Z

F N XXXIII / 2003, s. 7492

ARTYKUY Roman MURAWSKI

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Wydzia Matematyki i Informatyki, Pozna

GWNE KONCEPCJE I KIERUNKI FILOZOFII MATEMATYKI XX WIEKU

CZ I 1. POWSTANIE KIERUNKW KLASYCZNYCH Filozoa matematyki wesza w XX wiek w atmosferze kryzysu. By on zwizany przede wszystkim ze statusem i rol obiektw abstrakcyjnych. W teorii mnogoci stworzonej przez G. Cantora w ostatniej wierci XIX wieku wykryto antynomie. Pewne z nich zna ju Cantor na przykad antynomi zbioru wszystkich zbiorw czy antynomi zbioru wszystkich liczb porzdkowych. Potra je jednak wyeliminowa wprowadzajc rozrnienie pomidzy klasami a zbiorami. Nowe trudnoci pojawiy si, gdy B. Russell wykry w systemie logiki G. Fregego, do ktrego ten ostatni chcia zredukowa arytmetyk liczb naturalnych, antynomi klas niezwrotnych (zwan dzi antynomi Russella). Obok tego pojawiy si jeszcze tzw. antynomie semantyczne (G.D. Berry, K. Grelling).
UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst elektroniczny posiada odrbn numeracj stron. 1 Artyku powsta w oparciu o Wstp do przygotowanej przeze mnie ksiki Wspczesna lozoa matematyki, ktra ukazaa si w Wydawnictwie Naukowym PWN, Warszawa, 2002.

MURAWSKI

W tej sytuacji powstaa potrzeba znalezienia solidnego i pewnego fundamentu dla matematyki. Prby znalezienia takiego fundamentu i przezwycienia kryzysu doprowadziy m.in. do uksztatowania si nowych kierunkw lozoi matematyki, a mianowicie logicyzmu, intuicjonizmu i formalizmu. Prbujc zaradzi trudnociom ujawnionym przez kryzys odwoywano si oczywicie do pewnych wczeniejszych tendencji i osigni matematyki, zwaszcza matematyki XIX wieku. Szczeglnie istotne byy tu: samo powstanie teorii mnogoci, arytmetyzacja analizy matematycznej (A. Cauchy, K. Weierstrass, R. Dedekind), aksjomatyzacja arytmetyki liczb naturalnych (G. Peano), powstanie geometrii nieeuklidesowych (N.I. obaczewski, J. Bolayi, C.F. Gauss) i pena aksjomatyzacja systemw geometrii (M. Pasch, D. Hilbert), wreszcie powstanie i szybki rozwj logiki matematycznej (G. Boole, A. de Morgan, G. Frege, B. Russell).2 Nowe kierunki lozoi matematyki szukay odpowiedzi na pytanie o solidne, pewne i bezpieczne podstawy matematyki przede wszystkim w logice matematycznej i teorii mnogoci. 1.1. LOGICYZM Logicyzm,3 ktry zosta zapocztkowany przez G. Fregego, a rozwinity przez B. Russella i A.N. Whiteheada, wyrs z ywej w XIX wieku tendencji tzw. arytmetyzacji analizy matematycznej, ktrej celem byo pokazanie, e caa teoria liczb rzeczywistych leca u podstaw analizy da si wyprowadzi z arytmetyki liczb naturalnych. Realizacja tego zadania postawia nowy problem, a mianowicie oparcie arytmetyki liczb naturalnych (a w konsekwencji caej waciwie matematyki) na jakiej prostszej, bardziej elementarnej teorii. Zadania tego podj si wanie G. Frege poprzez redukcj arytmetyki do loOsignicia te doprowadziy te na progu XX wieku do radykalnej zmiany ksztatu matematyki, a wic do powstania nowego paradygmatu matematyki, zwanego paradygmatem logiczno-teoriomnogociowym (por. Batg, 1996). 3 Dokadne informacje na temat logicyzmu i pozostaych kierunkw klasycznych, ich rozwoju i znaczenia znale mona na przykad w ksice R. Murawskiego Filozoa matematyki. Zarys dziejw zob. Murawski (1995).
2

GWNE KONCEPCJE I KIERUNKI FILOZOFII...

