WHO BZgA Standardy Edukacji Seksualnej

Biuro Regionalne WHO dla Europy i BZgA Standardy edukacji seksualnej w Europie
Podstawowe zalecenia dla decydentw oraz specjalistw zajmujcych si edukacj i zdrowiem
Biuro Regionalne wiatowej Organizacji Zdrowia dla Europy i Federalne Biuro ds. Edukacji Zdrowotnej (BZgA)
Standardy edukacji seksualnej w Europie

Podstawowe zalecenia dla decydentw oraz specjalistw zajmujcych si edukacj i zdrowiem
Federalne Biuro ds. Edukacji Zdrowotnej w Kolonii (BZgA)
Spis treci
Przedmowa Cz I: Wstp
1. Opis sytuacji i cel pracy
1.1. Formalna i nieformalna edukacja seksualna 1.2. Historyczny kontekst edukacji seksualnej w szkoach 1.3. Rozwj edukacji seksualnej w szkoach w Europie 1.4. Rnorodno w podejciu do edukacji seksualnej w Europie 1.5. Europa w perspektywie globalnej 1.6. Rwnolege inicjatywy midzynarodowe w podejciu do edukacji seksualnej
5 9
9 10 11 12 13 14 15
2.
Seksualno, zdrowie seksualne i edukacja seksualna denicje i pojcia (koncepcje) Racjonalne uzasadnienie potrzeby prowadzenia edukacji seksualnej
3.1. Zasadnicze rozwaania dotyczce edukacji seksualnej 3.2. Psychoseksualny rozwj dzieci
17
3.
21 21 22
4. 5. 6.
Zasady i rezultaty edukacji seksualnej Grupy docelowe i partnerzy w edukacji seksualnej Jak prowadzi edukacj seksualn oglne ramy i podstawowe wymagania
6.1. Siedem charakterystycznych cech edukacji seksualnej 6.2. Kompetencje nauczycieli
27
28
29 29 31
CZ II: Matryca edukacji seksualnej 33

1. Wstp do matrycy edukacji seksualnej
1.1. Kontekst matrycy 1.2. Znaczenie struktur wsparcia 1.3. Dlaczego edukacj seksualn naley rozpoczyna przed czwartym rokiem ycia? 1.4. Jak odczyta matryc?
33 33 34 35 35
2.
Matryca
37
Bibliograa
A. Pimiennictwo B. Literatura naukowa dotyczca psychoseksualnego rozwoju dzieci C. Programy nauczania i ksiki naukowe D. Strony internetowe
52
52 55 59 62
Przedmowa
Biuro Regionalne wiatowej Organizacji Zdrowia dla Europy staje wobec szeregu wyzwa i problemw zwizanych ze zdrowiem seksualnym. Do tych wyzwa zaliczamy midzy innymi: wzrost liczby zakae HIV i wystpowanie innych chorb przenoszonych drog pciow, niechciane cie nastolatek czy przemoc seksualn. Dzieci i modzi ludzie stanowi kluczow grup odbiorcw, dziki ktrym w przyszoci moe doj do poprawy oglnego stanu zdrowia seksualnego. Istotne jest, aby modzi ludzie uzyskali wiedz na temat seksualnoci zarwno w aspekcie ryzyka, jakie niesie ze sob, jak i w aspekcie wzbogacajcym ich ycie. Celem jest rozwinicie u nich pozytywnego i odpowiedzialnego nastawienia do seksualnoci, co pozwoli im na bycie odpowiedzialnym nie tylko w odniesieniu do siebie, ale take w odniesieniu do innych osb bdcych czonkami spoeczestwa, w ktrym yj. Dokument ten powsta jako odpowied na konieczno stworzenia odpowiednich standardw edukacji seksualnej, co w ostatnim okresie stao si oczywiste dla Biura Regionalnego wiatowej Organizacji Zdrowia w Europie, w skad ktrego wchodz 53 kraje obejmujce rozlegy obszar od Atlantyku do Pacyku. Wikszo krajw Europy Zachodniej ma aktualnie wasne wytyczne dotyczce edukacji seksualnej, jednak dotd nie podjto prby opracowania rekomendacji/ standardw na poziomie obszaru europejskiego bd Unii Europejskiej. Niniejszy dokument ma na celu podjcie pierwszych krokw w kierunku wypenienia tej luki w caym europejskim regionie wiatowej Organizacji Zdrowia. Co wicej, dokument ten ma na celu wspomoenie wprowadzenia holistycznej edukacji seksualnej. Tylko tak pojmowana edukacja seksualna zapewnia dzieciom i modym osobom bezstronne, zgodne pod wzgldem naukowym informacje dotyczce wszystkich aspektw seksualnoci, a rwnoczenie pomaga im rozwin umiejtnoci radzenia sobie z tymi informacjami. W ten sposb przyczynia si ona do rozwoju postaw pozbawionych uprzedze, penych szacunku, pomagajc zbudowa spoeczestwa, w ktrych brane s pod uwag racje rnych stron. Tradycyjnie pojmowana edukacja seksualna koncentrowaa si na potencjalnym ryzyku, jakie niesie ze sob seksualno, takim jak nieplanowana cia czy choroby przenoszone drog pciow. To negatywne ukierunkowanie czsto przeraa dzieci i mode osoby, co wicej nie odpowiada ich zapotrzebowaniu na informacje oraz umiejtnoci i w zbyt wielu przypadkach po prostu nie jest trafne w odniesieniu do ich ycia. Podejcie holistyczne opiera si na rozumieniu seksualnoci jako wymiaru czowieczestwa i potencjalnie moe pomc dzieciom i modym osobom w rozwiniciu podstawowych umiejtnoci umoliwiajcych im samookrelenie ich seksualnoci i ich zwizkw na rnych etapach rozwoju. Takie podejcie pomaga im w przeywaniu swojej seksualnoci oraz partnerstwa w sposb satysfakcjonujcy i odpowiedzialny. Te umiejtnoci s te niezbdne w celu ochrony przed potencjalnymi czynnikami ryzyka. Edukacja seksualna stanowi take cz pojmowanego w bardziej oglny sposb wychowania i w ten sposb wpywa na rozwj osobowoci dzieci. Jej prewencyjny charakter nie tylko przyczynia si do zapobiegania negatywnym nastpstwom zwizanym z seksualnoci, ale take poprawia jako ycia, zdrowia i dobre
Przedmowa
samopoczucie. W ten sposb edukacja seksualna przyczynia si do oglnej promocji zdrowia. Wprowadzenie edukacji seksualnej do szk nie zawsze jest atwe bardzo czsto napotyka na sprzeciw spowodowany lkiem oraz bdnymi wyobraeniami dotyczcymi edukacji seksualnej. Mamy nadziej, e opracowane przez nas standardy odegraj pozytywn rol w zachceniu pastw do wprowadzania programu edukacji seksualnej bd do rozszerzenia ju istniejcych programw, zakadajc stworzenie holistycznego modelu wychowania seksualnego. W 2008 roku ze strony Biura Regionalnego wiatowej Organizacji Zdrowia dla Europy (WHO Regional Ofce for Europe) w cisej wsppracy z grup ekspertw pojawia si inicjatywa opracowania poniszego dokumentu, ktra to zostaa rozbudowana przez Federalne Biuro ds. Edukacji Zdrowotnej (Federal Centre for Health Education) penicego funkcj Centrum Wsppracy wiatowej Organizacji Zdrowia na Rzecz Zdrowia Seksualnego i Reprodukcyjnego w Kolonii (WHO Collaborating Centre for Sexual and Reproductive Health). Grup t stanowio 19 ekspertw z rnych dziedzin, takich jak medycyna, psychologia oraz nauki spoeczne. Pochodzili oni z 9 krajw Europy Zachodniej. Wszyscy eksperci mieli bogate dowiadczenie teoretyczne lub praktyczne w zakresie edukacji seksualnej. W tym trwajcym ponad ptora roku procesie bray udzia zarwno instytucje rzdowe, organizacje pozarzdowe, organizacje
midzynarodowe i rodowiska akademickie. W tym czasie grupa spotkaa si czterokrotnie w ramach warsztatw, uzgadniajc obecne standardy edukacji seksualnej, ktre mamy nadziej stan si wytycznymi dla wielu krajw w trakcie wprowadzania holistycznego wychowania seksualnego. Standardy te zapewniaj praktyczn pomoc w celu stworzenia odpowiednich programw nauczania, a jednoczenie mog okaza si pomocne w uzyskaniu poparcia dla holistycznego wychowania seksualnego w kadym kraju. Dokument ten jest podzielony na dwie gwne czci: w I przedstawiono opracowanie dotyczce lecej u jego podstaw lozoi, uzasadnienia, denicji i zasad edukacji seksualnej, jak rwnie elementw je tworzcych. Wprowadzono szersz koncepcj holistycznego wychowania seksualnego oraz dowiedziono, dlaczego ten model jest tak niezwykle istotny dla modych osb i nastolatkw. Kluczowym elementem II czci tego dokumentu jest matryca dotyczca zagadnie, ktre powinny zosta poruszone w ramach edukacji seksualnej, tak aby wypeni potrzeby istniejce w poszczeglnych grupach wiekowych. Ta cz ukierunkowana jest na bardziej praktyczne wdroenie holistycznego wychowania seksualnego w szkoach, chocia przedstawione tutaj standardy nie stanowi wytycznych do wprowadzenia opisanego modelu edukacji seksualnej.
Podzikowania
Federalne Biuro ds. Edukacji Zdrowotnej w Kolonii (BZgA) jako instytucja publikujca niniejsze standardy chciaoby wyrazi gbok wdziczno wielu osobom, w tym Pani dr Guncie Lazdane z Regionalnego Biura WHO dla Europy za zainicjowanie tego niezwykle istotnego procesu, a take grupie ekspertw, w skad ktrej wchodzili: profesor Dan Apter (Sexual Health Clinic, Vestliittoo), Doortje Braeken (International Planned Parenthood Federation IPPE), dr Raisa Cacciatore (Sexual Health Clinic, Vestliittoo), dr Marina Costa (PLANeS, Swiss Foundation for Sexual and Reproductive Health), dr Peter Decat (International Centre for Reproductive Health, University of Ghent), Ada Dortch (IPPF), Erika Frans (SENSOA), Olaf Kapella (Austrian Institute for Family Sudies, University of Vienna), dr Evert Ketting (konsultant ds. zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego oraz do spraw HIV/AIDS), prof. Daniel Kunz (Lucerne University of Applied Sciences and Arts), dr Margareta Larsson (University of Uppsala), dr Olga Loeber (European Society for Contraception), Anna Martinez (Sex Education Forum, National Childrens Bureau, Wielka Brytania), dr Kristien Michielsen (International Centre for Reproductive Health, University of Ghent), Ulla Ollendorff (Norwegian Directorate of Health), dr Simone Reuter (Contraception and Sexual Health Service, Nottinghamshire Community Health), Sanderijn van der Doef (World Population Foundation), dr Ineke van der Vlugt (Rutgers Nisso Group) oraz Ekua Yankah (UNESCO). Dzikujemy za niestrudzon prac i wielkie zainteresowanie tym projektem. Moliwo pracy w tak zaangaowanym i oddanym zespole bya ogromn przyjemnoci.
I
Cz I: Wstp
1. Opis sytuacji i cel pracy
W dokumencie przedstawiono zalecane standardy edukacji seksualnej. Standardy okrelaj, co dzieci i modzie w zalenoci od wieku powinny wiedzie i rozumie, jakie sytuacje i wyzwania czekaj na nie i jak powinny sobie z nimi radzi, a take, jakie wartoci i postawy powinny zosta w ich przypadku uksztatowane. Standardy dotycz zatem wszystkiego, co naley rozwin u dzieci i modziey, tak aby utrzymay zdrowie, wykazyway pozytywne nastawienie i czerpay satysfakcj z wasnej seksualnoci. Dokument ten moe by traktowany jako ordownictwo na rzecz wychowania seksualnego. Przedstawiono w nim rwnoczenie zalecenia dotyczce rozszerzenia oraz poprawy programw nauczania dzieci i modziey na rnych etapach ich ksztacenia. Dokument moe by podstaw umoliwiajc przekonanie politykw i decydentw o znaczeniu wprowadzenia wychowania seksualnego lub o koniecznoci jego poszerzenia. Przedstawione standardy stanowi dobry punkt wyjcia do dialogu na ten temat z decydentami i interesariuszami. Dokument ten moe by take wykorzystywany w procesie rozszerzania i ulepszania istniejcych programw nauczania. Naley jednake zaznaczy, i przedstawione w standardach zaoenia powinny zosta dostosowane do konkretnych potrzeb oraz istniejcej w poszczeglnych krajach sytuacji. Standardy mog by pomocne w okreleniu kolejnych etapw w dojciu do postrzegania edukacji seksualnej w sposb holistyczny, a take mog stanowi konkretne wytyczne do okrelenia efektw uczenia si a zatem integralnych czci kadego programu nauczania1. Dokument ten powsta jako reakcja na konieczno stworzenia standardw dotyczcych edukacji seksualnej w Europie. Niektre z krajw europejskich nawizay kontakt z Biurem Regionalnym WHO dla Europy w celu uzyskania poparcia dla edukacji seksualnej. Europejskie standardy stanowi kluczowe ramy dla rozwoju tego typu programw, zostay opracowane na podstawie dowiadcze rnych krajw, ktre wczeniej wdroyy edukacj seksualn u siebie, zawierajc poczone opinie ekspertw w tej dziedzinie.
Nowe potrzeby w zakresie edukacji seksualnej

Konieczno prowadzenia edukacji seksualnej stanowi nastpstwo zmian, ktre miay miejsce w ostatnich dziesicioleciach. Zmiany te dotycz procesu globalizacji, migracji rnych grup spoecznych odmiennych kulturowo i wyznajcych rne religie, szybkiego rozwoju nowoczesnych mediw, szczeglnie Internetu
Podjto wiele inicjatyw i dziaa dotyczcych edukacji seksualnej. Materiay i narzdzia dotyczce rnych aspektw edukacji seksualnej mona znale w czci C w Bibliograi. W przypadku gdy naley opracowa nowe programy edukacyjne, dobrym punktem wyjcia mog by bazy danych UNESCO, kompleksowe opracowania dotyczce edukacji seksualnej w Europie przygotowane przez BZgA i IPPF, cf. UNESCO HIV i AIDS Education Clearinghouse; IPPF (2006a, 2007) Lazarus i Liljestrand (2007) i BZaG/WHO Regional Ofce for Europe (2006).
Cz I: Wstp
i telefonii komrkowej. Zwizane s rwnie z pojawieniem i rozprzestrzenianiem si infekcji wywoanej przez ludzki wirus upoledzenia odpornoci (HIV) oraz nabytego zespou upoledzenia odpornoci (AIDS), a take z narastajcymi problemami zwizanymi z wykorzystywaniem seksualnym dzieci i modziey, i wreszcie ze zmian podejcia do zagadnie dotyczcych seksualnoci oraz zachowa seksualnych modych osb. Te nowe wyzwania wymagaj opracowania skutecznych strategii umoliwiajcych modym ludziom radzenie sobie z wasn seksualnoci w bezpieczny i zadowalajcy sposb. Sformalizowana edukacja seksualna umoliwia dotarcie do wikszoci grup docelowych. Europejskie standardy mog rwnie stanowi cenne narzdzie zarwno dla krajw rozwinitych, jak i rozwijajcych si, lecych poza kontynentem europejskim. Wiele z tych krajw wzoruje si na rozwizaniach istniejcych w Europie, traktujc je jako wartociowe rda zdobywania informacji. Jednoczenie naley podkreli, i wiele rzdw europejskich oraz organizacji pozarzdowych aktywnie wspiera te kraje w rozwijaniu edukacji seksualnej. Dla waciwego zrozumienia tego dokumentu konieczne jest rozwaenie w pierwszej kolejnoci tego, jakie znaczenie w praktyce maj proponowane standardy, biorc pod uwag typowy rozwj seksualnoci, jaki ma miejsce w okresie dziecistwa i wieku modzieczego, jak rwnie szereg spoecznych, kulturowych, religijnych, a take innych czynnikw majcych istotny wpyw na ten proces.
potrzeb wikszego zaangaowania specjalistw w t dziedzin.
Znaczenie pozytywnego i profesjonalnego podejcia

Jak ju wspomniano, znaczna cz uczenia si wasnej seksualnoci pozostaje poza zakresem dziaania specjalistw, chocia powinni oni odgrywa w tym procesie istotn rol. Jest rzecz oczywist, e formalna edukacja jedynie w nieznacznym stopniu ksztatuje ludzk seksualno, a rola nauczycieli zajmujcych si t dziedzin zdaje si ogniskowa jedynie na wystpujcych problemach (takich jak nieplanowana cia i choroby przenoszone drog pciow) oraz na tym, jak takim sytuacjom zapobiega. To z kolei rodzi krytyk, poniewa ich podejcie jest przede wszystkim negatywne, to znaczy ukierunkowane na ewentualne lub istniejce problemy. Skupianie si na nich i istniejcym ryzyku nie zawsze jest zgodne z potrzebami, zainteresowaniami i dowiadczeniami modych ludzi, a tym samym moe nie spowodowa oczekiwanego efektu w ich zachowaniach. To z kolei powoduje, i podejcie specjalistw powinno by w wikszym stopniu pozytywne, stajc si nie tylko bardziej skuteczne, ale take bardziej realistyczne. W zwizku z tym proces rozwoju edukacji seksualnej stanowi w pewnym sensie histori walki o pogodzenie koniecznoci dodatkowej, profesjonalnej i ukierunkowanej na zapobieganie roli specjalistw z zapotrzebowaniem na skuteczn, akceptowaln i atrakcyjn form edukacji seksualnej modych osb.
Modzi ludzie potrzebuj zarwno nieformalnej, jak i formalnej edukacji seksualnej

Naley podkreli, e modzi ludzie potrzebuj zarwno nieformalnej, jak i formalnej edukacji seksualnej. Oba warianty edukacji nie powinny sta w opozycji do siebie, lecz powinny si uzupenia. Z jednej strony w celu stworzenia tosamoci seksualnej modzi ludzie potrzebuj mioci, przestrzeni i zrozumienia w rodowisku spoecznym, w ktrym codziennie przebywaj, z drugiej natomiast istnieje konieczno zdobycia przez nich okrelonej wiedzy, postaw oraz umiejtnoci i w tym przypadku istotn rol odgrywaj specjalici. Najwiksz ilo fachowych informacji dzieci i modzie zdobywaj w szkole. Tam te pracuj osoby zajmujce si zawodowo edukacj seksualn, dostpne s materiay edukacyjne ksiki, broszury, ulotki i pyty CD zapewniony jest te dostp do Internetu, edukacyjnych programw radiowych i telewizyjnych, kampanii, a w kocu take do osb zajmujcych si problemami zdrowotnymi. Dokument ten dotyczy edukacji seksualnej prowadzonej w szkoach, co nie oznacza jednak, i to szkoa stanowi jedyne majce istotne znaczenie dla prowadzenia edukacji seksualnej miejsce.
1.1. Formalna i nieformalna edukacja seksualna

W okresie dorastania dzieci i modzie stopniowo zdobywaj wiedz, a take rozwijaj si u nich wyobraenia, umiejtnoci, wartoci, postawy dotyczce ludzkiego ciaa, zwizkw intymnych oraz seksualnoci. W celu zdobycia wiedzy dzieci i modzie wykorzystuj szereg rnorodnych rde. Najistotniejsz rol, zwaszcza we wczesnym okresie rozwoju, odgrywaj rda nieformalne, czyli przede wszystkim rodzice majcy na tym etapie ycia najistotniejsze znaczenie. Rola rde profesjonalnych, takich jak medyczne, pedagogiczne, spoeczne lub psychologiczne, zazwyczaj nie jest tak istotna. Jest to zrozumiae, poniewa w tym okresie rozwoju profesjonalici uczestnicz w yciu dzieci tylko w sytuacji, kiedy wystpuje problem, w ktrego rozwizaniu mog pomc jedynie specjalici. Niemniej jednak w kulturze zachodniej kadzie si coraz wikszy nacisk na zapobieganie problemom, szczeglnie w sferze intymnoci oraz ludzkiej seksualnoci, co stwarza
10
Cz I: Wstp
1.2. Historyczny kontekst edukacji seksualnej w szkoach

Pojawienie si terminu okres modzieczy w kontekcie rewolucji seksualnej w latach 70. XX wieku oraz wprowadzenie edukacji seksualnej w szkoach w Europie Zachodniej w znacznej mierze zbiego si z rozwojem i szerokim dostpem do nowoczesnych i skutecznych metod antykoncepcji, zwaszcza tabletek antykoncepcyjnych, a take z legalizacj w wielu krajach zabiegw przerywania ciy w latach 70. i 80. XX w. Te nowoczesne metody przyczyniy si do pojawienia si cakowicie nowych moliwoci oddzielenia wspycia seksualnego od prokreacji. Okoo 1970 roku zmiany te pocigny za sob rewolucj seksualn i w powizaniu z innymi czynnikami przyczyniy si do przyspieszenia procesu emancypacji kobiet. Wartoci i normy dotyczce seksualnoci i ycia pciowego zaczy si zmienia, tracc charakter tabu. Stay si zagadnieniem otwartym dla dyskusji publicznej. Procesy te przyczyniy si take do wyodrbnienia nowej, poredniej fazy w rozwoju czowieka, umiejscowionej pomidzy okresem dziecistwa a dorosoci, zatem fazy nazywanej okresem modzieczym (adolescence). Ten okres w yciu czowieka stopniowo i sukcesywnie zacz by charakteryzowany jako czas coraz wikszej niezalenoci od rodzicw, pierwszych modzieczych mioci i angaowania si w zwizki oraz prowadzenia ycia seksualnego (na dugo) przed wstpieniem w zwizek maeski czy ycia w wolnych zwizkach, a take coraz pniejszym wstpowaniem w zwizki maeskie oraz zakadaniem rodziny. Mwic oglnie, na pocztku trzeciego tysiclecia modzi ludzie w Europie rozpoczynaj ycie seksualne w wieku okoo 16-18 lat. W wieku okoo 25 lat przed wstpieniem w zwizek maeski lub stay zwizek partnerski mieli ju dowiadczenia seksualne z innymi partnerami (bd na stae pozostaj w wolnych zwizkach), natomiast ich pierwsze dziecko rodzi si, kiedy jego rodzice s w wieku 28-30 lat2. W tym okresie przed wejciem w stae zwizki ryzyko zajcia w nieplanowan ci oraz naraenie na choroby przenoszone drog pciow budzi niepokj nie tylko w odniesieniu do poszczeglnych czonkw spoeczestwa, ale rwnie w odniesieniu do zdrowia publicznego. Pojawienie si epidemii HIV/AIDS w latach 80. XX wieku okazao si niezwykle grone, pocigajc za sob konieczno wzmoenia dziaa prolaktycznych. Rwnie inne czynniki przyczyniy si do skupienia si na seksualnoci i zdrowiu seksualnym ludzi w okresie
modzieczym. Wykorzystywanie seksualne oraz przemoc, czyli powszechnie tuszowane tematy tabu, stay si przedmiotem publicznej dyskusji, wywoujc moralne oburzenie oraz potrzeb podjcia zdecydowanych akcji zapobiegawczych. Podobnie seksualizacja mediw oraz reklam w coraz wikszym stopniu zaczy by traktowane jako czynniki wpywajce w negatywny sposb na postrzeganie seksualnoci przez mode osoby, pocigajc za sob konieczno wprowadzenie metod rwnowacych powysze zjawiska.
Edukacja seksualna w szkoach jako odpowied na zmiany spoeczne

Wspomniane zmiany spoeczne przyczyniy si przede wszystkim do wyodrbnienia nowego okresu w yciu czowieka, umiejscowionego midzy dziecistwem a dorosoci, charakteryzujcego si wasn kultur, zachowaniami i potrzebami. To co z kolei wymagao nowych rozwiza ze strony spoeczestwa. W zwizku z pojawieniem si problemu seksualnoci konieczne stao si stworzenie nowego rodzaju wiadcze zdrowotnych lub te adaptacji do nowych warunkw usug ju istniejcych. Rwnoczenie podjto wysiki na rzecz wprowadzenia nowych metod edukacji i informowania spoeczestwa. Z tej perspektywy naley zatem rozpatrywa konieczno prowadzenia edukacji seksualnej w drugiej poowie XX wieku w Europie. Nowy sposb widzenia i pojmowania praw czowieka w odniesieniu do praw seksualnych i rl osb w wieku modzieczym uwiadomiy potrzeb tego rodzaju edukacji. Naley podkreli, i proces ten mia miejsce we wszystkich krajach europejskich, chocia w niektrych przebiega on wolniej, a w innych szybciej. Edukacja seksualna, zwaszcza ta prowadzona w szkoach, stanowi niezwykle istotny element procesu adaptacji do nowych warunkw. Bezporednie argumenty za wprowadzeniem edukacji seksualnej w szkoach zmieniay si na przestrzeni lat i rniy midzy sob w poszczeglnych krajach, poczwszy od zapobiegania niechcianym ciom, koczc na prolaktyce HIV i innych chorb przenoszonych drog pciow. Ponadto do zwikszenia znaczenia wychowania seksualnego w spoeczestwach, a take do prowadzenia takiej edukacji w coraz modszych grupach wiekowych przyczyniy si skandale zwizane z wykorzystywaniem seksualnym. Rwnoczenie wpyny na to zmiany w oglnym postrzeganiu dziecka, ktre obecnie traktowane jest jako osoba3. Wszystkie wymienione czynniki wpyny na nowe podejcie do holistycznego traktowania edukacji seksualnej. Kluczowym argumentem za wprowadzeniem edukacji seksualnej stao si przekonanie, e modzi ludzie powinni by wspierani, umacniani oraz mie moliwo traktowania
3 2 Porwnaj OECD (2008). Patrz take WHO Regional Ofce for Europe (2008).
Dziecko jest postrzegane jako osoba niezalena, posiadajca konkretne uzdolnienia i potrzeby, w tym w odniesieniu do form przejawiania bliskoci, zmysowoci i zainteresowania wasnym ciaem. Potencjalne potrzeby dziecka powinny by odpowiednio wspierane.
11
Cz I: Wstp
wasnej seksualnoci w odpowiedzialny, bezpieczny i satysfakcjonujcy sposb, a nie skupia si gwnie na indywidualnych kwestiach bd zagroeniach. Holistyczne podejcie, w ktrym seksualno jest deniowana w znacznie szerszy sposb i nie ogniskuje si na zagadnieniach dotyczcych jedynie wspycia seksualnego, jest obecnie najczstszym podejciem charakterystycznym dla specjalistw europejskich zajmujcych si seksualnoci i zdrowiem seksualnym.
w niektrych pastwach bdcych starymi czonkami Unii Europejskiej, zwaszcza w Europie Poudniowej, edukacja seksualna nie zostaa jeszcze wprowadzona do programw nauczania w szkoach.
ni w Europie rodkowej i Wschodniej

