Semiotyka dyskursu historycznego

Semiotyka dyskursu historycznego

Chorwackie i serbskie syntezy dziejw narodu

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego

Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloski ze rodkw Wydziau Filologicznego Recenzenci prof. dr hab. Maria Dbrowska-Partyka prof. dr hab. Wadysaw Luba Projekt okadki Ra Ksiek-Czerwiska

Copyright by Maciej Czerwiski & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego Wydanie I, Krakw 2012 All rights reserved

Niniejszy utwr ani aden jego fragment nie moe by reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany wjakikolwiek sposb za pomoc urzdze elektronicznych, mechanicznych, kopiujcych, nagrywajcych iinnych oraz nie moe by przechowywany wadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3312-8

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego Redakcja: ul. Michaowskiego 9/2, 31-126 Krakw tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Spis treci

SOWO WSTPNE............................................................................................. WPROWADZENIE ............................................................................................. Kultura jako znakotwrcza przestrze spotkania jzykw ........................ CZ I SEMIOZA TEMATU IOGLNY SENS DZIEJW NARODOWYCH 1. Prawda historyczna amechanizmy (za)istnienia tekstu historycznego............................................................................................. 2. Podmiotowo procesu historycznego, czyli pytanie otemat gwny ........................................................................................................ 3. Zawaszczanie, czyli ohierarchii znakw .............................................. 4. O powtarzalnoci historii jako okategoryzacji ..................................... 5. Temat, rzeczywisto idobr znakw .................................................... 6. Narracyjny bieg zdarze ..........................................................................

9 19 19

35 47 66 85 105 111

CZ II KODY IZNAKI, CZYLI WYOBRAENIA HISTORYCZNE IICH JZYKI 1. Prawda historyczna areprezentacja znakowa ....................................... 125 2. Spr jzykw .............................................................................................. 149 3. Znaki jedno iwolno, czyli narody midzy chaosem aadem ........ 154 4. Zjednoczenie iwyzwolenie wsyntezach chorwackich .......................... 161 5. Zjednoczenie iwyzwolenie wsyntezach serbskich ................................ 179 6. Zjednoczenie miejsce znaku wkontekcie dziewitnastowiecznych sporw omodel kultury ........................................................................... 208 7. Wiek XIX wsyntezach chorwackich ...................................................... 213 8. Wiek XIX wsyntezach serbskich ............................................................ 231 9. Epilog: rozpad iniepodlego, czyli onowym yciu znakw .............. 245 10. Wnioski od narracji historycznej do istoty jzyka ............................ 255 PODSUMOWANIE.............................................................................................. BIBLIOGRAFIA................................................................................................... ANEKS. BAZA BADANYCH TEKSTW ....................................................... SKOROWIDZ ....................................................................................................... 265 275 283 287

Fakt dokonany, uniesiony przez ustpujc teraniejszo, na zawsze umyka spod wadzy czowieka, lecz ciy na jego losie.
(Emmanuel Levinas)

Sowo wstpne

Krwawy konflikt jugosowiaski postawi przed myl humanistyczn dylemat wymagajcy gbokiego namysu: wjakim stopniu obowizuje jeszcze we wspczesnoci przekonanie, wmyl ktrego historia jako magistra vitae moe nas uchroni przed bdami zprzeszoci, aw jakim pogld, e historia prowadzi nas do tych samych bdw, ale popenianych wnowych okolicznociach. Wielu obserwatorw zdarze w byej Jugosawii pod wpywem zwtpienia w jakiekolwiek pozytywistyczne systemy mylenia uznaje, e najwikszym winowajc ostatniej wojny jest nie brak wiadomoci historycznej, lecz jej nadmiar, acilej mwic: nadmiar jej politycznej i skrajnie zideologizowanej instrumentalizacji. Mona si ztakim stanowiskiem zgodzi otyle, oile zastrzemy nie popada ono wnazbyt radykalny konstruktywizm. Wszelkie dane, ktrymi owojnie jugosowiaskiej dysponujemy, a wic przede wszystkim liczne badania naukowe, dowodz, e konflikt chorwacko-serbski tli si na gruncie historiografii przez cay okres trwania pastwa komunistycznego. Wrezultacie wojna zostaa wpewnym sensie zaprojektowana przez sam sposb mwienia o przeszoci, a wic przez odpowiednio skonstruowany j z y k h i s t o r y c z n y. W niniejszej ksice interesuje mnie taki wanie jzyk jzyk traktujcy o przeszoci narodu. Moja hipoteza brzmi nastpujco: uobecniane w dyskursach przedstawienia historyczne dotyczce przeszoci danego narodu s gboko uwikane w jzyk etniczny tego narodu, a przez jzyk take w jego kultur, wskutek czego jakakolwiek prba powaniejszej modyfikacji tej czy innej wiadomoci historycznej pociga za sob powan ingerencj nie tylko wdyskursy historyczne, lecz take ws y s t e m s e m a n t y c z n y owego jzyka etnicznego. Przykad jugosowiaski jest odpowiednim exemplum dla przeprowadzenia tego rodzaju bada, ju choby dlatego, e jzyki literackie, wjakich pisana jest historia narodowa Chorwatw iSerbw, s oparte na tym samym dialekcie (w sensie genetyczno-lingwistycznym s wic tym samym systemem). Jak si jednak okae, wzajemne z r o z u m i e n i e Chorwatw iSerbw na poziomie powierzchniowych znacze sw nie oznacza p o r o z u m i e n i a na poziomie gbokich sensw kulturowych. Teza ta brzmi by moe trywialnie dla wszystkich cho troch obeznanych zsytuacj jugosowiask, ale sprbuj pokaza, wjaki sposb moemy j kompleksowo zweryfikowa. Wksice niniejszej przeprowadz Czytelnika przez analizy dotyczce rnych paszczyzn jzykowej reprezentacji historycznej, pokazujc mu, gdzie ijak manifestuje si w brak porozumienia.

10

W monografii tej podejmuj prb wieloaspektowego opisu paszczyzn znaczcych wpopularnonaukowej syntezie dziejw narodu. Nawizuje ona do innego opracowania, wktrym rozwayem, jakie jest miejsce tego gatunku wszerokim uniwersum komunikowania zob. ksik Semioza gatunku semioza stylu (Czerwiski 2011b) i co ztego wynika. Ogoszone wtej publikacji wyniki bada stanowiy cz tego samego projektu, ale poniewa inne byy jej cele, wymagay wykorzystania innej metodologii. Poniewa jednak s to ujcia komplementarne, bd si do nich jako docaoci odnosi. W niniejszej ksice prbuj wnikn wtajniki tkanki dyskursw traktujcych ohistorii narodu iskorelowa je zzakodowan wjzyku wiedz oraz uzmysowi, wjaki sposb nasze mylenie owiecie zarwno obecnym, jak iprzeszym odbija si wsyntezie iwjaki sposb wpywa na ujmowanie przeszoci tego czy innego narodu, tutaj chorwackiego iserbskiego. Dotychczas nie prowadzono kompleksowych bada nad tego rodzaju tekstami, ani wfilologii polskiej, ani wsowiaskiej, ani oile mi wiadomo wogle. Przegldowe stylistyki igenologie lingwistyczne nawet nie wspominaj otakim gatunku mowy. Tymczasem jest on istotny zdwch przynajmniej powodw. Po pierwsze, reprezentuje kompleksow iwyjtkow odmian stylistyczn. Po drugie, peni wan funkcj spoeczn jako istotny t e k s t k u l t u r y: przekazuje wsposb syntetyczny iprzystpny wiedz na temat przeszoci narodu. Synteza odgrywa zatem istotn rol wksztatowaniu narodowej wyobrani historycznej, imaginarium kulturowego, aco za tym idzie take tosamoci narodu. Kada bowiem grupa spoeczna zwaszcza za nard ksztatuje swoj tosamo opierajc si na wasnej historii, acilej mwic: na wasnej zakodowanej wjzyku (oglnie) idyskursie (konkretnie) i n t e r p r e t a c j i historii. Kultura takiej czy innej grupy spoecznej rozumiana semiotycznie opiera si na nieustannej wymianie komunikatw, przede wszystkim komunikatw jzykowych. Ale, jak wynika zprzedstawionych argumentw, dyskursy historyczne uywajc terminw Johna Austina nie tylko co m w i (lokucja), ale rwnie co c z y n i (illokucja). Badam wszystkie syntezy chorwackie iserbskie opublikowane od 1945 roku, ale znaczc cz wynikw mona z powodzeniem zastosowa do omwienia syntez polskich, woskich czy francuskich. Zasadzaj si one bowiem na t y m s a m y m wzorcu gatunkowym (style, jak odnotowaa Teresa Skubalanka, przekraczaj bariery jzykw etnicznych [Skubalanka 2001: 24]). Stosuj w ksice wypracowane przez siebie w cigu ostatnich lat metody (Czerwiski 2006, 2007, 2008a). S to ujte whoryzont semiotyczny1 techniki bada czerpice zrnych metodologii, przede wszystkim zanaliz dyskursu, socjolingwistyki istylistyki, atake oile umoliwia to lepsze nawietlenie omaAby unikn niepotrzebnych dyskusji terminologicznych, terminy semiotyka isemiologia podobnie jak Umberto Eco traktuj synonimicznie (zob. Eco 2009 [1976]).
1

11

wianego problemu zkognitywistyki (zauwamy, e wszystkie wymienione nurty badawcze czy fakt ich zainteresowania spoecznym ikulturowym wymiarem komunikacji jzykowej). Mwic za odyscyplinach naukowych, trzeba badania te usytuowa na pograniczu niektrych teorii jzykoznawczych, w tym starszych inowszych uj zfilozofii jzyka, oraz teorii literatury. Taka integracja izarazem poszukiwanie stycznoci wobrbie siostrzanych nauk filologicznych maj na celu jak najdokadniejsze rozpoznanie rzeczonego gatunku, opis jego waciwoci (tekstowych ipozatekstowych), mechanizmw ustanawiania sensu, atake miejsca ifunkcji znakw najistotniejszych dla wiadomoci historycznej Chorwatw iSerbw. Znaki te peni wich kulturach iwbadanych tutaj narracjach historycznych funkcje sw sztandarowych (zob. Pisarek 2008). W myl takiego modelu zjawiska semiozy, awic umysowej korelacji nonika znaku zjakim fragmentem rzeczywistoci pozaznakowej, zwanym przedmiotem odniesienia, nie sprowadzaj si wycznie do jednostek leksykalnych ani do ich bardziej kompleksowych kombinacji. Semioza wystpuje na wielu poziomach organizacji tekstowej, gdy, jak odnotowa w swoim czasie Roman Jakobson, Wszystkie zjawiska jzykowe od najmniejszych skadnikw do caych wypowiedzi iwymiany dziaaj zawsze itylko jako znaki (Jakobson 1989: 67). We wspomnianym ju opracowaniu (Czerwiski 2011b) dowiodem, e charakter znaczcy ma rwnie gatunek istyl. Tutaj rozwa semiotyczny charakter wielu mechanizmw tekstotwrczych oraz znakw stanowicych centra semantyczne dyskursu historycznego. Nie bd jednak zjawisk jzykowych redukowa wycznie do u n i w e r s u m t e k s t u (cho to tekst jest tutaj punktem wyjcia), lecz wlad za modelem semiotycznym odnios je do u n i w e r s u m k u l t u r y, zgodnie zprzekonaniem, e sowa z a s t p u j pewne stany rzeczy pochodzce z pozaznakowej realnoci. Takie zastpowanie nazywam za Peirceem semioz. Semioza jednake poniewa jest dziaalnoci umysu ludzkiego, awic ma charakter podmiotowy odciska pitno na sowach, w rezultacie czego s one zasobem wiedzy orzeczywistoci, czyli zmagazynowan wjzyku wiedz (Doroszewski 1970: 156), lub inaczej rzecz ujmujc stanowi zbiorow pami uytkownikw jzyka inonik wiedzy zawartej wwiadomoci spoecznej (Gajda 2004: 21). Nie interesuje mnie wic jzyk jako system (langue), lecz jako jego konkretne aktualizacje jzyka (parole), ujmowane wwielowymiarowej rzeczywistoci kulturowej ispoecznej (dyskurs). Ju choby ztego powodu proponowane ujcie nawizuje rwnie do tartusko-moskiewskiej szkoy semiotyki kultury, zwaszcza za do refleksji Borisa Uspienskiego (Uspienski 1998) iJurija otmana (otman, Uspienski 1977 [1971]), do koncepcji Umberta Eco (Eco 2009 [1976]) i do nowoczesnej zorientowanej antropologicznie tekstologii (Bartmiski, Niebrzegowska-Bartmiska 2009; Witosz 2009). We Wprowadzeniu zapoznaj czytelnika zmodelem badawczym, rozwijanym, jak ju wspomniaem, wcigu ostatnich lat, zwaszcza wkilku publikacjach ocharakterze teoretycznym (zob. Czerwiski 2006, 2007, 2008a). Wskazuj najwa-