giki, a nastpnie, po wykryciu sprzecznoci systemu logiki Fregego, A.N. Whitehead i B. Russell, ktrzy pokazali, jak mona ca matematyk zredukowa do tzw. teorii typw. W ten sposb powsta logicyzm, ktrego gwn tez mona sformuowa jako stwierdzenie, e matematyka jest redukowalna do logiki, czyli e matematyka jest jedynie czci logiki. W konsekwencji twierdzenia matematyki maj jednoznacznie wyznaczon tre i jest to tre logiczna. S one podobnie jak zdania logiki zdaniami analitycznymi. Pewne trudnoci techniczne zwizane z tak redukcj (w szczeglnoci konieczno korzystania z pewnych aksjomatw nie majcych charakteru czysto logicznego, jak na przykad aksjomat nieskoczonoci czy aksjomat redukowalnoci), na ktre natrali Whitehead i Russell, spowodoway, e dzi logicyzm funkcjonuje jako teza o sprowadzalnoci matematyki do logiki i teorii mnogoci. 1.2. INTUICJONIZM Drugi gwny kierunek w lozoi matematyki powstay na przeomie wiekw to intuicjonizm stworzony przez L.E.J. Brouwera. U jego podstaw legy pewne koncepcje, ktre pojawiy si w pracach L. Kroneckera, H. Poincar ego oraz grupy matematykw francuskich, zwanej parysk szko intuicjonizmu (w skad tej grupy wchodzili m.in. R. Baire, E. Borel, H. Lebesgue i N.N. uzin). Zasadnicze pogldy Brouwera i intuicjonizmu mona scharakteryzowa w sposb nastpujcy. Ot intuicjonizm przeciwstawia si platonizmowi i gosi ontologiczn tez konceptualizmu, zgodnie z ktr matematyka jest funkcj intelektu ludzkiego i woln yciow aktywnoci rozumu. Obiekty badane przez matematyk to pojcia istniejce w umyle. U podstaw matematyki ley fundamentalna intuicja liczby naturalnej zwizana z intuicj apriorycznego czasu (wida tu wyrane zwizki z lozo Kanta). W konsekwencji zatem w matematyce istnieje tylko to, co konstruowalne przez umys, naley wic odrzuci metod aksjomatyczn jako metod budowania i ugruntowywania matematyki, gdy postuluje ona tylko istnienie obiektw o danych wasnociach, a naley je prze-

MURAWSKI

cie skonstruowa. Intuicjonici odrzucaj te istnienie nieskoczonoci aktualnej i zbiorw nieprzeliczalnych, zbir nieskoczony mona bowiem wedug nich rozumie jedynie jako prawo czy regu tworzenia wci nowych jego elementw, a taki zbir jest zawsze przeliczalny (i jest nieskoczonoci potencjaln tylko). Konsekwencj przyjcia konceptualizmu jest take odrzucenie tzw. dowodw niekonstruktywnych dla stwierdze egzystencjalnych (w szczeglnoci dowodw nie wprost) jako nie podajcych konstrukcji postulowanych obiektw. Intuicjonici twierdz te, e logika jest czym wtrnym w stosunku do matematyki, e to logika opiera si na matematyce a nie na odwrt (jak chc logicyci). Gosz oni te, i wszelkie konstrukcje matematyczne s niezalene od jakiegokolwiek jzyka. Jzyk suy jedynie do komunikowania innym swych konstrukcji matematycznych. Intuicjonici podjli te prby rekonstrukcji istniejcej matematyki na bazie goszonych tez lozocznych. Doprowadziy one do powstania matematyki intuicjonistycznej, ktra jest duo ubosza i bardziej skomplikowana ni matematyka klasyczna. 1.3. FORMALIZM Trzecim klasycznym kierunkiem wspczesnej lozoi matematyki jest formalizm stworzony przez D. Hilberta. Hilbert przeciwstawi si prbom ratowania matematyki poprzez rezygnacj z pewnych jej dziaw i metod prowadzcych do trudnoci (w szczeglnoci tych operujcych nieskoczonoci aktualn). Podj natomiast prb usprawiedliwienia i ugruntowania nieskoczonoci aktualnej, ktra odgrywa w matematyce tak istotn rol (Hilbert pisa w (1926): Z raju, ktry stworzy nam Cantor, nikt nie powinien mc nas wypdzi). Chcia dokona tego za pomoc metod nitystycznych, a wic odwoujcych si do konkretnych obiektw stanowicych punkt wyjcia matematyki. S nimi liczby naturalne rozumiane jako liczebniki (ukady znakw). S one dane bezporednio i jasno. Nieskoczono aktualna za jest jedynie ide rozumu w sensie Kanta, a wic pojciem, dla ktrego nie da si znale rzeczowej podstawy, gdy przekracza

GWNE KONCEPCJE I KIERUNKI FILOZOFII...

