Krystyna Kamiska Andrzej Gaca

wydawca () Copyright by Krystyna Kamiska, Andrzej Gaca Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa Stowarzyszenie Wyszej Uytecznoci .DOM ORGANIZATORA" 87-100 Toru, ul. Czerwona Droga 8 / Al. 500-lecia 31 tel. (+ 48 56) 62-23-807, 62-22-898, 62-23-342 fax (+ 48 56) 62-23-123 tel. kora. 0-601-17-67-21 http://www.Moik.torun.pl/ e-mail: tnoik@tnoik.torun.pl

Wydawnictwo Dom Organizatora" jest czonkiem Polskiej Izby Ksiki

ISBN 83-7285-086-0 Printed in Poland Toru Druk ukoczono w 2002 r.

poszczeglne rozdziay napisali Krystyna Kamiska: Przedmowa, I, II, IV, V, VI, VH, IX, XI, XII, XV, XVI, XVII, x v m , XIX, XX, XXV, tablice Andrzej Gaca: HI, VIII, X, XIII, XIV, XXI, XXII, XXIII, XXIV

nadzr wydawniczy ZBIGNIEW CHMIEL

przygotowanie do druku

floBJlo
Toru, ul. Szosa Chemiska 127/28 tel./fax: (0-56) 65-11-413

druk i oprawa Zakad Poligraficzno-Wydawniczy POZKAL" 88-104 Inowrocaw, ul. Cegielna 10/12 tel. (0-52) 35-42-700
Wszystkie prawa zastrzeone. adna cz lej ksiki nie moe by powielana ani rozpowszechniana za pomoc.) u r o d z e elektronicznych, mechanicznych, kopiujcych, nagrywajcych i innych, bez uprzedniego wyraenia zgody prtez wydawc i autora.

Spis treci

Przedmowa PASTWO NIEWOLNICZE I. Monarchie despotyczne 1. Egipt 1.1. Stosunki spoeczne 1.2. Ustrj polityczny 1.2.1. Administracja centralna 1.2.2. Administracja lokalna 1.2.3. Sdownictwo 1.2.4. Administracja skarbowa 1.2.5. Wojskowo 2. Mezopotamia 2.1. Stosunki spoeczne 2.2. Ustrj polityczny 2.2.1. Administracja centralna 2.2.2. Administracja lokalna 2.2.3. Sdownictwo 2.2.4. Armia 3. Cechy charakterystyczne despotycznych formacji pastwowych . II. Pastwa greckie 1. Pastwa greckie w okresie krlewskim 2. Sparta polis arystokratyczna 2.1. Ustrj spoeczny 2.2. Ustrj polityczny 2.2.1. Krlowie 2.2.2. Organy centralne 2.3. Losy Sparty od Vw. p.n.e. do 146 r. p.n.e 3. Ateny 3.1. Ateska polis arystokratyczna (do VI w. p.n.e.)

17 21 23 23 25 27 27 27 27 28 28 28 30 31 31 31 32 32 32 35 36 37 37 40 40 41 43 45 45

Spis treci

III.

3.1.1. Ustrj spoeczny 3.1.2. Ustrj polityczny 3.2. Reformy Solona (594/3 r. p.n.e.) polis oligarchiczna . . 3.3. Reformy Kleistenesa (507/6 r. p.n.e.) polis demokratyczna 3.3.1. Ustrj spoeczny Aten po reformach Kleistenesa 3.3.2. Ustrj polityczny Aten po reformach Kleistenesa 3.3.2.1. Organy kolegialne 3.3.2.2. Urzdnicy 3.3.2.3. Sdownictwo 3.3.2.4. Skarbowo 3.4. Zwizki miast greckich 3.5. Losy demokracji ateskiej od Vw. p.n.e 3.6. Cechy charakterystyczne demokracji ateskiej Pastwo rzymskie 1. Okres krlewski (753-509 r. p.n.e.) 1.1. Ustrj spoeczny 1.2. Ustrj polityczny 1.2.1. Krl 1.2.2. Organy centralne 2. Okres republikaski (509 - 2 7 r. p.n.e.) 2.1. Rozwj terytorialny pastwa rzymskiego 2.2. Ustrj spoeczny 2.3. Kryzys republiki rzymskiej 2.4. Ustrj polityczny 2.4.1. Centralne organy kolegialne 2.4.2. Magistratury 2.4.3. Zarzd Italii i prowincji 3. Pryncypat (27 r. p.n.e.-284 r. n.e.) 3.1. Stosunki spoeczne 3.2. Ustrj polityczny 3.2.1. Podstawy wadzy princepsa 3.2.2. Centralne organy kolegialne 3.2.3. Magistratury 3.2.4. Skarbowo 3.2.5. Zarzd Italii i prowincji 3.3. Kryzys pryncypatu 4. Cesarstwo rzymskie (III-IV w.) 4.1. Stosunki spoeczne 4.2. Ustrj polityczny 4.2.1. Cesarz 4.2.2. Organy centralne 4.2.3. Administracja lokalna

45 46 48 51 52 55 56 60 62 64 64 65 66 69 69 70 74 74 75 76 79 80 84 89 89 95 102 104 105 108 108 111 113 116 116 117 118 121 124 124 124 126

7 Spis treci

4.3. 4.4. 4.5.

4.2.4. Sdownictwo 4.2.5. Skarbowo 4.2.6. Wojskowo Podzia imperium i upadek cesarstwa Zachodniorzymskiego Rnice midzy Cesarstwem Zachodniorzymskim i Wschodniorzymskim w V wieku Stosunki midzy pastwem a Kocioem

127 128 129 129 131 132 135 137 145 145 150 152 159 159 160 170 171 176 178 181 185 193 205 206 207 209 210 211 212 213 217 219 220 222 223 224 226

PASTWO FEUDALNE Uwagi wstpne IV. Oglne zagadnienia feudalizmu 1. Powstanie wielkiej wasnoci ziemskiej 2. Ksztatowanie si wadztwa gruntowego 3. Stosunek lenny V. Stosunki spoeczno-gospodarcze w pastwie feudalnym 1. Charakterystyka gospodarki pastw europejskich w pnym redniowieczu 2. Powstanie i ustrj miast 3. Stosunki spoeczne w pastwie feudalnym do koca XV wieku 3.1. Stan szlachecki (rycerski) 3.2. Stan duchowny 3.3. Stan mieszczaski 3.4. Chopi 4. Rozwj gospodarki towarowo-pieninej od XVI do XVIII wieku 5. Przemiany spoeczne w okresie od XVI do XVIII wieku . . . . VI. Germanie 1. Organizacja plemienna Germanw 2. Germaskie pastwa barbarzyskie na obszarze imperium rzymskiego 2.1. Pastwo Wizygotw 2.2. Pastwo Wandalw 2.3. Pastwo Ostrogotw 2.4. Pastwo Burgundw 2.5. Longobardowie VII. Frankowie 1. Ustrj polityczny 1.1. Krl 1.2. Dwr i urzdy nadworne 1.3. Zgromadzenia ludowe 1.4. Administracja lokalna 1.5. Sdownictwo

Spis treci

VIII.

IX.

X.

XI.

1.6. Skarbowo 1.7. Wojskowo 2. Reformy Karola Wielkiego 3. Stosunki midzy pastwem a Kocioem 4. Podzia pastwa frankoskiego Sowianie 1. Pastwo Karantanw 2. Pastwo Samona 3. Pastwo bugarskie 4. Pastwo Wiclkomorawskie 5. Pastwo czeskie 6. Pastwo kijowskie 7. Pastwo polskie Bizancjum od II poowy VI w. do 1453 roku 1. Stosunki spoeczne 2. Ustrj polityczny Wochy 1. Miasta 1.1. Rozwj komun miejskich 1.2. Okres rzdw konsulw 1.3. Okres rzdw podesty 1.4. Okres cechowy 1.5. Siniorie i ksistwa 1.6. Republiki miejskie 2. Krlestwo Sycylijskie 2.1. Geneza Krlestwa Sycylijskiego 2.2. Ustrj polityczny Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od Xw. do 1806 roku 1. Rzesza od X do koca XV wieku 1.1. Ustrj polityczny 1.1.1. Krl 1.1.2. Organy centralne 1.1.3. Sdownictwo 1.1.4. Skarbowo 1.1.5. Wojskowo 1.2. Wadztwa terytorialne 1.3. Stosunki midzy pastwem a Kocioem 2. Rzesza Niemiecka od XVI w. do 1806 roku 2.1. Ustrj polityczny Rzeszy 2.1.1. Cesarz 2.1.2. Organy centralne 2.1.3. Obwody Rzeszy 2.1.4. Skarbowo 2.1.5. Wojskowo

227 228 228 231 232 235 239 240 240 241 242 243 244 245 246 247 251 253 256 257 260 264 264 265 267 267 269 275 275 277 277 279 281 282 283 283 287 288 290 290 291 295 295 295

9 Spis treci

Xn.

XIII.

Stosunki midzy pastwem a Kocioem Terytoria Rzeszy 2.3.1. Monarchia Habsburgw 2.3.2. Pastwo brandenbursko-pruskie Francja od X w. do 1789 roku 1. Francja w okresie rozdrobnienia feudalnego i monarchii stanowej (X - XV w.) 1.1. Ustrj polityczny 1.1.1. Krl 1.1.2. Organy centralne ' 1.1.3. Organy lokalne 1.1.4. Sdownictwo 1.1.5. Skarbowo 1.1.6. Wojskowo 1.2. Stosunki midzy pastwem a Kocioem 2. Francja od XVI w. do 1789 roku 2.1. Ustrj polityczny 2.1.1. Krl 2.1.2. Organy centralne t 2.1.3. Organy lokalne 2.1.4. Sdownictwo 2.1.5. Kupno urzdw 2.1.6. Skarbowo 2.1.7. Wojskowo 2.2. Stosunki midzy pastwem a Kocioem Anglia (IX-po. XVII w.) 1. Pastwo anglosaskie 1.1. Przebieg procesu zjednoczeniowego 1.2. Zarys ustroju pastwa anglosaskiego 2. Anglia od r. 1066 do koca XII wieku 2.1. Ustrj polityczny 2.1.1. Krl 2.1.2. Organy centralne 2.1.3. Organy lokalne . 2.1.4. Sdownictwo 2.2. Stosunki midzy pastwem a Kocioem 3. Anglia w okresie monarchii stanowej i absolutnej (1215-1640) . 3.1. Ustrj polityczny 3.1.1. Krl 3.1.2. Organy centralne 3.1.3. Organy lokalne 3.1.4. Sdownictwo 3.2. Stosunki midzy pastwem a Kocioem

2.2. 2.3.

295 297 300 305 313 313 315 315 320 323 324 330 331 332 333 335 336 337 341 343 346 347 348 349 353 353 353 355 357 360 360 362 363 364 364 365 370 370 372 377 379 381

10

Spis treci

XIV.

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku 1. Pastwo Kijowskie do najazdu mongolskiego 1.1. Ustrj polityczny 1.1.1. Ksi 1.1.2. Organy centralne 1.1.3. Administracja lokalna 1.1.4. Skarbowo 1.1.5. Sdownictwo 1.1.6. Wojskowo 1.2. Stosunki pomidzy pastwem a Kocioem 2. Republiki miejskie Nowogrd i Pskw 2.1. Ustrj polityczny Nowogrodu 2.1.1. Organy centralne 2.1.2. Administracja lokalna 2.2. Ustrj Pskowa 3. Ziemie ruskie od najazdu tatarskiego do koca XV wieku . . . 3.1. Ustrj polityczny 3.1.1. Wielki ksi i ksita dzielnicowi 3.1.2. Organy centralne 3.1.3. Administracja lokalna 3.1.4. Skarbowo 3.1.5. Sdownictwo 3.1.6. Wojskowo 3.2. Stosunek pastwa do Kocioa prawosawnego 4. Rosja w okresie monarchii stanowej i wczesnego absolutyzmu (XVI-XVII wiek) 4.1. Reformy Iwana IV Gronego 4.2. Ustrj polityczny 4.2.1. Car 4.2.2. Organy centralne 4.2.3. Zarzd lokalny. Samorzd gubny i ziemski . . . 4.2.4. Skarbowo 4.2.5. Sdownictwo 4.2.6. Wojskowo 4.3. Stosunek pastwa do Cerkwi 5. Kryzys monarchii rosyjskiej w pocztkach XVII wieku i podstawowe przemiany ustrojowe pastwa pierwszych Romanoww . 5.1. Organy centralne 5.2. Organy lokalne 5.3. Stosunek pastwa do Cerkwi 6. Reformy ustrojowe w Rosji od czasw Piotra I do Katarzyny II 6.1. Okres panowania Piotra I (1682-1725) 6.2. Ustrj polityczny

385 385 389 389 391 392 392 393 393 394 395 396 397 399 399 400 407 408 410 411 412 412 413 413 414 414 416 416 417 419 420 420 421 421 422 424 425 428 429 429 433

11 Spis treci

6.3. 6.4. 6.5. 6.6. 6.7.

6.2.1. Car 6.2.2. Organy centralne 6.2.3. Administracja lokalna Tabela o rangach Wojskowo Stosunek Piotra I do Cerkwi Rosja za nastpcw Piotra I (1725-1762) Reformy Katarzyny U (1762-1796)

433 433 436 438 438 439 440 442 447 449 459 459 462 467 468 469 472 477 477 480 481 489 495 495 496 497 499 501 503 504 505 505 509 509 510 511

PASTWO N O W O Y T N E Uwagi wstpne XV. Charakterystyka stosunkw gospodarczych i rozwj terytorialny pastw od XVII do XX wieku 1. Zrnicowanie ekonomiczne Europy w okresie poprzedzajcym pojawienie si pastwa nowoytnego 2. Rewolucja przemysowa 3. Handel 4. Nowoytne rolnictwo 5. Koncentracja produkcji 6. Gwne kierunki ekspansji kolonialnej w XIX i XX wieku . . . XVI. Zmiany spoeczne od XVII do XX wieku 1. Arystokracja 2. Mieszczastwo 3. Uwaszczenie chopw 4. Robotnicy i warstwy rednie XVII. Nowoytne doktryny polityczne 1. System prawa natury Hugona Grocjusza (1583-1645) 2. John Locke (1632 -1704) koncepcja praw naturalnych i umowy spoecznej 3. Karol Montesquieu (1689-1755) koncepcja trjpodziau wadzy 4. J. Jakub Rousseau (1712-1778) koncepcja umowy spoecznej i suwerennoci ludu 5. Liberalizm 5.1. Adam Smith (1723-1790) 5.2. Beniamin Constant (1767-1830) 6. Doktryny polityczne II poowy XIX wieku i I poowy XX wieku 6.1. Liberalizm 6.2. Spoeczna nauka Kocioa 6.3. Liberalizm I poowy XX wieku 6.4. Komunizm 6.5. Faszyzm

12

Spis treci

XVIII. Anglia od XVII do XX wieku 1. Anglia od 1603 do 1688 roku 1.1. Ustawodawstwo Dugiego Parlamentu z lat 1641 -1648 . 1.2. Projekty zmian ustroju angielskiego z lat 1647-1649 . . 1.3. Ustrj Republiki angielskiej w latach 1649-1653 . . . . 1.4. Anglia w okresie protektoratu (1653-1660) 1.5. Anglia od 1660 do 1688 roku 2. Anglia w okresie ksztatowania si systemu rzdw parlamentarnych (XVIII w.) 2.1. Parlament 2.2. Gabinet 2.3. Administracja lokalna 2.4. Wojskowo 2.5. Sdownictwo 3. Wielka Brytania w XIX i XX wieku 3.1. Krl 3.2. Parlament 3.3. Gabinet 3.4. Reformy prawa wyborczego 3.5. Administracja lokalna 3.6. Sdownictwo 4. Szkocja, Irlandia i kolonie zamorskie W. Brytanii 4.1. Szkocja 4.2. Irlandia 4.3. Kolonie zamorskie W. Brytanii XIX. Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej (od XVIII do XX w.) . . . . 1. Powstanie Stanw Zjednoczonych Ameryki Pn 1.1. Kolonie angielskie w Ameryce Pnocnej do I poowy XVIII wieku 1.2. Przyczyny wybuchu wojny o niepodlego 1.3. Walka kolonii w Ameryce Pnocnej z W. Brytani o niepodlego 2. Ksztatowanie si ustroju Stanw Zjednoczonych Ameryki Pn. w latach 1776-1787 3. Konstytucja Stanw Zjednoczonych Ameryki Pn 4. Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej w XIX i XX wieku . . 4.1. Ustrj polityczny 4.2. System partyjny Stanw Zjednoczonych Ameryki Pn. . . 4.3. Sdownictwo XX. Rosja w XIX i XX wieku 1. Rosja od 1801 do 1917 roku 1.1. Rosja w czasie panowania Aleksandra I (1801-1825) . . .

513 514 518 522 525 526 530 534 537 540 541 542 542 543 544 545 548 550 552 553 558 558 559 560 565 565 565 571 575 578 581 586 589 593 594 597 599 599

13 Spis treci

XXI.

XXII.

Rosja pod rzdami Mikoaja I (1825- 1855) Reformy przeprowadzone w Rosji w czasie panowania Aleksandra II (1855-1881) 1.4. Reakcyjne rzdy Aleksandra III (1881 - 1894) 1.5. Mikoaj n (1894-1917) 2. Rosja od 1917 do 1939 roku 2.1. Pastwo liberalno-demokratyczne (od lutego do padziernika 1917 r.) 2.2. Rosja Radziecka od 1917 do 1922 roku 2.3. Zwizek Socjalistycznych Republik Radzieckich w latach 1922-1939 Niemcy w XIX i XX wieku 1. Zwizek Reski (1806-1813) 1.1. Upadek I Rzeszy i geneza zwizku Reskiego 1.2. Ustrj Zwizku Reskiego 2. Zwizek Niemiecki (1815- 1866) 2.1. Powstanie Zwizku Niemieckiego 2.2. Ustrj Zwizku Niemieckiego 2.3. Zwizek Celny 2.4. Ustrj pastw skonfederowanych 2.5. Parlament frankfurcki 2.6. Upadek Zwizku Niemieckiego 3. Zwizek Pnocno-Niemiecki (1867-1871) 3.1. Geneza Zwizku Pnocno-Niemieckiego 3.2. Ustrj pastwa zwizkowego w latach 1867-1871 . . . . 4. n Rzesza Niemiecka (1871-1918) 4.1. Powstanie i prawny charakter II Rzeszy 4.2. Ustrj II Rzeszy 4.3. Kulturkampf 5. Republika Weimarska (1919-1933/45) 5.1. Powstanie Republiki Weimarskiej 5.2. Konstytucja Weimarska z r. 1919 5.3. Praktyka konstytucyjna w latach 1919- 1933 6. Niemcy w okresie dyktatury hitlerowskiej (1933 -1945) . . . . 6.1. Geneza III Rzeszy 6.2. Ksztatowanie si pastwa totalitarnego. Ustrj III Rzeszy Prusy w XIX i XX wieku 1. Ewolucja ustroju pastwa pruskiego 2. Reformy Steina i Hardenberga 2.1. Reforma stosunkw wociaskich 2.2. Reforma administracji centralnej 2.3. Reformy administracji i samorzdu terytorialnego . . . . 2.4. Reforma systemu finansowego

1.2. 1.3.

604 606 611 613 620 620 622 626 633 633 633 636 638 638 639 640 641 643 646 647 647 647 649 649 652 654 657 657 658 663 665 665 667 671 671 672 674 674 676 677

14

Spis treci

2.5. Reforma sdowa 2.6. Reforma wojskowa 2.7. Uregulowanie sprawy ludnoci ydowskiej 3. Rewolucja 1848 r. w Prusach 4. Konstytucja pastwa pruskiego z roku 1850 5. Praktyka konstytucyjna 6. Administracja lokalna i samorzd w II poowie XIX wieku . . . 7. Przemiany polityczno-ustrojowe w Prusach w latach 1918 - 1932 8. Konstytucja Wolnego Pastwa Pruskiego z roku 1920 XXin. Austria w XIX i XX wieku 1. Cesarstwo Austriackie (1804-1867) 1.1. Kontynuacja feudalnej monarchii absolutnej 1.2. Wystpienia rewolucyjne w monarchii austriackiej w latach 1848-1849 i ich ustrojowe nastpstwa 1.3. Powstanie wgierskie (1848-1849) 1.4. Ruch narodowy we Woszech w I poowie XIX wieku . 1.5. Kryzys monarchii w latach szedziesitych XIX wieku . 2. Monarchia Austro-Wgierska (1867-1919) 2.1. Unia realna Austro-Wgierska (1867-1918) 2.2. Ustrj monarchii austriackiej 2.3. Organy wadzy i samorzdu w krajach koronnych . . . . 3. Austria po I wojnie wiatowej 3.1. Pierwsza republika (1918-1938) 3.2. Konstytucja austriacka z r. 1920 XXIV. Francja w latach 1789-1946 1. Monarchia ograniczona (1789-1792) 1.1. Pocztek rewolucji francuskiej 1.2. Deklaracja praw czowieka i obywatela z 26 VIII 1789 r. . 1.3. Reformy zarzdu terytorialnego i sdownictwa 1.4. Uregulowanie stosunku pastwa do Kocioa katolickiego 1.5. Konstytucja z 14.IX.1791 r. 1.6. Zmierzch panowania Ludwika XVI 2. Okres rzdw Konwentu (1792-1793) i dyktatury jakobiskiej (1793-1794) 2.1. Rzdy Konwentu (1792-1793) 2.2. Dyktatura jakobinw (1793- 1794) 2.3. Konstytucja jakobiska z r. 1793 3. Okres Dyrektoriatu (1794/95-1799) 3.1. Rzdy Termidorianw 3.2. Konstytucja dyrektorialna z r. 1795 3.3. Rzdy Dyrektoriatu 4. Francja w okresie osobistych rzdw Napoleona Bonaparte (1799-1814)

678 679 680 680 683 686 688 690 691 695 695 695 697 702 704 706 707 707 710 712 712 712 714 717 717 717 718 719 720 722 725 725 725 726 727 729 729 730 732 733

15 Spis treci

XXV.

4.1. Konstytucja konsularna z r. 1799 4.2. Konsulat i cesarstwo J 4.3. Reformy administracji lokalnej 4.4. Reformy sdownictwa 4.5. Konkordat z r. 1801 5. Okres Restauracji Burbonw (1814-1830) 5.1. Karta konstytucyjna z r. 1814 5.2. Praktyka konstytucyjna. Upadek Karola X 6. Monarchia lipcowa (1830-1848) 6.1. Geneza monarchii lipcowej 6.2. Karta konstytucyjna z r. 1830 6.3. Kryzys i upadek monarchii lipcowej 7. n Republika (1848-1852) 7.1. Rewolucja 1848 r. we Francji. Geneza II Republiki . . . . 7.2. Konstytucja 1848 r 7.3. Praktyka ustrojowa II Republiki i jej upadek 8. n cesarstwo (1852-1870) 8.1. Konstytucja z r. 1852 8.2. Ewolucja ustrojowa II Cesarstwa i jego upadek 9. III republika (1870/75-1940) 9.1. Narodziny III Republiki 9.2. Konstytucja z r. 1875 9.3. Praktyka ustrojowa III Republiki 9.4. Pastwo a Koci 10. Okres przejciowy od III do IV Republiki (1940-1946) 10.1. Pastwo Francuskie". Rzd w Vichy 10.2. Od Komitetu Wolnej Francji do Rzdu Tymczasowego . Konstrukcja pastwa prawnego" 1. Geneza i tre pastwa prawnego w I poowie XIX wieku . . . 2. Pozytywizm prawniczy 3. Koncepcja pastwa prawnego w II poowie XIX wieku 4. Sdownictwo administracyjne

733 735 736 738 739 741 741 744 746 746 746 748 750 750 752 754 755 755 757 758 758 759 763 765 766 766 767 769 769 771 773 775

Tablice Tablica I Tablica II Tablica III Tablica IV Tablica V Tablica VI

Wielka Brytania (XIX/XX w.) Konstytucja Stanw Zjednoczonych Ameryki Pn. (17.IX.1787r.) Konstytucja Rosyjskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (10. VII. 1918 r.) Konstytucja Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich (5.XII. 1936 r.) Konstytucja II Rzeszy Niemieckiej (16.IV.1871 r.) Konstytucja Republiki Weimarskiej (ll.VIII.1919r.)

781 782 783 784 785 786

16

Spis treci

Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica

VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII

Konstytucja Krlestwa Pruskiego (31.1.1850 r.) Ustrj Monarchii Austro-Wgierskiej (od 1867 r.) Konstytucja Republiki Austriackiej (l.X.1920r.) Konstytucja francuska (3.IX. 1791 r.) Ustawa konstytucyjna Republiki Francuskiej (24.VI. 1793 r.) Konstytucja Republiki Francuskiej (22.VIII. 1795 r.) Konstytucja Republiki Francuskiej (13.XII. 1799 r.) Karta konstytucyjna (4.VI.1814 r.) Karta konstytucyjna (14.VIII. 1830 r.) Konstytucja Republiki Francuskiej (4.XI. 1848 r.) Konstytucja z 14.1.1852 r. Ustrj 111 Republiki Francuskiej (od 1875 r.)

787 788 789 790 791 792 793 794 795 796 797 898 799 799 800

Literatura Wykaz zalecanej literatury Wykorzystane teksty rdowe

Przedmowa

W okresie midzywojennym histori ustrojw pastwowych na Zachodzie Europy wykada profesor UJ Stanisaw Estreicher. Dopiero po drugiej wojnie wiatowej, faktycznie od 1947 roku, do programu uniwersyteckich studiw prawniczych wszed przedmiot pod nazw Powszechna historia pastwa i prawa". Podstawy dla tej dyscypliny stworzy wybitny przedstawiciel nauk historyczno-prawnych, prof. Karol Koranyi. Uczony ten, podkrelajc znaczenie znajomoci historii pisa, e nie da si okreli granicy midzy histori, a yciem biecym" i e chcc pozna aktualn rzeczywisto, bd ksztatowa przyszo, naley pamita i przeszo z przyszoci skada si w jedn nierozerwaln cao". Stwierdzenia te pozostaj aktualne po dzi dzie. Trudno sobie wyobrazi, by mona byo ocenia ustrj, a tym bardziej podejmowa prby jego reformy, bez znajomoci jego ksztatu oraz podejmowanych reform i ich efektw w przeszoci. Opracowanie niniejsze przedstawia instytucj pastwa (jest to wic tylko cz problematyki, jaka skada si na powszechn histori pastwa i prawa) w jego rozwoju od staroytnoci do drugiej wojny wiatowej. Zmiany, jakie dokonay si po drugiej wojnie wiatowej, skadaj si na problematyk pastwa wspczesnego, ktra jest przedmiotem takich dyscyplin, jak: prawo konstytucyjne, czy ustrj pastw wspczesnych. Pod wzgldem terytorialnym uwzgldnione zostay te pastwa,

18

Przedmowa

ktrych instytucje i kultura, czyli tradycja pastwowa, wywara wpyw na ksztatowanie pastwowoci w wiekach pniejszych, a po dwudzieste stulecie. Uwaga autorw skierowana zostaa na te tylko pastwa, w ktrych wyksztaciy si instytucje pastwowe, bd systemy polityczne, ktre zachoway pewn cigo. Obszar zainteresowania autorw ograniczony zosta ponadto do tych pastw, ktrych tradycja ustrojowopolityczna trwa do dzi w krgu kultury europejskiej oraz pastw, z ktrymi ssiadowaa Polska lub z ktrymi zwizane byy losy polityczne i ustrojowe ziem polskich. W zwizku z powyszym zaprezentowane zostay pastwa staroytnego wiata rdziemnomorskiego: pastwa greckie i pastwo rzymskie, a take pastwa staroytnego Wschodu (Egipt i Mezopotamia), ktrych tradycj przejy pastwa rdziemnomorskie. Wpywy kultury pastwowej okresu staroytnoci znajdujemy nastpnie w pastwach europejskich okresu redniowiecza (w pastwie feudalnym), kiedy to wzorce ustrojowe przejte zostay bd bezporednio z imperium rzymskiego, bd dopiero z czasem signito do wzorw rzymskich i bizantyjskich (taka sytuacja miaa miejsce w pastwach germaskich i sowiaskich, ktre wyrosy ze wsplnoty plemiennej). Przedstawiona zostanie zatem historia ustroju nastpujcych pastw: germaskich, sowiaskich, Francji, Woch, Niemiec, Anglii, Rosji i Stanw Zjednoczonych Ameryki Pn. To ostatnie pastwo, zanim jeszcze uksztatowao wasn pastwowo, przejo wiele tradycji europejskich, w szczeglnoci angielskich (w okresie powizania kolonii z metropoli), a po uzyskaniu niepodlegoci stworzyo nowy system polityczny (prezydencki), ktrego elementy mona odnale w ustroju pastw europejskich, zwaszcza w dwudziestym wieku. W rozwoju pastwa, gdy ledzimy ten proces z perspektywy historycznej, dostrzegany zarwno zjawisko kontynuacji, jak i modernizacji jego struktur stosownie do dokonujcych si zmian ekonomicznych i przemian w ukadzie si politycznych. Pastwo w adnym momencie nie pozostaje w stagnacji i z tego powodu rodz si trudnoci zwizane z klasyfikacj jego form rozwojowych. Przyjmujc, e rozwj pastwa jest procesem dugotrwaym, wszelkie kryteria pozwalajce odrni poszczeglne formy pastwa staj si mao ostre i nieprecyzyjne.

Przedmowa

19

Autorzy za podstaw suc wyodrbnieniu typw pastwa przyjli kryterium stosunkw spoecznych i gospodarczych. Przy ich zastosowaniu wyodrbnili pastwo niewolnicze i feudalne. Pastwo kapitalistyczne i socjalistyczne, ktre daj si odrni na podstawie tych samych kryteriw, okrelone zostay wsplnym mianem pastwa nowoytnego. Podzia ten jest umowny, zwaywszy e regu byo, i stosunki spoeczne i gospodarcze ulegay zmianom i rozkadowi jeszcze w pastwie starego typu, a zmiany te byy jednoczenie zapowiedzi przyjmowania przez pastwo cech charakterystycznych dla nowej jego jakoci. Kady typ pastwa przyjmowa nastpnie rnorodne formy, ktre daj si odrni na podstawie kryterium stosunkw politycznych, zwaszcza wzajemnych relacji midzy poszczeglnymi wadzami w pastwie. Kady typ pastwowoci zilustrowany zosta opisem ustroju konkretnych pastw. Zagadnienia spoeczne i gospodarcze potraktowane zostay w sposb oglny dla danego typu pastwa. Autorzy uwzgldnili take w stopniu bardzo ograniczonym niektre doktryny polityczno-prawne, te mianowicie, ktre stanowiy teoretyczne uzasadnienie modyfikacji ustrojowej. Historia pastwa stanowi tylko nieznaczn czstk historii czowieka na Ziemi. Przyjmuje si bowiem, e historia pastwa liczy okoo 6 tys. lat. W tym okresie przez ok. 4 tys. lat trwao pastwo niewolnicze. Wikszo wspczenie istniejcych pastw europejskich powstaa w okresie od V do X wieku, przyjmujc form pastwa feudalnego. Okres istnienia pastwa feudalnego trwa ponad tysic lat. Przejtych wwczas zostao wiele instytucji z pastwa niewolniczego. Pocztki pastwowoci byy bardzo skromne, czsto jedynym cznikiem samodzielnych terytoriw by wadca. Przez wieki panujcy prowadzili swoje pastwa ku jednoci i nie w kadym przypadku starania te zakoczyy si powodzeniem (Niemcy, Wochy pozostay rozbite terytorialnie i politycznie). Celem opracowania jest, oprcz prezentacji ustroju pastwa w jego rozwoju, wskazanie na pewne prawidowoci, ktre dostrzegalne s na przestrzeni duych przedziaw czasowych. W pastwie niewolni-

20

Przedmowa

czym (z wyjtkiem pastwa rzymskiego) i w dugim okresie istnienia pastwa feudalnego, pastwo traktowane byo w kategoriach prywatnoprawnych. Dopiero od XV/XVI wieku (od schyku monarchii stanowej a zdecydowanie w monarchii absolutnej) nastpowa proces nadawania pastwu statusu podmiotu prawa publicznego. Zarwno w pastwie niewolniczym, jak i feudalnym, jednostka w przewaajcej mierze bya przedmiotem a nie podmiotem praw (tylko nieznaczna cz spoeczestwa korzystaa z peni praw cywilnych i politycznych). W pastwie nowoytnym nastpowa proces wstpowania spoeczestwa w now rol podmiotu prawa publicznego, a do uksztatowania si w XX wieku spoeczestwa obywatelskiego. Historia pastwa nowoytnego trwa zaledwie nieco ponad 200 lat. Dla nowych rozwiza brak byo czsto wzorcw, ktre mona byoby czerpa z przeszoci. Kada z wypracowanych w tym okresie form ustrojowych podlegaa cigej ewolucji. Nawet kiedy formalnie obowizywaa konstytucja, to nie oddawaa ona w peni rzeczywistego ustroju pastwa. W kadym przypadku pastwa nowoytnego naley zatem uwzgldnia praktyk konstytucyjn. Cech charakterystyczn dla pastwa nowoytnego jest wreszcie cigle rozrastajca si sfera dziaalnoci pastwa, co prowadzi w konsekwencji do rozrostu jego organw, ale bynajmniej nie do wzrostu sprawnoci pastwa. Ten ostatni problem, jak rwnie poszukiwanie sposobw sucych rozwizywaniu rodzcych si w jego nastpstwie konfliktw, to zadania, z ktrymi winno zmierzy si" pastwo wspczesne. Autorzy

PASTWO NIEWOLNICZE

I.

Monarchie despotyczne

Dzieje instytucji pastwa sigaj IV tysiclecia p.n.e. Dwie najstarsze cywilizacje rolnicze powstay na Bliskim Wschodzie: jedna w dolinie Nilu, druga w dorzeczu Tygrysu i Eufratu. Osadnictwo rolnicze rozwijao si tam ju w V tysicleciu p.n.e. W rejonie tzw. yznego Pksiyca organizowano roboty nawadniajce, ktrych efektem byy kanay i zbiorniki, zapewniajce obfite plony. Wykonanie tak wielkich przedsiwzi przerastao moliwoci rodw wymagao wprowadzenia scentralizowanego aparatu planistycznego i wykonawczego i to by czynnik, ktry wykreowa wadz stojc ponad wsplnotami rolniczymi.

1.

Egipt

Pierwsze wiksze jednostki terytorialne w dolinie Nilu, ktrych stolic by grd, zwane byy nomami. Stanowiy one mae samodzielne pastewka, wrd ktrych pojawia si tendencja zdominowania drobnych przez wiksze jednostki. Denia zjednoczeniowe doprowadziy do powstania na pnocy, w delcie Nilu, tzw. pastwa Dolnego Egiptu (czerwonego

Nomy

24

Pastwo niewolnicze

Dawne pastwo egipskie

rednie pastwo egipskie

Nowe pastwo egipskie

krlestwa), na poudniu za, w oddaleniu 1 5 - 2 5 km wzdu Nilu, tzw. pastwa Grnego Egiptu (biaego krlestwa). Z tych dwu organizmw terytorialnych prniejsze i bardziej scentralizowane byo pastwo Grnego Egiptu. Jego wadca Menes ok. 3200 r. p.n.e. zjednoczy pastwo, podporzdkowujc sobie pastwo Dolnego Egiptu. Od 3200 r. p.n.e. do ok. 2400 r. p.n.e. to okres dawnego pastwa egipskiego, ktrego stolic byo Thin a nastpnie Memfis. W miar konsolidacji pastwa zanikay struktury rodowe a wadza panujcego przybieraa charakter despotyczny. W III tysicleciu p.n.e. w pastwie tym nasiliy si denia odrodkowe, czego rezultatem byo rozlunienie jego spoistoci. Znalazo to wyraz we wzrocie znaczenia urzdnikw lokalnych. W dalszej perspektywie dawne pastwo egipskie rozpado si, jednak nie na dugo. Pod presj potrzeb gospodarczych doszo do ponownego zjednoczenia pod rzdami wadcw Teb ok. 2150 r. p.n.e. Od tego momentu rozpocz si okres redniego pastwa egipskiego, ktry trwa do ok. 1700 r. p.n.e. W okresie tym doszo do ponownego scentralizowania administracji pastwowej. Konflikty spoeczne, a zwaszcza wielkie powstanie chopskie, podwayy jednak podstawy tego pastwa. Rozpado si ono na drobne jednostki i to m.in. uatwio podbj terenw Dolnego Egiptu przez koczownicze plemiona wywodzce si z Pwyspu Synajskiego na ok. 1 1 / 2 wieku. Tymczasem wadcy Grnego Egiptu utrzymali sw niezaleno, wypdzili najedcw i ok. 1580 r. p.n.e. ponownie zjednoczyli Egipt. Od 1580 r. do poowy XI w. p.n.e. to okres ponownie scentralizowanego nowego pastwa egipskiego. W pastwie tym przeprowadzono reformy wewntrzne. W stosunkach zewntrznych nowe pa-

Monarchie despotyczne

25

stwo egipskie prowadzio polityk ekspansji, zwaszcza w Azji Mniejszej. Rang mocarstwa uzyska Egipt za panowania Ramzesa II (XIV/XIHw. p.n.e.). Cay okres pastwowoci Egiptu od IV tysiclecia p.n.e. do poowy VII w. p.n.e. charakteryzowaa, mimo czstych rozpadw, znaczna trwao struktury terytorialnej. W poowie VII w. p.n.e. Egipt podbili na krtko wadcy Etiopii, potem za wadcy Asyrii. Imperium Asyryjskie byo pierwsz prb politycznego zjednoczenia Bliskiego Wschodu. Prba ta, podobnie jak nastpnie podbj perski w 525 r. p.n.e. i podbj przez Aleksandra Wielkiego w 323 r. p.n.e., nie zdoay stopi tamtejszych obszarw w polityczn jedno. W 30 r. p.n.e. Egipt wszed w skad pastwa rzymskiego jako jedna z jego prowincji.

1.1.

Stosunki spoeczne

Rozpad wsplnoty rodowej powodowa wzrost nierwnoci majtkowych midzy czonkami gminy. Caa ziemia uchodzia za wasno faraona, ktr nadawa on kapanom, dostojnikom pastwowym i wojownikom. Cz tej ziemi uytkoway gminy chopskie w zamian za co kadego roki paciy daniny. Kapani dysponowali wielkimi majtkami, ktre naleay do wity. Ze wzgldu na to, e kapani posiadali najwiksz wiedz potrzebn do prowadzenia prac nawadniajcych, cieszyli si duym autorytetem i znaczeniem w pastwie. Synowie kapanw najczciej take kontynuowali t sub, zatem powsta zamknity stan, do ktrego przynaleno od II tysiclecia p.n.e. staa si dziedziczna. Urzdnicy zrnicowani byli na wyszych, ktrych ranga rosa szczeglnie w okresie osabienia wa-

Ludno wolna Kapani

Urzdnicy

26

Pastwo niewolnicze

onierze

Chopi

Kupcy Rzemielnicy

Niewolnicy

dzy faraona i niszych. Poprzez dziedziczno wykonywania funkcji urzdnicy take stworzyli rodzaj zamknitego stanu. onierze wpyw i przywileje, zwaszcza podatkowe, uzyskali w okresie nowego pastwa egipskiego w zwizku z rol armii w polityce ekspansjonistycznej. Za zasugi wojenne uzyskiwali ziemi. Stan onierski take sta si zamknitym. Chopi, oprcz pracy na roli, zatrudniani byli przy wielu pracach publicznych. Ziemi uprawiali albo w ramach wsplnot gminnych i wiadczenia na rzecz faraona uiszczali solidarnie albo dzierawili grunty nalece do kapanw i urzdnikw wieckich. W tym drugim wypadku zobowizani byli do wiadcze na rzecz faraona i jednoczenie na rzecz waciciela gruntu. W okresie nowego pastwa umoliwiono dziedziczenie dzierawionej ziemi. Chopu nie byo jednak wolno opuci ziemi bez zezwolenia. Za niewypenienie wiadcze chopi podlegali karom (pierwotnie kar byo pozbawienie ziemi). wiadczenia uiszczane byy w naturze. Kupcy i rzemielnicy nie posiadali praw, pracowali w przedsibiorstwach nadzorowanych przez urzdnikw pastwowych. Niewolnicy w wikszej czci byli wasnoci pastwa i uywani byli do robt publicznych. Wasnych niewolnikw miay witynie i urzdnicy. Niewolnicy pochodzili z wypraw wojennych, bd byli kupowani poza granicami pastwa. Do VIII w. p.n.e. niewolnikiem mona byo sta si na skutek niespacenia dugw.

Monarchie despotyczne

27

1.2. 1.2.1.

Ustrj polityczny Administracja centralna

Faraon

Faraon, skupiajcy w swoim rku najwysz wadz, otaczany by bosk czci, czsto uchodzi za boga. Wadza jego obejmowaa ustawodawstwo, wojskowo i sdownictwo. W kadej z tych dziedzin uchodzi za najwysz instancj. Wezyr by najwyszym dostojnikiem po faraonie. Godno ta istniaa od poowy III tysiclecia p.n.e. Pierwotnie wezyrem by nastpca tronu lub kto inny z rodziny faraona, z czasem bya to osoba spoza tego krgu. Do kompetencji wezyra naleao administrowanie krajem przy pomocy urzdnikw zorganizowanych w rozbudowany aparat. 1.2.2. Administracja lokalna

Wezyr

Administracja lokalna naleaa do naczelnikw nomarchw, ktrzy zarzdzali powiatami nomami w dziedzinie gospodarczej, finansowej i sprawowali sdownictwo. Nomarchowie pochodzili z nominacji faraona a wynagrodzenie pobierali w naturze. Do duego znaczenia naczelnicy dochodzili w okresach osabienia wewntrznego pastwa. Niekiedy w takiej sytuacji stawali si dziedzicznymi wadcami powiatw. W terenie obok lokalnych urzdnikw administracyjnych dziaali specjalni urzdnicy, przewidziani do nadzorowania prac publicznych. 1.2.3. Sdownictwo

Nomarchowie

Sdownictwo lokalne naleao do nomarchw. Sdownictwo wysze sprawowa Trybuna Szeciu Izb Sdowych, ktremu przewodniczy wezyr. Najwyszym sdzi by faraon, ktry kad spraw mg sdzi osobicie lub mg zmieni kady wyrok. Nie-

Nomarchowie Trybuna Szeciu Izb Sdowych Faraon

28

Pastwo niewolnicze

ktre sprawy podlegay wycznie sdowi faraona (sprawy szczeglnie niebezpieczne dla pastwa lub wadzy). 1.2.4.
Skarbnik Podskarbi

Administracja skarbowa

Administracja skarbowa bya bardzo rozbudowana. Na jej czele sta naczelny skarbnik, ktremu pomoc suyli dwaj podskarbi. W terenie przymusowym ciganiem danin zajmowaa si policja. rdem dochodw pastwa byy daniny i podatki w naturze. 1.2.5. Wojskowo

Gwardia przyboczna Pospolite ruszenie Staa armia

Wojsko pierwotnie ograniczone byo do gwardii przybocznej faraona. Gdy zachodzia potrzeba zwoywano pospolite ruszenie zoone z chopw. W nowym pastwie egipskim pojawia si staa armia. Dostojnicy wojskowi czsto wywierali wpyw na wane sprawy pastwowe.

2.

Mezopotamia

Mezopotamia to kraj pooony midzy Eufratem i Tygrysem, std zwany by inaczej Midzyrzeczem. Obydwie te rzeki miay takie znaczenie dla Mezopotamii, jak Nil dla Egiptu. Ok. III tysiclecia p.n.e. na terenie Mezopotamii istniao wiele drobnych pastewek, ktrymi zarzdzali miejscowi ksita patesi. W III tysicleciu p.n.e. do rodkowej Mezopotamii wtargny koczownicze ludy pochodzenia semickiego Akkadowie. W czasie rywalizacji wadcw poszczeglnych pastewek w poowie HE tysiclecia p.n.e. do duego znaczenia doszed krl Lagaszu Ennatum. Wadcy Lagaszu cigali wysokie daniny od

Monarchie despotyczne

29

ludnoci a take od kapanw, co wywoao powstanie.

W XXIV w. p.n.e. przewaajc cz Mezopotamii zjednoczy wadca Akkadu Sargon I (ok. 2500 r. p.n.e.). Wadca ten rozszerzy granice pastwa po Syri na zachodzie i po Zatok Persk na poudniu oraz po Armeni na pnocy. Stworzy tzw. pastwo sumeryjsko-akkadyjskie, ktre trwao ponad jeden wiek. Ok. 2400 r. p.n.e. wadz uzyska nie spokrewniony z panujc dynasti w Ur, Urukagina, ktry w czasie swego panowania osabi stanowisko arystokracji i poprawi pooenie uboszych grup ludnoci. W kocu III tysiclecia p.n.e. na miejscu pastwa Ur powstao wiele maych pastewek, wrd nich Babilon. Wszystkie one rywalizoway midzy sob o hegemoni. Z rywalizacji tej zwycisko wyszed wadca Babilonu Hammurabi (1792-1750 p.n.e.). Stworzy on tzw. pastwo starobabiloskie, w ktrym ulegy zatarciu dawne podziay administracyjne i dzielnicowe. Po 1 1/2 wieku istnienia pastwo to opanowane zostao przez Hetytw a nastpnie Kasytw, ktrzy panowali w Babilonii przez ponad poow tysiclecia. Nastpnie tereny pastwa babiloskiego musiay uzna zwierzchnictwo Asyrii. Pastwo asyryjskie szczyt swej potgi uzyskao ok. 630 r. p.n.e. za Assurbanipala. Na pocztku VII w. p.n.e. wadca babiloski Nabopalassar pokona Asyri. Jego nastpca Nabuchodonozor w I poowie VHw. p.n.e. ponownie stworzy silne pastwo babiloskie, tzw. nowobabiloski. Pastwo to w 583 r. p.n.e. wczone zostao do monarchii perskiej.

Pastwo sumeryjsko-akkadyjskie

Pastwo starobabiloskie

Pastwo nowobabiloskie

30

Pastwo niewolnicze

2.1.

Stosunki spoeczne

Wasno publiczna

Wasno indywidualna

Kadurru

llkum

Ludno wiecka

Ziemia, ktra pierwotnie bya wasnoci rodw, wskutek rozpadu wsplnot rodowych przeksztacia si we wasno gminn. Cz ziemi gminnej podzielona zostaa midzy rodziny. Obok wasnoci prywatnej istniaa wasno publiczna: gmin, monarchy, przy czym wasno pastwowa nie miaa takiego znaczenia jak w Egipcie. Rosa natomiast wasno indywidualna: krla, wity i prywatnych osb w zwizku z coraz czciej stosowan praktyk przenoszenia prawa wasnoci zbiorowej na rzecz okrelonych osb. Dowodem przeniesienia wasnoci byy kamienie tzw. kadurru> ktre byy dokumentami stwierdzajcymi prawo do gruntu. Cz ziemi wraz z domem i inwentarzem drobni rolnicy uzyskiwali od panujcego w dzieraw ilkum w zamian za osobist sub i opaty, llkum byo dziedziczne i niezbywalne. Obdarzeni ziemi zobowizani byli do wiadczenia czynszu w naturze, ktry wynosi nawet do 1 1/2 uzyskanych plonw. Spord wszystkich grup spoecznych szczegln pozycj w yciu politycznym i gospodarczym odgrywali kapani. Ludno wiecka dzielia si na: awilum penoprawnych obywateli, z ktrych wywodzili si dostojnicy pastwowi. Do tej grupy naleeli wielcy waciciele ziemscy oraz kupcy i rzemielnicy. muszkenum to grupa nisza od awilum, do ktrej naleeli gwnie dzierawcy ziemi. Grupa ta posiadaa prawa cywilne, pozbawiona za bya praw politycznych. Prawdopodobnie do tej grupy zakwalifikowano podbit ludno autochtoniczn

Awilum

Muszkenum

Monarchie despotyczne

31

oraz niewolnikw obdarzonych wolnoci (wyzwolecw). - wardum {amtum) to niewolnicy. rdem niewoli, prcz urodzenia i niewoli wojenne), moga by take sprzeda w niewol niewypacalnego dunika (ten rodzaj niewoli nie mg jednak trwa duej jak 3 lata). Niewolnik mg si wykupi z niewoli. 2.2. Ustrj polityczny
Niewolnicy

2.2.1. Administracja centralna Monarcha patesi panowa na terenie swego ksistwa, posiada wadz ustawodawcz, wojskow, sdow i administracyjn. Kiedy drog podboju podporzdkowa sobie inne pastewka i wadza jego obejmowaa wiksze terytorium, zwano go lugalem wielkim czowiekiem. Wadca pierwotnie przyjmowa tytu bstwa i utosamia si z bstwem. Czynnikiem jednoczcym ludno terytorium bya cze boska oddawana panujcemu. Od II tysiclecia p.n.e. wadcy nie odbierali bezporednio czci boskiej a uwaani byli jedynie za wybracw bstw na ziemi. Zarzdem dworu i sprawami oglnopastwowymi zajmowa si rzdca dworu nubanda. By on pierwotnie naczelnym dowdc wojskowym i rozporzdza dochodami pastwa. 2.2.2. Administracja lokalna W miar rozwoju terytorialnego pastwa nastpowaa rozbudowa aparatu administracyjnego zarwno na szczeblu centralnym, jak i lokalnym. Prowincj zarzdza gubernator (isaku), okrgiem naczelnik (pahatu), gmin naczelnik gminy (rabianu). Nie byo przy tym rozdziau funkcji administracyjnych od sdownictwa.

Patesi

Lugai

Nubanda

isaku

Rabanu

32

Pastwo niewolnicze

2.2.3.

Sdownictwo

Naczelnicy okrgw Naczelnicy gmin Monarcha

Sdownictwo pierwotnie naleao do kapanw, za Hammurabiego nastpia jego laicyzacja i odtd sdy sprawowali urzdnicy: naczelnicy okrgw i gmin. Take w otoczeniu panujcego znajdowali si sdziowie krlewscy. Najwyszym sdzi by monarcha, ktry mg kad spraw rozstrzygn sam lub zleci j rezydujcym u jego boku sdziom. 2.2.4. Armia

Pospolite ruszenie Staa armia

Armia skadaa si pierwotnie gwnie z pospolitego ruszenia. Od Hammurabiego podstaw armii tworzyo wojsko stae zoone z oddziaw piechoty i strzelcw. Do suby wojskowej zobowizani byli wszyscy mieszkacy kraju. Cz onierzy w zamian za suby wojskow otrzymywaa ziemi. Pomocniczo posugiwano si cudzoziemskimi oddziaami najemnymi.

3.

Cechy charakterystyczne despotycznych formacji pastwowych

Despotie staroytne charakteryzoway si nastpujcymi cechami: - Powstay z drobnych organizmw o charakterze pastwowym; - Gospodarka oparta bya na eksploatacji ludnoci, gwnie niewolnikw; - Wzgldy gospodarcze decydoway o potrzebie stworzenia fachowego aparatu pastwowego zorganizowanego na zasadzie centralizmu; - Racjonalna organizacja polityczna poczona bya z wyobraeniami magicznymi;

Monarchie despotyczne

33

- Wadza monarchy nad poddanymi bya nieograniczona, miaa charakter teokratyczny, poniewa bya cile czona z wyobraeniami religijnymi; - W gospodarce dominowao rolnictwo, charakteryzowaa j stagnacja (dziaania ograniczay si tylko do nawadniania pl) i brak postpu. - Stagnacja gospodarcza decydowaa o stagnacji ustroju politycznego.

II.

Pastwa greckie

W II tysicleciu p.n.e. nad M. rdziemnym powstaway pastwa niewolnicze cile zwizane z gospodark morsk. Ok. 2000 r. p.n.e. na terenie Pwyspu Bakaskiego osiedliy si greckie szczepy Achajw i Joczykw. Osadnictwo to nie nabrao staego charakteru. Ok. 1200-1100 r. p.n.e. Peloponez opanowa grecki szczep Dorw, ktry da pocztek cywilizacji greckiej. A do VIw. p.n.e. trwa ruch kolonizacyjny Grekw. Jego przyczynami byy: brak ziemi; z koniecznoci zajmowano si handlem, ktry suy mia utrzymaniu si ludnoci, handel z kolei skania do zakadania wielu kolonii zamorskich celem opanowania waniejszych szlakw handlowych; jedn z przyczyn byy take walki wewntrzne i kryzysy spoeczne w miastach. Kolonizacji sprzyjaa cechujca Grekw przedsibiorczo. Grecy zakadali kolonie na wschodzie, na wybrzeach Azji Mniejszej a stamtd docierali do pnocnych wybrzey M. Czarnego, na poudniu kolonizowali Afryk, na zachodzie poudniowe Wochy i poudniowe wybrzea pniejszej Francji. okresie kolonizacyjnym Grecy zorganizowani byli w plemiona (fyle), ktre czyy pewn liczb rodw (osb pochodzcych od wsplnego przodka).
W

Kolonizacja grecka

organizacja

rodowa

36

Pastwo niewolnicze

Polis grecka

Czonkw fyle czyo wsplne pochodzenie, gospodarka i wsplny kult. Czasem kilka plemion czyo si w zwizek szczepowy. Ludno grecka dzielia si w najwczeniejszym okresie na wolnych i niewolnikw. Niewolnictwo miao charakter patriarchalny, tzn. praca niewolnikw nie stanowia pierwotnie podstawy gospodarki pastw greckich. Po najedzie Dorw, w okresie X - I X w . p.n.e., w wyniku procesu politycznego wyonia si nowa forma pastwowoci polis, pastwo-miasto, obejmujca miasto i z reguy niewielki otaczajcy je okrg. Polis jako pastwo stanowia wspln wasno, nie naleao do jednostki. Kada polis zajmowaa od kilkudziesiciu do kilkuset km 2 . Liczba jej mieszkacw take bya zrnicowana, wahaa si od tysica do kilkudziesiciu tysicy (wyjtkiem byy znacznie ludniejsze Ateny).

1.
Krl

Pastwa greckie w okresie krlewskim

Rada starszych Zgromadzenie ludowe

Pierwotnie na czele pastwa sta krl (ibazileus), ktrego wadza bya ograniczona przez rad starszych, zoon z najstarszych wiekiem a nastpnie z najwybitniejszych czonkw rodw. Zakres wadzy krlewskiej ulega rozszerzeniu jedynie w czasie wojny. W warunkach pokojowych krl by tylko pierwszym wrd rwnych (primus inter pares). Godno krlewska pocztkowo elekcyjna, przeksztacia si w dziedziczn. Wszystkie waniejsze sprawy pastwowe krl rozwizywa wsplnie z rad starszych bule. W sprawach istotnych dla losw caego pastwa krl zwoywa zgromadzenie ludowe agora. Zaznaczy

Pastwa greckie

37

przy tym naley, e miejsce przeznaczone na publiczne zgromadzenia ludu stanowio centrum polis (nie bya tym centrum siedziba krla). Bogowie greccy nie byli protektorami wadcy (tak jak to byo w pastwach despotycznych), lecz opiekunami caej spoecznoci. W tej sytuacji szybkie postpy czyni proces laicyzacji wadzy, a decyzji politycznych nie wizano ju z wol bstw. Decyzje te wynikay z dyskusji toczonych podczas zgromadze. Tym samym w yciu politycznym uczestniczy szeroki krg ludnoci wolnej.

2.

Sparta polis arystokratyczna

Pastwo spartaskie ze stolic w Sparcie zaoyli Dorowie ok. XI w. p.n.e. Ustrj polityczny Sparty do koca istnienia pastwa mia charakter arystokratyczny. Wedug przekazw staroytnych pisarzy twrc ustroju Sparty by Likurg, prawdopodobnie yjcy w IX w. p.n.e., legendarny krl Sparty i wielki prawodawca. 2.1. Ustrj spoeczny

Podstaw gospodarki Sparty, w przeciwiestwie do wikszoci innych polis greckich, byo rolnictwo oparte na eksploatacji podbitej ludnoci miejscowej. Typ gospodarki znalaz odbicie w stosunkach spoecznych. Grup posiadajc pene prawa obywatelskie byli spartiaci (homoioi). Wszyscy nalecy do tej grupy byli pierwotnie rwni. Kady spartiata otrzyma dzia ziemi (kleros) razem z niewolnikami, ktrzy ziemi t uprawiali. Ziemia naleaa do pastwa, spartiata korzysta tylko z dziedzicznego prawa uytkowania z zakazem alienacji. Pierwotnie rwne pod

Spartiaci

38

Pastwo niewolnicze

Agoge

wzgldem dochodowym dziay ziemi na skutek dziedziczenia przez synw podlegay podziaom a tym samym ustawicznemu zmniejszaniu si. Z chwil gdy do dziedziczenia dopuszczono crki, drog maestw dochodzio z kolei do kumulowania majtkw ziemskich. Kolejnym rdem pogbiania si nierwnoci majtkowej midzy spartiatami bya moliwo kupowania ziemi przez periojkw, bowiem ta grupa moga ziemi dysponowa swobodnie, bez ogranicze. Wszystkie te zmiany prowadziy do zuboenia znacznej liczby spartiatw. Aby posiada prawa polityczne spartiaci mieli obowizek uiszczania skadek na wsplne uczty (fiditia, sissitia). Ci, ktrych nie byo sta na skadki spadali do grupy osb pozbawionych praw politycznych. Oprcz udziau w ucztach, warunkiem posiadania peni praw politycznych byo otrzymanie zgodnego z prawem wychowania agoge. Wychowanie dzieci, w ktrym szczeglny nacisk pooono na kultur fizyczn, odbywao si pod nadzorem pastwa. W tym celu dzieci odbierano z domw. Z chwil gdy mczyzna ukoczy 20 lat nabywa prawa obywatelskie. W wieku 31 lat spartiata mia obowizek zawarcia zwizku maeskiego. A do 60 roku ycia mia te obowizek odbywania suby wojskowej. Ze wzgldu na liczebn przewag ludnoci ujarzmionej spartaci byli w sposb cigy utrzymywani w gotowoci bojowej. Gwnym zajciem spartiaty byy wiczenia wojskowe (w oddziaach hoplitw cikozbrojnych) i ycie w oddziaach wojskowych. Przyzwyczai do takiego ycia miay spartiatw wsplne uczty. Ludno zalena periojkowie, mieszkali na obrzeach terytoriw zamieszkaych przez spartia-

Periojkowie

Pastwa greckie

39

tw. Trudnili si gwnie rzemiosem i handlem, mniej upraw ziemi. Bya to grupa ludnoci osobicie wolnej. Posiadali prawa cywilne, a wic byli wacicielami ziemi i mogli swobodnie ni dysponowa. Pozbawieni za byli praw politycznych. Na periojkach spoczywa obowizek suby wojskowej w oddziaach cikozbrojnych (podobnie jak spartiaci). W czasie najazdu wroga spartiaci czsto obawiali si przejcia periojkw na stron przeciwnika. W takiej sytuacji urzdnicy pastwowi, eferowie, mieli prawo zabi dowoln liczb periojkw. Heloci, niewolnicy, byli potomkami mieszkacw podbitych terytoriw. Ta grupa pozbawiona bya praw cywilnych i politycznych. Stanowili wasno pastwa i byli przywizani do dziaek ziemi, ktre pastwo nadawao spartiatom. Spartiata, ktry otrzyma ziemi wraz z helotami, nie mg nimi swobodnie dysponowa. Oprcz pracy na roli heloci w czasie wojny penili sub wojskow jako lekkozbrojni. Heloci przewaali liczebnie nad pozosta ludnoci Sparty. Nierzadko wzniecali bunty. Tote trosk pastwa byo utrzymanie tej grupy w posuszestwie a do tego celu najlepiej nadawa si terror. Co jaki czas urzdzano ekspedycje karne (krypteje) przeciwko helotom. Podstaw dla nich byy ogaszane przez wadze pastwowe wite wojny". Zabicie heloty w czasie takiej wojny nie byo przestpstwem. Czasem zabijano helotw po zakoczonej wojnie, aby tym sposobem pozby si najbardziej niebezpiecznych jednostek. Tylko pastwo mogo nada helotom wolno, bowiem naleeli oni do pastwa. Wolnoci obdarzano helotw za zasugi wojenne. Wyzwolecy, zwani neodamodami, tworzyli odrbn grup.

Heioci

Wyzwolecy

40

Pastwo niewolnicze

2.2. 2.2.1.

Ustrj polityczny Krlowie

Na czele wadz Sparty stali dwaj dziedziczni krlowie, ktrzy by moe byli nastpcami dwch naczelnikw plemion, ktre poczyy si by da pocztek pastwu. Wadz po zmarym krlu przejmowa najstarszy syn a w jego braku najbliszy krewny. Wadz krlowie sprawowali kolegialnie kada decyzja wymagaa zgody obu. Ten wymg prowadzi do osabienia wadzy krlewskiej. Czsto bowiem midzy krlami dochodzio do sporw, ktre rozstrzygane byy przez kolegialne organy wadzy. Od koca VI w. p.n.e., w czasie wojny, jeden krl wyrusza na wypraw. Krlowie mogli by posdzeni o zniewaenie bogw, co byo podstaw do wdroenia postpowania sdowego a nastpnie pozbawienia ich wadzy. W kocu Vw. p.n.e. planowano zastpi krlw dziedzicznych elekcyjnymi. Od tego te czasu dwch eforw towarzyszyo krlowi w wyprawie wojennej po to aby go kontrolowa. Negatywna ocena moga by podstaw do postawienia krla w stan oskarenia. Sd w skadzie drugiego krla, eforw i geruzji mg orzec kar pozbawienia tronu, wygnania a nawet kar mierci. Pierwotnie szerokie uprawnienia krla ulegy znacznemu ograniczeniu i sprowadzay si do wadzy wojskowej oraz funkcji kapaskich. Wadza krlewska wzrastaa tylko w czasie wojny przysugiwao wtedy krlowi prawo karania obywateli. Ograniczeniem kompetencji wojskowych krla bya kontrola eforw. Krlowi w adnym wypadku nie byo wolno naduywa swej wadzy. Jako najwysi kapani krlowie reprezentowali pastwo wobec bogw.

Pastwa greckie

41

N a utrzymanie krlw przeznaczane byy daniny z ich dbr rodowych, z przydzielonych im gruntw pastwowych, cz ofiar skadanych bogom oraz cz upw wojennych. 2.2.2. Organy centralne
Geruzja

Najwyszym organem pastwa obok krlw bya Rada starszych {geruzja). Jej skad tworzyo 28 czonkw (gerontw) i dwaj krlowie. Czonkw geruzji wybierano doywotnio. Byli oni nieodpowiedzialni. Gerontem mg zosta wybrany penoprawny obywatel, ktry osign wiek 60 lat. Gerontw wybierao zgromadzenie ludowe. Geruzj, ktra stanowi miaa rad krlewsk, pierwotnie zwoywali krlowie. Oni take przewodniczyli jej obradom. Geruzja bya w gruncie rzeczy rad pastwa rozpatrywaa waniejsze sprawy pastwowe, przygotowywaa wnioski, ktre miay by przedstawione zgromadzeniu ludowemu. Takie uchway, ktre geruzja przyja jednomylnie, od razu staway si obowizujcym prawem. Przyjte przez geruzj tylko wikszoci gosw, traktowane byy jako projekty, ktre nastpnie przedstawiano zgromadzeniu ludowemu. Geruzja bya take wadna uchyli uchway zgromadzenia ludowego o ile uznaa je za szkodliwe dla pastwa. Zgromadzenie ludowe (apella) byo organem ustawodawczym, ktry rozstrzyga o najwaniejszych sprawach pastwowych, w tym o wojnie i pokoju. W obradach zgromadzenia, ktre odbyway si w ustalonych terminach, z reguy co miesic, mogli bra udzia wszyscy penoprawni obywatele, ktrzy ukoczyli 20 lat. Zgromadzenie zwoywali krlowie a od Vw. p.n.e. eforowie. Prawo przemawiania

Apeiia

42

Pastwo niewolnicze

w zgromadzeniu posiadali czonkowie rady starszych i eforowie. Do kompetencji zgromadzenia ludowego naleao: - przyjmowanie albo odrzucanie wnioskw geruzji lub eforw bez prawa dyskusji nad nimi; - wybr gerontw, eforw, nauczycieli zajmujcych si wychowaniem modziey spartaskiej (paidonomw), dowdcw wojskowych; - decydowanie, ktry z krlw ma obj naczelne dowdztwo na czas wojny; - sdownictwo nad urzdnikami, ktrzy dopucili si przestpstwa.
Eforowie

Najwaniejszymi przedstawicielami ludu byli eforowie. Pierwotnie eforowie byli wyznaczani przez krlw dla sprawowania nadzoru nad wychowaniem modziey i nad trybem ycia spartiatw oraz pozostaych grup ludnoci Sparty. W zastpstwie krlw sprawowali te sdownictwo. Z czasem eforowie wystpowali jako urzdnicy rwnorzdni krlom a wybierao ich zgromadzenie ludowe w liczbie piciu na 1 rok. Odtd eforowie tworzyli kolegialny organ rzdzcy pod przewodnictwem pierwszego efora. Zwano go efor eponymos, a od jego imienia od 755/4 r. p.n.e. nazywano rok. Uchway eforowie podejmowali wikszoci gosw. Eforowie zajmowali si w szczeglnoci: - kontrol krlw w tym celu od V w. p.n.e. krIowie skadali wobec eforw przysig, e bd przestrzegali prawa. Co 9 lat eforowie badali konstelacje gwiazd i gdy wynik by niepomylny, mogli zawiesi krlw w urzdowaniu;

Kompetencje

eforw

Pastwa greckie

43

- kontrol decyzji krla w czasie wyprawy wojennej; - nadzorowaniem i karaniem wszystkich dowdcw oddziaw wojskowych; - nadzorem nad ludnoci zalen; - indywidualnie rozstrzygali sprawy cywilne i drobne karne, w ktrych zaangaowani byli obywatele spartascy oraz wszystkie sprawy karne periojkw; - z upywem czasu zwoywali zgromadzenie ludowe i rad starszych (te funkcje pierwotnie penili krlowie), przewodniczyli obradom i wprowadzali w ycie uchway tych organw; - kierowali polityk zagraniczn. Po upywie kadencji ustpujcy na rce nowych eforw skadali sprawozdanie ze swej dziaalnoci i z tego tytuu mogli by pocignici do odpowiedzialnoci. 2.3. Losy Sparty od V w . p.n.e. do 146r. p.n.e.

W VIIw. p.n.e. Sparta uzyskaa hegemoni na Peloponezie. Ale ju w poowie Vw. p.n.e. pozycja Sparty ulega pomniejszeniu w zwizku z rosnc potg Aten. Obydwa te pastwa realizoway polityk zaborcz. Do sojuszu ze Spart skaniay si te mniejsze pastewka greckie, w ktrych istnia ustrj arystokratyczny, w kierunku za Aten ciyy z kolei pastwa greckie o ustroju demokratycznym. Rywalizacj ustrojw pogbiaa ponadto rywalizacja handlowa. Do starcia obydwu pastw doszo w 431 r. p.n.e., kiedy to wybucha tzw. wojna peloponeska, zakoczona w 404 r. p.n.e. zwycistwem Sparty. Zwyci-

44

Pastwo niewolnicze

Prawo Epitadeusa

stwo to nie zostao jednak przez Spart wykorzystane. Sparcie brakowao rozbudowanego aparatu administracyjnego, ktry pozwoliby na utrwalenie jej panowania nad innymi pastwami greckimi. Wojna ta miaa jednak doniose znaczenie dla przyszych losw Sparty, przede wszystkim osabieniu ulega jej sia militarna. W czasie dziaa wojennych zgino wielu spartiatw, zuboay grupy ludnoci zalenej, pogbiy si rnice majtkowe w grupie penoprawnych obywateli. Upad dawny wojskowy styl ycia spartiatw. Na podstawie prawa efora Epitadeusa, ktre weszo w ycie ok. 400 r. p.n.e., zezwolono na darowizn i zapisywanie w testamencie nieruchomoci. Skutek by taki, e z dotychczasowej grupy spartiatw wyonia si.wska grupa oligarchii, ktra w swoim rku koncentrowaa wasno ziemi i faktycznie rzdzia pastwem. Jednoczenie hegemonii Sparty przeciwstawiy si Teby. W 371 r. p.n.e. w bitwie pod Leuktrami Sparta poniosa klsk i tym samym zakoczy si okres spartaskiej dominacji w wiecie greckim. Upadek Sparty prbowa powstrzyma krl Agis IV (245-241 p.n.e.), ktry zamierza przywrci dawny ustrj oraz zwikszy liczb penoprawnych obywateli do 4,5 tys. przez nadanie praw obywatelskich zasuonym periojkom i cudzoziemcom. Chcia te przeprowadzi nowy podzia ziemi tak, by dziaki ponownie byy rwne. Zamierza take uniewani dugi. Prby reform Agisa IV spotkay si ze sprzeciwem. Agis zosta skazany na mier. Prby reform ponowi krl Kleomenes III (235 222 r. p.n.e.). Po klsce Sparty w wojnie z Macedoni (221 r. p.n.e.) Kleomenes uciek ze Sparty a czciowo ju wprowadzone w ycie reformy zostay zniesione. Ostatni prb reform w kocu III w. p.n.e. podj tyran Nabis. Prba ta take nie powioda si.

Reformy Agisa

Reformy Kleomenesa III

Reformy Nabisa

Pastwa greckie

45

W 146 r. p.n.e. Sparta wraz z ca Grecj znalaza si pod panowaniem Rzymu. Do koca istnienia pastwa spartaskiego panowa w nim ustrj arystokratyczno-oligarchiczny w takiej postaci, jak uzyska w II poowie VII w. p.n.e. Od V w p.n.e. zdecydowany wpyw na rzdy uzyskali bogaci spartiaci. Ustrj panujcy w Sparcie czyni z tego pastwa zmilitaryzowany obz, zamknity dla wpyww zewntrznych, oparty na bezwzgldnym posuszestwie ludnoci wobec wadz.

3.
3.1.

Ateny
Ateska polis arystokratyczna (do VI w. p.n.e.)

