Lud, t.

85, 2001

DANUTAPENKALA-GAWCKA Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytet im. A. Mickiewicza Pozna

WYBRACY DUCHW, CZYLI JAK ZOSTA SZAMANEM. NA PRZYKADZIE UJGURSKIEJ SZAMANKI Z KAZACHSTANU

Jak zostaje si szamanem we wspczesnym Kazachstanie? Czym wyrnia si droga szamana? Czy mamy tu do czynienia z cigoci tradycji, czy raczej z "tradycj wynalezion"?I. Na te oglniejsze pytania postaram si odpowiedzie, prezentujc posta Rachiljam, ujgurskiej uzdrowicielki z Kazachstanu, mienicej si szamank (kaz. baksy, ujg. bakszy)2 i pod takim te mianem znanej w spoecznoci, w ktrej dziaa3 Poznaam Rachiljam w listopadzie 1996 roku i od tej pory spotykaam si z ni co pewien czas, przeprowadzajc dugie rozmowy i obserwujc odbywane przez ni seanse, a do lipca 2000 roku4 Dziki tak dugiej z ni znajomoci mogam przyglda sijej "drodze", procesowi zdobywania kolejnych dowiadcze. Rachiljam bya bardzo otwarta, zawsze chtna do rozmw, udzielaa obszernych wyjanie w odpowiedzi na moje nieraz natrtne pytania. Jedynym tematem, ktrego nie chciaa rozwija, bya przyszo - jej dalszy rozwj, o ktrym napomykaa jedynie bardzo enigmatycznie, sugerujc jednake, e pisana jest jej prawdziwa wielko duchowa.

Wspczeni uzdrowiciele w Kazachstanie

W niepodlegym Kazachstanie, w ostatniej dekadzie ubiegego wieku, nastpi autentyczny rozkwit medycyny komplementarnej. Bya ona obecna jako podskrny nurt przez wszystkie poprzednie lata, mimo wielu dziesitek lat prze1 A wic czy moe jest to jedynie iluzja "tradycji"? Termin "tradycja wynaleziona" - invented tradition (Hobsbawm, Ranger, eds., 1983) zdoby sobie w ostatnich latach du popularno. 2 Stosuj uproszczony zapis terminw lokalnych. Podaj na og okrelenia rosyjskie, bowiem w jzyku rosyjskim porozumiewaam si z szamank i innymi uzdrowicielami. Przytaczam tylko waniejsze terminy w jzyku kazachskim i ujgurskim. J Wspczenie szamanizm kazachski i szamanizm miejscowych Uj gurw nie wykazuj istotniejszych rnic, zbiene s w szczeglnoci drogi dojcia do profesji szamana, bdce przedmiotem niniejszego artykuu. 4 Badania nad medycyn komplementarn prowadziam od roku 1995 do poowy roku 2000 w Amaty (dawniej - Ama-Ata), stolicy Kazachstanu do koca 1997 roku (stolic przeniesiono wwczas do Akrnoy, przemianowanej nastpnie na Astan).

154 ladowa muw, szamanw, tradycyjnych uzdrowicieli w okresie wadzy sowieckiej. Wprawdzie niewielu badaczy w tamtym okresie, nawet wtedy, gdy zelay oficjalne naciski, zajmowao si t problematyk, mona jednak znale w literaturze wzmianki nie tylko o dawnych, ale i wspczenie (w sowieckim systemie) dziaajcych szamanach, przede wszystkim w cennych pracach W. N. Basiowa (1984, 1992 i in.). Wedug informacji uzyskanych od mieszkacw Amaty, jeli kto chcia, mg dotrze do uzdrowiciela nieoficjalnymi kanaami, poprzez porednictwo znajomych osb. By to czasem cay acuch zaufanych ludzi, prowadzcy do szamana czy innego uzdrowiciela, dziaajcego w "pukryciu", jako e z reguy by on znany przedstawicielom wadz, nieraz zreszt lokalni urzdnicy sami korzystali z jego usug. Jak komentowali moi informatorzy, w tamtym czasie byli to rzeczywicie dobrzy, silni, rzetelni uzdrowiciele; "teraz namnoyo si rnych oszustw i szarlatanw". Obecnie dziaa wielka armia uzdrowicieli; wielu spord nich kontynuuje dawne tradycje lecznicze poszczeglnych grup etnicznych. Ale i oni wczaj na og chtnie nowe elementy do leczenia, jeli uznaj je za skuteczne czy przycigajce pacjentw. Jednak bardzo niewielu spord uzdrowicieli jest nazywanych szamanami. Niezalenie od cichej kontynuacji tradycyjnej medycyny kazachskiej, ujgurskiej, rosyjskiej, koreaskiej i wielu innych narodowoci, w latach 70., a szczeglnie 80. zaczy przenika do Kazachstanu, gwnie z Rosji, rne nurty medycyny komplementarnej. Najbardziej popularna bya bioenergoterapia, ktrej praktykw zwano w ZSRR "ekstrasensami". Do dzi ta dziedzina cieszy si popularnoci, wprawdzie ju nie w postaci masowych seansw, ktre zostay zakazane. Jej elementy przejli i stosuj w swych praktykach rwnie niektrzy tradycyjni uzdrowiciele. Take wiele innych metod i technik medycyny komplementarnej, czsto takich, ktre lokuj si najej pograniczu z medycyn oficjaln, przywdrowao w owym czasie z innych czci kraju. Dzi nadal takie nowinki przenikaj i popularyzuj si na jaki czas. Czsto propagujje lekarze, a podchwytuj liczni obecnie poszukiwacze cudownych (i tanich) metod samoleczenia, ktrych popularno bardzo wzrosa w zwizku z dramatyczn sytuacj medycyny oficjalnej5. Nowoci przychodz tradycyjnymi drogamiprzede wszystkim z Moskwy, ktra pozostaa dla Kazachstanu centrum, jeli chodzi o medycyn i jej poziom. przy tym szczeglnie wysoko cenione s te
s Bardzo popularnym sposobem samoleczenia jest tzw. metoda Iwanowa, polegajca na hartowaniu si poprzez oblewanie zimn wod, stosowanie postw i szeregu innych zalece (Penkala-Gawcka, 1998). Interesujcym zjawiskiem jest take wdrwka rnych ruchw kultowych czy parareligijnych, poczonych z samoleczeniem bd uzdrawianiem komplementarnym, ktre zyskay popularno na Zachodzie w zwizku z ekspansj ideologii New Age. Wiele z nich ma korzenie orientalne. Do Kazachstanu docieraj one z Zachodu za porednictwem Rosji. Naley do nich dianetyka Hobbarda i transcendentalna medytacja Uniwersytetu Maharishi. Rwnie wsplnoty krysznaitw propaguj zdrowy styl ycia oraz metody leczenia oparte na koncepcjach medycyny wschodniej, ajurwedycznej.

155 metody i "systemy" Gest to popularne okrelenie takich zbiorw zalece), ktre s firmowane nazwiskami "akademikw" (czonkw Rosyjskiej Akademii Nauk). Imiym wanym nurtem medycyny komplementarnej w Kazachstanie s wpywy "wielkich tradycji medycznych" - medycyny chiskiej i koreaskiej, tybetaskiej, arabsko-perskiej Unani. Wystpoway one ju od wielu stuleci, odciskajc swoje pitno rwnie na ludowym lecznictwie Kazachw i innych grup etnicznych. Natomiast ich nasilone wspczesne przenikanie mona rozpatrywa jako jeden z aspektw procesu globalizacji. Elementy pochodzce z owych wielkich tradycji medycznych ulegaj lokalnym przeksztaceniom, std niektrzy badacze preferuj uycie terminu "glokalizacja", jako lepiej oddajcego sytuacj6. Szczegln popularnoci cieszy si medycyna koreaska (pokrewna zreszt chiskiej), do czego zaf'.wne przyczynia si istnienie duej mniejszoci koreaskiej - potomkw zesacw z Dalekiego Wschodu z lat 30. Znaczcy jest fakt, e najlepiej przyja si wersja koreaskiej refleksoterapii zwana su-dok, stworzona stosunkowo niedawno (1987) przez koreaskiego profesora Park Jae Woo, ktry zaoy sw "akademi" w Moskwie. Akademia su-dok dziaa rwnie w Amaty, a jej dziaalno, prcz terapii prowadzonej przez lekarzy, polega take na organizowaniu kursw uczcych podstaw tej metody wszystkich chtnych. Z zakresu medycyny chiskiej najlepiej znana jest akupunktura, ktr nieraz zajmuj si osoby nie majce naleytego przygotowania. Niemniej w wikszoci przypadkw owe wielkie tradycje medyczne kontynuuj lekarze, ksztaceni na podyplomowych kursach su-dok, refleksoterapii i medycyny manualnej organizowanych przez Instytut Doskonalenia Lekarzy w Amaty. Natomiast medycyna tybetaska wydaje si funkcjonowa bardziej jako etykietka, haso reklamowe stosowane w niektrych prywatnych orodkach leczniczych dla przycignicia pacjentw. "Szkoa Tybetaskiej Medycyny" w Amaty, ktra jakoby przekazuje podstawy tego systemu, w istocie czy tak w teorii, jak i praktyce wiele metod rozmaitego pochodzenia. Natomiast medycyna persko-tadycka (Unani) jest mocno zakorzeniona w lokalnej tradycji. Wpyna ona w znacznym stopniu na obraz tradycyjnego zioolecznictwa w Kazachstanie. Obecnie jest niewielu specjalistw praktykujcych ten sposb leczenia, wymagajcy wieloletniego przygotowania dla osignicia niezbdnej wiedzy7. Oficjalny stosunek do medycyny komplementarnej w Kazachstanie, od uzyskania niepodlegoci, mona okreli jako przyzwalajcy, a nawet w pocztkowym okresie wrcz promujcy. Odnosi si to szczeglnie do ludowej medy6 Koncepcj glokalizacji wypracowa R. Robertson (1995), dla podkrelenia, e globalizacja nie niszczy lokalnoci - globalizujce si wzorce nabieraj specyficznego lokalnego wyrazu. 7 Przygotowanie to polegao tradycyjnie na czeladnictwie u mistrza. W Centrum Medycyny Wschodniej i Nowoczesnej leczy specjalistka od medycyny Unani, ktra przez wiele lat uczya si od swego dziadka w Taszkiencie.

156 cyny kazachskiej, do ktrej zaczto nawizywa jako do istotnej czci kulturowego dorobku narodu. Nacjonalistyczne tendencje, charakterystyczne dla nowo utworzonego pastwa, sprzyjay odradzaniu si miejscowych tradycji leczniczych, w tym i - cho nie na szerok skal - szamanistycznych (szamanizm zreszt zawsze by domen wybracw). Ale ju wczeniej, przed ogoszeniem niepodlegoci, powstao w Ama-Acie w 1990 roku Centrum Medycyny Ludowej przemianowane pniej na Republikaskie Naukowo-Praktyczne Centrum Medycyny Wschodniej i Nowoczesnej. Wrd czterech oddziaw powstaych w Centrum zawsze najwikszym i naj silniej reprezentowanym by wanie oddzia ludowej medycyny kazachskiej. Zatrudnieni w nim uzdrowiciele z reguy nosz tradycyjne stroje kazachskie, a ich metody s w duej czci magiczne i magiczno-religijne, jak np. oczytywanie chorych modlitwami z Koranu, okadzanie czy wypdzanie zych duchw biczem (kamszy), a take diagnozowanie i przepowiadanie przyszoci za pomoc ziaren fasoli bd kamykw (kuma/ak). Niektrzy stosuj tradycyjny masa, jednoczenie czsto wczaj do swych praktyk rne nowe elemety, np. bioenergoterapi czy muzykoterapi8. S tam rwnie nastawiacze koci (kaz. synykszy), stosujcy tradycyjne techniki leczenia. Pozostae trzy oddziay to: oddzia bioenergoterapii, fitoterapii i medycyny nowoczesnej. Podobne placwki utworzono w stolicach kilku wojewdztw (ob/asti), jako oddziay Centrum, pod koniec lat 90. usamodzielnione. Doda naley, e wadze opracoway system uprawomocniania i kontroli dziaalnoci uzdrowicieli, wprowadzony ju na pocztku lat 90. Odpowiednie certyfikaty wydaje Centrum oraz Ministerstwo Zdrowia, po okresie "czeladnictwa" i komisyjnym sprawdzeniu umiejtnoci kandydata. Zawiadczenia te musz by ponawiane co 3 lata i na ich podstawie mona uzyska licencj na prowadzenie dziaalnoci leczniczej. W owych certyfikatach okrela si specjalno uzdrowiciela. Wydzielono oficjalnie 4 takie specjalnoci: bioenergoterapeuta, teopsychoterapeuta, fitoterapeuta i nastawiacz koci, cho w obiegu jest jeszcze duo innych okrele, uywanych przez praktykw reklamujcych swoj dziaalno. W cigu 10 lat dziaalnoci procedur legitymizacji przeszo w Centrum, jako jedynej uprawnionej do tego jednostce, okoo tysica uzdrowicieW, ponadto wielu (ilu, trudno oszacowa) praktykuje bez zezwolenia. Nie wszystkich sta na opacenie wysokich kosztw zwizanych z otrzymaniem certyfikatu i licencji. Wrd tej wielkiej liczby uzdrowicieli szamanw jest zapewne niewielu; zapytywani o nich pracownicy
8 Muzykoterapia harmonijnie wcza sil( do tradycyjnych praktyk, zapewne dlatego, e dawniej w seansach szamaskich wane miejsce zajmowaa gra na instrumentach muzycznych (u Kazachw - na instrumencie smyczkowym kobyz, ktry wypara pniej dombra). 9 Wedug dokadnych danych w okresie od wrzenia 1991 roku do koca 1998 roku do Centrum zwrcio sil( 2998 kandydatw z prob o atestacjI(, wstl(pnie dopuszczono 1137 osb (wil(kszo z niedopuszczonych odrzucono z powodu oznak choroby psychicznej), atestacjI( przeszo 721 uzdrowicieli.

157 Centrum byli w stanie wymieni zaledwie kilka nazwisk. W roku 2000 w Centrum nie pracowa ani jeden szaman, cho kilka osb okrelanych tym mianem przeszo w poprzednich latach procedur certyfikacyjn. S oni oficjalnie klasyfikowani w ramach specjalnoci nazywanej "teopsychoterapi".

Droga Rachiljam do profesji szamanki Dowiadczenia Rachiljam - do momentu" otwarcia ". Epizody" choroby szamaskiej"
Rachiljam jest Ujgurk, wywodzc si z tzw. "miejscowych Ujgurw"'o; urodzia si w wiosce Czaryn w poudniowo-wschodnim Kazachstanie. Jest dobiegajc pidziesitki kobiet o miej powierzchownoci, inteligentn, energiczn, pogodn i atwo nawizujc kontakt. Droga Rachiljam do "profesji szamaskiej" bya duga i trudna. Przysza szamanka mieszkaa od 1978 roku na przedmieciach Ama-Aty, w przysiku Druba, ktry dopiero na pocztku lat 90. zosta wczony do miasta. Pracowaa w tamtejszym kochozie, bya zastpczyni ksigowego. Miaa ma i troje dzieci, naj starsza crka urodzia si w 1975 roku. Pierwszy incydent, ktry obecnie traktuje jako znak dany przez duchy, mia miejsce w 1987 roku. Wwczas Rachiljam obrazia niechccy duchy, wylewajc w nocy wod od prania za domem. Za kar lewa cz jej ciaa zostaa sparaliowana, duchy "uderzyy j"lI. Tak obecnie interpretuje to zajcie szamanka, dodajc, e jako osoba od dziecistwa "duchowa" (duchownaja), czyli bliska wiatu duchw'2, nie powinna bya przekracza zakazu. Badania medyczne nie wykazay wwczas, co mogo by przyczyn paraliu. Ponadto Rachiljam zacza wtedy specyficznie reagowa na widok ludzi nerwowo chorych (znalaza si na oddziale neurologicznym) - dreszcz wstrzsa jej ciaem, wykrzywiaa si twarz. Nie wiedziaa, co si z ni dzieje, a lekarze, obserwujc jej nadpobudliwo, a nawet agresywno, chcieli j odesa do szpitala psychiatrycznego. W kocu ucieka do domu, zanim zrealizowali swj zamiar. Dzisiaj szamanka twierdzi, e ju wwczas "duchy byy gotowe", daway jej
10 Tych, ktrych przodkowie migrowali do Kazachstanu z Chin w kocu XIX i na pocztku XX w., w odrnieniu od tzw. "Chiskich Uj gurw", ktrzy przybyli tu w pocztkach lat 60. XX wieku. II Pojcie "uderzenia" (a take "dotknicia", "przyduszenia" czy "przyczepienia si") przez ducha jako przyczyny choroby jest charakterystyczne dla Azji rodkowej. Koncepcja "wejcia" ducha w ciao chorego nie jest tak rozpowszechniona. Jak zauwaa W. N. Basiow (1992, s. 234), w wielu przypadkach relacje autorw, wedug ktrych duchy powodujce chorob wcielaj si, wchodz w czowieka, s po prostu mechanicznym przeniesieniem koncepcji optania. 12 Okrelenie to pojawia si bardzo czsto w odniesieniu do osb blisko zwizanych z duchami, wchodzcych w kontakt z nimi i przez to predestynowanych do leczenia ludzi z pomoc duchw.