ono wszelkie dowiadczenie. Hilbert zaproponowa (program ten nazywa si dzi programem Hilberta), by ugruntowa matematyk operujc pojciem nieskoczonoci aktualnej (czyli, stosujc terminologi Hilberta, matematyk innitystyczn) poprzez jej formalizacj, czyli przedstawienie jej jako systemu sformalizowanego (czy jako zespou systemw sformalizowanych), a nastpnie badanie systemw sformalizowanych jako systemw znakw-napisw (a wic, ,konkretnych i widzialnych przedmiotw), ktrymi rzdz okrelone reguy odwoujce si jedynie do ksztatu (formy) napisw a nie do ich treci czy znaczenia. Badania takie mona prowadzi metodami nitystycznymi, czyli bezpiecznymi. W szczeglnoci naleao pokaza, e matematyka innitystyczna jest niesprzeczna, tzn., e nie mona zbudowa dwch dowodw (czyli dwch cigw formu, a zatem dwch cigw symboli) koczcych si formuami wzajemnie sprzecznymi. Hilbert stworzy nawet specjaln teori matematyczn, ktra miaa zajmowa si takimi badaniami nazywa si j teori dowodu. Naley tu jeszcze doda, e Hilbert traktowa formalizacj tylko jako zabieg metodyczny, jako narzdzie suce realizacji programu ugruntowania matematyki klasycznej. Hilbert nigdy nie twierdzi, e matematyka jest systemem sformalizowanym dla niego bya to tylko rekonstrukcja istniejcej matematyki dokonywana w pewnym okrelonym celu. 2. OKRES OD 1931 DO KOCA LAT PIDZIESITYCH W 1931 roku opublikowana zostaa praca modego nawczas matematyka i logika wiedeskiego Kurta G odla (por. G odel, 1931). Miaa ona okaza si rewolucyjna i przeomowa w zakresie podstaw i lozoi matematyki. Udowodnione w niej twierdzenia o niezupenoci wskazyway na pewn ograniczono poznawcz metody aksjomatycznej. W szczeglnoci pokazyway one, e nie mona w sposb zupeny zaksjomatyzowa nawet arytmetyki liczb naturalnych ani adnej teorii bogatszej (a byo to na przykad wymagane w programie Hilberta) oraz e nie istniej absolutne dowody niesprzecznoci teorii matematycz-

MURAWSKI

nych.4 Biorc pod uwag to, e jednym z zasadniczych celw powstaych na przeomie wiekw kierunkw lozoi matematyki omwionych powyej bya wanie niesprzeczno matematyki i uwolnienie jej od antynomii, widzimy, e wyniki G odla stanowiy dla nich pewnego rodzaju, ,cios. Istotnie, po roku 1931 zaobserwowa si daje pewien zastj w lozoi matematyki trwajcy do koca lat pidziesitych. Powstaj co prawda w tym okresie nowe koncepcje, ale nie s one ju tak znaczce jak logicyzm, intuicjonizm czy formalizm. Powiedzie naley tu przede wszystkim o pracach Willarda Van Ormana Quinea, Ludwiga Wittgensteina i Kurta G odla. 2.1. FILOZOFIA MATEMATYKI QUINEA W.V.O. Quine zajmowa si lozo nauki, by autorem wielu prac z zakresu semiotyki oraz twrc oryginalnego ujcia logiki i teorii mnogoci opartego na zaoeniach logicystycznych. W zakresie lozoi matematyki Quine gosi, e kryteria akceptacji czy odrzucania teorii matematycznych s analogiczne, jak dla teorii zycznych. Zdajc sobie oczywicie spraw z tego, e w matematyce nie ma eksperymentw, podkrela, i matematyk naley rozwaa nie w oderwaniu od innych nauk, ale jako element ogu teorii wyjaniajcych rzeczywisto (por. Quine 1951a, 1951b, 1953). Takie holistyczne spojrzenie na nauk prowadzio Quinea do sformuowania tzw. argumentu z niezbdnoci (indispensability argument ) bdcego we wspczesnych dyskusjach na temat ontologii matematyki jednym z najwaniejszych argumentw na rzecz realizmu. Gosi on, e jeli jestemy realistami w stosunku do teorii zycznych posugujcych si matematyk jako narzdziem, to konsekwentnie powinnimy przyj te stanowisko realistyczne w odniesieniu do obiektw matematycznych, o ktrych mowa w teorii. Skoro matematyka jest niezbdna na przykad w teoriach zycznych, wic istniej jej obiekty takie, jak zbiory, liczby, funkcje itd. podobnie jak istniej na przykad elektrony (jako
Na temat twierdze G odla i ich konsekwencji zob. na przykad Murawski (1990, 1999).
4

GWNE KONCEPCJE I KIERUNKI FILOZOFII...