12

niejsze mechanizmy jzykowe, ich miejsce iznaczenie wtekcie ipoza tekstem. Ta relacja jzyka, acilej: dyskursu, zkorelatami przez nie zastpowanymi wrzeczywistoci pozaznakowej, ten zbir symboli iznakw tworzy imaginarium kultury. W czci Ianalizuj sposb, wjaki powstaje tekst historyczny, iwskazuj, jakie s podstawowe mechanizmy ksztatowania si wjego obrbie relacji jzykowych. Dziki temu nawietlam sze zasadniczych kwestii: (1) ogln specyfik tekstu historycznego, (2) konstrukcj podmiotu procesu historycznego, czyli gwnego tematu dyskursu jako mechanizmu ustanawiania zunifikowanego horyzontu interpretacji, (3) kategoryzacj tematw, (4) powtarzalno zjawisk historycznych jako proces ich kategoryzacji, (5) rozczonkowanie kontinuum procesu historycznego i(6) narracyjny bieg zdarze. Dopiero wielopaszczyznowe rozwaania dotyczce tego problemu i zrozumienie mechanizmw stanowicych o istocie tekstu historycznego mog nas doprowadzi do kwestii zasadniczej, amianowicie do pytania oto, dlaczego historycy na wiele rnych sposobw mwi ohistorii. Wczci II Kody iznaki, czyli wyobraenia historyczne iich jzyki prbuj pokaza, jak bardzo stawiany przed historykami postulat odtworzenia obiektywnej prawdy historycznej jest postulatem u w i k a n y m w s a m n a t u r j z y k a. Ju bowiem sam akt mwienia o przeszoci rozumiany tu zgodnie zregu semiotyczn, wmyl ktrej reprezentacja jzykowa to z a s t p o w a n i e stanw rzeczy (aliqui stat pro aliquo) wyprowadza nas zporzdku ontologicznego (stan rzeczy) w porzdek semiotyczny (znakowy). W pierwszych dwch rozdziaach tej czci rozwaam relacj prawdy ireprezentacji jzykowej. Dopiero takie ujcie oparte na przykadach pochodzcych zanalizowanych tekstw doprowadzi nas do analiz dyskursu, czyli konkretnych mechanizmw sensotwrczych ikulturotwrczych. Badam tutaj pochodzce zrnych porzdkw zjawiska jzykowe, ktre przyczyniaj si do tworzenia spjnej wiadomoci historycznej, zwaszcza za te dyskursy, ktre s aktualizacjami najbardziej ywotnych kodw kulturowych iideologicznych wobu historiografiach. Analiza ta prowadzi nie tylko do rekonstrukcji wzorw jzykowo-komunikacyjnych, lecz take do interpretacji zasadniczych zpunktu widzenia wyobrani historycznej obu narodw znakw: jedno (zjednoczenie), wolno (wyzwolenie) oraz znakw zpola semantycznego wyznaczanego przez dziewitnastowieczne koncepcje ideologiczne. Wrezultacie rekonstruuj rne warunkowane miejscem wdyskursach znaczenia etnonimw Chorwaci iSerbowie2. Rozwaania te dotycz wic najbardziej istotnych jednostek leksykalnych, ktre za spraw s p r z e c z n y c h j z y k w ucieleniaj skonfliktowane z sob wyobraenia historyczne. Cz t koczy
2 Przyjmuj tym samym tez, wmyl ktrej nazwy wasne nie tylko desygnuj konkretne przedmioty odniesienia, ale take maj swoje znaczenia (czy jak proponowaa Ewa Rzetelska-Feleszko treci; zob. Rzetelska-Feleszko 2001). Badaczka wskazaa, jakie bogactwo treci kryje si na przykad wnazwie Warszawa (Rzetelska-Feleszko 2001: 406).

13

mao optymistyczna teza, dowodzca, e wistocie aden zanalizowanych tekstw nie jest obiektywny, a wynika to rzecz jasna z subiektywnego ogldu przeszoci, ktry znajduje odbicie wodmiennej semiozie tych samych znakw. Tym sposobem nawizuj do koncepcji Rolanda Barthesa, ktry uzna, e dyskurs historyczny jest nie tyle kwesti prawdy, ile znaczenia (zob. Barthes 1967). w problem prowadzi wprost do zagadnie, ktre zostay ogoszone winnym miejscu (Czerwiski 2011b), aich nadrzdnym celem byo rozwaenie nastpujcego pytania: jak to si dzieje, e czytajc tekst historyczny, zakadamy, i mwi on prawd? Zaproponowaem tam, aby kwesti t omawia na paszczynie znakowej. Wten sposb podjem dialog ipolemik zniektrymi konstruktywistycznymi iantyesencjalistycznymi ujciami whistoriografii iwfilozofii jzyka. Okazao si, e semioza gatunku istylu oile nie prowadzi do wykluczajcych si wakcie dekodowania dyspozycji semantycznych wsptworzy pejza tekstu historycznego iumoliwia interlokutorom uznanie go za prawdziwy. Aeby problem w sta si wystarczajco jasny, znalazem dla syntezy dziejw narodu miejsce wuniwersum komunikowania, skonfrontowaem w gatunek zpodrcznikiem do historii, atake obszernie omwiem cechy stylotwrcze iich potencja znaczcy. Mona wic umownie uzna, i pierwsza cz ksiki ma natur tekstologiczn, druga dyskursywn, badania ogoszone we wczeniejszym opracowaniu za genologiczno-stylistyczn. Trzeba rwnie odnotowa, e wszystkie te trzy ogniwa bez wzgldu na to, czy odnosz si do mniejszych jednostek sensu, czy do caych formacji dyskursu daj wgld wsemioz znakw leksykalnych. Nawietlaj j z rnych perspektyw, wskazuj jej najwaniejsze funkcje sensotwrcze oraz uwikania wbardziej zoony system stanowicy podstaw dla (za)istnienia kultury. Takie kulturotwrcze badania jzyka wzorowane na tezach wielu wybitnych filozofw iuczonych, przykadowo Platona, Arystotelesa, Johanna Gottfrieda Herdera, Wilhelma von Humboldta, Bronisawa Malinowskiego, Ernsta Cassirera, Hansa-Georga Gadamera, Edwarda Sapira, Benjamina Lee Whorfa, Claudea Lvi-Straussa s wspczenie wPolsce prowadzone wobrbie rnych nurtw lingwistycznych (zob. np. Anusiewicz 1991; Grzegorczykowa 1991; Wierzbicka 1999, 2007; Anusiewicz, Dbrowska, Fleischer 2000; Fleischer 2000; Witosz 2009; Bartmiski 2006, 2007; Czerwiski 2006, 2007, 2008). Wskazuj wksice take wstpnie, idoprawdy oglnikowo, zupenie nowy problem relacji jzykw literackich: chorwackiego iserbskiego. Wszystkie dotd prowadzone studia lingwistyczne badajce rnice midzy oboma jzykami analizoway albo odrbnoci kulturowe ispoeczno-polityczne, albo odrbnoci czysto jzykowe (analizy zrnicowania leksykalnego bd morfologicznego). adne jednak obszerniejsze omwienie nie zauwayo, e najwicej rnic midzy oboma jzykami tkwi nie tyle wleksyce czy whistorii form jzykowych, ile wgbokich to jest kulturowo zdeterminowanych z n a c z e n i a c h s w. Sowa Zagreb, Beograd, Jugoslavija iwiele innych brzmi wobu jzykach zbienie (a jeli wykluczy rol akcentu identycznie), ale przecie ich sens znaczco si rni.

14

Problem w, jak postaram si pokaza, ma kapitalne znaczenie dla coraz bardziej rozpowszechnionych inicjatyw tworzenia/pisania wsplnej historii dla rnych narodw, anawet dla caej Europy. Przedstawione wtej ksice badania dowiod, e tworzenie takich ujednoliconych programw nie jest moliwe, amoe by nawet niebezpieczne. Wrc do tego problemu po przeprowadzeniu wszystkich analiz wostatnim rozdziale. Cho zaprezentowane badania opieraj si na starannie zgromadzonym materiale, to jednak ksika ta nie ma charakteru wycznie empirycznego. Dokonujc analiz materiaowych, dotyczcych jzykw oraz zjawisk zzakresu semiotyki dyskursu historycznego Chorwatw iSerbw, prbuj zarazem spojrze na omawiane zjawiska wujciu teoretycznym uszczegawiajc pewne wczeniej poczynione zaoenia lub rozbudowujc je o nowe spojrzenie. W ten sposb proponujc pewien model badawczy prbuj si wczy wteoretyczn dyskusj nad reprezentacj historyczn. I jeszcze jedna uwaga. We wstpnej fazie przygotowa do bada zaoyem, e analizie poddam nie tylko popularnonaukowe syntezy dziejw narodu, lecz take podrczniki do nauki historii bdce swego rodzaju syntezami. Kolejne bardziej wnikliwe eksploracje, zwaszcza stylistyczne, uzmysowiy mi jednak, e czenie zsob tych dwch odmiennych przecie gatunkw moe doprowadzi do rozmycia przedmiotu bada, aw lad za tym do nieprawidowych wnioskw. Wwyniku takiej obserwacji nie zamieszczam wksice skrupulatnych analiz dyskursu podrcznikw, lecz jedynie wmomentach, wktrych umoliwia to lepsze nawietlenie problematyki wskazuj na podobiestwa lub rnice midzy podrcznikiem asyntez, opierajc si zarwno na badaniach wasnych wybranych podrcznikw (zob. bibliografia), jak ina bogatej ju literaturze przedmiotu (zob. np. Agii 1998, 2000; Baranovi 1994; Koren, Najbar-Agii 2007; Najbar-Agii 2002; Plut 1994; Rosandi 1994; Pei 1994; Stojanovi 1994; Jari 1994; Stojanovi 2000; Stankovi 2004; Dyras 2005a, 2005b; Petrungaro 2009). Literatura ta, dysponujca waciw sobie metodologi, ustanowia ju obecnie odrbny przedmiot bada subdyscyplin, ktr moglibymy okreli mianem historiografii pedagogicznej; jest wic dla naszych poszukiwa relewantna, ale tylko na pewnym poziomie. Dla jasnoci ucilijmy wkilku sowach, dlaczego konieczne jest rozgraniczenie gatunku popularnonaukowej syntezy dziejw narodu od podrcznika sucego edukacji. Po pierwsze, oba gatunki cho pozornie sobie bliskie (gdy traktujce syntetycznie odziejach narodowych) znaczco rni si na kilku paszczyznach, wskutek czego odmienny jest sposb ich kodowania idekodowania. Interesujce nas gatunki maj rnych presuponowanych wtrakcie powstawania aktu sownego o d b i o r c w. To zkolei wpywa znaczco na interpretacj tekstu: kim innym jest odbiorca syntezy (kady moliwy czonek wsplnoty jzykowej), kim innym ucze szkoy podstawowej czy redniej. Ten problem sta si punk-

15

tem wyjcia bada zmierzajcych do usytuowania syntezy dziejw narodu wuniwersum komunikowania obok podrcznika (zob. Czerwiski 2011b). Po drugie, podrczniki wprzeciwiestwie do syntez popularnonaukowych podlegaj mniej lub bardziej cisej kontroli odpowiednich urzdw pastwowych, co z kolei jest zwizane z politycznie umotywowanym ksztatowaniem programw szkolnych. Na ksztat podrcznikw wpywa wic wiadomie pewna odgrnie sterowana izinstytucjonalizowana wadza, atake odpowiednie ustawy dotyczce szkolnictwa iszkolnictwa wyszego3. Prowadzi to zatem take do ukonstytuowania si odmiennego statusu samego nadawcy komunikatu (czasem przybiera to posta zaskakujc, jak choby wczasach powojennych, kiedy to pierwsze podrczniki byy przekadami z sowieckich pierwowzorw). Przy analizie podrcznikw trzeba by rwnie wzi pod uwag wiele przesanek, na przykad fakt, e w komunistycznym pastwie polityka owiatowa dynamicznie si zmieniaa ioscylowaa midzy wizj federaln aunitarn (przy czym paszczyzna ustalona de iure niekoniecznie pokrywaa si zjej implementacj de facto), atake to, e na treci podrcznikw wpyw miay rwnie zmiany prawa, jak choby te dopuszczajce do rynku rnych wydawcw, nie tylko pastwowych monopolistw. Odnotujmy, e wChorwacji prawo ograniczajce monopol wydawnictwa kolska knjiga wprowadzono wroku 1995, cho zupene otwarcie rynku nastpio w2000 roku4, wSerbii za Zavod za izdavanje udbenika a do 2010 roku cieszy si prawem wycznoci na publikacje podrcznikw (zmiana nastpia wic wostatniej fazie przygotowywania tej ksiki). Wprowadzenie podobnych zapisw ustawowych wrnych momentach waciwie wyklucza moliwo jakiejkolwiek sprawiedliwej komparacji. Wynika ztego, e badania podrcznikw musz uwzgldnia inny kontekst ich powstania, na ktry skadaj si rwnie debata publiczna i, jako jej rezultat, akty ustawodawcze iwykonawcze (w omawianej broszurze znajduj si uchway oraz korespondencja autorw zinstytucjami pastwowymi).