158

Szamanka Rachiljam z "koziokiem" uywanym podczas seansw.

Fol. D. Penkala-Gawcka

sygnay, ktrych jednak nie rozumiaa. Teraz ju wie, e jest to normalna reakcja osoby "duchowej" na sam widok czowieka, ktrego chorob spowodowa zy duch. Dowiadcza tego czsto i wyjania, e jej wasne duchy - poprzez jej zachowanie - wyraaj obrzydzenie, wrogo w stosunku do owych zych duchw. Poniewa Rachiljam nadal miaa niedowad w lewej czci ciaa i nadal pojawiay si u niej dziwne drgawki i grymasy, poprosia ma, eby sprowadzi jej siostr, yjc pod Ama-At. Chciaa, eby siostra zawioza j do uzdrowiciela - syszaa, e taki czowiek mieszka w ssiedztwie siostry. By to stary, dziewidziesicioletni "Ujgur z Chin"l3, szaman. Leczy j przez ca noc - czyta modlitwy, wzywa duchy, ktre pomagay mu w leczeniul4 Po kilku latach, kiedy choroba ponownie skonia j do odwiedzenia staruszka, wyzna, i ju wtedy chcia jej powiedzie, e jest "duchowa", e powinna przyj dar (duchw). Ale jej siostra uprzedzia go, e Rachiljam pracuje jako "specjalista" w kochozie (tzn. ma do wysok funkcj) i dlatego szaman ba si nakania j do tego, co byo wwczas zabronione. Rachiljam komentuje z alem: "Jeli by powiedzia, by moe ju wtedy wziabym ten dar". Po
A wic przybyy podczas nowszej fali migracji. Odbywanie seansw w nocy byo niegdy charakterystyczne szamanw.
13 14

rwnie dla kazachskich

159 seansie szamana Rachiljam przez siedemls dni nie wychodzia z domu, potem zacza zdrowie i wszystkie dolegliwoci miny. Pniej ycie rodzinne Rachiljam pogmatwao si, jej m duo pi. Zanosio si na rozwd i m namawia j do sprzeday domu. Pomimo ponawianych prb, nie udawao jej si go sprzeda. Wreszcie posza do kobiety przepowiadajcej przyszo (bya to dyrektorka domu kultury, ktra potajemnie wrya znajomym i znajomym znajomych). Jasnowidzca przepowiedziaa jej wszystko dokadnie - kiedy i za jak cen sprzeda dom i gdzie pniej zamieszka. Mia to by dom niedaleko Amaty, we wsi Kyzy Kajrat. Opisaa dokadnie lokalizacj i wygld domu i dodaa, e tam Bg da jej wszystko, czego zapragnie. Napomkna te, e kiedy Rachiljam stanie si sawna. Przysza szamanka sprzedaa dom, tak jak jej przepowiedziano, ale chciaa zamieszka bli~ ej miasta. Szukaa jednak bez skutku; w kocu po wielu przeszkodach i perypetiach znalaza si w Kyzy Kajrat i kupia dom, ktrego umiejscowienie i wygld dokadnie zgadzay si z opisem wrki. Teraz Rachiljam ju rozumie, e to duchy prowadziy j, chciay, aby wanie tam zamieszkaa. Wwczas jeszcze tego nie wiedziaa, ale po wejciu do domu wydao jej si, e ,jej przodkowie yli tam sto lat". Zamieszkaa tam z dziemi, ju bez ma. Wszystko jej si udawao, dostaa prac w kochozie jako brygadier. Byo to w 1991 roku. Po pewnym czasie Rachiljam postanowia ci wielkie drzewo, rosnce na podwrzu. Od tego czasu w domu zaczy si dzia dziwne rzeczy w nocy sycha byo stuki, rbanie drew, drzwi zamykane wieczorem na haczyk rano byy otwarte. Rachiljam tumaczy, e w ten sposb duchy objawiay swoje niezadowolenie ze cicia drzewa, ktre, jak okazao si, roso nad mogi pochowanego tam witegol6 Byy rwnie niezadowolone, e gospodyni nie modli si o wicie i staray sij obudzi. Nastpnie crka - Mahira, wwczas 17-letnia, zacza si dziwnie zachowywa. Miaa widzenia, m.in. patrzc na miejsce, gdzie sta ich dom, zobaczya zamiast domu i wokoo same mogiy. Pniej brat byego waciciela domu przyzna, e kiedy kopa fundamenty, znalaz duo ludzkich koci, ale nikomu nic nie mwic, woy je w jedn jam ......i przysypa ziemi (ktra potem przez trzy dni poruszaa si w tym miejscu!)!?
IS Szczeglne znaczenie liczby siedem nie tylko utrzymuje si powszechnie w obrzdowoci (zreszt w potocznym mniemaniu czona jest ona z religi - u nas, musulmanow. wsio cifra idiot siem), ale przejawia si nawet w polityce i oficjalnym ceremoniale. Podczas wyborw prezydenckich w styczniu 1999 roku jeden z kandydatw umieci sidemk na swoim logo, wyjaniajc, e jest to wita liczba dla Kazachw, a ponadto ukazaa mu si ona we nie. Podczas ceremonii inauguracji prezydenta Nazarbajewa wAstanie 20 stycznia 1999 roku, jego przejcie przed kolumn honorow trwao rwno 7 minut i oddano 7 salw armatnich, a miao to symbolizowa 7 lat zaczynajcej si nowej kadencji. 16 Czowiek, ktry ci drzewo, wkrtce zmar. Kiedy Rachiljam zrozumiaa, e byo to wite drzewo, kazaa w tym miejscu zarn barana i urzdzia uczt ofiarn dla przebagania duchw. 17 Uwaa si, e nie wolno narusza spokoju zmarych, wic czowiek ten zatai wszystko z obawy, e brat nie zechce tam zamieszka. Jednak brat i jego rodzina (Ujgurzy), niepokojeni przez duchy, starali si jak najprdzej sprzeda dom.

160 Mahirze zaczy ukazywa si duchy, chciay jej co przekaza, jaki dar. Pakaa, mwia: "mamo, jestem taka moda, boj si ich". W kocu zaakceptowaa w darl8, ale postanowia odda go matce, ktra wyrazia zgod. Interesujce, e Rachiljam, ktra opowiada o przyjciu daru od crki, jednoczenie jest przekonana, e wkrtce po opisanym zdarzeniu pewien uzdrowiciel leczcy Mahir zabra dziewczynie ten dar. Relacjonujc to, ju jako dowiadczona szamanka, mwi, e Mahira potrafia przedtem "widzie", przepowiada przyszo na 30 lat naprzd, jednak w nieuczciwy czowiek "zamkn" (zakry) j, jej dar. Ale obecnie Mahira odzyskaa swe zdolnoci i ju zaczyna praktykowa jako szamanka i jasnowidzca, na razie w rodzinnym krgu. Kiedy crka wyzdrowiaa, zacza chorowa Rachiljam. Byo to w 1993 roku. Mwi: "Pojawi si u mnie jaki straszny krzyk. Zaczynaam ziewa, a to ziewanie przechodzio w krzyk. Sama baam si tego krzyku. Tak, jakby kto Mahira - crka Rachiljam - w stanie wszed we mnie i zmusza do krzyku. transu. Fot. D. Penkala-Gawcka Wychodziam na podwrze i krzyczaam strasznym gosem, niepodobnym ni do gosu ludzkiego, ni do zwierzcego". Okazao si, e dawniej, przed wybudowaniem domu, ludzie nie mogli przechodzi koo tego miejsca po zachodzie soca. Kto tam krzycza wanie takim gosem. Rachiljam opowiedziaa jeszcze wicej historii majcych wiadczy o niezwykoci tego domu, m.in. miao tu by kiedy gniazdo mij, ktre "zeszy gboko pod ziemi". Wszystko to okrela sakralny charakter tego miejsca, zamieszkanego przez duchy, zwizanego ze wiatem podziemnym. Rachiljam jest obecnie przekonana, e duchy czekay wanie na ni, dowiadczay na rne sposoby i potem stay si ,jej ludmi", jej pomocnikami. Potwierdzia to wczeniej jej znajoma uzdrowicielka, mwic, e jest to niezwyky dom, peen duchw ,jeszcze nie zajtych", ktre chc zwiza si z Rachiljam. Przysza szamanka cierpiaa coraz bardziej, w kocu roztrzsiona i paczca pojechaa ponownie do starego Ujgura. Twierdzi, e poprowadziy j do. niego
18 Duchy mwiy jej: "we, co chcesz", a ona nie wiedziaa, co takiego ma bra. Matka powiedziaa: "przecie nie mamy prawa wybiera" i poradzia jej, by rzeka duchom: "co dajecie, to wezm"

161 duchy. Tym razem uzdrowiciel wyjawi jej, e jest "duchowa", sprawdzi puls i powiedzia, e "ma puls szamanw", "krew szamask" (tzn. jej przodkowie byli szamanami), "ma dar szamaski". Przepowiedzia, e ten dar bdzie si u niej rozwija. Na moje pytanie, czy kto z jej przodkw rzeczywicie by szamanem, zajmowa si leczeniem, Rachiljam odpara, e wielu jej przodkw miao takie zdolnoci. Zajmowali si tym ju "dziadkowie jej dziada". Utrzymuje, e jej dziadkowie i pradziadowie byli Uzbekami. Dziad ze strony ojca "by bardzo silny", walczy ze strasznym demonem i pokona go. Obci mu wosy z brody i nosi je w bucie, eby demon mu ich nie wykrad, bo wwczas zostaby pokonany. Wyrwanie wosw z brody albo z gowy jako sposb zdobycia wadzy nad duchami (szczeglnie zym duchem a/basty, niebezpiecznym przede wszystkim dla poonic i nowonarodzonych dzieci) jest dobrze znane z literatury dotyczcej Azji rodkowejl9. Zdolnoci uzdrowicielskie mieli i maj take inni krewni Rachiljam. Matka leczya i przepowiadaa przyszo. Podobnie brat matki, ktry jednak duo pi i przez to zaprzepaci swoje zdolnocjlo. Leczeniem zajmuje si siostra szamanki, ale Rachiljam nigdy nie chciaa powiedzie nic bliszego o charakterze jej dziaalnoci, mwia jedynie o ich wsplnych podrach do grobowcw witych. Spord dzieci Rachiljam, oprcz Mahiry - rozwijajcej si stopniowo szamanki, modsza crka ma podobno zdolnoci "bioenergetyczne". " Otwarcie" i bogosawiestwo

Opowiadajc o ofiarowaniu daru (szamaskiego czy uzdrowicielskiego, bd te daru jasnowidzenia), przyjciu go przez obdarowanego i rozpoczciu leczenia i przepowiadania, Rachiljam czsto uywaa okrelenia "otworzy si" (otkryt 'sia, raskryt 'sia). O niektrych swoich uczennicach albo pacjentkach czy pacjentach mwia, e s "duchowi" (zwykle od dziecistwa), ale nie mog si "otworzy". Rozumiejju, e ich choroba, cierpienie jest skutkiem wybrania przez duchy, ale boj si przyj to wyrnienie. Ona stara si im w tym dopomc. Wydaje si, e to "otwarcie" mona rozumie jako zaakceptowanie daru
19 A. A. Diwajew zapisa w 1901 roku opowie szamana z okolic Szymkentu, ktry wyrwa jakoby wszystkie wosy a/basty i od tego wydarzenia zacza si jego droga do profesji szamana (za: Alimchanow, 1978, s. 70-71). W. N. Basiow (1992, s. 246) podaje: "Przyszemu szamanowi pokazuje si a/basty; udaje mu si wyrwa jej wosy (pukiel wosw); po tym przeprowadza si obrzd powicenia szamana". Zreszt wyrwanie czy obcicie wosw jako sposb pozbawienia siy jest motywem archetypowym. 20 Uzdrowiciel musi by rytualnie czysty, nie wolno mu pi, pali, kl. P. Jessa (2000, s. 169-170) pisze, e kazachskiemu szamanowi Ajtkurmanowi (z auu Baskunci w rejonie Panfiowskim) duchy nie pozwalay nawet zbliy si do ludzi pijcych alkohol. Crka Rachiljam jako gwn przyczyn rozejcia si z mem wymienia jego skonno do alkoholu; duchy - poprzez jej zachowanie - objawiay obrzydzenie na widok pijanego.

162 ofiarowanego przez duchy i podporzdkowanie si ich woli, ktre powinno poprzedza otrzymanie bogosawiestwa i rozpoczcie leczenia albo/ i przepowiadania. Niemniej, Rachiljam i jej crka mwiy rwnie o otwarciu w innym kontekcie, mianowicie niektrzy pacjenci, niczego dotd nie wiedzcy o swych zdolnociach, podczas pierwszego seansu nagle "otwierali si". W tym wypadku pojcie to odnosi si do uwiadomienia sobie, dziki wpywowi szamanki, szczeglnych moliwoci kontaktu ze wiatem duchw. Moe by wic generalnie pojmowane jako otwarcie si na duchy. przy tym uzdrowiciele mog "widzie" owe duchy (tak "widzc" bya Mahira), bd te, jak Rachiljam - nie widz ich, ale czuj, staj si jakby Rachiljam i Mahira po zakoczonym seansie. "naczyniem" duchw. Duchy "wchoWidoczny eklektyczny wystrj "izby przyj". dz" w swojego wybraca czy wybranFol. D. Penkala-Gaw,<cka k, czy to wezwane podczas seansu, czy te zupenie niespodziewanie. Rachiljam wielokrotnie podkrelaa, e jej zachowanie w trakcie seansu jest cakowicie "automatyczne", w istocie nie ona leczy, a kierujce ni duchy. Owe duchy mog przychodzi w postaci zwierzcej, co wyraa si w ruchach szamanki, przypominajcych np. zachowanie ptaka albo wa21 Interesujce, e szamanka mwia nie tylko o pierwszym, inicjujcym "otwarciu", ale take o kolejnych aktach jakby coraz peniejszego "otwierania si" w szczeglnie sprzyjajcych okolicznociach. Mogo to mie miejsce podczas pielgrzymek do witych miejsc albo w przebiegu zbiorowych seansw organizowanych wsplnie przez kilku czy kilkunastu "silnych" uzdrowicieli22. Czyli mona te "otwarcie" rozumie jako pewien proces. Natomiast "zamknicie (zakrytije, pierekrytije) drogi" odnosi si do pozbawienia daru, zwykle przez innego, zawistnego uzdrowiciela. Wedug Rachiljam i Mahiry owi "czarni magowie" robi to za pomoc zakl, z czystej zawici albo te po to,
21 Natomiast Mahira widzi swego gwnego ducha opiekuczego jako ogromn posta okryt czarnym paszczem, z gowjelenia. Szamana Ajtkurmana (Jessa, 2000, s. 169) ochraniaj duchy pod postaciami czarnego wielbda, mii i ora. 22 Rachiljam dokadnie opisaa tak sesj lecznicz w jej wasnym, "witym" domu, podczas ktrej wielu uzdrowicieli "otworzyo si", ona sama rwnie ("Wszed we mnie trjgowy smok. Syczaam jak smok, z moich doni leciay iskry").