jedne z obiektw zyki niezbdnych do jej uprawiania). Quine przyjmuje bowiem tylko jeden sposb istnienia. Nie mamy wic u niego do czynienia z istnieniem zycznym, matematycznym, intencjonalnym, konceptualnym itp., tylko po prostu z istnieniem. Odrzuca te moliwo podziau teorii naukowych na cz analityczn (czysto konwencjonaln) i syntetyczn (dotyczc rzeczywistoci). Zauwamy, e oparcie si na argumencie z niezbdnoci pozwala na naturalne wyjanienie faktu stosowalnoci matematyki do opisu i wyjaniania wiata rzeczywistego. Matematyka jako narzdzie wchodzi bowiem po prostu w skad konstruowanych teorii o wiecie. Dodajmy, e stanowisko podobne do stanowiska Quinea reprezentuje rwnie Hilary Putnam (por. Putnam, 1975). Std te argument z niezbdnoci nazywa si czsto w literaturze argumentem QuineaPutnama. Zauwamy te, e Quine odrzucajc podejcie antyrealistyczne i antyempirystyczne w lozoi matematyki utorowa w jakim sensie drog podejciu empirystycznemu. Przykadem takiego podejcia moe by quasi-empiryzm Putnama (bdzie o nim mowa poniej w czci II artykuu). 2.2. FILOZOFIA MATEMATYKI WITTGENSTEINA Przystpujc do omawiania pogldw Wittgensteina z zakresu lozoi matematyki powiedzmy od razu, e trudno o ich jednoznaczn prezentacj i ocen. rdem tych trudnoci jest przede wszystkim sposb pisania Wittgensteina: wieloznaczny, nieprecyzyjny, aforystyczny i lakoniczny (jak na przykad w Traktacie) , czy te, zwaszcza w dzieach pniejszych, polegajcy na nieustannym podwaaniu wasnych twierdze i sformuowa. Std rozmaito interpretacji jego pogldw. I tak lozo matematyki Wittgensteina uwaa si na przykad za wyraz skrajnego konwencjonalizmu (M. Dummett), za posta behawioryzmu (P. Bernays) czy za skrajny nityzm (G. Kreisel). Wittgenstein nie pozostawi adnego wykoczonego traktatu na temat matematyki. Pogldy swe zawar w licznych uwagach czynionych w rnych okresach ycia uwagach nieraz w istotny sposb

MURAWSKI

z sob niezgodnych. Znajdujemy je przede wszystkim w zakoczeniu opublikowanego pomiertnie dziea Philosopical Investigations (1953) oraz w wydanych take po mierci z jego spucizny rkopimiennej Remarks on the Foundations of Mathematics (1956). Wittgenstein zacz od rozwaania jzyka jako zbioru zda odwzorowujcych stany rzeczy, z ktrych zbudowany jest wiat, rozumiany jako model semantyczny (por. Tractatus) . Ten wiat (og faktw) ma granice wyznaczone przez granice jzyka. Wittgenstein wyranie odgranicza tu zdania opisowe, denotujce stany rzeczy, od wyrae formalnych logiki i matematyki. Te ostatnie uwaa za formy dowodu wyznaczone przez reguy logicznej skadni jzyka. Twierdzi, e w logice czynno i jej wynik s rwnoznaczne, a w matematyce widzia jedynie, ,metod logiczn. Ow operacjonistyczn interpretacj zda logiki i matematyki zastosowa w swej pniejszej lozoi do wszelkich wyrae jzykowych, traktujc fenomen posugiwania si jzykiem jako swoist form bycia czowieka w wiecie. Takie rozumienie jzyka wyranie odbija kluczowy dla semiotyki Wittgensteina termin, ,gra jzykowa. W (1953) pisa:, ,Istnieje niezliczona ich [rodzajw zda] ilo: niezliczona ilo sposobw uycia tego wszystkiego, co zwiemy znakiem, sowem, zdaniem. I mnogo ta nie jest czym staym, raz na zawsze danym; powstaj bowiem, mona rzec, nowe typy jzyka, nowe gry jzykowe, a inne staj si przestarzae i id w zapomnienie. (Pewien przybliony obraz tego da mog przemiany matematyki.) (I. 23, s. 20). Wanie pytanie o sens i funkcj zda matematyki czystej niepokoio Wittgensteina przez dugie lata. Interesowa go tu sens, ,gier jzykowych w matematyce oraz status epistemologiczny poznania matematycznego. Przy czym w poszukiwaniach swoich kad gwny nacisk na analiz procesu poznania w matematyce (atwo tu dostrzec pewn zbieno z Brouwerem). Wittgenstein wystpowa zdecydowanie przeciwko logicyzmowi, w szczeglnoci przeciw podejmowanym przez Russella prbom zredukowania arytmetyki (i caej matematyki) do logiki. Uwaa, e gubi si w ten sposb twrczy charakter dowodu matematycznego i wielo technik jego przeprowadzania. Dowd matematyczny nie jest redukowalny do ak-

GWNE KONCEPCJE I KIERUNKI FILOZOFII...

