BIBLIOTEKA WSPCZESNEJ MYLI SPOECZNEJ Pod redakcj Lotara Rasiskiego W serii ukazay si: Ted Benton, lan Craib

Filozofia nauk spoecznych Ernesto Laclau Emancypacje Sawomir Krzychaa (red.) Spoeczne przestrzenie dowiadczenia Gilles Deleuze Foucault Stephen Toulmin Kosmopolis Chantal Mouffe Paradoks demokracji Nancy Fraser, Axel Honneth Redystrybucja czy uznanie? Ira Katznelson Krzywe koo liberalizmu Simon Critchley Nieustajce danie Gianni Vattimo Spoeczestwo przejrzyste Gilles Deleuze Negocjacje Ernesta Laclau, Chantal Mouffe Hegemonia i socjalistyczna strategia Martha C. Nussbaum W trosce o czowieczestwo W przygotowaniu: Ernesto Laclau Rozum populistyczny Elbieta Matynia Demokracja performatywna Leszek Koczanowicz Konstrukcja czasu spoecznego Jean-Luc Nancy Wsplnota bez dziea Pierre Rosanvallon Kontrdemokracja

Peter Sloterdijk

Krytyka c~nlcznego rozumu

Przeoy i wstpem opatrzy Piotr Dehnel

468 Cynizm w procesie wiatoWy ----------------------------------------------------------~

Przyniosy wyniki uczciwe wysiki, W tym demontau nie byo pomyki. Mona z niego zrobi, jak z tej sztuki wynika, Jeli go przed tym nie ustrzeemy, nieludzkiego Pan Bertolt Brecht ma nadziej, e na tym przedstawieniu niejeden si umieje. Zobaczycie jeszcze, jak wam spod ng znika, Twarda ziemia, oparcie niejednego cynika. A patrzc na ycie Galy Gaya Dostrzeecie, by moe, niezbyt si wysilajc, e ycie na ziemi jest niebezpieczne, A prawa, ktre nim rzdz, nie s wcale wieczne*. Dla kynicznych realistw myl o ludzkiej indywidualnoci niejestju "podn hipotez" w czasach, w ktrych machiny wojenne, wielkomiejski ruch i rozwinite rodki produkcji zuywajjednostk jako swj "materia". Sprbujmy od drugiego koca, uwolnieni od metafizyki indywidualnoci i humanistycznej nostalgii. "Mann ist Mann". Jak sceniczn aranacj naleaoby wybra, aby sprawdzi t kyniczno-krytyczn tautologi? W swoim scenicznym eksperymencie Brecht z agodnego i familijnego czowieka robi krwioerczego bojownika, "oywionego" przez "Pragnienie, aby zatopi / zby w szyi wroga. / To instynkt stary jak wiat: / Zarzyna rodzinom ich ywicieli / Wykonywa rozkazy / Zdobywcw"**. Kady poza byciem "sob" moe funkcjonalnie by take kim innym, kogo za pomoc niewielu posuni przerabia si na "ludzk maszyn bojow", Twardym przyznaniem si do psychologicznego funkcjonalizmu Brecht przezwycia zwrcone ku przeszoci lamenty nad wyobcowaniem. Puenta polega tu na tym, e nie chce on redukowa czowieka cywilizowanego do dzikiego zwierzcia, ale przedstawi na zimno przebudow obywatela-cywila w onierza, a wic nie jest to "regres", lecz jedynie przesunicie, przy ktrym "nikt nic na tym nie traci".Jedyne ustpstwo na rzecz jednostki jest porednie: autor sztuki apeluje do inteligencji widza i prowokuje go, by uwolni si od konserwatywnych ogranicze przez powicenie mieszczaskich "wtpliwoci", zatracajc si w tyle szpetn, co ttnic yciem teraniejszo. ROZDZIA
19

rzenika.

Protezy - duch techniki. Cynizm funkcjonalny II

Wkracza Goethe ow humanistyczn pie aobn o nowoczesnym wyobcowaniu i o ranach jednostki pierwsi zaintonowali ci, ktrzy przeyli wojn nieokaleczeni. Po przeciwnej stronie kyniczni witalici (tacy jak mody Brecht, dadaici i wielu inn~ch) prb.owali,. posug~j~c si sarkazmem, powstrzyma dewaluacj jednosts~ :vrrazme wraz z powstaniem nowoczesnego porzdku spoecznego. ,Oskarzah albo afirmowali zmechanizowan egzystencj jako pewn figur mysIow.

ki zaczynajc

Tym, ktrzy

byli naprawd

wyobcowani,

okaleczeni

i poskadani,

takie

for-

~y ~razu ~d~way si. w.ob.u wypadkach raczej obce.Jest rnica, czy utrat m~YWIdualnosCl rozwaza SI pko krytyk kultury, czy przeywa jak kto, komu wojna (a.lbo praca) .oderwaa cz wasnego ("niepodzielnego") ciaa. Statystyka WOjenna mWI: "Trzynacie milionw polegych, dwanacie milionw kalek [... J sze miliardw pociskw i pidziesit miliardw metrw szeciennyc~ gazu. Wszystko to w cigu czterech lat. .. "1. Jak zachowyway si armie lud~I o~aleczo~ych,. powracajce w roku 1918 do swoich ojczyzn? W kadym ~a~le wielu z nich me mogo nic powiedzie o poskadaniu czowieka; nie mieli JUz ust. Ludzie bez koczyn, ludzie o strasznych twarzach, bez nosw bez ust. Pie. ki kt . , I, tore me wzdrygaj si przed niczym, karmi te znieksztacone stwory, wsm:ajc ;vskie szklane rurki w popuchnite, zablinione otwory w miejscu, gdzie megdys byy usta. Usta, ktre umiay si mia, mwi i krzycze/. I
gruar

* B. Brecht, Ceounek jak ** Tame, s. 89.

czowiek,

s. 47-48.

.. To, co. opisuje Kasner, odnosi si do roku 1931; pitnacie lat po wojnie Jej ofiary Jeszcze dogoryway w niekoczcych si agoniach. Owe stwory" ukrylvano' d k '. " I>r .Je ..na przed ~broJ~cym SI od dawna na nowo otoczeniem na gbokiej OWInCJI, w samotme stojcych domach.
Ile

\)d~la :-V0~ennyc? ~alek wojna tak naprawd si nie skoczya - nawet jeli zre CI me nalezeli do oszp econyc, h ktorzy musie . I'I b yc ' o d' ywiani . . przez szka. rurkI. Organem okaleczonych bya gazeta o nazwie "Der Reichverband",
961 ~ H. GOClZ, Erwin.Piscator in Selbs:ceugnissen und Bilddokumenten Hamburg 1974 s 18-19 E KliSlncr, Fabian. Hutoria pe l' .' ' . . '82 wnego mora ,sty, prze. M. WIsowska, Czytelnik, Warszawa
) s. .