163 by zawaszczy duchy poszkodowanego. Moe to mie miejsce podczas seansu leczniczego, ale zdarza si te czsto podczas pielgrzymek do witych miejsc23. Na utrat daru naraeni s przede wszystkim modzi, pocztkujcy uzdrowiciele. Dowiadczony, silny - potrafi si przed tym uchroni, umie take dopomc temu, ktremu "zamknito drog". Inn przeszkod na drodze do realizacji powoania szamana czy uzdrowiciela jest brak zrozumienia ze strony bliskich. Jak podkrelay Rachiljam i jej crka, bardzo wane jest, by m, dzieci, rodzice i teciowie uwierzyli w wezwanie i zaakceptowali now drog uzdrowicielki, w przeciwnym razie bd jej przeszkadzali w "otwarciu". Bdzie nadal mczya si, moe nawet wpa w chorob psychiczn. Cierpienia takiej niedoszej uzdrowicielki bd trway bez koca, chorobami i innymi nieszczciami, take niedostatkiem materialnym, moe by dotknita caa rodzina. Mahira wyjania, e to duchy s niezadowolone i nkaj nieposusznych ludzi. Znamienne, e obie szamanki rozwiody si ze swoimi mami. Mowie pili - a przecie rodzina szamanki powinna by "czysta"; pewn rol odegrao te zapewne niezrozumienie ich wyboru. Rachiljam utrzymywaa, e "otworzya si" szybko, poniewa wwczas, w 1993 roku, ya bez ma. Ponadto dzieci nie byy przeciwne jej powoaniu. Obecnie i ona, i crka maj nowych mw - Rachiljam polubia modszego od siebie Kazacha, ktry by jej pacjentem, a w dwa lata pniej Mahira wysza za m za brata swojego ojczyma. Obaj s peni zrozumienia i podziwu dla swoich on. Czowiek "duchowy", ktry "otworzy si", przyj swoje powoanie, powinien uzyska bogosawiestwo dowiadczonego uzdrowiciela i wtedy dopiero moe zacz leczy. Rachiljam opowiedziaa, e stary szaman - Ujgur by pienxszym, ktry udzieli jej bogosawiestwa. Ale wymieniaa rwnie wrd pierwSzych, ktrzy j bogosawili, crk Mahir ("moja crka pierwsza daa mi bogosawiestwo") oraz niewidzialnego czowieka, chzyr, yjcego w jej domu. Ten ostatni, wedug niej, jest "wity" - tacy "ludzie" (duchy), przynosz szczcie domowi, w ktrym mieszkaj. Mog przybiera rn posta, ale ukazuj si tylko niektrym ludziom, "duchowym". Rachiljam widziaa go tylko raz, w postaci "Rosjanina" z brod (a waciwie Niemca, ktry przez jaki czas pracowa w jej domu). Crce pokaza si jako starzec jadcy na ole24
2) Rachiljam tumaczy, e tam spotyka si wielu ludzi "duchowych" i uzdrowicieli, i oni wanie mog szkodzi. Ale poza tym miejsce pochwku witego jest uwaane za wypenione baraka dobroczynn si witego, ktra jednak moe by rwnie grona dla ludzi. Miejsca takie s, jak si powszechnie sdzi, niebezpieczne dla pielgrzymw, pene duchw, ktre mog ich ukara, jeli nieodpowiednio si zachowaj. 24 Jego imi jest zblione do imienia popularnego w Azji rodkowej "wdrujcego proroka" Chyzr (Chydyr, Kydyr). Wprawdzie Rachiljam opowiadaa, e s to postaci o maym wzrocie i mog zamieszka na stae w czyim domu (co zbliaoby ich do skrzatw, rosyjskich "domo-. wych", przynoszcych szczcie i pomylno), ale z drugiej strony, wspominaa, e mog oni wdrowa i ukazywa si w postaci np. eprakw, by sprawdzi, jak czowiek zachowa si wobec proszcego o pomoc. W wyobraeniu tym mona dopatrzy si cech wdrujcego proroka Chyzr,

164 Bogosawiestwo udzielone przez Ujgura polegao na wypowiedzeniu przeze modlitw do Allaha oraz nastpujcych sw: "Ja ciebie bogosawi. Niczego nie bd ci uczy, to duchy bd ci prowadzi. Bd zawsze uczciwa. Ludzie bd ci zaprasza do swoich domw. Nigdy niczego sama nie bierz. Co ci dadz, to we i id"25. Ponadto objania on Rachiljam, e na razie nie bdzie widziaa duchw, lepiej zreszt ich nie widzie, bo mona oszale (bywaj straszne). Doda: "Przyjdzie czas, gdy je zobaczysz. Nie spiesz si i nie pro o to Boga. Bd jak lepiec, daj im si wodzi". Podczas ceremonii stary Ujgur da jej raniec, ktry mia j ochrania, oraz n zwyky i n drewniany (n jest jednym z tradycyjnych atrybutw szamana). Ponadto dostaa wykonany przez niego samego niewielki drewniany przedmiot, ktry nazywa "koziokiem" (kozlik), przypominajcy rogat gow koza, opatrzony dwoma dzwoneczkami (fot. 1). Uywa go czasem podczas swoich seansw. Rachiljam wyjania, e w czasie obrzdu bogosawicy przekazuje bogosawionego pod opiek swoich duchw. W tym sensie mona rwnie rozumie udzielenie szamance bogosawiestwa przez jej crk, ktra rezygnujc z daru, oddaa jakby swe duchy matce. Jak wynika z wypowiedzi szamanki, wyjaniaj~cej rwnie, jak ona sama "wywica" swoich uczniw i uczennice, nie istnieje jaka staa formua bogosawiestwa. Zawsze jednak wie si ono z modlitwami do Boga a pomoc dla neofity. Rachiljam twierdzi, e podczas modlitw oczyszczay j duchy starego szamana. Ponadto niezbdne jest urzdzenie choby skromnego poczstunku i ofiarowanie na og niewielkiego podarku bogosawicemu. Ten ostatni nigdy sam a nic nie prosi, ale trzeba koniecznie co da "od serca", zalenie od moliwoci. Moe to by na przykad kilka metrw tkaniny albo ubranie. Nie jest przyjte ofiarowywanie pienidzy, w kadym razie ona nigdy ich nie dawaa. O ile tylko jest to moliwe, ceremonia powinna odbywa si w domu bogosawionego. Szamanka wspomina, e stary mistrz najpierw pobogosawi j u siebie, ale trzeba byo ponowi obrzd w jej domu i dopiero wtedy jej zdrowie polepszyo si. W przypadku Rachiljam udzielenia bogosawiestwa nie poprzedzaa adna nauka, ani te nigdy nie pomagaa ona szamanowi podczas jego seansw. Jednake udzielone przeze wskazania uwaa
ktry jakoby by niewidzialny, a ukazywa si czowiekowi tylko wtedy, jeli chcia go obdarzy bogactwem czy jakim talentem (o tym proroku pisz m.in. Basiow i Karmyszewa, 1995, s. 242). By moe naoyy si tu na siebie cechy postaci rnego pochodzenia. Dodatkowym argumentem potwierdzajcym to przypuszczenie moe by opisana przez I. Beller-Hann (w druku) historia napotkania przez pielgrzymujce kobiety ujgurskie, obok mauzoleum Jasawiego, ebrzcego starca z brod. Kobiety day mu jamun i poczstoway herbat, a potem doszy do wniosku, e by to prorok Chizir, ktry chcia wystawi na prb ich miosierdzie. 25 Podobne wskazania czsto wypowiadali ,,mistrzowie" przyszych szamanw i uczce ich duchy. W. N. Basiow (1992, s. 124) przytacza opowie uzbeckiej szaman ki Oczil (lata 70.), ktr duch podobno naucza: "Moje dziecko, jeli nawet wynagrodzeniem za twoj pomoc bdzie kawaek chleba czy jedna kopiejka - przepowiadaj, lecz. Najwaniejsze, eby czowiek dziki tobie poczu si lepiej". Doda te: "Bd jednakowo miosierna dla muzumanw i dla Rosjan".

165 za bardzo wane i twierdzi, e stara si nimi kierowa w swej dziaalnoci. Pamita rwnie dobrze jego przepowiednie dotyczce jej przyszej duchowej siy. Wedug Rachiljam nie powinno si poprzestawa na jednym bogosawiestwie, im wicej si ich uzyska od silnych i sawnych uzdrowicieli, tym lepiej. Ona sama otrzymaa pniej bogosawiestwo od pewnego szamana, Kazacha oraz od synnej na ca rodkow Azj uzdrowicielki z Fergany, Sofii-apa, do ktrej pojechaa - jak twierdzi - na jej (duchowe) wezwanie. Ale wane jest rwnie gromadzenie bogosawiestw duchw zmarych. Zdaniem szamanki bogosawi mog tak samo ywi, jak i duchy zmarych, a pomoc i opiek tych ostatnich mona uzyska, odwiedzajc miejsca ich pochwku. S to duchy witych i przodkw. Kult witych, tak charakterystyczny dla Azji rodkowej26, w odradzajcym si w Kazachstanie islamie zajmuje poczesne miejsce. Utrzymuje si take tradycja oddawania szczeglnej czci duchom przodkw (aruah, arwah); ich imiona obok imion witych byy i s nadal przywoywane w szamaskich inwokacjach27. Dla Rachiljam wane byo uzyskanie bogosawiestwa jej przodkw. Jak twierdzi, nakazay jej to duchy. Pojechaa wic do Czarynu na mogiy swoich rodzicw. W pitek odmwiono modlitwy, zarnito barana, kawaki misa rozdano obecnym, a ofiara bya powicona nie tylko jej rodzicom, ale wszystkim krewnym tam pochowanym. Wwczas Rachiljam i jej siostra otrzymay bogosawiestwo "siedmiu starcw" - przodkw. Wkrtce po uzyskaniu pierwszego, inicjujcego bogosawiestwa Rachiljam rozpocza swoje wdrwki do mogi witych. Utrzymuje, e nie ona wybiera/miejsca, do ktrych chciaaby pojecha; to duchy j wzywaj. Duch wciela si w ni ijej ustami mwi: "w to miejsce powinna pojecha, aby otrzyma moje bogosawiestwo". Szamanka uwaa, e musi posucha takiego nakazu, najlepiej natychmiast, a jeli nie moe, stara si wykona polecenie pniej. Wybiera si zawsze w towarzystwie kilku kobiet, czsto jej uczennic. Ona kieruje grup kobiet, daje im wskazwki, jak naley si zachowa. Pielgrzymki takie, nazywane przez szamank "odwiedzaniem duchw", przebiegaj wedug jednego wzoru. Planuje si tras tak, by odwiedzi kilka pooonych w pobliu siebie miejsc witych. Co najmniej w jednym z tych miejsc
Z6 Cho nie akceptowany przez ortodoksyjny islam, sta si wan czci islamu ludowego. Naoy si, wedug badaczy, na miejscowe kulty przodkw i bstw/duchw przyrody (Basiow, 1970; Kriss, Kriss-Heinrich, 1960, s. 20-23). Miejsca wite, do ktrych si pielgrzymuje, mog te nie wiza si z grobem witego ani jakim ladem jego bytnoci, a po prostu z jakim fenomenem przyrody (np. rdo, wodospady). 27 O rozwinitym kulcie przodkw u Kazachw pisa m.in. C. Walichanow (1986, s. 301-302). A. T. Toleubajew (1991, s. 86) podaje, e w odrnieniu od szamanw z poudniowych rejonw Kazachstanu oraz innych terenw Azji rodkowej, szamani ze wschodniego i zachodniego Kazachstanu przyzywali przede wszystkim duchy przodkw, a nie muzumaskich witych. Tumaczy to mniejszym stopniem islamizacji tych terenw.

166 skada si ofiar witemu - zabija si rytualnie barana, przygotowuje i spoywa poczstunek. Wane jest, aby posiek gotowa w pobliu mogiy ("pjdzie dym, zapach, duchy przyjd powcha ... "). Naley modli si i spdzi noc w pobliu mogiy witego28 Po udzieleniu bogosawiestwa, duch witego staje si kolejnym pomocnikiem szamanki. Pierwsz tak du pielgrzymk odbya do Turkiestanu, do mauzoleum Chody Ahmada Jasawi29 oraz do pobliskich grobowcw innych witych, m.in. Arystanbab-ata (Arystan-baba, Arsan-baba) oraz Gauchar-ana, crki Chody Jasawi. Wedug Rachiljam mogia Arystanbab-ata jest miejscem, gdzie przyjeda szczeglnie duo ludzi "duchowych", eby tam "otworzy si". Pomaga im w tym wity. Tam naley zarn w ofierze barana i zosta na noc, modli si. Rachiljam tumaczy: "Kiedy np. jedziesz do Arystan-baba, prosisz Boga, eby jemu (witemu - D. P-G.) byo dobrze na tamtym wiecie. Jemu powicasz barana. I tym, ktrzy le wok niego, im wszystkim. Najpierw wymieniasz jego imi, potem innych. On widzi, e masz dobre in{encje, bdzie ci bogosawi". Naley poprosi witego o bogosawiestwo. Rachiljam twierdzi, e duch witego wchodzi w jej ciao i ona zaczyna mwi jego gosem; wity jej ustami wypowiada sowa bogosawiestwa. Prosi j te zwykle o przekazanie bogosawiestwa wsppielgrzymom. Kiedy bya wraz z innymi kobietami w miejscu pochowania witego Ukiesz-ata w okolicy Turkiestanu i modlia si, poczua nagle uderzenie w szyj. Okazuje si, e Ukiesz-ata by bohaterem, ktrego w aden sposb nie mogli pokona wrogowie. Jednak jego ona zdradzia, e mona go zabi tylko wtedy, gdy skania gow ku ziemi podczas modlitwy. Wrogowie odcili mu gow. Wedug Rachiljam, wity chcia j dowiadczy - powiedzia jej: "Teraz wiesz, jak ja cierpiaem". Mwi potem jej ustami, bogosawi j i jej towarzyszki, ktre jednak ze strachu rozpierzchy si. Nastpnie Rachiljam wraz z siostr i czterema innymi "duchowymi" kobietami pojechaa odwiedzi kilka mogi witych w Chinach - w Sinkiangu, ojczynie kazachskich Ujgurw. Tym razem wysa jjej "duchowy opiekun" - Ujgur z Chin, ktry wanie tam "otworzy si" wiele lat temu. Powiedzia szamance: "Jeste moj uczennic, jed tam, niech ci tamte duchy pobogosawi". Spdziy tam 7 dni, ofiaroway barana. Rachiljam otrzymaa bogosawiestwo duchw i sama pobogosawia swoje towarzyszki; jedna z nich jej uczennica Rukijam tam wanie "otworzya si" ("otworzy si jej dar"). Po powrocie Rachiljam wybraa si na kolejn pielgrzymk, tym razem do Tasz28 Przebieg odwiedzin miejsc witych jest zasadniczo zgodny ze zwyczajami panujcymi w caym wiecie islamu (Kriss, Kriss-Heinrich, 1960). 29 Mauzoleum to uwaane jest za szczeglnie wite miejsce, nazywane nawet "ma Mekk" - sdzi si, e dwukrotne odwiedzenie grobowca Ahmada Jasawi odpowiada odbyciu pielgrzymki do Mekki. Jasawi by propagatorem islamu w Azji rodkowej i zaoycielem porzdku sufickiego, ktry odjego imienia nazywany jest Jassawija.

167 kientu i Buchary, gdzie rwnie jest wiele witych miejsc. Odwiedzia te w Turkmenii miejsce, gdzie pochowanych jest 360 au/je (witych), a w Karakapakii mogiy 60 au/je. Podczas tych wdrwek zdobywaa bogosawiestwo wielu witych i twierdzi, e odtd ich duchy jej pomagaj. Pielgrzymk do grobowca Ahmada Jasawi i pobliskich mogi odbya trzykrotnie. Jej zdaniem odwiedzanie miejsc witych jest bardzo wane dla duchowego rozwoju uzdrowiciela. Ona sama po takim wyjedzie czuje si odmieniona. Nabiera si, pomaga jej coraz wiksza liczba duchw. Rachiljam mwi o nich "moi ludzie". Byo ich pocztkowo niewielu, zapisywaa ich imiona w notesie. Pniej przybyo tak duo ("caa armia"), e nie jest ju w stanie ich spisywa30 Pomidzy poszczeglnymi pielgrzymkami powinno zachowa si pewne, co najmniej kilkumiesiczne odstpy. Rachiljam i Muhira tumacz, e po takim wyjedzie nie naley te przez jaki, nie dugi raczej czas, leczy. Chodzi o to, eby to, co zgromadzono, a co mona by okreli jako pewien "kapita duchowy''; uoyo si, zostao dobrze przyswojone, a nie ulego szybkiemu roztrwomemu. Rachiljam opisaa jeszcze jeden sposb, w jaki otrzymaa bogosawiestwo duchw. Byo to w Czaryn, miejscu jej urodzenia, w 1994 roku. Twierdzi, e noc przychodziy do niej kolejno rne duchy, i ywych, i zmarych ludzi, wchodziy w jej ciao i mwiy poprzez jej usta rnymi gosami. Daway jej swoje bogosawiestwo. Pobogosawio j wtedy 28 "ludzi". Wrd nich byli znani kazachscy uzdrowiciele, niewidzialny chzyr, ktry mieszka w jej domu oraz synny Raimbek-batyr, ktrego mogia znajduje si w Amaty31. Przyszli rwnie jej przodkowie ("dziadowie") Uzbecy oraz Sofija-apa. Wszyscy po kolei przemawiali do niej, jej ustami, udzielajc jej rozmaitych rad i poucze. Najbardziej nieoczekiwane byo wejcie w ciao Rachiljam karatekw - "Japoczykwczy Koreaczykw", ktrzy zmusili j do wstania i wykonywania ruchw podobnych do ciosw karate. Powiedzieli: "bdziesz z nami leczy ludzi" i odtd niekiedy wchodz w ni podczas seansw leczniczych. Zjawi si take popularny hinduski aktor i tancerz, bohater indyjskich filmw - Rad Kapur. Rachiljam utrzymuje, e to niezwyke wydarzenie "masowego" przybycia duchw miao wielkie znaczenie w jej yciu, wanie ten moment j "uskrzydli" i odtd jej kariera szamanki nabraa rozpdu. W 1997 roku Rachiljam odbya pielgrzymk do Mekki. Wybieraa si tam ju wczeniej, ale nie udawao jej si pojecha, gwnie z przyczyn finansoJO Jak podaj M. C. Oonopolskij i. A. Alimchanow (1978, s. 36), powszechnie mniemano, e silni baksy posiadaj du liczb duchw. JI Interesujce, e w Kazachstanie jako wici czczeni s najsynniejsi bohaterowie (batyr). Nowa, imponujca wielkoci mogia Raimbeka zostaa wzniesiona w 1994 roku i jak wiele innych nowych pomnikw miaa suy przypominaniu narodowej historii. Podobny przykad funkcjonowania bohatera eposw buriackich, Oeser Chana, jako witego i opiekuczego ducha/bstwa pewnej szamanki, przytacza C. Humphrey (1999, s. 6-7).