Oczywicie nie mona jednoznacznie twierdzi, jakoby popularnonaukowe syntezy byy wycznie rezultatem nieskrpowanej pracy historyka. Wadza pastwowa choby za spraw odpowiednich dotacji moe wpywa na tre tego rodzaju ksiek (autorzy mog rwnie stosowa autocenzur). Jest to jednak wpyw zupenie innego rodzaju. 4 Fakt otwarcia rynku doprowadzi do eskalacji konfliktw, jak choby wtedy, gdy wChorwacji miaa miejsce wielomiesiczna debata na temat nieopublikowanego dodatku do podrcznika traktujcego ozdarzeniach historycznych po roku 1989 (Koren, Najbar-Agii, Jakovina 2005). Publikacja zamwiona przez Ministerstwo Nauki, Owiaty i Sportu w 2002 roku miaa by przeznaczona dla uczniw jednego zdotknitych wojn regionw (Podunavlja), ale wtrakcie prac stwierdzono, e powinna suy wszystkim szkoom wChorwacji. Ostatecznie to samo ministerstwo cho ju decyzj innego ministra zrezygnowao zpublikacji, apostanowienie to poprzedzia, iby moe wywoaa, polemika wmediach, ktr dokumentuje wydana w2007 roku broszura (zob. Dubljevi 2007).

16

***
W Aneksie zamieszczam peny spis syntez dziejw narodu opublikowanych w Chorwacji i w Serbii wczeniej odpowiednio w Socjalistycznej Republice Chorwacji i Socjalistycznej Republice Serbii od 1945 roku (oraz wybr podrcznikw, ktre posuyy do bada porwnawczych). Stanowi one korpus badawczy, to jest materia tekstowy, czy jak postuluje Janina Labocha archiwum. Konieczne jest sowo komentarza do kilku pozycji, odbiegaj one bowiem oczym si przekonamy wtrakcie prezentacji wynikw bada od zrekonstruowanego wzorca gatunku, adzieje si to na trzy sposoby. (1) Zarwno dziesiciotomowa Historia narodu serbskiego (ISN), jak iHistoria serbskiej pastwowoci (ISD) s pozycjami cile naukowymi, posiadajcymi niezbdn dla jzyka nauki aparatur badawcz. S wic skierowane do innego ni zakadany przez gatunki popularnonaukowe odbiorcy, a ponadto analizuj uwarunkowania historyczne wsposb specjalistyczny (w przypadku pierwszej pozycji wskospecjalistyczny5). (2) Ksika Hrvoje Hitreca take znaczco odbiega od wzorca, poniewa jej prototypowym odbiorc s dzieci, ewentualnie modzie. (3) Zkolei Ilustrovana istorija Srba jest dwunastotomow pozycj, wktrej kody wizualne przejmuj od werbalnych rol gwnej reprezentacji historycznej (sam tekst jest za pisany paralelnie: po serbsku ipo angielsku). Analogiczne przykady znajdujemy rwnie po stronie chorwackiej (IPH iMatkovi), cho s to ksiki oznaczco mniejszej objtoci. Poniewa pozycje te istotnie zmieniaj korelaty komunikacyjne (co nakazywaoby przeprowadzenie zupenie nowych bada), ich analiza pojawi si jedynie wniektrych momentach wywodu. Odnotowa take naley, e wikszo omawianych ksiek zostaa opublikowana niezalenie w Chorwacji i w Serbii. Wyjtkiem jest Historia narodw Jugosawii (I tom: 1953, II tom: 1959/1960), nad ktr pracowali ichorwaccy, iserbscy historycy. Obie wersje, pisane odpowiednio acink icyrylic, s zbiene, arnice sprowadzaj si wycznie do paszczyzny czysto jzykowej, najczciej leksykalnej i/lub stylistycznej. Odosobniony przypadek stanowi take ksika Otokara Kerovaniego: cho zostaa opublikowana wroku 1971, autor napisa j w1944 roku. Ta dwoisto aktu nadawczego zostanie uwzgldniona wprowadzonych badaniach. W ksice konsekwentnie stosuj nastpujce zasady zapisu. Cytaty s podawane wcudzysowie, oile nie przekraczaj trzech linijek; obszerniejsze wyodrbniam ztekstu gwnego wciciem imniejsz czcionk. Analizowane wyraenia iznaki s pisane kursyw (take terminologizmy, jeli zachodzi podejrzenie, e wdanym kontekcie niejasne moe by ich specjalistyczne znaczenie, np. fina,
5 Kady zrozdziaw zosta napisany przez specjalist zdanej dyscypliny, niekoniecznie historyka, na przykad ten ojzyku serbskim przez P. Ivicia, oliteraturze zkolei M. Panti czy P. Palavestry, iinnych. Take sztuka (podzielona na dziay architektury, malarstwa itd.) igospodarka omawiane s przez wyspecjalizowanych autorw. S wic poszczeglne rozdziay studiami stricte naukowymi.

17

typ-egzemplarz). Jeeli pewien znak nie jest w danym kontekcie rozpatrywany jako nonik penicy funkcj desygnacyjn (i jako taki nie podlega analizie), lecz traktuje si go jako patrona jakiego zbioru okrelonych egzemplarzy, wwczas kursyw zastpuje cudzysw. Niektre ksiki, jeli nie maj jednego autora, s zapisywane za pomoc skrtu. Itak na przykad ksika pod redakcj D. Batakovicia ma skrt NISN*.

***
W ostatecznym opracowaniu ksiki cenne byy uwagi recenzentw Profesor Marii Dbrowskiej-Partyki i Profesora Wadysawa Lubasia; Pani Profesor zawdziczam rwnie podpowiedzi, dziki ktrym pewnym moim niejasnym mylom udao si narzuci form bardziej zrozumia. Wnikliwym czytelnikiem fragmentw dotyczcych filozofii jzyka by Doktor Jan Wawrzyniak. Za pomoc dzikuj.

* W caej ksice stosuj nastpujce skrty: Chorwacja: [HNJ] Grafenauer Bogo, Perovi Duan, idak Jaroslav (1953, 1959), Historija naroda Jugoslavije, Zagreb; [IPH] Sinkovi Marijan, red. (1971), Ilustrirana povijest Hrvata, Zagreb; [PHN] Miroevi Franko, anjek Franjo, Macan Trpimir, Peri Ivo, red. (1995), Pregled povijesti hrvatskog naroda od VI. Stoljea do naih dana, Zagreb; [PH] anjek Franjo, ur. (200320052007), Povijest Hrvata, Zagreb. Serbia: [INJ] Grafenauer Bogo, Perovi Duan, idak Jaroslav (1953, 1960), Istorija naroda Jugoslavije, Beograd; [IJ] Ivan Boi, Sima irkovi, Milorad Ekmei, Vladimir Dedijer (1972), Istorija Jugoslavije, Beograd; [ISN] Samardi Radovan, red., (19812000), Istorija srpskog naroda, Beograd; [IIS] Pekovi Ratko, red. (19911994), Ilustrovana istorija Srba, Beograd; [NISN] Batakovi Duan T., red. (2000), Nova istorija srpskog naroda Beograd; [ISD] Popov edomir, red. (2000), Istorija srpske dravnosti (autorzy tomw: I Milo Blagojevi iDejan Medakovi, II Rado Ljui, III Ljubodrag Dimi), Novi Sad; [KIS] Jovanovi Jelka, red. (2011), Kratka istorija Srba, Beograd.

Wprowadzenie

Kultura jako znakotwrcza przestrze spotkania jzykw

Tytuem wprowadzenia wlogik niniejszych rozwaa zaprezentuj zwile proponowane przeze mnie zaoenia teoretyczne, ktre stoj upodstaw przedstawionych tu bada. Reprezentuj one ukierunkowane kulturowo ispoecznie badania jzyka, ujte poprzez instrumentarium semiotyczne. Wprowadzenie to ma rwnie na celu przypisanie terminom operacyjnym (takim jak jzyk, dyskurs, znak ikod) odpowiedniego miejsca wtym wywodzie. Cho jzyk wielokrotnie w duchu nad wyraz optymistycznego pogldu owieceniowego6 okrelano mianem najdoskonalszego narzdzia ludzkiej komunikacji, teza ta musi wspczenie wywoywa poczucie zwtpienia. Nie dlatego, e istnieje inny, lepszy sposb porozumiewania si, ale dlatego, e rodzaj ludzki jest wobec jzyka ulegy. Owa ulego przejawia si w nazwijmy to roboczo bezgranicznym zawierzeniu jzykowi, aobjawia si wczsto wyraanym przekonaniu, e za pomoc jzyka mona powiedzie wszystko; e jzyk daje absolutn wolno wypowiedzi, zwaszcza wspoeczestwach liberalno-demokratycznych, ktre rzekomo uwalniaj go od wszelkich form kontroli, co zkolei ma gwarantowa wszystkim obywatelom moliwo powiedzenia wszystkiego iwkady dowolny sposb (znaczca cz elit krajw postkomunistycznych uznaa, e koniec komunizmu oznacza uwolnienie jzyka wtym jzyka traktujcego ohistorii od ideologii). Oczywicie nie jest to wpeni moliwe, albo cilej: nie jest to moliwe wsposb, wjaki moglibymy na pierwszy rzut oka sdzi. Wszak jzyk jako nonik wiedzy zawartej wwiadomoci spoecznej (zob. Gajda 2004: 21) profiluje nasze myli isensy naszych wypowiedzi wedug ustalonego modelu poznawczego iaksjologicznego, narzuca nam sposoby mylenia iwartociowania, co oznacza, e jest kulturowo i/bd ideologicznie zdeterminowany7. Nie moemy oczyci jzyka zkultury (czy ideologii), gdy wanie kultura iideologia oraz wiele innych czynnikw wpywaj na w jzyk, to jest umoliwiaj jego (za)istnienie. Spoeczestwa demokratyczne oraz fundamenty aksjologiczne, na ktrych zostay one ufundowane, take reprezentuj okrelony kod kulturowy, a konkretnie: jeden zmoliwych kodw kulturowych/ideologicznych. Ich jzyki nie s zatem
Za koncepcj owieceniow uznaj za Johnem Searlem przekonanie, e wiat jest absolutnie poznawalny oraz e jestemy wstanie zbada izrozumie jego natur (Searle 1999: 14). 7 Janina Labocha, analizujc wkad Della Hymesa do lingwistyki, stwierdza: kada wypowied nie tylko realizuje reguy systemu, czyli langue, ale rwnoczenie aktualizuje pewien wzorzec kulturowy, tzn. nie powstaje cakiem dowolnie, lecz wedug pewnych norm (Labocha 2009: 59).
6