Attyka, ktrej orodkiem byy Ateny, pooona bya we wschodniej czci Grecji. Pastwo to rozrastao si kosztem innych drog pokojow (tzw. synojkizm) w ten sposb, e mniejsze pastewka zrastay si z wikszymi. Zgodnie z legend poczenia Attyki dokona krl Tezeusz, od ktrego wywodzia si panujca dynastia Tezeidw. 3.1.1. Ustrj spoeczny

Synojkizm

Pierwotny ustrj Aten oparty by o struktur rodow, tak jak we wszystkich pastwach greckich. Rd by podstawow jednostk podziau spoeczestwa. Kilkadziesit rodw (zazwyczaj 30) tworzyo fratri (byo ich w Atenach 12), ktre z kolei wchodziy w skad 4 plemion (fyle). Okoo VII w. p.n.e. obok istniejcego podziau rodowego wprowadzono podzia terytorialny na naukrarie (na kad fyle przypadao 12 naukrarii). Podstaw dla jego wprowadzenia byy obowizki podatkowo-wojskowe ludnoci.

struktura rodowa

Fratrie Fyie

Naukrarie

46

Pastwo niewolnicze

Ludno wolna

Niewolnicy

Kada naukraria musiaa dostarczy 1 okrt wojenny wraz z zaog a take dwch jedcw. Na ludno naukrarii naoony zosta podatek odpowiednio do posiadanego majtku lub uzyskiwanego dochodu. Podzia na naukrarie w przyszoci mia doprowadzi do wyparcia struktury rodowej. Wolna ludno ateska dzielia si na klasy: szlacht (eupatridai) jedyn grup uprawnion do sprawowania urzdw, drobnych wacicieli ziemskich {geomoroi) i rzemielnikw (demiurgoi). Podzia ten z czasem nabra wikszego znaczenia ni struktura rodowa. Wystpowaa nadto w Atenach coraz liczniejsza grupa niewolnikw. 3.1.2. Ustrj polityczny

Krl

Archonci

Ustrj polityczny Aten mia charakter monarchiczny, z tym e wadza krlewska, podobnie jak w Sparcie, ulega duemu ograniczeniu. Godno krlewska staa si obieralna i doywotnia. Odebrane krlowi kompetencje wojskowe przej obierany doywotnio archont polemarchos, nastpnie kierownictwo wszystkich spraw pastwowych przej archont eponymos. W rezultacie krlowi pozostaa wycznie funkcja kapaska. Nastpnie ograniczono sprawowanie funkcji krla i archontw w czasie do 10 lat, w kocu, ok. 683 r. p.n.e. do jednego roku. W ten sposb monarcha sta si urzdnikiem a dostp do tego urzdu mia kady, kto wchodzi w skad szlachty. W VII w. p.n.e. ustanowiono kolegium szeciu prawodawcw (thesmothetw). Razem z wymienionymi wyej archontami tworzyli oni kolegium dziewiciu archontw, na ktrego czele sta archont eponymos (od jego imienia nazywano rok), ktry kierowa sprawami wewntrznymi pastwa. Drugi archont bazileus zatrzymywa dawny tytu krla i pe-

Kolegium prawodawcw Kolegium dziewiciu archontw

Pastwa greckie

47

ni funkcje kapaskie; archont polemarchos zajmowa si sprawami wojskowymi. Pozostaych szeciu archontw zajmowao si sdownictwem i ustawodawstwem. Rada starszych (areopag nazwa pochodzi od wzgrza Aresa, gdzie rada zbieraa si), zoona bya z byych archontw, ktrzy zakoczyli po roku swoje urzdowanie. Zastpia dawn rad krlewsk. Radzie przewodniczy archont bazileus. Rada zajmowaa si sdzeniem najpowaniejszych przestpstw przeciwko yciu i zdrowiu, sprawami administracyjnymi, nadzorem nad wykonywaniem ustaw oraz powoywaa archontw i kontrolowaa ich dziaalno, podobnie jak i innych urzdnikw. Ze wzgldu na swj skad rada miaa charakter wybitnie arystokratyczny. W poowie Vw. p.n.e. areopag utraci wikszo kompetencji na rzecz innych organw. Spoeczestwo ateskie coraz bardziej rnicowao si pod wzgldem majtkowym, co wywoywao niezadowolenie niszych grup spoecznych. Dziki postpom kolonizacji rozszerzyy si moliwoci greckiego handlu zamorskiego. Rozkwit gospodarki towarowo-pieninej wyoni nowe grupy w spoeczestwie: armatorw, przedsibiorcw, bankierw. Pojawiy si pierwsze oznaki denia do zastpienia rzdw sprawowanych do tej pory przez ludzi dobrze urodzonych ludmi bogatymi (oligarchia). Niezadowolenie spoeczne prbowa wykorzysta Kylon, ktry w 30-tych latach VII w. p.n.e. chcia przej wadz w Atenach. Prba przewrotu zakoczya si niepowodzeniem. Szlachta ateska, aby zagodzi nastroje spoeczne, postanowia pj na ustp-

Areopag

Kryzys polis

ar

ystokratyc

48

Pastwo niewolnicze

Prawo Drakona

stwa znie dotychczasow dowolno w stosowaniu prawa w 621 r. p.n.e. spisano prawo karne (tzw. prawodawstwo Drakona). Prcz tego nie dokonano adnych reform w dotychczasowym ustroju. 3.2. Reformy Solona (594/3 r. p.n.e.) polis oligarchiczna

Sejsachteja

Rozwj rzemiosa i handlu doprowadzi do wzbogacenia si nowych grup ludnoci, ktre w starej strukturze rodowej nie posiaday adnych praw. Aby unikn kolejnych rozruchw zdecydowano si na wiksze zmiany. Dziea reform podj si Solon, ktry obrany archontem w 594 r. p.n.e., otrzyma w tym celu szerokie penomocnictwa. Reformy Solona stworzyy podstaw dla pniejszego rozwoju ustroju demokratycznego. Objy one wiele dziedzin ycia. Reforma ekonomiczna (sejsachteja, strznicie ciarw) miaa na celu anulowanie wszystkich dugw, jakie zacignito pod zastaw gruntw. Zniesione zostay wszystkie dugi obywateli wobec pastwa. Ci, ktrzy popadli w niewol za dugi, odzyskali wolno. Ziemi oddan w zastaw zwrcono dawnym wacicielom, sprzedani w niewol za dugi poza granice zostali wykupieni na koszt pastwa. Niewola za dugi zostaa zniesiona. W rezultacie strznicia ciarw zwikszya si liczba drobnych wacicieli ziemskich. W stosunkach gospodarczych w miejsce eginackiego systemu miar i wag wprowadzono system eubejski, dziki czemu nastpi rozwj stosunkw handlowych; zakaza Solon wywozu produktw rolnych z wyjtkiem oliwy, co byo korzystne dla ludno-

Reforma gospodarcza

Pastwa greckie

49

ci miejskiej; rzemielnicy obcego pochodzenia, o ile osiedliliby si w Attyce, mogli uzyska obywatelstwo. Jako podstaw posiadania praw politycznych wprowadzi Solon cenzus majtkowy (do tej pory 0 prawach politycznych decydowao pochodzenie). W tym celu podzieli obywateli na 4 klasy stosownie do wielkoci majtku i uzyskiwanego dochodu. Tylko nalecy do trzech pierwszych klas mogli piastowa urzdy. Archontem mg by tylko obywatel nalecy do pierwszej klasy. Nalecym do czwartej klasy przyznano tylko prawo uczestnictwa w organach, ktre wymagay udziau wszystkich wolnych (w zgromadzeniu ludowym i sdzie heliai) 1 zajmoway si wyborem urzdnikw i pociganiem ich do odpowiedzialnoci. Przynaleno do okrelonej klasy decydowaa take o obowizkach wojskowych. Obywatele czwartej klasy byli zwolnieni od suby wojskowej, suyli tylko w sytuacji szczeglnego zagroenia. Na nalecych do dwu pierwszych klas nakadano take obowizki wobec pastwa (liturgie). Solon wprowadzi nowe organy wadzy, istniejce za zreformowa. Na miejsce dawnej rady starszych o charakterze arystokratycznym (areopagu) powstaa Wielka Rada (bule), liczca 400 czonkw, do ktrej wchodzio z kadej fyli po 100 osb wybranych spord obywateli, ktrzy ukoczyli 30 lat i naleeli do trzech pierwszych klas. Zadaniem Wielkiej Rady byo wstpne rozpatrywanie spraw, ktre miay by przedoone zgromadzeniu ludowemu. Wskutek utworzenia Wielkiej Rady ograniczone zostay dotychczasowe uprawnienia areopagu. Najwaniejszym jego uprawnieniem bya od tej pory mono unieReforma spoeczna

Reforma ustroju politycznego

Bule

50

Pastwo niewolnicze

Ekkiezja

Heliaia

wanienia uchway zgromadzenia ludowego, jeli byaby ona sprzeczna z obowizujcym prawem. Zgromadzenie ludowe (ekklezja), skadao si z wszystkich obywateli, ktrzy ukoczyli 20 lat. Zgromadzenie nie posiadao inicjatywy ustawodawczej. Rozpatrywao tak jak dawniej wszystkie waniejsze sprawy pastwowe i dokonywao wyboru urzdnikw. Wadz wykonawcz sprawowali nadal archonci w liczbie dziewiciu. Z racji swej dziaalnoci podlegali kontroli zgromadzenia ludowego. Sd przysigych (heliaia) by nowoutworzonym organem. Na czonka sdu mg by powoany kady obywatel, ktry ukoczy 30 lat. Sd przysigych sprawowa najwaniejsze sdownictwo, w tym take nad urzdnikami. Reformy Salomona okazay si niezadowalajce dla wszystkich grup spoecznych, przede wszystkim dla szlachty ze wzgldu na strznicie dugw. Zadowoliy tylko kupcw i rzemielnikw. Tote system polityczny stworzony przez Solona nie by stabilny. Ju wkrtce rozgorzaa walka w zwizku z obsadzeniem urzdu archontw. Polis, jaka wyonia si po reformach, miaa charakter polis oligarchicznej rzdy byy zdominowane przez najbogatszych. W tej sytuacji wadz udao si uchwyci przedstawicielowi jednego z rodw szlacheckich Pizystratowi, ktry sprawowa w Atenach wadz w latach 560 - 527 p.n.e. Aby usatysfakcjonowa najbiedniejsz ludno rozda Pizystrat ziemi maorolnym i bez-

Tyrania

rolnym. Okres rzdw Pizystratydw okres tyranii (w tym i syna Hippiasza) trwa 35 lat (do 514r. p.n.e.). Pojecie tyran byo rwnoznaczne z krlem, poniewa jednak krl peni funkcj najwy-

Pastwa greckie

51

szego kapana, wobec tego nowi wadcy nazywali si tyranami. Tyran wystpowa jako przywdca ludu w walce z oligarchi. Tyrania jako forma rzdw nie utrwalia si w Atenach, poniewa chwilowo zaspokojony lud nadal domaga si rozszerzenia praw, gwnie wprowadzenia rwnoci prawa. 3.3. Reformy Kleistenesa (507/6 r. p.n.e.) polis demokratyczna

Specjalne penomocnictwa dla zreformowania pastwa uzyska w 507 r. p.n.e. przedstawiciel obozu demokratycznego, Kleistenes. Istot przeprowadzonej przez niego reformy byo obalenie resztek dotychczasowego znaczenia struktur rodowych. Zniesienie przywilejw rodowych zamao przewag szlachty przeciwnej demokratycznym reformom. Kleistenes zostawi dotychczasowym fylom wycznie funkcje sakralne. W miejsce dawnych 4 fyl wprowadzi fyle terytorialne, ktre obejmoway obywateli ateskich. Liczb penoprawnych obywateli Kleistenes powikszy, wczajc do tej grupy ludzi z innych grup, w tym wyzwolecw. Kada z fyl obejmowaa 3 dzielnice powiaty (tritie), pooone w rnych czciach terytorium pastwa: do kadej fyle wchodzia cz miasta Aten, cz obszaru rodkowego Attyki i cz obszaru nadbrzenego. W ten sposb w kadej fyle znajdowaa si ludno zrnicowana gospodarczo. W gruncie rzeczy podziaowi podlegao nie spoeczestwo a terytorium. Pod wzgldem politycznym mieszkacy stali si przynaleni do terytorium. Kada fyle miaa wasnego opiekuna i samorzd z obieralnymi trzema naczelnikami. Organem najwyszej wadzy byo zgromadzenie ludowe fyli (agora).

Fyle terytorialne

Tritie

Agora

52

Pastwo niewolnicze

Demy wadze lokalne Demarchos Zgromadzenie demu

Dzielnica (tritia) dzielia si na demy. Ogem demw byo 100. Na czele demu sta corocznie wybierany starosta (demarchos). Wadz najwysz byo zgromadzenie demu, nadto urzdnicy, skarbnicy, kapani. Wadze demu wykonyway swoje wasne funkcje, korzystay bowiem z autonomii oraz funkcje powierzone przez pastwo (np. pobr podatkw). Demy jako jednostki administracji lokalnej zastpiy naukrarie (funkcje tych ostatnich sprowadzay si teraz ju tylko do dostarczania okrtw). Penoprawny obywatel musia by wpisany na list demu. Przynaleno do demu bya dziedziczna (mg kto mieszka w innym demie a wpisany by w innym). Przynaleno obywatela do demu wskazywa tzw. demotikon dodatek do imienia. Ten kto nalea do demu, posiada pene prawa obywatelskie. Reformy przeprowadzone przez Kleistenesa wymusiy pewne zmiany ustrojowe. Zwikszya si do dziesiciu liczba fyl, zatem naleao zwikszy liczb czonkw Rady Starszych do 500 (z kadej fyle po 50). Dla zabezpieczenia demokracji Kleistenes wprowadzi ostracyzm. 3.3.1. Ustrj spoeczny Aten po reformach Kleistenesa

Ludno wolna Obywatele

Ludno Aten dzielia si na wolnych i niewolnych. Obywatele to osoby pochodzce z legalnego maestwa (w ktrym matka i ojciec byli penoprawnymi obywatelami). T zasad wprowadzono w 450 r. p.n.e. Ateczyka, ktry ukoczy 18 lat, wpisywano na list demu, do czego potrzebna bya uchwaa zgromadzenia demu. Z praw obywatelskich osoba taka faktycznie korzystaa dopiero po odbyciu szkolenia

Pastwa greckie

53

wojskowego, ktre trwao dwa lata (do 20 roku ycia). Wszystkie prawa obywatelskie Ateczyk zdobywa dopiero wtedy, gdy ukoczy 30 lat. Og praw przysugujcych obywatelowi stanowi jego cze obywatelsk. Czci tej mona byo obywatela pozbawi na zawsze lub czasowo (atimia) w nastpstwie popenienia przestpstwa. Z kolei za zasugi dla pastwa Ateczyk mg uzyska szczeglne przywileje (np. zwolnienie od podatkw). N a obywatelach ciy przede wszystkim obowizek suby wojskowej, ktry trwa do ukoczenia 60 roku ycia (wyczeni byli tylko wysi urzdnicy), przy czym rodzaj suby uzaleniony by od przynalenoci do okrelonej klasy majtkowej, zgodnie z podziaem Solona. W kocu IV w. p.n.e., celem zakwalifikowania obywatela do okrelonej klasy w miejsce uzyskiwanych z ziemi dochodw w naturze, obliczano dochd w pienidzach. Do ludnoci zalenej zaliczano: Metojkw cudzoziemcw mieszkajcych w Attyce. Zajmowali si oni handlem i rzemiosem. Grupa ta nie posiadaa praw politycznych. Metojkowie nie mogli nabywa nieruchomoci ani zawiera zwizkw maeskich z obywatelami ateskimi. Nakadano na nich specjalny podatek ( metojkion ). Spoczywa na nich obowizek suby wojskowej. Porednikiem midzy metojkami a wadzami by opiekun, ktrego kady z metojkw winien sobie dobra. Wszyscy metojkowie musieli by wpisani na list metojkw. Stanowisko zblione do metojkw posiadali wyzwolecy. Czonek tej grupy take mia swego opiekuna, paci metojkion a dodatkowo jeszcze specjaln opat (triobolon). Niewolnicy w niektrych okresach historii Aten

Cze obywatelska

Metojkowie

Wyzwolecy

Niewolnicy

54

Pastwo niewolnicze

Niewolnicy

prywatni

Niewolnicy pastwowi

byli tak liczni, e znacznie przewyszali liczb obywateli i nieobywateli. W poowie V w. p.n.e. w Attyce yo ok. 67 tys. obywateli, 40 tys. metojkw i 200 tys. niewolnikw. Niewolnikami stawali si wskutek urodzenia z matki niewolnicy. rdem niewoli bya take niewola wojenna. Liczb niewolnikw przysparza handel nimi. Niewolnicy dzielili si na prywatnych i pastwowych. Prywatni uywani byli najczciej do posug domowych w gospodarstwach rolnych i przemyle (w ergasteriach). Wykorzystywani byli do wszystkich cikich prac. Pogardzano wolnym, ktry np. zajmowa si rzemiosem. Wedug Arystotelesa cnota obywatelska znamionuje... tych, ktrzy s wolni od pracy dla koniecznego utrzymania", co oznaczao, e jako niewolnik traktowany by przede wszystkim ten kto pracowa. Niewolnik by wasnoci pana, traktowany by jak rzecz, by pozbawiony praw cywilnych. Waciciel dysponowa nim jak rzecz i ponosi odpowiedzialno za szkody spowodowane przez niewolnika. Wacicielowi przysugiwao nieograniczone prawo karania niewolnika z wyjtkiem kary mierci, ktr mg orzec wycznie sd. Waciciel mg take karci swoich niewolnikw. W lepszym pooeniu znajdowali si niewolnicy pastwowi, ktrzy mogli posiada wasne gospodarstwa. Nimi obsadzano wiele podrzdnych stanowisk w subie publicznej (w urzdach, wizieniach, oddziaach policji). Niewolnicy mogli uzyska wolno: prywatni aktem waciciela, najczciej w drodze testamentu; pastwowi za zasugi wojenne.

Pastwa greckie

55

3.3.2.

Ustrj polityczny Aten po reformach Kleistenesa

Wraz z rozwojem znaczenia militarnego i politycznego Aten w Grecji, od poowy Vw. p.n.e. ustrj pastwowy ulega dalszej demokratyzacji. Na czele obozu demokratycznego stan Efialtes i Perykles, ktrzy postanowili wystpi przeciwko wpywom arystokracji. W latach 462/1 p.n.e. przeprowadzone zostay kolejne reformy. Wieloosobowo organw ateskich powodowaa ich niesprawno w zakresie funkcji kierowniczych i koordynujcych. Pojawia si zatem funkcja przywdcy ludu, tzw. demagoga, osoby odpowiedzialnej za polityk wewntrzn i zagraniczn. Przywdc tym zosta Perykles, mimo i oficjalnie peni urzd stratega. Od 444/3 r. p.n.e. Perykles przez 15 lat nieprzerwanie by strategiem. Nisze klasy spoeczne uczestniczyy w wojnach i w konsekwencji uzyskay wpyw na bieg spraw pastwowych (rozszerzono zasig biernego prawa wyborczego w zakresie wyboru na pewne urzdy nawet do trzeciej klasy wcznie). Ograniczono znacznie uprawnienia areopagu (kontrolne, wykonawcze i sdownicze), przelewajc je po czci na Rad Starszych, czciowo na zgromadzenie ludowe. By to przejaw demokratyzacji, poniewa do tych dwch organw dostp mieli obywatele atescy stojcy do tej pory najwyej w strukturze klasowej. Pojawio si niebezpieczestwo przejcia wadzy przez grup najbogatszych, ktrzy mogli sobie pozwoli na to, by cay swj czas powici subie publicznej. Aby wyeliminowa to niebezpieczestwo groce demokracji wprowadzono wynagrodzenie za udzia w pracach publicznych: za udzia w zgroma-

Demagog

56

Pastwo niewolnicze

dzeniu ludowym ekklezjastikon, w sdach przysigych heliastikon. Wydatki te pokrywano z dochodw uzyskiwanych z podatkw oraz z sum paconych na rzecz Aten przez sprzymierzone miasta. Z czasem rozwizanie to przynioso ujemne nastpstwa pastwo ateskie z funduszw publicznych musiao utrzymywa ok. 20 tys. osb, bowiem do takich rozmiarw rozrs si aparat polityczno-administracyjny. 3.3.2.1.
Ekklezja

Organy kolegialne

Zgromadzenia zwyczajne

Zgromadzenia nadzwyczajne

Organem najwyszej wadzy byo w Atenach zgromadzenie ludowe. Uczestniczy w zgromadzeniu mg kady penoprawny obywatel posiadajcy cze obywatelsk, ktry ukoczy 18 lat (faktycznie 20 lat). Dla wanoci uchwa na tzw. zgromadzeniach gwnych byo konieczne quorum wynoszce co najmniej 6 tys. obywateli. Zgromadzenia odbyway si na wzgrzu Pnyks. Pocztkowo zgromadzenie ludowe obradowao raz w miesicu. O d reform Kleistenesa rok podzielono na 10 czci (prytanie) i w kadej prytanii odbyway si cztery zwyczajne zgromadzenia, co oznacza, e w roku cznie odbywao si 40 zgromadze. Prcz tego w miar potrzeby mona byo zwoa zgromadzenie nadzwyczajne. N a jednym ze zgromadze zwyczajnych kadej prytanii, ktre zwane byo gwnym, przeprowadzano kontrol urzdnikw i zajmowano si sprawami obronnoci. Zgromadzenia zwoywaa Rada poprzez urzdujcych jej czonkw, zwanych prytanami. Kada sprawa wcignita do programu obrad zgromadzenia ludowego (program musia by ogoszony na 4 dni wczeniej) musiaa by uprzednio przygotowana i om-

Pastwa greckie

57

wion przez Rad. Przybywajcy na obrady byli kontrolowani czy s uprawnieni do udziau w zgromadzeniu. Dokadn kontrol realizowano zwaszcza po wprowadzeniu diet. Przewodniczy zgromadzeniu jeden z prytanw wyoniony na jedn dob drog losowania. Od poowy IV w. p.n.e. przewodniczyo zgromadzeniu kolegium dziewiciu, zoone z przedstawicieli nie urzdujcych wydziaw Rady (tzw. proedrw). Obradowano siedzc. W kadej sprawie w pierwszej kolejnoci przedstawiany by wniosek albo opinia Rady. Decydowano o ich przyjciu lub o rozpoczciu dyskusji. Udzia w dyskusji mg bra kady czonek zgromadzenia. Nastpnie gosowano przez podniesienie rk, tylko wyjtkowo, gdy sprawa dotyczya pojedynczej osoby tajnie. Specjalnie wybierani corocznie urzdnicy czuwali nad tym, by uchway zgromadzenia nie byy sprzeczne z prawem. Kademu czonkowi zgromadzenia przysugiwao prawo skargi przeciwko temu, kto wystpi z wnioskiem sprzecznym z prawem. Do kompetencji zgromadzenia naleao: - w dziedzinie ustawodawstwa: uchwalanie ustaw, czyli aktw oglnie obowizujcych oraz uchwa, ktre dotyczyy szczeglnych spraw. Z wnioskiem o zmian obowizujcego prawa wystpi mg kady. Projekt wstpnie rozpatrywaa Rada. Dyskusja nad przyjciem projektu sprowadzaa si do przewodu sdowego prowadzonego midzy dwiema wyznaczonymi przez zgromadzenie komisjami: obrocw dawnego prawa i zwolennikw nowego projektu. Po zakoczeniu tej procedury gosowano nad przyjciem projektu. Wobec przyjtej ustawy kady obywatel mg wysun
Kompetencje zgromadzenia

58

Pastwo niewolnicze

zarzut, e jest sprzeczna z obowizujcym prawem lub szkodliwa dla pastwa. Tak publiczn skarg rozpatrywaa heliaia. Gdyby zarzut uznaa za suszny, ten kto wystpi z projektem ustawy podlega karze; - podejmowanie decyzji w wanych sprawach pastwowych: polityki zagranicznej, decydowanie 0 sprawach wojny i pokoju, w sprawach gospodarczych i religijnych; - wybr urzdnikw i dowdcw wojskowych oraz kontrola urzdnikw; - ochrona pastwa przed osobami, ktre zagraay ustrojowi demokratycznemu. W tym celu na zgromadzeniu odbywa si tzw. sd skorupkowy. N a gwnym zgromadzeniu szstej prytanii gosowano w kwestii czy jest w kraju osoba, ktra zagraa ustrojowi. Jeli wynik gosowania wypad pozytywnie, to na wyznaczonym zgromadzeniu odbywa si ostracyzm. W tajnym gosowaniu wpisywano nazwisko obywatela na glinianej skorupce (ostrakon). Uchwaa zapadaa wikszoci gosw. Dla wanoci uchway wymagano quorum w liczbie 6 tys. obywateli. Wyrokiem skazywano na wygnanie z kraju, pierwotnie na 10 lat, nastpnie na 5 lat. Tym sposobem pozbywano si szczeglnie niebezpiecznych 1 niewygodnych pod wzgldem politycznym obywateli. Gwnym organem zarzdzajcym w pastwie bya Rada Piciuset (bule), zwana Wielk Rad. Pierwotnie skad jej liczy 400 czonkw, od reform Kleistenesa 500 (buleutw), wybieranych, a od V w. p.n.e. losowanych po 50 z kadej fyle spord penopraw-

Sd skorupkowy

Bule

Pastwa greckie

59

nych obywateli, ktrzy ukoczyli 30 rok ycia. Obywatel musia zgodzi si na piastowanie godnoci buleuty. Mimo wprowadzenia diet o t godno ubiegali si najczciej bogaci obywatele. Kadencja Rady trwaa 1 rok. Buleut ta sama osoba moga by tylko dwa razy. Prcz wyboru dokonywano tzw. dokimazji, czyli badano kwalifikacje kandydata czy spenia wymagane kryteria formalnoprawne. Po upywie kadencji Rada skadaa sprawozdanie ze swojej dziaalnoci. Ewentualn odpowiedzialno czonkowie Rady ponosili zbiorowo. Take w czasie trwania kadencji poszczeglni czonkowie mogli by wykluczeni z Rady gdy dopucili si przestpstwa. O wykluczeniu decydowaa sama Rada. Ze wzgldw technicznych Rada podzielona zostaa na 10 wydziaw prytanii, z ktrych kady urzdowa codziennie, z wyjtkiem wit, przez 1/10 cz roku. Wydzia liczy 50 czonkw prytanw. Spord prytanw kadego dnia wylosowywano innego przewodniczcego, ktry urzdowa bez przerwy. Do niego naleaa piecza nad pieczci pastwow i kluczami do skarbca i archiwum. Zwoywa take Rad oraz zgromadzenie ludowe i wraz z prytanami przewodniczy obradom tych cia. Od IV w. p.n.e. przewodnictwo naleao do proedrw czonkw dziewiciu nie urzdujcych prytanii, ktrych losowano kadorazowo przed zebraniem si Rady lub zgromadzenia ludowego. W Radzie pracowali take sekretarze (pierwotnie 1, od IV w. p.n.e. 3) wybieralni, a nastpnie wyaniani drog losowania. Do ich kompetencji naleay sprawy kancelaryjne i finansowe w zakresie sprawozdawczoci z dochodw pastwowych. Kad spraw, ktr zajmowaa si Rada, podda-

Prytanie

Proed rowie

Sekretarze

60

Pastwo niewolnicze

Kompetencje Wielkiej Rady

wano gosowaniu pierwotnie jawnemu, a nastpnie tajnemu. Uprawnienia Rady obejmoway: - ustawodawstwo: przygotowywanie projektw ustaw, ktre miay by przedstawione zgromadzeniu oraz wprowadzanie w ycie aktw uchwalonych przez zgromadzenie; - administracj, w szczeglnoci nadzr nad urzdnikami i poszczeglnymi dziaami administracji pastwa, w tym administrowanie finansami pastwowymi i kontrola wydatkw; - polityk zagraniczn, w tym utrzymywanie stosunkw dyplomatycznych z innymi pastwami; - wojskowo: nadzr nad wojskiem ldowym i marynark; - sdownictwo ten zakres uprawnie Rady w IV w. p.n.e. uleg powanemu ograniczeniu na rzecz zgromadzenia ludowego. Rada moga odtd wymierzy tylko kar pienin. 3.3.2.2. Urzdnicy

Dokimazja

Urzdy obsadzano drog wyboru (urzdy wysze) lub losowania (urzdy nisze). Losowanie byo form bardziej demokratyczn, poniewa kademu dawao jednakowe szanse. Losowano urzdnikw spord tych, ktrzy zgosili swoje kandydatury. Nie mona byo zrzec si urzdu, chyba, e decydowa o tym bardzo wany powd. Przed objciem urzdu kadego kandydata poddawano tzw. dokimazji: badano wiek, obywatelstwo itp. Nie zwracano przy tym uwagi na czynnik fachowoci (tej wymagano tylko od strategw). O d kandydatw na niektre urzdy wymagano specjalnych kwalifikacji, np. posiadania ziemi w Attyce.

Pastwa greckie

61

Urzdnicy wybierani byli na 1-roczn kadencj i nikt nie mg piastowa urzdu dwukrotnie. Urzdy byy kolegialne, zazwyczaj liczyy 10 czonkw po 1 z kadej fyle. Urzdy jednoosobowe byy wyjtkiem, takie z reguy tworzono od poowy IV w. p.n.e. W urzdach kolegialnych jeden peni funkcj przewodniczcego. Znakiem sprawowania funkcji publicznej by wieniec mirtowy noszony na skroniach. Do kompetencji urzdnikw naleao wydawanie zarzdze i prawo nakadania kary pieninej za ich nieprzestrzeganie. Urzdnicy podlegali kontroli i mogli by pocignici do odpowiedzialnoci przed zgromadzeniem ludowym lub przed heliai tak w czasie kadencji, jak i po jej zakoczeniu. Warunkiem zgodnego z prawem zakoczenia urzdowania byo uzyskanie absolutorium. Najwyszymi urzdnikami byli archonci, ktrzy kierowali sprawami pastwowymi i sprawowali sdownictwo. W Vw. p.n.e. zdystansowali ich swoj pozycj strategowie. Ulegy take z czasem ograniczeniu kompetencje sdowe archontw. Wykonywali tylko drobniejsze czynnoci zwizane z sdownictwem oraz przyjmowali skargi: eponymos przyjmowa skargi w sprawach rodzinnych, spadkowych i opiekuczych, bazileus w sprawach zwizanych z kultem i o przelew krwi; polemarchos w sprawach cywilnych dotyczcych metojkw i cudzoziemcw. Ci trzej archonci zajmowali si take sprawami kultowymi. Kady z nich mg przybiera sobie pomocnikw (proedrw). Pozostaych szeciu archontw thesmotbetw zajmowao si sprawami sdowymi, wyznaczali posiedzenia heliai i przewodniczyli na nich, wnosili oskarenia, rewidowali stan ustawodawstwa i wystUrzdnicy wysi

Archoncl

62

Pastwo niewolnicze

Strategowie

powali z wnioskami uzupenienia materiau normatywnego. Po upywie kadencji archonci wchodzili w skad areopagu. Strategowie w liczbie 10-ciu, to urzdnicy wojskowi. O d V w. p.n.e. stali si najwaniejszymi urzdnikami w pastwie. O d kandydatw na ten urzd wymagano kwalifikacji zawodowych i posiadania ziemi. Mogli by wybrani na urzd kilkakrotnie, nie odnosi si do nich wymg 1-rocznej kadencji. Strategw wybierao zgromadzenie ludowe. Podczas wojny kilku z nich wyruszao na wypraw lub zgromadzenie powierzao dowdztwo jednemu z nich. O d poowy IV w. p.n.e. dokonano podziau kompetencji wojskowych midzy poszczeglnych strategw. Ponadto strategowie zajmowali si polityk zagraniczn i utrzymywaniem stosunkw dyplomatycznych z innymi pastwami. Spord pozostaych urzdnikw naley wymieni skarbowych (apodekci) oraz policyjnych, zajmujcych si utrzymaniem porzdku i czystoci w miecie oraz kontrol miar i wag. 3.3.2.3. Sdownictwo

Urzdnicy nisi

Sd przysigych

Sd przysigych (Jbeliaia), wprowadzony przez Solona, skada si z 6 tys. czonkw (heliastw)> ktrych losowano po 600 z fyle spord obywateli, ktrzy ukoczyli 30 lat. Sd dzieli si na 10 sekcji (dikasterii). O d IV w. p.n.e. czonkiem heliai mg zosta kady obywatel, ktry zgosi si do wykonywania tej funkcji. Sprawy rozpatryway poszczeglne sekcje. Tylko w wyjtkowych sprawach orzeka cay komplet heliai. Sd ten rozstrzyga wszystkie sprawy z wyjtkiem zastrzeonych dla zgromadzenia ludowego,

Pastwa greckie

63

bule, areopagu i efetw. Haliaia przeprowadzaa take dokimazj urzdnikw i zatwierdzaa sprawozdania urzdnicze. Ponadto zatwierdzaa nowouchwalone ustawy. Areopag sdzi sprawy, w ktrych mier ponis obywatel ateski. Efeci w liczbie 51 (kady z efetw musia ukoczy 50 lat) sdzili przede wszystkim rne odmiany mobjstwa. Kolegium Jedenastu (bendeka) w skadzie 10 czonkw i pisarza zajmowao si nadzorem nad wizieniem i nad wykonaniem wyrokw (wyroki z reguy nie byy wykonywane publicznie) oraz sdzio przestpcw schwytanych na gorcym uczynku, a take pospolitych przestpcw, najczciej zodziei. Kolegium Czterdziestu (tettarakontd) sdzio drobne sprawy cywilne i karne. Pocztkowo by to sd objazdowy. Od koca Vw. p.n.e. Kolegium miao sta siedzib w Atenach. Sdziowie rozjemczy: publiczni i prywatni. N a sdziego rozjemczego mia obowizek zgosi si kady obywatel ateski, ktry ukoczy 60 lat pod grob utraty praw obywatelskich. Sdziowie rozjemczy sdzili jednoosobowo. Wszystkie sprawy dochodzone skarg prywatn musiay by rozpatrywane przez sdziego rozjemczego, ktry mia doprowadzi do zawarcia ugody Gdyby do niej nie doszo, sdzia rozjemczy kierowa spraw do heliai. Prywatnych sdziw rozjemczych wybieray same strony i od ich orzecze nie przysugiwao odwoanie.

Areopag

Efeci

Kolegium Jedenastu

Kolegium Czterdziestu

Sdziowie rozjemczy

64

Pastwo niewolnicze

3.3.2.4.

Skarbowo

Dochody pastwa miay posta zwyczajnych i nadzwyczajnych. D o zwyczajnych zaliczy naley podatki, ca, opaty i kary sdowe. rodki z uzyskanych dochodw przeznaczone byy na wynagrodzenie dla urzdnikw, diety i datki dla ubogich, wydatki zwizane z kultem, na cele wojskowe i publiczne, zwaszcza budowle publiczne. 3.4. Zwizki miast greckich

Mimo rozdrobnienia politycznego Grecji w okresie od VII do IV w. p.n.e. powstaway zwizki konfederacje polis, tworzone w okrelonych celach, przewanie obronnych. Naleay do nich:
Zwizek Joski

- Zwizek Joski, zaoony ze wzgldw religijnych w VIII w. p.n.e.; - Zwizek Beocki, zaoony w VII w. p.n.e. przez Teby jako przeciwwaga dla Aten. Dziedzin wojskowoci w Zwizku kierowaa Sparta; - Zwizek Peloponeski, zaoony przez Spart w VI w. p.n.e. dla celw obronnych przeciwko agresji Persji; - Zwizek Morski, zaoony w 478 r. p.n.e. pod hegemoni Aten. Obejmowa on ok. 150 polis, ktre zjednoczyy si aby zapewni utrzymanie wsplnej floty. Rycho Zwizek przeksztaci si w ateskie imperium, w ktrym wszelki opr by tumiony si. Istnienie Zwizku miao wiele pozytywnych nastpstw, m.in. doszo do znacznego ujednolicenia rynku greckiego, w pewnym sensie take do unifikacji prawa. Dziki Zwizkowi rozpowszechniy si w pastwach czonkowskich zasady ustroju demokratycznego i kultura ateska.

Zwizek Beocki

Zwizek Peloponeski

Zwizek Morski

Pastwa greckie

65

3.5.

Losy demokracji ateskiej od V w . p.n.e.

W pierwszej poowie Vw. p.n.e., w czasie wojen perskich (492/479 r. p.n.e.), Ateny stay si potg morsk. Nastpstwem by wzrost znaczenia politycznego i gospodarczego pastwa ateskiego. W ramach utworzonego Zwizku Morskiego Ateny cile uzaleniy od siebie wiele sprzymierzonych miast greckich i ingeroway w wewntrzne sprawy tych miast. Ateny kosztem innych miast przeksztaciy si w jednolite pastwo. Tych, ktrzy przeciwstawiali si hegemonii ateskiej, wysiedlano. Wraz ze wzrostem znaczenia politycznego nastpi rozwj przemysu i handlu. Rozwj gospodarczy a take prowadzone wojny, w ktrych uczestniczyli zarwno obywatele, jak i mieszkacy Aten, doprowadziy do dalszego zdemokratyzowania ustroju. Wyrazem demokratyzacji byo przede wszystkim rozszerzenie praw politycznych na czonkw niszych klas majtkowych i dopuszczenie ich do udziau w decydowaniu o sprawach pastwa i do sprawowania wielu urzdw. Rozszerzono te uprawnienia organw, ktre miay reprezentacyjny charakter: zgromadzenia ludowego i heliai, kosztem uprawnie areopagu. Aby umoliwi przedstawicielom klas niszych faktyczny udzia w organach pastwowych wprowadzono rnorodne rodzaje wynagrodze. Wkrtce jednak miao okaza si, e reformy demokratyczne nie zapobiegay nasilaniu si rnic majtkowych. W kocu V w. p.n.e. w zwizku z wojn, jak Ateny toczyy ze Spart, doszo do wystpie wobec rzdw demokratycznych. W rezultacie dotychczasowy ustrj poddano reorganizacji: ograniczono liczb obywateli uprawnionych do udziau w pracach zgromadzenia do 5 tys., wg kryterium majtkowego, najwy-

66

Pastwo niewolnicze

szym organem wadzy ustawodawczej i wykonawczej uczyniono Rad Czterystu w takiej postaci, jak nada jej Solon. Oznaczao to faktyczne ograniczenie kompetencji zgromadzenia ludowego. Rzdy naleay odtd do oligarchii. Rada sprawowaa rzdy w sposb niepodzielny i stan ten trwa a do jej upadku w 411 r. p.n.e. W 410 r. p.n.e. udao si przywrci rzdy demokratyczne. Ostatnie dziesiciolecie Vw. p.n.e. i pocztek IV w. byy okresem ustawicznych zmaga midzy siami demokratycznymi a grup oligarchii majtkowej. Zmagania te rzutoway na ustrj oraz pozycj militarn Aten. W odnowionym w 378 r. p.n.e. Zwizku Morskim (tzw. Drugi Zwizek, istnia do 355 r. p.n.e.) Ateny nie posiaday ju tak silnej pozycji, jak w I poowie Vw. p.n.e. Przede wszystkim ograniczona zostaa moliwo ingerencji Aten w sprawy wewntrzne innych pastw, czonkw Zwizku. Zaborcza polityka Aten doprowadzia do wojny ze sprzymierzecami. W jej nastpstwie w 355 r. p.n.e. Zwizek Morski upad. Pastwa greckie, podbite przez wadc Macedonii, Filipa II, utraciy samodzielno. 3.6. Cechy charakterystyczne demokracji ateskiej

Ustrj demokratyczny Aten znamy gwnie z opisu Arystotelesa. Ustrj ten charakteryzowa si nastpujcymi cechami: - by kompromisem, bowiem zapewnia korzyci rnym klasom i zapewnia im udzia we wadzy. Ubosi sprawowali liczne nisze funkcje, z ktrymi wizay si diety. Faktyczn wadz, wysze urzdy, sprawowali bogaci;

Pastwa greckie

67

- najwysza wadza naleaa do obywateli ateskich; - obywatelom demokracja zapewniaa rwno praw politycznych: dostp do funkcji publicznych, rwno gosu. Prawa jednostki w tym ustroju byy wyeksponowane; - demokracja ateska oparta bya o zasady: wolnoci w granicach prawa i zasad rzdw prawa, co oznaczao, e obowizyway takie prawa jakie uchwali lud; - liczne grupy ludnoci byy pozbawione wpywu na rzdy (cudzoziemcy obcy etnicznie, niewolnicy, kobiety), by to wic ustrj o charakterze ekskluzywnym, demokracja ograniczona; - demokracja miaa charakter bezporedniej, poniewa kady obywatel mg wyrazi sw wol osobicie, uczestniczc w podejmowaniu decyzji pastwowych; - mechanizm demokracji polega na zharmonizowaniu poczyna zgromadzenia ludowego, rady, urzdw i sdw; - funkcjonariusze pastwowi podlegali kontroli; - gwarancj praw politycznych byo sdownictwo ludowe; - wysoki poziom ycia publicznego by podstaw dla rozwoju myli politycznej, do ktrej przez wieki bd odwoywali si zwolennicy rzdw demokratycznych.

III.

Pastwo rzymskie

1.

Okres krlewski (753 - 509 r. p.n.e.)

Pocztki pastwa rzymskiego

Pocztki Rzymu, sigajce VIII wieku przed Chrystusem, zwizane z legendarnymi postaciami Romulusa i Remusa, s zarazem pocztkiem jego pastwowoci, ktra przybraa, podobnie jak pierwotnie greckie poleis, form monarchii. W okresie krlewskim pastwo rzymski, pooone na lewym brzegu Tybru, rozcigao si jedynie na Rzym i jego okolice (civitas). Przypuszcza si, e obszar ten zamieszkiway pocztkowo dwie grupy etniczne, latyska i sabiska, ktre pod wpywem Etruskw zostay zmuszone (w drodze podboju lub pokojowej infiltracji) do zjednoczenia w jeden organizm pastwowy. Tradycja przekazaa nam imiona siedmiu krlw, z ktrych tylko trzech ostatnich (pochodzenia etruskiego): Tarkwiniusza Starego, Serwiusza Tuliusza i Tarkwiniusza Pysznego, uzna mona za postacie historyczne. Etruskowie odegrali prawdopodobnie du rol zarwno w zaoeniu samego Rzymu jak i jego organizacji tworzc znany im ustrj pastwa miasta, z krlem na czele. Naley przy tym pamita, e mimo obalenia etruskiego wadztwa, wpywy etruskie w zakresie instytucji politycznych, w religii,

Civitas

Rola Etruskw w ksztatowaniu si rzymskiej pastwowoci

70

Pastwo niewolnicze

kulturze, jzyku i alfabecie przetrway w pastwie rzymskim przez wiele wiekw. 1.1. Ustrj spoeczny

Rody

Pater familias

Kuria

Tribus

Populus Romanum Quiritum

Rnice etniczne i religijne byy zatem podstaw pierwotnych podziaw spoecznych staroytnego Rzymu. Niektrzy badacze uwaaj, e podzia mieszkacw szeregu osiedli, rozsianych na wzgrzach dookoa Tybru, na plebejuszy i patrycjuszy, ma zwizek z dawnymi podziaami etnicznymi, charakterystycznymi dla najstarszego ustroju pastwa rzymskiego. Plemiona zamieszkujce wspomniane osiedla zoone byy z rodw podzielonych na mniejsze jednostki, czyli rodziny. Rd, do ktrego naleeli wszyscy pochodzcy od wsplnego przodka stanowi podstawow komrk spoeczn, posiadajc znaczenie sakralne, gospodarcze i polityczne. Prowadzi on wspln gospodark na zajtej ziemi a wasno indywidualna obejmowaa tylko rzeczy ruchome. Rd mia charakter patriarchalny. Ojciec rodziny {pater familias) posiada wielk wadz, by nieomal panem ycia i mierci jej czonkw, jej sdzi i kapanem. Pierwotnie ojciec mg porzuci sabe lub chorowite potomstwo oraz mia prawo sprzeda swe dzieci w niewol. Uprawnienia te ulegy ograniczeniu dopiero za czasw cesarstwa. Grupa dziesiciu rodw tworzya kuri jednostk wojskow i podatkow, posiadajc swoje odrbne miejsce zgromadze. 2 kolei dziesi kurii tworzyo tribus (pokolenie, plemi). Trzy tribus ( Ramnes, Tides i Luceres) stanowio cznie nard rzymski {populus Romanum Quiritum), do ktrego mg nalee tylko ten, kto by czonkiem jednego z 300 rodw.

Pastwo rzymskie

71

Caa ludno Rzymu zorganizowana w ustroju rodowo-plemiennym dzielia si w okresie krlewskim na dwie zasadnicze klasy: wolnych i niewolnikw. Porednie stanowisko zajmowali klienci (clientes) i tzw. gocie (hospites). Do wolnych obywateli pastwa (aves Romani) naleeli patrycjusze i plebejusze. Pene prawa polityczne posiadali tylko patrycjusze. Ich stanowisko prawne charakteryzowao posiadanie nastpujcych uprawnie w zakresie prawa prywatnego: - prawo zawierania wanych maestw (ius eonubii)\ - prawo nawizywania stosunkw handlowych na podstawie ius civile oraz nabywania na wasno i alienacji rzeczy (ius commercii)\ - prawo do udziau w rzymskim procesie (legis actio) oraz w zakresie prawa publicznego: - prawo udziau gosowania w zgromadzeniach (ius suffragii)\ - prawo piastowania urzdw (ius honorurri). Pozostali, osobicie wolni mieszkacy Rzymu plebejusze, znajdujcy si poza starymi rodami, byli obywatelami gorszego prawa". Mogli oni bowiem posiada wasno ziemsk, mieli (cho w ograniczonym zakresie) prawo skutecznego uczestniczenia z obywatelami rzymskimi w obrocie gospodarczym (ius commercii), pacili podatki, penili sub wojskow, brakowao im jednak w stosunku do patrycjuszy ius conubii, nie mogli sprawowa adnych urzdw, ani bra udzia w zgromadzeniach kurii. Klienci (clientes) stanowili t cz ludnoci Latium, ktra bya cile zwizana z organizacj rodow, a ktrej geneza nie zostaa dotychczas cakowi-

Ludno wolna i niewolnicy

Patrycjusze i plebejusze

Uprawnienia patrycjuszy

Pozycja plebejuszy

Klienci

72

Pastwo niewolnicze

Hospites

cie wyjaniona. By moe rekrutowali si oni z wyzwolecw lub przedstawicieli podbijanych ludw i obywateli miast przyjmowanych do gminy rzymskiej. Pewne jest, e byy to osoby zalene od poszczeglnych rodw, podlegajce ochronie politycznej i osobistej opiekunw, tzw. patronw. Patron sprawujc opiek nad klientem wystpowa w jego imieniu zarwno w stosunkach prawno-publicznych, jak i prywatnych w zamian za posuszestwo, wierno i wykonywanie pewnych wiadcze. Hospites (gocie, obcy) to warstwa ludzi wolnych przebywajcych czasowo na terenie Rzymu, ktrzy celem uchronienia si od zego traktowania i zabezpieczenia sobie pewnej pomocy i ochrony prawnej poddawali si zwykle opiece jakiego obywatela rzymskiego. Niewolnicy, rekrutujcy si gwnie z jecw wojennych, w obliczu prawa traktowani byli nie jak osoby, lecz jak przedmioty. Nie posiadali oni praw publicznych, ani prywatnych. Stanowili wasno swoich panw, ktrzy mogli nimi dowolnie rozporzdza. Przedstawiony powyej w zarysie ustrj spoeczny pastwa w okresie krlewskim uleg istotnym przeobraeniom w wyniku reform przypisywanych Serwiuszowi Tuliuszowi. Wzrost obszaru pastwa rzymskiego i przesiedlenie si do Rzymu pokonywanych przeze Latynw, spowodowa znacznie powikszenie si stanu liczebnego ludnoci plebejskiej. Ju Tarkwiniusz Stary pragn wprowadzi rwnowag pomidzy patrycjuszami a coraz liczebniejszym plebsem, starajc si m.in. wczy bogatsze rody plebejskie do patrycjatu, wzgldnie wcign je do centurii wojskowych. Waciw jednak reform na tym polu przypisuje si

Niewolnicy

Reformy Serwiusza

Tuhusza

Pastwo rzymskie

73

przedostatniemu, szstemu z kolei krlowi Rzymu, Serwiuszowi Tuliuszowi, ktry podobnie jak wielki Ateczyk, Solon, podzieli obywateli na pi klas, przyjmujc jako kryterium wielko posiadanego majtku. Kada klasa podzielona zostaa na centurie, zbierajce si na oglnych zgromadzeniach, zwanych komicjami centurialnymi (comitia centuata). Komicje te rozstrzygay o najwaniejszych sprawach pastwowych. System gosowania na tych zgromadzeniach dawa jednak nadal przewag patrycjuszom, gdy oni gwnie naleeli do dwch najbogatszych klas, ktre tworzyy wicej centurii ni pozostae klasy (98 na 193 wszystkich). Tradycja rzymska przypisuje Serwiuszowi Tuliuszowi rwnie podzia Rzymu na cztery okrgi, tribus lokalne, ktrych liczba rosa pniej poprzez wciganie obywateli posiadajcych grunta poza miastem do okrgw wiejskich (ok. 495 r. p.n.e. byo ich 27, do III w. p.n.e. liczba tribus wzrosa do 35). Te nowe okrgi terytorialne stanowiy podstaw przy powoywaniu do suby wojskowej i ciganiu podatkw. Poniewa od stanu majtkowego obywatela, a nie od zwizkw rodowych, jak dotychczas, zaleaa teraz przynaleno do tej lub innej klasy, co pi lat dokonywano spisu majtku kadego obywatela (cenzus), zakoczonego bardzo uroczystym aktem sakralnym (lustrum). Nowy podzia spoeczestwa na 5 klas majtkowych mia znaczenie nie tylko wojskowe, ale przede wszystkim polityczne, gdy dopuszcza plebejuszy do udziau w sprawach publicznych. Wikszo bowiem spraw nalecych do kompetencji zgromadze kurialnych, przesza na zgromadzenia centurialne. Dziki reformom serwiaskim nie tylko nastpio zdecydo-

Centurie

Komicja centurialne

Tribus

Cenzus

Skutki reform serwiaskich

74

Pastwo niewolnicze

wane zaamanie ustroju rodowego przez usunicie w cie zgromadze kurialnych, ale przede wszystkim plebejusze weszli w skad populus Romanus Quiritum, do ktrego dotychczas naleeli tylko patrycjusze. Nadal jednak nie posiadali oni prawa piastowania urzdw i nie mogli zawiera wanych maestw z patrycjuszami. Zatem ich zwycistwo byo tylko poowiczne. Wprawdzie reforma, czynic majtek zasadniczym kryterium podziau ludnoci, zachwiaa silnie istniejcym ustrojem rodowym, jednak nie usuna gwnych rde konfliktu. Poniewa patrycjusze byli z reguy zamoniejsi od plebejuszy utrzymali oni nadal przewag, a system gosowania w comitia centuriata nie sprzyja rwnouprawnieniu, nadajc pastwu po reformie serwiaskiej charakter plutokracji. Postpem jednak by sam fakt zastpienia podziau stanowego podziaem na klasy, co spowodowao, e granice midzy poszczeglnymi warstwami spoecznymi stay si bardziej pynne torujc drog ksztatowania si nowego pojcia narodu rzymskiego. 1.2. 1.2.1. Ustrj polityczny Krl

Zakres wtadzy krlewskiej

N a czele pastwa, rozcigajcego si na Rzym i jego okolice, sta krl sprawujc najwysz wadz wojskow, administracyjn, sdow i kapask. Wadza krlewska saba w miar rozwoju zgromadze ludowych i senatu. Obejmowaa ona m.in.: - prawo zwoywania korniej w i senatu oraz przewodniczenia im; - reprezentacj pastwa na zewntrz; - administrowanie skarbem publicznym; dowdztwo nad wojskiem;

Pastwo rzymskie

75

- decydowanie o zawarciu pokoju; - jurysdykcj w sprawach karnych i cywilnych; - przewodniczenie kolegiom kapaskim. Jeeli chodzi o wadz ustawodawcz to naleaa ona w zasadzie do zgromadzenia kurialnego, ktre uchwalao lub odrzucao wnioski postawione w formie zapytania przez krla. Mg ona natomiast samodzielnie wydawa rozporzdzenia w zakresie swojej wadzy wykonawczej. Pocztkowo, by moe zgodnie ze wzorami Wschodu, krl sam mianowa swojego nastpc. Nie by ani wybierany, ani kontrolowany przez lud. Pniej prawdopodobnie wadcy Rzymu pochodzili z wyboru. W okresie tzw. interregnum nastpowao wyznaczenie krla przez senat z udziaem zgromadzenia kurialnego. Wymagao ono dokonania szeregu aktw (icreatio, designation lex curiata de imperio, inaugurati). 1.2.2. Organy centralne
Rola Senatu

Zasady nastpstwa

tronu

U boku krla wystpowa Senat, uczestniczc, jak naley przypuszcza, jako organ doradczy, w podejmowaniu wszystkich waniejszych decyzji pastwowych. Wiksze uprawnienia zyskiwa Senat epoki krlewskiej w okresie bezkrlewia. W wypadku mierci krla organ ten przejmowa wadz w pastwie powoujc na 5 dni interrexa, ktry po upywie tego czasu ustpowa miejsca innemu interrexowi, desygnowanemu przez Senat. Zastpcy ci sprawowali wadz a do momentu wyboru nowego krla (prawdopodobnie przez zgromadzenia kurialne) i zatwierdzenia go przez Senat. Pierwotnie senat skada si ze 100, potem 200, a nastpnie 300 czonkw, przy czym nie zosta dotychczas dostatecznie wyjaniony sposb ich powoywania.

^e^kim

76

Pastwo niewolnicze

Zgromadzenia kurialne (comitia curiata)

Uprawnienia ko miej w kurialnych

0 najwaniejszych sprawach pastwowych decydowao zgromadzenie ludowe, zoone ze wszystkich 30 kurii. Byo to zebranie wszystkich penoprawnych obywateli, zwoywane w porzdku rodowo-plemiennym (wedug kurii), dostpne tylko dla patrycjuszy. Posiadao one nastpujce uprawnienia: - uchwalao ustawy na wniosek krla (wadza ustawodawcza); - prawdopodobnie brao udzia w wyborze krla 1 przekazywao mu wadz (imperium etpotestas)\ - wybierao urzdnikw; - rozstrzygao o wypowiedzeniu wojny; - byo odwoawcz instancj sdow od wyrokw mierci, wydawanych przez duumvirw\ - asystowao przy sporzdzaniu testamentw i przy przyjciu nowego obywatela do rodziny.

Kolegia kapaskie

Ju w tym okresie du rol, nie tylko sakraln, odgryway kolegia kapaskie. Przewodniczy im krl. Miay m.in. prawo badania i tumaczenia znakw wyraajcych wol Boga (auspici)\ do nich naleaa take wykadnia obowizujcego prawa i oznaczenie dni procesowych.

2.

Okres republikaski (509-27 r. p.n.e.)

Jednoczenie z wygnaniem drugiego syna Pizystrata, Hippiasza i obaleniem tyranii w Atenach nastpio prawdopodobnie zniesienie wadzy krlewskiej w Rzymie, a raczej przejcie jej na dwch konsulw, wyposaonych w imperium, jakie uprzednio przysugiwao krlowi. Jedynie zakres wadzy kapaskiej przeszed na tzw. krla ofiar" (rex sacrorum), specjalny urzd kapaski, stanowicy relikt

Pastwo rzymskie

77

dawnego ustroju monarchicznego. Jednake zniesienie monarchii i wprowadzenie ustroju republikaskiego nie zmienio pooenia politycznego plebejuszy i mimo zastpienia wizi rodowych cenzusem majtkowym ustrj rzymski republiki mia wyranie arystokratyczny charakter. Reformy serwiaskie z VI w. p.n.e. stanowiy niejako pierwszy etap demokratyzacji ustroju pastwa. Jednake cikie warunki materialne, w ktrych znalazo si wielu plebejuszy, bdce wynikiem prowadzonych przez Rzym ustawicznie wojen z jednej strony, oraz surowe i bezwzgldne stosowanie rzymskiego prawa zobowiza wobec niewypacalnych dunikw z drugiej, stay si powodem powanych star pomidzy plebejuszami i patrycjuszami pod koniec Vw. p.n.e., zakoczonych opuszczeniem przez uzbrojonych plebejuszy miasta (494 r. p.n.e.). Zajli oni wzgrze pomidzy Tybrem a jego dopywem, groc e tam zao nowy, plebejski Rzym (tzw. pierwsza secesja na Gr wit). Obawiajc si nadmiernego osabienia siy militarnej pastwa wobec odmowy plebejuszy udziau w wyprawie przeciwko Ekwom, patrycjusze musieli zgodzi si na pewne ustpstwa, z ktrych najwaniejszym byo ustanowienie instytucji trybunw ludowych, nietykalnych urzdnikw, majcych nie pomoc plebejuszom krzywdzonym przez magistratury. Posiadali oni prawo intercesji (ius intercessionis), na mocy ktrego mogli uniewani wszelkie zarzdzenia szkodliwe dla plebsu. Wynikiem drugiej secesji na Gr wit (449 r. p.n.e.) byo spisanie przez komisj decemwirw prawa, ktrego znajomo stanowia dotd wyczn domen patrycjuszy (Prawo Dwunastu Tablic). Wyryte ono zostao na spiowych tablicach i wy-

Walka plebejuszy z patrycjuszami o rwnouprawnienie

Pierwsza secesja na Gr wit

Powoanie instytucji trybunw ludowych

Prawo intercesji

Druga secesja na Gr wit

Prawo Dwunastu Tablic

78

Pastwo niewolnicze

stawione na Forum Romanum, oraz rynkach i placach wszystkich kolonii rzymskich. Na mocy tej pierwszej i jedynej do czasw Justyniana kodyfikacji rzymskiego prawa zwyczajowego, plebejusze uzyskiwali m.in. zdolno majtkow w zakresie zawierania aktw prawnych (ins commercii). W toku dalszych zmaga plebejusze uzyskiwali stopniowo dalsze uprawnienia prowadzce do cakowitego zrwnania ich stanowiska z patrycjuszami. W szczeglnoci naley do nich:
Ustpstwa patrycjuszy na rzecz plebejuszy

- uzyskanie prawa zawierania wanych maestw z patrycjuszami (ius conubii) na mocy lex Canuleia z r. 445 p.n.e. - wybr odr. 444 p.n.e. w miejsce konsulw trybunw wojskowych z wadz konsularn, ktrymi mogli by rwnie plebejusze (urzd ten nie wszed na stae w skad magistratury rzymskiej, gdy po kilkudziesiciu latach powrcono do wyborw konsulw). - zaliczenie zapaconych procentw na poczet dugw, ktre mona byo spaci w cigu trzech lat (376 r. p.n.e.) - prawo obejmowania w posiadanie czci ziem zajmowanych przez Rzym (tzw. ziemi okupowanej), pod warunkiem pacenia czynszu dzierawczego (367 r. p.n.e.); - w 367 roku p.n.e. lex Licinia Sextia ustanowia mono wybrania konsulem plebejusza (co nastpio po raz pierwszy w 365 r. p.n.e.), a od 320 r. p.n.e. jeden z konsulw powinien by plebejuszem; - dwie ustawy w sprawie zagodzenia warunkw spaty dugw (m.in. w 326 r. p.n.e. zniesienie niewoli za dugi);

Pastwo rzymskie

79

- dostp do edylatu kurulnego (364 r. p.n.e.), dyktatury (356 r. p.n.e.), cenzury (351 r. p.n.e.) i pretury (337 r. p.n.e.); - lex Ogulnia z 300 r. p.n.e. otwiera plebejuszom dostp do gwnych godnoci kapaskich (pontyfikw i augurw); - lex Hortensia z 287 r. p .n.e. uznanie uchwa zgromadze plebejskich (concilia plebis) za obowizujce dla wszystkich obywateli bez obowizku zatwierdzenia ich przez senat. 2.1. Rozwj terytorialny pastwa rzymskiego
Lex Hortensia

Ustpstwa patrycjuszy w walce z plebejuszami, dcymi do zrwnania w prawach politycznych, miay zwizek z dugotrwaymi walkami z ssiadami o hegemoni w Lacium, najazdem Galw (pocz. IV w. p.n.e.) oraz wojnami samnickimi, ktre trwajc z przerwami blisko pidziesit lat (342-295 r. p.n.e.) doprowadziy do rozszerzenia panowania rzymskiego na terytorium rodkowych i poudniowych Woch. N a pocztku III w. p.n.e. Rzym rozpocz walk z koloniami greckimi pooonymi na poudniu Italii (tzw. Grecja Wielka). W roku 281 p.n.e. Rzymianie wypowiedzieli wojn najpotniejszemu miastu greckiemu na Pwyspie Apeniskim, Tarentowi, ktre mimo pomocy udzielonej mu przez krla Epiru Pyrrusa, zostao pokonane (272 r. p.n.e.). Dalsze wyprawy w kierunku pnocnym doprowadziy do rozszerzenia wadzy Rzymu a po rzek Arno. Do znacznego powikszenia pastwa kosztem fenickiej Kartaginy, ktra posiadaa hegemoni polityczn i handlow w zachodniej strefie basenu Morza rdziemnego, doszo w nastpstwie trzech wojen punickich, toczonych od po. III w. p.n.e. do po. II w. p.n.e.

Wojny samnickie ( 3 4 2 - 2 9 5 r . p.n.e.)

Wojny punickie ( 2 6 4 - 1 4 6 r . p.n.e.)

i 80 Pastwo niewolnicze

Wojny

Opanowana zostaa wwczas Sycylia, Sardynia, Korsyka, pnocne Wochy, znaczna cz Hiszpanii, wybrzea Morza rdziemnego i pnocna Afryka. Dalszy rozwj terytorialny Rzymu by skutkiem prowadzonych w po. II w. p.n.e. wojen macedoskich, ktre doprowadziy do likwidacji pastw hellenistycznych w Grecji. Macedonia i Grecja stay si rzymskimi prowincjami. Podbj Azji Mniejszej zakoczy kolejn wojn, tzw. syryjsk, prowadzon na pocztku Ew. p.n.e. W latach 143 - 30 p.n.e. Rzymianie m.in. zakoczyli podbj Hiszpanii, przyczyli, zapisany w testamencie Pergamon, zajli wyspy Baleary, Gali Zaalpejsk, Bityni, Syri, pozosta cz Galii i Egipt. Tak wic w okresie republikaskim z miasta pastwa (civitas) Rzym najpierw sta si panem Italii, by nastpnie przeobrazi si w rozlege rdziemnomorskie imperium o uniwersalnych aspiracjach. 2.2. Ustrj spoeczny

(20?-168^p n e)

Nobiiitas

Ordo senatorius

W wyniku ustpstw w walce z plebejuszami zacza zaciera si stopniowo rnica pomidzy tymi klasami. W cigu IV i El w. p.n.e. wytworzya si z dawnych patrycjuszy i grnej warstwy plebejuszy nowa warstwa spoeczna, szlachta, czyli nobilowie. Byli to przede wszystkim waciciele latyfundiw, ktrych przodkowie sprawowali wysokie urzdy i godnoci senatorskie. Domen wpyww tej urzdniczej arystokracji by senat, kierujcy teraz faktycznie polityk pastwa. Rekrutowa si on w okresie republiki z byych senatorw, wpisanych na list przez cenzora. Poniewa do koca III w. p.n.e. stopniowo zacz utrwala si zwyczaj, e na urzdy wybierano prawie wycznie czonkw rodw szlachec-

Pastwo rzymskie

81

kich, nobilitas zaczto okrela stanem senatorskim (ordo senatorius). Pod koniec III w. p.n.e. zacza wyodrbnia si inna uprzywilejowana warstwa ludnoci rzymskiej, rekrutujca si z tych, ktrzy posiadajc znaczny majtek, nie zasiadali w senacie. Obywateli tych ze wzgldu na ich zamono zapisywano do centurii jedcw (centuriae equituni), dlatego okrelano ich mianem ekwitw. Poniewa czonkowie rodw senatorskich nie mogli zajmowa si handlem ani transakcjami pieninymi, ekwici jako arystokracja finansowa" dorabiali si majtkw przede wszystkim kupiectwem na dostawach dla wojsk, organizacji robt publicznych, dzierawach podatkw pastwowych (publikanie) i operacjach bankowych. Pocztkowo interesy polityczne stanu senatorskiego i ekwitw byy zbiene. Jednake w okresie reform Grakchw ekwici otrzymali wyczn jurysdykcj w sprawach o naduycia w prowincjach i czsto wystpowali przeciwko senatorom, z ktrymi rywalizowali o udzia w zyskach z prowincji. Najliczniejsz grup spoeczn wolnych obywateli stanowi plebs. W skad tego stanu wchodziy warstwy ubosze, drobni przedsibiorcy, rzemielnicy oraz chopi, ktrzy masowo opuszczajc ziemi, powikszali szeregi miejskiego proletariatu, yjcego na koszt pastwa i sprzedajcego swj gos na zgromadzeniach ludowych. Zuboenie chopstwa i jego migracja do miast, przybierajca coraz wiksze rozmiary, byy przede wszystkim skutkiem dugotrwaych wojen, zaduenia i powanej konkurencji wielkich latyfundiw, opierajcych si na bezlitosnym wyzysku niewolnikw, ktrych liczba stale wzrastaa. Drobne gospodarstwa rolne rujnowa take napyw taniego zboa ze zdobytych prowincji, albo-

Ekwici

Plebejusze

82

Pastwo niewolnicze

wiem jego uprawa, na skutek znacznego spadku cen, stawaa si nieopacalna. Plebejusze, posiadajc teraz peni praw obywatelskich i majc formalnie zabezpieczony udzia w sprawowaniu rzdw, pozostawali w istocie w zalenoci od bogatszej mniejszoci rzymskiego spoeczestwa.
Reformy Grakchw

Pierwsze reformy agrarne

Reformy Tyberiusza Grakcha

Wyniszczenie kraju, a zwaszcza wyludnienie wsi w okresie wojen punickich prowadzio do stopniowego upadku wolnych chopw, ktrzy sprzedajc ziemi lub oddajc j za dugi udawali si do miast, a zwaszcza do stolicy. Poniewa w armii rzymskiej suyli przede wszystkim redni i drobni waciciele ziemscy, malaa tym samym liczba obywateli obowizanych do suby wojskowej, powodujc trudnoci z rekrutacj onierzy. Std prby reform agrarnych, ktre miay na celu zapobiec postpujcej szybko ruinie chopstwa, nadmiernemu wzrostowi wielkiej wasnoci ziemskiej i dalszemu wzrostowi liczebnoci rzymskiego proletariatu. Ju w 376 roku p.n.e. usiowano ograniczy posiadanie gruntu publicznego do 500 jugerw (ok. 125 ha), jednake ani ta, ani pochodzca z pierwszej poowy II wieku p.n.e. ustawa, nie doprowadzia do skutecznej reformy stosunkw agrarnych. Kolejn wan, cho w zasadzie rwnie nieskuteczn prb odnowienia wolnego chopstwa, rozwinicia ruchu kolonizacyjnego oraz przeciwstawienia si nadmiernej koncentracji gruntw publicznych w rkach latyfundystw, byy reformy rolne braci Tyberiusza i Gajusza Grakchw. W roku 133 p.n.e. Tyberiusz Grakchus, wnuk wielkiego wodza Scypiona Afrykaskiego, wybrany trybunem ludowym, przedstawi projekt ustawy agrarnej. Oprcz mas ubogiego i bezrolnego chop-

Pastwo rzymskie

83

stwa popara Tyberiusza Grakcha wska grupa nobilw, ktrej zaleao przede wszystkim na tym, aby poprzez rozwizanie kwestii agrarnej odrodzi rzymsk armi. Projekt, pomimo oporu zamonej warstwy szlacheckiej i intercesji jednego z trybunw (Marka Oktawiusza) zosta uchwalony przez zgromadzenie ludowe. Na podstawie tej ustawy ograniczono obszar posiadanej ziemi publicznej do 500 jugerw (jeeli byo 2 synw to do 1000 jugerw). Nadwyka miaa by podzielona na dziaki, ktre otrzymaj bezrolni, bez prawa alienacji, za opat niewielkiego czynszu. Wykonaniem postanowie tej ustawy, zwaszcza podziau nadwyek miaa kierowa specjalna, 3-osobowa komisja, posiadajca take uprawnienia sdowe (w sprawach czy dany grunt stanowi wasno pastwow, czy prywatn). Ponadto Tyberiusz Grakchus wystpi z wnioskiem, ktry zosta przyjty, aby majtek zapisany w testamencie Rzymowi przez ostatniego krla Pergamonu oddano do dyspozycji zgromadzenia ludowego, a nie senatu oraz, aby przeznaczy go na zakup inwentarza dla ubogich rolnikw. Kiedy Tyberiusz Grakchus stara si o ponowny wybr na trybuna ludowego, jego przeciwnicy doprowadzili do zbrojnych star, podczas ktrych zosta on wraz z wieloma swoimi zwolennikami zamordowany. mier Tyberiusza Grakcha nie oznacza wstrzymania reform agrarnych. Kontynuatorzy jednak jego dziea realizowali je powoli i niezbyt konsekwentnie. Dziesi lat pniej jego brat Gajusz Grakchus wybrany trybunem ludowym w roku 123 p.n.e., chcc przywrci prawo agrarne Tyberiusza, wystpi z programem nowych reform. Aby zapewni sobie trwae poparcie ludu wprowadzi ustaw zboow umoliwiajc proletariatowi rzymskiemu pra-

Reformy Gajusza

Grakcha

Ustawa zboowa

84

Pastwo niewolnicze

Wzrost znaczenia Ekwitw

Losy reform Grakchw

wie bezpatne przydziay zboowe. Dc do pozyskania skconych ze szlacht ekwitw przyzna im jurysdykcj w sprawach o naduycia w prowincjach oraz powierzy im wyczne prawo cigania podatkw z bogatej prowincji Azji (ziemie krlestwa Pergamonu, o ktre wzbogaci si Rzym w 133 r. p.n.e.). Chcia rwnie przeprowadzi nadanie obywatelstwa rzymskiego Latynom, ale natrafi na zacieky opr nawet swoich zwolennikw. Przeciwnicy reform, majc poparcie senatu wywoali rozruchy, w czasie ktrych zgino wielu jego stronnikw, a on sam, nie chcc wpa w rce wrogw, kaza si przebi mieczem swojemu niewolnikowi. Reformy Grakchw nie doprowadziy do celu jaki zamierzali osign ich twrcy. Obdzieleni ziemi, korzystajc ze zniesienia zakazu zbywania gruntu, masowo t ziemi sprzedawali i znw powracali do klasy proletariuszy. Rwnoczenie na mocy lex Thoria z 111 r. p.n.e. dawni posiadacze gruntw publicznych uzyskali je na wasno. W ten sposb ostatecznie zniweczono rozpoczt przez Grakchw reform. 2.3. Kryzys republiki rzymskiej

Popuiarzy

Optymaci

Walki o przeprowadzenie reform Grakchw i demokratyzacj ustroju przyczyniy si do powstania dwch ugrupowa politycznych popularw i optymatw, ktrych rywalizacja o wadz w pastwie, przyspieszya upadek ustroju republikaskiego. Popularzy, stanowicy stronnictwo wszystkich niezadowolonych z rzdw senatu, dc do zdobycia wpyww w pastwie wystpowali z programem reform spoecznych i politycznych, gwnie by zyska poparcie szerokich mas w zgromadzeniach ludowych. Optymaci, wywodzcy si z bogatych i wpywowych

Pastwo rzymskie

85

rodzin senatorskich, byli zwolennikami istniejcego porzdku i silnej wadzy senatu. Jednym z nastpstw walk pomidzy stronnicami byo osabienie militarne Rzymu. Czowiekiem, ktry zmierzajc do zahamowania tego procesu, zreorganizowa armi, by przywdca popularw, Mariusz. Upadek braci Grakchw uniemoliwi odnowienie italskiego wociastwa, na ktrym opieraa si dotychczas sia rzymskich legionw. Powodowao to konieczno zmiany dotychczasowego sposobu uzupenienia szeregw armii, opartego na cenzusie majtkowym. Dziea tego dokona w okresie piastowania godnoci konsula (104-110 r. p.n.e.), wywodzcy si z rodziny plebejskiej wybitny wdz i polityk rzymski Gajusz Mariusz, zmieniwszy obywatelskie pospolite ruszenie w sta armi zawodow. Mariusz znoszc przymusowy pobr, zastpujc go zacigiem ochotniczym, dopuszczajc do suby wojskowej rwnie nie osiadych obywateli i rezygnujc z cenzusu majtkowego, umocni armi, ale zarazem nadawa jej cakiem nowe oblicze. Wikszo ochotnikw rekrutowaa si spord rzymskich i italskich proletariuszy. onierze otrzymywali od pastwa od, uzbrojenie i ekwipunek. Po 20 latach suby weteranom nadawano dziaki ziemi w prowincjach. Nowa zawodowa armia rzymska, cile zwizana ze swoim wodzem, umacniajc militarn pozycj pastwa i przyczyniajc si do nowych zwycistw Rzymu, stawa si zarazem realnym zagroeniem dla jego republikaskich instytucji prawnych. Wojny domowe, w ktrych armia bya teraz coraz czciej wykorzystywanym narzdziem walk politycznych przyspieszyy upadek autorytetu zarwno senatu jak i zgromadze ludowych. W rezultacie
Reformy Mariusza

Reformy wojskowe powstanie armii zawodowej

Zagroenia spowodowane reform armii

86

Pastwo niewolnicze

w najbliszej przyszoci armia miaa sta si decydujcym czynnikiem w rozgrywkach politycznych o wadz w pastwie.
Powstania niewolnikw

rda niewl i

Elementem, ktry niewtpliwie rwnie przyczyni si do wzruszenia demokratycznego ustroju pastwa byy powstania niewolnikw. Liczne wojny toczone przez Rzym od I po. IV w. p.n.e. powodujce stay wzrost liczby jecw oraz przeobraenia spoeczno-gospodarcze i polityczne doprowadziy do powanego wzrostu w porwnaniu z poprzednim okresem iloci niewolnikw i znacznego pogorszenia ich pooenia. Oprcz niewoli wojennej mona byo utraci wolno m.in. poprzez: - urodzenie z niewolnicy - uchylanie si od spisu ludnoci - ucieczk przed poborem wojskowym oraz dezercj - sprzeda dunika przez wierzyciela za dugi - kar za kradzie w przypadku zapania zodzieja na gorcym uczynku - wyrok skazujcy na doywotni prac przymusow w kopalni oraz mier - dopuszczenie si niewdzicznoci wobec swojego patrona wyzwoleca

- utrzymywanie przez kobiety wolne stosunkw pciowych z cudzymi niewolnikami. Najcisze byo pooenie niewolnikw w wielkich majtkach, nalecych do nobilw rzymskich oraz miejscowych bogaczy w prowincjach, gdzie w przeciwiestwie do Italii prowadzono bardzo intensywn gospodark obliczon na produkcj duej

Pastwo rzymskie

87

iloci zboa, wielu niewolnikw pracowao rwnie w kopalniach i kamienioomach. Zaniky wszelkie pozostaoci stosunkw patriarchalnych (traktowanie niewolnikw jak czonkw rodziny), a bezwzgldny wyzysk niewolnikw prowadzi stopniowo do tego, e ich praca stawaa si podstaw caego rzymskiego procesu wytwarzania. W warunkach wzrastajcego stale ucisku, upoledzenia i okrutnego traktowania u schyku republiki nastpia fala gronych powsta niewolnikw. W zasadzie ju na pocztku II w. p.n.e. zdarzay si coraz czciej bunty niewolnikw w Italii, z ktrych szczeglnie wielkie rozmiary miao powstanie niewolnikw na Sycylii (ok. 137 r. p.n.e.), dopiero po piciu latach krwawo stumione przez rzymsk regularn armi. W tym samym roku, kiedy zamane zostao powstanie sycylijskie (123 r. p.n.e.) rozpocz si inny szeroki ruch spoeczny poczony z buntem niewolnikw, tym razem w Azji Mniejszej, w byym krlestwie Pergamonu, zapisanym Rzymowi w testamencie prze Attalosa III. Pod wodz Aristonikosa powstacy opanowali wadz w pastwie, zadajc klsk rzymskiej ekspedycji, ktrej wdz poleg podczas decydujcej bitwy. Dopiero nastpna wyprawa legionw zdoaa zgnie powstanie i utrwali w Azji wadz rzymsk (zorganizowanie nowej prowincji Azji). Kilkadziesit lat pniej (73 r. p.n.e.) wybucho jedno z najwaniejszych w staroytnoci powsta niewolnikw pod wadz Traka Spartakusa. Armia powstacza, ktra opanowaa znaczn cz poudniowej i rodkowej Italii, prawie 3 lata opieraa si wojskom rzymskim. Bunt stumiony zosta dopiero w roku 71 p.n.e., a jego przywdca walczc bohatersko pad na polu decydujcej bitwy, stoczonej w nie-

Powstania niewolnikw:

Powstanie sycylijskie

Powstanie Spartakusa

88

Pastwo niewolnicze

znanym bliej miejscu, w Apulii. Tysice jego towarzyszy schwytanych po zadanej powstaniu klsce zostao przybitych do krzyy na drodze wiodcej od Kapui do Rzymu.
Upadek republiki

Wojna domowa (82 r. p.n.e.)