sjomatw i regu wnioskowania rachunku logicznego, gdy sam jest regu konstrukcji nowego pojcia (por. Wittgenstein, 1956, III. 41, s. 141). Logicyzm przypisuje logice funkcj podstawow w matematyce, podczas gdy w rzeczywistoci peni ona rol tylko pomocnicz. Mwi wic tu Wittgenstein o, ,zgubnym wtargniciu logiki na teren matematyki. Podkrela jednoczenie swoisto i niezaleno poznania matematycznego w stosunku do logiki. Uwaa te, e twierdzenia matematyki maj charakter sdw apriorycznych, s syntetyczne i konstruktywistyczne. Dostrzegamy wic tu wyran zbieno z koncepcjami Kanta i Brouwera. Podobnie jak Kant, podkrela te Wittgenstein cech koniecznoci przysugujc poznaniu matematycznemu. W (1956) pisze: Matematyczna konieczno jest tylko innym wyraeniem tego, e matematyka tworzy pojcia (VII. 67, s. 194). Matematyk wic tworzy w szczeglnoci liczby i ich cigi a nie odkrywa ich. W przeciwiestwie do Kanta jednak sdzi Wittgenstein, e niesprzeczno nie jest a priori niezbdnym warunkiem sensownoci konstrukcji pojciowej. Podwaa te, podobnie jak Brouwer, zasadno stosowania zasady wyczonego rodka do twierdze dotyczcych nieuporzdkowanych zbiorw nieskoczonych. Wittgenstein kadzie duy nacisk na spontaniczno twrczoci matematyka i wielo operacji stwarzajcych formy naszych, ,gier jzykowych. 2.3. FILOZOFIA MATEMATYKI GODLA Pogldy lozoczne K. G odla na matematyk pozostaway w cisym zwizku z jego wynikami formalnymi w logice matematycznej i podstawach matematyki. Niemniej jednak miaa miejsce i odwrotna zaleno, tzn. jego pogldy lozoczne stanowiy inspiracj dla bada formalnych. W jednym z listw do Hao Wanga napisa G odel: Moja obiektywistyczna koncepcja matematyki i metamatematyki [...], miaa fundamentalne znaczenie dla moich prac z zakresu logiki (por. Wang Hao, 1974, s. 9). Gwne prace G odla, ktre pozwalaj ustali jego pogldy lozoczne to przede wszystkim dwa artykuy:, ,Russells mathematical

10

MURAWSKI

logic (1944) oraz, ,What is Cantors continuum problem? (1947, wersja poprawiona i rozszerzona 1964). Pomocne w zrozumieniu jego pogldw mog te by trzy jego prace opublikowane dopiero pomiertnie, tzn.:, ,Some basic theorems on the foundations of mathematics and their implications (1951) ,Is mathematics a syntax of language? (1953) oraz, ,The modern development of the foundations of mathematics in the light of philosophy (1970). Stanowisko lozoczne G odla mona okreli jako realizm, dokadniej platonizm. G odel twierdzi, e przedmioty matematyki istniej realnie poza czasem i przestrzeni, niezalenie od poznajcego podmiotu (aczkolwiek niegdzie nie wyjani, czym one s i jak istniej). Teza taka jest wedug niego niezbdna, by otrzyma zadowalajcy system matematyki, tak samo, jak przyjcie realnego istnienia obiektw zycznych jest potrzebne do wyjanienia wrae zmysowych. G odel mocno podkrela te analogi midzy logik i matematyk a naukami przyrodniczymi (odwoujc si tu do Russella). G odel twierdzi, e, ,logika i matematyka (tak jak zyka) s oparte na aksjomatach o rzeczywistej treci (with a real content) (1944, s. 139). Wedug niego twierdzenia matematyczne s prawdziwe na mocy, ,znaczenia uywanych w nich poj (cho samo to znaczenie moe by niedeniowalne, tzn. nieredukowalne do czego bardziej fundamentalnego), odrzuca natomiast tez o prawdziwoci twierdze matematyki na podstawie konwencji czy na mocy regu jzykowych. Matematyka ma tre, na ktr skadaj si fakty matematyczne (por. G odel, 1953, s. 358). Obiekty matematyczne s wedug G odla czym rnym od swej reprezentacji w teoriach matematycznych, s w stosunku do nich transcendentne zauwamy tu zwizek z lozo Kanta (Ding an sich) . Wynika to z ich obiektywnego istnienia. Aksjomaty opisuj jedynie cz wasnoci obiektw matematycznych. W odrnieniu jednak od Kanta, G odel twierdzi, e podmiot poznajcy nie dodaje nic do poznawanych obiektw. G odel przedstawia i wyjania swe pogldy lozoczne na matematyk przede wszystkim w zwizku z problemami teorii mnogoci, a w szczeglnoci w zwizku z problemem

GWNE KONCEPCJE I KIERUNKI FILOZOFII...