W Europie rodkowej i Wschodniej rozwj edukacji seksualnej rozpocz si wraz z upadkiem komunizmu. Przed tym okresem w niektrych krajach podejmowano pewne inicjatywy w tym zakresie, jednak patrzc wstecz, trudno byoby je nazwa edukacj seksualn. W wikszoci byy to dziaania w zakresie przygotowania do maestwa i ycia w rodzinie, ktre zaprzeczay faktowi, e modzi ludzie stopniowo coraz bardziej interesuj si zwizkami partnerskimi, a w szczeglnoci temu, i mogliby oni by aktywni seksualnie przed zawarciem zwizku maeskiego. Problematyka zwizana z seksualnoci nie bya kwesti istotn. W efekcie w krajach Europy rodkowej i Wschodniej wprowadzanie edukacji seksualnej, w formie, w jakiej jest ona rozumiana i praktykowana w wikszoci krajw, rozpoczo si 20-30 lat pniej ni w krajach Europy Zachodniej. Tylko w niektrych pastwach, przede wszystkim w Republice Czeskiej i Estonii wprowadzono edukacj seksualn w nowym stylu, rnym od przygotowania do ycia w rodzinie. W wielu innych krajach rodkowej i Wschodniej Europy rozwj edukacji seksualnej uleg spowolnieniu spowodowanemu konserwatyzmem pojawiajcym si w rnych sferach ycia publicznego, w tym politycznego, kulturalnego i religijnego.
1.3. Rozwj edukacji seksualnej w szkoach w Europie4

Historia edukacji seksualnej w szkoach w Europie ma ju ponad p wieku i jest dusza ni w innych regionach wiata. Formalnie rozpocza si w Szwecji, gdzie od 1955 roku przedmiot ten sta si obowizkowy we wszystkich szkoach. W praktyce zajo wiele lat, aby przedmiot ten zintegrowa z programami nauczania. Spowodowane to byo faktem, e rozwj wytycznych, podrcznikw, innych materiaw edukacyjnych, jak rwnie wyszkolenie nauczycieli zajo duszy okres.
Edukacja seksualna w Europie Zachodniej wczeniej

W latach 70. i 80. XX wieku coraz wicej krajw europejskich wprowadzao edukacj seksualn. Dotyczyo to nie tylko pozostaych krajw skandynawskich, ale take innych pastw. Na przykad w Niemczech wprowadzono ten przedmiot w 1968 roku, a w Austrii w 1970 roku. W Holandii i Szwajcarii edukacja seksualna wprowadzona zostaa take w latach 70. XX w., jednak w zwizku z wysokim stopniem niezalenoci szk (bd te kantonw w Szwajcarii), nie staa si od razu przedmiotem obowizkowym5. Wprowadzanie edukacji seksualnej w szkoach kontynuowane byo w ostatniej dekadzie XX wieku i w pierwszej dekadzie XXI wieku. W tym okresie miao to miejsce we Francji, Wielkiej Brytanii oraz innych krajach Europy Zachodniej, a nastpnie w stopniowo wprowadzano j w krajach Europy Poudniowej, przede wszystkim w Portugalii i Hiszpanii. Nawet w Irlandii, gdzie wpyw religii jest niezwykle silny, edukacja seksualna w 2003 roku staa si przedmiotem obowizkowym w szkoach podstawowych i rednich. Jedynie
Brak wymiany standardw i zasad polityki dotyczcej edukacji seksualnej pomidzy rnymi krajami
Wzajemny wpyw krajw europejskich na siebie w odniesieniu do procesu rozwoju strategii i metod dotyczcych edukacji seksualnej, programw nauczania bd te standardw jest zastanawiajco niewielki. Prawdopodobnie jest to spowodowane przede wszystkim barierami jzykowymi; istniejce dokumenty rzadko s tumaczone i publikowane w czasopismach midzynarodowych. To samo dotyczy bada naukowych w omawianej dziedzinie. Badania dotyczce potrzeb edukacyjnych modych osb bd te jakoci i skutecznoci programw edukacyjnych prowadzone byy gwnie dla celw poszczeglnych krajw i publikowane w jzykach danych pastw, ale nie byy prezentowane na arenie midzynarodowej. Dlatego te nie budzi zdziwienia fakt, e ostatni przegld wynikw bada oceniajcych edukacj seksualn zawartych w przygotowanych przez UNESCO Midzynarodowych Wytycznych w Zakresie Edukacji Seksualnej (International Technical Guidance on Sexuality Education)6 obejmuje tylko 11 bada przeprowadzonych w innych rozwinitych krajach wobec 47
Informacje dotyczce edukacji seksualnej w szkoach oparte s przede wszystkim na raporcie SAFE. Cf. IPPF (2006a, 2007), Lazarus i Liljestrand (2007). 5 W Holandii w rzeczywistoci nigdy nie stao si obowizkowe, a w Szwajcarii stao si to dopiero dwie dekady temu, kiedy rozpocza si epidemia AIDS.
Porwnaj UNESCO (2009a).
12
Cz I: Wstp
przeprowadzonych w USA. Wikszo z tych 11 europejskich bada przeprowadzono w Wielkiej Brytanii, a tylko niewielka cz z nich pochodzi z innych krajw europejskich. To atwo moe wywoa faszywe wraenie braku zainteresowania prowadzeniem bada w dziedzinie edukacji seksualnej w Europie, co jak wyjaniono powyej jest bdn koncepcj7. Kraje europejskie maj szereg dowiadcze i prawdopodobnie wiele dobrze udokumentowanych danych pochodzcych z bada narodowych. Wyniki tych bada powinny by udostpnione na arenie midzynarodowej poprzez ich systematyczn publikacj.
krajach termin wychowanie seksualne i zwizki midzyludzkie lub te podobne terminy s chtniej stosowane ni edukacja seksualna. W przypadku tego dokumentu autorzy celowo ordowali za tym, by edukacja seksualna rozpoczynaa si w momencie narodzin. Od momentu urodzenia dzieci ucz si wartoci i przyjemnoci wynikajcych z kontaktw cielesnych, ciepa i bliskoci. Wkrtce potem ucz si znaczenia sw czysty i brudny. Pniej ucz si rozrnia mczyzn i kobiety, a take serdecznych przyjaci i obcych. Kwestia polega zatem na tym, i od momentu urodzenia rodzice (w szczeglnoci) przekazuj swoim dzieciom informacje dotyczce ludzkiego ciaa i intymnoci. Innymi sowy angauj si i s wczeni w proces edukacji seksualnej.
1.4. Rnorodno w podejciu do edukacji seksualnej w Europie

Sposb wykorzystania standardw opublikowanych w tym dokumencie zaley w duej mierze od tego, w jaki sposb edukacja seksualna jest zorganizowana i prowadzona. Rnice pomidzy poszczeglnymi krajami europejskimi s ogromne. Pewne informacje na temat rnych wariantw edukacji seksualnej i ich kontekstu s zatem niezbdne w celu waciwego zrozumienia i docenienia wartoci opracowanych standardw.
Edukacja seksualna musi by dostosowana do wieku

Zwrot dostosowany do wieku ma niezwykle istotne znaczenie w tym kontekcie. W rzeczywistoci bardziej prawidowe jest uycie zwrotu dostosowany do rozwoju, poniewa nie wszystkie dzieci rozwijaj si w tym samym tempie. Pomimo tego w tym dokumencie termin dostosowany do wieku bdzie stosowany zarwno w tym znaczeniu, jak i w znaczeniu dostosowany do rozwoju. Termin ten odnosi si do stopniowego rozwoju, co ma znaczenie dla zagadnie przedstawionych w tym dokumencie. Istotne bowiem jest, jak bardzo szczegowo naley przedstawia poszczeglne informacje w okrelonym wieku lub stadium rozwoju. Czteroletnie dziecko moe zapyta skd si bior dzieci, a odpowied z brzuszka mamy jest zazwyczaj wystarczajca i dostosowana do wieku. To samo dziecko moe pniej zacz si zastanawia w jaki sposb dzieci dostaj si do brzuszka mamusi? i w tym momencie inna odpowied bdzie dostosowana do wieku. Natomiast odpowied jeste jeszcze za may na takie pytania nie jest odpowiednia. Dostosowanie do wieku wyjania, dlaczego te same zagadnienia dotyczce edukacji seksualnej mog wymaga zmiany odpowiedzi; wraz z procesem dojrzewania udzielane wyjanienia bd miay bardziej caociowy charakter.
Oglna koncepcja edukacji seksualnej edukacja we wczesnym okresie ycia

Wiek, w ktrym rozpoczyna si edukacj seksualn, jest niezwykle zrnicowany w poszczeglnych krajach europejskich. Zgodnie z danymi raportu SAFE8 w Portugalii rozpoczyna si ona w wieku 5 lat, w Hiszpanii, Woszech i na Cyprze w wieku 14 lat. Jeli przyjrzymy si jednak dokadniej, okazuje si, e rnice nie s a tak znaczne, jak wydaje si to na pocztku. Wynikaj one w znacznej mierze z rozumienia pojcia edukacji seksualnej. W tym dokumencie zastosowano szerok denicj edukacji seksualnej obejmujc nie tylko zyczne, emocjonalne i interakcyjne aspekty seksualnoci i kontaktw seksualnych, ale take szereg innych czynnikw, takich jak przyja czy poczucie bezpieczestwa i atrakcyjnoci. Jeli zastosuje si t szersz koncepcj, bardziej zrozumiae staje si, e w wielu krajach edukacja seksualna rozpoczyna si w szkole podstawowej. Tam gdzie edukacja seksualna rozpoczyna si w szkole redniej, zazwyczaj stosuje si znacznie wsz denicj kontaktw seksualnych. Te rnice w denicjach wyjaniaj take, dlaczego w niektrych
Edukacja seksualna jako przedmiot wielodyscyplinarny

Programy nauczania, w ramach ktrych prowadzona jest edukacja seksualna i zaplecze edukacyjne nauczycieli odpowiedzialnych za ten przedmiot, rni si w poszczeglnych krajach europejskich. Czasami przedmiot edukacja seksualna prowadzony jest jako oddzielny, jednak czciej jest on czony z innymi przedmiotami. Biologia wydaje si by najbardziej oczywistym przedmiotem, jednak w zalenoci od kraju, rodzaju szkoy, jak rwnie innych czynnikw edukacja seksualna moe by prowadzona cznie z propedeutyk wiedzy o spoeczestwie (wychowaniem obywatelskim),
7 8
Patrz take rozdz. 1.5 Europa w perspektywie globalnej. Porwnaj IPPF (2006a).
13
Cz I: Wstp
kierunkami i naukami spoecznymi, przedmiotami dotyczcymi promocji zdrowia, lozo, religi, jzykami bd zajciami sportowymi. Przedmiot kierunkowy oraz wyksztacenie nauczyciela w istotny sposb wpywaj na treci programowe, jak rwnie stosowane metody. W przypadku kiedy edukacja seksualna prowadzona jest w ramach biologii lub nauk medycznych, przedstawiane zagadnienia dotycz przede wszystkim aspektw zycznych, natomiast w sytuacji, kiedy wiodcym przedmiotem s nauki humanistyczne, wiksz uwag powica si kwestiom socjologicznym, interaktywnym lub te moralnym i etycznym. Dobr metod umoliwiajc holistyczne podejcie do edukacji seksualnej jest powierzenie zadania rnym nauczycielom, co czyni ten przedmiot interdyscyplinarnym9. Dowiadczenie dowodzi, e w takiej sytuacji istotne jest, aby jeden nauczyciel by odpowiedzialny za ogln koordynacj dotyczc rnych materiaw i danych wyjciowych. Innym czsto stosowanym rozwizaniem jest zatrudnienie specjalistw spoza szkoy, aby mogli oni przedstawi w sposb poszerzony zagadnienia specyczne dla edukacji seksualnej. Mog to by lekarze, pielgniarki, poone, specjalici pracujcy z modzie albo psychologowie, a zatem osoby, ktre s specjalnie przeszkolone w prowadzeniu edukacji seksualnej. Organizacje pozarzdowe zajmujce si zdrowiem seksualnym albo pracownicy ochrony zdrowia zajmujcy si modzie take czsto s zaangaowani w ten rodzaj edukacji. W niektrych krajach, na przykad w Szwecji bd Estonii, edukacja seksualna prowadzona jest czciowo w pobliskich centrach orodkach zdrowia dla modziey (youth health centres). Zakada si, e takie dziaania jednoczenie uatwiaj dostp do takich orodkw i tym samym zachcaj modzie do odwiedzania ich w przyszoci. Doprowadzenie do sytuacji, w ktrej edukacja w dziedzinie seksualnoci i edukacja dotyczca zwizkw midzyludzkich stanie si przedmiotem obowizkowym w programach nauczania, ma niezwykle istotne znaczenie, poniewa jak pokazuje dowiadczenie niektrych krajw uwaga powicana edukacji seksualnej z duym prawdopodobiestwem ulega zmniejszeniu w sytuacji, kiedy staje si ona przedmiotem nieobowizkowym. Z drugiej strony traktowanie tego przedmiotu jako obowizkowego nie zawsze jest rwnoznaczne z dobr jakoci nauczania oraz z nauczaniem holistycznym. Zachodzi take konieczno motywowania, szkolenia i wspierania nauczycieli. W ostatnich dziesicioleciach panuje w caej Europie tendencja do wprowadzania edukacji seksualnej jako przedmiotu obowizkowego, bez prawnych moliwoci czy wypisywania
si (opting-out clauses) dzieci z tych zaj, w sytuacjach gdy rodzice maj zastrzeenia dotyczce programu nauczania. W praktyce rodzice (rwnie ci bdcy przedstawicielami mniejszociami spoecznych) czsto popieraj edukacj seksualn w szkoach, poniewa zdejmuje to z nich obowizek wychowania seksualnego swoich dzieci, pozwalajc im unikn uczucia zaenowania tematem. Naley podkreli, e edukacja seksualna rzadko kiedy jest przedmiotem koczcym si egzaminem, chocia mogaby by, poniewa niektre jej elementy s czci przedmiotw obowizkowych, takich jak biologia. Rwnoczenie w celu wzbudzenia wystarczajcego zainteresowania istotne jest, aby nauczanie tego przedmiotu koczyo si egzaminem. W trakcie opracowywania programw nauczania korzystne byoby wprowadzenie pewnych form wsppracy z rodzicami, nie tylko w celu zyskania ich poparcia, ale take dla zapewnienia optymalnego dopasowania nieformalnej roli rodzicw i formalnie prowadzonej edukacji seksualnej w szkole. W co najmniej jednym z krajw europejskich (Austria) wsppraca ta jest nawet ocjalnie wymagana. Naley jednak zaznaczy, i szkoa nie jest z ca pewnoci jedyn instytucj czy te organizacj odgrywajc istotn rol w procesie edukacji seksualnej. Wiele organizacji bdcych w cisym kontakcie z dziemi i modzie oraz media mog przyczynia si rwnie do procesu edukacji seksualnej. Na koniec naley zaznaczy, e stopie decentralizacji organw wadzy odpowiedzialnej za rozwj i wprowadzanie programw nauczania poczonych z edukacj seksualn jest rny. W efekcie praktyka edukacji seksualnej moe w istotny sposb rni si midzy poszczeglnymi krajami. Na przykad w Szwecji, w ktrej istnieje silna tradycja centralizacji organw odpowiedzialnych za edukacj, o programie nauczania decyduje si w sposb centralny. Jednake w krajach podobnych kulturowo, takich jak Dania i Holandia, takie decyzje podejmowane s przez wadze lokalnie lub te przez poszczeglne zarzdy szk.
1.5. Europa w perspektywie globalnej

Stworzone przez UNESCO midzynarodowe opracowanie dotyczce wynikw bada analizujcych programy edukacji seksualnej obejmuje spis poszczeglnych programw, ktry pokaza, i tego typu dziaania prowadzone s w rozmaity sposb w krajach rozwijaj-
We Francji na przykad edukacja seksualna prowadzona jest przez wielu rnych nauczycieli.
14
Cz I: Wstp
cych si i rozwinitych10. Niektre programy istniejce w krajach rozwijajcych si byy inspirowane i wspomagane programami pochodzcymi z krajw rozwinitych, zwaszcza USA i Europy Zachodniej.
Trzy kategorie programw

Z historycznego i globalnego punktu widzenia programy dotyczce edukacji seksualnej mona podzieli na 3 grupy. 1. Programy, ktre przede wszystkim lub wycznie ukierunkowane s na zachowanie abstynencji seksualnej przed zawarciem zwizku maeskiego, okrelane hasem jak powiedzie nie albo tylko abstynencja seksualna (typ 1.). Programy, w ktrych zwraca si uwag na abstynencj seksualn jako zachowanie opcjonalne, ale take przedstawiane s zasady antykoncepcji i bezpiecznego seksu. Programy te czsto okrelane s jako oglna edukacja seksualna w odrnieniu od programw typu tylko abstynencja seksualna (typ 2.). Programy zawierajce elementy programw typu 2., ale przedstawiajce je w szerszej perspektywie w odniesieniu do wzrostu i rozwoju osobniczego oraz seksualnego. Tego typu programy okrelane s w tym opracowaniu jako holistyczna edukacja seksualna (typ 3.).
Midzynarodowa literatura dotyczca edukacji seksualnej w zasadzie publikowana jest w jzyku angielskim. Trzeba jednak zaznaczy, i wikszo dokumentw dotyczcych edukacji seksualnej w Europie, takich jak wytyczne, podrczniki, materiay pomocnicze, a nawet raporty ewaluacyjne dotyczce edukacji seksualnej, pisana jest w jzykach poszczeglnych krajw europejskich. W zwizku z tym zazwyczaj nie s one dostpne dla czytelnikw z innych krajw, co powoduje powstanie faszywego wyobraenia o tym, i programy pisane w jzyku angielskim, w wikszoci opracowane w USA, s jedynymi, ktre istniej. W tym miejscu naley podkreli, e program typu 3. opiera si na lozoi rnej od tej charakterystycznej dla modeli typu 1. i 2. Te ostatnie programy s bardziej zorientowane na wymierne rezultaty. Istotne pytania dotyczce oceny programw typu 1. i 2. obejmuj nastpujce kwestie: Czy stosowane programy opniaj wiek, w ktrym dochodzi do pierwszego kontaktu pciowego?, Czy powoduj zmniejszenie liczby partnerw seksualnych?, a nawet Czy powoduj zmniejszenie czstoci kontaktw seksualnych?. W Europie edukacja seksualna jest przede wszystkim ukierunkowana na rozwj indywidualny, podczas gdy w USA gwnie na rozwizywanie problemw bd zapobieganie im. Istnieje szereg historycznych, spoecznych oraz kulturowych przyczyn wpywajcych na te fundamentalne rnice. Mimo i nie bd one omawiane w tym kontekcie, jednak naley zaznaczy, e istniej. W Europie Zachodniej seksualno pojawiajca si i rozwijajca w okresie modzieczym nie jest traktowana przede wszystkim jako problem i zagroenie, ale jako istotne rdo rozwoju osobistego czowieka.
2.
3.
Programy 1. typu w ostatnim dziesicioleciu byy silnie propagowane i popierane przez administracj republikaskich stanw USA oraz w pewnym stopniu wpyny na programy nauczania w innych regionach wiata, zwaszcza w niektrych krajach rozwijajcych si i w Europie Wschodniej. Programy typu 2. powstay jako odpowied na model tylko abstynencja seksualna. Obszerne badania porwnawcze dotyczce wynikw programw 1. i 2. typu przeprowadzone w USA wykazay, i model tylko abstynencja seksualna nie wywiera korzystnego wpywu na zachowania seksualne bd te na ryzyko wystpienia ciy u nastolatek, podczas gdy model typu oglna edukacja seksualna wywiera taki wpyw11. Granica pomidzy programami 2. i 3. typu nie jest wyrana i przede wszystkim zaley od zastosowanej denicji. Niestety, w USA prowadzone s prawie wycznie programy typu 1. i 2., natomiast w krajach Europy Zachodniej dominuj programy przede wszystkim typu 3.
1.6. Rwnolege inicjatywy midzynarodowe w podejciu do edukacji seksualnej

Dokument ten rekomendujcy europejskie standardy edukacji seksualnej uzupenia inne inicjatywy zarwno europejskie, jak i oglnowiatowe promujce edukacj seksualn na dobrym poziomie. W 2001 roku opublikowano dokument zatytuowany Europejska Regionalna Strategia WHO na rzecz Zdrowia Seksualnego i Prokreacyjnego (WHO European Regional Strategy on Sexual and Reproductive Health)12. Przedstawiona w nim 10-letnia strategia nakania kraje
10 Porwnaj UNESCO et al. (2009a), s. 13, ff. 11 Porwnaj Kohler et al. (2008).
12 Porwnaj WHO Regional Ofce for Europe (1999/2001).
15
Cz I: Wstp
czonkowskie Unii Europejskiej do informowania i szkolenia osb w modym wieku o wszystkich aspektach seksualnoci i prokreacji oraz do pomocy im w rozwoju umiejtnoci yciowych koniecznych do radzenia sobie z seksualnoci w satysfakcjonujcy i odpowiedzialny sposb. Rwnoczenie w dokumencie proponuje si opracowanie norm legislacyjnych i regulacyjnych majcych na celu ocen istniejcych praw i wytycznych, aby upewni si, czy zapewniaj one sprawiedliwy, rwny dostp do prozdrowotnej edukacji seksualnej. W listopadzie 2006 roku Federalne Biuro ds. Edukacji Zdrowotnej w Kolonii (BZgA) oraz Biuro Regionalne wiatowej Organizacji Zdrowia dla Europy (WHO Regional Ofce for Europe) zorganizoway w Kolonii europejsk konferencj zatytuowan Edukacja seksualna modziey w wielokulturowej Europie (Youth Sex Education in a Multicultural Europe). Konferencja ta umoliwia ponad 100 ekspertom z 26 krajw przedstawienie i przedyskutowanie narodowych strategii dotyczcych edukacji seksualnej oraz zaprezentowania udanych inicjatyw powstajcych w poszczeglnych krajach. W czasie jej trwania zachcano do tworzenia sieci wsppracy w zakresie edukacji seksualnej w regionie europejskim. Podczas organizacji konferencji przygotowano zbir danych zatytuowany Dokumenty krajowe dotyczce edukacji seksualnej modziey w Europie (Country Papers on Youth Sex Education in Europe)13 stanowicy pierwsz prb zgromadzenia i zintegrowania dowiadcze w dziedzinie edukacji seksualnej z 16 krajw europejskich. Obecne opracowanie dotyczce standardw oznacza kolejny krok w rozwoju edukacji seksualnej w Europie. Prawie rwnoczenie z konferencj w Kolonii dostpne stay si pierwsze wyniki projektu SAFE (Sexual Awarness for Europe wiadomo seksualna w Europie). Projekt ten rozpocz si w 2005 roku z inicjatywy europejskiej sieci Midzynarodowej Federacji Planowanego Rodzicielstwa (International Planned Parenthood Federation IPPF) i 26 stowarzysze czonkowskich, oraz we wsppracy z Uniwersytetem w Lund w Szwecji i Biurem Regionalnym WHO dla Europy. Finansowo projekt by wspierany przez Biuro Generalne Komisji Europejskiej ds. Zdrowia i Ochrony konsumentw (European Commission Directorate General for Health and Consumer Protection). Partnerstwo to miao na celu promocj zdrowia seksualnego i prokreacyjnego oraz praw modych osb w Europie. Ten obszerny i innowacyjny projekt zakoczy si stworzeniem trzech gwnych raportw14, a jednym z nich jest Poradnik dotyczcy prowadzenia polityki i praktycznego wdraania edukacji seksualnej w Europie (Reference Guide to Policies and
Practices in Sexuality Education in Europe), z ktrego w duej mierze korzystano we wstpie do tego dokumentu. Jednym z zalece podanych w powyszym poradniku jest zagwarantowanie, e kompleksowa edukacja seksualna staa si obowizkowa zarwno w szkoach podstawowych, jak i rednich, przy jednoczesnym szczegowym okreleniu minimalnych standardw oraz celw nauczania15. Niniejsze standardy dotyczce edukacji seksualnej, chocia zaprojektowane zostay niezalenie, uzupeniaj wyniki projektu SAFE. W 2009 roku UNESCO (cznie z innymi organizacjami Narodw Zjednoczonych) opublikowao dwutomowe opracowanie zatytuowane Wytyczne do prowadzenia edukacji seksualnej (Technical Guidance on Sexuality Education)16. Opracowanie to stanowi wymian informacji, dowiadcze i pogldw autorw opublikowanych wytycznych, ale jedynie w odniesieniu do drugiej fazy prac przy opracowaniu obecnych standardw. Zagadnienia zawarte w tych dwch dokumentach czciowo si pokrywaj, jednak w dokumencie opublikowanym przez UNESCO przedstawiono globalne zalecenia, podczas gdy w standardach WHO zalecenia s charakterystyczne dla poszczeglnych regionw. W 2009 roku Rada Ludnociowa (Population Council) opublikowaa podrcznik dotyczcy edukacji seksualnej zatytuowany To wszystko stanowi jeden program nauczania. Wytyczne i zakres dziaa dla skonsolidowanego podejcia do edukacji w zakresie seksualnoci, pci, HIV i praw czowieka (It is All One Curriculum. Guidelines and Activities for a Unied Approach to Sexuality, Gender, HIV, and Human Right Education). Wytyczne te zostay opracowane przez grup robocz, w skad ktrej wchodzio szereg organizacji pozarzdowych, cznie z IPPF17. Przedstawione powyej zestawienie pokazuje, e w ostatnim dziesicioleciu pojawio si wiele inicjatyw dotyczcych edukacji seksualnej. Niniejsza publikacja ma na celu uzupenienie swoistej luki dotyczcej Europy, wykorzystujc rwnoczenie wczeniejsze i analogiczne publikacje.
13 BZgA/WHO Regional Ofce for Europe (2006). 14 Porwnaj IPPF (2006a, 2007, Lazarus i Liljestrand 2007).
15 PPF (2007), s. 18. 16 UNESCO (2009a, 2009b). 17 Porwnaj Population Council (2009).
16
Cz I: Wstp
2. Seksualno, zdrowie seksualne i edukacja seksualna denicje i pojcia (koncepcje)