Dyktatura Sulli

Reformy Sulli

Nasilenie przez popularw de do demokratyzacji ustroju pastwa wywoao czynny opr optymatw, zmierzajcych do przejcia wadzy. Wojna domowa (82 r. p.n.e.), ktra wybucha pomidzy przywdc popularw Mariuszem i jego zwolennikami z Sull, przewodzcym armii optymatw, zakoczya si zwycistwem Sulli. Zwyciski wdz otrzyma na czas nieograniczony urzd dyktatora. Po sporzdzeniu list proskrypcyjnych (ok. 5 tysicy swoich przeciwnikw) i pozbyciu si w ten sposb wielu politycznych, a niejednokrotnie i osobistych wrogw, konfiskujc zarazem ziemie nalece do walczcych po stronie popularw municypiw, Sulla korzystajc z nowego, znacznie poszerzonego zakresu wadzy dyktatorskiej, rozpocz dziaalno prawodawcz, zmierzajc przede wszystkim do wzmocnienia roli senatu. Wrd waniejszych reform ustrojowych Sulli mona wymieni: - podwyszenie liczby czonkw senatu do 600; - zmian sposobu powoywania senatorw (faktyczne zniesienie urzdu cenzora); - powikszenie liczby kwestorw do 20 i dopuszczenie ich do senatu; - ograniczenie kompetencji zgromadze ludowych (komicja mogy uchwala tylko te ustawy, ktre uprzednio przyj senat i tylko na jego wniosek); - oddzielenie wadzy wojskowej od cywilnej w magistraturach;

Pastwo rzymskie

89

- ograniczenie wadzy trybunw ludowych, ktrych projekty ustaw mogy by zgaszane po uprzedniej aprobacie senatu, a ten kto zosta wybrany trybunem, traci prawo do ubiegania si o inne urzdy; - usunicie ekwitw z sdownictwa i odebranie im dzierawy dochodw z prowincji Azji; - przyznanie obywatelstwa rzymskiego wszystkim Latynom, ktrzy pozostali wierni Rzymowi (lex Julia z 89 r. p.n.e.). W 79 r. p.n.e. Sulla zrzek si nadzwyczajnych penomocnictw, zoy urzd dyktatora i opuci Rzym udajc si do swego majtku w Kampanii. Wikszo jego reform zostaa wkrtce odrzucona (m.in. ograniczono rol senatu, przywrcono uprawnienia zgromadzeniom ludowym oraz trybunom). Dyktatura Sulli bya pierwsz prb wprowadzenia systemu jedynowadztwa w Rzymie. Wadz jednostki prbowa rwnie utrwali Pompejusz po upadku pierwszego triumwiratu oraz Cezar, ktry dy do zastpienia republiki monarchi, czerpic wzory z ptolemejskiego Egiptu. Jednake dopiero nieporozumienia pomidzy triumwirami (tzw. drugi triumwirat), kolejna wojna domowa i ostateczne zwycistwo Oktawiana, adoptowanego syna Cezara nad Markiem Antoniuszem pod Akcjum (31 r. p.n.e.), pooyy kres republice rzymskiej. 2.4. 2.4.1. Ustrj polityczny Centralne organy kolegialne
Zgromadzenia Lex Julia

W okresie republiki rzymskiej funkcjonoway trzy rodzaje zgromadze: wycznie patrycjuszowskie (comitia curiata), wycznie plebejskie (concilia ple

ludowe

( komic

90

Pastwo niewolnicze

Conciones

Upadek znaczenia zgromadze ludowych u schyku republiki

Komicja kurialne

Zmiana skadu komicjw kurialnych

bis) i mieszane (comitia centuriata i comitia tributa). Ponadto zgromadzenia dzieliy si na comitia, ktre uchwalay ustawy i podejmoway rne wane decyzje pastwowe i condones (wiece). Condones zbierane byy przede wszystkim w celu przedyskutowania spraw co do ktrych nastpnie komicja miay powzi uchway. Na samych bowiem komicjach nie wolno byo dyskutowa nad projektem ustawy, wnoszonym przez uprawnionego do tego urzdu, lecz tylko przyj go lub odrzuci. Komicja odgryway najwiksz rol do koca II w. p.n.e., w okresie rozkwitu ustroju republikaskiego. U schyku okresu republikaskiego nastpi upadek znaczenia zgromadze. W nastpstwie coraz czstszego nadawania obywatelstwa rzymskiego, zwaszcza po wojnach ze sprzymierzonymi dotd Latynami, zgromadzenia ludowe przestay by zgromadzeniami narodu rzymskiego. Brali bowiem w nich udzia spoza Rzymu przewanie tylko ci, ktrzy przypadkowo znaleli si w miecie. Zgromadzenie ludowe majc formalnie bardzo szerokie uprawnienia, w ostatnich wiekach republiki traciy faktycznie swe znaczenie na rzecz innych organw, zwaszcza senatu. Komicja kurialne (comitia curiata). Pocztkowo w zgromadzeniach tych brali udzia tylko patrycjusze, czonkiem bowiem kurii by tylko ten, kto nalea do jednego z 300 rodw. Pniej dopuszczono do nich rwnie plebejuszy, jednake w okresie republiki komicja te utraciy swoje znaczenie, zachowujc jedynie pewne uprawnienia w zakresie prawa prywatnego (sporzdzanie testamentw i adopcja) oraz prawo udzielania imperium wyszym urzdnikom, wybranym przez komicja centurialne w drodze lex curiata de imperio. Z biegiem czasu zaczto zwoywa jedynie 30 liktorw, ktrzy reprezentowali dawne kurie.

Pastwo rzymskie

91

Komicja centurialne (comitia centuriata). Byty to zgromadzenia ludowe zwoywane od czasw Serwiusza Tuliusza wedug oddziaw wojskowych, centurii, ktre zbieray si na Polu Marsowym. Podczas gosowania kada centuria miaa jeden gos. W okresie republiki do kompetencji tych zgromadze w szczeglnoci naleao: - zatwierdzanie lub odrzucanie projektw ustaw przedkadanych przez urzdnikw (konsulw i pretorw); - wybr urzdnikw posiadajcych (konsulw, pretorw, cenzorw); imperium

Komicja centurialne

Uprawnienia komicjw centurialnych

- podejmowanie uchwa o rozpoczciu wojny (traktaty pokojowe zatwierdza senat); - rozstrzyganie odwoa od wyrokw skazujcych za pewne przestpstwa zagroone kar mierci lub kar cielesn. Komicja kurialne zwoywano poza granicami miasta, na Polu Marsowym. Gosowanie odbywao si kolejno centuriami wedug klas majtkowych. Kada centuria miaa jeden gos, co zapewniao w przypadku zgodnego opowiedzenia si za jakim wnioskiem przewag najbogatszym obywatelom dysponujcym gosami 98 centurii (jazda 18 centurii, pierwsza klasa pieszych 80 centurii) na ogln liczb 193 (w III w. p.n.e. liczba centurii wzrosa do 373). Komicja tribusowe (comitia tributa). W komicjach tribusowych, ktre rozwiny si prawdopodobnie ze zgromadze plebejskich pocztkowo brali udzia tylko plebejusze, pniej wszyscy obywatele wedug zamieszkania (tribus). W przeciwiestwie do zgromadze centurialnych nie odgrywa tu roli cenzus ma-

Zasady gosowania w comitia centuriata

Komicja tribusowe

92

Pastwo niewolnicze

Uprawnienia komicjw tribusowych

jtkowy. Gosowanie odbywao si tribusami. Kada tribus miaa 1 gos. Comitia tributa daway znaczn przewag mieszkacom wsi poniewa na 35 tribus byy tylko 4 miejskie i 31 wiejskich okrgw terytorialnych. Zbieray si w rnych miejscach: na Forum, na Kapitolu, czasem poza miastem. Do uprawnie komicjw tribusowych naleao w szczeglnoci: - przyjmowanie lub odrzucanie wnioskw zawierajcych projekty ustaw, wnoszonych gwnie przez pretorw; - wybory edylw kurulnych, kwestorw i innych niszych urzdnikw; - rozstrzyganie odwoa od wyrokw skazujcych za pewne przestpstwa zagroone kar pienin.

Zgromadzenia plebejskie

Plebiscita

Zgromadzenia plebejskie (concilia plebis). By to osobny rodzaj zgromadze, w ktrym brali udzia tylko plebejusze. Odbyway si one z uwzgldnieniem podziau na okrgi tribusowe. Ich gwnym zadaniem by wybr trybunw i edylw plebejskich. Uchway tych zgromadze (plebiscita) obowizyway zrazu samych plebejuszy, ale od wydania lex Hortensia ok. 287 r. p.n.e. uchway powzite na zgromadzeniach plebejskich obowizyway rwnie patrycjuszy. Od tego wic czasu plebiscita obowizyway wszystkich obywateli. Senat bdcy w okresie monarchii rad przyboczn krla zachowa formalnie charakter ciaa doradczego wobec konsulw, czy dyktatora jeszcze na pocztku republiki. Z czasem jednak, zwaszcza od koca III w. p.n.e., senat sta si gwnym, organem rzdzcym, ktry zatwierdza budet i sprawowa

Senat w okresie republiki

Pastwo rzymskie

93

wyczn kontrol nad finansami pastwa. Ponadto w zakres kompetencji senatu wchodzio: - czuwanie nad bezpieczestwem wewntrznym; - moliwo pocigania do odpowiedzialnoci zarwno urzdnikw jak i obywateli dziaajcych na szkod pastwa; - wydawanie zarzdze w sprawach kultu; - kontrola administracji, zwaszcza skarbowej, w zakresie zarzdzania majtkiem pastwowym; - nadzr nad prowincjami i kontrola ich zarzdw; - zatwierdzanie ustawodawstwa korniej w (wnioski ustaw byy zazwyczaj wczeniej uzgadniane z senatem). U schyku republiki rola prawodawcza senatu znacznie wzrosa; - prawo zatwierdzania przez zgromadzenia; urzdnikw wybranych
Kompetencje

- reprezentacja pastwa na zewntrz; - wypowiadanie wojny, okrelanie warunkw pokoju oraz przymierzy, przyjmowanie i wysyanie poselstw, przyznawanie tytuw i wyrnie sprzymierzonym wadcom; - wyznaczanie wodzw oraz dyktatora w razie zagroenia pastwa; - podejmowanie w przypadku wielkiego niebezpieczestwa wewntrznego uchway o wprowadzeniu stanu nadzwyczajnego i oddania konsulom nieograniczonej wadzy. W pocztkowym okresie republiki czonkw senatu mianowali konsulowie lub trybuni z uprawnieniami konsularnymi, ale ju od koca IV wieku p.n.e. ukadanie listy senatorw naleao do cenzorw (lex Ovinia). W senacie zasiaday doywot-

94

Pastwo niewolnicze

Auctoritas senatus

Senatus consuitum

nio osoby piastujce uprzednio godnoci pastwowe (zwaszcza konsulowie i pretorzy), ktre cieszyy si nieposzlakowan opini. Z tego wynika auctoritas senatus, czyli powaga i autorytet moralny, ktry by rdem wpyww i znaczenia senatu. Senat zwoywali konsulowie, wzgldnie trybuni wojskowi z wadz konsularn oraz pretorowie, dyktator, pniej take trybuni ludowi. Pierwotna liczba 300 senatorw podwojona zostaa za Sulli, a Cezar podnis j do 900. Zgromadzenie senatu odbywao si na Kapitolu w tzw. curia Julia, bd na Polu Marsowym, kiedy przyjmowano posw zagranicznych. Obrady senatu nie miay z gry przewidzianego porzdku. Sprawy przedstawia (relatio) i kierowa tokiem dyskusji przewodniczcy, ktrym zostawa urzdnik zwoujcy posiedzenie senatu (konsul, a podczas jego nieobecnoci pretor). Gosowanie byo jawne i odbywao si przez przechodzenie na jedn lub drug stron. Prawomocna uchwaa senatu {senatus consuitum) stawaa si obowizujcym prawem, o ile wobec niej nie wyrazi sprzeciwu trybun ludowy na mocy przysugujcego mu ius intercessions. O ile na przeomie III i II w. p.n.e. organ ten posiada przodujce znaczenie w pastwie, to jego rola polityczna zostaa znacznie zredukowana w okresie reform Grakchw, sabnc jeszcze bardziej u schyku republiki. Kolegia kapaskie, powstae jeszcze w okresie krlewskim, odgryway nadal du rol. Do najwaniejszych kolegiw kapaskich naleay: - kolegium pontyfikw (zajmowao si obok spraw kultu i ukadania kalendarza, sporzdzaniem for-

Kolegia kapaskie

Kolegium pontyfikw

Pastwo rzymskie

95

mu procesowych i interpretacj przepisw prawnych); - kolegium augurw (gwnie tumaczyo znaki, przez ktre miaa objawia si wola bstw); - kolegium fecjaw (brao udzia w aktach dotyczcych spraw midzynarodowych). 2.4.2. Magistratury
Kolegium augurw

Kolegium fecjaw

Okrelenie magistratus oznaczao zarwno urzd, jak i urzdnika wybranego przez lud na komicjach. Urzdnikw rzymskich mona podzieli ze wzgldu na zakres wadzy na wyszych i niszych. Do urzdnikw zwyczajnych zaliczamy tych, ktrych wybierano corocznie na ich urzd, stale funkcjonujcych, natomiast nadzwyczajnych, do ktrych nalea m.in. dyktator, powoywano w przypadku wystpienia nieprzewidzianych okolicznoci lub do wykonania specjalnych zada. Podzia na magistratury kurulne i niekurulne (od zasiadania w czasie urzdowania na specjalnych krzesach z koci soniowej sella curulis) wskazuj na stopie godnoci danego urzdu. Uprawnienia magistratur obejmoway dwa pojcia: potestas i imperium. Potestas to wadza publiczna, w ktr wyposaone byy wszystkie magistratury oznaczajca: - prawo wydawania rozporzdze w zakresie wykonywanej przez siebie wadzy (edicta); - prawo nakadania kar pieninych celem wymuszenia posuchu; - prawo zwoywania wiecw; - prawo przeprowadzania auspicjw. Na imperium, ktrego udzielay wyszym urzdnikom comitia curia ta skaday si:

Magistratury rzymskie w okresie republiki

Magistratury kurulne i niekurulne

Potestas

Imperium

96

Pastwo niewolnicze

- uprawnienia wojskowe, m.in. prawo dowodzenia, zwoywania i zwalniania obywateli obowizanych do suby wojskowej, mianowanie dowdcw mniejszych jednostek, prowadzenie ukadw z nieprzyjacielem; - wadza sdowa w sprawach karnych, cywilnych i administracyjnych; zakres przyznawanego wyszym urzdnikom imperium bywa szerszy lub wszy, np. imperium konsula obejmowao take prawo wymierzania kary mierci; - prawo zwoywania zgromadze ludowych i senatu oraz prawo przedkadania im swoich wnioskw ustawodawczych do gosowania.
Cechy charakterystyczne

Cechy rzymskich magistratur w okresie republiki: - wybieralno przez zgromadzenia ludowe (tylko
J r B w

urz( dw
republikaskich

dyktator wyznacza konsula na podstawie uchway senatu); - kolegialno (z wyjtkiem dyktatora); t zasad pojmowano w sensie koleestw na urzdzie, np. powoujc dwch konsulw, kadego z pen wadz. Urzdnicy wybierani kolegialnie mieli prawo veta (prawo intercesji) wobec zarzdze wsptowarzyszy na urzdzie; - ograniczanie urzdowania w czasie; - bezpatno; rekompensat stanowio powierzanie byym konsulom i pretorom jako prokonsulom i prop retorom zarzdu prowincji; - odpowiedzialno (z wyjtkiem dyktatora i cenzora); obywatele wybrani na urzdy odpowiadali przed zgromadzeniem ludowym, a kada osoba prywatna moga urzdnikowi rzymskiemu wytoczy proces cywilny lub karny w razie popenienia naduy.

Pastwo rzymskie

97

Kandydat ubiegajcy si o urzd musia spenia pewne warunki. Do okolicznoci bezwzgldnie uniemoliwiajcych dostp do godnoci magistraturalnych nalea m.in.: - brak penego obywatelstwa - wolnego urodzenia - czci obywatelskiej - pe eska - niepenoletno - choroba umysowa - skazanie za cikie przestpstwo. Kady obywatel mg sam wysun swoj kandydatur na urzd i prowadzi w zwizku z tym agitacj (tzw. ambitus). W poowie IV w. p.n.e. ustanowiono, e to samo stanowisko pastwowe mona piastowa dopiero po 10-letniej przerwie. Okoo poowy III w. p.n.e. wprowadzono zakaz powtrnego sprawowania urzdu cenzora, a w poowie II w. p.n.e., zakaz dwukrotnego piastowania urzdu konsula. Miao to ochroni republik przed naduyciem wadzy przez urzdnikw i zabezpieczy j przed ewentualnym wprowadzeniem wadzy jednostki. Pod koniec II w. p.n.e. uregulowana zostaa rwnie ustawowo kolejno piastowania urzdw.

Przeszkody uniemoliwiajce piastowanie rzymskich magistratur

Ambitus

Kolejno sprawowania urzdw

Poszczeglne magistratury dzieliy si, jak zostao powiedziane ze wzgldu na zakres wadzy, na wysze i nisze. Do wyszych urzdnikw wybieranych przez komicja centurialne zaliczamy: konsulw, pretorw i cenzorw. Urzdnikw niszych wybieray komicja tribusowe. Naleeli do nich: kwestorzy, edylowie i vigintisextiviri (26 urzdnikw wybieranych

Urzdy zwyczajne

98

Pastwo niewolnicze

corocznie na zgromadzeniach ludowych do pomocy wyszym magistraturom).

Urzdy wysze: Konsulowie

Kompetencje konsulw

Konsulowie. Bya to najwysza godno w Rzymie pocztkowo zastrzeona wycznie dla patrycjuszy (od 367 r. p.n.e. na podstawie lex Licinia Sextia dostpna take dla plebejuszy). Po zniesieniu monarchii zajli oni miejsce krla. Dwaj konsulowie wybierani byli na jeden rok przez komicja centurialne. Powtrny wybr by niedopuszczalny (zasada ta zamana zostaa u schyku republiki). Pocztkowo posiadali oni ogromn wadz (zwaszcza dowodzc wojskiem), jednake wraz z dopuszczeniem plebejuszy do konsulatu ich uprawnienia zmniejszono, przekazujc je innym urzdnikom. Zachowali jednak najwysz wadz wojskow, prawo zwoywania zgromadze ludowych i senatu oraz prawo przewodniczenia im, a take jurysdykcj w najwaniejszych i wyjtkowych sprawach karnych. Po upywie rocznego urzdowania w Rzymie uzyskiwali oni namiestnictwo prowincji z tytuem prokonsulw. Pretorzy. Urzd ten powsta w 367 r. p.n.e. Dopuszczajc plebejuszy do konsulatu przekazano pretorowi sdownictwo w sprawach cywilnych pomidzy obywatelami rzymskimi. Nie rozstrzyga on jednak bezporednio sporw, a jedynie rozpatrywa w postpowaniu in iure czy w danym przypadku prawo rzymskie daje ochron roszczeniu powoda, po czym ustala i formuowa przedmiot sporu. Nastpnie spraw rozpoznawali i wydawali wyrok sdziowie (in indicium), ktrych powoyway strony lub pretor ze specjalnej listy. Gdy w 242 r. p.n.e. powoano urzd pretora dla perygrynw (pretor peregrinus), rozpatrywa on rwnie in iure spory midzy cudzoziemcami oraz cudzoziemcami a obywatelami rzymskimi.

Pretorzy

Postpowanie

Pretor peregrinus

Pastwo rzymskie

99

Pierwszy z tych pretorw (zwany teraz urbanus) sta wyej w hierarchii rzymskich magistratur, albowiem w czasie nieobecnoci konsula sprawowa jego funkcje w Rzymie. Pretor nie posiada wprawdzie wadzy ustawodawczej, ale podobnie jak inne magistratury kurulne, obejmujc urzd wydawa edykt, w ktrym zawarte byy zasady, jakie bdzie on stosowa w czasie swego urzdowania. Z reguy pretorzy wydajc edykt przejmowali z edyktu swoich poprzednikw te postanowienia, ktre przyjy si w praktyce, dodajc do nich swoje poprawki i uzupenienia. W ten sposb wyksztacia si staa cz edyktu. Odegraa ona wielk rol w rozwoju rzymskiego prawa prywatnego (ius praetorium, ius honorarium). Cenzorzy. Pocztkowo zadaniem cenzorw wybieranych przez zgromadzenia centurialne na pi lat byo przeprowadzenie spisu ludnoci, poczone z ocen wartoci majtku obywateli. N a podstawie tych spisw cenzorzy dokonywali przydziau obywateli do klas i centurii oraz okrelali wysoko podatku. Z biegiem czasu cenzorzy sprawdzali nie tylko cenzus majtkowy obywateli, ale take ich zachowanie si w yciu publicznym i prywatnym (cenzus moralny), stajc si stranikami dobrych obyczajw. Od 312 r. p.n.e. przysugiwao im take prawo rewidowania i uzupeniania list czonkw senatu. Skrelenie czy przeniesienie z listy obywateli lub senatorw drodze tzw. noty cenzorskiej byo dotkliw kar, skuteczn, a do nowego spisu, a od decyzji nie byo odwoania. Wreszcie cenzorzy sprawowali take piecz nad budetem pastwa oraz zarzdzali majtkiem pastwowym, sprawujc w tym zakresie sdownictwo w razie zaistnienia sporu pomidzy obywatelem a pastwem lub pomidzy obywatelami, gdy spory dotyczyy uywania majtku pastwo-

Pretor urbanus

Edykt pretorski

Efekty dziaalnoci edyktalnej

Cenzorzy Przeprowadzanie spisu obywateli i ich majtku

Nadzr nad zachowaniem si obywateli

Nota cenzorska

Zarzd majtkiem pastwowym

100

Pastwo niewolnicze

wego. Wanym uprawnieniem cenzorw byo sprawowanie nadzoru nad wykonywaniem wielkich robt publicznych (m.in. budow drg i wodocigw).
Urzdy nisze: Edylowie

Kompetencje edylw

Edylowie. Pocztkowo wybierani byli spord plebejuszy na zebraniach plebejskich jako pomocnicy trybunw ludowych w zakresie sdownictwa karnego (edylowie plebejscy). W 367 r. p.n.e. wprowadzono nowy urzd edylw kurulnych, wybieranych na jeden rok przez kumicja tribusowe. Mieli oni zblione kompetencje, z tym e edylowie kurulni mieli ponadto prawo wydawania edyktw oraz prawo wejcia do senatu po zakoczonej kadencji. Do zakresu uprawnie edylw naleao: utrzymanie porzdku w miecie, zapewnienie bezpieczestwa na drogach publicznych, kontrola miar i wag, zabezpieczenie dostatecznej iloci zboa dla zaopatrzenia ludnoci, obowizek urzdzania igrzysk i uczt ludowych. Spory, ktre wynikay w zakresie objtych kompetencjami edyla naleay do jego jurysdykcji. Kwestorzy. Pocztkowo wykonywali funkcje pomocnicze u boku krla, nastpnie wybierani byli przez komicja tribusowe do pomocy konsulom, bez okrelonych z gry uprawnie, do realizacji specjalnych zlece. Pierwotnie wybierano 2 kwestorw (quaestores urbani), z czasem kiedy zaczto im powierza wspzarzd prowincji, ich liczba wzrosa (za Sulli do 20, za Cezara do 40). Kwestorowie miejscy zajmowali si gwnie jurysdykcj karn w najciszych sprawach, zagroonych kar mierci. W tym zakresie gwnym ich zadaniem byo prowadzenie dochodze i wystpowanie z oskareniem w sprawach o morderstwo. Z czasem te uprawnienia sdowe przeszy na pretorw. Do obowizkw kwestorw nalea rwnie nadzr nad skarbem pastwa oraz przecho-

Kwestorzy

Kompetencje kwestorw

Pastwo rzymskie

101

wywanie waniejszych dokumentw pastwowych. Kwestorzy, ktrzy penili urzd przy dowdcach wojska, sprawowali przede wszystkim funkcje skarbowe (podobnie jak u boku konsula). Na prowincjach kwestorzy przydzieleni byli do innych magistratur. W okresie republiki piastowanie kwestury stanowio pocztek kariery urzdniczej. Od czasw Sulli byy kwestor zostawa czonkiem Senatu. Do najwaniejszych urzdw nadzwyczajnych zaliczamy dyktatora i trybunw wojskowych z wadz konsularn. Dyktator. Zwykle mianowa go konsul na podstawie uchway senatu, wwczas gdy pastwu grozio niebezpieczestwo od zewntrz lub z powodu rozruchw wewntrz kraju. W wyjtkowych wypadkach (np. w r. 217 p.n.e.) wyboru dyktatora dokonyway komicja centurialne. Godno t powierzano na okres najwyej 6 miesicy byym konsulom, a od 356 r. p.n.e. dostp do tej magistratury mieli rwnie plebejusze. Otoczony 24 liktorami, sprawowa swoj wadz wojskow niezalenie od senatu, nie by rwnie prawdopodobnie ograniczony prawem intercesji trybunw. Do pomocy mianowa dyktator magistra equitum, ktry wypenia jego polecenia i zastpowa go w Rzymie, gdy dyktator prowadzc wojn by w miecie nieobecny. Z chwil wykonywania powierzonego zadania dyktator skada swj urzd, nie bdc obowizanym do skadania sprawozdania. Trybuni wojskowi z wadz konsularn. Pocztkowo wybierani dla prowadzenia czstych wojen. O d 455 r. p.n.e. wybierano ich na podstawie uchwa senatu w miejsce konsulw. Jakkolwiek posiadali oni wadz konsularn, nie mieli jednak oznak dostojeUrzdy nadzwyczajne:

Dyktator

Uprawnienia dyktatora

Trybuni wojskowi z wadz konsularn

102

Pastwo niewolnicze

stwa oraz pewnych uprawnie konsulw (m.in. prawa przeprowadzania spisu ludnoci i mianowania senatorw).
Trybun ludowy

Prawo intercesji

Nietykalno osoby

trybuna

Obok waciwych urzdnikw czyli zwyczajnych i nadzwyczajnych magistratur szczegln rol odgrywaa w Rzymie godno trybuna ludowego. Instytucja ta zostaa wprowadzona wedug rzymskiej tradycji w 494 r. p.n.e., prawdopodobnie w nastpstwie pierwszej secesji plebejuszy na Gr wit. Pocztkowo dwch, potem czterech, a w kocu dziesiciu trybunw uzyskao prawo ochrony intereS O W ludnoci plebejskiej poprzez moliwo uchylania zarzdze wszystkich urzdnikw, decyzji senatu i projektw ustaw przedstawianych zgromadzeniom ludowym, krzywdzcym plebejuszy. Mieli rwnie prawo karania urzdnikw. Osoba trybuna bya nietykalna, za opr i gwat wobec trybuna grozia kara mierci bez sdu. Trybuni stale przebywali w Rzymie, a ich dom by miejscem schronienia dla kadego plebejusza. Mieli take prawo zwoywania zgromadze plebejskich (concilia plebis), komicjw tribusowych, a z czasem uzyskali te prawo zwoywania senatu.

2.4.3.

Zarzd Italii i prowincji

Municypia

Podbijajc w IV i III w. p.n.e. obszary Pwyspu Apeniskiego zamieszkae m.in. przez Latynw, Samnitw, Etruskw czy Grekw, Rzymianie wcielali je do swego pastwa tworzc tzw. municypia, zakadali kolonie, bd zawierali ze zdobytymi miastami przymierza. Miasta inkorporowane czyli municypia wchodziy w pewien stosunek zalenoci od Rzymu.

Pastwo rzymskie

103

Mieszkacy tych miast, traktowani jako poddani rzymscy, pacili podatki i zobowizani byli do suby wojskowej. Pocztkowo nie mieli oni prawa gosowania, ani prawa sprawowania urzdw, ale posiadali ius conubii i ius commercii. Jednym miastom pozostawiono ich samorzd (senaty, rady, wasnych urzdnikw i wasne sdownictwo), inne podlegay wadzy rzymskich urzdnikw (prefektw). Z biegiem czasu mieszkacy municypiw uzyskiwali pene prawa obywatelskie. Osady zakadane na podbitych terytoriach o szczeglnym znaczeniu strategicznym nazywano koloniami. Rzymscy kolonici zasiedlali w nich cz ziem zabranych pokonanym ludom, tworzc orodki obronne dla pastwa rzymskiego. W okresie reform Grakchw wysyano do kolonii ubogich obywateli, a w ostatnich latach republiki osadzano w koloniach weteranw wojskowych. Kolonici zachowywali peni praw obywatelskich, podczas gdy ludno miejscowa miaa ograniczone prawa obywatelskie. W wyniku tzw. wojny ze sprzymierzecami (91 88 r. p.n.e.) przyznano mieszkacom Italii obywatelstwo rzymskie, a na mocy ustawy o municypiach z 45 r. p.n.e. nadano samorzd wszystkim miastom italskim. Organami samorzdu byy: zgromadzenia ludowe, rada miejska i wybierani urzdnicy. Jurysdykcja karna naleaa do rzymskiej magistratury. Zarzd prowincji sprawowany by pierwotnie przez namiestnika, ktrym by pretor posiadajcy szerokie uprawnieni administracyjne, wojskowe i sdowe. Pod koniec okresu republiki namiestnictwo prowincji zaczto powierza byym konsulom i pretorom (proconsul, propraetor), dajc im szerokie uprawnienia zarwno administracyjno-wojskowe, jak i jurysdykcyjne. ciganie danin i podatkw nie nale-

Pozycja prawna mieszkacw municypiw

Kolonie rzymskie

Wojna ze sprzymierzecami ( 9 1 - 8 8 r. p.n.e.)

Namiestnik

104

Pastwo niewolnicze

Pubiikanie

ao do kompetencji rzymskich urzdnikw. Z reguy ciary te wydzierawione byy osobom prywatnym, tzw. publikanom, ktrzy pacc z gry do skarbu pastwa ryczatow sum, dopuszczali si pniej znacznych zdzierstw i naduy wobec ludnoci.

3.
Geneza i charakter wadzy princepsa

Pryncypat (27 r. p.n.e.-284 r. n.e.)

Pozory kontynuacji ustroju republikaskiego

Kumulacja rnych urzdw, godnoci i tytuw republikaskich

Twrc ustroju, ktry utrzyma si w Rzymie do koca m wieku zwanego pryncypatem by Oktawian. Doceniajc si tradycji republikaskich, mimo faktycznego panowania nad caym pastwem w oparciu o ogromn si wojskow podlegajc jego wycznemu dowdztwu, zrzek si on w roku 27 p.n.e. dotychczasowych uprawnie, by otrzyma je z powrotem, cho w nowej postaci. August usiowa sw nieomal nieograniczon wadz przedstawi jako kontynuacj ustroju dawnej republiki, gwnie poprzez zachowanie starych instytucji politycznych, wyraajcych idee zwierzchnictwa narodu i demokracji bezporedniej. W istocie jednak poprzez kumulacj rnych urzdw republikaskich, ktrych w poprzednim okresie nie wolno byo czy, August mienic si przedstawicielem i penomocnikiem narodu przej wszystkie waniejsze atrybuty wadzy pastwowej, skupiajc w swoim rku peni uprawnie cywilnych i wojskowych. Wadza ta majc w istocie monarchiczny charakter, sprawowana bya z zachowaniem pozorw starego ustroju. Po mierci Augusta pozycja faktyczna i formalna cesarzy ulega dalszemu wzmocnieniu, a ustrj pastwa, podlegajc przeobraeniom od powrotu elementw republikaskich po posta dawnej tyranii przybra w II wieku n.e. ksztat monarchii absolutnej.

Przeobraenia wadzy cesarskiej po mierci Augusta

Pastwo rzymskie

105

Dopiero w poowie lat trzydziestych drugiego stulecia, na skutek gbokiego kryzysu politycznego zapanowaa anarchia, ktra zachwiaa podstawami systemu rzdw stworzonych przez Oktawiana. W okresie pryncypatu Rzym kontynuowa swoje podboje a Imperium Romanum ulegao dalszemu powikszemu. Oktawian zwyciajc Antoniusza zaj w roku 30 p.n.e. sprzymierzony z nim Egipt, a pnocn granic pastwa przesun a po Dunaj, obsadzajc j, jedn ze stale pozostajcych pod broni armi. Podobnie zabezpieczy granic wschodni opart na rzece Ren. W pierwszej poowie I wieku n.e. legiony rzymskie opanoway znaczn cz Brytanii. Najwikszy zasig terytorialny osign jednak Rzym za panowania Trajana (98-117 n.e.). Na pocztku II wieku podbi on Dacj (106), a nastpnie Armeni (114) i Mezopotami (115), docierajc a do Zatoki Perskiej. Ze zdobytych przez niego ziem dawnej Babilonii i Asyrii jego nastpca Hadrian zrezygnowa, przywracajc granic na Eufracie. Wadca ten prowadzi na szerok skal rozpoczt przez Trajana rozbudow granicznych fortyfikacji, co dowodzi, e pastwo rzymskie przeszo w tym okresie do defensywy. 3.1. Stosunki spoeczne
Dalsza ekspansja

ler lor,aln3 Rz

y"

W pocztkowym okresie pryncypatu nastpoway dalsze przeobraenia stosunkw spoecznych. Stan senatorski stawa si stanem zamknitym, dziedzicznym, zyskujcym szereg nowych przywilejw. Nowym zjawiskiem by znaczny wzrost liczby senatorw pochodzcych z prowincji, dopuszczanych stopniowo przez nastpcw Augusta do senatu i zarzdu pastwem. Przynaleno do ordo senatous

stan senatorski

106

Pastwo niewolnicze

Stan ekwitw

Plebejusze

Niewolnicy

ojca rodziny gwarantowaa jego synom przynaleno do tego samego stanu. Zmniejszenie roli tego stanu nastpio w poowie III wieku poprzez odebranie senatorom prawa sprawowania pewnych urzdw w zwizku z zakazem odbywania przez nich suby wojskowej. Znacznie natomiast rozszerzy si krg urzdw i stanowisk, do ktrych dostp uzyskali ekwici. Byli oni obok stanu senatorskiego drug uprzywilejowan grup stanowic podpor wadzy cesarskiej. O przynalenoci do stanu ekwitw decydowa princeps, ktry przejmujc wadz cenzorsk, wpisywa na list cenzorsk osoby, ktre osigny odpowiedni cenzus majtkowy. Liczba ekwitw stale wzrastaa przez awans osb wywodzcych si z kadry oficerskiej i z arystokracji municypalnej. Przedstawicieli obu tych uprzywilejowanych stanw ze wzgldu na ich przewag majtkow i pozycj spoeczn zaczto w kocowej fazie pryncypatu okrela jako honestiores w odrnieniu od humiliores, to jest pozostaej czci wolnych, lecz niemajtnych obywateli. Humiliores podlegali surowszym karom ni honestiores a take spoczyway na nich wiksze obcienia podatkowe. Wprawdzie rola polityczna plebsu w zwizku ze zmniejszeniem znaczenia instytucji republikaskich malaa jednake ze wzgldu na liczebno tej grupy August i jego nastpcy dbali o poparcie ludu rzymskiego. Proletariat rzymski nadal korzysta z rozdawnictwa zboa, pienidzy i uczestniczy w specjalnie organizowanych igrzyskach. Widocznym symptomem kryzysu systemu niewolniczego by wzrastajcy proces wyzwalania niewolnikw, ktry mimo wydawania specjalnych ustaw, majcych na celu jego zahamowanie, coraz

Pastwo rzymskie

107

bardziej nasila si i prowadzi do zmniejszenia si roli niewolnictwa w gospodarce rzymskiej. Przemiany polityczne i spoeczne zachodzce w Rzymie w I wieku p.n.e. prowadziy do zacierania si rnic prawnych pomidzy latynami i mieszkacami Rzymu. W wyniku tzw. wojny ze sprzymierzecami (19 - 88 r. p.n.e.) Latynom i ludnoci zamieszkujcej miasta, ktre pozostay wierne Rzymowi, przyznano obywatelstwo rzymskie. W okresie pryncypatu prawa obywatelskie uzyskali rwnie cudzoziemcy {peregryni), posiadajcy dotychczas na terenie pastwa rzymskiego jedynie ius gentium i zdolno prawn wasnego prawa ojczystego. Decydujcy wpyw miaa tu konstytucja Antoniusa Karakalli z roku 212 n.e., nadajca obywatelstwo w zasadzie wszystkim mieszkacom prowincji. Pocztki i rozwj kolonatu. Kryzys drobnej wasnoci chopskiej zapocztkowany w poowie II wieku p.n.e. nasili si w okresie pryncypatu. Jednoczenie wielkie latyfundia ziemskie, oparte na pracy niewolniczej zaczynay przynosi straty albowiem dopyw nowych niewolnikw stopniowo mala, a rosnca ich cena, przy cigle niskiej wydajnoci pracy, czynia nieopacaln dotychczasow form gospodarki rolnej. Aby wydajno t zwikszy niektrzy waciciele majtkw ziemskich dawali niewolnikom w uytkowanie wydzielone dziaki gruntu, pozwalajc im zatrzyma dla siebie uzyskane nadwyki produkcyjne. Poniewa jednak dugie lata pokoju coraz bardziej ograniczay napyw niewolnikw, wielu latyfundystw, naladujc nowy system, ktry upowszechni si w dobrach cesarskich, oddawao ziemi w dzieraw bezrolnym, tzw. kolonom w zamian za uiszczany czynsz. Dzierawcy ci byli ludmi wolnymi, bowiem rekrutowali si gwnie spord zu-

Latynowie

Peregryni

Konstytucja Karakalli z r 212

Powstanie i rozwj instytucji kolonatu

108

Pastwo niewolnicze

Przywizanie koionow do ziemi

boaych chopw i wyzwolecw. Kolonat oparty pocztkowo na dobrowolnej dzierawie przez stopniowe przeduanie okresu tej umowy, przeksztaci w u z a ] e 2ni e nie dzierawcy od waciciela gruntu, co w rezultacie doprowadzio do przywizania kolonw do ziemi. 3.2. 3.2.1. Ustrj polityczny Podstawy wadzy princepsa

Oktawian kontynuujc monarchiczn tradycj Cezara dy do uzyskania nadrzdnej pozycji w pastwie opierajc si, podobnie jak Cezar, na armii, ale doceniajc zarazem gbokie przywizanie spoeczestwa rzymskiego do rzdw republikaskich i pomny na los wielkiego poprzednika, zachowa zewntrzn fasad dotychczasowego ustroju. W starszej historiografii okrela si czsto stworzony przez niego system jako cesarstwo republikaskie.
Podstawy i zakres wadzy princepsa Imperium prokonsularne

Wadza w Egipcie

Wadza trybuna ludowego Prawo intercesji

Podstaw prawn wadzy princepsa za panowania Oktawiana stanowiy przyznane mu przez senat: imperium prokonsularne, wadza trybuna ludowego oraz godno najwyszego kapana. Rozszerzone w stosunku do republikaskiego imperium prokonsularne zapewniao mu bezporedni zarzd prowincji cesarskich, pynce z tych prowincji dochody, a take nadzr nad prowincjami senatorskimi, oraz duy wpyw na obsadzanie stanowisk namiestnikw tych prowincji. W zasadzie nieograniczon wadz posiada w bogatym Egipcie, gdzie wystpowa jako nastpca faraonw. Wadza trybuna ludowego, czynic go nietykalnym, dawaa cesarzowi prawo zwoywania zgromadze ludowych i senatu. Mia rwnie prawo intercesji wobec wnioskw przedstawionych na zgromadzeniach, uchwa senatu oraz zarz-

Pastwo rzymskie

109

dze wszelkich urzdnikw. Rwnoczenie wadza ta dawaa mu prawo inicjatywy ustawodawczej. Tytu najwyszego kapana (ponLifex maximus) zapewnia mu zwierzchnictwo nad sprawami kultu. Wprawdzie w roku 23 p.n.e. Oktawian zrezygnowa z wadzy konsula, ale otrzyma tzw. imperium mains, na mocy ktrego sprawowa on naczelne dowdztwo nad wojskiem. Wiza si z tym tytu imperatora, jaki wczeniej zwyciskie wojska nadaway swojemu wodzowi. W zasadzie, jak zostao wyej powiedziane, armia bya najwaniejszym oparciem wadzy Augusta. Cesarz wystpowa jako pierwszy z senatorw (princeps senatus) i uchodzi za pierwszego obywatela (princeps civium). Od tego tytuu wywodzi si prawdopodobnie nazwa pryncypatu. Ponadto senat nadawa Oktawianowi tytu Augustus i Divi filius, uwicajc jego osob oraz honorowy tytu ojca ojczyzny (pater patriae). Oktawian otrzyma poza tym szereg nadzwyczajnych penomocnictw do ktrych naleao m.in.: ukadanie listy senatorw (po przyjciu dawnych funkcji cenzorw), zaopatrzenie miasta w zboe, prowadzenie polityki midzynarodowej, prawo zalecania swych kandydatw na urzdy, rwnoznaczne z nominacj (ius commendationis). Naley pamita, e znaczenie i wpywy polityczne Augusta daleko przewyszay wadz wynikajc z kumulacji republikaskich magistratur. rdem wielu nadzwyczajnych uprawnie powierzonych Oktawianowi bya jego auctoritas, czyli moralny autorytet dziaalnoci politycznej. Niektrzy uwaaj jednak, c faktyczny zakres wadzy Augusta wynika nie tyle z uznania autorytetu i cech osobistych cesarza, ile z wyniesienia go ponad innych obywateli, poczenia uprawnie wymienionych urzdnikw, przy-

Godno najwyszego kapana

Imperium maius

Imperator

Princeps senatus Princeps civium

Augustus Divi filius

Pater patriae

Penomocnictwa nadzwyczajne

Auctoritas

110

Pastwo niewolnicze

Rozszerzenie wadzy cesarskiej

Rozporzdzenia (konstytucje) cesarskie:

Mandaty

Edykty

Dekrety

Reskrypty

znanych mu tytuw, rozwinicia zrcznej propagandy i otoczenia osoby princepsa nimbem boskoci, a nade wszystko z uwarunkowa politycznych i spoecznych okresu poprzedzajcego wprowadzenie pryncypatu. W pniejszym okresie senat przyznawa cesarzom jeszcze rozleglejsz wadz ni ta, ktr mia Oktawian. Uzyskali oni m.in. prawo nadawania obywatelstwa, rozstrzygania o wojnie i pokoju, zawierania przymierzy, najwysze sdownictwo w sprawach cywilnych i karnych oraz prawo wydawania rozporzdze (constitutiones). Rozporzdzenia te w okresie pnego pryncypatu stay si jedynym rdem prawa stanowionego. Rozrniamy 4 rodzaje rozporzdze cesarskich: mandaty ( mandatu), edykty (edicta)> dekrety (decreta) i reskrypty (rescripta). Mandaty byy to instrukcje dla namiestnikw prowincji i innych urzdnikw cesarskich. Reguloway one dziaalno poszczeglnych urzdnikw, ale mogy te wiza ludno podleg danemu urzdnikowi. Najwiksze znaczenie miay mandaty wydawane w dziedzinie prawa administracyjnego i karnego. Edykty rozporzdzenia wydawane na mocy przysugujcego im ius edicendi. W przeciwiestwie do edyktw republikaskich magistratur, mogy one obowizywa za ycia cesarza, a take za panowania jego nastpcw, jeeli nie zostay przez nich uchylone. Dekrety byy to orzeczenia sdowe wydawane przez cesarza sprawujcego najwysze sdownictwo, bd wydawane jako odwoania od wyrokw urzdnikw. Reskrypty odpowiedzi cesarza udzielane na pi-

Pastwo rzymskie

111

mie na skierowane do niego zapytania urzdnikw lub osb prywatnych w kwestiach spornych lub budzcych wtpliwoci prawne. Saboci tego ustroju by brak prawnego uregulowania nastpstwa po zmarym cesarzu. August usynowi Tyberiusza, aeby ten jako spadkobierca dziedziczy take wadz princepsa. Wadza ta jednak miaa charakter czysto osobisty i zostaa powierzona Oktawianowi przez nard. Tak wic mimo, e Tyberiusz zosta przez senat wybrany kolejnym cesarzem, koncepcja Augusta nie miaa adnej mocy prawnej. W przyszoci przekazywanie wadzy nastpowa bdzie poprzez dziedziczenie, wybr nastpcy na podstawie adopcji bd ustanowienie wspregenta za ycia panujcego cesarza. Nieregulowana zasada sukcesji wadzy bya powodem szeregu powanych konfliktw w czasie trwania pryncypatu. 3.2.2. Centralne organy kolegialne
Zgromadzenia ludowe Znaczenie zgromadze ludowych w okresie pryncypatu

Podstawowym uprawnieniem zgromadze sta si teraz wybr urzdnikw republikaskich, godnoci ich jednak przeradzay si w okresie pryncypatu w funkcje tytularne. Komicja, tracc stopniowo swoje dawne znaczenie funkcjonoway do koca pierwszego stulecia. Ostatni znan ustaw uchwalon na zgromadzeniu ludowym jest lex agraria z 96 r. p.n.e. wydana za czasw cesarza Newry, ktry powrci do dawnej idei kolonizacji, to jest wykupowania ziemi wielkich posiadaczy i parcelowania jej midzy bezrolnych. Od II wieku n.e. w miejsce dziaalnoci ustawodawczej zgromadze weszo faktycznie ustawodawstwo senatu. Zgromadzenia ludowe odrodziy si na krtko prawdopodobnie w poowie III wieku za panowania Aleksandra Sewerusa w nowej, bliej nieznanej formie.

112

Pastwo niewolnicze

Senat i jego znaczenie w okresie republiki

Zarzd skarbem republiki

W obecnym okresie znacznie wzrosy uprawnienia senatu. Jako gwny element republikaskiej fasady, senat, w pocztkowym okresie pryncypatu sprawowa szerokie funkcje ustawodawcze, sdowe i administracyjne. Ju za czasw Augusta uwaano, e uchway senatu maj moc ustawy obowizujcej, a wraz z zanikiem zgromadze ludowych wadza prawodawcza komicjw przesza faktycznie na senat. Stopniowo przeszy na senat take wybory magistratur, na ktre jednak decydujcy wpyw mia cesarz. Mg on oficjalnie zaleca swoich kandydatw. Senat zarzdza rwnie skarbem republiki (aerarium), ale znaczna cz dochodw pyna teraz do skarbca cesarskiego (fiscus). Niektrzy autorzy uwaaj, e w okresie pryncypatu wystpowaa diarchia czyli dwuwadza cesarza i senatu. W istocie senat traci stopniowo swoje znaczenie, stajc si powolnym narzdziem w rku imperatorw. W rzeczywistoci zdecydowana wikszo uchwa senatu zapadaa z inicjatywy i na wniosek cesarza. Posiada on nie tylko prawo zwoywania senatu i prawo sprzeciwu wobec jego uchwa, ale rwnie przejmujc uprawnienia cenzora, faktycznie sam ustala skad senatu. W III w. n.e. uprawnienia ustawodawcze senatu przeszy cakowicie na cesarzy Senat posiada rwnie uprawnienia w zakresie powoywania magistratur, wadz sdow oraz administracyjn. Jednake w wykonywaniu swoich funkcji pozostawa on pod cis kontrol wadcy. Naley podkreli, e rola senatu wzrastaa w momencie mierci cesarza, bowiem mimo utartego zwyczaju desygnacji nastpcy za ycia cesarza poprzez adopcj lub wybr wsprzdcy, do senatu naleaa formalnie decyzja o wyborze nowego wadcy i przyznaniu mu jego uprawnie (lex de imperium). Od

Rola senatu w zakresie powoywania magistratur

Wzrost znaczenia senatu w okresie interregnum

Pastwo rzymskie

113

uchway senatu zaleao rwnie, czy zmary cesarz zaliczony bdzie w poczet bogw. W razie potpienia pamici zmarego, senat uchyla wszystkie wydane przez niego akty prawne. Organem konkurujcym z senatem bya Rada cesarska, pocztkowo zwoywana dorywczo, stale wystpujca od czasw Hadriana. Skadaa si ona z doradcw cesarskich rekrutujcych si spord najwybitniejszych senatorw, urzdnikw i uczonych prawnikw. Do rady naleao przede wszystkim ostateczne formuowanie wszelkich aktw ustawodawczych i wykadania ustaw. Posiadaa rwnie uprawnienia administracyjne i sdowe. 3.2.3. Magistratury
Ograniczenie zakresu kompetencji dawnych urzdnikw republikaskich Rada cesarska

Konsulowie. Urzd ten utrzymywa si, tracc jednak swoje znaczenie najwaniejszej magistratury w pastwie. Konsulw wybierano na krtkie okresy 4, a nawet 2 miesice, gwnie do formalnego przeprowadzenia pewnych czynnoci (m.in. zapisy testamentowe, ustanawianie fideikomisw, wyzwole). O d czasw Nerona w zasadzie mianowani byli przez cesarza. W okresie pryncypatu konsulat stopniowo przeksztaca si w funkcj tytularn, ktr imperator powierza osobom ze swego otoczenia. Mimo coraz bardziej honorowego raczej znaczenia, urzd pozostawa nadal atrakcyjny ze wzgldu na perspektywy sprawowanych po nim funkcji. Namiestnictwo w prowincjach powierzano zazwyczaj byym konsulom. Dla nich zastrzeonych byo kilka nowych, wyszych urzdw cesarskich. Pretorzy. Pocztkowo utrzymali oni w zasadzie kompetencje w zakresie sdownictwa w sprawach cywilnych. Z czasem tracili swoje uprawnienia na rzecz

Konsulowie

Pretorzy

114

Pastwo niewolnicze

Edictum perpetuum Cenzorzy

Edylowie

Kwestorzy

Vigintisexviri

Trybuni ludowi

nowych urzdnikw cesarskich, zachowujc prawo sdzenia szczegowo oznaczonych spraw. Przewodniczyli w niektrych sdach m.in. w sdach centumwiralnych dla spraw spadkowych. Po wydaniu za panowania cesarza Hadriana w roku 132 n.e. edictum perpetuum utracili oni prawo wydawania edyktw. Cenzorzy. W zasadzie zaprzestali wykonywa swoje uprawnienia odkd cesarz przej je jako censor perpetuus (84 r. n.e.). Edylowie. Urzdnikom tym, ktrzy zachowali czciowo uprawnienia sdowe w sprawach dotyczcych handlu, powierza si gwnie czynnoci policyjne. Od pocztku III w. n.e. przestano wybiera edylw. Kwestorzy. Liczb kwestorw zredukowano z 40 do 20, wprowadzajc urzd kwestora przy boku cesarza (quaestor candidatus principis). Vigintisexviri. August ogranicza liczb tych urzdnikw do 20 (w wyniku tego zmieniono ich nazw na vigintiviri). Trybuni ludowi. Trybunat straci swoje znaczenie wobec doywotniej wadzy trybunackiej imperatora. Od III w. n.e. zaprzestano wybiera trybunw plebejskich. Z biegiem czasu dawne instytucje republikaskie traciy znaczenie na rzecz nowego zbiurokratyzowanego aparatu, podporzdkowanego cesarzowi. Dawne magistratury utraciy wikszo swoich kompetencji na rzecz urzdnikw cesarskich, wyznaczonych przez wadc do wykonania cile okrelonych zada i tylko przed nim odpowiedzialnych. Urzdnicy ci jako mandatariusze sprawowali wadz w imieniu cesarza, od ktrego otrzymywali wysokie wynagrodzenie za sw sub.

Wysi urzdnicy cesarscy Powstanie i zasady biurokracji cesarskiej Wybr urzdnikw przez cesarza

Wynagrodzenie za sub

Pastwo rzymskie

115

W zasadzie zerwano rwnie z kolegialnoci urzdw i ius intrecessionis. Za czasw Hadriana (117-138 r. n.e.) dokonano reorganizacji administracji cesarskiej, ktra tracc swj dworski charakter i stajc si instytucj pastwow, opieraa si przede wszystkim na osobach posiadajcych odpowiednie kwalifikacje. Do gwnych urzdnikw cesarskich naleeli: - Praefectus pretorio pocztkowo dowdca przybocznej stray cesarskiej czyli gwardii pretorianw, pniej uzyska take uprawnienia administracyjne i jurysdykcyjne w sprawach cywilnych i karnych. Od czasw Aleksandra Sewera (222- 235 r. n.e.) prefekt pretorio mg wydawa rozporzdzenia nie sprzeciwiajce si ustawom i konstytucjom cesarskim. - Praefectus urbi pierwotnie sprawujcy swj urzd w razie nieobecnoci cesarza w Rzymie. Odpowiada za utrzymanie porzdku i bezpieczestwa w miecie, uzyskujc z czasem uprawnienia sdowe, najpierw w sprawach karnych, a nastpnie cywilnych. - Praefectus annonae odpowiada za dostarczenie do Rzymu odpowiedniej iloci zboa, jego rozdzia i kontrol cen. W zakresie powierzonych mu zada wykonywa jurysdykcj karn i cywiln m.in. w sprawach handlu, spekulacji, transportu i lichwy. - Praefectus vigilum urzd ustanowiony w celu zapewnienia bezpieczestwa w Rzymie (szczeglnie w nocy). Sprawowa rwnie sdownictwo karne w sprawach o podpalenie, kradzie i rabunek.

Zanik zasady kolegialnoci

Praefectus pretorio

Praefectus urbi

Praefectus annonae

Praefectus vigilum

116

Pastwo niewolnicze

Prefekt Egiptu

Spord urzdnikw funkcjonujcych w prowincjach, szczeglne znaczenie mia prefekt Egiptu, posiadajcy bardzo szerokie uprawnienia. 3.2.4. Skarbowo

Aerarium populi romani

Fiscus principis

Patrimonium Caesaris

Do skarbu z okresu republikaskiego okrelanego jako aerarium populi romani, ktrego zarzd spoczywa w rkach senatu, wpyway dochody z prowincji senatorskich. 2 biegiem czasu traci on swoje znaczenie na rzecz stworzonego przez Oktawiana skarbu cesarskiego (fiscus principis, fiscus Caesaris). Do tego skarbu wpyway wszelkie dochody z prowincji cesarskich, a z czasem rwnie sumy pochodzce z prowincji senatorskich. Ponadto istnia oddzielny skarb zwizany z odrbnym majtkiem cesarza, patrimonium Caesaris, ktrym dysponowa on w drodze aktw prywatno-prawnych. Cz tego majtku przypadaa po mierci wadcy jego spadkobiercom. 3.2.5. Zarzd Italii i prowincji

Municypia i kolonie

Prowincje senatorskie i cesarskie

Namiestnicy

Municypia i kolonie w Italii posiaday nadal szeroki samorzd, tj. senat, zgromadzenia i urzdy wzorowane na analogicznych organach rzymskich. Od pocztku II wieku samorzd ten ograniczany by przez powoywanie specjalnych urzdnikw cesarskich, tzw. kuratorw, sprawujcych funkcje kontrolne. W II i m wieku Italia stracia cz przywilejw, zwaszcza wojskowych i podatkowych, ktre odrniay j od prowincji. Oktawian podzieli prowincje na senatorskie i cesarskie. Prowincji senatorskich byo 10. Formalnie znajdoway si one pod wadz senatu, ktry mianowa namiestnikw, prokonsulw sprawujcych wadz administracyjn i sdow. Prokonsul nie dowo-

Pastwo rzymskie

117

dzi wojskiem. Do pomocy, zwaszcza w sprawach sdowych, mianowa senat, na wniosek namiestnika tzw. legatw. W zakresie administracji skarbowej namiestnikom pomocy udzielali kwestorzy, wybierani w Rzymie i kontrolowani przez cesarza. Namiestnikw, najpierw 12, a od czasu Trajana 40 prowincji cesarskich, wyznacza wadca, ktry powoywa rwnie odpowiedzialnych tylko przed nim urzdnikw skarbowych tzw. prokuratorw. Namiestnicy w prowincjach cesarskich posiadali zarwno wadz cywiln jak i wojskow. Ju od czasw cesarza Klaudiusza (I po. I w. n.e.) stao si regu nadawanie obywatelstwa rzymskiego poszczeglnym mieszkacom prowincji, zwaszcza onierzom po odbyciu suby wojskowej i ich rodzinom. Pniejsi cesarze nadawali je niekiedy caym miastom, a nawet prowincjom (np. cesarz Wespazjan (69-79 n.e.) ofiarowa rzymskie obywatelstwo wszystkim miastom w Hiszpanii). Wreszcie cesarz Karakalla rozcign w r. 212 n.e. rzymskie prawa obywatelstwa na wszystkich wolnych mieszkacw Cesarstwa. Jakkolwiek waciwym celem tego edyktu (constitutio Antoniniana) byo rozcignicie na cae pastwo pewnych podatkw bezporednich, ktre pacili tylko obywatele rzymscy, stanowi on zarazem uwieczenie procesu integracji wolnej ludnoci Imperium i zwycistwo idei ponadnarodowego pastwa.

Konstytucja

KarakaMl z r

3.3.

Kryzys pryncypatu
Przyczyny upadku pryncypatu

Stopniowy wzrost sprzecznoci pomidzy reliktami urzdze republikaskich zachowanych w okresie pryncypatu, a deniami cesarzy do uzyskania wadzy niczym nieograniczonej zaznaczy si wyra-

118

Pastwo niewolnicze

Anarchia wojskowa

Przejawy kryzysu

nie ju pod koniec II wieku n.e. O kryzysie jednak dotychczasowej formy ustroju pastwa mona mwi w odniesieniu do I potowy III wieku, zwaszcza po roku 235 n.e., kiedy zamordowany zosta przez zbuntowanych onierzy z prowincji naddunajskich, ostatni przedstawiciel dynastii syryjskiej, Aleksander Sewerus. Odtd zacza si anarchia wojskowa, ktra trwaa blisko p wieku. Zdarzao si, e obwoywano kilku cesarzy w kilku czciach pastwa rwnoczenie, zwalczajcych si wzajemnie. Napr Germanw, Partw, oraz szczeglnie grone najazdy perskie, spowodoway powane zagroenie zewntrzne pastwa. Szereg miast, w tym rwnie Rzym otoczono murami obronnymi. W ostatniej fazie pryncypatu imperium przeywao rwnie wielkie trudnoci wewntrzne. Kryzys polityczny, spoeczny, gospodarczy i religijny nie sprzyja stabilizacji wadzy. Przeywanie si systemu niewolniczego, stopniowa utrata znaczenia i wyludnienie Italii, zuboenie ludnoci, upadek handlu i rzemiosa, nasilenie ucisku fiskalnego, dewaluacja pienidza, wzrost cen, ustawiczne walki o tron, o obsadzie ktrego decydoway coraz czciej poszczeglne armie, przeznaczanie wszystkich dochodw pastwa na wojsko, prby usamodzielnienia si poszczeglnych prowincji to tylko niektre symptomy miertelnej choroby pryncypatu, ktra nieuchronnie przybliaa kres republikaskiego cesarstwa".

4.

Cesarstwo rzymskie (III - IV w.)

W II poowie III w. Cesarstwu Rzymskiemu z zewntrz zagraay szczepy germaskie, zagroeniem za wewntrznym byy powstania niewolnikw i ko-

Pastwo rzymskie

119

lonw. Wraz ze stopniowym upadkiem Zachodu centrum polityczne pastwa przesuwao si na Wschd do zaoonego nad Bosforem Nowego Rzymu Konstantynopola, ktry od 330 r. sta si stolic. Na rozlegych terenach trudno byo utrzyma jedno gospodarcz i administracyjn. Tote cesarze rzymscy zostali zmuszeni do wprowadzenia w imperium zmian oi^anizacyjnych. Reformy podj cesarz Dioklecjan (284-305), a kontynuowa je cesarz Konstantyn I zwany Wielkim (306-337). Ze wzgldu na osabienie powiza midzy poszczeglnymi czciami Cesarstwa zreformowany zosta przede wszystkim ustrj pastwa: - dotychczasowy princeps uzyska nowy tytu dominus" (pan, bg), co miao by krokiem do wprowadzenia boskiego kultu cesarza. Od nowego tytuu dla formy rzdw sprawowanych w Cesarstwie od przeomu III/IVw. przyjo si okrelenie dominat"; - panujcemu nalea si wiernopoddaczy posuch, wszelki sprzeciw, zwaszcza odmow skadania ofiar, traktowano jako przestpstwo obrazy majestatu; - wadza cesarska podzielona zostaa pomidzy cztery osoby tzw. tetrarchia. Sam Dioklecjan, zarzdzajcy czci wschodni Cesarstwa, przyj sobie wspregenta Maksymiliana, ktremu powierzy zachodni cz ze stolic w Mediolanie. Obaj nosili tytu augustus". Tetrarchia nie wprowadzia formalnego podziau terytorialnego pastwa i w zasadzie wszyscy czterej cesarze mieli wadz nad caoci Imperium. By to zatem podzia funkcji rzdzenia, wadzy naczelnej
Tetrarchia Reformy Dioklecjana i Konstantyna Wielkiego

Dominat

Podzia funkcji rzdzenia pastwem

120

Pastwo niewolnicze

na okrelonym obszarze, a nie pastwa. Podzia ten leg w niedalekiej przyszoci u podstaw faktycznego podziau pastwa na cz wschodni i zachodni. W zaoeniu pierwotnym wszystkie akty prawne obowizywa miay w caym Cesarstwie. Rycho jednak doszo do zamania tej zasady. Kady z augustw dobiera sobie wsprzdc z tytuem cezara. Okres rzdw obydwu augustw przewidziany by na 20 lat, po czym kady z nich mia ustpi, a miejsca te zajmowali cezarowie, ktrzy mianowa mieli nowych wsprzdcw. Podzia ten zaama si ju na pocztku IV w. W 324 r. Konstantyn zjednoczy wadz w swoim rku: - administracj oparto na zasadzie i biurokratyzmu; centralizmu

Kontynuacja reform za panowania Konstantyna

- kontynuujc reformy zapocztkowane przez cesarza Galliena (253-268 r.) oddzielono wadz wojskow od cywilnej. Za Konstantyna praefectus praetorio faktycznie utraci uprawnienia wojskowe; - u boku cesarza powsta kolegialny organ doradczy wity Konsystorz o fachowym skadzie; - urzdnicy centralni sprawowali wadz w imieniu cesarza, pochodzili z nominacji i w kadej chwili mogli by odwoani; - wydzielone zostay urzdy terytorialne administracja terenowa oparta zostaa na zasadzie hierarchicznej. Pastwo podzielone zostao na prefektury (Rzym, Konstantynopol i 4 terytorialne), te na diecezje, prowincje i civitas. W civitas, najmniejszej jednostce podziau terytorialnego, funkcjonowa samorzd;

Pastwo rzymskie

121

- w 305 r. zwikszono liczb prowincji z 48 do 120, aby ograniczy uprawnienia zarzdcw: - wprowadzono penowartociow monet oraz taryf cen maksymalnych na towary i usugi dla zahamowania inflacji. Za przekroczenie wyznaczonych cen grozia kara mierci; - zmiany w systemie podatkowym: oprcz nowych podatkw zamieniono cz opat pieninych na wiadczenie w naturze; - w wojsku: podzia armii na oddziay przygraniczne i rezerwowe oraz przymusowy pobr rekruta, prawie dwukrotny wzrost liczebnoci armii; - stworzono przymusowy system zamknitych stanw zawodowych, do ktrych przynaleno bya dziedziczna. Przymus dotyczy kupcw i rzemielnikw, danin i wiadcze; - przymus zawodowy obj take wie i spowodowa przywizanie kolonw do ziemi. W zwizku z tym status kolona rwnie sta si dziedziczny. 4.1. Stosunki spoeczne

Ludno Cesarstwa dzielia si na uprzywilejowanych (honestiores) i pozostaych, nie korzystajcych z przywilejw (humiliores). Do honestiores naleaa przede wszystkim grupa senatorw (ordo senator ius), stojca najwyej w strukturze spoecznej. Godno senatorska bya dziedziczna. Obok senatorw dziedzicznych pojawia si godno senatorska z nadania cesarskiego. Nabycie godnoci senatorskiej wizao si z piastowaniem niektrych stanowisk cywilnych lub wojskowych. Posiadajcy honorowy tytu senatora nie zasiadali w senacie.

Honestiores

Stan senatorski

122

Pastwo niewolnicze

precarium

Humiliores

Koiegia zawodowe

Senatorowie posiadali liczne przywileje zwalniajce ich od ciarw, ktre obciay inne grupy spoeczne, a take przywileje sdowe. W miar sabnicia wadzy cesarskiej senatorowie, zwaszcza w Cesarstwie Zachodniorzymskim, odgrywali du rol w yciu publicznym. Podstaw materialn potgi nalecych do tego stanu byy ogromnych rozmiarw posiadoci ziemskie. Posiadoci te rozrastay si jeszcze dziki rozwojowi instytucji patronatu {precarium), poprzez ktr wasno ziemi pojedynczej osoby lub caej wsi, ktra oddawaa si w opiek monemu, przechodzia na wielkiego waciciela ziemskiego. Chop korzysta tylko z prawa uytkowania z zastrzeeniem zwrotu ziemi. Za prawo wasnoci oddajcy si w opiek korzysta z takich przywilejw, jakimi cieszyy si posiadoci monych Moni przejmowali take ziemi chopw, ktrzy nie byli w stanie spaci zacignitych dugw. Cesarze wielokrotnie zakazywali takich praktyk, zawsze jednak bezskutecznie, tym bardziej, e polityka cesarzy nie bya konsekwentna czsto sami nadawali przywileje monym, gwnie po to aby ich sobie zjedna. Prcz senatorw do honestiores naleeli take redni waciciele ziemscy oraz dekurionowie, czonkowie najwyszych organw w miastach. Do humiliores naleeli kupcy, rzemielnicy, drobni waciciele ziemscy oraz koloni. Kupcy i rzemielnicy przymusowo zrzeszeni byli w kolegiach, zwizkach o charakterze zawodowym. N a kolegiach spoczywaa odpowiedzialno za uiszczenie podatkw. Wzgldami fiskalnymi podyktowany by wic przymus przynalenoci do kolegium. Z czasem przynaleno ta staa si dziedziczna.

Pastwo rzymskie

123

Wrd ludnoci wiejskiej przewaali koloni, dzierawicy w zamian za czynsz ziemi maorolni lub bezrobotni chopi, wyzwolecy lub niewolnicy. Ta grupa ludnoci pozbawiona bya swobody przesiedlania si a w IV w. zostaa przytwierdzona do ziemi. Wrd kolonw rozrniano wolnych, niewolnych i przypisacw. Wolni otrzymywali od pana ziemi w dzieraw, natomiast inwentarz mieli wasny. Przypisacy (adscripticii) nie mieli ani ziemi, ani inwentarza. Z chwil przytwierdzenia kolonw do ziemi niemoliw staa si swobodna alienacja ziemi bez kolonw. W II poowie IV w. ograniczono swobod dysponowania przez kolonw wasnym mieniem. Przynaleno do grupy kolonw staa si dziedziczna. Stopniowo zacieraa si rnica midzy kolonami a niewolnikami. Od III w. szeregi kolonw zwikszay si o wolnych chopw. Zarwno kolonowie jak i wolni chopi znaleli si w zalenoci osobistej od wacicieli ziemi, ktr uprawiali. Kiedy ustay wojny zaborcze, usta take napyw niewolnikw. W pooeniu tej grupy ludnoci zaznaczya si pewna poprawa. Czsto niewolnikw osadzano na ziemi i wwczas znajdowali si w sytuacji zblionej do kolonw. Szczeglnie surowo karani byli niewolnicy, ktrzy dopucili si ucieczki. Zbiegostwa niewolnikw dotyczyy liczne konstytucje cesarskie. Ze wzgldu na ma wydajno pracy niewolnikw zniesiono dawne ograniczenia odnoszce si do ich wyzwolenia (zwaszcza e wyzwolenie przynosio panu korzyci w postaci opaty).