168 wych32. Przed upragnionym wyjazdem przewidywaa, e wrci jako zupenie inny czowiek. Sdzia, e nabierze tyle si, i odtd wystarczy jej duo mniej seansw dla wyleczenia pacjenta, moe nawet jeden seans (dotd odbywaa ich 3, 6 lub 9, w zalenoci od stanu chorego). Po powrocie, chocia pochwalia si, e jest ju hadi i nie wyraaa rozczarowania wynikami podry, to jednak nie opowiadaa o niej wiele, a obserwujc seanse, nie zauwayam, by si wyranie zmieniy w stosunku do dawniejszych. Nadal zachowywaa t sam liczb seansw (co najmniej 3), zawsze z przerwami midzy kad seri.

Otwarcie na wiat
Do opisywanego momentu wdrwki Rachiljam, podejmowane dla dalszego rozwoju duchowego, zamykay si w krgu muzumaskim. Ale ju w 1994 roku, jak wspomina, zacza do niej przychodzi Wanga, jasnowidzca uzdrowicielka z Bugarij33. Pierwszy raz zjawia si, gdy Rachiljam bya w Czarynie, potem ju u niej w domu. Zapraszaa, eby do niej przyjechaa i obiecywaa, e da jej bogosawiestwo. Przemawiaa jej ustami, a take poprzez jej siostr. Jednak szamanka nie miaa pienidzy na tak dalek podr. Udao jej si wwczas uzbiera rodki jedynie na pielgrzymk do Sinkiangu, do ktrej skoni j mistrz - Ujgur. Ale nadal mylaa o wyjedzie do Wangi, wielokrotnie powtarzaa, e musi posucha jej wezwania. W roku 1997 jasnowidzca zmara; mimo to Rachiljam uwaaa, e zobowizana jest pojecha do Bugarii, do wioski Wangi. Powiedziaa: "Mam nadziej, e wejdzie ona w moje ciao i pobogosawi mnie". W 1996 roku, jak twierdzi, uzyskaa bogosawiestwo od Chrystusa. Historia, ktr opowiedziaa, jest bardzo interesujca. Ot, nakoniy j do tego jej wasne duchy. Pewnego razu, po porannej modlitwie - a zwyka wtedy zapytywa swe duchy, co ma dalej robi - zostaa nagle jakby przygwodona do ziemi. Pada z rozpostartymi ramionami, "duchy rozpiy j i trzykrotnie przebiy jej rce i nogi gwodziami". Poczua straszny bl, nie moga si poruszy. Spytaa duchy, w czym przewinia, e tak strasznie j dowiadczaj. One odrzeky, e powinna prosie o bogosawiestwo Chrystusa. To zaskoczyo szamank, spytaa, po co jej potrzebne jego bogosawiestwo. Na to duchy owiad)2 Aczkolwiek wspominaa z gorycz o innych przeszkodach: chciaa przyczy si do pielgrzymki organizowanej przez amatyski meczet, ale Kazachowie powiedzieli jej, e nie zabior Ujgurki. Interesujca jest opowie Rachiljam wyraajca jej wielkie pragnienie odwiedzenia Mekki. Ot, jak relacjonowaa, duchy obwieciy jej kiedy, e zabiorj i jej siostr "statkiem" (kosmicznym?) do tego witego miejsca. Po dugich przygotowaniach obie wychodziy przez siedem nocy ubrane, z bagaami i czekay na obiecany statek. Bya to wedug szamanki prba, ktrej zostay poddane przez duchy. )) Niewidoma Wanga, znana przede wszystkim z jasnowidzenia, zmara w 1997 roku. Bya ona i jest nadal popularna w Rosji i Kazachstanie. Pisyway o niej czsto gazety, a w ksigarniach w Amaty mona byo kupi ksiki o niej i z jej przepowiedniami i recepturami.

169 czyy, e jest to jej potrzebne, bo "rni ludzie przychodz si leczy". Rachiljam zrozumiaa ich intencj, poja, e chc j ochrania, a nie s w stanie osoni j przed czarami rzucanymi przez chrzecijan - to moe natomiast zrobi Chrystus (szamanka i jej crka zgodnie twierdziy, e czary chrzecijaskie s najsilniejsze i wikszo uzdrowicieli-muzumanw nie moe ich usu34 n ). Idc za nakazem duchw, Rachiljam wybraa si do jednej z amatyskich cerkwi. Wchodzc, pokonia si, ale, jak podkrela, nie uczynia znaku krzya, a ponadto powtarzaa sobie w myli pocztek pierwszej sury Koranu Uakby dla zaznaczenia religijnej samoidentyfikacji). Zapalia wieczki "dla zmarych, Jezusa i Matki Boej". I nagle zacza strasznie paka, nie moga przesta. Patrzya na obraz Chrystusa, zy cieky jej po twarzy. Stana na palcach ,jak baletnica", rozoya uniesione rce i przekrzywia gow, jakby ukrzyowana. Dopiero po jakim czasie "duchy j puciy". Wwczas trzykrotnie, jej wasnymi zoonymi rkoma, Chrystus pobogosawi j znakiem krzya i jej ustami wypowiedzia sowa: "Bogosawi ci, moja crko". Rachiljam relacjonowaa to wydarzenie z wielkim przejciem i dodaa z naciskiem: "Byam w Mekce, ale tam nie pakaam tak, jak u Jezusa". Jest przekonana, e od tamtej pory rwnie Chrystus zacz jej pomaga. Kolejne wezwanie szamanka otrzymaa od indyjskiego guru, "ywego witego", zwanego rwnie "ywym Bogiem" - Sai Baby. W 1999 roku odwiedzia jego aram w Indiach, gdzie spdzia dwa miesice. Po powrocie bya bardzo podekscytowana, opowiadaa wiele o swoich duchowych przeyciach. Otrzymaa od Sai Baby bogosawiestwo, ogldaa dokonywane przez niego cuda. Rwnie dla niej "zmaterializowa" jakoby piercie! Prosi, eby przyjechaa ponownie za trzy miesice. Ona nie miaa pienidzy i denerwowaa si, e nie moe posucha jego polecenia. Jednak Sai Baba przychodzi do niej Uak zwykle-r- wcielajc si w ni) i uspokaja, eby nie martwia si o pienidze. I rzeczywicie, uzyskaa je w do tajemniczy sposb. Pojechaa ponownie na ponad trzy miesice i wrcia w lutym 2000 roku szczliwa i pena wrae. Twierdzia, e pobyt u Sai Baby wywar na ni wielki wpyw, bardzo rozwina si duchowo. Oddziaywao na ni silnie ju~ samo przebywanie niedaleko witego, a ponadto wzia dwukrotnie udzia w "audiencjach" w grupie dziesiciu osb, ktre on sam wybiera. Podczas takiego spotkania podarowa jej raniec z grskiego krysztau, ktry na jej oczach "zmaterializowa". Przy tym pobogosawi j i podzikowa za jej prac. Szamanka interpretuje ten podarek jako wyraz szacunku i uprawomocnienie jej uzdrowicielskiej siy oraz, bardziej praktycznie, jako pomoc przy recytacji mantr, ktre od tej pory

34 Wiara w czary (zagowory) jest bardzo rozpowszechniona we wspczesnym Kazachstanie. Ich rezultat okrela si po rosyjsku sowem porcza, czyli zo, szkoda spowodowana celowym dziaaniem, w przeciwiestwie do pojcia sg/az (urok), odnoszonego do szkody wywoanej niewiadomie przez czowieka o ,,zym oku".

170 odmawia. Rachiljam twierdzi, e ma stay kontakt duchowy ze swoim nowym przewodnikiem, oddziauje on zarwno na ni, jak i na jej rodzin35. Bardzo chciaaby ponownie pojecha do Sai Baby i zabra tam rwnie ma. Nadmienia rwnie, e w efekcie ostatniej podry zaczli do niej przychodzi Budda i Siwa oraz Matka Kobra. Podczas rozmowy, w ktrej relacjonowaa swoje wraenia z Indii, Rachiljam nadal jednak ubolewaa, e dotychczas nie odwiedzia wioski Wangi. Podobno Wanga przez cay czas ponawiaa swe wezwania, ponadto przepowiedziaa jej, e bdzie si coraz bardziej rozwijaa, stanie si silna i sawna na caym wiecie. Szamanka dodaa rwnie, e przychodzi do niej Chrystus, "cay w ranach", i nakazuje jej pojecha do Jerozolimy. W czerwcu 2000 roku Rachiljam zrealizowaa swoje plany - pojechaa w towarzystwie pewnej znajomej Rosjanki do Bugarii i do Izraela - do grobu Jezusa. Po drodze zatrzymaa si na jeden dzie w Stambule, gdzie odwiedzia kilka meczetw i grobowcw. W Bugarii spdzia 5 dni i otrzymaa bogosawiestwo od Wangi i od witej Pietki, w ktrej wityni si modlia. Po powrocie opowiedziaa, jak bardzo zadowolona jest z tej pielgrzymki, przede wszystkim dlatego, e wreszcie, po 6 latach, wykonaa polecenie Wangi i zyskaa w niej now, siln opiekunk. / Izba, w ktrej Rachiljam przyjmuje pacjentw, mieci si w specjalnie przebudowanym oddzielnym domku tu obok jej domu36. Jest schludnie urzdzona, a jej wyposaenie stanowi obiekty zwizane z wieloma rnymi religiami (patrz fot. 3); nie s one zgrupowane oddzielnie, a przeciwnie, s przemieszane. Szamanka dodawaa je stopniowo, po swoich kolejnych podrach. Na cianach wisz obok siebie plakaty, fotografie i reprodukcje przedstawiajce Chrystusa, Matk Bo, Sai Bab, Budd, rnych bogw hinduizmu, jak Siwa i Lakszmi, plakaty ze znakiem Om, kilimy i obrazki z widokiem Mekki. Najwiksze s barwne fotografie Sai Baby, opatrzone jego autografem. Na jednej ze cian umieszczone s rwnie zdjcia przestawiajce Wang i Sofij-apa. Ponadto w rnych miejscach wisz pamitki podarowane szamance przez pacjentw, np. amulet w ksztacie doni pochodzcy z Iranu, liczne race, wrd nich jeden przywieziony z Mekki, a take paski bben z brzkadekami (dab), ktry dostaa w rejonie ujgurskim, z ktrego pochodzj37. Rachiljam po35 Tzn. Sai Baba "przychodzi" do niej i daje jej wskazwki. Wzmacnia j duchowo, dodaje si. Wpywa take na jej ma, ktry podobno by dawniej mrukliwy, teraz sta si miy, uprzejmy dla ludzi. 36 Nie naley, wedug niej, przyjmowa pacjentw w domu, w ktrym si mieszka, aby nie zbiera si w nim "brud" (griaz l, "za energia" wychodzca z chorych podczas seansu. Wtedy dom naleaoby bezustannie rytualnie oczyszcza - modlitwami i okadzaniem. 37 Taki bben jest charakterystyczny dla tzw. "tadyckiego", "rolniczego" wariantu szamanizmu, do ktrego W. N. Basiow (1990, s. 67-68) odnosi rwnie Uj gurw i osiadych UzbekfW. Rachiljam uywaa go dawniej podczas niektrych seansw, "gdy wchodzi w ni duch jakiego szamana", ale obecnie bben nie moe by uywany, poniewa zosta uszkodzony przez agresywn pacjentk, powodowan przez zego ducha, ktry przeciwstawia si leczeniu.

171 kazaa rwnie sznur czarnych, kropkowanych na biao koralikw, ktre maj chroni przed "zym okiem" oraz przedmioty, ktre ofiarowa jej mistrz - stary Ujgur (raniec i "kozioka"). W jednym z rogw pokoju stoi stoliczek stanowicy rodzaj otarzyka, nad ktrym wisi portret Szirdi Baby (ktrego wcieleniem jest Sai Baba) oraz rnych bstw hinduistycznych, a wrd akcesoriw umieszczonych na stoliku zwracaj uwag podobizny Sai Baby i Chrystusa, figurka kobry, obrazek z wizerunkiem witej Pietki i raniec od Sai Baby. W drugim kcie wida krzeso z rozpostart na nim pomaraczow szat Sai Baby, ktr rwnie otrzymaa od niego w darze. O nogi krzesa oparta jest fotografia stp guru, ujta w ramk, a przed ni ley poduszka z wyszytym rysunkiem stp. Sprawia to wraenie, jakby szamanka chciaa w sposb materialny zaznaczy obecno Sai Baby w tym miejscu. Eklektyzm, wystpujcy w wiecie bstw i duchw opiekuczych szamanki, wyraajcy si tak jaskrawo w opisanym wyej wystroju "izby przyj", zupenie Rachiljam nie przeszkadza. Nie widzi ona sprzecznoci w czeniu elementw rnych religii. Przeciwnie, uwaa, e dowiadczanie rnorodnych duchowych przey jest dla niej poyteczne. Dziki pomocy duchw i bstw rozmaitych religii moe leczy ludzi rnej wiary. Twierdzi, e na t drog skierowa j Chrystus. Podczas swych duchowych z ni spotka podobno powiedzia jej, e powinna czerpa z rnych religii (ty dona wo wsiech religijach pobywat). To wanie Jezus poprowadzi j do Sai Baby! A "ywy Bg" gosi przecie, e przyjmuje ludzi wszelkich religii, nie kae im z nich rezygnowa i oddawa cze jemu. Ponadto, jak dodaa Rachiljam, Szirdi Baba (ktry take j pobogosawi) by muzumaninem38 Ona sama nadal uwaa si za wiern muzum*nk. Odwouje si zawsze w pierwszej kolejnoci do Allaha i tylko poprzez niego do duchw. Jest gboko przekonana, e wszystkie te gromadzone dowiadczenia s wanymi etapami przeznaczonej jej drogi doskonalenia si duchowego. Powouje si na rozmaite aluzje jej duchw i uzdrowicieli, ktrzy przepowiadali, e kiedy stanie si sawna na wiecie. Przytacza rwnie sowa swojego pierwszego "opiekuna", ktry bogosawic j przewidzia, e za 3 lata rozpocznie si jej wyrany rozwj, a po 7 latach od bogosawiestwa - nastpi zdecydowana przemiana duchowa. Rachiljam oczekuje tego momentu, ktry ma nastpi ju wkrtce, cho nie wie, na czym owo przeobraenie moe polega. Mwi, e "wszystko jest w rkach Boga", ona niczego nie moe planowa. Powinna jedynie stara si by zrwnowaona, spokojna i stworzy odpowiednie warunki w domu, aby nic jej nie przeszkadzao w realizacji powoania. Nie moe by za bardzo przywizana do domu, ma, dzieci, do spraw materialnych - tylko wtedy bdzie moga "wspi si wyej".
)ft Jak pisz W. Iwanow i J. Trofimow (1999, s. 101), Sai Baba (wwczas noszcy jeszcze inne imi) w 1940 roku odkry, e jest wcieleniem Sai Baby z Szirdi, ktry bdc braminem z urodzenia, przey ycie jako muzumaski wity.