Pojcia dotyczce pci, seksualnoci, zdrowia seksualnego i praw seksualnych oraz bezporednio zwizane z nimi koncepcje w pewnym stopniu s rnie interpretowane w poszczeglnych krajach lub kulturach18. W przypadku przetumaczenia ich na inne jzyki mog ponownie by rozumiane w rny sposb. Dlatego te konieczne s pewne wyjanienia, w jaki sposb te pojcia s interpretowane w tym opracowaniu. W 2002 roku wiatowa Organizacja Zdrowia zwoaa specjalistyczn narad konsultantw bdc cz bardziej wszechstronnej inicjatywy. Celem tego spotkania byo zdeniowanie niektrych poj, poniewa nie istniay oglnie przyjte midzynarodowe denicje19. Efektem tego spotkania byo stworzenie roboczych denicji poj, takich jak pe, seksualno, zdrowie seksualne i prawa seksualne. Wprawdzie do tej pory denicje te nie stay si ocjalnymi denicjami WHO, ale s one dostpne na stronie internetowej WHO i s coraz czciej stosowane. W tym dokumencie s one rwnie stosowane jako denicje robocze. Pe (sex) odnosi si do biologicznej charakterystyki deniujcej ludzi, jako kobiety bd mczyzn, pamita jednak naley, i w jzyku codziennym (angielskim, ale i polskim) wyraz ten czsto oznacza rwnie aktywno seksualn. Seksualno jest to niezwykle szerokie pojcie; seksualno jest deniowana zgodnie z robocz denicj WHO w sposb nastpujcy: Ludzka seksualno stanowi naturaln cz rozwoju czowieka na kadym etapie ycia i obejmuje zyczne, psychologiczne i spoeczne czynniki []20. Bardziej wszechstronna denicja sugerowana przed WHO brzmi nastpujco: Seksualno stanowi kluczowy aspekt istnienia czowieka w trakcie jego ycia i dotyczy pci, tosamoci i rl pciowych, orientacji seksualnej, erotyzmu, przyjemnoci, intymnoci oraz prokreacji. Seksualno jest odczuwana i wyraana w mylach, fantazjach, pragnieniach, wierzeniach, postawach, wartociach, zachowaniach, praktykach, rolach i zwizkach. Podczas gdy seksualno moe obejmowa wszystkie te aspekty,
18 Patrz take rozdz. 1. 19 WHO (2006). 20 WHO Regional Ofce for Europe (1999/2001), s. 13.
nie wszystkie one s dowiadczane bd wyraane. Na seksualno wpywaj interakcje pomidzy czynnikami biologicznymi, psychologicznymi, spoecznymi, ekonomicznymi, politycznymi, etycznymi, prawnymi, historycznymi religijnymi i duchowymi21. Z wielu powodw denicja ta jest niezwykle przydatna. Podkrela ona, i seksualno jest kluczowym aspektem istnienia czowieka; nie jest ona ograniczona do okrelonych grup wiekowych, jest cile zwizana z pci, obejmuje rne orientacje seksualne i jest znacznie szerszym pojciem ni prokreacja. Na jej podstawie jasne staje si, e seksualno obejmuje znacznie wicej ni elementy zachowa i moe znacznie rni si w zalenoci od wpywajcych na ni rnorodnych czynnikw. Denicja ta porednio wskazuje, e edukacja seksualna powinna by interpretowana jako wychowanie obejmujce znacznie szersze, bardziej rnorodne obszary ni wychowanie dotyczce zachowa seksualnych, z ktrymi czasami niestety jest mylona. Zdrowie seksualne w 1972 roku na specjalistycznym spotkaniu22 wiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) pocztkowo zostao zdeniowane w nastpujcy sposb: Zdrowie seksualne stanowi poczenie somatycznych, emocjonalnych, intelektualnych i spoecznych aspektw ycia seksualnego w sposb, ktry znacznie wzbogaca i podkrela osobowo, metody komunikowania si oraz mio. Wprawdzie denicja ta jest raczej przestarzaa, lecz nadal czsto jest stosowana. W czasie spotkania ekspertw zorganizowanego przez WHO w 2002 roku uzgodniono now denicj zdrowia seksualnego, ktra brzmi nastpujco: Zdrowie seksualne jest dobrostanem zycznym, emocjonalnym i spoecznym w odniesieniu do seksualnoci; nie jest jedynie brakiem choroby, zaburze funkcji bd uomnoci. Zdrowie seksualne wymaga pozytywnego i penego szacunku podejcia do seksualnoci oraz zwizkw seksualnych, jak rwnie do moliwoci posiadania dajcych przyjemno i bezpiecznych dowiadcze seksualnych, powinno by wolne od przymusu, dyskryminacji i przemocy. Aby osign i utrzyma
21 WHO (2006), s. 10. 22 WHO (1975).
17
Cz I: Wstp
zdrowie seksualne, prawa seksualne powinny by respektowane, chronione i speniane23. Zaproponowana denicja nie tylko podkrela konieczno pozytywnego podejcia do istotnego aspektu, jakim jest przyjemno, ale take to, e zdrowie seksualne obejmuje nie tylko zyczne, lecz rwnie emocjonalne, psychiczne oraz spoeczne aspekty. Rwnoczenie ostrzega uytkownika przed potencjalnie negatywnymi czynnikami i po raz pierwszy wspomina o prawach seksualnych, a zatem wymienia dwie istotne kwestie pominite w denicji z 1972 roku. Rwnoczenie jednak nie koncentruje si na potencjalnie negatywnych aspektach, tak jak to si czsto dzieje w literaturze przedmiotu dotyczcej np. HIV lub AIDS. Krtko mwic, jest to wywaona denicja. Zdrowie seksualne stanowi jeden z piciu kluczowych aspektw strategii opracowanej przez WHO dotyczcej zdrowia reprodukcyjnego zaakceptowanej przez wiatowe Zgromadzenie Zdrowia (World Health Assembly) w 2004 roku24. Naley podkreli, i WHO od wczesnych lat 50. XX wieku deniuje zdrowie i podchodzi do niego w bardzo szeroki i pozytywny sposb, traktujc je jako ludzki potencja, a nie tylko brak choroby, obejmujc nie tylko czynniki zyczne, ale take emocjonalne, psychiczne, spoeczne i inne. Z tego te powodu uwaa si, i denicje opracowane przez WHO s akceptowalne i stanowi uyteczny punkt wyjcia do dyskusji na temat edukacji seksualnej. Tak wic w tym dokumencie stosowany jest termin zdrowie seksualne, ale w znaczeniu zawierajcym pojcie dobrostan seksualny. Na zdrowie seksualne wpyw maj nie tylko czynniki personalne, ale take spoeczne i kulturowe. Prawa seksualne obejmuj przede wszystkim prawo do informacji i edukacji. Jak zaznaczono wczeniej, na spotkaniu zorganizowanym przez WHO w 2002 roku przygotowano szkic denicji dotyczcej praw seksualnych brzmicy nastpujco: Prawa seksualne obejmuj prawa czowieka uznane w prawie krajowym, midzynarodowych dokumentach dotyczcych praw czowieka oraz w innych dokumentach dotyczcych konsensusw w tym zakresie. Obejmuj one prawa wszystkich osb, wolnych od przymusu, dyskryminacji i przemocy do: dostpu do najlepszych istniejcych standardw zdrowia seksualnego, cznie z dostpem do opieki zdrowotnej dotyczcej zdrowia seksualnego i prokreacji;
szukania, otrzymywania i rozpowszechniania informacji zwizanych z seksualnoci; edukacji seksualnej; respektowania integralnoci cielesnej; wyboru partnera; decydowania o tym, czy by aktywnym seksualnie, czy nie; zwizkw seksualnych opartych na oboplnej zgodzie; maestw zawartych za obopln zgod; decydowania o tym, czy chce si posiada dzieci, czy nie, a jeli tak, to kiedy; oraz do prowadzenia satysfakcjonujcego, bezpiecznego i sprawiajcego przyjemno ycia seksualnego. Odpowiedzialne korzystanie z praw czowieka wymaga, aby wszystkie osoby respektoway prawa innych25. Wprawdzie jest to jedynie szkic denicji, jednak w tym dokumencie stanowi punkt wyjcia. Uwaamy bowiem, e elementy zawarte w niej maj szerokie poparcie w Europie. Ponadto naley podkreli, e w tej denicji wyranie zawarte jest prawo do informacji i edukacji. Naley jednak zaznaczy, i konieczna jest ostrono. Bezspornie cz wymienionych tutaj praw odnosi si do osb dorosych. To oznacza, i nie wszystkie z wymienionych praw automatycznie dotycz dzieci i osb w wieku modzieczym. Na przykad jasne jest, e kwestia dotyczca maestwa konsensualnego bd prawa do decydowania o macierzystwie nie dotyczy dzieci lub osb w wieku modzieczym. Prawo dzieci do informacji rwnie zostao uznane przez Konwencj ONZ o Prawach Dziecka (United Nation Convention on the Rights of the Child), opracowan w 1989 roku i od tego czasu ratykowan przez wikszo pastw. W konwencji tej jasno stwierdza si, e istnieje prawo do wolnoci wyraania si i prawo do poszukiwania, otrzymywania i upowszechniania wszelkiego typu informacji i idei (Artyku 13); Artyku 19 dotyczy obowizku pastw do zapewnienia dzieciom wiedzy umoliwiajcej ochron, midzy innymi przed wykorzystaniem seksualnym26.
23 WHO (2006), s. 10. 24 WHO (2004), s. 21.
25 WHO (2006), s. 10. 26 United Nations (1989).
18
Cz I: Wstp
Krtka dygresja na temat: prawa do prywatnoci obywatelskiej (intimate citizenship)

W tym kontekcie warto zapozna czytelnika z pojciem prywatnoci obywatelskiej, ktre dotyczy praw seksualnych z punktu widzenia nauk spoecznych. Osoby zajmujce si naukami spoecznymi i badaniami dotyczcymi seksualnoci zgaszaj obecnie potrzeb uzgodnie dotyczcych prawomocnej moralnoci seksualnej. Istot dotyczc tej moralnoci jest fakt, i uzgodnienia powinny by prowadzone w duchu wzajemnego przyzwolenia przez dojrzaych uczestnikw, ktrych status jest jednakowy, ktrzy maj takie same prawa i wadz. Istotnym warunkiem wstpnym jest, aby uczestnicy dyskusji uzgodnili wsplne rozumienie pojcia przyzwolenia i aby byli wiadomi konsekwencji swojego dziaania, zwaszcza w kontekcie zachowa w zwizkach i zachowa seksualnych. Zakadajc, i ten warunek wstpny bdzie speniony, mona przystpi do posuenia si pojciem prawa do intymnoci obywatelskiej. Jest to koncepcja socjologiczna opisujca realizacj praw obywatelskich w spoeczestwie obywatelskim. Jest ona oparta na zasadach dotyczcych uzgodnie moralnych. Oprcz seksualnoci dotyczy ona preferencji seksualnych, orientacji seksualnej, rozrnienia mskoci i kobiecoci, rnorodnych zwizkw oraz rnych sytuacji, w ktrych rodzice i dzieci mieszkaj wsplnie. Tak wic termin intymno nakada si w znaczny sposb na szeroko rozumiane pojcie seksualnoci przedstawione w tym dokumencie. Prawo do intymnoci obywatelskiej dotyczy przede wszystkim rwnego statusu spoecznego i ekonomicznego jednostek, ktre zachowuj autonomi w yciu, rwnoczenie respektujc granice stworzone przez innych27. Wymagania, jakie niesie ze sob prawo do intymnoci w stosunku do jednostki, znajduj odzwierciedlenie na poziomie spoecznym w prawach czowieka i prawach seksualnych. Moliwo korzystania z tych praw oznacza szacunek i stae uwiadamianie sobie rwnouprawnienia pci oraz seksualnej autonomii poszczeglnych jednostek, wolno od przymusu i od wykorzystywania. Te uprawnienia utwierdzaj jednostk w swoich prawach do autonomii, szczeglnie w kontekcie rodziny lub spoeczestwa. Uzmysowienie sobie i branie pod uwag praw seksualnych ma kluczowe znaczenie, jeli chcemy da egzekwowania tych praw i chronienia ich take w odniesieniu do innych osb28. Dlatego te zadaniem centralnej polityki edukacyjnej zwizanej z prawami seksualnymi jest podkrelenie znaczenia uczenia i promowania wychowania seksualnego w rodzinie, szkole i placwkach owiatowych, znaczenia konkretnych moliwoci i umiejtnoci uczenia si i wiczenia mylenia krytycznego. To umoliwi dzieciom i osobom w wieku modzieczym a zatem osobom w przyszoci dorosym sprosta wyzwaniom autonomii i ugody w uzgodnieniach ustalanych z partnerami. Osoby te musz take by w stanie wyraa swoje uczucia, myli i dziaania sowami oraz zastanawia si nad nimi. Holistyczna i dostosowana do wieku edukacja seksualna jest w szczeglny sposb dobrana do procesu nauczania i przekazywania odpowiednich treci, np. w celu nabywania niezbdnych umiejtnoci.
27 Plummer (2001), Schmidt (2004), Weeks (1998). 28 WHO (2006) i IPPF (2008), s. 10-11.
Ostatnio Midzynarodowa Federacja Planowanego Rodzicielstwa (International Planned Parenthood Federation IPPF), wiodca midzynarodowa pozarzdowa organizacja zajmujca si zdrowiem seksualnym i reprodukcyjnym, przyja Deklaracj Praw Seksualnych (Declaration on Sexual Right)29. Deklaracja, ktra w wikszoci oparta jest na akceptowanych na arenie midzynarodowej prawach czowieka, ma podobn struktur do
wczeniej szeroko zaakceptowanej Karty Praw Seksualnych i Reprodukcyjnych IPPF (IPPF Charter on Sexual and Reproductiwe Rights)30. Deklaracja ta obejmuje take prawo do edukacji i informacji31. wiatowe Stowarzyszenie na rzecz Zdrowia Seksualnego (World Association for Sexual Health) w 2008 roku
29 IPPF (2008).
30 IPPF (1996). 31 IPPF (2008).
19
Cz I: Wstp
opublikowao deklaracj dotyczc zdrowia seksualnego. W dokumencie tym rwnie stwierdzono, e prawa seksualne s wane dla umoliwienia osignicia zdrowia seksualnego przez wszystkich32. W oparciu o ocen wspomnianych powyej denicji i innych poj oraz holistyczne i pozytywne podejcie tworzcym podstaw dla tych standardw edukacja seksualna w tym dokumencie deniowana jest w sposb nastpujcy: Edukacja seksualna oznacza nauk o kognitywnych (poznawczych), emocjonalnych, spoecznych, interaktywnych i zycznych aspektach seksualnoci. Edukacja seksualna rozpoczyna si we wczesnym dziecistwie i prowadzona jest dalej w okresie modzieczym oraz w okresie dorosoci. W przypadku dzieci i modziey jej celem jest wspieranie i ochrona rozwoju seksualnego. Edukacja seksualna stopniowo wyposaa dzieci i mode osoby oraz daje im moliwo zdobycia informacji, umiejtnoci i pozytywnych wartoci, umoliwiajc im zrozumienie i cieszenie si wasn seksualnoci,
tworzenie bezpiecznych i spenionych zwizkw, a take podjcie odpowiedzialnoci za zdrowie seksualne i dobre samopoczucie zarwno wasne, jak rwnie innych osb. Odpowiednia edukacja seksualna umoliwia im dokonywanie wyborw poprawiajcych jako ich ycia i przyczyniajcych si do stworzenia wraliwego i sprawiedliwego spoeczestwa. Wszystkie dzieci i modzie maj prawo do dostosowanej do wieku edukacji seksualnej. Zgodnie z t denicj podstawowym celem edukacji seksualnej jest skupienie si na seksualnoci jako pozytywnym ludzkim potencjale i rdle satysfakcji i przyjemnoci. Jasno uznawana potrzeba zdobycia wiedzy i umiejtnoci niezbdnych do zapobiegania chorobom staje si celem drugorzdnym w stosunku do tego oglnie pozytywnego podejcia. Co wicej, edukacja seksualna powinna opiera si na zaakceptowanych na arenie midzynarodowej prawach czowieka, a w szczeglnoci prawie do wiedzy, ktre poprzedza zapobieganie chorobom.
32 World Association for Sexual Health (2008).
Uzupeniajce denicje dotyczce edukacji seksualnej opracowane przez UNESCO i IPPF

Wszechstronna edukacja seksualna ma na celu wyposaenie modych osb w wiedz, umiejtnoci, postawy i wartoci niezbdne im do okrelenia wasnej seksualnoci i cieszenia si ni zarwno pod wzgldem zarwno zycznym, jak i emocjonalnym, indywidualnie i w zwizkach. Edukacja seksualna rozpatruje seksualno w sposb holistyczny, w kontekcie emocjonalnego i spoecznego rozwoju. Rwnoczenie uznaje si, i samo dostarczanie informacji nie jest wystarczajce. Osobom w wieku modzieczym naley umoliwi nabycie zasadniczych umiejtnoci yciowych i rozwj pozytywnych postaw oraz wartoci33. W opracowanych niedawno przez UNESCO i inne organizacje Narodw Zjednoczonych Midzynarodowych Wytycznych w Zakresie Edukacji Seksualnej (International Technical Guidance on Sexuality Education) wychowanie seksualne zostao zdeniowane w nastpujcy sposb: Edukacja seksualna deniowana jest jako dostosowany do wieku i kultury sposb nauczania o pci i zwizkach, dostarczajcy dokadnych, realistycznych, nieosdzajcych informacji. Edukacja seksualna zapewnia moliwo badania wasnych wartoci i postaw, umoliwia zdobycie umiejtnoci podejmowania decyzji, komunikowania si i zmniejszenia ryzyka w odniesieniu do wielu aspektw seksualnoci34.
33 IPPF (2006b), s. 6. 34 UNESCO (2009b), s. 2.
20
Cz I: Wstp
3. Racjonalne uzasadnienie potrzeby prowadzenia edukacji seksualnej

3.1. Zasadnicze rozwaania dotyczce edukacji seksualnej
Seksualno stanowi kluczow cz bycia czowiekiem
Wszystkie osoby rodz si jako istoty seksualne i rozwijaj swj potencja seksualny w ten czy w inny sposb. Edukacja seksualna pomaga w przygotowaniu modych ludzi do ycia, a zwaszcza do zbudowania i utrzymania satysfakcjonujcych zwizkw, a take przyczynia si do rozwoju osobowoci i samookrelenia. Zdrowie seksualne na Milenium (Sexual Health for the Millennium)39 organizacja ta przedstawia koncepcj, e potrzeby dotyczce zdrowia seksualnego powinny by promowane jako nieodzowna strategia pozwalajca na osignicie Milenijnych Celw Rozwoju (Millennium Development Goals MDG). W tym kontekcie przedstawiono 8 celw, z ktrych czwarty okrela uniwersalny, oglnowiatowy dostp do wszechstronnej edukacji seksualnej i informacji. Zdrowie seksualne moe zosta osignite jedynie w sytuacji, kiedy wszyscy ludzie, cznie z osobami w wieku modzieczym, bd mie dostp do uniwersalnej edukacji seksualnej, informacji dotyczcych zdrowia seksualnego oraz usug zdrowotnych przez cay okres ich ycia40. Jak wykazay wyniki bada naukowych, obawy przed faktem, e edukacja seksualna moe prowadzi do wczeniejszego rozpoczcia aktywnoci seksualnej bd aktywnoci nasilonej osb w wieku modzieczym, nie s uzasadnione41.
Ludzie maj prawo do informacji

W Konwencji ONZ o Prawach Dziecka (United Nations Convention on the Rights of the Child)35 w sposb wyrany podkrelono prawo dzieci do informacji, w tym obowizek cicy na pastwie majcy na celu wydanie odpowiednich aktw prawnych dotyczcych edukacji seksualnej. Prawa seksualne jako prawa czowieka zwizane z seksualnoci oferuj innego rodzaju ramy obejmujce prawo kadego do edukacji seksualnej. W artykule 8 deklaracji IPPF napisano, co nastpuje: Prawo do edukacji i informacji: Nikt nie moe by dyskryminowany w dostpie do edukacji i informacji, a take do pojmowanej w sposb wszechstronny edukacji seksualnej oraz do informacji niezbdnych i uytecznych umoliwiajcych stanie si penoprawnym obywatelem, a take zapewniajcych rwno w yciu prywatnym, spoecznym i politycznym36. Prawa czowieka s wiodc zasad WHO w odniesieniu do strategii zdrowotnej dotyczcej zdrowia reprodukcyjnego, co ma przyspieszy osignicie midzynarodowych celw37, w przypadku ktrych promocja zdrowia seksualnego stanowi jeden z piciu kluczowych aspektw. wiatowe Stowarzyszenie na rzecz Zdrowia Seksualnego (World Association for Sexual Health) w rwnej mierze bierze pod uwag prawa seksualne jako integraln skadow podstawowych praw czowieka i dlatego traktuje je jako prawo niezbywalne i uniwersalne38. W publikacji, ktra ukazaa si w ostatnim czasie, zatytuowanej
Nieformalna edukacja seksualna jest czsto niewystarczajca w nowoczesnym spoeczestwie

Jak stwierdzono wczeniej w tym dokumencie, rodzice, inni czonkowie rodziny oraz inne nieformalne rda s istotne w nauce dotyczcej zwizkw midzyludzkich oraz seksualnoci, zwaszcza w przypadku osb modszych. Naley jednak zaznaczy, i w nowoczesnym spoeczestwie tego typu edukacja seksualna jest czsto niewystarczajca, poniewa rodzice lub rodzina oraz inne nieformalne rda czsto nie maj dostatecznej wiedzy, zwaszcza kiedy konieczne jest przekazanie informacji zoonych lub fachowych (takich jak informacje dotyczce antykoncepcji bd chorb przenoszonych drog pciow). Ponadto modzi ludzie, kiedy osign dojrzao pciow, czsto wol uczy si od innych, a nie od rodzicw, poniewa uwaaj, e s z nimi w zbyt bliskim kontakcie.
Modzie jest naraona na informacje pochodzce z wielu nowych rde

Nowoczesne media, przede wszystkim telefony komrkowe i Internet, w krtkim czasie stay si niezwykle istotnymi rdami informacji. Jednak szereg tego typu informacji, zwaszcza te dotyczce seksualnoci, jest
39 Porwnaj World Association for Sexual Health (2008), s. 2. 40 World Association for Sexual Health (2008), s. 4-5. 41 Opracowanie wynikw bada zawartych w materiaach UNESCO (2009a) (Vol. 1, s. 13-17) jasno wskazuje, e zgodnie z wikszoci bada dotyczcych edukacji seksualnej przyczynia si ona do opnienia inicjacji seksualnej, zmniejszenia czstoci kontaktw seksualnych i liczby partnerw seksualnych, a take poprawy zachowa prewencyjnych.
35 36 37 38
United Nations (1989). IPPF (2008), patrz take rozdz. 2. WHO (2004), s. 21. World Association for Sexual Health (1999).
21
Cz I: Wstp
nieprawdziwych, niewywaonych, nierealistycznych i czsto poniajcych, zwaszcza w stosunku do kobiet (pornograa zamieszczana w Internecie). Dlatego te biorc pod uwag racjonalnie uzasadnion potrzeb edukacji seksualnej, konieczne jest przeciwdziaanie i korygowanie bdnych informacji i wyobrae przekazywanych przez media.
Konieczno promocji zdrowia seksualnego

W caej historii ludzkoci, seksualno bya postrzegana take jako zagroenie dla ludzkiego zdrowia: nieuleczalne choroby przenoszone drog pciow i nieplanowane cie stanowiy prawie zawsze powane ryzyko zwizane ze stosunkami seksualnymi. W XXI wieku tym, jak rwnie innym czynnikom ryzyka, mona zapobiega nie tylko dziki dostpnej wiedzy, ale take dlatego, i seksualno staa si w mniejszym stopniu tematem tabu i w zwizku z tym mona o niej dyskutowa, majc na uwadze prolaktyk. W tym kontekcie edukacja seksualna spenia niezwykle potrzebn rol w promocji zdrowia seksualnego. Obecnie zdrowie seksualne i reprodukcyjne s niezwykle cenione na poziomie globalnym. Trzy z omiu zaakceptowanych na arenie midzynarodowej Milenijnych Celw Rozwoju (MCR 3 dotyczcy rwnouprawnienia pci, MCR 5 dotyczcy zdrowia matek oraz MDG 6 dotyczcy zapobieganiu midzy innymi HIV/AIDS) s bezporednio zwizane ze zdrowiem seksualnym i reprodukcyjnym. Edukacja seksualna moe w istotny sposb przyczyni si do osignicia wiatowych celw rozwoju.
z rozwojem. Etapy rozwoju seksualnego zostay przedstawione w szczegowy sposb w celu wyjanienia uprzednio wspomnianej koniecznoci wczesnego rozpoczcia edukacji seksualnej i wykazania, e konkretne treci/informacje, umiejtnoci i postawy s przekazywane w powizaniu z rozwojem dziecka. W optymalnej sytuacji poszczeglne zagadnienia s wprowadzane, zanim dziecko osignie odpowiedni etap rozwoju, tak aby przygotowa je do zmian, ktre niebawem maj nastpi (na przykad dziewczynki powinny wiedzie o miesiczkowaniu zanim wystpi pierwsza miesiczka). W przypadku kiedy mwi si o zachowaniach seksualnych dzieci i modych osb, istotne jest, aby mie na uwadze, e seksualno jest rna u dzieci i osb dorosych oraz e doroli nie powinni ocenia zachowa dzieci i modziey z wasnej perspektywy. Osoby dorose przypisuj seksualne znaczenie zachowaniom na podstawie swoich dorosych dowiadcze i czasami trudno jest im zobaczy rzeczywisto oczami dziecka. A zatem konieczne jest przystosowanie ich perspektywy widzenia. Ludzie maj do spenienia istotn i aktywn rol w trakcie wasnego rozwoju na rnych etapach ycia. Poczenie seksualnoci z innymi aspektami wasnej osobowoci, takimi jak rozwj poczucia wasnej wartoci, zdolnoci do ycia w zwizkach, stanowi istotne zadanie dla modych osb. Na wszystkie zmiany w rozwoju seksualnym maj wpyw take czynniki biologiczne, psychologiczne i spoeczne. Na podstawie wasnych dowiadcze ludzie rozwijaj w sobie wyobraenie, jaki rodzaj zachowa seksualnych kiedy i z kim jest waciwy, jakich nastpstw i reakcji naley oczekiwa i w jaki sposb bd si oni z tym czuli. Rozwj zachowa seksualnych, uczu i wiadomoci rozpoczyna si w onie matki i jest kontynuowany przez cay okres ycia czowieka. Zwiastuny percepcji seksualnej w pniejszym okresie, takie jak rado z kontaktw zycznych, istniej ju od momentu narodzin. Rozwj seksualny i osobowociowy ludzi charakteryzuj cztery kluczowe obszary (pola dowiadcze), ktrych dowiadczamy w bardzo wczesnym okresie ycia i ktre dotycz wasnych potrzeb dziecka, ciaa, zwizkw i seksualnoci. Czy dziecko mogo rozwin w sobie podstawowe poczucie zaufania, e jego potrzeby i pragnienia spotkaj si z odpowiednim odzewem przy rwnoczesnym zachowaniu zycznej bliskoci i bezpieczestwa? Czy jego uczucia zostan uznane i zaakceptowane? Jak nauk czerpao dziecko ze zwizku z rodzicami i rodzestwem? Jakie dowiadczenia zdobyo? Czy nauczyo si dobrze czu we wasnym ciele, kocha je i o nie dba? Czy dziecko byo akceptowane jako dziewczynka czy chopiec? Te wszystkie dowiadczenia
3.2. Psychoseksualny rozwj dzieci

