ARTYKUY

ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE W NAUCE XIII / 1991, s. 5964

Jacek WODARCZYK

ROLA PODMIOTU POZNAJCEGO W POPPEROWSKIEJ TEORII WIATA NR 3

S myliciele, ktrych znaczenie polega przede wszystkim na tym, e dziki krytyce ustalonych pogldw inicjuj nowe drogi rozwoju myli naukowej. Tradycyjna zachodnia myl lozoczna, zawsze dya do osignicia subiektywnej pewnoci posiadanej wiedzy. Popperowski krytycyzm ukaza zudny charakter takich celw. Nie ma autentycznej wiedzy bez jej otwartoci, bez krytycznej postawy wobec wasnych pogldw i teorii. Krytycyzm gwarantuje obiektywno naukow, lecz obiektywno nie jest wasnoci jednostki, ale spoeczestwa. Wiedz naukow mona ujmowa jako wiedz bez poznajcego podmiotu. Te cechy obiektywnoci zawiera Popperowski wiat nr 3 wiat obiektywnych treci myli, zwaszcza myli naukowych, poetyckich oraz dzie sztuki1 . Popperowski wiat nr 3 jest wytworem czowieka, pomimo tego nie da si zredukowa do dwch pozostaych wiatw (wiat nr 1 to wiat obiektw zycznych lub stanw zycznych, wiat nr 2 to wiat stanw wiadomoci lub stanw umysu). Status wiata nr 3 porwnuje Popper do nieznanych krain geogracznych. W gb tego wiata mona wysya ekspedycje badawcze, podobnie jak w gb nieznanych ldw. Filozoa nauki jest niczym innym, jak badaniem tych obszarw wiata nr 3, ktre s zamieszkae przez wytwory nauki, naukowe teorie i metody.

UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst elektroniczny posiada odrbn numeracj stron. 1 K. R. Popper, Epistemologia bez podmiotu poznajcego, w: Literatura na wiecie, 12 (161), 357.

Jacek WODARCZYK

Zalenoci pomidzy Popperowskimi wiatami przebiegaj w obu kierunkach. Materialne obiekty wiata nr 1 oddziaywuj na stany naszej wiadomoci, na przeywanie twrczoci, emocji nalecych do wiata nr 2. Dowiadczenia te z kolei mog ubogaca dostpny nam wiat nr 3, powikszajc nasze dziedzictwo kulturowe, dorobek artystyczny, lozoczny czy naukowy. wiat nr 3 moe natomiast oddziaywa na nasze stany psychiczne i poprzez wiat nr 2 przemienia materialne obiekty wiata nr 1. To co mona nazwa wiatem nr 2, staje si ogniwem czcym wiat nr 1 ze wiatem nr 3: na wszystkie nasze dziaania w wiecie nr 1 ma wpyw nasze drugowiatowe panowanie nad wiatem nr 3. wiat nr 3 i wiat nr 1 nie mog na siebie oddziaywa, chronione przez porednictwo wiata nr 2. Zagadnienie poredniczenia wiata nr 2 midzy dwoma pozostaymi wiatami, stanowi jeden z bardziej zawiych i niejasnych elementw Popperowskiej teorii trzech wiatw. *** Stosunek do wiata nr 3 moe suy za kryterium podziau lozofw na dwie grupy. Pierwsza grupa skada si z tych, ktrzy podobnie jak Platon, akceptuj autonomi tego wiata, jednoczenie patrzc na niego jak na wiat nadludzki, boski i wieczny; do grupy drugiej mona zaliczy tych lozofw, ktrzy wskazuj na obiekty wiata nr 3 jako na cz pierwszego i drugiego wiata, odrzucajc jakiekolwiek sugestie istnienia wiata nr 3. Stanowisko Poppera wyamuje si z powyszego podziau: jego zdaniom mona akceptowa realno lub autonomiczno wiata nr 3, jednoczenie przyjmujc, e wiat nr 3 zrodzi si jako produkt ludzkiej aktywnoci2 . Czytajc prace Poppera dotyczce teorii trzech wiatw, pozornie moe si wydawa, e hipotetyzm Popperowski zakada pewien rodzaj antyindywidualizmu metodologicznego, ktremu nie moemy przypisa kwalikacji tego typu jak jasno, racjonalno czy wyjanianie. Antyindywidualistyczny sposb mylenia i to w postaci skrajnej charakteryzuje Heglowsk koncepcj rozwoju historycznego rozgrywajcego si niezalenie od aktywnoci
2 K. R. Popper, On the Theory of the Objective Mind, w: Objective Knowledge, Oxford 1986, 158.