20

neutralne, cho to wanie przekonanie oich neutralnoci iabsolutnoci czyni je tak bardzo wpywowymi. Jzyk, acilej konkretny komunikat jzykowy (parole), powstaje wokrelonym kontekcie sytuacyjnym, historycznym, kulturowym i spoeczno-politycznym, co wrezultacie przekada si na to, e take langue stanowi pochodn wielu rnych kontekstw8. Odnotujmy na marginesie, e gwne nurty jzykoznawczej tradycji strukturalistycznej zgodnie z jednostronnym odczytywaniem Kursu de Saussurea (de Saussure 1991 [1917]) sprowadziy refleksj nad jzykiem do s y s t e m o w e j jego struktury, itylko do niej. Tymczasem wwielu momentach tej ksiki, aprzede wszystkim wodnalezionych w1996 roku Szkicach (de Saussure 2004) jedynych autentycznych tezach zapisanych wasn rk przez genewskiego uczonego wyranie wida, e dostrzega on potrzeb analizy spoecznych uwarunkowa jzyka9. Semiotyka de Saussurea jest nieredukowalnie zwizana zrzeczywistoci pozajzykow lub wzalenoci od przyjmowanego stanowiska zrzeczywistoci kulturow. Takie przekonanie, dowodzce witalnoci zaproponowanego przeze modelu, wyraao wielu wybitnych uczonych czasem wopozycji do szwajcarskiego lingwisty (np. Ricoeur 1989; Merleau-Ponty 1999 [1945, 1960, 1969]; Hymes 1981 [1974]; Harris 1988, 1998), czasem uszczegawiajc jego tezy (np. Bally 1966; Benveniste 1966; Barthes 2000 [1957]; Jakobson 1989; Uspienski 1998; Eco 2009 [1976])10. mile Benveniste pisa na przykad, e spoeczestwo jest dane razem z jzykiem. () jest spjne jedynie dziki wsplnemu uywaniu znakw komunikacji (Benveniste 1980 [1968]: 27), zkolei dla Della Hymesa teoria mowy to system zachowa kulturowych (Hymes 1980 [1973]: 41). Dla jednego z fundatorw nowoczesnej socjolingwistyki, Williama Labova, spoecznie zorientowany nurt bada nie stanowi jednej zdziedzin jzykoznawstwa ani take dyscypliny interdyscyplinarnej: to przede wszystkim jzykoznawstwo, pene jzykoznawstwo ale jzykoznawstwo postawione na nogach (za: Gowiski 1980: 9). Co znamienne, nawet lingwici uznawani za tradycyjnych strukturalistw odchodz od bada odzierajcych jzyk zkontekstw jego uy (zob. np. Lyons 1981). Nie trzeba tutaj dogbnie omawia zaoe pragmatyki jzykowej, ktra ukonstytuowaa si zinspiracji logiki (Frege, Grice, Russell, Strawson) oraz filozofii analitycznej ifilozofii jzyka potocznego (Wittgenstein, Austin, Searle). Analiza kontekstu, a take innych korelatw aktu komunikacji, jest ju dzisiaj rozpowszechnionym sposobem bada jzyka, oczym przekonuj badania kognitywistw (w tym JO), stylistykw czy badaczy dyskursu (zob. np. Maye8 Otrudnociach zwizanych zmetodologicznym uchwyceniem wieloci kontekstw pisa Stanisaw Gajda (zob. Gajda 2005). 9 Pisze otym rwnie we wstpie do ksiki de Saussurea Magdalena Danielewiczowa, tumaczka Szkicw, zob. rwnie Godlewski 2008: 87104. 10 Najbardziej druzgoccej krytyki doczeka si w model ze strony dobrze unas znanego kognitywizmu oraz mniej znanego lingwistycznego integracjonizmu (zob. Harris 1988, 1990, 1998). Zob. take Koryk 1999.

21

nowa 1974; Bogusawski 1983; Bartmiski 2003 [1981], 2007, 2009; Tabakowska 1995, 2003; Wierzbicka 1999, 2007; Labocha 2009; Duszak 1998; Gajda 2005; Witosz 2009; Tokarski 2001; Grabias 1994; van Dijk 2001, 2006; Grzmil-Tylutki 2011; Skowronek 2006 itd.). W Chorwacji i w Serbii najbardziej rozbudowane modele takiego mylenia zaproponowali zwaszcza M. Radovanovi wksice Sociolingvistika (zob. Radovanovi 2004 [1979]) iD. kiljan wksice U pozadini znaka (kiljan 1985) oraz wnigdy niepublikowanym doktoracie Marin Andrijaevi (Andrijaevi 1996)11. Wydaje si wic, e badania jzyka wizolacji od kontekstu znacznie je zuboaj, albo cilej: koncentruj uwag tylko na pewnym jego aspekcie na strukturze. Prawda jest jednak taka, e jzyk yje itworzy si wswoich rzeczywistych realizacjach. To wanie wtych konkretnych sytuacjach staje si tym, czym jest przede wszystkim narzdziem porozumiewania. Warto wtym miejscu doda, e nie moe by ono traktowane wycznie jako przenoszenie znacze isensw czy te opisywanie obiektywnej rzeczywistoci. Porozumiewanie si bowiem suy take, amoe nawet przede wszystkim (?), kreowaniu tej rzeczywistoci, czyli narzucaniu jej okrelonych form wyobraeniowych isymbolicznych, nadawaniu wartoci okrelonym ideom. Wszystko bowiem, take nasze myli, urzeczywistnia si wj z y k u i z a p o m o c j z y k a. Wjaki sposb si to dokonuje, adokadniej mwic: jakie mechanizmy tutaj dziaaj, mwi nam teoria semiotyczna. Boris Uspienski rozrnia semiotyk znaku (wywodzc j od Peircea iMorrisa) isemiotyk kodu (wychodzc od de Saussurea):
Celowe jest rozrnienie semiotyki znaku i semiotyki jzyka jako systemu znakowego. Pierwsza wywodzi si zprac Peircea iMorrisa, druga de Saussurea. Zgodnie ztym podziaem mona rozrni dwie tendencje wsemiotyce logiczn isemiotyczn. Wpierwszym wypadku uwaga badacza koncentruje si na izolowanym znaku, czyli na stosunku znaku do znaczenia, do adresata itak dalej. Wtym sensie mona mwi osemantyce, syntaktyce ipragmatyce znaku, ostrukturze znaku, rozrnia znaki ikoniczne isymboliczne oraz bada proces semiozy, czyli przeksztacenia nie-znaku w znak. W drugim za wypadku badacz skupia uwag nie na pojedynczym znaku, lecz na jzyku jako mechanizmie przekazu treci, korzystajcym zokrelonego zestawu znakw (Uspienski 2002: 26).

Podobnie jak Uspienski, bd wtej ksice korzysta zarwno ztriadycznego instrumentarium wypracowanego przez Peircea: reprezentamenu, interpretanta i przedmiotu (przy czym celem niewdawania si wniezwykle skomplikowan materi jego teorii reprezentamen zamieni nonikiem znaku, interpretant pojciem, przedmiot za przedmiotem odniesienia, wyjwszy te przypadki, wktrych bd chcia odnie si do niezmodyfikowanej teorii amerykaskiego pragmatysty12), jak izde Saussureowskiej koncepcji znaku jako jednostki dwoistej, po11 Zob. take teksty ztomu zbiorowego: Andrijaevi, Vrhovac (red.) 1991; Andrijaevi iZergollern-Mileti (red.) 1997. 12 Zob. Peirce: (2)228.

Bibliografia

Abramowicz Maciej, Karolak Ireneusz (1991), Wolno ilibert wjzykach polskim ifrancuskim, [w:] Jzyk aKultura, tom 3, Wartoci wjzyku itekcie, red. J. Puzynina iJ. Anusiewicz, Wrocaw, s. 51-60. Agii Damir (1998), Slika naroda jugoistone Europe u hrvatskim udbenicima povijesti za osnovnu kolu, Radovi Zavod za hrvatsku povijest, Zagreb, 31, s. 205-215. Agii Damir (2000), Nacionalni identitet Hrvata iSrba uprvoj polovici 19. stoljea uudbenicima povijesti za osnovnu kolu u Republici Hrvatskoj i Saveznoj Republici Jugoslaviji, [w:] Dialog povjesniara-istoriara, 4, ur. H.-G. Fleck, I. Graovac, Zagreb, s. 247263. Andrijaevi Marin (1996), Communication entre smiologie et smiotique, [w:] Jezik ikomunikacija, ur. M. Andrijaevi, L. Zergollern-Mileti, Zagreb, s. 6670. Andrijaevi Marin (1996), Od znaka do semioze dvosmjerno, Doktorska disertacija, Zagreb. Andrijaevi Marin, Vrhovac Yvone, red. (1991), Proimanje kultura ijezika: zbornik radova, Zagreb. Ankersmit Frank (2004), Narracja, reprezentacja, dowiadczenie. Studia zteorii historiografii, red. E. Domaska, Krakw. Ankersmit Franklin (Frank) (1983), Narrative Logic. ASemantic Analysis of the Historians Language, The Hague. Anusiewicz Janusz (1991), Kulturowa teoria jzyka, [w:] Jzyk akultura. Podstawowe pojcia iproblemy, red. J. Anusiewicz, J. Bartmiski, Wrocaw, s. 1730. Anusiewicz Janusz, Dbrowska Anna, Fleischer Michael (2000), Jzykowy obraz wiata ikultura. Projekt koncepcji badawczej, [w:] Jzyk a kultura, Jzykowy obraz wiata i kultura, tom13, red. A. Dbrowska iJ. Anusiewicz, s. 1144. Auerbach Erich (1968 [1946]), Mimesis. Rzeczywisto przedstawiona wliteraturze Zachodu, tum. Z. abicki, Warszawa. Awdiejew Aleksy (1994), Wartociowanie wymuszone aszacunek dla odbiorcy wdyskursie politycznym, [w:] Jzyk akultura, tom 11, Wrocaw, s. 4955. Awdiejew Aleksy iHabrajska Grayna (2006). Wprowadzenie do gramatyki komunikacyjnej, Pruszkw. Bachtin Michai (1982), Problemy literatury iestetyki, tum. W. Grajewski, Warszawa. Bachtin Michai (1986), Estetyka twrczoci sownej, tum. D. Ulicka, Warszawa. Badurina Lada (2008), Izmeu redaka. Studije otekstu idiskursu, Rijeka. Balbus Stanisaw (1996), Midzy stylami, Krakw. Bally Charles (1966), Wybr tekstw, [w:] Stylistyka Ballyego, red. M.R. Mayenowa, tum. U.Dbska-Prokop, Warszawa. Banac Ivo (1995), Nacionalno pitanje u Jugoslaviji. Porijeklo, povijest, politika, Zagreb. Baranovi Branislava (1994), Promjene obrazovnog diskursa u postsocijalistikoj Hrvatskoj, Revija za socijologiju, XXV, Br. 34, s. 201211. Barthes Roland (2000 [1957]), Mitologie, tum. A. Dziadek, Warszawa. Barthes Roland (1989 [1967]), The Discourse of History, [w:] The Rustle of Language, Berkeley, s. 127140.

