W utworze Patryiotom. Korony Polskiej i WXL kpi na caego:
mier papuga lada jaka Uczy gada twego ptaka: Tu lisko

172

Grb blisko Gnij nisko Orlisko" lub dalej: Czy ty orze, czy ty kawka Wkrtce zdawi kaszel czkawka.

Mamy tu do czynienia z jawn parodi obrazowa nia alegorycznego, jak i kpin z sarmackiego patosu, ktry w tym utworze uzyskuje swoje wasne zaprze czenie. Wyobrania barokowa staje si tym samym obiektem do obcesowych artw i to w ksice na lecej przecie do oficjalnego, drukowanego wwczas nurtu literatury. To ju jakby koniec pewnego wia ta, koniec narodowego mitu. Rzecz ciekawa, e utwr ten, wchodzcy w skad Uwag mierci niechybnej, przedrukowany w 1807 i 1828 roku, w wydaniu Wa dysawa Syrokomli pt. Baka odrodzony z 1855 roku zosta pominity. Prawdopodobnie wydawca uzna, i stanowi on zbyt jawne zniewaenie narodowych wi toci. To jeszcze jeden z sygnaw wiadczcych o tym, e dziewitnastowieczni wydawcy Baki, do czajcy wasne parodie jego stylu, w gruncie rzeczy posiadali o wiele mniej poczucia humoru ni sam au tor Uwag rzeczy ostatecznych.
III

Epok baroku okrela si czsto jako czasy, gdy po raz pierwszy na tak du skal wczeni artyci i my liciele dostrzegli zoono i skomplikowanie wiata, 173

jego nieokrelono, zwaszcza w sferze humanistycz nej, ludzkiej psychiki i wraliwoci. Jest to chyba wniosek suszny i z tego to wzgldu pewne zagad nienia szczegowe, na przykad problem konceptu akuminu, trzeba widzie daleko szerzej ni tylko jako przykad stylistycznej figury. Mona tu mwi prze cie o pewnym sposobie pojmowania i odczuwania rzeczywistoci. Tym bardziej, i wypowiedzi teore tyczne wczesnych mylicieli do takiego wanie wniosku skaniaj. Mam tu na myli w szczeglnoci teori akuminu przedstawion przez Macieja Kazi mierza Sarbiewskiego w jego traktacie De acuto et arguto... Dla Horacego chrzecijaskiego" w litera turze zgodna niezgodno" lub niezgodna zgodno" czya si nierozerwalnie z problemem ludzkiego po znania. Mylenie konceptystyczne to jednoczesne od krycie faktu w jego uniwersalnym i jednostkowym wymiarze. Przyjemno zwizana z akuminem po zwalaa czytelnikowi uzna swoj dotychczasow wie dz, a jednoczenie, poprzez dokonanie w niej jedno razowego wyomu, uzyska jej istotne pogbienie 21 . Teoria Sarbiewskiego bya nie tylko najbardziej war tociow i ambitn wrd koncepcji wczesnych na ten temat, ale w sposb szczeglny utrafia w pe wien etap rozwoju barokowej poezji. Zarwno cay nurt marinizmu, jak i u nas w szczeglnoci twr czo Jana Andrzeja Morsztyna wiadcz, i koncept by przez poetw rzeczywicie w ten sposb pojmo wany i wykorzystywany.

174

Rozumienie akuminu jako niezgodnej zgodnoci" przetrwao, jak si wydaje, do schyku siedemnastego wieku i posiadao jeszcze w tym czasie pen aktual no. wiadectwa na to dostarcza zarwno poezja Wespazjana Kochowskiego, jak i Wacawa Potockie go, chocia w przypadku tego ostatniego koncepty wystpuj tylko w niektrych, do wskich zakre sach jego twrczoci, na przykad w cyklach arto bliwych nagrobkw, gdzie wypywa to z podporzd kowania si pewnej obowizujcej tradycji. Z dru giej strony jednak nawet i w takich bahych z pozoru utworach potrafi autor Moraliw umieszcza kon strukcje o bardzo duym adunku poznawczym: Nie po jednyme teraz gospodarskim grobie Jego wasny pg orze, jego brona skrobie, Kto wie, jeli w dziadowskim zrodzonego ciele (Czego czas nie wymyli!) wnuk yta nie miele.
(Gospodarzowi)

Ten zgrabny koncept mwi nie tylko o tym, e mier rodzi nowe ycie, e jest wrcz nieodzowna dla trwania wiata natury. Wskazuje take, i czo wiek jest aktywnym uczestnikiem tych przemian za rwno wtedy, gdy uprawia rol, jak i wtedy, gdy jego prochy spoczywaj w ziemi. w artobliwy na grobek to jednoczenie humanistyczna pochwaa pra cy rolnika, ktry jakby z racji swojego zawodu jest bliej" prawdy egzystencji ni inni ludzie, a take chwila zadumy nad rozwojem cywilizacji ludzkiej, z mozoem budowanej od tysicy lat przez nastpujce

175

po sobie pokolenia, ktrych niezliczone groby rozsiane po caej ziemi od dawna nie s ju znane. Doprawdy trzeba duej dyscypliny artystycznej, aby w tak krt kim tekcie pomieci a tyle zoonych i wakich treci. Inny z samotnych poetw", Stanisaw Herakliusz Lubomirski, take posugiwa si konceptem i czyni to szczeglnie chtnie i czsto. Wemy dla przykadu cykl zatytuowany Poezje postu witego. Jego zasad niczy zrb stanowi seria epigramatw, z ktrych kady tematycznie dotyczy jakiego wybranego epi zodu z Nowego Testamentu. Poeta dba przy tym, aby kade takie ewangeliczne wydarzenie przedstawi i zamkn w formie zgrabnego konceptu. Tak na przykad nawizujc do ostatniej wieczerzy i tajem nicy eucharystii pisze:
Wic fortelu zaye, och dziwna Mioci! Sam ciao swoje dawasz naszej bezbonoci, Wiedzc, e czek chleb woli, mniej myli o niebie. Ty, chcc mieszka w czowieku, zamkne si w chlebie.
(Accipite et manducate, hoc est corpus meum...) 22

Zwrmy uwag na okrelenie dziwna Mio", bo tu, jak si zdaje, tkwi klucz do zrozumienia caego utworu. Dziwna Mio" to Opatrzno Boska, kt rej postpowanie jest z ludzkiego punktu widzenia niezrozumiae, wrcz paradoksalne, a paradoksy te przedstawi mona jedynie za pomoc konceptw. Poniewa niezbadane s wyroki niebios, owa tak uchwycona paradoksalno staje si tutaj dowodem 176

na prawdziwo ewangelicznych wydarze 2 3 . Lubo mirski z akuminu czyni instrument religijnego po znania. I tym to sposobem tworzy jeden koncept po drugim. Nawizujc do Ewangelii w. Jana stwier dza na przykad, i ustami, to znaczy poprzez sowo, stworzy Najwyszy wiat i czowieka, a w zamian czowiek, Judasz, take poprzez usta, zdradzieckim pocaunkiem, wyda go na up oprawcom. Innym razem, nawizujc do motywu Ecce Homo", stwier dza, i Bg uczyni czowieka na swj obraz i podo biestwo, natomiast czowiek, w tym wypadku Piat, nie widzi w Chrystusie boskoci. Tak oto Najwyszy musia si sta obrazem czowieka dlatego, i ten ostatni nie potrafi by wizerunkiem na podobie stwo swojego Stwrcy. Trzeba przyzna, i dziki tej metodzie autorowi Ermidy czstokro udaje si z owych tradycyjnych, ewangelicznych obrazw wy doby du si ekspresji. Oto najpikniejszy chyba fragment tej poezji:
Teraz, gdy Ci schylonym widz przed uczniami, A Ty nogi ich myjesz witymi rkami; Czeg, Panie, nie moesz czyni z wiatem caym, Gdy sam bdc najwikszym, moge si sta maym?
(Coepit lavare Discipulorum pedes...)

Pewne trudnoci napotyka Lubomirski wtedy, gdy bohaterem epigramatu nie jest sam Chrystus, ale na przykad w. Piotr, bo nie moe ju w sposb tak bezporedni odwoywa si do mechanizmu Boskiej Opatrznoci. Ale i tu potrafi zrcznie wybrn, po177

woujc si na sentencj moraln i w ten sposb oca li aspekt poznawczy swojego konceptu:
Nauczy dwr obudy, a kto raz do dworu Nog wstawi, zapomni cnoty dla faworu. wiadkiem Piotr, cho tylko raz wesza jego noga Na paac, a trzy razy odprzysig si Boga; Cho tylko w sieni stpn, a pobdzi w wierze, C dopiero, gdyby by z raz w antykamerze.
(Stabat Petrus negavit...) in atrio principis et iterum )

Ta napa na obud dworu" oburzya swego czasu Jana Stanisawa Jabonowskiego, ktry w swojej Za bawie chrzecijaskiej postanowi da replik, take za pomoc konceptu:
Wielki Wieszczek powiada, e Piotr zbdzi w wierze Na dworze, i bardziej by by w antikamerze. Nie zgadzam si; i kad, e wielkich by ludzi Wstydzi si; bo twarz zacna wstyd do cnoty budzi, Z hultajstwem si pobrata, czego si nie godzi, Tak lada kompania ze zwyczaje rodzi.
(Piotr si go zapiera, 1)
24

Trzeba przyzna, e na tym tle polski Salomon'' jawi si nam niemal jako pisarz postpowy". Skoro ju mowa o Zabawie chrzecijaskiej, to trzeba wy jani, i utwr ten w sposb wyrany nawizuje do Poezji postu witego. To take cykl epigramatw opartych na wydarzeniach ewangelicznych, z tym, e w porwnaniu z tekstem Lubomirskiego jest on wie lokrotnie obszerniejszy. Poza tym pomysy Jabono wskiego w niczym nie przypominaj konceptw auto ra Rozmw Artaksesa i Ewandra. I tak przywoana 178

poprzednio scena, w ktrej Chrystus obmywa stopy swoich uczniw, zamknita zostaa nastpujc point:
Dlatego je Pan dobry za wczasu szorowa eby czyste papieom twoim wiat caowa.
(Na teje wieczerzy nogi uczniom swoim umywa, 2)

Innym razem, przedstawiajc Chrystusa ukrzyo wanego, pisze:

Za otry umierajc, otry towarzysze Ma; od otrw zabity, i to otr co pisze.
(Midzy dwiema otrami ukrzyowany, 3)

Midzy Lubomirskim a Jabonowskim istnieje w tej mierze przepa nie do przebycia, bdca wynikiem nie tylko rnicy talentu poetyckiego, ale take zde cydowanie odmiennego rozumienia istoty akuminu. Najoglniej mwic, dla autora Zabawy chrzecija skiej koncept to nie tyle odkrycie jakiej zoonej prawdy, co przede wszystkim zaskakujcy sposb wy powiedzenia. I w tym miejscu dochodzimy do zagad nienia dla naszych rozwaa podstawowego, a mia nowicie radykalnej zmiany, jaka nastpia w pojmo waniu akuminu w okresie pnego baroku, bo trzeba tu doda, i wanie postawa Jabonowskiego, a nie Lubomirskiego, charakterystyczna jest dla czasw saskich. Myl, e wiele moe tu wyjani zwrcenie Uwagi na przygotowanie teoretyczne, jakim w tej mierze dysponowali obaj zestawieni tu ze sob poeci. W przypadku autora Tobiasza wyzwolonego sytuacja 179

rysuje si do jasno. Lubomirski mia niewtpliwie dobre rozeznanie tak w siedemnastowiecznych i wczeniejszych koncepcjach teoretycznych, jak i w aktualnej sytuacji na wiatowym rynku lite rackim. Dowodw na to dostarcza chociaby sama rozmowa trzecia O stylu... z Rozmw Artaksesa i Ewandra. Dla nas najwaniejsze jest to, e darzy on duym uznaniem nurt marinistyczny w poezji; sam nawet we wczesnym etapie twrczoci prbowa pisa w tym stylu, o czym wiadczy jego przerbka Orfeusza. Nic te dziwnego, e bliski mu by typ konceptyzmu charakterystyczny dla tego nurtu, cho w jego czasach nie bya to ju moda literacka pierw szej, by tak rzec wieoci". Tym to sposobem Sta nisaw Herakliusz Lubomirski jest ostatnim pisarzem polskiego baroku, u ktrego akumin zachowa cha rakter niezgodnej zgodnoci". O Janie Stanisawie Jabonowskim wiemy nato miast, i ksztaci si u jezuitw najpierw we Lwo wie, a pniej w Pradze. Jezuickie Ratio studiorum zalecao midzy innymi uprawianie poezji epigramatycznej, jako formy szczeglnie przydatnej we wdra aniu zasad petyckiego rzemiosa. Poetyki szkolne z XVII i z pierwszej poowy XVIII wieku jako jeden z podstawowych wyznacznikw tego gatunku uznay wystpowanie w nim pointy i subtelnoci, rozumia nych wanie jako akumin, dlatego te wiele miejsca powicay rozwaaniom na temat jego istoty i r de. Jednak samo rozumienie zjawiska byo odmien ne od tego, na jakie natrafilimy w twrczoci autora 180

Ermidy. Oto, co na temat poetyk szkolnych pisze Teresa Michaowska:

Okrelenia akuminu nie wykazuj ladw wpywu kon cepcji Sarbiewskiego i jego odkrywczej teorii niezgodnej zgodnoci". Wrd rnorodnych sformuowa odnajdujemy natomiast refleksy pogldw autorw obcych, zwaszcza je zuickich. Nale do nich koncepcje D. Petaviusa, ktrymi zapewne sugerowa si Masen, formuujc tez, i argutia jest tym, co wynika z utworu wbrew oczekiwaniu odbiorcy [...]. Na gruncie tych pogldw uksztatoway si przekonania nieznanego autora poetyki rkopimiennej (po r. 1676), ktry Pisa: Bystro jest dusz epigramatu. Bystro zwana te point, jest nieoczekiwanym kocowym wnioskiem, czyli ge nialnym pomysem [...]". Teoria niespodzianki pozostawaa te w zwizku ze Scaligerowskim rozumieniem subtelnoci, rozwinitym przez Pontanusa. Inny autor, z pocztku XVIII w., opowiada si za rozumieniem akuminu jako po rwnania rnych przedmiotw; teoria ta bya bliska nie ktrym autorom jezuickim jeszcze na pocztku XVII w., w tym za J. Bidermannowi. W rkopimiennej poetyce czyta my: Pointa, czyli koncept, jest genialnym pomysem, ktry 25 powstaje z porwnania waciwoci rzeczy rnych [...] .

Odnosz wraenie, e autorka Staropolskiej teorii genologicznej pomina w tym wszystkim do istotny aspekt. Niewtpliwie koncepcje akuminu, po jawiajce si w poetykach szkolnych, szczeglnie tych z koca wieku XVII i z pierwszej poowy XVIII, charakteryzuj si daleko posunitym eklektyzmem, a poza tym s form sprymitywizowan, jeeli nie wrcz zbarbaryzowan, teorii przedstawionych w wiatowej literaturze uczonej. Z drugiej strony kto wie, czy w oglnym swoim zarysie nie poday 181

jednak za aktualnymi przemianami. Swego czasu Barbara Otwinowska zestawia teori Macieja Kazi mierza Sarbiewskiego z pniejszymi wypowiedzia mi, midzy innymi Graciana, Pellegriniego i Tesaura. Ot z zestawienia tego wynika do jednoznacznie, i dla tej pniejszej fazy charakterystyczne jest od chodzenie od poznawczej istoty konceptu, jego stop niowa subiektywizacja oraz przenoszenie samego pro blemu z poziomu wiata rzeczy w sfer literackiej wypowiedzi 26 . W tym te kierunku, w najoglniejszym zarysie, zdaj si zmierza poetyki szkolne. Oczywicie w wersji sprymityzowanej dawao to w efekcie twier dzenia takie, jak cytowane przez Teres Michaowsk zdanie anonimowego autora rkopimiennej poetyki z koca XVII wieku, i pointa jest nieoczekiwanym wnioskiem, czyli genialnym pomysem". Ot takimi genialnymi" pomysami raczy nas co chwila w swej Zabawie chrzecijaskiej Jan Stanisaw Jabonowski. Elementem zaskakujcym ma tu by nie tyle efekt samego poetyckiego kojarzenia, co przede wszystkim fakt, e a" tak mona kojarzy. Koncept obliczony jest wyranie na dranienie" i bulwersowanie czy telnika. Nieco pniej, u nastpcw Jabonowskiego, doczy do tego jeszcze jeden aspekt. Poczwszy od drugiego dziesitka XVIII wieku do naszej literatury zaczynaj dociera pierwsze symptomy kultury owie cenia, a jednoczenie daje o sobie ju zna kryzys tra dycyjnego barokowego wiatopogldu. Co prawda poeci-owcy dusz" staraj si to skrztnie maskowa 182

za pomoc rozbudowanych, jak nigdy dotd, litera ckich fajerwerkw, niemniej jednak midzy wiersza mi ich utworw coraz czciej pojawia si nuta, wiadczca o rodzcej si wiadomoci dezaktualiza cji podstawowych treci odziedziczonych po poprzed nim stuleciu. Nie mogo to, rzecz jasna, pozosta bez wpywu take i na samo pojmowanie konceptyzmu. No, bo jake szuka owych prawd trudnych i zoo nych w takiej wizji, w jak si ju nie do koca wie rzy. Barokowy wiat nie jest ju w stanie nikogo czymkolwiek zaskoczy, przestaje by po prostu dziwny" rzeczywisto nie kryje ju w sobie au tentycznych zagadek. Dlatego te poeci, nie mogc odkry dziwnoci w otaczajcej ich rzeczywistoci, prbuj ow dziwno na nowo do ycia powoa. Jest to sygna bardziej pragnie i potrzeb tych ludzi ni rzeczywistego sposobu ogldu otaczajcej codzien noci. By moe jednym z symptomw tej nowej sytuacji jest fakt, i w czasach saskich ulubion domen kon ceptu staje si heraldyka. Oczywicie utwory na her by pisano ju w renesansie i najczciej ich konstruk cja opieraa si wanie na koncepcie. Przypomnie tu mona chociaby wiersze dedykacyjne z ywota czo wieka poczciwego Mikoaja Reja. Take przez cay wiek XVII szerzya si ta moda pomimo gosw sprzeciwu, takich jak na przykad w jednej z satyr Krzysztofa Opaliskiego. Jednake w owych strasz liwych machinach" heraldycznych czasw saskich jest co swoistego, co charakterystycznego dla tego wa183

nie okresu. Utwory tego typu pomija si zazwyczaj w badaniach wstydliwym milczeniem. My jednak, chcc powiedzie moliwie jak najwicej o pnobarokowym konceptyzmie, sprbujemy jedn z takich machin" heraldycznych podda analizie. Bdzie to utwr funeralny Elbiety Drubackiej zatytuowany al nieodaowanej straty .p. J. O. Ksicia JMci Pawa Sanguszka... Pozwolilimy sobie na okrelenie machina", bo tekst liczy niespena sto wierszy. Za cytujemy tylko fragment pocztkowy, ktry daje orientacj w mechanizmach rzdzcych wyobrani poetki:
Czy na to ci Pogonio! ksice obroki Wypasy, eby hardzie przeciw panu bryka? Gdy w miejscu stojc poczu przeciwne wyroki, Przestrzec go byo, eby od ciebie unika, I by dalekim celu twojego kopyta Nie przemyciwszy na cle, nie da mierci myta. O! nieszczsny Pogonio, w czyme pan by dunym e pogna za nim nagle, jakoby za zbiegiem, Przydybae zdradziecko, na trakcie podrnym Nie dawszy mu wypocz spokojnym noclegiem; Sanguszkw klejnot w herbie zaszczyca si tob,, Ty pierwsz gow w domu oczerni aob. Pegaz bajeczny doby rdo Hipokren Z ktrego wytrysny chodne, sodkie rzeki: Pogo sprowadzi z mierci gorc gangren, Tej ugasi nie mogy emulsyje, leki; Gorzkim i pana, i nas napoi likworem Ledwie nie ca Polsk grubym odzia worem. Zna si Pogo z Pegazem o lepsz pokci W kim wiksza moc panuje? kto wicej dokae? Pogo wygra, gdy nog tak potnie rzuci

184

Nie jeden zdrj, lecz tysic pyncych pokae, A z tych morze wezbrane rwie ldy ze szkod, Smutny widok, gdy mocne dby pyn z wod. Dwa rda wynikny, z dwch renic Barbary Rozwloky si z nich wiksze i drobniejsze strugi, Rozprzgy parki pani od kochanej pary; Fatalny kurs tych krynic aosny i dugi, Przyczy Ksin kae do dobrych on summy [...]

Pawe Karol Sanguszko zmar 15 kwietnia 1750 ro ku. Tak dat przynajmniej podaje Teodor ychliski w swojej Zotej ksidze szlachty polskiej i powtarza j po nim Polska encyklopedia szlachecka. Drubacka, Piszc na t okazj swj utwr, rozpoczyna tekst od jake niesmacznego, wrcz szokujcego konceptu, po ajcego na zestawieniu okolicznoci mierci boha tera z jego herbem. Bo trzeba wiedzie, i rd San guszkw piecztowa si herbem Pogo litewska", w ktrym ko stanowi jeden z podstawowych skad nikw. Jak mielimy mono zaobserwowa, owego konia, nazywanego Pogoni, zestawiono z mitycznym Pegazem. I tu nastpny koncept: swoisty koski tur niej. Tak, jak pod uderzeniem kopyta Pegaza wy tryska z ziemi rdo Hippokrene, jak Pogo wyci ska" rdo ez z oczu Barbary z Duninw Sanguszkowej, trzeciej z kolei i ostatniej ony marszaka, zaoycielki rokokowego salonu literackiego. Tyle z grubsza w cytowanym fragmencie. Dalsze genial ne" pomysy Drubackiej tylko strecimy. Tak wic Barbara, nazwana nimf heroiczn", za mienia si w ywe rdo, wok ktrego brzczy sie dem drobnych strumykw mowa oczywicie o dzie185

ciach. Za chwil dowiadujemy si, i cae to morze ez wylane zostao nie tylko z okazji mierci mar szaka, ale take na wspomnienie wczeniejszego o rok zgonu jego syna Michaa. Ale tutaj, o zgro zo, nowy koncept, bo, jak si dowiadujemy, Sanguszko wysa przed sob swj portret w Michale / By go warta niebieska poznawszy wpucia". Po czym mamy obraz, jak ojciec z synem wchodz za wite progi w purpurowej todze". Nastpnie Drubacka znw powraca do sytuacji wylewania ez, zamienia jcych si tym razem w bystr rzek, po ktrej ma jestatycznie pywa abd herb familii Duninw, a z teje wywodzia si wspomniana wczeniej Bar bara. Machina" heraldyczna autorki Fabuy o ksiciu Adolfie jest tyle duga, co napuszona. Warto moe tylko zwrci uwag na fakt, e poetce nie wystarcza jeden koncept, przechodzi konsekwentnie do kolej nych, dokonujc obrbki literackiej wci tego same go tematu. Cao w ten sposb nabiera jakby cha rakteru narracyjnego". Owa narracyjno" pnobarokowa konceptyzmu jest cech do istotn, gdy nawet pojedyncze pomysy potrafiy si niepomiernie rozrasta, zagarniajc spore obszary tekstu. To tak, jakby wczeni poeci, w pogoni za coraz to nowymi tematami odczuwali wieczne nienasycenie. Oto nar racyjny" akumin z poematu Piotra Franciszka Aloj zego oskiego Dwik na wdzik Opatrznoci Boskiej:
Tak jest: bo choby wiat by kaamarzem, Morze inkaustem, natura pisarzem,

186

Niebo papierem, pirmi wszystkie drzewa, A pisaaby dzie, noc, prawa, lewa, Wprzd by si zrobi wiat do odrobiny, Wyschyby morskie do krople gbiny, Spisaby niebo i nie wcisn Joty, Byby proch z drzewa i rk od roboty Pierwej, niby si najmniejsze przymioty Wyrazi mogy Wszechmocnej Istoty. Przeto nie wchodzc w Boskie gbokoci Bior cho z brzega niektre wasnoci.
(Gos I)

Skoro ju mowa o oskim, to warto wspomnie o innych jego pomysach. Dla zbudowania konceptu wystarcza mu niekiedy przypadkowa wspdwiczno i tym samym cao lawiruje natychmiast w kie runku kalamburu. Najczciej jednak ciga wspdwicznoci dokadnie tam, gdzie si ich najmniej spodziewamy. I to take staje si cech typow W tych czasach. Przypomnijmy fragment jego inwo kacji do Matki Boskiej:
Wic gdy o Panno rzeczesz, niech si stanie: Nie tylko Pienie, i Pie z ziemi wstanie.

Opinajc utwr siatk karkoomnych" kalambu rw, wyranie liczy oski, e strudzony czytelnik uwinie w kocu i zagubi si wrd tych sownych zasadzek przyznajc, i nie jest w stanie im sprosta. Ta wieczna pogo poetw czasw saskich za swoicie rozumian oryginalnoci, wysilanie dowcipu do gra nic moliwoci, a wreszcie obrabianie" jednego po mysu niemale w nieskoczono, wszystko to spot kao si u potomnych z bardzo surow ocen i po187

gardliwym okreleniem rozwakowanego konceptyzmu". Uwaam, e pogardliwo tego terminu jest nieuzasadniona. Zjawisko ma bowiem pewien aspekt pozytywny. Bya to przecie prba reakcji na sam proces przesilania si barokowej wyobrani. Wrmy zreszt jeszcze na chwil do okrelenia rozwakowa ny konceptyzm". czy si go zazwyczaj z twrczo ci ksidza Baki i jest to o tyle dziwne, e jego prak tyki nieco odmiennie prezentuj si na tle poprzedza jcych go poetw saskich. Co prawda pomys ze mierci", ktra Jak cybula / zy wyciska / Gdy przyciska" nie jest rzeczywicie najszczliwszy, jed nake w innych miejscach koncepty autora Uwag rzeczy ostatecznych... wydaj si do interesujce. Wemy na przykad taki pozornie trywialny obrazek z utworu Bogaczom ciemnym owiecenie:
Moci panie, Z gliny dzbanie Polewany, Pozacany; Nie gucho, e ucho, Urwie si Stucze si.

Jest to banalno tylko udana. Bo przecie glina, z jakiej zrobiony jest dzban, to odwoanie si do kon dycji czowieka, ktry z prochu powsta i w proch si obrci. Zota polewa to dostatek, jakim prbuje si nieraz wznie wok siebie pewien mur ochronny, bronicy przed dolegliwociami ludzkiej egzystencji 188

 jak twierdzi Baka jest to zabezpieczenie nie zwykle kruche, a wic pozorne. Koncept niesie zatem pewien adunek poznawczy, a jednoczenie jest skon densowany, nie razi bynajmniej rozwlekoci. Oczy wicie wieo tego pomysu zasadza si na twr czym wykorzystaniu przez poet typu obrazowania charakterystycznego dla folkloru. Ale autor Uwag mierci niechybnej... posiada, jak si zdaje, w ogle wyczucie konceptu. Tak na przykad paradoks mi styczny niebo bez Boga", spopularyzowany przez w. Teres, powtarzano wielokrotnie i przed, i po Bace. Ale nikt chyba w literaturze polskiej nie zrobi tego tak adnie, jak on:
Nic mi po niebie, jelibym tam Ciebie Nie mia miowa, bo nie szukam siebie. Obieram pieko, gdzie si bl rozway, Bylebym razem z serca afekt arzy. Ogniem mioci wiecznej to zbawienie! Bez Twej mioci wszdzie potpienie! Boe! me kochanie!
(Tekst o mioci Boej)

Przeledzilimy ewolucj trzech wybranych technik szczeglnie charakterystycznych, jak si wydaje, dla barokowego obrazowania poetyckiego. Byo ich znacz nie wicej, ale ju na przykadzie tych trzech, mona zaobserwowa do wyran przemian, przypa dajc na okres pnego baroku. Jedne metody prze silaj si szybciej, inne wolniej i nie tak radykalnie, jednak w sumie skada si to na wsplny obraz kry zysu owego obrazowania. Tym bardziej, e rzecz nie koczy si przecie na samych technikach. Poprzez 189

przemiany, jakie w ich obrbie nastpiy, przebija za amanie si pewnego typu wraliwoci w ogle, baro kowego sposobu widzenia i pojmowania wiata. Prze staje on by ju miejscem wielkiego, podniosego spektaklu", gdzie w przepychu, barwnoci i ruchu realizuj si najgbsze prawdy wiary i ducha ludz kiego. Coraz trudniej rzeczywisto sarmack zamie ni we wspaniae misterium", w ktrym najmniejszy gest sam przez si godny jest monumentalnego przed stawienia, zapewniajcego wieczn pami. Dekora cyjno i patos coraz czciej maskuj pozr i pustk, a tajemnice tego wiata przestaj nci potencjalnych odkrywcw. Rozkad wielkiego stylu reprezentacyjnego z jego pdem do monumentalnoci, uroczystej reprezentacji i patetycznoci uzna Arnold Hauser za najwaniejszy symptom przemian, jakie nastpiy we wraliwoci estetycznej ludzi Europy Zachodniej pierwszej poo wy XVIII wieku, za pierwszy krok na dugiej drodze od sztuki dworskiej do sztuki mieszczaskiej 27 . W przypadku Francji ow sztuk dworsk reprezen tuje przede wszystkim wielki styl klasycyzmu baro kowego, a sam proces ma charakter wiadomy, towa rzysz mu bowiem wypowiedzi teoretyczne, takie jak chociaby opinie ksidza Trubleta na temat istoty pikna literackiego, niezwykle charakterystyczne dla samego momentu rozpadu szczelnej do tej pory do 28 ktryny . Natomiast Rozwaania o poezji i malar stwie ksidza Dubosa z 1719 roku to ju waciwie pocztki zupenie nowej estetyki. 190

Zaamywanie si barokowego widzenia wiata w przypadku wczesnej Polski nie miao tak wiado mego charakteru, przebiegao rzecz jasna duo duej i w znacznie wolniejszym tempie, niemniej jednak jest ono w czasach saskich ju wyczuwalne. wiadcz take o tym analizowane tu przemiany w obrbie niektrych technik poetyckiego obrazowania. Z poezj pnego baroku niejednokrotnie wie si Pojcie kryzysu", rnie zreszt rozumianego. Cze saw Hernas cz swojej syntezy epoki, powicon pnemu barokowi, rozpoczyna rozdziaem Okolicz noci kryzysu literatury i rozumie przez to przede Wszystkim ostateczne pogorszenie si warunkw roz oju literatury" 2 9 . Jan Malicki, piszc o Wacawie Potockim, stwierdza natomiast:
Jego dziaalno literacka przypada bowiem na czasy, kie dy w pogldach estetycznych goszonych przez pisarzy praktykw wyraniej ni u poprzednich pokole dostrzec mo na przejawy kryzysu. Widoczny jest on i wwczas, gdy pa mita bdziemy o konwencjonalnoci wypowiedzi poszcze glnych pisarzy. Miejsce jednoci w dziedzinie inspiracji twr czej (krg antyczno-renesansowy) zajmuje wielo, ktra ujawnia si w trakcie bada nad utworami pisarzy lat 1620 -1660. Natenie to wzrasta w nastpnych dziesicioleciach XVII stulecia, co doprowadzio do przemiany wiadomoci li terackiej, tak poetw, jak i odbiorcw-czytelnikw 3 0 .

Myl, e pojcie kryzysu" przypadajcego na pny barok, a dotyczcego zjawisk tak rnorod nych, jak warunki ycia literackiego, czy te teoria imitacji jako podstawa artystycznego tworzenia rozszerzy moemy take i o zakres poetyckiego obra191

zowania. wiat literacki dojrzaego baroku wygasa w wielu swoich aspektach naraz. Trzeba tu take doda, i poeci-owcy dusz" z cza sw saskich owo naturalne starzenie si pewnych konwencji w sposb niezwykle radykalny przyspie szyli. Poszukiwali dla swojej poezji ostrych czy te mocnych" efektw, a to w sumie prowadzio prze cie do naduywania pewnych rodkw poetyckiego obrazowania, charakterystycznych dla baroku. Skutki byy wrcz odwrotne od zamierze. Zbyt przecione techniki rycho ulegay zbanalizowaniu, tracc coraz bardziej si poetyckiej ekspresji. Nic te dziwnego, i wczeni pisarze byli z nich niezadowoleni, odczu wali cakowit ich niewystarczalno. Std charakte rystyczne dla poetw osiemnastowiecznego baroku poszukiwania w rnych kierunkach, rnego rodzaju eksperymenty. Midzy innymi przypominano sobie o tradycji redniowiecznej, przy czym szczeglnie pontny" jako mocny rodek wyrazu wyda si po etom fenomen wraliwoci gotyckiej. I nie tylko po etom. Zupenie podobnie stao si i w przypadku nie ktrych nurtw osiemnastowiecznej rzeby sakralnej. Oto, co o rzebach warszawskich" tego okresu pisa znakomity znawca rzeczy, Wadysaw Tatarkiewicz: Nale do ostatniej fazy sztuki barokowej, ktra to faza przypada na czas rokoka, a doprowadzia barokowy ekspresjonizm i dynamizm do takiej skrajnoci, e twory jej od 31 biegy od waciwego baroku, a zbliyy si do gotyku . Myl, e zupenie podobnie stao si i w pnobarokowej poezji. 192

Rozdzia IV W KRGU TRADYCJI GOTYCKICH

Wystpowanie w naszej literaturze barokowej pew nych elementw tradycyjnych, w uproszczeniu nazy wanych redniowiecznymi", ju od do dawna zo stao zaobserwowane przez poszczeglnych badaczy. Swoistym postawieniem kropki nad i" bya niewt pliwie rozprawa Krzyanowskiego: Barok na tle pr dw romantycznych opublikowana w 1938 roku . Przypomnijmy, e ten wietny znawca literatury sta ropolskiej wczy barok do ponadczasowej opozycji: sztuki klasyczne sztuki romantyczne, co byo pew n prb adaptacji koncepcji Wlfflinowskich na grunt bada historycznoliterackich. Wedug Krzya nowskiego do etapw antyklasycznych, poza baro kiem, naleao redniowiecze, romantyzm i neoromantyzm, przy czym badacz ten wskaza na wewntrzne powizania czce te okresy, a przejawia jce si w podejmowaniu pewnych staych wtkw, takich jak satanizm, mistycyzm, zainteresowanie fol klorem czy te skonno do obrazw makabrycz nych. I chocia caociowa wizja procesu historyczno7 Poezja pnego baroku

193

literackiego, przedstawiona w rozprawie Barok na tle prdw romantycznych moe budzi pewne kontro wersje, to jednak sam fakt sigania przez pisarzy tej epoki do tradycji, stworzonej przez kultur rednio wiecza, wydaje si tu spraw dowiedzion. By to proces charakterystyczny dla caego baroku, jednake w tej dugiej epoce zaznaczaj si wyranie pewne mniejsze okresy szczeglnie pod tym wzgl dem uprzywilejowane. Tak byo niewtpliwie w pierwszych dziesitkach lat XVII wieku, gdy ka riera motyww redniowiecznych czya si w jakiej mierze z rozpowszechnionym w wczesnej literaturze tematem ,,vanitas" czy te z dominujcym w liryce religijnej tonem pokutnym. Pozostawao to zreszt w silnym zwizku z dydaktyk, preferowan przez wojujc i odnoszc pierwsze zwycistwa kontrre formacj. Jednym z argumentw w religijnych pole mikach sta si wtedy motyw powrotu do szlachetnej wiary przodkw, a wic do czasw jeszcze przed wy stpieniem Lutra. Drugim takim okresem, w ktrym obserwujemy niezwykle silne natenie wystpowania tradycji redniowiecznych", jest interesujcy nas etap ko cowy epoki baroku, w ktrym makabryzm tacw mierci zaczyna wici swj ponowny triumf. S to czasy, gdy dawno ju ucichy religijne polemiki, obo wizujc postaw staa si dewocyjna ortodoksyjno, a wszechwadna cenzura dopuszczaa do druku waciwie jedynie utwory o charakterze moralno-religijnym. By moe dlatego niezwykle intensywne 194

odycie redniowiecznych tradycji dajce si za obserwowa poczwszy od poezji Lubomirskiego, a skoczywszy na tekstach Baki mimowolnie ko jarzy si nam niekiedy z niesmaczn dewocj i z upadkiem smaku artystycznego i jest traktowane jako wyraz swoistego wstecznictwa, przejawiajcego si w wczesnej produkcji literackiej. Wanie owa redniowieczno" to jakby cofnicie si wstecz, wy raz postpujcej degeneracji. Czy tak jest naprawd? Wydaje mi si, e czcio we nawietlenie caej interesujcej nas sprawy przy nie moe konfrontacja ze sztukami plastycznymi i architektur tego okresu, a dokadniej mwic, z nurtem do prnego w tym czasie tak zwanego barokowego neogotyku". I dlatego nim przejdziemy do samej poezji, moe nie od rzeczy bdzie w tym miejscu przypomnie par podstawowych faktw take i z tej dziedziny.