W rozdziale tym dowiedziono koniecznoci wczesnego rozpoczcia wychowania seksualnego, jak rwnie wyjaniono, dlaczego poszczeglne zagadnienia powinny by omawiane w danym okresie ycia dziecka. Dwie renomowane organizacje zajmujce si edukacj seksualn, SENSOA w Belgii i Rutgers Nisso Group w Holandii, udostpniy istniejce opracowania, ktre zostay skrcone i w niewielkim stopniu dostosowane42. Literatur przedmiotu, o ktr w wikszoci opiera si ten rozdzia, mona znale w czci B Bibliograi. Psychologia, a zwaszcza psychologia rozwojowa, wykazaa, i dzieci rodz si jako osoby seksualne, a ich seksualno rozwija si etapowo, co jest zwizane z oglnym rozwojem dziecka i z zadaniami zwizanymi
42 Porwnaj Rutgers Nisso Group (2008) i Frans E. i Franck T. (2010).
22
Cz I: Wstp
nie s dowiadczeniami seksualnymi w wskim znaczeniu, ale stanowi kluczowe zagadnienia dla rozwoju charakteru i seksualnoci ludzi. Zachowania seksualne dzieci i modziey zazwyczaj wystpuj na poziomie indywidualnym bd pomidzy rwienikami. Maj charakter zabawy lub przekomarzania si, s sposobem odkrywania samych siebie i innych. W ten sposb dzieci i modzie dowiaduj si, co lubi, a czego nie lubi, w jaki sposb naley radzi sobie z intymnoci i jakie s zasady zachowania w sytuacjach intymnych. W ten sam sposb tworz si ich normy i wartoci dotyczce sfery seksualnoci. Wszystkie rodzaje wartoci i normy zachowa (swoiste dla pci) przekazywane s osobom modym przez media, rodzicw i inne osoby. Na kadym etapie ycia seksualno przyjmuje inne formy ekspresji i nabiera innego znaczenia. Rozwj skutecznych umiejtnoci komunikowania si ma zasadnicze znaczenie dla zdrowia seksualnego i osobiste dowiadczenia yciowe danej osoby maj duy wpyw na ten rozwj. Wyksztacenie, pochodzenie, komunikowanie si z rwienikami, edukacja seksualna, autoerotyzm i pierwsze dowiadczenia seksualne, wszystko to determinuje postrzeganie seksualne i uczucia, motywacje, postawy oraz zdolno do nawizywania kontaktw. Dowiadczenia te speniaj swoj rol, poniewa oferuj nowe ramy rozumienia wasnych uczu i postpowania oraz interpretowania zachowa innych. W trakcie tego procesu dzieci i modzie ucz si zachowywania granic. Efektem wikszej rnorodnoci opinii odnoszcych si do seksualnoci jest wzrost tendencji do podejmowania wasnych, indywidualnych wyborw i decyzji. Ponadto proces dojrzewania biologicznego w dzisiejszych czasach rozpoczyna si wczeniej, a seksualno w wikszym stopniu jest obecna w mediach i kulturze modzieowej. To oznacza, i wychowawcy i rodzice musz bardziej stara si pomc dzieciom i modziey w radzeniu sobie z rozwojem seksualnoci.
bada ciaa swoich przyjaci (zabawa w lekarza). Dzieci zdobywaj informacje o swoim rodowisku, eksperymentujc, a nauka seksualnoci niczym nie rni si w tym zakresie. Na podstawie wynikw licznych bada obserwacyjnych zidentykowano powszechne zachowania seksualne u dzieci, a rwnoczenie stwierdzono, e tego typu zachowania s normalne. Poprzez badanie uczu seksualnych i pragnie oraz przez zadawanie pyta dzieci ucz si coraz wicej o seksualnoci. Od 3. roku ycia dzieci rozumiej, e doroli s skryci w odniesieniu do tego zagadnienia. Dzieci testuj granice stawiane przez osoby dorose, na przykad przez rozbieranie si bez ostrzeenia lub te przez uywanie sw o zabarwieniu seksualnym. Mae dzieci s niezwykle ciekawe i zadaj wiele pyta. W miar jak dzieci stopniowo trac swoj egocentryczno, prbuj sobie wyobrazi, jak to jest by w sytuacji innych osb. W zwizku z tym, e rozwijaj si ich zdolnoci jzykowe, kontakt zyczny schodzi na dalszy plan. Rwnoczenie dzieci maj szereg moliwoci, aby wyrazi siebie. U starszych dzieci rozwija si poczucie wstydu, na co midzy innymi ma wpyw rodowisko rodzinne. Okoo 6. roku ycia dzieci nadal s bardzo dociekliwe, ale zaczynaj zauwaa, e doroli nie s tak wraliwi i podatni na ich pytania, na ile one oczekuj. Aby dowiedzie si wicej, zwracaj si do swoich rwienikw. Dzieci w wieku szkolnym (szkoa podstawowa) staj si bardziej introwertyczne i pruderyjne. Seksualno jest upiona, a rozwojowi moralnemu dzieci sprzyja rosnce poczucie wstydu zwizanego z ich seksualnoci. W tym okresie maj miejsce zabawy seksualne. Obserwuje si je u okoo jednej trzeciej 8-letnich chopcw, przy czym ich procent wzrasta wraz z wiekiem. Oglnie mwic, rozmiary aktywnoci seksualnej dziewczt s mniejsze, jednak ich zainteresowanie sprawami seksualnymi rwnie wzrasta wraz z wiekiem. Dzieci (od 5. roku ycia, a zwaszcza midzy 6. i 8. rokiem ycia) lubi pokazywa swoje zewntrzne narzdy pciowe, a take chc patrze na narzdy pciowe innych dzieci. Ich gwn motywacj stanowi ciekawo i ch zdobycia wiedzy. Zainteresowanie dzieci tematem seksualnoci jest znacznie szersze w porwnaniu z przecitnymi osobami dorosymi i moe by traktowane jako jeden z aspektw rozwoju emocjonalnego (sensuality), stanowicego cz rozwoju psychologicznego, spoecznego i biologicznego.
Postp rozwoju seksualnego Pierwsze dziesi lat

Oglnie mwic, w cigu pierwszych 6 lat dzieci w gwatowny sposb rozwijaj si, przechodzc od cakowitej zalenoci do czciowej niezalenoci. Zaczynaj postrzega wasne ciao. Dzieci maj uczucia seksualne nawet we wczesnym okresie niemowlcym. Midzy 2. a 3. rokiem ycia odkrywaj zyczne rnice midzy mczyznami i kobietami. W tym czasie zaczynaj odkrywa wasne ciao (masturbacja we wczesnym dziecistwie, autostymulacja) i mog take prbowa
Zmiana zainteresowa dzieci/modziey i rozwj seksualny w okresie dojrzewania

W okresie midzy 11. a 13. rokiem ycia dochodzi do zmiany zainteresowa i modzie koncentruje si na bardziej szczegowej wiedzy dotyczcej ciaa i narzdw pciowych, zwaszcza u pci przeciwnej. W okresie dojrzewania identykacja spoeczna jest uzupeniania
23
Cz I: Wstp
przez poszukiwania wasnej tosamoci psychologicznej. Osoby w wieku modzieczym analizuj wasne cechy osobowociowe i ich znaczenia, a take rozwaaj swoje miejsce w wiecie. Tworzenie si tosamoci jest w cisy sposb zwizane z wizerunkiem wasnej osoby. W okresie dojrzewania dochodzi take do wzrostu moliwoci intelektualnych osb w wieku modzieczym, a take do rozwoju etyczno-moralnego. Rozwj seksualny jest przyspieszony w okresie dojrzewania. Postrzeganie i motywy zwizane z seksualnoci przyjmuj wymiar spoeczny przy udziale innych osb. Proces dojrzewania seksualnego jest w peni. Rnice midzy chopcami a dziewcztami staj si bardziej wyrane. Posiadanie przyjaci tej samej pci jest niezwykle istotne w pocztkowym okresie dojrzewania z uwagi na moliwo rozmowy. W tym okresie rozpoczyna si take zainteresowanie pci przeciwn. Podczas dojrzewania dochodzi do rozbienoci midzy rozwojem zycznym i psychologicznym. W tym momencie ycia modzi ludzie staj si gboko reeksyjni. Stopniowo ucz si myle o sprawach nie podlegajcych percepcji oraz o zdarzeniach, ktrych sami nie dowiadczali. Moliwa jest take samoobserwacja. Ponadto u modych osb rozwija si zdolno czenia poszczeglnych cech, co z kolei umoliwia im zrozumienie istoty sprawy i przyczynia si do faktu, e zaczynaj myle w sposb analityczny umoliwiajcy im rozwizywanie problemw. Pomidzy 12. a 20. rokiem ycia u modych ludzi stopniowo rozwija si orientacja seksualna; w tym samym czasie tworz si u nich i umacniaj preferencje seksualne. Uzyskanie jasnego obrazu konkretnych faz rozwoju, w oparciu o ktre stworzono matryc (w postaci tabeli) zawart w II czci dokumentu, pozwolio na sumaryczne przedstawienie zagadnie opisanych powyej.
wystpujcej u nich tendencji do brania do ust zabawek (dotyk), przygldania si twarzom lub poruszajcym si przedmiotom (wzrok), a take suchania muzyki (such). Niemowlta odkrywaj rwnie wasne ciaa. Czsto dotykaj si, a czasami dotykaj rwnie swoich narzdw pciowych. Czsto nie dzieje si tak celowo, ale przez przypadek. Mae dzieci w wieku od 2 do 3 lat (ciekawo/badanie wasnego ciaa) Mae dzieci staj si wiadome samych siebie i swoich cia. Ucz si take, e rni si od innych dzieci i od osb dorosych (rozwijaj swoj tosamo). Mae dzieci ucz si, e istniej chopcy i dziewczynki (dochodzi u nich do rozwoju tosamoci pciowej). Mae dzieci staj si bardzo ciekawe wasnego ciaa, a take osb z ich otoczenia. Czsto badaj w dokadny sposb swoje ciaa i narzdy pciowe, a take pokazuj je innym dzieciom i osobom dorosym. Mae dzieci rozmylnie dotykaj swoje narzdy pciowe, poniewa sprawia im to przyjemno. U maych dzieci istnieje dua potrzeba kontaktu zycznego. Lubi siada innym osobom na kolanach i by przytulane. Mae dzieci zaczynaj si take uczy, co im wolno, a czego nie (normy spoeczne).
Faza 2. Dzieci w wieku od 4 do 6 lat

Nauka regu, zabawa i nawizywanie przyjani Dzieci maj wikszy kontakt z duymi grupami osb (w przedszkolu i szkole). Coraz wicej ucz si o tym, jak naley postpowa (zasady spoeczne). Ucz si, i osoby dorose nie pochwalaj eksponowania publicznie swojego ciaa i dotykania siebie lub innych. W zwizku z tym mniej chtnie chodz nago i nie dotykaj swoich narzdw pciowych w miejscach publicznych. Badanie wasnego ciaa i ciaa innych osb odbywa si bardziej w kontekcie zabawy (gry seksualne): dzieci bawi si w mam i tat, a take w lekarza pocztkowo w sposb jawny, natomiast pniej czsto w sekrecie. Dzieje si tak, poniewa dzieci dalej ucz si, e przebywanie nago w miejscach publicznych jest niedozwolone. Faza brzydkich wyrazw dzieci odkrywaj, e istniej granice. Zauwaaj one, i mwienie pewnych wyrazw wywouje reakcj innych osb z ich otoczenia. Jest to dla nich ekscytujce i zabawne, a zatem cigle powtarzaj te sowa. W tym wieku dzieci interesuj si sprawami prokreacji i czsto zadaj pytania typu: Skd si bior dzieci?. Wikszo dzieci zaczyna dowiadcza uczucia wstydu w odniesieniu do wasnego ciaa i zaczynaja wyznacza granice w stosunku do siebie.
Faza 1. Wiek od 0 do 3 lat

Odkrywanie i badanie Niemowlta w wieku od 0. do 1. roku (odkrywanie) Rozwj seksualnoci dziecka rozpoczyna si w momencie urodzenia. Niemowlta skupiaj si cakowicie na wasnych zmysach: dotyku, suchu, wzroku, smaku i zapachu. Dziki swoim zmysom mog dowiadcza uczu komfortu i bezpieczestwa. Niezwykle istotne jest przytulanie i obdarzanie pieszczotami wasnego dziecka, z uwagi na fakt, i dziki temu tworzone s fundamenty jego zdrowego, waciwego rozwoju spoecznego i emocjonalnego. Niemowlta s niezwykle aktywne, odkrywajc otaczajcy je wiat. Jest to widoczne na podstawie
24
Cz I: Wstp
Dzieci wiedz, e s chopcem lub dziewczynk i e zawsze nimi bd. Rozwijaj si u nich wyrane koncepcje dotyczce tego, co robi chopcy i co robi dziewczynki (role spoeczne). Dzieci nawizuj przyjanie z innymi dziemi: najczciej z dziemi obu pci, cho czasami jedynie z chopcami lub dziewczynkami (osobami tej samej pci). Dzieci w tym wieku czsto kojarz przyja i sympati z mioci i twierdz, e s zakochane. Na przykad bardzo czsto mwi, e s zakochane w swojej mamie, tacie lub krliku. To zazwyczaj nie ma nic wsplnego z odczuwaniem seksualnoci i podania. Czsto jest to sposb mwienia o tym, e kogo lubi.

Okres przed dojrzewaniem i dojrzewanie 10-11-latki: okres przed dojrzewaniem Rozpoczyna si okres dojrzewania. Hormony pciowe zaczynaj by aktywne, co manifestuje si w sposobie zachowania i rozwoju zycznym, ale take w sposobie postrzegania i wahaniach nastroju. Dziewczynki zazwyczaj osigaj ten okres rozwojowy 2 lata wczeniej ni chopcy. Pojawiaj si widoczne zmiany zyczne, takie jak rozwj piersi i zwikszenie wzrostu. Od okoo 10. roku ycia dzieci zaczynaj bardziej interesowa si seksualnoci osb dorosych. Czciej fantazjuj na temat seksualnoci i sysz oraz widz rne rzeczy w ksikach, telewizji i Internecie, co z kolei zwiksza ich ciekawo. Pomimo wszystko ich reakcje mog by pruderyjne bd bezceremonialne w momencie, kiedy rozpoczyna si z nimi rozmowy na temat seksualnoci. W tym okresie mog by podejmowane pierwsze kroki dotyczce mioci: modzi ludzie zaczynaj spotyka si ze sob i ostronie zalecaj si do siebie (trzymanie si za rce, pocaunki w policzki itp.). Wiek od 12 do 15 lat: okres dojrzewania U wikszoci chopcw w tym okresie rozpoczyna si dojrzewanie. Rozpoczyna si wzrost penisa i jder, a take pojawia si owosienie narzdw pciowych i pod pachami. Nastpuje gwatowny wzrost. Gos staje si gbszy i zaczyna pojawia si zarost. U chopcw w wieku 13 lat (rednio) po raz pierwszy ma miejsce ejakulacja, co jest oznak, i s oni dojrzali seksualnie i mog mie dzieci. Dziewczynki rwnie rozwijaj si dalej. Okres gwatownego wzrostu maj ju za sob, zaczyna si pojawia owosienie onowe i pod pachami. U dziewczynek w wieku 12 lat (rednio) wystpuje pierwsza miesiczka, co oznacza, i s one dojrzae seksualne i mog zaj w ci. Moe zwiksza si czsto masturbacji, w wikszym stopniu u chopcw ni u dziewczynek. Osoby w wieku modzieczym mog by bardzo niepewne w odniesieniu do swojego rozwoju wasnego ciaa i zadawa sobie pytanie Czy to jest prawidowe?, Czy ich rozwj nie przebiega zbyt wolno w porwnaniu z rwienikami?. Osoby mode musz przyzwyczai si do swojego nowego ciaa, czsto czuj si nieswojo i s zaenowane. U modych osb rozwija si seksualny wizerunek samych siebie: traktuj siebie jako osoby, ktre mog uprawia seks, a to z kolei jest powodem, e chc by atrakcyjne. Poniewa czsto czuj si niepewnie w stosunku do wasnego ciaa, s rwnie

Wstyd i pierwsza mio Dzieci mog czu si nieswojo, kiedy s nagie w obecnoci innych osb. Nie chc ju rozbiera si w obecnoci osb dorosych i przestaj chodzi nago. Dzieci zadaj mniej pyta dotyczcych seksu, co jednak nie oznacza, i s w mniejszym stopniu zainteresowane tym tematem. Zorientoway si ju, i seks jest tematem niewygodnym i e nie jest waciwe mwienie o nim w miejscach publicznych. Dzieci duo fantazjuj, wykorzystujc to, co widz wok siebie (rodzina, szkoa, telewizja itp.). Ich fantazje czsto mieszaj si z rzeczywistoci i mog dotyczy na przykad mioci, a czasami take tego, jak to jest by zakochanym w osobie tej samej pci. Tworz si grupy dziewczt i chopcw oceniajce si nawzajem. Chopcy czsto uwaaj, e dziewczynki s gupie i dziecinne, podczas gdy dziewczynki sdz, i chopcy s zbyt awanturniczy i zachowuj si w sposb brutalny. W sytuacjach grupowych (klasa, przyjaciele) czsto uwaaj, i istotne jest pokazanie, jacy s doroli, silni i mdrzy. Dzieci prbuj wzajemnie przeciga si. Chc pokaza, i wiedz co o wiecie starszych dzieci i osb dorosych. Jednym ze sposobw jest pokazywanie jak duo wiedz o seksie, uywajc wyrae erotycznych (jzyka zwizanego z seksem). Dzieci znajduj rymy do sw zwizanych z seksem i opowiadaj sobie dowcipy dotyczce seksu (sprone dowcipy). Naley jednak zaznaczy, i czsto nie rozumiej o czym mwi. W tym okresie ycia czsto dowiadczaj uczucia, i po raz pierwszy s zakochane.
25
Cz I: Wstp
niepewne co do tego, w jakiej mierze s atrakcyjne (dla swojego potencjalnego partnera). Modzi ludzie w tym wieku czsto s bardzo wraliwi na opinie innych osb: wpyw na nich mog wywiera rwienicy. Zaczynaj take postrzega osoby w tym samym wieku jako seksualnie atrakcyjne. Chopcy i dziewczta stopniowo odkrywaj, czy bardziej interesuj si chopcami, czy dziewczynkami (orientacja seksualna). Czsto po raz pierwszy si zakochuj na powanie. Flirtuj ze sob i tworz pierwsze zwizki. S bardziej dowiadczeni w caowaniu si i pieszczotach, pettingu.

Na progu dorosoci Modzi ludzie staj si bardziej niezaleni i w mniejszym stopniu s zwizani z wasnymi rodzicami.
Mode osoby w bardziej wyrany sposb uwiadamiaj sobie, czy s heteroseksualne, czy homoseksualne. Zaczynaj eksperymentowa ze zwizkami. Modzi ludzie zdobywaj dowiadczenia seksualne: cauj si pieszcz, niektrzy zdobywaj te dowiadczenia szybciej ni inni. Kolejno rozwoju seksualnego modych ludzi przebiega nastpujco: caowanie si, dotykanie i pieszczenie przez ubrania, pieszczoty nago, stosunki seksualne (osoby heteroseksualne) i w kocu seks oralny i czasami analny. Nabieraj wikszego dowiadczenia, jak ukada sobie relacje z osobami przeciwnej pci: pertraktacje, komunikowanie si, wyraanie ycze i wyznaczanie granic oraz okazywanie szacunku wszystko to stanowi dla nich istotne kwestie.
26
Cz I: Wstp
4. Zasady i rezultaty edukacji seksualnej

Holistyczna edukacja seksualna powinna opiera si na nastpujcych zasadach: 1. Edukacja seksualna powinna by dostosowana do wieku, stopnia rozwoju modych osb i zdolnoci rozumienia, a take do kultury, z jakiej si wywodz, uwzgldniajc spoeczno-kulturow tosamo pci. Powinna te odnosi si do rzeczywistej sytuacji, w jakiej yj modzi ludzie. 2. Edukacja seksualna oparta jest na prawach czowieka (seksualnych i reprodukcyjnych). 3. Edukacja seksualna oparta jest na koncepcji holistycznie rozumianego dobrostanu, w tym zdrowia. 4. Edukacja seksualna jest trwale oparta na rwnoci pci, samostanowieniu i akceptacji rnorodnoci. 5. Edukacja seksualna rozpoczyna si w momencie narodzin. 6. Edukacj seksualn naley rozumie jako wkad w kierunku sprawiedliwego i samostanowicego spoeczestwa, zarwno w odniesieniu do jednostek, jak i wsplnoty. 7. Edukacja seksualna oparta jest na aktualnych/ sprawdzonych informacjach naukowych. Edukacja seksualna ma na celu uzyskanie nastpujcych rezultatw: 1. Stworzenie spoecznego klimatu tolerancji, otwartoci i szacunku w odniesieniu do seksualnoci, rnych stylw ycia, postaw i wartoci. 2. Respektowanie rnorodnoci seksualnych, rnorodnoci zwizanych z pci i wiadomoci dotyczcej tosamoci seksualnej i rl przypisywanych pciom. 3. Umacnianie ludzi w dokonywaniu wiadomych wyborw w oparciu o zrozumienie i odpowiedzialne zachowania zarwno w odniesieniu do siebie, jak i partnera. Zapewnia wiadomo i wiedz dotyczc ludzkiego ciaa, jego rozwoju i funkcjonowania, zwaszcza w odniesieniu do seksualnoci. 4. Uwiadomienie i zdobycie wiedzy na temat ludzkiego ciaa 5. Zapewnienie zdolnoci do rozwoju jako jednostki seksualnej, nauczenie si wyraania uczu i potrzeb, dowiadczania w przyjemny sposb seksualnoci i rozwinicia rl pciowych i tosamoci seksualnej. 6. Umoliwienie zdobycia odpowiednich informacji o zycznych, kognitywnych, spoecznych, emocjonalnych i kulturowych aspektach seksualnoci, antykoncepcji, zapobieganiu chorobom przenoszonym drog pciow i HIV, a take wymuszeniach seksualnych. 7. Zapewnienie koniecznych umiejtnoci yciowych umoliwiajcych radzenie sobie z seksualnoci i zwizkami. 8. Zapewnienie dostpu do informacji i poradnictwa oraz usug medycznych, zwaszcza w przypadku problemw i pyta dotyczcych seksualnoci. 9. Prowadzenie rozwaa na temat seksualnoci i rnych norm i wartoci w odniesieniu do praw czowieka majcego na celu rozwj wasnego krytycznego podejcia. 10. Umoliwienie budowania zwizkw, w ktrych istnieje oboplne zrozumienie, zwizkw opartych na rwnoci oraz szacunku dla potrzeb innych osb i wyznaczonych przez nie granic. To z kolei przyczynia si do zapobiegania wykorzystywaniu seksualnemu i przemocy. 11. Rozwj zdolnoci komunikowania si na temat seksualnoci, emocji i zwizkw, jak rwnie znajomo waciwego jzyka umoliwiajcego komunikacje w tym zakresie.
27
Cz I: Wstp
5. Grupy docelowe i partnerzy w edukacji seksualnej

Grupy docelowe i partnerzy (np. edukatorzy) w edukacji seksualnej mog zamienia si rolami lub rwnoczenie ich role czsto si pokrywaj. Dobrym przykadem jest modzie: osoby w wieku modzieczym czsto uznawane s za najwaniejsz grup docelow, ale rwnie faktem jest, e one same s wpywowymi partnerami w edukacji rwieniczej, prowadzc edukacj seksualn, jednak zjawisko to czsto pozostaje niezauwaone. zadanie, konieczna jest wsppraca rnych partnerw. Istniej dwie grupy partnerw wsppracujcych partnerzy bezporedni i poredni, chocia czasami trudno jest rozgraniczy te dwie grupy. Bezporedni partnerzy uczestniczcy w edukacji seksualnej to rodzice, opiekunowie, nauczyciele, pracownicy socjalni, osoby reprezentujce grupy rwienicze, a take sama modzie, pracownicy suby zdrowia oraz doradcy, a zatem osoby pozostajce w bezporednim kontakcie z dziemi i modzie. Z drugiej strony partnerzy poredni rwnie odgrywaj istotn rol w edukacji seksualnej. S to decydenci, grupy wspierajce lub rzecznicy edukacji seksualnej, cznie z organizacjami pozarzdowymi, politykami, liderami spoecznymi, uniwersytetami oraz instytucjami naukowymi i zajmujcymi si prawem. Organizacje religijne i kulturowe, a take organizacje modzieowe, rwnie traktowane s jako potencjalni partnerzy w zalenoci od istniejcych okolicznoci i kontekstu, mog oni peni rol partnerw bezporednich lub partnerw porednich. Wsppraca, wymiana i nawizywanie kontaktw z tego typu organizacjami i instytucjami jest zalecana w celu dotarcia do grup, takich jak emigranci, mniejszoci kulturowe itp., dla ktrych edukacja seksualna w szkole moe nie by jedynym dobrym rozwizaniem. Stao si jasne, e uczestnictwo wielu osb i organizacji umoliwia osignicie lepszych wynikw. W trakcie planowania edukacji seksualnej naley okreli gwnych partnerw i sposb ich zaangaowania w rozwj oraz wprowadzanie dziaa edukacyjnych. Trzeba take zaznaczy, i partnerzy musz zosta przeszkoleni, zanim zaczn skutecznie wspuczestniczy w wysokiej jakoci edukacji seksualnej.
Edukacja seksualna jest procesem trwajcym cae ycie