Cynizm w procesie wiatoc, 'Yrn

470

--

~tezy

- duch techniki. Cynizm funkcjonalny II

471

GelDo.lte '" eb.sabota;;e

deM "Jlalerf4 Otto Dl x

Narodowosocjalistyczny komentarz do "Marszu kalek", na wystawie "Sztuka zdegenerowana", Monachium 1937

Organ des Reichverbands Deutscher Kriegsbeschadiger und Kriegerhinterbliebener, e. V. ["Zwizek Rzeszy", Organ Zwizku Rzeszy Niemieckich Poszkodowanych i Sierot Wojennych] w Berlinie, ktra ukazywaa si regularnie od roku 1922. To, e w gazecie tej pojawiay si gosy opowiadajce si za moliwie szybkim wojennym rewanem na Francji, moe wydawa si nam dzisiaj tragiczn pikanteri. Poszkodowani i osieroceni w wojnie podwjnie gorzko przeywali fakt, e kryzys gospodarczy, ktry zacz si w roku 1929, uszczupli albo zupenie odebra im i tak ju mizerne odszkodowania od pastwa. Szczegla nie draliwa bya sytuacja, kiedy w roku 1931 zarzdzenie wojskowe Bruning doprowadzio do radykalnych ci w wydatkach kasy pastwowej, wywoujc ze strony Zwizku Rzeszy ostry protest. Mona postawi pytanie, jak duo byo gosw ludzi okaleczonych wrd olbrzymiej rzeszy wyborcw dotknitych kryzysem, ktrych potrafia przycign partia Hitlera w roku 1932. Okaleczonym ofiarom wojny zalecano odpowiednie podrczniki psychol~l giczne w rodzaju: wola ycia twarda jak stal albo instrukta w obchodzeniu ow Sl~ , pwte,ami. Optymi,m, jakim wc,eni opiekunowie okalec,onych prb ' natchn swoich podopiecznych, uczc ich pozytywnej postawy i radoci yCia w dalszej pracy, wydaje si dzisiaj ironicznym szyderstwem. Ze mierteln pOwag zwracali si ponuro dowcipni lekarze-patrioci do kalek: rwnie w przYszoci ojczyzna bdzie was potrzebowaa; nawet ci z jedn rk, z jedn n~g~ Oocoraz ci, ktrzy nosz protezy, mog dalej walczy na froncie produkcji. Wie ka maszyna nie pyta, czy pracuj dla niej "indywidua" czy jednostki zo rtl z czowieka i protezy. Czowiek - to czowiek. W podrcznikach dla okalecZonych i w pismach przemysu medyczno-technicznego powstaje waciwy ta -

Cynizm

w procesie

SWlatowyl}

-----

Protezy

- duch techniki,

Cynizm

funkcjonalny

II

473
Praca moe k l _ a ec

:vrci do pracy. Prniactwo jest rdem wszystkich przywar [... J. Jest obowizkiem obywatelskim, sub dla ojczyzny ... Nawet jedna rka by przydatna do pracy. (s.I-2) Po pilnym uczszczaniu do szkoy niejeden znalaz lepszy zarobek z twem, ni kiedy nie by poszkodow~y.

Wdz na paradzie wzkw inwalidzkich, 1934

[.:.] nie masz nic do uk:ycia. Nie yjemy ju w czasach, kiedy w jednorkim podejrzewano krz~o~rzY~lzc albo ~odzieja. Nie stracie swojej rki pod topo~em kata, lecz w witej walce. Mozesz zawsze i wszdzie by dumny, patrze kazdemu prosto w oczy oraz zawstydza nikczemnikw i ludzi nietaktown ch [!]. Dl.a ~kszoci, ludzi inwali~zi.wo~enni s w naszych cikich czasach ~m pomnikiem [l], ktoremu s duzm milczc [l] wdziczno. Zdo.bycie sa~odziel.noci.pod kadym wzgldem to pierwszy nakaz, najwyszy cel ~ednorkIego: ~lgdy me pozwala sobie pomaga! Nie powinien si wzbrania przed zadn czynnoser. [... ] Przez [... ] cige wiczenie osignie mistrzostwo. Jednorczn~~ stanie si dla. niego ~cz~ista, nie bdzie zgroz niepowetowanej ~tra~y. ~d m.eJednego czowieka dowiadczonego brakiem rki mona usysze, ze me wiedzia on, co robi ocala rk, kiedy nagle, za spraw cudu, j odzyska. ["' ] spjrz .wokoo, czy w krgu twoich znajomych jest kto, kto ju od dawna me ma rki [ ... ]. By moe w kadym miecie s tacy, tylko ich dotychczas nie zauwaae. (s. 5) W przypisie Kilnzberg dodaje:

tym czasom obraz jednostki: homo protheticus, ktry ma z dzik radoci mwi "tak" wszystkiemu, co "indywidualnoci jednostki" mwi "nie". Cytuj z elementarza dlajednorkich z 1915, ktry z powodu szybko zwikszajcej si w wyniku ran wojennych liczby takich ludzi trzeba byo co miesic dodrukowywa. Jego autor z satysfakcj zauwaa, e napyw z frontu nowych ludzi bez rki doda "starym jednorkim" nowej energii. Priuatdozent von Kimz-berg pisze: Najstarsza niemiecka pie bohaterw, pie o Walterze, opiewa walk rycerzy z Hagen, w ktrej Walter traci praw rk. Podwiza j sobie, kawaek drewna wetkn do uchwytu tarczy i walczy spokojnie [l] dalej lew rk, Jak ywa jest dzi ta bohaterska legenda w naszej armii, pokazuje krtka inforr~a~ cja w gazecie z pocztku czerwca 1915. Podczas pierwszego ataku austriackiej floty na wybrzee woskie w oficersk mes odzi torpedowej 80 trafi granat. Pewien marynarz-rezerwista, z zawodu rybak, cakowicie straci wwczas prawe przedrami. Przywiza sobie kawaek drewna rzemieniem, a lew rk o?sugiwa pomp, by powstrzyma napyw wody, nie wydajc przy tym z sie~le nawet jednej skargi. Wrd naszych onierzy frontowych i marynarzy jest nI~zliczona rzesza podobnych mu dzielnych mczyzn [... ]. Kto na froncie stawI czoa [l] wrogowi dwiema zdrowymi rkami, ten bdzie w stanie zjedn rk zapanowa nad swoim losem i nad samym sob [... ]. W niniejszej ksieczce [... ] chcemy mu pokaza [... ] e jednorczno wcale nie jest czym najgorszym. , [ ... J ile korzyci ma inwalida w?jenny! Zold honorowy raz,na zawsze zab~z~ piecza go przed bied. Czekaaby go Jednak smutna egzystencja, gdyby me mog