Koloni

Rne kategorie kolonw: Wolni Niewolni Przypisacy

Niewolnicy

124

Pastwo niewolnicze

4.2. 4.2.1.
Zakres wadzy cesarskiej

Ustrj polityczny Cesarz

Cesarz by panem w stosunku do wszystkich, nieograniczonym i nieodpowiedzialnym (dominus). Ceremonia dworski a take traktowanie panujcego jako boga przejto z despotii wschodniej, gwnie z pastwa perskiego. Pod wpywem chrzecijastwa panujcego zaczto uwaa za zastpc Boga na ziemi. Nastpstwo tronu oparto na zasadzie dziedzicznoci, z tym i czsto o faktycznej obsadzie decydowaa armia. Po podziale pastwa w 395 r. jego jedno miaa znale odzwierciedlenie w jednolitym prawie. Na to jednak, by prawo obowizywao w obydwu czciach musieli zgodzi si dwaj cesarze. Ostatni kodyfikacj, ktra obowizywaa w obydwu czciach Cesarstwa by Kodeks Teodezjusza z 438 r. W otoczeniu cesarz znajdowaa si rozbudowana administracja centralna palatium sacrum. 4.2.2. Organy centralne

Senat w okresie dominatu

Jeszcze w okresie pryncypatu senat zmieni zasadniczo swoje oblicze. Stao si to gwnie dlatego, e o jego skadzie zacz decydowa w duym stopniu sam cesarz powoujc na jego czonkw wycznie osoby wywodzce si z honestiores. W epoce dominatu, wobec faktycznej dziedzicznoci stanu senatorskiego w zachodniej czci cesarstwa, senat rzymski zachowa swj arystokratyczny charakter, podczas gdy w senacie wschodnim du rol odgrywali rwnie ludzie niszego pochodzenia mianowani przez wadc. Jeden senat istnia w Rzymie, a drugi w Konstantynopolu. Organ ten peni role rady cesarskiej, szcze-

Pastwo rzymskie

125

golnie, gdy aktualny cesarz by siln indywidualnoci. Znaczenie senatu wzrastao w okresach osabienia bd upadku wadzy cesarskiej. W rzeczywistoci rola senatu sprowadzaa si do penienia funkcji rady miejskiej Rzymu i Konstantynopola. Oddzielenie wadzy cywilnej od wojskowej miao osabi pozycj wyszych urzdnikw. Urzdy dzieliy si na centralne i lokalne. Wszyscy urzdnicy zostali podzieleni na rangi. Urzdnicy nisi podporzdkowani byli wyszym. Kady urzdnik mia wasn kancelari (i officium ). Z urzdami zwizane byy tytuy. O d Konstantyna W. zasuonym urzdnikom nadawano godno patrycjusza, z czym wizao si doywotnio szlachectwo. Wszyscy urzdnicy pobierali pobory. Urzdnikw mianowa cesarz: cywilnych na czas ograniczony, wojskowych najczciej z pominiciem ograniczenia czasowego. Kady kto zosta mianowany na urzd musia uici opat, co przypominao kupno urzdu. Z dawnych urzdw zachowali si konsulowie, pretorzy, kwestorzy, z tym i ich uprawnienia byy ju niewielkie. W administracji centralnej pojawili si nowi urzdnicy: minister dworu (magister officiorurn) kierownik kancelarii cesarskiej, ktry kierowa polityk zagraniczn oraz sprawowa nadzr nad administracj lokaln; kanclerz urzdnik wpywajcy w duym stopniu na ksztat ustawodawstwa, opracowywa bowiem projekty ustaw, przewodniczy take sdowi cesarskiemu; minister skarbu; minister domen, do ktrego nalea zarzd prywatnym majtkiem cesarza, wielki szambelan, zarzdzajcy dworem. Prcz tego wyznaczani byli funkcjonariusze dla spraw specjalnych (agentes).
Administracja

Rozbudowa i utrwalenie zarzdu centralnego pastwa

126

Pastwo niewolnicze

wity Konsystorz

Najwysi urzdnicy wchodzili w skad przybocznej rady cesarskiej konsystorza, ktra rozwaaa wane sprawy z dziedziny administracji pastwowej oraz sprawy sdowe, w ktrych cesarz osobicie mia wyda wyrok. Stanowisko konsystorza nie wizao jednak cesarza. Od poowy V w. konsystorz pod przewodnictwem kanclerza funkcjonowa jako sd apelacyjny. 4.2.3. Administracja lokalna

Nowy podzia administracyjny pastwa

Nowy podzia administracyjny pastwa, zapocztkowany przez Dioklecjana i przeprowadzony przez Konstantyna, zerwa ze starym podziaem na prowincje. Poprzednio na czele kadej prowincji sta namiestnik, ktry sprawowa zarzd zarwno cywilny, jak i dowdztwo wojskowe. Niekiedy, zwaszcza w czasie zamieszek lub osabienia pozycji imperatora, jego rozlega wadza stawaa si grona dla cesarza. Obecnie w zasadzie zostay im odebrane uprawnienia wojskowe. Na czele kadej z czterech prefektur, na ktre zostao podzielone pastwo (2 na wschodzie i 2 na zachodzie), sta praefeclns praetorio, namiestnik ktry prcz wadzy administracyjnej i sdowniczej mia prawo wydawania rozporzdze. Prefektury dzieliy si na diecezje (byo ich 12, nastpnie 15), na czele ktrych stali wikariusze. Po 535 r. godno ta zostaa zniesiona. Diecezje dzieliy si na prowincje (byo ich 96, nastpnie w V w. 120), na czele z namiestnikiem z tytuem prezesa lub rektora. Jedna lub kilka prowincji stanowiy okrg wojskowy, w ktrym wadz wojskow sprawowa dux. Na oddzielnych zasadach oparta bya administracja Rzymu i Konstantynopola. Oba te miasta two-

Prefektury

Diecezje

Prowincje

Okrgi

Pastwo rzymskie

127

rzyy odrbne prefektury na czele z prefektami, ktrzy sprawowali te kontrol nad handlem i rzemiosem oraz aprowizacj. W miastach ograniczony zosta samorzd. Obywatelami gminy miejskiej byli tylko wolni jej mieszkacy. Organami gminy byy: oglne zgromadzenie, kuria rada miejska i urzdnicy municypalni. Kuria zarzdzaa majtkiem miejskim i sprawowaa nadzr nad urzdnikami. Do zada kurii nalea rozdzia podatkw przypadajcych na gmin. Za wpyw ustalonej sumy podatkw czonkowie kurii dekurionowie, odpowiadali wasnym majtkiem. Std, mimo przywilejw jakie czyy si z piastowaniem godnoci dekuriona (naleeli m.in. do grupy honestiores), penienie tej funkcji byo ciarem, od ktrego starali si uwolni, m.in. przez wstpienie do wojska. Aby uniemoliwi takie praktyki wprowadzono dziedziczno godnoci dekuriona (pierwotnie bya ona doywotnia), a zamoniejszych mieszkacw miast zmuszano do objcia tej godnoci. Dla ochrony praw uboszych grup ludnoci na pocztku IV w. utworzony zosta urzd defensora, ktry przyjmowa skargi na naduycia urzdnikw oraz sprawowa sdownictwo w drobnych sprawach. Pocztkowo obsadzony przez prefekta, pniej przez biskupa i przedstawicieli mieszkacw, urzd ten w Vw. straci na znaczeniu.

Organizacja samorzdu miast

Dekurionowie

Defensor

4.2.4.

Sdownictwo

Sdownictwo poczone byo z wadz administracyjn. Jeden organ rozpatrywa te sprawy cywilne i karne (istniay tylko pewne odrbnoci proceduralne). Oddzielone zostao tylko sdownictwo wojskowe w zwizku z wydzieleniem wadzy wojsko-

128

Pastwo niewolnicze

Hierarchia sdw w okresie dominatu

Wzrost znaczenia sdownictwa kocielnego

wej. Rozpatrywanie spraw osb cywilnych przez sdy wojskowe byo zabronione. Odpowiednio do hierarchii urzdw, sdownictwo zbudowane zostao na zasadzie instancyjnoci, tzn. od wyroku wydanego przez organ niszej instancji mona byo zoy apelacj do instancji wyszej. Sdem I instancji by namiestnik w prowincji. Od jego wyroku mona byo odwoywa si do wikariusza, od wikariusza do prefekta. Tylko od wyroku prefekta nie przysugiwao odwoanie do cesarza, poniewa sdzi on w zastpstwie cesarza. Od czasw Konstantyna I znaczenie zaczo zdobywa sdownictwo kocielne, sprawowane przez biskupa. Biskup wystpowa w charakterze sdziego polubownego (obydwie strony musiay zgodzi si na poddanie sporu do rozstrzygnicia biskupowi), a wyrok jego korzysta z tej samej mocy prawnej, z jakiej korzysta wyrok sdu wieckiego. Od wyroku biskupa nie przysugiwao odwoanie. Sd biskupa dysponowa niezwykle skutecznym rodkiem egzekucyjnym stosowanym wobec strony, ktra nie poddaa si wyrokowi kltw. 4.2.5. Skarbowo

Reformy skarbowe Dioklecjana

Rozwinity system podatkowy

Reforma monetarna przeprowadzona przez Dioklecjana (wprowadzenie do obiegu penowartociowej monety zotej, srebrnej i brzowej) nie zlikwidowaa inflacji i panujcego chaosu gospodarczego. Reforma podatkowa czya podatek gruntowy z pogwnym. Podatek ten (annona) przeznaczony by na utrzymanie wojska i armii urzdnikw. Pacili go koloni i niewolnicy. Podatek od posiadoci ziemskich pacili te senatorzy. Pogwnym obciona bya ludno miejska. Brzemi podatkw, ktre wzrastay w miar rozrastania si biurokracji, ar-

Pastwo rzymskie

129

mii i dworu, obciao gwnie chopw i kolonw. Mimo reform Dioklecjana, ktre miay sprawiedliwie rozoy podatki, stan senatorski otrzymywa ulgi i zwolnienia. Kupcy i rzemielnicy pacili podatek przemysowy, ktry take wzrasta, co powodowao ucieczk tych grup spoecznych z miasta. 4.2.6. Wojskowo

Ucisk fiskalny

W okresie dominatu rozrosa si armia rzymska, ktra ju w czasie rzdw Dioklecjana liczya ok. 1/2 min onierzy. Zostaa ona podzielona na oddziay stae, ktre strzegy granic oraz oddziay doborowe, przeznaczone do walki w miejscach zagroenia. Osob cesarza strzega specjalnie szkolona gwardia. W kocu IV w. przewag w armii uzyskali onierze pochodzenia germaskiego. Stanowiska oficerskie nie byy ju obsadzane wycznie osobami wywodzcymi si ze stanu senatorskiego. Najwysze stanowiska oficerskie stay si dostpne za odwag i zasugi niezalenie od pochodzenia. Dziki temu armia ulega barbaryzacji i demokratyzacji. 4.3. Podzia imperium i upadek cesarstwa Zachodniorzymskiego

Nowy system organizacji wojskowej

Barbaryzacja i demokratyzacja armii

Reformy Dioklecjana i Konstantyna Wielkiego nie zapobiegy upadkowi pastwa. W 330 r. stolic pastwa, a tym samym punkt cikoci jego zarzdu przeniesiono do Konstantynopola. Od 380 r. Konstantynopol sta si siedzib cesarzy wschodniorzymskich. Ostatecznie podzia pastwa na Cesarstwo Zachodniorzymskie i Wschodniorzymskie utrwali si od 395 r. kiedy Teodozjusz I przekaza wadz dwom synom: Arkadiuszowi

Utrwalenie si podziau pastwa na cz zachodni i wschodni (od 395 r.)

130

Pastwo niewolnicze

Upadek cesarstwa Zachodniorzymskiego

Przywrcenie panowania cesarzy wschodniorzymskich w Italii

nad czci wschodni, Honoriuszowi nad zachodni. Cesarstwo Zachodniorzymskie czciej naraone byo na najazdy Germanw. Dwukrotnie Germanie zajli Rzym: w 410 i 455 r. Z tego powodu stolic Cesarstwa Zachodniorzymskiego przeniesiono do Rawenny, ktra bardziej nadawaa si do obrony. Cesarstwo Zachodniorzymskie tracio znaczne czci swoich terenw na rzecz germaskich pastw szczepowych: Wizygoci zajli Gali, a nastpnie przenieli si Pwysep Pirenejski; Wandalowie zajli pnocn Afryk; tereny nad rodkowym Renem zajli Burgundowie. Take Itali w 476 r. zajli ostatecznie Germanie pod wodz Odoakra. W 488 r. cesarz skierowa przeciwko Odoakrowi inny szczep germaski Ostrogotw, a ich krlowi Teodorykowi nada godno konsula. W latach 80-tych Vw. zakoczy si samodzielny byt pastwowy Cesarstwa zachodniego. N a jego dawnych terenach rozwina si sie szczepowych pastw germaskich: Burgundw, Wandalw, Ostrogotw, Wizygotw, Longobardw i Frankw. Dawn wietno, a zwaszcza jedno terytoriw Cesarstwa, usiowa jeszcze przywrci cesarz Justynian (527-565): w pnocnej Afryce odebra terytorium Wandalom, Wizygotom poudniowo-wschodnie wybrzea Hiszpanii, w 544 r. Ostrogotom odebra Itali. Sukces Justyniana nie nosi jednak cech trwaoci. Ju w II poowie VI w. (568 r.) Itali zaj germaski szczep Longobardw, a od pocztku VII w. terytoria cesarskie na zachodzie opanowali Arabowie.

Pastwo rzymskie

131

4.4.

Rnice midzy Cesarstwem Zachodniorzymskim i Wschodniorzymskim w V wieku

Pomidzy zachodni i wschodni czci Cesarstwa istniay daleko idce rnice w stosunkach gospodarczych. W szczeglnoci w Cesarstwie Wschodniorzymskim: - upadek gospodarczy nie przybra tak drastycznego wyrazu jak w czci zachodniej; - proces feudalizacji przebiega wolniej ni na Zachodzie, wobec czego z pewnym opnieniem, dopiero w V w., obserwujemy te przemiany, ktre w czci zachodniej wystpiy ju w II poowie III w.; - istniay liczne gospodarstwa wolnych chopw, a take wolne gminy wiejskie; - nie wystpoway zamknite przed wpywami szerszego rynku samowystarczalne wielkie majtki ziemskie; - przetrway miasta jako wane orodki handlu, trway zatem nadal stosunki towarowo-pienine, podczas gdy na zachodzie miasta pogryy si w upadku; - interesy gospodarcze wielkich wacicieli ziemskich decydoway o tym, e grupa ta popieraa scentralizowane pastwo, podczas gdy na zachodzie wielcy waciciele ziemscy zainteresowani byli decentralizacj wadzy pastwowej. O wielu odmiennociach decydowa czynnik zewntrzny. Cesarstwo zachodniorzymskie naraone byo na ustawiczne podboje barbarzycw, w rezultacie nastpi upadek rolnictwa i handlu. Napr bar-

132

Pastwo niewolnicze

barzycw spowodowa take, e do wikszego znaczenia dosza tam wadza wojskowa. Sytuacja gospodarcza poszczeglnych czci Cesarstwa Zachodniorzymskiego bya zrnicowana. Najbardziej zrujnowana gospodarczo bya Italia, w ktrej mimo to istniay wielkie miasta. Rzymska Afryka posiadaa doskonale rozwinite rolnictwo przy sabym jednak rozwoju miast i rzemiosa. Latyfundia oparte na niewolniczej pracy tylko nielicznie wystpoway w Galii i Hiszpanii. Najlepiej rozwinite byy tereny nad Morzem rdziemnym oraz nadreskie. W czci wschodniej w yciu gospodarczym dominoway Egipt i Syria.

4.5.
Przeladowania chrzecijan

Stosunki midzy pastwem a Kocioem

Zmiana polityki wobec Kocioa za panowania Konstantyna Wielkiego

Od I do IV w. trway przeladowania chrzecijan, zwolennikw nowej religii, goszcych pogldy spoeczno-polityczne, ktre byy wrogie dotychczasowym zasadom ustrojowym. Bya to religia bardzo ekspansywna. Na przeomie III i IV w. sytuacja wewntrz Kocioa chrzecijaskiego ulega stabilizacji. Przebrzmiay te akty wrogoci ze strony wadz cesarskich. O ile jeszcze Dioklecjan bezwzgldnie przeladowa wyznawcw Chrystusa, to za panowania jego nastpcw w IV w. Koci zosta wczony w dziaania wadzy pastwowej, zwaywszy e wielkiemu imperium jedna religia suy moga znacznie lepiej od wielu rnorodnych wyzna. Chrzecijastwo suy mogo szczeglnie wzmocnieniu pozycji cesarza, mogo te przyczyni si do jednoczenia spoeczestwa i przebudowy pastwa. Inspiratorem nowej polityki religijnej by Konstantyn Wielki, ktry uzna siebie za wybraca Boga.

Pastwo rzymskie

133

W 313 r. Konstantyn wyda w Mediolanie edykt tolerancyjny, przyznajcy chrzecijanom swobod praktyk religijnych na rwni z innymi religiami. Kler zwolniony zosta od ciarw na rzecz pastwa. W rezultacie cesarz uzyska poparcie ze strony organizacji kocielnej. Stopniowo chrzecijastwo uzyskiwao stanowisko wyznawania uprzywilejowanego. W 380 r. cesarze: Teodozjusz I, Gracjan i Walentynian uznali chrzecijastwo za religi pastwow, nakazujc wierzy w caym pastwie w Trjc w. Nastpne akty cesarskie skierowane ju byy przeciwko wyznawcom innych religii, ktrych uznano za heretykw: edyktem z 392 r. zakazano innych wyzna prcz chrzecijaskiego, w 416 r. wprowadzono zakaz obejmowania urzdw przez pogan. Cen za podniesienie statusu religii chrzecijaskiej do rangi religii pastwowej bya ingerencja cesarza w wewntrzne sprawy Kocioa, nie wyczajc spraw wiary. Jednoczenie panujcy obdarzy Koci i duchowiestwo licznymi przywilejami majtkowymi, w tym zwolnieniem od wiadcze na rzecz pastwa i sdowymi duchowni odpowiadali wycznie przed sdami duchownymi {privilegium fori). Z chwil upadku wadzy cesarza na zachodzie Koci uzyska duy stopie niezalenoci od wadzy cesarza na zachodzie Koci uzyska duy stopie niezalenoci od wadzy wieckiej. Inaczej byo na wschodzie, gdzie mia miejsce proces odwrotny zaleno Kocioa od wadcy ulega pogbieniu. Koci chrzecijaski od I w. posiada wasn organizacj, opart na podziale terytorialnym jaki istnia w pastwie rzymskim. Wrd duchowiestwa ustalia si hierarchia, na czele ktrej od 45 l r . stali biskupi Rzymu i Konstantynopola z tytuem patriarchw. Z czasem na Wschodzie ustaliy si jeszcze 4

Edykt mediolaski (313 r.)

Uznanie chrzecijastwa za religi panujc (380 r.)

Pocztki organizacji kocielnej:

Patriarchaty

134

Pastwo niewolnicze

Prowincje

Diecezje Parafie

patriarchaty. Biskupa rzymskiego od V w. tytuowano papieem, co oznaczao, e uwaany by za zwierzchnika Kocioa. O ile patriarchw wschodnich podporzdkowaa sobie wadza wiecka, biskupowi rzymskiemu udao si utrzyma niezaleno od wadzy wieckiej, na co niemay wpyw miao poparcie wadcw germaskich (po przyjciu chrzecijastwa prze Germanw). Mniejszymi od patriarchatw jednostkami byy prowincje, ktrymi zarzdzali arcybiskupi. Dzieliy si one na diecezje na czele z biskupami. Najmniejszym okrgiem kocielnym bya parafia, ktr zarzdza proboszcz. W wanych dla Kocioa sprawach, tak organizacyjnych jak i dogmatycznych od IV w. co jaki czas zwoywane byy przez cesarza lub papiea powszechne zjazdy duchowiestwa sobory. Ich odpowiednikiem na szczeblu prowincji byy synody.

PASTWO FEUDALNE

Uwagi wstpne

137

Uwagi wstpne
Ustrj spoeczny w pastwie feudalnym oparty by na nierwnoci prawa, na przywilejach feudalnych majtkowych i politycznych. Panowaa feudalna posta prawa wasnoci, ktrej konsekwencj bya zaleno chopa od pana. Pastwo feudalne wystpowao przede wszystkim jako monarchia, w ktrej krl sta ponad prawem. Monarchia feudalna przybieraa kolejno form monarchii wczesnofeudalnej, pastwa znajdujcego si w rozdrobnieniu feudalnym, monarchii stanowej i monarchii absolutnej. Monarchia wczesnofeudalna to forma pastwa, w ktrej porzdek spoeczny oparty zosta na strukturach feudalnych. Funkcje pastwowe na tym etapie jego rozwoju byy skromne, tote aparat pastwowy by sabo rozwinity a funkcje dworskie mieszay si z pastwowymi. Wadz krlewsk charakteryzoway cechy patrymonialne, nastpio bowiem przemieszanie pojcia wasnoci i wadzy, stosunkw prywatnoprawnych z publicznoprawnymi. Wadza krlewska bya na tyle silna, e moga dominowa nad tendencjami odrodkowymi, jakie wystpoway wrd feudaw. Grupa feudaw popieraa wadz krlewsk, poniewa opieka jak pastwo otaczao monych pozwalaa im na umocnienie feudalnej wadzy nad chopami. Przyczyn stopniowego osabienia wadzy krlewskiej byy przywileje nadawane feudaom. W miar ewolucji stosunkw spoeczno-politycznych i wzrostu znaczenia feudaw, narastao denie do rozbicia spoistoci pastwa. Donios rol w monarchii wczesnofeudalnej odgrywa Koci. Z jednej strony by podporzdko-

Monarchie

Monarchia

wczesnofeu

138

Pastwo feudalne

Rozdrobnienie

feudalne

wany pastwu, by narzdziem sucym do umocnienia ustroju feudalnego, za co otrzymywa przywileje, z drugiej stara si wyzwoli z zalenoci od monarchy. Okres rozdrobnienia feudalnego charakteryzowa si dezintegracj pastwa. W tym okresie wyzwoliy si nowe siy spoeczne: ktre zdecydoway o rozwoju miast i ich prawnym ^wyodrbnieniu. Uksztatowaa si stanowa struktura spoeczna. W okresie tym wadza krlewska spada do roli zwierzchnika nad pastwem rozbitym na lenna, bd tylko do roli zwierzchnika nad bezporednio od krla zalenymi feudaami. Wadza podzielona zostaa midzy panujcego i feudaw z tym, e punkt cikoci wadzy znajdowa si w terytoriach podlegych wadcom terytorialnym. Szczytowy okres rozdrobnienia przypad na XI i XII wiek. W wyniku ograniczenia wadzy pastwowej redukcji uleg aparat centralny zarzdu pastwem, natomiast aparat lokalny znalaz si w rku feudaw. Podobnie jak feudaowie wieccy, tak i Koci w duym stopniu uniezaleni si od pastwa a ponadto rozszerzy wadz duchown na sprawy wieckie. Okres rozdrobnienia feudalnego nie wystpi w Anglii, w ktrej polityka pierwszych wadcw, jak i system lenny, nie doprowadziy do feudalizacji urzdw i powstania zwartych lenn, ktre mogyby zdominowa wadz centraln. W kocowym okresie rozdrobnienia pojawiy si wewntrzne czynniki integrujce: rozwj gospodarki, handlu, denie do rozszerzenia rynku oraz czynnik zewntrzny, ktrym byo zagroenie dla bytu pastwowego. Zjednoczeniem pastwa zainteresowane byy nisze grupy feudalne oraz mieszczastwo po to aby ograniczy samowol feudaw i zwikszy moliwo-

Uwagi wstpne

139

ci wymiany towarowej. Tendencje zjednoczeniowe wystpoway niekiedy wczeniej w dzielnicach. Proces zjednoczeniowy przebiega przez wczanie kolejnych dzielnic do dzielnicy centralnej, w kadym pastwie nieco inaczej i w innym czasie. Zjednoczenie nie mogo ograniczy si tylko do odebrania wadcom terytorialnym wadzy politycznej i podporzdkowania ich koronie. Naleao te uniemoliwi im signicie po wadz w przyszoci. W zwizku z tym wadza centralna czynia wysiki by ograniczy dochody feudaw, administracj lokaln zastpi krlewsk i wyeliminowa moliwoci obronne wadcw terytorialnych, zakazujc im utrzymywania wasnych wojsk. Dla realizacji tych zada wadca musia korzysta z poparcia pewnych grup spoecznych (mieszczastwa, niszych feudaw) oraz dysponowa stosownymi rodkami, przede wszystkim finansowymi (skarb) i militarnymi (wojsko). Dziki tym zabiegom w wikszoci pastw europejskich proces zjednoczenia powid si. Odmiennie przedstawia si Rzesza Niemiecka, w ktrej procesy zjednoczeniowe doprowadziy do konsolidacji wadzy pastwowej jedynie w poszczeglnych terytoriach, nie doszo jednak do zjednoczenia Rzeszy jako caoci, poniewa wadza centralna nie bya w stanie podporzdkowa sobie mniejszych pastewek feudalnych. Tote w Rzeszy kolejna forma pastwa feudalnego, jak bya monarchia stanowa, rozwina si jedynie w poszczeglnych terytoriach pastwa niemieckiego. Monarchia stanowa (XIII i XIV w.) pooya kres anarchii feudalnej i ugruntowaa zjednoczone pastwo. W XIV w. stany wystpoway jako uznane przez pastwo grupy spoeczne, ktre uczestniczyy w zarzdzie pastwem na szczeblu' centralnym i lo-

Monarchia stanowa

140

Pastwo feudalne

Dualizm wadzy

kalnym. Tote w tej formie pastwa wystpi dualizm wadzy, jej podzia midzy monarchi (organy pastwowe) i uprzywilejowane stany (organy stanowe), ktre utworzyy swoj reprezentacj w postaci zgromadze stanowych. Podzia ten by moliwy w zwizku z rozrnieniem: sfery praw krla tzw. prawa Korony i sfery praw stanowych. Tym ostatnim nadawano czsto posta umw, zatem bez zgody stron nie mogy ulec zmianie a potwierdza je krl w przysidze koronacyjnej. Umowy wadcw ze stanami zaopatrywano czasem w klauzul o czynnym oporze (np. w Wielkiej Karcie Wolnoci z 1215 r., w Zotej Bulli Andrzeja Wgierskiego z 1222 r.). W konstytuowaniu zgromadze stanowych wykorzystano wzorce wczeniej znane w Kociele zasad reprezentacji, stosowan w praktyce synodw diecezjalnych, prowincjonalnych oraz instytucj penomocnictwa przejt z praktyki sdowej. Zgromadzenia stanowe wystpoway pod rnymi nazwami (Parlament w Anglii, Stany Generalne i prowincjonalne we Francji, Sejm Rzeszy i Sejmy Krajowe w Rzeszy Niemieckiej, Sobr Ziemski w Rosji). Kade z nich posiadao specyficzne cechy, wynikajce gwnie z ukadu si spoecznych i pozycji monarchy. Zinstytucjonalizowany udzia stanw w rzdzeniu pastwem pociga za sob z reguy ograniczenie wadzy monarchy. Wadza krlewska ulega konsolidacji i przybraa charakter publiczny. Ograniczeniem wadzy krlewskiej byy uprawnienia polityczne stanw. Powodem saboci wadzy monarszej bya konieczno uzyskiwania zgody stanw (wolnych od wiadcze na rzecz pastwa na podstawie przywilejw) na wprowadzenie nowych podatkw. W zamian

Uwagi wstpne

141

za zgod na podatki stany uzyskiway coraz szersze prawa polityczne. Przedstawiciele stanw wystpowali teraz ju nie we wasnym imieniu, lecz w interesie tej grupy, ktr reprezentowali (wytworzya si solidarno stanowa). Wewntrzne antagonizmy w onie stanw oraz midzy stanami wykorzysta z czasem krl, ktry opierajc si na jednej z grup spoecznych wzmocni swoj wadz na tyle, e moliwe byo przeksztacenie monarchii stanowej w absolutn. Szczeglnie silny antagonizm narasta midzy duchowiestwem a szlacht i mieszczastwem. Stany wieckie wystpoway gwnie przeciwko nadmiernemu bogaceniu si Kocioa. Monarchie stanowe uksztatoway si jako pastwa narodowe, jako instytucje publiczne, w ktrych odrodzia si wadza centralna. Aparat pastwowy na szczeblu centralnym i lokalnym podlega reorganizacji a organy pastwowe coraz czciej obsadzano wedug kryterium fachowoci. Posowie wchodzcy w skad zgromadze stanowych byli przedstawicielami swego stanu. Cech charakterystyczn monarchii stanowej byo, e swobod dziaania posw ograniczay instrukcje wyborcze, nie reprezentowali zatem narodu a tylko stanowe interesy swoich wyborcw. Monarchia absolutna (od XV w.) nadaa pastwu. jako osobie prawnej, posta pastwa suwerennego. W tej formie pastwa rozwin si rozbudowany aparat administracyjny na szczeblu centralnym i lokalnym. Rzdzia nim zasada biurokratyzmu i centralizmu. Pastwo do swoich kompetencji wczyo prowadzenie polityki gospodarczej. W instytucji pastwa dominoway teraz elementy publicznoprawne. W monarchii absolutnej ulega zmianie administracja. Dawne stanowe, czsto dziedziczne urzdy

Monarchia

absolutna

142

Pastwo feudalne

zastpowano nowymi, obsadzanymi przez monarch drog nominacji zlecenia. Stopniowo ksztatowaa si biurokracja zorganizowana administracja, przy pomocy ktrej krl realizowa funkcje pastwa. Administracja w coraz szerszym zakresie przybieraa charakter zawodowy, urzdy podlegay specjalizacji, realizoway zadania o charakterze publicznoprawnym. Wprowadzenie w ycie powyszych zasad byo dugotrwaym procesem. Std te obok nowych urzdw zachoway si przez dugi czas dawne instytucje stanowe, pozostajce tylko pod nadzorem pastwa. Urzdnikom przydzielano kompetencje wedug kryterium rzeczowego, ale i terytorialnego, co byo czsto powodem sporw kompetencyjnych. Organy administracyjne byy w wikszoci kolegialne (wyjtkiem bya Francja) i ustalay tylko propozycje dla panujcego, ktry sam podejmowa decyzje. Panujcy sta si organem pastwa. Ograniczeniu ulegy uprawnienia polityczne stanw. Czsto monarchia znosia zgromadzenia stanw, przejmujc wadz suwerenn. Wadza monarchy staa si nieograniczona i nie podlegaa kontroli. Feudaowie nadal byli t grup spoeczn, ktra dominowaa nad pozostaymi. Wprawdzie otwarta zostaa droga do urzdw dla mieszczastwa, ale nie byo to rwnoznaczne z uzyskaniem praw politycznych. Wiele stanowisk i funkcji byo nadal zastrzeonych dla szlachty, np. funkcje oficerskie w armii. Pastwo starao si podporzdkowa sobie sprawy wyznaniowe. Koci suy mia monarchii, uzyska status kocioa pastwowego. Z Kocioem za zwizana bya wadza pastwowa, co wydatnie wzmocnio system rzdw absolutnych. Monarchia scentralizowana rozwijaa aktywno nie tylko wewntrz pa-

Uwagi wstpne

143

stwa (w sferze administracyjno-politycznej tworzenie jednolitego aparatu administracyjnego; gospodarczej wiadoma polityka gospodarcza pastwa, reforma skarbowoci; spoecznej ujednolicenie dotychczasowej rnorodnoci podziaw spoecznych) ale i na zewntrz w formie ekspansji. Argumentacje ideologiczne w procesie tworzenia absolutystycznej wadzy monarszej znaleziono w prawie rzymskim a take w postulatach wysuwanych przez ideologw reformacji, ktrzy domagali si rozdzielenia wadzy wieckiej od kocielnej a czsto nawet podporzdkowania Kocioa pastwu. Prawo rzymskie nadawao wadcy uprawnienia jednostki stojcej ponad prawem i bdcej rdem prawa. Zakres wadzy panujcego, takiej by zapewniaa skuteczno dziaania w imi racji stanu (nie w interesie poddanych), przedstawi N . Machiavelli w dziele 11 Principe (1516 r.). Teoretyczne podstawy dla absolutystycznej formy pastwa stworzy J. Bodin w dziele Sze ksig o Rzeczypospolitej (1576 r.). Zaprezentowa w nim ide suwerennoci wewntrznej i zewntrznej pastwa. Za najlepsz form pastwa uzna monarchi absolutn, ktra stoi ponad prawem. Jedynym ograniczeniem absolutnej monarchii moe by prawo wasnoci. Krl uprawniony jest do podejmowania wikszoci decyzji a od poddanych ma prawo da posuszestwa. W Anglii ju w XVII w. a w innych pastwach w XVIIIw., przemiany ekonomiczne stay si przyczyn pojawienia si opozycji wobec feudalnych form rzdzenia pastwem oraz wobec ogranicze ycia gospodarczego. Najwczeniej w Anglii a nastpnie we Francji nastpi upadek feudalizmu. W innych pastwach, zwaszcza w tych gdzie silna bya pozycja feudaw, w XVIIIw. prbowano przeprowadzi re-

144

Pastwo feudalne

Monarchia owieconego absolutyzmu

Republiki

formy w duchu owieceniowym po to aby wyeliminowa najdotkliwsze, przestarzae instytucje ustroju feudalnego a take niewygodne rozwizania gospodarcze. Monarchia absolutna wiadomie reformujca nieomal wszystkie dziedziny zarzdu pastwa zyskaa miano monarchii owieconej. Celem przeprowadzanych reform byo osabienie opozycji anty feudalnej i umocnienie monarchii absolutnej a zatem i umoliwienie dalszego trwania pastwa feudalnego. W schykowym okresie monarchia absolutna uzyskaa posta pastwa policyjnego. Sporadycznie pastwo feudalne przybierao posta republiki. W okresie rozdrobnienia feudalnego powstay miejskie republiki feudalne we Woszech, w Rosji w Nowogrodzie i Pskowie. Tej formie ustroju sprzyjay warunki gospodarcze. Z bogatym kupiectwem zwizaa si grupa feudaw. Dziki dobrej pozycji ekonomicznej udao si miastom nie tylko zdoby niezaleno, ale i narzuci zwierzchnictwo na terytoria przylegajce do miasta. Ustrj, pierwotnie demokratyczny, z czasem przeksztaci si tam w arystokratyczny.

IV.

Oglne zagadnienia feudalizmu

1.

Powstanie wielkiej wasnoci ziemskiej

Pierwsze przejawy ksztatowania si wielkiej wasnoci ziemskiej, charakterystycznej dla pastwa feudalnego, obserwujemy ju w monarchii Frankw. W momencie rozszerzania si osadnictwa w Galii rozpada si u Frankw wsplnota rodowa, rosy uprawnienia gminy wiejskiej (marca), zwaszcza uprawnienia o charakterze majtkowym. Czsto osoby majtne zryway przed sdem zwizek z rodem aby uwolni si od obowizkw wobec wsprodowcw. Coraz intensywniej rozwijaa si wasno indywidualna. W Galii pnocnej Frankowie nie byli w mniejszoci w stosunku do miejscowej ludnoci, yo tam wicej wolnych chopw. Inna bya sytuacja w Galii rodkowej i poudniowej, gdzie znajdoway si rozlege posiadoci latyfundystw uprawiane przez niewolnikw, a jeszcze czciej przez kolonw. W miar jak rozwijay si wielkie majtki ziemskie pooenie chopw frankoskich pogarszao si. Najwikszymi majtkami ziemskimi dysponowa krl. Cz swych dbr przekazywa Kocioowi, std

Rozpad wsplnoty

rodowe

146

Pastwo feudalne

Wasno indywidualna

Geneza wasnoci podzielonej

Wasno zwierzchnia i uytkowa

ju w poowie VI w. rozlege obszary znajdoway si w posiadaniu instytucji duchownych. Krl przekazywa take ziemie osobom wieckim w zamian za zasugi, za penienie funkcji pastwowych oraz za sub w druynie. Obdarowani tworzyli grup monych, ktra stawaa si coraz liczniejsza. Grupa monych uksztatowaa nowe instytucje i zasady zwizane z wadaniem ziemi i ludnoci poddacz. Instytucje te ju po rozpadzie pastwa frankoskiego znalazy zastosowanie w pastwach, ktre powstay na terenach nalecych niegdy do Frankw. Ludy germaskie przejy z prawa rzymskiego indywidualn wasno ziemi, jednak w odrnieniu od Rzymu, gdzie waciciel mia nieograniczone prawo dysponowania rzecz, u Germanw zastosowano ograniczenia. Ziemi dziedziczyli synowie z wykluczeniem crek, w braku synw dalsi krewni mscy a czasem nawet ssiedzi, co byo przeytkiem dawnej wsplnoty. W efekcie inaczej uksztatowao si pojcie prawa wasnoci, na ktre istotny wpyw miay dawne zwyczaje i pojcia germaskie. Germaskie posiadanie, gewere, nie byo uzalenione od rzeczywistego dzierenia nieruchomoci, lecz wizao si z koniecznoci pobierania z niej poytkw. Dziki temu na tej samej nieruchomoci mogo istnie jednoczesne posiadanie wicej osb: pan gruntu pobiera czynsz; chop czynszownik uzyskiwa plony z ziemi; senior by uprawniony do korzystania z usug wasala; wasal pobiera bezporednio poytki z ziemi. Wszystkie te podmioty byy wacicielami, z tym, i w rnym zakresie. Pan, senior dysponowa wasnoci zwierzchni za chop, wasal wasnoci uytkow. Te dwie formy: wasno zwierzchnia i uytkowa zoyy si na pojcie feudalnej wasnoci podzielonej.

Oglne zagadnienia feudalizmu

147

Podstawow jednostk feudaln bya wo pana (villa), z ktrej wydzielona cz przeznaczona bya na potrzeby pana, pozostay za area dzielono na any, ktre pan przekazywa w uytkowanie chopom. Feudalna posiado ziemska obejmowaa z reguy kilka woci, niekoniecznie pooonych w ssiedztwie, o obszarze od 500 do 1500 ha, skadajcych si z jednej lub kilku osad wiejskich. Ziemie orne woci dzieliy si na dwie czci, z ktrych jedn, ok. 1/4, zajmowao gospodarstwo paskie (terra dominica} Vorwerk), reszt uytkowali chopi prowadzcy samodzielne gospodarstwa, obcione wiadczeniami (renta feudalna). Na wo skadao si od 10 do 50 gospodarstw, ktre byy podstawowymi jednostkami produkcyjnymi. Oprcz tego pewne obszary przeznaczone byy do wsplnego uytkowania (lasy, ki). System taki zwa si we Francji senioralnym, w Anglii manoralnym, w Niemczech wadztwem gruntowym. Dominowaa gospodarka naturalna, w ktrej villa bya samowystarczalna. W konsekwencji nastpi upadek miast. Dopiero w XIII w. zaznaczyo si pewne oywienie gospodarcze na skutek wzrostu popytu na artykuy rzemielnicze, oywi si wic handel, w tym handel dalekosiny. Waciciele wielkich majtkw wymuszali na chopach prac w swoich posiadociach, wykorzystujc do tego wasn przewag ekonomiczn oraz uprawnienia jakie daway penione funkcje pastwowe. Szczegln dolegliwoci dla chopw byo powoywanie ich na wyprawy wojenne, na ktre musieli stawi si we wasnym uzbrojeniu. Po to aby je naby, zmuszeni byli albo sprzeda albo odda swoj ziemi monemu. T drog rozrastay si majtki ziemskie feudaw wieckich.

Wo feudaa

Wadztwo gruntowe

148

Pastwo feudalne

wasno Kocioa

Darowizny dla

zbawiema duszy

Koci rozszerza stan swojego posiadania wykorzystujc wzrost religijnoci spoeczestwa oraz wiar w zbawienie po mierci w zamian za modlitwy duchowiestwa. Celowi temu suya instytucja tzw. darowizn dla zbawienia duszy (donationes pro remedio animae), ktre wystpoway w kilku formach: - donatio post obitum wasno darowanej ziemi przechodzia na rzecz Kocioa po mierci darczycy; - donatio reseruato usufructu prawo wasnoci przeniesione byo z chwil dokonania darowizny a darczyca zatrzymywa ziemi w doywotnim uytkowaniu; - donatio a die presente darczyca zabezpiecza sobie tylko utrzymanie na czas ycia. Gwnym jednak powodem przekazywania ziemi monym wieckim lub Kocioowi byo denie do uchylenia si od obowizku suby wojskowej, bowiem tylko ludno zalena lub nie posiadajca majtku bya wolna od obowizkw wojskowych. Uzalenieniu si doskonale suya instytucja precarium. Nie posiadajcy ziemi zwraca si z prob o przekazanie mu gruntu w uytkowanie w zamian za czynsz lub inne usugi. Nadanie ziemi byo pocztkowo ograniczone w czasie (5 lat), z czasem okres ten wyduono a stao si doywotnie a nawet dziedziczne. Nadawanie ziemi miao form odpatn: za czynsz lub robocizn. Precaria wystpoway w trzech formach: - precaria oblata waciciel gruntu przenosi na rzecz monego prawo wasnoci a otrzymywa uytkowanie tego gruntu; uwalnia si tym samym od suby wojskowej;

Precaria

Oglne zagadnienia feudalizmu

149

- precaa data nadanie ziemi w uytkowanie bezrolnym, ktrzy nie posiadali wasnej ziemi; - -precaa remuneratoa do przekazanej ziemi przez darczyc obdarowany dodawa wasn ziemi i cay obszar przekazywa darczycy w uytkowanie. Obdarowany, feudal, zapewnia sobie upraw ziemi, zwiksza obszar woci, ktrych by wacicielem, za z ziemi ktr odda w uytkowanie otrzymywa wiadczenia w postaci czynszu lub robocizny. Nadanie ziemi na prob zainteresowanego okrelano mianem precarium, natomiast nadanie ziemi z inicjatywy pana wieckiego lub Kocioa okrelano mianem beneficjum. Z czasem dokonao si innego rodzaju rozrnienie obydwu tych instytucji: precarium to nadanie ziemi w zamian za czynsz lub inne usugi; beneficjum nadanie ziemi gwnie w zamian za usugi wojskowe. Na skutek rozprzestrzeniania si tych dwu form zalenoci malaa szybko liczba chopw wolnych. Chopi tracili na rzecz monych wieckich jak i duchownych nie tylko ziemi, ale i wolno osobist czasowo lub doywotnio. Pojawiy si te dodatkowe powody popadania w zaleno: zaduenie chopw, z ktrego nie mogli si wypaci lub za kar. W I X w. wystpowali jeszcze niewolnicy. Byli oni osadzani na ziemi jako serui casati zwizani z ziemi i pooeniem swym byli zblieni do rzymskich kolonw. Razem z kolonami niewolnicy przeksztacili si w chopw poddanych. Stosunek midzy wacicielem ziemskim a podporzdkowan mu ludnoci przybiera posta stosunku poddaczego. Stosunek ten charakteryzoway nastpujce cechy:

Beneficjum

stosunek Pddanczy

150

Pastwo feudalne

- chop mia wycznie prawo do uytkowania ziemi (<dominium utile wasno uytkowa), podczas gdy panu przysugiwaa wasno zwierzchnia (dominium directum); - z tytuu uytkowania chop zobowizany by do wielu wiadcze, ktre okrela si mianem renty feudalnej (w naturze, pienidzach, dorobku); - waciciel posiada prawo wasnoci do ziemi; - waciciel w stosunku do chopa posiada nadto szereg uprawnie, ktre do tej pory naleay do wadzy pastwowej. Rozwj tych uprawnie nastpowa drog immunitetw.

2.

Ksztatowanie si wadztwa gruntowego

immunitet

Poprzez przejmowanie uprawnie o charakterze publicznym wielka wasno ziemska przybieraa posta wadztwa gruntowego. Instytucj, ktra umoliwiaa przeniesienie uprawnie pastwowych na rzecz osb prywatnych by immunitet, Immunitet, czyli zwolnienie od ciarw pastwowych i podatkw, znany by w Cesarstwie Rzymskim, gdzie obejmowa domen cesarsk. Cesarze rozszerzali praktyczne stosowanie immunitetu, obdarzajc nim dobra kocielne. Dawne ziemie rzymskie objte immunitetem przejli nastpnie Frankowie, ktrzy respektowali istniejce ju uprawnienia. Potwierdzi je edykt Chlotara II z 614 r., ktry uznawa immunitety posiadane przez Koci i monych wieckich. Co wicej, od Vw. wadcy frankoscy sami stosowali t form uprzywilejowania monych. Na podstawie przywi-

Oglne zagadnienia feudalizmu

151

leju immunitetowego urzdnicy krlewscy nie mieli wstpu w charakterze urzdowym na teren objty immunitetem celem odbywania sdw lub cigania danin, grzywien, wyznaczania rczycieli, stosowania przymusu. Nie oznaczao to bynajmniej zwolnienia od ciarw ludnoci zamieszkaej na terenie immunizowanym. Uprawnienia przysugujce dotd wadzy publicznej przejmowa obdarzony immunitetem, wobec tego dochody z sdw i podatki od ludnoci stanowiy teraz jego dodatkowe rdo dochodw. Dla wykonania swych uprawnie uprzywilejowany wprowadza na obszar objty immunitetem wasny aparat patrymonialny. Dla sprawowania sdownictwa obdarzony immunitetem wyznacza najczciej wasnego urzdnika, zwanego sdzi (index) lub wjtem (advocatus). Uprawnienie pana immunitetowego w zakresie sdownictwa obejmowao pierwotnie tylko drobne sprawy cywilne i karne (causae minore). Pozostae sprawy naleay do waciwoci sdu krlewskiego, z tym i pozwanie do sdu nastpowao za porednictwem monego. Z czasem zakres immunitetu sdowego uleg rozszerzeniu na sprawy wikszej wagi. Skutkiem stosowania immunitetw by rozkad pastwowego aparatu skarbowego i sdowego a w konsekwencji i decentralizacja wadzy, zjawisko charakterystyczne dla monarchii wczesnofeudalnej. Dochody panujcego ograniczone zostay tylko do domeny krlewskiej, co nie wystarczao na pokrycie potrzeb administracyjnych i wojskowych pastwa. Dlatego wadcy zmuszeni byli poszukiwa dodatkowych rde dochodw w podatkach, do odwoywania si do zgody stanw. Tym sposobem obok panujcego pojawi si nowy czynnik wadczy reprezentacja stanowa.

Immunitet ekonomiczny

Immunitet sdowy

Decentralizacja wadzy

152

Pastwo feudalne

3.

Stosunek lenny

Komendacja

Na tradycji germaskiej i celtyckiej oparte zostay nowe stosunki, jakie ksztatoway si midzy monymi a ludmi pozbawionymi rodkw do ycia. Zuboali oddawali si pod opiek monego i w zamian za utrzymanie zobowizywali si do posuszestwa i rnorodnych posug. Bya to instytucja komendacji oddawania si w opiek. Komendacji dokonywano wedug ustalonej formuy. Wasal klczc wkada rce w donie seniora i skada mu przysig wiernoci. Od VIIIw. opiekuna zwano seniorem, oddajcego si w opiek wasalem, za stosunek czcy te dwie strony sta si doywotni i nierozerwalny o ile wasal otrzyma od seniora dar. Stosunek taki mg by rozwizany za zezwoleniem seniora. Wasal mg zerwa stosunek ten jednostronnie tylko wtedy gdy senior nie wywizywa si ze swoich obowizkw, tzn.: - naruszy spokojne posiadanie ziemi, ktr przekaza wasalowi; - nastawa na ycie lub zdrowie wasala; - naruszy cze lub honor wasala albo jego rodziny. Coraz powszechniej na wasali nakadano obowizek suby wojskowej. Aby zwikszy liczb wasali oraz zapewni im materialne podstawy tak by mogli wypeni obowizek wojskowy, seniorzy nadawali wasalom ziemi. Nadanie takie zwao si beneficjum. Cel komendacji i beneficjum by podobny, przeto od IX w. te dwie instytucje zlay si i wyksztacio si lenno, od X w. zwane feudum. Obdarzony ziemi nie mia prawa swobodnego dysponowania ni, nie bya to zatem pena wasno.

Beneficjum

Feudum

Oglne zagadnienia feudalizmu

153

Beneficjum pierwotne byo doywotnie, seniora z wasalem czy bowiem stosunek osobisty, oparty na umowie. Stosunek ten gas po mierci seniora lub wasala. Z czasem ziemi dziedziczyli potomkowie wasala a dopiero w ich braku ziemia wracaa do seniora. Nastpnie ustalia si praktyka, e wasal mg cz lenna odda w podlenno pod warunkiem pozostawienia sobie takiej czci, ktra umoliwiaaby mu wykonanie obowizkw lennych. W poowie IX w. za obowizek uznano nadanie przez seniora beneficjum synowi zmarego wasala. Ustali si te termin dla takiego nadania i wynosi 1 rok i 1 dzie. W rezultacie, o ile beneficjum byo doywotnie, to lenno stao si dziedziczne a sukcesorzy zmarego uzyskiwali roszczenie do inwestury. Z czasem w niektrych pastwach wyksztaci si przymus nadawczy lenn (tak byo w Niemczech, tzw. Leihezwang), kiedy wymagano by w cigu roku i 1 dnia lenno zostao odnowione. Dziedziczno lenna doprowadzia do dziedzicznoci nadawanych jako lenno urzdw i praw zwierzchnich. Przy doywotnim beneficjum prawo wasnoci pozostawao przy seniorze, wasal przejmowa ziemi tylko w uytkowanie. Dziedziczne lenno zwizane byo z wasnoci podzieln: wasno zwierzchnia (<dominium directum) naleaa do seniora, uytkowa lub podlega (dominium utile) do wasala. Tak dziedziczenie lenna, jak i jego alienacja, Stwaray powane problemy. Lenno dziedziczy mg najstarszy syn (tzw. fraragium), ale pozostawa wwczas problem do koca nigdy nie rozstrzygnity zaopatrzenia pozostaych synw. Moliwe byo przyjcie tzw. paragium, tzn. lenna wewntrznie podzielonego midzy braci, ktrych na zewntrz reprezentowa najstarszy. Kiedy nie byo mskich potomkw

Przymus nadawczy

lenn

Dziedziczenie lenna

154

Pastwo feudalne

Alienacja lenna

Hod lenny

inwestytura

Obowizki wasala

lenno dziedziczyy kobiety, za senior dobiera kobiecie ma. Maoletniego wasala senior czsto bra na swj dwr, gdzie sprawowa nad nim opiek i dba o jego wychowanie. Z czasem opieka nad maoletnim wasalem przesza na najstarszego krewnego. Pozbycie lenna moliwe byo pierwotnie za zgod seniora, z czasem moliw staa si swobodna dyspozycja, jednak seniorowi zastrzeone byo prawo pierwokupu. Nowy nabywca lenna zobowizany by do zoenia seniorowi hodu oraz opaty. W niektrych pastwach wasale mieli moliwo sprzedawania lenna osobie trzeciej. Nigdy jednak nie mogli rozporzdza lennem na wypadek mierci (rnica z wasnoci alodialn). Stosunek lenny powstawa na podstawie kontraktu, w ktrym senior nadawa wasalowi ziemi w lenno w zamian za wiadczenia z obowizkiem wzajemnej lojalnoci. Zawarciu kontraktu towarzyszy ceremonia, ktry skada si z hodu lennego (homagium) wasal skada seniorowi przysig wiernoci i inwestury senior wrcza wasalowi przedmiot symbolizujcy lenno, np. miecz. Przedmiotem lenna bya ziemia (lenna rycerskie sigay 100-200 ha) lub dochody z ziemi oraz urzdy. W ramach stosunku lennego na obu stronach ciyy okrelone obowizki. Wasal zobowizany by do: - suby wojskowej (,auxilium), na ktr skadaa si suba przez 40 dni w roku, obowizek stawienia si na krtk wypraw na kade danie seniora (kawalkata) i stra suba na zamku; - udzielania seniorowi rady (consilium), suby dworskiej, uczestniczenia w naradach i w sdzie lennym. Taki osobisty kontakt wasala z seniorem mia by gwarancj wzajemnej lojalnoci;

Oglne zagadnienia feudalizmu

155

- wiadcze finansowych w cile okrelonych wypadkach (za odnowienie lenna, wykupienie seniora z niewoli, gdy najstarszy syn seniora by pasowany na rycerza, najstarsza crka wychodzia za m, kiedy senior zamierza uczestniczy w wyprawie krzyowej). Na Seniorze Spoczywa obowizek: - lojalnoci wobec wasala; - zapewnienia wasalowi nadanej mu ziemi; spokojnego posiadania
Obowizki seniora

- zapewnienia opieki, w tym sdowej ( indicium parium sdu rwnych, parw). Niewywizanie si z obowizkw traktowane byo jako wiaroomstwo felonia. Gdy dopuci si jej wasal prowadzio to do konfiskaty lenna, kiedy zaniedba swoich obowizkw senior (diffidatio) to konsekwencj byo rozwizanie stosunku lennego. Decyzj podejmowa sd parw. Kady senior mg posiada wielu wasali (ich liczba zaleaa od zamonoci seniora). Senior i jego wasale tworzyli jedn grup lenn, ktrej czonkowie zwali si parami. W wyniku struktury lennej spoeczestwa feudalne zorganizowane byy wedug hierarchicznego porzdku: wasale bezporedni, dla ktrych seniorem by krl; wasale II, III... stopnia. U podstaw takiej drabiny lennej wystpowali chopi, zwizani z monymi nie stosunkiem lennym, lecz poddaczym. Hierarchia lenna nie bya prosta i przejrzysta, poniewa jedna osoba moga by wasalem kilku seniorw. Upowszechniy si stosunki lenne wielokrotne, w zwizku z tym komplikowa si problem dochowania wiary wielu seniorom. Starano si zaradzi temu

Felonia

Grupa lenna parowie

Hierarchia lenna

156

Pastwo feudalne

Systemy prawa lennego

przez przyznanie jednemu seniorowi pozycji uprzywilejowanej i wwczas jemu wasal winien suy w pierwszej kolejnoci (homagium ligium). Czasem przyznano priorytet temu seniorowi, ktry nada wasalowi najwiksze lenno lub ktremu wasal najwczeniej zoy hod (tak byo np. w pnocnych Woszech) albo temu seniorowi, ktremu wasal zoy hod specjalny (tak byo np. we Francji). Stosowane byy rne systemy prawa lennego: - Struktura lenna moga by oparta na zasadzie: wasal mego wasala nie jest moim wasalem" (homo hominis mei homo meus non est) by to system frankoski, ktry znajdowa zastosowanie we Francji i Niemczech. W praktyce prowadzi do dezintegracji pastwa ze wzgldu na to, e krlowi podporzdkowani byli tylko bezporedni lennicy; - W Anglii znalaz zastosowanie system przeciwstawny frankoskiemu normandzki, oparty na zasadzie wasal mego wasala jest moim wasalem". System ten umoliwia centralizacj pastwa a krl mg pobiera opaty take od podlennikw. W stosunku do bezporednich wasalowi krlowi przysugiwao prawo zatrzymania lenna na okres 1 roku po mierci wasala i pobierania z niego dochodw; - Na terenie Woch w systemie prawa lennego wytworzyy si pewne odrbnoci spowodowane znacznym rozwojem gospodarki towarowo-pieninej. Powsta tam system longobardzki, ktry znacznie rni si od frankoskiego: - przy nadawaniu lenna wasal skada tylko przysig wiernoci (brak byo hodu); - w prawie spadkowym wszyscy synowie mieli

System frankoski

System normandzki

System longobardzki

Oglne zagadnienia feudalizmu

157

rwne prawa do spadku, co prowadzio do rozdrobnienia lenn; - dopuszczalna bya alienacja lenna w caoci lub w czci, pocztkowo za zezwoleniem pana, a z czasem bez zezwolenia. We Woszech dziki temu ziemia staa si przedmiotem obrotu. Drobni rycerze ze wzgldu na rozdrobnienie lenn nie byli w stanie utrzyma si ze swoich posiadoci. Przenosili si wic do miast, gdzie wykonywali zajcia miejskie. Zbliyo to feudaw do grupy kupcw. System lenny by zjawiskiem wystpujcym tylko w Europie zachodniej. Wyksztaciy si tam rozbudowane zwyczaje prawne, ktre reguloway stosunki lenne (skaday si na odrbny dzia zwany prawem lennym). Kiedy wojskowa suba lenna stracia swoje znaczenie na rzecz wojsk najemnych i kiedy doszo do pokonania procesu rozdrobnienia feudalnego i zjednoczenia pastwa pod siln wadz krla, polityczna rola hierarchii lennej zacza upada. Instytucja lenna utrzymaa si jeszcze tylko jako specyficzny typ wasnoci ziemskiej.

Prawo lenne

V.

Stosunki spoeczno-gospodarcze w pastwie feudalnym

1.

Charakterystyka gospodarki pastw europejskich w pnym redniowieczu

Gospodarka naturalna

Gospodarka pastw feudalnych do XII w. oparta bya na rolnictwie, w ktrym dominowaa wielka wasno ziemska i wiadczenia chopw w naturze. Wydajno ziemi bya niska. Stosowanie prymitywnych metod uprawy w duym stopniu uzaleniao gospodark od warunkw klimatycznych. Zwikszajce si z czasem dochody feudaw przekraczay ich zapotrzebowanie na produkty ywnociowe i miejscowe usugi rzemielnicze. Wzroso zainteresowanie wyrobami rzemiosa miejskiego, konsumpcj luksusow. Dla zdobycia wyrobw miejskich potrzebny by pienidz. Tote od XII w. dostrzega si powolny proces wprowadzania renty pieninej (czynszu), ktra wypieraa wczeniejsz rent naturaln. Proces ten najwczeniej rozpocz si w zachodniej Europie (XII w.) a w XIV w. obj obszary rodkowej i wschodniej Europy.

Renta naturalna

Rozwj gospodarki towarowo-pieninej

Renta pienina

160

Pastwo feudalne

Rozwj handlu

Wraz z upowszechnieniem si czynszu zmieni si charakter gospodarstw chopskich, ktre uzalenione zostay od rynku. Chop obarczony czynszem musia sprzeda cz swoich produktw. Najczciej sprzedawa ich tyle aby spaci czynsz. Cech charakterystyczn gospodarki feudalnej bya samowystarczalno gospodarstw chopskich mimo wzrostu ich towarowoci. Wymiana towarowa miaa pierwotnie charakter dorywczy i ograniczona bya do niezbdnego minimum. Jej zasig uleg zwikszeniu kiedy rozwiny si miasta stae miejsca wymiany oraz produkcji rzemielniczej. Rzemioso miejskie przez dugi czas miao jednak charakter produkcji domowej. Rozwj wymiany towarowej, ktrej orodkiem stay si miasta, uzaleniony by gwnie od wzrostu towarowoci gospodarstw rolnych. Istotny wpyw na rozwj gospodarki towarowej miao upowszechnienie si czynszu. Zainteresowani kupnem wyrobw miejskich byli nie tylko feudaowie, ale i chopi. Rozwin si handel lokalny, czyli staa wymiana midzy miastem a wsi lub miastami prowincji czy caego pastwa, a w pnym redniowieczu take handel dalekosiny. Porednikami w handlu byli kupcy.

2.

Powstanie i ustrj miast

Przyjmuje si, e miasta przeksztaciy jako ycia czowieka". Dla feudalizmu miasta okazay si niezbdne obsugiway i umacniay feudalizm. Z punktu widzenia rozwoju miast mona wyodrbni w Europie trzy strefy: - obszar dawnego Cesarstwa Rzymskiego, ktry w czasie wdrwek ludw zosta w niewielkim

Stosunki spoeczno-gospodarcze w pastwie feudalnym

161

stopniu zniszczony wzdu M. rdziemnego, funkcjonoway orodki handlowo-rzemielnicze w sposb nieomal nieprzerwany; - pozostae obszary Cesarstwa, gdzie miasta zostay zniszczone, ale tradycja wymiany uatwia odbudow sieci miejskiej; - ziemie, gdzie nie byo tradycji miejskiej. Miasta (civitas, oppidum) byy osadami, ktre wyrniay si od terenu je otaczajcego pod wzgldem: gospodarczym byy to skupiska ludzi trudnicych si handlem i rzemiosem; prawnym organizacja miejska posiadaa wasne prawo miejskie; topograficznym byy orodkami zwartymi pod wzgldem przestrzennym. W okresie monarchii wczesnofeudalnej miasta byy sabo rozwinite, o czym decydoway niedostatki produkcji rolnej. Produktw rolnych nie byo tyle by zapewniy utrzymanie ludnoci nierolniczej. Zachoway si tylko nieliczne miasta z czasw Cesarstwa Rzymskiego. Tylko niektre z miast prosperoway dobrze dziki rozwojowi handlu rdziemnomorskiego. Nowe miasta zaczy powstawa w orodkach diecezji kocielnych, na podgrodziach i w centrach zarzdu pastwem. Skupiska te dugo nie peniy samodzielnej roli ekonomicznej. Byy czci kompleksw majtkowych feudaw wieckich, duchownych i krla. Cech charakterystyczn miast by rodzaj zaj zamieszkujcej je ludnoci, ktra trudnia si wymian towarow i rzemiosem. Prcz tego, e miasta byy miejscami, w ktrych zerodkowana bya produkcja i handel, peniy te rol centrw administracyjnych. Posiaday wasny ustrj i sdownictwo, co
Cechy miasta

162

Pastwo feudalne

Ruch komunalny

byo podstaw dla ukonstytuowania si odrbnego stanu spoecznego mieszczastwa. Od XI w. rozpocz si w Europie zachodniej ruch komunalny, wielka reforma miejska, ktrej motorem byo wzrastajce w zamono mieszczastwo a celem byo uzyskanie autonomii, ktra warunkowaaby dalszy rozwj ycia miejskiego. Kolebk ruchu komunalnego bya pnocna Francja, gdzie powstaway gminy (icommunitas), rodzaj sprzysienia mieszczan przeciwko feudaom. Miasta przystpiy do walki o: - sprecyzowanie powinnoci finansowych i wojskowych mieszczan; - wolno osobist; - samorzd gospodarczy; - wasne sdownictwo; - otoczenie miast murem. Pierwszym ustpstwem na rzecz przyszych miast byo nadanie obszarowi miejskiemu immunitetu, ktry zwalnia mieszkacw od obcie prawa ksicego. Nastpnie feudaowie wystawiali przywileje, karty swobd, dokumenty lokacyjne, ktre okrelay nowy status miasta. Uregulowany w nich zosta zakres uprawnie waciciela, organizacja wadz miejskich, mieszkacy uzyskali szereg swobd. Miasto odtd posiadao osobowo prawn i wadz w ramach swego terytorium. Od tej pory miasta zaczy peni funkcj polityczno-administracyjn, a z dochodw, ktre pozostay po odprowadzeniu wiadcze na rzecz waciciela, finansoway inwestycje publiczne. Zostay te wczone w system militarny pastwa, przede wszystkim byy punktami obronnymi. Dziki uzyskanym przywilejom miasta umiejscowiy si w systemie pastwa feudalnego.

Przywiieje

karty^swobd

Stosunki spoeczno-gospodarcze w pastwie feudalnym

163

W kadym z pastw europejskich rozwj miast przebiega nieco inaczej. Czsto model ustroju jednego miasta (miasta macierzyste) przejmoway inne (miasta filialne), np. miasta angielskie wzoroway si na normandzkich, w Niemczech na terenach wschodnich wzorem by Magdeburg, na pnocy Lubeka, na poudniu Wiede. Pod wzgldem ustroju miasta rniy si w zalenoci od pastwa a nawet w jednym pastwie wystpoway rne typy miast. Du samodzielno uzyskay miasta flandryjskie i woskie. Te ostatnie po wojnie z cesarzem niemieckim i zawarciu w 1183 r. pokoju w Konstancji, uksztatoway si jako suwerenne republiki miejskie. We Francji ruch komunalny, ktrego celem byo wyemancypowanie si miast spod wadzy feudaw, rozpocz si najwczeniej w czci pnocnej, ju w kocu XI wieku. Podstaw ustroju autonomicznego byy karty komunalne, ktre udao si wywalczy wielu miastom. Karta zapewniaa miastu: - swobod polityczn; - prawo wyboru wadz miejskich; - wasne sdownictwo; - wasne ustawodawstwo; - prawo nakadania podatkw na mieszkacw miasta; - prawo utrzymywania si zbrojnych. Na przeomie XII i XIII w., gdy wadcy francuscy zwalczali denia decentralizacyjne feudaw, popierali miasta. Kiedy wadza krlewska zdobya przewag nad feudaami, w poowie XIII w., zmieni si stosunek krla do miast. Wadcy dyli odtd

Miasta macierzyste

1 f,l,alne

Francja

Karty komunalne

164

Pastwo feudalne

do ograniczenia swobd miejskich. Ingerencja krla w wewntrzne sprawy miast nasilia si z pocztkiem XIV w., w miar jak wadcy umacniali wadz centraln. Jedynie w sprawach cile lokalnych miasta pozostay samodzielne. W zalenoci od zakresu swobd wyrniamy we Francji miasta:
Miasta komunalne

- komunalne, pooone na pnocy, miasta o bardzo duej autonomii. Organem najwaniejszym byo tu oglne zebranie obywateli. Wadz administracyjn i sdow penia awa (24- 100 awnikw) z merem na czele. Wadze pochodziy z wyborw (wybierane byy na 1 lub 2 lata); - konsularne, pooone na poudniu, o ustroju podobnym do miast woskich. Organem bya w nich wielka rada, konsulowie (2-24) i rada mniejsza. W XII w. konsulw zastpi organ jednostkowy podesta; - prewotalne, pooone w rodkowej Francji, pozbawione byy samorzdu i wasnego sdownictwa. Wadz sprawowa w nich prewot, ktry by urzdnikiem krlewskim lub senioralnym. Nadawane tym miastom karty swobd miay tylko w niewielkim stopniu zabezpieczy mieszkacw przed samowol urzdnikw; - miasta nowo zakadane w XIII w., tzw. bastydy, na terenach przygranicznych o zakresie swobd podobnym do miast prewotalnych. Od XVI w. rozpoczo si stopniowe ograniczanie swobd miejskich. Proces ten nasili si w XVII w., kiedy to urzdnikom krlewskim podporzdkowana zostaa gospodarka finansowa miast. Nadzr nad nimi objli intendenci. Stanowiska w aparacie miej-

Miasta konsularne

Miasta prewotalne

Bastydy

Stosunki spoeczno-gospodarcze w pastwie feudalnym

165

skim obsadza krl drog sprzeday. Tote w rzdach miejskich uczestniczya odtd gwnie buruazja. Przedstawiciele tej grupy zasiadali w oglnym zgromadzeniu oraz w zarzdzie miejskim z merem na czele. W Niemczech pocztki rozwoju miast byy podobne jak we Francji. Terytorium miast zamykao si w murach miejskich, nie byo jednak tak rozlege jak w miastach woskich. Miasta niemieckie zdobyy znaczn pozycj polityczn. Regale targowe, czyli prawo zakadania miast, przysugiwao krlowi. Wraz z innymi regaliami prawo to krl czstokro przekazywa wadcom terytorialnym. W zalenoci od osoby waciciela mona wyrni w Niemczech miasta: - cesarskie, zwane miastami pastwowymi lub miastami Rzeszy, ktre byy rozsiane na terenie caych Niemiec. Podlegay bezporednio krlowi, wobec tego wraz z upadkiem wadzy krlewskiej uzyskay cay szereg autonomicznych uprawnie; - biskupie, ktre wczenie uniezaleniy si i uzyskay uprawnienia podobne do miast cesarskich. Od XIV w. zwane byy wolnymi miastami Rzeszy", poniewa coraz mniej spoczywao na nich wiadcze; - krajowe, nalece do feudaw wieckich, zwaszcza wadcw terytorialnych. Uprawnienia waciciela miasta wynikay bd z immunitetu, bd z przywileju krlewskiego. Wadz w miecie pan sprawowa za porednictwem swego urzdnika: wjta dziedzicznego lub sotysa,
Niemcy

Regale targowe

Miasta cesarskie

Miasta biskupie

Miasta krajowe

Okres wjtostwa dziedzicznego

166

Pastwo feudalne

Samorzd miejski

do ktrego kompetencji naleay sprawy administracyjne i sdowe. Wjt reprezentowa te w miecie interesy waciciela. W miastach prywatnych wjt sprawowa tylko sdownictwo w sprawach mniejszej wagi, za w miastach krlewskich i czci biskupich wjt sprawowa take sdownictwo wysze. Dopiero z czasem wacicielom miast prywatnych udao si uzyska uprawnienia w zakresie sdownictwa wyszego. Na przestrzeni XI do XII w. miastom udao si wywalczy samorzd, dla ktrego wzorem by ustrj miast woskich z okresu konsularnego. Uwolnione od zalenoci biskupw miasta zway si odtd wolnymi miastami (byy one wolne od wielu ciarw na rzecz pastwa). W XIw. cesarze i wadcy terytorialni popierali miasta, szukajc w nich oparcia w walce z feudaami. Stosunek ten uleg zmianie na przeomie XII i XIII wieku. W XV miasta staway si w coraz wikszym stopniu uzalenione od ksit. Miasta, ktre wywalczyy sobie niezaleno posiaday wasne organy: rad miejsk z jednym lub kilkoma burmistrzami (Burgermeister), przy czym w skad rady, wybieranej na 1 rok, wchodzili rajcowie (consule). Organ ten posiada kompetencje administracyjne, skarbowe i policyjne; - aw z wjtem, zajmujc si sdzeniem. Czsto podstaw dla rozwoju samorzdu byy uprawnienia wjta dziedzicznego, ktre miasto zdobyo drog wykupu. Najduej zaleno miasta od waciciela utrzymywaa si w dziedzinie sdownictwa wyszego (rozstrzyganie waniejszych spraw). Aby przeciwstawi si feudaom czsto kupcy rnych miast niemieckich zawizywali organiza-

Organy samorzdu miejskiego

Stosunki spoeczno-gospodarcze w pastwie feudalnym

167

cje o charakterze handlowo-gospodarczym. Celem tych organizacji bya obrona interesw gospodarczych zrzeszonych w nich kupcw. Zdarzao si nierzadko, e organizacje regulujce handel wykraczay poza granice jednego miasta i obejmoway wiele miast tzw. hanzy. W XIII i XIV w. powstaway zwizki miast we Frankonii, Bawarii i Westfalii. Spord zwizkw miast wymieni naley zwizek miast nadreskich, ktry istnia do 1226 r. i zwizek miast szwabskich, istniejcy do 1388 r., ktry zagrozi nie tylko feudaom niemieckim, ale i cesarzowi. Najwiksze znaczenie uzyska zwizek miast na czele z grup miast wendyjskich pod przewodnictwem Lubecki, tzw. Hanza. By to pierwotnie zwizek kupcw, ktry nastpnie przeksztaci si w zwizek ich miast macierzystych. Wszystkie miasta zrzeszone w Hanzie dzieliy si na cztery dzielnice: westfalsk, sask, wendyjsk i prusko-inflack. Hanza posiadaa te placwki zagraniczne w Nowogrodzie, Londynie, Bergen i Brugii. Hanza nie posiadaa staych organw zwizkowych. Podstaw jej dziaalnoci byy dwie konfederacje: greiswaldzka z 1361 r. i koloska z 1367 r. W miar potrzeby zwoywane byy zjazdy, na ktre przybywali przedstawiciele zrzeszonych w Hanzie miast. Zjazdy odbyway si w celu ustalenia oglnych zasad dziaalnoci Hanzy. W II poowie XIV w. Hanza stanowia powan si nie tylko gospodarcz, ale i polityczn. W poowie XV w. znaczenie Hanzy zaczo upada z powodu pojawienia si moliwoci wykorzystania innych szlakw handlowych a take dlatego, e wadcy terytorialni nakazywali miastom swoich terytoriw wystpienie z Hanzy. dania takie nasiliy si w okresie reformacji.