ROLA PODMIOTU POZNAJCEGO W POPPEROWSKIEJ...

podmiotw indywidualnych. Autorzy nastawieni krytycznie do stanowiska Poppera uwaaj, e pozbywajc si podmiotu poznajcego z epistemologii autor Objective Knowledge eliminuje tym samym moliwo, aby na rozwj wiedzy naukowej miay wpyw jakiekolwiek pozaracjonalne, historyczne czy spoeczne uwarunkowania podmiotu3 . Prace Poppera przepenione s twierdzeniami o racjonalnoci nauki i wiedzy naukowej. Ta wiara w nauk nie oznacza bynajmniej postawy scjentystycznej; nie jest to bowiem wiara lepa. Popper wyranie akcentuje, i nauka jest dzieem czowieka i jako taka jest omylna. W nauce dy si do prawdy, nigdy za nie osiga si pewnoci. Uczonego powinno cechowa przekonanie o omylnoci nauki i konsekwentnie krytyczna postawa wobec stworzonych przez siebie teorii. Jak twierdzi Popper, nie istnieje adna rnica w postpowaniu ameby i Einsteina. Jednake z punktu widzenia postawy wobec bdu, rnica midzy nimi jest ogromna: w wyniku popenionego bdu ameba ginie, postawa za naukowca jest najwysz form postawy racjonalnej, dziki ktrej ginie teoria4 . Refutacje zachodzce w obrbie dwch konkurencyjnych teorii traktowane s w wiecie nauki czsto jako ustanawiajce niepowodzenie naukowca albo przynajmniej jego teorii. Popper twierdzi, i jest to bd induktywistyczny. Wedug niego kada refutacja powinna by traktowana jako wielki sukces badacza, ktry stworzy obalon teori i ktry zatem w pierwszej instancji zasugerowa, choby nawet tylko porednio, obalajcy eksperyment. Teorie wysoce testowalne s interesujce i wane nawet wtedy, gdy nie uda im si z powodzeniem przej testw; z ich poraki moemy si wiele nauczy. Ich poraka moe by owocna, poniewa moe nam podsun konstrukcj teorii lepszej5 . Racjonalny wzrost
3 Np. wedug S. Amsterdamskiego ta racjonalno nauki w Popperowskiej teorii trzech wiatw zagwarantowana jest ex denitione, albowiem eliminacja podmiotu poznajcego z epistemologii i przeniesienie si do wiata nr 3 ju si rzeczy gwarantuje, e adne czynniki pozaracjonalne nie mog mie wpywu na przebieg procesu rekonstruowanego w ten sposb. S. Amsterdamski, Midzy histori a metod, Warszawa 1983, 146. 4 K. R. Popper, Conjectural Knowledge, w: Objective Knowledge, Oxford 1986, 25n. 5 Jeli nawet now teori pisze Popper spotka miaaby wczesna mier, nie powinna by ona zapomniana, historia powinna utrwali nasza wdziczno dla niej za pozostawienie nam w spadku nowych i by moe wci niewyjanionych faktw eksperymentalnych oraz, wraz z nimi, nowych problemw; a przez te usugi przyczynia si ona podczas jej penego sukcesw, lecz krtkiego ycia do rozwoju nauki. K. R. Pop-

Jacek WODARCZYK

wiedzy naukowej wyraa si u Poppera schematem P1 T T EE P2 , zgodnie z ktrym racjonalna droga rozwoju wiedzy prowadzi od problemu, poprzez miae hipotezy poddawane surowym testom, do problemu gbszego od poprzedniego6 . Zaczynajc od problemu P1 przechodzimy do rozwizania prbnego lub teorii prbnej T T (tentative theory), ktra moe by czciowo lub cakowicie bdna. Ona to jest wedug Poppera, materiaem do eliminacji bdw EE (error elimination), ktra moe polega na dyskusji krytycznej albo tecie eksperymentalnym. P2 to problem sytuacji jaka wyania si z pierwszej, krytycznej prby rozwizania naszych problemw. To prowadzi do naszej drugiej prby (i tak dalej). Dostateczne zrozumienie problemu zostanie osignite, jeeli interpretacja przypuszczalnej teorii znajdzie poparcie w fakcie, i wyjania ona problemy, z ktrych niektre byy nierozstrzygalne na pocztku. Racjonalny wzrost wiedzy wyraony schematem P1 T T EE P2 jest postpowy, jeli cig teorii prowadzi nas do odkrycia nowych faktw. Nowy fakt musi by nieprawdopodobny lub nawet niemoliwy w wietle poprzedniej wiedzy. Tak zwane empiryczne uoglnienia nie ustanawiaj postpu7 . Nowe problemy pojawiaj si wskutek naszej aktywnoci twrczej, wyaniajc si samorzutnie z pola nowych relacji, jakie powstaj w wiecie nr 3. wiat nr 3 jest tem (background knowledge), na ktrym odbywa si analiza tego, co my robimy w naszym drugim wiecie kiedy prbujemy logicznie rozumowa. Naukowiec Poppera zaopatrzony w logik, jzyk oraz materia dowiadczenia zawsze rozporzdza tak zwan wiedz zastan, stanowic to jego miaych przypuszcze hipotez, do ktrych stawiania przymuszaj go problemy wyaniajce si w toku postpowania narzuconego przez metod naukow8 . Popperowski podmiot nie jest podmiotem racjonalnym ze swej natury, ale moe si nim sta w wyniku
per, Prawda, racjonalno i rozwj wiedzy naukowej, w: Fakt i teoria. Teksty rdowe, Wrocaw 1986, 61. 6 Zob. K. R. Popper, On the Theory..., 164n; a take Epistemologia..., 369; rwnie Unended Quest. An Intelectual Autobiagrophy, Fontana 1982, 132nn. 7 Jeeli ju wiem P : abd A jest biay, P : Wszystkie abdzie s biae nie reprezen1 2 tuje adnego postpu, poniewa prowadzi tylko do odkrycia takich dalszych faktw jak P W : abd B jest biay. I. Lakatos, Falsykacja a metodologia naukowych programw badawczych, w: Fakt i teoria..., 31. 8 Zob. A. Motycka, Idea racjonalnoci, Wrocaw 1986, 147.