[... ] .widzia~o na jarmarkach kobziarza, ktry okciem wali w bben, a nog gra na mny.m mstr.u~encie, albo jedcego konno werblist, ktry cugle trzyma stopami etc. iejednego mona si take nauczy, obserwujc zwierzta. R~d~,~~Y. cyniz:n pat;iot~cz~ej med~c~y dotyczy nie tylko "cikich przy~a~kow ,jej sposob mylenia me odnosi SI wycznie do wyjtkowych sytuacji zyclOwych. Protezy lekarskie i oferowana razem z nimi mentalno krzepkich r~botw.byy jedynie wiadectwem powszechnego sposobu mylenia. Wojna rozWIzaa jzyk ukr~t.emu cynizmowi wadzy, medycyny i wojska. Pod jego wpy~em str~ktury militarne oraz produkcyjne zaczy zgasza danie, by ycie Jednos.tkI wykorzysta w subie na ich rzecz~udzkie ciao w spoeczestwie P~acy l walki byo ju od dawna protez, zanim jeszcze zuyte elementy zastPIono technicznymi czciami speniajcymi odpowiedni funkclU

h W l~tach epoki weimarskiej technika prowokacyjnie atakuje tradycyjny n~mamzm. Pojciowa zbitka "czowiek i technika" narzuca si w tym czasie leuchronnie, poczynajc od abstrakcyjnych wyyn filozofii mieszczaskiej, a ~a sz~olnyc~ wypracowaniach koczc. Schemat mylowy jest nastpujcy: .lechlllka b ,,, -. d d' . k ., h ." , I~rze g?r ; "grOZI egra acj cz owie a; "chce" zrobi z nas ro.Dty. Ale jeli bdziemy bardzo uwaa i pozostaniemy psychicznie czujni, nic :l nam nie stanie, poniewa technika jest dla czowieka, a nie czowiek dla echniki. Tak jak na hutawce: najednym kocu siedzi niebezpieczestwo, ob-

474
.~ 1

Cynizm w procesie wiatoWYIl1

P,.,..tl~ ..

---

protezy - duch techniki. Cynizm funkcjonalny II

475

.r

'

dowiadczenia odda w subie naszej sprawy i tych, ktrzy walczyli oraz cierpieli za trwanie i wielko ojczyzny [... ] da utracone donie i ramiona [... ]. Dla okaleczonych s sowa poety: Kto zawsze dy d<l.kzegousilnie, Tego moemy zbawi3.

(Sprowadzajc temat mieszczaskiej filozofii techniki lat dwudziestych i t~dziestych do zwizej formuy, mona powiedzie: "Goethe plus maszyny", ewentualnie: "Zaratustra i przemys". Nawet ludzie uprzywilejowani natykaj si teraz na problem "wyobcowania" albo, jak drastycznie mwi Hans Freyer, na "niewolniczy bunt rodkw przeciw celom". Autorzy bardziej refleksyjni nie chc pozostawa wycznie przy konserwatywnym "nie" wobec techniki. porzucajc jednostronn i estetyczn odraz, mieszczaska refleksja na temat techniki otwarcie nawraca si na masochistyczny entuzjazm. Filozofia Nowej Przedmiotowoci, poniewa jest filozofi inynierw, testuje rozgorczkowan zgod na nowy dyskomfo!:fj Na przykad Hans Freyer przeczuwa istnienie gbszego zwizku midzy technik a "czowiekiem". Nie tylko dawne miasto, tradycyjna wie i dziewiczy, preindustrialny kulturowy krajobraz Europy s naraone na niszczc ingerencj technicznych nowinek; dochodzi obecnie nawet do destrukcji tradycyjnego obrazu czowieka czy modelu duszy. Freyer nie by bynajmniej jedyny, ktry nazywa oparty na dominacji stosunek europejskiego technokraty do ziemi "duchow" podstaw "naszej" techniki. Dopiero jednak wspczenie, kiedy ogromny "system rodkw" przenika wszystkie sfery ycia, Europejczyk nie moe duej unikn tego, by nie dowiadczy siebie jako "pana":
Agresywne badanie przyrody w celu nauczenia si kierowania jej siami, rozpracowanie ziemi, by j ujarzmi i ksztatowa - to pragnienie obudzio si wczenie w europejskim duchu. Jest ono pragnieniem, ktre od pocztku wieku XVIII zagwarantowao technice ugruntowanej ostatecznie na nauce cigo jej sukcesw".

Tytuowa strona elementarza

Kunzberga

a na drugim czowiek, i w zalenoci od tego, ktre z nich bdzie miao wikszy ciar, hutawka przeway si na jego stron. Im mylenie jest mniej zaawansowane, tym ciar jest wikszy na kocu zajmowany~ przez czowieka. T frazeologi mieszczaska filozofia techniki zaoya obeJmujcy niemal wszystko intelektualny kartel. Umysy s szybko zaopatrywan.~ w intelektualne protezy na temat techniki. Eleganckimi, atwymi w pielgnacji i lekkimi nogami z metalu ("model czysto niemiecki") mylenie kutyka w tyle za rzeczywistoci, przy czym osobowo i psychika funkcjonuj jak zwykle. Caa mieszczaska filozofia techniki oddycha duchem elementarza dla jednorkich. Osobowo zostaa amputowana? Nie szkodzi - mamy dla was w magazyrue now.
Widzicie, panie i panowie, lekarze i sanitariusze, inynierowie i fabrykanci, wojskowi i suba ratownicza, wszyscy w roumej mierze d do tego, aby swoje

co, czyli technika,

To, co wypowiada Freyer, brzmi refleksyjnie w tonie i afirmatywnie w treci: jestemy zatem podmiotami wyniosymi i takimi, jako Europejczycy, zawsze bylimy. Tam, gdzie ustaje konserwatywny sprzeciw, tam zaczyna si nastawiona na now przedmiotowo ucieczka do przodu w mylenie pragmatyczne. Hans Freyer inteligentnie trzymajeszcze w zawieszeniu pogld, ktry przedostaje si na twardy grunt u filozofa brutalnoci Theodora Luddecke. Czyni On zuchway cynizm metod swojego wywodu. W roku 1931 wyda ksik pod tytuem Meisterung der Maschinenwelt. Menschentum und Moglichkeit [Opanowanie