Zaamanie si stylu gotyckiego, jako zjawiska ogl noeuropejskiego, przypada mniej wicej na pierwsze dziesiciolecia XVI wieku. Przy czym owego zaama nia nie naley rozumie jako cakowitego wyganicia tych cech stylowych w wczesnej sztuce. Trwaj one nadal, co wicej, w niektrych wypadkach wykazuj wyranie tendencj do ekspansywnosci. Tak wic w latach 1510 - 1522 powstaj nowe katedry w Salaman ce i w Segowii. W Portugalii rozkwita wspaniay, nie195

zwykle kunsztowny gotyk manueliaski". Przez cay prawie XVI wiek powstaj liczne budowle w tym stylu w Niemczech i w rodkowej Europie. w tak zwany gotyk pnocny jest przez wielu historykw sztuki interpretowany po prostu jako pnocnoeuropejski odpowiednik woskiego renesansu 2 . A zatem gdy w Europie okoo roku 1600 powstaje wiele dzie sztuki i architektury gotyzujcych lub gotyckopodobnych, jest to wanie podjcie tradycji, ktra istniaa przez cay wiek XVI, wspegzystujc z kie runkami renesansowymi. Dodajmy, e pne fazy stylu gotyckiego cechowaa dno do niezwykej kunsztownoci i wirtuozerii formalnej, charaktery styczna szczeglnie dla tak zwanego stylu pomieni stego, ozdabiajcego architektonicznymi koronkami szczyty domw i katedr, znajdujcego zamiowanie w formach dziwnych i powykrcanych. Nic te dziw nego, e niektrzy historycy sztuki mwi w tym wypadku o baroku" formacji pnogotyckich, oczy wicie majc na myli w barok wieczny", cigle powracajcy w schykowych etapach poszczeglnych stylw. Wszystkie te cechy pnego gotyku musiay si wy dawa atrakcyjne artystom siedemnastowiecznym i cakowicie zgodne z ich wraliwoci estetyczn, tak i w pewnych przypadkach doszo jakby do pynnego przejcia baroku" pnego gotyku w neogotyk" ba rokowy. Ten ostatni powsta jednak nie tylko na sku tek wspomnianych tu uprzednio zapnie stylowych od samego pocztku XVII wieku doczyy do 196

tego akty wiadomej rekonstrukcji, zwizane ze swoi stym historyzmem rozumianym wanie jako pewien styl w sztuce. Istnia on na prawach autonomicznego do pewnego stopnia nurtu nie tylko przez cay wiek XVII, ale swym zasigiem wkroczy w wiek nastpny. Swego czasu Endre Angyal prbowa z tego zjawi ska uczyni jeden z wyznacznikw sowiaskiej Wsplnoty kulturowej tych czasw 3 : By to zabieg o tyle niesuszny, i neogotyk" baroku mia charak ter zjawiska oglnoeuropejskiego. Bardzo silnie do szed do gosu na przykad w Niemczech, szczeglnie popierany przez zakony jezuitw i bosych karmelitanw. W okresie penego rozkwitu stylu barokowego, ozdabiajc ju stiukami ciany swoich budowli, sto sowali jednoczenie gotyzujce kamienne sklepienia ebrowe ze zwornikami. Taki charakter maj w Ko lonii nad Renem: jezuicki koci Wniebowstpienia Panny Marii z lat 1618-1630 oraz koci bosych karmelitanek Panny Marii z lat 1643-1682. Dla za konw tych bya to manifestacja prawowitego dzie dzictwa idealnego Kocioa redniowiecznego. Take w wczesnej Francji budowano kocioy, ktrych co prawda fasady i ciany dzielone byy klasycystycznymi rzdami kolumn i pilastrw, ale przestrzenne rozplanowanie stropw odwoywao si do stylowych form gotyku, najczciej poprzez zastosowanie skle pie krzyowo-ebrowych, nierzadko drewnianych, niekiedy gwiadzistych, z wiszcymi zwornikami (na przykad koci Zwiastowania z Aix czy te byy koci Jezuitw z Arles z poowy wieku XVII). Jest 197

to dowd, e w u p a r t y m pozostawaniu przy gotyckim sposobie tworzenia nie naley widzie jedynie prze jawu pnocnego, konserwatywnego zachowywania zadomowionych rodzimych tradycji. Owe tendencje neogotyckie s rwnie waciwe dla pnego baroku i czsto cign si gboko w wiek XVIII. Wymieni tu mona chociaby dziaalno Hawksmoora, twrcy konserwatywnych, gotyzujcych kompleksw architektonicznych w Cambridge, czy te wspaniae dziea z Poudniowych Niemiec, t a kie jak koci pielgrzymkowy w Vierzehnheiligen Balthasara N e u m a n n a , ktry pomimo rokokowego c h a r a k t e r u caoci, oparty zosta na planie pnogotyckiej wityni i w k t r y m zamiast gurt zastosowano ebra, a nagromadzenie niezwykle smukych kolumn daje w efekcie wraenie gotyckiej wertykalnoci. J e d nak najpeniejszy swj w y r a z neogotyk" pnego baroku znalaz w wczesnych Czechach i to gwnie dziki dziaalnoci Giovanniego Santiniego, twrcy kociow w Sedlecu, eliwie, Zelenej Horze i Kladrubach. Ten ostatni jest szczeglnie interesujc bu dowl. Trjnawowa neogotycka bazylika, wzniesiona w latach 1712 - 1726 posiada na skrzyowaniu z t r a n septem w barokowy sposb uksztatowan kopu, bardzo ozdobn i otwierajc dostp wiata do n a w y gwnej. Jest to poczenie do niezwyke i, co wi cej, dajce cakowicie h a r m o n i j n y efekt. Wntrze wypeniaj bardzo kunsztowne sklepienia gwiadziste, okna zakoczone s ostroukami. Otarz i stalle zo one jakby z elementw gotyckich, ale uksztatowa198

nych z tak koronkow ozdobnoci, na jak mg sobie pozwoli tylko artysta baroku. Zarwno koci w Kladrubach, jak i inne zabytki neogotyckie wczesnej Europy nie byy prostym tylko powieleniem wzorw charakterystycznych dla sztuki pnego redniowiecza. Z tradycji tej czerpay w spo sb wybirczy pewne tylko elementy, najczciej sklepienia krzyowo-ebrowe, ostroukowe uksztato wanie okien oraz sam efekt wertykalnoci. Poza tym stapiano je w jedno z elementami pochodzenia wo skiego. W niektrych wypadkach dochodzio nawet do idealnej rwnowagi midzy tym, co napywowe, a tym, co rodzime, pnocne i gotyckie. Taki charak ter ma na przykad koci opactwa Haug pod Wurzburgiem, budowany w latach 1670 - 1691 przez Anto niego Petriniego. Jego fasada ma wygld typowy dla woskiego seicenta, natomiast opite skarpami prez biterium uksztatowane jest po gotycku 4 . Nie jest to przypadek odosobniony. Autor znakomitej ksiki za tytuowanej Czeska barokni gotika, Viktor Kotrba, wskazuje, i w wikszoci wypadkw kontynuacja tradycji gotyckich w epoce baroku nie bya bynaj mniej przejawem jakiego ograniczonego prowincjonalizmu a miaa charakter w peni wiadomego hi storycznego konserwatyzmu. Poza tym eklektyczne poczenie starych form tak antycznych, jak i redniowiecznych oraz egzotycznych stao si w dojrzaym i pnym baroku powszechnie przy jt norm estetyczn i w tym to wanie kon tekcie naley rozpatrywa zjawiska neogotyckie tego 199

okresu 5 . Nie ograniczaj si one bynajmniej do bu dowli architektonicznych. Podobne zjawiska dadz si zaobserwowa w siedemnastowiecznych nagrobkach i w motywach ikonograficznych. Viktor Kotrba zwraca uwag na faszowanie dokumentw, akt i rodowodw oraz na podrabianie starych nagrobkw przez niekt re rody w Europie. W ten sposb chciay one zama nifestowa, e s spadkobiercami idealnej tradycji redniowiecza. Mona zatem mwi o pewnej, oglnej postawie czowieka baroku. W tym oglnoeuropejskim nurcie wczesnego neogotyku" ma swj udzia take sztuka polska. I u nas, najpierw w wieku XVI powstaway pnogotyckie budowle w stylu pomienistym", na przykad wile ski koci w. Anny, ukoczony w 1581 roku czy te nieco wczeniejszy koci Bernardynw 6 . Styl go tycki wkracza w tym czasie take na Mazowsze, gdzie przedtem by bardzo sabo rozpowszechniony. Gdy na przeomie wiekw XVI i XVII, niejako pod wpy wem kontrreformacji, nastpio odrodzenie sztuki re ligijnej i ponowny renesans stylu gotyckiego, wcze ni artyci zaczli nawizywa do tej bardzo niedaw nej i wci jeszcze ywej tradycji. Pojawiy si w tym czasie pierwsze objawy wiadomej rekonstrukcji. Uwidacznia si to szczeglnie w typie wznoszonych wwczas otarzy oraz w modelunku rzeb, nawizu 7 jcych do dynamicznego stylu koca wieku XV . Poza tym powstay budowle w rodzaju kocioa w Bo guchwaowie z 1602 roku, opitego skarpami, nakry tego sklepieniem krzyowo-ebrowym, z otarzami 200

W formie poliptykw i tryptykw. w neogotyk" wczesnego polskiego baroku jest zjawiskiem do dobrze znanym i napisano ju kilka ciekawych prac na ten temat 8 . W okresie dojrzaego baroku tradycje gotycka wy stpoway u nas w mniejszym nasileniu, jednak od czasu do czasu daway o sobie zna czy to w dzia alnoci architekta Krzysztofa Bonadury, budujcego kocioy w Wielkopolsce (w poowie XVII w i e k u ) czy pniej w niektrych rzebach Andrzeja Schltera, takich jak chociaby synny krucyfiks z Wgrowa10. Nawizywanie do pnego redniowiecza nie byo zreszt domen tylko obozu kontrreformacyjnega Ciekawym przypadkiem jest tu wzniesiony w 1653 roku zbr Braci Czeskich w Lesznie, bdcy w peni gotyck rekonstrukcj. Ponowne nasilenie tradycji gotyckich w sztukach plastycznych przypada na kocowy etap epoki baro ku. W architekturze przejawia si on w kilku zakre sach na raz, na przykad w powtarzaniu redniowiecz nego planu przestrzennego (chociaby w kociele kla sztornym w Krzeszowie, bdcym chyba najpikniej sz z istniejcych budowli barokowych w Polsce). Najczciej jednak realizowao si to, jak pisze Andrzej J. Baranowski, w powrocie" do bryy dwufasadowej, eksponujcej przy tym tradycyjne materiay budowlane (ceg), niekiedy nawet naladowane pod barwieniem (na przykad kocioy Cystersw w L dzie i Jdrzejowie, benedyktyski w Tycu czy tez Kanonikw w Trzemesznie) 11. Najciekawszym zjawi201

skiem o najwyszym poziomie artystycznym jest tak zwany barok wileski XVIII wieku, o ktrym histo ryk sztuki pisze:
Oryginalno kociow wileskich ley w proporcjach. S one wycignite w gr, wykroje otworw maj prawie go tyckie, a elazne krzye i ozdoby na fasadach i wieach do daj im jeszcze smukoci i lekkoci. Wiee s aurowe, o kil ku kondygnacjach zwajcych si ku grze, z ktrych kada jest inaczej uksztatowana pilastrami i kolumienkami akcen tujcymi ich naroa. Z czasem pilastry ustawione pod ktem s ju tak rozronite, e tworz jakby rodzaj skarp, np. u augustianw w Wilnie czy bazylianw w Berezweczu. Barokowe akcentowanie fasady kocioa przestaje by kul minacj wyrazu bryy tutejszych wity. Tak jak w epoce gotyku wszystkie elewacje staj si teraz wane, rwnie i tylne, tworzone niekiedy za pomoc wysmukych wie i nie zwykle rozbudowanych szczytw 1 2 .

Nawizywanie do tradycji redniowiecznych nast powao take i we wntrzach pnobarokowych wi ty. Chociaby przez stosowanie filarw omiobocznych czy te wizkowych, przypominajcych swym wygldem odpowiednie elementy gotyckie. Trzeba tu jednak zastrzec, e w centralnej Polsce nie byo w tym czasie jakiego odpowiednika dla fe nomenu, ktrym by neogotyk" czeski i twrczo Giovanniego Santiniego, jeeli chodzi o stopie wia domoci i peni zakresu rekonstrukcji. Natomiast pewne wpywy czeskie zaznaczyy si na pobliskim lsku, szczeglnie w zabiegach barokizacji" wntrz gotyckich kociow w Henrykowie i Lubiu w ostat nich latach XVII wieku i nieco wczeniej w kociele kodzkim. Dodajmy, e w ten sposb zbarokizowano" 202

kilka gotyckich kociow wczesnej Pragi. Sam za bieg nie polega jedynie na przypadkowym wyposa eniu wntrz gotyckich kociow w barokowe ota rze, ambony i stalle. Wyranie uwidacznia si tutaj ch stworzenia nowej harmonijnej caoci. Dlatego otarze gwne w tych kocioach s bardzo wysokie i wielokondygnacyjne, przy czym kolejne pitra suk cesywnie zwaj si ku grze, przystosowujc si do strzelistego ksztatu gotyckiej budowli 1 3 . Dziki ta kiemu planowemu zagospodarowaniu przestrzeni po wstawaa nowa cao o eklektycznym, ale harmonij nym wspistnieniu pierwiastkw barokowych i go tyckich. Podobnie zreszt duo wczeniej, bo je szcze w pierwszej poowie XVII wieku zbarokizowany zosta koci Boego Ciaa w Krakowie. Ciekawym zjawiskiem jest take dziaalno gda skiego architekta Bartela Ranischa, ktry rozbudowa w 1688 roku koci Boego Ciaa w tym miecie, czc formy klasycyzujce z gotyckimi. Sam zreszt przeprowadzi studia nad konstrukcj gotyckich skle pie 14 . Warto te wspomnie o modnym wrd rze biarzy XVIII wieku zabiegu uzupeniania autentycz nych gotyckich krucyfiksw dokomponowanymi gru pami witych. Najwybitniejszym tego u nas przyka dem jest Ukrzyowanie Dawida Heela z otarza gw nego w kociele w. Barbary w Krakowie (1721 - 1723). Ta nieco przyduga wycieczka w dziedzin archi tektury i plastyki sugeruje, e owe zabiegi i wyst pujce motywy redniowieczne w poezji pne go baroku nie byy jakim odosobnionym wy203

mysem naszych dewocyjnych poetw, a tylko jakby literackim odbiciem neogotyckiego nurtu w sztuce wczesnej Europy. Take i w tej dzie dzinie tradycja redniowieczna przetrwaa przez cay wiek XVI przede wszystkim w anonimowej pieni religijnej, o czym przekonuje nas zbir wyda ny przez Bobowskiego 15 lub rkopimienne zbiory be nedyktynek w Stanitkach. Obok tego w literaturze tamtych czasw pojawiaj si przykady wiadomej rekonstrukcji, czego jednym z najwczeniejszych symptomw jest utwr Mikoaja Spa Szarzyskiego Napis na statu albo obraz mierci, otwierajcy jego Rytmy, w ktrym tradycyjny motyw otrzyma now emblematyczn" posta 16 . Liczba takich rekonstruk cji zdecydowanie zwielokrotni si w pnym baroku. Nie naley zatem mwi tu o jakim cofniciu w cza sie czy te przejawach prymitywizmu i degeneracji smaku artystycznego, poniewa byy to tendencje na czasie". Dlatego te w tytule niniejszego rozdziau wprowadziem okrelenie tradycje gotyckie". Oczy wicie w przypadku literatury ow gotycko" na ley rozumie metaforycznie. Nie chodzi tutaj oczy wicie o automatyczne przeszczepianie terminologii sucej do okrelenia cech stylowych dzie sztuki na pole literatury, lecz o wskazanie pewnej paralelnoci midzy tymi dziedzinami i zasugerowanie ja kiej wsplnoty, jeeli chodzi o wraliwo estetycz n. I tak dochodzimy do pytania o sposb funkcjono wania elementw redniowiecznych" w tekstach po etw pnego baroku. 204

II

Rwnolegle z przejciem sztuki romaskiej w go tyck nastpiy do istotne zmiany we wraliwoci religijnej ludzi redniowiecza. Najoglniej mwic, wizja niedostpnego Boga w majestacie, znanego nam z romaskich wity, zmienia si na pocztku XIII wieku w kult Boga-czowieka, cierpicego Chrystusa, ktry staje si nowym Adamem. Popularyzuje si wczeniejsz legend o witym Krzyu, zrobionym z drzewa zasadzonego na grobie Adama, w przedsta wieniach ikonograficznych ukrzyowania pojawia si zazwyczaj czaszka pierwszego czowieka. Zreszt sama pasja, ktra zaczyna by w tym czasie wiod cym tematem sztuki, rycho staje si obrazem ludz kiego cierpienia. (Podobnie rodzcy si kult Matki Boskiej przywraca godno macierzystwu i kobiecie. Ta dominacja tematu Chrystusa cierpicego wytwa rza w sztuce gotyckiej cay szereg nowych symboli, midzy innymi przedstawienia relikwii Mki Pa skiej. Kult narzdzi tej mki szybko opanowuje iko nografi, a przede wszystkim wypiera z portali wiel kich katedr wczeniejszy, romaski temat dwudziestu czterech starcw apokalipsy. Ponowne, niezwykle sil ne odrodzenie si kultu narzdzi mki Chrystusa za obserwowa moemy wanie w naszej poezji pne go baroku. Wyciska ono swoje pitno ju na Emble matach Zbigniewa Morsztyna, nieco pniej staje si jednym z gwnych tematw poezji religijnej w ogle. W twrczoci Wacawa Potockiego przyjmuje on po205

sta szczeglnie ciekaw, gdy stanowi niekiedy ze staw symboli sucych do ukazania wewntrznych dramatw i wyborw etycznych przeywajcego pod miotu:
Przez ostre trzech godzi, gdy, z koci broczc szpikiem, Midzy niebem a ziemi jednym porednikiem Na ywych wisia ranach, o nader los twardy, I onej, ktr w serce pchnity, alabardy Dobd dwu grotw, ktre, gdy je tam zawiod Zbrodnie grzechw nieczystych, wskro twe piersi bod. Jeden jest al po enie, lecz widzimy co dzie, e kto czego niewdziczon, tego i nie godzien, I Ty, bywszy na ziemi moim dobrodziejem, Wzie mi on, dzieci tyme przywilejem. Lecz ten god ciaa tylko siga powierzchownie, Drugi, ale ju duszy i ciszy nierwnie, Strach jest straty aski Twej...
(Smutne rozstanie...)

Takie metaforyczne" rozumienie narzdzi mki jest jednak zjawiskiem odosobnionym. Wikszo po etw tych czasw interesuje si nimi po prostu w spo sb dosowny. Ta barokowa celebracja przyjmuje form cakowicie wiadom, na przykad we wspom nianych ju Poezjach postu witego... Stanisawa Herakliusza Lubomirskiego. wiadczy o tym chociaby poprzedzajca je Przedmowa:
Zbawiciel mj Apollo, krzy mj Parnas bdzie I Cedron za Helikon sodki wyznam wszdzie. Ciernie wol ni laury, nie al dla korony Niebieskiej na czas z gowy zdj wieniec zielony. W sup i w gwodzie, i wczni odmieni Kameny I Muzy w trzy Maryje...

206

Owe wyliczane niekiedy jednym tchem ciernie", rany", rzgi" pojawiaj si waciwie co chwila w poszczeglnych utworach tego zbiorku. Ciekawa rzecz jednak, e Lubomirski te tradycyjne, przejte ze sztuki gotyku elementy ksztatuje w sposb ca kowicie barokowy, tworzc najczciej kunsztowne antytezy, w ktrych cierpieniom fizycznym przeciw stawiona zostaje zazwyczaj cierpliwo i miosierdzie Chrystusa. Szczeglnie ciekawy pod tym wzgldem jest Sonet na ca Mk Pask, gdzie poeta z owych narzdzi buduje kunsztown kompozycj acuchow. Dodajmy, e motyw ten pojawia si take w pnych Mylach o wiecznoci, gdzie relikwie pasji nabieraj charakteru mistycznego lekarstwa, w rodzaju: Wszake lekarzem dusz si by gosi [...] / Na bole gowy z Twoich cierni oci / Wzywam Twej mki na me nieprawoci. / Na rce, nogi gwodzi Twych nie auj" etc. (z Elegii ... X). Jeszcze inaczej potraktowa autor Tobiasza wyzwo lonego wywodzcy si ze sztuki gotyckiej motyw tak zwanego drzewa ycia. Powici mu utwr Super omnia ligna cedrorum... wchodzcy w skad Poezji postu witego i bdcy waciwie maym poematem. Niektre fragmenty tego tekstu wykazuj due po dobiestwa, a nawet zbienoci frazeologiczne z popularnymi polskimi pieniami postnymi z XV wieku, takimi jak Bd pozdrowion krzyu wity, a szczeglnie Krzyu wity nade wszystko. Lubomir ski powtarza konwencjonalne zwroty o drzewie wy wyszonym ponad inne, ktre nosio na sobie owoc", 207

to znaczy ukrzyowanego Chrystusa. Pierwsza z wy ej wspomnianych pieni to parafraza dwch ostat nich zwrotek hymnu Wenancjusza Fortunata: Vexilla regis prodeunt. Druga w swym pocztkowym frag mencie bya przerbka synnego hymnu aciskiego Pange lingua gloriosi... (cilej jego divisio: Crux fidelis inter omnes). By moe wanie do nich nawi zywa autor Orfeusza. Wspomnie te naley o swo bodnym tumaczeniu owego fragmentu, dokonanym przez Stanisawa Grochowskiego, ktre weszo w skad jego Hymnw kocielnych wydanych w 1598 ro ku 17. Nie wykluczone jednak, e Lubomirski zna i polskie pitnastowieczne teksty, tym bardziej, e pie Krzyu wity nade wszystko znalaza si w po pularnym zbiorku Pieni postne staroytne..., wyda nym drukiem, jak wykazuj ostatnie badania, na po 18 cztku XVII wieku . Tomik ten zawiera najsynniej sze pieni naszego redniowiecza z Bogurodzic, Zotarzem Jezusw i Mdroci ojca niebieskiego na cze le. W okresie baroku wikszo zamieszczonych tu tek stw zostaa wczona do rnorakich piewnikw i bya pniej wielokrotnie przedrukowywana. Wracajc jednak do Lubomirskiego, wypada od razu stwierdzi, e fragment wyranie nawizujcy do utworw redniowiecznych nastpuje bezporednio po popisowej strukturze barokowego wiersza katalo gowego, w ktrym poeta wymienia kilkadziesit ga tunkw drzew, uciekajc si przy tym do swoistych

208

efektw instrumentacyjnych, na przykad gdy zesta wia obok siebie nazwy: cedry, cytryny, cyprysy itp. 19 Tak wic, podobnie jak w przypadku Sonetu na ca Mk Pask, podziwia tu naley umiejtno wta piania' tradycyjnych motyww gotyckich w caociow struktur o typowo barokowym charakterze. Inn z istotnych waciwoci poezji pnego baroku, jeeli chodzi o korzystanie z motyww pasyjnych, jest niewtpliwie dno do maksymalnego spotgowania ekspresyjnoci przedstawienia. Dokonywano tego dwoma najczciej sposobami: albo poprzez brutalizo wanie obrazu, albo te przez zastosowanie odpowied niego konceptu. Wemy dla przykadu policzek wy mierzony Chrystusowi przez Annasza. Teksty red niowieczne, Godzinki..., czy te Zotarz Jezusw, tylko o tym fakcie wspominaj. Lubomirski w Elegii ... II z Myli o wiecznoci nie zapomina doda, i sia ude rzenia bya tak wielka, e a si chwiay zby". Na tomiast w Zabawie chrzecijaskiej... Jana Stanisawa Jabonowskiego wszystko to zamknite zostaje w skomplikowanym koncepcie: twarz Chrystusa jest zwierciadem, w ktrym widnieje odkupienie wiata. I to lustro wanie pragnie potuc szatan (Od sugi jednego policzkiem zniewaony, 3). Czste jest take u poetw pnego baroku denie do bardzo ostrego kontrastu. Tak na przykad Hieronim Facki w Woj sku serdecznym noworekrutowanych na wiksz chwa Bosk afektw... konsekwentnie stosuje zasa d konfrontacji (w obrbie dwch ssiadujcych wer-

209

sw) ludzkiej lubienej przyjemnoci i krwawej mki Zbawiciela:

Za mojego to ciaa delicyje W tej krwawej ani P a n Jezus si myje. Za mojego ycia pochego pieszczoty Krwawe Jezusa zalewaj poty.

Najmielsze tego typu eksperymenty napotyka my jednak przede wszystkim w poezji Dominika Rud nickiego. Tak wic konsekwetnie potguje on ekspre syjno przedstawienia pasji: albo poprzez uycie w danych fragmentach tekstu bardzo silnych, niemal e Spowych przerzutni (na przykad w wierszu Afekt duszy skruszonej), albo te stosujc niezwyke obrazy w rodzaju:
Gony jzyk gwodzie maj, Paskie rany wszak woaj: Kada gosem woa rana, Poprzesta krzyowa P a n a !
(Westchnienie do Pana Jezusa)

To rozbijanie" ciaa Chrystusa na detale" i ich animizowanie przypomina tu zreszt eksperymenty gonego angielskiego poety metafizycznego Richarda Crashawa (zastosowane przez niego w utworach ta kich jak Na rany ukrzyowanego Pana naszego czy te Na krwawicy Krucyfiks). Skoro ju mowa o motywie ran Chrystusowych, to czytajc poezj pnego baroku mimowolnie odnosi si czasem wraenie, jakby wrd poetw tych czasw zosta wrcz rozpisany konkurs" literacki na naj210

bardziej oryginalne lub te zaskakujce opracowanie tego tematu. Wszyscy oni przecigaj si w coraz to bardziej miaych i ryzykownych pomysach. I tak na przykad Antonina Niemiryczowa w jednym z epi gramatw z rkopimiennego zbioru Zebranie wier szom polskich... pisze, i rany Zbawiciela s lustrem", w ktrym przeglda si dusza poetki. Ksidz Jzef Baka stwierdza natomiast: Spacajmy dugi Jezusa ranami Przez nie woajc sercem i ustami: Boe bd miociwi
(Tekst o

Najwitszym

Sakramencie...)

Zdecydowanie jednak najdalej w swojej pomyso woci" zapdzi si Piotr Franciszek Alojzy oski, o czym wiadczy jeden z epigramatw z jego Lutni rozstrojonej:
Wszak grzesznik z wem s sobie znajomi, Bo jad grzech spodzi, kady przyzna to mi, Wic po znajomu (kto si czujesz w grzechu) Ucz si od wa kunsztownego blechu. Ten star skr drze przez szpary ciasne Ty si tocz w dziury Rk Chrystusa wasne.
(Do Ran Ukrzyowanego)
20

Rzeczywicie obraz to wstrzsajcy", cho moe nie w tym sensie, jakiego by sobie yczy autor. Mo tyw ran Chrystusa, jak i inne zwizane z tematem pasji s traktowane podobnie przez waciwie wszyst kich pisarzy pnego baroku. Oglnie wypada zatem stwierdzi, e interesujcy nas tutaj poeci owymi tra211

dycyjnymi motywami pasyjnymi posuguj si w ca kowicie barokowy sposb, tworzc z nich jakoci no we, wtapiajc je w struktury waciwe seicentyzmowi. Bardzo podobnie przedstawia si sprawa z przej tym ze sztuki gotyckiej motywem taca mierci i roz kadu ciaa. Jak bardzo ten temat by charaktery styczny dla pnego redniowiecza wspomina chyba nie trzeba. W nim te najdobitniej zamanifestowa si naturalizm" sztuki gotyckiej. W poezji pnego ba roku motyw taca mierci pojawia si bardzo czsto. Odnale go moemy w Echu pierwszym z poematu Klemensa Bolesawiusza, w twrczoci Baki i Drubackiej, w utworze Juniewicza, a take w kilku wier szach Dominika Rudnickiego. U tego ostatniego wy stpuje chyba w formie najczystszej, sprzgnity z ta necznym rytmem poszczeglnych utworw. Podejmu jc ten motyw, poeci pnego baroku ksztatuj go jednak na swj sposb, a mianowicie d do nie zwykle silnego zderzenia przeciwstawnych emocji, najczciej grozy i humoru. Bardzo trafnie samo zja wisko uchwycia Maria Eustachiewicz, piszc:
Elementy groteski w tekstach traktujcych o mierci rw nie nie s nowoci. Natomiast wyjaskrawienie ich, ostre skontrastowanie z groz tematu jest dzieem pisarzy saskich 21 ,

Z nie mniejsz skwapliwoci podchwycony zosta temat rozkadu ciaa ludzkiego. I on sta si terenem, na ktrym prbowano zderza sprzeczne ze sob od czucia, najczciej pikna i potwornoci. Taka ostra 212

konfrontacja wystpuje czsto na przykad u Karola Mikoaja Juniewicza:

[...] ropa, piana Gnj z ciebie ciecze. Patrz! pikna cera Dzi kawalera W okowy bierze, Wnet pci wdzik zginie, A w inszej minie Ezop w swej cerze.

Temat mierci sta si wietn odskoczni dla pi trzenia kontrastw. Szczeglnie za podane byo, aby owo rozkadajce si ciao naleao do piknej kobiety, bo wtedy cao nabieraa dodatkowej jakby pikanterii. Tym chyba tumaczy mona niezwyk karier, jak zrobia w baroku historia o w. F r a n ciszku Borgia, ktry na widok zwok krlowej Izabeli przey odmian wewntrzn, uwiadamiajc sobie cakowit marno ziemskiej egzystencji. Opowie ta, funkcjonujca na zasadzie egzemplum, z czasem za cza suy poetom za pretekst do epatowania swoich czytelnikw obrazami nawizujcymi do go tyckiego naturalizmu" przedstawie mierci. Tak dzieje si midzy innymi w anonimowej satyrze: Nowe zwierciado modzie dzisiejszego stroju... z 1678 roku, gdzie powysza historia miaa suy za prze strog wczesnym onom modnym":
Rad bym was, modne damy, widzia w tym kociele, Gdzie Franciszek Borgijasz, stanwszy przy ciele Umarej Izabele, wielkiej cesarzowej,

213

Gdy ciao do jaskinie oddawa grobowej, Tam bycie z arliwego do trupa kazania Nie zostay w prnociach bez pomiarkowania. Tye to, Izabelo? Tye, cesarzowa? Skde na licznym ciele ta postawa nowa? Tye to? Czy mi myl zapakane oczy? Prawda to, na co patrz czy si rozum mroczy? Tye to ziemska niegdy, gdy ya, bogini? Twoje to wasne ciao w tej miertelnej skrzyni? Gdzie owo wdziczne czoo przedziwnej piknoci, Ktre wstydzio gadko i soniowej koci? Nic nie mwicie usta, usta koralowe, Wzrokiem nie szafujecie, oczy krysztaowe! Dwie brwi nad powiekami jak dwie tcze byy, Te obiedwie dwa hufce robactwa pokryy. Owe skronie, co wdzicznie jak ra kwitny, Patrz, jako w sprosnej ropie obie zatony! Ropa zalaa usta, pene ropy oczy, Wszytka w rop topnieje, wszytk robak toczy. On, ktra cesarsko, hojnie czstowaa, Patrz, jak hojnym robactwu bankietem si zstaa! On, co si od zota, od pere wiecia. Ach, niestety, jak strasznie gadzina pokrya! Z dokw, gdzie byy oczy, aby wygldaj, Po twarzy za zropiaej jaszczurki biegaj. wierczki w uszach gospod do mzgu szturmuj, liskie we po kiszkach pasmami si snuj. Pdracy drogie pery z szyje wypychaj, Za pery z siebie samych ozdoby dodaj. Miasto manel na rku pieszczonych padalce, Szarpaj mije piersi na drobne kawalce. Szczurcy wesp z myszami z wosw gniazda wij, Wiele innych robactwa, rop yjc, tyj. Perfumw nie potrzeba, bo z trupa zgniego Nozdrza wytrwa nie mog smrodu nieznonego." (Heraklit prno mody...)

Owe we, jaszczurki i aby, pezajce po ciele i w ciele zmarej Izabeli, to oczywiste nawizanie do wzorw ikonografii gotyckiej, a nie liczenie si z rze czywistymi realiami. Znaczyo to oddanie zmarego we wadz szatana, gdy jak w kadym systemie reli gijnym i tu gad jest symbolem mocy nieczystych. Anonimowemu poecie wyranie zaley na tym, aby wstrzsn i przerazi swoje nierozwane" czytel niczki, lubujce si w modnych strojach i starajce si podkreli wasn urod. Stosuje zasad kontrastu i mnoy w nieskoczono odraajce szczegy, detal po detalu stara si dokadnie opisywa sposb" roz kadania si zwok krlowej Izabeli mniemajc, i w ten sposb osignie zamierzone cele. Ale c, suk ces jest tylko poowiczny. Taka wyliczanka" szybko staje si monotonna, a powtarzajce si odraajce szczegy szybko trac walor gwatownej" sugestywnoci. Nie jest to bowiem jeszcze poezja emocji". Stworz j dopiero nastpne pokolenia pisarzy baro kowych. Wanie na tle tej anonimowej satyry z lat siedemdziesitych XVII wieku wida dopiero, z jakim mistrzostwem poeci-owcy dusz" przy obrbce takich tematw potrafili sterowa afektami swoich czytelni kw. Do historii o w. Franciszku Borgia i krlowej Izabeli powrci zatem Dominik Rudnicki lecz aby wstrzsn swoim odbiorc, nie potrzebowa bynaj mniej nucych, dugich i pedantycznych opisw: Izabeli, cudnogadkiej krlowej ciao, Skoro trup straszliwy, w oczach twoich sprchniao: Jakie ludzkich pomp odmiany? 215

J a k o popi rwna pany! Nas nauczye. Widzc bowiem trup smrodliwy cudnej matrony! Take rzek, trupa widokiem tym przeraony: Jak ma wiat brzydko w sobie? W tym si teraz ucz grobie; egnam wiat tedy. Wic z trupi w koronie gow maluj ciebie...
(O w. Borgiaszu)

W tym wierszu autora Gosu wolnego w wizanej mowie... wida jak na doni, i tradycyjne, wywodzce si z estetyki gotyckiego naturalizmu" przedstawie nia zostaj na nowo uksztatowane w emocyjne, agre sywne obrazy. I tak zaraz po stwierdzeniu niezwykej urody krlowej ju nastpny wers przynosi brutalny kontrast, podkrelony jeszcze epitetem straszliwy". Rozkad ciaa odbywa si tu", teraz", jest reje strowany in statu nascendi, trup prchnieje" nie tylko w oczach witego, rwnie na oczach czytelni ka. Nastpne wersy wrcz zasypuj nas sowem trup", odmienianym na rne sposoby, wbijajc nam do gowy jego natrtne znaczenie. Rzeczywicie trud no si obroni" przed takim tekstem nawet dzisiej szemu czytelnikowi. Tak, to ju prawdziwa poezja emocji". Rudnickiego w gruncie rzeczy nie interesuj ju szczegy gnijcych zwok, koncentruje si cako wicie na grze" z emocjonalnymi reakcjami swojego odbiorcy. Podobnie uczyni pniej Jzef Baka, piszc swoj Uwag damom, ktra swego czasu takie wra enie zrobia na Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. 216

I znw nie skupia si na szczegach, wany by na tomiast efekt realnego zagroenia. Postawi wic swo je czytelniczki w pozycji przekski" dla arocznej kostuchy, ktra: Na fryzury Godne szczury Gotuje, Pudruje Siwizn, Zgnilizn. Tak, dostanie si w rce takiej persony" nie nale ao na pewno do przyjemnoci. Nawiasem mwic, uderza w tym wszystkim niesychana zacieko, z jak poeci-,,owcy dusz" starali si zniszczy wok siebie wszelkie przejawy ziemskiego pikna. Dominik Rudnicki nie oszczdzi nawet arkadyjskich ogrodw. W stylizowany pejza wkrada si u niego zagada:
Darmo szukasz zdrowia po ogrodach, Nie wysiedzisz w ywych fontan wodach ywota, choby Fawoni Rozla sodycz wdzicznej woni, Nie przyguszysz mierci swdu Ani powietrznego trdu.
(Pami na mier)

Ta troch niezdrowa fascynacja typem drastycznego naturalizmu", jaki przyniosy ze sob tradycje red niowieczne, przybieraa niekiedy posta zwykego obrzydzenia dla ciaa ludzkiego. Stanisaw Herakliusz Lubomirski, jakby chcc sprowokowa wulgarnoci 217

swojego czytelnika, pisa w Elegii ... III z Myli o wiecznoci:

Nie jeden w tyle, sowicie odtoczy Po cnych obiadach, co ci wiat gotuje Co dzie kloaka biedna skonfuduje. Ciao pieszczone o jak potem cuchni Robak ci uje po krlewskiej kuchni.

Ksidz Jzef Baka uj to znacznie krcej: Nic po stroju Czek wr gnoju [...] Lubomirski i autor Uwag rzeczy ostatecznych... przypomnieli tu rozpowszechniony w pnym red niowieczu pogld, i ciao ludzkie to tylko worek z ajnem. Czy sam autor Ermidy by o tym rzeczy wicie przekonany, czy tylko chodzio mu o przedsta wienie obrzydzenia jako efektu samego dla siebie to sprawa warta chyba zastanowienia. Owych tradycyjnych redniowiecznych tematw pojawio si w poezji pnego baroku znacznie wicej. Tak na przykad obok kultu maryjnego ze zdwojon si rozkwita kult witych, szczeglnie nowych" witych z zakonu jezuitw, jak to ma miejsce w ca ym cyklu wierszy Dominika Rudnickiego, opartych na konwencjonalnym schemacie opisu cudw i marty rologii. Nie mniej czste byo nawizywanie do form obrazowania charakterystycznych dla pnorednio wiecznej mistyki. Niekiedy byy to nawet do sub-

218

telne impresje wietlne, jak na przykad u Lubomir skiego w Elegii ... IV: Ale Bg do mnie jako piorun leci, I lody topi, i ogie mj nieci, I noc rozpdza, a mnie w wiato stroi [...] Najczciej jednak powtarzano tradycyjne motywy Chrystusa-Pelikana czy te Chrystusa-Baranka', my jcego si w krwawej ani, lub w typie mistyki Ruysbroecka obrazy godu" i pokarmu", ktre niekiedy, jak na przykad u Jabonowskiego, granicz niemale z kanibalizmem":
Dae ciao mj Jezu tyrastwu w potraw Gowa, grzbiet, nogi, rce, nie do mu na straw
(Z boku jego wczni po mierci otworzonego..., 3)

Najciekawsze przedstawienie tego typu odnajduje my w Tekcie o Najwitszym Sakramencie... Jzefa Baki:
Jezu, Ty matka, nas mierci rodzcy Niebu, sam ciaem, krwi mlekiem karmicy; Usta i serce w Twe piersi przebite, Na pokarm duszom akncym odkryte, Wlepiam zgodniay, szukajc posiku Abym nie sabia przy bliskim lat schyku W drodze mej wiecznoci.