Zwizki miast

Zwizek miast nadreskich Zwizek miast szwabskich

Hanza niemiecka

168

Pastwo feudalne

Anglia

Miasta w Anglii wykazyway wiele rnic w porwnaniu z miastami kontynentu: - przede wszystkim miasta angielskie rozwiny si pnie], jeszcze w XI w. byy prolniczymi osiedlami, bowiem w Anglii wolniejsze byo tempo oddzielania si miast od okrgu wiejskiego; - miasta angielskie nigdy nie wyodrbniy si te tak wyranie z otaczajcego je okrgu, jak to miao miejsce na kontynencie; - w XIII i XIV w. uzyskiway osobowo prawn i samorzd, z tym e nie posiaday takich wolnoci, jak miasta kontynentu; - rozwj organw administracyjnych w miecie rozpocz si od wydzierawienia miastu podatkw {firma burgi). Takie przywileje karty, staway si podstaw samorzdu miast. W kartach miasta uzyskay prawo wyboru wasnych organw: rady i szeryfa; - nie wytworzyo si oddzielne sdownictwo miejskie. Sdownictwo miast angielskich byo ograniczone i tylko nieliczne miasta uzyskay uprawnienia sdowe takie jak hrabstwa, std zwano je hrabstwami-miastami. Miasta pooone na ziemiach prywatnych uzyskay swobody znacznie pniej ni miasta krlewskie. Z kolei miastom krlewskim wadcy czsto od koca XIIIw. odbierali swobody miejskie. W XVI w. przyjto zaoenie, e kade miasto posiada osobowo prawn. Wadz w miastach sprawoway odtd rady zoone z najbogatszych mieszczan. Organ ten mia prawo wydawania rozporzdze. Wielu miastom angielskim udao si uzyska prawa polityczne. W su-

Odrbno miast

angielskich

Stosunki spoeczno-gospodarcze w pastwie feudalnym

169

mie ponad 100 miast miao prawo zasiadania w Izbie Gmin. W Rosji rozwj miast by opniony. Miasta istniejce na ziemiach ruskich zostay zniszczone przez Tatarw i dopiero w XVI w. zaczy podnosi si z upadku. Do wikszego ich rozwoju doszo dopiero w XVII w., kiedy to powstao wiele nowych miast (60). Przez dugi czas miasta rosyjskie nie posiaday samorzdu. Od 1699 r. wadz w miastach sprawoway izby ziemskie, kompetentne w dziedzinie cigania podatkw, zarzdzania handlem i rzemiosem. Od 1708 r. izby podporzdkowane zostay gubernatorom. Na pocztku XVIII w. wadz w miecie sprawowa magistrat obsadzany tylko przez tzw. obywateli regularnych, bogatych mieszczan, posiadajcych w miecie nieruchomo. W 1720 r. miaa w Rosji miejsce reforma ustroju miast. Powsta wwczas w Petersburgu Gwny Magistrat, podporzdkowany Senatowi. Magistratowi petersburskiemu podporzdkowano magistraty innych miast (zoone byy z prezydenta i od 1 do 4 burmistrzw). Czonkowie magistratu wybierani byli doywotnio. Magistraty zajmoway si sprawami gospodarczymi, skarbowymi, sdowymi i policyjnymi. W 1727r. magistraty podporzdkowano gubernatorom, co oznaczao ograniczenie samodzielnoci wadz miejskich. Przywilej Katarzyny II dla miast z 1785 r. wprowadzi now organizacj wadz miejskich. Miastom przyznany zosta ograniczony samorzd, podlega bowiem kontroli wadz gubernialnych. Aby decyzje wadz miejskich mogy by wykonane, musiay poRosja

Rozwj samodzielnoci miast

Samorzd miejski

170

Pastwo feudalne

siada zezwolenie gubernatora. Organami samorzdu miejskiego byy:

Organy samorzdu -

miejskiego

oglne zebranie, ktre tworzyli mieszkacy speniajcy wymogi okrelone cenzusem wieku (25 lat) i majtkowym. Zebranie obradowao jeden raz na trzy lata celem wyboru wadz miejskich oraz przedstawiao gubernatorowi postulaty dotyczce potrzeb miasta;

- powszechna duma, zoona z radnych, wybierana na trzy lata. Faktycznie organ ten nie odgrywa wikszej roli w miecie; - duma szeciu radnych, ktr wybieraa powszechna duma. Przewodniczy jej prezydent. Zbieraa si zazwyczaj raz w tygodniu. Ten organ faktycznie sprawowa zarzd miastem.

3.

Stosunki spoeczne w pastwie feudalnym do koca XV wieku

Stany spoeczne

Spoeczestwo w pastwie feudalnym podzielone byo na stany spoeczne, czyli grupy ludnoci rnice si midzy sob nie tylko pooeniem faktycznym: materialnym i zawodowym, ale przede wszystkim sytuacj prawn. Kady stan posiada wasne przywileje i prawa, ktre czyniy ze mniej lub bardziej zamknit cao. Z upywem czasu przynaleno do stanu, z wyjtkiem duchownego, staa si w wikszoci pastw dziedziczna. W pastwie feudalnym wyrniamy cztery stany: szlacht, duchowiestwo, mieszczan i chopw. Mimo jednakowych praw, pooenie materialne osb wchodzcych do tego samego stanu nie byo jednakowe. W miar rozwoju pastwa feudalnego zwikszao si zrnicowanie majtkowe wewntrz stanw.

Stosunki spoeczno-gospodarcze w pastwie feudalnym

171

3.1.

Stan szlachecki (rycerski)

W skad stanu szlacheckiego wchodziy rne kategorie feudaw wieckich, dysponujcych wasnoci ziemsk. Ziemi uzyskali feudaowie przede wszystkim w systemie beneficiarnym na prawie lennym lub rycerskim {feudum militare). Zyski z ziemi miay zapewni feudaom utrzymanie oraz umoliwi wypenianie podstawowego obowizku, jakim bya suba wojskowa. Stan szlachecki posiada liczne przywileje. Pierwotnie rycerzom wolno byo dochodzi swoich praw zbrojnie (tzw. wrda), co prowadzio czsto do wojen prywatnych, a w rezultacie do osabienia militarnego pastwa i oglnego chaosu. Tote z tym niekorzystnym dla pastwa zwyczajem przez dugi czas walczya wadza pastwowa przez tzw. pokoje ziemskie oraz Koci, drog tzw. pokoju boego {pax Dei) lub rozejmu boego (Treuga Dei). Koci zezwala na stosowanie wrdy tylko przez kilka dni w tygodniu oraz wycza pewne osoby lub rzeczy spod dziaania wrdy. Pastwo zezwalao na wrd dopiero wtedy, gdy droga sdowa okazaa si bezskuteczna. Ponadto szlachta korzystaa z prawa odpowiadania wycznie przed sdem szlacheckim oraz z prawa do piastowania urzdw i godnoci oraz zwolnie podatkowych. Stan ten posiada te wasne herby, zawoania i obyczajowo. Pocztkowo, jeszcze w dobie karoliskiej, wejcie do stanu rycerskiego nastpowao poprzez podjcie suby wojskowej w zwizku z uzyskaniem ziemi. Z czasem o wejciu do stanu decydowa zaczo pasowanie na rycerza (od XII w.) a nastpnie, od XIII w., urodzenie. W zwizku z zamkniciem stanu, osoby z zewntrz mogy wej do stanu szlacheckiego drog

Przywileje stanu szlacheckiego Wrda

Odrbno sdw prawo do urzdw

Zamknicie stanu szlacheckiego

172

Pastwo feudalne

utrata szlachectwa

Szlachta rodowa

Szlachta urzdnicza

Sziachta wysza

Parowie angielscy

nobilitacji, ktra bya aktem zastrzeonym najczciej dla panujcego. Utrata szlachectwa nastpowaa gdy zapad wyrok skazujcy za przestpstwo przynoszce ujm na czci (gwnie za zbrodni obrazy majestatu) a take za wykonywanie zawodw, ktre uchodziy za niegodne szlachcica (takie jak handel, rzemioso). Szlachta, ktra sw egzystencj opieraa na dobrach ziemskich, tworzya grup szlachty rodowej. Spord niej cz stale przebywaa na dworze panujcego (tzw. szlachta dworska), wiksza za cz przebywaa w swoich dobrach szlachta prowincjonalna. W okresie monarchii absolutnej wyodrbnia si ponadto grupa szlachty urzdniczej, rekrutujca si czsto z niszych grup spoecznych (najczciej z mieszczan). Podstaw materialn dla szlachty urzdniczej byy nie dobra ziemskie, lecz dochody z urzdu. W zalenoci od tego, czy szlacht czy bezporedni czy te poredni stosunek lenny z krlem, rozrniano szlacht wysz i nisz. Do szlachty wyszej naleeli: w Anglii lordowie, we Francji wasale korony, w Niemczech ksita Rzeszy (tzw. wysoka szlachta). Angielskich monowadcw, bezporednich wasali korony, nazywano baronami. Cech charakterystyczn bya podlego baronw sdom rwnych (tzw. sdy parw). W zwizku z tym baronowie nazywani byli parami. Zasiadanie w sdzie para oznaczao przynaleno do grupy baronw. Kiedy powsta Parlament, baronowie zasiadali w Izbie Lordw. Od XIV w. krlowie rozszerzali skad Izby, nadajc dziedziczn godno para na mocy przywileju osobom z zewntrz. Izba Lordw skupiaa odtd ca wysz szlacht angielsk i byli to ju nie tylko baronowie, ale np. hrabiowie. Godno para dziedziczy

Stosunki spoeczno-gospodarcze w pastwie feudalnym

173

najstarszy syn, a pozbawi tej godnoci mg tylko Parlament. Parostwo niekoniecznie musiao wiza si z posiadaniem zwierzchnictwa terytorialnego. We Francji do wyszej szlachty naleeli ci, ktrzy dzieryli lenno wprost od krla, wadajcy lennami obejmujcymi cae prowincje. Nosili tytuy ksit, hrabiw, markizw. Ksita Rzeszy (tzw. stan ksicy) posiadali bezporednio pastwow (byli bezporednimi wasalami krla) i stanowo (Landeshoheit) posiadali zwierzchnictwo terytorialne. Kady z ksit stanowi stan (pastwo), pozostajcy w zwizku z Rzesz (Reichsstande). Od XIV w. aby dosta si do grupy wyszej szlachty trzeba byo uzyska wadztwo terytorialne na podstawie przywileju cesarza. Najwiksze znaczenie wrd ksit Rzeszy posiadaa grupa elektorw, niej stali ksita i wolni panowie. Wysza szlachta prbowaa podporzdkowa sobie szlacht nisz, std rycerze szukali czsto ochrony u krla, przy okazji wzmacniajc autorytet korony. Do grupy niszej szlachty w Anglii naleeli rycerze (subtenentes), ktrzy nie byli wprawdzie bezporednimi wasalami krla, jednak skadali krlowi przysig wiernoci (byli porednio wasalami krla). Odmiennoci stosunkw angielskich w porwnaniu z krajami kontynentu europejskiego byo, e wszyscy podlennicy porednio byli wasalami krla, wobec czego system lenny nie powodowa w Anglii osabienia wadzy centralnej. Druga rnica polegaa na tym, e nie byo zakazu aby dobra rycerskie nabyway osoby spoza stanu rycerskiego. Tote od XII w. zatara si w Anglii rnica midzy rycerstwem a pozosta ludnoci woln. Przyczynami tego zjawiska by upadek militarnej roli rycerstwa oraz naoenie

Ksita, hrabiowie, markizowie we Francji

Elektorzy, ksita, wolni panowie w Rzeszy

Szlachta nisza

Rycerze w Anglii

174

Pastwo feudalne

Tzw, szlachta w todze we Francji

Szlachta krajowa w Rzeszy

Ministeriaowie

na wszystkich wolnych obowizku posiadania broni i udziau w pospolitym ruszeniu. Edward I w 1290 r. wprowadzi swobod sprzeday lenn, a zatem podwaony zosta lenny system dzierenia ziemi. W rezultacie zacza si zaciera rnica midzy baronami ze wzgldu na wielko lenna. We Francji do grupy niszej szlachty naleeli poredni wasale krla. Znaczenie szlachty niszej systematycznie malao, a zesza do roli mieszkajcej na wsi i yjcej z czynszw. Aby realnie zwikszy swoje dochody szlachta ta prowadzia praktyk grodzenia lub zamiany czynszu na renty naturalne. Jednoczenie rozrastaa si we Francji liczebnie grupa szlachty urzdniczej (tzw. szlachta w todze), wywodzca si czsto spord mieszczan, ktrych krl nobilitowa w zwizku ze sprawowaniem urzdu. W kocu XVIIIw. ok. 4 tys. urzdw dawao szlachectwo. W Rzeszy szlachta nisza, krajowa (der niedere Adel) bya w wikszoci podporzdkowywana wadcom terytorialnym. Do niszej szlachty weszli te tzw. ministeriaowie, rekrutujcy si czsto z dawnej czeladzi niewolnej i ludnoci poddaczej, ktrym feudaowie powierzali lenna subowe (Dienstlehen) w zamian za sub wojskow lub penienie funkcji urzdniczych. Z feudaami ministeriaw wiza stay stosunek zalenoci. Od XIV w. ministeriaowie weszli w skad niszej szlachty. Lenna subowe przyjmowali te tzw. ministeriaowie z zastrzeeniem. Byli to modsi synowie szlacheccy, ktrzy nie posiadali ziemi, wobec tego przyjmowali lenna subowe z zastrzeeniem, e zachowaj wolno. Znaczenie niszej szlachty w Niemczech zmniejszyo si kiedy nie speniaa ju swojej roli rycerska suba wojskowa. W 1523 r. doszo nawet do wybu-

Stosunki spoeczno-gospodarcze w pastwie feudalnym

175

chu powstania drobnej szlachty w Szwabii i Nadrenii pod przewodnictwem Franciszka von Sickingen. Szlachta domagaa si utrzymania zalenoci od Cesarstwa, wyeliminowania zwierzchnictwa ksit i wyszego duchowiestwa. Powstanie upado, poniewa szlachta nie uzyskaa poparcia ze strony miast. Tylko nieliczna grupa niszej szlachty na terenie poudniowo-zachodnich Niemiec zachowaa bezporednio pastwow, nie posiadaa jednak stanowoci, czyli nie moga zasiada w Sejmie Rzeszy. Bya to grupa tzw. rycerstwa pastwowego, ktre posiadao szereg przywilejw. Od koca XVI w. rycerstwo pastwowe posiadao wasn organizacj ze zjazdami wcznie. Obok szlachty rodowej, od koca XVI w. pojawia si w Rzeszy szlachta z przywileju. Pierwotnie prawo nobilitacji naleao do kompetencji Sejmu Rzeszy. W XVII w. ograniczenie to zniesiono. Szlachectwo nadawali odtd wadcy terytorialni urzdnikom wywodzcym si ze stanu mieszczaskiego. W Rosji nie byo rozwinitego systemu lennego, wobec tego szlachta pod wzgldem formalnym bya jednolitym stanem. Ci, ktrzy otrzymali ziemi woln od posug ( wotczyny ) w zamian za sub wojskow, tworzyli grup bojarw. Nimi obsadzano godnoci dworskie a te z kolei uprawniay do udziau w Dumie Bojarskiej (tzw. godnoci dumne). Wotczyny byy dziedziczne i mogy by alienowane. Grupa bojarw ulega wewntrznemu zrnicowaniu w okresie panowania tatarskiego. Najwysz pozycj zajli ksita suebni (kniaziowie), ktrzy wywodzili si z dawnych samodzielnych wadcw dzielnicowych. Niej znajdowali si bojarzy, ktrzy swoj pozycj przypominali zachodnioeuropejskich seniorw. Suba wojskowa miaa charakter ekstery-

Rycerstwo pastwowe

Szlachta z przywileju

Szlachta w Rosji

Kniaziowie

Bojarzy

176

Pastwo feudalne

Dzieci bojarsk ie

Dworianie

Tabeia o rangach

torialny, tzn. nie zaleaa od miejsca pooenia wotczyny. U dou znajdowali si zuboali potomkowie rodw bojarskich tzw. dzieci bojarskie. Hierarchia rodw, tzw. miestniczestwo, miaa znaczenie przy obsadzaniu urzdw. Osoby, ktre peniy rne funkcje na dworze, czsto jako sudzy dworscy i od XV w. otrzymyway ziemi, jednak nie na prawie dziedzicznym, lecz doywotnio (pomiestija), naleay do grupy dworiastwa (sudzy pod dworskim). Dworianie tworzyli trzon armii rosyjskiej. Z upywem czasu pomiestija stay si take dziedziczne, w zwizku z tym moliwa bya likwidacja zrnicowania na bojarw i dworian. Piotr I ukazem z 1714 r. zezwoli na dziedziczenie pomiestii i od tej pory w Rosji wystpowa jednolity stan szlachecki. Od XVIII w. mona byo w Rosji naby szlachectwo za wysug. Podstawy prawne do nobilitacji dawaa tabela o rangach z 1722 r., ktra dzielia stanowiska w pastwie na 12 rang. Uzyskanie dziewitej rangi dawao szlachectwo osobiste, wyej dziedziczne. Dominujc pozycj szlachty w pastwie rosyjskim potwierdzi przywilej Katarzyny II z 1785 r. 3.2. Stan duchowny

Duchowiestwo byo drugim uprzywilejowanym stanem, ktry od feudaw wieckich rni odmienny status prawny, nie ekonomiczny. Duchowni mieli prawo do korzystania z beneficjw kocielnych, czyli uposaenia zwizanego ze stanowiskiem kocielnym. W zwizku z tym stan ten dysponowa wasnoci ziemsk. W zwizku z funkcj penion w strukturze Ko-

Stosunki spoeczno-gospodarcze w pastwie feudalnym

177

cioa rozrniamy duchowiestwo wysze i nisze. Dostp do wice mieli w zasadzie wszyscy, jednak duchowiestwo wysze rekrutowao si przede wszystkim z grnych warstw szlachty. O miejscu w hierarchii duchownej decydowao zatem pochodzenie. Do grupy duchowiestwa wyszego naleeli arcybiskupi, biskupi i opaci. W Rzeszy duchowiestwo wysze wchodzio w skad grupy ksit i korzystao z takich samych uprawnie, jak feudaowie wieccy. Duchowiestwo nisze, parafialne, rekrutowao si z mieszczastwa i chopw. Odrbna bya sytuacja klasztorw i duchowiestwa zakonnego. Klasztor posiada osobowo prawn. Zarzdza nim opat lub przeor. Klasztory dysponoway czsto ogromnymi majtkami ziemskimi, podczas gdy zakonnicy nie posiadali niczego, wstpujc do klasztoru skadali bowiem luby ubstwa. Rnica midzy duchowiestwem wyszym i niszym szczeglnie silnie ujawnia si w zakresie zamonoci. Ze wzgldu na zwikszajc si liczb duchownych nie wszyscy czonkowie tego stanu mogli mie zapewnione wysokie dochody. Do stanu duchownego wchodzio si w Kociele katolickim i prawosawnym drog wice lub przez zoenie lubw zakonnych (nie dziedzicznie). Dziedziczne byo prawosawne duchowiestwo parafialne. W Kociele katolickim od XI w. obowizywa celibat. W Kociele prawosawnym celibat obowizywa z reguy tylko zakonnikw. Duchowiestwo protestanckie byo wieckie. Ta grupa stanie si z czasem stanem zamknitym, poniewa zabroniono osobom innych stanw przyjmowania wice. Duchowni podlegali odrbnemu prawu: kanonicznemu lub kocielnemu, posiadali wasne sdow-

Duchowiestwo wysze

Duchowiestwo nisze

Przywileje duchowiestwa

178

Pastwo feudalne

Priviiegium fori Priviiegium immumtatis

nictwo {priviiegium fori), zwolnienie od ciarw na rzecz pastwa (priviiegium immunitatis) oraz od suby wojskowej. We Francji zebranie duchowiestwa uchwalao wprawdzie tzw. dar dobrowolny, danin na rzecz krla, jednak wysoko jej nie bya wielka. Duchowni pobierali od ludnoci zamieszkujcej w dobrach im podlegych daniny, ponadto biskupi pobierali dziesicin od ludnoci diecezji. Duchowni, zwaszcza wysi, penili rne, czsto wane funkcje i urzdy pastwowe oraz wchodzili w skad reprezentacji stanowych: w Sejmie Rzeszy do kolegium elektorw i ksit oraz panw, we Francji i Rosji tworzyli odrbne kolegia (do Stanw Generalnych wchodzio 300 duchownych, w Rosji wity Sobr stanowi odrbne kolegium). Pozycj duchowiestwa zachwiaa reformacja, kiedy to dokonano sekularyzacji dbr a nawet w niektrych terytoriach, bd pastwach, wyeliminowano katolicyzm. Duchowiestwo protestanckie zostao podporzdkowane pastwu. Kolejnym ciosem byy zmiany jakie przynis XVIII wiek: we Francji prbowano wprowadzi zakaz nabywania nieruchomoci przez duchownych, w Austrii realizowano polityk jzefinizmu, czyli podporzdkowania duchowiestwa interesom pastwa. 3.3. Stan mieszczaski

Powstanie stanu mieszczaskiego wie si z powstaniem miast i z ruchem, jaki narodzi si wraz ze wzrostem zamonoci mieszkacw miast, ktrego celem miao by wyemancypowanie si spod zwierzchniej wadzy feudaw. Zacza si walka o autonomi, ktra byaby warunkiem dalszego rozwoju ycia miejskiego.

Stosunki spoeczno-gospodarcze w pastwie feudalnym

179

Podstaw prawn dla funkcjonowania miast i yjcych w nim mieszkacw byo prawo miejskie. Mieszkacy miasta tworzyli odrbny stan, ktry nie wszdzie by stanem zamknitym. Przynaleno do stanu mieszczaskiego bya dziedziczna a nadto mona byo wej do tego stanu przez pobyt w miecie przez 1 rok i 1 dzie, otrzymanie prawa miejskiego (obywatelstwa) oraz przez maestwo. O obywatelstwo miejskie mogy ubiega si osoby, ktre nabyy w miecie nieruchomoci lub trudniy si rzemiosem, handlem, wchodziy w skad cechu itd. Ludno miejska nie bya jednolita. Bogaci kupcy i mistrzowie niektrych cechw tworzyli patrycjat, ktry mia decydujcy wpyw na sprawy miejskie i decydowa o obsadzie stanowisk miejskich. Niej w hierarchii spoecznej miast znajdowao si posplstwo, skadajce si w wikszoci z czonkw cechw. Pozostali to mieszkacy miasta plebs, pozbawiony wpywu na bieg spraw miejskich. W miar rozwoju miast i napywu ludnoci ze wsi, powikszay si w miastach rzesze plebsu, marginesu spoecznego. Ludno miast rosyjskich (posadskije ludi) podzielona bya na kategorie wedug zamonoci. Szczegln pozycj posiadali gocie, kupcy zwaszcza nalecy do tzw. seciny sukienniczej. Godno gocia nadawa car najbogatszym kupcom. Obdarzeni t godnoci mogli posiada ziemi, korzystali z licznych przywilejw, w tym ze zwolnie podatkowych i mieli prawo zasiadania w Soborze Ziemskim. Przy pomocy tego przywileju car wcza goci do suby pastwowej. Midzy posplstwem a patrycjatem toczya si rywalizacja o wpywy w miecie. W toku walki o rwnouprawnienie w wielu miastach posplstwo odnosio sukcesy (zwaszcza w miastach poudniowych

Prawo miejskie

Obywatelstwo miejskie

Patrycjat

Posplstwo

Plebs

180

Pastwo feudalne

Organizacje zawodowe Gildie

Cechy

i zachodnich Niemiec), w zwizku z czym w skad wadz miejskich weszli przedstawiciele cechw. W organach samorzdu panowa patrycjat kupiecki i bankierski i on narzuca przewag posplstwu, przejmowa czsto obyczaje szlacheckie, naladowa atrakcyjne wzory feudalnego stylu ycia. Z drugiej strony patrycjat poczuwa si do solidarnoci z mieszczastwem i pozostawa w permanentnym konflikcie ze szlacht. Wszystkie te konflikty wewntrzne nadaway miastom szczeglny koloryt. Rycho w miastach powstay organizacje o charakterze zawodowym. Kupcy wchodzili w skad organizacji handlowych gildii (gildia maercatoria), ktre powstay najwczeniej. Gildie nie zawsze ograniczay si do jednego miasta. Pniej powstay cechy organizacje zrzeszajce rzemielnikw wykonujcych ten sam zawd. Cechy byy organizacj przymusow i zamknit. Liczba mistrzw, czeladnikw i uczniw bya ograniczona. Nad dziaalnoci cechu czuwaa starszyzna cechu. Od XIII w. cechy uchwalay wasne statuty, ktre normoway warunki pracy, zasady zaopatrywania si w surowce oraz ceny na gotowe produkty. Pierwotnie ustrj cechowy przyczynia si do rozwoju przemysu miejskiego (wpywa pozytywnie na gospodark miast, poniewa eliminowa niepodan konkurencj) i do utrzymania rwnowagi midzy rolnictwem i przemysem. Z upywem czasu organizacja cechowa okazaa si instytucj hamujc swobodny rozwj przemysu i wolno przemysow. Istniay te w miastach bractwa organizacje o charakterze religijnym, ktre m.in. zajmoway si dziaalnoci charytatywn. Przedstawiciele miast wchodzili w skad reprezentacji stanowych: w Anglii w skad Izby Gmin, we

Organizacje religijne bractwa

Stosunki spoeczno-gospodarcze w pastwie feudalnym

181

Francji Stanw Generalnych (stan trzeci), w Rzeszy przedstawiciele miast cesarskich tworzyli w Sejmie oddzielne kolegium, w Rosji w skad Soboru Ziemskiego. 3.4. Chopi

O d XI w. postpy czyni proces feudalizacji. Komendacja oraz nadania ziemi w uytkowanie powodoway wzrost zalenoci chopw. Stopniowo zacieraa si rnica midzy wolnymi chopami a uprawiajcymi ziemi na zasadzie zalenoci feudalnej. Chopw wolnych mona byo spotka coraz rzadziej. W kocu XII w. zakazano synom chopskim dostpu do suby rycerskiej i od tej pory zacz si coraz wyraniej wyodrbnia stan poddaczej ludnoci chopskiej. Poddastwo wystpowao w formie poddastwa osobistego lub gruntowego. Obydwie te formy byy dziedziczne. Poddastwo osobiste, oprcz ciarw z tytuu uytkowania gruntu, polegao na zalenoci osobistej chopa od pana: pan narzuca chopu rodzaj prac i wiadcze, wyraa zgod na zawarcie zwizku maeskiego (;maritagium opata za zgod) a po mierci chopa pan zagarnia cz jego majtku ruchomego (tzw. odmarszczyzna, mortuariurn). Poddastwo gruntowe wynikao z faktu uytkowania przez chopa gruntu, ktry by obciony powinnociami feudalnymi, gwnie rent feudaln. Z czasem chop zosta przypisany do gruntu i nie mg go opuci. Na chopach spoczywa te obowizek pacenia czynszu i odrabiania paszczyzny. Prawa i obowizki chopw reguloway ustawy dworskie (tura curiae> Hofrechte) lub spisy zwyczajw dworskich.

Poddastwo osobiste

Poddastwo gruntowe

Ustawy dworskie

182

Pastwo feudalne

Formy zwierzchnoci feudaa nad chopami

Zwierzchno pana przybieraa rne formy: - sdownictwa patrymonialnego, ktre mogo by kontrolowane przez panujcego lub te niczym nie skrpowane; - kategorycznego zwizania chopw z ziemi (glebae adscriptio), z czego wynika zakaz opuszczania ziemi; - pan zastrzega sobie wyczno pewnych wiadcze ekonomicznych, np. utrzymywania myna, handel napojami alkoholowymi (we Francji prawo to zwao si banalites); - ograniczenia wolnoci osobistej respektowanie przez pana tych uprawnie zbliao chopw do dawnych niewolnikw z t tylko rnic, e chopi bdcy poddanymi posiadali podmiotowo prawn.

wiadczenia chopw

Rodzaj wiadcze, do ktrych zobowizani byli chopi, by rnorodny w poszczeglnych pastwach i epokach. Na zachodzie Europy wiadczenia chopskie podlegay pewnej ewolucji: od robocizny, przez daniny, do renty pieninej. Na chopw te przerzucano cay podatek na rzecz pastwa. Chopi zobowizani take byli do wiadczenia rnorodnych robocizn na rzecz dworu: pracy ze sprzajem przy uprawach polowych, pieszej pracy polowej, prac specjalnych w gospodarstwie pana (np. przy omotach), budowania zamkw, drg, mostw, transportu produktw paskich. We Francji chopi mogli wykupi si od poddastwa osobistego za zapat okrelonej kwoty. T drog zwikszya si tam grupa wolnych czynszownikw. Praktyk t zainicjowa Ludwik w 1315 r. w swoich dobrach, wzywajc innych panw do pjcia w swoje lady.

Chopi we Francji

Stosunki spoeczno-gospodarcze w pastwie feudalnym

183

W Niemczech chopi dzielili si na trzy grupy: - wolnych, ktrzy pacili wycznie czynsz i byli zwolnieni od innych wiadcze; - chopw przywizanych do ziemi, ktrzy obok renty feudalnej uiszczali szereg dodatkowych wiadcze; - grup sug i parobkw, pracujcych na dworach. Na przestrzeni od XII do XIV w. w pooeniu chopw niemieckich nastpia pewna poprawa, ktrej powodem by upadek gospodarki naturalnej a take wiadoma polityka panw, majca zapobiec odpywowi kolonistw na Wschd. W Anglii chopi wolni (sokeman) mogli nawet sprzeda swoje posiadoci, jeeli wywizali si ze wiadcze, w przeciwiestwie do chopw poddanych (wiliam), ktrzy byli przywizani do ziemi. Zaznaczy naley, e w Anglii wicej ni na kontynencie byo chopw wolnych. Od XIV w. zarwno sokomeni, jak i willani korzystali ze statusu wolnego posiadacza ziemi (copyholders). Szybki rozwj gospodarki pieninej doprowadzi w Anglii wczenie do wyeliminowania ze wiadcze chopskich paszczyzny i renty naturalnej. Obydwie te formy renty feudalnej zastpi dogodniejszy dla obu stron czynsz. Najwiksze zrnicowanie wrd chopw wystpowao w Rosji. Wolni (smerdowie) yli we wsplnotach, ktre byy jednostkami administracyjnymi, zapewniajcymi bezpieczestwo i obcionymi podatkami. Smerdowie w coraz wikszym stopniu byli wcigani w zaleno poddacz, przewanie poprzez zaciganie poyczek. Uzalenieni w ten sposb chopi zwali si riadowiczami (albo zakupi). Pierwotnie zaleno, w ktr

chopi w Niemczech

Chopi w Anglii

chopi w Rosji

184

Pastwo feudalne

Powstania chopskie

T z w . dwanacie artykuw chopskich

popad chop zmuszony do zacignicia poyczki, miaa charakter czasowy. Kiedy jednak zmalaa szansa na uwolnienie si od dugu, zaleno zmieniaa si w sta. Od XIII w. rosyjskich chopw okrelano mianem krestjanie. Wrd nich w najlepszym pooeniu znajdowali si chopi zamieszkujcy na ziemi podlegej ksiciu (czornyje ludi). Chopi rosyjscy mogli opuci ziemi w terminie w. Jerzego (w kocu listopada), prawo to jednak od XVI w. ograniczay tzw. zapowiednyje Ijeta, kiedy opuszczanie ziemi byo zakazane. W stosunku do zbiegw obowizywa kilkunastoletni okres przedawnienia, w czasie ktrego mogli by cigani. Chopi poddani czsto zrywali si do buntw: we Francji akeria" (1358 r.), w Anglii powstanie pod wodz Wata Tylera (1381 r.). W Niemczech niezadowolenie chopw jeszcze przed reformacj wyadowao si w licznych ruchach spoecznych. W 1493 r. wybucho powstanie w Alzacji, w 1514 r. do otwartego powstania doszo w Wittembergii i w Badenii (powstanie pod nazw ubogi Konrad"). Najwikszym wystpieniem byy ruchy chopskie w latach 1524-25 na terenie Szwabii, Frankonii i Turyngii, w ktrych zaangaowana bya dua liczba chopw. Program chopski zawarty zosta w tzw. dwunastu artykuach chopskich. Chopi domagali si: zniesienia poddastwa osobistego, zagodzenia kar wymierzanych przez sdy patrymonialne, zniesienia najdrastyczniejszych ciarw, w tym ograniczenia paszczyzny, przeznaczenia dziesiciny na utrzymanie proboszczw a ewentualne nadwyki miay by przeznaczone na cele charytatywne dla najbiedniejszej ludnoci w parafii, zniesienia odumarszczyzny, przywrcenia prawa polowania i poowu, wprowadzenia zasady wyboru proboszcza przez wiernych. Radykalny

Stosunki spoeczno-gospodarcze w pastwie feudalnym

185

odam chopw sformuowa program jeszcze w wikszym stopniu ograniczajcy wadz feudaw domagano si m.in. by szlachta oddaa swoje majtki po to, aby moga korzysta z tolerancji. Po klsce powstacw pod Frankenhausen chopi niemieccy na nastpne cztery wieki zostali odsunici od ycia politycznego. W Rosji zdarzyo si, e w jednym roku dochodzio do kilkudziesiciu wystpie chopskich. Z wikszych wymieni naley powstanie w latach 1606 - 1607 pod wodz Iwana Bootnikowa i w 1667 r. pod wodz Stiepana Riazina.

4.

Rozwj gospodarki towarowo-pieninej od XVI do XVIII wieku

Od XVI w. rozwijaa si coraz gwatowniej w Europie zachodniej gospodarka towarowa. Zmian stosunkw gospodarczych zapowiaday takie zjawiska, jak: - wykorzystanie rodkw produkcji (w tym ziemi) jako kapitau przeznaczonego nie tylko do zaspokojenia potrzeb, ale gwnie do osignicia zysku pieninego; - przewaga produkcji przeznaczonej na sprzeda (nie jak do tej pory na wiadczenia); - stosowanie w produkcji coraz powszechniej pracy najemnej (praca take staa si towarem); - wyodrbnienie si z samowystarczalnego gospodarstwa domowego produkcji zarobkowej; - denie do osignicia maksymalnych zyskw, co byo bodcem dla dziaalnoci gospodarczej.

186

Pastwo feudalne

Merkantylizm

Rozkadowi ulega dotychczasowa naturalna i samowystarczalna gospodarka a jednoczenie formowaa si oglnopastwowa polityka gospodarcza, ktra w wczesnych pastwach przybraa posta merkantylizmu. Jako doktryna ekonomiczna merkantylizm pojawi si w Europie zachodniej w XVII wieku. W myl tej doktryny miar bogactwa i potgi pastwa jest ilo zgromadzonych kruszcw szlachetnych. Merkantylici wzrost bogactwa kraju widzieli w przypywie pienidzy do skarbu pastwa, co mogo nastpi kosztem innego kraju w drodze korzystnej wymiany zagranicznej. Std w centrum ich zainteresowania znalaz si handel zagraniczny. Uwaano, e kraj bogaci si wwczas, gdy warto eksportu przewysza import (jeeli wystpuje dodatni bilans handlowy). Tote denie do uzyskania dodatniego bilansu handlowego stao si naczeln zasad polityki gospodarczej wczesnych pastw. Aby teori merkantyln stosowa w praktyce posugiwano si polityk protekcjonizmu. Popierano wasn produkcj a dla jej wzrostu stosowano protekcyjn polityk celn (niskie ca wywozowe, wysokie wwozowe) po to, aby zatrzyma w kraju gwnie surowce celem dalszego ich przetwarzania. Produkcj krajow miay wzmc poyczki i subwencje. Stosowano take merkantylistyczn polityk kolonialn, traktujc kolonie jako rdo surowcw i rynek zbytu dla towarw z metropolii. Polityk merkantyln we Francji realizowa B. Colbert, gwny kontroler finansw w kocu XVII wieku. Wprowadzi on zakaz wywozu zboa aby zapobiec zwyce cen chleba i utrzyma pace na niskim poziomie. Taryfy celne miay uniemoliwi przywz do kraju gotowych produktw zagranicznych. Popie-

Protekcjonizm

Polityka merkantyina

Stosunki spoeczno-gospodarcze w pastwie feudalnym

187

ra te ekspansj kolonialn. W 1669 r. umoliwiono szlachcie zajmowanie si handlem morskim. W II polowie XVIIw. przejawy polityki protekcjonistycznej dostrzegamy te w Rosji. W 1646 r. zniesione zostay przywileje celne kupcw angielskich a w latach 1654 i 1667 ograniczono prawa innych kupcw cudzoziemskich. Ustawa z 1667 r. wprowadzia jeden podatek celny i ustalia taryf celn. Polityka merkantylistyczna rozwijaa si rwnolegle z rozbudow monarchii absolutnych, w ktrych administracja i wojsko wymagay znacznie wicej ni dotd rodkw ze skarbu pastwa. Tote gwnym celem nowej polityki gospodarczej byo zapewnienie maksymalnych dochodw dla rosncych potrzeb pastwa. Na szerok skal pojawiy si nowe formy organizacyjne produkcji: system nakadczy i manufaktura. Najwczeniej nowe formy gospodarki rozwiny si w Anglii i Niderlandach. Nie bez znaczenia by postp techniczny, ktry spowodowa powstanie i rozwj nowych gazi wytwrczych. Z kolei rozwj handlu zamorskiego po wielkich odkryciach geograficznych spowodowa powane zmiany w konsumpcji. W XVI w. mia miejsce kryzys produkcji rolnej, ktremu towarzyszy znaczny przyrost ludnoci. Nastpi te wzrost cen, ktry prowadzi do obnienia realnej wartoci czynszw paconych przez chopw. Te ostatnie byy teraz niekorzystne dla feudaw. Tote cz szlachty zacza poszukiwa rde dochodu w dziaalnoci pozarolniczej, poprzez udzia w handlu i zakadanie manufaktur. W miar rozszerzenia si rynku traci swoje uzasadnienie przymus cechowy. W XVI i XVIIw. rosa liczba cechw o coraz bardziej zrnicowanych specjalnociach. Jednoczenie rosa liczba par-

Zmiany

produkcji

188

Pastwo feudalne

System nakadczy

Manufaktury

Kompanie handlowe

Praca najemna

Zmiany w rolnictwie

taczy, nie zwizanych ograniczeniami cechowymi, a tym samym i rozmiary ich produkcji. Wrd tej grupy zacz si rozpowszechnia system nakadczy. Nakadca, kupiec-porednik, dostarcza surowce, odbiera gotowe wyroby oraz organizowa produkcj. Przedsibiorca ten dysponowa kapitaem i przyjmowa na siebie ryzyko produkcji. Najwczeniej nakad szerzy si w produkcji tkackiej. W XVII w. pojawiy si w Europie manufaktury due zakady produkcyjne, skupiajce wiksz liczb robotnikw. Prac w manufakturze wykonywano w przewaajcej czci rcznie, z tym i wystpowa podzia czynnoci produkcyjnych. Dziki podziaowi pracy w obrbie jednego zakadu osigano wysz wydajno produkcji. Obok manufaktur, w ktrych wytwarzano przedmioty zbytku, czy wyroby przeznaczone na potrzeby wojska, powstay manufaktury produkujce wyroby masowe, na powszechny uytek, gwnie w dziedzinie wkienniczej i metalowej, poniewa na te towary istniao najwiksze zapotrzebowanie. W krajach Europy zachodniej od XVII w. dokonywao si znaczne nagromadzenie kapitau. Dostarcza ich handel zamorski, rozwj instytucji kredytowych, oszczdnoci a take bogacenie si jednych ludzi kosztem innych. Powstaway towarzystwa handlowe, tzw. kompanie, ktrych celem bya monopolizacja handlu z krajami dalekimi np. kompanie angielskie: Lewantyska (1518 r.), Afrykaska (1536 r.), Moskiewska (1555 r.), Wschodnia (1579 r.). Spord ubogich rekrutowali si pracownicy najemni zatrudniani w manufakturach. Prac najemn wiadczyli gwnie pozbawieni ziemi chopi. W Anglii najwczeniej, ju w XVI w., zanikao poddastwo osobiste. W poudniowo-wschodniej An-

Stosunki spoeczno-gospodarcze w pastwie feudalnym

189

glii dominoway drobne gospodarstwa rolne, z ktrych feudaowie pobierali rent od ich dzierawcw. W pnocnej Anglii i Szkocji ju od koca XIV w. stopniowo likwidowano drobne gospodarstwa a ich kosztem rozwijay si due farmy specjalizujce si w hodowli owiec. Chopi i dzierawcy oprcz uprawianej przez siebie ziemi w systemie tzw. pl otwartych (nie byy to obszary zwarte i dostp do nich mia kady), uytkowali ziemie gminne (np. pastwiska), ktre stanowiy ponad 1/3 uytkw rolnych. Wsplne pastwiska krpoway jednak inicjatyw indywidualnych rolnikw, tote tradycyjny ustrj rolny od XVI w. zacz rozpada si. Szlachta ogradzaa pastwiska i przeznaczaa je do hodowli owiec. W akcji ogradzania, ktra w Anglii osigna rozmiary nie spotykane gdzie indziej, uczestniczya szlachta i zamoniejsi chopi. W rezultacie doszo do cakowitej likwidacji ziem gminnych, gdy chopi pozbawieni prawa korzystania z uytkw wsplnych nie byli w stanie utrzyma si. Dziki ogradzaniu cz chopw wyswobodzia si z dotychczasowych zalenoci gminnych i uzyskaa wiksz swobod gospodarowania. Powstaway due gospodarstwa towarowe o charakterze wyspecjalizowanym oraz podniosa si dochodowo rolnictwa. Zrujnowani chopi najmowali si do pracy w wikszych gospodarstwach lub manufakturach, inni chopi jako waciciele lub dzierawcy stali si farmerami. Z reguy pastwiska zakadano na gorszych ziemiach bd nieuytkach, nie doszo zatem w skali caego kraju do spadku produkcji zb. W przemianach gospodarczych w Anglii aktywnie uczestniczya nowa szlachta, ktra wywodzia si czsto z buruazji. Wesza ona w posiadanie duych majtkw ziemskich wskutek sekularyzacji

Farmy

Akcja ogradzania

190

Pastwo feudalne

Rewolucja cen

Folwarki

wtme
poddastwo

dbr w czasie rewolucji. Dya do wzrostu produkcji i dochodowoci i w tym celu stosowaa nowe metody w dziedzinie uprawy i hodowli (stosowanie lepszych pasz, melioracje). Rnego typu innowacje nasiliy si w XVIIIw. (tzw. rewolucja rolnicza). We wszystkich pastwach dominujc dziedzin gospodarki byo rolnictwo. W Europie zachodniej w XVI w. potrzeby konsumpcyjne przekraczay moliwoci produkcyjne. Aby zaspokoi zapotrzebowanie na artykuy ywnociowe importowano je z krajw Europy wschodniej (tu byo mniej ludnoci i wicej ludzi trudnio si rolnictwem). Czynnikiem, ktry skania do eksportu bya rewolucja cen spowodowana napywem kruszcw do Europy. W wyniku wzrostu cen, tak jak i na Zachodzie, w krajach Europy wschodniej spady dochody szlachty yjcej z czynszu, z tym e szlachta wschodnioeuropejska znajdowaa si w innej sytuacji, ni miao to miejsce w Europie zachodniej. Nie moga zmusi chopw do pacenia wyszych czynszw, poniewa gospodarstwa chopskie nie byy w stanie podnie swych dochodw. atwiej byo wyegzekwowa robocizn. W zwizku z tym rosy rozmiary paszczyzny. Chopi odrabiajc paszczyzn uywali wasnych narzdzi, dziki czemu w znacznej czci ponosili koszty produkcji, dla szlachty za produkcja bya tania. Swoje dochody szlachta podnosia take zwikszajc uprawiane obszary kosztem wsplnych uytkw oraz zwikszajc liczb rk do pracy. Dziki zabiegom szlachty powstaway rozlege folwarki, ktre w XVII w. w Europie rodkowo-wschodniej obejmoway ok. 1/2 areau ziem uprawnych. Powstawaniu folwarkw towarzyszy wzrost zalenoci chopw (przeciwnie jak na Zachodzie). Proces ten okrela w t r n e poddastwo (lub tzw. drugie pod-

Stosunki spoeczno-gospodarcze w pastwie feudalnym

191

dastwo), a system oparty na gospodarce folwarczno-paszczynianej okrela si mianem wadztwa dworskiego. Panowao powszechnie dziedziczne poddastwo osobiste, chop by tylko czasowym uytkownikiem ziemi, do ktrej by przytwierdzony. Pan posiada nad chopami wadz administracyjn, sdow i policyjn. Pastwem, w ktrym graniczyy z sob dwa systemy gospodarcze: gospodarka towarowo-pienina i folwarczna, byy Niemcy. N a wschd od aby panowa system zwany wadztwem dworskim, na zachd od aby wadztwo gruntowe. Charakterystyczn cech gospodarki folwarcznej, wadztwa dworskiego, we wschodnich Niemczech i Austrii byo powikszanie folwarkw przez zagarnianie ziem gminnych (tzw. al mendy) i chopskich. Chopw zamieniano w poddanych uytkujcych grunty paskie. Na wielk skal rugi wystpoway w Meklemburgii i Brandenburgii. Chop traktowany tam by jako cz inwentarza pana a paszczyzna dochodzia do 4 a nawet 6 dni w tygodniu. W XVIII w. rugi chopskie przybray ogromne rozmiary, co stao si zjawiskiem niekorzystnym dla pastwa, zmniejszaa si bowiem liczba podatnikw i rekrutw do wojska. Tote wadze pastwowe w Prusach i Austrii ograniczay usuwanie chopw, agodziy poddastwo i ciary chopskie. Umoliwiono chopom odwoywanie si do urzdw i sdw pastwowych, ograniczajc zarazem moliwo karania chopw przez sdy dominialne. Rnice ekonomiczne midzy Europ zachodni i wschodni, wystpujce od XVI w. spowodoway, e gwnym artykuem handlu stao si zboe, ktre eksportowano z krajw o rozwinitej gospodarce fol-

Wadztwo dworskie

Dwa systemy gospodarcze w Europie

Rugi chopskie

192

Pastwo feudalne

warcznej na Zachd. Gospodarka wschodnioeuropejska przybraa charakter rolniczo-surowcowy. Bogacia si szlachta i ona staa si na obszarach Europy rodkowo-wschodniej gwnym organizatorem produkcji. Obok niej inicjatyw w dziedzinie produkcji przejo te pastwo (tak byo w Prusach, Saksonii, Rosji), ktre t drog zamierzao zwikszy swoje dochody. W polowie XVIIIw. pojawiy si pierwsze negatywne objawy gospodarki folwarcznej: - dochd uzyskiwany z gospodarki znajdowa si w rkach szlachty; - dochd w wikszej czci przeznaczony by na konsumpcj; - kurczy si rynek wewntrzny; - zaostrzeniu podlegao poddastwo chopw; - form protestu byy liczne bunty. Powstanie dwch rnych systemw odegrao ogromn rol w Europie w XVI i w nastpnych wiekach. Dwa odrbne typy gospodarki wytworzyy rne stosunki spoeczne, rzutoway na polityk i ustrj pastwowy. W XVIIIw. pojawia si nowa teoria i szkoa ekonomiczna, tzw. fizjokratyzm, ktrej twrc by F. Quesnay. Fizjokratyzm wyrs z opozycji buruazji wobec istniejcych struktur pastwowo-gospodarczych i politycznych. Wczeniej merkantylizm przyczyni si wprawdzie do podniesienia stanu gospodarczego pastwa, jednak pastwo wkroczyo w sfer ycia gospodarczego, co oznaczao, e gospodarka suy miaa pastwu. Zatem pastwo wprowadzio reglamentacj i ograniczyo wszelk wolno gospodarcz. Pastwo przy tym nadal byo feudalne, suyo przede wszystkim feudaom.

Fizjokratyzm

Stosunki spoeczno-gospodarcze w pastwie feudalnym

193

Przeciwko takiemu ukadowi si zacza wystpowa buruazja, dca do przeprowadzenia postpowych reform i objcia wadzy. Z tego powodu propagowaa antyfeudalne idee w postaci fizjokratyzmu. Fizjokraci za jedyne rdo bogactwa uwaali rolnictwo a za prac produkcyjn prac w rolnictwie. Nie byli jednak obrocami feudalnej wasnoci ziemi. Zaoeniem systemu fizjokratycznego bya wolno osobista, swoboda dziaania, wolna konkurencja, interes wasny uwaany by za gwny bodziec dziaalnoci gospodarczej. Quesnay twierdzi, e powikszanie kapitaw jest gwnym rodkiem prowadzcym do pomnoenia pracy. We Francji idee fizjokratyczne prbowa realizowa generalny kontroler finansw Turgot. W 1776r. znis cechy i wprowadzi wolno przemysow. Decyzja ta spotkaa si ze zdecydowanym oporem k rzdzcych i zostaa cofnita. Niepowodzenia fizjokratw m.in. skieroway Francj na drog prowadzc ku rewolucji.

5.

Przemiany spoeczne w okresie od XVI do XVIII wieku

W okresie monarchii absolutnej wszyscy mieszkacy kraju zostali podporzdkowani pastwu. Byo to poddastwo o charakterze publiczno-prawnym. W tej sytuacji podzia stanowy nabiera charakteru anachronicznego. Podziay spoeczne stay si pynne wskutek zbliania si do siebie grup spoecznych z rnych stanw (w Anglii szlachty i mieszczastwa, we Francji niszego duchowiestwa i stanu trzeciego). Zacz ksztatowa si nowy podzia spoeczestwa w oparciu o kryteria majt-

194

Pastwo feudalne

Szlachta urzdnicza

Gentry

kowe. Pastwo nakadao na wszystkich poddanych obowizki i wiadczenia, nie liczc si z przywilejami stanowymi. Rozwj gospodarczy i suba monarsza uatwiy mobilno spoeczn i przenikanie midzystanowe. Zjawiskiem charakterystycznym dla krajw europejskich by aktywny udzia szlachty, zwaszcza redniej, we wszystkich dziedzinach ycia (w XVI-XVIIw.). We Francji grup niezwykle dynamiczn staa si szlachta urzdnicza wywodzca si z mieszczan, ktrzy byli najaktywniejsi gospodarczo i czsto wyksztaceni. Nabycie szlachectwa poprzez urzd byo uatwione w zwizku z praktyk kupowania urzdw. Mieszczaski rodowd szlachty urzdniczej decydowa o tym, e interesy szlachty urzdniczej byy bliskie interesom mieszczastwa. Nadmieni przy tym naley, e dla Francji charakterystyczne byo zjawisko zdecydowanego odcinania si arystokracji od mieszczastwa. W Anglii, obok podupadej ekonomicznie arystokracji, powstaa aktywna grupa redniej szlachty tzw. nowa szlachta, gentry. Midzy now szlacht a mieszczastwem od dawna wytworzya si wsplnota interesw, co uzewntrzniao si we wsplnej izbie w Parlamencie. W krajach niemieckich przenikanie nowych elementw do stanu szlacheckiego byo bardzo powolne, wadcy niechtnie widzieli mieszczan w urzdach i w korpusie oficerskim. Jednoczenie w niektrych terytoriach Niemiec w okresie wojny trzydziestoletniej znaczna cz szlachty zostaa zrujnowana. Tak byo np. w Brandenburgii. Wadcy terytorialni zmienili wwczas dotychczasow polityk, dajc niszej szlachcie moliwoci awansu w administracji i armii oraz nieograni-

Stosunki spoeczno-gospodarcze w pastwie feudalnym

195

czone wrcz moliwoci eksploatacji chopw paszczynianych. W efekcie w Prusach i Austrii szlachta nie kwestionowaa wadzy absolutnej i przyzwyczaia si do wiernej suby na rzecz panujcego. Take wrd mieszczastwa nastpio zrnicowanie. Dokonywa si proces bogacenia grnych warstw tego stanu, ktre trybem ycia od dawna zbliay si do arystokracji. Wzrostowi majtkowemu nie towarzyszy rozwj uprawnie politycznych. Wrcz przeciwnie monarchia absolutna znacznie ograniczaa uprawnienia samorzdu miejskiego. Podobne przegrupowania spoeczne nastpoway w Europie rodkowo-wschodniej, gdzie take zaznacza si wzrost znaczenia redniej szlachty. Wszdzie gdzie warstwy porednie zdobyway znaczenie ekonomiczne, zaczy krytycznie ocenia przywileje arystokracji wieckiej i duchowiestwa. W Anglii dokonujce si zmiany gospodarcze, w szczeglnoci praktyka ogradzania, powodoway wzrost liczby bezrobotnych. Jednoczenie waciciele ziemscy starali si nie dopuci do odpywu taniej siy roboczej. Problemy pracy regulowa statut o terminatorach, ktry wprowadzi przymus pracy dla kadego mczyzny liczcego poniej 30 lat. Jednoczenie umowa o prac nie moga by zawarta na okres krtszy ni 1 rok. Przeciw wczgom skierowane byo tzw. krwawe ustawodawstwo: ustawa Henryka V m z 1530 r., Edwarda IV z 1547 r., Elbiety z 1572, 1576 i 1597. Wedug tych ustaw sdziowie pokoju przeprowadzali lustracj ebrakw w hrabstwie i wydawali pisemne licencje na ebranie w okrelonym okrgu. Za ebranie poza okrgiem grozia kara aresztu. Przy powtrnym schwytaniu na wczgoAnglia

Statut O terminatorach

T z w . krwawe ustawodawstwo

196

Pastwo feudalne

stwie grozia kara chosty i odcicie poowy ucha, przy trzecim wczga podlega karze mierci. Statut z czasw Jakuba I przewidywa moliwo skazania wczgi na przymusowe roboty (przy pierwszym schwytaniu). Podobnie jak chopi pozbawieni ziemi, tak i drobni chopi najmowali si do pracy. Na wsi pojawili si chopi wzbogaceni. Obok arystokracji feudalnej pojawia si szlachta czerpica z ziemi dochody o charakterze kapitalistycznym.
Francja

Znoszenie poddastwa osobistego

We Francji szlachta na krtko przed rewolucj liczya ok. 350 tys. Bya grup korzystajc z przywilejw ekonomicznych, sdowych, posiadaa monopole, godnoci, urzdy i liczne prawa honorowe. Spord szlachty rekrutowali si niemal wycznie duchowni. Take suba oficerska zastrzeona bya dla szlachty. Nabycie szlachectwa coraz czciej czyo si z piastowaniem wikszoci urzdw. Do stanu trzeciego wchodzili wszyscy nie nalecy do stanu pierwszego (duchowiestwo) i drugiego (szlachta), w sumie w XVIIIw. ok. 96% Francuzw. Z powodu zdecydowanej przewagi stan trzeci identyfikowa si z narodem. Do stanu tego zaliczaa si buruazja i chopi, przy czym midzy mieszczaninem i chopem granica bya pynna. Bogate mieszczastwo nabywao czsto ziemi, traktujc j jako korzystn lokat kapitau. Przed rewolucj chopi stanowili ponad 80% spoecznoci Francji. Proces zwalniania chopw z zalenoci osobistej rozpocz si wczenie i w XVI w. wiksza cz ludnoci chopskiej bya osobicie wolna. We wschodniej czci pastwa utrzymao si poddastwo osobiste, z tym e ograniczone byo tylko do pewnych ciarw materialnych. W 1779r. Ludwik XVI znis

Stosunki spoeczno-gospodarcze w pastwie feudalnym

197

poddastwo osobiste w dobrach krlewskich. Bezporednio przed wybuchem rewolucji chopw poddanych osobistych byo tylko troch ponad 6%, tote przed rzdem rewolucyjnym stan gwnie problem rozwizania kwestii wasnoci nieruchomoci. Zmienia si forma wadania ziemi przez chopw. Na szerok skal rozwin si system dzierawy: wieczystej lub krtkoterminowej. Ziemi dzierawion wieczycie chopi mogli swobodnie dysponowa, w zwizku z tym w XVIII w. zatara si rnica midzy dzieraw a wasnoci. Dzierawic due obszary ziemi wielu chopw znacznie wzbogacio si. Przy dzierawie krtkoterminowej chopi pacili czynsz w naturze lub pienidzach a czasem odrabiali paszczyzn. Ten rodzaj dzierawy by korzystny dla panw, ktrzy mogli zmienia wysoko czynszu w zalenoci od dochodowoci ziemi. Take pastwo wynosio korzyci z umw dzierawy, pobierao bowiem opaty za ich zawarcie. Negatywnym nastpstwem krtkoterminowej dzierawy by brak zainteresowania chopw podniesieniem wydajnoci ziemi. Praktycznie chopi nie czynili adnych nakadw na ziemi, ktr uytkowali. Nie omin te Francji proces zagarniania ziem gminnych. Rozpocz si w XVII wieku. Dekret z 1669 r. zezwala panom na zabr 1/3 ziem gminnych. W rezultacie zmniejszyy si obszary pastwisk. Na chopach gwnie ciyy podatki pastwowe. Od koca XVII w. tylko na chopach ciy te obowizek suby wojskowej. Szlachta bya od tego obowizku wolna, mieszczanie za najczciej wykupywali si. W Prusach redni waciciele ziemscy od XVII w. zwani byli junkrami (nazwa znana bya w rednio-

System dzieraw

Prusy

198

Pastwo feudalne

Poddastwo umiarkowane

wieczu i uywana na oznaczenie modszych synw rycerskich). W 1718 r. zniesione zostao poddastwo osobiste w dobrach szlacheckich. Jego miejsce zajo poddastwo umiarkowane. Wedug Landrechtu Pruskiego z 1794 r. chopi nadal byli przytwierdzeni do ziemi i cakowicie uzalenieni od pana, co oznaczao pewien regres w porwnaniu z wczeniejszymi zmianami. W tym czasie we Francji wszelkie zalenoci i powinnoci feudalne chopw byy ju zniesione. Wiksz skal przybray zmiany w Austrii. Za rzdw Marii Teresy sporzdzone zostay spisy powinnoci chopskich, tzw. urbaria. Patent o robociznach z 1775 r. ujednolici rozmiary paszczyzny w poszczeglnych terytoriach monarchii wynosia ona 3 dni tygodniowo dla chopw, ktrzy byli posiadaczami gruntw. Ustalono te dugo dnia roboczego (od 8 do 12 godzin). Jzef II wyda w 1781 r. trzy patenty w sprawach chopskich. Pierwszy znis poddastwo osobiste, ktre zastpiono umiarkowanym. Polegao ono na tym, e chop uzyska prawo: - zawierania maestwa bez zgody pana; - swobodnego wyboru zawodu; - wychodu ze wsi, z tym e pozostajc nadal poddanym mia obowizek odbywania suby wojskowej. O d 1785 r. chop, ktry chcia opuci wie, musia uici tzw. wychodne i pozostawi nastpc.

Austria

Urbaria

Patenty Jzefa II w sprawach chopskich Patent o poddastwie umiarkowanym

Patent o sdownictwie

Patent o sdownictwie stanowi, e jeeli wymierzona wobec chopa kara aresztu przekracza 8 dni, wymaga zgody urzdu obwodowego, czyli wprowadzi kontrol urzdu pastwowego nad sdownictwem dominialnym.

Stosunki spoeczno-gospodarcze w pastwie feudalnym

199

Trzeci patent regulowa postpowanie w sporach midzy panem a poddanymi, wynikajcych ze stosunku poddaczego. W sporach takich istniaa take moliwo odwoania si od orzeczenia paskiego do urzdu obwodowego. Chopi stawajcy przed sdem pastwowym mogli bezpatnie korzysta z pomocy specjalnych adwokatw, ustanowionych dla poddanych. Zostay te w Austrii uporzdkowane sprawy zwizane z posiadan przez chopw ziemi. Grunty podzielono na dominikalne paskie i rustykalne chopskie. Gdyby poddany opuci ziemi, musiaa ona by oddana innemu chopu. Wrd gruntw rustykalnych wyodrbniono grunty wykupne, ktre pan mg odstpi chopom na wasno uytkow za okrelon cen. Gruntami tymi chop mg swobodnie dysponowa. Odmienny by status gruntw niewykupnych. Jzef II przygotowa take nowy system podatkowy zwizany z oczynszowaniem chopw i zniesieniem paszczyzny. Chopom przypa miao 70% dochodw z ziemi, z pozostaych 30% mieli paci podatek na rzecz pastwa i czynsz panom (1789 r.). Wraz ze mierci Jzefa II, w 1790 r. patent zosta zniesiony. W Rosji w XVIIw. ludno dzielia si na dwie grupy: ludzi suebnych, ktrych obowizkiem bya suba wojskowa oraz ludzi obcionych powinnociami na rzecz pastwa (tiaglyje ludi). Do drugiej grupy naleaa ludno miast i chopi. W 1682 r. zniesione zostao miestniczestwo, ktre okazao si przeytkiem ograniczajcym swobod cara przy nadawaniu godnoci. Za Piotra I powsta jednolity zamknity stan szla-

Patent o postpowaniu w sporach midzy panem a poddanymi

Grunty dominikalne i rustykalne

Rosja

200

Pastwo feudalne

Tabela o rangach

Obowizek suby pastwowej

Przywileje dla szlachty

checki (ukaz o jedynospadkobraniu z 1714 r.). Do stanu tego nie zaliczano zuboaych potomkw dworian i dzieci bojarskich, ktrzy jako tzw . jednodworcy uzyskali stanowisko zblione do chopw. Tabela 0 rangach z 1722 r. ustanowia hierarchi subow cywiln i wojskow i umoliwia przenikanie do stanu szlacheckiego osb innego pochodzenia. Szlachectwo mona byo odtd uzyska przez nadanie carskie albo w nastpstwie przyznania orderu. Szlachta od czasw Piotra I zobowizana bya do odbywania suby pastwowej: w armii, flocie 1 w subie cywilnej. Do ostatniej dopuszczono tylko niewielk cz szlachty (1/3). Suba pastwowa bya doywotnia (rozpoczynaa si od 15 roku ycia). Na modzie szlacheck naoono obowizek zdobywania umiejtnoci czytania i pisania. Czas trwania suby pastwowej zosta skrcony przez Ann do 25 lat i tylko jeden syn szlachecki by od suby tej zwolniony. W 1762 r. Piotr III znis obowizkow sub pastwow dla szlachty. Uprzywilejowane stanowisko szlachty potwierdzi przywilej Katarzyny II z 1785 r. Nie wolno byo odtd wobec szlachty orzeka kar cielesnych, ta grupa korzystaa ze zwolnie podatkowych, tylko szlachta moga peni funkcje oficerskie (1798 r.). W XVIII w. ulego take uregulowaniu prawo szlachty do ziemi. Na mocy ukazu z 1714 r. grunty dziedziczy mg tylko jeden z synw szlacheckich, co miao zapobiec rozdrobnieniu wielkiej wasnoci ziemskiej i zwikszaniu wyzysku chopw przez zuboa szlacht. Ukaz ten zniesiony zosta w 1731 r. Anna zakazaa nieszlachcie nabywania dbr ziemskich. Nastpnie Katarzyna II ustalia, e dobra nieruchome oraz chopw paszczynianych moe posiada wycznie szlachta. Szlachcie wolno byo take

Stosunki spoeczno-gospodarcze w pastwie feudalnym

201

nabywa domy w miecie oraz w pewnym zakresie zajmowa si handlem produktami rolnymi w kraju i za granic (w gr wchodzio gwnie zboe). W czasie panowania Piotra I kupcy rosyjscy uzyskali prawo nabywania manufaktur. Kupujcy manufaktury otrzymywali poyczki i ulgi podatkowe, mona te byo uzyska manufaktur bezpatnie pod warunkiem wprowadzenia udoskonale i rozbudowy. W celu zapewnienia manufakturom rk do pracy kupcy mogli nabywa wsie wraz z chopami, ktrzy naleeli odtd do manufaktury (tzw. chopi posesyjni). Ludno miast ju w XVIIw. dzielia si na dwie podstawowe grupy wedug kryterium majtkowego: kupcw i czarnych ludzi posadskich. Posadskije ludi uzyskali nazw mieszczan. W 1721 r. podzieleni zostali na regularnych (nalecy do gildii kupcy i rzemielnicy) i nieregularnych. Tylko regularni obywatele miejscy posiadali prawa polityczne i uczestniczyli w wyborach wadz miejskich. Korzystne dla kupcw byo zniesienie w Rosji w 1753 r. wewntrznych ce, dziki czemu mg rozwin si oglnokrajowy rynek (nastpio to w Rosji wczeniej ni w Europie zachodniej). Kolejnej klasyfikacji ludnoci miejskiej dokona przywilej dla miast wydany przez Katarzyn II w 1785 roku. Dzieli on ludno miejsk, tworzc zamknity stan (wpisan do ksigi obywateli miejskich) na sze kategorii, z ktrych kada miaa inny zakres praw i obowizkw. Byli to: - rzeczywici obywatele miejscy (posiadacze nieruchomoci w miecie); - kupcy, podzieleni na trzy gildie w zalenoci od zamonoci, przy czym nalecym do pierwszej

Popieranie rozwoju manufaktur

Mieszczanie

Regularni Nieregularni

Przywilej dla miast z 1725 roku

Kategorie ludnoci miejskiej

202

Pastwo feudalne

gildii wolno byo prowadzi handel detaliczny i hurtowy w kraju i za granic, nalecym do drugiej handel tylko na terenie Rosji, do trzeciej tylko handel detaliczny w miecie lub powiecie; - rzemielnicy cechowi; - kupcy cudzoziemscy miast); (pochodzcy z innych

- znamienici obywatele (do tej kategorii naleay m.in. osoby uprawiajce wolne zawody); - posadscy, czyli wszyscy inni, ktrzy utrzymywali si z wasnej pracy. Podzia mieszczan na kategorie uniemoliwi powstanie w Rosji zwartego stanu mieszczaskiego. Ju w I poowie XVIII mieszczanie pozbawienie byli prawa posiadania majtkw ziemskich i chopw paszczynianych (z wyjtkiem manufaktur). Wrd chopw rosyjskich nastpio daleko idce ujednolicenie. W XVIIIw. mona wyrni trzy grupy chopw:
Chopi pastwowi

- chopi pastwowi, do ktrych naleeli: a) chopi zamieszkujcy w dobrach pastwowych. Korzystali oni z pewnej swobody w gospodarowaniu ziemi. Pacili czynsz do skarbu pastwa, podatki i dostarczali rekrutw. Kiedy w poowie XVIIIw. wprowadzony zosta, zamiast podymnego, podatek zwany podusznym (pacony od kadej osoby pci mskiej), pooenie chopw pastwowych ulego znacznemu pogorszeniu, bowiem rozmiary nadziaw ziemskich dostosowano do iloci dusz w gospodarstwie chopskim. Chopi pastwowi posiadali wasny samorzd gminny na czele ze starost. W II poowie

Stosunki spoeczno-gospodarcze w pastwie feudalnym

203

XVIHw. liczba chopw pastwowych zmalaa wskutek licznych nada jakie Katarzyna II i Pawe I czynili na rzecz szlachty; b) z chopami pastwowymi zrwnani zostali jednodworcy od kiedy Piotr I obciy ich podusznym. Byli to potomkowie wolnych drobnych posiadaczy ziemskich, ktrzy otrzymali ziemi na terenach przygranicznych, przewanie z obowizkiem obrony granic; c) chopi domenialni wywodzcy si z dbr cerkiewnych, ktre po sekularyzacji przeszy pod zarzd Kolegium Domen Pastwowych; d) chopi dworscy, zamieszkujcy w dobrach, z ktrych dochody przeznaczone byy na utrzymanie dworu. Od 1797r. zwani byli chopami apanaowymi, poniewa stanowili osobist wasno rodziny carskiej; - chopi posesyjni ta grupa chopw powstaa kiedy w 1721 r. wacicielom manufaktur zezwolono na nabywanie wsi wraz z chopami pod warunkiem, e zarwno wsie jak i chopi bd przynalenoci manufakty. Chopi posesyjni paszczyzn odrabiali w manufakturze; - chopi prywatni, zamieszkujcy w dobrach feudaw. Liczebnie przewaali nad innymi grupami. Chopi prywatni w najwikszym stopniu byli eksploatowani. Przedmiotem handlu zagranicznego byo zboe, tote szlachta chcc zwikszy swoje dochody potgowaa wyzysk chopw. Jednoczenie zwikszy si stopie zalenoci osobistej chopa od pana. W poowie XVIII w. chopi zostali uznani za wasno pana odtd chop by przytwierdzony nie tylko do ziemi ale i do osoby pana, zatem mg by sprzedany, darowany itp.
Chopi posesyjni

Chopi prywatni

204

Pastwo feudalne

W 1765 r. szlachcie przyznano prawo zsyania chopw za kar na Syberi.

powstania chopskie

Pooenie chopw byo powodem wielu powsta: w latach 1705 - 1706 powstanie astrachaskie, w latach 1707-1708 powstanie Kondratija Buawina nad Donem, powstanie Baszkirw (1705 - 1711). W I I poowie XVIIIw. powstania chopskie nasiliy si. Najwikszym byo powstanie pod wodz Jemieliana Pugaczowa w latach 1773 - 1775, ktre wybucho na Uralu i objo ludno Powoa. Pugaczow podawa si za Piotra III i jako samozwaniec zjedna sobie wielu zwolennikw. Po pokonaniu powstania wzrs w Rosji ucisk chopw. W czasach panowania Pawa I (1796- 1801) ruchy chopskie objy ponad poow guberni rosyjskich, co skonio cara do pewnych regulacji: w 1797 r. wprowadzono ukaz o 3-dniowej paszczynie, czego w praktyce szlachta nie przestrzegaa.

VI.

Germanie

W IV w. imperium rzymskie otaczay ludy zwane barbarzyskimi". Naleeli do nich Sowianie (na obszarach Europy rodkowej i wschodniej), Celtowie (wprawdzie zromanizowani, ale utrzymywali si w Szkocji i Irlandii), Arabowie (koczowali na Pw. Arabskim) oraz Germanie. Byy to ludy pod kadym wzgldem aktywne, bynajmniej nie dzikie. Germanie pochodzili z Pw. Jutlandzkiego i Skandynawskiego, skd ok. 1200 r. p.n.e. przesunli si na tereny Niziny Niemieckiej. W czasie swej ekspansji ulegli podziaowi na szereg grup, z ktrych grupa zachodnia skierowaa si w stron Renu i Dunaju i tu graniczya z Cesarstwem, grupa za wschodnia (Goci) od II poowy IV w. znad Morza Czarnego zacza przesuwa si na zachd. W czasie zmiany swych siedzib Goci ulegli rozbiciu na dwa odamy: Wizygotw i Ostrogotw. Wielki proces migracyjny, ktry rozpocz si w IV w. zwany jest wielk wdrwk ludw, podczas ktrej losy przyszych szczepowych pastw Germanw zachodnich i wschodnich sploty si z losami Cesarstwa Zachodniorzymskiego. W rezultacie Germanie doprowadzili do upadku t cz Cesarstwa.

wielka wdrwka

lljdow

206

Pastwo feudalne

1.

Organizacja plemienna Germanw

Rozpad wsplnoty rodowej

W okresie wdrwek w wyniku przemieszczania si plemion tracia znaczenie wsplnota krwi, rd patriachalny a nabieraa znaczenia organizacja terytorialna, ssiedzka. W nowej wsplnocie du rol odgrywaa ju zindywidualizowana uprawa roli. Tylko lasy, pastwiska i wody znajdoway si we wsplnym wadaniu. Ludno wsplnot dzielia si na wolnych, pwolnych i niewolnych. Jedynie wolni posiadali pene prawa. W grupie wolnych doszo te do najwikszego zrnicowania majtkowego. Pierwsze organizacje tworzone przez Germanw miay posta pastw plemiennych (civitates), zorganizowanych na zasadach demokratycznych. Obowizywaa w nich zasada rwnoci czonkw plemienia. Civitas rozpadaa si na okrgi (pagus), te na osady (-vicus). Najwaniejsze decyzje zapaday na zgromadzeniu ludowym wiecu, na ktry stawiali si wolni w uzbrojeniu, std ten pierwszy ustrj nazywany jest demokracj wojenn. Na wiecu wybierano przywdc plemienia, ksicia, ktry by dowdc wojskowym oraz decydowano o najwaniejszych sprawach plemienia. Wybory ksicia ograniczano z reguy do jednego monego rodu, co stanowio poczenie zasady elekcyjnoci z zasad dziedzicznoci. Zakres wadzy ksicia nie by szeroki najwaniejszym jego zadaniem byo sprawowanie dowdztwa wojskowego. Oprcz tego ksi przewodniczy wiecowi. Sdownictwo zorganizowane byo dwustopniowo: najwaniejsze sprawy sdzi wiec z ksiciem, drobniejsze rozstrzygane byy w zwizkach terytorialnych. Wojskowo oparta bya na powszechnej su-

Pastwa plemienne

Demokracja wojenna

Ksi Wiec

Germanie

207

bie wojskowej, do ktrej zobowizani byli wszyscy wolni. U boku ksicia rezydowaa stale druyna ksica, bdca jednoczenie stra ksicia i oddziaem gotowym w kadym czasie do walki. Organizacja plemienna wymagaa rodkw na jej utrzymanie. Pochodziy one z upw zdobytych podczas wypraw, danin paconych przez inne, podporzdkowane plemiona, kar sdowych oraz darw skadanych tak ksiciu, jak i naczelnikom przez czonkw plemienia. Pierwsze organizacje plemienne Germanw byy rozbudowane i stwierdzi naley, e zawieray podstawowe elementy, ktre w przyszoci stay si podstaw wadzy pastwowej. Organy plemienne miay wprawdzie charakter demokratyczny, nie tworzyy jednak wyodrbnionego systemu, ktry panowaby nad ca zbiorowoci. Stopniowo og wolnych traci prawa polityczne na rzecz grupy uprzywilejowanej, przyszej grupy rzdzcej. W ten sposb rodzio si pastwo zwane barbarzyskim.