------

3 Beitriige zur Fragm. Der Ausrilstung armuerletzter Kregsbeschddigterfur das Enoerbsleben, 1915, s. 127. 4 H. Freyer, Zur Philosophie der Technik, "Blatter fur Deutsche Philosophie" Bd. 3, Berlin 1929-30, s. 200.

~ 10

~~~~--------------------------------------------------~

Cynizm

w procesie

wiato

protezy

- duch techniki.

Cynizm

funkcjonalny

II

477

wiata maseyn. Ludzko i moliwoc1. Ideaem Luddeckego jest ,kultura o r ~W sowie "organiczna" pobrzmiewaj u niego wszystkie moliwe t a- od praformy Goethego po organy wadzy i organizacje militarnych WSPl~ny narodowych. Ot
Pierwszym warunkiem kultury organicznej jest zastosowanie w wychowa . "zasady czeladnika",jak to nazwa Henry Ford. Mody czowiek musi od ma;IU wyrasta, zmagajc si z rzeczywistoci. (s. 240) go

"Rewolucja marksistowska": jest ona przede wszystkim pytaniem: mie czy nie mie? Nasza rewolucja natomiast jest pytaniem o bycie i pragnienie bycia lepszym!". (s. 217) Nasz ewangeli jest szybkie mylenie szybka realizacja kadej idei. (s.217) Liiddecke rozwija filozofi natchnionej protezy, ktra "bycia" dowiadcza upojeniu ruchem. Z powodu zapoycze z dyskursu "postpu" tekst ma charakter subwersywny - tym bardziej taka musi by jego lektura. W jego jzyku pojawiaj si egzystencjalne lewicowe motywy inscenizowane przez prawicowe Ja: homo protheticus jako dny walki "szturmowiec", jako wyzyskiwacz samego siebie@trzc z tej perspektywy, przez teori Liiddeckego przewituje pewien diagnostyczny potencja, ktry programuje antykapitalistyczne nastawienia
W

W istniejcym systemie edukacji zgubne jest przede wszystkim to, e z rno_ dych robi on ludzi "zbyt wraliwych"; sport wyrwnuje to w stopniu niewy t . s arczajcym.
Zwaszcza szkoom miejskim brakuje organicznych poj ycia i pracy. Musimy wychowa ludzi sprawnych i o mocnych nerwach, ktrzy dostosuj si do swoich czasw. W ten sposb staniemy si now arystokracj, ktra bdzie si skada z uczciwych i heroicznych bojownikw [... ]. Na pierwszym planie tej idei dyscypliny powinien sta obowizek pracy. (s. 242) Na przykad: naley wysa studentw gospodarki narodowej na cztery tygodnie do kopalni, by w ten sposb "rozwijali na miejscu umiejtnoci porzdnego grnika ... " (s. 248); uczniw skierowa do bankw, zanim zacznie si im tumaczy teori pienidza; pracownikw umysowych zaznajomi z twardymi faktami na "froncie produkcyjnym". Niektre fragmenty u Luddeckego trzeba czyta kilkakrotnie, upewni si, czy rzeczywicie argumentuje z "prawa".Jego radosnyantyakademizm mona by atwo pomyli z wiedz radosn, znueniem teori i godem naocznoci lewicowej inteligencji, gdyby autor, posugujc si odpowiednimi sowami-sygnaami, nie zadba o jasn id e n tyfikacj : Intelektualista zbyt mao wie o ludziach, ktrzy walcz jako Gtnierze frontowi _w bitwie produkcyjnej?;.Front duchowy, na ktrym si porusza, jest etapem mies~czaskim. Chcemy przyzna socjalistomjedno: zohydzili nam sowo "mieszczanski". Dla modego pokolenia mieszczaski oznacza tyle, co nie heroiczny, s~by: lkliwy. W peni wysportowany, twardy typ czowieka nie jest ju mieszczanski [sic]. (s. 248) . , [... ] z pomoc typowo akademickiego sposobu mylenia nie wygrahb:s~y nigdy "bitwy zboowej", jak uczyni to Mussolini. Mylenie wielkich aktywlstaW jest zawsze prostolinijne i nieskomplikowane [... ]. (s. 249) . Zarwno na boisku sportowym, jak i w wyobrani modziey postaci pOdZIarcz wianjest czowiek waleczny bdcy panem sytuacji. Ale w codziennej kram nej egzystencji tej cywilizacji dominuje kalkulujcy chytrze, peen obudy i neguJcy wszystko, co heroiczne, bourgeois. (s. 215-216) . .eTo jest socjalizm! Socjalizm jest now witaln si, filozofi pracy, przenlesl _ niem zasad sportowych na aktywno zawodow, nowym tonem mocnego bra terstwa. (s. 215)

kapitalistyczno~n:ilitarnym~e~i cho~zi o e~yk p~acy, to w d~i~iejszych krajach Zachodu Jej urzdowy optymizm miesza SI tylez z moralnoci menederw, co z podejciem w stylu "powiniene", funkcjonujcym "w realnym socjalizmie". Specyficznie faszystowskim elementem nie jest w tym tekcie tre; ideologiajitness zostaa dzisiaj zdenazyfikowana, tak ochoczo jak ongi, podczas gdy etyka bycia przeciwstawiana jest cigle etyce posiadania. Faszystowskie s natomiast kompozycja i dynamiczne gesty, jakimi "sprawny" podmiot w miaym cynicznym to~e sympatycznego nazisty przebiega wszystko w chaotycznym wymieszaniu. azistowski filozof jest zrcznym i pustym w rodku jzykowym onglerem, o oszem funkcjonalizmu, ktry uyje wszystkiego, co "pasuje", i daje rado ludziom, ktrzy go suchaj. To wanie w tego typu tonie kryje si tajemnica sukcesu faszyzmu; wykorzystuje on prawd jako atrap, a uprzejmo jako przyn~ulminacY-inym punktem agitacjijest gbokie utosamienie si z instynktami samozachowawczymi oszalaych mas. Rewolucja faszystowska obiecuje wysportowanemu podmiotowi z protezami absolutn "wyszo". Faszyzm okazuje si powstaniem owych podmiotw z protezami przeciw