Niezwyk ekspresj tego obrazu uzyska poeta po przez zastosowanie bardzo miaej (bo oddalonej a o dwa wersy) przerzutni, w efekcie czego mistyczny "kanibalizm" autora Uwag mierci niechybnej robi

219

wraenie autentycznej arocznoci". Rozadowanie zawieszonej przez przerzutni intonacji jest bowiem energi, z jak zgodniay" bohater liryczny wlepia usta" w ciao Chrystusa. Poezja emocji." potrafia wic wykorzystywa na swj sposb nawet tradycyj ne pomysy mistykw. We wszystkich tych wypad kach sama obrbka literacka owych motyww miaa bowiem charakter taki sam, co i w omwionych po przednio tematach pasyjnych 23 .
III

Wypada si teraz przez chwil zastanowi nad rdami, skd czerpano te tradycyjne elementy. Przy okazji Lubomirskiego wspomnielimy o hymnografii aciskiej. Niewtpliwie bya to dziedzina wci je szcze ywa w baroku. Rudnicki dla postaci Matki Bo skiej uywa konwencjonalnych okrele: gwiazda morska", ulica niebieska", od ktrych a roi si w pitnastowiecznych pieniach maryjnych nawizu jcych do synnego hymnu Ave maris Stella (przeo onego na nowo w kocu XVI w. przez Stanisawa Grochowskiego). Zreszt sam autor Gosu wolnego w wizanej mowie... przerobi nie mniej znane: Jesu dulcis memoria..., Lauda Sion..., Adoro te latens Dei tas... i Clara dies Pauli... Wypada take wspomnie o kancjonaach, w ktrych w kocu wieku XVII i przez cay prawie wiek XVIII wrd przedrukowy wanych pieni wci jeszcze zamieszczane byy nie ktre znane utwory redniowieczne. Tak na przykad 220

w Kancjonale to jest pieniach chrzecijaskich... (To ru 1697) znajdujemy midzy innymi pie: Jezus Chrystus, Bg Czowiek, mdro Oca swego... (w re dakcji zblionej chyba najbardziej do wersji Walen tego z Brzozowa) oraz Mdro Ojca Wszechmogce go... Wydany w Krlewcu w 1742 roku Kancjona to jest ksigi psalmw i pieni duchownych... poza wspo mnianymi powyej Godzinkami przynosi take w nie co zmodyfikowanej formie (zmieniony drugi wers) znan pie redniowieczn Przez Twe wite zmar twychwstanie... (pochodzc by moe jeszcze z XIV wieku) oraz inne, pniejsze, takie jak: Powsta, ka da duszo wierna... czy Rozmylajmy dzi, wierni chrzecijanie... (take ze zmianami w kilku wersach). Utwory te przedrukowywano nawet w drugiej poo wie XVIII wieku, jak to ma miejsce na przykad w wydanym we Wschowie w 1782 roku Kancjonale to jest ksigach psalmw i pieni duchownych... Jeeli chodzi o ostatni z wymienionych tu pieni, to jej trawestacj jest znana satyra polityczna czasw sa skich Pie postna nabona o Koronie Polskiej, przy pisywana autorowi Gosu wolnego w wizanej mowie... Wszystko zdaje si wskazywa na to, i poeci pnego baroku musieli zupenie niele zna nasz rodzim twrczo literack redniowiecza. Rudnicki w Afekcie pokutujcej duszy wyranie parafrazuje fragment Skargi umierajcego, w pieni o w. Tade uszu przytacza natomiast list Abagara, znany z Roz myla przemyskich 24. 221

Do Skargi umierajcego i zamieszczonego w niej obrazu konajcego, otoczonego przez rodzin (ktra tylko czeka na to, aby zawadn jego majtkiem) na wizuje take Lubomirski w Elegii... X i Bolesawiusz w Przeraliwym echu trby ostatecznej. Poezja cza sw saskich doczekaa si nawet swojej wersji Roz mowy Mistrza ze mierci. Jest ni oczywicie Sno pek na polu ycia... Elbiety Drubackiej. Identyczny jest na przykad ukad treci. Pustelnicy Sylwii uka zuje si mier, przedstawiona jako rozkadajce si zwoki. Opowiada jej o swoich narodzinach w raju, po czym roztacza przed przeraon kobiet obraz swojej wszechwadzy. Zbienoci dotycz nawet drobiazgw. mier jest tak samo jak w Rozmowie Mistrza... prze wizana brudn chust. Drubacka wspomina nawet o upieczeniu koacza". Szczeglnie ciekawy przypadek nawizywania do spadku polskiej poezji redniowiecznej prezentuje sob barokowa kolda zatytuowana Babusia idc do Szopki piewa Tatusiowi z Matusi. Jest to albo au tentyczny tekst ludowy, albo bardzo zrcznie podro bione naladownictwo, szczeglnie jeeli chodzi o typ obrazowania i jzyk, posiadajcy szereg cech gwaro wych. Jednoczenie utwr ten a w czterech strofach jawnie nawizuje do Bogurodzicy i w caoci mona go waciwie uzna za ludow parafraz tej najsyn niejszej pieni polskiego redniowiecza. Przywyklimy do traktowania Bogurodzicy jako przykadu stylu wysokiego", uroczystego w poezji redniowiecznej. Kolda barokowa odkrywa" w niej przede wszyst222

kim utwr ludowy", co ju jest widoczne na samym pocztku tekstu:

Adamie ty Boy kmieciu, co siedzis u Boga w wiecu, mdle si za nami dziemi twymi grzesnymi. Boci ty nas tatka, Jewa nasa matka, lecie nam zrobili, niecie nas zrodzili. Nie wytrwaa matko zakazane jabko urwaa, jedlicie i wy miy tatko.
(Kant. Chyb. nr 195)

Niewtpliwie poezja dewocyjna i religijno-umoralniajca pnego baroku bya wietn przechowalni" tych wszystkich redniowiecznych motyww i pomy sw. Niekiedy moemy zaobserwowa ich infiltracj na gatunki pokrewne. Wida to na przykad w karie rze mistycznego symbolu Pelikana. Stosowany by nagminnie w aciskiej poezji redniowiecznej, cho ciaby w hymnach w. Tomasza z Akwinu, dla ozna czenia postaci Chrystusa. W tyme rozumieniu zosta zawiadczony take i w polskiej poezji redniowiecz nej, jak na przykad w znanej pieni Radoci wam powiedam, nazwanej przez Aleksandra Brcknera "skadem Sopuchowskiego". Take i w pnym ba roku czsto jeszcze poeci uywaj tego symbolu w znaczeniu pierwotnym. Tak jest w Emblematach Zbigniewa Morsztyna lub w wierszach Dominika 223

/ Rudnickiego. Jednoczenie zaczyna on przenika do poezji konsolacyjnej tych czasw. Wacaw Potocki na przykad w kilku utworach powiconych zmarym dzieciom, z wyranym upodobaniem przedstawia sie bie samego jako pelikana, rozrywajcego dziobem wasn pier. Z drugiej jednak strony pamita autor Ogrodu fraszek o pierwotnym znaczeniu symbolu, std charakterystyczne dla jego poezji rozrnienie na pelikana" i Zotego Pelikana":
Nie w, ale zabia troje mi mier dziatek, Pierwej dwoje, a teraz wzia i ostatek. Nie pomogy lekarstwa i ziemskie apteki, Gdzieby krew ojcowskiego serca takie leki Moga mie, jakie maj pelikani w swojem! Dzi by chtnie rki swej umiera zabojem. Niech ciao, niech mier serce w drobne ksy sieka, eby wskrzesi i dwign grobowego wieka. [ ] O, Zoty Pelikanie na krzyowym drzewie, Nie daj mrze moim dzieciom w Ojca swego gniewie, Niech skromnie znosz ten krzy, ktry na mnie kadziesz, Wydrzy mierci paczliw, wydrzy moj kradzie.
(Prywata smutnego ojca z okazyjej pelikana)

Skrupuw tych nie mieli ju poeci nastpnych po kole. Wojciech Chrciski nie zawaha si nawet nazwa zmarej ony podcit kos pelikanic". Warto moe jeszcze wspomnie, i w pnym ba roku temat pasji coraz mielej zaczyna wkracza do wczesnych kold, a wic utworw, ktre niejako z zaoenia powinny posiada nastrj radosny. Pre tekstem by tu pomys, i niewygody wieku niemo224

wlcego Chrystusa s prefiguracj pniejszych cier pie na Krzyu. Skorzysta z niego midzy innymi Stanisaw Herakliusz Lubomirski w jednym z utwo rw (Obraz Mki Jezusowej z niewczasw Jego Na rodzenia wykonterfektowany) wchodzcym w skad przypisywanych mu Melodii duchownych. Rozbudo wany obraz pasji, wraz z mnogoci naturalistycznych" szczegw, odnajdujemy te w koldzie Pro gnostyk z lamentem nad Dziecin Bogiem. Tekst po chodzi prawdopodobnie z czasw saskich, na co zdaje si wskazywa warstwa sowno-stylistyczna (wraz z charakterystycznymi rigorami", imposturami", "junkturami" itp.). Owa pnobarokowa kolda jest w ogle jakby syntez wczesnej poezji religijnej i umoralniajcej. Do tematyki zwizanej z wydarzeniami betlejemskimi wprowadzono bowiem obok motywu pasji take nie mniej popularny, mwicy o ndzy ludzkiego ywota. Anonimowy autor wyszed po pro stu ze susznego poniekd zaoenia, i Chrystus by take czowiekiem", a wic i do niego odnosi si mo tyw vanitas". Zwraca si wic do Dziecitka Jezus:
Oj, co Ci to czeka? J a k kadego czeka, gd, chd, ndza, prace, mier potem skoacze. Kiedy trudy zmorduj, bole wskro zalteruj, ywot sam bdzie szkodzi. al mi Ci Paniczu, e w tym zagraniczu zjawi si tuaczem, gdzie rado i z paczem, zimno z ciepem kontruje, mier z yciem koncertuje, nie masz nic statecznego.
(Kant. Chyb. nr 291)
8

Poezja pnego baroku

225

Poza tekstami redniowiecznymi, k t r e stanowiy niewtpliwie najwaniejsze rdo inspiracji dla poe tw pnego baroku 2 8 , wymieni take naley impor towan siedemnastowieczn l i t e r a t u r dewocyjn, szczeglnie jezuick, chocia jej wpywy nie byy znw tak bardzo istotne, jak si niekiedy sdzi. P o uczajcym p r z y k a d e m jest poemat Juniewicza Re fleksje duchowne na mdry krla Salomona o doczes noci wiatowej sentyment... Na pierwszy rzut oka wydaje si, e pisa go polski poeta, trzymajc do sownie w rku znany utwr J a k u b a Baldego Sen y wota ludzkiego..., k t r y doczeka si u nas a kilku rnych tumacze. W identycznej kolejnoci powta rza Juniewicz poszczeglne motywy: Troi, siedmiu cudw wiata, wylicza synnych wodzw itp. Korzy sta prawdopodobnie z anonimowego tumaczenia wy danego w Warszawie w 1697 roku, o czym wiadczy szereg zbienoci frazeologicznych. Dla p r z y k a d u : Sen ywota ludzkiego...

To czytajc, przecz si dsasz Dugie gryzc paznogcie Ach cho szczcie zbyt potrzsasz 27 Na pianach wspierasz okcie [...] Refleksje duchowne... Juniewicza:

Czego si dsasz I bem potrzsasz Marny czowiecze. Masz si za pana A ropa, piana Gnj z ciebie ciecze [...]

226

Wystpujce niekiedy u Baldego do drastyczne obrazy, jak na przykad opis starca, s tylko niewin na, igraszk w porwnaniu z makabrycznymi pomy sami polskiego poety, ktry konsekwentnie dy do kracowego, wstrzsajcego zderzenia sprzecznych emocji i odczu estetycznych. Wszystkie te zabiegi Przypominaj natomiast niektre przedstawienia charakterystyczne dla neogotyckiego" nurtu baroko wej sztuki polskiej. Szczeglnie bliska tu si wydaje synna, oddana w paskorzebie, wersja taca mierci z kocioa w Tarowie, z poowy XVII wieku. Niezna ny artysta w kolejnych przedstawieniach wyranie podkrela kontrasty, zestawiajc na przykad rozka dajce si zwoki z bardzo elegancko ubranym szlach cicem. Podobne efekty uzyskuje take Juniewicz:
Przy cikim wstydzie, Gnijesz w ohydzie Po skocznym balu.

Tak samo czyni Baka:

Dzisiaj rozkosz i bogactwo, Jutro ropa i robactwo.
(Uwaga nikczemnoci wiata)

Barokowych tacw mierci zachowao si kilka: na przykad malowida w krakowskim kociele Ber nardynw czy te w klasztorze Augustianw. Moe my zatem przypuszcza, e jednym ze rde inspiru jcych naszych poetw pnego baroku by w neogotyzujcy nurt wczesnej sztuki i architektury. Na tomiast wspomniane ptno z kocioa Bernardynw w Krakowie posiada take w pewien sposb wymiar 227

literacki". W poszczeglnych kwaterach tego wiel kiego obrazu (koniec XVII lub XVIII wiek) umie szczono rymowane czterowiersze sowa zaprosze nia do taca, jakimi mier zwraca si do przedsta wicieli rnych stanw i zawodw.
IV

Z interesujcym nas tutaj zagadnieniem odrodze nia si tradycji gotyckich w poezji schyku baroku wie si jeszcze jedna, do intrygujca sprawa. Jest ni zaskakujcy poniekd fakt, e proces ten zaczyna si akurat w tych samych latach, gdy wraz z powie ci Korczyskiego i anonimowym poematem Pochwa' a piersi pojawiaj si u nas pierwociny literackiego rokoka, a wraz z przekadem bajek La Fontaine'a, do konanym przez Krzysztofa Niemirycza, objawy owie ceniowego klasycyzmu. Co wicej, w okresie saskim interesujce nas redniowieczne" tradycje cakiem harmonijnie wspistniej z tymi nowymi kierunka mi, niekiedy w obrbie jednego tekstu, czego najlep szym przykadem jest twrczo Elbiety Drubackiej. Zreszt i pod tym wzgldem literatura nie stanowi jakiego wyjtku. Wystarczy tu przypomnie feno men lwowskiej rzeby rokokowej, w ktrej lekko i elegancja ruchw w przedziwny sposb poczona zostaa z dynamicznym, ostrym modelunkiem kraw dzi i fadw szat, nawizujcym wyranie do dzie go tyku z okresu tak zwanego stylu amanego. Tak wic znaczne nasilenie wystpowania elementw wywo dzcych si z tradycji pnego redniowiecza, charak228

terystyczne dla poezji i sztuk plastycznych, wie si w jaki sposb z oglnym kryzysem estetyki dojrza ego baroku waciwym przeomowi XVII i XVIII stulecia. Cakiem wic moliwe, e owo tak bardzo inten sywne odycie tradycji redniowiecznych spowodo wane byo faktem, i w pewnym momencie baroko wi poeci dostrzegli w sztuce gotyku po prostu wietne rdo wszelkiego rodzaju mocnych" efektw este tycznych. Oczywicie nie moemy tu lekceway wa lorw umoralniajcych, jakie niosy ze sob te moty wy, bardzo przydatne w literaturze dydaktycznej. Jednak chyba nie one byy tu najwaniejsze. Zwrmy uwag na do istotne przesunicie akcentw, ja kie nastpio w porwnaniu z wczesnym barokiem. Upraszczajc ca spraw mona by powiedzie, e o ile w okresie potrydenckim gwny nacisk pada na kontynuacj surowej dydaktyki redniowiecza (prze jawia si tutaj ch bycia uznanym za spadkobier cw idealnego Kocioa redniowiecznego), o tyle u schyku epoki baroku na czoo zdecydowanie wysu waj si emocje estetyczne. Posumy si przykadem. Wszyscy pamitamy wiersz Spa Szarzyskiego: Na pis na statu, albo obraz mierci. Przytoczmy jego zakoczenie:
Prawda, e nie wiecie, Jeli nie przymierza Ta sroga szampierza Ktremu do szyje. Strze sie: oto bije2 8 .

229

A teraz ten sam motyw w wydaniu pnobarokowym, pira Dominika Rudnickiego:

Dalej w nogi! mier si goni, A flaszka zanadrzem dzwoni. Hup stary hup... Hup stary hup hup
{Staro czasem rado, W teje materii)

Rnice s do istotne. U Spa osobiste zaangao wanie, powaga i groza. U Rudnickiego natomiast pr ba stworzenia artobliwego dystansu i denie do ka rykatury. Oczywicie sam autor Gosu wolnego w wi zanej mowie... artuje nie tyle z samego zjawiska mierci, co daje wersj parodystyczn redniowiecz nego przedstawienia kociotrupa z kos, cigajcego i cinajcego nieszcznikw. Podobnie dzieje si i w Uwagach mierci niechybnej Jzefa Baki, ktre w caoci s jakby artobliwym przetworzeniem go tyckiego motywu taca mierci. W obu wypadkach punktem wyjcia jest nie tyle konkretne zjawisko, co pewna tradycja kulturowa, ktr poeta podejmuje, ale jednoczenie w duym stopniu przeksztaca. Jest to dialog, ktry nawizuje wraliwo ludzi pierwszej poowy XVIII wieku z estetyk, charakterystyczn dla sztuki gotyckiej. Wracajc do naszej konfrontacji, wypada stwier dzi, e o ile Szarzyskiego interesowaa gwnie teza: ycie doczesne to tylko niefortunna ucieczka przed mierci, o tyle poeci sascy skupili sw uwag przede wszystkim na tym, co nowego mona wykrzesa" z tradycyjnego motywu taca mierci. 230

Owe przeksztacenia, jakich dokonywali pisarze pnego baroku, nie zawsze szy w kierunku artu i karykatury. Nie mniej czsto polegay one na po tgowaniu i hiperbolizacji. To, co w sztuce gotyckiej istniao tylko w zarodku, byo zazwyczaj rozpalone do czerwonoci, przybierajc czsto ksztaty przywou jce na myl dziewitnastowieczny ekspresjonizm. z przedstawieniami taca mierci zwizany by za zwyczaj odwieczny archetyp gada-demona. Tej tra dycji wiernie trzyma si jeszcze Hieronim Morsztyn w swym wczesnobarokowym poemacie wiatowa roz kosz:
Miasto sug, ktrych wielkie staway gromady, Bdzie orszak z rozlicznej gadziny szkarady. Robak, w i jaszczurka pastwi si zgniego Czonki ciaa, niestety, na cze wiata tego 29 .

Natomiast w czasach saskich to ju nie wystar czao. Ksidz Baka podwaja lub nawet potraja pewne elementy czy atrybuty, potgujc tym samym efekt brzydoty i odrazy. Jest to jakby potworno podnie siona do kwadratu:
Rarg straszydo grzech i plemi piekielne, Jaszczur, jaszczurka, tym srosza, e subtelne Monstrum padalec, w paszczyk dobra uwity. Je, gryzie, rani robak sumnienia skryty [...]
(Do czytelnika)

w estetyzujcy stosunek do tradycji gotyckich jest szczeglnie charakterystyczny dla twrczoci Elbiety Drubackiej. Stwierdzilimy poprzednio, e jej Sno231

pek na polu ycia ludzkiego... nawizuje do Rozmowy Mistrza ze mierci. Tak, ale nie jest to tylko proste naladowanie. Poetka wyranie delektuje si i bawi podrabianiem" redniowiecza. Std te subtelne ak centy artu, zamaskowane w utworze, o czym wspom niaem ju w jednym z poprzednich rozdziaw. Poza tym Drubacka z makabrycznego przecie przedsta wienia tworzy elegancki bibelot, gdy jej wyobrania poetycka podruje w gruncie rzeczy po krainie w czesnych romansw. To ju cakiem nowa wraliwo, charakterystyczna dla ludzi pierwszej poowy XVIII wieku (do sprawy tej wrcimy jeszcze w rozdziale po wiconym rokoku). Skoro za jestemy przy omawianiu sposobu funk cjonowania tradycji redniowiecznych we wczesnym i pnym baroku, to wspomnie te naley o jeszcze jednej, bardzo istotnej rnicy. Bez wzgldu na r da i sposb, w jaki pojawiy si tradycje rednio wieczne, pocztkowo w ich wykorzystywaniu domi nuje gwnie naladowanie kontynuujce struktury formalne wzorcw lub przynajmniej do nich si zbli ajce. Dopiero w pnym baroku obok tego pojawia si take na szersz skal zjawisko twrczych prze ksztace. Posumy si w tym miejscu przykadem motywu pasji i kultu narzdzi mki Paskiej. Poczt kowo wykorzystuje si je w formie zblionej do tej, jaka bya charakterystyczna dla literatury wiekw rednich, to znaczy w tym szczeglnym przypadku z uwypukleniem waloru narracyjnego, utrwalonego przez takie gatunki, jak godzinki, misteria czy te 232

tak zwany redniowieczny romans duchowny". Owa "narracyjno" czy te epicko opracowania tych te matw miaa sprzyja dugotrwaemu rozpamitywa niu mki Chrystusa przez czytelnikw, co byo gw nym celem, do jakiego dyli wczeni pisarze. Podobnie postpowali te poeci wczesnego baroku. Grochowski tworzy Hierozolimsk processy, Kasper Miaskowski natomiast do szeregu swoich utworw takich jak Elegia pokutna do Najwitszej Panny i Matki czy te pieni Erato z Rotu na narodzenie Syna Boego wprowadza motyw pasji opracowany wanie w sposb epicki, jako poetyck narracj. Co Wicej, poeta ten daje pierwsz u nas prb baroko wej mesjady, chrzecijaskiego eposu opartego na Pimie witym. Mowa oczywicie o Historyi ... gorz kiej mki i okrutnej mierci Boga wcielonego Jezusa Pana. Mesjada jest gatunkiem wystpujcym i prze ywajcym bujny rozkwit podczas caej epoki baroku. Z bardziej znanych utworw wymieni tu mona Je zusa Nazareskiego... Szymona Gawowickiego, wia ta naprawionego ... historyj wit... ksidza Walen tego Odymalskiego czy te cao, ktrej fragment stanowi Nowy zacig... Wacawa Potockiego. Jeszcze w latach szedziesitych XVIII wieku powstaje ol brzymia machina", Historia Starego i Nowego Testa mentu pira Stanisawa Leszczyskiego. Obok tych, trwajcych przez ca epok, narracyj nych opracowa motywu pasji i kultu narzdzi mki Paskiej w pnym baroku pojawiaj si take prby innego typu struktur formalnych. Mam tu na myli 233

przede wszystkim omwione przed chwil Poezje postu witego... Stanisawa Herakliusza Lubomir skiego; cykl, w ktrym powysze motywy stay si elementem swoistej gry literackiej, charakterystycz nej dla poetyki seicentyzmu, tak jak w Sonecie na ca Mk Pask, w ktrym narzdzia tej mki stay si klockami" wykorzystanymi do zbudowania kun sztownej kompozycji acuchowej; czy te w epigra matach skonstruowanych na tej zasadzie, e kady z nich ujmuje ktry z epizodw ewangelicznej hi storii w ramy konceptu. Powstaje pytanie, skd owe rnice pomidzy wczesnym a pnym barokiem w traktowaniu trady cji redniowiecznej. Ot Stanisaw Herakliusz Lubo mirski pisa w czasach, gdy zwycistwo kontrrefor macji byo cakowite i ugruntowane. Mg wic po zwoli sobie na estetyzujce potraktowanie i zinter pretowanie spadku po literaturze wiekw rednich. Gdy tworzyli Sp Szarzyski i Kasper Miaskowski, tradycj redniowieczn reaktywowano gwnie dla celw dydaktycznych i propagandowych. By to prze cie sterowany przez teoretykw potrydenckiej prze miany kulturowej powrt do surowej moralistyki i ducha Kocioa redniowiecznego, do idealnej epoki jeszcze przed rozamem, jakiego dokonaa reformacja. Naleao si do tych wzorcw odwoa moliwie wier nie. Poeci czasw saskich natomiast do czsto ekspo nowali sam proces twrczego przeksztacania tradycji przejtych ze sztuki gotyckiej. Byli ni zafascynowani 234

jako stylem o niesychanie silnych napiciach emo cjonalnych, gdzie zatarta zostaa granica midzy pik nem a potwornoci. Te elementy interesoway ich zdecydowanie najbardziej i dlatego w wybirczy spo sb wypreparowali je z tradycji redniowiecznej, po czym wczali w wiksze struktury o barokowym lub nawet rokokowym charakterze, przystosowujc jed noczenie do potrzeb poezji emocji". Oznaczaoby to. i dla przeamania, lub dla rozszerzenia dotych czasowego modelu wraliwoci estetycznej, czyli dla zrobienia kroku do przodu, signito do bardzo za mierzchej, bo redniowiecznej tradycji. Jest to zja wisko paradoksalne, ale wanie tego typu paradoksy byy niezwykle charakterystyczne dla czasw saskich. Jak wykazaa swego czasu Paulina Buchwald-Pelcowa, w przebudowie wzorca kultury, jaki si w tych czasach dokonywa, w rwnej mierze posugiwano si nie tylko nowym" ale i starym". Stare" to nawi zywanie do rodzimych tradycji z XVII i XVI wieku 30. W naszym szczeglnym przypadku byoby to sig nicie jeszcze gbiej w pokady ojczystej kultury, a do wzorca estetyki pnego redniowiecza. Przy czym miano prekursora naley si tu prawdopodobnie Stanisawowi Herakliuszowi Lubomirskiemu. On pierwszy na wiksz skal rozpocz poszukiwania wrd tradycji redniowiecznych i to, co w jego cza sach egzystowao ju tylko w dziedzinie pimiennic twa jarmarcznego, na nowo przenis do literatury wyszego lotu. Stao si tak dziki temu, i poprzez dokonane przeksztacenia owe tradycyjne elementy 235

zmieniy si pod jego pirem w nowe rodki poetyc kiego wyrazu. Piszc o prekursorstwie Lubomirskiego trzeba jednak doda, i w odrnieniu od poetw cza sw saskich dla autora Ermidy by to tylko jeden z wielu modeli pisarstwa, jakie kolejno wyprbowywa, jedna z licznych masek, jakie przywdziewaa ta bogata i skomplikowana osobowo. Gdy mwimy o tradycjach redniowiecznych", czy te gotyckich" w poezji tego okresu, naley to ro zumie tylko jako okrelenie umowne. Cakowite po wroty" s w sztuce i w literaturze niemoliwe. Poeci pnego baroku stworzyli swoj wasn wizj gotyku, nie tylko zupenie odmienn od pniejszej, charakte rystycznej dla wczesnego romantyzmu, ale nawet r nic si w pewnym stopniu i od tej z pocztkw wie ku XVII.

Rozdzia V

POMIDZY PRYMITYWIZMEM A KUNSZTOWNOSCI

Jedn z tendencji wyznaczajcych kierunki poszu kiwa poezji pnego baroku stao si denie do co raz mielszego, coraz peniejszego wykorzystywania Wzorcw literatury popularnej, w szczeglnoci za technik pieni ludowej. Poeci religijni czasw saskich, tac y jak Juniewicz, Rudnicki czy Baka, szukali tu przede wszystkim silnych" rodkw, majcych na celu przeamanie bariery obojtnoci ze strony czy telnika, rodkw, ktrych, jak wspomnielimy po przednio, nie zawsze ju mogy dostarczy starzejce si" modele obrazowania poetyckiego charaktery styczne dla dojrzaego baroku. Ich zainteresowanie folklorem wypywao wic z tych samych pobudek, co i omwione w poprzednim rozdziale wiadome na wizywanie i wykorzystywanie tradycji gotyckich. Oczywicie samo zjawisko nie ogranicza si bynaj mniej do tego nurtu, ktry nazwalimy poezj emo cji", tak jak zreszt nie ogranicza si tylko do litera tury. Mamy tu do czynienia z pewn przemian oglnokulturow, z rodzc si mod na ludowo w sfe237

rze obyczaju, muzyki, literatury, mod, ktrej pierw sze symptomy notujemy ju w XVII wieku, a ktra posta dojrza przyjmuje w stuleciu nastpnym, na zwanym przez Czesawa Hernasa wiekiem prefolklorystyki polskiej" 1 . Oczywicie w tym caociowym obrazie pnobarokowa poezja emocji" stanowi tylko niewielk czstk, wart jednak zwrcenia uwagi ze wzgldu na swoist skrajno eksperymentw. Zainteresowanie ludowoci, waciwe czasom je szcze przed epok romantyzmu, od dawna skupiao na sobie uwag badaczy; powstao szereg cennych prac na ten temat, midzy innymi Czesawa Hernasa, Marii Eustachiewicz, Aliny Nowickiej-Jeowej, by wymie ni tylko te najbardziej zwizane z literatur baro kow 2. Rzecz znamienna, w wypowiedziach czsto argumentem pozwalajcym uchyli utrwalon w tra dycji, acz niesuszn, jednostronnie negatywn ocen polskiej literatury czasw saskich jest wanie fakt zbieractwa pieni ludowych oraz adaptacji tych wzor cw w literaturze oficjalnej pnego baroku. Maria Eustachiewicz pisze nawet, e zjawisko to najsilniej podwaa dotychczasowe utarte opinie o obskurantyz mie i barbarzystwie saskim" 3. Poniewa owa siedemnasto- i osiemnastowieczna moda na ludowo zostaa do dokadnie przebadana i w literaturze naukowej przyjmowana jest na og bez wikszych zastrzee jako rzecz dowiedziona, w tym miejscu ogranicz si jedynie do przypomnie nia, w charakterze wstpu, kilku wybranych faktw i konstatacji z tej dziedziny. 238

Niech do wzorw zachodnioeuropejskich, poszu kiwanie rodzimoci i swojskoci, charakterystyczne dla formacji kulturowej, jak by sarmatyzm, wszyst ko to poczwszy od zarania epoki baroku prowadzio do coraz silniejszego, obustronnego zblienia pomi dzy kultur szlacheck a kultur chopsk. Wzajemne oddziaywanie byo szczeglnie silne na linii wie szlachecki zacianek. Do dworkw wkracza ludowa muzyka i poezja. Zabawom tanecznym towarzysz, obok nowych kurantw i padwanw, pieni zwane wiejskimi: ludowe erotyki, groteski, polsko-ruskie dumki itp. Rodzi si swoisty model kultury masowej, Przy czym rol porednikw peni w rwnej mierze tanie straganowe druki, rkopimienne piewniczki, zawierajce modne szlagiery", jak i repertuar w drownych muzykantw czy te teatrw jarmarcznych. W drugiej poowie XVII wieku pie ludowa jest ju modna wrd szerokich mas spoeczestwa szla checkiego. wiadectwo tego stanu rzeczy przekazuje nam szereg tekstw z tego okresu, na przykad frasz ka Wacawa Potockiego Co byo ciko pocz, nie chce si pokin z Moraliw czy te fragment o mi skiej kapeli z cymbaem" z pamitnika Krzysztofa Zawiszy. Wtedy prawdopodobnie pie ludowa przenika take na dwr magnacki, a nawet krlewski. Wiadomo na przykad, e Jan III Sobieski mia u sie bie piewaczk, o nazwisku Kaczorowska, ktra spe cjalizowaa si w wykonywaniu repertuaru ludowe 4 go . Ciekawym przejawem ycia kulturalnego w XVIII wieku byy tak zwane wiejskie festyny, ma239

jce charakter jakby inscenizacji, w ktrych chopi grali role aktorw. Podczas festynu w 1765 roku, urzdzonego w Mocinach przez Moszyskiego na cze krla Stanisawa Augusta Poniatowskiego, wietne towarzystwo, po przeprawieniu si odziami na drugi brzeg Wisy do wsi Tarchomin, miao mo liwo ogldania wiejskiego wesela (nie wiadomo czy prawdziwego, czy te tylko sfingowanego). W czasie festynu w Siedlcach, w 1783 roku, urzdzonego przez Ogiskich, krl wstpi" do chopskiej zagrody, gdzie wieniacy, porzuciwszy codzienne zajcia witali go swoimi pieniami, skadali mu ubogie dary itp. 5 Niewtpliwie najwaniejszym jakociowo przeja wem w interesujcej nas dziedzinie jest pojawienie si w pierwszej poowie XVIII w. wiadomego zbie ractwa pieni ludowych. Czesaw Hernas w antologii doczonej jako drugi tom do jego pracy W kalino wym lesie opublikowa materia z kilku rkopimien nych piewnikw i jednego drukowanego, pochodz cych z XVIII wieku. Zbiorki te w caoci lub w znacz nej czci zawieray autentyczne teksty ludowe lub stylizacje. W antologii znalazy si midzy innymi: tak zwana Sylwa radomszczaska z lat 1699-1703, dwa zbiorki Adama Kpskiego powstae w latach dwudzie stych XVIII wieku, Pieni rne... zwane te piew nikiem warszawskim" z drugiej poowy wieku, Kra kowiak w swojej postaci druk z 1754 roku, Nie ktre wiatowe pieni... spisane przez Tomaszczyka w Krlewcu w 1798 roku. Zbiorki Kpskiego, autora pniejszych Myli o Bogu i czowieku..., s przyka240

dem twrczego zbieractwa tekstw ludowych. Swiadczy o tym parodia pieni obrzdowej jego pira zamieszczona w Pieniach wiejskich 6. Podobnie, ale na duo wiksz skal i z daleko bardziej posunitymi konsekwencjami, postpowa jezuita Dominik Rudnicki. W czasie ostatniej wojny zaginy dwa jego Rkopimienne piewniki polsko-ruskie z dwch Pierwszych dziesicioleci XVIII wieku. Zachowa si jedynie opis katalogowy ich zawartoci oraz nieliczne, wyrywkowe przedruki 7 . Nawet tak fragmentaryczne informacje s niezwykle wanym skadnikiem, umoliwiajcym prawidowe odczytanie twrczoci autora Gosu wolnego w wizanej mowie... Do sprawy tej wrcimy jeszcze za chwil przy okazji omawiania metod adaptacji. Jak wspomniano na wstpie, przenikanie si kultury szlacheckiej i chopskiej byo wzajemne. Modele poezjji oficjalnej, barokowej, docieray na wie najczciej za porednictwem melodii, czsto te pozostaway w tym rodowisku pod postaci parodii. Naj waniejszym jednak kanaem" przez ktry kultura warstw wyszych, w szczeglnoci za wczesna kultura religijna docieraa do chopw bya zakrojona na szerok skal dziaalno edukacyjna prowadzona przez Koci katolicki. Wizao si to z dzialnoci misyjn na wsi, przypadajc na drug poow wieku XVII i na wiek XVIII. Duchowni, chcc dotrze z prawdami wiary do chopw, musieli poko barier jzykow. Literatura ludowa miaa bo wiem swj wasny kod", korzeniami sigajcy do 241

czasw prasowiaskich, a przy tym cakowicie od powiadajcy chopskiej mentalnoci. W ten sposb w dobie baroku zrodzia si literatura religijna prze znaczona dla szerokiego krgu czytelnikw, ze spo ecznoci wiejsk wcznie, oparta na zasadzie ktr Czesaw Hernas w swej ksice nazwa metod wzajemnej adaptacji" bdcej prb przystoso wania wykadu do owego ludowego kodu". Autor W kalinowym lesie rozrnia jakby dwa typy zabiegw. Pierwszy, prostszy, polegajcy na wtopie niu w tradycyjny, obrzdowy tekst nowych zwrotw i sformuowa, ktre zamieniaj pierwotny przekaz magiczny w utwr, jeeli ju nie o charakterze mo dlitewnym, to przynajmniej zgodnym z prawdami wiary. Druga metoda, bardziej skomplikowana, pole gaa na przedstawieniu cakiem nowego, religijnego tekstu, tyle tylko, e opracowanego i jakby rozpisa nego na tradycyjny kod", charakterystyczny dla fol kloru. Do pierwszego z tych typw zaliczy Czesaw Hernas midzy innymi utwory takie, jak Ludycje wiene z 1543 roku i barokow kold W dzie Bo ego Narodzenia rado wszystkiego stworzenia, opar t na bardzo starym motywie ptaszego wesela. Do drugiego, obok antyfolklorystycznych adaptacji ksi dza Brzeaskiego, nale przede wszystkim baroko we pastoraki z Symfoniami anielskimi abczyca na czele, a take utwory Dominika Rudnickiego i Jzefa Baki 8 . Rzecz znamienna, w przypadku dwch ostat nich grup badacz wprowadzi znamienne, wartociu jce rozrnienie. Barokowa pastoraka to przykad 242

udanej, gbokiej paraleli religijno-socjologicznej", gdzie w opowieci o losach witej Rodziny chopi rzeczywicie odnajdywali zalkowe analogie do wasnego bytu i wasnych wyobrae 9 . Natomiast twr czo poetw religijnych, takich jak Rudnicki czy Baka, to wedug Czesawa Hernasa paralela pole miczna". Pisze o nich badacz:
Formy te suy miay przekazaniu prawdy o yciu i mierci. Ale nie zauwayli ci eksperymentatorzy nalewajc nowe wino w ludowe dzbany e wino jest mszalne, a dzbany karczemne, e ani prawd o yciu i mierci nie mona podawa w rytmie przypiewki, ani mioci Boga gruntowa na paraleli z modnym wanie szlagierem miosnym 1 0 .

Sdz, e takie rozrnienie jest nazbyt radykalne. Mysl, i w gruncie rzeczy nawet najbardziej miae" pomysy poetw religijnych wyrastay w prostej linii i byy kontynuacj osigni barokowej koldy. Za chwil przedstawi par spostrzee, ktre w moim mniemaniu uzasadniaj takie twierdzenie, przedtem jednak jeszcze kilka zda odnonie do literatury przedmiotu. Szczegow analiz sposobu gromadzenia oraz wykorzystywania modeli literatury popularnej i pieni ludowej przeprowadzia Maria Eustachiewicz na przykadzie twrczoci Dominika Rudnickiego. Autorka monografii dokonaa filologicznej rekonstrukcji za wartoci nie istniejcych ju dwch rkopimiennych zbiorkw polsko-ruskich, z ktrych drugi w caoci, a pierwszy przynajmniej w znacznej czci zapisany 243

zosta rk autora Gosu wolnego w wizanej mo wie..,11. Obydwa rkopisy dawnej Biblioteki Zauskich, pniej Cesarskiej Biblioteki Publicznej w Petersbur gu, rewindykowane, spony wraz z innymi zbiorami Biblioteki Narodowej w Warszawie. Zawieray one obok szeregu tekstw, ktre weszy w skad drukowa nego pniej (1741 r.) tomu pt. Gos wolny w wiza nej mowie... i dla ktrych przyjmuje si autorstwo Rudnickiego take wiele zapisw z dziedziny w czesne poezji popularnej o pieniowym charakterze. Dla przykadu mona wymieni kilka takich utwo rw, tych najczciej spotykanych w rnych r dach, w tym take w zbiorkach opublikowanych w antologii Czesawa Hernasa. I tak rkopis pierwszy (sygn. Pol. Q XIV 97) z lat okoo 1702-1716 zawiera midzy innymi znane pieni: A o co si sitarze pobili, Mazurowie mili, gdziecie si popili, Zajc sobie sie dzi pod miedz, Wesele ptasze, Pie o dobrej gorza ce, a take popularne teksty ruskie z pieni Oj, u szachnowoho mostu na czele. Podobnie w drugim rkopisie (sygn. Pol. Q XIV 31) po 1720 roku zapisano szereg tekstw popularnych, midzy innymi koldy W obie ley, Dziecino niebie ska niewinna oraz znany ju z Symfonii anielskich abczyca utwr Hej nam hej! Wszytek wiat dzisia wesoy. Co wicej, take w wydanym pomiertnie drukiem tomiku Gos wolny w wizanej mowie... zna lazo si kilka wierszy, ktrych autorem, jak si przy puszcza nie jest Rudnicki. S to znane pieni religijne i historyczne, na przykad Pie wyznanie wiary za244

mykajca, utwr o incipicie Straszliwego majestatu Panie..." , bardzo popularna pie O wiecznoci, prze rbka Trwogi w Koronie, ktre to teksty znane s z szeregu wczeniejszych rde12 Maria Eustachiewicz udowodnia w swej ksice, e owo zbieractwo Rudnickiego nie byo bynajmniej bezinteresowne. Poszczeglne pomysy, sformuowania, wykorzystywa we wasnych utworach, ktre potem weszy w skad Gosu wolnego w wizanej mowie. Analizujc wiersz aska Boska nade wszystko badaczka wykazaa, e jest to przerbka znanej Pieni o dobrej gorzace (a cilej tej jej wersji, ktr zwyko si tytuowa Zalet gorzaki...). Poeta przetworzy popularn pie pijack na utwr religijny, zmieniajc waciwie tylko refren: z Gorzaeczka grunt..." na "aska Boska grunt...". Natomiast caociowa wymowa pierwowzoru, rysujca pesymistyczn wizj wiata nietrwaych wartoci, zostaa waciwie nie zmieniona. Na wierszu Rudnickiego, ale take na samej Pieni o dobrej gorzace, wzorowa si Jzef Baka, piszc swoj Uwag nikczemnoci wiata13. Maria Eustachiewicz podaa jeszcze inne przykady sigania przez Rudnickiego do dorobku literatury po pularnej, a take wykorzystywania przez niego struktur wersyfikacyjnych, charakterystycznych dla poezji ludowej, na przykad preferowanie przez autora Gosu wolnego w wizanej mowie... formy drobionego 14-zgoskowca (4 + 4 + 6), 12-zgoskowca (3 + 3 + 6), 13-zgoskowca (4 + 4 + 5), nadajce taneczny rytm jego wierszom 14 . 245

II

Rekonstrukcja filologiczna zawartoci zaginionych rkopisw Rudnickiego wskazuje na wiadome dziaa nie w kierunku zblienia si do tego, co przez Czesa wa Hernasa nazwane zostao kodem" charaktery stycznym dla folkloru. Nie oznacza to oczywicie, by poeta korzysta tylko z tych tekstw, ktre uprzednio zapisa w swoich piewnikach. Nawiza jest znacznie wicej i, rzecz charakterystyczna, wystpuj one na wet w tych momentach jego twrczoci, ktre zwyko si uwaa za zbyt ekstrawaganckie, a nawet niesto sowne. . Tradycyjnie wyrnia si w Gosie wolnym w wi zanej mowie... grup tekstw, ktre jakby zapowia daj duchem i stylem pniejsze Uwagi mierci nie chybnej ksidza Jzefa Baki. Mowa tu przede wszyst kim o czterech wierszach: Stary patrz myl na mary (inc. Rychlej, rychlej szczliwe go wieki Nestorze"), W teje materyi (inc. Pdz fata, na eb lata"), Staro czasem rado (inc. Nim nastpi ma ry, chwy si, stary, czary"), W teje materyi (inc Hup, stary, hup, hup"). Rwnie dwa ostatnie spo rd wymienionych tekstw nawizuj fragmentami do wspomnianej wczeniej Pieni o dobrej gorzace 15. Caa grupa natomiast rozwija ten sam groteskowy motyw starca, taczcego przed kos mierci, czc przy tym rubaszny humor z pieszczotliwie-makabrycznym nastrojem. Taneczno tych utworw pod-

246

krelaj dodatkowo, poza sam struktur wersyfikacyjn, take tradycyjne refreny w rodzaju hup, hup..." czy te hec, hec...", wywodzce si ze wieckich tacw. Jednake w czasach Rudnickiego tego typu refreny bardzo czsto pojawiay si take w wczesnych koldach, szczeglnie w pastorakowych scenach tacw przed obkiem Jezusa bd te koldach klasztornych, opisujcych radosne obchodzenie Boego Narodzenia, utrwalone w obyczajach zakonnych. W jednym tylko rdle, w tak zwanej Kantyczce Chybiskiego 16. mona znale a kilkanacie tekstw z tego typu refrenami. Co wicej, Dominik Rudnicki, piszc wiersze wchodzce w skad wyej wspomnianej grupy, nawizywa wanie do owych kold, o czym wiadcz zaskakujce niekiedy zbie noci frazeologiczne. Dla przykadu: Rudnicki: Staro czasem rado: Skakaj, stary, cicho, bo obudzisz licho [...] Kontrybucya (Kant. Chyb. nr 134):
Gra, skaka bdziemy Cicho, cicho, cicho, bo wam bdzie licho jeli przebudzicie, Dzieci rozkwilicie [...]