172

Oficjalna droga Rachi/jam do profesji szamanki

Rwnolegle do wdrwki po tradycyjnej drodze do zdobycia uprawnie szamanki, Rachiljam odpowiedziaa na wyzwanie nowych czasw, prbujc dostosowa si do oficjalnych wymogw. Chciaa pracowa w peni legalnie, wic postanowia przej w Centrum Medycyny Wschodniej i Wspczesnej niezbdn procedur i uzyska stosowne dokumenty. Mylaa, e si czego nauczy, ale waciwie nie byo tam nauczania, mwiono jej tylko, by staraa si rozwija swoje zdolnoci. W 1994 roku, po trzymiesicznej praktyce w Centrum, zdaa egzamin i dostaa legitymacj teopsychoterapeuty. Nastpnie zacza pracowa w Centrum, potem zrezygnowaa. Krtko pracowaa w maym orodku w Tagarze, miasteczku w pobliu Kyzy Kajratu, a potem zacza przyjmowa w domu. Okoo roku spdzia u swojej uczennicy w przysiku Druba, w czasie gdy jej dom by w remoncie. Tam przyjmowaa pacjentw, a uczennica moga nie tylko obserwowa seanse, ale i wcza si w leczenie. W 1996 roku Rachiljam przesza procedur ponownej atestacji w Centrum (trzeba j byo wwczas przeprowadza co 2 lata). Nie byo to atwe, poniewa tym razem zadano od niej przeprowadzenia specjalnych bada psychiatrycznych. Jednake badania wykazay, e jest zdrowa39 W 1997 roku Rachiljam znalaza sobie prac w maym, prywatnym orodku medycznym zatrudniajcym lekarzy i praktykw medycyny niekonwencjonalnej. Orodek ten, o nazwie "Eni", mieci si w suterenie duej polikliniki w centrum Amaty. Szamanka przyjmowaa tam pacjentw za ustalon opat (400 tenge, czyli wwczas okoo 5-6 dolarw za seans), do wysok jak na tamtejsze warunki, co ograniczao jej klientel. Ponadto narzekaa na warunki lokalowe, poniewa jej gabinet by maleki, a naleyte wykonanie seansu wymaga sporej przestrzeni. Ponadto, strofowana przez lekarzy, ktrym przeszkadzay jej krzyki, musiaa ograniczy ekspresj swych seansw. W 2000 roku pracowaa nadal w owym orodku, ale w nowym lokum, jednak warunki przyj niewiele si polepszyy. Jednoczenie przyjmowaa chorych u siebie, w Kyzy Kajrat. Rachiljam aowaa swojej decyzji przejcia atestacji w Centrum. Zanim zgosia si tam, duchy przychodziy do niej we nie i pokazyway, jak leczy ludzi. Ale ona mylaa, e powinna si uczy tam, od dobrych uzdrowicieli. Duchy ostrzegay j, eby nigdzie nie chodzia, one same bd j prowadzi. Ale Rachiljam nie posuchaa ich. Wspomina, e poniewa postpia wbrew ich woli, duchy mczyy j w autobusie, ktrym jechaa do miasta - wstrzsay jej ciaem, wykrzywiay twarz. Teraz mwi, e duchy miay racj - ni39 Rachiljam opowiedziaa, e komisja atestacyj na poprosia j o zademonstrowanie seansu szamaskiego. Jej zdaniem seans wypad znakomicie, niemniej, niektrzy czonkowie komisji miali si z niej. Wzi j w obron dyrektor Centrum, ktry napomnia ich: "przecie sami jestecie uzdrowicielami, dlaczego wymiewacie taki sposb leczenia?".

173 czego jej tam nie nauczyli, a na odwrt, "zamykali jej drog". Wedug nich jest tam bardzo wielu zawistnych uzdrowicieli, takich, ktrzy nie lecz, a stosuj czarn magi. Ona potrafi to wyczu i dlatego czua si bardzo le, pracujc w Centrum. Jej duchy byy temu przeciwne, dlatego zrezygnowaa. auje przede wszystkim utraconych moliwoci: wedug niej duchy byy obraone, wic przerway nauczanie. Gdyby nie jej nieposuszestwo, "kto wie, kim by teraz bya", zaszaby moe jeszcze dalej. Jedyn korzyci, ktr wyniosa z pobytu w Centrum (poza moliwoci oficjalnej praktyki) by kontakt z grup uzdrowicieli, z ktr kilkakrotnie braa udzia we wsplnych seansach leczniczych. Seanse te byy pomocne w "otwieraniu si". Rachiljam przed siedzib Centrum "Eni". Wedug moich info~acji, w 2001 roku Fot. D. Penkala-Gawcka Rachiljam przestaa pracowa w orodku "Eni", poniewa nie przesza kolejnej atestacji. Nie wiem jednak, czy prbowaa j uzyska, czy te zrezygnowaa, by nie robi tego, co - jak uwaaa - nie podobao si jej duchom.

Rachiljam jako "przewodniczka duchowa"

Jak sama Rachiljam rekrutuje i "prowadzi" swoje uczennice i - duo rzadziej - uczniw? Czy przechodz oni podobn drog, jak ona? Przede wszystkim mona zauway, e nikogo z nich Rachiljam nie okrela mianem szamana. Nazywa ich uzdrowicielami i przepowiadajcymi (kaz. kumalakszy, ujg. kumilakczy), jeli cz leczenie z tradycyjnym sposobem odsaniania przyszoci z pomoc ziaren fasoli czy kamyczkw. Tak te okrelani s przez otoczenie. Szaman ma duo wiksz si dziki pomocy wielu potnych duchw. Na przykad jedna z uczennic - Ujgurka o imieniu Rukijam, o ktrej pisze obszernie I. Beller-Hann (200 l )40, podkrelaa, e ona sama nie jest bakszy, a jedynie kumilakczy, jest znacznie sabsza ni jej opiekunka. Rekrutacja uzdrowicieli przebiega wedug pewnego staego schematu. Pacjenci przychodzcy do Rachiljam zwykle nie opowiadaj, co im dolega, nie
40 W artykule I. Beller-Hann (200 I) Rukijam wystpuje pod imieniem "Biiwiixan", aRachiljam pojawia si jako "Muqiiddiis".

174 jest to jej potrzebne. Szamanka przeprowadza seans, ktry rozpoczyna si od postawienia diagnozy. Wedug niej, to przywoane przez ni duchy okrelaj przyczyn choroby, ktr najczciej jest urok, czary albo ze duchy. W niektrych przypadkach Rachiljam mwi pacjentce, e ona sama jest, ju od dziecistwa, "duchowa" ("ma duchy"), co czyni dan osob bardziej wraliw - zbiera ona od innych ludzi "brud" (rozumiany jako rezultat sglaza czy porczy)41 i std bior sijej dolegliwoci. Dodaje, e wrd jej przodkw na pewno byli ludzie "duchowi". Niekiedy chora od razu zgadza si z t diagnoz, potwierdza te, e rzeczywicie w jej rodzie byli "wici" (osoby gboko religijne, np. muowie), szamani czy inni uzdrowiciele. Zdarza si, e pacjentka zaczyna wtedy opowiada, i od czasu choroby albo nawet wczeniej poczy j nawiedza duchy (arwahlar - czyli duchy przodkw), dawa jej jakie wskazwki. Na przykad mody Ujgur Parchat - jedyny uznany za "duchowego" mczyzna spord pacjentw Rachiljam, ktrych leczenie obserwowaam - przeywa podobne dowiadczenia ju od dziecistwa. Mia dziwne dolegliwoci: czu "ciar", doskwieray mu rne ble, wykrzywiaa si twarz. Poza tym we nie widywa we, ktre w jego wypadku zawsze zwiastoway co dobrego. Twierdzi, e owe duchy-we bray go pod swoj opiek. Ale czasem to, co mwi Rachiljam, jest dla chorego niespodziewanym objawieniem, ktre przyjmuje dopiero wtedy, gdy po spotkaniu z szamank nastpuje gwatowne zaamanie zdrowia. Tak byo z Rukijam, ktra po pierwszym seansie ciko zachorowaa i dugo musiaa lee, mczyy j straszne dreszcze. "Choroby uzdrowicielskiej" nie mog uleczy lekarze; Rachiljam mwi takiej osobie, e jeli chce wyzdrowie, sama musi zacz leczy ludzi. Jednak wymaga to priygotowania, ktre polega na poddaniu si cyklowi seansw u szamanki. W czasie takich seansw oczyszcza ich z pomoc swoich duchw - uwalnia od nagromadzonego "brudu" - a ponadto ich wasne duchy uaktywniaj si i zaczynaj pomaga w procesie oczyszczania42 Kandydat powinien w peni zaakceptowa drog wyznaczon mu przez duchy i podporzdkowa si ich woli. W zasadzie dopiero wtedy, gdy si "otworzy", bdzie mg prosi o bogosawiestwo. Ale u niektrych uczniw trwa to dugo - Rachiljam wspomina pewn Rosjank o imieniu Swieta, ktrej udzielia ju bogosawiestwa, cho ta nie do koca "otworzya si". A wic moe to by dugotrway proces i w tym czasie uczennica pozostaje blisko szamanki, poddaje si seansom i wysuchuje jej wyjanie i wskazwek. Zaczyna rwnie wspuczestniczy w leczeniu pacjentw. Podczas pierwszego obserwowanego przeze mnie seansu, Rukijam i druga uczennica, Amina, pomagay szamance w ten sposb, e siedzc z boku,

Podobnie uzdrowiciel, leczc, bierze w siebie w "brud", ale on potrafi "oczyci si". Czsto pacjenci przechodz prawdziwe katharsis - "stojcy w gardle kamie" ustpuje, wychodzc czasem z wymiotami, zaczynaj paka, cho przedtem nie byli w stanie. Moe to nastpi od razu albo dopiero po kilku seansach.
41 42

175 rwnie pieway modlitwy i wezwania do swoich duchw, ktre jakoby przyczay si do leczenia. Rachiljam komentowaa to pniej, e ich duchy take "wyryway si" do pomocy. W pewnym momencie Rukijam podesza do chorej i zacza oczyszcza j - zdejmowa sgaz kawakiem papieru. Obie te uczennice wwczas jeszcze nie "otworzyy si" cakowicie. Takie osoby maj wobec swej duchowej opiekunki pewne obowizki, powinny, jak si to okrela, "chodzi koo niej", pomaga, take materialnie. Cho sama Rachiljam omijaa ten temat, Rukijam ujawnia, e jako jej uczennica pomoga swej mistrzyni udostpniajc na cay rok swj dom w ujgurskim przysiku Druba, gdzie szamanka zacza zdobywa coraz szersz klientel, a ponadto ofiarowaa jej cznie spor sum pienidzy (Beller-Hann, 200 l, s. 82). Jest przyjte, e uzdrowicielka zabiera swoje podopieczne na pielgrzymki do miejsc witych43 Uczennice nazyway Rachiljam swoj "nauczycielk" bd "mistrzyni", "opiekunk" (nastawnica), niemniej ona sama z naciskiem tumaczya, e jedynie pomaga im "otworzy si". Po kadym seansie, ktremu poddaje si przysza uzdrowicielka, szamanka pyta j o odczucia i objania ich znaczenie, informuje, w jaki sposb duchy bd kontynuowa oczyszczanie (bd przychodzi w nocy i dalej leczy, "brud" bdzie si wydziela z paczem, moczem i innymi wydzielinami). Instruuje rwnie, jak odnosi si do duchw, aby ich nie obrazi. Potrafi powiedzie, ile i jak silne duchy "posiada" dana osoba oraz okreli, jakiego rodzaju dar duchy chc jej przekaza. I tak na przykad modej Ujgurce Elmirze, ktra bya u niej po raz pierwszy, powiedziaa, e ma ona duchy, ktre pojawiaj si w postaci ptakw i bdzie moga leczy z ich pomoc oraz, e ma jeszcze drugi dar - leczenia za pomoc modlitw (jak mul/a). Natomiast Mahira, crka szamanki, otrzymaa przede wszystkim dar jasnowidzenia, a w drugiej kolejnoci - dar szamaski. A zatem pocztkujcym uzdrowicielom Rachiljam udziela pewnych wskazwek i czasem praktykuj oni u jej boku, ale, jak twierdzi, ona nie uczy, waciwymi nauczycielami s duchy. Kiedy chory jest ju oczyszczony, duchy zaczynaj przythodzi do niego we nie i uczy, jak ma leczy ludzi. Pewnej Tatarce, ktra przesza trzy seanse i bya ju czciowo oczyszczona (zaczy ustpowa straszne ble gowy, ktre mczyy j od lat), Rachiljam objania, e wkrtce ju duchy zaczn j prowadzi. Ona sama moe by pomocna, jeeli przysza uzdrowicielka nie bdzie w stanie czego poj. Tak wic, Rachiljam rozumie swoj rol raczej jako "przewodniczki duchowej" ni nauczycielki swych podopiecznych. Czy Rachiljam udzieli pocztkujcej uzdrowicielce bogosawiestwa i kiedy to nastpi, zaley, wedug niej, od duchw. Jej wasne duchy nakazuj: "daj
4) Rukijam, ktra przedtem towarzyszya Rachiljam, pniej - ju jako samodzielna uzdrowicielka - take organizowaa takie wyjazdy dla swoich uczennic. Jedn z pielgrzymek, do mauzoleum Ahmada Jasawi, grobowca Arystan-baba i kilku innych miejsc witych opisuje 1. Beller-Hann, ktra miaa okazj w niej uczestniczy (I. Beller-Hann, w druku).

176 bogosawiestwo" i jeli powtrz to dwa, trzy razy, szamanka wykonuje ich polecenie. Ale zaznacza, e musi to by kto "pewny", kogo ju dobrze zna, zwykle taka osoba "chodzi koo niej" okoo roku i ju stopniowo zaczyna przeprowadza seanse. Neofitka, ktra ma dosta bogosawiestwo (kaz. bata, ujg. duga) powinna "nakry st", czyli przygotowa poczstunek, ktry moe by bardzo skromny, ale niektrzy, jeli ich sta, zarzynaj z tej okazji barana. Musi by obecna rodzina i przed waciw ceremoni m, teciowa, te, ojciec i matka powinni pobogosawi j, da jej swoj zgod. Winni powiedzie: ,jeli otworzysz si, bdziemy si cieszy z tego, e bdziesz suya Bogu i pomagaa ludziom". Takie przyzwolenie ze strony rodziny, cho nosi tak sam nazw, ma inny charakter ni waciwe bogosawiestwo. To ostatnie to wedug Rachiljam w istocie sowa duchw. Ona sama nie przygotowuje adnej mowy, nigdy nie wie, co duchy za jej porednictwem powiedz. Zwykle mwi poprzez pie44. Moe przyj kilka duchw, ktre ofiarowuj rne dary (np. jasnowidzenia i leczenia z pomoc modlitwy), wtedy pqemawiaj przez jej usta rnymi gosami. Przepowiadaj, jaka bdzie dalsza droga osoby bogosawionej i daj jej wskazwki. Potem odbywa si poczstunek, dzikczynne modlitwy do Boga, a nastpnie bogosawica dostaje niewielki podarek. Wrd uczniw Rachiljam przewaajc wikszo stanowili Ujgurzy i Kazachowie, cho miaa rwnie dwoje podopiecznych Rosjan, a wic niemuzumanw4s. Mczyni zdarzaj si rzadko. Rny jest wiek tych pocztkujcych uzdrowicieli, bywaj modzi, ale nie mog by zbyt modzi, gdy nie s jeszcze gotowi do przyjcia daru46. Wikszo jest w rednim wieku. Na przykad Rukijam miaa nieco ponad 40 lat, a Amina ponad 50. Szamanka poznaa je jeszcze w okresie, gdy mieszkaa w Drubie, pochodziy z jej ujgurskiego krgu ssiedzkiego. Pniejsi pacjenci, przyjmowani na terenie kliniki, mieli czsto wysze wyksztacenie. Wrd tych, ktre uznaa za osoby "duchowe", predestynowane do leczenia innych, by m.in Ujgur - dziennikarz i Tatarka - inynier technolog. Nie wiem jednak, czy zostali oni uczniami Rachiljam i czy pniej zajli si leczeniem. Po otrzymaniu bogosawiestwa uzdrowiciele zaczynaj dziaa na wasn rk. Jednak rne bywaj ich drogi. Rachiljam ubolewa, e nieraz musi si wstydzi za swoich byych podopiecznych. Niektrzy trafiaj do "czarnych magw", ktrzy "zamykaj im drog", pozbawiaj zdolnoci leczenia. Czasem
44 Jak opowiada, kiedy pierwszy raz miaa udzieli bogosawiestwa, obawiaa si, e wtedy jej dar zniknie, lecz duchy uspokoiy j. Poza tym zupenie nie wiedziaa, co mwi, ale duchy rzeky: "nie bj si, my bdziemy mwi za ciebie". 45 Odpowiada to mniej wicej skadowi etnicznemu jej pacjentw. Przyjmuje chorych niezalenie od ich narodowoci i religii, natomiast warunkiem jest, by wierzyli w si jej i jej duchw. 46 Rachiljam stwierdzia, e nigdy nie spotkaa bardzo modych, nastoletnich uzdrowicieli. Ale wie, ejej mistrzUjgur zosta szamanem ju w 14 roku ycia. Jak pisze A.T. Toleubajew (1997, s. 197), do silnych baksy dar szamaski przychodzi w dziecistwie lub wieku modzieczym.