cywilizacji "liberalnej", w ktrej "nieporzdku" maj oni tylko niewielkie szanse bycia "sob". W gwatownej ucieczce do przodu odnosz zwycistwo n.ad systemem, z ktrego si wywodz. Tajemnica ich samoutwierdzenia kryje Si w wyzbyciu si wszystkiego, co kiedy przypominao duchowe wntrze. Narodowy socjalizm konstytuuje si jako narodowy funkcjonalizm. Ruchliwa proteza nowego pastwa potrzebowaa konserwacji i odpoczynku. Jedno i drugie miaa znale na faszystowskich wakacjach. Morze zawsze Sprzyjao mylom o regeneracji, take szukajcym odpoczynku nazistowskim dygnitarzom. Na play o wiele lepiej rozmyla si o Goethem i maszynach. Oto Z~at z ksiki Kurta Schudera z roku 1940 Granit und Herr. Die StrajJen Adolf ulers - ein Dombau unserer Zeit [Granit i serce.Drogi Adolfa Hitlera - budowa katedry
W

1!as<;ych czasw] :
Latem 1938 byem w Westerland. Wyobracie sobie, e jest to miejsce, w ktrym jest wszystko, czego szukacie: odpoczynek, spokj, rzekie pnocne powie-

478

Cynizm w procesie wiatoWYm trze [... J oraz ostre i silne fale pnocnego morza [... J, ktre [... J tworz mor_ skie bawany, bdce dla kuracjuszy przebywajcych nad pnocnym morzem miym prezentem. Wrd goci s wani i intelektualnie wpywowi ludzie [!J z caych Niem_ czech; wiedz, e swj krtki czas wypoczynku najlepiej wykorzystaj nad morzem, co, jeli chodzi o zdrowie, okazuje si czym wicej ni oszczdnoci czasu [... ]. (s. 7)

----

protezy - duch techniki. Cynizm funkcjonalny

II

479

.:8don unb 6tein

ftnb materieUe ~inge, une <lSeil. beftl;t bei

ber menfd) gibt il;)nen jorm i!ed)nif

t'Jationalfo3ialilfifd)e

aUet materieUen !!eiilung ibeeUen Jnl)alt.

Schuder spotka tam "wpywowego czowieka", z ktrym rozmawia o "dwch wielkich kulturowych zjawiskach w yciu narodu" - o "technice i przemyle" oraz o "yciu duchowym". ,,wpywowy czowiek" mia na ten temat "twrcze spostrzeenia", ktre autor prbuje podsumowa: Czyn jest alf i omeg. Jedyn prawdziw treci ycia czowieka. Ale czyn jest take czym najtrudniejszym. Wymaga odwagi. [... ] (s. 9) My technicy, ktrzy zaczynamy od materii, musimy poczy z ni naszego ducha ... Ponadto patrzc z perspektywy duchowych podstaw techniki, jednym z najwikszych technikw wszystkich czasw (Grotaz) * by Goethe ... Przewidzia ju istnienie elektrycznego przekazu obrazu na odlego. [... ] (s. 9) [... ] zamiast prowadzi wsplne boje,jak to jeszcze czyni Goethe, maszerowalimy, krtko mwic, osobno, a rezultatem tego okazay si osobliwe twory zbudowane tylko z ducha albo tylko z techniki. (s. 10) [... ] aden czowiek nie moe dzisiaj y bez tego braterstwa Z masevn, e nie wspomn o narodzie [... ]. Ona suy zawsze i wszdzie. W niej powinnimy czci ide suby jako takiej. To suenie jest najwysz etyczn ide i najwyszym czynem, zamieniajc w ten sposb ide w czyn ... [!] . . Naturalnie, stal jest twarda, a maszyna nie jest z cukru. Ale prawd zyCla jest stal, a nie cukier, nie kaszka i mus. I tylko serce i dusza ze stali zwyciaj w yciu. [... ] (s. 12) . . Dlatego maszyna tworzy pen harmoni z czowiekiem i odpowiada jego istocie; tylko jeli ustanowimy ten wewntrzny zwizek, przezwyciymy. ma~e. . k szym oSlgmclem ... rial izm - przeklestwo tego wiata. Najwie nowyc h Niemiec . ze me ni musi ... jest toprouiadzenie techniki do dusry []... , ta k ze jUZ ona marzn , stojc

altntrAlinjptftor

fiir bAS btutfd/_ StrAurn",tj_n

"Concrete and stone are materiathings. Man givesthem formand spirit.

NationaSocialisttechnology possessesin all materiaaehievement ideaeontent. Berin,February 1940 GeneraInspeetorfor the GermanRoadSystem." "Beton i stal s rzeczami materialnymi / Czowiek nadaje im form i dusz / arodowosocjalistyczny technik wkada we / wszystkie materialne osignicia idealn tre. Berlin, luty 1940, Generalny inspektor niemieckiego budownictwa drogowego

na zewntrz. [... ] Technik mwi dugo i dosadnie. [... ] h .. Id na paz, l . uszczs liwi Pokrzepiony przez stalow kpiel, iwiony wdyc arn morskie powietrze, ktre jak stal wzmacnia rwnie puca. (s. 14)

.. d a do nOZ niebywa wyrazistoci zalecane Jest tu, Jako faszystowska rag, f nk, . d . . b wzor li woczesnoci, przemodelowanie ludzkiego dowia czerua SIe ie na . nia . ") przetnIe cjonalnej struktury maszyny. Ta auto.jrefleksja . " (S elbst "ol refiexion niczistot yw w stal, a "uczucia" w nieczuo, tworzc zarazem podst~W5 wi nej gotowoci do wyzna zgaszan przez owych filozofw twardoscJ. sitt . . .,. l . to by sta oni teraz tusrystko , ale me po to, by zrrue mc SI na epsze, me po ,

"mikkimi" i rzeczy jeszcze raz przemyle. Wydaj si ignorowa fakt, e kadym sowem si obnaaj. Mwi tak, jak mwi si, wyznajc co, ale bez iskry w oczach. Zrobi z siebie wszystko, by nie ustpi ani na krok. Chc sta si tYm, czym towarzyszka maszyna ju jest: chc by ludmi ze stali. Jeli metafory mog mwi co o podejciu do ycia i politycznym stylu, to te, ktre wybra w roku 1928 Alfred Hugenberg, usuny pomocnik Hitlera, \Vyraajju wszystko, co nadejdzie. . Nie potrzebujemy bryi, tylko solidnego bloku. W bryi bymy utonli, z blok~em zwycistwo i odbudowa to drobnostka [... ]. Bdziemy twardym blokiem, kiedy elazne klamry wiatopogldu zewr nas razem i w ich objciu wszystko, Comikkie i pynne, steje i stanie si ska. Kto chciaby nam w tym przeszkodzi, musi nam z drogi zej albo da si zrniazdzy'',