Powszechna suiba

Jskowa

2.

Germaskie pastwa barbarzyskie na obszarze imperium rzymskiego

Z terenw pogranicznych Germanie przesuwali si poza granice Cesarstwa i w III oraz w IV w. osiedlali si najczciej na sabiej zaludnionych terenach imperium. Dziki Germanom Cesarstwo miao zapewnion upraw ziemi oraz obron terenw przygranicznych. W czasie akcji osadniczych nierzadko dochodzio do konfliktw z administracj rzymsk. Jeden z takich konfliktw doprowadzi do wojny z Wizygotami, w czasie ktrej Cesarstwo ponioso klsk pod Adrianopolem (378 r.). Od tej pory przez

208

Pastwo feudalne

System kwaterunkowy

otwart granic wschodni napyway rzesze Germanw. W IV i V w. osadnictwo Germanw nasilio si i objo take obszary rodkowej czci imperium, lece w obrbie M. rdziemnego. Napywajce szczepy germaskie nie byy zbyt liczne. Wielkie szczepy nie przekraczay 100 tys. ludnoci, co nie byo wielk liczb w proporcji do ludnoci miejscowej. Wadze Cesarstwa zmuszone zostay do uregulowania statusu przybyszw. W 398 r. cesarze Honoriusz i Arkadiusz ustawowo ustalili zasady osiedlania si Germanw na terenach rzymskich tzw. syst e m kwaterunkowy (hospitalitas). Polega on na tym, e ludno miejscowa przekazywaa Germanom cz posiadanego dobytku 1/3, 1/2 lub 2/3 ziemi wraz z inwentarzem i cz domostw. W czasie osiedlania si Germanw na podstawie umw, ktre przywdcy plemienni zawierali z cesarzem, realizacja systemu kwaterunkowego spowodowaa przejcie duej czci latyfundiw w rce elity germaskiej. Te szczepy, ktre osiedlay si w oparciu o system kwaterunkowy, wadze rzymskie traktoway jako sprzymierzecw (socii). Niektre szczepy germaskie weszy w granice imperium jako zdobywcy, nie respektoway wic zasad kwaterunku. W ten sposb osiedlili si w Cesarstwie Longobardowie. W czasie toczcych si walk Germanie przejmowali peni wadzy tak cywilnej, jak i wojskowej nad terenami zachodniego imperium rzymskiego i tworzyli psuwerenne obszary. Wodzowie germascy przyjmowali tytu krla, ktry czsto pretendowa do roli niezalenego od Cesarstwa monarchy. Takie szczepowe pastwa germaskie przejy niektre instytucje ustrojowe rzymskie. Doszo te w miar upywu czasu do przemieszania si kultury i obycza-

Germanie

209

jw. Proces stapiania si ludnoci germaskiej z rzymsk uatwio i przyspieszyo przyjcie przez Germanw chrzecijastwa. 2.1. Pastwo Wizygotw

Wizygoci pod wodz Alaryka od poowy III w. atakowali prowincje rzymskie i sukcesywnie opanowywali Bakany. Na pocztku Vw. przesiedlili si do poudniowo-zachodniej Galii, gdzie w 419 r. otrzymali od cesarza Akwitani. Tam jako sprzymierzecy zaoyli pierwsze szczepowe pastwo germaskie, ktrego stolic bya Tuluza tzw. pastwo tolozaskie. Po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego uniezalenili si cakowicie. Ju w II poowie Vw. Wizygoci rozpoczli podbj Hiszpanii. N a pocztku VI w. po klsce w wojnie z Frankami, Wizygoci utracili swoje posiadoci w Galii i odtd pastwo wizygockie obejmowao gwnie obszar Pw. Pirenejskiego, gdzie do Toledo przeniesiona zostaa stolica pastwa tzw. pastwo toledaskie. Pastwo to istniao do 711 r., kiedy zostao podbite przez Arabw. W ramach systemu kwaterunkowego Wizygoci uzyskali 2/3 ziemi i inwentarza. Pod wpywem rzymskim wrd osiadych Wizygotw rycho ulegy zmianie stosunki spoeczno-ekonomiczne. Wyodrbniaa si grupa wielkich wacicieli ziemskich, pojawi si i czyni postpy proces feudalizacji. Wielu spord ludnoci wolnej popado w zaleno od monych. Najczciej w zamian za opiek i utrzymanie (ziemi) wolni wstpowali do suby wojskowej u monych. Traciy znaczenie dawne zwizki rodowe. Ludno wizygocka przemieszaa si z rzymsk, zwaszcza po 587 r., kiedy Wizygoci przyjli katolicyzm.

Pastwo tolozaskie

Pastwo toledaskie

210

Pastwo feudalne

Na czele pastwa sta elekcyjny krl, posiadajcy uprawnienia w dziedzinie ustawodawstwa i sdownictwa. W czasie sprawowania rzdw krl musia liczy si z rad krlewsk, w ktrej zasiadao monowadztwo. Administracja lokalna oraz skarbowo pozostawaa w zasadzie taka, jak bya w czasach rzymskich. Na czele prowincji sta dux (nie prezes jak za Cesarstwa), na czele civitas comes (hrabia). 2.2. Pastwo Wandalw

W IV w. Wandalowie otrzymali od cesarza Konstantyna prawo osiedlenia si w Panonii, pooonej na pnoc od Dunaju, w zamian za obron granic Cesarstwa. Stamtd na pocztku Vw. najechali na Gali, a nastpnie w 409 r. na Hiszpani i w poudniowej jej czci uzyskali po raz pierwszy prawo osiedlenia si w charakterze sprzymierzecw. Na pocztku V w. Wandalowie zostali czciowo rozbici przez Wizygotw. Reszta Wandalw w drugim wierwieczu Vw. przesiedlia si do Afryki pnocno-zachodniej i tam Wizygoci ponownie uzyskali prawo osiedlenia si. W latach 439-455 Wandalowie prowadzili wojny z Cesarstwem celem uniezalenienia posiadanych ziem od Rzymu. W 474 r. cesarz przyzna Wandalom Afryk pnocno-zachodni, Korsyk, Sardyni i Sycyli. W 534 r. pastwo Wandalw przestao istnie. Podbia je armia rzymska pod dowodztsvem Belizariusza, realizujca plan cesarza Justyniana zmierzajcy do przywrcenia Cesarstwu wszystkich utraconych ziem. Na zdobytych terenach cesarz ustanowi egzarchat. Pierwotnie Wandalowie przestrzegali zasad rzymskiego systemu kwaterunkowego. N a terenie Afryki rozpoczli jednak swobodne osadnictwo, oparte na

Germanie

211

prawach zdobywcy i usiowali podporzdkowa sobie miejscow ludno. W czasie rzdw Gejzeryka (428-477) wzrosa bardzo wadza krlewska. Wzrostowi wadzy krlewskiej suy miaa dziedziczno tronu, ktry obejmowa mia kadorazowo najstarszy z mskich potomkw Gejzeryka. Administracja pastwowa miaa charakter scentralizowany. Zgromadzenia ludowe straciy cakowicie wpyw na bieg spraw pastwowych. 2.3. Pastwo Ostrogotw

Wzrost wadzy

krolewsk,e

Przeciwko Germanom, ktrzy pod wodz Odoakra osiedlili si po 476 r. w Italii, cesarz wschodniorzymski wysa w 488 r. Ostrogotw, ktrymi dowodzi ich krl Teodoryk. Po zdobyciu Rawenny w 493 r. Tcsdoryk odsun Odoakra od rzdw i zaoy w Italii pastwo ostrogockie. Pastwo to objo Itali a take Dalmacj, poudniowe tereny alpejskie i Prowansj. Pastwo ostrogockie pod wzgldem formalnym byo czci Cesarstwa. Jego wadca wystpowa w dwojakim charakterze: by zastpc cesarza w stosunku do miejscowej ludnoci rzymskiej i krlem Ostrogotw. W 526 r. zmar Teodoryk. Wkrtce cesarz Justynian przystpi do realizowania planu likwidacji pastwa ostrogockiego. Interwencj w Italii Justynian podj w 536 r. Walki trway nieomal przez 20 lat w 554 r. Italia wrcia do Cesarstwa. Ostrogoci osiedlili si na zasadach kwaterunku. Stan swego posiadania znacznie jednak rozszerzyli, odbierajc ziemi ludnoci rzymskiej. Wadza krla ostrogockiego pochodzia z delegacji cesarza. Mia zatem Teodoryk ograniczon wadz ustawodawcz

Ograniczona wadza krla

212

Pastwo feudalne

(ustawy mg wydawa tylko cesarz). Teodoryk wydawa jednak edykty, ktre nie bdc ograniczone w czasie, byy zblione do ustaw. W pozostaych dziedzinach wadca ostrogocki by w zasadzie niezaleny. W organizacji pastwa, obok wielu urzdw rzymskich, istnieli urzdnicy ostrogoccy, ktrzy kontrolowali urzdnikw rzymskich, a czsto te ograniczali ich kompetencje. Tylko w prowincjach przygranicznych ca wadz sprawowa ostrogocki dowdca wojskowy. Charakter wybitnie germaski zachowaa armia, w ktrej suy mogli wycznie Ostrogoci. Ludno rzymska obciona bya podatkami, od ktrych zwolnieni byli Ostrogoci. 2.4. Pastwo Burgundw

Krlestwo wormackie

Burgundowie w kocu II w. osiedlili si nad Odr, skd w IV w. przenieli si na Zachd. Tu za zgod wadz cesarskich osiedlili si w okolicach Moguncji i Wormacji z obowizkiem strzeenia granic. N a tym terenie powsta pierwszy organizm pastwowy Burgundw, tzw. krlestwo wormackie, ktre upado ju w latach 435 - 437. Okoo poowy Vw. Burgundowie osiedlili si w Sabaudii, a wkrtce swoje terytorium rozszerzyli na obszary poudniowo-wschodniej Galii. Tam powstao ponownie pastwo burgundzkie, ktrego stolic by Lyon. W 534 r. pastwo burgundw podbili Frankowie. Na czele pastwa sta krl z szerokim zakresem uprawnie. Miejsce rzymskich prowincji zajy germaskie okrgi (pagus), w ktrych wadz cywiln z sdownictwem wcznie i wojskow sprawowali hrabiowie.

Germanie

213

2.5.

Longobardowie

W I w. Longobardowie zamieszkiwali tereny nad ab. W V w. wyruszyli na obszary Panonii a w 568 r. skierowali si do Italii, gdzie natrafili na wikszy opr wojsk cesarskich. Zajli zatem pnocn cz Italii Lombardi. W 572 r. zdobyli Pawi, ktr uczynili stolic swego pastwa. Po osadzeniu si Longobardw w Italii tamtejsze ziemie ulegy podziaowi midzy Cesarstwo i Longobardw. Do Cesarstwa naleay: Istria, laguny weneckie, tereny ujcia Padu z Rawenn, tereny tzw. Pentapolis (piciu miast Ankony, Sinigagli, Fano, Pesaro i Rimini), tereny wok Rzymu, Neapolu, Apulia i Kalabria. Najwiksza wietno pastwa longobardzkiego przypada na okres rzdw krla Liutpranda (713-744). Wtedy to Longobardowie przystpili do dalszego podboju Italii. Opar si im jednak Rzym. Przez cay czas bytnoci Longobardw w Italii papiee dyli do utrzymania niezalenoci od Longobardw. Kiedy Papiestwo poczuo si zagroone, papie Grzegorz III zwrci si o pomoc do Frankw. Podobnie jego nastpca papie Stefan II wezwa na pomoc wadc frankoskiego Pepina Maego. Frankowie zorganizowali wwczas dwie wyprawy do Woch (754 i 756), w ktrych pokonali Longobardw i zmusili do zwrotu zabranych ziem. Tereny te: Pentapolis i egzarchat raweski Pepin przekaza papieowi (tzw. darowizna Pepina). Wraz z Rzymem stay si podstaw pastwa kocielnego. Do ponownego konfliktu midzy Papiestwem a Longobardami doszo za pontyfikatu Hadriana I. Przeciwko Longobardom wyprawi si wwczas krl Frankw Karol Wielki (773 r.), ktry zmusi krla longobardzkiego

Powstanie pastwa

kosc,e,ne

&

214

Pastwo feudalne

Wykonywanie prawa najedcy

Zrwnanie ludnoci w prawach

Dezyderiusza do abdykacji (774 r.). Pastwo longobardzkie zostao wczone do frankoskiego a Karol Wielki przyj tytu rex Francorwn et Longobardorum. Osadnictwo Longobardw oparte zostao, w przeciwiestwie do innych szczepw, na prawach zdobywcy, w zwizku z czym ludno rzymska pozbawiona zostaa praw politycznych. Najedcy czsto pozbawiali ludno miejscow prawa wasnoci gruntw. Miejscowych podporzdkowano longobardzkiemu prawu i sdom. Tylko obowizek suby wojskowej obcia wycznie Longobardw. Od VII w. Longobardowie zaczli przechodzi na katolicyzm i od tej pory dochodzio do coraz wikszego zblienia dwu przeciwstawnych grup ludnoci. Od kiedy w poowie VIII w. doszo do zrwnania wszystkich w dziedzinie prawa, ludno rzymsk zaczto powoywa take i do suby wojskowej. 2 chwil osiedlenia si w Italii, wrd longobardzkiej ludnoci wolnej wyranie wyodrbnia si grupa wielkich wacicieli ziemskich, do ktrej naleeli te wysi urzdnicy krlewscy oraz czonkowie druyny krlewskiej. Cz mniej zamonej ludnoci wolnej popada w zaleno od monych. Czsto ludzie ubosi otrzymywali ziemi od monych w zamian za czynsz. Niektrzy, nie mogc opuci ziemi, spadli do rzdu ludnoci pwolnej (aldiowie). Pwolni pozostawali pod patronatem pana i przywizani byli do ziemi. Liczni byli u Longobardw niewolnicy, z tym i postpy feudalizacji przyczyniy si do poprawienia pooenia tej grupy.

Organizacja wadzy centralnej

2miany nastpiy take w ustroju politycznym. Oglne zgromadzenie ludowe stracio swoje znaczenie i miao raczej charakter przegldu wojskowego. Wiksz rol w zgromadzeniu odgrywali dostojnicy pastwowi i moni. 2e wzgldu na rozlego pa-

Germanie

215

stwa znaczenia nabray zgromadzenia lokalne. Zmieni si te z czasem wybr krla poczono elekcyjno z dziedzicznoci, z tym e wybr ograniczony by do czonkw rodu krlewskiego. Panujcy przej wikszo uprawnie oglnego zgromadzenia, posiada najwysz wadz wykonawcz, sdow i by naczelnym wodzem. Obok krla znajdowa si centralny orodek administracji pastwowej dwr. Urzdnikw nadwornych powoywa krl, czsto spord czonkw druyny ksicej. Pastwo podzielone byo na wojewdztwa, ktre z reguy obejmoway obszar rzymskiej civitas, na czele ktrej sta wojewoda (dux), mianowany doywotnio przez krla. Niektrzy z wojewodw uzyskali znaczn niezaleno, posiadali wasne dwory i druyny. Wojewoda skupia ca wadz cywiln i wojskow. Zarzdc dbr krlewskich w terenie by urzdnik mianowany przez krla i w kadej chwili odwoany gastald. Krlowie powoywali gastaldw z reguy dla wojewdztwa, powierzajc im funkcje wojskowe i policyjne. Urzdnik ten sta si zatem konkurentem wojewody, zwaszcza, e niektrym gastaldom krl powierza wszystkie dotychczasowe funkcje wojewody. Urzd gastalda doskonale nadawa si do walki jak prowadzi panujcy z aspiracjami wojewodw, zmierzajcych do uzyskania cakowitej samodzielnoci.

Administracja

lokalna

VII.

Frankowie

W III w. z Cesarstwem Rzymskim zetkn si lud pochodzenia germaskiego Frankowie. W 358 r. na podstawie ukadu z cesarzem Julianem Frankowie uzyskali prawo osiedlania si na terenie dzisiejszej Belgii. Frankowie zrnicowani byli na wiele plemion, wrd ktrych najwaniejszymi byli Frankowie saliccy i rypuarscy. Frankowie saliccy zapocztkowali proces jednoczenia plemion frankoskich. W poowie V w. wadca salicki, przedstawiciel rodu Merowingw, Chlodwig, usun przywdcw poszczeglnych plemion. Stworzy pastwo frankoskie, ktrym nastpnie rzdzi w latach 481-511. Chlodwig pokona te namiestnika "rzymskiego w Galii, co pozwolio mu rozszerzy terytorium swego pastwa a po Loar. Do 496 r. Chlodwig podporzdkowa sobie wiele plemion frankoskich. Kiedy w 496 r. Chlodwig przyj katolicyzm, zyska sobie poparcie Kocioa oraz miejscowej ludnoci rzymskiej. Tym samym Frankowie uzyskali przewag nad innymi plemionami germaskimi, wyznajcymi arianizm. Podejmowa te Chlodwig wojny z innymi germaskimi pastwami szczepowymi: Burgundami i Wizygotami. Burgundw pokona i w zwizku

Utworzenie jednolitego pastwa

Przyjcie katolicyzmu

218

Pastwo feudalne

Podzia pastwa po mierci Chlodwiga

Majordomus

Dynastia Karolingw

z rym w 532 r. zostali oni wczeni do pastwa frankoskiego, Wizygotw za cakowicie wypar z Galii (507 r.). Od tej pory pastwo frankoskie na dugi czas ustabilizowao sytuacj polityczn w Europie Zachodniej. Po mierci Chlodwiga pastwo znalazo si pod wadz jego czterech synw i a do koca panowania dynastii Merowingw ulegao czstym podziaom. Wadcy dzielnicowi prowadzili midzy sob walki, co dodatkowo jeszcze osabiao pastwo i wadz centraln, zwaszcza w II poowie VI w. W konsekwencji nastpi wzrost znaczenia monych, w tym dostojnikw pastwowych na czele z majordomami. Doszo nawet do tego, e majordomom wywodzcym si z rodu Arnulfingw udao si na terenie Austrazji doprowadzi w VII w. do dziedzicznoci urzdu majordoma. Osabienie wadzy pastwowej wykorzystali moni, ktrzy wymuszali na panujcym szereg ustpstw. Wikszo wadcw manipulowana bya zwaszcza przez majordomw. Majordomowi Austrazji Pepinowi z Heristalu udao si nawet podporzdkowa sobie trzy dzielnice: Austrazj, Neustri i Burgundi (687 r.). Jeszcze mocniejsz pozycj cieszy si jego syn Karol Mot, zwycizca w wojnie z Arabami -732 r. (od niego dynastia przyja nazw Karolingw), ktry mg pozwoli sobie na podzia pastwa pomidzy synw. Modszy z nich, Pepin Krtki, po 747 r. zjednoczy wadz pastwow w swoim rku. Pepin cieszy si poparciem papiea (papie w tym czasie szuka protektora, poniewa czu si zagroony ze strony Longobardw, nadto liczy na akcj misyjn nad Renem) i dlatego w 751 r., po potwierdzeniu praw Pepina do korony przez monowadcw frankoskich, moliwa bya jego koronacja na krla Frankw.

Frankowie

219

Ju wkrtce po koronacji (752 r.) Pepin zosta poproszony przez papiea o interwencj w Italii, aby odeprze atakujcych Papiestwo Longobardw. W wyprawach w 754 i 756 r. Longobardowie zostali pokonani. Tereny odebrane im stay si podstaw Pastwa Kocielnego, ktrego opiekunem zosta Pepin. Okres najwikszej wietnoci pastwa frankoskiego przypada na panowanie Karola Wielkiego (768-814). Wadca ten rozszerzy terytorium pastwa o tereny Sasw a po Lab, o tereny Longobardw i Bawari. Zwierzchnictwo narzuci take Obodrytom. W walkach z lat 782 i 789 zetkn si ze Sowianami serbouyckimi i Lucicami. W 778 r. przeprowadzi interwencj zbrojn w Hiszpanii, gdzie doszed a do rzeki Ebro. Sukcesy militarne i polityczne Karola a take dalsza pomoc, jakiej udziela Papiestwu, to czynniki, ktre ogromnie podniosy pozycj tego wadcy. One te kieroway papieem Leonem III, kiedy 25 XII 800 r. koronowa Karola w Rzymie na cesarza. Koronacja ta dopiero w 812 r. zostaa zaaprobowana przez cesarza wschodniorzymskiego Michaa I i od tej pory nie tylko faktycznie, ale i formalnie istniay dwa imperia (Cesarstwo Frankw i Bizancjum). W akcie koronacji Karol Wielki dostrzega przejawy przewagi wadzy kocielnej (sacerdotium) nad wieck, ktre wyraniej uzewntrzniy si dopiero w czasach pniejszych.

Panowanie Karola

Wielk,e

Koronacja Karola

1.

Ustrj polityczny

W ustroju politycznym wykorzystanych zostao wiele rzymskich zasad zarzdu pastwem. Signito take do instytucji kocielnych, traktujc je jako wzr, zwaszcza dla zebra nadwornych i sposobu

220

Pastwo feudalne

Patrimonium

kontrolowania administracji lokalnej. Przede wszystkim jednak pastwo Frankw wyroso na gruncie istniejcej demokracji wojennej, tak e wczesnofeudalna monarchia odbiegaa znacznie od wzorw antycznych. Pastwo Frankw byo typowym pastwem patrymonialnym, ktre wadca traktowa jako swoj osobist wasno {patrimonium), wobec tego wedug swojego uznania dzieli pastwo midzy synw lub przekazywa terytoria tym, ktrych zamierza wynagrodzi. 1.1. Krl

Edykt Chiotara II

Panowanie nad rozlegym obszarem dawnego Cesarstwa Rzymskiego, przyjcie licznych uprawnie nalecych niegdy do cesarzy rzymskich oraz domeny cesarskiej to czynniki, ktre niebywale podniosy znaczenie wadcw frankoskich i wzmocniy ich stanowisko. Na zewntrz znalazo to wyraz w tytulaturze. Ju w 774 r. Karol W. tytuowa si rex Francorum et Longobardorum ac patricius Romanorum, a po koronacji na cesarza tytulatura bya jeszcze bardziej wyniosa. Od VII w. za ostatnich Merowingw, kiedy wzroso znaczenie monych, krlowie frankoscy walczc o tron zabiegali o wzgldy monych i zmuszeni byli liczy si z nimi a nawet i na ustpstwa kosztem wasnej wadzy. Przykadem ustpstw jest edykt Chlotara II z 614 r. wielka karta monowadztwa frankoskiego, w ktrym: - krl uzna prawa i wolnoci Kocioa, w tym swobod wyboru biskupw przez kler i ludno; - znosi podatki, ktre ludno uznawaa za niesuszne; - przyzna oglny immunitet;

Frankowie

221

- zrzek si swobody wyboru hrabiw od tej pory hrabi mg by tylko mony, ktiy posiada dobra na terenie hrabstwa. Wraz z objciem wadzy przez pierwszych Karolingw wadza krlewska ponownie ulega wzmocnieniu. Karol W walczy z samowol i naduyciami monych. Rzdy sprawowa osobicie. Za nastpcw Karola W., ktrzy rywalizujc o tron szukali poparcia u monowadztwa, wadza krlewska ulega ponownie osabieniu. Uprawnienia krla: - bannus krlewski prawo wydawania nakazw, ktrych naruszenie powodowao kary pienine; - by stranikiem pokoju wewntrznego (mir krlewski), wyjcie jakiejkolwiek osoby spod miru byo najcisz kar wyjciem spod prawa; - mg niektre osoby bd instytucje otoczy szczeglnym mirem, co byo rwnoznaczne ze wzmoon ochron prawn; - w ramach wadzy ustawodawczej mia prawo wydawania ustaw, zwanych kapitularzami (capitularia nazwa pochodzi od capitula ustp, na ktre dzieli si cay akt); - kapitularzami mg uzupenia prawo zwyczajowe; - peni funkcj dowdcy nad wojskiem; - jako najwyszy sdzia (bannus sdowy) mg kad spraw przej do rozpoznania i nie by przy tym zwizany prawem szczepowym; - od wszystkich wolnych, pwolnych i niewolnych odbiera przysig wiernoci (zwyczaj ten stosowany by przez Merowingw, nastpnie ustawowo zosta wprowadzony przez Karola w 789 i 802 r.).
Kapitularze Bannus krlewski

222

Pastwo feudalne

Zasady nastpstwa

tronu

Od czasw Chlodwiga tron na zasadzie dziedzicznoci przejmowali synowie zmarego krla, w ich braku bracia zmarego. Gdy byo kilku uprawnionych do tronu, to nastpowa podzia pastwa na dzielnice. W poowie VII w. zasada dziedzicznoci zostaa zastpiona przez elekcyjno ograniczon do rodu. Od 751 r. panowaa dynastia Karolingw. Za Karola W. powrcia dziedziczno tronu z moliwoci podziau pastwa. Od koca IX w. obowizywaa ponownie wolna elekcja. 1.2. D w r i urzdy nadworne

Palatium

Druyna krlewska

Urzdy nadworne

Skarbnik Stolnik Majordomus

Dwr krlewski (palatium) by orodkiem zarzdu pastwem. Skada si z osb, ktre pozostaway pod szczegln ochron prawa. Pastwo Frankw nie miao staej stolicy, std krl z dworem przenosi si z miejsca na miejsce. Tym sposobem dwr mia zapewnione utrzymanie a jednoczenie krl mg kontrolowa urzdnikw w terenie. Karol W. w ostatnich latach panowania najczciej przebywa w Akwizgranie. U boku krla, na dworze, przebywaa druyna krlewska. Jej czonkowie skadali krlowi szczegln przysig wiernoci. Wielu z czonkw druyny penio wane funkcje pastwowe. Urzdy centralne miay charakter nadworny. Za Karolingw sprecyzowane zostay obowizki dostojnikw nadwornych: skarbnika, stolnika, ktrzy oprcz funkcji na dworze zajmowali si zarzdem pastwa. Cz funkcji stolnika przej majordomus (od koca VI w.), stolnikowi za pozostay funkcje gospodarcze na dworze. Majordomus zosta gwnym doradc krla i jego zastpc oraz naczelnikiem druyny ksicej. Urzd ten obsadzany by zgodnie z interesem monowadz-

Frankowie

223

twa. Kiedy pastwo podzielone byo na dzielnice, kady z wadcw posiada wasnego majordoma. Od 613 r. urzd ten sta si doywotni a nastpnie od 687 r., poczynajc od majordoma Pepina z Heristalu, dziedziczny w rodzie Arnulfingw. Z tego rodu wywodzi si Pepin Krtki, ktry w 751 r. obj wadz krlewsk. Od tego czasu urzd majordoma, uznany za zagroenie dla panujcego, przesta istnie. Kancelari krlewsk zajmowa si naczelny referendarz, ktrego za Karolingw zastpi kanclerz. Sprawowanie tego urzdu naleao do duchownych, poniewa z reguy duchowni posiadali umiejtno czytania i pisania, niezbdn przy sprawowaniu funkcji kanclerskich. By to jedyny urzd, w ktrym zatrudnieni byli fachowcy (obok kanclerza w kancelarii zatrudnionych byo wielu pomocnikw). Sdy w zastpstwie krla sprawowa palatyn. Z jego kompetencji wyczone byy tylko sprawy zastrzeone wycznie krlowi. 1.3. Zgromadzenia ludowe

Kanclerz

Paiatyn

Pierwotnie decydujce znaczenie mia wiec, ktry odbywa si regularnie w marcu kadego roku. Wojownicy zebrani na nim decydowali o wojnie, pokoju i wyborze krla wodza. Ju za Chlodwiga dawne zgromadzenia ludnoci wolnej straciy swoje znaczenie, gwnie z powodu znacznej rozlegoci pastwa. Zastpiy je zgromadzenia ludzi pod broni, na ktrych dokonywano przegldw wojsk, ogaszano akty krlewskie a niekiedy gosowano ale tylko po to, aby nada wiksz powag rozporzdzeniu krla. Po mierci Karola W. i te zgromadzenia przestano zwoywa, natomiast popularne stay si zebrania dygnitarzy, wzorowane na synodach kocielnych, ktre

Zgromadzenie wolnych

Zgromadzenie zbrojnych

Zebrania dostojnikw pastwowych

224

Pastwo feudalne

odbyway si na dworze (consilium regis). Zwoywa je krl. Ze zwoywanych dwa razy w roku (jesieni i wiosn) wiksz rang miay zebrania wiosenne (placitum generale), w ktrych brao udzia rozszerzone grono dostojnikw (take duchowni). Zarwno kompetencje, jak i tryb obrad tych zebra nie byy precyzyjnie okrelone. Stanowisko uczestnikw zebrania nie wizao krla. Dopiero Ludwik Pobony w 830 r. zobowiza si, e nie podejmie decyzji bez zgody monych. Od tego czasu aden akt prawny krla nie mg wej w ycie bez takiej zgody.

1.4.
Podzia terytorialny Hrabstwa Centeny

Administracja lokalna

Wojewdztwa

Urzdy lokalne Hrabia

Bannus hrabiego

Pastwo frankoskie dzielio si na okrgi hrabstwa (cornitatus, pagus), ktre rozpaday si z reguy na 4 mniejsze jednostki: centeny (setnie) we wschodniej czci pastwa lub wikariaty w zachodniej czci. W niektrych rejonach pastwa istniay wiksze jednostki wojewdztwa (dacatus), obejmujce kilka hrabstw, tworzone dla celw wojskowych. Na czele hrabstwa sta hrabia (comes), ktrego kompetencje sukcesywnie rosy, poczynajc od wojskowych, poprzez sdownictwo, administracj, policj, na skarbowych koczc. Hrabia przewodniczy rokom sdowym hrabstwa, powoywa pod bro tamtejsz ludno i sprawowa dowdztwo oraz ciga podatki. Hrabia posiada prawo wydawania nakazw (bannus comitis), za naruszenie ktrych grozia kara grzywny. Z urzdem hrabiego nie byo zwizane stae wynagrodzenie dochody czerpa z dbr przydzielonych do urzdu oraz pobiera dla siebie 1/3 cignitych grzywien. Na urzd hrabiego pierwotnie krl nominowa dowoln osob, ktr te mg swobodnie odwoa.

Frankowie

225

Od 614 r. wybr hrabiego przez krla zosta ograniczony do monowadcw, ktrzy posiadali dobra na terenie hrabstwa. Od kiedy urzd hrabiego zwizany zosta z dobrami nadanymi w ramach stosunku lennego, gdy ustalia si dziedziczno lenn, urzd hrabiego rwnie sta si dziedziczny (od poowy IX w.), przy czym nastpio to wczeniej w zachodniej czci pastwa frankoskiego. Od tej pory krla z hrabi czy nie stosunek subowy, lecz lenny. Centen administrowa centenariusz, ktry by przede wszystkim organem pomocniczym i wykonawczym hrabiego. Z czasem tytu centenarius wyparty zosta przez tytu sotysa. Od czasw Karola W. sotys posiada uprawnienia sdowe. Na czele wojewdztwa sta mianowany przez krla wojewoda (dux), ktry by dowdc wojsk hrabstw wchodzcych w skad wojewdztwa. Na wschodnich terenach pastwa w VII w. wielu wojewodw przeksztacio si w wojewodw szczepowych, ktrzy uznawali wprawdzie zwierzchnictwo krla, ale byli dziedziczni. Stali si zatem w duym stopniu niezaleni od krla. Sprawowali na swoim terenie najwysze sdownictwo i z tego tytuu pobierali grzywny, mianowali hrabiw, posiadali wadz ustawodawcz, zwoywali zgromadzenia. Wojewodowie szczepowi pozycj zblieni byli do krla. Karolingowie dc do utrzymania spoistoci pastwa przystpili do likwidacji wojewdztw szczepowych, co ostatecznie powiodo si w drugiej poowie VIII w. (ostatnie wojewdztwo szczepowe w Bawarii zlikwidowane zostao w 788 r.). Ponownie wojewdztwa szczepowe pojawiy si na przeomie IX i Xw., gdy na terenach wschodnich wygasa dynastia Karolingw. Niekiedy krl wysya w teren specjalnych swoich wysannikw dla zaatwienia spraw pastwowych

Centenariusz (sotys)

Wojewoda

Wojewodowie szczepowi

Wysannicy krlewscy

226

Pastwo feudalne

(missi dominici). W tym celu zaopatrzeni oni byli w stosowne penomocnictwa. 1.5.
Sdy powszechne Sd setni

Sdownictwo

Rachinburgowie

Roki zwyczajne

Sdownictwo powszechne naleao do sdu setni, w ktrym sdzi sdzia (ithunginus), wybrany przez zgromadzenie z udziaem wolnej ludnoci. Spord osb uczestniczcych w zgromadzeniu sdzia wybiera rachinburgw, ktrzy mieli przedstawi propozycj wyroku. Rachinburgowie byli organem pomocniczym sdziego i wybierani byli zazwyczaj na jedno posiedzenie sdu. Co 6 tygodni odbyway si tzw. roki wyoone, zwyczajne (rocznie 8 - 9 ) . Od poowy VI w. sdom przewodniczy hrabia, wobec tego zmuszony by objeda centeny. Oprcz rokw zwyczajnych hrabia zwoywa roki nadzwyczajne (2 razy w miesicu). Tak na rokach zwyczajnych, jak i nadzwyczajnych udzia ludnoci wolnej by obowizkowy. Za niestawiennictwo groziy kary pienine. Ludno odrywana bya zatem od zaj gospodarskich, zwaszcza, e roki zwoywane byy czsto a cigane grzywny byy rdem dochodu urzdnikw. Ch uniknicia obowizku uczestnictwa w rokach sdowych kierowaa czsto wolnymi gdy oddawali si w zaleno monym. Osoby zalene od monych podlegay sdom dworskim. Zasig tego sdownictwa rozszerzy si poprzez immunitety do tego stopnia, e sd dworski sta si rwny sdowi centenariusza. W sdzie dworskim orzeka albo sam mony albo jego urzdnik wjt. W miejscu pobytu krla odbywa si sd krlewski. Przewodniczy mu krl lub majordomus (w czasach Merowingw) a w skadzie sdu zasiadali asesorzy wywodzcy si z otoczenia krla. Od

Roki nadzwyczajne

Sdy dworskie

Sd krlewski

Frankowie

227

koca VII w. sdowi krlewskiemu przewodniczy palatyn. Z upywem czasu wyodrbni si oddzielny sd paiatyna, od IX w. o coraz szerszych kompetencjach. Sd krlewski mg rozpozna kad spraw, nie by zwizany prawem szczepowym, dopuszczalne byy odstpstwa od zwykej procedury na rzecz zasad susznoci. Ponadto krl mg wywoa spraw przed swj sd (ius evocandi). Nieliczna bya grupa spraw zastrzeonych wycznie dla krla, wrd nich sprawy o naruszenie obowizkw urzdniczych, ucieczka z wojska. Z czasem osoby bardzo zamone lub cieszce si szczegln pozycj polityczn uzyskay tzw. prawo reklamacji mogy domaga si aby sprawa ich zostaa przeniesiona z sdu powszechnego do krlewskiego. O d koca VII w. sd krlewski rozpatrywa take sprawy, w ktrych wyrok sdu powszechnego zosta naganiony. 1.6. Skarbowo

Sd paiatyna

Prawo ewokacji

Prawo reklamacji

Nie rozrniano prywatnego majtku krla od wasnoci pastwowej. rdem utrzymania krla i dworu byy dochody z dbr krlewskich (fiscus tym terminem okrelano take cay majtek krlewski). Brakowao podatku powszechnego. Podatki, ktre przetrway z czasw Cesarstwa Rzymskiego pacia tylko ludno rzymska (podatek gruntowy i pogwny). rdem dochodu krla byy grzywny i kary pienine, ca, myta, opaty targowe (od transakcji dokonywanych na targach), regalia. Przetrwa take zwyczaj skadania krlowi corocznie darw. Ponadto na ludnoci spoczyway wiadczenia w naturze: budowa drg, umocnie, podwody. W okresie karoliskim wzrosy daniny pacone przez

Dochody z dbr krlewskich

Kary pienine, ca, regalia

wiadczenia w naturze

228

Pastwo feudalne

ludno terytoriw podporzdkowanych monarchii Frankw. 1.7.

Powszechny

Wojskowo

Do suby wojskowej zobowizani byli wszyscy wolni. Zwolnienia stosowane byy tylko wyjtkowo (zy stan zdrowia, podeszy wiek, duchowni, gdy byo kilku synw jeden z nich mg pozosta w domu). Niestawiennictwo byo karane grzywn i od tej kary zwalniano tylko wyjtkowo osoby ubogie. Kady wolny mia obowizek uzbroi si i wyywi przez okres trzech miesicy na wasny koszt. Rodzaj uzbrojenia zalea od przynalenoci do okrelonej grupy spoecznej i posiadanego majtku. Uzbrojenie byo drogie, tote wielu nie byo na nie sta. Ludno szukaa sposobw na uniknicie obowizku wojskowego: komendowaa si instytucjom kocielnym, oddawaa si w niewol, bd korzystaa ze zwolnie jakich udziela hrabia. Skutkiem tych dziaa byo osabienie siy militarnej pastwa, std wadze pastwowe usioway przeciwdziaa, zwaszcza bezprawnym praktykom, najczciej jednak bezskutecznie.

wojskowejsuzby

2.

Reformy Karola Wielkiego

Reforma administracyjna Marchie

Karol Wielki, zarzdzajc rozlegym pastwem, stan przed problemem usprawnienia sposobu jego administrowania oraz podniesienia poziomu gospodarczego. W wielu dziedzinach przeprowadzi reformy. W dziedzinie administracji lokalnej na terenach pogranicznych utworzone zostay margrabstwa (marchie: duska, windyjska, friulska, hiszpaska, bretoska), obejmujce wikszy teren ni hrabstwo. Stoj-

Frankowie

229

cego na czele marchii margrabiego mianowa krl. Margrabia mia znacznie szersze kompetencje ni hrabia, zwaszcza w dziedzinie wojskowoci. Na ludnoci marchii spoczywa gwnie obowizek obrony granic, margrabiowie za mogli utrzymywa stosunki z pastwami ssiadujcymi z marchi. W aparacie administracji lokalnej Karol W wprowadzi instytucj wysannikw krlewskich (missi dominici) dla kontroli urzdnikw i czuwania nad sdownictwem. Pastwo w tym celu podzielone zostao na okrgi missatica i dla kadego z nich przydzielono dwch wysannikw na okres jednego roku (jednego wieckiego i jednego duchownego z osb spoza okrgu). Wysannicy otrzymywali instrukcje, w ktrych wymienione byy obowizki wysannikw. Wysannicy kontrolowali m.in. czy nie doszo do bezpodstawnego zwolnienia ludnoci z obowizku wojskowego i czy sdy stosuj prawo. Pewne sprawy wysannicy mogli rozstrzyga sami w ramach oddzielnych rokw sdowych. W czasie trwania kadencji wysannikw, w okrgu mogo odby si 16 rokw. Wysannicy rozpoznawali te sprawy, ktrych hrabiowie nie umieli rozstrzygn lub ktrych rozstrzygnicia odmwili. Wysannicy byli doskonaym narzdziem dla realizowania polityki centralizacyjnej. Za nastpcw Karola W. wpyw na nominacj wysannikw uzyskali moni. Wysannikw zaczto wwczas wyznacza nie na okrelon kadencj, lecz na stae. Te zmiany wpyny na wypaczenie istoty instytucji. Karol W. stara si wyeliminowa uciliwoci wynikajce z obowizku udziau wszystkich wolnych w sdach poprzez ograniczenie udziau ogu tylko do niektrych sdw. Ludzie wolni mieli odtd uczestniczy w posiedzeniach sdu tylko od dwu do trzech razy w roku, na tzw. rokach gwnych (placita

Wysannicy krlewscy

Reforma sdownictwa

Roki gwne

230

Pastwo feudalne

Causae maiores Roki mniejsze

Causae minores awnicy

Sdy awnicze

Sd gorcego prawa

generalia), ktrym przewodniczy hrabia. Rozstrzygano na nich najcisze sprawy karne, zagroone kar mierci lub cielesn, sprawy o wolno i nieruchomoci (causae maiores). Co 14 dni odbyway si roki mniejsze (placita minora) pod przewodnictwem sotysa, na ktrych og wolnych reprezentowali awnicy. Na rokach tych rozstrzygano sprawy mniejszej wagi, nalece do causae minores. Now instytucj byli awnicy (scabini). Od dawnych przedstawicieli spoecznoci rachinburgw, rnili si tym, e ustanawiani byli w zasadzie doywotnio lub na kadencj (rachinburgw wybierao zgromadzenie na jedno posiedzenie) i wydawali wyrok razem z sdzi (rachinburgowie tylko proponowali sdziemu osnow wyroku). Dla sdw z udziaem awnikw przyja si nazwa sdw awniczych. Wszyscy wolni mieli obowizek udziau tylko w tzw. sdzie gorcego prawa gdy sprawc schwytano na gorcym uczynku popenienia przestpstwa lub gdy usyszano woanie poszkodowanego. Celem reformy wojskowej byo umoliwienie odbywania suby wojskowej ludziom nie posiadajcym majtku i wyeliminowanie praktyki uchylania si od tej suby. Obowizek wojskowy uzaleniony zosta od stanu majtkowego. Kady kto posiada majtek wielkoci najmniej 4 any (ok. 3 0 - 4 0 ha) lub majtek ruchomy o wartoci rwnej wergeldowi (karze pieninej) przewidzianemu dla osoby, obowizany by osobicie do suby wojskowej. Posiadajcy majtek mniejszy winni czy si w grupy tak, by czny majtek wynosi ustalone minimum. Nalecy do danej grupy winni dostarcza rodki na uzbrojenie jednego spord siebie (kiedy waciciel np. 3 anw ziemi czy si z wacicielem 1 anu, ten ostatni winien

Reforma wojskowa

Powszechny obowizek suby wojskowej

Frankowie

231

uda si na wypraw, poniewa uzyska pomoc materialn). Ubogich zobowizano do penienia suby wartowniczej. Szczeglne znaczenie przywizywano do jazdy, poniewa ona umoliwiaa szybkie koncentrowanie wojska na rozlegych terenach pastwa. Jazd wystawiali wasale wyposaeni w beneficja, std te punkt cikoci w dziedzinie wojskowoci spoczywa na tych, ktrzy pozostawali wzgldem siebie w stosunku lennym. Karol W. uczyni seniorw odpowiedzialnymi za sub wojskow podlegych im wasali. Przyzna te seniorom prawo dowodzenia oddziaami wasnych wasali. Powoywanie pod bro przez krla odbywao si za porednictwem seniorw. Wszystkich mieszkacw pastwa powoywano pod bro tylko w sytuacji szczeglnego zagroenia. Reforma monetarna polegaa na wprowadzeniu monety srebrnej, podzielonej na stae jednostki monetarne. W dziedzinie skarbowoci zwikszya si liczba usug na rzecz krla. Karol W. zadba te o rozwj szkolnictwa: powstay szkoy klasztorne i katedralne oraz szkoa paacowa, w ktrej nauk pobierali czonkowie dworu. Ksztacono w niej przyszych urzdnikw pastwowych.

Wojska lenne

Reforma monetarna

Reforma skarbowoci Reforma szkolnictwa

3.

Stosunki midzy pastwem a Kocioem

Przyjcie przez Frankw chrzecijastwa w roku 496 miao dla pastwa frankoskiego due znaczenie. Krl frankoski uzyska poparcie Kocioa w walce z innymi szczepami germaskimi, Koci za uzy-

232

Pastwo feudalne

Ingerencja wadcw w sprawy Kocioa

Rozszerzenie waciwoci sdw kocielnych na osoby wieckie

Privilegium fori

ska podstaw by sta si instytucj posiadajc znaczenie polityczne w pastwie. Panujcy obdarzali dobra kocielne immunitetami, ludno natomiast od VI w. obowizana bya do uiszczania dziesiciny (pocztkowo dziesicina bya danin dobrowoln). Wadcy frankoscy ingerowali w wewntrzne sprawy Kocioa: zwoywali synody, uchway synodu wymagay zatwierdzenia krla, decydowali o obsadzaniu godnoci biskupich (albo wskazywali kandydata albo wprost desygnowali biskupa), wydawali kapitularze ustawy, ktre dotyczyy spraw Kocioa. Duchowiestwo z kolei wspuczestniczyo w zarzdzaniu pastwem. Od poowy IX w. Koci sprzeciwia si praktyce wadcw, w szczeglnoci narzucaniu wieckich ustaw, stajc na stanowisku, e nie by i nie jest zwizany prawem wieckim. Koci jako instytucja podlega prawu rzymskiemu (zasada: Ecclesia vivit lege Romana). Domaga si te Koci aby w sprawach dotyczcych duchowiestwa waciwe byy sdy kocielne. Sdom tym winny podlega take niektre kategorie spraw osb wieckich, m.in. sprawy maeskie. W IX w. jurysdykcja sdw kocielnych rozszerzya si i obejmowaa ju takie sprawy, jak przeszkody maeskie, cudzostwo, kazirodztwo, ojcobjstwo oraz sprawy przeciwko religii. Ustalia si te zasada privilegium fori wycznoci sdw kocielnych w sprawach dotyczcych duchownych.

4.

Podzia pastwa frankoskiego

Przyczyny rozpadu pastwa Frankw

W strukturze pastwa frankoskiego tkwiy zalki jego przyszego rozkadu, brak byo bowiem wewntrznej spoistoci midzy poszczeglnymi cz-

Frankowie

233

ciami pastwa. W wielu czciach terytorium pastwowego pojawiy si tendencje odrodkowe. Do rozkadu pastwa przyczynio si take zewntrzne zagroenie: od pnocy ze strony Normanw, od poudnia atakowali Saraceni afrykascy i hiszpascy wyznawcy islamu. Jedn z przyczyn osabienia pastwa bya rywalizacja synw krlewskich o tron. Syn Karola W. Ludwik I Pobony (814-840) w 817 r. wyda akt dotyczcy nastpstwa tronu. Najstarszy z jego synw, Lotar, wraz z godnoci cesarsk peni mia zwierzchni wadz wobec swoich braci: Pepina i Ludwika, ktrzy uzyska mieli dzielnice i tytuy krlewskie. Bracia mieli by zaleni od najstarszego z nich. Zanim jednak akt ten wszed w ycie doszo do zatargu midzy Ludwikiem i synami w zwizku z tym, i Ludwik zamierza przyzna dzielnic synowi z drugiego maestwa, Karolowi. W 838 r. zmar Pepin. Po mierci Ludwika I w 840 r. doszo do konfliktu midzy brami i do zawarcia kompromisowego traktatu w Verdun w 843 r. Pastwo zostao podzielone na trzy czci: Lotar uzyska Wochy i terytoria na pnoc od Alp midzy Skald, Moz, Saon, Rodanem a Renem oraz Fryzj; Karol ysy ziemie na zachd od dzielnicy Lotara; Ludwik Niemiec ziemie midzy Renem a ab. Dzielnica Lotara ulega nastpnie na podstawie traktatu w Meersen w 870 r. podziaowi midzy Karola i Ludwika. Pniejsze prby przywrcenia jednoci pastwa nie powiody si. Jeszcze w IX w. (888 r.) nastpi podzia na trzy pastwa: Niemcy, Francj i Wochy. Pastwo Karola W. okazao si nietrwaym zwizkiem gwnie z powodu odrbnoci (gospodarczych, etnicznych, jzykowych i prawnych), jakie zachoway si po dawnych pastwach szczepowych. Odrbno-

Traktat w Verdun

Traktat w Meersen

234

Pastwo feudalne

Skutki rozpadu pastwa Frankw

ci te legy u podstaw tendencji odrodkowych, jakie ujawniy si na terenach przyczonych przez Karola Wielkiego. W kocowym okresie swego istnienia pastwo Frankw przeksztacio si w lun federacj prowincji. Skutki rozpadu pastwa Frankw byy wielorakie*

- nastpi wzrost znaczenia urzdnikw prowincjonalnych, z ktrych wielu kumulujc urzd i majtki ziemskie uzyskao faktycznie pozycj wadcw, tylko e bez korony; - istniejcy partykularyzm polityczny uleg spotgowaniu przez partykularyzm gospodarczy. Pojawiy si woci-pastwa" nalece do monowadztwa; - duchowiestwo obj proces zewiecczenia a wrd duchownych pojawio si wielu wielkich wacicieli ziemskich. Pastwa, ktre powstay na terytorium monarchii Frankw, opary si ju na nowej podstawie gospodarczej wielkiej wasnoci ziemskiej.

VIII.

Sowianie

Praojczyzn Sowian, ludw pochodzenia indoeuropejskiego, byy prawdopodobnie tereny Azji rodkowej i Europy Wschodniej. Podobnie jak Germanie ju na pocztku naszej ery zaczli tworzy swoje organizacje i zwizki plemienne. W traktacie Tacyta o Germanii z I w. n.e. znajdujemy wzmianki o Wenedach, przodkach Sowian zachodnich. Kronika gocka z VI w. n.e. potwierdza wystpowanie w IV w. n.e. w dorzeczu Dniestru ludu Antw, ktrzy dali pocztek Sowianom wschodnim i wraz ze Sklawinami, Sowianom poudniowym. Proces wdrwek tych ludw przenikajcych, coraz bardziej na zachd i zajmujcych tereny opuszczone przez Germanw zagroonych najazdami Hunw, doprowadzi do znacznego rozproszenia Sowian na ogromnych obszarach Europy. W miejsce uywanego pocztkowo przez te ludy wsplnego jzyka prasowiaskiego nastpio wrd nich wyodrbnienie si trzech grup jzykowych: poudniowej (Karantanie, Serbowie, Chorwaci, Sowecy, Bugarzy), wschodniej (plemiona ruskie) i zachodniej (plemiona polskie, czeskie, morawskie, sowackie, poabskie i serbouyckie). Na przeomie V/VI wieku Sowianie zaczli tworzy pierwsze or-

Wenedowie

Antowie Sklawinowie

Trzy grupy jzykowe

236

Pastwo feudalne

Ustrj spoeczny Sowian

Ustrj polityczny Sowian

Szczepy Plemiona Zwizki plemienne Wielkie plemiona

Ksita

ganizacje pastwowe w postaci pastw plemiennych. Najwiksze nasilenie ekspansji Sowian miao miejsce pomidzy VI a VIII wiekiem. Dotarli oni na zachodzie do Wezery, Menu i Alp, a na poudniu a do Peloponezu i wysp Morza Egejskiego, opanowujc nieomal wszystkie bakaskie prowincje Bizancjum. Dziki zachowanym rdom bizantyjskim powstaym na przeomie VI i VII wieku poznajemy stosunki gospodarcze, spoeczne i polityczne jakie wystpoway u Sowian. Plemiona sowiaskie ze wzgldu na prymitywne formy gospodarki, ktrej podstaw byo ekstensywne rolnictwo i hodowla, czsto zmieniay swoje miejsca pobytu, dlatego koalicje i zwizki midzy nimi nie miay trwaego charakteru. Pocztkowo podstawow jednostk spoeczn by rd, zoony z kilku spokrewnionych rodzin. W miar rozpadania si patriarchalnych struktur rodowych, coraz wiksze znaczenie uzyskiway organizacje ssiedzkie zwane upami, mirami bd opolami. Z wolna zatem dawn wsplnot rodow opart na wizach pokrewiestwa zastpowaa wsplnota terytorialna. Wsppraca rodw stanowicych opole, up czy mir albo na skutek zagroe zewntrznych albo w wyniku koniecznoci przemieszczania si na nowe obszary prowadzia do powstawania wikszych jednostek tworzcych szczepy, te za czyy si z czasem tworzc mae plemiona, jednoczce si w VII IX w. w zwizki plemienne lub wielkie plemiona sowiaskie. Stopniowe rozwarstwienie ludnoci, bdce wynikiem rozszerzania prywatnej wasnoci i wytwarzania si zamoniejszych rodw, ktrych rdem bogactwa byy zwaszcza upy wojenne, powodowao powstawanie starszyzny plemiennej. Spord tej grupy wybierano najczciej dowdcw wojsko-

Sowianie

237

wych (wojewodw) i kneziw. Stawali oni na czele plemion sowiaskich, uzyskujc znaczn wadz polityczn, zwaszcza w czasie wojen i wdrwek. Ksita ci wybierani byli przez wiec, w ktrym uczestniczyli wszyscy wolni czonkowie plemienia, zdolni do noszenia broni. Wiec decydowa o wszystkich waniejszych sprawach, dlatego t form sowiaskiej organizacji plemiennej okrela si niekiedy, podobnie ja u innych tzw. barbarzyskich ludw, jako demokracje wojenn. Do uprawnie wiecw, zwoywanych zazwyczaj kilka razy w roku w okrelonych terminach naleao midzy innymi: wypowiadanie wojny lub zawarcie pokoju, wybr wadzy lub dowdcw wojskowych na czas wojny i sdownictwo. Z czasem gwnie w wyniku rozwoju terytorialnego pastw sowiaskich, wzrostu uprawnie monarchy oraz rozszerzania si zakresu wadzy pastwowej, znaczenie wiecu zaczo male. Mimo demokratycznej formy rzdw, ju w okresie wdrwek ludw, nastpio znaczne zrnicowanie spoeczne wrd Sowian, a ustrj rodowy znajdowa si w stadium rozkadu. Skupiajca si wok ksicia grupa monych zaczynaa odgrywa coraz waniejsz rol, czsto narzucajc swoj wol wiecowi. Rwnie ksita wybierani pierwotnie na czas wojny, dyli do przeduenia trwania swej wadzy i uczynienia jej dziedziczn w swej rodzinie. Coraz czciej ksi otoczony jest zbrojnym orszakiem, ktry stanowi zacztek druyny. Pierwsze pastwa sowiaskie wykraczajce poza organizacj plemienn zaczy powstawa na pocztku VII wieku. Plemiona ulegajc podstawowym przeobraeniom rozpyway si w nadrzdnych wsplnotach terytorialnych, majcych charakter ponadplemienny. Zadecydoway o tym zarwno czyn-

Rola wiecu

Demokracja wojenna

Zmniejszenie si znaczenia wiecw

Wzrost znaczenia monych

Druyna

Pierwsze pastwa sowiaskie

238

Pastwo feudalne

Zmiana charakteru wadzy ksicej

Patrymonialny charakter pastwa

niki wewntrzne, ktre doprowadziy do tego etapu rozwoju organizacji politycznej, jak i zewntrzne (np. integracja w celu obrony niezalenoci). Ustrj polityczny tych pastw ksztatowa si podobnie jak ustrj pastw germaskich, ktre zaczy tworzy dwa wieki wczeniej. Jedynie model feudalizmu sowiaskiego ksztatowa si w odrbnych warunkach ni feudalizm zachodnioeuropejski, dlatego posiada on swoje specyficzne cechy. Wadza ksica staje si w tym okresie dziedziczna. Panujcy zrzucajc zwierzchnictwo wiecw i ograniczajc ich znaczenie, rozbudowujc aparat wadzy i rozszerzajc zakres swoich osobistych uprawnie, opiera si przede wszystkim na grupach uprzywilejowanych, wywodzcych si z dawnej starszyzny plemiennej. Do ksicia, ktry traktuje terytorium pastwa jak prywatny majtek (patrimonium) naley dowodzenie si zbrojn, zapewnienie pokoju wewntrznego i wydawanie rozkazw, wadza sdowa oraz prawo pobierania danin. Zarwno grupa zawodowych wojownikw czyli druynnicy, jak i nominowani przez wadz urzdnicy wynagradzani s przez niego i zwizani z nim wzem wiernoci. Naley jednak zaznaczy, e w charakteryzowanym okresie nie wyksztaciy si jeszcze zinstytucjonalizowane organy zarzdu pastwem, a funkcje orodka kierowniczego peni dwr monarszy. Bardziej zrnicowany w pastwach sowiaskich by natomiast system zarzdu lokalnego, ktry charakteryzowa si brakiem hierarchicznej organizacji urzdw. Wanym elementem dla rozwoju ustroju pastw sowiaskich jest przyjcie chrzecijastwa i pojawienie si, poczynajc od VIII w. hierarchii kocielnej. Duchowiestwo budujc wasn administracj stwo-

Rola dworu monarszego w zarzdzaniu pastwem

Chrystianizacja pastw sowiaskich

Sowianie

239

rzyo drug, obok pastwowej, organizacj terytorialn spoeczestwa penic nie tylko funkcje religijne, ale take majc ogromny wpyw na jego duchowy i materialny rozwj. Chrystianizacja prowadzia ponadto do wzrostu autorytetu wadzy ksicej, popieranej przez podporzdkowany monarchom Koci.

1.

Pastwo Karantanw

Pastwo Karantanw (lub Koruntanw), organizacja polityczna Sowian alpejskich, podobnie jak pastwo Samona miao jeszcze charakter do lunego zwizku plemion. Powstao ono okoo 600 r. jako zwizek plemion sowiaskich pod wodz ksicia Walluka na terenie dzisiejszej Karyntii. Najwczeniej ze wszystkich pastw sowiaskich poddane zostao chrystianizacji (poowa VII w.). Poczone prawdopodobnie z pastwem Samona, istniao jako niezalene ksistwo Sowian karantaskich, take po jego upadku. Zagroone przez najazdy Awarw przyjo ok. 740/745r. zwierzchnictwo Bawarw, zachowujc sw organizacj i rodzimych wadcw. W roku 788 pastwo Karantanw weszo wraz z Bawarami w skad pastwa frankoskiego, a potem niemieckiego. Prba wyrwania si spod wadzy Frankw (819) spowodowaa usunicie z Karantanii rodzimych ksit sowiaskich i utworzenie na jej ziemiach nowych marchii, rzdzonych przez hrabiw frankoskich. Mimo utraty niezalenoci politycznej (Otton II wydzieli Ksistwo Wielkiej Karyntii), zachoway si pod panowaniem niemieckim a do pnego redniowiecza sowiaskie instytucje pastwowe oraz odrbne elementy ustroju spoecznego i tradycji

Powstanie pastwa

Chrystianizacja

Zwierzchnictwo Bawarw Karyntia pod panowaniem frankoskim i niemieckim

240

Pastwo feudalne

Sowian alpejskich, m.in. utrzymano a do XIV w. dawny obrzd intronizacji nowego ksicia.

2.
Powstanie przeciw Awarom

Pastwo Samona

Rozpad pastwa

Pastwo Samona a pastwo Wielkomorawskie

Wybuch w roku 623 wielkiego powstania ujarzmionych Sowian przeciw Awarom doprowadzi do utworzenia wielkiego pastwa sowiaskiego, stanowicego federacj plemion, na czele ktrego stan jeden z przywdcw powstaczych, prawdopodobnie kupiec pochodzenia frankijskiego, Samo. Zarwno pooenie, jak i obszar tego pastwa nie s dokadnie znane. Przypuszczalnie powstao na terenie Moraw, obejmujc swoimi wpywami Czechy, poudniowe ziemie Sowian poabskich, Karynti oraz by moe lsk. Zapewne pastwo to rozpado si wraz ze mierci twrcy, lecz jego gwny orodek, Morawy, przetrwa, jak si przypuszcza jako kontynuacja organizacji pastwowej Samona, stajc si pniej podstaw Pastwa Wielkomorawskiego.

3.
protobugarzy

Pastwo bugarskie

W II poowie VII wieku pojawi si w Europie pomidzy dolnym Dnieprem a Dunajem nowy lud turecki spokrewniony z Hunami, Bugarzy. Cz tego ludu, ktrej przewodzi chan Asparuch, osiedlia si pod koniec lat siedemdziesitych VII wieku w Besarabii. W obrbie nowego do potnego pastwa bugarskiego, ktre w r. 681 odparo zwycisko najazd cesarza bizantyjskiego zamieszkiway liczne plemiona sowiaskie, ktre uznaway zwierzchno chanw bugarskich. Jednake nieliczni najedcy zostali w stosunkowo krtkim czasie wchonici przez

Sowianie

241

miejscow ludno sowiask. Proces slawizacji doprowadzi do przeksztacenia si ju w wieku IX pastwa bugarskiego w jednolite etniczne pastwo sowiaskie. Duy wpyw na zasady organizacji pastwa i kultur Bugarw wywaro Bizancjum. W 864 r. chan Borys doprowadzi do przyjcia chrztu w obrzdku greckim, co uzalenio koci bugarski od Konstantynopola. Najwietniejszym okresem pastwa starobugarskiego byo panowanie Symeona Wielkiego (893-927), ktry po zwyciskich wojnach z Bizancjum przyj tytu cara Bugarw i Grekw. Kres pastwu bugarskiemu pooy na pocz. XI wieku cesarz bizantyjski Bazyli II (zwany pniej Bugarobjc). Pastwo to odrodzio si w 1187 r. w wyniku zwyciskiego powstania przeciwko Grekom (tzw. Drugie Carstwo Bugarskie).

Proces slawizacji Bugarw

Chrystianizacja pastwa

Kres pastwa bugarskiego

Drugie Cesarstwo Bugarskie

4.

Pastwo Wielkomorawskie
Pocztek pastwa Wielkomorawskiego

Pastwu Wielkomorawskiemu przypisuje si ju pewne cechy wczesnofeudalne. Powstao ono na pocztku IX w., przy czym niektrzy uwaaj je za kontynuacj Pastwa Samona. Pierwszym znanym wadc Pastwa Wielkomorawskiego by ksi Mojmir, ktry panowa na terytorium obejmujcym Morawy i zachodni Sowacj. W roku 822 uzna on zwierzchnictwo Frankw, skadajc hod i trybut cesarzowi Ludwikowi Pobonemu. W 831 r. Mojmir przyj chrzest za porednictwem duchowiestwa bawarskiego, co spowodowao formalne podporzdkowanie jego pastwa diecezji w Passawie. Wanym elementem chrystianizacji Wielkich Moraw bya dziaalno misyjna greckich

Panowanie Mojmira

Chrystianizacja Moraw

242

Pastwo feudalne

Misja Cyryla i Metodego

Rozwj terytorialny Wielkich Moraw

Upadek pastwa

misjonarzy Cyryla i Metodego, ktrzy uywali w liturgii jzyka sowiaskiego. Dzieo ich jednak zostao zniweczone poniewa w 885 r. papie pod naciskiem niemieckich rywali greckich mnichw potpi obrzdek sowiaski, a zwolennikw Metodego zmuszono po jego mierci do opuszczenia Moraw. Czasy najwikszej ekspansji terytorialnej Wielkich Moraw przypadaj na okres panowania witopeka (871-894). Podporzdkowa on sobie Czechy, Panoni, uzaleni lsk i ziemi Wilan, zmuszajc ich ksicia, ktry dosta si do niewoli, do przyjcia chrztu. Po mierci witopeka nastpi pod koniec IX w. rozpad terytorium Wielkich Moraw. Ostateczny upadek pastwa nastpi w 906 r. w wyniku najazdu Niemcw oraz koczowniczego ludu ugrofiskiego Wgrw (Madziarw).

5.

Pastwo czeskie

Zjednoczenie Czech przez Przemylidw

Madziarom nie udao si opanowa wszystkich ziem wchodzcych w skad Pastwa Wielkomorawskiego. Korzystajc z jego upadku plemiona czeskie zamieszkujce Kotlin Czesk zjednoczyy si pod wadz ksit praskich Przemylidw, ktrzy pod koniec X wieku uzyskali przewag nad rywalizujcym z nimi rodem Sawnikowicw. Czasy najwikszego rozwoju terytorialnego pastwa pod rzdami Przemylidw przypadaj na okres panowania Bolesawa I zwanego Srogim (929-972). Oprcz Czech wada on rwnie lskiem. Mimo uznania przez jego poprzednika, Wacawa I zwierzchnictwa cesarza niemieckiego Henryka Ptasznika, Bolesaw prowadzi pocztkowo polityk antynie-

Rzdy Przemylidw

Sowianie

243

mieck. Jednake w 950 r. zmuszony zosta do uznania zwierzchnictwa Niemiec i pacenia trybutu. Wykorzystujc rozgromienie Wgrw w bitwie na Lechowym Polu przez wojska Ottona I, ktrym Czesi udzielili pomocy (955), Bolesaw opanowa cz obszarw okupowanych przez Madziarw, zajmujc Morawy, Sowacj i kraj Wilan. Przemylidzi bdc wasalami Rzeszy stworzyli jedno z najpotniejszych pastw sowiaskich, ktrego stolica Praga staa si wielkim orodkiem handlu rodkowoeuropejskiego.

Uznanie

niemieckiego'3

6.

Pastwo kijowskie

Proces ksztatowania si pastwowoci staroruskiej nastpi w pierwszej poowie IX wieku, kiedy nad licznymi wschodniosowiaskimi plemionami zaczli zdobywa przewag Sowianie nowogrodzcy oraz wadcy Kijowa. Walki o hegemoni doprowadziy do zajcia Kijowa w 882 r. przez ksicia nowogrodzkiego Olega, potomka legendarnego wodza wareskiego Ruryka. Zapocztkowao to zjednoczenie ziem wschodniej Rusi wok Kijowa, ktre zakoczy ksi Wodzimierz Wielki (980-1015). Po okresie walk dynastycznych pastwo zostao ponownie zjednoczone przez Jarosawa Mdrego (1019- 1054). Jednake po jego mierci nastpi podzia Pastwa Kijowskiego pomidzy jego synw. Walki pomidzy potomkami Jarosawa doprowadz do rozbicia jednoci pastwa i utrat przez Kijw w I poowie XII wieku jego politycznej pozycji.

Pastwo kijowskie pod rzdami pierwszych Rurykowiczw

Rzdy Wodzimierza Wielkiego Panowanie Jarosawa Mdrego

Pocztek rozbicia feudalnego na Rusi

244

Pastwo feudalne

7.
Rola Polan w utworzeniu pastwa polskiego

Pastwo polskie

Panowanie Mieszka I

Twrc pastwa polskiego byo plemi Polan, osiade na terenie dzisiejszej Wielkopolski. Pastwo to nie powstao wok wanego orodka politycznego jakim by ju w IX wieku kraj Wilan poniewa ich wielkoplemienna organizacja pastwowa uzaleniona zostaa najpierw od Wielkich Moraw, a nastpnie od Czech. Pierwszym historycznym wadc Polski by Mieszko I, ktry rozporzdzajc w pocztkach swojego panowania Wielkopolsk, Ziemi Sieradzko-czyck i Mazowszem doprowadzi w II poowie X wieku do zjednoczenia plemion polskich zamieszkaych pomidzy Odr a Bugiem. Opanowa on rwnie pozostajcy od kilkudziesiciu lat w rkach czeskich lsk oraz dawne ziemie Wilan z Krakowem. Oprcz wymienionych pastw sowiaskich swe odrbne organizacje polityczne utworzyy inne ludy m.in. plemiona sowiaskie w Macedonii, Serbowie, Chorwaci, Poabianie, Pomorzanie, Wieleci, Obodrzyce.

IX.

Bizancjum od II poowy VI w. do 1453 roku

Przeom VI i VII w. koczy epok staroytnego Cesarstwa Rzymskiego. Na arenie midzynarodowej pozostaa jego redniowieczna kontynuacja Bizancjum. Samodzielny byt pastwowy Bizancjum by kilkakrotnie zagroony. W poowie VII w. w stron Cesarstwa skierowaa si ekspansja Arabw, ktrzy zajli posiadoci bizantyjskie w Azji Mniejszej i w Afryce. Na pocztku VIII w. zagrozili Bizancjum Bugarzy. W H poowie IXw. cesarz Bazyli I (867-886), zaoyciel dynastii macedoskiej, wykorzysta kryzys jaki przeywa kalifat i podj zwycisk ofensyw przeciwko Arabom. Kolejnym zagroeniem dla Bizancjum byli napywajcy krzyowcy w czasie wypraw do Ziemi witej. W latach 1204-1261 krzyowcy zastpili Bizancjum Cesarstwem aciskim. W kocu XIII i w XIV w. Bizancjum zagrozili z kolei Persowie, Turcy i Serbowie. Turcy ju w kocu XIV w. zawadnli wiksz czci terenw bizantyjskich. Szcztkowe pastwo bizantyjskie obejmowao nieliczne miasta dzisiejszej Turcji, kilka wysp na M. Egejskim, cz Peloponezu. W 1453 r. Turcy zdobyli Konstantynopol.

246

Pastwo feudalne

1.

Stosunki spoeczne

Proces feudalizacji

Na pocztku VII w. wielu chopw wschodniorzymskich popado w zaleno poddacz. N a przeomie V n i VIII w. zacz rozpowszechnia si zwyczaj nadawania chopom ziemi w zamian za obowizek suby wojskowej. Panujcy stara si w zwizku z tym o rozszerzenie stanu swoich posiadoci kosztem ziem klasztornych. Proces feudalizacji wzmg si w IX i w Xw. Drobn wasno ziemsk zagarniali moni, z kolei chopi coraz powszechniej oddawali si w opiek monym. Wreszcie rozwina si praktyka nadawania pustek a take ziem chopskich dostojnikom w charakterze tzw. pronoji (opieki). Uprawniony do sprawowania opieki uzyskiwa prawa sdowe i administracyjne nad chopami zamieszkaymi na danym terenie. W celu podniesienia poziomu gospodarczego kraju wadze dbay o stan rolnictwa. M.in. dla zasiedlenia obszarw wyludnionych stosowano kolonizacj wojskow oraz planow akcj przesiedlecz. Chopi zobowizani byli do wiadczenia renty feudalnej i odbywania suby wojskowej. Ziemi dzieryli pocztkowo doywotnio a nastpnie dziedzicznie. Zwikszaa si rzesza chopw poddanych (parykw). Mimo tych zmian wolna wasno chopska cakowicie nie zanika. Niewolnicy wystpowali w znikomej iloci. Zatrudniano ich w gospodarstwach wacicieli. W miastach, w ktrych pomylnie rozwija si przemys, funkcjonowaa struktura korporacji kupieckich i cechw, w ktrych zgromadzeni byli wszyscy zajmujcy si handlem i rzemielnicy. Organizacje te objte byy nadzorem i kontrol pastwa tak w sprawach organizacyjnych, jak i produkcyjnych. Dosko-

Grupa monych

Pronoja

Chopi

Niewolnicy

Ludno miast

Bizancjum od TI poowy VI w. do 1453 roku

247

nale rozwija si handel, dziki czemu szybko postpowa rozwj gospodarczy, zwaszcza w miastach nadmorskich.

2.