276

Bartmiski Jerzy (1993), Polskie rozumienie ojczyzny ijego warianty, [w:] Pojcie ojczyzny we wspczesnych jzykach europejskich, red. J. Bartmiski, Lublin, s. 2348. Bartmiski Jerzy (2006), Jzykowe podstawy obrazu wiata, Lublin. Bartmiski Jerzy (2007), Stereotypy mieszkaj wjzyku. Studia etnolingwistyczne, Lublin. Bartmiski Jerzy, Niebrzegowska-Bartmiska Stanisawa (2009). Tekstologia, Warszawa. de Beaugrande Robert-Alain, Dressler Wolfgang Ulrich, 1990 [1981]. Wstp do lingwistyki tekstu, tum. A. Szwedek, Warszawa. Benveniste mile (1966), Problmes de linguistique gnrale, Paris, cz. I, s. 240. Benveniste mile (1980 [1968]), Struktura jzyka istruktura spoeczestwa, [w:] Jzyk ispoeczestwo, red. M. Gowiski, tum. K. Falicka, Warszawa, s. 2740. Biczyk Ewa (2007), Obraz, ktry nas zniewala. Wspczesne ujcia jzyka wobec esencjalizmu iproblemu referencji, Krakw. Bobrownicka Maria (1995), Narkotyk mitu. Szkice owiadomoci narodowej ikulturowej Sowian zachodnich ipoudniowych, Krakw. Bokus Barbara (2001), Zanaliz linii ipola narracji. Opejzau wiadomoci wopowiadaniach dziecicych, [w:] Praktyki opowiadania, red. B. Owczarek, Z. Mitosek, W. Grajewski, Krakw, s. 6381. Bourdieu Pierre (1991 [1977]), Language & Symbolic Power, transl. G. Raymond and M. Adamson, Cambridge. Bratuli Josip, Damjanovi Stjepan (2005), Hrvatska pisana kultura. Izbor djela pisanih latinicom, glagoljicom iirilicom od VIII. Do XXI. stoljea, 1. svezak, KrievciZagreb. Brikner Klaus (2009 [2000]), Analiza strukturalna tekstu, [w:] Lingwistyka tekstu wNiemczech, tum. I. Szwed, red. Z. Bilut-Homplewicz, W. Czachur, M. Smykaa, Wrocaw. Chlebda Wojciech (1998), Stereotyp jako jedno jzyka, mylenia idziaania, [w:] Jzyk ikultura. Stereotyp jako przedmiot lingwistyki, Wrocaw, s. 3141. Cielikowa Aleksandra (2010), Czy wok nazw wasnych skupiaj si iscalaj rnorodne jednostki sensu?, [w:] Czowiek. Sowo. wiat, red. J. Chojak, T. Korpysz, K. Waszakowa, Warszawa, s. 2732. olovi Ivan (2001 [1997]), Polityka symboli. Eseje oantropologii politycznej, tum. M. Pertyska, Krakw. Czerwiski Maciej (2006), Jzyk, kultura, spoeczestwo. Opotrzebie bada dyskursu, Studia zFilologii Polskiej iSowiaskiej, 41, Warszawa, s. 239252. Czerwiski Maciej (2006b), Faszyzm, antyfaszyzm. Jzykowe praktyki w konstrukcji dyskursw oNiezalenym Pastwie Chorwackim we wspczesnej historiografii, [w:] Prace Komisji rodkowoeuropejskiej PAU, XIV, Krakw 2006, s. 103125. Czerwiski Maciej (2007), Dyskursy iich porzdek wspoecznej heteroglosji, Studia zFilologii Polskiej iSowiaskiej, 42, Warszawa 2007, s. 247268. Czerwiski Maciej (2008a), Kultura jako znakotwrcza przestrze spotkania jzykw, Studia zFilologii Polskiej iSowiaskiej, 43, Warszawa 2008, s. 217237. Czerwiski Maciej (2008b), Funkcje toponimw Zagrzebia iBelgradu adyskursywna konstrukcja miasta wchorwackiej historiografii, [w:] Miasto wkulturze chorwackiej, red. M. Falski, Warszawa, s. 303318. Czerwiski Maciej (2010), Gatunek jest znakiem uwagi na marginesie dyskusji otekcie historycznym, Pamitnik Literacki, Warszawa (2) 2010, s. 179196. Czerwiski Maciej (2011a), Figuratywno od sowa do obrazu wchorwackich iserbskich syntezach historycznych, Socjolingwistyka (w druku).

277

Czerwiski Maciej (2011b), Semioza gatunku semioza stylu. Studium nad chorwack iserbsk syntez dziejw narodu, Krakw. Dbrowska-Partyka Maria (2003), wiadectwa imistyfikacje. Przed ipo Jugosawii, Krakw. Dbrowska-Partyka Maria (2004), Literatura pogranicza pogranicza literatury, Krakw. Dedai Mirjana N. (2005), Ironic denial: toboe in Croatian political discourse, Journal of Pragmatics, vol. 37, issue 5, s. 667683. Dijana Plut, Ruica Rosandi, Vesna Pei, Dubravka Stojanovi, Isidora Jari (1994). Ratnitvo. Patriotizam. Patrijalhalnost. Analiza udbenika za osnovne kole, Beograd. Dijk van Teun (2000). Ideology and Discourse. AMultidisciplinary Introduction, [w:] http://www. discourses.org/UnpublishedArticles/Ideology%20and%20discourse.pdf, dostp 28III 2012. Dijk van Teun (2001). Badania nad dyskursem, [w:] Dyskurs jako struktura iproces, red. T. van Dijk, prze. G. Grochowski, Warszawa, s. 944. Dijk van Teun (2004 [1975]), Dziaanie, opis dziaania a narracja, [w:] Narratologia, red. M.Gowiski, tum. M.B. Fedewicz, Gdask, s. 90123. Dijk van Teun (2011), Discourse, knowledge, power and politics. Towards critical epistemic discourse analysis, [w:] Critical Discourse Studies in Context and Cognition, ed. Ch. Hart, Amsterdam, s. 2764. Dijk van Teun (2004 [1975]), Generatywny model makroderywacji tekstu, [w:] Tekstologia. Cz pierwsza, red. J. Bartmiski, S. Niebrzegowska-Bartmiska, Lublin, s. 4959. Dijk van Teun (2006 [1998]), Ideologia. Multidisciplinaran pristup, tum. . Filippi, Zagreb. Dobrzyska Teresa (1992), Badania struktury tekstu nowe rdo inspiracji lingwistyki, Stylistyka, I, s. 5166. Doleel Lubomr (2004 [1976]), Semantyka narracji, [w:] Narratologia, red. M. Gowiski, tum. M.B. Fedewicz, Gdask, s. 124153. Doroszewski Witold (1970), Elementy leksykologii isemiotyki, Warszawa. Duranti Aleksandro (1995), Sociocultural Dimensions of Discourse, [w:] Handbook of Discourse Analysis, vol. I, London, s. 193-230. Duszak Anna (1998), Tekst, dyskurs, komunikacja midzykulturowa, Warszawa. Dyras Magdalena (2005a). Rekonstrukcje przeszoci wchorwackich podrcznikach do historii, [w:] Wposzukiwaniu nowego kanonu, red. M. Dbrowska-Partyka, Krakw, s. 163183. Dyras Magdalena (2005b), Wizja przeszoci wnajnowszych serbskich podrcznikach do historii, [w:] Wposzukiwaniu nowego kanonu, red. M. Dbrowska-Partyka, Krakw, s. 251267. Eco Umberto (2009 [1976]), Teoria semiotyki, tum. M. Czerwiski, Krakw. Eco Umberto, (1994 [1974]), Lector in fabula, tum. P. Salwa, Warszawa. Fabiszak Magorzata (2005), Kognitywna teoria metafory: nowe terminy, stare pojcia, [w:]Kognitywistyka 1. Problemy iperspektywy, red. H. Kardela, Z. Muszyski, M. Rajewski, s.137 147. Fairclough Norman (1989), Language and Power, London. Fairclough Norman (2003), Political correctness: the politics of culture and language, Discourse & Society, vol. 14 (1), London, s. 1728. Felczak Wacaw, Wasilewski Tadeusz (1985). Historia Jugosawii, Wrocaw. Fleischer Michael (1998), Wspczesna polska symbolika kolektywna (wyniki bada empirycznych), [w:] Jzyk ikultura. Stereotyp jako przedmiot lingwistyki, Wrocaw, s. 308335. Fleischer Michael (2000), Obraz wiata. Ujcie zpunktu widzenia teorii systemw ikonstruktywizmu, [w:] Jzyk akultura, tom 13, red. A. Dbrowska iJ. Anusiewicz, s. 4572. Foucault Michel (2002), Porzdek dyskursu, tum. M. Kozowski, Gdask.

278

Foucault Michel, (2000), Filozofia, historia, polityka. Wybr pism, tum. D. Leszczyski iL.Rasiski, Warszawa. Frege Gottlob (1967 [1892]), Sens inominat, [w:] Logika ijzyk: studia zsemiotyki logicznej, wyboru dokona, przeoy oraz wstpem opatrzy J. Pelc, Warszawa, s. 225251. Furdal Antoni (2004 [1982]), Genologia lingwistyczna, [w:] Akty igatunki mowy, red. S. Niebrzegowska-Bartmiska, Lublin, s. 8898. Gadamer Hans-Georg (2004 [1975]), Prawda imetoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, tum. B. Baran, Warszawa. Gajda Stanisaw (2004 [1982]), Propozycja systematyki gatunkw naukowych, [w:] Akty igatunki mowy, Lublin, s. 217224. Gajda Stanisaw (2005), Tekst/dyskurs oraz jego analiza iinterpretacja, [w:] Wspczesne analizy dyskursu. Kognitywna analiza dyskursu ainne metody badawcze, red. M. Krauz, S. Gajda, Rzeszw, s. 1120. Gajda Stanisaw (2010). Intertekstualno a wspczesna lingwistyka, [w:] Intertekstualno we wspczesnej komunikacji jzykowej, red. J. Mazur, A. Mayska, K. Sobstyl, Lublin, s. 1323. Genette Grard (2002 [1991]), Fikcija idikcija, tum. G. Rukavina, Zagreb. Gil Dorota (1991), Velika Seoba pobeda iporaz, [w:] Seobe iizgnanstva kao tema ujugoslovenskim knjievnostima, Beograd, s. 3540. Gil Dorota (1999), witosawie adzisiejsze oblicze kultury duchowej Serbw, [w:] Przemiany wwiadomoci ikulturze duchowej narodw Jugosawii po 1991 roku, Krakw, s. 1148. Gil Dorota (2005a), Wspczesny serbski leksykon duchowego ikulturowego dziedzictwa, czyli opowrocie do uwiconej tradycji, [w:] Wposzukiwaniu nowego kanonu, red. M. Dbrowska-Partyka, Krakw, s. 295314. Gil Dorota (2005b), Prawosawie. Historia. Nard. Miejsce kultury duchowej wserbskiej tradycji iwspczesnoci, Krakw. Gil Dorota (2007), Wspczesny testament przodkw, czyli oideologicznych strategiach interpretacyjnych serbskiej tradycji kulturowej, [w:] Dawne kultury wideologiach XIX iXX wieku, red. J. Olko, Warszawa, s. 6575. Gowiski Micha (1980), Wstp, [w:] Jzyk i spoeczestwo, red. M. Gowiski, Warszawa, s.526. Gowiski Micha (1986b), Ointertekstualnoci, Pamitnik Literacki, z. 4, s. 75100. Godlewski Grzegorz (2008), Sowo pismo sztuka sowa. Perspektywy antropologiczne, Warszawa. Grabias Stanisaw (1994), Jzyk wzachowaniach spoecznych, Lublin. Grzegorczykowa Renata (1991), Rola jzyka wtworzeniu kultury umysowej, [w:] Jzyk akultura. Podstawowe pojcia iproblemy, red. J. Anusiewicz, J. Bartmiski, Wrocaw, s. 6172. Grzegorczykowa Renata (2001), Wprowadzenie do semantyki jzykoznawczej, wyd. III, Warszawa. Grzegorczykowa Renata (2004), Punkt widzenia nadawcy wznaczeniach leksemw, [w:] Punkt widzenia wjzyku iwkulturze, red. J. Bartmiski, S. Niebrzegowska-Bartmiska, R. Nycz, Lublin, s. 161176. Grzmil-Tylutki Halina (2011), Francuska lingwistyczna teoria dyskursu. Historia, tendencje, perspektywy, Krakw. Habrajska Grayna (1994), Wykorzystanie ironii do walki politycznej, [w:] Jzyk akultura. Jzyk polityki awspczesna kultura polityczna, tom 11, Wrocaw, s. 5768. Harris Roy (1988), Language, Saussure, Wittgenstein: How to Play Games with Words, London.