177 zwracaj si wtedy do niej o pomoc, a ona ponownie przywraca im dar, ale jeli powtarza si to kilka razy, bywa ju zniecierpliwiona i ostro napomina lekkomylnego: "ile razy mam ci otwiera?". Bywaj i inni, ktrzy schodz na z drog. Ci myl przede wszystkim o pienidzach i dla duego zarobku zaczynaj stosowa zabiegi czarnej magii. W ten sposb sami staj si "czarni", zwizuj si z nimi "czarne" (kara), ze duchy. Te ostatnie wypieraj dobre, "biae" (ak) duchy. Szczeglnie niebezpiecznymi duchami s szatan i przybysze z innych planet (inoplanietianie)! Rachiljam uwaa, e mona zajmowa si albo bia magi Uak ona), albo czarn, nie da si ich czy. Tych uzdrowicieli, ktrzy zwizali si z czarn magi rwnie mona wyleczy, odpdzi od nich ze duchy, ale czsto oni sami tego nie chc47. Ponadto wielu uzdrowicieli nie myli o tym, by rozwija swoje zdolnoci. Nie suchaj duchw, ktre nakazuj im jedzi do miejsc witych. A wic s "sabi", nie przybywa im duchw-pomocnikw. Wtedy te naraeni s bardziej na ze wpywy. Rachiljam przyznaje, e niektre uzdrowicielki nie podejmuj takich podry z przyczyn rodzinnych - musz si opiekowa maymi dziemi albo nie zezwala im m. Wielokrotnie podkrela, e dla czowieka, ktry obra t drog, najwaniejsze jest suchanie gosu duchw, nie moe oglda si na rodzin, domowe obowizki i problemy materialne. Inaczej traci swj dar.

1<.Droga szamana jako obrzd przejcia. Tradycja wynaleziona czy tradycja odnaleziona?
Sdz, e mona drog wspczesnego szamana w Kazachstanie uzna za kontynuacj tradycyjnego sposobu dochodzenia do tej profesji, mimo e nie wystpuj w niej wszystkie "klasyczne" elementy opisywane w literaturze. Zanim przejd do uzasadnienia tego sdu, chciaabym zastanowi si, czym rni si wspcz~ny szaman od innych uzdrowicieli. Zauway mona, e nie wystpuje obecnie wyrana granica midzy tym "wybracem duchw" a innymi uzdrowicielami, ktrych dziaanie opiera si na kontakcie z duchami i pozyskiwaniu ich pomocy dla leczenia48 Tworz oni jakby jedn klas specjalistw, ktrych wikszo stanowi obecnie osoby diagnozujce i przepowiadajce przyszo z pomoc duchw. Zajmuj si one nie tylko zdrowiem, ale i - zapewne w wikszym stopniu ni baksy - problemami yciowymi, spoecznymi swych klientw. Zwykle, podobnie jak szamani, wchodz w trans

47 W mniemaniu Rachiljam czarne duchy jakby nakadaj si na biae, "przytumiaj" je. Usun je moe sam czowiek opanowany przez te ze duchy, za pomoc modlitw do Boga i przegnania ducha na drzewo czy zwierz. 4' Jest to zreszt zgodne z tradycyjnym czeniem kilku powoa: np. wedug czsto przywoywanych relacji C. Walichanowa z poowy XIX wieku (1986, s. 302), szaman by w jednej osobie lekarzem, poet, muzykantem i wrbiarzem.

178 podczas seansu. Duchy pomagaj im zobaczy przysze wydarzenia, daj wskazwki pacjentom i oczyszczaj ich w trakcie leczenia. Szamani rni si od owych jasnowidzcych i wrbiarek tym, e s o wiele silniejsi, bo posiadaj znacznie wicej mocnych duchw-pomocnikw, ponadto nie zajmuj si przepowiadaniem przyszoci za pomoc kamykw czy ziaren kumaak; twierdz, e nie s im one potrzebne. Ponadto seans szamana jest znacznie bardziej rozbudowany, stanowi swego rodzaju przedstawienie ze specyficzn dramaturgi. Powoanie szamana jest uwaane za rzadkie i szczeglnie cenne. Dar szamaski odrnia si od innych, zwie si go baksyyk (kaz.). Mahira nazwaa swoj matk "pomostem midzy niebem a ziemi", podkrelajc jej wyjtkow rol porednika midzy duchami i ludmi. Jednak zarwno dar szamaski, jak i uzdrowicielski (a nie szamaski) s przekazywane wybracom w taki sam sposb, a "choroba szamaska" i "choroba uzdrowicielska" w szerszym znaczeniu nie wykazuj istotnych rnic. Interesujce, e przekaz daru jest te taki sam u mulla zajmujcych si leczeniem za pomoc odpowiednich modlitw z Koranu, a wic osb bezporednio zwizanych z reHgi49. Oni wszake nie musz wzywa duchw - sia modlitw wystarcza. Od wymienionych praktykw wyranie wyodrbniaj si natomiast ci, u ktrych otrzymanie daru uzdrowicielskiego nie jest warunkiem podjcia leczenia, a wic np. nastawiacze koci czy zielarze (dariger). Ich zajcie jest z reguy przekazywane z pokolenia na pokolenie i musi by wyuczone. Droga szamanw i innych uzdrowicieli "duchowych" w Kazachstanie w peni odpowiada modelowi "obrzdw przejcia" skonstruowanemu przez A. van Gennepa (1909). Faz pierwsz obrzdu przejcia, czyli separacj, wyznacza zapadnicie na "chorob szamask/uzdrowicielsk". W literaturze (np. Eliade, 1994) podkrela si jej inicjacyjny charakter. T kwalifikacj mona odnie do caoci drogi szamana/uzdrowiciela do uzyskania legitymizacji i tak rozumian inicjacj traktowa jako szczeglny rodzaj obrzdw przejcia (por. Buchowski, 1987). Choroba zaczyna si zazwyczaj nagle i gwatownie, nieraz wywoana jakim traumatycznym wydarzeniem. Powoduje pozbawienie dotychczasowego statusu, opuszczenie rutyny codziennego dnia, w ktrej chory przebywa poprzednio. Od tego momentu osoba przyszego uzdrowiciela wchodzi w etap "liminalny". Ta faza ma charakter zoony, mona w niej wyrni izolacj i przebywanie w stanie "anormalnym", nastpnie "nazwanie choroby" - uczynienie jej zrozumia oraz przygotowania do reintegracji, wczenia do opuszczonej struktury ju z nowym statusem. "Choroba szamaska" wytrca czowieka z normalnego trybu ycia. Dolegliwoci maj taki charakter, e dotknity nimi
49 Badacze zwracaj rwnie uwag na analogiczny dawniej przekaz daru u muzykantw (Utiegalijewa, 1995, s. 319 i nast.) oraz kowali i jubilerw (Tochtabajewa, 1995, s. 171 i nast.).

179 czowiek izoluje si od otoczenia. Nieraz boi si ludzi i sam woli przebywa w odosobnieniu, albo ludzie unikaj go, bo zachowuje si dziwnie, np. wykrzywia twarz w strasznym grymasie, wstrzsaj nim nage dreszcze, mwi zmienionym gosem i jak si zdaje, bez sensu. Moe wspomina o jakich widzeniach, utrzymywa, e syszy gosy, ma sny, w ktrych widuje postaci starcw w biaych szatach. Somatycznie "choroba uzdrowicielska" przejawia si poprzez rne, nieraz bardzo cikie dolegliwoci, jak na przykad parali. Przy tym badania medyczne nie stwierdzaj adnych zmian organicznych. Lekarze zwykle okrelaj cierpienia takiego czowieka jako chorob psychiczn i bywa, e podlega on izolacji w szpitalu psychiatrycznym. Ale nawet jeli pozostaje w domu, mona jego sytuacj uzna za faktyczn spoeczn izolacj. Ten stan moe trwa dugo. Momentem przeomowym jest spotkanie z szamanem albo innym dowiadczonym uzdrowicielem, ktry potrafi okreli przyczyny i charakter choroby. Owo objawienie powoduje, e zmienia si kwalifikacja dolegliwoci takiej osoby - z chorej zostaje uznana za "wybran przez duchy", wezwan do leczenia ludzi. Rozpoczyna si kolejny etap drogi wybraca. Jeli przyjmie on ofiarowywany dar, skocz si jego cierpienia. Jeli wzbrania si, bdzie dowiadczany dalej. Jak sdzi si, osoba bardzo moda i nie gotowa do przyjcia wezwania, moe uzyska prolongat (nawet na kilkanacie lub wicej lat), wwczas wyzdrowieje i wrci czasowo do normalnego ycia, ale po pewnym czasie "duchy znw si o ni upomn"50. Ten, kto pogodzi si z wyznaczon mu rol, wchodzi w etap przygotowa. Polegaj one na og na serii seansw oczyszczajcych u uzdrowiciela, ktry jednoczenie udziela adeptowi poucze. Czasami nowicjusz przez duszy czas towarzyszy i pomaga swemu duchowemu przewodnikowi, bierze pod jego kierunkiem udzia w pielgrzymkach do witych miejsc. Zawsze jednak duchy uwaa si za waciwych nauczycieli i bywa, e rola mistrza ogranicza si tylko do udzielenia najwaniejszych wskazwek51 Kiedy kandydat jest ju gotw do penienia swej roli, co okrela si jako "otwarcie", nastpuje trzecia faza obrzdu, reintegracja - ponowne wczenie do spoecznoci. Polega ona na rytualnym usankcjonowaniu jego powoania i nadaniu mu nowego statusu - szamana bd uzdrowiciela innego typu. Moment ten jest wyranie zaznaczony specjaln ceremoni bogosawiestwa, podczas ktrej opiekun przekazuje nadnaturaln sankcj (duchw), uprawomocniajc przysz dziaalno nowego uzdrowiciela. Uwaa si, e nauczylo Tak byo z Mahir, a take ze wspominanym ju szamanem Ajtkurmanem (Jessa, 2000, s. 169-170), ktry zachorowa, czyli zosta wezwany przez duchy w wieku 13 lat, ale wszed na drogl( szamana ponad 20 lat pniej. Rwnie uzbecka uzdrowicielka Sofija-apa (ta sama, ktra bogosawia Rachiljam) majc 13 lat wybagaa u duchw przesunil(cie terminu realizacji powoania do czasu, gdy bl(dzie miaa 31 lat. W mil(dzyczasie wysza za m i urodzia siedmioro dzieci (Soowiew, 1998, s. 9-11). II Tak byo z Rachiljam. Przypuszczalnie uznaje sil(, e w przypadku szczeglnie silnych szamanw praktykowanie przypominajce czeladnictwo jest zbl(dne.

180 ciel wcza ucznia take pod opiek swoich duchw, bd te, e oddaje mu kilka spord tych, ktre jemu dotd pomagay. Nastpnie adept powinien uda si na groby swych przodkw i odprawi stosowny rytua, by uzyska rwnie ich bogosawiestwo. Kolejne "odwiedziny duchw" w witych miejscach pozwalaj mu rozwija si duchowo, pozyskiwa nowych, silnych pomocnikw. Przedstawiony zarys omawianego obrzdu przejcia wykazuje zasadnicz zgodno z tradycyjnym sposobem osigania statusu szamana w Kazachstanie. Nie spotyka si ju wprawdzie charakterystycznego dla kazachskiego szamanizmu instrumentu muzycznego kobyz, ktry by nie tylko atrybutem szamana, ale obiektem o magicznej mocy, a ponadto nieodcznym skadnikiem obrzdu bogosawiestwa. Akceptacj daru szamaskiego okrelano fraz: "wzi kobyz". Mwiono rwnie: "kobyz powinien pozostawa w rodzinie"52. Mia on zatem dawniej symboliczne znaczenie, wane we wszystkich fazach obrzdu przejcia. Nie wystpuj obecnie bd sporadycznie wystpuj pewne opisywane w dawniejszych rdach elementy, jak na przykad przekonanie, e duchy porywaj i czasowo izoluj swojego wybraca, nauczajc go w tym czasie53, podobnie jak wyobraenie o mierci i zmartwychwstaniu adepta. Brak wspczenie informacji o poddawaniu szamana przez duchy bolesnym prbom, np. ranieniu, kawakowaniu jego ciaa. Jednake ju wczeniej, jak podaje np. W. N. Basiow (1992, s. 115-119), w Azji rodkowej spotykano jedynie pozostaoci tych wierze. Poza tym, mona zauway, e owym cikim prbom odpowiadaj strukturalnie cierpienia doznawane podczas "choroby szamaskiej", izolacja spoeczna - porwaniu przez duchy i odosobnieniu wybraca, a odzyskanie zdrowia po przyjciu daru - zmartwychwstaniu. Zasadniczy schemat pozostaje zgodny z tradycyjnymi wyobraeniami. Jego kluczowymi, niezbywalnymi elementami s choroba szamaska/uzdrowicielska i bogosawiestwo, wyznaczajce graniczne fazy tego obrzdu przejcia. Dodajmy, e jedynie ten tradycyjny sposb legitymizacji szamanw i innych uzdrowicieli duchowych uwaany jest za wany i rzeczywicie uprawniajcy do leczenia. Nowa, oficjalna procedura legitymizacji nie zyskaa sobie uznania i jeli kto decyduje si jej podda, to tylko jako dodatkowej formalnoci, ktra moe si przyda z przyczyn praktycznych. Czasem sdzi si, e droga ta moe by dla szamana wrcz szkodliwa.
52 Informacje te pochodz z materiaw terenowych NuriIi Szachanowej, ktrej bardzo dzikuj za ich udostpnienie. Badaczka zebraa bardzo interesujcy materia o szamanach z poudnia Kazachstanu podczas ekspedycji dziaajcej w roku 1982 i 1985. Wedug jej danych, np. Kadykyz-bakszy (1909-1982) z Dambu1skiej obasti wspominaa, e uczya si u szamanki o imieniu Zlicha, z ktr podczas ceremonii bogosawiestwa wymieniy si kobyzami. Byo to pod koniec lat 20. - jeszcze wwczas kobyz by nieodcznie zwizany z kazachskim szamanizmem. 53 Ujgura mistrza Rachiljam duchy jakoby wykrady, gdy mia 14 lat, uczyy go przez 40 dni, a nastpnie zwrciy rodzinie. Czasem mwi si o wykradaniu duszy - wedug P. lessy (2000, s. 170), duchy opiekucze szamana Ajtkurmana zabieray w nocy jego dusz w odosobnione miejsca i tam nauczay pieni i modlitw.