11

kontinuum. Jako realista by przekonany, e hipoteza kontinuum ma cile okrelon warto logiczn, tzn. jest prawdziwa lub faszywa (cho nie potramy tego obecnie rozstrzygn). G odel postulowa wic istnienie pewnego absolutnego uniwersum zbiorw, ktre staramy si opisa za pomoc aksjomatw teorii mnogoci. To, e nie potramy na podstawie przyjmowanych aksjomatw ani udowodni, ani obali hipotezy kontinuum wiadczy tylko o tym, e aksjomaty te, ,nie zawieraj penego opisu tej rzeczywistoci (1947). Std konieczno przyjcia (czy waciwie konieczno cigego przyjmowania) nowych aksjomatw w matematyce, w szczeglnoci nowych aksjomatw teorii mnogoci (czyli pewnych nowych zda stwierdzajcych wasnoci uniwersum wszystkich zbiorw) potrzebnych po to, by rozstrzygn hipotez kontinuum. G odel postulowa tu badanie nowych silnych aksjomatw nieskoczonoci postulujcych istnienie duych liczb kardynalnych. Twierdzi te, e mog z nich wynika nie tylko pewne wnioski dotyczce hipotezy kontinuum, ale rwnie nowe interesujce konsekwencje arytmetyczne (cho matematyka nie nauczya si jeszcze korzysta z silnych aksjomatw teorii mnogoci dla rozwizywania problemw teorii liczb por. G odel, 1951, s. 307). Poszukujc rozwizania problemu kontinuum, G odel postulowa te rozwaanie aksjomatw opartych na zupenie innych ideach ni dotychczas przyjmowane. Aksjomaty takie nie musz by bezporednio oczywiste. Jeli chodzi o kwestie epistemologiczne, to G odel twierdzi, e podstawowym rdem wiedzy matematycznej jest intuicja. Cho obiekty teorii mnogoci s tak odlege od dowiadczenia zmysowego, to jednak w jaki sposb postrzegamy je. Pisa: Nie widz adnych racji, dla ktrych mielibymy mie mniejsze zaufanie do tego rodzaju percepcji, tzn. do intuicji matematycznej, ni do percepcji zmysowej, ktra skania nas do budowania teorii zycznych i do oczekiwania, e przysze dane zmysowe bd z nimi zgodne oraz do wiary w to, e pytania, ktre s teraz nierozstrzygalne, zostan by moe rozstrzygnite w przyszoci (1947). Intuicja matematyczna wystarcza do wyjanienia i ugruntowania prostych poj i aksjomatw. Nie musi by ona pojmowana jako da-

12

MURAWSKI

jca nam wiedz matematyczn bezporedni i natychmiastow. Dane intuicji mog by rozwijane poprzez gbsze badanie obiektw, ktre moe doprowadzi do przyjcia nowych stwierdze jako aksjomatw. Na skutek tego wiedza matematyczna nie jest tylko wynikiem biernej kontemplacji danych intuicyjnych, ale jest rezultatem aktywnoci umysu, ktra ma charakter dynamiczny i kumulatywny. Nasza intuicja matematyczna rozwija si dziki analizie poj i uprawianiu matematyki. Wanie analiza poj jest fundamentem naszej dziaalnoci matematycznej. Szczeglnie istotna jest tu analiza pojcia zbioru. Gbsze jego zrozumienie moe nam umoliwi fenomenologia. G odel mniej wicej od 1959 roku interesowa si Husserlem i jego fenomenologi. Miao to prawdopodobnie wpyw na jego teori intuicji matematycznej. Dodajmy te, e G odel nigdzie nie wyjani dokadnie, jak rozumie intuicj matematyczn. Dlatego jej interpretacja nastrcza pewne trudnoci (por. Parsons, 1998). Intuicja daje nam wiedz o prostych pojciach i aksjomatach. Zaoenia bardziej teoretyczne i zoone mog by usprawiedliwione niejako z zewntrz, tzn. poprzez swoje konsekwencje, czyli poprzez to, e pozwalaj rozwizywa problemy dotd nie rozwizane, e pozwalaj na wyciganie rnych interesujcych wnioskw, czy e umoliwiaj uproszczenie dowodw. Zatem decydujca jest tu niejako ich owocno. Przy czym G odel ma tu na myli konsekwencje zarwno w samej matematyce, jak i w zyce. Jest to drugie, obok intuicji, kryterium prawdziwoci zda matematycznych. 3. WPYW FILOZOFII NA PODSTAWY MATEMATYKI Wyej pisalimy o znaczeniu i wpywie osigni logiki matematycznej na powstanie i rozwj koncepcji w lozoi matematyki, w szczeglnoci klasycznych koncepcji wspczesnej lozoi matematyki, tzn. logicyzmu, intuicjonizmu i formalizmu. Zauway si jednak daje take zaleno przeciwna rne koncepcje w zakresie lozoi matematyki wpyway (i dalej wpywaj) inspirujco na rozwj istotnych i gbokich bada nad sam logik i podstawami

GWNE KONCEPCJE I KIERUNKI FILOZOFII...