279

Harris Roy, Wolf George, red. (1998), Integrational Linguistics: AFirst Reader, Oxford. Hrvatski jezini savjetnik (1999), Zagreb. Hymes Dell (1980 [1973]), Socjolingwistyka ietnografia mwienia, [w:] Jzyk ispoeczestwo, red. M. Gowiski, tum. K. Biskupski, Warszawa, s. 4182. Hymes Dell (1981 [1974]), Foundations in Sociolinguistics, Philadelphia. Jakobson Roman (1989 [1970]), Jzyk a inne systemy komunikacji, tum. A. Tanalska, [w:] Wposzukiwaniu istoty jzyka, 1, Warszawa, s. 5974. Janiijevi Jasna (2007), Komunikacija ikultura. Sa uvodom usemiotika istraivanja, II. izd., Novi Sad. Kalaga Wojciech (1987a), Antetensja i fikcjonalno, [w:] Znak tekst fikcja. Z zagadnie semiotyki tekstu literackiego, red. W. Kalaga, T. Sawek, Katowice, s. 6275. Kalaga Wojciech (1987a), Przedmiot ireferent wwietle triadycznej teorii znaku, [w:] Znak tekst fikcja. Zzagadnie semiotyki tekstu literackiego, red. W. Kalaga, T. Sawek, Katowice, s. 4561. Kardela Henryk (1999), Ogdena iRichardsa trjkt uzupeniony, czyli co bada gramatyka kognitywna, [w:] Jzykowy obraz wiata, red. J. Bartmiski, Lublin, s. 1538. Klikovac Duka (2008), Jezik imo. Ogledi iz sociolingvistike istilistike, Beograd. Koren Snjeana iNajbar-Agii Magdalena (2007). Europska iskustva inastava povijesti uobveznom obrazovanju, Povijest unastavi, Br. 10, Zagreb. Koren Snjeana, Najbar-Agii Magdalena, Jakovina Tvrtko (2007). Jedna povijest, vie historija. Dodatak udbenicima s kronikom objavljivanja, Zagreb. Koryk Krzysztof (1999), Jzyk igramatyka wperspektywie komunikatywizmu, [w:] Gramatyka komunikacyjna, red. A. Awdiejew, WarszawaKrakw, s. 932. Kristeva Julia (1986), The Kristeva Reader, red. Toril Moi, New York. Kristeva Julia (1989), Language. The Unknown. An Initiation into Linguistics, tum. Anne M. Menke, New York. Krzeszowski Tomasz P. (1999), Aksjologiczne aspekty semantyki jzykowej, Toru. Krzeszowski Tomasz P. (2003), Jeszcze kilka sw o wartociach, schematach i metaforach, [w:] Jzyk wkrgu wartoci, red. Jerzy Bartmiski, Lublin, s. 3542. Kurcz Ida (1976), Psycholingwistyka, Warszawa. Labocha Janina (1996a), Tekst, wypowied, dyskurs, [w:] Styl atekst, red. S. Gajda, M. Balowski, Opole, s. 4953. Labocha Janina (1996b), Odbiorca wtekcie iwypowiedzi, [w:] Styl atekst, red. S. Gajda, M.Balowski, Opole, s. 5560. Labocha Janina (2009), Tekst, wypowied, dyskurs wprocesie komunikacji jzykowej, Krakw. Lakoff George, Johnson Mark (1988 [1980]), Metafory wnaszym yciu, tum. T.P. Krzeszowski, Warszawa. Le Goff Jacques (2007 [1997]), Historia ipami, tum. A. Gronowska, J. Stryjczyk, Krakw. Levinson Stephen C. (1983), Pragmatics, Cambridge. Lizisowa Maria Teresa (2006), Tekst kontekst interpretacja. Wposzukiwaniu semiotycznodyskursywnych wzorcw kategoryzacji jzyka, Krakw. Lyons John (1981), Language, Meaning & Context, London. Lyons John (1984 [1977]), Semantyka, tum. A. Wiensberg, Warszawa. otman Jurij (2008), Uniwersum umysu. Semiotyczna teoria kultury, tum. B. yko, Gdask. otman Jurij, Uspienski Borys (1977 [1971]), Osemiotycznym mechanizmie kultury, [w:] Semiotyka kultury, red. E. Janus iM.R. Mayenowa, tum. J. Faryno, Warszawa, s. 147170. Mann Thomas (1965 [1924]), Czarodziejska gra, tum. J. Kramsztyk, Warszawa.

280

Mareti Tomo, red. (1896), itanka iz slavenske imadarske knjievnosti, Zagreb. Markiewicz Henryk (2011), IPN kontra Gross. Ikto tu jest perfidny?, Gazeta Wyborcza, 1617 IV 2011, s. 2526. Mayenowa Maria Renata (1974), Poetyka teoretyczna. Zagadnienia jzyka, Warszawa. McDowell John (1994), Mind and World, Cambridge. Merleau-Ponty Maurice (1999 [1945, 1960, 1969]). Proza wiata. Eseje omowie. Wybr, tum. E. Biekowska, S. Cichowicz, J. Skoczylas, Warszawa. Metrovi Ivan (1969). Uspomene na politike ljude idogaaje, Zagreb. Mikoajczyk-Matyja Nawoja (2006), Umiejtno odtwarzania hierarchii typu hiponimicznego przez niewidomych iwidzcych uytkownikw jzyka, Investigationes Linguisticae XIII, Pozna, s. 150170. Milosavljevi Olivera (2006), Otac genije ljubimac: Kult vladara najstariji obrazac vaspitanja dece, [w:] ene ideca. 4. Srbija umodernizacijskim procesima XIX iXX veka, red. S.Biserko, Beograd, s. 188-291. Molas Jerzy (2004), Teoria o iraskim pochodzeniu Chorwatw rozwj, funkcje i geneza, [w:] Problemy tosamoci kulturowej wkrajach sowiaskich 2, red. J. Goszczyska, Warszawa 2004, s. 734. Molas Jerzy (2006), Okolicznoci powstania Deklaracji onazwie isytuacji chorwackiego jzyka literackiego, [w:] Slavica leguntur. Aktualne problemy badawcze slawistyki, red. J. Krlak, J.Molas, Warszawa, s. 179200. Molas Jerzy (2007), Miroslav Krlea aDeklaracija onazivu ipoloaju hrvatskog knjievnog jezika z 1967 roku nieznany dokument ze spucizny pisarza, Studia z Filologii Polskiej iSowiaskiej 42, s. 165-189. Najbar-Agii Magdalena (2002), Slika naroda s prostora prijanje Jugoslavije uhrvatskim udbenicima povijesti, [w:] Dialog povjesniara-istoriara, 6, ur. Hans-Georg Fleck, Igor Graovac, Zagreb, s. 131150. Nth Winfried (1995), Handbook of Semiotics, Bloomington and Indianapolis. Nowakowska-Kempna Iwona (1992), Aproksymacja semantycznego continuum, [w:] Podstawy metodologiczne semantyki wspczesnej, red. I. Nowakowska-Kempna, Wrocaw, s. 125 156. Nycz Ryszard (2006), Poetyka intertekstualna: tradycja iperspektwy, [w:] Kulturowa teoria literatury. Gwne pojcia iproblemy, red. M.P. Markowski, R. Nycz, Krakw, s. 153180. Oczkowa Barbara (2006), Chorwaci iich jzyk. Zdziejw kodyfikacji normy literackiej, Krakw. Owczarek Bogdan (2001), Od poetyki do antropologii opowiadania, [w:] Praktyki opowiadania, red. B. Owczarek, Z. Mitosek, W. Grajewski, Krakw, s. 1121. Pawelec Andrzej (2005), Znaczenie ucielenione. Propozycje krgu Lakoffa, Krakw. Pelc Janusz (1961), Opojciu tematu, Wrocaw 1961. Pelc Jerzy (1984), Wstp do semiotyki, Warszawa. Petrungaro Stefano (2009), Pisati povijest iznova, Zagreb. Pisarek Walery (1988), Retoryka dziennikarska, Krakw. Pisarek Walery (2004), Sowa midzy ludmi, Warszawa. Pisarek Walery (2008), Sowa sztandarowe iich publiczno, Krakw. Pisarkowa Krystyna (1976), Konotacje semantyczne nazw narodowoci, Zeszyty Prasoznawcze, 1. Prechtl Peter (2007), Wprowadzenie do filozofii jzyka, tum. J. Bremer, Krakw.

281

Puzynina Jadwiga (1991), Jak pracowa nad jzykiem wartoci?, [w:] Jzyk akultura, Zagadnienia leksykalne iaksjologiczne, t. 2, red. J. Puzynina iJ. Bartmiski, Wrocaw, s. 129137. Puzynina Jadwiga (1992), Jzyk wartoci, Warszawa. Puzynina Jadwiga (1997), Sowo warto kultura, Lublin. Puzynina Jadwiga (2003), Wok jzyka wartoci, [w:] Jzyk wkrgu wartoci, red. Jerzy Bartmiski, Lublin, s. 1934. Quasthoff Uta (1998), Etnocentryczne przetwarzanie informacji. Ambiwalencja funkcji stereotypw wkomunikacji midzykulturowej, [w:] Jzyk ikultura. Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, Wrocaw, s. 1230. Quine Willard van Orman (1969 [1951]), Dwa dogmaty empiryzmu, [w:] Zpunktu widzenia logiki. Eseje logiczno-filozoficzne, tum. B. Stanosz, Warszawa, s. 4975. Quine Willard van Orman (1999 [1960]), Sowo iprzedmiot, tum. C. Cieliski, Warszawa. Radovanovi Milorad (2004 [1979]), Sociolingvistika, III izd., Novi Sad. Ramet P. Sabrina (2001), The Konidom of God or the Kongdom of Ends: Kosovo in Serbian Perception, [w:] Kosovo: Perceptions of War and Its Aftermath, London, s. 3045. Rapacka Joanna (1997), Leksykon tradycji chorwackich, Warszawa. Rapacka Joanna (2002), O idei jugosowiaskiej jako idei narodowej, [w:] rdziemnomorze. Europa. Bakany, Krakw, s. 442456. Rapacka Joanna (2002), rdziemnomorze. Europa. Bakany, Krakw. Ricoeur Paul (1989), Jzyk, tekst, interpretacja, tum. P. Graff iK. Rosner, Warszawa. Rosch Eleanor (1977), Human Categorization, [w:] Studies in Cross-Cultural Psychology, New York/London, vol. 1, s. 149. Rosner Katarzyna (1981), Semiotyka strukturalna wbadaniach nad literatur, Warszawa. Rosner Katarzyna (2006), Narracja, tosamo, czas, Krakw. Rzetelska-Feleszko Ewa (2001), Nazwy wasne, [w:] Wspczesny jzyk polski, red. J. Bartmiski, Lublin, s. 405410. Searle John (1999 [1998]), Umys, jzyk, spoeczestwo. Filozofia irzeczywisto, tum. D.Ciela, Warszawa. Searle John (2006), Social ontology. Some basic principles, Anthropological Theory, vol. 6 (1), s. 1229. Searle John R. (1995), The Construction of Social Reality, New York. kiljan Dubravko (1985), U pozadini znaka, Zagreb. Skowronek Katarzyna (2006), Midzy sacrum iprofanum. Studium jzykoznawcze listw pasterskich Konferencji Episkopatu Polski (19452005), Krakw. Skubalanka Teresa (2001), Podstawy analizy stylistycznej. Rozwaania ometodzie, Lublin. Stani Nika (2009), Hrvatska nacija i nacionalizam u 19. i 20. stoljeu, Zagreb. Stockwell Peter (2006 [2002]), Poetyka kognitywna. Wprowadzenie, tum. A. Skuciska, Krakw. Stojanovi Dubravka (2000), Konstrukcija prolosti sluaj udbenika istorije, [w:] Dijalog povjesniara-istoriara, 4, ur. H.-G. Fleck, I. Graovac, Zagreb, s. 3144. Strawson Peter (1967 [1950]), Oodnoszeniu si uycia wyrae do przedmiotw, tum. J. Pelc, [w:] Logika ijzyk, red. J. Pelc, Warszawa, s. 377413. Tabakowska Elbieta (2003), Ikoniczno: podobiestwo itertium comparationis, Przestrzenie teorii, 2, Pozna, s. 103118. Tabakowska Elbieta, red. (2001), Kognitywne podstawy jzyka ijzykoznawstwa, Krakw. Taylor John R. (2001), Kategoryzacja wjzyku, tum. A. Skuciska, Krakw. Taylor John R. (2007), Gramatyka kognitywna, tum. M. Buchta, . Wiraszka, Krakw.