[. . . . . . ]

Dodajmy do tego, e w barokowej koldzie motyw taczcego starca, w tym wypadku w. Jzefa, mia utrwalon tradycj, by wielokrotnie opracowywany

247

i rozbudowywany, przy czym wiele redakcji posiada ju jawnie artobliwy, a nawet groteskowy charakter. Na przykad w tej pastorace, bdcej kontrafaktur obrzdowej melodii Chmiela:
Zagralimy skoczno, a Jzef stary nie mg si utrzyma, skacze bez miary: nu Tomku, nu Stefanie nu (Michale, nu Iwanie nu i wy, nu.
(Excytarz pastuszkw anyelski, w: Kant. Chyb. nr 125)

Niekiedy motyw opracowywany bywa w formie rozbudowanej, autonomicznej scenki:

Jzef stary, ten bez miary peen radoci, wziwszy Dzieci, nu z nim skacze przykadem goci. piewa starzec jako abd pieni rozliczne, schlofen, schlofen du mein Lieben, Dziecitko liczne. P a n si mieje, gwk chwieje, o tata, tata! Dosy, dosy, pomnij, prosz, na swoje lata.
(Uboga bosaczka..., w: Kant. Chyb. nr 189)

Mona w tym miejscu stwierdzi, e przecie co innego kolda, a co innego wiersze o mierci. Trzeba jednak pamita, e autor Gosu wolnego w wizanej mowie... mia za sob uznany autorytet tradycji red niowiecznych tacw mierci, o czym sygnalizowano 248

ju w poprzednim rozdziale. Najistotniejsze w tym wszystkim jest jednak to, i owe taneczne wiersze Rudnickiego, przedstawiajce w makabryczno-artobliwym nastroju plsy starca przed kos mierci, ktre bulwersoway wielu jego pniejszych czytelni kw, w jego mniemaniu nie mogy uchodzi za co szczeglnie ekstrawaganckiego. Poda przecie w kierunku jasno wytyczonym przez tradycj i to t bardziej odleg, rodem ze redniowiecza, jak i t ca kiem wie, wywodzc si z barokowej koldy. Tradycj, dodajmy, bynajmniej nie wieckich tacw, ale literatury jeeli ju nie religijnej, to zwizanej z dydaktyk i moralistyk Kocioa. Nowatorstwa tych wierszy mona wic raczej upatrywa w wia domym potgowaniu i kontrastowaniu wyprbowa nych" ju wczeniej efektw". Myl take, e z tej perspektywy powinnimy je szcze raz spojrze na eksperyment autora Gosu wolnego w wizanej mowie..., polegajcy na przerbce Pieni o dobrej gorzace na utwr religijny. Wsp czesny czytelnik moe uwaa zabieg ten za ryzy kowny, a nawet niestosowny. Ale czy tak byo w cza sach Rudnickiego? Myl, e jednak nie. Wykorzysty wanie elementw pieni pijackich lub wprowadzanie do treci religijnych fragmentw o charakterze bachicznym", miao ugruntowan tradycj w wczesnym repertuarze koldowym, szczeglnie za w dwch jego odmianach. Pierwsza grupa to utwory opisujce rado wiata i ludzi z okazji narodzenia Syna Bo ego. Teksty te zazwyczaj miay konwencjonalne za249

koczenie (wywodzce si jeszcze ze wieckich kold piewanych przez koldnikw) w rodzaju: Hej hej hej! i my si dzisiaj weselmy, hej... Hej hej hej! wypijmy po szklance penej, hej... Powyszy fragment pochodzi z koldy Kapela ge neralna... (Kant. Chyb. nr 157) z dat 1721 rok przy tytule, ale tego typu zakoczenia posiaday ju nie ktre utwory wchodzce w skad Symfonii anielskich Jana abczyca, na przykad: Ej nom, ej, wszytek wiat dzisia wesoy (Symf. 9) czy te aska nieba grnego (Symf. 1). Dodajmy, e pierwszy z tych tek stw zapisa Dominik Rudnicki w drugim swoim piewniku (sygn. Pol. Q XIV 31). Drug grup kold, ktre zawieraj rozbudowane sceny o charakterze bachicznym", stanowi teksty opisujce radosne obchodzenie Boego Narodzenia, utrwalone w wczesnych obyczajach zakonnych. Oto fragment jednej z takich kold klasztornych:
Hoc hoc hoc, piewajcie, hoc, hoc, siostry grajcie, dzi hoc gra si godzi, gdy si Jezus rodzi w stajence. [ I Dadz w lot i wina, zaprosz wgrzyna starego z piwnice do tej tu winnice Jezusa. Bdziemy mu radzi wszak dzi nie zawadzi

250

jego pokosztowa, a przy tym zawoa hoc hoc hoc! [. ] Bdziem si posila, Jezusowi piewa, bdziem se tu skaka i ochotnie lata po somie. (Diwertencya, w: Kant. Chyb. nr 162)

Przyzna trzeba, e powyszy tekst, poza wartoci dokumentaln, nie pozbawiony jest swoistego wdzi ku. Tego typu kold klasztornych zachowao si do sporo. W Kantyczce Chybiskiego taki charakter po siada midzy innymi Kolda domowa (nr 178). Take w innych rdach spotykamy podobne utwory. Na Przykad w rkopisie BJ sygn. 3638 z przeomu XVII i XVIII wieku kolda o incipicie Pdmy, siostry Wszystkie teraz po koldzie..." (nr 35) czy te w r kopisie nr 95 (1722 r.) z archiwum karmelitanek w Krakowie tekst Kolda Suna (s. 303). Oczywicie tego typu zapisw nie powinnimy trak towa jako obrazu upadku obyczajw i moralnoci w yciu klasztornym w czasach saskich. Boe Naro dzenie byo zazwyczaj poprzedzone kilkunastodniowym okresem zaostrzonej reguy, charakterystycznej dla danego zgromadzenia. Na przykad u karmelita nek bosych (skd pochodz powysze zapisy kold) w czasie adwentu obowizywaa absolutna cisza, cz nie z zakazem gonego modlenia. Nic wic dziwnego, e wita Boego Narodzenia staway si czasem wiel251

kiej radoci, piewu, jakby rytualnego popuszczania cugli". Bya to naturalna reakcja na okres zaostrzonej reguy. Podobnie postpowano take w niektrych zakonach mskich, na przykad u bernardynw, co powiadczaj teksty wywodzce si z tego krgu:
Do kanaparza te w ask pjdziemy, Da nam piwa pki tylko zechcemy. Wszake go o zbytek nie bdziem prosi, Tylko go nam do jutrzni bdzie nosi. A jeeli te nie bdzie si kwapi, W spitalu babom bdzie wiece gasi. Ju, bracia, siadajmy wszyscy za stoy, Bdziem dzi mie wesele z apostoy. Ojcze gwardyjanie, kolend nam daj, Bo te tobie da Pan Jezus wieczny raj. Przykae nam dzi da dobrego wina, Porodzia Panna Maryja Syna Dla Jezusa, Panny Maryjej podu, Nie maszli wina, daje dobrego miodu. Bdziem zaraz wszyscy wesoo piewa, Dasz mamazyjej, nie bdziem si gniewa. (Cantio pro nativitate domini nostri) "

I jeszcze jedna sprawa, by moe rzucajca pewne wiato na eksperyment Rudnickiego, polegajcy na zamianie" Pieni o dobrej gorzace w utwr aska Boska nade wszystko. Ot najstarszy znany obecnie zapis Pieni o dobrej gorzace pochodzi z rkopisu karmelitaskiego BJ sygn. 3640 z dat 1722 r. przy jednej z kold. Dwukartkowy druczek z tekstem tej pieni jest prawdopodobnie pniejszy i pochodzi

252

z drugiej poowy XVIII wieku 1 8 . Rzecz ciekawa, e Wyej wspomnianym rkopisie (spisanym dla poklasztornych) interesujcy nas utwr umieszczo(na k. 463 - 465) nie wiadomo dlaczego pomidzy koldami. Moe to cakowity przypadek, a by moe uwaano wtedy, e ta popularna pie pijacka dobrze nadaje si do przerbki na utwr religijny i std jej zapis w rkopisie karmelitaskim. Zalezno ta wobec repertuaru koldowego, charakterystyczna dla sporej czci twrczoci Dominika Rudnickiego, wydaje si jeszcze silniejsza w przypadku dorobku poetyckiego Jzefa Baki. Ma ona te nieco inny charakter. Kod" koldowy jest dla autora Uwag rzeczy ostatecznych tylko punktem wyjcia, materiaem, ktry podnosi jakby na wysze pitro poetyckiej metafory. Takie podejcie do pewnych tradycyjnych typw obrazowania wydaje si czym niezwykle charakterystycznym dla barokowej metaforyki w ogle. W przypadku Jzefa Baki, dziaajcego ju okoo poowy XVIII wieku, na tak tradycj skadao si midzy innymi i utrwalone, skonwencjonalizowane obrazowanie waciwe barokowej koldzie. Dlatego te znajdziemy w twrczoci autora Uwag o mierci niechybnej i takie teksty, ktrych waciwie niepodobna rozgry" bez konfrontacji z repertuarem koldowym. W rozdziale Poezja emocji" zacytowalimy fragment jego utworu dza wikszej chway boskiej jako przykad barokowej pogoni za teatralnoci", ktra skonia poet do odegrania na nowo,

253

we wasnym sercu, sceny Boego Narodzenia. W tym miejscu naley doda, e tekst ten nawizuje jedno czenie do pewnych rzeczywistych inscenizacji". Przypomnijmy jeszcze raz interesujcy nas fragment:
Krlom, pasterzom majestat tajnie Zjawi: za nieba e obra stajni, Chlew te me serce. Masz we mnie jednym osa i wou, Mieszkaje, mieszkaj w sercu pospou, A wyrzu miecie.

Efekt duej ekspresji, jaki daje ten tekst, uzyska Baka przez wiadome skondensowanie" pewnych, wywodzcych si z kold barokowych, pomysw, ktre u niego dodatkowo wzajemnie si przenikaj. Wemy chociaby wers: ' Masz we mnie jednym osa i wou. To do obcesowe z pozoru sformuowanie wywodzi si z pewnych konwencjonalnych w koldzie baroko wej obrazw, organizujcych najczciej cae strofy tekstu, na przykad:
Bd osiekiem i wokiem Twoim, ogrzewajc Ci afektem moim. Hej, hej...

(Nayyczliwsza i naywiernieysza Kant. Chyb. nr 113)

jamulacya,

w:

lub te:
Z tymi bydlty si ja znam i do Twoich nek zbliam sercem skruszonym, pokornym 254

osiekiem stawam, chtnie poddawam, co woysz znosi i jeszcze prosi: czy, co chcesz Panie, Ty moje kochanie.

(inc. Co to mio dokazala" Kant. Chyb. nr 106)

Sprawa staje si bardziej jasna, gdy przypomnimy, e w czasie tak zwanej rekreacji" w okresie Boego Narodzenia zakonnice zebrane w refektarzu rozlosowyway midzy sob kartki-losy, na ktrych wypi sane byo, czym kada ma by dla maego Jezusa: poduszeczk, koszulk, kuchark, a take osiokiem i wokiem (zwierzta te wedug ewangelii apokryficz nej w. Tomasza ogrzeway wasn par nowo naro dzonego Chrystusa). Po wylosowaniu kartki zakon nica odpiewywaa odpowiedni strof koldy, w tym wypadku tego typu, co dwa powyej zacytowane 19 przykady . Innym motywem szeroko wykorzystywanym w ba rokowych koldach bya opowie ewangeliczna o Marii i w. Jzefie, szukajcych gospody. Na tym temacie oparta jest przecie jedna z najpikniejszych polskich kold Pomau Jzefie. Z czasem dao to asumpt do nastpujcego pomysu. Ow poszukiwan gospod, do ktrej zaprasza si wit Rodzin (cz nie z narodzonym ju Jezusem) jest przecie serce wierzcego czowieka, ktry piewa tekst utworu. Po mys ten pojawia si do czsto w koldach Kapela partykularna (Kant. Chyb. nr 155), Kommizeracya (Kant. Chyb. nr 109) czy te Excytarz duchowny 255

(Kant. Chyb. nr 186). Ostatni utwr jest szczeglnie ciekawy. Oczekiwanie witej Rodziny przed wrotami gospody" zostao w nim tak sugestywnie przedsta wione, e chce si powiedzie, i rzecz dzieje si w wymiarze materialnym, a nie tylko duchowym:
Oto Panna pokorniuchna poglda po nas miluchno, otwierajcie nam prdziuchno. Oto Jzef przed wrotami czeka z wielkimi skarbami, otwierajcie prdko panny! Zayjcie siostry ludzkoci, z afektem szczerej mioci dajcie serca dla tych goci. Wyrzucie wszystkie przeszkody z serca swojego gospody gociom z nieba dla wygody.

Zauwamy, e w powyszym fragmencie mwi si o wyrzuceniu przeszkd z gospody", Baka w dzy wikszej chway boskiej nie tylko mwi o wyrzuce niu mieci", ale sam gospod zamienia w chlew", przez co tekst nabiera znamiennej ostroci", a jed noczenie wie powyszy motyw ze stajenk betle jemsk, z osem i woem. Autor Uwag rzeczy osta tecznych nie ma bowiem zamiaru po prostu powtarza tradycyjnych koldowych przedstawie. Tworzy ca o now, gdzie w duym skondensowaniu pozostaje miejsce jakby tylko na wywoawcze sygnay", a od rbne dotd obrazy zaczynaj si wzajemnie przeni ka; powstaje obraz migotliwy" pod wzgldem se256

mantycznym, nalecy przede wszystkim do wiata Poezji, a w drugiej dopiero kolejnoci do wiata ewan gelicznej opowieci. Takich przykadw splatania ze sob w jednym od cinku tekstu kilku na raz konwencji i tradycji oraz tworzenia z nich nowej caoci mona w twrczoci Jzefa Baki wskaza wicej. I tak wspomniana tu ju Poprzednio jego Uwaga nikczemnoci wiata zdradza zaleno zarwno od Pieni o dobrej gorzace, jak i utworu Dominika Rudnickiego aska Boska nade wszystko. Przypomnijmy sam pocztek wiersza auto ra Uwag rzeczy ostatecznych:
Wiwat Jezus i Maryja liczna w niebie kompanija! aska Boska grunt, grunt, grunt, A wiat cay fig funt, funt.

Wida tu wyranie, i poza wymienionymi powyej zalenociami tekst ten jednoczenie wykorzystuje nie tylko struktur stylistyczno-skadniow (podnio sy nastrj, szczeglna rola zda wykrzyknikowych itp.) tak zwanych kold winszujcych, ale nawet wprowadza konwencjonalne dla nich zwroty frazeolo giczne w rodzaju:
Zabrzmij yczliwie nasza melodyja, wiwat, wiwat Jezus, wiwat Maryja!
{Kolda domowa, w: Kant. Chyb. nr 178)

Trzeba przyzna, i by to zabieg niezwykle spryt nie pomylany. Baka chce przecie zaszokowa swo9

Poezja pnego baroku

257

jego czytelnika, a wic w odwitnej, hucznej, nie male radosnej tonacji mwi... o nicoci wiata i nietrwaoci dbr doczesnych. Przeprowadzona powyej analiza porwnawcza miaa sygnalizowa jedn, do chyba istotn spraw, jeeli chodzi o interpretacj twrczoci poetw takich, jak Rudnicki czy Baka. Niewtpliwie poezja ta ko rzystaa z dorobku wieckiej twrczoci popularnej, w tym take pieni ludowej i to na skal do tej pory w literaturze oficjalnej waciwie nie spotykan. Jed noczenie w duej mierze dziao si to jakby w sposb poredni, poprzez repertuar barokowych kold. Stam td czerpano szereg pomysw, ktre ju wczeniej, wanie w koldzie, ulegy znamiennym przeksztace niom i przystosowaniu do potrzeb tematyki religijnej. W innych wypadkach kontynuowano kierunki tam za inicjowane, rozwijano je dalej oraz stawiajc jakby kropk nad i", doprowadzano do swoistej skrajnoci. Czsto te nie ograniczano si tylko do zwykego po wtrzenia, starano si dokona twrczych przekszta ce, tak znamiennych dla dorobku Jzefa Baki. Z tego te wzgldu naley gruntownie przebada twrczo poetw religijnych pnego baroku w konfrontacji z repertuarem barokowych kold, poniewa relacje te byy jakby blisze, bardziej bezporednie. Nie powin no si zasadniczo przeciwstawia metod adaptacji w obu tych dziaach barokowego pimiennictwa. Kie runek by przecie w oglnym zarysie ten sam chodzio o moliwie maksymalne uatrakcyjnienie" 258

religijnej treci. Pomysy zawarte w niektrych pa storakach nie s wcale mniej ryzykowne" czy bul wersujce ni te znane z dorobku poetw dewocyjnych, przynajmniej jeeli chodzi o stopie pomieszania ze sob witoci" i karczemnoci":
Ja, siedzc na budzie, z wielkiego strachu zleciaem na ziemi z samego dachu. O anjeli mieche mieli, wsta, Michale! Ale, ale bok mni boli. Dwigajc mnie z ziemie owi anjeli, Pognietli mi jajka, com mia w kobieli. Wsta, Michale, nu, nieboe, niech ci Pan Bg dopomoe, nu bracie, nu.
(Excytarz pastuszkw anyelski, w: Kant. Chyb. nr 125)

Tak, to oczywicie scena zwiastowania anielskiego Pasterzom, a tekst zosta zapisany w rkopisie karmelitaskim, przeznaczonym do uytku klasztornego. Inna sprawa, i twrczo Dominika Rudnickiego i Jzefa Baki w tym zakresie naley chyba uzna ju za drugi, nastpny po koldach etap w wykorzystywa niu dorobku popularnej pieni wieckiej. I jeszcze jedna sprawa. Wydaje mi si, e przy wszystkich swoich skrajnociach i miaoci pomy sw poeci religijni pnego baroku nigdy tak do gbnie, tak autentycznie nie signli do korzeni pie ni ludowej, jak to czynili anonimowi twrcy kold. Nie spotkaem si na przykad ani w twrczoci Juniewicza, ani u Rudnickiego, Baki czy te mniej zna259

nych, jak Facki lub oski, z wykorzystaniem tak zwanego paralelizmu ludowego, podstawy zarwno tekstu, jak i mylenia prymitywnego. Natomiast w kilku koldach na tego typu paralelizmy natrafia my i, co wicej, su ju one do artykulacji treci ewangelicznych, na przykad:
Matka Pana Boga czekiem rodzi, tcza ranna ziemi z niebem godzi
(inc. Ktry moe rozum nie stworzony", w: Kant. Chyb. nr 34)

Nie odwayli si" te poeci pnego baroku na wprowadzenie do treci religijnej ulubionej w folklo rze formy groteski zwierzcej 20 . Inaczej w koldach. Wymieni tu mona Wilczka swawolnego wychlostanego (Kant. Chyb. nr 144) czy te cay cykl utworw opartych na motywie ptaszego wesela. Naleca do niego, bardzo popularna i powtarzajca si w wielu rdach kolda o incipicie W dzie Boego Narodze nia rado wszystkiego stworzenia..." duo wicej mwi o ptactwie, ktre na rne sposoby szykuje si do wypicia duej iloci wina, ni o samym narodzeniu Chrystusa. W innym utworze (Kolda wieyska, Kant. Chyb. nr 177) narodzenie Zbawiciela staje si pretek stem do przedstawienia wiata na opak:
Ej leluja, na ziemi wesele, e Bg yje w ciele, ej leluja. Ej leluja, wszystko si zmienio co nigdy nie byo, ej leluja. Ej leluja, rzek wino ciecze, ciepo jakby w lecie, ej leluja.

260

Ej leluja, lwami drzewo wo, niedwiedziami orz, ej leluja. Ej leluja, zajc z chartem siedz, z jednej miski jedz, ej leluja. Ej leluja, liszka pasie kury, kot myszy i szczury, ej leluja. Ej leluja, wilk owcom nie szkodzi, wesp wesp z z nimi nimi chodzi, chodzi, ej ejleluja. leluja. Koldy s niepomiernie bliej" folkloru ni wier sze pnobarokowych poetw, a anonimowi twrcy czuli si widocznie o wiele mniej skrpowani ni duchowni-pisarze, wiadomie prbujcy przystosowa literatur do potrzeb dziaalnoci misyjnej. III Omwione powyej sposoby korzystania z modeli wypracowanych przez l i t e r a t u r popularn (w szczeglnoci za przez jej n u r t o t e m a t y c e religijne]) i zarwno w zakresie pewnych pomysw n a t u r y treciowej, jak i s t r u k t u r w e r y f i k a c y j n y c h , wie si cile w poezji pnego baroku z pewn ogln tendencj do swoistej prymitywizacji" czy barbaryzacji" przedstawie poetyckich. Nawet dla spraw ducha szuka si obrazw jak najprostszych, znanych z codziennego ogldu, powszechnie zrozumiaych i nie budzcych wtpliwoci w swojej sugestywnej "naocznoci": Codzienna prba nie tajna nikomu Im czystsze okno, wicej wiata w domu: Zwierciado prawe twarz prawdziw skae, Czego faszywe nigdy nie dokae. 261

Dom mj o pici oknach, to jest zmysach Nie ma do wiata w swej Muzy zamysach. Dym i kurz wiata zami me widziada Defekt zfaszowa rzetelno zwierciada Jak e mi wiato rozumu ma suy.

(Gos II)

Owa codzienna prba" sankcjonuje uycie w po emacie Dwik na wdzik Opatrznoci Boskiej... tradycyjnego, spopularyzowanego ju przez poezj metafizyczn obrazu barokowej gry wiate i lustrza nych odbi. Czyby autor, Piotr Franciszek Alojzy oski, odczuwa jaki artystyczny niepokj? Cakiem moliwe, e tak wanie byo. Jego utwr nis ze sob sporo obrazw dziwacznych (cytowanych potem wielokrotnie jako przykad zepsutego smaku w cza sach saskich), czstokro jednak przy tym wyszuka nych: Liczna i liczna dywizyja panien Wyglda z Renu przezroczystych wanien.

{Gos X)

Tymczasem w siedem lat pniej Karol Mikoaj Juniewicz Refleksjami duchownymi... da manifest no wego stylu jowialnej perswazji", ktrego niezwykle wanym skadnikiem byo obrazowanie dowcipne w swojej niepohamowanej niczym codziennoci i przyziemnoci. Jowialna perswazja" zdaa egzamin jedy nie w satyrycznej czci poematu, jednake nastpcy Juniewicza w swej pogoni za maksymaln sugestywnoci potrafili by bardziej uniwersalni. Pierwsze stwo w tej mierze naley si zreszt przede wszyst kim autorowi Uwag rzeczy ostatecznych. Wemy dla

262

przykadu ulubionego przez barok pawia symbol bogactwa, pychy, a jednoczenie marnoci rzeczy do czesnych. Paw, ptak to krlewski, nie kady z poten cjalnych czytelnikw mg go widzie, a przy tym niewielki tu margines dla dowcipnej dosadnoci. Baka szuka wic jakiego ekwiwalentu i to szuka przede wszystkim w gospodarskim obejciu. A zatem:
Grzeszniku! Indyku Nadty, Przeklty, Stul ogona, By zbawiona Bya dusza.
(Uwaga prawdy z rozrywk)

Nie zawsze jednak takie podmiany" tradycyjnych przedstawie Jzefowi Bace si udaway. W tyme samym wierszu zastpienie do abstrakcyjnego obra zu mierci z kos jake gronym, realnym, wrcz do kuczliwym w swej codziennoci, zagroeniem ze stro ny tak zwanej niewiasty z wakiem", jest jednak zdecydowanie nacignite i sztuczne:
mier macocha Kto grzech kocha Z kosy stali Wakiem wali Z mioci A koci Wylaz

No c, nie zawsze si udaje, trzeba jednak przy zna, i Uwagi mierci niechybnej w caoci do 263

zgrabnie sprowadzaj kosmos i ca barokow meta fizyk do realiw wiejskich opotkw. W tym te sen sie zgodzi si mona z opini Stanisawa Estreiche ra, e Baka jest pisarzem ludowym" 21. Warto moe jeszcze w tym miejscu nadmieni, e pewne tendencje do wiadomego prymityzowania" przedstawie poetyckich odnale ju mona w twr czoci Wacawa Potockiego. Jednake autor Moraliw nie poszukiwa w tych momentach artobliwej dosadnoci. Siga po ten rodek niekiedy w utworach o bardzo osobistym charakterze, wtedy gdy na przy kad opisywa yciowe klski, jakie go spotkay:
Le sercem, jako tram przybity na traczu, Pki mier tego forsztu, bo im ywot mierznie, Rzek ez ustawicznych do trumny nie zerznie.
(Moralia: Wczora byl najwikszym, dzi niczym)

Przeniesienie tragicznych przey wewntrznych jednostki w wiadomie prostacki" obraz pracy drwa la posiada nawet pewien odcie brutalnoci. Wspo minalimy ju poprzednio, e Potocki w tych najbar dziej osobistych utworach jest jakby nieufny" wobec niektrych tradycyjnych sposobw barokowego obra zowania. Moe wanie i tym razem szuka nowych rodkw poetyckiej ekspresji. A jakie cele w tej mierze przywiecay poetom cza sw saskich? Na pierwszym miejscu zwyko si w tym momencie wymienia -ch przystosowania si do moliwoci i potrzeb szerokich mas odbiorcw, w tym take ludzi niewyksztaconych. Miaaby to by poezja dydaktyczna, pisana czstokro dla pouczenia prosta264

kw. Niewtpliwie popularyzacja prawd wiary kato lickiej wrd ludu bya niezwykle wanym zadaniem, jakim obarczono midzy innymi i wczesn poezj (szczeglnie t jej cz, ktra wychodzia drukiem), jednak caa sprawa jest chyba bardziej skomplikowa na i nie rysuje si cakiem jasno. Denie do suge stywnej naocznoci, natrtnej realnoci", w codzien nych wymiarach znalazo swe odbicie take w pnobarokowych obrazach zawiatw. Pieko zarwno w poemacie Klemensa Bolesawiusza, jak i pniej u Juniewicza i Baki, to waciwie wielki, rozpalony do czerwonoci kuchenny piec, w ktrym na okopciaych rusztach sma si nieszczni potpiecy. Za stosowane rodki s wic jak najprostsze. Czesaw Hernas tak pisze o Bace:
[...] jeli kreli obrazy spoza wiata, nadawa im uproszczo ny, a wstrzsajcy ksztat prymitywnych obrazkw kruchtowych
22

Jednoczenie przy lekturze poezji autora Uwag rze czy ostatecznych nie sposb oprze si wraeniu, e w duej mierze jest to tylko jakby pewna stylizacja, prymitywizm" udawany, a poeta, chcc jakby zasu gerowa bardziej wyrobionemu czytelnikowi, e jed nak kunsztem poetyckim wada, uproszczony obrazek pieka opina kunsztown siatk aliteracji i asonansw:
Haki, tortury i koowroty Na kratach, rosztach wieczne obroty, Ogniste stosy.
(Uwaga kary niezliczonej grzechw)

265

To napicie midzy prostot a kunsztownoci za znacza si nawet w poemacie Karola Mikoaja Juniewicza Refleksje duchowne na mdry krla Salomona o doczesnoci wiatowej sentyment... Tak wic, gdy czytamy jego rady w rodzaju:
Wic patrz a suchaj, Nie olep dmuchaj Na to, co czytasz, Rozwie w fajerce Trwogi, twe serce, A wiato schwytasz. Za to ciemnota! akomstwo zota, Czem gard do koca, Gdy po tym piasku Doj pragniesz blasku Wiecznego Soca

to troch bawi trywialno i przyziemno akceso riw poetyckiego obrazowania. Jednoczenie nie spo sb zlekceway faktu, e powyszy fragment zbudo wany zosta na wcale subtelnym koncepcie dialektyki wiata, zupenie nie gorszym ni te, ktre znamy z poezji Spowej. Ta sprawno formalna daje o sobie zna w eksperymentach wersyfikacyjnych. Krtki wers u Juniewicza i u Baki daje dzisiaj w lekturze efekt zgoa komiczny, ale jednoczenie trzeba podzi wia u obu poetw umiejtno, z jak dokonuj roz kadu frazy na krtkie odcinki intonacyjno-rytmiczne. Parodyci i naladowcy autora Uwag mierci nie chybnej nie potrafili waciwie podrobi jego wersy fikacji. Cili co prawda tekst na krtkie odcinki wer286

sowe, nie zdoali jednak utrzyma konsekwentnie regularnego i kunsztownego rytmu 2 3 . Nie powinno to dziwi zwaywszy, i poeci religijni pnego baroku to duchowni ksztaceni w jezuickich kolegiach. wiat ich utworw, w rwnej mierze co nie skodyfikowane wzorce literatury popularnej, organizoway prawida i wzory do naladowania podawane przez wczesne poetyki szkolne. Okres pnego baroku to czasy, gdy w traktatach na czoo gatunkw literackich coraz cz ciej wysuwano poezj kunsztown, w ktrej warto ciowanie w duej mierze opierao si na bezwzgld nym podporzdkowaniu formalnym reguom tech nicznym 24. Rudnicki, Juniewicz czy Baka o tych re guach nie zapomnieli, tak jak i nie zapomnieli o pra widach retoryki. Autor Uwag mierci niechybnej na przykad, piszc utwr w tytule adresowany ndz nym kmieciom", w pewnym momencie, jakby mimo woli, zaczyna rozczonkowywa tekst w myl wywo dzcej si z pnego redniowiecza figury versus raportati:
mier i chopy Jako snopy, Z gruntw brozdy Jako drozdy Wybiera, Zawiera, Tratuje, Morduje.

Nie dajmy si zatem zwie ani owym prymitywizmom", pojawiajcym si tak czsto w tej poezji, ani te jawnemu czerpaniu z zasobu literatury popu267

larnej; twrczo interesujcych nas pisarzy pnego baroku to w gruncie rzeczy poezja uczona, poezja lu dzi wyksztaconych, tyle e strojca si w cudze, zgrzebne szaty. Twrczo ta nie bya jakim krokiem wstecz w oglnym rozwoju poezji epoki. Mamy tu do czynienia raczej z pewnym wiadomym wyborem, ni z porzuceniem czy te zapomnieniem o zasadach two rzenia, sankcjonujcych pojcie literatury jako gazi sztuki. Dla kogo wic owe eksperymenty, owo niby strojenie si w ludow szat" miao by przezna czone? Czy dla tak zwanego szerokiego krgu odbior cw? Wydaje mi si, e zarwno w przypadku Domi nika Rudnickiego, jak i Jzefa Baki trudno w ogle mwi o jednym adresacie ich twrczoci jako caoci. Rnie to po prostu w poszczeglnych utworach wy glda. I tak w Gosie wolnym w wizanej mowie... zamieszczono wiersze wymagajce do sporego oby cia" literackiego czytelnika, jak chociaby analizowa na ju Wesoo prawdziwa, utwr waciwie niezro zumiay, jeeli w por nie dostrzee si nawizania do liryki Jana Kochanowskiego. Na drugim biegunie bd znajdowa si utwory rzeczywicie pisane dla ludu", na przykad Pie o cudach w. Izydora, gdzie adres spoeczny zosta nawet bezporednio w tekcie podkrelony:
Patronie wity, od Boga nam dany Przybd yczliwy na pomoc wezwany, Ratuj zmorzone rnemi pracami, Swemi modami.

268

Dodajmy przy tym, i Pie o cudach w. Izydora cechuje jakby pewna prostota" w tym znaczeniu, i utwr ten pozbawiony jest waciwie wszelkich po mysw", ktre uwaamy za charakterystyczne dla liryki Dominika Rudnickiego. Chciaoby si nawet po wiedzie, e na tle caej twrczoci wiersz ten jest po Prostu nijaki". Wskazalimy tu na dwa skrajne bie guny. Pomidzy nimi, w szeregu stadiw porednich, rozwija si liryka Gosu wolnego w wizanej mowie... i jak myl trudno mwi, aby ten tomik jako cao posiada jaki sprecyzowany bliej adres spoeczny. Podobnie rzecz si ma z poezj Jzefa Baki. I u niego natrafiamy na utwory pisane dla ludu", ale nie s to oczywicie Uwagi mierci niechybnej. Zaliczybym tutaj natomiast may poemat religijno-dydaktyczny zatytuowany Popielec, doczony do Naboestwa co dziennego chrzecijaskiego. I znw, podobnie jak u Rudnickiego, utwr ten pozbawiony jest wszelkich zabiegw formalnych, ktre uwaamy za typowe dla muzy wileskiego ksidza. Jest to waciwie narracja o tym, jak bohater, poruszony wysuchanym kaza niem w dzie Popielca, szuka jakiego pocieszenia i obrony przed wizj wszechwadnej mierci. Odrzuca racje uczonych filozofw (jakiego tam Cycerona czy Seneki, o ktrym wie tyle co nic), natomiast drogo wskaz odnajduje we wspomnieniach z dziecistwa:
A w tej mojej nudnej biedzie Przyszy na myl sowa w Kredzie Ktre matka mnie wraaa

269

I tylekro powtarzaa Gdym by jeszcze w dziecka stanie: Wierz ciaa zmartwychwstanie" 25. Tak pocieszony i ubezpieczony bohater szykuje si do spotkania oko w oko z okrutn mierci, po czym mamy jakby now wersj Rozmowy Mistrza ze mierci (drugi to ju, obok Snopka na polu ycia... Elbiety Drubackiej, ze znanych mi jawnych nawi za do tego redniowiecznego utworu w literaturze pnego baroku), tyle e odwrcon. To czowiek, ubezpieczony prawdami wiary, w starciu sownym ze mierci odnosi zwycistwo i triumfujco prorokuje:
A w prne ju nasze groby Twych zwycistw niegdy ozdoby Bdziesz tam sama wtrcona I na wieki pogrzebiona.