181 Tradycyjnie profesja szamana bya w Kazachstanie dziedziczna - mg nim zosta czowiek, wrd przodkw ktrego byli szamani. B. A. Kazguow i N.. Szachanowa (1989, s. 103) przytaczaj kazachskie powiedzenie: baksyyk tukym kuaajdy, co oznacza: "dar szamaski przeladuje potomkw". Przekaz nie musia nastpowa midzy kolejnymi generacjami. Najczciej dokonywa si w linii prostej, ojcowskiej albo macierzyskiej, czasem w obu. Na przykad opisywany przez A. E. Alektorowa (1900, s. 31-37) baksy Sjuimenbaj utrzymywa, e szamanami byli jego dziad i babka (nie wiemy z jakiej linii) oraz ojciec i matka. Wedug A. T. Toleubajewa (1997, s. 196) u Kazachw przekaz czciej wystpowa z pominiciem jednego pokolenia, a nie traci mocy do siedmiu pokole54. Ale dopiero "wskazanie" przez duchy, ktrego przejawem bya "choroba szamaska", wyznaczao przyszego szamana. Jak pisze W. N. Basiow (1992, s. 128-129), przekonanie, e po mierci szamana duchy wybior kogo z krewnych na jego miejsce, stwarzao atmosfer oczekiwania. Jeli kto z krewnych powanie zachorowa, przyjmowano to jako znak duchw (jeli wyzdrowia samoistnie, czekano na nastpny znak). Cigo tradycji sprawiaa, e znak taki by jasny i czytelny zarwno dla wybraca, jak i jego otoczenia55. Jak podkrela Basiow, widzenia, przeycia i zachowania chorobowe byy wyznaczone przez normy kulturowe, przez tradycj. Sytuacj obecn - jak sdz - charakteryzuje przerwanie tej cigoci i specjalne strategie podejmowane dla jej przywrcenia. Nowo wyaniani szamani czy inni uzdrowiciele "duchowi" w Kazachstanie, szczeglnie ci mieszkajcy w miastach, zatracili niektre ogniwa swej tradycji, podobnie jak i ich otoczenie. Wpyna na to wieloletnia ateizacja, "wykorzenianie przesdw". Wspczeni adepci, ludzie o rnych zawodach, nieraz z wyszym wyksztaceniem, oderwani od swojej grupy krewniaczej, nie potrafi nada swojej chorobie znaczenia. Nieraz dugo cierpi, zanim trafi do uzdrowiciela, ktry uwiadomi im, e zostali wybrani przez duchy. W swoich relacjach podkrelaj, jak Rachiljam: "nie wiedziaam ... skd miaam wiedzie"56. A wic dowiadczony uzdrowiciel spaja przerwane ogniwa tradycji, objaniajc choremu i jego rodzinie znaczenie tych szczeglnych cierpie. Przeycia zwizane z chorob wtrnie otrzymuj kwalifikacj choroby uzdrowicielskiej57. Ponadto owi kandydaci na uzdrowicieli z reguy nie pamitaj, e kto z ich przodkw zajmoS4 Toleubajew (tame) twierdzi, e baksy moe zosta tylko czowiek majcy szamana wrd przodkw. Ale niektrzy autorzy, np. I. A. Czekaninskij (1929, s. 79), N. P. Dyrienkowa (1930, s. 280) podaj, w jaki sposb moe doj do profesji kto nie speniajcy tego warunku (cho zdarza si to rzadko). ss Wedug Basiowa (1992, s. Ill) u Uzbekw zanotowano przypadki zasigania rady szamanki albo wrki, ale tylko wtedy, gdy wezwanie duchw nie byo jasne. S6 Analogiczne wypowiedzi buriackich szamanek przytacza C. Humphrey (\999, s. 3, 6). S7 Doda naley, e pewne motywy powtarzaj si w snach i widzeniach przyszych uzdrowicieli - przede wszystkim postaci starcw w biaych szatach. Wynika to prawdopodobnie z trwaoci wiary w duchy przodkw, tak wanie tradycyjnie wyobraane.

182 wa si leczeniem i dopiero konstatacja "specjalisty" (ktry zwykle nie pyta, a stwierdza fakt) przywraca jak gdyby t pami. W ten sposb wyjtkowe predyspozycje adepta, wyjawione poprzez stwierdzenie wyboru przez duchy, zostaj dodatkowo potwierdzone. Nowo kreowani uzdrowiciele zaczynaj powoywa si na przodkw. Moe to by ktry z rodzicw, dziadek, babka, pradziad czy prababka (bd kilku przodkw, z rnych pokole), w linii mskiej albo eskiej. A zatem, jak sdz, obserwowany obecnie sposb dojcia do profesji szamana mona okreli jako "tradycj odnalezion", a nie "tradycj wynalezion". To, co ulego przerwaniu, stara si "zlepi" w bardziej lub mniej umiejtny sposb wspczesny nosiciel tradycji, ktry zwykle jeszcze niedawno sam uzyskiwa t wiedz od swego mistrza. Mona wic powiedzie, e obecnie wzrosa rola nauczyciela, mimo e sami uzdrowiciele odegnuj si od tego miana. Dawniej moliwa bya autokreacja szamana, poniewa (jeli tylko pochodzi z szamaskiego rodu) wystarczyy zrozumiae dla wszystkich zewntrzne oznaki jego powoania. Teraz kto, kto sam ogasza si duchowym uzdrowicielem, traktowany jest podejrzliwie, posdzany o szalbierstwo. I. Beller-Hann (2001, s. 91-92) opisuje przykad Ujgurki, ktra utrzymywaa, e przychodz do niej duchy opiekucze i prbowaa samodzielnie zosta uzdrowicielk. Jej wysiki zostay zdyskredytowane przez inne uzdrowicielki, ktre najpierw uznay, e opanoway j ze duchy. Nastpnie - gdy nadal obstawaa przy swoim i zapowiadaa, e po 4o-dniowym odosobnieniu zacznie leczy ludzi, a nawet zdobdzie status witej - stwierdziy, e jest po prostu oszustk. Podstaw, na ktrej opiera si proces wyaniania uzdrowicieli "duchowych" oraz penienie przez nich ich roli, jest specyficzna wizja wiata, podzielana przez nich samych i ich klientel. Jest to wiat peen duchw - dinw, ktre generalnie mog by dobre lub ze. Na owe wierzenia wywary wpyw idee islamu. Wydaje si, e cz postaci z tego wiata, dawniejszego pochodzenia, ktre opisywano w bogatej literaturze, ju zagina w wyobraeniach wspczesnych. Niemniej, nadal czytelne s pozostaoci kultu duchw przyrody (drzew, wody) objawiajce si midzy innymi w powszechnym obyczaju przywizywania skrawkw materiau do gazi wybranych drzew58 A przede wszystkim nadal bardzo silna jest wiara w moliwo ingerencji duchw zmarych w sprawy ywych. Do duchw przodkw Kazachowie i Ujgurzy odwouj si w rnych sytuacjach, liczc na ich opiek i pomoc. Cho zalicza si ich do dobrych duchw, to i oni mog wyraa swoje niezadowolenie, dokuczajc potomkowi, ktry o nich nie pamita59, bd nie jest posuszny ich wezwaniu. Mona przyDzi tumaczy si to wiar w spenienie pomylanego przy zawizywaniu szmatki yczenia. Powinno si skada ofiary duchom przodkw. Polega to na smaeniu, najlepiej w kady czwartek, 7 sztuk obrzdowego pieczywa, z jednoczesnym przywoywaniem w modlitwie imion zmarych krewnych. Zwyczaj ten nazywa si po kazachsku czirpik. Rachiljam twierdzia, e Ujgurzy przestrzegaj go cile (i czyni to nawet dodatkowo, kiedy np. komu przyni si matka), naS8
S9

183 puszcza, e wiara w duchy przodkw zachowaa cigo dziki temu, e wizaa si z "kultami domowymi", nie wypenianymi publicznie. Doda mona, e za przodka wszystkich kazachskich szamanw i ich opiekuna uwaany by Korkyt-ata - pierwszy szaman i wynalazca szamaskiego instrumentu kobyz. Legendy, a waciwie mity o tym bohaterze kulturowym o cechach pboskich, przetrway w narodowej tradycji (rok 2000 ogoszono nawet oficjalnie rokiem Korkyta). Jego domniemana mogia w pobliu Syr-darii traktowana jest jak grobowiec witego. Jednake szamani nie odwouj si ju do niego w swych wezwaniach do duchw przodkw i witych60 Natomiast spord zych, "czarnych" duchw za szczeglnie szkodzce ludziom uwaa si szatana oraz nowe postaci demoniczne - wspomnianych ju "przybyszw z kosmosu". Rachiljam i Mahira twierdziy, e zarwno satana, jak i inoplanetianie zamieszkuj w wybranych domach caymi rodzinami (o relacjach krewniaczych, takich jak u ludzi) i nkaj mieszkacw, mogc ich doprowadzi do choroby umysowej, a nawet mierci. Odwoywanie si do duchw ma kluczowe znaczenie podczas wszystkich etapw omawianego obrzdu przejcia. Duchy przodkw przecie wybieraj kandydata, one go dowiadczaj i karz, jeli odmawia wypenienia ich woli. Czowiek "duchowy" to taki, ktry ma bliski kontakt z duchami61 Jeli przyjmie dar - to one go ucz, bogosawi i staj si jego patronami i pomocnikami wraz z duchami witych, ktrych prosi o opiek62 Od nich szaman zaley
tomiast Kazachowie rzadziej. Niemniej, w obrzdach pogrzebowych i wypominkowych Kazachw specjalne pieczywo smaone na tuszczu: bauyrsak i sadaka nan, powicone duchom zmarych, nadal odgrywa wan rol (Szachanowa, 1998, s. 108-109). Jak sdzi si, duchy ywi si zapachem powstaym podczas smaenia . Ju I. A. Czekaninskij (1929, s. 77-78) zwrci! uwag, e imi Korkyta nie pojawia si w zaklciach i modach kazachskich szamanw. 61 Dodajmy, e niektrzy uzdrowiciele opisuj ten stan, przydajc mu interpretacj zapoyczon z popularnych obecnie koncepcji bioenergoterapii. Na przykad szaman Wiktor Mynbajew z Tarazu, byway w wiecie (odwiedzi m.in. Niemcy, Austri, Szwajcari), w swym wykadzie podczas I Konferencji Medycyny Tradycyjnej i Ludowej w Amaty (1997 r.) twierdzi, e s to osoby o zdolnociach bioenergoterapeutycznych, ktre cierpi z powodu niemonoci oddawania nadmiaru bioenergii. Jako "zakadnicy swego wasnego bioenergopotencjau" zaczynaj gromadzi "ze duchy, ciemne siy", od ktrych jedynie szaman moe ich uwolni. Co interesujce, rwnie jeden ze wspczesnych kazachskich badaczy szamanizmu, A.T. Toleubajew (1997, s. 196) doszed do wniosku, e "przyczyn choroby szamaskiej mog by wewntrzne siy bioenergetyczne, ktrych nadmiar wystpuje u niektrych ludzi". Ludzie tacy powinni od czasu do czasu oswobadza si od tego nadmiaru, a mog to czyni wanie leczc innych. A wic badacz ten przej pewne koncepcje wspczesnych uzdrowicieli. 62 Nie wystpuje w Kazachstanie, tak czste np. wrd Uzbekw, przekonanie o seksualnej wizi czcej ducha pari z jego wybrank/wybracem (por. Suchariewa, 1959, s. 129-132). Bakszy Rachiljam opowiedziaa wprawdzie histori takiego zwizku pewnej kobiety ze zym duchem, ale twierdzia, e tego rodzaju kontaktw z ludmi nie maj nigdy dobre duchy. Te ze mog przychodzi do mczyzny w postaci eskiej, a do kobiety w postaci mskiej i wspy z wybracem. Podobnie mog zachowywa si inopanetianie - ci jakoby przyjmuj galaretowat form koloru biaego lub zielonego.

184 nastpnie w swojej praktyce - poprzez niego dziaaj, jest waciwie tylko ich narzdziem. Sia baksy zaley od jego duchw, wic stara si ich zgromadzi jak najwicej. Mona uzna, e szaman wykorzystuje duchy dla wzmocnienia uzyskanej przez bogosawiestwo legitymizacji swych praktyk. Suy temu przede wszystkim odwiedzanie miejsc witych. Ponadto w swoich opowieciach, czy "osobistych mitach", jak okrelia je za N. W. Punikowem C. Humphrey (1999, s. 5), baksy dodatkowo uprawomocnia swj status, znowu odwoujc si do duchw. Narracje te opisuj niezwyke wydarzenia poprzedzajce dojcie do profesji, manifestacje mocy duchw stajcych w obronie swoich podopiecznych oraz epizody cudownych wylecze dziki dziaaniom potnych duchw szamana. Na przykad Rachiljam czsto przytaczaa przykady takich uzdrowie w miejscach witych, gdzie jakoby duchy, poprzez ni, czyniy prawdziwe cuda. Takie relacje odpowiadaj wzorcom tradycyjnym i mogy wzmacnia jej pozycj w lokalnej spoecznoci ujgurskiej. Wydaje si natomiast, e nowi pomocnicy doczani przez ujgursk bakszy, a mianowicie duchy i bogowie innych religii, a nawet takie postaci, jak karatecy czy hinduski tancerz (nie majcy przecie sankcji sakralnej) su dalszemu wzmacnianiu, poszerzaniu zakresu jej kompetencji. S to z jednej strony postaci apelujce do przey religijnych wszych grup pacjentw - np. chrzecijan, a z drugiej - bohaterowie kultury popularnej, znani szerszym krgom klientw, niezalenie od ich religii czy przynalenoci etnicznej63. W ten sposb Rachiljam kreuje si na uzdrowicielk uniwersaln; potwierdzaj to jej wypowiedzi pene przekonania o wielkiej wiatowej misji, ktr ma wypeni. Z pewnoci do obranej przez ni strategii przyczyniy si dowiadczenia z kilkuletniej praktyki na terenie miejskiej polikliniki, gdzie przychodzili ludzie o rnym statusie spoecznym i pochodzeniu etnicznym. Dla zdobycia i utrzymania szerokiego krgu pacjentw konieczne byo podejcie pragmatyczne i "zawieszenie" pewnych, wyraanych czasem werbalnie, uprzedze etnicznych. Inny jest "wiat duchw" uzdrowicieli dziaajcych w ograniczonych krgach ssiedzkich w miecie, bd w spoecznociach wioskowych. Duchy su zatem wzmacnianiu wasnego statusu, a jednoczenie - s w rkach uzdrowicieli narzdziem dyskredytacji rywali. O tych strategiach, podejmowanych w ujgurskiej dzielnicy Amaty, wnikliwie pisze I. Beller-Hann (2001, s. 87-90). Zwraca uwag na ukryty konflikt pomidzy sposobem legitymizacji nowych adeptw, ktrych wyaniaj i prowadz ku tej profesji dowiadczeni uzdrowiciele, a poczuciem zagroenia ze strony wieo upieczonych konkurentw. Mona jednak doda, e tradycyjne rekrutowanie uczniw przynosi take zyski, a mianowicie nabr staych pacjentw, wyszy presti, korzyci
bJ Analogicznie "dobieray" sobie duchy wspczesne szamanki buriackie - byli wrd nich (obok duchw przodkw) archanio Micha, epiccy bohaterowie i japoscy samuraje. To miao potwierdza szeroki zakres mocy tych szamanek (Humphrey, 1999, s. 7, 10).

185 finansowe oraz reklam dla praktyki. Natomiast dla wyeliminowania gronych konkurentw stosuje si pewne stae kulturowe strategie. Beller-Rann opisuje postaw Rukijam, uczennicy Rachiljam, ktra "znaa swoje miejsce" i zawsze skromnie podkrelaa wyszo swej mistrzyni, nie stanowic w ten sposb zagroenia dla szamanki. Jednake sama Rukijam staraa si zdyskredytowa pewn niebezpieczn, samozwacz uzdrowicielk, twierdzc, e opanoway j ze duchy. W opisanym wypadku chodzi o pretendentk, ktra nie przesza tradycyjnej procedury, ale - jak wynika z moich bada - takie samo oskarenie wysuwa si czsto w stosunku do osb, ktre uzyskay bogosawiestwo uznanego uzdrowiciela. Rachiljam opowiadaa o niektrych swoich uczniach, ktrzy wskutek swego niewaciwego zachowania dopucili do siebie ze duchy. Wielu z nich, jej zdaniem, nie dba o dalszy duchowy rozwj, nie odwiedza miejsc witych, inni nie potrafi zachowa rytualnej czystoci, pij, dbaj tylko o dobra materialne i dlatego zostaj opanowani przez ze siy. Niektrzy wiadomie schodz na z drog dla zysku - zajmuj si intratn czarn magi i sami staj si "czarni". A wic, jak mona wnioskowa, "oskarenie o czary", tak jak w wielu innych kulturach, i tutaj peni istotn spoeczn funkcj regulacyjn. Szczeglnie czsto spotyka si wrd uzdrowicieli przypisywanie rywalom zoliwego dziaania dla pozbawienia kogo daru, czyli "zakrycia drogi", w celu zabrania mu jego duchw. Sprawia to nawet wraenie prawdziwej wojny uzdrowicieli, w ktrej wygrywaj ci, ktrzy przekonaj otoczenie (potencjalnych pacjentw), e to oni zajmuj si wycznie bia magi, czynieniem dobra, a ich konkurenci s niebezpiecznymi czarnymi magami. Nieraz zdezorientowany pacjent wdruje od jednego uzdrowiciela do drugiego, wysuchujc oszczerstw rzucanych na siebie wzajemnie przez konkurentw. Rachiljam twierdzia, e nie moga dugo pracowa w Centrum Medycyny Wschodniej i Wspczesnej, bo 90% pracujcych tam osb para si czarn magi, a jej dobre duchy nie mog tego znie. Obwinienia s oczywicie obustronne crka Rachiljam wyznaa, e jedna z pacjentek-uczennic matki wysuna pod jej adresem "mieszne" oskarenie, e ta zabraa jej dar. Kady uzdrowiciel ostrzega przed wieloma czyhajcymi na naiwnych zoczycami, ktrzy posuguj si przyjtym schematem - mwi komu, e jest "duchowy" i skaniaj go, by zosta jego uczniem, a nastpnie robi z ofiary swego niewolnika, jednoczenie biorc w niewol jego duchy64. Nawiasem mwic, przekonanie o moliwoci wykradnicia, podporzdkowania sobie czyich duchw wystpuje w tradycyjnych wyobraeniach. Na przykad N. Szachanowa (materiay z bada 1982, 1985) opisuje histori szamana o imieniu Ajnek, z Dambulskiej obasti, ktrego bogaty m pewnej pocztkujcej baksy poprosi o odebranie jej duchw. Dowiadczony szaman z pomoc swoich 5 dinw zdoa
64 Jak tumaczya Mahira, jeeli bdzie to np. duch jasnowidzcy, swojemu nowemu "wacicielowi" w przepowiadaniu przyszoci.