282

Telus Magdalena (1998), Stereotyp grupowy apredykacja, [w:] Jzyk ikultura. Stereotyp jako przedmiot lingwistyki, Wrocaw, s. 135145. Todorova Maria (2008 [1997]), Bakany wyobraone, tum. P. Szymor iM. Budziska, Woowiec. Tokarski Ryszard (2001), Sownictwo jako interpretacja wiata, [w:] Wspczesny jzyk polski, red. J. Bartmiski, Lublin, s. 343370. Trzebiski Jerzy (2001), Narracja jako sposb rozumienia wiata, [w:] Praktyki opowiadania, red. B. Owczarek, Z. Mitosek, W. Grajewski, Krakw, s. 87126. Uspienski Boris (1998), Historia isemiotyka, tum. B. yko, Gdask. Uspienski Boris (2002 [1987]), O genezie tartusko-moskiewskiej szkoy semiotycznej, tum. B.yko, Wstp, [w:] Sztuka wwiecie znakw, red. B. yko, s. 1731. Wasilewski Jacek (2006), Retoryka dominacji, Warszawa. White Hayden (1973), Metahistory. The Historical Imagination in Nineteenth-Century Europe, London. White Hayden (2000), Poetyka pisarstwa historycznego, red. E. Domaska i M. Wilczyski, tum. E. Domaska iin., Krakw. Wierzbicka Anna (1971), Metatekst w tekcie, [w:] O spjnoci tekstu, red. M.R. Mayenowa, Wrocaw, s. 105-121. Wierzbicka Anna (1989), Prototypes Save: on the Uses and Abuses of the Concept of Prototype in Current Linguistics, Philosophy and Psychology, [w:] Belief Systems in Language; Studies in Linguistic Prototypes, ed. S.L. Tzohatzidis, Amsterdam. Wierzbicka Anna (1999), Jzyk umys kultura, wybr ired. J. Bartmiski, Warszawa. Wierzbicka Anna (2007), Sowa klucze: rne jzyki rne kultury, tum. I. Duraj-Nowosielska, Warszawa. Wilko Aleksander (2002), Spjno istruktura tekstu, Krakw. Witosz Boena (2005a), Genologia lingwistyczna. Zarys problematyki, Katowice. Witosz Boena (2009), Dyskurs istylistyka, Katowice. Wittgenstein Ludwik (2005 [1953]), Dociekania filozoficzne, tum. B. Wolniewicz, Warszawa. Wodak Ruth, de Cillia Rudolf, Reisigl Martin, Liebhart Karin (2000), The Discursive Construction of National Identity, transl. A. Hirsch, R. Mitten, Edinburgh. Zalizniak Andriej, Iwanow Wiaczesaw, Toporow Wadimir (1977 [1962]). O moliwociach strukturalno-typologicznych bada semiotycznych, [w:] Semiotyka kultury, red. E. Janus, M.R. Mayenowa, tum. J. Wajszczuk, Warszawa, s. 6783. Zieliski Bogusaw (2001), Kosowo wserbskiej kulturze itradycji, [w:] Jzyk, literatura ikultura Sowian dawniej idzi, red. B. Zieliski, Pozna, s. 1548. ydek-Bednarczuk Urszula (2005), Wprowadzenie do lingwistycznej analizy tekstu, Krakw.

ANEKS Baza badanych tekstw

Chorwacja:
Grafenauer Bogo, Perovi Duan, idak Jaroslav (1953, 1959), Historija naroda Jugoslavije, Zagreb > HNJ. Kerovani Otokar (1971), Povijest Hrvata, Rijeka. Macan Trpimir (1971), Povijest hrvatskog naroda, Zagreb. Sinkovi Marijan, red. (1971), Ilustrirana povijest Hrvata116, Zagreb > IPH. Macan Trpimir (1992), Povijest hrvatskog naroda II izd. Zagreb. Hitrec Hrvoje (1995), Hrvatska povijestica, Zagreb. Pavlievi Dragutin (2000), Povijest Hrvatske II izd., Zagreb117. Miroevi Franko, anjek Franjo, Macan Trpimir, Peri Ivo, red., (1995), Pregled povijesti hrvatskog naroda od VI. Stoljea do naih dana, Zagreb118 > PHN. Peri Ivo (1997), Povijest Hrvata, Zagreb. Matkovi Hrvoje (2001), Mala iliustrirana hrvatska povijest, Zagreb. Nazor Ante, Ladi Zoran (2003), Povijest Hrvata. Ilustrirana kronologija, Zagreb. Macan Trpimir (2004), Hrvatska povijest, II proireno izdanje119, Zagreb. Jurii Ivan (2005), Hrvatska od 7. stoljea do Vijea Europe, Zagreb. Graanin Hrvoje (2006), Kratka povijest, Hrvatske za mlade, Zagreb. Pem Mijo (2006), Hrvatska povijest, Zagreb. anjek Franjo (200320052007). Povijest Hrvata, Zagreb > PH. Goldstein Ivo(2008), Hrvatska povijest, II izdanje, Zagreb120.

Serbia:
Grafenauer Bogo, Perovi Duan, idak Jaroslav (1953, 1960), Istorija naroda Jugoslavije, Beograd > INJ. Ivan Boi, Sima irkovi, Milorad Ekmei, Vladimir Dedijer (1972), Istorija Jugoslavije, Beograd > IJ.

Pniej wznowienia w1974 iw1990. Pierwsze wydanie 1994. 118 W1996 roku wysza wZagrzebiu trzytomowa wersja tej ksiki: I. Miroevi, anjek, Hrvatska isvijet od V. do XVIII. stoljea, II. Miroevi, Macan, Hrvatska isvijet uXVIII. iXIX. stoljeu, III. Peri, Hrvatska isvijet uXX. stoljeu (w stosunku do jednotomowej wersji s one, przynajmniej winteresujcej nas kwestii, niemal identyczne). 119 Pierwsze wydanie 1995. 120 Pierwsze wydanie 2000.
117

116

284

Samardi Radovan, red. (19812000), Istorija srpskog naroda, Beograd121. Ratko Pekovi, red. (19911994), Ilustrovana istorija Srba, Beograd. Mitrovi Jeremija (1994), Istorija Srba, Beograd. Jovi Momir (1997), Istorija Srba, Pritina. Batakovi Duan T., red. (2000), Nova istorija srpskog naroda, Beograd > NISN. Popov edomir, red. (2000), Istorija srpske dravnosti (autorzy tomw: I Milo Blagojevi iDejan Medakovi, II Rado Ljui, III Ljubodrag Dimi), Novi Sad > ISD. irkovi Sima (2004), Srbi meu evropskim narodima, Beograd. Bojani ore (2007), Istorija Srba: (od doseljavanja Slovena na Balkan do 1945 godine), drugo dopunjeno izdanje, Ni. Jovanovi Jelka, red. (2011), Kratka istorija Srba, Beograd. > KIS.

Podrczniki (wybr):
Chorwacja:
eelj Mirko (1960), Povijest naroda Jugoslavije od XVI. do XVIII. stoljea. Prirunik za II. razred gimnazije, Zagreb. Salzer Olga, Lovreni Rene (1974), Narodi u prostoru i vremenu 3, Zagreb. ubeli Tomo, Pavlievi Dragutin (1980), Povijest 2. Udbenik za srednje kole, V. izdanje, Zagreb. Potrebica Filip, Pavlievi Dragutin (1992), Povijest: za VII razred osnovne kole, Zagreb. Matkovi Hrvoje, Miroevi Franko (2001), Povijest 4. Udbenik za 4. razred gimnazije, Zagreb. Leek Suzana, Najbar-Agii Magdalena, Agii Damir, Jakovina Tvrtko (2000), Povijest 4. Udbenik za 4. razred (ope) gimnazije, Zagreb. Koren Snjeana, Najbar-Agii Magdalena, Jakovina Tvrtko (2007 [2005]), Dodatak udbenicima za noviju povijest, [w:] Jedna povijest, vie historija, red. Maja Dubljevi, Zagreb.

Serbia:
Jantolek Stevan (1951), Istorija naroda Jugoslavije, (2. dopunjeno izd.), Beograd. Solari Gojko (1952), Istorija za VIII i IV razred, Beograd. Rajii Miodrag, Prljevi Dragutin, Solari Gojko (1954), Istorija za VII i III razred, Beograd. Boi Ivan, Veselinovi Rajko, i in. (1963), Pregled istorije jugoslovenskih naroda, Beograd. Novakovi Relja, Perovi Milutin (1978), Istorija za III razred gimnazije, Beograd. Kneevi ore, Smiljevi Bogdan (1978), Istorija najnovijeg doba za IV razred gimnazije, (15. izdanje), Beograd.

121 Caa kolekcja wysza wwyd. SKZ w1994 i2000 roku. Tymczasem niektre tomy zostay pierwotnie opublikowane wczeniej. W1981 roku IiV ksiga (w dwch tomach), w1982 ksiga II, w1983 ksiga VI (w dwch tomach), w1986 ksiga IV (w dwch tomach), w1993 ksiga IV (wdwch tomach).

285

Gaea Nikola, ivkovi Duan, Radovi Ljubica (1992 [1. izdanje] i 2001 [9. izdanje]), Istorija za III i IV razred gimnazije, Beograd. Perovi Milutin, Novakovi Relja (1992), Istorija za III razred gimnazije, Beograd. Nikoli Stanoje (1998), Pregled istorije srpskog naroda i starih civilizacija, Uiteljski fakultet, Bijeljina.

Inne:
Bilandi Duan (1985), Historija Socijalitike Federativne Republike Jugoslavije: glavni procesi: 19181985, Zagreb. Biljan Frano, Boi Ivan, Vinaver Vuk, Perovi Duan (1963). Pregled istorije jugoslovenskih naroda, Beograd. ulinovi Ferdo (1959/1961), Dravnopravna historija jugoslavenskih zemalja, Zagreb. Dereti Jovan (1975, 1977), Istorija Srba, Nica. Dereti Jovan I. (2009), Zapadna Srbija. Izmiljeno doseljavanje Srba, Banja Luka 2009. Desnica Gojko (1981), Istorija srpskog naroda. Srpski vladari, Novi Sad. Horvat Brabko (1989), ABC jugoslavenskog socijalizma, Zagreb. Jevit Drago, Popovi Dragoljub (1990), Istorija drava iprava jugoslovenskih naroda, Beograd. Krlea Miroslav, red. (19541971), Enciklopedija Jugoslavije, Zagreb. Panteli Nikola (1984), Narodna umetnost Jugoslavije, Beograd. Petranovi Branko (1981), Istorija Jugoslavije 19181978, Beograd. Sirotkovi Hodimir, Margeti Lujo (1990), Povijest drava i prava naroda SFR Jugoslavije, IIizdanje, Zagreb. tokalo Vladimir, red. (1985), Ilustrovana deja enciklopedija Jugoslavije, Zagreb. Tito Josip Broz (1985), Jugoslavenska revolucija isocijalizam, Zagreb. Tuman Franjo (1960), Stvaranje socijalistike Jugoslavije, Zagreb.

Skorowidz

Abramowicz Maciej 155, 275 Adamson Matthew 276 Agii Damir 14, 15, 259, 275 Andri Ivo 97 Andrijaevi Marin 21, 275 Ankersmit Franklin (Frank) 131132, 140, 275 Anusiewicz Janusz 13, 275, 277, 278 Arystoteles 13 Auerbach Erich 4749, 52, 275 Austin John 10, 20 Awdiejew Aleksy 143, 170, 275, 279 Bachtin Michai 25, 3134, 71, 129130, 147, 150153, 268, 273, 275 Balbus Stanisaw 34, 275 Bally Charles 20, 275 Bala II 8889 Banac Ivo 171, 275 Baran Bogdan 278 Baranovi Branislava 14, 275, Barthes Roland 13, 20, 50, 51, 131, 271, 275 Bartmiski Jerzy 11, 13, 21, 75, 159, 262, 270 271, 275, 276, 278, 279, 281, 282, Batakovi Duan T., red. NISN 17, 63, 8283, 100, 103104, 119, 154, 197201, 211, 237, 241243, 251253, 284 Beck Jzef 48 Benveniste mile 20, 41, 125, 276 Biczyk Ewa 24, 267 Bobrownicka Maria 233, 276 Bojani ore 122, 154, 179, 186188, 201202, 231, 236, 252, 284 Bokus Barbara 42, 276 Bokovi Ruer 61 Bot Andrija 108 Bourdieu Pierre 26, 276 Bratuli Josip 114, 276 Brikner Klaus 51, 276 Broz Tito Josip 39, 117, 134, 186, 200, 251252, 260, 266, 267, 285 arnojevi Arsenije III 182 Cassirer Ernst 13

Chlebda Wojciech 75, 276 Chomsky Noam 69 Christie Agatha 148 Cielikowa Aleksandra 76, 276 olovi Ivan 57, 8788, 98, 159, 160, 196, 205, 276 Czartoryski Adam Jerzy 39 irkovi Sima 53, 63, 81, 83, 137138, 145, 154, 157158, 161, 201, 201208, 211, 244245, 251252, 254255, 259, 261262, 284 Damjanovi Stjepan 114, 276 Davidson Donald 69 Dbrowska Anna 13, 275 Dbrowska-Partyka Maria 17, 3839, 160, 184, 196197, 202, 277, 278 Dbska-Prokop Urszula 275 de Beaugrande Robert-Alain 34, 43, 47, 276 de Saussure Ferdynand 2022, 27, 150, 270, 278 Dedai Mirjana N. 254, 277 Dereti Jovan I. 56, 84, 155, 205, 285 Desnica Gojko 54, 285 Desnica Vladan 67 Dijk van Teun 21, 26, 29, 48, 5152, 75, 277 Dmowski Roman 143 Dobrzyska Teresa 4748, 277 Doleel Lubomr 147, 277 Domaska Ewa 50, 275, 282 Doroszewski Witold 11, 30, 277 Dressler Wolfgang Ulrich 34, 43, 47, 276 Duszak Anna 21, 31, 34, 4243, 45, 47, 48, 51 53, 88, 277 Eco Umberto 10, 11, 20, 2224, 27, 32, 37, 43, 46, 48, 52, 6769, 9192, 133134, 141142, 161, 185, 277 Eisenstein Siergiej 40 Fairclough Norman 26, 75, 277 Falicka Krystyna 276 Fedewicz Maria Boena 277 Felczak Wacaw 59, 277 Fish Stanley 29, 151