Wszystko wic koczy si happy endem, a cakowite podporzdkowanie tego poemaciku dydaktyce kociel nej, jego wyranie utylitarny charakter zdaj si nie budzi wtpliwoci. A co z Uwagami mierci niechybnej? No c, do tej pory nie doszukano si w folklorze jakich ladw od dziaywania tej czci ksieczki Baki. Natomiast pro wokowaa ona i niepokoia ludzi pira zarwno w XIX, jak i w naszym wieku. Moe wic Uwagi mierci niechybnej trafiy dokadnie tam, gdzie byy przeznaczone? Pamitajmy, e sowami: Dobrze na pisa Baka..." zwraca si ksidz Robak do carskiego oficera, a przecie, jak si wydaje, Mickiewicz zna jeszcze dobrze ow zapnion kultur barokow Wi270

leszczyzny. Jeeli tak, to mielibymy do czynienia ze wiadomym epatowaniem czytelnika za pomoc swoistego prymitywizmu", o co zreszt poetw p nego baroku z powodzeniem mona posdza. Jak staralimy si wykaza w rozdziale Poezja emocji", nie mieli oni bynajmniej zamiaru uatwiania ycia" swoim odbiorcom. Byby to zarazem jeden z pierw szych przykadw takiej postawy w historii naszej li teratury. Myl take, e nie do koca jasno rysuje si spra wa adresata poematu Karola Mikoaja Juniewicza Refleksje duchowne na mdry krla Salomona o do czesnoci wiatowej sentyment... Utwr by przezna czony, jak zostao zaznaczone w tekcie, dla leniw cw", ale czy chodzi tu o niewyksztaconych, w tym niedouczonych i w sprawach wiary, czytelnikw, czy te o ludzi tylko niezbyt gorliwych w swojej religij noci, ktrych poeta postanowi przebudzi" za po moc kilku prostackich szturchacw"? Wydaje si, e Juniewiczowi chodzio chyba o jednych i drugich. Bo przecie sowa:
Ga styl! lecz gani Nie miej i rani Prawdy istotnej,

zakadaj takiego odbiorc, ktry co nieco na stylach literatury si zna. Adaptacja, rozumiana jako przystosowanie wyka du do ludowego kodu", jest w poezji religijnej p nego baroku faktem niewtpliwie bezspornym, tak 271

jak i powizanie wspomnianej twrczoci z dziaal noci wczesnych misji. Z drugiej strony jednak s dz, e widzenie tej sprawy jedynie w jej utylitarnym charakterze byoby dla omawianej poezji krzywdzce. Analizowane wyej teksty pisali nie tylko duchowni, lecz i poeci, dla ktrych moda na ludowo" miaa w jakiej mierze posmak literacko-estetycznej przy gody. A e taka postawa bya wwczas moliwa, naj lepiej wiadczy fakt, i zainteresowanie pieni ludo w pojawia si w poezji wieckiej tych czasw. Do tyczy to na przykad satyry politycznej. W Karna wale cudzoziemskim w Polszcze ab anno 1701 ad 1705 w czci drugiej pt. Taniec anonimowy twrca, wrd rnych manier" muzycznych, sign take do pieni ludowych. Ciekawe, e nawet satyra korzystaa z fol kloru jakby za porednictwem koldy. Przykadem jest Pie, ktr chop na wyrajcku Jachacy Bieniek [...] wolnym gosem intonowa. Utwr jest pozorowa nym lub nawet rzeczywistym lamentem chopskim, do ktrego dodano satyryczne wycieczki przeciwko wojskom saskim i rosyjskim. Jednoczenie, jak pisze Paulina Buchwald-Pelcowa, nawizuje on w sposb czytelny do barokowej koldy o incipicie Panie Boe mj, Jam jest woek Twj...", powtarzajc niekiedy cae strofy pierwowzoru czy te poszczeglne moty wy, na przykad skadanie ubogich darw maemu Je zusowi 28. Wspomniano tu take wczeniej o Adamie Kpskim i jego dwch zbiorkach chopskich przypiewek satyryczno-miosnych. Ciekaw postaci by rwnie 272

dziaajcy ju wczeniej, bo na przeomie XVII i XVIII wieku autor Zocistej przyjani zdrady, Adam Korczyski. W utworze tym odnajdujemy mi dzy innymi piewan przez wytwornego kawalera Pie pastersk. Jest to waciwie zestaw kilku ero tycznych przypiewek ludowych w rodzaju: Pod choin, pod borem wojowa z komorem Nieboga dziewczyna, spucha jej brzuszyna Trzeba nie cerulika, ale baby i kozika. Kolejne strofy Pieni pasterskiej s wanie takimi przypiewkami. Miejscami dostrzec mona lekk sty lizacj, lecz cao sprawia wraenie autentyku. Do dajmy przy tym, e tego typu chopskie erotyki noto wa pniej Adam Kpski, naley wic przypuszcza, e Korczyski nie by w swych gustach odosobniony. Co wicej, owa prostacka", a miejscami nawet wul garna Pie pasterska zostaje zaraz w Zocistej przy jani zdradzie skonfrontowana z wytwornym bale tem", ktry na affront" piewa pikna Woszka. Na picie pomidzy prymitywizmem" a kunsztownoci, nieco maskowane w twrczoci poetw religijnych pnego baroku, tutaj wystpuje jawnie i stanowi jedn z waniejszych opozycji estetyczno-nastrojowych, organizujcych cao rokokowego romansu. Do sprawy tej wrcimy w dalszym toku rozwaa. Tu warto jeszcze przypomnie, i znajomo folkloru, a cilej pieni ludowej, bya dla Adama Korczyskie go wanym skadnikiem wyksztacenia w proponowa nym przez siebie modelu wytwornego kawalera". 273

Bohater Zocistej przyjani zdrady przyby przecie do Italii, aby uczy si gry na lutni we woskiej manijerze", lecz:
[...] po kozacku Gra Zaporowskie dumy ich aobne trele Wywodzc o wojennych ekspedycyj dziele, O Sulimie, Neczaju, o szachnowym mostu

a wic autentyczne pieni ruskie, te same, ktre za notowa nieco pniej w swoich piewnikach Domi nik Rudnicki. Dodajmy przy tym, e ju sama mowa kresowa jest przez Korczyskiego wyczuwana" jako pewien fenomen poetyckoci i uczuciowoci (,,[...] jako z ruska bywa czyja / Po polsku agodniejsza nili pol ska mowa / Sama przez si..."), co zapowiada postaw pisarzy-romantykw. Autor Zocistej przyjani zdrady reprezentuje ten etap w rozwoju polskiej literatury, kiedy w pieni lu dowej (jak i w caym folklorze) widzi si wyraz pew nej opozycji estetycznej wobec bogactwa i kunsztownoci sztuki seicentyzmu, opozycji godnej tego, aby staa si przedmiotem wiadomej dziaalnoci arty stycznej. Nie powinno to dziwi, zwaywszy, e pierw sze prby adaptacji kodu" ludowego pochodz ju z XVI wieku. Kolejne pokolenia pisarzy miay do czasu, aby go dokadnie pozna, uwanie mu si przyj rze, umie go naladowa, umie go take doceni. Omawiany wanie okres zamyka jakby twrczo Adama Korczyskiego. Po nim" nowoci jedynie moe by swoiste stylizatorstwo, wiadoma zabawa" literacka. Postaw t zdaje si reprezentowa Jzef 274

Baka. Jego Uwagi mierci niechybnej ludowoci" by najmniej nie podrabiaj, one si ni po prostu bawi. Ludowy kod" nie jest w odczuciu Baki adn no woci, w tym samym stopniu, jak nowoci nie jest tradycyjne barokowe obrazowanie poetyckie. Dla niego to po prostu literacka konwencja, jedna z wielu. To obaskawienie" folkloru w Uwagach mierci nie chybnej wydaje si niemal cakowite, chocia jedno znacznie ograniczone jedynie do sfery satyryczno-burleskowej, lecz poza ten zakres odwa si na wiksz skal wykroczy dopiero pisarze preromantyzmu

Rozdzia VI

PROBLEM ROKOKA

Dotychczas podkrelalimy te wszystkie zabiegi, ktre wczesnym twrcom uatwiay konstruowanie modelu poezji emocji" z jej iluzjonistyczn perswa zj. Wspominalimy te o pasji, z jak przywdziewali na siebie mask owcw dusz", majc ambicj, aby za pomoc afektw manipulowa czytelnikami i zdoby cakowite panowanie nad wiatem ich wyobrani. Mona sdzi, e pisanie przede wszystkim z myl o odbiorcy, owa barokowa teatralno" wczesnej sztuki i literatury, tak silnie zawadny twrcami, i w konsekwencji podporzdkoway sobie wszystkie niemal rodki artystycznego wyrazu. Tak jednak nie byo. Owa rozbudowana jak nigdy dotd teatralna", barokowa wizja wiata miaa w gruncie rzeczy szereg pkni i wyszczerbie, przez ktre wciskay si do niej elementy heterogeniczne i nie mieszczce si w tak konsekwentnie pomylanym modelu elementy, ktrych byt nie wynika bynajmniej z po trzeb iluzjonistycznej perswazji. Ich obecno bya jakby nie usprawiedliwiona. I chciaoby si w tym

276

momencie powiedzie, e tu wanie przejawiy si skrywane indywidualne upodobania poetw, owo "pikno prywatne", ktre chocia nie miao racji ist nienia w poezji emocji", to jednak wczeniej czy Pniej dao o sobie zna. Tak wanie chciaoby si stwierdzi, gdyby nie okoliczno, i elementy te zdaj si ukada w pewien jzyk konwencjonalny, Przynaleny jednemu z nurtw kultury pierwszej po owy XVIII wieku, a mianowicie zjawisku, ktre na zywamy rokokiem. Innymi sowy, to, co nie miecio si w modelu poezji emocji", byo zazwyczaj przeja wem innej konwencji, a nie manifestacj indywidua lizmu i swobody twrczej. Na wystpowanie elementw rokoka w poezji p nego baroku zwracano uwag od do dawna. Pierw szestwo w tej mierze przypisa chyba naley Wa cawowi Borowemu, ktry poddajc analizie utwr Na obraz paczcego Kupidyna i smutnej Wenery stwierdzi:
W takich rzeczach ma Drubacka elegancj i gracj godn zachodniego rokoka, ktrego jest rwieniczk. W zgodzie tez 1 z duchem epoki umie by artobliw i figlarn .

Tropem tym poszli pniejsi badacze literatury, przede wszystkim zajmujcy si owieceniem. Kon centrujc, z racji swoich zainteresowa, uwag na rokoku czasw stanisawowskich i poddajc t faz gruntownej analizie, wskazywali jednoczenie (lub przynajmniej sugerowali), e samo zjawisko wyst pio ju wczeniej, wanie w literaturze doby saskiej. 277

Najbardziej konsekwentna pod tym wzgldem wy daje si postawa Zdzisawa Libery, ktry swj prze gld rokoka w literaturze owiecenia poprzedzi ana liz kilku utworw Elbiety Drubackiej, midzy innymi wierszy: Na dwch ludzi kochajcych si skry cie..., Przypisanie pewnemu kawalerowi..., a take wspomnianego tu wczeniej tekstu o paczcym Kupidynie i smutnej Wenerze 2 . W innym miejscu ba dacz z terminem tym skojarzy twrczo Antoniny Niemiryczowej, piszc, e jej niektre wiersze stano wi jakby komentarz do grawiur rokokowych, przed stawiajcych sceny z ycia dworu, salonu, ogrodu 3. Mieczysaw Klimowicz w akademickim podrczniku Owiecenie take kilkakrotnie wspomina o wystpo waniu elementw rokokowych w literaturze pierwszej poowy XVIII wieku i dokadniej rejestruje samo zja wisko na przykadzie poezji autorki Fabuy o ksi4 ciu Adolfie . Edmund Rabowicz, opracowujc haso rokoko" dla Sownika literatury polskiego owiecenia, wydzieli midzy innymi etap wczesnego rokoka", ktrym ob j mniej wicej lata pidziesite XVIII wieku. Isto tn rol peniy wwczas nastpujce orodki: dwr Wettynw w Drenie i w Warszawie (szczeglnie re pertuar krlewskiego teatru), krg pisarzy i artystw zwizanych z dworem lotaryskim Stanisawa Le szczyskiego po roku 1744 oraz niektre salony mag nackie, na przykad Barbary z Duninw Sanguszkowej w jej rezydencjach w Lubartowie, Szymanowie i Warszawie 5. 278

Spostrzeenia z interesujcej nas dziedziny formu owane byy take z pozycji barokowych". Tak na Przykad Czesaw Hernas utwr Adama Korczyskie go Zocista przyjani zdrada... oraz anonimowy po emacik Pochwala piersi uzna za pierwsze u nas pr by rokoka" 6. Wszystkie te przypomniane spostrzeenia i supozy cje badaczy maj charakter wycinkowych uwag, czy nionych na marginesie oglnych syntez poszczegl nych epok literackich, bd te s dodatkiem w opra cowaniach powiconych rokoku doby stanisawo wskiej. Tym samym interesujcy nas problem nadal Pozostaje kwesti otwart, wart jakiego czciowe go przynajmniej przyblienia i oceny. Jeszcze jedna sprawa, na ktr chciabym zwrci uwag. Ot wiele trudnoci napotykanych przez ba daczy zajmujcych si rokokiem w literaturze i w sztukach plastycznych wynika z do zaskakujcego faktu. Wikszo bowiem cech formalnych, ktre tra dycyjnie zwyko si uwaa za podstawowe wyznacz niki tego stylu, takie jak delikatno, krucho i d enie do miniaturyzacji, elegancja i wyrafinowana kunsztowno, hedonizm i artobliwa frywolno etc, nie tworzya w pierwszej poowie XVIII wieku ja kiej zdecydowanej, cakowitej nowoci. Elementy te wielokrotnie pojawiay si wczeniej, na przykad w sztuce hellenistycznej, gotyku pomienistego i manieryzmu. Nawet sam ornament rocaille", jak to wielokrotnie podkrelano, wywodzi si przecie gene tycznie z manierystycznej groteski. 279

Na poziomie zespou cech formalnych trudno zatem utrzyma tosamo" rokoka i to nie tylko w lite raturze. Dlatego te niewtpliwego przeomu w bada niach dokonaa wybitna praca Pihlippe'a Mingueta Esthetiue du rococo7. Jej autor, analizujc rne obiekty sztuk plastycznych, ale take mentalno i sfer zachowa towarzyskich (konwersacja, taniec, flirt), punkt cikoci przenis na poziom wraliwoci estetycznej, pewnej postawy ludzi tamtych czasw, ktra jednoczenie rozstrzygaa o podstawowej struk turze organizujcej w rwnej mierze dzieo sztuki, jak i sposb bycia jednostki ludzkiej w wiecie. Innymi sowy Minguet jedno rokoka widzi przede wszyst kim w sferze programowanego i uznanego sposobu odbioru rzeczywistoci, w ktrym relacja: widz dzieo sztuki, zajmuje miejsce kluczowe. Niepowta rzalno rokoka tkwi w przyjtym modelu wraliwo ci, a nie w zespole cech formalnych, ktre dobierane byy do swobodnie i, jak wskazuje praktyka wczes nych twrcw, nie posiaday charakteru jakich konstant. Powoaem si na prac Mingueta nieprzypadkowo. Uwaam, e o rokoku w literaturze pnego baroku mona mwi dopiero wtedy, gdy stwierdzi si w tek stach literackich tych czasw chociaby tylko pewne elementy, odwoujce si jednak do caociowej wizji wiata jako samowystarczajcego fenomenu estetycz nego. Dlatego te chciabym zaproponowa, aby bez rozstrzygania na razie o charakterze i zakresie sa mego zjawiska rozpocz od czego w rodzaju 280

"Prbnej przymiarki", majcej na celu udokumento wanie, e wiat rokoka (rozumiany jako postawa, Wraliwo) rzeczywicie dotar do poezji polskiej czasw saskich.
I

Personifikacj Wiosny, ktr najczciej utosamiano z Flor, czono zwykle z postaci kobiety co Prawda modej, niemniej jednak w peni dojrzaej. Wystarczy tu przypomnie synny obraz Botticellego z florenckiej galerii Uffizi lub znane ptno Poussina z Drezna. Tym bardziej odnosi si to do Ma rysieki Sobieskiej jako Flory, tak jak j przed stawiono na jednym z plafonw w paacu wilano wskim. Na tym tle do zaskakujcy wydaje si za bieg, jakiego dokonaa Elbieta Drubacka, ktra W poemacie Opisanie czterech czci roku przedsta wia Wiosn jako mod dziewczynk, a waciwie dziecko. w zoty wiek w postaci dziecinnej" jest osbk cakowicie niesforn, ktrej wolno straszy niegiem dopiero co urodzone trawki i ktrej pochoci niewinnej" wszystko uchodzi na sucho. Infan tylizm i pewna naiwna prostota jest charaktery styczna take i dla innych kreacji kobiecych autorki Zbioru rytmw... Przyjrzyjmy si przez chwil pa sterkom z utworu Pochwaa lasw...: Wic wszystkie w zawd biec, jedna drug Popchnie w bok, by si wyprzedzi nie daa; Ta w mikk traw upadnie, jak dug, Ta ju w tym czasie kwiatkw nazbieraa. 281

Czyby wic Drubackiej bardziej ni posta doj rzaej kobiety odpowiada wdzik modej panienki? Jeeli tak, to jej upodobania byy rwnolege do gu stw malarzy francuskiego rokoka. W okresie baroku lubiano przede wszystkim kobiety dojrzae, niejedno krotnie o bujnych ksztatach. W pierwszej poowie XVIII wieku malowano gwnie delikatne dziewczta, czsto o urodzie jeszcze dziecicej. Owe przemiany s take widoczne w kreacjach mskich, takich jak kawaler z romansu Adama Korczyskiego Zocista, przyjani zdrada... Jak susznie zauway Czesaw Hernas, w utworze tym zastosowano dla opisu m czyzny topik, ktr tradycja wizaa z postaci ko biety i uczyniono to po raz pierwszy w literaturze staropolskiej bynajmniej nie w celu dyskredytowania gwnego bohatera, a wrcz odwrotnie, zniewieciao gadysza" staa si tu czym, co byo rozumiane pozytywnie 8. Przypomnijmy fragment tego opisu: Przy biaej kompleksyej dwa rowe kwiatki Zakwitay w jagodach, a z oczu gagatki Strzygy sokoem wzrokiem, za w subtelnych cale Wargach si wyraay szkaratne korale. Jednym z przejaww feminizacji kultury pierwszej poowy XVIII wieku byo to, i mczyzna rokokowy stara si by przede wszystkim czarujcy, walczy o kobiet jej wasn broni. Dlatego te Korczyski nie prbuje nawet swojego bohatera stawia pod zna kiem Marsa. Jego orem jest chytrze usnuta intryga, ktrej ofiar pada naiwny m urodziwej Woszki. Poza tym nasz kawaler bynajmniej nie ustpuje swo282

jej partnerce w czym, co mona nazwa wstpn gr miosn i co przed Korczyskim zwano zwykle biaogowskimi przeciwko oblubiecom swoim afektami". Wbrew pozorom owo sfeminizowanie" bohatera nie oznacza braku mskoci. Podkrela to poeta, wspomi najc o dugoci nosa gadysza, z ktrej dama [...] Proporcyj bierze w kupidynowym placu". Mamy wic do czynienia z poczeniem elegancji i delikat noci z jaskraw, dosadn nawet zmysowoci. Osobn grup postaci wrd tych, ktre upodobano sobie najbardziej, stanowi mae pboki, putta, Kupidyn lub Zefir, taki jak na przykad w Fabule o ksiciu Adolfie:
Twarz jego wdziczna, biao rwna mleku Z rumiecem ry rozkwitej zmieszana Wzrost dziecka wyda w siedmioletnim wieku, Gowa w kdziry dugie pozwijana. Oczy miejce, brwi wanie dwie tczy Gos mwicego, jak wic strumyk brzczy Mio na patrzc kiedy si umizga Skrzyda z pir biaych z rnymi kolory, Niby je malarz farbami pobryzga, Kwiatami przez bark przepasan od Flory Skad ciaa musia gwny tokarz toczy.

Zwrmy uwag na okrelenie: mio na patrzc". Z takimi lub podobnymi sformuowaniami bdziemy si styka dosownie co chwila i bd si one odnosi zarwno do pewnych postaci, jak i Wybranych ele mentw natury lub te przedmiotw nalecych do dziedzin rzemiosa artystycznego i sztuk plastycznych. Jest to wyrane programowanie podanego sposobu 283

odbioru, a jednoczenie wszystko to wiadczy o hedonizmie estetycznym, ktry w kulturze rokoka sta si kryterium naczelnym, na jakim oparta zostaa zasada doboru. O artystycznej wartoci przedstawienia de cydowa stopie przyjemnoci doznanej przez od biorc w momencie zetknicia si i dalszego z nim obcowania. Nawiasem mwic, tego typu kreacje u Drubackiej wzorowane s prawdopodobnie na modnej wwczas, tzw. przyjemnociowej rzebie par kowej, majcej tak wybitne realizacje, jak na przy kad grupy dziecice z balustrady tarasu w Wilano wie i z bram przed paacem w Puawach duta Elia sza Hofmana, rzebiarza hetmanowej Elbiety Sieniawskiej. W zniewieciaym" mczynie, jak i w kreacjach kobiety-dziecka albo amorka-dziecka podziwiano prze de wszystkim delikatno, lekko, krucho, pewien infantylizm w sposobie zachowania, a take ukryty, troch niezdrowy podtekst erotyczny. Przy czym w konkretnych realizacjach dobr i ukad poszczegl nych elementw mg by nieco rny liczy si przede wszytkim efekt kocowy, wraenie wywoane na widzu lub czytelniku. Jeden z badaczy rokoka, Hans Seldmayr, zaproponowa swego czasu, aby w przypadku tego nurtu sztuki mwi nie o pulchrum", ale o bellum", gdy ten termin oznacza, e co jest nie tylko pikne, ale jest jednoczenie mie, sprawia jce przyjemno. Czciej stosuje si jednak termin wdzik". Ot w sztuce pierwszej poowy XVIII wie ku w wdzik" stawiano zdecydowanie wyej ni 284

pikno w rozumieniu klasycznym, to znaczy pikno doskonaych proporcji, szlachetnoci tonu i odpowiednioci pomidzy wygldem zewntrznym a wadzami duchowymi. Rokokowy wdzik natomiast nie chcia by niczym innym jak tylko nieco chorobliw urod wiotkich rolin cieplarnianych, wypielgnowanych i wychuchanych, ktre nie mogy egzystowa w twar dej i brutalnej rzeczywistoci i dlatego chroni je na leao w zamknitym wiecie sztuki. Wdzik by za tem piknem z samego zaoenia sztucznym i pod tym wzgldem rokoko nawizywao do pewnych osigni sztuki manieryzmu. Wrmy jeszcze na chwil do naszego Zefira z ro mansu Drubackiej. Ot pojawienie si tej uroczej osoby zostao w tekcie bezporednio poprzedzone opi sem innych wiatrw, utrzymanym w zupenie odmien nej tonacji. Poetka nazywa je larwami, opisuje roztargane gowy i wydte gby". Jednemu z wiatrw niby z strzechy / wody po wosach wiszcych spa day". Inny by cay pokryty pyem i okopciay, tak e przypomina Murzyna. Ich maniery byy przy tym cakowicie grubiaskie. Dopiero na kocu pojawia si uroczy Zefir, ktry sam jeden stanowi wyrazist opo zycj w stosunku do swoich braci. Mamy tu zatem do czynienia z typowym kontrastem, ale zauwamy, e kontrast ten peni zupenie inne funkcje ni w sztu ce dojrzaego baroku. Nie suy on wskazaniu zoo noci i dwoistoci wiata, nie jest bynajmniej narz dziem, za pomoc ktrego artysta ow zoono stara si opisa. Jego funkcja polega natomiast na pewnej 285

gradacji odczu estetycznych, to znaczy wprowadza si szpetot, pewn nawet brutalno i potworno po to, by na tym tle bardziej rzucaa si w oczy kru cho, wdzik, delikatno, jakich nosicielem bya po sta Zefira. Tak wic rokoko korzystao zazwyczaj z podstawo wych rodkw nalecych do arsenau poetyki baro kowej, niemniej jednak zmieniao zazwyczaj ich funk cj, wykorzystujc do swoich wasnych potrzeb. Ta kich wanie nowych" kontrastw wymieni mona daleko wicej. Bdzie to chociaby zestawienie uro dziwej Woszki i szkaradnego kastrata z wierszowa nej powieci Korczyskiego Zocista przyjani zdra da... W tym samym utworze odnajdujemy przeciw stawienie pejzau dnia jasnego, w ktrym sycha ra dosne piewy uciekajcych kochankw, temu samemu pejzaowi w porze wieczornej, ciemnemu i gronemu, gdy oszukany i zdradzony Woch samotnie wraca do miasta:
Ju konterfektoway olbrzymowskim cienie Rwne schylone na do soneczne promienie, Pasterz do kupy zgania rozwleczone trzody, Kiedy Woch odstpowa Neptunowej wody. Tam za, gdzie jadc z miasta zbiega biaagowa Wdzicznem nocia gosem kwilia mu sowa Dziennem zmorzona godem, na zwyke obowy Majc gardziel z drapien spon wraz gotowy. Gdzie sturbowane konie za chodnym przymrokiem Spieszyy ku domowi do obu z obrokiem.

Na takich wanie kontrastach opierano kompozy cj nawet caych utworw, tak jak ma to miejsce 286

Wydobytym z rkopisu przez Czesawa Hernasa Poemaciku Pochwaa piersi, pochodzcym z przeomu XVII i XVIII wieku. Utwr skada si z dwch czci, z ktrych pierwsza to wanie tytuowa pochwaa, natomiast druga to Nagana szpetnym piersiom. Dobr epitetw, jakimi si je opisuje, w obu czciach jest diametralnie rny, a wszystko ma charakter lite rackiej zabawy. Mwilimy do tej pory o postaciach wystpujcych w wiecie rokokowej wyobrani. Warto moe teraz Przez chwil przyjrze si otoczeniu, w ktrym prze bywaj. Najczciej jest to wiat natury, ale trzeba od razu zaznaczy, e jest to natura specjalnie spre parowana i z gruntu sztuczna 9. Niekiedy zabiegi ogra niczaj si jakby do pewnego podretuszowania", tak jak to ma miejsce w niektrych lirykach Wacawa Rzewuskiego, wzorowanych w pewnym stopniu na francuskiej poezji pastoralnej. Oto fragment wiersza ka:
Co twe o lepsz i zika i kwiatki, W zgodnej rnoci zgromadzone licznie, Wdziczne rodzcej stroj ono matki, Co si w kolory ubieraj licznie, Przyjemna ko patrzcemu oku, Niechaj si z twego naciesz widoku! 1 0

Zwrmy uwag na okrelenie przyjemna ... pa trzcemu oku". Take w przypadku przedstawienia natury programowany hedonizm estetyczny (tutaj re alizujcy zasad varietas") decydowa o doborze ma teriau. Niekiedy zreszt Rzewuski przyjemno wi287

dzenia stara si oprze nie tyle na specjalnej selekcji, co raczej na prbach odnalezienia czego oryginalne go i zagadkowego jednoczenie:
Kiedy se szczupak igra w tym strumieniu, A wraz twe wody sowik przelatywa, Zadajesz mil wtpliwo widzeniu, Czy ryba leci, a ptaszek czy pywa? Tam wzrok zudzony w przyjemnym zawodzie, Ryb na drzewie widzi, ptaka w wodzie.

(Zrzdo)

Ta wanie mia wtpliwo widzenia" staje si dla poety symptomem wdziku. Oglnie trzeba jednak powiedzie, e zabiegi stosowane przez Wacawa Rze wuskiego s zwykle stonowane i wyciszone. Daleko bardziej radykalna na tym tle bya Elbieta Drubacka. W niektrych jej tekstach natura jest tak urobiona i ugadzona, e chciaoby si j po pro stu nazwa cukierkow". Poetka nie tylko dba o to, by do gosu dochodziy jedynie wraenia mie, stara si je nawet sztucznie jakby do ycia pobudzi, grajc do perfidnie na wraliwoci zmysowej czytelnika, na przykad gdy odwouje si do zmysu dotyku:
Insz zielono kom naznaczya, Jedwabne trawy dawszy im za paszcze, licznemi kwiatki jak cacko upstrzya: Z temi si Zefir bawic skrzydem gaszcze, To te wzajemnie jak z dzieckiem igraj, Jedne si wznosz, a drugie zniaj. (Opisanie czterech czci roku. Wiosna)

Skonno Drubackiej do takiej cukierkowej" na tury sprawia, e nawet wydarzenia smutne w yciu 288

bohaterw dziej si niekiedy na tle miejsca przy jemnego, tak zwanego locus amoenus i tym sposobem sam tragizm zostaje w jaki sposb obaskawiony i rozadowany (bogini Fortuna z Fabuy o ksiciu Adolfie):
Ucieka od nimf, ciemne lubi lochy Po to tam wchodzi, e ze ska strumyki, Sczce swemi podchlebnymi szlochy, ez jej dodaj, a drobne kamyki Na ktre sznurki spadajce brzcz, Tonem aosnym wraz z bogini jcz.

Zwrmy uwag, jak wan rol w dwch powyej cytowanych fragmentach peni epitety w rodzaju: "jedwabne", jak cacko", pochlebne", czy te okre lenia czynnoci: bawi", igraj", brzcz". Mieczy saw Klimowicz, piszc o Drubackiej, zwrci uwag na czst w przedstawieniach wiata przyrody skon no do miniaturyzacji, przejawiajc si w duym 11 zagszczeniu zdrobnie . Obrazy te niekiedy do zu dzenia przypominaj modne wwczas tapiserie. Cza sem rokokowe wzorniki zaczynaj wrcz sterowa wy obrani poetyck Drubackiej. Tak na przykad w Historii Ortobana powierzchnia rzeki zaczyna przy biera ksztat przypominajcy ornament rocaille": W-pord ki pyna rzeka bystrym biegiem Ksina cieszy swj widok, chodzca nad brzegiem Patrzy na wyskok wody, jak po gazach igra I wdzicznym tonem balet sama sobie wygra 12. Swoist skrajno w sztucznoci wiata natury osi gna poetka w pnym romansie, mianowicie w Hi10 Poezja pnego baroku

289

storii ksiniczki Eufraty, a dokadniej, w znajduj cym si w nim opisie szaasu-altany, ktry mia si znajdowa na wyspie Trystynie. Ale nim do tego przejdziemy, naley zrobi kilka uwag wprowadzaj cych. Najczciej spotykanym motywem, jakim ozdabia no wntrza rokokowe, byy wici rolinne, girlandy r i palmety. Tak na przykad synny owalny gabinet w paacu Sans-Souci w Poczdamie mia w zamierze niu jego twrcy, Hoppenhaupta, naladowa kwiecist altan. Nie mniej popularny by motyw palm, szcze glnie ulubiony przez krla Stanisawa Poniatowskie go w pierwszych latach jego panowania. Architekt Efraim Schroeger, prowadzc dla niego przebudow Zamku Ujazdowskiego, a w trzech reprezentacyj nych salach planowa zastosowanie stylizowanych palm zamiast przyciennych kolumn. Ich pnie opla tay spiralne girlandy r, a stykajce si ze sob ko rony lici wspiera miay sklepienie. Ot te wszyst kie zjawiska artystyczne wyjaniaj poniekd zabieg zastosowany przez Druback w Historii ksiniczki. Eufraty przy przedstawieniu szaasu-altany:
Wprowadzi posw w sal, z palm modych plecion Oliwnemi gami z wierzchu zasklepion; Stoki, krzesa, kanapy, porobione z darnia W rodku z winnych lici wiszca latarnia 13 .

Szaas ten przypomina wntrze modnego salonu. Czy to, co przedstawia poetka naley wic jeszcze do natury? Jest to pytanie niezwykle istotne, nie tylko

290

w Przypadku autorki Zbioru rytmw..., ale take i innych artystw jej czasw. Punktem wyjcia niewt pliwie by wiat naturalny. Mia on stanowi jakby rodzaj arkadii, do ktrej ludzie rokoka udawali si Przebrani za pasterzy, by zapomnie o utrapieniach cywilizacji. Stosowana jednake konsekwentnie za sada hedonizmu estetycznego spowodowaa, i owa tak podana arkadia zmienia si rycho w eleganck ogrodow altan. Ludzie rokoka, uciekajc od cywilizacji, uwili w zamknitym wiecie pawilonw ogro dowych, labiryntw i mostkw przerzuconych nad sztucznymi strumieniami. I nie jest to bynajmniej in dywidualny grzech" tamtej epoki. Czowiek zawsze, aby by" wrd natury, musi przenosi na ni bliskie mu kategorie kulturowe. Jest to po prostu obrona Przed chaosem i amorficznoci. Nasi bohaterowie, przebywajc w otoczeniu sztucz nej i wysublimowanej natury, swj czas powicali jednej przede wszystkim dziedzinie, a mianowicie mi oci. Jednake erotyka rokokowa rni si zdecydo wanie od erotyki barokowej, nawet w jej dworskim wydaniu, takim, jakie znamy z poezji Jana Andrzeja Morsztyna. Najoglniej mwic, o ile ta ostatnia cha rakteryzowaa si niczym nie skrywan zmysowoci, nie gardzc nawet dosadn wulgarnoci, o tyle ro koko lubowao si w wysmakowanej i eleganckiej perwersji. Perwersja ta nieobca bya nawet postaciom tak z pozoru niewinnym, jak wspomniany ju przez 291

nas Zefir z Fabuy o ksiciu Adolfie. Oto jego wspo mnienia o nimfach z ogrodu bogini Fortuny:
adna z nich do mnie nie miaa urazy Chociaem ktrej zletka podnis gazy. Inne tacami inne szybkim skokiem Czas miy trawi, gonic si w zawody, Trudno ng dojrze najciekawszem okiem A zmordowane pobiegy do wody. J a m siedzia nisko gdzie by potok wski Widziaem nogi tylko po podwizki.

Zwrmy uwag, e Drubacka wyranie eksponuje tutaj nieprzyzwoit sytuacj podgldania. Trzeba w tym miejscu doda, i Fabua o ksiciu Adolfie nie jest utworem oryginalnym. Tre zostaa zaczerpnita z opowieci wplecionej w tekst romansu francuskiej pisarki, hrabiny d'Aulnoy, wydanego w roku 1690. Drubacka prawdopodobnie nie korzystaa z orygi nau, by moe nie znaa w ogle adnych obcych jzykw przynajmniej tak twierdzi Ignacy Kra l4 sicki . Wszystko wskazuje wic na to, e poetka opara swj wierszowany romans na przekadzie pol skim pira Jzefa Nepomucena Raczyskiego, ktry pod tytuem Historia angielska... wyszed drukiem w 1743 roku. Ot w przekadzie Raczyskiego, pro zaicznym i stosunkowo wiernym jak na owe czasy, powysza scena z nimfami zostaa nakrelona bardziej oglnikowo; Zefir mwi tylko: nie broniy mi tego, em miej mg z niemi zaywa rekreacyj". Tak wic pomys z podgldaniem jest w tym wypadku dodat kiem Drubackiej. 292

Swego czasu Wacaw Borowy prbowa doszuka si w twrczoci Drubackiej jako cechy wyrnia ej pewnej, zbyt wybujaej, ciekawoci erotycz nej. Jest to sd o tyle niesuszny, e jak si wy daje bogobojna Drubacka prezentowaa nie tyle swoje indywidualne zainteresowanie dziedzin mios na., co po prostu ulegaa aktualnej oglnoeuropejskiej modzie. I tak na przykad eksponowanie sytuacji pod dania, owego niedyskretnego rzutu oka", byo jednym z najczciej spotykanych motyww sztuki rokokowej w ogle. Przynajmniej tak twierdzi Philippe Minguet, autor wspomnianej ju pracy o estetyce omawianego okresu. W owym eksponowaniu sytuacji Podgldania moe najjaskrawiej uwidocznia si d no do perwersji. Dla artystw baroku nago nie stanowia problemu. Bya albo jej nie byo. Dopiero nago ujrzana ukradkiem, nago jakby dodatkowo obnaona, w mniemaniu ludzi rokoka nabieraa ru miecw, stawaa si czym celebrowanym i rozwiz ym. W ten sposb artyci tamtych czasw starali si Przekona swoich odbiorcw, e oto stykaj si z czym, co z gruntu jest nieprzyzwoite, z czym, co ma posmak skandalu. Na sytuacj niedyskretnego rzutu oka" natrafiamy W twrczoci Drubackiej dosownie co chwila. Po wicia nawet temu tematowi osobny utwr, a mia nowicie wiersz Opisanie oczu ciekawych Akteona, gdzie w sposb niesychanie dokadny stara si reje strowa poszczeglne fazy nieprzyzwoitej sytuacji. Najpierw ukazuje skradanie si Akteona, ktremu 293

niedo opodal widzie, z bliska lepiej jeszcze", tote zamienia si on niemal w pezncego wa, pniej ukazuje si Diana, ktra boskie, myjc czonki / na pokrycie nagoci nie miaa zasonki", na kocu nast puje odkrycie szpiega i znany nam wszystkim tra giczny fina. Jeszcze bardziej perwersyjny stara si by Adam Korczyski, ktry nakaza bohaterce, aby sama pro wokowaa modego Polaka do podgldania. Tote spe cjalnie z rana:
[...] w przeroczystym rbku przeciw okna staa, Alabastrowe ciao jako w perspektywie Z najskrytszemi czonkami mg widzie prawdziwie, Ktore si wydzieray przez sab zason Do kawalera lub go w sw chcc zwabi stron.

Motyw niedyskretnego rzutu oka", ktry pniej w czasach stanisawowskich z powodzeniem wykorzy stywa bdzie Trembecki, posuy take nieznanemu poecie za pretekst do napisania poemaciku Pochwaa piersi, co zreszt zostao jednoznacznie w tekcie pod krelone:
Pieszczone piersi najprzedniejsze ciao Co wygldacie z pod Gorsa niewiele, Od was mioci me serce zarwao, Wy moich oczu jestecie dwa cele. Muzom by o was piewa naleao Lecz e was kocham i ja si omiel. Bym pikno wasz opisa jak zmog Lubo was widzie do woli nie mog 15 .

294

Skoro mowa o tym utworze, to wypada zaznaczy, e anonimowy twrca starajc si by nieprzyzwoi tym" jednoczenie dba o to, by nie by zbyt dosow nym, a tym bardziej prostackim. Zbytnia bezpored nio zniweczyaby cay efekt. Dlatego te opis i po chwaa piersi to w istocie jeden cig do odlegych peryfraz w rodzaju: zacnego serca dwa ssiedzi" czy te granaty Boka ognistego". Nieprzyzwoito tkwi a w samym temacie, a nie w wysowieniu, ktre za wsze musiao by eleganckie i pene gracji, nie mogo zosta zbrukane zbytni dosownoci. W mniejszym lub wikszym stopniu odnosi si to take do Elbiety Drubackiej i Adama Korczyskiego. Ten ostatni zreszt najwiksze napicie osiga nie tyle w opisach frywolnych scen, co gwnie w mistrzowskiej ongler e tradycyjnymi symbolami:
J a k owe powicone Cyprydzie gobki Ju od samiczki samczyk z apetytem zbki Na smaczny ksek ostrzy...

Artyci rokoka uczynili z mioci rodzaj eleganckiej zabawy, starajc si, aby nawet gra zmysw staa si czym w rodzaju uszlachetnionej sztuki. I tak wanie pod paszczem rozbudowanych metaforycznych obra zw i wykwintnych zwrotw rozwizo staa si ele mentem obowizujcego obyczaju. Ludzie rokoka mieli swoje ulubione krainy, sztucz nie zamknite wiaty, odlege od prozaicznej rzeczy wistoci. Jednym z nich bya mitologia antyczna, zu penie inaczej interpretowana i rozumiana ni we 295

/ wczesnym i dojrzaym baroku. Trzeba tu przypom nie, e pod koniec XVII wieku mity stopniowo zaczy naj traci swj autorytet. Nie prbuje si w nich ju szuka nauki moralnej za pomoc interpretacji alegorycznej, natomiast chtnie si je dyskredytuje i artobliwie omiesza. Korczyski jawnie kpi z poda nia o mocy lutni Orfeusza, ktra jakoby miaa pobu dza do taca nawet drzewa. Autor Zocistej przyja ni zdrady... robi to zreszt w sposb przewrotny, wcielajc tre mitu w konkretny obraz, co w rezul tacie prowadzi do groteskowego przedstawienia r nych gatunkw drzew plsajcych na wycignitych korzeniach. Take Drubacka nie wierzy, aby Dedal z Ikarem mogli wznie si w powietrze na skrzydach zlepionych woskiem i cae podanie komentuje so wami: Ten wiek odrzuci, pogan obyczaje, eby czek lata nikt wiary nie daje. Podwaenie autorytetu mitologii nie musiao by jednak jednoznaczne z cakowitym jej odrzuceniem. Wrcz odwrotnie, tak oczyszczona z obcie dydaktyczno-moralizatorskich z powodzeniem sta si moga jedn z owych wysp szczliwych, cudown krain, bdc swoistym estetycznym fenomenem. Najcie kawszym chyba przykadem takiego rozumienia mito logii jest niesusznie lekcewaony przez badaczy po emacik Elbiety Drubackiej Cefal i Prokris. Co prawda w zakoczeniu opowieci poetka wysnuwa po uczenie o potrzebie zaufania pomidzy maonkami, 296

ale ma ono charakter czego sztucznie dolepionego i nie majcego bliszego zwizku z ca atmosfer utworu. Istotne jest natomiast, i poemat autorki Zbioru rytmw... wprowadza nas w cudown krain eleganckiej mitologii z wyidealizowan, cukierkow natur, z silnie wydobyt nut erotyczn, krain, ktra do zudzenia przypomina ptna Bouchera, krain.
Gdzie w czas upau Dyanna spoczywa Z prochw myliwskich myje nogi biae I wszystkie wdziki bezpiecznie odkrywa.