5

* "Grataz" jest akronimem utworzonym od "grasster Techniker aller Zeiten".

"Berliner Lokalanzeiger" 1928,26-28 sierpie.

480

Cynizm

w procesie

wialowYtn

-----

Protezy

- duch techniki.

Cynizm

funkcjonalny

II

481

Ekskurs 4. Czwarta Rzesza - jeszcze przed Trzeci

W roku 1927 profesor filozofii z Frankfurtu Friedrich Dessauer opublikow ksik zatytuowan Philosophie der Technik. Das Problem der Realisierung [Filo :_ fia techniki. Problem urzecqwistnienia], w ktrej obiecywa stworzenie "krytYCz~e' metafizyki" techniki(2wraca si przeciw ludziom atakujcym technik, ktrz J bronic si przed nir-zewntrz, widz w technice parvenu naszej CYWilizac.! Dessauer dokonuje przejcia od negacji do afirmacji, od resentymentu do "pJ~~ zytywnego rozumienia". J3.}d.to zreszt leitmotiv caej ep00 Afirmacja to take jdro poznania technologicznego: Czowiek potrafi lata, ale nie dlatego, e neguje albo odrzuca grawitacj, ale dlatego, e intelektualnie j przenikn oraz, mwic obrazowo, doszed do drugiej strony problemu. Z jednej bowiem strony jest jej niewolnikiem, ale z drugiej - panem. (s. 40) Grawitacj przezwyciamy zatem nie wtedy, kiedy j negujemy [... ], rodkw ku temu dostarcza cakowita afirmacja wszystkich praw przyrody i niezmienne pozostawanie w ramach prawidowoci przyrodniczych. (s. 41)

Heinrich

Hoerle, Pomnik nieznanych protez, 1930

Afirmacja tak zwanych praw przyrody suy interesowi jej opanowania; jeli si przyrod opanuje, bdzie suya ludzkim celom. Kiedy Dessauer nawouje do afirmacji techniki, ma na myli afirmacj afirmacji - panowanie nad rodkami panowania. W podwjnym "tak" budzi si stalowy podmiot przyszoci, nierozerwalnie zwizany ze zwikszonym panowaniem nad sob, dlatego wyniosa teoria mwi w tamtych czasach nieustannie o heroizmie, ktry oznacza zwikszony przymus wewntrzny. Retoryka odwagi odnosi si tutaj do ryzyka
wyszego stopnia wewntrznego wyjaowienia. . Maszyna z kolei odpowiada swemu wynalazcy "tak", kiedy ten spost.rzez:: e "pracuje". Kiedy tylko "wprawiana jest w ruch", zyskuje szczeglnJak?sC ontyczn: ucielenia to, co nie wystpuje w przyrodzie, ale teraz zaczyna l~tnie, poniewa zbudowa j intelekt wynalazcy - jak now form stworzenia. "Jestemy w dniu stworzenia". (s. 52) Co oznacza Czwarta Rzesza? ., Id ' . ni trzy Kant, ze wiadomoci wszystko obejmujcego og u wiata, rozr ie krlestwa. Pierwszejest krlestwem przyrodoznawstwa; fundamentalne py~an . J ~k mozhwe otwierajce dzieo pod tytuem Krytyka crystego rozumu [ ... ] b rZ~Tll:': 'lijest przyrodoznawstwo?". Kant udzieli nastpujcej odpowiedzi: Jest waz , ., czasu I przestrzeni . [] " e apriorycZ we za spraw form naocznoser ... oraz rowru .nych form intelektu, czyli kategorii, ktre opracowuj materia dowiadczenIa. ... d . k poznanIe (s. 54) Na podstawie tych wadz moliwe Jest przyro oznawstwo Ja o wiata zjawisk [... ]. hec ., Drugie krlestwo Kant odkry w przezvetu prawa mora lnego, owe go wsz . k tory ' wy t y cza drog_ mocnego, bezwarunkowego (kategorycznego ) Imperatywu, u ' l . . woli [... J. Rozum teoretyczny pierwszego k ro estwa me moze w k raczac ' do dr

giego; tutaj panuje rozum wyszy, praktyczny, ktry obejmuje ponadzmysowy wiat woli [... ]. (s. 55) W ustaleniach Kanta pierwsze krlestwo jest cakowicie oddzielone granic od drugiego. Ale czy takie oddzielenie mona utrzyma? Sam Kant wyway drzwi. W trzecim krlestwie chodzi o "uczucie" podporzdkowania przedmiotw dowiadczenia celowi za spraw wadzy sdzenia. Chodzi o krlestwo tego, co estetyczne i teleologiczne [... ]. (s. 56) a darmo usiuje autor uzyska od Kanta wyjanienie wymiaru, ktry najgbiej wnika w ycie wspczesne. )N czwartym krlestwie wkraczamy na nowy ld, ktry otwiera technika". Czwarta Rzesza jest krlestwem wynalezionym, powoanym do ycia dopiero przez czowieka, nieskoczonym potencjaem tego, co jeszcze jest do wynalezienia i urzeczywistnienia. Wedle Dessauera technika jest przyzwaniem do rzeczywistej egzystencji za porednictwem wynalazkw Upionych form Czwartej Rzeszy. Jest tak, jak gdyby technika sigaa do niedostpnej sfery kantowskich rzecq samych w sobie, by wydoby z niej nowe, wcze~niej nieistniejce przedmioty dowiadczenia, czyli maszyny. Ale maszyna nie Jest rzecz sam w sobie, nie jest adnym tworem istniejcym "na zewntrz", ktrego moliwociom nie sprosta aden intelekt, lecz istnieje ona tylko dziki ~arn. Jednoczenie to, co w niej "funkcjonuje", pochodzi nie tylko od nas; Jest w niej jaka "sia niepochodzca ode mnie" (s. 60). Ta sia przeobraajca wiat tkwi w wynalazkach. Dessauer wskazuje na przykad na ontologiczn ~agadk promieni Roentgena, ktre chocia s materialnym zjawiskiem przytOdy, mog by wytworzone tylko dziki ingerencji czowieka; stanowi now, WCzeniej nieistniejc form energii. Wynalazki o takiej jakoci s ontolo-