13

matematyki. Tak byo w szczeglnoci po roku 1931, kiedy to lozoa matematyki nie rozwijaa si wprawdzie jako taka, ale inspirowaa badania w logice i podstawach matematyki. Pod patronatem logicyzmu i platonizmu powstaa i rozwina si semantyka teoriomnogociowa stworzona przez Alfreda Tarskiego. Daa ona pocztek wanemu dziaowi podstaw matematyki, a mianowicie teorii modeli. Teoria ta stanowi dzi jedno z podstawowych narzdzi badania jzykw elementarnych i innitystycznych oraz badania teorii i struktur matematycznych. Wyrosa ona z rozwaa Tarskiego nad pojciem prawdy i oparta jest na jego denicji pojcia speniania (por. Tarski, 1933). Bardzo intensywnie rozwijaa si te zapocztkowana przez Hilberta w zwizku z doktryn formalizmu teoria dowodu, czyli metamatematyka nitystyczna. Wyniki G odla o niezupenoci, o ktrych mwilimy wyej, pokazay, e programu Hilberta nie da si zrealizowa w jego pierwotnej postaci. Nie obaliy one jednak samej lozoi Hilberta. W tej sytuacji badania poszy w dwch kierunkach: z jednej strony badano jakie rodki, niekoniecznie ju tylko nitystyczne, s potrzebne i wystarcz do wykazania niesprzecznoci rnych teorii matematycznych, a z drugiej dla jakich fragmentw matematyki klasycznej moliwa jest redukcja nitystyczna (skoro, jak pokaza G odel, nie jest ona moliwa dla caej matematyki klasycznej). Pierwsze z tych podej zwie si dzi uoglnionym, drugie za zrelatywizowanym programem Hilberta. Wydaje si, e pierwszym, ktry skonny by dopuci nie tylko metody nitystyczne, ale oglnie metody konstruktywistyczne (abstrahujemy tu od niejasnoci i niejednoznacznoci tego pojcia) by P. Bernays, a pierwszym znaczcym wynikiem w tym kierunku by dowd G. Gentzena (z roku 1936) niesprzecznoci arytmetyki liczb naturalnych za pomoc indukcji pozaskoczonej do liczby 0. Badania te rozwiny si w rozbudowany dzisiaj dzia logiki matematycznej i podstaw matematyki, zwany teori dowodu. Drugie podejcie, tzn. zrelatywizowany program Hilberta, uzyskao w ostatnich latach silny impuls ze strony tzw. matematyki od-

14

MURAWSKI

wrotnej mwimy o tym dokadniej w czci II niniejszego artykuu (por. te Murawski, 1993). Pod wpywem doktryny intuicjonistycznej rozwijay si rne systemy matematyki konstruktywistycznej i rozmaite nurty konstruktywizmu. Prowadzono te (i nadal si prowadzi) intensywne badania nad matematyk i logik intuicjonistyczn. Dodajmy, e w ostatnich latach badania te zyskay silny impuls okazao si mianowicie, e logika intuicjonistyczna jest bardzo uytecznym narzdziem w informatyce teoretycznej. LITERATURA CYTOWANA Batg, T. [1996], Dwa paradygmaty matematyki. Studium z dziejw ilozoi matematyki, Wyd. Nauk. UAM, Pozna (wyd. II: 2000). G odel, K. [1931], Uber formal unentscheidbare S atze der Principia Mathematica und verwandter Systeme. I, Monatshefte f ur Mathematik und Physik 38, 173-198. Przedruk wraz z tumaczeniem angielskim: On Formally Undecidable Propositions of Principia Mathematica and Related Systems w: G odel, K. Collected Works, vol. I, ed. by Feferman, S. et al., Oxford University Press, New York and Clarendon Press, Oxford,1986, 144-195. G odel, K. [1944], Russells mathematical logic, w: Schilpp, P.A. (Ed.) The Philosophy of Bertrand Russell, Northwestern University, Evanston, 123-153. Przedrukowane w: G odel, K. Collected Works, vol. II, ed. by Feferman, S. et al. , Oxford University Press, New York and Oxford, 1990, 119-141. Przekad polski: Logika matematyczna Russella w: R. Murawski (red.), Wspczesna lozoa matematyki, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2002. G odel, K. [1947], What is Cantors continuum problem?, The American Mathematical Monthly 54, 515-525. Wersja rozszerzona w: P. Benacer-

GWNE KONCEPCJE I KIERUNKI FILOZOFII...