Cefal i Prokris jest przede wszystkim poematem nastrojw, cigiem nastpujcych po sobie obrazw o zmiennym nastroju i tonacji dwikowej i pod tym wzgldem przypomina utwr muzyczny. Poetka wyranie dba o to, by kada kolejna pie skadaa si z dwch kontrastowych obrazw. Tak na przykad pie pierwsza: Cefal spoczywa w ogrodzie; odczu wamy bezruch i agodne odgosy poranka.
Wtem szum agodny na liciu powstaje Gmin ptaszt drobnych nad zwyczaj wiergocze, Gos coraz bliej miy si wydaje Postrzeg w krzewinie zaplete warkocze. Nocy ponure ustpuj cienie Janiejsze coraz nastaj promienie.

I zaraz potem obraz cakowicie odmienny Jutrzenka porywa naszego bohatera, dominuje gwatowne odczucie ruchu:
Wtem jako jaki bawan huczny z morza Wypada znaga zapieniony gniewem Tak i Cefala rozgniewana Zorza

297

Porywa gwatem, wstrzsszy z gruntu drzewem Niesie w oboku przez powietrzne wiry Firmamentowe da widzie szafiry.

Na tej samej zasadzie pie drug otwiera obraz ciszy i smutku, w jakim pogrya si Prokris i cay dom po znikniciu Cefala, bo nawet:
Same zawiasy rdz zarose znacz Skrzypieniem swojem, e za panem pacz.

I zaraz potem nastpuje scena haaliwej ktni ma onkw, gdy nieznajomy podrny, ktry wstpi w progi tego domu, okazuje si by wanie przebra nym Cefalem. Teraz Prokris daje upust swoim pre tensjom i skrywanym alom. W pieni trzeciej widzi my najpierw bohaterk zawodzc i rozpaczajc na pustkowiu, po czym syszymy wesoe i rane odgosy polowania i oto pojawia si Diana ze swoim orsza kiem. Owe kontrasty nastrojw konsekwentnie pro wadzone s waciwie przez cay utwr. Tym to spo sobem mitologia staa si tutaj przede wszystkim estetyczn kontemplacj. Obcowanie z ni suy gw nie przyjemnoci, mniej dba si natomiast o nauk moraln. Skrupu, ktry gnbi Samuela Twardo wskiego przy pisaniu Dajnidy, znikn tu niemal ca kowicie. Inn ze szczliwych wysp, na ktre chtnie wybie rali si ludzie rokoka, byy krainy egzotyczne. Tym midzy innymi mona tumaczy wczesn karier chiszczyzny", motywu map (singerie") czy te przedstawie Murzynw i Indian w sztukach plastycz nych. Romanse egzotyczne" m.in. pozostawia po so298

bie skarbnikowa ydaczowska. W jednym z nich, w Historii ksiniczki Eufraty, autorka przenosi nas do Afryki, gdzie yj straszliwe monstra, okropne lwy, sonie, smoki skrzydlate", jaszczurki latajce" i lu dzie jednookie". Historia Ortobana z kolei zapoznaje z dworem krla perskiego, po czym obserwujemy ucieczk bohaterw na wielbdach przez pustyni. "Egzotyka" Drubackiej w gruncie rzeczy niewiele miaa wsplnego z rzeczywistym obrazem krajw Wschodu i Afryki, tak zreszt, jak i chiszczyzna" sztuki rokokowej w ten sposb manifestowano "otwarcie si" Europy na inne kultury i systemy religijne. Jak potrzeba ta bya silna w XVIII wieku, najlepiej wiadczy fakt, i egzotyka pojawia si take w wczesnej sztuce sakralnej. Wizao si to zreszt z kultem nowych" witych, takich jak mczennicy japoscy (Jan, Pawe i Jakub), czy te Franciszek Ksawery, aposto Indii". Tak na przykad koci Jezuitw w Grudzidzu (ktrego patronem jest wa nie Franciszek Ksawery) przyozdobiono chrem, am bon i otarzami zrobionymi z imitacji laki, ze wzo rami pejzay chiskich, z charakterystycznymi pagodami i innymi motywami chinoiseri". witym tym powici kilka swych utworw Dominik Rudnicki i zwyko si przy ich okazji twierdzi, e poeta nie umia wykorzysta szansy egzotyki", koncentrujc si na stereotypowych opisach cudw i mczestwa. Jest jednak w tych tekstach co dziwnego. Jaka po sunita do granic absurdu ekstatyczno, jak chocia299

by w scenie opisujcej reakcj tumu na mier m czennikw japoskich:

Ze im adna straszna mier nie bya: Ogniste stosy z wizami fosy, Krzyowe fale miecze i pale, Niestraszyy. J a k pszczki na mid i fioki, Widziaby tam lecce anioki, Japoskie dziatki z ona si matki Wydzierajc w stosy gorce, Za Chrystusa. (O trzech mczennikach japoskich)

Jest to obraz jakiej rzeczywistoci gorczkowej", dzikiej i nie okieznanej, w pewnym sensie zatrwaa jcej nawet. Jeeli przyjmiemy, e egzotyzm" jest odkryciem obcoci l6 , to moe w ten bardzo dziwny i oryginalny (zupenie zreszt niezgodny z wraliwo ci rokoka) sposb wyobraa go sobie autor Gosu wolnego w wizanej mowie... Aby uzyska wizj wiata jako czystego fenomenu estetycznego, wcale nie musiano odbywa podry na Wschd czy w wiat mitologii antycznej. Adam Kor czyski, piszc Zocist przyjani zdrad..., sign po prostu do jednej z nowel wchodzcych w skad Poncjana. Jest to sidma opowie Cesarzowej. Przerbka Korczyskiego tylko w niewielkim stopniu przypo mina charakter oryginau. Romans ten trudno nawet nazwa narracj, gdy samo nastpstwo zdarze nie jest tu spraw najistotniejsz. Fabua staje si tylko pretekstem do prowadzenia z czytelnikami wysmako wanej gry literackiej (o ile oczywicie odbiorca si 300

na niej nie pozna) bo czy Korczyski w ogle "opowiada"?

Naj go i mularza z naczyniem co prcej Przyprowadzi; daje mu ni zarobi wicej, eby przemurowanie szczerostalno twardem Pod brukowan drog przekowa oszkardem I w sekrecie zachowa muru wykowanie. Co kto zamyli, w lot sie za pienidze stanie, Bo im posuszne wszystko. Susznie je krlow Regina pecunia, po acinie zow. Nieli kilkakro sto bywao tysicy Moderownego wojska zota szwajca wicej Sprawi nie rozrzucajc mocnych baszt minami, Ukosnemi nie ryjc ziemi aproszami Ni attakowanemi nad obleecami Trzaskajc ogromnemi bomby z granatami Jak srogiemi piorunmi, bo chociaby mury Stalne byy, powierci i w tych zoto dziury. Zaczym niezbyt potny na putory cegy Mur przedziurawi mularz; [...]

Odnosz wraenie, e caa ta scena, ukazujca mu rarza, kujcego na zlecenie Polaka dziur w piwnicz nym murze (aby w ten sposb utorowa drog do po tajemnych spotka kochankom), zostaa wprowadzona przede wszystkim dlatego, i autor postanowi w spo sb dyskretny i elegancki zadrwi nieco ze swego czy telnika. Najpierw przygotowuje go z pomoc wojen nej metaforyki i oswaja z myl, e do przebicia otworu w murze trzeba wielkiej mocy i duych pie nidzy, a kiedy rzeczywicie czytelnik si z t myl oswoi, raptownie zostawia go na lodzie", stwierdza jc niewinnie, e mur by niezbyt potny". Innym 301

razem Korczyskiemu w ogle nie chce si" opo wiada, w zwizku z tym pisze, co mu wpadnie do gowy, czyli bezceremonialnie stosuje zasad wolnych skojarze:
Z drugiej strony to dwoje pod trutyn bierze, I odwany Mars zdawna przychylny Wenerze, Jeszcze w Leninie, gdy Wulkan odszed do kunice, Mars Cyprydzie tak mwi fady u spodnice Przysiada. Czego wiadkiem jest ow laurowany Poeta tym z natury utalentowany Darem, e choby nie chcia mowi, musia wierszem. Ktory nauczycielem amorow najpierszem Gdy zosta urodzonem bdc Rzymieninem Wygnany z swej ojczyzny mieszka nad Euksynem, Zwiedzia Krym i Biogrod, Nohaj, Perekopy i Meotis jezioro, sprawiedliwo w tropy Gdy posza za wystpkiem. Co smtnem powiada Wierszem, gdzie Woga, Oka i Dniepr w Czarne wpada Morze i wielki Dunaj i Hory pienisty, Don, Prut, Styr, Strypa, Seret i Dniestr kamienisty W towarzystwie rzek ronych, ktore jak do kwoki Kurczta zgromadziy sie przez wiat szeroki Do nieprzesignionego morza bystrem wzrokiem Wpadajc w nie zapdem szeroko gbokiem Tak dalece, i z swego przyrodzenia sony Ocean od potnych bdc zatumiony Rzek inszego nabywa koloru i smaku Z toci si i z soli wyzuwszy do znaku. Przewidzia zote, czarne i kuczmaskie szlaki, Gdzie Astrachan i Kamuk, Czerkies i Budziaki I tam, kdy pohaniec przekupiony liczy Plon i za Dunaj pdzi aosne zdobyczy I gdzie teraz pojazd chrzecijaskiej wiary Dwiga wizie, przykuty do zbrojnej galary.

302

Ale dokd-e zasza? czy sie zabkaa, Muzo, gdzie ktra rzeka prdko jako strzaa Wpada w morze i jego koloru go zbawia? Nad tym sie nadaremnie twe pioro zabawia!

Samo przejcie od miostek Wenery z Marsem do Owidiusza (jako autora Ars amatoria, Heroid czy te Amores), nastpnie do jego zesania nad Morze Czar ne, pniej za do sytuacji chrzecijaskich jecw w tureckiej niewoli wszystko to nie wystarcza jednak autorowi Zocistej przyjani zdrady. Nie mg Przepuci okazji, gdy znajdowa si mylami" nad Morzem Czarnym, aby si nie pobawi" troch na zwami geograficznymi. Jego kocowe usprawiedliwie nia brzmi do faszywie. W istocie cay ten romans to taka literacka zabawka". Utwr zosta napisany przede wszystkim po to, aby go odczytywa po kawa ku, delektujc si doskonaoci opisw, frywolnosci scen, elegancj oraz artobliwoci wysowienia. Pod tym wzgldem, podobnie jak Cefal i Prokris Druzbackiej, przypomina porcelanow figurk, ktr chtnie ogldamy, obracajc w doni. Mona powiedzie, e s to utwory, ktre - w penym tego sowa zna czeniu - czyta si dla przyjemnoci. Dlatego naley zgodzi si ze zdaniem Wiktora Weintrauba, ktry utworowi Korczyskiego nada miano swoistej.mik stury stylistycznej", rnicej si od poematu heroikomicznego tym. i gra stylami literackimi nie suy wyszydzeniu, ale przyjemnoci 17. Natomiast sam Kor czyski uyby tu niewtpliwie okrelenia: mowa w sowa i arty bogata, rzetelna". Tak bowiem jego 303

bohater, mody Polak, mwi o historii dotyczcej miaej kradziey kobiercw, ktra jako autonomiczna nowela zostaa umieszczona w Punkcie IV romansu (jest to opowie gospodarza) i zbudowano j na tych samych zasadach, co i cay utwr. Tak literack zabawk" jest take poemacik Pochwaa piersi, cako wicie niepowany, take jeeli chodzi o sposb poetyc kiego wysowienia si":
Wspaniaej duszy powazne mieszkanie Zacnego serca zacni dwa ssiedzi Wycie Wenery jedynne kochanie Bo w tych pokojach ta Bogini siedzi. Na tych otarzach swe odbiera danie Szczliwy, kto tam z ofiar uprzedzi Bo cho jest winiem, niewoli nie czuje Panujc suy a suc panuje.

Mowa oczywicie o owych, chwalonych ju w tytule, piersiach. Gdy mwimy o elementach rokoka w wczesnej po ezji, to wspomnie wypada o zawartym w niektrych tekstach obrazie wczesnej kultury i obyczajw. Tak na przykad Drubacka w jednej z dygresji w poema cie o Dawidzie wspomina o budowie paacw, ktrych ciany obija si chiskimi materiami, a w Fabule o ksiciu Adolfie widzimy uroczy rokokowy buduar, przy czym nadanie pomieszczeniu takiego wanie charakteru stylowego jest dodatkiem" samej poetki 1 8 . Niezwykle interesujcy wiersz Opisanie Reytyrady Ksinej Lubomirskiej prezentuje wczesny modny ogrd w ksztacie labiryntu, posiadajcy uliczki 304

ciemnym ligustrem sadzone", gdzie askawe le przy drogach daniele", a za rzeczk z przerzuconymi mostkami ukazuje si domek, wasne piecideko,/ godne schowania w szafk, czy pudeko" 19. Druzbacka, wdrujc po ciekach tego ogrodu, dostrzega na wet w pewnym momencie maego wodnego geniuszka, z ktrym wszczyna rozmow. W niektrych tekstach natrafiamy ponadto na owe Umiowane przez rokoko drobne cacka, wytwory rze miosa artystycznego, takie jak np. lutnia ze Zocistej Przyjani zdrady... zrobiona z rnych gatunkw drewna, ozdobiona kunsztownymi kamieniami, w kt rej w dece z cyprysu... / owalnej ry szczycio si rnicie / Apollinem z cytar...". Wspomnie tez wypada o wachlarzyku gdzie miniatura / posta Kupida niby w otarzyku / wstawia..." ze Skargi kilku dam Elbiety Drubackiej. Kilka utworw tej poetki (np. drobiazg o paczcym Kupidynie i smutnej Wenerze lub panegiryk powicony ksinie Sanguszkowej w stroju polowym) sam swoj form, skonnoci do miniaturyzacji (poczon z elegancj i galanteri wy sowienia) stara si" by takimi wanie bibelotamii Ale jest to sytuacja stosunkowo rzadko spotykana w naszej literaturze pierwszej poowy XVIII wieku. Gatunkiem, w ktrym elementy rokokowe wystpuj najczciej, jest w tym czasie przede wszystkim wierszowany romans. Ciekawym dokumentem, przedstawiajcym obycza je dworskie tamtych czasw, s utwory Antoniny Niemiryczowej, pochodzce z jej rkopimiennego 305

zbioru Zebranie wierszw polskich.... ktry przypom nia swego czasu Wiktor Gomulicki. Widzimy tam ka walerw dyszkurujcych" z damami, damy mode rujce si", intymne przechadzki po parku lub labi ryncie, zaloty itp. Niemiryczowa nie tylko opisuje ftes galantes, czasami chce by nawet" w aluzyjny sposb nieprzyzwoita:
Dama Bardzo mi Waszmo czynisz w tern usug. Kawaler Znaj zawsze, Madam, e masz ze mnie sugDama Patrz, jak si mio cauj gobki. Kawaler T intencyj daje mi te gbki. A gdy ci koci z innym w parze czy, Prosz, ebym by cho zamiast opoczy, Ktra-to rzadko, ale do to dla niej, Ze w niepogod bywa na swej pani.
(Dyszkurs kawalera z dam w ogrodzie woskim)
20

Z drugiej strony utworom tym brakuje wdziku i elegancji; s one po prostu literacko prymitywne. Czybymy zatem mieli do czynienia ze swoist barbaryzacj" rokoka? I bya ona moliwa, wiadczy moe choby wystrj wielu prowincjonalnych kocio w z XVIII wieku na terenie caej Polski.
II

Powyszy przegld dowodzi, e kategorie rokoka za istniay w naszej poezji pnego baroku, e dotary do niektrych twrcw i ich tekstw. Nie byy to jakie nowoci, poniewa elementy rokokowe wystpoway zazwyczaj w rozproszeniu, czsto nawet wtapiane 306

w wiksze konstrukcje o wybitnie barokowym charakterze. Ale nawet wtedy odwoyway si wyranie do pewnej jednolitej caoci wiata jako zamkniteGO, samowystarczalnego fenomenu estetycznego, wiata rokokowej wraliwoci. Samo zjawisko scharakteryzowa w sposb najpe niejszy Edmund Rabowicz, piszc o literackim rokoku czasw stanisawowskich. Wedug niego literatura naleca do tego nurtu sztuki:
[...] zachowaa mimetyczn teori dziea literackiego, modyfikujc naladowanie natury do naladowania natury pik ni jedynie zdolnej przynie przeycie pikna, pojmowanego jako rodzaj przyjemnoci, co pocigao za sob odrzu cenie szeregu tematw i motyww, a rwnoczenie dawao Poecie prawo do korzystania w wikszym stopniu ni w klasycyzmie, a bardziej umiarkowanym ni w baroku, ze rod kw intensyfikacji ekspresywnej (std rokoko czsto nazy wano zagodzonym barokiem): pozy i mistyfikacji, rodkw napicia, uwagi i zaskoczenia.

Rabowicz zwrci ponadto uwag na dno lite ratury rokoka do wypracowania stylu wasnego, bar dziej naturalnego", wzorowanego na rnych odmia nach konwersacji salonowej. Ponadto innymi wany mi elementami rokoka s:
[...] elegancja, przejawiajca si midzy innymi w podej mowaniu tematyki ycia literackiego i liczeniu si z jego konwencjami, wdzik, identyfikowany czsto z urokiem py ncym z upozorowanej naiwnoci i prostoty, oraz delikatno, obejmujca to, co wyrafinowane i subtelne, a unikajca wzniosoci i zimnej gadkoci" 21

307

Ot wszystkie te cechy, ktre wedug Edmunda Rabowicza charakteryzuj rokoko okresu owiecenia' z powodzeniem odnie mona i do omawianych tu zjawisk literackich pnego baroku. Tworzyy one tym samym faz pierwsz, poprzedzajc rokoko dru giej poowy XVIII wieku 22. Ludzie czasw stanisa wowskich mieli tego pen wiadomo. Nieprzypad kowo poemacik Pochwaa piersi ukaza si drukiem w 1777 roku w Zabawach Przyjemnych i Poytecz nych". W tyme czasopimie, rok wczeniej, Ignacy Krasicki opublikowa Cefala i Prokris Drubackiej. Jednake pomidzy rokokiem pnego baroku a roko kiem owiecenia zachodz do istotne rnice. W badaniach nad literatur stanisawowsk zazna czya si ostatnimi laty tendencja do szerokiego rozu mienia samego zjawiska jako odrbnego, dynamicz nego prdu. Edmund Rabowicz na przykad wyrnia a trzy odmiany: puawsk" (Szymanowski, Knianin, Koblaski), arystokratyczn" (Mier oraz Ignacy, Stanisaw Kostka i Jan Potoccy) i radykaln" (Ancuta, Gawdzicki, Czy, Jasiski). Podobne stanowisko prezentuje Teresa Kostkiewiczowa. Na tym tle inte resujce nas rokoko pnego baroku przedstawia si niezwykle skromnie, a co najwaniejsze, w aden spo sb nie mona go uzna za odrbny prd, ktry sta nowiby jakkolwiek konkurencj dla estetyki baro ku. Wskazuj ju na to same wzgldy ilociowe. Ot nie tylko w caej literaturze schyku XVII i pierwszej poowy XVIII wieku, ale i u poszczeglnych twr cw, takich jak Drubacka, barokowej poezji emocji" 308

jest po prostu niepomiernie wicej ni rokokowej Poezji wdziku. Ta ostatnia stanowi co najwyej formu wzbogacajc i urozmaicajc podstawow i do minujc konwencj barokow. Trzeba przy tym doda, i elementy rokokowe na og do dobrze z ow barokowoci wspyy, nawet z jej religijn moralistyk (np. romans Drubackiej o w. Marii Magdalenie), chocia wdzik i elegancja bardziej by si na way do przedstawiania powabw ycia doczesnego. Jeeli jednak uwiadomimy sobie, i tematy wieckie w caej oficjalnej literaturze pnego baroku byy w zdecydowanym odwrocie, to caa sprawa zostaje waciwie wyjaniona. Poemat Korczyskiego Zocista przyjani zdrada..., jak i dworskie wiersze Niemiryczowej pozostay w rkopisie. Pochwa piersi opu blikoway dopiero Zabawy Przyjemne i Poyteczne" mniej wicej w osiemdziesit lat po ich powstaniu. Nawet utwory Drubackiej druk zawdziczaj waci wie ludziom owiecenia Jzefowi Andrzejowi Za skiemu i Ignacemu Krasickiemu. By moe dokadna penetracja rkopisw z okresu pnego baroku by aby w stanie cokolwiek w tych niekorzystnych dla rokoka proporcjach zmieni, gdy, jak si wydaje, zja wisko to byo w owych czasach czym w rodzaju li terackiego podziemia", ograniczonego do wskich elit niektrych dworw magnackich. Aktywny udzia w yciu kulturalnym jednego z nich, salonu Barbary z Duninw Sanguszkowej, braa midzy innymi i El bieta Drubacka. W drobnej poezji, obsugujcej ycie towarzyskie tego krgu, wystpuje ona pod pseudoni309

mem Filidy, jako partnerka Tyrsysa Wojciecha Jakubowskiego, generaa wojsk francuskich, poety i tu macza, zwizanego wczeniej z dworem Leszczyskie go w Luneville. Obok tej pary na wyrnienie w salo nie Sanguszkowej zasuguje Pyrrhys de Varille, nau czyciel synw marszakowej, i poeta Celestyn Czaplic 23. Symbioza estetyki rokokowej i barokowej nie bya wymysem czysto literackim, a tylko odzwierciedlaa oglny stan wczesnej sztuki caej rodkowej Europy. Rokoko narodzio si we Francji, gwnie jako styl dekoracji wntrz, zwizany pierwotnie z architektur klasycyzmu barokowego. Przeniesione pniej do Eu ropy rodkowej zmienio jakby podoe, wchodzc w zwizki z pnym barokiem. Rozwijao nawet nie ktre jego tendencje, na przykad zamiowanie do tworzenia skomplikowanych ukadw przestrzennych, co ma miejsce w rokokowych kocioach Poudnio wych Niemiec, w dzieach tak wspaniaych i oszaa miajcych jak na przykad koci w Wies Dominikusa Zimmermanna czy te witynie wznoszone przez Balthasara Neumanna. W rzebie bawarskiej tych czasw elegancja i lekko rokoka w przedziwny sposb poczyy si z religijn arliwoci i eksta tyczn ekspresj. Podobnie dziao si i na ziemiach wczesnej Polski, chociaby w malarstwie religijnym Tadeusza Kuntze-Konicza. Szczeglnie ciekawa jest architektura naszych Ziem Wschodnich, Wileszczyzny i Lwowa, gdzie powstaa swoista, monumentalna odmiana, bdca syntez pnego baroku i rokoka 310

(koci w. Katarzyny w Wilnie, Bazylianw w Berezweczu lub te katedra w. Jura we Lwowie, wszy ie z poowy wieku XVIII). Oczywicie rokoko pojawio si u nas ju wczeniej. Midzy 1732 a 1735 rokiem Zofia z Sieniawskich Czar toryska i jej m, August, zamwili u czoowego fran cuskiego projektanta Juste Meissoniera wykonanie wielkiego salonu do paacu w Puawach. Z Parya nadesano gotowe boazerie, ramy do caociennych lu ster, supraporty, plafon Bouchera, a nawet zocone mebelki projektowane jednoczenie z obudow cian. Niebawem w lady Czartoryskich poszed marszaek Bieliski. Jego gabinet wystawiano nawet na widok Publiczny w Paryu w 1736 r., przed wysaniem do Warszawy. W tym samym mniej wicej czasie archi tekci sascy (obydwaj Pppelmanowie, Jauch, Deybel) zaczli wznosi w naszej stolicy paace nawizujce do form bezporzdkowej architektury francuskiej, ktrej delikatne podziay tworzyy jedynie dugie wnki i wysokie okna. O ile jednak we Francji orna mentyka rokokowa panowaa tylko we wntrzach, w Warszawie pojawiaa si take na elewacjach, sku piona na wieczcych je frontonach i balustradach, jak na przykad w paacu Branickich przy Miodowej budowanym przez Deybla i Klemma w latach czter dziestych. Pnobarokowo-rokokowe obiekty wzno szono take po 1770 roku; stanowi one w jakim sto pniu odpowiednik plastyczny literackiego rokoka doby stanisawowskiej. Elementy rokoka wchodziy w symbioz nie tylko 311

z barokowym sensualizmem i malarskoci, mogy take czy si z odrodzonymi wtedy na nowo trady cjami gotyckimi". Warto tu wspomnie o fenomenie, jaki stanowi tak zwana lwowska rzeba rokokowa. Na przykad niektre kobiece figury alegoryczne z Na waru i Zbaraa, wykonane przez Antoniego Osiskie go, czy te postacie zakonnikw z lwowskiego ko cioa Dominikanw, cechuje rokokowy wdzik i ele gancja. Postacie aniow, jakie Maciej Polejowski po zostawi w kociele Bernardynw w Opatowie, nawet swoim ukadem ciaa naladuj ornament rocaille". Jednoczenie wszystkie te rzeby posiadaj abstrak cyjnie traktowane, rozwichrzone szaty o ostro ama nych krawdziach, co jest jawnym odwoaniem si do kanonu pnogotyckiego, jaki ugruntoway u nas dzie a Wita Stosza i wczeniejszego stylu amanego". Gdybymy teraz chcieli wskaza na jaki literacki od powiednik tego zjawiska, to przypomnie tu wypada utwr Elbiety Drubackiej Snopek na polu ycia ludzkiego... Temat wraz z przedstawieniem mierci, jak wspomnielimy, zaczerpna poetka ze rednio wiecznej Rozmowy Mistrza ze mierci, jednake ca o staraa si opracowa w myl poetyki modnych podwczas romansw. Tak wic wprowadza odpo wiedni atmosfer i otoczenie: pustelnica Sylwia b ka si po pustkowiach Karpat. Sigajc do poetyki grozy, poetka dodaje odpowiednie udziwnienia, na przykad bohaterka natrafia na lwic, ktra dopiero po zrzuceniu futra ukazuje si nam jako rozkadajce si zwoki z kos. Poza tym, aby wywody owej mier312

ci. ktra rozprawia o swojej potdze i nieograniczonej wadzy, nie znudziy zbytnio czytelnika, Drubacka wplata w tekst a trzy opowieci, w tym jedn egzo tyczn, mwice o tym, w jak dziwny sposb spe aj si wrby i przepowiednie, opowieci, ktre w gruncie rzeczy niewiele maj wsplnego z gwnym tematem utworu. Postpuje wic Skarbnikowa ydaczowska dokadnie tak samo, jak Adam Korczyski w Zocistej przyjani zdradzie..., gdzie dla urozmai cenia wprowadzi nie tylko opowie o miaej kra dziey kobiercw, ale nawet cao intermediowa "artownemi lanczaftami", to znaczy grupami fra szek. Tematy, jakie podejmuj Drubacka i Korczy ski s w tym wypadku diametralnie rne, natomiast Poetyka romansu jest waciwie ta sama. Skoro mwimy o Korczyskim, to wanie jego utwr wydaje si najczystszy pod wzgldem styli stycznym i mona by go uzna za sztandarowy utwr Pierwszej fazy polskiego rokoka, gdyby nie jedna, do istotna okoliczno. Mianowicie rokoko rozumia ne jako styl dekoracyjny narodzio si we Francji w drugim dziesicioleciu XVIII wieku, natomiast ro mans Zocista przyjani zdrada.. jest po prostu wczeniejszy24. W tym miejscu dochodzimy do nie zwykle istotnego problemu, ktry ca spraw nawie tla z innej nieco strony. Ot zarwno w pierwszej, pnobarokowej fazie rokoka, jak i w utworach z okresu owiecenia nie istnieje waciwie nic, co by wczeniej nie ujawnio si ju w dworskiej liryce XVII wieku. Rnice polegaj tu nie tyle na pojawie313

niu si cakowicie nowych elementw, co raczej na wysublimowaniu i scaleniu w samowystarczalny wiat estetyczny. Innymi sowy, liryka dworska, w szczegl noci Giambattisty Marina i jego naladowcw, sta nowia naturalne zaplecze i yw tradycj dla literac kiego rokoka. Jeeli chodzi o nasz polsk sytuacj, to moe najbardziej zaway tu nie tyle wpyw muzy Jana Andrzeja Morsztyna, co przede wszystkim twr czo Stanisawa Herakliusza Lubomirskiego. To wa nie polskiemu Salomonowi" naley przypisa rol cznika pomidzy literatur dworsk XVII wieku a pniejszym rokokiem. Bliski mu by zwaszcza idea hedonizmu estetycznego, ktry da zna o sobie mi dzy innymi w jego wierszach z wczesnego okresu twrczoci. Szczeglnie silnie ujawni si on w cyklu Somnus, reprezentujcym wizj sztucznego, wysubli mowanego wiata dworskich rozkoszy, jak na przy kad w tym utworze:
Z gniazdek swych wdziczne fruktuj kanary; W belwederowym przelatujc gaju Synogarlica swej aujc pary, W ktrym si tua odczonym kraju, aonie stka; nie gos lecz nektary Wywodzi sowik. Jeli szukasz raju, Tu go zawara natura w szczupoci, Kwoli rozkosznej picych lubienoci.

(Quintus)

Wypada take wspomnie o Orfeuszu, modzieczej przerbce z Marina. Jest to utwr nierwny, ale nie ktre jego fragmenty, jak na przykad opis mii czy te obraz wosw Eurydyki porozwieszanych na ga314

ziach, wszystko to zapowiada ju typ literatury, ktr odczytuje si po kawaku po to, aby rozkoszowa si kunsztownoci poszczeglnych opisw lub te' po mysowoci sytuacji i pod tym wzgldem utwr Lu bomirskiego zapowiada pniejsze eleganckie bibeloty literackie: Zocist przyjani zdrad... oraz Cefala i Prokris25. Przykad polskiego Salomona" uwiada mia take, i rokoko, wprowadzajc pewne ideay no we, takie jak denie do sztuki kameralnej, intymnej, byo jednoczenie ostatnim fajerwerkiem kultury dworskiej, ktra co pewien czas pod zmienionymi po staciami dawaa o sobie zna, najpierw na pitnastowiecznym dworze burgundzkim, pniej w oglno europejskim manieryzmie, a na kocu wanie w owych ftes galantes z pierwszej poowy XVIII wieku. Koczc te rozwaania wypada stwierdzi, i mia nem rokoka na pewno nie mona okreli caej poezji pnego baroku. Trudno te by byo wykaza istnie nie autonomicznego prdu literackiego w tym okresie. Moemy co najwyej mwi o pewnych elementach rokokowych, wystpujcych w symbiozie z pnym barokiem. Dziao si to na zasadzie wzbogacania pod stawowej i obowizujcej konwencji o pewne nowinki artystyczne. Sztuka rokoka powstawaa take z myl o odbiorcy, tylko ju nieco innym, bardziej elitarnym, obeznanym w wiatowych modach. Tak wic w poezji osiemnastowiecznego baroku nie obserwujemy napi cia pomidzy konwencj a twrczym indywidualiz mem, a tylko zjawisko pewnej rnorodnoci, wy nikej ze zmian adresata. Prawdopodobnie poeci 315

owcy dusz" pozwalali sobie od czasu do czasu na momenty literackiego relaksu i porzucajc swe od powiedzialne, cho nie zawsze wdziczne zadanie pracy" z tak zwanym przecitnym czytelnikiem, zwracali si ju tylko do odbiorcw o wyrobionym smaku i pewnej ogadzie, z ktrymi porozmawia" mona byo o tym wszystkim, co na wczesnej wia towej giedzie artystycznej liczyo si najbardziej i zdobywao najwysz ocen. Elementy rokokowe, ktre wciskay si w obrb poetyki barokowej, walnie przyczyniy si do jej ostatecznego rozpadu. Wyko rzystujc na przykad podstawowe rodki barokowej stylistyki, takie jak koncept czy kontrast, odbieray im pierwotn funkcj ekspresywn i zamieniay za zwyczaj w elementy literackiej zabawy. Tym samym rokoko zaczo usuwa z poezji barokowej heroizm i patetyczno, nadajc jej tony bardziej lekkie i ar tobliwe. Zastpienie ideau doskonaego pikna wdzi kiem, elegancj i delikatnoci przyczynio si do wy gasania barokowego bogactwa i dekoracyjnoci na rzecz pewnej intymnoci i kameralnoci, czynio z po ezji sztuk po prostu mniej oficjaln. Analogicznie rzecz si miaa z wczesnym malarstwem czy rzeb 26. Tak wic pojawienie si elementw rokokowych w li teraturze pnego baroku to niezwykle wany symp tom oglnej, stopniowo dokonujcej si zmiany wra liwoci estetycznej.

UWAGI KOCOWE

Zjawiskiem w duej mierze pokrewnym elementom rokokowym szczeglnie w sferze wraliwoci estetycz nej byo pojawienie si u niektrych twrcw tych czasw pewnych akcentw arkadyjskich. Zazwyczaj wymienia si przy tej okazji dwa nazwiska: Wacawa Rzewuskiego i Elbiety Drubackiej. W przypadku pierwszego autora mwi chyba nawet mona o arkadyjskoci jako wiadomej i programowej postawie twrczej, przynajmniej tak zdaje si sugerowa jego poemat O nauce wierszopiskiej. W pierwszej czci tekstu poeta wyrnia i przeciwstawia sobie miejsk" poezj Wergiliusza i wiejsk" piosenk pasterki, po czym stwierdza:
Lecz czasem prosty wiersz zoony snadnie, Jak wiersz Marona wyda si tak adnie 1 .

Dla tej wiejskiej" piosenki pasterki Rzewuski szu ka analogii w wiecie idyllicznej przyrody, przede wszystkim w piewie ptakw, ktry moe wyraa zarwno rado, jak i bl i ktrego to piewu tak chtnie suchaj wanie pasterze. Co mia waciwie 317

na myli autor Zabawek wierszem, mwic o piosen ce pasterki? Prawdopodobnie chodzio mu o swoje wasne rokokowe liryki, takie jak rzdo, Noc i ka, przybierajce miejscami posta arkadyjskiej pochway przyrody. Zauwamy jednak, e motywy pasterskie istotn rol peniy take w wiecie poetyckim autorki Fa buy o ksiciu Adolfie, a mit szczliwego ycia mieszkacw Arkadii ucielenia marzenie o prosto cie" i harmonii ludzkiej egzystencji. Co wicej, jak to wykazaa Paulina Buchwald-Pelcowa, w mit cz stokro by wykorzystywany dla krytycznego, saty rycznego osdu otaczajcej rzeczywistoci, w ktrej poetka dostrzegaa zagubienie czy te wypaczenie owej naturalnej" kondycji czowieka. Taki charakter maj niektre wiersze Drubackiej, na przykad Dwa zwierciada niepodchlebne dla ziomkw moich..., czy te Przykadne z wiernej i statecznej mioci mae stwo...*. Mona w tym miejscu rwnie doda, e owo zainteresowanie arkadyjskoci nie ograniczao si tylko do aspektu czysto literackiego. Udowodniono bo wiem kontakty z wczesn rzymsk Arkadi, w tym kontakty o charakterze osobistym (np. J. A. Zauski, 3 J. A. Jabonowski) . Zarwno problem rokoka, jak i elementw arkadyj skich wie si ju z pewn, nazwijmy to, stref kontaktow" pomidzy poezj pnego baroku a po ezj owiecenia. Ten dzia pimiennictwa pierwszej poowy XVIII wieku jest zreszt stosunkowo najlepiej znany i on to skupia gwnie na sobie uwag bada318

czy, zajmujcych si literatur czasw saskich. Wynika to midzy innymi z faktu patrzenia" na litera tur tego okresu przede wszystkim jakby z pozycji owieceniowych", czego nastpstwem jest wyekspono wanie i wysunicie na plan pierwszy tych wszystkich zjawisk, ktre ow epok owiecenia przygotowyway lub zapowiaday. Przy okazji jednak wyonio si tu kilka problemw, ktre z punktu widzenia niniejszej Pracy maj charakter zasadniczy i pomimo e nale ju waciwie do problematyki owieceniowej, nie spo sb zakoczy opisu przemian poezji pnobarokowej bez czciowego przynajmniej o nich napomknienia. Ot zacz wypada od stwierdzenia, i w pierwszej poowie XVIII wieku tych naprawd nowoczesnych" utworw poetyckich, odpowiadajcych aktualnym wzorcom osiemnastowiecznego klasycyzmu owiece niowego, byo niesychanie mao. Mona je waciwie policzy na palcach. Uyem tu okrelenia klasycyzm owieceniowy", a nie sam klasycyzm" z tego wzgl du, i to ostatnie pojcie w przypadku literatury osiemnastowiecznej przestaje by po prostu adekwat ne. Jak to udowodni w swej wartociowej ksice Philippe Van Tieghem, literatura francuska w latach 1675 - 1789 przesza tak daleko posunit ewolucj, i waciwie trudno tu mwi o jakimkolwiek utrzyma niu wzorca siedemnastowiecznego klasycyzmu. Po szczeglne zjawiska, takie jak spr o cudowno chrze cijask, spr staroytnikw z nowoytnikami, nowe pojcie poezji, pojawienie si cakowicie nowych ga tunkw, wszystko to doprowadzio w praktyce ju na 319

przeomie XVII i XVIII wieku do wytworzenia ca kowicie zmienionego modelu literatury. W praktyce, gdy w teorii w dalszym cigu uznawano za obowi zujc doktryn klasyczn, skodyfikowan w Sztuce poetyckiej Boileau 4 . Dodajmy take, e owe kon kretne rozwizania pisarzy francuskich rycho stay si wzorem naladowanym w caej owieconej Euro pie. Jeli wic z tej perspektywy spojrzymy na nasz poezj czasw saskich, to, jak wspomnielimy, tych naprawd nowoczesnych" utworw, reprezentuj cych osiemnastowieczn, owieceniow posta klasy cyzmu jest niesychanie mao. Poza tym grupuj si one w dwch jedynie gatunkach, to znaczy w bajce i satyrze. Swoistym, acz cakowicie odosobnionym, fenomenem, ze wzgldu na niezwyk jak na swoje czasy nowoczesno", jest tomik Krzysztofa Niemirycza Bajki Ezopowe wierszem wolnym... Nie tylko nowoczesny, oparty na racjonalnej obserwacji praw natury jest tutaj wiatopogld" poszczeglnych ba jek, rezygnujcych z bezporedniej moralizacji. Nie mniej wan spraw s rozwizania formalne. Niemirycz, wzorem La Fontaine'a, wybra technik wiersza wolnego. By to akt cakowicie wiadomy i jego uza sadnienie odnajdujemy w utworze wstpnym, Obserwacyja na wiersz wolny. Pisze w nim midzy innymi:
Miara za jego wolna z tej racyjej eby dogodzi lepiej relacyjej 5 .