482

Cynizm w procesie wiatoWYm

--

Protezy - duch tcchniki. Cynizm runkcjonalny

II

483

terstwa i stali musi by lepy na wasn destruktywno. Im wiksza groba, e swym gonym cierpieniem zniszczy wiat techniki i panowania, tym bardziej optymistycznie udaje bohatersk poz; w centrum tej teorii jest podmiot, ktry nie potrafi cierpie, poniewa cay sta si protez,

Ekskurs 5. Protetyka totalna i techniczny surrealizm

Dobra wiadomo z Czwartej Rzeszy: "Rami Rota (inyniera Meyera z zakadw Rota w Aachen) jest nieco lejsze i wygodniejsze ni rami Jagenberskie. Jego ruchliwo przewysza znacznie moliwoci ramienia ludzkiego [... ]". Zestawiono tu rami na dni robocze wyposaone w regulowany chwytak z ramieniem na dni witeczne z eleganck imitacj doni.

gicznym wzbogaceniem istnienia - "czowiekowi przypada rola wspautora w obszarze bytu". Za jego spraw stworzenie si pomnaa. Przyroda dostarcza jedynie materiau do stopniowego wznoszenia ludzkich wynalazkw na poziom nadnaturalny. Jednake wszystko, co wynalezione i zbudowane przez czowieka, dotyka go z zewntrz jak jaka przyrodnicza potga: [... ] ludzie musz reagowa, jak gry, morski prd. Ten, kto mieszka w grach, yje w zgodzie z nimi [... J. Takajest sia techniki [... ]. (s. 65) [... ] sia nowo stworzonych form techniki ma w zasadzie t sam autonomi co stworzenie gry, rzeki, ery lodowcowej albo planety. Z tego rodzi si niebyway zakres tego faktu dalszego tworzenia, ktrego jestemy wiadkami, co wicej: na ktre oddziaujemy. To niezwyky los uczestniczy w akcie stworzenia, w ktrym to, co przez nas stworzone, oddziaujc dalej z niewyobraalnie autonomiczn si, pozostaje w wiecie widzialnym. Jest to najwiksze ziemskie przeqcie
czowieka miertelnego. (s. 66)

Przedstawiona przez Dessauera filozofia techniki ma aspekt heroiczno-optymistyczny, poniewa pojmuje czowieka jako stwrc kosmosu. W obliczu wszechpotnej ndzy nigdy si nie wycofuje, lecz wydobywa z Czwartego Krlestwa cigle nowe formy, w ktrych rozwizanie wszelkich bolczek "czeka" ju upione na swoje odkrycie. Tak oto wyrasta obok przyrody "stworzony" przez czowieka "dynamicznie pulsujcy metakosmos". . Czy nie naleaoby zwrci uwagi na absurdalne aspekty tej filozofii? Jej oszustwo tkwi - ponownie - w pojciu podmiotu, ktrego heroizm jest tylko wzbranianiem si przed pojmowaniem ndzy i cierpienia jako "wasnych". Ja staje si heroiczne, poniewa jest zbyt tchrzliwe, by by sabe. "powica si", poniewa ma nadziej, e co zyska. Dlatego technika wydaje si obietnic totalnego rozwizania problemu i pewnego dnia, jak sdzi implicite filozof, pokona wszelk ndz. Ze zdumiewajc krtkowzrocznoci pomija 00 destrukcyjne aspekty "wynalazkw". Waleczny podmiot zbudowany z boha-

~storia i~ei.wiele zawdzicza w swoich diagnozach owej c~nicznej rozmownosci postaci historycznych, zmuszonych wewntrznym parClem oraz zewntrznym naciskiem sytuacji kryzysowych do zwierze, ktre nigdy nie przeszyby przez usta bardziej kontrolujcym sijednos~Czsto s to dziwacy przedkadajcy mwienie o tym, o czym tak zwani ludzie normalni uwaaj, e roztropniejsze jest milczenie. Jednym z takich namitnych dyskutantw, przemdrzale zdradzajcych to, czego nikt poza nimi tak atwo by nie ujawni, jest "filozof ekspresjonistyczny" (Scholem) Adrien Turel. W roku 1934, wiedziony duchem nowych Niemiec, opublikowa dziwaczny tekst pod tytuem: Technokratie, Autarkie, Genetokratie [Technokracja, autarkia, genetokracjaJ, w ktrym zespaja w jedn tajemnicz i idiosynkratyczn spekulacj kuriozaln trosk o szczeg ze spojrzeniem megalomaskim i wszechogarniajcym. Nie mona do tego tekstu zastosowa adnych tradycyjnych kryteriw gatunku - nie jest to ani traktat, ani esej, teoremat czy manifest. Jako jedyny w swoim rodzaju dokument teoretycznego surrealizmu nie podpada pod adne klasyfikacje; jego ton jest powany i pompatyczny, a zarazem, na skutek pozornie artobliwej skonnoci czenia ze sob rzeczy odlegych, niezobowizujcy. Wypowiedzi na temat nomadycznej i agrarnej egzystencji przechodz niczym w zabawie w myli o uprzemysowieniu, metalurgii i teorii kwantowej, klimatologii i filozofii czasu, fizyce niskich temperatur oraz astronomii - od czowieka z Aurignac po matematyzacj geopolitycznych struktur wadzy. Na tym jarmarku baamutnej wyszej inteligencji, na ktrym Turel ogasza swoje pogldy niczym jaki Achternbusch* filozofii dziejw, znajduj si rzadkie "trafienia" - poczenie teorii protetycznej z filozofi techniki - ktre da si czyta. Technika jest jedynie protez; praca, ktr wydatkujemy dla techniki, zawsze jest tylko wielkim wykupieniem si z przymusu powicenia naszej waciwej istoty w celu uchwycenia zasigu i treci istoty innego rodzaju, bez koniecznoci wyrzekania si naszego czowieczestwa, naszej niemieckoci. (s. 34) Turel marzy, nad wyraz realistycznie, o nowym poziomie zachodniej technokracji, ktry zapewnijej, "jako klasie wodzw i przywdcw", totaln kontrol nad pocigiem reszty wiata, zwaszcza nad Japoni, ktra ju wykrada euro* Niemiecki reyser filmowy.