Ustrj polityczny

Do koca VI w. Bizancjum zachowao rzymsk organizacj administracyjn. Od VII w. ustrj polityczny Bizancjum ulega daleko idcej orientalizacji i ostateczny swj ksztat uzyska w X w. Cesarz od VII w. nosi tytu basileusa. Wystpowa w charakterze absolutnego wadcy z kompetencjami we wszystkich dziedzinach ycia pastwowego (ustawodawstwo, wadza wykonawcza, sdownictwo, wojskowo), cznie z penieniem funkcji gowy Kocioa. Utrwalia si bowiem zasada wyszoci wadzy wieckiej nad duchown, a cesarz wpywa na obsad wszystkich stanowisk kocielnych. Zwyczajowo ustaliy si zasady nastpstwa tronu w ten sposb, e sprawujcy wadz wyznacza za swego ycia wsprzdc, ktry po mierci cesarza obejmowa wadz, albo tylko wyznacza swego nastpc. Bya to faktycznie dziedziczno, ktr czsto naruszay przewroty paacowe, a wpyw na obsad tronu uzyskiwaa wwczas armia bd dostojnicy nadworni. Senat sukcesywnie traci swoje znaczenie w dziedinie ustawodawstwa i wadzy wykonawczej a od koca IX w. przej kompetencje rady cesarskiej (konsystorza). Administracja zostaa scentralizowana. Wielu urzdnikw podlegao bezporednio cesarzowi. Nastpi rozrost aparatu administracyjnego na szczeblu centralnym wzrosa liczba urzdw centralnych

Cesarz

Senat

Administracja

scerurallzowar

248

Pastwo feudalne

Urzdnicy wysi, ministrowie

Kancelaria cesarska

Podzia terytorialny, administracja lokalna

Egzarchaty

Temy

oraz ich aparatu pomocniczego. Wszyscy urzdnicy podzieleni byli na rangi. Wiele urzdw oraz godnoci tytularnych mona byo kupi. Wrd wyszych urzdnikw najwaniejsi byli czterej logothetes. Naczelne miejsce zajmowa naczelnik poczty, ktry pierwotnie kierowa poczt a nastpnie peni funkcj ministra spraw wewntrznych, zagranicznych i kanclerza pastwa. Z tego powodu od Xw. zwany by wielkim logotetem. Obok niego dziaali trzej logothetes: minister skarbu, gwny skarbnik wojskowy i minister dbr pastwowych. Nadzr nad skarbnikami peni gwny kontroler. Spord pozostaych urzdnikw centralnych wan rol odgrywali: quaestor, ktry zarzdza wymiarem sprawiedliwoci; wielki domesticos, czyli naczelny dowdca; minister marynarki i eparcha, czyli administrator stolicy. Kady z ministrw mia do pomocy biura secreta (logotbesia), wrd ktrych najwaniejszym bya kancelaria cesarska. W administracji lokalnej ze wzgldu na zagroenie zewntrzne poczono wadz cywiln z wojskow. Militaryzacj administracji pastwowej najwczeniej wprowadzono w Azji Mniejszej, a nastpnie i na innych terenach. Na takiej te zasadzie tworzono egzarchaty: na terenie Woch z siedzib w Rawennie i w Afryce z siedzib w Kartaginie. Egzarchaty dzieliy si na mniejsze jednostki, ktrymi byy okrgi. W VII w. dawne prowincje zastpiy okrgi korpusw temy (w Xw. byo ich 31), w ktrych caa wadza tak cywilna, jak i wojskowa naleaa do podporzdkowanego wadzom centralnym stratega, ktry nosi tytu patriciusa. Temy zgrupowane byy w dwch dyrekcjach:

Dyrekcje

Bizancjum od II poowy VI w. do 1453 roku

249

wschodniej i zachodniej. W mniejszych jednostkach podziau administracyjnego wadz sprawowali dowdcy wojskowi (wyeliminowano bowiem prefektw i wikariuszy). W miastach w kocu IX w. zanikay resztki samorzdu. Tereny przygraniczne podzielone zostay na mniejsze okrgi (kleizura), ktrych centra stanowiy obronne zamki. Sdownictwo nadal byo instancyjne. W ternach sprawy cywilne rozstrzyga sdzia, jego zwierzchnikiem by strateg, do ktrego waciwoci naleay sprawy karne. Armia w czasach pojustyniaskich, od II poowy VIw., dzielia si na dwie czci, z ktrych jedna oddziay wyborowe, stacjonoway w stolicy, druga rozmieszczona bya w prowincjach. onierze otrzymywali jako uposaenie ziemi, ktra bya rdem ich utrzymania a zarazem obligowaa do uzbrojenia si na wasny koszt. Nie spenia oczekiwa instytucja pronoji oparcia suby wojskowej na nadaniach ziemi monym, ktrzy wystawi mieli w zamian oddziay zbrojne. Wobec tego administracja egzekwowaa opaty przeznaczone na wynajcie wojsk obcych.

Okrgi

Sdownictwo

Armia zawodowa

Wojska najemne

X.

Wochy

Detronizacja Romulusa Augustulusa w 476 r. oraz odesanie insygniw cesarskich do Konstantynopola przez dowdc oddziaw germaskich Odoakra oznaczaa faktyczny kres cesarstwa rzymskiego na Zachodzie. Formaln zasad zwierzchnictwa cesarza Wschodu nad okupowan przez germaskiego wodza Itali potwierdza przyznany mu tytu namiestnika i patrycjusza. Kiedy jednak Odoaker usiowa usamodzielni si, Ostrogoci pod wodz Teodoryka, dziaajc w sojuszu z Bizancjum, pokonali go zakadajc w Italii swoje wasne pastwo, stanowice formalnie cz cesarstwa (493 r.). Prba przywrcenia dawnej jednoci Imperium podjta przez Justyniana (527-565) doprowadzia, po prawie 20 latach walk z Gotami, do odzyskania Pwyspu Apeniskiego przez wojska bizantyjskie (ostateczny podbj w 555 r.). Przywrcona cesarstwu Italia staa si jednak wkrtce po mierci Justyniana celem najazdw Longobardw. W 568 r. zajli oni cz pnocnych Woch, opanowujc nastpnie do poowy VII wieku znaczn cz rodkowych i poudniowych Woch. Pod panowaniem Bizancjum pozostay niewielkie obszary na pnocy, cz rodkowych Woch i posiadoci na poudniu Pwyspu oraz wyspy Sy-

Upadek zachodniego cesarstwa

Odzyskanie znacznej czci Italii przez Bizancjum ( 5 3 6 - 5 5 5 r.)

Najazdy Longobardw

252

Pastwo feudalne

Egzarchat Raweski

Zwycistwa Pepina Maego nad Longobardami Powstanie Pastwa Kocielnego

Podbj Krlestwa Longobardw przez Karola Wielkiego (774 r.)

Lotariusz wadc Woch

Upadek Karola Grubego

cylia, Sardynia i Korsyka. Utrzymane przez cesarzy wschodnich ziemie woskie stanowiy oddzielny okrg administracyjny, zwany Egzarchatem Raweskim. W skad Egzarchatu wchodzi rwnie Rzym, w ktrym faktycznie rzdy sprawowali jednak papiee. Kiedy Longobardowie opanowujc w 751 r. Rawenn i inne posiadoci bizantyjskie w rodkowej Italii zagrozili Rzymowi, wezwany przez papiea Zachariasza (741-752) krl frankoski Pepin May (ktry koronowa si uprzednio za zgod papiea) pokona w dwch kolejnych wyprawach krla longobardzkiego Ajstulfa, zmuszajc go do rezygnacji z tych zdobyczy. Tereny odebrane Longobardom i przekazane nastpnie przez Pepina papieowi stay si wraz z dukatem rzymskim zalkiem Pastwa Kocielnego, ktre przetrwao do roku 1870. Kiedy w 774 r. Karol Wielki dokona podboju Krlestwa Longobardw rwnie zajte przez nich uprzednio terytoria w Italii dostay si pod panowanie Frankw. W wyniku podziau pastwa frankoskiego na mocy traktatu w Verdun w 843 r. Wochy wraz z pasmem ziem czcych Alpy z Morzem Pnocnym przypaday wraz z tytuem cesarskim najstarszemu z wnukw Karola Wielkiego, Lotarowi. Po mierci Lotara (855) doszo do podziau jego czci. Wochy otrzyma najstarszy z jego synw Ludwik II (zm. 875). Na nim wygasa woska linia Karolingw. Podjta przez Karola Grubego prba przywrcenia dawnej jednoci monarchii karoliskiej nie powioda si. W roku 888 nastpio jej ostateczne rozpadnicie si. Sytuacja polityczna w Krlestwie Woskim na pocztku II poowy X wieku, a zwaszcza walki o tron pomidzy miejscowymi ksitami, umoliwiy krlowi niemieckiemu Ottonowi I interwencj we Wo-

Wochy

253

szech i koronacj, najpierw na krla Italii (961), za rok pniej na cesarza rzymskiego. Od tego czasu Wochy pnocne i rodkowe byy przez cae redniowiecze poczone z pastwem niemieckim, ktrego wadcy, poczynajc od Ottona I i jego nastpcy, bd rwnie dy do opanowania poudniowej Italii, czciowo uznajcej zwierzchnictwo cesarzy zachodnich, czciowo za zwizanej z cesarstwem wschodnim lub wchodzcej w jego skad. Posiadanie Woch musieli krlowie niemieccy okupowa przywilejami na rzecz woskich feudaw wieckich i duchownych, a pniej take miast. Niektre spord nich zdobyy du niezaleno ju w XI wieku (m.in. Piza, Genua, Mediolan, Piacenza, Lucca). Zupen niezawiso osigna w tym okresie Wenecja, uznajca przedtem zwierzchnictwo Bizancjum.

Koronacja Ottona I na krla Woch i przyjcie tytuu cesarskiego

Przywileje cesarskie na rzecz miast woskich

1.

Miasta
Teoria rzymskiego

Istnieje w literaturze zasadniczy spr co do tegO, czy miasta redniowieczne pooone na terenach nieistniejcego Imperium Romanum wywodziy si z dawnych rzymskich municypiw, czy te geneza tych miast ma zwizek z tymi zjawiskami, ktre day pocztek miastom i instytucjom miejskim w innych czciach Europy. Niezalenie od przyjtego pogldu naley pamita, e jakkolwiek najazdy barbarzyskie, a zwaszcza inwazja longobardzka, zaday ostateczny cios rzymskiej organizacji municypalnej, to jednak przynajmniej niektre miasta Italii przetrway lub zostay odbudowane. Utrzymay one dawn tradycj, pozostajc zarazem orodkami ycia publicznego oraz siedzib wadz, ktre zastpoway zniszczony samorzd miejski.

woskich6"'3 m 3St

254

Pastwo feudalne

Skutki rzdw germaskich we Woszech

Upadek rzymskiego ustroju municypalnego

Wzrost roli biskupw w miastach woskich

Przywilej Karola Wielkiego dla biskupw

Trwajce kilkadziesit lat po upadku Cesarstwa Zachodniego rzdy germaskie we Woszech oraz prba odbudowy jednego uniwersalnego pastwa podjta przez Justyniana i toczone w zwizku z tym dugotrwae i wyniszczajce wojny z Ostrogotami doprowadziy do ruiny kraju, gospodarczego wyniszczenia i upadku miast woskich. W tym wanie okresie nastpio wyrane zaamanie dawnej organizacji municypalnej w Italii. Przestay dziaa kurie miejskie, ktre ju wczeniej stopniowo traciy na znaczeniu. Ich funkcje przejmowali urzdnicy cywilno-wojskowi i biskupi. Rola biskupw w miastach rosa, poniewa skupiay one gwnie katolikw jako, e germascy arianie osiedlali si przede wszystkim na wsiach. Uprawnienia administracyjne i sdowe biskupw, jakie uzyskali oni od cesarzy bizantyjskich prowadziy do wzrostu ich autorytetu. Stajc si rzecznikami interesw ludnoci katolickiej, zdobywali oni coraz wikszy wpyw na ycie miasta. W 772 r. Karol Wielki wyda przywilej, na mocy ktrego biskupi zostali wyjci spod wadzy hrabiw, a tym samym miasta na czele ktrych stali biskupi uzyskay znaczny stopie autonomii. Uprawnienia administracji krlewskiej przechodziy na urzdnikw powoywanych przez biskupw, ktrzy uzyskujc z kolei wysze sdownictwo i to przewanie z prawem rozstrzygania w ostatniej instancji, mieli zarazem swobod w rozporzdzaniu finansami miasta. Ostateczne rozpadnicie si monarchii karoliskiej nie osabio pozycji wyszego duchowiestwa. Przeciwnie, czsto zmieniajcy si miejscowi wadcy, rywalizujcy o koron wosk, chcc mie poparcie biskupw nalecych do elity feudalnego monowadztwa, nadawali im dalsze przywileje. Liczne przywileje immunitetowe szczodrze udzielane kocio-

Wochy

255

owi stay si prawn podstaw emancypacji miast. Take pierwsi cesarze rzymscy narodu niemieckiego faworyzowali biskupw, dc do ograniczenia znaczenia feudaw wieckich w oparciu o organizacj kocieln. Ju Otton I, szukajc poparcia nie tylko niemieckich, lecz i woskich biskupw nadawa im szereg uprawnie, ktre dawniej mieli hrabiowie w miastach: prawo sdownictwa, administracji, poboru opat celnych czy bicia monety. Coraz szerszy zakres wadzy wieckiej biskupw w miastach, stanowicych orodki silnie zwizane z cesarstwem, przyspiesza rozwj autonomii i proces wyodrbniania si miast z otaczajcego je obszaru, co stwarzao dogodne warunki ich rozwoju ekonomicznego. Ale wanie przyspieszony rozwj gospodarczy miast, zwaszcza nadmorskich, rozwj handlu i rzemiosa, bogacenie si mieszkacw miast, staway si przyczyn narastajcych sprzecznoci pomidzy biskupami a zamieszkaym w miecie wyszym i niszym rycerstwem oraz pozosta czci ludnoci miejskiej. Coraz czciej dochodzio do konfliktw na tle religijnym, politycznym i ekonomicznym. Pierwsze przejawy tej walki zanotowano jeszcze w IX wieku. Osabienie wadzy biskupw wskutek sporu o inwestytur, walki papiestwa z cesarzem sprzyjaj deniom uboszych warstw miejskich, ktre wystpuj zarwno przeciw wadzy biskupw, jak i przeciw wpywom monego rycerstwa zamieszkujcego w miastach. Poowa IX wieku jest okresem wielkiego zamtu w stosunkach miejskich we Woszech.

Stosunek pierwszych cesarzy niemieckich do biskupw

Narastanie sprzecznoci midzy biskupami a mieszkacami miast

Osabienie wadzy biskupw w miastach

256

Pastwo feudalne

1.1.
Geneza emancypacji miast woskich

Rozwj komun miejskich

Denie do ograniczenia rosncego uprzywilejowania feudaw wieckich i duchownych doprowadzio w drugiej poowie XI wieku w wielu miastach woskich do tworzenia tajnych zwizkw, ktrych celem byo uniezalenienie miasta od wadzy biskupa (lub hrabiego) i zmniejszenie roli monego rycerstwa w miastach. W niektrych orodkach miejskich to dojcie do wadzy niszych klas ludnoci nastpowao w drodze ewolucji, niekiedy poprzez specjalne ugody gwarantujce ludowi udzia w sprawowaniu rzdw w miecie. W innych biskupi pozbawieni zostali swoich uprawnie w wyniku walk, czasami do krwawych. Proces wyodrbniania si autonomicznych wadz miejskich przyspieszaa walka pomidzy cesarstwem a papiestwem o inwestytur oraz wewntrzne walki w samym kociele. Miasta stojce po jednej lub drugiej stronie uzyskiway uprawnienia, ktre dotd przysugiway tam hrabiom lub posiadajcym uprawnienia hrabiowskie biskupom. Papiee popierali denia miast do uniezalenienia si od wieckiej wadzy biskupw, ktrzy byli na og zwolennikami cesarza. Tylko w niektrych mniejszych miastach utrzymywaa si wadza biskupw. Ludno ktra przejmowaa wadz w miastach tworzya nowy organ samorzdu miejskiego tzw. komun miejsk, obejmujc zazwyczaj tych, ktrzy mieli peni praw politycznych, czyli rycerstwo i patrycjat. Nie we wszystkich miastach woskich komuny cakowicie pozbawiy wadzy biskupw czy hrabiw. Niekiedy pozostawiono im pewien zakres uprawnie, stopniowo coraz bardziej ograniczajc je, by z czasem doprowadzi do wyeliminowania pozostaoci poprzedniego ustroju. Komuny posiadajc su-

Powstawanie komun miejskich

Wochy

257

werenno polityczn miay prawo stanowienia wasnych norm prawnych (statutw), prawo swobodnego wyboru swoich organw ustawodawczych, wykonawczych i sdowych. Communitas civium nie obejmowaa jednak ogu mieszkacw, gdy nie wszyscy mieszkacy posiadali peni praw politycznych. To kto jest penoprawnym obywatelem miejskim byo w poszczeglnych miastach rozmaicie unormowane. Komun pocztkowo tworzya mniejszo mieszkacw miasta, wyrniajca si pochodzeniem, pozycj spoeczn i bogactwem, czyli zasadniczo zamieszkae w miecie rycerstwo i patrycjat. W ustroju komun woskich wyrni moemy trzy fazy rozwojowe: - okres konsularny (trwa od koca XI w. do koca XII w.); - okres rzdw podesty (od koca XII w. do poowy XIII w.); - okres cechowy (od poowy XIII w. do schyku XIV w.). 1.2. Okres rzdw konsulw

Statuty miast woskich Communitas civium

Fazy rozwojowe w ustroju komun miejskich

Gwnym organem decydujcym o wszystkich wanych sprawach miasta w tym okresie byo oglne zebranie obywateli, w ktrego skad wchodzili mieszkacy posiadajcy peni praw politycznych (parlamentum, consilium generale, colloquium generale). Pocztkowo parlament zbiera si do czsto, pniej, w miar przyrostu ludnoci coraz rzadziej. Stanowi on ustawy, wybiera organy wykonawcze i sdowe, decydowa o wojnie i pokoju. W zakresie pozostaych uprawnie zgromadzenie oglne mieszkacw zastpowaa Rada Wielka, ciao mniej liczne,

oglne zebranie

obywatel

'

Rada wielka

258

Pastwo feudalne

Rada Mniejsza

Konsulowie

Geneza urzdu konsulw

zoone z 300-500 czonkw wybieranych spord patrycjatu. Uchway w Radzie Wielkiej, podobnie jak na zgromadzeniu, zapaday wikszoci gosw. Rada ta powoywaa od 2 do 21 konsulw i Rad Mniejsz, organ doradczy i kontrolujcy konsulw. Kolegium to wspdziaao z konsulami, a niektre postanowienia konsulw nie byy wane bez zgody Rady Mniejszej. Naczelna wadza wykonawcza naleaa do konsulw. W ich rku spoczywaa ponadto wadza sdowa w sprawach karnych, przedkadali oni projekty ustaw, ktre uchwalay zgromadzenia mieszczan oraz sprawowali naczelne dowdztwo wojskowe. Urzd ten pojawi si i przyj pod koniec XI wieku. Jego geneza jest w nauce przedmiotem sporw. Niektrzy wywodz konsulw z dawnych urzdnikw rzymskich (F. v. Savigny), inni z awnikw germaskich. Sposb powoywania konsulw zalea od rozwiza przyjtych w poszczeglnych miastach. Czsto wybr konsulw by dwustopniowy (poredni). Najpierw wybierano elektorw, ktrzy przysigali, e wybior najlepszych i najzdolniejszych obywateli. W niektrych miastach ustpujcy konsulowie wybierali nowych. N a pocztku urzdowania skadali oni przysig, e bd przestrzega statutw miejskich. Konsulowie sprawowali swj urzd przez rok, po ktrym zobowizani byli zoy pisemne sprawozdanie. Ponadto ustpujc zobowizani byli wprowadzi w urzdowanie nowych konsulw i pouczy ich o ich prawach i obowizkach. Ponowny wybr by dopuszczalny. Za swoj prac otrzymywali oni od gminy wynagrodzenie, tzw. feudum. Oprcz wymienionych organw komuny mianowano na oznaczony okres wielu urzdnikw udziela-

Czas trwania i zasady wyboru konsulw

Wochy

259

jcych pomocy konsulom w poszczeglnych dziaach administracji i sdownictwa. Rzdy konsularne okazay si niedoskonae. Ich podstawow wad bya kolegialno urzdu konsulw. Midzy konsulami dochodzio nierzadko do rozgrywek wewntrznych, co utrudniao podejmowanie decyzji. Niezalenie jednak od istotnych wad tej fazy rozwoju ustroju komun woskich, miasta Italii osigny w tym okresie znaczn autonomi (w zakresie wadzy ustawodawczej, sdowniczej, wojskowej i skarbowej). Dalszemu rozwojowi samodzielnoci miast i przejmowaniu regaliw przysugujcych wycznie cesarzowi usiowa przeciwstawi si Fryderyk I Barbarossa (1152-1190). Odbierajc miastom woskim na mocy postanowie sejmu ronkalskiego (1158) prawo wyboru wasnych urzdnikw, mianowa w to miejsce nowych urzdnikw, tzw. potestates. Byli oni odwoywanymi przez cesarza jego przedstawicielami w poszczeglnych miastach. Pierwszy zbuntowa si przeciwko temu Mediolan, zdobyty i zburzony przez wojska cesarskie. Z dalszych walk z cesarzem miasta woskie zjednoczone w Lidze Miast Lombardzkich wyszy jednak zwycisko. Na mocy postanowie pokoju zawartego w Konstancji (1183) Fryderyk I uzna istniejcy w miastach stan rzeczy. Wprawdzie formalnie wadze miast musiay by zatwierdzone przez cesarza oraz miasta musiay paci mu danin, gdy przebywa we Woszech, jak rwnie od pewnych wyrokw miejskich mona byo si odwoa do cesarza, jednak w praktyce te uprawnienia cesarskie bardzo rzadko mogy by od miast faktycznie wyegzekwowane. Do najwaniejszych uprawnie znacznej liczby miast pnocnych i rodkowych Woch, uznanych przez cesarza w Konstancji naleao:

Przyczyny upadku rzdw konsularnych

Konflikt miast woskich z cesarzem Niemiec

Liga Miast Longobardzkich Pokj w Konstancji (1183 r.)

260

Pastwo feudalne

Warunki ukadu cesarza z miastami woskimi

- prawo wyboru konsulw, ktrzy jednake mieli otrzymywa inwestytur od cesarza i skada mu przysig; - prawo komun do wasnego sdownictwa cywilnego i karnego (z moliwoci apelacji od wyroku sdu miejskiego do sdu przedstawicielstwa cesarza, ktry to jednak sd rozstrzyga mial spraw wg statutw danego miasta); - uznanie zwierzchnoci miast nad terytoriami pozamiejskimi; - prawo do utrzymania wasnego wojska i budowy fortyfikacji; - prawo pobierania ce; - prawo zawizywania zwizkw z innymi miastami oraz zawierania traktatw. Wprawdzie pokj w Konstancji doprowadzi do pewnego ograniczenia autonomii miast woskich, sta si jednak zarazem prawn podstaw ich faktycznej niezawisoci, sankcjonujc niejako wczeniejsz niezaleno. Cesarz uzna wadz komun, miasta za, uznajc zwierzchno cesarsk, przejy jakby rol wielkich feudaw, by podobnie jak oni uwalnia si stopniowo od swych obowizkw na rzecz suzerena. 1.3. Okres rzdw podesty

Przyczyny kryzysu dotychczasowej organizacji miast

W okresie walk miast woskich z Fryderykiem I zaczy zachodzi pewne zmiany w ustroju komun woskich. Dotychczasowy system oparty na kolegialnym konsulacie nie by w stanie zapobiec kryzysowi dotychczasowej organizacji miejskiej. Kryzys ten pogbiay przede wszystkim walki partyjne stronnictw papieskiego i cesarskiego, ktre powstaway w miastach. Organ kolegialny konsulw nie by rwnie

Wochy

261

wygodny dla miejskiej arystokracji, albowiem dawa dostp do udziau w rzdach niszym klasom. Aby zapobiec dalszej dezintegracji wadzy zaczto ju w II poowie XII w. w niektrych miastach (np. Bolonii, Ferrarze, Sienie) powierza ca wadz konsularn jednemu z konsulw (prior consulum, capo dei consoli). Byo to podyktowane przede wszystkim deniem, by gwny organ wykonawczy sta ponad zwalczajcymi si partiami. U schyku XII wieku w wikszoci miast woskich pojawi si w miejsce dawnych konsulw urzd podesty. Pierwowzorem dla miejskiego podesty bya funkcja potestates (podesty), ktr cesarz przed pokojem w Konstancji ustanowi w kilku wrogich sobie miastach. Gwnym zadaniem tych urzdnikw byo strzec, by prawa cesarskie nie byy naruszane przez miasta. Chocia byli oni narzuceni przez Fryderyka I, to jednak inne miasta, widzc e tam gdzie sprawowali rzdy penomocnicy cesarscy ustaway wanie partyjne i panowa wikszy ad i porzdek, zaczy powierza u siebie rzdy jednostkom pochodzcym przewanie z innego rodowiska miejskiego, z wadz i nazw podesty. Urzdnicy ci musieli spenia okrelone warunki: - powinni mie najmniej
30

Podesta

Warunki wyboru i sprawowania

urz

lat;

? du

podesty

- pochodzi z rycerskiego rodu; - posiada odpowiednie wyksztacenie; - musieli prowadzi specjalny tryb ycia (m.in. nie wolno im byo z nikim w miecie wchodzi w zwizki pokrewiestwa, zaprzyjania si, utrzymywa stosunkw towarzyskich); - nie wolno im byo sprowadza do miasta adnych krewnych, nawet ony; nie mogli zaciga poyczek w miecie ani nabywa nieruchomoci;

262

Pastwo feudalne

- bez pozwolenia Rady Wikszej nie wolno byo im wydala si poza mury, a w niektrych miastach nie mogli nawet wysya ani otrzymywa korespondencji. Aby uniemoliwi podecie utrwalenie w miecie swej wadzy wybierano go na krtko, zwykle na rok, z czasem tylko na p roku. Jego wybr okrelany by statutami miejskimi. Przewanie dokonywany by przez specjalnych elektorw. Podobnie jak konsulowie, dostawa on sta pensj {feudum). Podesta obok wadzy administracyjnej posiada wadz sdow i sprawowa naczelne dowdztwo wojskowe. Ponadto ciga podatki, zajmowa si szpitalami i ubogimi, a przede wszystkim dba o wewntrzny spokj w miecie i bezpieczestwo publiczne. Niektrych urzdnikw (np. sdziego, notariuszy, stra przyboczn) obowizany by sprowadzi ze sob. Za sprawowanie swych rzdw by odpowiedzialny. Po upywie urzdowania musia zoy rachunki, ktre bada specjalny organ, tzw. Syndykat. W zalenoci od wynikw badania podesta otrzymywa wynagrodzenie lub musia wyrwna ewentualn szkod wyrzdzon miastu. W okresie rzdw podesty stracio prawie zupenie na znaczeniu oglne zebranie mieszczan (parlament), zwoywane tylko w nadzwyczajnych przypadkach (np. wobec koniecznoci zmian ustrojowych). Jedynie w maych miastach zgromadzenia oglne zachoway swe dawne znaczenie. Ich uprawnienia, szczeglnie ustawodawcze, przeszy na Wielk Rad, ktra podobnie jak Rada Mniejsza, utrzymywaa nadal niezmienione kompetencje. Rada Mniejsza tworzya sta rad przyboczn podesty, sprawujc faktycznie wraz z nim wadz wykonawcz i po-

Zakres wadzy podesty

Spadek znaczenia oglnych zebra obywateli

Wochy

263

noszc z podest odpowiedzialno za rzdy miastem. W tym okresie znaczenie i rola miast w yciu politycznym Woch bardzo wzrosa. Wielkie komuny miejskie zdobyy zwierzchnictwo nad rozlegymi terytoriami, pozostawiajc jednak na tych obszarach komunom miejskim pewien samorzd. Jednake z drugiej strony naley stwierdzi, e wprowadzenie urzdu podesty nie zicio tych nadziei, ktre w nim pokadano. W obrbie bowiem samych komun miejskich nie doszo do konsolidacji stosunkw wewntrznych. Jedn z gwnych przyczyn tego stanu rzeczy bya sabo wadzy wykonawczej. Podest wybierano na bardzo krtki okres i by on zaleny od Rad. Czste wybory wywoyway walk stronnictw i zamieszki w miastach. Ponadto osoby sprawujce t funkcj liczyy si przede wszystkim z najbardziej wpywowymi warstwami, a wic gwnie z rycerstwem i bogatym patrycjatem, co w wyniku wzrostu antagonizmw spoecznych w miastach dodatkowo destabilizowao sytuacj wewntrzn i wywoywao przejawy niezadowolenia. W poowie XIII wieku koczy si okres panowania podestw. W tym czasie coraz czciej w miastach zaczynaj ujawnia si denia plebsu do szerszego udziau we wadzy. Dotychczas bowiem gwne urzdy i decydujcy wpyw na wybr wadz naczelnych pozostaway w rku nielicznej mniejszoci, gdy wikszo ludnoci miejskiej posiadaa niewielkie moliwoci bezporedniego wpywania na rzdy w miecie. Poza daniami politycznymi lud domaga si bardziej rwnego rozdziau ciarw podatkowych i bezstronnego wymiaru sprawiedliwoci.

Przyczyny upadku rzdw podesty

Kres panowania podestw

264

Pastwo feudalne

Organizacje piebsu

chy 'bfactwa
religijne

Ju w poowie XII wieku plebs miejski zaczyna tworzy swoje organizacje. Najczciej s to cechy, oprcz tego tworz si rne bractwa religijne. Walka ludu zgrupowanego w korporacjach cechowych z arystokracj miejsk doprowadzia do powstania osobnej komuny ludowej z kapitanem ludu ( Capitano del popolo) na czele. 1.4. Okres cechowy

Organizacja miast w okresie cechowym

Kapitan ludu

Komuna Ludowa

Tajna Rada

W wyniku tworzenia si komun ludowych w miastach powstaway dwie wadze: gmina waciwa (tzw. Komuna Wielka lub Komuna Podesty), obejmujca cae mieszczastwo i gmina ludowa, ktrej przewodzi kapitan ludu (urzd wzorowany na funkcji podesty). Komuny te od pocztku prowadz walk ze sob. Komuna Ludowa zorganizowana bya na podobiestwo Komuny podesty. Odpowiednikiem Rady Wielkiej bya Rada Starszych a Rady Mniejszej, Tajna Rada. Komuna ta posiadaa wasn armi, parlament i Rady. Moga jednak do niej nalee jedynie ludno miejska zaliczana do populus, a zatem szlachta musiaa zadowoli si przynalenoci do Komuny wielkiej, ktra stopniowo tracia swoje znaczenie. Z czasem waciwy zarzd miasta przeszed cakowicie w rce organw Komuny Ludowej. 1.5. Siniorie i ksistwa

Upadek komun

Druga poowa XIII w. i wiek XIV to czasy najwikszego zamtu w stosunkach miejskich, prowadzcego do dalszej ewolucji ustroju miast woskich. Ewolucja ta przebiegaa w sposb zrnicowany w poszczeglnych miastach, prowadzc do ostatecznego upadku autonomicznych komun woskich u schyku XIV wieku.

Wochy

265

Zwyciscy w walkach wewntrznych, kapitan ludu lub podesta, utrzymujc dawne urzdzenia republikaskie, starali si przeduy swoj wadz na duszy okres czasu. Jednoczenie przyznano im bardzo szerokie uprawnienia w zakresie wadzy ustawodawczej i wykonawczej, co prowadzio do sytuacji, e stawali si oni faktycznymi panami miasta, niekoronowanymi jedynowadcami. Stopniowo ustrj komun woskich przeksztaca si w siniori. Formalnie funkcjonoway nadal wszystkie demokratyczne instytucje. Istniay nadal komunalne urzdy, jednake ci, ktrzy je sprawowali, stawali si cakowicie uzalenieni od siniora. Niekiedy siniorem zostawa nie kapitan ludu czy podesta, lecz feuda, ktry narzuca miastu swoj wadz. Siniorami zostawali te czasami kondotierzy (dowdcy zacinych oddziaw wojskowych). Siniorowie, chcc uzyska wadz dziedziczn oraz dla uniezalenienia si od ludnoci miast, starali si o uzyskanie od cesarza lub papiea pewnych tytuw (np. wikariusz). Sniorie zaczynaj w ten sposb przeksztaca si w ksistwa. Ustrj komuny najduej utrzyma si w Wenecji (do koca XVIII wieku, tj. do czasw Napoleona).

Zakres wadzy

smiora

Kondotierzy

Ksistwa

1.6.

Republiki miejskie

Tylko nieliczne komuny woskie utrzymay si przez duszy okres czasu jako republiki, bd mieszczaskie (Florencja), bd arystokratyczne (Wenecja, Genua). W bdcej gwnym orodkiem miejskim Toskanii, Florencji, do XIII wieku rzdy faktycznie sprawowaa szlachta, chocia formalnie na czele komuny sta podesta oraz dziaay Rada Wiksza i Rada Mniejsza. Wzrost roli mieszczastwa, zorganizowanego w ce-

Republika

noren^a"^3 ~~
Podesta

Rady

266

Pastwo feudalne

Kompanie

Republika arystokratyczna Wenecja

Wielka Rada

Rada Mniejsza

Rada Czterdziestu

chach, doprowadzi w poowie XIII wieku do przejcia wadzy przez lud. System jego rzdw opiera si na wewntrznej organizacji wojskowej (podzia na 20 kompanii odpowiadajcych poszczeglnym dzielnicom miasta). Praktycznie wyeliminowanie szlachty z ycia publicznego nastpio w roku 1294, co zapewnio florenckiemu mieszczastwu dominacj w zarzdzaniu Republik prawie do koca XIV wieku, tj. do czasu kiedy wprowadzono w miecie rzdy oligarchiczne. W przeciwiestwie do demokratycznych przemian jakie przez prawie ptora wieku dokonyway si we Florencji, w Rzeczypospolitej Wenecji przez cae stulecia, poczynajc od wieku XI, panoway rzdy aiystokracji, przewanie pochodzenia kupieckiego. Jej interesy reprezentowa przede wszystkim gwny organ kierujcy sprawami pastwa, czyli Wielka Rada, w ktrej uczestnictwo stao si faktycznie pod koniec XIII wieku dziedziczne w krgu kilkuset szlacheckich rodzin. Przeja ona wikszo uprawnie oglnego zgromadzenia obywateli (arengo). Wybierana corocznie, uchwalaa ustawy i podatki, decydowaa o wojnie i pokoju, nadawaniu godnoci patrycjusza, wyborze doy i innych urzdnikw. Obok niej istniaa take Rada Mniejsza, ktra pniej przeksztacia si w Senat, stanowica organ doradczy doy, do ktrego naleaa wadza wykonawcza w Republice. Niezalenie od dwch wymienionych cia kolegialnych dziaaa w Wenecji Rada Czterdziestu (Quarantia). Do jej kompetencji naleao przygotowywanie projektw praw i wymiar sprawiedliwoci. Wybierany w wyniku skomplikowanego, wielostopniowego systemu elekcji, doa, cho formalnie by pocztkowo naczelnikiem pastwa, z bardzo sze-

Doa

Wochy

267

rokim zakresem uprawnie, od schyku XII wieku zacz stopniowo traci swoje kompetencje w wyniku kontroli jego dziaalnoci przez Senat (powsta w po. XIIIw.) i Rad Dziesiciu (powoan w 1335 r.). Nowo wybrany doa musia od roku 1192 zaprzysiga rodzaj kapitulacji, ktre cile okrelay jego uprawnienia. Najwaniejsze decyzje pastwowe mg on podejmowa tylko w porozumieniu z czonkami rady przybocznej i za zgod Wielkiej Rady. Szeroko rozbudowany system kontroli, zarwno nad organami wadzy, jak i nad yciem kadego obywatela, zapobieg wic utworzeniu si tyranii w Wenecji, co nastpio w wikszoci miast woskich i utrwali, podobnie jak w Genui, panowanie oligarchii kupieckiej.

Rada Dziesiciu

2.
2.1.

Krlestwo Sycylijskie
Geneza Krlestwa Sycylijskiego Panowanie
Normanw

Pierwsi rycerze normandzcy pojawili si na poudniu Woch na pocztku XI wieku. Wzywani oni byli zarwno przez Longobardw do walk przeciwko Bizancjum, jak i przez Bizantyjczykw walczcych z Arabami, ktrzy w latach 827 - 902 zdobyli Sycyli, a nastpnie opanowali cz poudniowych obszarw Pwyspu Apeniskiego, zagraajc rwnie Wochom rodkowym. Poniewa wadza Grekw w Italii przeywaa ostry kryzys Normanowie zajmowali nie tylko tereny wydarte Arabom ale zdobyli rwnie szereg posiadoci bizantyjskich na poudniu Woch. W roku 1059 papie Mikoaj II nada im wszystkie zdobyte przez nich ziemie jako lenno, co tworzyo prawn podstaw ich wadzy na tych terytoriach. O ile Normanowie, jak zostao powiedziane, pojawili si w Italii jako najemni rycerze w subie

268

Pastwo feudalne

miejscowych wadcw, z czasem ich gwnym celem stawaa si kolonizacja i zajcie zdobytych terenw. Militarna przewaga, jak posiadali nad miejscowym rycerstwem, kryzys wadzy Grekw, brak jednoci wrd Arabw, wreszcie poparcie cesarstwa i papiestwa, sprzyjay kolejnym podbojom i zakadaniu tutaj wasnych ksistw. Szczegln rol w tej ekspansji odegrali synowie rycerza normandzkiego Tankreda de Hauteville. Jeden z nich, Robert Giscard zjednoczy wikszo ksistw poudniowowoskich i wypar z Woch zarwno Arabw, jak i Bizantyjczykw. Inny, Roger I, dokoczy dziea, podbijajc pod koniec XI w. Sycyli. Jego bratanek Roger II, jednoczc wszystkie ziemie opanowane przez Normanw, nada ostateczny ksztat nowemu pastwu, skupiajcemu poudniowowoskie i sycylijskie posiadoci normandzkie. Zjednoczona, silna monarchia obejmujca Sycyli, Kalabri i Apuli przyja w 1130 r. nazw Krlestwa Sycylii, ktrego koron uzyska w tym samym roku Roger II z rk papiea Anakleta II w Palermo. Poszanowanie przez wadcw normandzkich dotychczasowych odrbnoci etnicznych, religijnych i prawnych doprowadzio do znacznego rozkwitu gospodarczego i kulturalnego tej czci Woch i przyspieszyo asymilacj ywiou normaskiego. Rozbudowujc zaleny od krla aparat wadzy i powcigajc aspiracje rnych si spoecznych do ograniczenia krlewskiej supremacji, normascy wadcy poudniowych Woch stworzyli taki rodzaj politycznej struktury, ktra mimo wielkich przemian w nastpnych stuleciach, uniemoliwia tam proces rozbicia, charakterystyczny dla rodkowych i pnocnych Woch.

Wochy

269

Po wymarciu normandzkiej dynastii Altavillow (1194) Krlestwo Sycylii przeszo w drodze spadku na niemieckich Hohenstaufw. Po mierci ostatniego z nich (po. XIII w.) nastpi podzia pastwa pomidzy francuskich Andegawenw i hiszpaskich Aragonw, ktrzy po dugoletnich walkach opanowali pod koniec XIII w. ca Sycyli (ich pastwo nazwane zostao pniej Krlestwem Obojga Sycylii). Tereny na ldzie staym, pozostajce we wadaniu Andegawenw, weszy w skad nowo utworzonego krlestwa ze stolic w Neapolu (Krlestwo Neapolitaskie). 2.2. Ustrj polityczny

Krlestwo Sycylijskie za panowania Hohenstaufw

Krlestwo Neapolitaskie

W przeciwiestwie do Woch pnocnych, podzielonych na republiki miejskie, powstaa na poudniu nowa monarchia stworzona zostaa przez wadcw, ktrzy potrafili przeciwdziaa skutecznie deniom odrodkowym feudalizmu oraz tendencjom autonomicznym miast. Organizujc swoje pastwo Normanowie korzystali z wzorw arabskich i bizantyjskich (zwaszcza w zakresie urzdze administracyjnych i fiskalnych), wprowadzajc zarazem rozwizania ustrojowe, ktre przyjli wczeniej w ksistwie Normandii, stworzonym przez nich na pocztku Xw. we Francji. Dla wszystkich pastw zdobytych i zorganizowanych przez Normanw charakterystyczn jest dno do wyksztacenia silnej wadzy monarszej. Na stworzenie w Krlestwie Sycylijskim pastwa, ktrego wadca sprawowa wadz absolutn, nieograniczon systemem lennym, ani przeniesionymi z kontynentu instytucjami feudalnymi, miaa niewtpliwie znaczny wpyw tradycja rzymsko-bizantyjska, silnie zakorzeniona na tych ziemiach.

rda wadzy monarszej

Silna wadza monarsza

270

Pastwo feudalne

Organizacja zarzdu pastwem

Ograniczony samorzd w miastach

Panowanie Fryderyka II

Krlestwo zorganizowane zostao pod panowaniem dynastii normandzkiej na zasadach lennych, ale wadza krla, ktry rzdzi przy pomocy poddanych sobie urzdnikw, bya od pocztku bardzo silna. Od XII wieku do Rady Krlewskiej zaczto powoywa oprcz wysokich urzdnikw rwnie wielkich panw lennych oraz dostojnikw kocielnych, lecz organ ten mia jedynie charakter doradczy. Najwaniejszymi instytucjami centralnymi byy kancelaria krlewska i naczelny organ skarbowy oparty na wzorach arabskich. Zreszt jak zostao powiedziane wpywy arabskie widoczne byy i w innych dziedzinach administracji sycylijskiej. Wielu dostojnikw pastwowych byo muzumanami. Sprzyjaa temu wielka tolerancja religijna panujca w pastwie sycylijskim. Wszelka wadza sdowa sprawowana bya przez urzdnikw w imieniu monarchy, a sprawy zagroone kar mierci podlegay jurysdykcji specjalnych urzdnikw krlewskich. Miasta posiaday jedynie ograniczony samorzd. Rozpoczte przez Rogera II organizowanie pastwa na zasadach centralizmu i biurokratyzmu oraz konsekwentne denie do umocnienia pozycji monarchy przez jego nastpcw kontynuowa, opierajc si na dowiadczeniach swoich normaskich poprzednikw, cesarz Fryderyk II Hohenstauf (1197-1250). Rozbudowa on sprawnie dziaajcy aparat pastwowy, zastpujcy urzdy oparte na nadaniach lennych hierarchi urzdnicz zoon z funkcjonariuszy mianowanych na okrelony czas (najczciej na 1 rok) i opacanych przez monarch. Na czele administracji centralnej staa Kuria Krlewska, ktrej przewodniczy Naczelny Justycjariusz. Kuria podzielona bya na szereg resortw (officio,

Organy administracji centralnej

Wochy

271

prototyp dzisiejszych ministerstw), ktrymi kierowali odrbni urzdnicy, majcy do pomocy specjalne kolegia zoone zazwyczaj z fachowcw, a zwaszcza wyksztaconych prawnikw. Z uwagi na znacznie rozbudowany system podatkowy, stanowicy podstawowe rdo dochodw pastwowych, wan rol odgrywaa Izba Rachunkowa, sprawujca zarzd nad finansami, ktr kierowa Naczelny Komornik. Sdownictwo apelacyjne sprawowaa, tzw. Wielka Kuria, stanowica odrbny wydzia Kurii Krlewskiej, penica zarazem funkcj najwyszego sdu krlewskiego, ktiy mg rozstrzyga w I instancji w sprawach zastrzeonych do jego wycznej kompetencji. Zarzdem prowincji, na ktre podzielone zostao pastwo, zajmowali si justycjariusze, podporzdkowani Naczelnemu Justycjariuszowi. Oprcz wadzy administracyjnej sprawowali oni rwnie sdownictwo w sprawach karnych. Sprawy skarbowe prowincji naleay do komornikw, ktrzy podlegali Naczelnemu Komornikowi. Wadz administracyjn, skarbow i sdow w okrgach i w miastach sprawowali bajulowie. Z tytuu wykonywanych funkcji podlegali oni zarwno justycjariuszowi, jak i komornikowi. Miasta monarchii sycylijskiej byy bezporednio podlege i podporzdkowane wadzy krlewskiej. Pozostawiono im tylko pewne swobody w zakresie sdownictwa i skarbowoci. Prby zdobycia szerszej autonomii podejmowane przez niektre miasta zostay przez Fryderyka II krwawo stumione. Krlestwo Sycylijskie posiadao rwnie wasny parlament, ktry powsta z Rady Krlewskiej. W 1323 r. obok baronw i wyszych duchownych, wchodzcych w skad Walnej Rady ( Curia Generalis),

Urzdnicy lokalni

Parlament

272

Pastwo feudalne

Liber Augustalis z 1321 r.

Polityka Fryderyka II wobec Kocioa

Rozbudowany aparat policyjny

Fryderyk II powoa do niej rwnie przedstawicieli miast. Uprawnienia parlamentu w zakresie ustawodawczej byy ograniczone i sprowadzay si gwnie do uchwalania podatkw. Naley natomiast zwrci uwag na znaczne uprawnienia ustawodawcze monarchy. Pierwsz prb unifikacji prawa podjli krlowie normandzcy ju w poowie X n wieku (tzw. Asyza z Ariano). W 1321 r. Fryderyk II wyda wielki kodeks sycylijski (Liber Augustalis), stanowicy jedno z najwaniejszych osigni kodyfikacyjnych redniowiecza. Obowizywa on w krlestwie Neapolu za panowania Andegawenw i na Sycylii, ktra poddaa si wadcom aragoskim (1282). Jurysdykcji i fiskalizmowi krlewskiemu podporzdkowany zosta take Koci, ktry pozbawiono wadzy sdowej nad osobami wieckimi. Herezje miay by cigane przez pastwo. Ponadto Fryderyk II zakaza m.in. darowizn dbr ziemskich na rzecz Kocioa. Pozycj Kocioa osabiao utrzymanie zasady penej wolnoci religijnej dla innowiercw. Wadca sta rwnie na stray bezpieczestwa wewntrznego. Podlega mu bardzo rozbudowany aparat policyjny. Fryderyk II wydawa zakazy pomocy wasnej w dochodzeniu sprawiedliwoci, wiele przestpstw cigano z urzdu, zabronione byy pojedynki i wojny prywatne. Dotychczasowe pospolite ruszenie oparte na wojskowej subie feudaw, chocia pastwo nadal posiadao pewne znaczenie, ustpowao miejsca armii zacinej rekrutowanej gwnie z Saracenw, osiedlonych w Apulii. Fryderyk II stworzy siln flot wojenn. Monarcha ten prowadzi bardzo aktywn polityk gospodarcz pastwa. Zakada szkoy, budowa drogi, dba o rozwj handlu i rzemiosa (cz han-

Polityka gospodarcza pastwa Fryderyka II

Wochy

273

dlu, zwaszcza zboem, obj cis kontrol). Stworzy liczne monopole pastwowe, ujednolici system miar i wag, wprowadzi rozbudowany system celny. System stworzony w Krlestwie Sycylijskim, bdcy prototypem feudalnego ustroju absolutystycznego, mimo i zacz upada wraz z rozpadem pastwa w II poowie X n wieku, sta si wzorem dla wielu pastw europejskich. System ten przyja czciowo Aragonia, prbowa naladowa Filip Pikny we Francji i Karol IV Luksemburski w Czechach. Jego oddziaywanie mona rwnie zauway w organizacji pastwa krzyackiego.

Ustrj Krlestwa Sycylijskiego wzorem dla innych pastw europejskich

XI.

Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od Xw. do 1806 roku

1.

Rzesza od X do koca XV wieku

W 887 r. ze wsplnoty karoliskiej wyamao si pastwo Frankw Wschodnich, zwane Niemcami. W wyniku rozlunienia kontaktw z zachodni czci pastwa frankoskiego na terenie wschodnim odyy dawne wsplnoty plemienne, wykazujce wiele odrbnoci tak pod wzgldem prawnym, jak i obyczajowym. Wobec zagroenia zewntrznego na czele wsplnot stanli miejscowi monowadcy lub margrabiowie. Z czasem wsplnoty przeksztaciy si w ksistwa terytorialne, takie jak Bawaria, Frankonia, Saksonia, Szwabia. W 911 r. zmar Ludwik Dzieci, ostatni przedstawiciel dynastii karoliskiej i od tej pory korona z dziedzicznej staa si elekcyjn. Budow silnego pastwa niemieckiego zainicjowa wybrany na tron w 919 r. Henryk z rodu Ludolfingw, wadca Saksonii. Wadca ten podporzdkowa pastwu niemieckiemu Lotaryngi, a nastpnie w 929 r. z Czech uczyni lenno niemieckie. Jednoczenie w 928 r. i 929 r. skierowa Henryk atak przeciwko Sowianom, narzu-

Rozszerzanie

ter t0f,um

pastwa

276

Pastwo feudalne

Wielkie bezkrlewie

cajc zaleno Lucicom i Obodrytom. Wkrtce opanowa ziemie midzy Sal i ab. Pozycja Henryka wzrosa tak znacznie, e po jego mierci w 936 r. na tron wybrano jego syna Ottona I. Ten wadca przez cay okres swego panowania (do 973 r.) z ca konsekwencj dy do wprowadzenia rzdw centralistycznych. Zwycistwo nad Wgrami (955 r.), podporzdkowanie Woch i pomoc udzielana papieowi to droga, ktr przeby Otton aby uzyska koron cesarsk. Pastwo Ottona obejmowao tereny woskie (rodkowe i pnocne Wochy), na zachodzie sigao do Rodanu i Saony, na wschodzie a do Odry. W dalszych dziejach pastwa niemieckiego istotne znaczenie mia konflikt z Papiestwem o obsad wyszych godnoci duchownych (1075-1122). Niepomylnie dla pastwa niemieckiego zakoczya si walka, jak prowadzi duo pniejszy wadca, Fryderyk II z republikami miejskimi Woch. wczesny papie Innocenty IV na soborze w Lyonie w 1245 r. przeprowadzi detronizacj Frydeiyka II i zada od ksit niemieckich wyboru nowego krla. Upadek Hohenstaufw da pocztek bezkrlewiu (1256- 1273). Brak wadzy centralnej stworzy dogodne warunki dla pogbienia si rozdrobnienia feudalnego i umocnienia stanowiska ksit, ktrzy wkrtce zaczli odgrywa rol decydujcego czynnika politycznego w kraju. Zamierzeniem ksit by wybr na tron niewiele znaczcego wadcy terytorialnego, ktry nie zagraaby ich partykularnej polityce. Zamys w okaza si nierealny. Kolejni wadcy, poczynajc od Rudolfa Habsburga, dla zapewnienia sobie przychylnoci feudaw nadal obdarzali przywilejami wadcw terytorialnych. Tote od poowy XIV w. zaczto wybiera

Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku

277

wadcw niemieckich z dynastii Luksemburgw, nastpnie za ponownie Habsburgw, Rezultatem wzrostu znaczenia ksit terytorialnych byo przeksztacenie si Rzeszy w pastwo zoone pod wzgldem terytorialnym. Partykularyzm terytorialny i saba wadza centralna byy przyczyn pojawienia si w niektrych rejonach pastwa tendencji separatystycznych. W II poowie XV w. od Niemiec zaczy odrywa si kraje szwajcarskie. W 1474 r. Habsburgowie zmuszeni zostali do uznania niezalenoci kantonw szwajcarskich. N a pnocy Szlezwik i Holsztyn w 1460 r. przyczone zostay do Danii. 1.1. Ustrj polityczny

Dla wschodniej czci monarchii karoliskiej ustalia si w IX w. nazwa Francia orientalis a nastpnie Regnum Theutonicorum. Koronacja Ottona I na cesarza w 962 r. sprawia, e odyy tradycje imperium rzymskiego. Tote na pocztku XIw. pojawia si nazwa Cesarstwo Rzymskie, za od czasu panowania Fryderyka I (II poowa XII w.) Sacrum Imperium, od poowy XIII w. Sacrum Romanum Imperium. Od XV w. przyja si nazwa wite Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego (das heilige Rmische Reich deutscher Nation). 1.1.1. Krl

Wadca pastwa niemieckiego na terenie Niemiec by krlem, a od 962 r. i cesarzem. Od 961 r. by take krlem Woch (od Ottona I). Formalnie szeroki zakres uprawnie krla, faktycznie zosta ograniczony przywilejami udzielanymi ksitom. Krl peni funkcje:

Krl

278

Pastwo feudalne

Zwierzchni pan lenny

- zwierzchniego pana lennego, co formalnie mogo prowadzi do objcia oprnionych lenn, na przeszkodzie sra jednak panujcy w Niemczech tzw. przymus nadawczy lenn, zgodnie z ktrym krl zmuszony by nadawa oprnione lenno nowemu lennikowi w cigu roku; - waciciela dbr pastwowych, z tym e byy one okrojone na skutek nada na rzecz osb trzecich. Nadania takie czsto stosowa krl, wobec tego od poowy XIII w. ustalia si zasada, e panujcy nie moe wyzby si dbr pastwowych bez zgody elektorw. Ze wzgldu na elekcyjno tronu dokonano rozdzielenia prywatnych dbr krla od dbr pastwowych; - najwyszego sdziego to uprawnienie take ulego ograniczeniu poprzez przywileje przekazujce sdownictwo w rce feudaw; - naczelnego dowdcy wojskowego. Krl jako najwyszy sdzia sam nie podlega adnemu sdowi. Na pocztku XIII w. ustalia si zasada, e prawo sdzenia krla przysuguje palatynowi nadreskiemu. Zasad t przewidywao Zwierciado Saskie ale praktycznie nie stosowano jej. Teoretycznie krl by nieusuwalny. Przysugiway mu liczne regalia, z ktrych wiele przekaza na rzecz wadcw terytorialnych.

Waciciel dbr pastwowych

Najwyszy sdzia

Naczelny dowdca wojskowy

Cesarz

Elekcyjno tronu

Od koronacji Ottona I (2 II 962 r.) krl niemiecki by jednoczenie cesarzem. Z tego tytuu nie przysugiway wadcy niemieckiemu adne szczeglne uprawnienia poza reprezentowaniem pastwa na zewntrz. Tron by elekcyjny, co przyczynio si znacznie do osabienia wadzy krlewskiej. Wyboru wadcy dokonywali od XII w. monowadcy, ktrzy byli bez-

Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku

279

porednimi lennikami krla. Z racji wpywu na wybr elektorzy stali na stanowisku, e s wadni kontrolowa krla, a nawet usun wadc. Take papiee starali si zachowa wpyw na wybr krla niemieckiego. Wpywowi papiea na wybr cesarza przeciwstawia si ustawa z 1338 r., zgodnie z ktr ten kto zosta wybrany przez elektorw, uzyskuje godno krla i cesarza na mocy samej elekcji. Zasady wyboru krla ustalia Zota Bulla z 1356 r. wydana przez Karola IV celem zjednania sobie elektorw. Zawarta w niej ordynacja wyborcza obowizywaa w Rzeszy a do XIX w. Zgodnie z Bull w czasie bezkrlewia rzdy sprawowa palatyn reski i ksi saski. Skad kolegium wyborczego tworzy miao siedmiu elektorw: arcybiskupi Moguncji, Kolonii i Trewiru jako przedstawiciele wadzy duchownej i czterech reprezentantw feudaw wieckich: krl czeski, palatyn reski, ksi sasko-wittemberski i margrabia brandenburski. Przy elekcji obowizywaa zasada wikszoci gosw. Kolegium elektorw przewodniczy arcybiskup moguncki i jego gos oddawany na kocu mia decydujce znaczenie. Elekt przez sam wybr nie uzyskiwa godnoci cesarza, lecz tylko krla rzymskiego z prawem koronacji na cesarza. Ogoszenie wyborw krla winno nastpi w cigu trzech miesicy od oprnienia tronu. Wybr nastpi mia w cigu 30 dni od zebrania si elektorw. Miejscem wyboru by Frankfurt, koronacja na krla odbywaa si w Akwizgranie, na cesarza za w Rzymie, dokd organizowano specjaln wypraw koronacyjn. 1.1.2. Organy centralne

z o t a Bulla

Organizacja administracji centralnej bya sabo rozwinita gwnie z powodu rozbicia terytorialnego

280

Pastwo feudalne

Urzdnicy nadworni

Kanclerz

Rada nadworna

Zjazd nadworny

Sejm Rzeszy

Stanowo pastwowa

Bezporednio pastwowa

Niemiec i systematycznego osabiania wadzy cesarskiej. Gwne urzdy skupione byy na dworze cesarskim. Wrd urzdnikw nadwornych najwiksze znaczenie mia kanclerz, ktr to funkcj peni arcybiskup moguncki. W praktyce czciej rol kanclerza peni kanclerz nadworny, ktry towarzyszy krlowi podczas objazdw kraju. U boku krla istniaa rada nadworna ( Hofrat ), zoona z dostojnikw rekrutujcych si z najbliszego otoczenia panujcego. Czciej jednak krl korzysta z rady swoich bezporednich wasali. Kiedy naleao rozstrzygn spraw szczeglnej wagi krl zwoywa zjazd nadworny (Hoftag), na ktry obok bezporednich wasali zaprasza take inne osoby wedug swego uznania. Zjazdy nadworne z czasem przeksztaciy si w Sejm Rzeszy. Ustalia si te zasada, e w waniejszych sprawach pastwowych krl ma obowizek zasiga rady ksit. Obowizek stawiennictwa wezwanego na zjazd nadworny przeksztaci si w prawo ksit do zasiadania w sejmie z gosem stanowczym, tzw. stanowo pastwowa. Od poowy XIII w. na sejmy zaczto powoywa przedstawicieli miast (miast pastwowych i biskupich) z prawem zabierania gosu w sprawach miejskich. Na stae zapraszano miasta od 1489 r. Od XIV w. do udziau w obradach Sejmu powoywano take hrabiw i panw, ktrzy mieli tzw. bezporednio pastwow, tzn. nie podlegali wadzy adnego z ksit terytorialnych. Sejmowi przewodniczy krl lub jego zastpca. Sejm nie mia staego miejsca obrad. Wedug Zotej Bulli pierwszy sejm po koronacji powinien by zwoany do Norymbergii. W kocu XV w. w Sejmie ustaliy si trzy odrbne jego czci kolegia: elekto-

Kolegia w Sejmie

Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku

281

rw, ksit, hrabiw i panw oraz kolegium miast. Kade z kolegiw obradowao osobno. Pierwotnie nie byy cile okrelone kompetencje Sejmu. Zwyczajowo przyjo si, e zgoda Sejmu jest potrzebna na ogoszenie wyprawy wojennej, na zawarcie traktatu z innym pastwem bd na utworzenie nowego ksistwa. Ostatecznie struktura i kompetencje Sejmu oraz tryb jego obrad ustaliy si na przestrzeni XVI i XVII wieku. 1.1.3. Sdownictwo
Sd nadworny

Sdem centralnym Rzeszy by od XIII w. sd nadworny, ktrego kompetencje byy znacznie uszczuplone przywilejami jakie posiadali wadcy terytorialni. Na pocztku XV w. nastpi upadek sdu nadwornego a jego miejsce zaj krlewski sd kameralny, w ktrym sdzi krl z doradcami. Z tego sdu w kocu XV w. wyksztaci si pastwowy sd kameralny (1495 r.). Sprawy o naruszenie pokoju ziemskiego rozstrzygay sdy pokoju ziemskiego. Na terenie Westfalii dziaay tzw. wolne sdy, ktre zwano sdami Femy (.Freigerichte, Femgerichte). Wywodziy si z dawnych sdw sprawowanych przez hrabiw w oparciu o bannus sdowy, jaki hrabiowie otrzymali od krla. W sdach wolnych mogli bra udzia w charakterze awnikw wszyscy wolni. Do waciwoci sdw naleay gwnie sprawy karne, std wzia si nazwa sdy Femy. Posiedzenia sdowe byy jawne, gdy uczestniczyli wszyscy wolni lub tajne, gdy udzia brali awnicy. Od XIII w. zaprzestano zwoywania wszystkich wolnych, wobec tego posiedzenia byy wycznie tajne. Postpowanie wszczynano na podstawie skargi, z ktr mg wystpi kady z awnikw (bya to za-

Krlewski sd kameralny

Sdy pokoju ziemskiego T z w . sdy Femy

282

Pastwo feudalne

rem skarga urzdowa, rodzaj postpowania z urzdu). Oskarony mia ograniczone prawa do obrony, spord rodkw dowodowych dopuszczalna bya tylko przysiga ze wspprzysinikami. Wyrok skazujcy mg zapa take pod nieobecno pozwanego. Skazanego poddawano wyjciu spod prawa, wyroki mierci wykonywali za awnicy. Poza terenem Westfalii, gdyby sprawc przestpstwa schwytano na gorcem uczynku, odbywa si sd w trybie doranym, z ograniczon do trzech liczb awnikw. Wyrok wykonywano na miejscu (by to rodzaj postpowania uproszczonego). Ze wzgldu na sprawno funkcjonowania sdy Femy objy z czasem terytorium caych Niemiec, zwaszcza e przy pomocy tych sdw cesarze starali si umocni swoj wadz. Kiedy jurysdykcja w sprawach karnych ulega decentralizacji a orodkiem jej stay si terytoria oraz miasta, w kocu XV w. dalsza dziaalno sdw Femy stracia racj bytu. 1.1.4.
Dochody z dbr

Skarbowo

pastwowych
Regaiia

Podatki

Panujcy czerpa dochody z dbr pastwowych, ktre od czasu gdy ustalia si wolna elekcja zostay oddzielone od prywatnych dbr krla. rdem dochodw byy take regalia. Wskutek rozdawnictwa w lenno dbr pastwowych oraz regaliw dochody panujcego znacznie uszczupliy si. Podatki pierwotnie byy nieliczne i obciay miasta oraz wsie pastwowe. Na pocztku XV w. podjto prb wprowadzenia staego podatku pobieranego bezporednio od ludnoci. Wobec braku administracji skarbowej prba ta okazaa si nieudan. Jedynie w miastach sprawnie funkcjonowa system podatkowy w postaci podatkw bezporednich i porednich, opartych na rnorodnych rdach.

Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku

283

1.1.5.

Wojskowo
Wojsko lenne

Armia pierwotnie skadaa si z lennikw, jednak ze wzgldu na wieloszczeblow struktur lenn powoanie do suby byo znacznie utrudnione. W praktyce krl mg powoywa tylko swoich bezporednich lennikw. Powszechny obowizek suby wojskowej ciy take na ludnoci miejskiej. Chopi powoywani byli tylko do obrony kraju. W II poowie XII w. pojawiy si wojska zacine, na ktre potrzebne byy wiksze rodki finansowe. Najwczeniej w miastach zamieniono powszechny obowizek suby wojskowej na podatek przeznaczony na najem wojsk zawodowych. W XIV w. ze wzgldu na zmiany w sztuce wojennej, ostatecznie upado znaczenie wojsk lennych. Dla Rzeszy jako caoci najem wojska by jednak utrudniony z powodu braku rodkw finansowych. Z takich armii korzystali natomiast wadcy terytorialni. 1.2. Wadztwa terytorialne

Powszechny obowizek suby wojskowej

Wojska zacine

W miar narastania przyczyn, ktre prowadziy do rozpadu monarchii Frankw, we wschodnich czciach pastwa odyy wojewdztwa (ksistwa SZCZepowe), ktrych wadcy w duym stopniu byli niezaleni od wadzy centralnej. Dowodem samodzielnoci byo m.in. nadawanie przez nich hrabstw na podlegym terenie wedug wasnego uznania. Otton I zainicjowa centralistyczn polityk i zarwno on, jak i jego nastpcy, podejmowali wysiki aby przeksztaci godno ksicia szczepowego w urzd lenny a nadto zmniejszy posiadoci ksit szczepowych. Polityka wadcw niemieckich zakoczya si chwilowo sukcesem, bowiem od 1180 r. ksita szczepowi przestali istnie. Od tej poiy nastpi szybki rozwj

Ksita szczepowi

284

Pastwo feudalne

Geneza wadztw terytorialnych

Przywileje dla ksit

ksistw znajdujcych si w rku bezporednich wasali cesarza. Hrabstwa z czasw frankoskich ulegy na terenie caych Niemiec daleko idcym przeksztaceniom. Wraz z nadawaniem hrabstwa w lenno, godno hrabiego staa si dziedziczna. Ustalia si zasada, e hrabstwo jest niepodzielne. Nie bya ona jednak przestrzegana. Wobec tego liczba hrabstw ustawicznie zwikszaa si. Take krl nadawa liczne hrabstwa w charakterze lenna. W poowie XIII w. na terenie Niemiec byo 38 ksistw wieckich i 92 nalece do duchownych. Ci hrabiowie (monowadcy), ktrzy uzyskali prawo sprawowania wyszego sdownictwa i prawa zwierzchnie, przeksztacili si we wadcw terytorialnych. W grupie tej dominowali ksita. Prawa zwierzchnie rozszerzyy przywileje Fryderyka II dla ksit duchownych (1220 r. Confoederatio cum principibus eclesiasticis) i wieckich (1232 r. potwierdzony w 1235 r. Statutom in favorem principium)} w ktrych cesarz zrzeka si na obszarach nalecych do ksit wielu regaliw, jak bicia monety, zakadania targw i miast, gdyby ich wykonywanie godzio w interes wadcw terytorialnych. Zrzek si nastpnie prawa nakadania nowych podatkw, przyjmowania do miast krlewskich zbiegych poddanych oraz przyznawa monym peni wadzy sdowniczej. Dalszy wzrost znaczenia wadcw terytorialnych nastpi w czasie bezkrlewia, kiedy to zagarnli kolejne regalia. Dysponowali odtd wasnym skarbem i aparatem administracyjnym. W tym czasie gdy inne kraje europejskie dyy do zjednoczenia swego terytorium, w Niemczech rozwj polityczny szed w odwrotnym kierunku, ku partykularyzmowi. Ksita niemieccy przeciwstawiali si wszelkim prbom

Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku

285

umocnienia wadzy centralnej. Rzesza przeksztacia si w pastwo zoone z coraz bardziej niezalenych terytoriw. Szczegln pozycj wrd wadcw terytorialnych uzyskali elektorzy dziki Zotej Bulli. Przyznaa ona: dziedziczno godnoci elektorskiej wedug primogenitury w linii mskiej, niepodzielno terytorium elektorskiego, ochron prawn rwn cesarskiej (tzw. prawo majestatu), najwysze sdownictwo z zakazem apelowania do krla {priviiegium de non appellando), zniesienie prawa krla do wywoywania spraw, ktre zawisy w sdzie elektora {priviiegium de non evocando) oraz szereg regaliw. W waniejszych sprawach danego terytorium wadcy naradzali si z monymi i wyszym duchowiestwem. Od XIII w. ksita nie mogli ustanawia prawa ani nakada podatkw bez zgody reprezentacji swojej ziemi (1231 r. Sententia de iure statuurn). N a narady ksita zaczli powoywa take drobniejsz szlacht i przedstawicieli miast. Tym sposobem w terytoriach uksztatoway si reprezentacje stanowe sejmy krajowe {Landtagi). Ustalia si zasada, e we wszystkich sprawach dotyczcych caego terytorium ksi ma obowizek zwoywa sejm krajowy. W sejmie tym zasiadao duchowiestwo, szlachta i przedstawiciele miast (wyjtkowo tylko chopi). Kady stan obradowa osobno. Wobec ksicia stany posiaday prawo oporu (wypowiedzenia posuszestwa). W zalenoci od sytuacji albo stany wywalczyy sobie znaczne przywileje od ksicia, albo te ksita uniezalenili si od sejmw, wykorzystujc czsto konflikty midzy stanami. Reprezentacja stanowa decydowaa przede wszystkim w sprawach podatkowych. Rzesza jako cao nie wypracowaa adnego systemu podatkowego, na-

Przywileje dla elektorw

Organizacja wadz w ksistwach

Sejmy krajowe

286

Pastwo feudalne

Rady nadworne

Sdy stanowe

Sd nadworny

tomiast wadcom udao si wprowadzi i utrzyma w swoich terytoriach stae podatki, ktrymi obarczeni byli gwnie chopi i mieszczanie. Systematycznie w ksistwach ksztatowaa si struktura organw centralnych i organw zarzdu lokalnego. Centralnym organem zarzdzajcym obok ksicia bya rada nadworna. Urzdnikw lokalnych, ktrzy penili funkcje administracyjne i sdownicze, mianowa i odwoywa ksi. Terytoria posiaday wasny rozbudowany system sdownictwa, w ktrym decydujcym kryterium bya przynaleno stanowa. Funkcjonoway zatem sdy lenne, kocielne, miejskie i oddzielne sdy dla szlachty i chopw. Dla chopw kompetentny by sd ziemski niszy (indicium minus) w sprawach karnych zagroonych karami na gardle i w sprawach dotyczcych ziemi. Niekiedy t funkcj sprawowa sd dworski pana. Dla szlachty waciwy by sd ziemski wyszy (indicium mains), ktry rozstrzyga sprawy cywilne. Sprawy karne szlachty rozstrzyga sd nadworny ksicia, ktry by jednoczenie wysz instancj dla caego terytorium. Jeeli wadca posiada privilegium de non appellando, wwczas wyroki sdu nadwornego byy ostateczne. W XV w. pojawiy si w Rzeszy dwie potgi dynastyczne: Hohenzollernowie i Wettynowie. Hohenzollernowie ju w poowie XIII w. zdobyli znaczne tereny wschodnie. W 1415 r. uzyskali Brandenburgi, ktra w przyszoci sta si miaa podstaw ich potgi i ekspansji. W 1455 r. od Krzyakw odkupili Now Marchi. Wettynowie od poowy XIII w. jako lenno dzieryli marchi miniesk oraz Turyngi. W 1423 r. uzyskali ksistwo saskie wraz z prawami elektorskimi.

ks,c,a

Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku

287

1.3.

Stosunki midzy pastwem a Kocioem

Od czasu powstania I Rzeszy w stosunkach z Kocioem wyranie uwidaczniaa si przewaga wadzy wieckiej. Cesarz i wadcy terytorialni decydowali o obsadzie wyszych godnoci kocielnych. Koci suy cesarzowi dla umacniania wadzy wewntrz pastwa i w polityce zagranicznej, w ramach misji chrystianizacyjnych pomaga rozszerzy wpywy Cesarstwa na nowe tereny. W poowie XI w. w krgach kocielnych pojawi si jednak silny prd dcy do wzmocnienia autorytetu i wadzy Papiestwa. Polityczna dziaalno terytorialnych wadcw duchownych skierowaa si na zdobycie supremacji nad wadz wieck. W 1059 r. dekret papiea Mikoaja II zakaza inwestytury wieckiej. Nadawanie inwestytury przez wadcw wieckich byo rdem powanych dochodw, od dysponentw stanowisk kocielnych pobierano bowiem opaty. Praktyk t, zwan symoni, zwalcza ruch reformistyczny w Kociele. Pogld o wyszoci wadzy duchowej nad wieck wyrazi zdecydowanie papie Grzegorz VII w traktacie Diclalus papae (1075 r.). W jego treci wyminione zostay kompetencje papiea, m.in. wyczno w sprawie pozbawienia godnoci biskupw, papie te moe zwalnia poddanych od przysigi na wierno bezecnym". Do otwartego konfliktu doszo w 1076 r. w zwizku z ustpieniem arcybiskupa Mediolanu Gwido. Konflikt ten trwa dugo i zakoczy go dopiero konkordat wormacki zawarty przez Henryka V z papieem Kalikstem II w 1122 r. Konkordat uzna postulaty reformistw, w zwizku z tym biskupi i opaci mieli by wybierani przez kapituy w obecnoci krla

Symonia

Dictatus papae

Konkordat

wormackl

288

Pastwo feudalne

niemieckiego lub jego penomocnika. Do intronizacji mogo doj w Niemczech dopiero po nadaniu elektowi lenna przez panujcego, w innych czciach Cesarstwa (np. we Woszech) kolejno miaa by odwrotna. Cesarz zobowiza si nadto zwrci Kocioowi wszystkie zabrane wczeniej majtki. Na podstawie konkordatu Koci uzyska prawo do kanonicznego wyboru najwyszych dostojnikw kocielnych. Cesarstwo natomiast utrzymywao nadal wpyw na personaln obsad najwaniejszych urzdw kocielnych. Konkordat wormacki przez dugie wieki by podstaw stosunkw midzy Rzesz a Kocioem. Kolejnym okresem, kiedy nasilia si rywalizacja Papiestwa z Cesarstwem by pontyfikat Innocentego III, ktry naladujc Grzegorza VII zamierza zapewni Papiestwu zwierzchnictwo nad caym wiatem (dominium mundi). Pierwszym etapem miao by podporzdkowanie papieowi caych Woch, jednak na przeszkodzie tym planom stana polityka Staufw.

2.