288 Fleischer Michael 13, 75, 275, 277 Foucault Michel 2930, 277, 277 Frankopan Fran Krsto 98, 161, 167, 181 Fredro Aleksander 134 Frege Gottlob 20, 133, 141143, 278 Gadamer Hans-Georg 13, 44, 278 Gaj Ljudevit 99, 212, 215, 217, 222, 226, 231 233, 239240, 244, 261 Gajda Stanisaw 11, 19, 20, 21, 29, 32, 34, 73, 110, 131, 278, 279 Garaanin Ilija 202203, 212, 224, 233, 235, 240, 242244 Genette Grard 41, 278 Gil Dorota 82, 88, 103, 160, 188, 196, 278 Gowiski Micha 20, 26, 34, 146149, 276, 277, 278, 279, Godlewski Grzegorz 20, 278 Goldstein Ivo 56, 109, 137, 157, 161, 169, 171 172, 179, 204, 226230, 246, 248250, 254255, 259, 283 Gostia Ivan 114 Grabias Stanisaw 21, 278 Graanin Hrvoje 154, 249, 283 Grafenauer Bogo, Perovi Duan, idak Jaroslav HNJ/INJ 17, 58, 6062, 7779, 88, 109, 115116, 122123, 135, 137, 139, 145, 262, 265, 282 Gross Jan Tomasz 128, 280 Grzegorczykowa Renata 13, 22, 28, 255, 278 Grzmil-Tylutki Halina 21, 278 Gunduli Ivan 67 Habrajska Grayna 7980, 275, 278 Habsburg Ferdynand 203 Habsburg II Maksymilian 97 Harris Roy 20, 278, 278 Hitrec Hrvoje 16, 249, 250, 283 Homer 47 Humboldt Wilhelm von 13 Huntington Samuel 116 Hymes Dell 19, 20, 279 Ivan Boi, red. IJ 17, 54, 60, 62, 77, 78, 101, 154, 179186, 191, 211, 231236, 238, 261, 265266, 283 Ivi Pavle Iwanow Wiaczesaw 22, 282 Jakobson Roman 11, 20, 3132, 40, 119, 279 Janiijevi Jasna 22, 279 Jari Isidora 14, 277 Jelai Josip 70, 134, 260 Johann Gottfried Herder 13 Johnson Mark 68, 121, 279 Jovanovi Jelka, red. KIS 17, 119, 154, 201206, 244, 251, 254, 257258, 284 Jovi Momir 8182, 84, 102, 154, 196, 207, 237, 243, 251253, 284 Jzef Franciszek 108, 171 Jurii Ivan 154, 226, 228, 230, 247, 249250, 283 Kalaga Wojciech 23, 279 Kant Immanuel 24 Kanut Wielki 48 Karaore (ore Petrovi) 74, 99, 110, 162, 182, 239 Karaorevi Aleksandar 94, 134, 175 Karadi Stefanovi Vuk 8185, 99, 183, 186, 188, 201, 203, 212, 220, 224, 230, 233, 239, 240, 244, 260262 Kardela Henryk 22, 277, 279 Karolak Ireneusz 155, 275 Kepler Johannes 141, 143 Kerovani Otokar 16, 6465, 77, 154, 162, 165 166, 213220, 261, 266, 283 Khuen-Hdervry Krol/Dragutin 117, 223 Klai Miho 163 Klai Vjekoslav 54, 268 Klikovac Duka 26, 279 Koloman 108, 110, 122123, 135136, Koniecpolski Stanisaw 107 Koren Snjeana 14, 15, 259, 279, 284 Korwin Maciej 116 Koryk Krzysztof 20, 279 Kreimir IV 78, 168 Kristeva Julia 22, 34, 279 Krzeszowski Tomasz P. 26, 279 Kurcz Ida 22, 279 Kulan Dragutin 229 Kvaternik Eugen 98, 223 Labocha Janina 16, 19, 21, 22, 30, 41, 47, 151, 259, 279 Labov William 20, 42 Lakoff George 68, 121, 279, 280 Lazar Hrebeljanovi 72, 82, 98, 160, 182, Le Goff Jacques 113, 125, 258, 279 Leach Edmund 69 Lee Whorf Benjamin 13 Levinson Stephen C. 141, 279

289 Lvi-Strauss Claude 13 Lizisowa Maria Teresa 27, 279 Luba Wadysaw 17, 32 Luci Hanibal 39 Ludwik Wgierski (Ludwik I Wielki Andegaweski) 88 Lullus Rajmund 108 Lupa Krystian 151 Lyons John 20, 72, 279 otman Jurij 11, 23, 31, 111, 127, 144145, 215, 268, 279 Macan Trpimir 17, 6062, 78, 121, 154, 162 169, 180, 213220, 225, 247, 261, 266, 283 Maek Vladko 94, 176 Malinowski Bronisaw 13 Mann Thomas 107, 112, 280 Mareti Tomo 114, 280 Markiewicz Henryk 128, 280 Martinac pop 110 Maruli Marko 224 Matkovi Hrvoje 16, 154, 169, 225226, 228 229, 248249, 283, 284 Mayenowa Maria Renata 275, 279, 280, 282 Maurani Ivan 108, 110, 256, 260 McDowell John 24, 69, 280 Merleau-Ponty Marice 20, 280 Metrovi Ivan 162, 280 Mieszko I 48, 91, 171 Mihailovi Dragoljub Draa 187 Mikoaj I 48 Mikoajczyk-Matyja Nawoja 77, 280 Milosavljevi Olivera 263, 280 Miloevi Slobodan 39, 95, 250, 253 Milutin, krl serbski 117, 137, 139 Miroevi Franko, anjek Franjo, Macan Trpimir, Peri Ivo PHN 17, 94, 154, 170, 173 174, 226, 228230, 283 Mitrovi Jeremija 63, 77, 8083, 99104, 154, 160, 188195, 199, 201203, 237241, 251, 252, 261, 284 Molas Jerzy 56, 216, 280 Najbar-Agii Magdalena 14, 15, 259, 279, 280, 284 Nalewajko Semen 107 Napoleon Bonaparte 39 Nedi Milan 186 Nemanja Stefan 96, 117, 182 Nietzsche Fryderyk 151 Nitsch Kazimierz 32 Nth Winfried 22, 280 Nowakowska-Kempna Iwona 69, 280 Nycz Ryszard 34, 278, 280 Obradovi Dositej 8182, 99, 110, 188, 201, 203, 239, 262 Obrenovi Mihailo 243, 245 Ockham William 108 Oczkowa Barbara 202, 216, 280 Owczarek Bogdan 4142, 276, 280, 282 Palavestra Predrag 16 Panti Miroslava 16 Pai Nikola 9495, 164, 173, 175, 242 Paveli Ante 101102, 104, 194, 260 Pavlievi Dragutin 53, 9498, 109, 119, 154, 169, 171, 173, 177179, 214, 221224, 230, 248249, 283, 284 Pavlinovi Mihovil 163, 229 Pawelec Andrzej 33, 121, 280 Peirce Charles Sandres 11, 2122, 33, 166, 258 Pelc Janusz 51, 280 Pelc Jerzy 22, 70, 141, 278, 280, 281 Pem Mijo 169, 171, 222224, 230, 261, 269, 283 Peri Ivo 17, 154, 169, 172, 173, 200, 202, 225 226, 228230, 261, 283 Pei Vesna 14, 277 Petrarka Francesco 112 Petroniusz 47 Petrovi-Njego Petar II 99, 203, 238, 239 Petrungaro Stefano 14, 164, 281, 280 Pisudski Jzef 39, 87, 143 Pisarek Walery 11, 152, 280 Pisarkowa Krystyna 75, 280 Platon 13 Plut Dijana 14, 277 Popov edomir, red. ISD 16, 17, 284 Prechtl Peter 28, 280 Princip Gavrilo 203 Puli Juraj 163 Puzynina Jadwiga 26, 275, 281 Quasthoff Uta 75, 281 Quine Willard van Orman 131, 133, 143, 281 Raki Franjo 218, 222, 229, 235 Radi Stjepan 95, 102 Radovanovi Milorad 21, 281 Raji Jovan 99, 108, 239 Rakovac Dragutin 213

290 Ramet P. Sabrina 180, 281 Ranke Leopold 185 Rapacka Joanna 97, 171, 209, 219, 281 Ratko Pekovi, red. IIS 16, 17, 83, 284 Ricoeur Paul 20, 281 Riter-Vitezovi Pavao 99, 239 Roosvelt Franklin D. 108 Rosandi Ruica 14, 277 Rosch Eleonor 69, 281 Rosner Katarzyna 36, 4243, 46, 51, 126, 281 Rzetelska-Feleszko Ewa 12, 76, 281 Salwa Piotr 277 anjek Franjo, red. PH 17, 154, 172, 249, 283 Santi Rafael 112 Sapir Edward 13 Searle John 19, 20, 2223, 6869, 11, 131, 134, 141, 281 enoa August 23, 71, 108, 212 Sinkovi Marijan, red. IPH 16, 17, 119, 154, 214, 266, 283 ii Ferdo 54, 268 kiljan Dubravko 21, 22, 26, 33, 257, 281 Skodowska-Curie Maria 48 Skowronek Katarzyna 21, 281 Smiiklas Tadija 54, 268 Sobieski Jan III 108 Stani Nika 171, 281 Stanojevi Stanoje 55, 268 Starevi Ante 84, 102, 103, 170, 194, 212213, 218219, 221224, 228230, 235, 240243, 261 Stockwell Peter 41, 106, 212, 281 Stojanovi Dubravka 14, 277, 281 Strawson Peter 20, 134, 141, 142, 281 Strossmayer Josip Juraj 99, 144, 163, 172, 212, 218219, 221224, 228229, 235, 239240, 244 ubai Ivan 63, 104, 200 Szwedek Aleksander 276 w. Sawa 108110, Tabakowska Elbieta 21, 22, 30, 43, 281 Tacyt 47 Taylor John R. 22, 26, 46, 69, 71, 282 Telus Magdalena 75, 282 Tesla Nikola 67 Tischner Jzef 151 Todorov Tzvetan 51, Todorova Maria 259260, 282 Tokarski Ryszard 21, 68, 282 Tostoj Lew 73, 107 Tomislav 74, 158, 168, 181 Toporow Wadimir 22, 282 Trumbi Ante 102, 192 Trzebiski Jerzy 42, 105, 120, 282 Tuman Franjo 39, 250, 267, 285 Tvrtko I 78, 82, 88 Uspienski Boris 11, 202021, 23, 3637, 40, 4344, 50, 72, 8586, 94, 111, 119, 127, 144145, 150, 215, 269, 279, 282 Vetranovi Mavro 39 Vrani Faust 78, 181 Vraniczany Ambroz 169, 229 Wasa Lech 39, 127129, 13132, 140, 256, 271 Wasilewski Jacek 26, 282 Wasilewski Tadeusz 59, 227 White Hayden 27, 42, 44, 4951, 282 Wierzbicka Anna 13, 21, 68, 69, 155, 262, 263, 270, 282 Wilko Aleksander 34, 43, 47, 49, 282 Witosz Boena 11, 13, 21, 29, 30, 34, 111, 151, 282 Wittgenstein Ludwik 20, 23, 24, 90, 132, 139, 148, 256, 278, 282 Wodak Ruth75, 282 Zach Franciszek 202 Zalizniak Andriej 22, 282 Zbigniew abicki 275 Zieliski Bogusaw 160, 282 Zrinski Nikola ubi 71, 97, 108, 112 Zvonimir 72, 73, 117, 135

Redaktor prowadzcy Anna Poinc-Chrabszcz Adiustacja jzykowo-stylistyczna Agnieszka Toczko-Rak Skad iamanie Katarzyna Mrz-Jaskua

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego Redakcja: ul. Michaowskiego 9/2, 31-126 Krakw tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83