Opowiada si wic za cisym podporzdkowaniem techniki wersyfikacyjnej potrzebom precyzji mylo320

wej i ekspresji tematyki wiersza. Reprezentuje zatem Niemirycz t sam postaw, ktra w wczesnej Fran cji wywoaa frontalny atak na poezj, przede wszy stkim za na rygory wersyfikacyjne, krpujce, jak twierdzono, rozsdek" niepotrzebnym ornamentem. W wyniku tej dyskusji powstao nowe rozumienie samej istoty poezji, ktra, jak nieco zoliwie zauwaa Van Tieghem, aby dostosowa si do da odbiorcw i krytykw sta si musiaa rymowan proz", opar t na ideaach jasnoci, porzdku i precyzji 6 . Tak no woczesne" rozumienie poezji nie powtrzy si ju w bajce doby saskiej, ani w Ezopie nowym polskim... Jana Stanisawa Jabonowskiego (reprezentujcym zreszt cakowicie stare" rozumienie apologu), ani w filologicznych przekadach Minasowicza, pojawi si ponownie dopiero u Trembeckiego i Krasickiego. Jeeli za chodzi o satyr tych czasw, to zdecydo wanie najnowoczeniejszy" wydaje si Punkt hono ru. Antoniego Sebastiana Dembowskiego z lat czter dziestych XVIII wieku i to zarwno poprzez za stpienie toku traktatowego" zaobserwowanym ob razkiem i przytoczonym dialogiem, jak i przede wszy stkim dziki jednostronnemu zwrceniu ku teraniej szoci 7, swoistej jakby publicystycznoci" tego tekstu. Owo cakowite zanurzenie w teraniejszej, realistycz nie potraktowanej rzeczywistoci to, wedug Van Tieghema, jedna z podstawowych, nowych zasad lite ratury XVIII wieku 8 . Inne utwory satyryczne tej grupy, na przykad Sarmatides seu satyrae Antoniego Poniskiego czy te Miscellanea ycia ludzkiego...
11 Poezja pnego baroku

321

Mateusza Hieronima Kochanowskiego nie prezentuj ju tego nowatorskiego wzorca. Moe najblisza jest mu jeszcze Skarga kilku dam... Elbiety Drubackiej, ale tylko jej cz pocztkowa, sama zaobserwowana satyryczna scenka. Obok tych aktualnych, ale cakowicie odosobnio nych, przejaww klasycyzmu owieceniowego duo czciej w poezji czasw saskich wystpuj albo na wizania do wzorcw klasycyzmu siedemnastowiecz nego (np. twrczo dramatopisarska Wacawa Rze wuskiego, czy zbarokizowane" przekady satyr Boileau, dokonane przez Jzefa Andrzeja Zauskiego), bd te nawet takie sytuacje, gdy utwr nowy, ak tualny dla danego momentu rozwoju kulturowego Eu ropy, by tumaczony czy przerabiany na star mo d" (np. Historia Telemaka Jabonowskiego). Powyszy, z koniecznoci niezwykle szkicowo na krelony obraz owej, jak to nazwalimy, strefy kon taktowej" pomidzy poezj pnego baroku a poezj owiecenia skania do do jednoznacznych wnioskw. Budowanie owieceniowego modelu kultury w dzie dzinie poezji przebiegao z duymi oporami, nieporo zumieniami, cofniciami wstecz. Jak bardzo wczesna literatura bronia si" przed nowymi wzorcami kla sycyzmu owieceniowego najlepiej wiadczy fakt, e tych naprawd nowoczesnych" utworw jest taka znikoma ilo. Stref kontaktu" w poezji wypraco wali zreszt nie tyle sami twrcy, co przede wszyst kim preowieceniowi wydawcy, tacy jak Micha Abra322

ham Troc i jego (zakoczona na dwch tylko tomach) bibliotheca Polono-poetica, Jzef Andrzej Zauski, tym razem jako wydawca Zebrania rytmw przez wierszopisw yjcych lub naszego wieku zeszych Pisanych, pniej za ludzie owiecenia, na przykad Ignacy Krasicki jako wydawca Drubackiej czy te dziaalno czasopism, gwnie Zabaw Przyjemnych i Poytecznych" (gdzie wydano Pochwa piersi) i Monitora" 9 . Jak pisze Paulina Buchwald-Pelcowa:
Nowe" pojawiao si szczeglnie czsto w zjawiskach pe ryferyjnych lub z pogranicza literatury piknej. Nie ona jest bowiem gwnym terenem walki nowego" ze starym" 1 0 .

I jeszcze jedno spostrzeenie, dla nas chyba naj waniejsze. Jeeli ju w wczesnej poezji pojawiay si jakie zjawiska nowatorskie, zwizane z klasycyz mem owieceniowym, to od samego pocztku loko way si one poza obrbem dominujcego nurtu pnobarokowej poezji emocji". Od razu wystpoway jako co obcego" i w najmniejszym stopniu nie bray udziau w opisanych tu, charakterystycznych dla niej przemianach. Sytuacja bajek arianina Niemirycza, wydanych poza granicami Polski, ma w pewien spo sb take symboliczne znaczenie. To, i owe nowa torskie, nawizujce do owieceniowego klasycyzmu, utwory pozostay waciwie poza obrbem przemian barokowej poezji skania do wniosku, i naley je Uzna za zjawiska albo preowieceniowe (jak w przy padku Niemirycza), albo te wczesnooswieceniowe (jak w przypadku Dembowskiego), a tym samym nie 323

nalece ju waciwie do wiata pnego baroku, po mimo e zdawaby si na to wskazywa czas ich po wstania. Do caej sprawy mona take podej z drugiej strony. Stwierdzi wtedy wypadnie, i pnobarokowa poezja emocji" w swoim rozwoju nie uczynia ani jednego kroku w kierunku rwnolegego czasowo od pewnego momentu modelu literatury owieceniowego klasycyzmu. Nie moga tego po prostu zrobi. Poezja pojmowana jako rymowana proza" kierowana idea ami precyzji mylowej i jasnoci, ktrej obowiz kiem jest przedstawianie realistycznie ujtej tera niejszoci spoecznej, obyczajowej nic wszak bar dziej obcego nie mogo by dla poetw-owcw dusz". To nie tylko zwyka odmienno. Poezja emocji" i owieceniowy klasycyzm to dwa diametralnie r nice si sposoby samego pojmowania literatury, jej istoty i funkcji. Waciwie aden kompromis nie by tu moliwy. Dlatego te, gdy owiecenie rzeczywicie u nas nastao (gwnie zreszt dziki importowi" kul turalnemu i literackiemu, w rodzaju tumacze czy te dziaalnoci ludzi specjalnie sprowadzonych" dla tworzenia nowej kultury, takich jak Mitzler de Kolof) poezja emocji" moga poda ju tylko jakby w le p ulic. Tak si zreszt rzeczywicie stao. Ale czy sam model literatury, jaki proponowaa, by rzeczy wicie mniej wartociowy od tego, charakterystycz nego dla owieceniowego klasycyzmu przyznam si szczerze, e wahabym si tutaj z daniem jednoznacz nej odpowiedzi.

PRZYPISY

Wstp I. Chrzanowski, Historia literatury niepodlegej Polski, Warszawa 1971, s. 450. 2 A. Bruckner, Poezja czasw saskich, w: Dzieje literatury Piknej w Polsce, Encyklopedia PAU, t. 21, Krakw 1935, s. 295. Czasy saskie. Wybr rde, wstp oraz objanienia J. Feldman, Krakw 1928. 3 K. Piwocki, Dzieje sztuki w zarysie. Od wiekw re dnich do koca XVIII wieku, Warszawa 1977, s. 341 - 342. 4 T. Chrzanowski, Sarmacka eschatologia, Twrczo'' 1979, nr 8 ; s. 64. 5 Sztuka 1 pol. XVIII wieku. Materiay Sesji Stowarzy szenia Historykw Sztuki, Rzeszw, listopad 1978, Warsza wa 1981. 8 M. Karpowicz, Sztuka polska XVIII wieku, Warszawa 1985. 7 Na przykad w zakoczeniu swej monografii o Domi niku Rudnickim Maria Eustachiewicz wymienia nastpu jce style", charakterystyczne dla poezji czasw saskich: pnobarokowy, tradycje redniowieczne, stylistyka pieni ludowej. Por.: M. Eustachiewicz, Twrczo Dominika Ru dnickiego, Wrocaw 1966, s. 169. 8 P. Buchwald-Pelcowa, Stare" i nowe" w czasach sa1

325

skich, w: Problemy literatury staropolskiej, S. 3, Wrocaw 1978, s. 95 -143. 9 P. Buchwald-Pelcowa, Satyra czasw saskich, Wrocaw 1969, szczeglnie rozdzia: Ksztatowanie si nowego modelu satyry. 10 C. Hernas, Poezja i malarstwo pnego baroku, w: Ro koko, Warszawa 1970, s. 72. 11 Skrajnym tego ujciem jest propozycja zawarta w Dzie jach Polski (Warszawa 1975) pod redakcj Jerzego Topol skiego. Brzmi ona: Polska doby Owiecenia (1733 -1795). 12 C. Hernas, Barok, Warszawa 1976, s. 394. 13 J. Nowak-Duewski, O dat startow literatury pol skiego owiecenia, Przegld Humanistyczny" 1959, nr 1, s. 139 - 155; M. Klimowicz, Owiecenie, Warszawa 1977, cz: Wczesne owiecenie (okoo 1730 - 1764). 14 Tame, s. 44. 15 E. Angyal, wiat sowiaskiego baroku, przek. J. Prokopiuk, Warszawa 1972, s. 397. 16 M. Pra, Mnemozyne". Rzecz o powinowactwie litera tury i sztuk plastycznych, prze. W. Jekiel, Warszawa 1981. 17 R. Wellek, A. Warren, Teoria literatury, przek. M. u rowski, Warszawa 1970, s. 176. 18 M. Klimowicz, op. cit., s. 39.

Rozdzia
1

Na przykad por. J. Pelc, Obraz sowo znak, Wro caw 1973, s. 205; C. Hernas, Barok, Warszawa 1976, s. 494. 2 Roman Pollak swojego odpisu Myli o wiecznoci doko na, jak si wydaje, z pnego wydania: Myli o wiecznoci od wspartego lask w. koronn, Krakw 1754. Egzemplarz ten, ze zbiorw Ossolineum, zagin podczas ostatniej wojny. Wydanie krytyczne wraz z omwieniem wersji drukowanych: S. Jasiska, Stanisawa Herakliusza Lubomirskiego Myli

326

o wiecznoci", Pamitnik Biblioteki Krnickiej", nry 9-10 (1968). Poniewa nie mamy przekonywajcych dowodw, i formua Decimka myli witych... jest tytuem autorskim, Pozostajemy przy utrwalonych w tradycji badawczej (Pollak, Pelc, Hernas) Myli o wiecznoci. 3 Caa sprawa jest do zagadkowa. Autorstwo Zabawy... Przypisa Estreicher Janowi Stanisawowi Jabonowskiemu. Natomiast karta tytuowa tego wydania sugeruje, jakoby caa zawarto tomu wysza spod jego pira. Brzmi ona: Zabawa chrzecijaska albo ywot zbawienny Jezusa Chry stusa, troistemi epigramatami wyraony, przez pewnego szlachcica polskiego, tego autora i inne myli chrzecija skie... By moe jednak uwaga ta odnosi si jedynie do kilku drobnych utworw zawartych pomidzy Zabaw... a Decimk... Poza tym wyrane rnice stylu i talentu pod waaj moliwo uznania, i Zabawa chrzecijaska... i My li o wiecznoci maj tego samego autora. Zreszt w je dnym z epigramatw Zabawy... Jabonowski bezporednio polemizuje z Lubomirskim. E. Angyal, wiat sowiaskiego baroku, Warszawa 1972, s. 284. 5 Dziaalno Lubomirskiego jako fundatora i mecenasa omwi szczegowo Stanisaw Mossakowski. Por.: S. Mossa kowski, Mecenat artystyczny Stanisawa Herakliusza Lubo mirskiego, w: Stanisaw Herakliusz Lubomirski. Pisarz-polityk-mecenas, Wrocaw 1982, s. 51 - 76. 6 J. Pelc, op. cit., s. 200. 7 M. Karpowicz, Warszawska witynia Amora, w: Sekre tne treci warszawskich zabytkw, Warszawa 1976, s. 30 - 49. 8 Gwoli cisoci trzeba jednak przypomnie, e ju w ulo tnej publicystyce okresu wielkiej wojny pnocnej zaczy naj si pojawia pierwsze gosy sprzeciwu wobec tej dok tryny historiozoficznej (np. anonimowy wiersz Krtkie uwa gi teraniejszych czasw nad koniunkcjami"). 9 Proces tych przemian i wzajemne relacje pomidzy kla sycyzmem siedemnastowiecznym a klasycyzmem owiecenio4

327

wym w sposb wnikliwy i precyzyjny opisa w swej ksice Philippe Van Tieghem. Por. Ph. Van Thieghem, Gwne dok tryny literackie we Francji, Warszawa 1971, cz. Tradycja i nowe prdy (1675 - 1789). 10 K. Wierzbicka-Michalska, Teatr w Polsce w XVIII wie ku, Warszawa 1977, s. 22 - 23. 11 C. Hernas, op. cit., s. 526-527. 12 J. Pelc, op. cit., s. 235, 200. 13 J. Gierowski, Blichtr i ndza. Spoeczestwo polskie do by Augusta II, w: Sztuka 1 pol. XVIII wieku. Materiay Sesji..., Warszawa 1981, s. 24-25. 14 P. Buchwald-Pelcowa, Satyra czasw saskich, Wrocaw 1969, s. 190-197. 15 B. Strzy-Judkowiak, Z kart literatury zapomnianej, Ruch Literacki" 1984, n r y 5 - 6, s. 395 - 410. 16 Proponowane przez Barbar Strzy-Judkowiak upatry wanie w psalmach" Winiowieckiego zalkw programu odrodzenia poezji polskiej" i sugerowanie bliej nie spre cyzowanych zreszt zwizkw z poetyk klasycystyczn wy daje mi si jednak dziaaniem zdecydowanie na wyrost". 17 Poniewa w sprawie wyda Poezji postu witego wypy ny pewne nowe ustalenia, podaj dokadniejsze metryczki: K. G. Hadziewicz, Dzieo zbawienne, Lww 1700. Osta tnio powtpiewa si w istnienie tego wydania. Moliwe, e J. A. Zauski w swej Bibliotheca poetarum Polonorum (Bm 1754) mylnie skontaminowa" wydanie z 1702 r. z Zabaw chrzecijask Jabonowskiego, wydan we Lwowie w r. 1700 i posiadajc podtytu: ywot zbawienny. K. G. Hadziewicz, Dzieo zbawienne, Krakw 1702, Schedel (tutaj take utwory Hadziewicza). JWJPLLMWK, Ojczysty Apollo, Krakw 1703 (2 wyd. 1705) nie zachowane. Melodia duchowna o Mce Paskiej. Jezus Nazareski w Mce swej akomodowany, Krakw 1703, Domaski (nie zachowane). [...] Stanisawa Lubomirskiego (...] Jezus Nazareski

328

Mce swej reprezentowany, Toru 1705, Laurer (2 wyd. 1723). S. P. IOXSLMWK, Apollo Duchowny..., bm., 1715 (wy dawca Pawe Repelowicz, wydanie bardzo sabe jakociowo, zachowane: Martin, Narodowa Biblioteka Sowacji). Siren Sarmatica, Krakw 1725 (2 wyd. 1731). Tutaj Przekad aciski Jzefa Jakliskiego. Powysze informacje uzyskaem od dra Adama Karpi skiego, badajcego obecnie ten problem. Cykl znany take z siedemnastowiecznych rkopisw, np. BUW sygn. 81, Bibl. Krn. S ygn. 984. 18 K. Wierzbicka-Michalska, op. cit., s. 23. 19 J. Gierowski, op. cit., s. 27 - 28. 20 P. Buchwald-Pelcowa, Stare" i nowe" w czasach sa skich, w: Problemy literatury staropolskiej, S. 3, Wrocaw 978, s. 106-109. 21 Pisarz ten wystpuje czsto w opisach historycznolite rackich i bibliograficznych jako Hilarion Facki, co jest kontaminacj imienia zakonnego i prawdziwego nazwiska. Jak podaje Wanat: Ojciec Hilarion od N. Sakramentu na zywa si w rzeczywistoci Hieronim Facki, Por. B. J. Wanat, Zakon Karmelitw Bosych w Polsce, Krakw 1979, s. 455. 22 J. Gierowski, op. cit., s. 35. 23 Oba zbiorki Kpskiego przetrway w odpisach jego przy jaciela, Jacka Ogrodzkiego, z 1730 i 1731 roku (rkps. Bibl. Czart. sygn. 783). Wyda je Czesaw Hernas w antologii do czonej do pracy: W kalinowym lesie, Warszawa 1965, t. 2. 24 Rzecz bowiem zakoczya si na dwch tomach, z kt rych pierwszy (Lipsk 1728) zawiera Argenid Wacawa Po tockiego, a drugi (Lipsk 1731) Ezopa... Jana Stanisawa Ja bonowskiego. Por. te P. Buchwald-Pelcowa, op. cit., s. 97-102. 26 Pierwsze zarysy tego programu wyoy ju J. A. Za uski w 1728 roku w lipskim czasopimie Neue Zeitungen von gelehrten Sachen".

329

K. Wierzbicka-Michalska, op. cit., s. 56 - 58. T. Biekowski, Antyk w literaturze i kulturze staro polskiej (1450 - 1750), Wrocaw 1976, s. 152. 28 T. Biekowska Kultura naukowa w Polsce w 1 po. XVIII wieku, w: Sztuka 1 pol. XVIII wieku, jw., s. 40 - 41. 29 Czstym bdem popenianym w badaniach nad kultur czasw saskich byo utosamienie kategorii nowoci" jedynie ze zjawiskami nurtu wczesnoowieceniowego. Niedopuszczal ne jest oczywicie jego lekcewaenie, tym bardziej e w per spektywie czasowej ten wanie nurt okaza si zwyciski i utworzy nastpn epok. Niemniej jednak jego nadmier ne eksponowanie prowadzi z kolei do bdu metodologicz nego, polegajcego na patrzeniu na dan epok w kulturze przez pryzmat pniejszej, po niej nastpujcej. 30 Mowa tu przede wszystkim o badaniach przeprowa dzonych przez Stanisawa Litaka. 31 J. Pelc, op. cit., s. 237, 244 - 245. 32 Rkps Bibl. Czart., 2942/11. 33 Hipotez o istnieniu wczeniejszej, wydanej drukiem wersji Gosu wolnego w wizanej mowie wysun Estrei cher. 84 Dokadniejsza informacja na ich temat zawarta jest w rozdziale: Pomidzy prymitywizmem" a kunsztownoci. 35 Tylko w niewielkim stopniu owo zjawisko moe tu maczy podejrzenie odnonie do kilku utworw wchodzcych w skad Gosu wolnego w wizanej mowie, i nie s autor stwa Rudnickiego. 36 Istnieje take wersja tego utworu przerobiona i przy stosowana do wydarze z lat 1733 -1734; rkps BUW sygn. 95. 37 Sze utworw skadajcych si na Intermedia ludicra zawiera rkopis Cesarskiej Bibl. Publ. w Petersburgu, sygn. Pol. Q. XIV 51, pniej Biblioteki Narodowej. Zosta on zniszczony w 1944 r. Cztery intermedia ze swego odpisu
27

26

330

wyda Roman Pollak: Pamitnik Teatralny" 1960, z. 3/4. 38 Janocki (Polonia litterata nostri temporis, Wrocaw 1750) wymienia z utworw wikszych: Opisanie ycia w. Dawida, Mari Magdalen, Mari Egipcjank oraz Opisanie czterech czci roku. Ostatni z tych poematw traktowany jest przez niego jako rzecz zupenie nowa. 39 Oto interesujcy nas fragment:
Z przykazem zna dawania gdyby co na-Taro Ten co damy wykrada, godzien traci garo. (Lamus" 1912, s. 240)

Jest to aluzja do zabiegw onatego (z Dorot, wdow po hetmanie Stanisawie Chomentowskim) Adama Tary o Ann Lubomirsk (notabene nielubn, ale uznan i adoptowan crk wojewody krakowskiego, Teodora Lubomirskiego, syna Stanisawa Herakliusza). Jakoby kar" za owe gorszce ekscesy miaa by mier Tary poniesiona w pojedynku z Kazimierzem Poniatowskim w marcu 1744 roku pod Marymontem. W rzeczywistoci caa sprawa miaa nie tyle wymiar erotyczny, co polityczny i bya jednym z etapw rozgrywek pomidzy Famili a Potockimi. Pojedynkowi Tar y z Poniatowskim powicia Drubacka take osobny wiersz Pojedynek Tary, rwnie oparty na koncepcie" nazwiska wojewody lubelskiego.
40 Brzmi on: Na mier crki Marjanny w rocznic; dnia 22 grudnia 1761 r. 41 Na przykad: S. Lorentz, Architektura w kulturze pol skiego owiecenia, w: Polska w epoce owiecenia, Warsza wa 1971, szczeglnie rozdzia: Egzotyzm, sentymentalizm, ro mantyzm. 42 Wydane po raz pierwszy w tomie: Zabawki wierszem Polskim, Warszawa 1760. 1 3 Wydany po raz pierwszy w tomie: Zabawki wierszopiskie i krasomwskie, Poczajw 1762. 44 M. Klimowicz, Owiecenie, Warszawa 1977, s. 30 i 40.

331

45 Oto fragment ekshibicji 9: Z mioci braterskiej, za przyjaciela cierpi jeszcze ywy Petronus, zakonu kartuzw, dla czego tamten przyjaciel, nawrcony by do Boga".

Przy tej modlitwie, kiedy odwaenie Na wol Bosk czyni rezolutnie, Pad na ziemi, przez cikie powalenie I wycigniony jak trup, lea smutnie Nie ruszajc si, chowajc milczenie Wywrconemi oczami okrutnie Straszc; a gdy by w uoeniu ciaa Tym, piersi i twarz strasznie mu zsiniaa. I najmniejszego gosu nie wydawa, Tylko zgrzytajc straszliwie zbami Znak dawa, jako w nieznonych zostawa Mkach. Joachim wiel bojaniami Zdjty, na owym placu nie dostawa, Lecz aosnemi przeora sowami Z braci zwabiwszy, nie wyda przyczyny e tak za cudze, Petron cierpia winy. Korzystaem z drugiego wydania: P. Kwiatkowski, Theatrum ycia ludzkiego..., Kalisz 1744. s. 92 - 93 (dalsze cytaty z te go wydania). 46 W zbiorach Biblioteki Jagielloskiej. 47 W grupie tej znajdujemy zarwno utwory Baki znane z innych wyda, np. Tekst o Najwitszym Sakramencie... (znany z Uwag rzeczy ostatecznych...), jak i wiersze, ktre na pewno nie s jego autorstwa, np. znan z wielu rde, duo wczeniejsz i popularn pie religijn O wieczno ci. Wskazywaoby to na wczesn faz zbieractwa", ana logiczn np. do piewnikw polsko-ruskich Rudnickiego. Z kolei poemat Popielec uderza niezwyk dla Baki pro stot" i brakiem typowych dla niego zabiegw stylistycz nych. Moe wic to wczesny utwr albo po prostu nie jego autorstwa? 48 J. Pelc, op. cit., s. 249. 49 P. Buchwald-Pelcowa, Satyra czasw saskich, Wrocaw 1969, s, 270 - 301. 50 pierwszy rehabilitowa Nowe Ateny S. Grzybowski,

332

Z dziejw popularyzacji nauki w czasach saskich, w: Studia i Materiay z Dziejw Nauki Polskiej", Warszawa 1965, S. A, z. 7. Trzeba take wymieni ksik; H. Rybicka-Nowacka, "Nowe Ateny" Benedykta Chmielowskiego, Warszawa 1974, tutaj, obok analizy jzykoznawczej, w trzech pierwszych rozdziaach omwienie literatury przedmiotu, szczegowa charakterystyka i ocena. 61 T. Biekowski, Kultura naukowa w Polsze w 1 pol. XVIII wieku, w: Sztuka 1 pol. XVIII wieku, j.w., s. 43 - 44. 52 Z. Hornung, Problem rokoka w architekturze sakralnej XVIII wieku, Wrocaw 1972, tu midzy innymi szczegowe omwienie problematyki zwizanej z realizacj zasady linii wklsowypukej w osiemnastowiecznej architekturze. 53 Autorstwo Benisawskiej Naboestwa przez pewn dam jest niepewne. 54 Sze utworw z tego tomu ukazao si wczeniej w ..Monitorze" (1770, nry 23, 24, 31, 33, 35; 1771, nr 41). 55 Por. np.: M. Karpowicz, Sztuka polska XVIII wieku, Warszawa 1985, s. 8-9. R o z d z i a II
1 Idea poety sztukmistrza i iluzjonisty jest rwnie cha rakterystyczny dla dziaalnoci Giambattisty Marina, ktry w zwizku z tym proponowa nawet, aby twrcw nie umie jcych wzbudza podziwu u czytelnikw wysyano po pro stu... do stajni. J a k si jednak wydaje, zarwno autora poematu Adone, jak i innych marinistw w mniejszym stopniu interesowa drugi aspekt, idea nauczyciela - reto ra", czym, by moe, naley tumaczy gabinetowy" cha rakter liryki naszego J a n a Andrzeja Morsztyna.

D. Rudnicki, Glos wolny w wizanej mowie..., Warszawa 1741, s. 57 (dalsze cytaty wedug tego wydania). 3 J. Ziomek, Renesans, Warszawa 1976, s. 262 - 263. 4 M. A. Krpiec, Metafizyka, Lublin 1978, s. 215.

333

T. Drubacka, Poezje, Lipsk 1837, t. 1, s. 2, Jest to przedruk edycji Zauskiego przy zmienionej kolejnoci utwo rw (dalsze cytaty z tego wydania). 6 W. Potocki, Pisma wybrane, oprac. J. Drr-Durski, War szawa 1953, t. 2, s. 170 (dalsze cytaty z tego wydania). 7 Kto wie, czy Adam Mickiewicz w Panu Tadeuszu nie poszed przypadkiem ladami Drubackiej? 8 Na wysoki poziom artystyczny tego tekstu oraz na podobiestwo do Drubackiej zwrcia uwag autorka mo nografii o tym poecie Maria Eustachiewicz (Twrczo Do minika Rudnickiego, Wrocaw 1966). 9 Korzystaem z drugiego wydania: [H. Facki], Wojsko serdecznych noworekrutowanych na wiksz chwal Bosk afektw..., Pozna 1746, s. 17 (std dalsze cytaty). 10 Tu i dalej cytuj za S. Estreicherem: S. Estreicher, Nieznane wiersze ks. Baki, Pamitnik Literacki" 1936, s. 846. Ju po zoeniu niniejszej pracy w Wydawnictwie, na rynku ksigarskim ukazaa si pozycja: J. Baka, Poezje, Warszawa 1986. Wydanie to, w oprac. A. Czya, i A. Nawareckiego, jest kompilacj edycji Uwag rzeczy ostatecznych..., zachowanej w Bibliotece Uniwersyteckiej w Wilnie, sygn. RC 63 (ktrej fragmenty opublikowa Estreicher) oraz innego wydania tyche Uwag... (rwnie Wilno 1766) znajdujcego si w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej w Lublinie, sygn. St 3674. 11 W. Rzewuski, Zabawki wierszem polskim, Warszawa 1760, przedruk.: Poeci polskiego baroku, oprac. J. Sokoow ska, K. ukowska, Warszawa 1965, t. 2, s. 550. 12 K. M. Juniewicz, Refleksje duchowne na mdry krla Salomona o doczesnoci wiatowej sentyment..., Czstochowa 1731, s. 13 (std dalsze cytaty). 13 U. K. Radziwi, Elegie moralne. J. A. Zauski wyda je pomykowo jako utwory Drubackiej w t. 1 Zebrania rytmw przez wierszopisw yjcych... (Warszawa 1752). Bd sprostowa w t. 3 tej edycji przedruk.: Poeci polskiego ba roku, op. cit., t. 2, s. 575 (std dalsze cytaty).

334

14 Korzystaem z drugiego, rozszerzonego wydania: P. F. A. [oski], Dwik na wdzik Opatrznoci Boskiej..., War szawa 1727, s. 29 (std dalsze cytaty). 15 Por. M. Eustachiewicz, op. cit., s. 125 - 127. 16 Cykl zachowany w rkopisach (np. Bibl. Kr. sygn. 488), opublikowany: Poeci polskiego baroku, op. cit., t. 2, s. 300 (std dalsze cytaty). 17 W. Borowy, O poezji polskiej w wieku XVIII, War szawa 1978, s. 72. 18 J. Baka, Uwagi o mierci niechybnej..., Warszawa 1828, s. 16 (dalsze cytaty z tego wydania). 19 M. Eustachiewicz, op. cit., s. 105 - 106. 20 T. Michaowska, Staropolska teoria genologiczna, Wro caw 1974, a. 139-141. 21 P. Kwiatkowski, Theatrum ycia ludzkiego..., Kalisz 1744, s. 195. 22 Przemiany w wiadomoci europejskiej na przeomie XVII i XVIII wieku opisa w swej fascynujcej ksice Paul Hazard: P. Hazard, Kryzys wiadomoci europejskiej 1680 - 1715, Warszawa 1974, passim. 23 Jednoczenie jednak nawet niektre preowieceniowe utwory zachowuj pod tym wzgldem daleko posunity ra dykalizm. Przykadem Sarmatides seu satyrae Antoniego Poniskiego z 1741 roku, gdzie w satyrze II dowodzi si wyszoci wyznania katolickiego nad mahometaskim i luteraskim za pomoc anegdoty o modziecu i trzech pan nach. Oczywicie tylko katoliczka okazaa si osob praw i tym sposobem przekonaa modzieca do swej wiary. 24 Poezja rzeczy ostatecznych nie bya jednak jakim wy kwitem" czasw saskich. Utwory-tego typu powstaway na terenie caej Sowiaszczyzny przez cay XVIII wiek. Por. E. Angyal, wiat sowiaskiego baroku, Warszawa 1972, s. 395. 25 M. Eustachiewicz, op. cit., s. 158. 26 S. Estreicher, op. cit., s. 841.

335

27 Cytuj za Stanisawem Estreicherem: S. Estreicher, op. cit., s. 853. 28 Tekst wedug wydania: Skarbiec poezji polskiej, oprac A. Lange, S. I, t. 1, Warszawa 1903, s. 88.

Rozdzia
1

III

E. Porbowicz, Andrzej Morsztyn przedstawiciel baroku w poezji polskiej, Krakw 1893. 2 R. Fischerwna, Samuel Twardowski jako poeta baroko wy, Krakw 1931, passim. 3 A. Hauser, Spoeczna historia sztuki i literatury, War szawa 1974, t. 1, s. 289. 4 K. Miaskowski, Zbir rytmw, Krakw 1861, s. 112. 6 Poeci polskiego baroku, oprac. J. Sokoowska, K. ukow ska, Warszawa 1965, t. 2, s. 219 - 220. 6 S. H. Lubomirski, Wiersze zebrane i przedrukowane, War szawa 1782, s. 221 (std dalsze cytaty). 7 A. Korczyski, Zocista przyjani zdrada..., oprac. R. Pollak, Krakw 1949, BPP, s. 43 (dalsze cytaty z tego wyda nia). 8 C. Hernas., Barok, Warszawa 1976, s. 503. 9 Por. N. Frye, Archetypy literatury, w: Wspczesna teo ria bada literackich za granic, Krakw 1972, t. 2, s. 297 -299. 10 T. Chrzanowski, Sarmacka eschatologia, Twrczo" 1979, nr 8, s. 78. 11 Na przykad tak okrela jzyk poetycki Gongory Severo Sarduy. Por. S. Sarduy, Barok, Literatura na wiecie" 1976, z. 9, s. 104 - 105. 12 Szczeglnie chodzi tu o postulat prawa do nieograni czonego posugiwania si metafor wraz z pojciem kreacyj nej funkcji jzyka poetyckiego. 13 J. Krauze-Karpiska, Metafora w poezji sarmackiej na przykadzie twrczoci Wespazjana Kochowskiego, w: Wrd

336

zagadnie polskiej literatury barokowej, Katowice 1980, t. 1, s. 152. 14 W. Kochowski, Pismo wierszem i proz, wyd. K. J. Tu rowski, Krakw 1859 (Liryka, s. 28). 15 J. Krauze-Karpiska, op. cit., s. 151. 16 S. S. Szemiot, Sumariusz wierszw, oprac. M. Korolko, Warszawa 1981, s. 246 (nastpny cytat z tego wydania). 17 M. Rej, Zwierzyniec, Krakw 1895, s. 205. 18 J. Boski, Mikoaj Sp Szarzyski a pocztki polskie go baroku, Krakw 1967, s. 67 - 69. 19 Komentarz w antologii Poeci polskiego baroku wie ten utwr z okresem bezkrlewia przed wstpieniem na tron Augusta III. Jednak autorka pracy o satyrze czasw saskich stwierdza, i w rzeczywistoci wiersz ten odnosi si do elekcji Augusta II w 1697 r. Por. - P. Buchwald-Pelcowa, Sa tyra czasw saskich, Wrocaw 1969, s. 203. 20 A. Naruszewicz, Dziea poetyczne, Wrocaw 1826, t. 1, s. 277. 21 Por. B. Otwinowska, Concors discordia" Sarbiewskiego w teorii konceptyzmu, Pamitnik Literacki" 1968, z. 3, s. 91. 22 S. H. Lubomirski, Jezus Nazareski w Mce swoj re prezentowany, Toru 1723, s. 8 (dalsze cytaty z tego wyda nia). 23 Podobnie postpuje anonimowy autor znanej barokowej koldy Krotofila duszy pobonej z nowo narodzonym Jezu sem, ale jego konceptom brakuje tej precyzji mylowej, jaka charakteryzuje epigramaty Lubomirskiego. 24 [J. S. Jabonowski], Zabawa chrzecijaska..., Lww 1700, s. 46 (dalsze cytaty z tego wydania). 25 T. Michaowska, Staropolska teoria genologiczna, Wro caw 1974, s. 137. 28 Por. B. Otwinowska, op. cit., passim. 27 Por. A. Hauser, op. cit., t. 2, s. 6 -14. 28 por. Ph. Van Tieghem, Gwne doktryny literackie we Francji, Warszawa 1971, s. 123 - 125.

337

C. Hernas, op. c i i , J. Malicki, Sowa kiego wobec polskiej s. 227. 31 W. Tatarkiewicz, O sztuce polskiej XVII i
30

29

s. 391. i rzeczy. Twrczo Wacawa Potoc tradycji literackiej, Katowice 1980, Warszawskie rzeby barokowe, w: XVIII wieku, Warszawa 1966, s. 463.

Rozdzia
I

IV

J. Krzyanowski, Barok na tle prdw romantycznych, w: Od redniowiecza do baroku, Warszawa 1938. 2 Rnorodne interpretacje zjawiska pnego gotyku oma wia J a n Biaostocki. J. Biaostocki, Pny gotyk. Rozwj po jcia i terminu, w: Pny gotyk, Warszawa 1965, s. 17 - 82. 3 E. Angyal, wiat sowiaskiego baroku, Warszawa 1972, szczeglnie s. 37 i 40. 4 E. Hempel, Baroue art and architecture in central Eu rope, Harmondsworth 1965, s. 68. 5 V. Kotrba, Czeska barokni gotika, P r a h a 1976, s. 24. Tutaj w rozdziaach wstpnych bogata dokumentacja doty czca neogotyku XVI, XVII i XVIII wieku. 6 J. Kbowski, Polska sztuka gotycka, Warszawa 1976, S. 101. 7 Tame, s. 184. 8 T. Chrzanowski, Neogotyk okoo roku 1600 prba in terpretacji, w: Sztuka okoo roku 1600, Warszawa 1974, s. 75-112. J. Samek, Nawrt gotyku w sztuce Krakowa 1 poowy XVII wieku, Folia Historiae Artium V" 1968. 9 E. Krglewska-Foksowicz i in., Sztuka baroku w Wielko polsce, Biuletyn Historii Sztuki" 1958, z. 1, s. 53 - 54. 10 M. Karpowicz, Andrzej Schlter w Polsce, w: Rokoko, Warszawa 1970, s. 19. II A. J. Baranowski, Tradycja redniowiecza w pnobarokowej architekturze krajw Europy rodkowej, w: Trady cja i innowacja, Warszawa 1981, s. 88.

338

Tame, s. 89. Zauway to Angyal na przykadzie zbarokizowanych kociow Pragi. Por. E. Angyal, op. c i i , s. 38. 14 A. Miobdzki, Odrodzenie gotyku w Polsce w epoce baroku, Biuletyn Historii Sztuki" 1958, z. 1 s. 118. l5 M. Bobowski, Polskie pieni katolickie od najdawniej szych czasw do koca XVI wieku, Rozpr. AU Wydz. Filol., t. 19/1893. 18 J. Pelc, Obraz sowo znak, Wrocaw 1973, s. 136. 17 U Grochowskiego interesujcy nas fragment brzmi n a stpujco:
13

12

Krzyu wity najzacniejszy Midzy drzewy najliczniejszy, aden las nie ma takiego W owoc i kwiat rodniejszego. Sodkie drzewo, sodkie trzymasz Gwodzie, sodki ciar dwigasz. Sko gazek k'woli temu Na tobie rozcignionemu; Zaniechaj zwykej ostroci I przyrodzonej twardoci Czonkom krla najwyszego Folguj, folguj ranom jego Ty okup wiata nosio Nad ci godniejsze nie byo. Tekst wedug wydania: S. Grochowski, Poezje, Krakw 1859, t. 2, s. 39. 18 Patrz: Wstp Mirosawa Korolki do: Pieni postne sta roytne..., Warszawa 1978. 19 Podobnym wierszem katalogowym jest znany utwr au tora Lutni, Do Stanisawa Morsztyna, w ktrym poeta wy mienia kilkadziesit gatunkw win. Zreszt podobny katalog drzew zastosowa w swym romansie Adam Korczyski, ale w zupenie innym celu, bo dla omieszenia mitu Orfeusza. 20 P.F.A.[oski], Dwik na wdzik Opatrznoci Boskiej..., Warszawa 1727, s. 186. Zbir epigramatw Lutnia rozstrojona zosta doczony do drugiego wydania poematu Dwik na wdzik Opatrznoci Boskiej...