ROLA PODMIOTU POZNAJCEGO W POPPEROWSKIEJ...

stosowania okrelonych regu badawczych, zapoyczonych ze wiata obiektywnej wiedzy. Kiedy Popper odrzuca psychologi wiedzy, to chodzi mu bezporednio o zaprzeczenie tego, e indywidualne rda inspiracji czy osobiste poczucie pewnoci mog mie jakiekolwiek znaczenie. O obiektywnoci wiedzy decyduje to, e jest to wiedza, ktra nie jest wasnoci jednostki lecz zbiorowoci. Wszelka nauka jest dzieem czowieka, a wic jest ona nie do pomylenia bez elementu subiektywnego. Pytanie stawia zawsze czowiek i nikt nie moe nam zagwarantowa, e zadalimy waciwe pytanie. Popper podkrela jednak znaczenie elementu obiektywnego. Co prawda opis rzeczywistoci, jaki oferuje nam nauka jest czciowo dzieem czowieka, ale faktem jest, e wiat jako taki nie poddaje si kademu dowolnemu opisowi. Stale popeniamy bdy, istniej jednak obiektywne standardy prawdziwoci treci i poprawnoci, ktrym powinnimy podporzdkowa nasze dziaanie. Naukowcy, po to by y dalej, pozwalaj umrze swoim teoriom. Wierzcy w te teorie czy to zwierz czy czowiek ginie wraz ze swoimi faszywymi przekonaniami. Dziedzin zjawisk psychicznych (drugim wiatem), rwnie mog rzdzi prawidowoci realizujce zasady racjonalnego krytycyzmu. Przyswajajc sobie indywidualne, okrelone sdy, nie poprzez kojarzenie odpowiednich dozna jednostkowych, lecz przez prbne przyjmowanie sdw oglnych, a nastpnie praktyczne eliminowanie (falsykowanie) tych uoglnie, ktre okazuj si nieefektywne, moemy w pewnym stopniu mwi o racjonalnoci poznania subiektywnego. Obiektw wiata nr 2 nie moemy traktowa wycznie jako zbioru irracjonalnych hipotez nie kwalikujcych si do zamieszkania w wiecie wiedzy obiektywnej. Rola, jak odgrywa wiat nr 2 w procesie tworzenia obiektw wiata nr 3, wydaje si by lekcewaona w opracowaniach przeciwnikw Popperowskiej epistemologii. Tymczasem naley wskaza na wzajemne zalenoci i oddziaywania pomidzy rozwojem wiata nr 2 i wiata nr 3, niedopuszczalne jest zawanie zasigu oddziaywania obiektw tylko do wewntrznej struktury poszczeglnych wiatw. Pomimo mylcego tytuu, kluczowego eseju Poppera z Objective Knowledge, szczegowa analiza tej pracy pozwala wycign wnioski, e twrca falsykacjonizmu nie pomija

Jacek WODARCZYK

problemw zwizanych z rol podmiotu poznajcego w epistemologii. Zainteresowani mog take sign do pniejszych prac Poppera, w ktrych podejmuje on tematy zwizane z problemem psychizmu ludzkiego. Prb Popperowskiego lozofowania o duszy jest, zawarty w czwartym zeszycie Zagadnie Filozocznych w Nauce, fragment pochodzcy z trzeciego rozdziau The Self and Its Brain. Uzupenieniem tego wykadu niech bd trzy tablice ukazujce relacje pomidzy Popperowskimi wiatami, przedstawione przez J. C. Ecclesa w The Human Mystery9 .

9 . C. Eccles, The Human Mystery, Springer International, 1979, tab. 1 s. 100, tab. 2 s. 212, tab. 3 s. 143.

ROLA PODMIOTU POZNAJCEGO W POPPEROWSKIEJ...

Jacek Wodarczyk