Edukacja seksualna jest procesem trwajcym cae ycie, jednak najwiksze znaczenie ma ona w dziecistwie i w wieku modzieczym. Powinna by zawsze dostosowana do rnych grup wiekowych znajdujcych si na rnych poziomach spoecznych, poniewa odnosi si do seksualnoci, ktra ma kluczowe znaczenie w yciu czowieka. Znaczn uwag naley powici modziey zagroonej wykluczeniem, takiej jak emigranci, mniejszoci seksualne, osoby niepenosprawne, a take osoby, ktre nie przeszy edukacji na dostatecznym poziomie. Wiedza o potrzebach seksualnych i reprodukcyjnych dotyczcych zdrowia wrd docelowych grup jest niezbdna, aby edukacja seksualna bya odpowiednia. Ponadto strategie dotyczce edukacji seksualnej powinny rozwija si w taki sposb, aby umoliwi aktywne uczestnictwo w procesie edukacji seksualnej. Ponadto aby zaplanowa i wprowadzi w ycie optymalne strategie i metody edukacji seksualnej dla rnych spoecznoci, konieczna jest owocna wsppraca pomidzy naukowcami, decydentami, wychowawcami oraz reprezentantami grup docelowych.
Istotni s bezporedni i poredni partnerzy

Edukacja seksualna prowadzona w szkole stanowi rozsdny sposb umoliwiajcy objcie nim znacznego odsetka dzieci i modziey, jednak aby zrealizowa to
28
Cz I: Wstp
6. Jak prowadzi edukacj seksualn oglne ramy i podstawowe wymagania

Zasadniczym wstpnym warunkiem wprowadzenia edukacji seksualnej jest (chocia moe si to wydawa zbyt oczywiste i jest czsto ignorowane) konieczno okrelenia konkretnego miejsca w szkole, a zatem szczegowego umiejscowienia jej w programach nauczania przez cay okres nauki. Realizacj edukacji seksualnej musz gwarantowa rne organy/instytucje, na przykad szkoa jako taka, a take instytucje nadzorujce. Musi zosta zapewnione miejsce, czas i przeszkolony personel, tak aby edukacja seksualna faktycznie bya prowadzona. Naley jednak zaznaczy, i nawet w sytuacji gdy te warunki nie s zapewnione, edukacja seksualna moe by prowadzona. Biorc pod uwag powysze wymagania dotyczce edukacji seksualnej, naley przestrzega nastpujcych zasad. Jako edukacji seksualnej zwiksza si w sytuacji, kiedy mode osoby systematycznie w niej uczestnicz. Uczniowie nie s biernymi odbiorcami, ale przeciwnie odgrywaj aktywn rol w jej organizacji, odbiorze i ocenie. Dziki temu edukacja seksualna jest ukierunkowana na zaspakajanie poszczeglnych potrzeb uczniw i nie jest odbierana jako program z gry przygotowany przez nauczycieli. W wielu kontekstach edukacja rwienicza jako konkretny sposb uczestnictwa modziey w edukacji seksualnej okazaa si skuteczna, zwaszcza kiedy dotyczy ona grup, z ktrymi trudno si wsppracuje. Bardzo wane jest, aby wzi pod uwag e osoby biorce udzia w edukacji seksualnej (rwieniczej) potrzebuj szkolenia w tym zakresie. Edukacja seksualna powinna odbywa si w sposb interaktywny. Interaktywna wymiana midzy nauczycielami/wychowawcami i osobami tworzcymi programy nauczania z jednej strony oraz uczniami z drugiej ma miejsce na wielu poziomach i rozpoczyna si przez zrozumienie faktu, i uczniowie powinni by traktowani jako partnerzy w edukacji seksualnej. Naley bra pod uwag ich dowiadczenia seksualne, potrzeby i yczenia, poniewa maj one zasadnicze znaczenie w trakcie opracowywania tematw i zagadnie, ktre powinny zosta przedstawione w czasie zaj edukacji seksualnej. W edukacji seksualnej naley uywa jzyka dostosowanego do dzieci i modziey, a rwnoczenie uczniom powinno si umoliwi nauk odpowiedniej terminologii, tak aby rozszerzy ich umiejtnoci komunikowania si w odniesieniu do seksualnoci. Komunikowanie si ma zasadnicze znaczenie w trakcie edukacji seksualnej; w praktyce oznacza to, e edukator powinien zrezygnowa z odgrywania gwnej roli, a zamiast tego peni funkcj osoby uatwiajcej zdolno porozumiewania si midzy uczniami, a take zachca do dyskusji. Dziki temu uczniowie bd w stanie okreli wasny punkt widzenia i rozway wasne postawy.
6.1. Siedem charakterystycznych cech edukacji seksualnej

Jak ju wspomniano wczeniej, holistyczna edukacja seksualna dotyczy wielu zagadnie zwizanych z aspektami zycznymi, emocjonalnymi, spoecznymi i kulturowymi. Edukacja seksualna nie powinna ogranicza si jedynie do metod zapobiegania chorobom, ale obejmowa te zagadnienia w szerszy nieoceniajcy sposb; ponadto nie powinna opiera si na strachu i obawach. Dziki temu pozytywne postawy w odniesieniu do dobrostanu seksualnego zyskuj na znaczeniu. Holistyczne rozumienie edukacji seksualnej wymaga starannego doboru rnych metod w zalenoci od uczcych si i ich odczu. Istotnym wymogiem w odniesieniu do edukacji seksualnej jest zapewnienie poczucia bezpieczestwa uczniom: naley szanowa ich prywatno i respektowa wyznaczone przez nich granice. Chocia uczniw zachca si do otwartoci, naley jednak pamita, aby nie dzielili si oni swoimi dowiadczeniami, poniewa klasa szkolna nie jest odpowiednim do tego miejscem, a ponadto tego typu postpowanie moe spowodowa ich wykluczenie. Naley stworzy atmosfer wzajemnego zaufania poprzez ustalenie zasad, z ktrymi godz si wszyscy czonkowie danej grupy. Edukacja seksualna oparta na wraliwoci zwizanej z pci take przyczynia si do zapewnienia uczniom poczucia bezpieczestwa.
29
Cz I: Wstp
Praca interaktywna oznacza rwnie stosowanie w trakcie zaj w klasach rnych metod dostosowanych do rnych preferencji uczniw i ukierunkowanych na ich odczucia. Muzyka, a take lmy/ przedstawienia uaktywniaj rne strategie i moliwoci uczenia si, ktre oddziauj na uczcego si w bardziej bezporedni sposb43. Edukacja seksualna powinna by prowadzona w sposb cigy i opiera si na zrozumieniu faktu, i proces rozwoju seksualnoci trwa przez cae ycie. Edukacja seksualna bowiem nie jest pojedynczym zdarzeniem, ale stanowi caociowy proces oparty na zmieniajcej si sytuacji yciowej uczcych si. Z faktem tym jest cile zwizana koncepcja dopasowania edukacji seksualnej do wieku: tematy powinny powtarza si, ale zwizane z nimi informacje powinny by dostosowane do wieku i stopnia rozwoju uczniw. Powinno zapewni si usugi zdrowotne i doradztwo odpowiadajce potrzebom osb w wieku modzieczym, rwnoczenie powinny one by atwo dostpne i poufne. Modzi ludzie powinni wiedzie o nich. Rwnoczenie powinny by one oparte na oboplnym zaufaniu i szacunku, tak aby uczniowie czuli, i maj mono skorzystania z tego typu opieki i pomocy w sytuacji, kiedy jest to konieczne. W trakcie prowadzenia cigej edukacji seksualnej konieczne jest jej uzupenienie w sposb wielodyscyplinarny. Edukacja seksualna w szkole powinna by powizana z innymi sektorami przez ustalenie wsppracy z partnerami w szkole i poza ni, np. usugami zdrowotnymi i doradczymi. W wszym znaczeniu majcym zastosowanie w szkole edukacja seksualna powinna by prowadzona w sposb interdyscyplinarny lub w ramach rnych programw nauczania. W trakcie nauczania rnych przedmiotw mona przedstawia rozmaite, ale rwnie wane zagadnienia dotyczce edukacji seksualnej. Edukacja seksualna nie odbywa si w prni, ale jest w cisy sposb zwizana ze rodowiskiem, w ktrym yj uczniowie, a take jest skierowana do konkretnych grup docelowych. W zwizku z tym edukacja seksualna powinna by ukierunkowana i ka nacisk na potrzeby uczniw. Uczniowie bardzo si rni ze wzgldu na swoje pochodzenie spoeczne i kulturowe, co powinno znale odpowiednie odzwierciedlenie (w tym przypadku nie ma miejsca zastosowania zasada wszystkim odpowiada to samo). Wiek, pe, pochodzenie
43 Istnieje kilka obszernych opracowa dotyczcych metod prowadzenia edukacji seksualnej, patrz na przykad Hedgepeth i Helmich (1996) i Population Council (2009).
spoeczne, orientacja seksualna, okres rozwoju, charakter i zdolnoci uczniw rwnie stanowi istotne czynniki. Szersze ramy edukacji seksualnej zapewniane s przez konkretne programy nauczania, ktre maj okrelony zakres i cele, opierajc si na powszechnych prawach czowieka. Edukacja seksualna zakada take cis wspprac z rodzicami i spoeczestwem w celu stworzenia przyjaznego rodowiska. Rodzice s zaangaowani w prowadzon w szkole edukacj seksualn, co oznacza, i s oni poinformowani wczeniej o jej rozpoczciu. Daje im to moliwo wyraania wasnych ycze oraz zastrzee. Szkoa i rodzice nawzajem wspieraj si w procesie cigego wychowania seksualnego. Korzystna jest rwnie wsppraca z innymi osobami i instytucjami majcymi istotn rol w procesie edukacji seksualnej (spoeczne i kocielne organizacje modzieowe, opieka spoeczna, usugi zdrowotne i doradztwo, grupy religijne). Edukacja seksualna opiera si na wraliwoci pciowej, tak aby rnorodne, uzalenione od pci potrzeby i zainteresowania zostay odpowiednio ukierunkowane. Na przykad rnice zwizane z tosamoci pciow, z uczeniem si lub radzeniem sobie z kwestiami dotyczcymi seksualnoci znajdoway odbicie w wyborze odpowiednich metod. Jedn z moliwoci jest czasowe rozdzielenie chopcw i dziewczt w trakcie zaj ich dotyczcych, jak rwnie wyznaczenie zespou nauczycieli, w skad, ktrego wchodzi jeden mczyzna i jedna kobieta.
30
Cz I: Wstp
6.2. Kompetencje nauczycieli

Niezwykle istotne znaczenie w procesie edukacji seksualnej maj kompetencje nauczycieli. Naley podkreli, i osoby uczestniczce w tym procesie nie musz by wybitnymi specjalistami, powinny by jednak dobrze przeszkolone. Brak przeszkolonych nauczycieli nie powinien by przeszkod w prowadzeniu zaj z wychowania seksualnego. Edukacja seksualna powinna by mimo wszystko wprowadzana, a w tym samym czasie powinno szkoli si nauczycieli. W trakcie organizowania szkole i opracowywania ich programw naley bra pod uwag poziom, na jakim nauczyciel bdzie wykada i przedstawia zagadnienia dotyczce edukacji seksualnej wymagania dotyczce osb szkolcych zale od rodzaju szkoy i grupy wiekowej, do ktrej skierowane s zajcia. Na przykad nauczyciel pracujcy w przedszkolu wymaga innego przygotowania ni nauczyciel na poziomie licealnym. Kompetentny nauczyciel musi by przeszkolony w zakresie edukacji seksualnej, ale powinien by take otwarty w stosunku do swoich uczniw i posiada wysokiego stopnia motywacj, by uczy. Nauczyciele powinni gboko wierzy w przedstawione powyej zasady dotyczce edukacji seksualnej. To z kolei oznacza, i wadze szkolne nie powinny wywiera presji na osoby, ktre nie chc prowadzi zaj z edukacji seksualnej, ale raczej powinny one zachca i wspiera nauczycieli tego przedmiotu.
Wanym warunkiem wstpnym jest zatem gotowo nauczycieli do zaprezentowania wasnej postawy wobec seksualnoci, a take do wartoci i norm spoecznych, poniewa bd oni wzorem do naladowania dla swoich uczniw. Nauczyciele edukacji seksualnej potrzebuj wsparcia w formie odpowiednich programw nauczania opracowanych przez waciwe instytucje, a take pomocy ze strony przeoonych.
Nauczyciele wspieraj rozwj rnych umiejtnoci, prowadzc edukacj seksualn

W trakcie prowadzenia zaj z edukacji seksualnej nauczyciele powinni nie tylko przedstawia fakty, ale take pomaga swoim uczniom w rozwoju waciwych postaw i umiejtnoci. Komunikowanie si, pertraktacje, zastanawianie si nad sob, podejmowanie decyzji oraz zdolno radzenia sobie z rozwizywaniem problemw s umiejtnociami majcymi kluczowe znaczenie w edukacji seksualnej. Nauczyciele powinni konsekwentnie stosowa neutralny jzyk w sytuacjach, kiedy omawiaj zagadnienia dotyczce seksu, aby nie obraa uczniw, a take respektowa ustanowione przez nich granice. W trakcie zaj z edukacji seksualnej nauczyciele powinni zarwno uwzgldnia prawa czowieka, jak i akceptowa rnorodno w ten sposb edukacja seksualna bdzie rozumiana jako edukacja w obszarze praw czowieka i rnorodnoci. Rola, zrozumienie oraz szkolenie nauczycieli, jak rwnie ramy strukturalne, w ktrych funkcjonuj, s niezwykle istotne dla wysokiej jakoci edukacji seksualnej.
31
II
CZ II: Matryca edukacji seksualnej
1. Wstp do matrycy edukacji seksualnej
1.1. Kontekst matrycy
Edukacja seksualna stanowi obszerne zagadnienie, a tematy jej dotyczce zmieniaj si wraz z rozwojem dziecka, poczwszy od dziecistwa, przez wiek modzieczy, do dorosoci. W wieku 3 lat dzieci wymagaj innych informacji i innego typu wsparcia ich potrzeb w porwnaniu z tym, co bdzie miao miejsce 10 lat pniej. Edukacja seksualna wpywa na rozwj postaw i zachowa seksualnych, wspierajc w ten sposb indywidualny proces rozwoju oraz samookrelania wasnej seksualnoci. Matryca stanowi przegld tematw, ktre powinny zosta omwione w poszczeglnych grupach wiekowych. Matryca zostaa opracowana tak, aby jej struktura odpowiadaa rnym grupom wiekowym. Obejmuje osiem gwnych kategorii tematycznych. Moe by stosowana w elastyczny sposb, co umoliwia dopasowanie zawartych w niej informacji do potrzeb poszczeglnych osb albo grup. Moe ona znale take zastosowanie dla osb z konkretnymi potrzebami, jak rwnie w mniejszociowych grupach spoecznych. Matryca stanowi ram, na podstawie ktrej nauczyciele mog wybra tematy szczeglnie interesujce dan grup osb. Edukacja seksualna polega nie tylko na przekazywaniu informacji, ale powinna rwnie zapewnia wsparcie w zdobywaniu umiejtnoci i kompetencji, a take rozwoju wasnego punktu widzenia w odniesieniu do seksualnoci. W ten sposb pomaga dzieciom i modym osobom w podejmowaniu wasnych niezalenych decyzji w oparciu o uzyskane informacje. Dlatego te kade konkretne zagadnienie podane w ramach gwnych kategorii tematycznych jest przedstawione bardziej szczegowo, zgodnie z parametrami dotyczcymi wiedzy, umiejtnoci i postaw.
Wiedza/informacja
Informacja zawarta w matrycy (wiedza) ma za zadanie dostarcza faktw zwizanych z edukacj seksualn w sposb wywaony, wyczerpujcy i dostosowany do wieku. Informacje te dotycz budowy i rozwoju ciaa czowieka, prokreacji, pozytywnych i negatywnych aspektw seksualnoci, zapobiegania nieplanowanej ciy, chorobom przenoszonym drog pciow i wykorzystywaniu seksualnemu. Przedstawione wiadomoci nie przeraaj ani nie maj charakteru oce-
33
Cz II: Matryca edukacji seksualnej
niajcego. Matryca zapewnia informacje dotyczce uwasnowolnienia dzieci i ich praw seksualnych44.
Umiejtnoci
W matrycy umiejtnoci zdeniowano jako zdolno odpowiedniego zachowywania si w zalenoci od poszczeglnych sytuacji. Umiejtnoci te odnosz si do praktycznych aspektw wiedzy zwizanej z poszczeglnymi tematami a zatem przedstawiaj to, co ucze powinien umie zrobi po tym, jak uczestniczy w zajciach dotyczcych edukacji seksualnej. W tym przypadku odnosi si to do wielu rnych umiejtnoci, takich jak komunikowanie si, zdolno negocjacji, wyraanie wasnych uczu, a take umiejtno radzenia sobie w niepodanych sytuacjach. Istotn spraw jest take posiadanie umiejtnoci zwizanych ze stosowaniem metod antykoncepcyjnych i skutecznym zapobieganiu chorobom przenoszonym drog pciow, jak rwnie umiejtno zwracaniem si z prob o pomoc w sytuacjach, kiedy wystpuj problemy.
dojrzewaj w izolacji, lecz jako cz systemw spoecznych ksztatujcych ich i wpywajcych na ich rozwj i dowiadczenia. Nie mona zakada, e istniej gotowe systemy wsparcia. W niektrych sytuacjach moe zaistnie potrzeba stworzenia odpowiednich systemw wyranie ukierunkowanych na mode osoby i rozpropagowanie ich wrd modziey.
Wsparcie interpersonalne
Wsparcie moe pochodzi od rodzicw, dalszej rodziny, przyjaci, a take specjalistw. Wsparcie oznacza, e modzi ludzie mog podzieli si z innymi swoimi uczuciami i dowiadczeniami, e mog zwrci si do kogo, kto ich wysucha i uwierzy im (lub w nich). Oznacza to take, i modzi ludzie mog sami odgrywa istotn rol w udzielaniu wsparcia tym, ktrzy prosz o pomoc i potrzebuj jej.
Zewntrzne rda wsparcia

Odpowiednio ukierunkowane informacje (znajdujce si na stronach internetowych, w ulotkach, podrcznikach itp.) oraz mediach (prasa, Internet, telewizja itd.) mog odgrywa istotn rol. Mog one dostarcza wzorcw bd przykadw dobrego zachowania, a take przekonywa mode osoby, e przekazywane informacje s wiarygodne i dostosowane do ich potrzeb oraz e mona na nich polega.
Postawy
W matrycy postawy deniowane s jako zinternalizowane opinie i wartoci zwizane z poszczeglnymi zagadnieniami. Postawy stanowi podstawowe zasady kierujce naszym zachowaniem. Obowizkiem rodzicw i wychowawcw jest zapewnienie dzieciom oraz osobom w modym wieku solidnych wzorcw poprzez wasne zachowanie. Mae dzieci musz czu si bezpieczne i wane dla rodzicw, tak samo jak i inne osoby. W przypadku starszych dzieci rodzice i nauczyciele powinni zachci ich do respektowania rnic, a w momencie, kiedy dzieci staj si nastolatkami, a nastpnie osobami w wieku modzieczym uwiadomi im poczucie odpowiedzialnoci za siebie i innych. Innym istotnym zagadnieniem jest wytworzenie pozytywnego nastawienia do seksualnoci.
rodowisko wychowania
Jest to rodowisko, w ktrym dzieciom i modym osobom przekazuje si podstawowe fakty, w ktrym uczenie si i komunikacja s uatwione, a dostpne materiay edukacyjne zaadaptowane s do ich specjalnych potrzeb i pyta. Jednoczenie rodowisko takie powinno stworzy przestrze i zapewni dzieciom moliwoci uczenia si, tak aby nabyy one wasnych dowiadcze w bezpiecznym i pobudzajcym ich rozwj otoczeniu.
wiadczenia i polityka
1.2. Znaczenie struktur wsparcia

Oprcz wiedzy, umiejtnoci i postaw modzi ludzie wymagaj rwnie wsparcia w skutecznym radzeniu sobie z poszczeglnymi zadaniami zwizanymi z rozwojem. Nie byo moliwe zawarcie w tej matrycy rnorodnych koniecznych form wsparcia, jednak w kolejnych akapitach podjto prb nakrelenia, jakiego rodzaju wsparcie moe by potrzebne. Dzieci i modzie nie
44 Prawa seksualne zdeniowane zostay w rozdz. 2, na przykad nie wszystkie prawa seksualne automatycznie maj zastosowanie do dzieci i osb modych.
Dzieci i modzie powinni mie zapewniony dostp do specjalistw, ktrzy potra odpowiedzie na ich pytania oraz zapewni modym osobom potrzebn pomoc w sytuacjach, kiedy tego potrzebuj. Powinny istnie procedury chronice prawa i bezpieczestwo dzieci oraz modych osb. Ponadto tego typu wiadczenia powinny mie zapewnione rda nansowania i by oglnodostpne dla modych osb, stanowic cz ich codziennego ycia.
34
1.3. Dlaczego edukacj seksualn naley rozpoczyna przed czwartym rokiem ycia?
W dokumencie tym edukacja seksualna jak ju o tym wspomniano traktowana jest w szeroki i holistyczny sposb, w oparciu o rozumienie seksualnoci jako pozytywnego potencjau posiadanego przez ludzi. Uwaa si, e dziecko jest istot seksualn od pocztku swojego ycia, mimo e jego seksualno rni si pod wieloma wzgldami od seksualnoci osb dorosych. Dotyczy to na przykad sposobw wyraania seksualnoci, jej treci, a take celw. W kadej grupie wiekowej i w kadym stadium rozwoju pojawiaj si konkretne pytania i sposoby zachowania (na przykad wzajemne odkrywanie si i badanie rwienikw poprzez zabaw w lekarza, rado z pokazywania wasnego ciaa i patrzenia na innych, okazywanie wstydu w obecnoci innych osb itp.), ktre wymagaj pedagogicznej reakcji. Rozwj psychoseksualny w okresie dziecistwa oznacza rozwj wielu zycznych, emocjonalnych, poznawczych i spoecznych umiejtnoci, charakterystycznych dla okrelonego wieku dziecka. W celu zapoznania si ze szczegowym opisem rozwoju psychoseksualnego dzieci patrz rozdz. 3.2. W tym rozumieniu edukacja seksualna jest czym wicej ni tylko przekazywaniem informacji dotyczcych prokreacji oraz informacji o zapobieganiu chorobom przenoszonym drog pciow. Edukacja seksualna wspomaga rozwj zmysw dzieci i poczucie ciaa oraz wyobrae o ciele, a jednoczenie wzmacnia pewno siebie i przyczynia si do rozwoju samostanowienia: dziecko bdzie umiao zachowywa si w sposb odpowiedzialny w stosunku do samego siebie i innych osb. Od momentu przyjcia dziecka na wiat rozpoczyna si jego wychowanie, na pierwszym etapie gwnie przez komunikacj niewerbaln, a pniej w coraz wikszym stopniu rwnie w sposb werbalny. Edukacja seksualna stanowi cz oglnego wychowania dziecka i zawsze jest przekazywana dzieciom, nawet jeli odbywa si to niewiadomie. Sposb, w jaki rodzice odnosz si wzajemnie do siebie, jest dla dzieci ywym przykadem tego, jak funkcjonuj zwizki. Rodzice stanowi take wzorce penienia rl pciowych oraz wyraania emocji, seksualnoci i czuoci. Nie rozmawiajc o seksualnoci (na przykad nie nazywajc narzdw pciowych), rodzice ucz dzieci czego na temat seksualnoci (w wybranych przypadkach ich milczenie moe by odczytywane jako dyskomfort). Otaczajce rodowisko,
np. inne dzieci w przedszkolu i ich zainteresowanie wasnym ciaem i ciaem innych dzieci, take wpywa na uspoecznienie dziecka pod wzgldem seksualnym (seksualna socjalizacja). Podwiadome lub naturalne sposoby uczenia si seksualnoci mog by uzupenione metodami aktywnego uczenia i informowania. Korzyci wynikajce z takiego podejcia polegaj na uporzdkowaniu zagadnie dotyczcych seksualnoci. Odpowiedzi na pytania dziecka s dostosowane do jego wieku, a dzieci powinny przekona si, i zagadnienia zwizane z seksualnoci maj pozytywny charakter i s przyjemne. Dziki temu mona u nich rozwin pozytywne nastawienie do wasnego ciaa, a take nauczy ich waciwych metod komunikowania si (na przykad we waciwy sposb nazywajc czci ciaa); jednoczenie dziecko uczy si, e istniej indywidualne granice i zasady spoeczne, ktre trzeba respektowa (nie moesz dotkn kadego, kogo chcesz). Co waniejsze, dziecko uczy si, uwiadamiania sobie i stawiania wasnych granic (moesz powiedzie nie; moesz poprosi o pomoc). W tym rozumieniu edukacja seksualna jest rwnie wychowaniem spoecznym i przyczynia si do zapobiegania wykorzystywaniu seksualnemu.
1.4. Jak odczyta matryc?