484

Cynizm

w procesie

wiatoWYm

---ROZDZlA20

pejski model mylenia, protezy i technologie. To byaby dopiero "psychologi spoeczna nadchodzcych czasw". Sama filozofia, tworzc modele myleni a . . a, staje Si [... ] wspaniaym i koniecznym systemem protetycznym, ktry bdzie mia przynajmniej tak sam warto jak system protetyczny samolotu, odzi podwodnej, samochodu. (s. 34) Jeli faktem jest, e nie bdziemy mogli ochroni wielkiego patentu intelektualnego naszego technicznego i naukowego systemu protetycznego przed dostpem drugiej zony, a w dajcej si przewidzi~ przyszoci take trzeciej [dzisiaj powiedzielibymy Drugiego i Trzeciego Swiata - P. S.), niezalenie od tego, czy sami zdradzimy im metody produkcji [... J, to nie naley zapomina, e to my kreujemy przemony wzrost dotychczas istniejcych protetycznych czci maszynowych, ktre w caoci mona scharakteryzowa jako totaln techniczn protez [... ]. Ten techniczny system protetyczny, bdcy typowym osigniciem czowieka,jest porwnywalny tylko z podem cakowicie uksztatowanym i zamknitym w onie matki. Wszyscy ludzie, bez wzgldu na pe [!J, s pierwotnie zamknici w swoim yciu prenatalnym, tym wielkim prototypie krajobrazu, ktry wyywi kadego, dla kadego jest sfer ochronn, ale take wizieniem. To znaczy wszyscy ludzie dowiadczaj zamknicia w ciele matki. Mskim tego odpowiednikiem jest rozwinicie technokratycznych protez: wadzy politycznej, finansowej oraz technicznych aparatw w peny i zamknity system, w ktrym ludzie zdaj si zamknici na ask i nieask [... ]. Jeli Anglicy przelatywali swoimi totalnymi protezami, czyli samolotami bojowymi, Himalaje, i to systematycznie caymi szwadronami, nie chodzi tu o szaleczy rekord czy wyrzucanie pienidzy w boto, ale jest to dla caych Indii symbol wyszej protetycznej wadzy Anglii i Europy [... ]. (s. 59-60) Jak pogmatwany musi by myliciel, by snu takie wizje? Przezjego meto~ przebija czyste szalestwo. Kto nie jest w stanie czyta Turla, niech si pOCleszy przykadem Gershoma Scholema, ktry zna autora osobicie i z jego wypo,: wiedzi nie zrozumia ju wtedy, w latach dwudziestych, dosownie "ani sowa (VonBerlin nach]erusalem,Jeruzalem, s. 157-158).

pali tycza algodyce a. Cyniczne kosmologie i logika blu

I

. ~zym jest ta caa wrzawa o budowle, statki, kopalnie, bitwy i ksiki WIdziana z kosmosu: w porwnaniu ze skorup ziemsk - niczym! Oswald Spengler, Utfragen, Munchen 1965

~hocia .tw~rde i wysportowane nazi podmioty sympatyzoway pod mask witab~mu ~ yciem pr.otetycz~ym i usioway sprosta blowi przez jego zanegowame, to Jednak takze one me mogy unikn pytania o sens blu. Nic tak bardzo j~k bl: ktry moe ~wiast.owa mier, nie domaga si metafizycznego wyjanima, ktorego celem Jest Wiedza o tym, co oznacza bezmierne cierpienie XX wieku i kto za nie odpowiada oraz jakiej caoci moe by ono dopenieniem. Potoczny rozsdek nie wdaje si w dyskusje na ten temat, zabezpieczony przed zbyt gbokimi mylami za spraw rutynowych czynnoci chronicych ~o p:ze.d "wpros~ artykuow~ny~ cynizmem. Przewanie mwi tylko: "Takie Jest zycre'. Kto Jednak podejmuje problem i ryzykuje, by mie take zdanie" w k,:estii c~erpienia, ten wkracza na obszar, na ktrym albo musi by bardzo pewien swoich metafizycznych racji, albo staje si cyniczny. Algodycea oznacza metafizyczn interpretacj blu, nadajc mu pewien sens. W epoce nowoczesnej zajmuje miejsce teodycei jako jej odwrcenie. ~a ostatnia pytaa: jak zo, bl, cierpienie i bezprawie mona pogodzi z istnie~Iem B~ga? Algodycea pyta natomiast: jeli nie istnieje Bg ani adna wysza InstanCja sensu, to jak w ogle moemy jeszcze znosi bl? W funkcji suplellle?t.u t~ologii pojawia si tutaj natychmiast polityka. Nacjonalici w wikS~OSCI arn przez chwil nie wahaj si przed twierdzeniem e niewyobraalne cIerpien la w czasie ... wOjny mia v sens Jako i ' y sens ofiara dla ojczyzny; dynamik tego pogI~du stopowa
2wyC! ' .

do zcow, Ja .1 p~zyn?szca r?zcz~rowanie re,:o,lucja kwestionoway to narowe ,.. usensowmame bolu. Mozna Si zastanawia, czy wielokrotnie przywoy'Vana leg . . l . 1" . en d a o w bilClU noza w p ecy me bya desperack prb ratowania poltYczneJ al go dvcei . '"T' bowi . . \\I . ycei prawIcy. 1.0 owiern, ze Niemcy mog przegra wojn, byli StaUJe. pr' zeczuc nawet naj ib ar dzi . . nacjonalici. \l zieJ. ogramczern Ale dodatkowa \\laga ze wsz tk t b ' . ".. . . ty ',". ys o o . y o na prozno l ze nrezrruerzone mczarnie nie miaie ogol e zadnego ~ohtycznego sensu, bya dla wielu yjcych wtedy ludzi do zaakceptowania. Legenda o nou w plecach nie jest naiwnym mitem,

ki

tylko fakt, e zarwno

przegrana

wojna oraz pokojowy dyktat

J