15

raf, H. Putnam (Eds.), Philosophy of Mathematics. Selected Readings, Prentice-Hall, Inc., Englewood Clis, New Jersey, 1964, 258-273. Przedrukowane take w: G odel, K. Collected Works, vol. II, ed. by Feferman, S. et al., Oxford University Press, New York and Oxford, 1990, 176-187 (wersja z roku 1947) oraz 254270 (wersja z roku 1964). Przekad polski: Co to jest Cantora problem kontinuum? w: R. Murawski (red.), Wspczesna lozoa matematyki, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2002. G odel, K. [1951], Some basic theorems on the foundations of mathematics and their implications; po raz pierwszy opublikowane w: G odel, K. Collected Works, vol. III, ed. by Feferman, S. et al., Oxford University Press, New York and Oxford 1995, 304-323. G odel, K. [1953], Is mathematics a syntax of language?; po raz pierwszy opublikowane w: G odel, K. Collected Works, vol. III, ed. by Feferman, S. et al., Oxford University Press, New York and Oxford 1995, 334356 (wesja III) oraz 356-362 (wersja V). G odel, K. [1970], The modern development of the foundations of mathematics in the light of philosophy; po raz pierwszy opublikowane (tekst niemiecki wraz z tumaczeniem angielskim) w: G odel, K. Collected Works, vol. III, ed. by Feferman, S. et al., Oxford University Press, New York and Oxford 1995, 374-387. Hilbert, D. [1926], Uber das Unendliche, Mathematische Annalen 95, 161190. Przekad polski: O nieskoczonoci w: R. Murawski (red.), Filozoa matematyki. Antologia tekstw klasycznych, Wyd. Nauk. UAM, Pozna 1986 (wyd. II: 1994). Murawski, R. [1990], Funkcje rekurencyjne i elementy metamatematyki. Problemy zupenoci, rozstrzygalnoci, twierdzenia G odla, Wyd. Nauk. UAM, Pozna (wyd. II: 1991, wyd. III: 2000).

16

MURAWSKI

Murawski, R. [1993], Rozwj programu Hilberta, Roczniki Polskiego Towarzystwa Matematycznego, Seria II: Wiadomoci Matematyczne 30, 51-72. Murawski, R. [1995], Filozoa matematyki. Zarys dziejw, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa (wyd. II: 2001). Murawski R. [1999], Recursive Functions and Metamathematics, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht-Boston-London. Parsons, Ch. [1998], Platonism and mathematical intuition in Kurt G odels thought, Bulletin of Symbolic Logic 1, 44-74. Putnam H. [1975], What is mathematical truth?, w: Putnam, H., Mathematics, Matter and Method. Philosophical Papers, vol. I, Cambridge University Press, Cambridge-London-New York-Melbourne, 60-78. Przekad polski: Czym jest prawda matematyczna? w: R. Murawski (red.), Wspczesna lozoa matematyki, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2002. Quine, W.V.O. [1951]a, Two dogmas of empiricism, Philosophical Review 60/1, 20-43. Take w: Quine W.V.O., From a Logical Point of View, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1953, 20-46. Przekad polski: Dwa dogmaty empiryzmu w: W.V.O. Quine, Z punktu widzenia logiki. Eseje logiczno-lozoczne, PWN, Warszawa 1969, 35-70. Quine, W.V.O. [1951]b, On Carnaps views on ontology, Philosophical Studies 2. Przekad polski: O pogldach Carnapa na ontologi w: Stanosz B. (red.), Emiryzm wspczesny, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 163-172. Quine, W.V.O. [1953], On what there is, w: Quine W.V.O., From a Logical Point of View, Harvard University Press, Cambridge, Mass., 1-19. Przekad polski: O tym, co istnieje w: W.V.O. Quine, Z punktu widzenia logiki. Eseje logiczno-lozoczne, PWN, Warszawa 1969, 9-34.

GWNE KONCEPCJE I KIERUNKI FILOZOFII...

17

Tarski, A. [1933], Pojcie prawdy w jzykach nauk dedukcyjnych, Nakadem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Warszawa. Wang Hao [1974], From Mathematics to Philosophy, Routledge and Kegan Paul, London. Wittgenstein, L. [1922], Tractatus logico-philosopicus, New York-London. Przekad polski: Tractatus logico-philosophicus, PWN, Warszawa 1970, wydanie II: Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 1997. Wittgenstein, L. [1953], Philosopical Investigations, Basil Blackwell, Oxford. Przekad polski: Dociekania lozoczne, PWN, Warszawa 1972. Wittgenstein, L. [1956], Remarks on the Foundations of Matematics, Basil Blackwell, Oxford. Przekad polski: Uwagi o podstawach matematyki, Wydawnictwo KR, Warszawa 2000.