W procesie tworzenia struktury programu nauczania w zalenoci od wieku grupy wiekowe zdeniowano na podstawie poszczeglnych celw rozwojowych45. Poszczeglne grupy wiekowe to dzieci i modzie w wieku 0-4 lata, 4-6 lat, 6-9 lat, 9-12 lat, 12-15 lat oraz osoby powyej 15. roku ycia. Grupy te zostay wybrane zgodnie z grupami wiekowymi okrelonymi przez wiatow Organizacj Zdrowia (WHO) tak, aby odzwierciedlay poszczeglne etapy rozwoju. Bezsprzeczny pozostaje fakt, i w zalenoci od indywidualnego rozwoju dzieci mog przynalee do innych grup wiekowych, ni wskazuje na to ich wiek kalendarzowy, a zatem graniczne limity wiekowe dotyczce poszczeglnych grup powinny by traktowane w elastyczny sposb. Zagadnienia przedstawiane w wielu grupach wiekowych s pomylane tak, aby przewidujc dalszy lub nastpny okres rozwoju, lepiej przygotowa dzieci do radzenia sobie z kolejnymi zmianami rozwojowymi. Wzito rwnie pod uwag rne poziomy rozumienia poszczeglnych zagadnie.
45 Cel rozwoju to zadanie pojawiajce si w danym okresie ycia danej osoby; skuteczne osignicie tego celu prowadzi do uzyskania przez osob zadowolenia i satysfakcji w nastpnych zadaniach stawianych przez ycie, natomiast niepowodzenie powoduje brak szczcia u poszczeglnych osb, brak akceptacji spoeczestwa i trudnoci w realizacji pniejszych zada. Porwnaj Havighurst (1972), s. 2.
35
We wszystkich grupach wiekowych zagadnienia przedstawiano sumarycznie, stosujc oglne tematy, takie jak: Ciao czowieka i jego rozwj, Podno i prokreacja, Seksualno46, Emocje (uczucia) Zwizki i styl ycia, Seksualno, zdrowie i dobre samopoczucie, Seksualno i prawa oraz Spoeczne i kulturowe uwarunkowania seksualnoci (wartoci/wzorce). Tematy te zostay dobrane tak, poniewa s one istotne w dynamicznym procesie zycznego, spoecznego i emocjonalnego rozwoju seksualnego modych osb. Naley zaznaczy, i wszystkie zagadnienia powinny by przekazywane w sposb dostosowany do wieku i okresu rozwoju. Na przykad w grupie wiekowej 0-4 lata dzieci powinny naby umiejtno szanowania rwnoci pci. Wydaje si to zadaniem na wyrost w przypadku tej grupy wiekowej, ale celem jest nauczenie si postawy, e chopcy i dziewczynki s sobie rwni. Naley podkreli, i ksztatowanie tej zasadniczej postawy powinno rozpocz si ju od pocztku ycia, stanowic podstaw dla przyszych wartoci i norm zachowania. We wczesnym okresie ycia przedstawia si podstawy dotyczce poszczeglnych zagadnie, natomiast w dalszym okresie rozwoju te same zagadnienia ponownie pojawiaj si w celu ich utrwalenia. Osoba korzystajca z matrycy zauway, e poszczeglne zagadnienia s rnie oznaczone: tematy wyrnione na pomaraczowo to tematy gwne bd te minimalne standardy, ktre naley przedstawi w procesie edukacji seksualnej. Tematy niewyrnione stanowi tematy dodatkowe; ich wprowadzenie do programw nauczania jest opcjonalne. Tekst pisany janiejsz czcionk (kursyw) oznacza, e te konkretne zagadnienia , umiejtnoci bd postawy przedstawiono ju we wczeniejszym okresie ycia. Ma to czsto miejsce w sytuacji, kiedy poszczeglne tematy przedstawiane s na dalszych etapach ycia po raz kolejny; trzeba zaznaczy, i w takiej sytuacji czsto kadzie si nacisk na inne aspekty, a oglne zagadnienia przedstawiane s w bardziej szczegowy sposb. Temat gwny (nowy) Temat gwny utrwalenie (konsolidacja)
Temat dodatkowy (nowy) Temat dodatkowy utrwalenie (konsolidacja)
Niektre problemy s zagadnieniami przekrojowymi i mona je znale w rnych gwnych grupach tematycznych. Najlepszy przykad stanowi wykorzystywanie seksualne zagadnienia dotyczce tego tematu mona znale w czci powiconej Seksualnoci, zdrowiu i dobremu samopoczuciu, a take w czci Seksualno i prawa.
46 W matrycy termin seksualno z praktycznych przyczyn stosowany jest w wskim znaczeniu i odwouje si jedynie do ciaa, intymnoci i dowiadcze zwizanych z yciem seksualnym.
36
Matryca
Grupa wiekowa 04 lata Grupa wiekowa 46 lat Grupa wiekowa 69 lat Grupa wiekowa 912 lat Grupa wiekowa 1215 lat Grupa wiekowa 15 lat i wicej 38 40 42 44 46 49
0-4
Ciao czowieka i jego rozwj
Informacje (wiedza)
Przeka informacje na temat
Umiejtnoci
Naucz dziecko
Postawy
Pom dziecku rozwija
Wszystkie czci ciaa i ich funkcje Rne ciaa i rne pcie Higiena osobista
Rnice midzy mn a innymi
Nazywanie poszczeglnych czci ciaa Praktykowanie higieny osobistej (mycie kadej czci ciaa) Rozpoznawanie rnic w budowie ciaa Wyraanie potrzeb i ycze
Pozytywny obraz swojego ciaa i siebie: poczucie wasnej wartoci Respektowanie rnic Akceptacja dla wasnego ciaa
Rozwj dobrego samopoczucia, odczuwania bliskoci i zaufania poprzez kontakt cielesny i budowane wizi emocjonalnych Respektowanie rwnoci pci
Podno i prokreacja
Cia, pord i posiadanie dzieci Podstawowe informacje o prokreacji (skd si bior dzieci)
Rne sposoby stawania si czonkiem rodziny (na przykad adopcja) Fakt, e niektre osoby maj dzieci, a inne nie
Rozmowa z dziemi dotyczca zagadnie podnoci i prokreacji i umoliwienie poznania poprawnego sownictwa
Akceptacja rnych sposobw stawania si czonkiem rodziny
Seksualno
Rado i przyjemno z dotykania wasnego ciaa, masturbacja w okresie wczesnego dziecistwa Odkrywanie wasnego ciaa i wasnych narzdw pciowych Fakt, e zyczna blisko stanowi normaln cz ycia Czuo i zyczna blisko jako wyraz mioci i sympatii
Uzyskanie wiadomoci, tosamoci pciowej Rozmowa o przyjemnych i nieprzyjemnych odczuciach dotyczcych wasnego ciaa Wyraanie wasnych potrzeb, ycze i granic, na przykad w kontekcie zabawy w lekarza
Pozytywne nastawienie w stosunku do wasnego ciaa i jego wszystkich funkcji = pozytywny obraz wasnego ciaa Szacunek wobec innych osb
Ciekawo dotyczca wasnego ciaa i cia innych osb
Emocje (uczucia)
Rne rodzaje mioci Odczuwanie tak i nie

Sownictwo dotyczce uczu Odczuwanie potrzeby prywatnoci
Odczuwanie i okazywanie empatii Mwienie tak/nie Wyraanie i komunikowanie wasnych emocji, ycze i potrzeb
Wyraanie swojej potrzeby prywatnoci
Zrozumienie, e uczucia mog by wyraane na wiele rnych sposobw Pozytywne nastawienie w stosunku do wasnej pci biologicznej i spoecznokulturowej (dobrze jest by dziewczynk lub chopcem!) Poczucie, e wasne dowiadczenie i sposb wyraenia emocji jest waciwy
Pozytywne nastawienie wobec rnych emocji w rnych okolicznociach
Temat gwny (nowy)
Temat gwny utrwalenie
Temat dodatkowy (nowy)
Temat dodatkowy utrwalenie
38
0-4
Zwizki i style ycia
Informacje (wiedza)
Umiejtnoci
Naucz dziecko
Postawy
Pom dziecku rozwija
Rne rodzaje zwizkw Rne zwizki rodzinne
Umiejtno rozmowy o wasnych zwizkach i rodzinie
Uczucie bliskoci i zaufania oparte o dowiadczenie tworzenia wizi Pozytywne nastawienie wobec rnych stylw ycia wiadomo, e zwizki s rnorodne
Seksualno, zdrowie i dobre samopoczucie
Dobre i ze dowiadczenia dotyczce wasnego ciaa/ co sprawia, e czujesz si dobrze? (suchanie wasnego ciaa) Jeeli dowiadczenia/uczucia nie s dobre, nie zawsze naley si na nie zgadza
Zaufanie wasnym instynktom Stosowanie modelu trzech krokw (mwienie nie, odejcie, rozmowa z osob, do ktrej ma si zaufania) Osignicie dobrego samopoczucia
Docenianie wasnego ciaa wiadomo, e proba o pomoc jest waciw reakcj
Seksualno i prawa
Prawo do bycia bezpiecznym i chronionym Odpowiedzialno osb dorosych za bezpieczestwo dzieci Prawo do zadawania pyta o seksualno Prawo do badania tosamoci pciowych
Prawo do badania nagoci i ciaa, do bycia ciekawym
Mwienie tak i nie Rozwijanie umiejtnoci komunikowania si Wyraanie potrzeb i ycze

Rozrnianie dobrych i zych tajemnic
wiadomo wasnych praw prowadzca do pewnoci siebie Postawa Moje ciao naley do mnie wiadomo faktu, e kady moe podejmowa wasne decyzje
Spoeczne i kulturowe uwarunkowania seksualnoci (wartoci/normy)
Zasady spoeczne i kulturowe normy/wartoci Role pciowe Spoeczna przestrze w utrzymywaniu zwizku z rnymi ludmi, umiejtno zachowania dystansu.
Wpyw wieku na seksualno i zachowanie stosowne do wieku Normy dotyczce nagoci
Rozrnienie midzy zachowaniem si w sytuacjach prywatnych i publicznych Przestrzeganie norm spoecznych i kulturowych Zachowanie stosowne do sytuacji
Umiejtno oceny sytuacji kiedy mona dotkn drug osob, a kiedy robi tego nie wolno
Szacunek do wasnego ciaa i ciaa innych osb Akceptacja norm spoecznych dotyczcych prywatnoci i intymnoci Respektowanie dla tak i nie innych osb
Temat gwny (nowy)
39
4-6
Informacje (wiedza)
Umiejtnoci
Naucz dziecko
Postawy
Pom dziecku rozwija
Wszystkie czci ciaa i ich funkcje Rne ciaa i rne pcie Higiena osobista
Nazywanie czci ciaa Utrzymywanie higieny (mycie kadej czci ciaa) Rozpoznawanie rnic dotyczcych pci Wyraanie potrzeb i ycze
Pozytywne podejcie do wasnej tosamoci pciowej Pozytywny obraz swojego ciaa i siebie: poczucie wasnej wartoci Respektowanie rnic Respektowanie rwnoci pci
Rnice dotyczce ciaa i rozwoju zwizane z pci
Uznawanie wasnej i cudzej potrzeby prywatnoci
Podno i prokreacja
Mity zwizana z prokreacj (na przykad w niektrych krajach dzieciom mwi si, e nowe dziecko zostao przyniesione przez bociana) Cykl ycia: cia, narodziny dzieci; koniec ycia Podstawy dotyczce prokreacji
Rozmowa dotyczca kwestii prokreacji z wykorzystaniem odpowiedniego poprawnego sownictwa
Respektowanie rnic: niektre osoby maj dzieci, inne nie
Seksualno
Rado i przyjemno z dotykania wasnego ciaa, masturbacja we wczesnym dziecistwie Odkrywanie wasnego ciaa i wasnych narzdw pciowych
Znaczenie i wyraanie seksualnoci (np. wyraanie uczucia mioci) Stosowny jzyk seksualny Uczucia seksualne (blisko, przyjemno, podniecenie) jako cz ludzkich odczu (powinny to by uczucia pozytywne; nie powinny zawiera przymusu czy powodowa uczucie krzywdy)
Rozmowa dotyczca zagadnie zwizanych z seksualnoci (umiejtno komunikowania si) Umacnianie wasnej tosamoci pciowej
Stosowanie jzyka dotyczcego seksualnoci w sposb nieobraliwy
Pozytywny obraz swojego ciaa Szacunek dla innych
Emocje (uczucia)
Zazdro, gniew, agresja, rozczarowanie Przyja i mio w stosunku do osb tej samej pci
Rnica midzy mioci i przyjani Mioci w sekrecie, pierwsza mio (zauroczenie i nieodwzajemniona mio)
Radzenie sobie z zawodami uczuciowymi Wyraanie i komunikowanie wasnych emocji, ycze i potrzeb
Radzenie sobie z wasn i cudz potrzeb prywatnoci Adekwatne nazywanie wasnych uczu
Akceptacja faktu, e uczucie mioci (jako jednej z emocji) jest naturalne Poczucie, e wasne dowiadczenie i wyraanie emocji jest suszne i wane (cenienie wasnych uczu)
Temat gwny (nowy)
40
4-6
Zwizki i style ycia
Informacje (wiedza)
Umiejtnoci
Naucz dziecko
Postawy
Pom dziecku rozwija
Przyja Zwizki osb tej samej pci Rne rodzaje zwizkw (rodzinnych)
Rne koncepcje rodziny
Wzajemne, odpowiednie odnoszenie si do siebie i czonkw rodziny oraz do przyjaci Wsplne ycie rodzinne oparte na wzajemnym szacunku Budowanie i utrzymywanie zwizkw
Akceptacja rnorodnoci Szacunek wobec rnic w stylach ycia
Dobre i ze dowiadczenia zwizane z wasnym ciaem/ co sprawia, e czujesz si dobrze? (suchaj swego ciaa) Jeeli dowiadczenia/uczucia nie s dobre, nie zawsze naley si na nie zgadza
Zaufanie do wasnego instynktu i stosowanie modelu trzech krokw (mwienie nie, odejcie i rozmowa z osob, do ktrej ma si zaufanie) Osignicie dobrego samopoczucia
Poczucie, e ma si wybr wiadomo ryzyka Docenianie wasnego ciaa wiadomo, e zwracanie si z prob o pomoc jest waciw reakcj
Seksualno i prawa
Wykorzystywanie; wiadomo, e istniej osoby, ktre nie s dobre; udaj, e s uprzejme, ale mog posun si do przemocy Prawa (cznie z prawem do informacji i prawem do ochrony) Doroli powinni by odpowiedzialni za bezpieczestwo dzieci
Zadawanie pyta Zwracanie si z prob o pomoc do osb, ktrym si ufa w sytuacji, kiedy ma si kopoty Wyraanie potrzeb i ycze
Postawa moje ciao naley do mnie wiadomo wasnych praw
Rnice zawizane z pci, z wiekiem z pochodzeniem kulturowym Wartoci i postawy rni si w zalenoci od krajw i kultur Prawo do wyraania uczu z zastrzeeniem, e nie wszystkie dziaania podjte w wyniku tych uczu s akceptowalne i uzasadnione Reguy spoeczne i kulturowe normy/wartoci
Rozpoznawanie i radzenie sobie z rnicami dotyczcymi wartoci Respektowanie regu spoecznych i norm kulturowych
Rozmawianie o rnicach
Odpowiedzialne zachowania spoeczne Postawy otwarte i nieoceniajce Akceptacja rwnych praw Szacunek dla rnych norm zwizanych z seksualnoci Szacunek dla wasnego ciaa i ciaa innych osb
Temat gwny (nowy)
41
6-9
Informacje (wiedza)
Umiejtnoci
Naucz dziecko
Postawy
Pom dziecku rozwija
Zmiany dotyczce ciaa, miesiczkowanie, ejakulacja, indywidualne rnice zwizane z rozwojem na przestrzeni czasu Biologiczne rnice midzy mczyznami i kobietami (wewntrzne i zewntrzne) Higiena osobista
Znajomo i umiejtno stosowania poprawnego sownictwa w odniesieniu do czci ciaa i ich funkcji
Rozpoznawanie zmian zachodzcych w ciele Badanie wasnego ciaa i dbao o nie
Akceptacja niepewnoci wynikajcej ze wiadomoci wasnego ciaa Pozytywny obraz swojego ciaa i siebie: poczucie wasnej wartoci Pozytywny obraz tosamoci pciowej
Podno i prokreacja
Wybory dotyczce rodzicielstwa i ciy, bezpodnoci, adopcji Podstawowe wiadomoci dotyczce antykoncepcji (jest moliwe planowanie i decydowanie o swojej rodzinie) Rne metody antykoncepcji
Podstawowe wiadomoci zwizane z cyklem podnoci Mity dotyczce prokreacji
Rozwijanie umiejtnoci komunikowania si

Zrozumienie, e ludzie mog wpywa na wasn podno
Akceptacja rnorodnoci niektre osoby chc mie dzieci, inne nie
Seksualno
Mio, stan zakochania Czuo Seks w mediach (cznie z Internetem) Zadowolenie i przyjemno z dotykania wasnego ciaa (masturbacja/autostymulacja) Stosowny jzyk seksualny
Wspycie
Akceptacja wasnej i cudzej potrzeby prywatnoci Radzenie sobie z obrazem seksu w mediach Uywanie jzyka zwizanego z seksem w nieobraliwy sposb
Zrozumienie pojcia akceptowalne wspycie/seks (odbywany za zgod obu osb, dobrowolny, rwny, stosowny do wieku i kontekstu, zapewniajcy szacunek dla samego siebie)
wiadomo, e seks jest przedstawiany w mediach w rny sposb
Emocje (uczucia)
Rnica midzy przyjani, mioci i podaniem Zazdro, zo, agresja, rozczarowanie

Przyja i mio w stosunku do osb tej samej pci Mio w sekrecie, pierwsze mioci (zauroczenie i zakochanie, nieodwzajemniona mio)
Wyraanie i komunikowanie emocji, wasnych ycze i potrzeb Radzenie sobie z rozczarowaniami

Adekwatne nazywanie wasnych uczu Radzenie sobie z wasn i cudz potrzeb prywatnoci
Akceptacja faktu, e uczucie mioci (jako jednej z emocji) jest naturalne Poczucie, e wasne dowiadczenie i wyraanie emocji jest waciwie i wane (cenienie wasnych uczu)
Temat gwny (nowy)
42
6-9
Zwizki i style ycia
Informacje (wiedza)
Umiejtnoci
Naucz dziecko
Postawy
Pom dziecku rozwija
Rne zwizki w odniesieniu do mioci, przyjani itd. Rne zwizki rodzinne

Maestwo, rozwd; wsplne ycie
Wyraanie siebie w zwizkach Umiejtno negocjowania kompromisw, wykazywanie tolerancji i empatii Nawizywanie kontaktw spoecznych i przyjani
Akceptacja zaangaowania, odpowiedzialnoci i uczciwoci jako podstawy zwizkw Szacunek do innych Akceptacja rnorodnoci
Pozytywny wpyw seksualnoci na zdrowie i dobre samopoczucie Choroby zwizane z seksualnoci Przemoc seksualna i agresja
Gdzie szuka pomocy
Wyznaczanie granic Zaufanie wobec wasnego instynktu i stosowanie modelu trzech krokw (mwienie nie, odejcie i rozmowa z osob, do ktrej ma si zaufanie)
Poczucie odpowiedzialnoci za wasne zdrowie i dobre samopoczucie wiadomo wyborw i moliwoci wiadomo ryzyka
Seksualno i prawa
Prawo do wyraania siebie Prawa seksualne dzieci (informacja, edukacja seksualna, integralno cielesna) Wykorzystywanie Odpowiedzialno dorosych za bezpieczestwo dzieci
Proszenie o pomoc i o informacje Zwracanie si z prob o pomoc do osb, ktrym si ufa w sytuacji, kiedy ma si problemy/kopoty
Nazywanie wasnych praw Wyraanie ycze i potrzeb
Poczucie odpowiedzialnoci za siebie i innych wiadomo praw i wyborw
Role pciowe Rnice kulturowe Rnice zwizane z wiekiem
Mwienie o wasnych dowiadczeniach, yczeniach i potrzebach z zachowaniem norm kulturowych Rozpoznawanie i radzenie sobie z rnicami
Szacunek wobec rnych stylw ycia, wartoci i norm
Temat gwny (nowy)
43
9-12
Informacje (wiedza)
Umiejtnoci
Naucz dziecko
Postawy
Pom dziecku rozwija
Higiena osobista (menstruacja, ejakulacja) Wczesne zmiany zwizane z dojrzewaniem (psychiczne, zyczne, spoeczne i emocjonalne oraz ich moliwa rnorodno)
Zintegrowanie zachodzcych zmian z wasnym yciem Znajomo i umiejtno posugiwania si poprawn terminologi.
Komunikowanie o zmianach zachodzcych w okresie dojrzewania
Rozumienie i akceptacja zachodzcych zmian i rnic dotyczcych ciaa (rozmiar i ksztat penisa, piersi, sromu mog by rne, standardy pikna zmieniaj si wraz z upywem czasu i rni si w zalenoci od kultury)
Pozytywny obraz swojego ciaa i siebie: poczucie wasnej wartoci
Zewntrzne i wewntrzne narzdy pciowe zwizane z rozrodem oraz ich funkcje
Podno i prokreacja
Prokreacja i planowanie rodziny Rne metody antykoncepcji i ich stosowanie, mity dotyczce antykoncepcji Objawy ciy, ryzyko i konsekwencje seksu bez zabezpiecze (nieplanowana cia)
Rozumienie zwizku midzy menstruacj/ejakulacj i podnoci Skuteczne stosowanie prezerwatyw i rodkw antykoncepcyjnych w przyszoci
Rozumienie, e antykoncepcja to odpowiedzialno obu pci
Seksualno
Pierwsze dowiadczenia seksualne Orientacja pciowa Zachowania seksualne modych osb (rnorodno zachowa seksualnych) Mio, zakochanie
Przyjemno, masturbacja, orgazm Rnice midzy tosamoci pciow i pci biologiczn
Komunikowanie i rozumienie rnych odczu seksualnych, a take rozmawianie o seksualnoci w stosowny sposb Podejmowanie wiadomych decyzji dotyczcych zyskiwania bd nie dowiadcze seksualnych Odmowa podejmowania niechcianych dowiadcze seksualnych
Umiejtno odrniania seksualnoci w prawdziwym yciu i w mediach Korzystanie z nowoczesnych mediw (telefony komrkowe, Internet), wiadomo ryzyka i korzyci zwizanych z tymi narzdziami
Akceptacja, szacunek i rozumienie rnorodnoci dotyczcej seksualnoci i orientacji seksualnych (wspycie/ seks powinien odbywa si za zgod obu osb, by dobrowolny, rwny, stosowny do wieku i kontekstu, zapewniajcy szacunek dla samego siebie) Rozumienie seksualnoci jako procesu uczenia si Akceptacja rnych sposobw wyraania seksualnoci (pocaunki, dotykanie, pieszczoty itp.)
Zrozumienie, e kada osoba ma wasny zegar rozwoju seksualnego
Emocje (uczucia)
Rne emocje, np. ciekawo, zakochanie si, ambiwalencja, niepewno, wstyd, strach i zazdro Rnice w indywidualnych potrzebach dotyczcych intymnoci i prywatnoci Rnica midzy przyjani, mioci i podaniem
Przyja i mio wobec osb tej samej pci
Wyraanie i rozpoznawanie rnych emocji u siebie i u innych osb Wyraanie potrzeb, ycze i okrelanie granic, oraz respektowanie ich u innych osb Umiejtno radzenia sobie z rozczarowaniami
Rozumienie uczu i wartoci (na przykad braku poczucia wstydu czy winy w odniesieniu do seksualnych uczu i pragnie) Respektowanie prywatnoci innych osb
Temat gwny (nowy)
44
9-12
Zwizki i style ycia
Informacje (wiedza)
Umiejtnoci
Naucz dziecko
Postawy
Pom dziecku rozwija
Rnice midzy przyjani, koleestwem, zwizkami i rnymi sposobami spotykania si (randki) Rne rodzaje przyjemnych i nieprzyjemnych relacji [wpyw nierwnoci (pci) na zwizki]
Wyraanie uczucia przyjani i mioci na rne sposoby Nawizywanie kontaktw spoecznych i przyjani, budowanie i utrzymywanie zwizkw
Wyraanie wasnych oczekiwa i potrzeb w zwizkach
Pozytywne nastawienie do rwnoci pci w zwizkach i wolny wybr partnera Akceptacja zaangaowania, odpowiedzialnoci i uczciwoci jako podstawy zwizkw Szacunek dla innych
Zrozumienie wpywu pci, wieku, religii, kultury itp. na zwizki
Objawy, ryzyko i konsekwencje niezabezpieczonych, nieprzyjemnych i niechcianych dowiadcze seksualnych (choroby przenoszone drog pciow, HIV, nieplanowana cia, konsekwencje psychologiczne) Rozpowszechnienie i rne rodzaje wykorzystywania seksualnego, jak go unika i gdzie szuka wsparcia Pozytywny wpyw seksualnoci na zdrowie i dobre samopoczucie
Branie odpowiedzialnoci za bezpieczne i przyjemne dowiadczenia seksualne Wyznaczanie granic i wyraanie ycze, unikanie niezabezpieczonych lub niechcianych dowiadcze seksualnych
Proszenie o pomoc i wsparcie w przypadku problemw (okres dojrzewania, zwizki itp.)
wiadomo wyborw i moliwoci wiadomo ryzyka

Uczucie wzajemnej odpowiedzialnoci za zdrowie i dobre samopoczucie
Seksualno i prawa
Prawa seksualne zdeniowane przez IPPF (International Planned Parenthood Federation Midzynarodowa Federacja Planowanego Rodzicielstwa) i WAS (World Association for Sexual Health wiatowa Organizacja na rzecz Zdrowia Seksualnego)*
Krajowe prawa i regulacje (wiek przyzwolenia)
Dziaanie zgodnie z tymi prawami i zobowizaniami
wiadomo praw i wyborw
Proszenie o pomoc i informacje
Akceptacja praw seksualnych wasnych i innych osb
Presja grupy rwieniczej, wpyw mediw, pornograi, kultury, religii, pci, prawa i statusu spoeczno-ekonomicznego na podejmowanie decyzji dotyczcych seksu, partnerstwa i zachowa
Dyskusja na temat wpyww zewntrznych i dokonanie wasnej oceny

Nabycie kompetencji w dostpie do nowoczesnych mediw (telefony komrkowe, Internet, radzenie sobie ze zjawiskiem pornograi)
Szacunek dla rnych stylw ycia, wartoci i norm