339

21 M. Eustachiewicz, Twrczo Dominika Rudnickiego, Wrocaw 1966, s 135. 22 Nowe zwierciado modzie dzisiejszego stroju [...] roku [...] 1678, wyd. K. Badecki, Polska satyra mieszczaska. No winy sowidrzalskie, Krakw 1950, BPP, przedruk: Poeci pol skiego baroku, Warszawa 1965, s. 738 - 739. 23 Oczywicie w pnym baroku motywy te niekiedy funk cjonoway ju waciwie jako dewocyjne frazesy. Jak g boko sigaa ich trywializacja najlepiej moe wiadczy frag ment poematu Juniewicza, w ktrym poeta zachca swo jego czytelnika, by patrzy wntrznym okiem", jeeli chce zobaczy Niebo. Byoby to wic owo oko mistykw", zwane take synteresis"? 24 Por. M. Eustachiewicz, op. cit., s. 113 i 116. 25 Tekst ten wchodzi w skad tak zwanej Kantyczki Chybiskiego (rkps Bibl. Uniw. im. A. Mickiewicza w Poznaniu, sygn. Ch. 251). Korzystam z wydania: Kantyczki karmelitaskie. Rkopis z XVIII wieku, wyd. B. Krzyaniak, Warszawa 1980, s. 165. Std take dalsze cytaty (cyfra oznacza nr danej pozycji w rdle). 26 Nie jest chyba przypadkiem, e wanie na pocztek XVIII wieku przypadaj pierwsze prby rehabilitacji" poe zji redniowiecznej, podjte na przykad przez Polycarpa Leysera. Patrz: S. Zabocki, Od prerenesansu do owiecenia, Warszawa 1976, s. 2 0 - 2 1 . 27 Sen ywota ludzkiego [...] przez Jakuba Balde Societatis Jesu od jednego z tego zakonu rytmami polskiemi wyra ony..., Warszawa 1697, LVII. 28 M. Sp Szarzyski, Rytmy abo wiersze polskie..., Wro caw 1973, s. 5. 29 Poeci polskiego baroku, oprac. J. Sokoowska, K. u kowska, Warszawa 1965, t. 1, s. 240. 30 P. Buchwald-Pelcowa, Stare" i nowe" w czasach sa skich, w: Problemy literatury staropolskiej, S. 3, Wrocaw 1978, s. 95 - 143.

340

Rozdzia
1

C. Hernas, Wiek prefolklorystyki polskiej, Pamitnik Literacki" 1963, z. 2, s. 279. 2 G. Hernas, W kalinowym lesie. V rde folklorystyki pol skiej, Warszawa 1965; M. Eustachiewicz, Twrczo Dominika Rudnickiego, rozdz.: Rudnicki jako zbieracz pieni po pularnych, Wrocaw 1966; A. Nowicka-Jeowa, Uwagi o mo dzie wiejskiej w obyczajowoci i literaturze XVII wieku, "Przegld Humanistyczny" 1980, nr 4, s. 53 - 60. 3 M. Eustachiewicz, op. cit., s. 6. 4 C. Hernas, W kalinowym lesie..., jw., t. 1, s. 142. 5 Tame, s. 57 - 61 . 6 Tame, s. 158. 7 Dokadny opis i rekonstrukcj filologiczn zamieszcza W swej monografii Dominika Rudnickiego Maria Eustachie wicz, op. cit., s. 48 - 106. 8 C. Hernas, W kalinowym lesie..., s. 108 - 130. 9 Tame, s. 119 - 123. 10 Tame, s. 127 - 128. 11 Na odwrocie okadki pierwszego ze zbiorkw obok na zwiska Rudnickiego widniao take nazwisko Wawrzyca Gintowta, przyjaciela z lat studenckich i pocztkw prac misyjnych poety na Litwie. Nie wiadomo, czy Gintowt pod pisa si tylko jako wspwaciciel zbiorku, czy te jako jego wspautor. Por.: M. Eustachiewicz, op. cit., s. 19 i 52. 12 Tame, s. 54 - 85. 13 Tame, s. 72 - 77. 14 Tame, s. 98 - 106. Angyal podobne zjawisko zaobserwo wa w twrczoci pnobarokowego poety krgu kultury Panosko-chorwackiej, Matija Petara Katanica, ktry wy korzystywa struktury wersyfikacyjne chorwackich pieni ludowych. Por. E. Angyal, wiat sowiaskiego baroku, War szawa 1972, s. 40. 15 M. Eustachiewicz, op. cit., s. 130.

341

Zdecydowaem si na przyjcie jako materiau porw nawczego wanie Kantyczki Chybiskiego z kilku wzgldw. Wobec braku naukowej edycji kold barokowych (ukazay si dotd tylko: Koldy polskie, redniowiecze i wiek XVI, Warszawa 1966) jest to na razie najobszerniejsze i szeroko dostpne krytyczne wydanie rdowe z okresu pnego ba roku, dokonane przez muzykologa, Barbar Krzyaniak (Kan tyczki karmelitaskie. Rkopis z XVIII wieku, przygot. do wydania B. Krzyaniak, Warszawa 1980, PWM). Duo istot niejsz dla nas spraw jest tu zarwno czas powstania, jak i zawarto rkopisu. Rkopis ten, nalecy do Biblioteki Gwnej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (sygn. Ch 251) pochodzi z klasztoru Karmelitanek w Krako wie. Spisywany by poczwszy od 1721 roku do koca wieku (dat kocow ustala kolda F. Karpiskiego Bg si rodzi, moc truchleje z 1793 r.) i jest, o ile mi wiadomo, najobszer niejszym, bo liczcym a 378 kold, rdem z tego okresu. Inne rkopisy zawieraj mniej kold, na przykad benedyk tyski rkopis Anny Kiernickiej z 1705, 1754 r. ma ich 62, rkopis z archiwum Karmelitanek w Krakowie nr 95 (bdcy o rok pniejsz kopi Kantyczki Chybiskiego) zawiera 236 kold, rkopisy karmelitaskie: BJ sygn. 3638 z przeomu XVII i XVIII wieku 92, BJ sygn. 3640 z dat 1722 rok przy jednej z kold 223, BJ sygn. 3642 z 1741 roku 96; przy czym w wikszej czci powtarzaj si w nich te same teksty, co w Kantyczce Chybiskiego. Wydaje mi si zatem, i w sytuacji braku caociowej edycji naukowej, rdo to mona uzna za reprezentatywne dla stanu" koldy w XVIII wieku, e zawiera teksty znane i wykonywane zarwno w czasach Dominika Rudnickiego, jak i nieco pniej, w okresie dziaalnoci Jzefa Baki. W Kantyczce Chybiskiego okoo 10% zawartoci to repertuar wczeniejszy (z okresu przed 1721 rokiem), skadaj si n a : kilka kold tumaczonych z aciny z drugiej poowy XVI wieku, trzy utwory Grochow skiego, kilkanacie Symfonii anielskich abczyca itp. Zapi-

16

342

sanie utworw przez zakonne skryptorki wiadczy jednak, e byy to teksty w XVIII wieku wci ywe. 17 Bardzo ciekawy opis obyczajw klasztornych w okre sie Boego Narodzenia podaje w swej ksice Barbara Krzy aniak. Patrz: B. Krzyaniak, Kantyczki z rkopisw karmelitaskich (XVII-XVIII w.), Warszawa 1977, s. 55 - 83. Na tomiast cytowany tekst bernardyski pochodzi z rkopisu Biblioteki Czartoryskich (sygn. 3105/1) zatytuowanego Musica choralis compendioso methodo exhibita z dat 1689 r. Przy tytule i zosta przypomniany przez Stefana Nieznanowskiego. Warto moe zwrci uwag, e badacz ten na okre lenie interesujcego nas zjawiska uywa terminu folklor zakonny''. Por.: S. Nieznanowski, Przyczynek do dziejw folkloru zakonnego w XVII wieku, w: Z przeszoci, Warszawa 1977, s. 153, 164-165. 18 Tak datuje niniejszy druczek Maria Eustachiewicz. Por.: M. Eustachiewicz, op. cit., s. 73. 19 B. Krzyaniak, op. cit., s. 68. 20 Grotesk zwierzc wykorzystywa w niektrych swo ich utworach Dominik Rudnicki, na przykad w takich, jak Opieka przy ogniu nad kurcztami Bazylego kucharza czy Pszczki lamentujce, ale s to wiersze o zdecydowanie wieckim, artobliwym charakterze. 21 S. Estreicher, Nieznane wiersze ks. Baki, Pamitnik Literacki" 1936, s. 841. 22 C. Hernas, Barok, Warszawa 1976, s. 519. 23 C. S. Kowal, O twrczoci Jzefa Baki, w: Barok, ana logie ~ opozycje, Lublin 1979, s. 99 - 100. 24 T. Michaowska, Staropolska teoria genologiczna, Wro caw 1974, s. 139 - 141. 25 Tekst wedug wydania: Naboestwo codzienne chrze cijaskie przez [...] Jzefa Bak [...] uoone a przez [...] Jzefa Legowicza [...] na nowo do druku podane, w Wilnie 1-] roku i808, s. 43. 28 P. Buchwald-Pelcowa, Satyra czasw saskich, Wrocaw 1969, s. 260-261.

343

Rozdzia
I

VI

W. Borowy, O poezji polskiej w wieku XVIII, Warszawa 1978, s. 37. 2 Z. Libera, Problemy polskiego Owiecenia, Warszawa 1969, s. 205. 3 Z. Libera, Poezja polska XVIII wieku, op. cit., s. 17. 4 M. Klimowicz, Owiecenie, Warszawa 1977, szczeglnie s. 44, 46 - 47. 5 E. Rabowicz, haso Rokoko, w: Sownik literatury pol skiego owiecenia, Wrocaw 1977, s. 606 - 608. 6 C. Hernas, Barok, Warszawa 1976, s. 499 - 505. 7 P h . Minguet, Esthetiue du rococo, Paris 1966 (fragment w przekadzie polskim: Pamitnik Literacki" 1970, z. 2). 8 C. Hernas, op. cit., s. 502. 9 Okrelenia sztuczna" uywam, rzecz jasna, przyjmujc za punkt wyjcia nasz wspczesn wraliwo. Bo tak naprawd, cho brzmi to jak paradoks, nie ma w ogle na tury naturalnej''. Kada epoka tworzy swoj kulturow jej wizj. I tak na przykad natura preromantykw (urwiste gr skie rozpadliny, potne puszcze a w nich ruiny gotyckich zamkw, potga, dziko i nieokieznanie ywiow) jest W gruncie rzeczy nie mniej sztuczn konwencj, jak ogrody rokoka. 10 W. Rzewuski, Zabawki wierszem polskim, Warszawa 1760, przedruk.: Poeci polskiego baroku, oprac. J. Sokoow ska, K. ukowska, Warszawa 1965, t. 2, s. 553. 11 M. Klimowicz, op. cit., s. 46. 12 Lamus" 1912, s. 256. Tekst Historii Orlobana opubliko wa w Lamusie" Antoni Lange. 13 Skarbiec poezji polskiej, opra. A. Lange, S. I, t. 1, Warszawa 1903, s. 177 (z tego wydania take cytowane dalej fragmenty Cefala i Prokris). 14 Z drugiej strony jednak niektre utwory, np. Mae stwo szczliwe czy Pasterka szukajca sposobw uniknicia mioci maj podtytuy: tumaczone z francuskiego".

344

Pochwaa piersi, cz pierwsza wydana drukiem po raz pierwszy w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych z 1777 r., cao przez C. Hernasa, Wrd rkopisw saskich Pocztkw, Wrocaw 1954, s. 13. 16 A. Banach, O potrzebie egzotyzmu, Krakw 1980, s. o -10. ; . . 17 W. Weintraub, Uwagi o artyzmie Zocistej p rzyjani zdrady", w: Od Reja do Boya, Warszawa 1977, s. 162-164. 18 W przyjemne miejsce ciche prowadzi W may pokoik, przy pomiernym chodzie Kdy fontanna z ywej skay pryska Perowe krople na posadzk ciska, Ktr zielone ozdobio darnie Kwiaty pachnice sadzone w floresy. Raczyski w swoim przekadzie pisze nie o maym pokoiku", ale o jaskini, ktra bya bardzo piknym miejscem". Tro ch niesprawiedliwe wydaje mi si zdanie Wacawa Boro wego, ktry bardzo krytycznie odnis si do amplifikacji w poemacie Drubackiej. (Patrz: W. Borowy, Drubacka i Pani d'Aulnoy, Pamitnik Literacki" 1920, S. 32 - 33). 19 Chodzi tu prawdopodobnie o synny park Urszuli z Branickich Lubomirskiej koo Gogowa w pobliu Rzeszowa. por.: M. Piszczkowski, Wie w literaturze polskiego baroku, Wrocaw 1977, s. 81. 20 Cytuj za Wiktorem Gomulickim: W. Gomulicki, Za pomniana poetka polska z wieku XVIII-go, w: Kosy z pol skiej niwy, Warszawa 1912, s. 325. 21 E. Rabowicz, Polskie rokoko literackie, w: Gdaskie Zeszyty Humanistyczne, Prace Historycznoliterackie nr 2" !969 s. 77 i 78. 22 Podobnie dziao si i w innych krajach sowiaskich. Angyal odnajduje cechy rokokowe u wielu poetw pierw szej poowy XVIII wieku (na przykad u Mateja Beli czy Antuna Kanizlica), jak i drugiej poowy stulecia (na przy kad u Matija Petara Katanica czy Dierawina). Wprowa dza poza tym termin: panoskie rokoko religijne". Por.:

15

345

E. Angyal, wiat sowiaskiego baroku, Warszawa 1972, s. 379, 383, 389, 401 i 437. 23 E. Rabowicz, haso Rokoko, w. Sownik literatury pol skiego owiecenia, Wrocaw 1977, s. 607 - 608. 24 Historycy sztuki, ktrzy pojcie stylu rokoka unieza leniaj w jakiej mierze od koniecznoci wystpowania or namentyki rocaille", a jako podstawowe wskaniki trak tuj na przykad ekspansj linii wklsowypukej, idea wdzi ku i lekkoci e t c , przesuwaj dat jego pocztkw ju na ostatnie lata XVII wieku, czyli domniemany okres powsta nia romansu Korczyskiego. Patrz: Z. Hornung, Problem rokoka w architekturze sakralnej XVIII wieku, Wrocaw 1972, s. 142. 25 Utwr Lubomirskiego chyba si podoba w XVIII wie ku, skoro J. A. Zauski opublikowa go w t. 3 Zebrania ryt mw..., (Warszawa 1754). 26 O przeomie, jakiego dokonao rokoko w estetyce, pisze Arnold Hauser: A. Hauser, Spoeczna historia sztuki i lite ratury, Warszawa 1974, t. 2, s. 5 - 32.

Uwagi
1

kocowe

W. Rzewuski, Zabawki wierszopiskie i krasomwskie, Poczajw 1762, przedr.: Poeci polskiego baroku, oprac J. So koowska, K. ukowska, Warszawa 1965, t. 2, s. 556. 2 P. Buchwald-Pelcowa, Satyra czasw saskich, Wrocaw 1969, s. 291 - 292. 3 W. Roszkowska, Polacy w rzymskiej Arkadii' (1699 - 1766) Pamitnik Literacki" 1965, z. 3. 4 Ph. Van Tieghem, cz. 2: Tradycja i nowe prdy (1675 - 1789), s. 81 - 170; w: Gwne doktryny literackie we Francji, Warszawa 1971. 5 K. Niemirycz, Bajki Ezopowe, oprac. S. Furmanik, Wro caw 1957, s. 4. 6 Ph. Van Tieghem, op. cit., s. 120.

346

[A. S. Dembowski], Punkt honoru, b.m.r. [1749], prze druk.: Poeci polskiego baroku, op. cit., t. 2; P. Buchwald-Pelcowa, op. cit., s. 282. 8 Ph. Van Tieghem, op. cit., s. 132 -135. 9 E. Aleksandrowska, Wiersze siedemnastowieczne i saskie w Monitorze", Pamitnik Literacki" 1960, z. 4. 10 P. Buchwald-Pelcowa, Stare" i nowe" w czasach sa skich, w: Problemy literatury staropolskiej, S. 3, Wrocaw 1978, s. 143.

INDEKS OSB

Abgar V Ukkam, wadca Syrii 221 Aleksandrowicz Tomasz 90 Aleksandrowska Elbieta 347 Ambroy w. 108 Anakreont 86 Ancuta J a n 308 Angyal Endre 15, 23, 197, 326, 327, 335, 338, 339, 341, 345, 346 Antyst (Antist) Justyniano Vincente 49 Arystoteles 104-108 August II, krl polski 20, 26, 33, 35, 37, 38, 49, 70, 75, 88, 170, 337 August III, krl polski 67, 68, 71, 88, 90, 170 Augustyn (Aurelius Augustinus) w. 108 Aulnoy Marie-Cathrine d' 71, 88, 292

Badecki Karol 340 Baka Jzef 5, 9, 10, 13, 14, 83-85, 103, 107, 115, 120, 121, 123, 124, 127, 130-132, 140-142, 158, 159, 172, 173, 188, 189, 195, 211, 212, 216, 218, 219, 230, 231, 237, 242, 243, 245, 246, 253, 254, 256-259, 263-270, 275, 332, 334, 335, 342 Balde Jacobus 54, 226, 227 Banach Andrzej K. 345 Baranowski Andrzej J. 201, 202, 338 Baranowski Piotr Bogusaw 20 Barclay John 27 Baanka Kasper 65 Bela Matej 345 Benisawska Konstancja 9, 14, 96, 97, 100, 333 Bernini Giovanni Lorenzo 105, 106

348

Bthune Joanna de, zam. Jabonowska 47 Biaozor Mateusz 50 Biaostocki J a n 338 Bidermann Jakob 181 Bieliska Ludwika, ur. Morsztyn 75 Bieliski Franciszek 57, 311 Biekowski Tadeusz 330, 333 Biernat z Lublina 49 Boski J a n 168, 337 Bobowski Mikoaj 204, 339 Bohomolec Franciszek 85 Boileau-Despreaux Nicolas 86, 320, 322 Bolesawiusz Klemens 54, 212, 222, 265 Bonadura Krzysztof 201 Borowski Leon 142 Borowy Wacaw 8, 9, 127, 277, 293, 335, 344, 345 Borromini Francesco 66, 106 Botticelli Sandro 281 Boucher Francois 297, 311 Boursault Edme 80 Braniccy 73, 89 Bruckner Aleksander 5, 223, 325 Brhl Heinrich von 68 Brzeaski Stanisaw 242 Buchwald-Pelcowa Paulina 9, 41, 86, 235, 272, 318, 323, 325, 326, 328, 329, 332, 337, 340, 343, 346, 347

Bystrzonowski Wojciech 60 Campra Andr 33 Catenazzi Andrzej 36 Cenkier J a n Dawid zob. Zancker Cerceau Jean-Antoine du 60 Chmielowski Benedykt 17, 91, 92 Chomentowski Stanisaw 331 Chrciski Wojciech Sta nisaw 41 - 44, 49, 80, 244 Chrzanowski Ignacy 5, 6, 325 Chrzanowski Tadeusz 7, 161, 325, 336, 338 Conti Francois Louis de Bourbon 20, 26 Corneille Pierre 33, 80, 89, 90 Crashaw Richard 210 Cyceron (Marcus Tulius Ci cero) 104 Czaplic Celestyn 310 Czartoryscy 73 Czartoryska Zofia ur. Sieniawska, 1 v. Denhoffowa 311 Czartoryski (Aleksander) August 311 Czechowicz Szymon 95 Czy Antoni 334 Czy J a n 308

349

Dankwart Karol 35 Dembowski Antoni Seba stian 31, 86, 321, 323, 347 Dschaliers Louis 33 Deybel J a n Zygmunt 311 Dierawin Gawria Romanowicz 345 Dogiel Maciej (imi chrze stne Dominik) 85 Dogoruki Grigorij Fiedo rowicz 38 Domaski Krzysztof 328 Donati Alessandro (Donatus) 60 Drubacka Elbieta, ur. Ko walska 5, 9, 13, 14, 23, 30, 67, 70, 71-75, 79-80, 81, 82, 107, 109, 111 - 114, 116-118, 129, 134, 136-138, 143, 156, 170, 184-186, 212, 222, 228, 231, 232, 270, 277, 278, 281, 282, 284, 285, 288-290, 292, 293, 295-297, 299, 303-305, 308, 309, 312, 313, 317, 318, 322, 323, . 331, 334, 345 Drubacki Kazimierz 72 Dubos, Du Bos, Jean Baptiste 190 Du Cerceau zob. Cerceau Jean-Antoine du Dunin Karwicki zob. Karwicki Duninowie 186 Drr-Durski J a n 334

Dziayski Stanisaw 65 Dzieduszycki Jerzy 45 Eckstein Franciszek 66 Estreicher Stanisaw 141, 264, 327, 330, 334-336, 343 Eustachiewicz' Maria 212, 238, 243, 245, 325, 334, 335, 340, 341, 343 Ezop 86 Facki Hieronim (imi za konne Hilarion) 32, 50, 52-54, 114, 128, 129, 209, 260, 329, 334 Fedrus (Phaedrus) 86 Feldman Jzef 5, 325 Fnelon Francois de Salignac de La Mothe 48, 88, 109 Ferrari Pompeo 36, 66 Fesinger Sebastian 94 Fischer von Erlach Josef Emanuel 93 Fischerwna Ra 146, 336 Fleming Jakub Henryk 38 Fonpr Jean 33 Fontaine Nicolas 100 Fontana Baltazar 35, 133 Fontana Pawe Antoni 93 Fortunat Wenancjusz 208 Fredro Andrzej Maksymi lian 63 Frye Northop 336 Furmanik Stanisaw 346

350

Garczyski Stefan 91 Gautruche Pierre 61 Gawdzicki Feliks 308 Gawowicki Szymon 233 Gellert Christian Furchtegott 88 Gierowski Jzef 328, 329 Gintowt Wawrzyniec 341 Giorgioli Antonio Frances co 25 Giorgioli Carlo Giuseppe 25 Glaubitz Jan Krzysztof 94 Gomulicki Wiktor 306, 345 Gngora y Argote Luis de 336 Gociecki Franciszek 64 Gracian y Morales Baltasar 182 Graciotti Sante 114 Grochowski Stanisaw 208, 220, 233, 339, 342 Grzybowski Stanisaw 332 Guarini Gian Battista 33 Guglielmo, malarz 66 Habsburgowie 47 Hadziewicz K.G. 328 Hasse Johann Adolf 90 Haur Jakub Kazimierz 92 Hauser Arnold 149, 190, 336, 337, 346 Hawksmoor Nicolas 198 Hazard Paul 335 Heel Dawid 203 Hempel E. 338 Hernas Czesaw 10-13, 34,

121, 136, 158, 191, 238, 240, 242-244, 246, 265, 279, 282, 287, 326-329, 336, 338, 341, 343-345 Hofman Eliasz 284 Hoppenhaupt Johann Chri stian 290 Horacy (Flaccus Quintus Horatius) 86 Hornung Zbigniew 93, 333, 346 Jabonowscy 48 Jabonowski Jan Kajetan 80 Jabonowski J a n Stanisaw 22, 31, 32, 47-50, 64, 79, 80, 178-180, 182, 209, 219, 321, 322, 327-329, 337 Jabonowski Jzef Aleksan der 318 Jakliski Jzef 329 Jakubowski Wojciech 310 J a n Kanty w. 96 Jan II Kazimierz, krl pol ski 164 Jan III Sobieski, krl pol ski 20, 33, 42, 64, 239 Janocki Jan Daniel 71, 85, 331 Jasiska Stanisawa 326 Jasiski Jakub 308 Jauch Joachim Daniel 311 Jekiel Wojciech 326 Jung Carl Gustav 160

351

Juniewicz Karol Mikoaj 10, 39, 50, 53, 54, 107, 114, 117, 120, 130, 172, 212, 213, 226, 227, 237, 259, 262, 265-267, 271, 334, 340 Juwencjusz (Joseph De Jouvancy) 60 Kaczorowska, piewaczka 239 Kanili Antun 345 Katanci Matija Petar 341, 345 Karol XII, krl szwedzki 37 Karpiski Adam 329 Karpiski Franciszek 342 Karpowicz Mariusz 8, 325, 327, 333, 338 Karwicki Stanisaw, Dunin 45, 46 Kasprowicz J a n 117, 160 Kbowski Janusz 338 Kpski Adam 57, 58, 240, 272, 273, 329 Kiernicka Anna 56, 342 Kircher Atanazy 92, 111 Kitowicz Jdrzej 139 Klemm J a n Henryk 311 Klimowicz Mieczysaw 13 - 15, 17, 82, 100, 278, 289, 326, 331, 344 Knianin Franciszek Dio nizy 99, 100, 308 Kobylaski Jzef 308

Kochanowski J a n 43, 97, 98, 108-110, 112, 120, 123 -125, 268 Kochanowski Mateusz Hie ronim 86, 322 Kochaski Adam Adamandy 91-92, 111 Kochowski Wespazjan 12, 13, 21, 28, 51, 151, 152, 155, 156, 162 - 165, 169, 171, 175, 337 Konarski Stanisaw 13, 26, 50, 85, 89 - 91 Kopernik Mikoaj 139 Korczyski Adam 29-31, 73, 139, 157, 158, 228, 273, 274, 279, 282, 283, 286, 294 - 296, 300 - 303, 309, 313, 336, 339, 346 Korolko Mirosaw 337, 339 Korsak Julian 142 Kostkiewiczowa Teresa 308 Kotrba Viktor 199, 200, 338 Kowal Czesaw S. 343 Kowalicki Franciszek 54 Krasiccy 73 Krasicki Ignacy 72, 82, 86, 292, 308, 309, 321, 322 Krasiski Jan Dobrogost 26, 161 Krauze-Karpiska Joanna 162 - 164, 336, 337 Krpiec Mieczysaw (imi zakonne Albert) 333 Krglewska-Foksowicz Ewa 338

352

Krzyaniak Barbara 340, 342, 343 Krzyanowski Julian 193, 338 Kuntze-Konicz Tadeusz 95, 310 Kurnatowski Andrzej 88 Kurzeniecki Marcin 100 Kwiatkowski Piotr 81, 82, 135, 136, 332, 335 La Fontaine Jean de 30, 49, 228, 320 Lange Antoni 70, 72, 336, 344 Laurer J a n Chrystian 329 Legowicz Jzef 84, 103 Legrand Marc-Antoine 33 Le Jay Gabriel 60, 90 Lemaistre de Sacy Izaak 100 Lengnisch Gotfryd 58 Lessing Gotthold Ephraim 16 Leszczyska Anna, ur. Ja bonowska 75 Leyser Polycarp 340 Libera Zdzisaw 278, 344 Litak Stanisaw 330 Loredano Gian Francesco 87 Lorentz Stanisaw 331 Lubieniecki Stanisaw 30 Lubomirscy 73 Lubomirska Anna, zam. Esterhaze 331 12 Poezja pnego baroku

Lubomirska Urszula, ur. Branicka 345 Lubomirski Stanisaw Herakliusz 12, 13, 21 - 26, 28, 31 - 33, 35, 40, 42, 44, 63, 65, 69, 119, 125, 129, 146, 152, 155, 176-180, 195, 206-209, 217-220, 222, 225, 234-236, 314, 315, 327, 331, 336, 337, 346 Lubomirski Teodor 65, 331 Ludwik XIV, krl francuski 33, 48 Lukan (Marcus Annaeus Lucanus) 42 Lukian z Samosat 86 Lully Jean Baptiste (wac. Giovanni Battista Lulli) 33 Luter Martin 194 apczyski Antoni Chryzanty 44 odzia Poniski Antoni zob. Poniski Loski Piotr Franciszek Alojzy 32, 50-54, 123, 186-188, 211, 260, 262, 335, 339 ubieski Kazimierz 56 ubieski Wadysaw Alek sander 62 Majchrowicz Szymon 100 Majer Maciej J a n 66 28,

353

Malicki J a n 191, 338 Manni Giovanni 54 Maria Kazimiera Sobieska, krlowa polska 33, 48, 281 Maria Leszczyska, krlo wa francuska 63 Marini, Marino, Giambattista 88, 314, 333 Masenius (Masen) Jacobus 181 Mczyski Albert 45 Meissonier Juste 311 Meretyn Bernard 94 Metastasio Pietro (wac. P. Trapassi) 90 Miaskowski Kasper 22, 106, 149, 233, 234, 336 Michaowska Teresa 181, 182, 335, 337, 343 Mickiewicz Adam 103, 270, 334 Mier Wojciech (Albert) 308 Miobdzki Adam 339 Minasowicz Jzef Epifani 86, 87, 91, 321 Minguet Philippe 280, 293, 344 Mistrz kaplicy Kotowskich 25-26 Mistrz Legendy w. Anto niego 25 Mitulski F. 57 Mitzler de Kolof Wawrzy niec 85, 324 Mniszech Jerzy 68

Mniszech Jerzy Augustyn Wandalin 102 Mniszech Maria Amelia, ur. Bruhl 102 Mokronowski Wojciech 90 Molire (wa. Jean Baptiste Pouelin) 34, 60, 61, 77, 89 Montesuieu Charles, Secondat de La Brede et de (Monteskiusz) 91, 136 Morsztyn Hieronim 112, 231 Morsztyn J a n Andrzej 21, 22, 33, 145, 162, 174, 291, 314, 333 Morsztyn Stanisaw 33 Morsztyn Zbigniew 21, 63, 120, 205, 223 Mossakowski Stanisaw 327 Moszyski August 240 Musantius Joannes Dominicus 61 Nanteuil Denis 33 Naramowski Adam 61 Naruszewicz Adam 86, 97, 99, 170, 171, 337 Nawarecki Aleksander 334 Nesius J a n 54 Neumann Balthasar 198, 310 Niemirycz Krzysztof 30, 31, 49, 228, 320, 323, 346 Niemiryczowa Antonina, ur. Jeowicka 75, 76, 87, 211, 278, 305, 306 Niesiecki Kasper 61

354

Nieuwentijt Bernard 109 Nieznanowski Stefan 343 Nowak-Duewski Juliusz 13, 326 Nowicka-Jeowa Alina 238, 341 Odymalski Walenty 233 Ogiscy 240 Ogrodzki Jacek 329 Opaliski Krzysztof 183 Orowski Augustyn 90 Osiski Antoni 94, 312 Otwinowska Barbara 182, 337 Owen John 51 Owidiusz (Publius Ovidius Naso) 42, 303 Palloni Michelangelo 36, 66, 133 Pasek Jan Chryzostom 21, 34 Pawlikowska-Jasnorzewska Maria 216 Pelc Janusz 326-328, 330, 332, 339 Pellegrini M. 182 Petavius Dionisius 181 Petrini Antonio 199 Pillement Jean 101 Pinzel, rzebiarz 94 Piotrowski Gracjan 14, 97, 98, 100 Piskorski Sebastian J a n 35, 63
12'

Piszczkowski Mieczysaw 345 Piwocki Ksawery 6, 325 Plater J a n Ludwik 83 Polejowski Maciej -94, 312 Pollak Roman 146, 326, 327, 331, 336 Pllnitz Karl 88 Poniatowski Kazimierz 331 Poniski Antoni, odzia 74-75, 86, 321, 335 Pontanus Jacobus (wac. Jakob Spannmller) 60, 181 Pppelman Karol Fryderyk 311 Pppelman Mateusz Daniel 311 Pore Charles 60 Porbowicz Edward 145, 162, 336 Potoccy 68, 89, 331 Potocki Ignacy 308 Potocki J a n 308 Potocki Mikoaj Bazyli 102 Potocki Stanisaw Kostka 308 Potocki Stefan Wacaw 115, 153, 154 Potocki Teodor 56 Potocki Wacaw 12, 13, 21, 22, 26, 27, 42, 49, 86, 101, 110, 111, 125, 126, 135, 153, 155, 156, 164,. 165,
169, 171, 175, 191, 205,

355

224, 233, 239, 267, 329, 334 Poussin Nicolas 281 Pra Mario 16, 326 Prchac Jean de 65, 76, 87 Prokopiuk Jerzy 326 Przebendowski Jan Jerzy 47 Putanowicz Jzef 96 Rabowicz Edmund 278, 307, 308, 344-346 Racine Jean 33, 80, 89 Raczyski Jzef Nepomu cen 71, 88, 292, 345 Rader Mateusz 54, 142 Radziejowski Micha 20, 37 Radziwi Udalryk Krzysz tof 79, 80, 118, 143, 157, 334 Radziwiowa Barbara, ur. Zawisza 87 Radziwiowa Urszula, ur. Winiowiecka 89 Radziwiowie 89 Ranisch Bartel 203 Regis Jan Franciszek 84 Rej Mikoaj 108, 167, 183, 337 Repelowicz Pawe 329 Repnin zob. Riepnin Niko aj Wasiliewicz Richardson Samuel 88 Riepnin Nikoaj Wasiliewicz 77 Ristori Tommaso 46 Rocher Georges du 46

Rossi Jzef 66 Roszkowska Wanda 346 Rousset Jean 119 Ruar Joachim 30 Rubens Peter Paul 148 Rubinkowski Jakub Kazi mierz 63, 64, 87 Rudnicki Dominik 10, 68 -70, 107, 112, 120-122, 124, 125, 132, 139, 141, 169, 210, 212, 215 - 218, 220, 221, 223, 224, 230, 237, 241-250, 252, 253, 257 - 259, 267 - 269, 274, 299, 300, 325, 330, 332, 333, 341 - 343 Ruysbroeck J a n 219 Rybicka-Nowacka Halina 333 Rychter Antoni 60 Rzczyski Gabriel 61 Rzewuski Mateusz S. 63 Rzewuski Wacaw 76 - 78, 89, 116, 287, 288, 317, 318, 322, 334, 344, 346 Sacco Gennaro 33 Samek Janusz 338 Sanguszko Micha 186 Sanguszko Pawe Karol 185, 186 Sanguszkowa Barbara ur. Dunin 73, 75, 185, 186, 278, 305, 309, 310 Sanguszkowie 73, 92-93

356

Santini Giovanni 198, 202 Sapieha Micha 90 Sapiehowie 20, 37, 43 Sarbiewski Maciej Kazi mierz 48, 174, 182 Sarduy Severo 336 Sawicki Karol Piotr 63 Scaliger Jules Csar (wac. Giulio Cesare Scaligero) 181 Schedel Mikoaj Aleksander 35, 328 Schlter Andrzej 25, 201 " Schott Gaspar 92, 111 Schroeger Efraim 101, 290 Scudry Madelaine de 64 -65 Segnery Pawe 44 Seldmayr Hans 284 Seneka Modszy (Lucius Annaeus) 33 Sp Szarzyski Mikoaj 97, 120, 168, 169, 204, 210, 229, 230, 234, 266, 340 Shakespeare William 78 Sieniawscy 73 Sieniawska Elbieta (Iza bela) 47, 63, 75, 286 Simon Richard 137 Skorski J a n 91 Sowacki Juliusz 103 Sobiescy 42 Sobieski Jakub 42 Sokoowska Jadwiga 334, 336, 340, 344, 346

Sotykowie 101 Stanisaw August Poniato wski, krl polski 7, 58, 95, 101, 240, 290 Stanisaw Leszczyski, krl polski 37, 43, 47, 49, 75, 79, 100, 233, 278, 310 Stosz, Stwosz, Wit 312 Stroiski Stanisaw 95 Strzy-Judkowiak Barbara 328 Swach Adam 66 Syrokomla Wadysaw (wac. Ludwik Kondra towicz) 142 Szaniawski Konstanty Feli cjan 45 Szczuka Stanisaw 45 Szekspir zob. Shakespeare William Szemiot Stanisaw Samuel 165 - 167, 171, 337 Szent-Ivany (Szentivany) Martin 92 Szymanowski Jzef 308 ciso J a n 101 Taro Adam 72, 331 Taro Dorota, 1 v. Chomentowska 331 Tatarkiewicz Wadysaw 192, 338 Tesauro Emanuele 162, 182 Thomson James 114

357

Tiepolo Giambattista 144 Tomasz z Akwinu w. 223, 255 Tomaszczyk Micha 240 Topolski Jerzy 326 Trembecki Stanisaw 137, 294, 321 Troc Micha Abraham 59, 85, 88, 322-323 Trublet Nicolas 190 Trzeniowski Grzegorz 96 Tucci (Stephanus Tuccius) 90 Turowski Kazimierz Jzef 337 Tuszyski Florian, Drobysz 34 Twardowski Samuel 106, 146, 298 Tylkowski Wojciech 92 Tylman z Gameren 23-26, 35 Urf Honor d' 87 Van Tieghem Philippe 319, 321, 328, 337, 346, 347 Varille Pyrrhys de 310 Voltaire (wac. Francois Marie Arouet) 89, 90 Walenty z Brzozowa 221 Wanat Benignus J. 329

Warren Austin 16, 326 Wazowie 163 Wsowski Bartomiej Nataniel 36 Weintraub Wiktor 303, 345 Wellek Ren 16, 326 Wergiliusz (Publius Vergilius Maro) 78, 86, 317 Wettinowie 6, 278 Wierzbicka-Michalska Karyna 328-330 Winiowiecki Micha Ser wacy 43, 44, 49, 328 Witte J a n de 93, 94 Wlfflin Heinrich 145, 146, 193 Wolter zob. Voltaire Zabocki Stefan 340 Zauski Andrzej Chryzo stom 45, 56 Zauski Andrzej Stanisaw 13 Zauski Jzef Andrzej 13, 14, 59, 71, 72, 79, 8 5 -87, 90, 309, 318, 322, 323, 328, 329, 334, 346 Zncker J a n Dawid 58 Zatorski Aleksander Pawe 88 Zawadzki Ignacy 55 Zawisza Krzysztof 34, 65, 239

358

Zawiszanka Maria Beata 65 Zimmermann Dominikus 310 Ziomek Jerzy 333 abczyc J a n 242, 244, 250, 342

ebrowski Walenty 95 eglicki Kazimierz 91 ukowska Kazimiera 334, 336, 340, 344, 346 urowski Maciej 326 ychliski Teodor 185

SPIS TRECI

Wstp 5 Rozdzia i. Dynamika rozwoju poezji pnobarokowej w Polsce . 19 Rozdzia II. Poezja emocji" 104 Rozdzia III. Obrazowanie poetyckie baroku roz kwit i kryzys .145 Rozdzia IV. W krgu tradycji gotyckich . . . . 193 Rozdzia V. Pomidzy prymitywizmem" a kunsztownoci 237 Rozdzia VI. Problem rokoka 276 Uwagi kocowe 317 Przypisy 325 Indeks osb (opracowaa Barbara Gomulicka) . . , 348