odtd bdzie on pomaga

186

Rachiljam ze swoimi uczennicami w trakcie seansu leczniczego.

fol. D. Penkala-Gawcka

zabra jej 3 duchy, cho kobieta ta aonie przyzywaa je z powrotem, a nastpnie rozpaczaa, e j osierociy. Jednak ma spotkaa pniej kara - zdechy wszystkie jego owce. A. Januszkiewicz wspomnia w swoich dziennikach (1861, s. 206) o modym szamanie, ktry tumaczy, e byby osign wysoki stopie doskonaoci, gdyby nie jego rywal, ktry odebra mu jednego ducha. Opisany wyej typ oskare wydaje si szczeglnie silnym narzdziem walki z konkurencj, poniewa pozwala Ueli otoczenie uwierzy) wyeliminowa z gry zarwno "czarnego maga", jak i jego ofiar, ktra zostaje uznana za pozbawion daru uzdrowicielskiego. W rywalizacji midzy uzdrowicielami pewne znaczenie ma rwnie komponent etniczny. Wydaje si, e uzdrowicielki ujgurskie byy bardziej podejrzliwe w stosunku do Kazachw jako potencjalnych czarownikw, nie dowierzay rwnie sile ich duchw opiekuczych (por. Beller-Hann, w druku). Rachiljam nieraz bardzo emocjonalnie, cho ciszonym gosem, wypowiadaa swoje mniemanie o Kazachach, jako dbajcych tylko o interesy swojej nacji i eliminujcych innych z konkurencji, we wszystkich sferach ycia. Zastanawiajcym faktem jest, e uzdrowicielami we wspczesnym Kazachstanie s czciej kobiety ni mczyni. Nie mog stwierdzi, z powodu szczupoci materiaw na ten temat, czy odnosi si to rwnie do szamanw. Dawniej, jak utrzymuj badacze, wrd kazachskich szamanw zdecydowana bya przewaga mczyzn (co W. N. Basiow, 1990, s. 65, wiza z generalnymi ce-

187 chami tzw. kompleksu szamanizmu tureckiego, koczowniczego, uznajc wszake, e wrd Kazachw byy i szamanki). P. Michaels (1998, s. SOS) susznie zwrcia uwag na fakt, e przeladowania ze strony wadzy sowieckiej zwrciy si przede wszystkim przeciw muom, oficjalnym funkcjonariuszom religijnym. Szamani, cho rwnie bywali wizieni i zsyani do obozw, to jednak dziki mniej formalnej naturze ich funkcji mieli wiksz szans przetrwania i nawet kontynuowania dziaalnoci w ukryciu. Ale - dodajmy - kobiety w jeszcze wikszym stopniu mogy przechowa w krgu rodzinnym i ssiedzkim dawne tradycje. Podobnie ujmuje ten problem M. M. Balzer (1999, s. 132), przypisujc feminizacj praktyk szamaskich u ludw z pnocy Syberii koniecznoci wypeniania ich w tajemnicy w okresie przeladowa65 We wspomnianym wyej, interesujcym artykule P. Michaels omawia sowieck polityk krzewienia medycyny nowoczesnej wrd kobiet kazachskich (do 1941 roku) i dochodzi do wniosku, e mimo stopniowego zaakceptowania przez nie nowych, skutecznych metod leczenia, nie udao si osign zamierzonego celu - penego poparcia dla propagowanej ideologii i ustawienia kobiet w awangardzie rewolucyjnych przemian. Ponadto kobiety kazachskie, korzystajc z pomocy medycznej w placwkach rozwijanej intensywnie suby zdrowia, jednoczenie nie traciy zaufania do tradycyjnych sposobw leczenia. Rozwijajc t myl, mona stwierdzi, e wanie kobiety w najwikszym stopniu przechoway tradycje lecznicze. Jak wydaje si, rwnie dziki nim przetrwa kult przodkw i - szerzej - wiara w wiat duchw, one przecie wypeniay domowe obrzdy. Prawdopodobnie ta rola kobiet, rola straniczek tradycji, przyczynia si do ich czstszego ni mczyzn angaowania si w dziaalno uzdrowicielsk, gdy nastpi oficjalnie popierany nawrt do tradycyjnej kultury. A zatem dwa czynniki byyby tu istotne: wycofanie si praktyk szamaskich do "ram domowych", praktykowanie ich w ukryciu w okresie przeladowa oraz przechowanie przez kobiety tradycyjnej wizji wiata. Taka argumentacja zdaje si by bardziej przekonywajca ni wysuwane nieraz przypuszczenie, e to marginalna pozycja kobiet sprzyja poszukiwaniu przez nie zaj o charakterze marginalnym, w sytuacji ostrej konkurencji na wolnym rynku pracy. Jak sdz, zajcie uzdrowiciela, a tym bardziej szamana, nie jest marginalne we wspczesnym Kazachstanie - przeciwnie, cieszy si ono duym prestiem, jest atrakcyjne i intratne, jeli uzdrowiciel potrafi pozyska klientel. wiadczy o tym opisana wyej ostra rywalizacja uzdrowicieli o pozycj na rynku. Usugi uzdrowicieli "duchowych", o ktrych bya mowa, to oczywicie tylko cz szerokiej oferty proponowanej przez rnorakich przedstawicieli medycyny komplementarnej. Tak wic konkurencja jest silna, a przejawem duego zainteresowania tym sposobem zdobywania rodkw do ycia jest liczba cht65 M. M. Balzer nazywa ten proces "transferem midzy pciami", bowiem u ludw pnocy szamanami byli dawniej wycznie mczyni.

188 nych zgaszajcych si do Centrum Medycyny Wschodniej i Wspczesnej, by przej atestacj, a ponadto liczne reklamy i powstajce mniejsze lub wiksze orodki leczenia niekonwencjonalnego. Na tym rynku komplementarnych usug medycznych uzdrowiciele "duchowi", z szamanami na czele jako elitarn, wsk ich grup, zajmuj wane miejsce. Odwouj si bowiem do tradycyjnych idei, ktre przetrway wrd ludnoci kazachskiej, a take lokalnej mniejszoci ujgurskiej - przede wszystkim do podzielanej wiary w wiat duchw, rwnie realny jak wiat ywych ludzi i wywierajcy na silny wpyw. Znajdujemy w tej koncepcji wyrane elementy przedislamskie, zmieszane z wyobraeniami muzumaskiego pochodzenia. Jak sdz, uzasadnione jest traktowanie wspczesnych szamanw w Kazachstanie, wraz z innymi uzdrowicielami tego typu, jako reprezentantw "tradycji odnalezionej" a nie "wynalezionej". Przejawy ich inwencji, kreatywnoci, polegajce na wczaniu nowych postaci do grona duchw opiekuczych bd na formuowaniu pewnych nowych idei dotyczcych otrzymywania daru albo leczenia, wiadcz o ywotnoci i sile tego zespou praktyk i towarzyszcych im przekona66

BIBLIOGRAFIA Alektorow A. E.

1900

Baksa (lz mira kirgizskich su}ewerij), "Izwiestija

istorii i etnografii I, s. 31-37. . A. pri Imperatorskom kazanskom

Obszczestwa uniwersitetie",

archeologii, t. 16, wyp.

Alimchanow

1978

Psichopatologiczeskije }awlenija w szamanizmie, w: Oczerki po istorii narodno} mediciny Kazachstana, red. T. S. Szarmanow, B. A. Atczabarow,
Ama-Ata, s. 65-76.

Baker J. R. 1999

Keepers ojTradition, Agents ojChange: Shamanism, Altered Stated ojConsciousness, and Cultural Adaptation, "Curare" vol. 22, no. 2, s. 115-120.

Balzer M. M. 1999 Shamans in All Guises: Exploring Cultural Repression and Resilience in Siberia, "Curare" vol. 22, no. 2, s. 129-134. Basiow W. N. 1970 Kult swiatych w islamie, Nauka, Moskwa. 1984 Izbranniki duchow, Politizdat, Moskwa. 1990 Dwa warianta sredneaziatskogo szarnanstwa, "Sowietskaja etnografij a", no. 4, s. 64-76.

6(, Badacze szamanizmu czsto zwracaj uwag na jego zdolnoci adaptacyjne oraz zwizan z tym innowacyjno i eklektyzm szamaskich przekona i praktyk (Balzer, 1999, s. 133-134; Baker, 1999, s. 115- lI9).

189
1992 Szamanstwo u narodow Srednej Azii i Kazachstana, Nauka, Moskwa. Basiow W. N., Karmyszewa D. H. 1995 Religioznyje werowanija, w: Kazachi. Istoriko-etno-grajiczeskoje issliedowanije, red. G. 1. Tajanowa, Izdatielstwo Kazachstan, Amaty, s. 227-268. Beller-Hann I. 200 I Solidarityand Contest among Vyghur Healers in Kazakhstan, "Inner Asia" vol. 3, s. 73-98. w druku The Micropolitics of a Pilgrimage. Buchowski M. 1987 Obrzdy przejcia, w: Sownik etnologiczny. Terminy oglne, red. Z. Staszczak, PWN, Warszawa-Pozna. Czekaninskij I. A. 1929 "Baksyyk". (Sliedy drewnich wierowanij Kazakow), "Zapiski Semipalatinskogo otdiea Obszczestwa izuczenija Kazachstana", t. l, wyp. 18, s. 75-87. Dyrienkowa N. P. 1930 Pouczenije szamanskogo dara po wozzrenijam tureckich plemien, "Sbornik Muzeja antropologii i etnografii", t. 9, Leningrad, s. 267-291. Eliade M. 1994 Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, tum. K. Kocjan, PWN, Warszawa. 1951 Le chamanisme et les techniques archai'ques de l'extase, Payot, Paris. Gennep A. van 1909 Les rites de passage, Paris. 1960 The Rites of Passage, Routledge and Kegan Paul, London. Gonopolskij M. C., Alimchanow . A. 1978 Baksyyk - raznowidnost' szamanizma, w: Oczerki po istorii narodnoj mediciny Kazachstana, red. T. S. Szarmanow, B. A. Atczabarow, Ama-Ata, s.34-64. Hobsbawm E., Ranger T. (eds.) 1983 The Invention of Tradition, University Press, Cambridge. Humphrey C. 1999 Shamans in the City, "Anthropology Today" vol. 15, no. 3, s. 3-10. Iwanow W., Trofimow J. 1999 Religii Kazachstana, Adilet, Almaty. Januszkiewicz A. 1861 ywot Adolfa Januszkiewicza ijego Listy ze stepw kirgizkich (Listy ze stepw i Wyjtki z dziennika podry), Ksigarnia B. Behra, Berlin-Pozna. Jessa P. 2000 Tradycyjny wiatopogld Kazachw ijego miejsce we wspczesnoci, praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Z. Jasiewicza, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM, Pozna (maszynopis). Kazguow B. A., Szachanowa N. . 1989 Tradicionnyj strunno-smyczkowyj instrument kazachow "ley kobyz ", w: Pamiatniki tradicionno-bytowoj kultury narodow Sredne} Azii, Kazachstana i Kawkaza, Sbornik MAE, t. 43, Leningrad, s. 98-109. Kriss R., Kriss-Heinrich H. 1960 Volksglaube im Bereich des Islam, Bd. l: Wallfahrtswesen und Heiligenverehrung, Otto Harrassowitz, Wiesbaden. Michaels P. 1998 Medical Traditions, Kazak Women, and Soviet Medical Politics to 1941, "Nationalities Papers" vol. 26, no. 3, s. 493-509.

190
Penkala-Gawcka

1998
Robertson R.

D. System naturalnego uzdrawiania Porfirego Iwanowa w Kazachstanie, "Lud" t. 82, s. 223-252. Glocalization: TIme - Space and Homogeneity - Heterogeneity, w: Global Modernities, eds. M. Featherstone et al., London.

1995

Schenk A., Ratsch C. (eds.)

1999

Was ist ein Schamane? Schamanen. Heiler, Medizinleute im Spiegel westlichen Denkens (What is a Shaman? Shamans. Healers. and Medicine Men from a Western Point of View), "Curare", Sonderband, vol. 13, Verlag fUr
Wissenschaft und Bildung, Berlin.

Soowiew

J. enszczina miedu mistikoj i realnostiu, Karina, bmw. O. A. O Iliekotorych elementach sufizma. geneticzeski swiazannych s szamanstwom, w: Materiay Wtorogo Sowieszczanija archeologow i etnografow Srednej Azii,
red. S. P. Tostow, Moskwa-Leningrad, N. S. s. 128-133. Kazakstan, Amaty.

1998
Suchariewa 1959

Szachanowa

1998
Tochtabajewa

Mir tradicionnoj kultury Kazachow, Izdatielstwo

1995

Simwoliczeskije orientacii Kazachow, swiazallnyje s juwilernym i kuznieczIlym die/om, w: Kultura koczewnikow na rubiee wieko w (XIX-XX. XX-XXI ww.): Problemy gellezisa i transformacii, red. N. . Szachanowa, Rafach, Amaty, A. T. s. 169-176.

Toleubajew

1991 1997

Relikty doislamskich werowanij w semiejnoj obriadnosti Kazachow (XIXnaczalo XX wieka), Gyym, Ama-Ata. Niekotoryje obszczije wywody po szamanstwu Kazachow, w: Istorija issledowanij kultury Kazachstana. Sbornik statiej, red. E. Z. Kaibekow, Kazak
uniwersiteti, S. Amaty, s. 193-203.

Utiegalijewa 1995

Licznost' muzykanta w koczewoj kulturie Kazachow, w: Kultura koczewnikow na ntbiee wiekow (XIX-XX, XX-XXI Ww.): Problemy genezisa i transformacii. red. N. . Szachanowa, Rafach, Amaty, s. 318-328.
C.

Walichanow

1985

Sliedy szamanstwa u Kirgizow, w: C. Walichanow, Izbrannyje proizwiedienija, Nauka, Moskwa, s. 298-318.

Danuta

Penkala-Gawcka

CHOSEN BY SPIRITS OR HOW TO BECOME A SHAMAN. THE EXAMPLE OF AN UIGHUR SHAMAN WOMAN FROM KAZAKHSTAN
(Summary) The author discusses ways ofbecoming on Rachiljam, an Uighur shaman woman illness" ("selection by spirits"), acceptance shaman in present day Kazakhstan. She focuses and presents her story: episodes of "shamanic ofthe gift, bestowal ofblessing and her further

191
development, acquisition of new helping spirits. Rachiljam combines elements of different cultures in an eclectic manner - to the spirits of her ancestors and Muslim saints she adds Christ, Christian saints, Buddha, Hindu gods and Sai Baba guru. Despite these new elements, the basic framework of the rite of passage (a way of acquiring the shamanic profession) remains traditional. "Shamanic iIlness" and the bestowal of blessing are the milestones of this rite. Selection by the spirits is the basic condition of becoming a shaman or a spiritual healer. The spirits "select" the one whose ancestors were shamans or healers. Preparation, a kind of apprenticeship under a spiritual leader, an experienced healer, is also very important. Most of present day healers in Kazakhstan are women. Male shamans "went underground" during the times of oppression and it was women who preserved the traditional image of the world of spirits and the cult of ancestors. The author claims that despite differences between the "classical" version of shamanism and its present day form in Kazakhstan, the last one can be considered an example of re-invented tradition rather than invented tradition. The basic, traditional elements of the way to the shamanic profession have been preserved. Innovations introduced by Rachiljam and other healers serve pragmatic purposes - improvement of competence and in this way getting more patients. Many researchers emphasise that innovation and creativity have always been characteristic of shamanism, and shamanism has always been very capable of adaptation.