Akceptacja rnych opinii, pogldw i zachowa w odniesieniu do seksualnoci
International Planned Parenthood Federation (IPPF): Sexual Rights: an IPPF declaration. London 2008 and World Association for Sexual Health (WAS): Declaration of Sexual Rights. Hongkong 1999. Temat gwny (nowy) Temat gwny utrwalenie Temat dodatkowy (nowy) Temat dodatkowy utrwalenie
45
12-15
Informacje (wiedza)
Umiejtnoci
Naucz dziecko
Postawy
Pom dziecku rozwija Mylenie krytyczne w odniesieniu do modykowania ciaa Akceptacja i docenianie rnych ksztatw ciaa
Znajomo ciaa, wizerunek ciaa i modykowanie ciaa (klitoridektomia, czyli obrzezanie dziewczt, obrzezanie chopcw, bona dziewicza i jej odtwarzanie, anoreksja, bulimia, piercing, tatuae) Cykl menstruacyjny; wtrne cechy pciowe, ich funkcja u mczyzn i kobiet oraz towarzyszce im uczucia
Przekazy dotyczce pikna w mediach, zmiany ciaa w cigu ycia Usugi doradcze i zdrowotne dla nastolatkw
Opisanie tego jak odczucia dotyczce wasnego ciaa mog wpywa na zdrowie ludzi i ich wyobraenie o sobie i zachowanie
Poradzenie sobie z okresem dojrzewania i przeciwstawianie si presji grupy rwieniczej Krytyczna postawa wobec przekazu mediw i przemysu zajmujcego si urod
Podno i prokreacja
Wpyw (wczesnego) macierzystwa lub ojcostwa (znaczenie wychowywania dzieci planowanie rodziny, planowanie kariery, antykoncepcja, podejmowanie decyzji i opieka w przypadku nieplanowanej ciy) Informacje dotyczce doradztwa w zakresie antykoncepcji Nieskuteczna antykoncepcja i jej przyczyny (spoywanie alkoholu, efekty uboczne, zapominanie, brak rwnoci pci itp.) Cia (take w zwizkach midzy osobami tej samej pci) i bezpodno Fakty i mity (niezawodno, zalety i wady) dotyczce rnych metod antykoncepcyjnych (cznie z antykoncepcj doran)
Rozpoznanie objaww ciy Uzyskanie rodkw antykoncepcji z waciwego miejsce (np. wizyta u lekarza i uzyskanie recepty) Podejmowanie wiadomych decyzji dotyczcych nabywania lub nie dowiadcze seksualnych
Rozmawianie o antykoncepcji Podejmowanie wiadomego wyboru co do metody antykoncepcji i jej skuteczne stosowanie
Osobiste nastawienie (normy i wartoci) dotyczce (wczesnego) macierzystwa i ojcostwa, antykoncepcji, przerywania ciy i adopcji Pozytywne nastawienie wobec wsplnej odpowiedzialnoci za antykoncepcj
Temat gwny (nowy)
46
12-15
Seksualno
Informacje (wiedza)
Umiejtnoci
Naucz dziecko
Postawy
Pom dziecku rozwija
Rne oczekiwania i zachowania partnerw zwizane z podnieceniem seksualnym a rnice zwizane z pci
Tosamo pciowa i orientacja seksualna, w tym coming out/ homoseksualizm Jak cieszy si seksualnoci w stosowny sposb (np. nie spieszc si z podejmowaniem decyzji) Pierwsze dowiadczenie seksualne Przyjemno, masturbacja, orgazm
Rozwinicie umiejtnoci intymnego komunikowania si i negocjacji

Dokonywanie wolnych i odpowiedzialnych wyborw, umiejtno oceny konsekwencji, zalet i wad kadego moliwego wyboru (partnerzy, zachowania seksualne) Cieszenie si seksualnoci z zachowaniem szacunku Umiejtno rozrniania seksualnoci w prawdziwym yciu i w mediach
Rozumienie seksualnoci jako procesu uczenia si
Akceptacja, szacunek i rozumienie rnorodnoci w odniesieniu do seksualnoci i orientacji seksualnej (seks powinien odbywa si za zgod obu osb, by dobrowolny, rwny, stosowny do wieku i kontekstu, zapewniajcy szacunek dla samego siebie)
Emocje (uczucia)
Rnica midzy przyjani, mioci i podaniem Rne uczucia, np. ciekawo, zakochiwanie si, ambiwalencja, niepewno, wstyd, strach i zazdro
Wyraanie przyjani i mioci na rne sposoby Wyraanie wasnych potrzeb, ycze i granic oraz respektowanie cudzych
Umiejtno postpowania z rnorodnymi/sprzecznymi emocjami, uczuciami i pragnieniami
Zaakceptowanie faktu, i ludzie odczuwaj w rny sposb (ze wzgldu na pe, uwarunkowania kulturowe, religijne itp. i ich interpretacj tych uczu)
Zwizki i style ycia
Wpyw wieku, pci, uwarunkowa kulturowych i religijnych

Rne style komunikowania si (komunikacja werbalna i niewerbalna) i metody ich poprawy Jak tworzy i utrzymywa zwizki Struktura rodziny i zmiany (na przykad samotne rodzicielstwo) Rne rodzaje (przyjemnych i nieprzyjemnych) zwizkw, rodzin i sposobw ycia
Odnoszenie si do niesprawiedliwoci, dyskryminacji, braku rwnoci Wyraanie przyjani i mioci na rne sposoby Nawizywanie kontaktw spoecznych, przyjani, budowanie i utrzymywanie zwizkw
Komunikowanie si w odniesieniu do wasnych oczekiwa i potrzeb w zwizku
Aspiracje do stworzenia udanych zwizkw opartych na rwnoci

Zrozumienie wpywu pci, wieku, uwarunkowa kulturowych i religijnych itp. na zwizki
Temat gwny (nowy)
47
12-15
Informacje (wiedza)
Umiejtnoci
Naucz dziecko
Postawy
Pom dziecku rozwija
Higiena osobista i badanie siebie Rozpowszechnienie i rne rodzaje wykorzystywania seksualnego, jak go unika i gdzie znale wsparcie
Ryzykowne (seksualne) zachowania i ich nastpstwa [alkohol, leki, presja grupy rwieniczej, przeladowanie (bullying), prostytucja, media] Objawy, przenoszenie i zapobieganie chorobom przenoszonym drog pciow, w tym HIV Systemy i usugi opieki zdrowotnej Pozytywny wpyw seksualnoci na zdrowie i dobre samopoczucie
Podejmowanie odpowiedzialnych decyzji i wiadomych wyborw (odnoszcych si do zachowa seksualnych) Umiejtno zwracania si o pomoc i wsparcie w przypadku problemw
Umiejtno negocjowania i komunikowania si w celu uprawiania bezpiecznego i przyjemnego seksu Odmwienie lub przerwanie nieprzyjemnego i niebezpiecznego kontaktu seksualnego Uzyskanie i skuteczne stosowanie prezerwatyw i rodkw antykoncepcyjnych Rozpoznawanie sytuacji ryzykownych i umiejtno radzenia sobie z nimi Rozpoznawanie objaww chorb przenoszonych drog pciow
Poczucie odpowiedzialnoci za zdrowie i dobre samopoczucie

Poczucie odpowiedzialnoci w odniesieniu do zapobiegania chorobom przenoszonym drog pciow/HIV Poczucie odpowiedzialnoci za zapobieganie nieplanowanej ciy Poczucie odpowiedzialnoci za przeciwdziaanie wykorzystywaniu seksualnemu
Seksualno i prawa
Prawa seksualne zgodnie z denicj IPPF oraz WAS*

Krajowe prawa i regulacje (wiek przyzwolenia)
Uznanie praw seksualnych wasnych i innych osb Umiejtno proszenia o pomoc i informacje
Presja grupy rwieniczej, wpyw mediw, pornograi, (miejskiej) kultury, religii, pci, prawa i statusu spoeczno-ekonomicznego na decyzje dotyczce seksualnoci, partnerstwa i zachowa
Postpowanie ze sprzecznymi osobistymi (wewntrznymi) normami i wartociami w rodzinie oraz spoeczestwie Nabycie kompetencji medialnych i radzenie sobie ze zjawiskiem pornograi
Osobiste pogldy dotyczce seksualnoci (bycie elastycznym) w zmieniajcym si spoeczestwie lub grupie
International Planned Parenthood Federation (IPPF): Sexual Rights: an IPPF declaration. London 2008 and World Association for Sexual Health (WAS): Declaration of Sexual Rights. Hongkong 1999.
Temat gwny (nowy)
48
15 i wicej
Informacje (wiedza)
Umiejtnoci
Naucz dziecko
Postawy
Pom dziecku rozwija
Zmiany psychologiczne w okresie dojrzewania Znajomo ciaa, obraz ciaa, modykowanie ciaa
Klitoridektomia, czyli obrzezanie dziewczt, obrzezanie chopcw, anoreksja, bulimia, bona dziewicza i jej odtwarzanie Przekazy dotyczce pikna w mediach; zmiany ciaa w cigu ycia Usugi doradcze i zdrowotne dla nastolatkw w powyszym zakresie
Rozrnianie sytuacji przedstawianych w mediach od tych w prawdziwym yciu Poradzenie sobie z okresem dojrzewania i przeciwstawianie si presji grupy Krytyczne nastawienie wobec przekazw medialnych i przemysu urody, reklam i potencjalnego ryzyka zwizanego z modykacjami ciaa
Krytyczne podejcie do norm kulturowych w odniesieniu do ludzkiego ciaa Akceptacja i docenianie rnych ksztatw ciaa
Podno i prokreacja
Zmiany dotyczce podnoci zwizane z wiekiem (macierzystwo zastpcze, reprodukcja wspomagana medycznie) Cia (take w zwizkach osb tej samej pci), bezpodno, przerywanie ciy, antykoncepcja, antykoncepcja dorana (bardziej szczegowe informacje) Nieskuteczna antykoncepcja i jej przyczyny (alkohol, efekty uboczne, zapominanie, brak rwnoci pci itp.) Informacje o usugach doradczych dotyczcych antykoncepcyji Planowanie rodziny i zawodowej/osobistej przyszoci Nastpstwa ciy dla osb nastoletnich (dziewczta i chopcy)
Genetyka i jej moliwoci w odniesieniu do prokreacji
Komunikowanie si ze swoim partnerem na zasadach rwnoci; omawianie trudnych zagadnie z poszanowaniem opinii innych Wykorzystywanie umiejtnoci negocjacyjnych Podejmowanie wiadomych decyzji w oparciu o wiedz w odniesieniu do antykoncepcji i (nieplanowanych) ci
Dokonywanie wiadomych wyborw dotyczcych antykoncepcji i jej skuteczne uywanie
Gotowo uznawania rnic midzy pciami w odniesieniu do podnoci, prokreacji i przerywania ciy
Krytyczne podejcie do norm kulturowych/religijnych w odniesieniu do ciy, rodzicielstwa itp. wiadomo wagi pozytywnego podejcia mczyzn do ciy, porodu i poogu, pozytywny wpyw zaangaowanych ojcw Pozytywne nastawienie wobec wspodpowiedzialnoci za antykoncepcj
Temat gwny (nowy)
49
15 i wicej
Seksualno
Informacje (wiedza)
Umiejtnoci
Naucz dziecko
Postawy
Pom dziecku rozwija
Wspycie to wicej ni stosunek pciowy Znaczenie seksu w rnym wieku, rnice midzy pciami Seksualno i niepenosprawno, wpyw chorb na seksualno (cukrzyca, nowotwory itp.) Seks powizany z wymian dbr ekonomicznych (prostytucja, seks w zamian za prezenty, posiki, wsplne wyjcia, niewielkie sumy pienidzy), pornograa, uzalenienie od seksu
Rnorodne zachowania seksualne; rnice w cyklu podniecenia
Dyskutowanie na temat rnych zwizkw i przyczyn podejmowania (bd nie) wspycia Dokonanie coming outu (czyli ujawniania wobec innych uczu homoseksualnych lub biseksualnych) Rozwinicie umiejtnoci intymnego komunikowania si i negocjacji
Umiejtno radzenia sobie z trudnociami w kontaktach, umiejtno radzenia sobie ze sprzecznymi pragnieniami Umiejtno wyraania w sposb peny szacunku wasnych ycze i granic oraz branie pod uwag ycze i granic innych osb Reeksja nad aspektami seksualnoci zwizanymi z wadz
Pozytywne nastawienie wobec seksualnoci i przyjemnoci Akceptacja rnych orientacji seksualnych i tosamoci
Akceptacja faktu, e seksualno w rnych postaciach jest obecna we wszystkich grupach wiekowych Zmiana moliwych negatywnych odczu, odrazy i nienawici wobec homoseksualizmu na akceptacj rnic seksualnych
Emocje (uczucia)
Rne rodzaje emocji (mio, zazdro), rnice midzy uczuciami a postpowaniem
wiadomo rnic midzy racjonalnymi mylami a uczuciami Niepewno na pocztku zwizku
Umiejtno postpowania z zakochaniem, ambiwalencj, rozczarowaniem, zoci, zazdroci, zdrad, zaufaniem, poczuciem winy, strachem i niepewnoci; umiejtno rozmawiania o uczuciach
Umiejtno postpowania z rnymi/sprzecznymi emocjami, uczuciami i pragnieniami
Akceptacja faktu, e ludzie maj rne uczucia (z uwagi na pe, uwarunkowania kulturowe, religijne itp. i ich interpretacj tych uczu)
Zwizki i style ycia
Zachowania zwizane z rolami pciowymi, oczekiwania i nieporozumienia

Struktura rodziny i zmiany, maestwa z przymusu, homoseksualizm/biseksualizm/aseksualno, samotne rodzicielstwo Jak stworzy i utrzymywa zwizki
Umiejtno odnoszenia si do niesprawiedliwoci, dyskryminacji i nierwnoci

Umiejtno sprzeciwiania si i powstrzymania (u siebie i innych) niesprawiedliwego postpowania, w tym stosowania poniajcego jzyka bd opowiadania obraliwych dowcipw Analizowanie co oznacza by matk/ojcem Denie do zrwnowaonych zwizkw Stawanie si wspierajcym i dbajcym partnerem/partnerk
Otwarto na rnego rodzaju zwizki i style ycia

zrozumienie spoecznych i historycznych uwarunkowa zwizkw
Temat gwny (nowy)
50
15 i wicej
Informacje (wiedza)
Umiejtnoci
Naucz dziecko
Postawy
Pom dziecku rozwija
Systemy i wiadczenia w ramach opieki zdrowotnej Ryzykowne zachowania seksualne i ich moliwy wpyw na zdrowie Higiena osobista i badanie siebie Pozytywny wpyw seksualnoci na zdrowie i dobre samopoczucie
Przemoc seksualna; przerywanie ciy w warunkach niebezpiecznych dla zdrowia kobiety; miertelno matek, zaburzenia seksualne HIV/AIDS i choroby przenoszone drog pciow, zapobieganie, leczenie, opieka i wsparcie
Przeciwstawianie si molestowaniu seksualnemu, umiejtno samoobrony Umiejtno zwracania si z prob o pomoc w razie potrzeby.
Pozyskiwanie oraz waciwe i skuteczne uywanie prezerwatyw
Wewntrzne poczucie odpowiedzialnoci za wasne i partnera/rki zdrowie seksualne
Seksualno i prawa
Prawa seksualne: dostp, informacja, dostpno, naruszanie praw seksualnych

Koncepcja podmiotw majcych prawa i podmiotw majcych obowizki Przemoc ze wzgldu na pe Prawo a przerywanie ciy Organizacje dziaajce na rzecz praw czowieka i Europejski Trybuna Praw Czowieka
Rozumienie jzyka zwizanego z prawami czowieka Umiejtno dochodzenia swoich praw seksualnych Rozpoznawanie narusze praw i przeciwstawianie si dyskryminacji i przemocy ze wzgldu na pe

wiadomo aspektw zwizanych z wadz w relacji podmiotw majcych prawa i podmiotw majcych obowizki Poczucie sprawiedliwoci spoecznej
Granice spoeczne; standardy obowizujce w spoecznoci
Okrelenie wasnych wartoci i przekona Umiejtno radzenia sobie ze sprzecznymi normami osobistymi (interpersonalnymi), wartociami w rodzinie i spoeczestwie
Umiejtno oferowania pomocy osobie marginalizowanej; sprawiedliwe traktowanie osb yjcych z HIV/AIDS w spoeczestwie Nabycie kompetencji medialnych
wiadomo wpyww kulturowych, spoecznych i historycznych na zachowania seksualne

Szacunek dla rnych wartoci i systemw wierze Docenianie zaufania do siebie i poczucia wasnej wartoci we wasnym rodowisku kulturowym Poczucie odpowiedzialnoci za wasn rol/punkt widzenia w odniesieniu do zmian spoecznych
Presja grupy rwieniczej, wpyw mediw, pornograi, (miejskiej) kultury, pci, prawa, religii i statusu spoeczno-ekonomicznego na decyzje dotyczce ycia seksualnego, partnerstwa i zachowa seksualnych
Temat gwny (nowy)
51
Bibliograa
Bibliograa
A. Pimiennictwo
BZgA/WHO Regional Of ce for Europe (2006). Country papers on youth sex education in Europe. Cologne (http://www.sexualaufklaerung.de/cgi-sub/fetch.php?id=489). Frans E, Franck T (2010). Vlaggensysteem. Praten met kinderen en jongeren over seks en seksuel grensoverschrijdend gedrag [Flagsystem. Talking with children and youngsters about sexuality and inappropriate sexual behaviour]. Antwerp, Sensoa. Havighurst RJ (1971). Development tasks and education. New York, Longman. Hedgepeth E, Helmich J (1996). Teaching about sexuality and HIV. Principles and methods for effective education. New York, New York University Press. IPPF (1996). Charter on Sexual and Reproductive Rights. London (http://www.ippf.org/NR/rdonlyres/6C9013D5-5AD7-442A-A435-4C219E689F07/0/charter.pdf). IPPF (2006a). Sexuality education in Europe. A reference guide to policies and practices. The Safe project. Brussels, IPPF European Network (http://www.ysafe.net/SAFE/documents/Design_sex%20ed%20guide%20 nal%20 nal_30nov2006.pdf). IPPF (2006b). Framework for comprehensive sexuality education. London (http://www.ippf.org/NR/rdonlyres/CE7711F7-C0F0-4AF5-A2D5-1E1876C24928/0/Sexuality.pdf).
52
Bibliograa
IPPF (2007). A guide for developing policies on the sexual and reproductive health and rights of young people in Europe. The Safe Project. Brussels (http://www.ysafe.net/SAFE/documents/Design_ippf-policy%20guide%20 nal_Sep07.pdf). IPPF (2008). Sexual rights: an IPPF declaration. London (http://www.ippf.org/en/Resources/Statements/Sexual+rights+an+IPPF+declaration.htm). Kohler PK, Manhart LE, Lafferty WE (2008). Abstinence-only and comprehensive sex education and the initiation of sexual activity and teen pregnancy. Journal of Adolescent Health, 42, 4:344-351. Lazarus JV, Liljestrand J (2007). Sex and young people in Europe. A research report of the Sexual Awareness for Europe Partnership. The Safe Project. Lund, IPPF (http://www.ysafe.net/SAFE/documents/Design_Safe%20Research%20Report%20 nal%20 nal_27Sep07.pdf). OECD Social Policy Division Directorate of Employment, Labour and Social Affairs (2008). SF 5: Age of mother at rst childs birth. Paris (http://www.oecd.org/dataoecd/62/49/41919586.pdf). Plummer K (2001). The square of intimate citizenship. Some preliminary proposals. Citizenship Studies, 5, 3:237-253. Population Council (2009). Its all one curriculum. Guidelines and activities for a uni ed approach to sexuality, gender, HIV, and human rights education. New York (http://www.popcouncil.org/pdfs/2010PGY_ ItsAllOneGuidelines_en.pdf, http://www.popcouncil.org/pdfs/2010PGY_ItsAllOneActivities_en.pdf). Rutgers Nisso Groep (2008). Opgroeien met liefde. Seksuele opvoedingsondersteuning aan ouders [Growing up with love. Sex education support for parents]. Utrecht. Schmidt G (2004). Das neue DER DIE DAS. ber die Modernisierung des Sexuellen. [The new DER DIE DAS. On the Modernisation of the Sexual]. Giessen, Psychosozial Verlag. UNESCO (2009a). International technical guidance on sexuality education. Vol. I Rationale for sexuality education. Paris (http://unesdoc.unesco.org/images/0018/001832/183281e.pdf). UNESCO (2009b). International technical guidance on sexuality education. Vol. II Topics and learning objectives. Paris (http://data.unaids.org/pub/ExternalDocument/2009/20091210_international_guidance_ sexuality_education_vol_2_en.pdf). UNESCO HIV and AIDS Education Clearinghouse. HIV and AIDS Library (http://hivaidsclearinghouse.unesco.org/search/index_expert.php). United Nations (1989). Convention on the Rights of the Child. New York (http://www.un.org/documents/ga/res/44/a44r025.htm). Weeks J (1998). The sexual citizen. Theory, Culture & Society, 15, 3-4:35-52. WHO (1975). Education and treatment in human sexuality. The training of health professionals. Report of a WHO Meeting (WHO Technical Report Series, No. 572). Geneva (http://whqlibdoc.who.int/trs/WHO_TRS_572. pdf). WHO (2004). Reproductive health strategy to accelerate progress towards the attainment of international development goals and targets. Global strategy adopted by the 57th World Health Assembly. Geneva (http://whqlibdoc.who.int/hq/2004/WHO_RHR_04.8.pdf).
53
Bibliograa
WHO (2006). De ning sexual health. Report of a technical consultation on sexual health, 2831 January 2002. Geneva (http://www.who.int/reproductivehealth/topics/gender_rights/de ning_sexual_health.pdf). WHO Regional Of ce for Europe (1999/2001). De nitions and indicators in family planning, maternal and child health and reproductive health used in the WHO Regional Of ce for Europe. Copenhagen (www.euro.who.int/reproductivehealth). WHO Regional Of ce for Europe (2001). WHO Regional Strategy on Sexual and Reproductive Health. Copenhagen (www.euro.who.int/document/e74558.pdf). WHO Regional Of ce for Europe (2008). Inequalities in young peoples health. HBSC international report from the 2005/2006 survey. Edinburgh (http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_ le/0005/53852/E91416. pdf). World Association for Sexual Health (WAS) (1999). Declaration of Sexual Rights. Hong Kong (http://worldsexualhealth.org/sites/default/ les/Declaration%20of%20Sexual%20Rights.pdf). World Association for Sexual Health (WAS) (2008). Sexual health for the millennium. A declaration and technical document. Minneapolis (http://worldsexualhealth.org/millennium-declaration).
54
Bibliograa
B. Literatura naukowa dotyczca psychoseksualnego rozwoju dzieci

Bancroft J (2006). Normal sexual development. Barbaree HE, Marshall WL (eds.). The juvenile sex offender. New York/London, Guilford Press. Bancroft J et al. (eds.) (2003). Sexual development in childhood. Bloomington, Indiana University Press. Barbaree E, Marshall WL (eds.) (2006). The juvenile sex offender. New York/London, Guilford Press. Berger M (1994). Sexualerziehung im Kindergarten. [Sexuality education in the kindergarten]. Frankfurt am Main, Brandes & Apsel. Bornemann E (1994). Childhood phases of maturity. Amherst, NY, Prometheus Books. Burian B (ed.) (2005). Doktorspiele. Die Sexualitt des Kindes [Playing doctors and nurses. Child sexuality]. Vienna, Picusverlag. Cohen-Kettenis PT, Sandfort T (1996). Seksueel gedrag van kinderen. Een kwantitatief onderzoek onder moeders [Sexual behaviour of children. A quantitative survey]. Tijdschrift voor Seksuologie, 20:254-265. Creemers C, Vermeiren R, Deboutte D (2007). Seksueel grensoverschrijdend gedrag door kinderen [Inappropriate sexual behaviour in children]. In: Van Wijk AP, Bullens RAR, Van Den Eshof P (eds.). Facetten van zedencriminaliteit [Facets of sexual criminality]. The Hague. de Graaf H, Rademakers J (2003). Seks in de groei. Een verkennend onderzoek naar de (pre-)seksuele ontwikkeling van kinderen en jeugdigen [A growing interest in sex. An exploratory study into the presexual and sexual development of children and young people] (RNG-studies, No. 2). Delft, Rutgers Nisso Groep. de Graaf H; Rademakers J (2007). Seksueel gedrag en seksuele gevoelens van prepuberale kinderen [Sexual behaviour and sexual feelings of prepubertal children]. Tijdschrift voor Seksuologie, 31:184-194. de Graaf H et al. (2004). De seksuele levensloop [Sexual development]. In: Gijs L. et al. (eds.). Seksuologie [Sexology]. Houten, Bohn Sta eu van Loghum, pp. 167-190. Delfos MF (1996). Kinderen in ontwikkeling. Stoornissen en belemmeringen [Child development. Interference and obstacles]. Lisse, Pearson. De Wit J, Van Der Veer G, Slot NW (1995). Psychologie van de adolescentie [The adolescent psychology]. Baarn, Intro. Dieltjens S, Meurs P (2008). Seksuele ontwikkeling en de rol van broers en zussen. Siblingseks: spelletjes, nieuwsgierigheid, misbruik en incest [Sexual development and the role of brothers and sisters. Sibling sex: games, curiosity, abuse and incest]. Cahiers seksuele psychologie en seksuologie, 3. Antwerp/Apeldoorn. Dunde SR (1992). Handbuch Sexualitt [Guide to sexuality]. Weinheim, Deutscher Studien-Verlag. Frans E (ed.) (2008). Seksueel grensoverschrijdend gedrag. Algemene gids [Inappropriate sexual behaviour. A general guide]. Antwerp, Sensoa (http://www.sensoa.be/download les_shop/algemene_gids_grensoverschr_gedrag.pdf).
55
Bibliograa
Fried L (2000). Sexualitt in Kindertagessttten immer noch ein Tabu? [Sexuality in kindergartens still taboo?] In: Colberg-Schrader H et al. (eds.). KIT. Kinder in Tageseinrichtungen. Ein Handbuch fr Erzieherinnen [Children in daycare. A guide for care workers. Velber, Sensoa. Friedrich WN (2003). Studies of sexuality of nonabused children. In: Bancroft J et al. (eds.). Sexual development in childhood. Bloomington, Indiana University Press, pp. 107-120. Friedrich WN et al. (1991). Normative sexual behavior in children. Pediatrics, 88:456-464. Friedrich WN et al. (1998). Normative sexual behavior in children: A contemporary sample. Pediatrics, 101:9. Friedrich WN et al. (2000). Cultural differences in sexual behaviour. 2-6 year old Dutch and American children. In: Sandfort T, Theodorus GM, Rademakers J (eds.). Childhood sexuality. Normal sexual behaviour and development. Journal of Psychology and Human Sexuality [Special issue], 12:117-129. Fthenakis WE, Textor M (eds.) (2004). Knaurs Handbuch Familie. Alles was Eltern wissen mssen [Knaurs guide family. Everything parents need to know]. Mnchen, Knaur. Gavey N (2005). Just sex? The cultural scaffolding of rape. London, Routledge. Goldman R, Goldman J (1982). Childrens sexual thinking. A comparative study of children aged 5 to 15 years in Australia, North America, Britain and Sweden. London, Routledge & Kegan Paul. Haeberle EJ (1983). The sex atlas. New York, Continuum Publishing Company. Haug-Schnabel G (1997). Sexualitt ist kein Tabu. Vom behutsamen Umgang mit einem schwierigen Thema [Sexuality is not taboo. Dealing sensitively with a delicate subject]. Freiburg, Herder. Hayez J-Y (2005). Ook kinderen hebben een lichaam. Kinderen leren omgaan met seksualiteit [Children have a body too. Teaching children to deal with sexuality]. Tielt, Lanoo. Heuves W (2006). Pubers. Ontwikkeling en problemen. [Puberty. Development and problems]. Assen, Koninklijke Van Gorcum BV. Isaacs S (1933 reprint 2001). Social development in young children. London, Routledge. Jenkins P (2003). Watching the research pendulum. In: Bancroft J et al. (eds.). Sexual development in childhood. Bloomington, Indiana University Press. Kla T, Vermeire K (2006). La vie sexuelle des jeunes [Young peoples sex life]. Antenne, 24, 3:19-27. Lamb S, Coakley M (1993). Normal childhood sexual play and games. Differentiating play from abuse. Child Abuse & Neglect, 17:515-526. Langfeldt T (1990). Early childhood and juvenile sexuality, development and problems. In: Perry ME (ed.). Handbook of sexology, Vol. 7. Childhood and adolescent sexology. New York, Elsevier, pp. 179-200. Larsson I, Svedin CG (2002). Teachers and parents reports on 3- to 6-year-old childrens sexual behavior. A comparison. Child Abuse & Neglect, 26:247-266. Maccoby EE (2000). Die Psychologie der Geschlechter. Sexuelle Identitt in den verschiedenen Lebensphasen [The psychology of the sexes. Sexual identity at various life stages]. Stuttgart, Klett-Cotta. [Originally published in English as: Maccoby EE (1998). The two sexes: growing up apart, coming together. Cambridge, MA, The Belknap Press of Harvard University Press.]
56
Bibliograa
McKee A et al. (2010). Healthy sexual development: A multidisciplinary framework research. In: International Journal of Sexual Health, 22, 1:14-19. Ohlrichs Y (2007). Normale seksuele ontwikkeling [Normal sexual development]. In: Van Wijk AP, Bullens RAR, Van Den Eshof P. Facetten van zedencriminaliteit [Facets of sexual criminality]. The Hague, Reed Business BV. Okami P, Olmstead R, Abramson PR (1997). Sexual experiences in early childhood. 18-year longitudinal data from the UCLA Family Lifestyles Project. Journal of Sex Research, 34, 4:339-347. Rademakers J (2000). Het kind als subject. De seksuele ontwikkeling van kinderen (0-12 jaar) [The child as subject. The sexual development of children (from birth to age 12)]. Tijdschrift voor Seksuologie, 24:17-23. Ravesloot J (1992). Jongeren en seksualiteit [Young people and sexuality]. In: Du Bois-Reymond M. Jongeren op weg naar volwassenheid [Young people moving into adulthood]. Groningen, Wolters-Noordhoff. Rossmann P (1996). Einfhrung in die Entwicklungspsychologie des Kindes- und Jugendalters [Introduction to developmental psychology of children and adolescents]. Bern, Huber. Ryan G, Lane S (eds.) (1997). Juvenile sexual offending. Causes, consequences and correction. San Francisco, Jossey-Bass. Sandfort TGM, Rademakers J (2000). Childhood sexuality. Normal sexual behavior and development. New York, London and Oxford, Haworth Press. Schenk-Danzinger L (1988). Entwicklungspsychologie [Developmental psychology]. Vienna, sterreichischer Bundesverlag. Schmidt G (1988). Das groe DER DIE DAS [The big DER DIE DAS]. Reinbek bei Hamburg, Rowohlt. Schmidt G (2004). Kindessexualitt Konturen eines dunklen Kontinents [Childhood sexuality outlines of a dark continent]. Zeitschrift fr Sexualforschung, 4:312-322. Schuhrke B (1991). Krperentdecken und psychosexuelle Entwicklung. Theoretische berlegungen und eine Lngsschnittuntersuchung im zweiten Lebensjahr [Discovery of ones body and psychosexual development. Theoretical considerations and a longitudinal study of children in their second year]. Regensburg, Roderer. Schuhrke B (1997). Genitalentdecken im zweiten Lebensjahr [Discovery of the genitals in children in their second year]. In: Zeitschrift fr Sexualforschung, 10:106-126. Schuhrke B (1999). Scham, krperliche Intimitt und Familie [Shame, physical intimacy and family]. In: Zeitschrift fr Familienforschung, 11:59-83. Schuhrke B (2002). Curiosity and privacy. The management of childrens sexual interest in the family. In: Gttert M, Walser K (eds.). Gender und soziale Praxis [Gender and social practice]. Knigstein, Ulrike Helmer, pp.121-143. Schuhrke B (2005). Sexuelles Verhalten von Kindern. Zwischen Normalitt und Abweichung [Sexual behaviour of children. Between normality and deviance]. In: Burian-Langegger B, ed. Doktorspiele. Die Sexualitt des Kindes [Playing doctors and nurses. Child sexuality]. Vienna, Picus, pp.34-62. Schuster P, Springer-Kremser M (1994). Bausteine der Psychoanalyse [Basic elements of psychoanalysis]. Vienna, WUV.
57
Bibliograa
Straver CJ, Cohen-Kettenis PT, Slob AK (1998). Seksualiteit en levensloop [Sexuality and course of life]. In: Slob AK et al. (1998). Leerboek seksuologie [Textbook of sexology]. Houten/Diegem, Bohn Sta eu Van Loghum. Trautner HM (2002). Entwicklung der Geschlechtsidentitt [Development of sexual identity]. In: Oerter R, Montada, L (eds.). Entwicklungspsychologie [Developmental psychology]. Weinheim, Beltz, pp.648-674. van der Doef S (1994). Kleine mensen grote gevoelens. Kinderen en hun seksualiteit [Little people, big feelings. Children and their sexuality]. Amsterdam, de Brink. Verhofstadt-Denve L (1998). Adolescentiepsychologie [Adolescent psychology]. Leuven/Apeldoorn, Garant. Volbert R, van der Zanden R (1996). Sexual knowledge and behaviour of children up to 12 years. What is age appropriate? In: Davies G et al. (eds.). Psychology, law and criminal justice. International development in research and practice. Berlin, De Gruyter, pp.198-215. Zwiep C (2005). Kinderen en seksualiteit. Pedagogische begeleiding in de kinderopvang [Children and sexuality. Educational guidance in the context of childcare]. Amsterdam, SWP Publishers.
58
Bibliograa
C. Programy nauczania i ksiki naukowe

Advocates for Youth (2002). Guide to Implementing TAP (Teens for AIDS prevention). A peer education programme to prevent HIV and STI. Washington, DC (http://www.advocatesforyouth.org/storage/advfy/ documents/TAP.pdf). Blake S, Muttock S (2004). Assessment, evaluation and sex and relationships education. A practical toolkit for education, health and community settings. London, National Childrens Bureau. BZgA (1994). General Concept for Sex Education of the Federal Centre for Health Education in cooperation with the Federal States. Cologne (http://www.bzga.de/infomaterialien/?sid=-1&idx=777). BZgA (2004). Concept Sex Education for Youths. Cologne (http://www.sexualaufklaerung.de/index. php?docid=694). BZgA (2006). ber Sexualitt reden. Zwischen Einschulung und Pubertt. Ein Ratgeber fr Eltern zur kindlichen Sexualentwicklung zwischen Einschulung und Pubertt [Talking about sexuality. From school entry to puberty. A guide for parents about child sexual development from school entry to puberty]. Cologne (http://www.sexualaufklaerung.de/index.php?docid=900). BZgA (2006). ber Sexualitt reden. Die Zeit der Pubertt. Ein Ratgeber fr Eltern zur kindlichen Sexualentwicklung in der Pubertt [Talking about sexuality. Puberty. A guide for parents about child sexual development in puberty]. Cologne (http://www.sexualaufklaerung.de/index.php?docid=901). BZgA (2007). Youth. Forum sex education and family planning, No. 3/2007. Cologne (http://www.sexualaufklaerung.de/index.php?docid=1331). International Bureau of Education (2006). Manual for integrating HIV and AIDS education in school curricula. Geneva (www.ibe.unesco.org/ leadmin/user_upload/HIV_and_AIDS/publications/IBE_ CurrManual_3v_en.pdf). IPPF (2006). Framework for Comprehensive Sexuality Education. London (updated version 2010: http://www.ippf.org/NR/rdonlyres/CE7711F7-C0F0-4AF5-A2D5-1E1876C24928/0/Sexuality.pdf). IPPF (2007). Included, involved, inspired: a framework for youth peer education programmes. London (http://www.ippf.org/NR/rdonlyres/60B87E63-649B-4523-B1F2-8599438249DE/0/peeredu.pdf). IPPF (2008). Sexual rights. An IPPF declaration. London (http://www.ippf.org/NR/rdonlyres/9E4D697C-1C7D-4EF6-AA2A-6D4D0A13A108/0/ SexualRightsIPPFdeclaration.pdf). IPPF (2009). From evidence to action. Advocating for comprehensive sexuality education. London (www.ippf.org/en/Resources/Guides-toolkits/ From+evidence+to+action+advocating+for+comprehensive+sexuality+education.htm). IPPF (2010). Voices of hope: guide to inspire dialogues on religion, faith, sexuality and young people. London (http://www.ippf.org/en/Resources/Guides-toolkits/Voices+of+hope.htm). IPPF (in press). EXCLAIM! IPPFs guide to young peoples sexual rights. London (www.ippf.org). Irvin A (2004). Positively informed. Lesson plans and guidance for sexuality educators and advocates. New York, International Womens Health Coalition (http://www.iwhc.org/index. php?option=content&task=view&id=2594).
59
Bibliograa
Kirby D, Laris BA, Rolleri L (2006). Sex and HIV Education programs for youth. Their impact and important characteristics. FHI, Washington, DC (http://www.etr.org/recapp/documents/programs/SexHIVedProgs.pdf). Kirby D, Rolleri LA, Wilson MM (2007). Tool to assess the characteristics of effective STD/HIV education programs. Healthy Teen Network, Washington, DC (http://www.healthyteennetwork.org/vertical/ Sites/%7BB4D0CC76-CF78-4784-BA7C-5D0436F6040C%7D/uploads/%7BAC34F932-ACF3-4AF7-AAC34C12A676B6E7%7D.PDF). LAFA Stockholm County AIDS Prevention Programme (2004). The main thread. Handbook on sexuality and personal relationships among young people. Stockholm (http://www.lafa.nu/upload_ les/dokument/The%20Main%20Thread%20-%20a%20hanbook%20on%20 sexuality%20and%20personal%20relationships%20%20from%20Lafa.pdf). Pdagogische Hochschule Luzern; Hochschule Luzern, Soziale Arbeit [Lucerne University of Teacher Education; Lucerne University of Applied Sciences and Arts, Social Work Department] (2007). Sexualpdagogik und Schule. Eine Situationsanalyse [Sexuality education and the school. A situation analysis]. Lucerne (http://www.bildungundgesundheit.ch/dyn/bin/87023-87027-1-situationsanalyse_sexualp_dagogik_und_ schule_de nitive_fassung.pdf). Pdagogische Hochschule Luzern; Hochschule Luzern, Soziale Arbeit [Lucerne University of Teacher Education; Lucerne University of Applied Sciences and Arts, Social Work Department] (2008). Lducation sexuelle lcole. Analyse de la situation [Sexuality education and the school. A situation analysis]. Lucerne (http://www.amorix.ch/upload/docs/Analyse%20de%20la%20situation_version_11-08.pdf). Pdagogische Hochschule Luzern; Hochschule Luzern, Soziale Arbeit [Lucerne University of Teacher Education; Lucerne University of Applied Sciences and Arts, Social Work Department] (2008). Grundlagenpapier Sexualpdagogik und Schule [Statement of principles on sexuality education and the school]. Lucerne (http://amorix.phz.ch/upload/docs/Grundlagenpapier_Sexualpaedagogik_Version%204%201-D.pdf). Pdagogische Hochschule Luzern; Hochschule Luzern, Soziale Arbeit [Lucerne University of Teacher Education; Lucerne University of Applied Sciences and Arts, Social Work Department] (2008). Document tablissant les bases dune ducation sexuelle lcole [Statement of principles on sexuality education and the school]. Lucerne (http://amorix.phz.ch/upload/docs/Grundlagepapier_version_4_1_F_DEF_V3.pdf). Path (2002). Games for adolescent reproductive health. An international handbook. Washington, DC (http://www.path.org/ les/gamesbook.pdf). PLANeS, Schweizerische Stiftung fr sexuelle und reproduktive Gesundheit [Swiss Foundation for sexual and reproductive health] (2008). Positionspapier von PLANeS zu Sexualpdagogik [PLANeS position paper on sexuality education]. Zrich ( http://www.plan-s.ch/IMG/pdf_PositionspapierPLANeSSexualpadagogik5_11_08.pdf). Population Council (2009). Its all one curriculum. Guidelines and activities for a uni ed approach to sexuality, gender, HIV, and human rights education. New York (http://www.popcouncil.org/pdfs/2010PGY_ ItsAllOneGuidelines_en.pdf, http://www.popcouncil.org/pdfs/2010PGY_ItsAllOneActivities_en.pdf). Rutgers Nisso Groep (2007). RAP-Tool of the Youth Incentives Programme of the Rutgers Nisso Groep The Netherlands. Utrecht (http://hivaidsclearinghouse.unesco.org/search/resources/bie_rap_tool_engels_jan_2007.pdf).
60
Bibliograa
Senderowitz J, Kirby D (2006). Standards for curriculum-based reproductive health and HIV education programs. Arlington, FHI (http://www.ibe.unesco.org/ leadmin/user_upload/_temp_/FHI_standards_ senderowitz_kirby.pdf). Sensoa (2000). Good lovers. A new concept of sex education. Ghent (http://www.sensoa.be/downloadles_shop/concept_good_lovers.pdf). Sensoa (2007). International resources on sexual and reproductive health education. Ghent (http://www.sensoa.be/pdf/docucentrum/infopakket_internationale_leermiddelen.pdf). Sex Education Forum (2009). Celebrating sex and relationships education: Past, present and future. London, National Childrens Bureau (http://www.ncb.org.uk/members_area/publication_view.aspx?PubID=611 &searchTitle=Celebrating+S ex+and+Relationships+Education&searchAuthor=&searchISBN=&searchYear=2009&searchSeries=1&searchKeyword=&pageIndex=1&searchSubject=0). Siecus (1998). Right from the start. Guidelines for sexuality issues (birth to ve years). New York (www. siecus.org). Siecus (2000). Developing guidelines for comprehensive sexuality education. New York (http://www.siecus.org/_data/global/images/guideintl.pdf). Siecus (2004). Guidelines for comprehensive sexuality education. Kindergarten through 12th grade. New York (www.siecus.org/_data/global/images/guidelines.pdf). Siecus (2005). Talk about sex. New York (http://www.siecus.org). TARSHI (2005). Basics and beyond: integrating sexuality, sexual and reproductive health and rights a manual for trainers. New Delhi. Wight D, Abraham C (2000). From psycho-social theory to sustainable classroom practice. Developing a research-based teacher-delivered sex education programme. In: Health education research, 15, 1:25-38. (http://her.oxfordjournals.org/cgi/reprint/15/1/25.pdf) World Population Foundation (WPF) (2008). IM toolkit for planning sexuality education programs. Using intervention mapping in planning school-based sexual and reproductive health and rights education programs. Maastricht (www.wpf.org/documenten/20080729_IMToolkit_July2008.pdf). Y-Peer (2003). Peer education. Training of trainers manual. New York, United Nations Population Fund (http://www.aidsmark.org/ipc_en/pdf/sm/tm/Peer%20Education%20Training%20of%20Trainers%20Manual.pdf).
61
Bibliograa
D. Strony internetowe
Advocates for Youth, United States of America: www.advocatesforyouth.org Aids Action Europe. Clearinghouse on HIV and AIDS in Europe and Central Asia: www.aidsactioneurope.org/index.php?id=186&L=http%3A%25 Austrian Institute for Family Studies (IF), University of Vienna: www.oif.ac.at Deutsche Gesellschaft fr Sexualforschung [German Association for Sexual Research]: www.dgfs.info European Society of Contraception and Reproductive Health (ESC): www.contraception-esc.com www.contraception-esc.com/weblibrary/index.htm Family Health International (FHI), United States of America: www.fhi.org/en/index.htm Family Planning Association (FPA), United Kingdom: www.fpa.org.uk Federal Centre for Health Education (BZgA), Germany: www.bzga-whocc.de www.sexualaufklaerung.de www.loveline.de www.familienplanung.de www.komm-auf-tour.de www.forschung.sexualaufklaerung.de www.frauengesundheitsportal.de German Foundation for World Population (DSW): www.dsw-online.de Guttmacher Institute, United States of America: www.guttmacher.org International Centre for Reproductive Health (ICRH), University of Ghent, Belgium: www.icrh.org International Centre for Research on Women (ICRW): www.icrw.org International Planned Parenthood Federation (IPPF): www.ippf.org
62
Bibliograa
International Womens Health Coalition (IWHC): www.iwhc.org Kaiser Family Foundation (KFF), United States of America: www.kff.org Kompetenzzentrum Sexualpdagogik und Schule [Skills Centre Sex Education and Schools], Switzerland: www.amorix.ch NHS Choices, United Kingdom: www.nhs.uk/Livewell/Sexandyoungpeople/Pages/Sex-and-young-people-hub.aspx Population Council: www.popcouncil.org Pro familia - German association for family planning, sex education and sexual counselling: www.profamilia.de Rutgers Nisso Groep (RNG), Netherlands: www.rutgersnissogroep.nl/English Schweizerische Stiftung fr sexuelle und reproduktive Gesundheit [Swiss Foundation for Sexual and Reproductive Health PLANeS]: www.plan-s.ch www.isis-info.ch SENSOA, Belgium: www.sensoa.be Sex Education Forum, United Kingdom: www.ncb.org.uk/sef/home.aspx Sexuality Information and Education Council of the United States (Siecus), United States of America: www.siecus.org www.sexedlibrary.org Swedish Association for Sexuality Education (RFSU): www.rfsu.se UNESCO HIV and AIDS Education Clearinghouse. HIV and AIDS Library: www.hivaidsclearinghouse.unesco.org/search/index_expert.php United Nations Population Fund (UNFPA): www.unfpa.org/adolescents/education.htm United Nations Programme on HIV/AIDS (UNAIDS): www.unaids.org/en
63
Bibliograa
World Health Organization (WHO): www.who.int/reproductive-health/index.htm www.apps.who.int/rhl/en/index.html World Health Organization Regional Of ce for Europe (WHO/Europe): www.euro.who.int/reproductivehealth World Population Foundation (WPF), Netherlands: www.wpf.org www.theworldstarts.org/start/begin.html Youth peer education Network (Y-Peer): www.youthpeer.org www.youthpeer.org/web/guest/ypeer-toolkit
64
Tytu oryginalny: Standards for Sexuality Education in Europe Opublikowano przez: Federalne Biuro ds. Edukacji Zdrowotnej (BZgA) w roku 2010 Publikacja opracowana wsplnie przez: Federalne Biuro ds. Edukacji Zdrowotnej (BZgA), Biuro Regionalne wiatowej Organizacji Zdrowia dla Europy (WHO) oraz midzynarodow grup ekspertw i ekspertek, reprezentujcych nastpujce instytucje (w porzdku alfabetycznym): Austrian Institute for Family Studies: Olaf Kapella Contraception and Sexual Health Service, Nottinghamshire Community Health (UK): Simone Reuter Department of Womens and Childrens health, University of Uppsala (Sweden): Margareta Larsson Design and Layout: Khn Medienkonzept & Design, Hennef Edited by Christine Winkelmann European Society for Contraception: Olga Loeber Evert Ketting, Consultant (The Netherlands) Federal Centre for Health Education, BZgA (Germany): Christine Winkelmann, Stefanie Amann, Angelika Heling, Monika Hnert, Helene Reemann International Centre for Reproductive Health at the University of Ghent (Belgium): Peter Decat, Kristien Michielsen International Planned Parenthood Federation, IPPF: Doortje Braeken, Ada Dortch Lucerne University of Applied Sciences and Arts (Switzerland): Daniel Kunz Norwegian Directorate of Health: Ulla Ollendorff Rutgers Nisso Group (The Netherlands): Ineke van der Vlugt SENSOA (Belgium): Erika Frans Sex Education Forum, National Childrens Bureau (UK): Anna Martinez Sexual Health Clinic Vestliitto, The Family Federation of Finland: Dan Apter, Raisa Cacciatore Swiss Foundation for Sexual and Reproductive Health, PLANeS: Marina Costa UNESCO: Ekua Yankah WHO Regional Of ce for Europe: Gunta Lazdane World Population Foundation: Sanderijn van der Doef Wszystkie prawa zastrzeone. Uyte w tekcie nazwy i prezentowane materiay nie wyraaj opinii Biura Regionalnego wiatowej Organizacji Zdrowia dla Europy (WHO), Federalnego Biura ds. Edukacji Zdrowotnej (BZgA) ani Program Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP)dotyczcych prawnych regulacji zwizanych z jakimkolwiek pastwem, obszarem, miastem i jego wadzami czy odnoszcej si do ksztatu granic. Wystpujce w tekcie nazwy instytucji, rm, marek i okrelonych produktw nie wiadcz o tym, e Biuro Regionalne wiatowej Organizacji Zdrowia dla Europy (WHO) lub Program Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) w jakikolwiek sposb je popiera czy rekomenduje na niekorzy innych instytucji, rm, marek czy produktw. WHO, BZgA i UNDP nie ponosz odpowiedzialnoci za szkody powstae w wyniku wykorzystania tych informacji. Pogldy wyraone w publikacji nale do autorw i autorek i niekoniecznie reprezentuj ocjalne stanowisko Biura Regionalnego wiatowej Organizacji Zdrowia dla Europy (WHO), Programu Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP), ich zarzdw ani krajw czonkowskich Organizacji Narodw Zjednoczonych.
Edited by Christine Winkelmann Design and Layout: Khn Medienkonzept & Design, Hennef Copyright 2012 Program Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP). Konsultacja naukowa: Prof. zw. dr hab. n. med. Krzysztof Tomasz Niemiec Tumaczenie: dr n. med. Magorzata H. J. Sikorska Jaroszyska, Beata Baliska, Ewa Pieszczyk Anna Wiewira Prawo do tumaczenia przekazane przez Federalne Biuro ds. Edukacji Zdrowotnej (BZgA) i Biuro Regionalne wiatowej Organizacji Zdrowia dla Europy (WHO).
Publikacja jest dystrybuowana bezpatnie. Wydrukowano w Polsce w 2012 r. ISBN: 978-83-7563-149-4 Opracowanie redakcyjne: Justyna Jakubczyk Korekta: Sylwia Pociupany DTP: Zbigniew Kowalczyk Wydawnictwo Czelej Sp. z o.o. ul. Skrajna 12-14 20-802 Lublin tel. 0-81 446 98 12, faks 0-81 470 93 04 e-mail: wydawnictwo@czelej.com.pl wydawnictwo@czelej.com.pl
ISBN: 9788375631494

WHO BZgA Standardy Edukacji Seksualnej

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

WHO BZgA Standardy Edukacji Seksualnej

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Biuro Regionalne WHO dla Europy i BZgA Standardy edukacji seksualnej w Europie

Podstawowe zalecenia dla decydentw oraz specjalistw zajmujcych si edukacj i zdrowiem

Standardy edukacji seksualnej w Europie

Federalne Biuro ds. Edukacji Zdrowotnej w Kolonii (BZgA)

Standardy edukacji seksualnej w Europie

CZ II: Matryca edukacji seksualnej 33

Standardy edukacji seksualnej w Europie

Standardy edukacji seksualnej w Europie

Standardy edukacji seksualnej w Europie

Nowe potrzeby w zakresie edukacji seksualnej

Standardy edukacji seksualnej w Europie

potrzeb wikszego zaangaowania specjalistw w t dziedzin.

Znaczenie pozytywnego i profesjonalnego podejcia

Modzi ludzie potrzebuj zarwno nieformalnej, jak i formalnej edukacji seksualnej

1.1. Formalna i nieformalna edukacja seksualna

Standardy edukacji seksualnej w Europie

1.2. Historyczny kontekst edukacji seksualnej w szkoach

Edukacja seksualna w szkoach jako odpowied na zmiany spoeczne

Standardy edukacji seksualnej w Europie

ni w Europie rodkowej i Wschodniej

1.3. Rozwj edukacji seksualnej w szkoach w Europie4

Edukacja seksualna w Europie Zachodniej wczeniej

Porwnaj UNESCO (2009a).

Standardy edukacji seksualnej w Europie

1.4. Rnorodno w podejciu do edukacji seksualnej w Europie

Edukacja seksualna musi by dostosowana do wieku

Oglna koncepcja edukacji seksualnej edukacja we wczesnym okresie ycia

Edukacja seksualna jako przedmiot wielodyscyplinarny

Standardy edukacji seksualnej w Europie

1.5. Europa w perspektywie globalnej

Standardy edukacji seksualnej w Europie

Trzy kategorie programw

1.6. Rwnolege inicjatywy midzynarodowe w podejciu do edukacji seksualnej

12 Porwnaj WHO Regional Ofce for Europe (1999/2001).

Standardy edukacji seksualnej w Europie

Standardy edukacji seksualnej w Europie

2. Seksualno, zdrowie seksualne i edukacja seksualna denicje i pojcia (koncepcje)

21 WHO (2006), s. 10. 22 WHO (1975).

Standardy edukacji seksualnej w Europie

23 WHO (2006), s. 10. 24 WHO (2004), s. 21.

25 WHO (2006), s. 10. 26 United Nations (1989).

Standardy edukacji seksualnej w Europie

Krtka dygresja na temat: prawa do prywatnoci obywatelskiej (intimate citizenship)

30 IPPF (1996). 31 IPPF (2008).

Standardy edukacji seksualnej w Europie

32 World Association for Sexual Health (2008).

Uzupeniajce denicje dotyczce edukacji seksualnej opracowane przez UNESCO i IPPF

33 IPPF (2006b), s. 6. 34 UNESCO (2009b), s. 2.

Standardy edukacji seksualnej w Europie

3. Racjonalne uzasadnienie potrzeby prowadzenia edukacji seksualnej

Ludzie maj prawo do informacji

Nieformalna edukacja seksualna jest czsto niewystarczajca w nowoczesnym spoeczestwie

Modzie jest naraona na informacje pochodzce z wielu nowych rde

Standardy edukacji seksualnej w Europie

Konieczno promocji zdrowia seksualnego

3.2. Psychoseksualny rozwj dzieci

42 Porwnaj Rutgers Nisso Group (2008) i Frans E. i Franck T. (2010).

Standardy edukacji seksualnej w Europie

Postp rozwoju seksualnego Pierwsze dziesi lat

Zmiana zainteresowa dzieci/modziey i rozwj seksualny w okresie dojrzewania

Standardy edukacji seksualnej w Europie

Faza 2. Dzieci w wieku od 4 do 6 lat

Faza 1. Wiek od 0 do 3 lat

Standardy edukacji seksualnej w Europie