Rzesza Niemiecka od XVI w. do 1806 roku

Zrnicowanie gospodarcze istniejce midzy poszczeglnymi czciami powodowao nasilanie si rnic ustrojowych i politycznych. Brak spoistoci pastwa spowodowa odczenie si niektrych terytoriw Rzeszy (np. Szwajcarii w 1499 r., Niderlandw w II poowie XVI w.), inne natomiast tereny nalece do wadcw terytorialnych ulegay powikszaniu (np. Austria, Brandenburgia). W I poowie XVI w. wszystkimi terytoriami Rze-

Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku

289

szy wstrzsna reformacja, chocia nie wszdzie w jednakowym stopniu. Konsekwencj wystpienia M. Lutra w 1517 r. byo szerzenie si rnych kierunkw reformacyjnych, a nastpnie wojny religijne: pierwsza w latach 1546- 1548, druga w latach 1552-1555, zakoczone pokojem w 1555 r. W I poowie XVII w. terytoria Rzeszy byy terenem dziaa wojennych zakrojonych na ogromn skal (wojna trzydziestoletnia 1618-1648). Wojna spowodowaa w Rzeszy ogromne straty ludnociowe (wynosiy dla caej Rzeszy od 30 do 40%, a byy terytoria, w ktrych zaludnienie zmniejszyo si o ponad 60%) i gospodarcze (najwiksze w rolnictwie). W wyniku wojny trzydziestoletniej zosta zmniejszony obszar Rzeszy (Francja uzyskaa Alzacj i zwierzchno nad 10 miastami, Szwecja Pomorze ze Szczecinem, wysp Uznam, Wolin, biskupstwo Bremy). Przy czym wewntrz Rzeszy niektre z terytoriw uzyskay znaczne nabytki terytorialne (np. Brandenburgia). Kolejnym okresem wanych zmian terytorialnych w Rzeszy by pocztek XIX w. Po objciu wadzy we Francji przez Napoleona (09. XI. 1799 r.) przewaga armii francuskiej nad koalicj, w ktrej znajdowaa si Rzesza, nie ulegaa ju wtpliwoci. W tej sytuacji na Sejmie w Ratyzbonie w 1803 r. dokonano reorganizacji Rzeszy przez likwidacj 112 stanw Rzeszy". Formalnie utrzymano Rzesz, ale w praktyce zmiany oznaczay rozbicie pastwa niemieckiego, w ktrym Austria nie moga liczy na utrzymanie dawnej pozycji. Dla wzmocnienia wasnego pastwa cesarz niemiecki Franciszek II przyj tytu cesarza Austrii jako Franciszek I. Po kolejnej klsce Austrii w wojnie z Napoleonem w 1805 r. i po utworzeniu pod protektoratem

Okres wojen religijnych

Wojna trzydziestoletnia

Okres wojen z armi Napoleona

290

Pastwo feudalne

Francji Zwizku Reskiego (1806 r.), 6.VIII. 1806 r. Franciszek II zrzek si tytuu cesarza Rzeszy. 2.1.
Rozbicie polityczne

Ustrj polityczny Rzeszy

Po traktacie westfalskim (1648 r.) rozbicie polityczne Rzeszy osigno apogeum. Rzesza tylko pod wzgldem formalnym stanowia jednolite pastwo. Faktycznie bya lunym zwizkiem wielu pastw o rnej wielkoci i czsto odmiennym ustroju. W kocu XVIIw. Rzesza skadaa si z 1789 terytoriw, z ktrych 1475 to posiadoci rycerskie majce bezporednio pastwow, tym samym nie pozostajcych w zalenoci od adnego z wadcw terytorialnych. Tylko 314 terytoriw posiadao stanowo Rzeszy, a wic reprezentowanych byo w Sejmie Rzeszy. Wrd wadztw terytorialnych wymieni naley: - wieckie ksistwa Rzeszy, wrd ktrych szczegln rol odgryway ksistwa nalece do elektorw; - ksistwa biskupie, ktre stanowiy wieckie uposaenie biskupw; - mniejsze terytoria wieckie i kocielne (hrabstwa i opactwa); - miasta Rzeszy. 2.1.1. Cesarz

Kategorie wadztw terytorialnych

Godno cesarska bya elekcyjna. Od 1438 r. a do upadku I Rzeszy ( z wyjtkiem lat 1742-1745) korona pozostawaa w rodzie Habsburgw. Spord wadcw niemieckich Karol V by ostatnim cesarzem koronowanym przez papiea. Pniejsi wadcy tytuu cesarza uywali ju od momentu koronacji na krla niemieckiego.

Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku

291

Od 1519 r. ustalia si praktyka przedstawiania elektowi warunkw, tzw. kapitulacji wyborczej, ograniczajcej i tak niewielkie uprawnienia cesarza. Wszystkie uprawnienia cesarza mona podzieli na: - iura comitialia uprawnienia, ktre cesarz mg wykonywa tylko wsplnie z Sejmem; - iura reseruata limitata ktre mg wykonywa tylko z elektorami; - iura reseruata samodzielne uprawnienia cesarza: reprezentacja pastwa, zwoywanie Sejmu, inicjatywa ustawodawcza, zatwierdzanie ustaw, najwysze zwierzchnictwo lenne. 2.1.2. Organy centralne

Kapitulacja wyborcza

Uprawnienia cesarza

Od koca XV w. do poowy XVII w. ustalaa si organizacja, sposb funkcjonowania i kompetencje Sejmu. Skada si on z kolegiw: - elektorw, ktrych pocztkowo byo 7, ostatecznie ustalia si liczba 8. Kady elektor posiada 1 gos (tzw. gosy wirylne) a do kolegium wchodzi z urzdu. Kolegium przewodniczy arcybiskup moguncki; - ksit, w skad tego kolegium wchodzili ksita (w liczbie 94, w tym 35 duchownych), hrabiowie i wolni panowie (w liczbie 141). ksita posiadali gosy wirylne, a jeli jeden ksi poczy kilka terytoriw to dysponowa kilkoma gosami. Pozostali czonkowie kolegium mieli gosy kurialne (kada kuria miaa 1 gos). Pocztkowo kurie byy 3, z czasem byo ich 6. Kolegium przewodniczy arcybiskup salzburski i arcyksi austriacki; - miast, w skad ktrego wchodzili przedstawiciele 51 miast, podzieleni na dwie awy: resk (14

Sejm Rzeszy

Kolegium elektorw

Kolegium ksit, hrabiw i wolnych panw

Kolegium miast

292

Pastwo feudalne

miast) i szwabsk (37 miast). Na stae miasta zapraszano od 1489 r. Kade miasto miao 1 gos. Kolegium przewodniczy delegat miasta, w ktrym obradowa Sejm. Dopiero od 1648 r. miasta miay w Sejmie gos stanowczy (wczeniej tylko doradczy).
Tryb obrad Sejmu

Kompetencje Sejmu Rzeszy

Sejm Rzeszy obradowa na sesjach. W czasie midzy sesjami obradowaa komisja, ktrej uchway musia zatwierdzi cesarz. Kade kolegium obradowao osobno. Uchwaa przyjta przez trzy kolegia stanowia opini", ktra dopiero po zatwierdzeniu przez cesarza bya ustaw. Ustawy uchwalone na jednej sesji ogaszano jako reces. Od 1663 r. Sejm sta si nieustajcym ze sta siedzib w Ratyzbonie. Od tej pory ustawy ogaszano w formie dekretw cesarskich. Mimo permanencji dziaanie Sejmu byo bardzo ociae, gwnie z powodu ograniczonych penomocnictw reprezentantw wchodzcych w jego skad. Do kompetencji Sejmu naleao: - ustawodawstwo; - wypowiadanie wojny, zawarcie pokoju; - sprawy midzynarodowe; - podatki; - pobr do wojska; - w niewielkim zakresie sdownictwo (w sprawach o odebranie stanowoci pastwowej).

Rzd Rzeszy

Rzd istnia w Rzeszy tylko w latach 1500- 1502 i 1521- 1530. Prba wprowadzenia staego rzdu nie powioda si z uwagi na skupienie wadzy w terytoriach a take ze wzgldu na brak rodkw finansowych.

Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku

293

Sdownictwo sprawowa Sd Kameralny Rzeszy, ktry powsta w 1495 r. jako najwyszy trybuna dla caego pastwa. W 1521 i 1654 r. zosta zreorganizowany. Siedzib sdu bya Spira, od 1693 r. Wetzlar. Sdziego (przewodniczcego) sdu mianowa cesarz spord ksit, hrabiw i wolnych panw. W sdzie zasiadao 16 asesorw, zajmujcych si ustalaniem osnowy wyroku: 1/2 spord nich winna by pochodzenia szlacheckiego, 1/2 winna posiada doktorat prawa. Z czasem Sd Kameralny podzielony zosta na wydziay, na czele z prezydentami, ktrych mianowa cesarz. Zwikszya si take liczba asesorw do 50, nastpnie ze wzgldw oszczdnociowych ograniczona zostaa do 25. Sd Kameralny orzeka na podstawie ustaw Rzeszy. Oglnopastwowe ustawodawstwo byo jednak fragmentaryczne, znacznie obszerniejsze byo ustawodawstwo partykularne, w ktrym z kolei trudno byo znale podstaw prawn, na ktr powoywaa si strona w procesie. W tej sytuacji czciej korzystano z drugiej moliwoci przewidzianej w ustawie z 1495 r. oparcia orzeczenia na prawie powszechnym", czyli rzymskim. Tote orzecznictwo Sdu Kameralnego w duej mierze przyczynio si do praktycznej recepcji prawa rzymskiego w Rzeszy. Sd Kameralny sdzi w I instancji sprawy: - o zamanie pokoju powszechnego; - gdy sd waciwy odmwi rozstrzygnicia; - sprawy cywilne osb posiadajcych bezporednio pastwow. W II instancji rozstrzyga: apelacje od wyrokw sdw wadcw terytorialnych w sprawach cywilnych gdy warto przedmiotu sporu przekraczaa 400

Sd Kameralny Rzeszy

Wydziay Sdu Kameralnego Rzeszy

Podstawa orzekania

Waciwoci Sdu Kameralnego Rzeszy

294

Pastwo feudalne

talarw, z wyjtkiem terytoriw posiadajcych privilegium de non appellando. Rozpatrywania apelacji w sprawach karnych zakazaa ustawa z 1530 r. Ze wzgldu na rozbicie polityczne Rzeszy dziaalno Sdu Kameralnego w charakterze sdu odwoawczego bya bardzo ograniczona, zwaywszy, e wadcy terytorialni posiadali przywileje sdowe. Jako ostatnia taki przywilej w 1779r. uzyskaa Meklemburgia.
Rada Nadworna Rzeszy

Waciwo Rady Nadwornej Rzeszy

W kocu XV w. zostaa utworzona Rada Nadworna Rzeszy jako organ administracyjny i sdowy. W 1654 r. poddano j reorganizacji. Wbrew zaoeniom zajmowaa si gwnie sdownictwem i w tej dziedzinie skutecznie konkurowaa z Sdem Kameralnym (zwaszcza e dziaanie tego ostatniego byo mao sprawne i przewleke). Czonkw Rady mianowa cesarz. Jako sd Rada zajmowaa si sprawami: - karnymi osb posiadajcych bezporednio pastwow; - lenn pastwowych; - przywilejw; - zastrzeonych uprawnie dla cesarza.

Kancelaria Nadworna Rzeszy

Sprawami wewntrznymi i zagranicznymi zajmowaa si Kancelaria, kierowana przez kanclerza, ktrym by arcybiskup moguncki, faktycznie za przez wicekanclerza. Organ ten traci znaczenie od 1620 r., kiedy to powstaa austriacka Nadworna Kancelaria, ktra przeja kierowanie polityk zagraniczn Rzeszy.

Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku

295

2.1.3.

Obwody Rzeszy
Podzia administracyjno-terytorialny i organy Sejmik obwodowy

W celu utworzenia jednolitej administracji podzielono terytorium Rzeszy na obwody (okrgi) w liczbie 6 a nastpnie 10. W kadym z obwodw dziaa mia sejmik obwodowy o skadzie podobnym do Sejmu Rzeszy. Organami wykonawczymi byli: starosta i 4 radcw, ktrzy tworzyli dyrektoriat. Do kompetencji obwodw naleay sprawy podatkowe, ochrona pokoju powszechnego, wojskowo, gospodarka i komunikacja. Wiksze znaczenie obwody uzyskay tylko w poudniowo-zachodniej czci Rzeszy, gdzie nie byy atakowane przez wadcw terytorialnych. Mimo ograniczonego zasigu tej organizacji, obwody zapewniy poczucie cznoci midzy pastewkami wchodzcymi w skad okrgu. 2.1.4. Skarbowo

Dyrektoriat

Rzesza jako cao nie znaa systemu staych podatkw. Jedynym o takim charakterze by podatek przeznaczony na utrzymanie Sdu Kameralnego. W miar potrzeby Sejm Rzeszy uchwala podatki nadzwyczajne. 2.1.5. Wojskowo

Nie posiadaa te Rzesza staej armii. Gdy zaistniaa potrzeba wwczas wojska dostarczay stany Rzeszy wedug ustalonych kontyngentw, rnych dla poszczeglnych terytoriw. W kocu XVII w. oglny kontyngent wynosi 28 tys. onierzy pieszych i 12 tys. jazdy. 2.2. Stosunki midzy pastwem a Kocioem

W miar poprawnymi stosunkami z Kocioem, jakie utrwaliy si po konkordacie wormackim, za-

296

Pastwo feudalne

Przyczyny reformacji

chwiaa reformacja. Przyczyny jej tkwiy nie tylko w zmienionej sytuacji zewntrznej (rozwj humanizmu) ale i wewntrz Kocioa, w ktrym od dawna dostrzec mona byo takie negatywne zjawiska, jak: - osabienie organizacyjne Kocioa na przeomie XV i XVI w.; - demoralizacja duchowiestwa; - polityka fiskalna, jak prowadzi Koci (kumulacja beneficjw, annaty, sprzeda odpustw); - niski poziom moralny zakonnikw. Powysze zjawiska budziy krytyk ze strony spoeczestwa. W samym Kociele zrodzia si tendencja do reform, ktrych celem byo pogbianie postawy religijnej Kocioa i wprowadzenie zmian organizacyjnych. Reformy jednak nie powiody si. Do wprowadzenia zmian zakrojonych na szerok skal zmuszony zosta Koci dopiero wtedy, gdy na pocztku XVI w. pojawiy si kocioy konkurencyjne (M. Luter praktyk sprzeday odpustw uzna za naduycie Kocioa to byo przewodni myl w treci 95 tez ogoszonych 13 X 1517 r.). Reformacja przyniosa z sob nowe problemy w zakresie stosunkw midzy pastwem a Kocioem. Ich rozwizaniem zaj si tzw. augsburski pokj religijny z 1555 r., ktry ogaszajc wolno religijn dla bezporednich stanw Rzeszy, odda w ich rce tzw. ius reformandi, czyli prawo do decydowania o wyznaniu poddanych w myl zasady (cuius regio eius religio). Postanowienia pokoju augsburskiego potwierdzone zostay nastpnie w pokoju westfalskim (1648 r.). Tym samym usankcjonowano rozbicie Nie-

Pokj augsburski

Ius reformandi

Rozbicie religijne Rzeszy

Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku

297

miec na kraje katolickie i protestanckie. Kocioy protestanckie w wikszym stopniu zwizay si z wadz pastwow. Po pokoju westfalskim na dalsze losy stosunkw midzy pastwem a Kocioem wpywa kierunek polityki wadcw terytorialnych. 2.3. Terytoria Rzeszy
Przyczyny wzmocnienia pozycji wadcw terytorialnych Reformacja pokj augsburski

Do wzrostu znaczenia wadcw terytorialnych przyczyniy si nastpujce okolicznoci: - reformacja, w wyniku ktrej wadcy uzyskali: a) prawo decydowania o wyznaniu mieszkacw terytorium zasada cuius regio eius religio (1555 r.); b) w terytoriach protestanckich wadcy uzyskali najwysz wadz kocieln; c) w wyniku sekularyzacji przejli dobra kocielne, dziki czemu zwikszya si ich zamono; - priviiegium de non appellando, dziki ktremu byli niezaleni od sdw oglnopastwowych w dziedzinie sdownictwa; - pokj westfalski z 1648 r. uzna suwerenno wadcw ius territorii et superioritatis, przyzna prawo zawierania traktatw z obcymi pastwami. Pokj potwierdza te wadcom ius reformandi, czyli szczeglne uprawnienie ksit w zakresie spraw wyznaniowych, polegajce na decydowaniu o wyznaniu poddanych. 2 powodu tak powanych ustpstw na rzecz ksit, wojn trzydziestoletni i koczcy j traktat uwaa si za punkt kulminacyjny w zdobywaniu przez wadcw zwierzchnictwa terytorialnego;

Priviiegium de non appellando

Pokj westfalski

298

Pastwo feudalne

Uprawnienia podatkowe wadcw terytorialnych

- w terytoriach zmalao znaczenie sejmw lokalnych w zwizku z przejciem uprawnie podatkowych przez wadcw. Na tej podstawie zacza ksztatowa si w terytoriach nowa forma ustroju, jak bya monarchia absolutna. Denia absolutystyczne wadcw wspara ustawa Sejmu Rzeszy z 1654 r., moc ktrej wprowadzono stae podatki na obron i budow twierdz. Uprawnienie do cigania tych podatkw uzyskali wadcy terytorialni. W ich rce przesza te administracja podatkw. Podatki stae umoliwiy utrzymanie wasnej administracji i wojska. Te dwa instrumenty stay si podstaw przyszych monarchii absolutnych. Absolutyzm z kolei pogbia rozbicie polityczne Niemiec; - wadza absolutna w terytoriach Rzeszy opieraa si nie na mieszczastwie, lecz na aparacie urzdniczym, w ktrym znajdowaa si szlachta i mieszczastwo. Grupa tzw. kameralistw (zwolennikw merkantylnej polityki, ktr prowadzili wadcy) gwn uwag skupiaa na podniesieniu gospodarki kraju z myl o zapewnieniu wikszych dochodw wadcom. Wrd pastw wchodzcych w skad Rzeszy, dwa zasuguj na szczegln uwag ze wzgldu na wan rol jak odgryway wewntrz Rzeszy oraz z uwagi na ich miejsce i rol w polityce europejskiej. Bya to monarchia Habsburgw i Brandenburgia, od 1701 r. wystpujca jako pastwo pruskie. Obydwa te pastwa rywalizoway z sob zarwno wewntrz Rzeszy, jak i w stosunkach zewntrznych. Po wojnie siedmioletniej (po 1763 r.) utrwali si w Rzeszy antagonizm austriacko-pruski. Do duych zmian w obydwu pastwach doszo

Polityka merkantylna

Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku

299

w X V I E w , po 1740 r., kiedy wadcy zaczli realizowa rzdy w nowym stylu, absolutyzmu owieconego (od objcia rzdw w Austrii przez Mari Teres, a nastpnie za Jzefa II, w Prusach czasy rzdw Fryderyka II). Ta forma ustrojowa charakteryzowaa si wprowadzeniem w pastwie szeregu zmian: - wadcy wystpowali w charakterze sug pastwa; - zmierzali do zreformowania pastwa wg zasad rozumu; - przeprowadzali liczne reformy: - podatkowe zrwnanie ciarw pastwowych dla wszystkich grup spoecznych celem zwikszenia dochodw pastwa; - administracyjne celem bya unifikacja prowincji i poszczeglnych ziem; - spoeczne celem byo zniesienie najbardziej racego zrnicowania spoeczestwa; - religijne polegay gwnie na wprowadzeniu tolerancji religijnej; - wojskowe w celu zwikszenia liczebnoci armii i jej udoskonalenia; - w dziaalnoci centralnych organw zaznaczya si zdecydowana przewaga monarchy, ktry decyzje podejmowa osobicie; - w dziedzinie gospodarczej posugiwano si teori i polityk merkantyln; - zreformowane zostao sdownictwo, w ktiym zadbano o odpowiednie wyksztacenie sdziw. Celem wszystkich tych reform byo zachowanie feudalnej struktury spoeczestwa i systemu rzdw absolutnych. Wprowadzone w XVIII w. struktury organizacyjne przetrway do poowy XIX w.

Cechy rzdw absolutyzmu owieconego

Dziedziny objte reformami wadcw w XVIIIw

300

Pastwo feudalne

2.3.1.

Monarchia Habsburgw

Terytoria monarchii Habsburgw

Czoowe miejsce wrd pastw niemieckich zajmowaa monarchia austriacka. Posiadoci Habsburgw poczone byy uni personaln, nie stanowiy jednak zwartej pod wzgldem ustroju caoci. Pastwo dzielio si na: - Austri; - Czechy, Morawy, lsk tzw. kraje korony w. Wacawa; - Wgry, Chorwacja, Sowacja tzw. kraje w. Stefana. W procesie budowy monarchii absolutnej, ktry rozpocz si od wojny trzydziestoletniej, sukcesywnie ograniczano samodzielno terytoriw. N a terenie Czech system rzdw absolutnych wprowadzono ju w 1620 r.

Ustrj polityczny Krl

Sankcja pragmatyczna

W ustroju politycznym centralnym organem by monarcha. Za Karola VI (1711-1740), ktry nie mia mskiego potomka, w tzw. sankcji pragmatycznej z 1713 r. uregulowana zostaa dziedziczno tronu. Zapewniono tron crce cesarza, Marii Teresie. Wszystkie ziemie pastwa ogoszone zostay niepodzielnymi i nierozerwalnymi. Cesarzowa Maria Teresa przystpia do przebudowy dawnej formy rzdu, tak by dostosowa j do zmienionych potrzeb. Na czele najwaniejszych organw centralnych postawia energicznych i wybitnych politykw, takich jak Wenzel Kaunitz, Leopold v. Daun. Zreorganizowaa take sub dyplomatyczn. Zmiany te realizowa nastpnie syn Marii Teresy, Jzef II. W efekcie aparat administracyjny uzyska ksztat poredni midzy biurokratycznym a stanowym.

Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku

301

Sejm zachowa swoje kompetencje tylko na Wgrzech. W innych czciach monarchii sejmy utraciy znaczenie. Od XVIIIw. sejmy wyraay tylko zgod na postulaty rzdu dotyczce podatkw. Organem doradczym panujcego, gwnie w dziedzinie polityki zagranicznej, bya Tajna Rada. Jej kompetencje w 1669 r. przeja Tajna Konferencja (istniaa do pocztku XVIIIw.). W dziedzinie skarbowoci funkcjonowaa Nadworna Izba Skarbowa (Hofkammer); w dziedzinie wojskowoci Nadworna Rada Wojenna ( Hofkriegsrat ). Od 1620 r. istniaa Kancelaria Nadworna, ktra przeksztacia si w najwyszy organ wymiaru sprawiedliwoci. N a pocztku XVIIIw. przeja uprawnienia w dziedzinie spraw wewntrznych a take z dziedziny polityki zagranicznej, nalece do Tajnej Konferencji ( Geheime Konferenz). Kancelaria Nadworna miaa swoje odpowiedniki z analogicznymi kompetencjami w poszczeglnych czciach monarchii. Jednolit organizacj wadz centralnych wprowadzia cesarzowa Maria Teresa a dalsze reformy ustrojowe kontynuowa Jzef II. W 1742 r. powstaa Kancelaria Dworu i Pastwa z kanclerzem na czele. By to organ waciwy w dziedzinie polityki zagranicznej i zarzdu domen krlewsk. W 1749 r. zniesione zostay odrbne kancelarie nadworne w poszczeglnych czciach monarchii. Sprawy wewntrzne, finansowe i podatkowe powierzone zostay wsplnemu organowi administracyjnemu Dyrekcji Publicznej i Kameralnej (Directorium Publicis et Cameralibus). W 1761 r. jej miejsce zaja Zjednoczona Kancelaria Nadworna (Vereinigte Hofkanzlei), ktra swoj waciwoci nie obejmowaa sdownictwa i skarbowoci oraz kompetencje jej nie rozcigay si na Wgry.

Organy centralne do koca X V I I w. Sejmy

Tajna Rada

Nadworna Izba Skarbowa Nadworna Rada Wojenna Kancelaria Nadworna

Organy centralne w X V I I I w.

Kancelaria Dworu i Pastwa

Dyrekcja Publiczna

Zjednoczona Kancelaria Nadworna

302

Pastwo feudalne

Rada Wojenna

Rada Stanu

W 1749 r. zreorganizowano organy wojskowe tworzc Narodow Rad Wojenn i Generalny Komisariat Wojenny. Organem doradczym panujcego bya Rada Stanu (,Staatsrat), utworzona w 1760 r. Rada Stanu kontrolowaa take wadze w caym pastwie. Oprcz Wgier, w pozostaych terytoriach monarchii wprowadzono jednolit administracj lokaln. Najwiksz jednostk podziau kraju byy gubernie, ktrych odpowiednikiem w mniejszych terytoriach byy starostwa krajowe. Stojcych na czele: gubernatora, starost krajowego lub namiestnika oraz radcw mianowa krl. Gubernator podlega Zjednoczonej Kancelarii Nadwornej. W guberniach dziaay sejmy, w stosunku do ktrych szerokie uprawnienia posiada gubernator. Mniejszymi jednostkami byy starostwa (cyrkuy), w ktrych funkcjonoway urzdy obwodowe ze starostami na czele. Starosta oprcz spraw administracyjno-policyjnych sprawowa nadzr nad miastami oraz kontrolowa stosunki midzy panem i poddanymi. W miastach od 1783 r. mieszczanie wybierali wydzia miejski. Ten z kolei wybiera magistrat, zoony z radcw i burmistrza. Magistrat dzieli si na trzy senaty, dwa o kompetencjach sdowych, jeden ds. gospodarki miejskiej. Gmina wiejska podporzdkowana bya dominium, zwierzchnoci gruntowej, ktrej urzdnikami byli wjt i przysinicy (starszyzna wiejska), zarzdzajcy majtkiem gminnym oraz sprawujcy sdownictwo polubowne. Reform sdownicz, ktrej celem byo oddzielenie sdw od administracji, przeprowadzi J-

Organy lokalne Podzia terytorialno-administracyjny Gubernie Gubernator (starosta krajowy lub namiestnik)

Sejmy

Starostwa

Gmina miejska

Gmina wiejska

Sdownictwo

Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku

303

zef II. Sdy I instancji zachoway charakter stanowy. W sprawach cywilnych sdami I instancji byy: - sdy dominialne we wsiach, ktre sprawowa justycjariusz; - senaty cywilne magistratw miejskich, ktrym przewodniczy syndyk miejski; - sd ziemski waciwy dla szlachty. W sprawach karnych funkcjonoway: - sdy kryminalne w obwodach; - senaty karne magistratw miejskich. II instancj tak w sprawach cywilnych, jak i karnych byy sdy apelacyjne. Najwysz instancj bya Najwysza Izba Sprawiedliwoci w Wiedniu. W dziedzinie skarbowoci w XVIIIw. pod wpywem kameralistyki starano si oprze dziaania pastwa na okrelonym systemie ekonomicznym. Przedmiotem kameralistyki bya gospodarka pastwowa. Realizujc jej zaoenia od 1748 r. wadze zainteresoway si zwikszeniem dochodw pastwowych. Ujednolicono kwoty nalene skarbowi pastwa z poszczeglnych terytoriw, ktre sejmy krajowe uchwalay na kilka lat. Uzyskane t drog podatki przeznaczane byy na utrzymanie wojska. Za czasw Marii Teresy przymuszono do pacenia podatkw szlacht oraz poddano lustracji i szacunkowi majtki szlacheckie. Patent Jzefa II z 1789 r. przewidywa jednakowe podatki pacone od gruntw paskich i chopskich. Z powodu mierci cesarza patent nie zosta wprowadzony w ycie. Koszty utrzymania administracji pokrywano z dochodw z dbr pastwowych. W II poowie

Sdy I instancji

Sdy II instancji

Sd najwyszy

Skarbowo

Prba reformy podatkw

304

Pastwo feudalne

Nadworna Izba Obrachunkowa

XVIII w. finansami zarzdzaa Nadworna Izba Obrachunkowa. Powstanie armii austriackiej datuje si na 1649 r. Suba wojskowa bya doywotnia. Nabr do armii opiera si na werbunku, formalnie dobrowolnym, faktycznie jednak przeprowadzany by w sposb przymusowy. T armi uzupeniay kontyngenty dostarczane przez poszczeglne kraje. W 1753 r. ustalono zasady dostarczania rekrutw: 1 rekrut na 20 lub 30 poddanych. W sytuacji szczeglnego zagroenia 1 na 10 poddanych. W 1770r. przeprowadzono spis ludnoci, tzw. konskrypcj dusz. Kady okrg zacigowy mia obowizek dostarczenia okrelonej liczby rekrutw. Wiele grup ludnoci korzystao ze zwolnie od obowizku wojskowego, faktycznie wiec obowizek ten spoczywa na chopach i biedniejszej czci ludnoci miejskiej. W XVIIIw., podobnie jak w innych pastwach tak i w Austrii, pojawio si denie do zdobycia przewagi pastwa nad Kocioem. Polityka pastwa wobec Kocioa nabraa zdecydowanego ksztatu za rzdw Jzefa II i okrelana jest mianem jzefinizmu". W dotychczasowych stosunkach dokonano wielu zmian: - wprowadzono obowizkowe placetum regis zakaz ogaszania aktw papieskich bez zgody panujcego; - likwidowano klasztory a majtki klasztorne zoyy si na Fundusz Religijny, z ktrego rodki pastwo przeznaczao na cele kocielne; - w 1781 r. wprowadzono tolerancj religijn, jed-

Wojskowo

Stosunki midzy pastwem i Kocioem

Zmiany w stosunkach midzy pastwem a Kocioem, tzw. jzefinizm w wszym znaczeniu

Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku

305

nak Koci katolicki utrzyma faktycznie stanowisko wyznania panujcego. Edykt tolerancyjny zapewnia przedstawicielom niekatolickich wyzna i ydom peni praw obywatelskich oraz mono odprawiania naboestw prywatnie; - z kompetencji sdw kocielnych sprawy maeskie; - opodatkowano duchowiestwo; - duchowiestwo traktowano jako cz aparatu pastwowego, zatem miao dziaa w interesie pastwa i stara si gwnie o utrzymanie wiernych w posuchu dla pastwa; - zmniejszono liczb wit, zapobiegano zbyt licznym pielgrzymkom (miao to suy potrzebom gospodarczym kraju); - regulowano porzdek naboestw, wprowadzono zakaz urzdzania procesji i kontrolowano kazania wygaszane przez duchownych. 2.3.2. Pastwo brandenbursko-pruskie wyczono

Od 1415 r. Brandenburgia naleaa do wadcw z dynastii Hohenzollernw. W XVII w. pastwo to ulego powikszeniu: w 1614 r. o terytoria Nadrenii, w 1618 r. o ksistwo pruskie, w 1648 r. o znaczn cz Pomorza Zachodniego, w 1720 o Szczecin. Od 1657 r. wadcy Brandenburgii zrzucili zaleno lenn z ksistwa pruskiego. N a pocztku XVII w. pastwo elektora byo uni czc szereg krajw stanowych. Tereny pastwa byy bardzo rozrzucone, w zwizku z tym wadcy brandenburscy byli obecni przy rozstrzyganiu wszystkich waniejszych spraw Rzeszy. Dziki reformom przeprowadzonym w XVIIIw. pastwo brandenburskie z lunego zwizku terytoriw prze-

306

Pastwo feudalne

ksztacio si w zunifikowany, rzdzony centralistycznie organizm.

Krl

Powstanie pastwa pruskiego

T z w . rzdy gabinetowe

Elektor brandenburski by w Rzeszy jednym z najwaniejszych elektorw. Dynastia odegraa ogromn rol w rozwoju pastwa brandenburskiego, bya uosobieniem interesu pastwa. Budow silnego pastwa rozpocz elektor Fryderyk Wilhelm, zwany Wielkim Elektorem (1620-1688). W pertraktacjach ze stanami uzyska znaczne podatki, ktre pozwoliy mu na budow armii. Ju w poowie XVII w. elektor przystpi do likwidowania znaczenia stanw prowincjonalnych i do centralizacji administracji. Syn Wielkiego Elektora Fryderyk III uzyska od cesarza zgod na przeprowadzenie koronacji jako wadca Prus, ktre nieoficjalnie nie naleay do Rzeszy. 18 stycznia 1701 roku w Krlewcu Fryderyk III koronowa si na krla. Rzdzi odtd jako Fryderyk I. Od tej pory wszystkie posiadoci Hohenzollernw, take na terenie Rzeszy, uzyskay nazw krlewskich pruskich pastw". Gwnym twrc doskonale zorganizowanego pastwa by Fryderyk Wilhelm I (1713-1740). Ten wadca zainicjowa tzw. rzdy gabinetowe, szczegln form rzdw absolutnych. Polegaa ona na tym, e decyzje podejmowa krl w swoim gabinecie, wykonanie za decyzji naleao do urzdnikw. W tym czasie pastwo pruskie posiadao siln armi i dobrze zorganizowany aparat pastwowy. Prowadzona bya przemylana polityka gospodarcza oraz planowanie w dziedzinie finansowo-gospodarczej. Kolejny wadca Fryderyk II (1740- 1786) przeprowadzi w pastwie reformy w duchu absolutyzmu wiatego.

Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku

307

W 1604 r. utworzona zostaa Tajna Rada jako centralna wadza administracyjna, gwnie skarbowa dla caego pastwa. Szczeglnie do jej waciwoci naleay sprawy zagraniczne, wojska i finansw. W razie nieobecnoci elektora Tajna Rada rzdzia w jego zastpstwie w takim zakresie, jaki powierza jej elektor. Tajna Rada speniaa te drugie podstawowe zadanie bya organem doradczym elektora. W 1651 r. Rada zostaa zreorganizowana, podzielono j wwczas na 19 oddziaw rzeczowo-terytonalnych oraz wyodrbniono z niej sprawy zarzdu finansami domen, powierzajc je oddzielnej kamerze, z ktrej w 1689 r. wyonia si kamera nadworna (Hofkammer). Oddzielono finanse pastwa od finansw dworu panujcego. W 1699 r. powsta organ nadzorczy nad kamer nadworn, od 1713 r. zwany Generaln Dyrekcj Finansw (obok spraw domen podlegay jej m.in. poczta, lasy, regalia). W 1660 r. utworzony zosta Generalny Komisariat Wojny z siedzib w Berlinie. Zadaniem tego organu byo dbanie o zaopatrzenie wojska poprzez odpowiedni polityk podatkow i finansowo-gospodarcz. Podlegay mu komisariaty a nastpnie komisarze w okrgach. Tym sposobem instytucje wojskowe przeksztaciy si w gospodarczo-podatkowe. W 1723 r. Generalny Komisariat Wojny poczono z Generaln Dyrekcj Finansw w jeden organ Generalny Dyrektoriat (GeneraIdirektorium) o charakterze kolegialnym z kompetencjami administracyjno-finansowymi, dziaajcy pod przewodnictwem krla. Od tej pory zaczo male znaczenie Tajnej Rady. Na pocztku lat 40. Fryderyk II wprowadzi istotne zmiany w Generalnym Dyrektoriacie. Podzieli go na tzw. realne departamenty, na czele ktrych

Organy centralne: Tajna Rada

Kamera nadworna

Generalna Dyrekcja Finansw

Generalny Komisariat Wojny

Generalny Dyrektoriat

Departamenty

308

Pastwo feudalne

Ministerstwo Gabinetowe Ministerstwo Sprawiedliwoci

Ministrowie

Tajna Rada

Nakazy gabinetowe

postawi zalenych od siebie ministrw, ktrzy mieli przydzielone cile okrelone sprawy. Departamentw byo 5, od 1746 r. 6, od 1768 r. 7. Utworzone zostay wedug kryterium rzeczowego (wiele spraw zaatwiay w skali kraju) i terytorialnego (podlegay im sprawy okrelonych prowincji). Sprawy zagraniczne od 1728 r. podlegay wydzielonemu Ministerstwu Gabinetowemu. W 1737 r. utworzono oddzielne Ministerstwo Sprawiedliwoci. Osoby stojce na czele waniejszych urzdw nosiy tytuy ministrw. Od Fryderyka I niektrzy wybitni ministrowie uzyskiwali pozycj pierwszego ministra. O d czasu panowania Fryderyka Wilhelma I instytucja pierwszego ministra nie bya znana. Wszyscy ministrowie wchodzili w skad Tajnej Rady, ktra zachowaa gwnie kompetencje sdowe. Krl Fryderyk II przesta uczestniczy w kolegialnych posiedzeniach ministrw. Ministrowie przedstawiali krlowi tylko te sprawy, co do ktrych nie mogli podj zgodnej decyzji. Na podstawie raportw otrzymywanych od centralnych organw krl podejmowa decyzje tzw. nakazy gabinetowe (rozporzdzenia Kabinettsorder). Urzdnicy stali si narzdziem sucym krlowi. Zostali zobowizani do bezwzgldnego posuchu wobec zwierzchnika. Terytorium pastwa podzielone byo na prowincje na czele z mianowanymi przez elektora namiestnikami. Obok namiestnikw dziaay organy stanowe, zwane rzdami krajowymi. Kompetencje rzdw krajowych byy systematycznie ograniczane przez namiestnikw, tak e w kocu XVII w. ograniczay si do sdownictwa (jako sd wyszy). Istniaa te sie organw do zarzdzania wojskiem i finansami komisarze, ktrzy podlegali wadcy.

Organy lokalne: Podzia administracyjno-terytorialny

Prowincje

Namiestnicy

Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku

309

Zaznaczy naley, e Wielki Elektor nie zlikwidowa organw stanowych a jedynie powanie okroi ich kompetencje, tak e reprezentacje stanowe przestay peni rol wsprzdcy krajem. Zajmoway si sprawami lokalnymi, spoeczno-gospodarczymi. W latach 1713- 1723 terytorium pastwa podzielono na okrgi zwane departamentami kamer na czele z kolegialnymi organami kamerami wojny i domen (powstay z poczenia organw wojskowych komisariatw wojny z organami administracyjnymi kamerami zarzdu domen). Kamery wojny i domen zajmoway si sprawami administracji, policji, wojska, podatkw oraz czciowo sdownictwem. Na ich czele stali prezesi kamer. Ju w XVIIw. wyksztaci si w Brandenburgii podzia na powiaty na czele z dyrektorami powiatowymi, ktrych od 1702 r. zwano landratami (notable stanowi) mianowanymi przez krla. Dziaali oni zarwno w interesie stanowym, jak i speniali zadania pastwowe. Podzia na powiaty zosta z czasem wprowadzony we wszystkich prowincjach. Do pomocy landrat mia dwch deputowanych z sejmiku powiatowego, zoonego z przedstawicieli szlachty. Miasta podzielone byy na pastwowe i prywatne. Posiaday ograniczony samorzd. Nadzr nad miastem sprawowa mianowany przez krla radca skarbowy, podporzdkowany komisarzowi wojennemu a nastpnie kamerom. Od koca XVTIIw. organem gminy miejskiej, pochodzcym z wyboru lub nominacji krla, byo zgromadzenie oraz magistrat. Wsie pozostay pod wadz wacicieli, wadze gminy wiejskiej pochodziy z nominacji pana. Ustrj sdowy wykazywa wiele prowincjonalnych odrbnoci. Po uzyskaniu w 1746 r. penego im-

Departamenty kamer

Kamery wojny i domen

Powiaty

Landraci

Miasta

Gmina wiejska

Sdownictwo

310

Pastwo feudalne

Najwyszy Trybuna

Sd Najwyszy

munitetu sdowego dla terenw pooonych w Rzeszy, utworzono z czci Sdu Kameralnego Najwyszy Trybuna jako najwysz instancj sdow. Dla Prus Wschodnich utworzono sd najwyszy w Krlewcu. W kocu X V m w . powsta jeden Sd Najwyszy z siedzib w Berlinie. Dla sprawowania nadzoru nad wymiarem sprawiedliwoci i wadzami administracyjnymi oraz przestrzeganiem prawa na pocztku XVIII w. powoano fiskaat na czele z generalnym fiskaem, podlegym Ministrowi Sprawiedliwoci. Podatki uchwalane przez sejmy rycho przeksztaciy si w stae. Gwnym by podatek gruntowy, tzw. kontrybucja, ktr obcieni byli chopi (na poczet kontrybucji oddawali ok. 40% swoich dochodw). Miasta obcione zostay akcyz podatkiem porednim od ywnoci i obrotu. Nadzr nad pobieraniem akcyzy sprawowali radcy podatkowi. Duych dochodw (ok. 60%) dostarczay majtki pastwowe. Po to aby nie ulegy zmniejszeniu, w 1713 r. ustanowiono zasad niepozbywalnoci domen pastwowych. By zwikszy dochody pastwa wadcy systematycznie dbali o rozwj gospodarczy, popierali rozwj przemysu, handlu i kompanii handlowych. W adnym kraju armia nie odgrywaa takiej roli jak w pastwie prusko-brandenburskim. Interesom militarnym podporzdkowane zostay wszystkie inne dziedziny ycia pastwowego. Armia pruska suy miaa aktywnej polityce zagranicznej. Od poowy X V n w. Brandenburgia posiadaa sta armi (1644 r.), cile zwizan z wadz pastwow. Zmiany w armii wprowadzi Fryderyk Wilhelm.

Skarbowo Podatki stae

Kontrybucja

Akcyza

Wojskowo

Armia staa

Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku

311

Suba wojskowa przecitnie trwaa 20 lat. Wszyscy mczyni od ukoczenia 20 lat podlegali obowizkowi rejestracji (zwalniano tylko synw szlacheckich i bogatych mieszczan). Kady puk zwizany by z okrgiem, ktry mu przydzielono (kantonem), o okrelonej liczbie gospodarstw, z ktrych przeprowadzano rekrutacj. Kady kanton musia dostarczy po jednym rekrucie z 10 dymw. Aby w zwizku z obowizkiem wojskowym nie pozbawi kraju rk do pracy wcielano do wojska poddanych z innych pastw oraz urlopowano cz oddziau lub pozwalano onierzom na mieszkanie poza koszarami. Do koca XVIII w. do wojska wcielano take za kar.

Powszechny

wojskowy*

XII.

Francja od X w. do 1789 roku

1.

Francja w okresie rozdrobnienia feudalnego i monarchii stanowej (X - XV w.)

W X i XI w. Francja (Francia occidentalis), czyli zachodnia cz dawnego pastwa frankoskiego, zajmowaa obszar midzy rzekami: Rodan, Saona, Moza i Skalda. Terytorium to byo w jeszcze wikszym stopniu rozbite, ni tereny niemieckie. Panowali tam, czsto w rozlegych ksistwach, dawni hrabiowie, margrabiowie i wielcy waciciele ziemscy, korzystajcy z szerokich praw immunitetowych. Wadcy lokalni, ktrych byo kilkudziesiciu, powizani byli z krlem stosunkiem lennym. Najpotniejszym z nich by ksi Normandii, ktrego pastewko powstao w 911 r. Drug potg bya Flandria. Do mierci Ludwika V tron francuski nalea do Karolingw. Nowym wadc w 987 r. zosta hrabia Parya Hugon Kapet, zaoyciel nowej dynastii Kapetyngw. Wadza pierwszego Kapeta rozcigaa si na maym terenie midzy rodkow Sekwan i Loar. Std te pierwsi krlowie prowadzili polityk ekspansywn, ktrej celem byo poskromienie in-

Dynastia

Ka et n

P y

314

Pastwo feudalne

Francja w okresie wojny stuletniej

nych wadcw feudalnych i przyczenie ich ziem do korony. Pomoc suyli krlowi duchowni. Sukcesy w powikszaniu terytorium Francji odnis Filip II August, ktry star si z imperium Andegawenw. W 1204 r. udao si jemu pod zarzutem felonii pozbawi krla angielskiego Jana bez Ziemi znacznej czci jego posiadoci we Francji. Od tej pory posiadoci krla francuskiego rozcigay si od Kanau La Manche po M. rdziemne. W zwizku z tym ju w poowie XIII w. wadca francuski sta si pierwszoplanow postaci na scenie polityki europejskiej. N a przeomie XIII i XIV w., za rzdw Filipa IV Piknego (1285-1314), Francja bya ju niemal zjednoczona i przeksztacaa si w monarchi stanow. W latach 1337- 1453 Francja bya zaangaowana j s t u l e t n i , ktr prowadzia z Angli. Powodem wojny byy pretensje krla angielskiego do korony francuskiej, przede wszystkim jednak problem Flandrii i wice si z ni interesy gospodarcze. W pierwszym dugim okresie wojny do 1422 r. zniszczona zostaa flota i armia francuska. Osabieniu te ulega wadza krla francuskiego, zwaszcza za rzdw obkanego Karola VI, kiedy ksita usiowali ponownie usamodzielni si politycznie. Dopiero w kocowym etapie wojny, pod rzdami Karola VII (1422-1461), Francji udao si pokona Angli. Do zwycistwa przyczyni si gwnie patriotyczny zryw narodu francuskiego. W rezultacie wojny Anglicy uzyskali tylko port Calais, nabytek wprawdzie wany ze wzgldw handlowych, ale niewspmierny do wysiku wojennego. Francja wysza z wojny zniszczona ale jednoczenie kocowy etap dziaa wojennych podnis presti wadzy krlewskiej.
w o n

Dzieo zespalania terenw francuskich zakoczy Karol VIII (1461-1483) przyczajc Burgundi, An-

Francja od X w . do 1789 roku

315

jou, Prowansj i Bretani. Stae podatki i armia stay si filarem pod budow monarchii absolutnej. 1.1. 1.1.1. Ustrj polityczny Krl

Wadcy senioralni niekiedy przewyszali sw potg krla francuskiego. Krl wystpowa w podwjnej roli: - jako wadca senioralny na bezporednio podlegym sobie obszarze (dux) a wic w roli podobnej do innych seniorw z t rnic, e ponad nim nie byo innego zwierzchnika; - jako zwierzchnik innych wadcw senioralnych (rex). Penic drug z tych rl sta na czele hierarchii lennej. Bezporednimi wasalami krla byli wasale korony. Z wasalami kolejnych szczebli drabiny lennej krla nie czy aden stosunek w myl obowizujcej zasady frankoskiego systemu lennego, e wasal mego wasala nie jest moim wasalem." W pierwszym okresie sprawowania wadzy przez Kapetyngw wsparciem suy krlowi Koci. Duchowiestwo francuskie utrzymywao, e krl jest namiestnikiem Boga i jako taki jest nietykalny. Ta ideologia miaa wywyszy krla ponad innych wadcw i czsto przynosia pozytywne skutki w praktycznym stosowaniu. Kapetyngowie systematycznie realizowali polityk wzmocnienia swej wadzy. Czynili to w rny sposb: - Pierwszym posuniciem sucym temu celowi byo wyeliminowanie wolnej elekcji i zapewnienie cigoci wadzy w ramach rodziny, czyli ustaleDux

Rex

Zabiegi krlw francuskich o wzmocnienie wadzy monarszej

Ustalenie zasad nastpstwa tronu

316

Pastwo feudalne

Zasada dziedzicznoci tronu

Zasada primogenitury w linii prostej z wyczeniem kobiet

Teoria statutowa

Zasada niepozbywalnoci i niepodzielnoci domeny krlewskiej

Regencja

nie zasad nastpstwa tronu. Ju w XI w. ustalia si zasada, i syn krla zostaje za ycia ojca wybrany przez monych i uzyskuje tytu krla desygnowanego. Stosowanie desygnacji przez dugi czas doprowadzio do ustalenia si dziedzicznoci tronu. Ostatnim desygnowanym wadc by Filip August. Odtd uznano, e syn zmarego krla jest jego nastpc. Zasada ta zaliczona zostaa do tzw. praw zasadniczych. Od XIII w. zasad dziedzicznoci odniesiono do mczyzn w linii prostej z zastosowaniem primogenitury. Na pocztku XIV w. w oparciu o Lex Salica wykluczono od dziedzicznoci kobiety oraz ich synw. Na pocztku XV w. legici sformuowali tzw. teori statutow, zgodnie z ktr najstarszy syn krla z mocy prawa jest urodzonym dziedzicem korony. Peni praw nastpca uzyskuje wraz ze mierci swego poprzednika, przed koronacj. Nastpca nie mg zrzec si swych praw do korony, abdykowa, ani swobodnie dysponowa koron. Dodatkowo ju w XIV w. ksztatowaa si zasada, oficjalnie ogoszona w 1566 r., niepozbywalnoci i niepodzielnoci domeny krlewskiej. W przysidze koronacyjnej krl wypowiada stosown do treci tej zasady formu. Jeeli by maoletni to rzdy sprawowa regent. Regentem bya osoba uprawniona do sprawowania opieki zgodnie z wymogami prawa rodzinnego; Dbao o zachowanie domeny krlewskiej. Ustalenie dziedzicznoci tronu przez najstarszego syna zrodzio problem uposaenia pozostaych dzieci krlewskich. Suyy temu apanae wydzielone ziemie, ktre miay by podstaw utrzymania obdarzonych nimi. Apanae nadawano w formie

Dbao o domen krlewsk

Apanae

Francja od Xw. do 1789 roku

317

lenna z duymi ograniczeniami w zakresie dziedziczenia. Ziemie apanaowe przejmowa mogli tylko spadkobiercy zmarego krla w linii prostej, od poowy XIV w. wycznie synowie, a w razie ich braku ziemie wracay do korony. Crki otrzymyway apanae w formie pieninej. Aby apanayci nie usamodzielnili si i nie zagrozili jednoci terytorium pastwa, krl zastrzega sobie na ziemiach apanaowych szereg praw. Wskutek braku sukcesorw wikszo ziem apanaowych wrcia z czasem do korony; Zwikszanie domeny. Za rzdw Ludwika VI i VII (do 1180 r.) nastpio uporzdkowanie domeny krlewskiej. Przyczono do niej posiadoci wielu wasali, tak e domena krlewska rozpocieraa si i na poudniu Francji. Filip II (1180-1223) powikszy domen krlewsk a czterokrotnie (by to rezultat zwycistwa nad Janem bez Ziemi). Wadca ten powiksza take domen krlewsk poprzez wczanie do niej lenn wakujcych, przy czym pojcie lenna wakujcego byo systematycznie rozszerzane, czsto z naruszeniem praw krewnych bocznych; Wzrost autorytetu krla francuskiego w stosunkach midzynarodowych. Od momentu powstania Rzeszy Niemieckiej we Francji nie respektowano doktryny o cesarzu jako wadcy wiata i zwierzchniku krlw. Wrcz przeciwnie pojawio si przewiadczenie o rwnorzdnoci cesarstwa i krlestwa francuskiego, ktre stao si czci francuskiej tradycji politycznej (rex Francorum est imperator in regno suo)\ W stosunku do wadcw senioralnych uzyska krl stanowisko suwerena. Z uprawnie krla
Powikszanie domeny krlewskiej

Wzrost autorytetu krla francuskiego na arenie midzynarodowej

Krl suwerenem wobec wadcw senioralnych

318

Pastwo feudalne

jako najwyszego suwerena wyksztaceni prawnicy, tzw. legici wydedukowali teorie, ktre uzasadniay prawo urzdnikw krlewskich do ingerencji w obszary nalece do wasali korony. Krl rygorystycznie egzekwowa obowizki lenne a ich naruszenie byo podstaw wielu konfiskat. Z duchowiestwem krl zawiera umowy, tzw. pariages, na mocy ktrych uzyskiwa wspwadz na terytorium biskupa. Na tej podstawie ustanowi tam swoj administracj, co byo wstpem do pniejszej inkorporacji. Taki sposb wejcia do wsprzdw krl stosowa i do innych, wieckich lennikw;
Zapobieganie anarchii i wojnom prywatnym

Wzrost autorytetu krla wewntrz pastwa. Krl by stranikiem pokoju, w zwizku z tym mia prawo przeciwdziaania wojnom prywatnym (wrdom). Dla zwalczania wrdy posugiwa si takimi rodkami jak: czterdziestodniwka krlewska, czyli zakaz atakowania w cigu 40 dni od chwili rozpoczcia krokw nieprzyjacielskich i zabezpieczenie krlewskie zobowizanie si stron przed urzdnikiem krlewskim, e nie bd stosoway siy. Zobowizanie taki pocztkowo miao charakter dobrowolny, z czasem urzdnik krlewski mg narzuci stronom swoje stanowisko z urzdu; Rozszerzanie wadzy ustawodawczej krla. Pierwotnie wadca senioralny posiada na swoim terenie wyczno w dziedzinie ustawodawstwa. Ustawy krla na terenach innych wadcw mogy obowizywa jedynie za zgod seniora. Jeszcze w I poowie XIII w. ustalia si zasada, e jeli ustaw krlewsk podpisze pewna liczba feudaw, to obowizuje ona na terenach podlegych

Rozszerzanie wadzy ustawodawczej

Francja od X w . do 1789 roku

319

wszystkim wadcom senioralnym, nawet tych, ktrzy jej nie podpisali. Ustawodawstwo krlewskie wkraczajc na teren wadcw przyczynio si do unifikacji prawa; Rozszerzenie sdownictwa krlewskiego na podstawie przyjtej zasady, e wszelkie sdownictwo wywodzi si od krla a sdownictwo wadcw senioralnych ma swoje rdo w nadaniu krla. Tym sposobem rozszerzono zakres spraw naruszajcych interes krla, tzw. sprawy krlewskie (cas royaux), ktre sdzi mogy wycznie sdy krlewskie. Do spraw krlewskich zaliczano te naruszenie pokoju wewntrznego, a w XVI w. wszelkie cisze przestpstwa. Wzrost kompetencji sdw krlewskich prowadzi do ograniczenia sdownictwa senioralnego; Ograniczeniom poddano take sdownictwo kocielne; Skoro sdownictwo wywodzio si od krla, to stao si moliwe tzw. wyprzedzanie, ktre polegao na przejciu sprawy przez urzdnikw krlewskich zanim jeszcze zacz j sdzi sd senioralny. Coraz czciej realizowano prawo wyprzedzania w formie absolutnej, co oznaczao, e jeli spraw przej sd krlewski, to wadca senioralny nie mg domaga si przekazania jej sdowi seniora. Krl sprawowa te funkcj najwyszego sdziego, co oznaczao, e do sdu krla moga by skierowana sprawa, ktrej rozstrzygnicia waciwy dla niej sd odmwi lub w ktrej odwoywano si od wyroku przez nagan a pniej apelacj. Moliwo bezporedniego odwoania si do krla od koca XIII w. zostaa ograniczona przez
Rozszerzanie sdownictwa krlewskiego

Sprawy krlewskie

Ograniczanie sdownictwa kocielnego

Wyprzedzanie

Krl najwyszym sdzi

wprowadzenie instancyjnoci w sdach krlewskich. W pierwszej kolejnoci odwoania rozpatrywa urzdnik krlewski (balliw). 1.1.2.
Dwr krlewski

Organy centralne

Urzdnicy dworscy

Wielki seneszak

Konetabl Kanclerz

Orodkiem zarzdu pastwa by dwr krlewski (curia regis). Bezporednio zarzdem zajmowali si urzdnicy dworscy, rekrutujcy si ze redniej szlachty i mieszczastwa, mianowani doywotnio. Coraz czciej krl otacza si duchownymi. Naczelne miejsce wrd urzdnikw dworskich zajmowa wielki seneszak, ktry sprawowa zwierzchni wadz nad urzdnikami lokalnymi, dowodzi wojskiem krlewskim i zastpowa krla w sdzie krlewskim. W ostatnim dziesicioleciu XII w. urzd ten zosta zniesiony. Kompetencje wojskowe wielkiego seneszaka przej konetabl a pozostae kanclerz, szef kancelarii zoonej z notariuszy krlewskich. O d XIV w. funkcj kanclerza krl powierza niszym duchownym lub jednemu z legistw. Kanclerz przewodniczy radzie krlewskiej oraz reprezentowa krla w Parlamencie. Od XV w. kanclerza mianowa krl. Przy nominacjach krl coraz wiksz wag przywizywa do fachowoci kandydata. Wszyscy urzdnicy nadworni tworzyli rad krlewsk, kuri, pierwotnie o niesprecyzowanych kompetencjach. W miar rozrastania si terytorium pastwa rozrastay si te dziedziny, w ktrych kompetentna bya rada. Doszo wwczas do wyksztacenia si z kurii: - rady krlewskiej cilejszej, zwanej Rad Krlewsk (Tajn lub Prywatn), ktra zajmowaa si sprawami politycznymi i administracyjnymi.

Rada nadworna

Rada Krlewska

Francja od Xw. do 1789 roku

321

Poza kierowaniem wszystkimi sprawami pastwa w XIV w. Rada Krlewska zacza roci pretensje do sdownictwa, co spotkao si ze sprzeciwem Parlamentu. W 1496 r. z Rady Krlewskiej wyodrbnia si oddzielna sekcja do spraw sdowych, zwana Wielk Rad skadajc si z mianowanych radcw (siedziba Rady znajdowaa si w Paryu); - Parlamentu, dziaajcego w charakterze sdu; - Izby Obrachunkowej waciwej dla spraw skarbowych, do zada ktrej naleaa kontrola dokumentw skarbowo-finansowych przesyanych przez urzdnikw prowincjonalnych, kontrola administrowania dobrami krlewskimi a take sdownictwo w sprawach skarbowych; - waciwego dworu. Na pocztku XIV w. powstaa we Francji reprezentacja stanowa, zwana do 1484 r. Trzema Stanami, a nastpnie Stanami Generalnymi. Od czasu rzdw Filipa Augusta w zawiych sprawach polityki krl zwyk radzi si zgromadze (curia generalis), zoonych z biskupw, baronw i bogatego mieszczastwa. Trzonem takiego zgromadzenia bya rada krlewska, ktr krl rozszerza o osoby postronne. Takie zgromadzenie byo instytucj, z ktrej wyoniy si Stany Generalne. Po raz pierwszy Stany zwoa Filip IV Pikny w 1302 r. Nastpnie zwoywane byy w 1308 i 1314 r. Do 1484 r. do Stanw powoywani byli spord szlachty tylko bezporedni wasale krla, ktrych zapraszano imiennie. W ten sposb powoywani te byli przedstawiciele duchowiestwa. Stan trzeci reprezentowali przedstawiciele miast uprzywilejowanych.

Wielka Rada

Parlament Izba Obrachunkowa

Waciwy dwr

Stany Generalne

322

Pastwo feudalne

Kompetencje Stanw Generalnych

Czas i miejsce obrad zaleay od woli krla. Od pocztku istnienia tego organu dostrzec mona wielk nieregularno w zwoywaniu Stanw. W poowie XIV w. zbieray si z reguy raz w roku. Kady stan obradowa oddzielnie. Wszystkie stany zbieray si na otwarciu i zamkniciu sesji. W ramach stanu decydowano wikszoci gosw. Kompetencje Stanw nie byy cile okrelone,
i

Zajmoway Si:

- uchwalaniem podatkw, jednak kiedy uchwalano podatki na czas nieokrelony (w 1369 r. podatek od soli) i stae (1435, 1439), osabio to pozycj Stanw; - przedstawianiem krlowi zaale, w ktrych zawarte byy postulaty wydania pewnych zarzdze. Przyjcie postulatw zaleao od woli krla. Stany nie posiaday inicjatywy ustawodawczej, co byo jednym z powodw przewagi krla nad Stanami; - niekiedy krl wydawa ordonanse z udziaem Stanw. W 1357 r. Stany Generalne prboway ustali zasady swego funkcjonowania, narzucajc krlowi tzw. wielki ordonans. Zgodnie z jego postanowieniami Stany miay zbiera si okresowo i miay posiada uprawnienia wysyania swych delegatw do Rady Krlewskiej. Prba reformy, jak podjy Stany, nie powioda si.
Zgromadzenie

Notabh

Z przedstawicieli trzech stanw, imiennie powoywanych przez krla, zoone byo Zgromadzenie Notabli. Kompetencje Zgromadzenia byy podobne do kompetencji Stanw Generalnych z wyczeniem

Francja od X w. do 1789 roku

323

podatkw, ktre zastrzeone byy wycznie dla Stanw. 1.1.3. Organy lokalne
Prewoci

N a podlegym sobie obszarze krl wyznacza urzdnikw zwanych prewotami, ktrzy zarzdzali okrgami prewotalnymi. Na poudniu Francji prewoci zwani byli baj uam i. Urzdnicy ci byli kompetentni w sprawach administracji, skarbowych, sdowych i wojskowych. Ogaszali akty krlewskie w terenie, pobierali dochody z dbr krlewskich, zarzdzali ziemiami wczonymi do korony, dowodzili oddziaami wojskowymi swego okrgu. Do XIII w. byli dzierawcami urzdu, odprowadzali wic krlowi tylko cz dochodw jako czynsz, nastpnie pobierali wynagrodzenie ze skarbu krlewskiego. Prewoci dorywczo kontrolowani byli przez urzdnikw nadwornych (baillis). Z instytucji kontrolerw w kocu XII w. wyksztaciy si dalsze okrgi administracji pastwowej (balliwie), dla zarzdzania w imieniu krla domen monarsz. Nowi urzdnicy, stali, zwali si balliwami, na poudniu seneszakami. Balliww mianowa krl z reguy spord redniej i drobnej szlachty, czsto z osb o wyksztaceniu prawniczym. Krl te mg urzdnikw tych odwoa. Formalnie balliwowie traktowani byli jako czonkowie rady krlewskiej. W stosunku do okrgu, ktry im podlega oraz do zamieszkaej tam ludnoci musieli zachowywa niezaleno (m.in. balliwom nie byo wolno nabywa nieruchomoci na terenie balliwii). Niezaleno balliww od wszelkich wpyww lokalnych i podlego bezporednio krlowi miaa uczyni z nich narzdzie niezalenej polityki krla. Urzdnicy ci w duym stopniu przyczynili si do wzmocnienia wadzy krlewskiej.

ba ulowie

Balliwowie

seneszakowie

324

Pastwo feudalne

Gubernatorzy

Zakres kompetencji balliww by taki sam jak prewotw a ponadto sprawowali take nadzr nad prewotami (przyjmowali dochody zebrane przez prewotw, sprawdzali rachunkowo, w dziedzinie sdownictwa byli instancj odwoawcz od sdu prewota). W XIV w. kompetencje zarwno prewotw, jak i balliww ulegy ograniczeniu i od tej pory sprowadzay si w gwnej mierze do sdownictwa. Balliwie jako okrgi sdowe i wyborcze utrzymay si do 1790 r. Od koca XIV w. w prowincjach przygranicznych krl zacz ustanawia nowych urzdnikw gubernatorw o kompetencjach wojskowych. Odpowiednikiem Stanw Generalnych na szczeblu lokalnym byy stany prowincjonalne, ktre wywodziy si z zebra stanowych zwoywanych w niektrych ziemiach przez wadcw senioralnych, bd przez krla. Zoone byy z przedstawicieli stanw, podobnie jak Stany Generalne i w podobny sposb obradoway. Zwoywa je krl, gwnie w sprawach podatkowych, tote kiedy wprowadzone zostay podatki stae, krl zacz dy do zniesienia stanw p rowincj onalnych. 1.1.4. Sdownictwo

Stany prowincjonalne

Sdy senioralne

Sdownictwo byo dziedzin bardzo rozbudowan. Obok sdw senioralnych pojawio si sdownictwo krlewskie, ktre ulegao rozbudowie w miar jak krl rozszerza swoje kompetencje sdowe. Take wraz z rozbudow aparatu administracyjnego pojawiy si sdy specjalne. Pozostaoci stosunkw lennych byy sdy senioralne.

Francja od X w. do 1789 roku

325

Sd seniora waciwy by: - w sprawach wypywajcych ze stosunkw lennych; - jako sd powszechny nad mieszkacami terytorium, na ktrym senior wykonywa uprawnienia z tytuu immunitetu. Krlowie francuscy dc do wzmocnienia swej wadzy zdoali odebra wasalom korony cz sdownictwa powszechnego, gwnie sdownictwo wysze, w sprawach gardowych". W rezultacie wadcom terytorialnym pozostao sdownictwo nisze (sprawy cywilne i karne poza sprawami zagroonymi kar mierci, cielesnymi i sprawami cywilnymi, w ktrych rodkiem dowodowym by pojedynek sdowy). Ograniczeniem dziaalnoci sdw senioralnych byo dopuszczenie odwoania od wyroku do sdu krlewskiego. W podobny sposb ograniczono sdownictwo miejskie, sprawowane przez organy miejskie w sprawach dotyczcych mieszczan. W zwizku z tym w kocu XV w. zarwno sdownictwo senioralne, jak i miejskie zostay podporzdkowane sdownictwu krlewskiemu. Sdy krlewskie (powszechne) rozrosy si i wyksztaciy si instancje: - sd prewota, ktremu podlegay osoby zamieszkujce w okrgu prewotalnym, z wyjtkiem mieszczan i osb podlegajcych sdowi nadwornemu krla. W I instancji sd prewota sdzi drobne sprawy cywilne i karne o mniejsze przestpstwa. W II instancji rozpatrywa odwoania od sdw senioralnych; - sd balliwa w I instancji rozstrzyga w sprawach dotyczcych krla (cas royaux), w II gdy pre-

Sdy miejskie

Sdy krlewskie powszechne

Sd prewota

Sd balliwa

326

Pastwo feudalne

Namiestnik

wot odmwi rozstrzygnicia sprawy, a take odwoania od wyrokw sdw prewotalnych i senioralnych. W XV w. sdownictwo balliwialne przeszo w rce mianowanego przez krla namiestnika. Dla kadej balliwii ustanowiono dwch namiestnikw, z ktrych jeden rozstrzyga sprawy cywilne a drugi karne; Parlament jako sd najwyszej instancji wyodrbni si w XIIIw. z kurii krlewskiej. Pocztkowo w skad Parlamentu wchodzili czonkowie kurii i nie by to skad stay. Z upywem czasu te same osoby, czsto znawcy prawa, zasiaday w Parlamencie w sposb cigy. Od XIIIw. Parlament rezydowa w Paryu i sdzi w ramach staych sesji. W pierwszych dziesicioleciach XIV w. ustalia si ostatecznie organizacja Parlamentu, ktra przetrwaa a do rewolucji. Parlament skada si z czterech izb: Izba Wielka (Rozpraw), ktra sdzia sprawy cywilne i karne jako instancja odwoawcza od wyrokw sdw balliwialnych i sdu prewota Parya. W I instancji i jednoczenie ostatniej sdzia w sprawach o obraz majestatu, dbr krlewskich, apanay, sprawy przeciwko czonkom Parlamentu i przeciwko parom Francji. Od wyrokw tych nie byo odwoania; Izba Wieyczki (nazwa jej pochodzi od miejsca-wiey w gmachu sdu), pierwotnie bya komisj pomocnicz Izby Wielkiej do rozpatrywania spraw karnych zagroonych kar mierci. W XV w. przeksztacia si w sta komisj a na pocztku XVI w. usamodzielnia si i odtd miaa prawo wyrokowania jako instancja odwoawcza; Izba Dochodze pocztkowo opracowywaa pro-

Parlament w Paryu

Izba Wielka

Izba Wieyczki

Izba Dochodze

Francja od X w. do 1789 roku

327

jekty wyrokw na podstawie materiaw z dochodze w sprawach, w ktrych wyrokowa miaa Izba Wielka. Od pocztku XVI w. uzyskaa prawo samodzielnego wyrokowania. Ze wzgldu na du liczb spraw w Izbie Dochodze, funkcjonoway w niej a trzy wewntrzne izby; - Izba Skarg powstaa z komisji, ktra przejmowaa skargi kierowane do krla i decydowaa, jaka wadza ma skarg rozstrzygn. Z czasem sama wydawaa orzeczenia, z tym e od wyroku Izby Skarg mona byo odwoywa si do Izby Wielkiej. Izba Skarg uzyskaa take prawo wyrokowania w sprawach osb, ktre korzystay z przywileju, e sprawy ich bd rozstrzygane w I instancji przez Parlament. Na wzr Parlamentu w Paryu od XV w. powstay parlamenty prowincjonalne (np. w Burgundii, Prowansji, Normandii). Oprcz kompetencji sdowych Parlament mia pewne uprawnienia w innych dziedzinach: - sprawowa nadzr nad urzdnikami na prowincji; - w dziedzinie ustawodawczej bada czy akty prawne wydane przez krla s zgodne z obowizujcymi prawami i wpisywa je do rejestrw a nastpnie kierowa do wykonania. Z uprawnienia tego wytworzyo si prawo kontroli ordonansw krlewskich przez Parlament i prawo odmowy wpisania ich do rejestru tzw. prawo remonstracji. Krl mg przej ponad sprzeciwem Parlamentu poprzez: - pisemny nakaz rejestracji; - osobiste przybycie do Parlamentu i nakazanie rejestracji ordonansu lit de justice (z chwil przyIzba Skarg

Parlamenty prowincjonalne Inne kompetencje Parlamentu

Rejestracja aktw prawnych krla prawo remonstracji

328

Pastwo feudalne

bycia krla do Parlamentu stawa si on czci kurii krlewskiej, w ktrej decyzje podejmowa krl); - Parlament mia prawo wydawania rozporzdze, ktre uzupeniay obowizujce ustawodawstwo arrets de reglement. Podobne uprawnienia w zakresie ustawodawstwa miay take parlamenty prowincjonalne. Parlament paryski uzyska ogromny autorytet, cieszy si opini nieprzekupnoci i wysokiej fachowoci (ze skadu Parlamentu wyeliminowano osoby nie znajce prawa). Organ ten by czym wicej ni sdem. Sta si symbolem jednoci Francji, bowiem do Parlamentu zaczto odwoywa si z prowincji. W poowie XIV w. ustali si stay skad Parlamentu: 78 radcw (44 duchownych i 34 wieckich), ktrych mianowa krl doywotnio z zachowaniem moliwoci odwoania. Na przeomie XIV i XV w. Parlament uzyska prawo uzupenienia swego skadu samodzielnie przez kooptacj, po czym w XV w. powrcono do nominacji, ktrej dokonywa krl mianujc jednego z trzech kandydatw przedstawionych przez Parlament. Pojawia si take moliwo kupna stanowiska radcy, bowiem ustpujcy radca mg wskaza swego nastpc, za co pobiera opat. Parlament funkcjonowa na sesjach, ktre odbyway si pierwotnie kilka razy w roku, od pocztku XIV w. przez wiksz cz roku.
Sdy specjalne

Kady organ administracji posiada take kompetencje sdownicze (nie byo oddzielonego sdownictwa od administracji). Std wyrni naley sdy specjalne. Sdy specjalne dzieliy si na:

Francja od X w. do 1789 roku

329

- nisze, zwane Sdami Marmurowego Stou i byy

^^

Nisze Sdy Marmurowego

- sd konetabla, waciwy w sprawach osb wojskowych; - sd admiralski rozpatrywa sprawy zwizane z handlem morskim i eglug; - sd referendarzy d/s wd i lasw, waciwy w sprawach wodnych i lenych; - wysze: - Izba Obrachunkowa sdzia urzdnikw i poborcw podatkowych za niedopenienie obowizkw; - Izba Skarbu sprawowaa sdownictwo w sprawach zwizanych z administracj domen krlewskich; - Izba Podatkw sdzia sprawy podatkowe; - Izba Mennicza sprawy monetarne. Przy sdach krlewskich dziaali tzw. ludzie krlewscy: prokuratorzy i adwokaci, ktrzy byli penomocnikami krla przed sdami z obowizkiem obrony interesw krlewskich. Prokuratorzy: generalni (przy sdach wyszych) i krlewscy (przy sdach niszych) wszczynali ciganie, przygotowywali na pimie wnioski procesowe i nadzorowali wymiar sprawiedliwoci. Adwokaci: generalni i krlewscy (w przeciwiestwie do prokuratorw krlewskich, ktrzy mogli dziaa tylko w sprawach zwizanych z obron interesw krla, adwokaci krlewscy mogli przyjmowa take sprawy osb prywatnych) przemawiali przed sdem i uzasadniali wnioski. Adwokatw przy jedWysze

Izba Obrachunkowa

Izba Skarbu

Izba Podatkw Izba Mennicza

T z w . ludzie krlewscy

Prokuratorzy

Adwokaci

330

Pastwo feudalne

nym sdzie mogo by wicej ni jeden (prokurator by tylko jeden). 1.1.5. Skarbowo

wiadczenia pienine

Podatki

Od pocztku XIIIw. dochody nalene skarbowi z domeny krlewskiej zamieniano na wiadczenia pienine. Dochody te uzupeniay wiadczenia z miast, dochody z wakujcych biskupstw, z odnowienia stosunku lennego (relief). Osobist sub lenn zamieniono na opaty. Pokane wpywy pochodziy z grzywien sdowych. Wszystkie te dochody powikszay prezenty i poyczki od poddanych. Dochody cigali i jednoczenie administrowali nimi prewot i balliwowie. W XIV w. du cz dochodw czerpano z podatkw: - aide royale by to podatek konsumpcyjny od napojw, w 1435 r. ustanowiony zosta jako podatek stay; - taille royale podatek stay uchwalony w 1439 r. z przeznaczeniem na utrzymanie armii. Pacony by od dymw. W zwizku z tym spisano wszystkie gospodarstwa w krlestwie. Podatek ten paciy stany nisze. Szlachta i duchowiestwo byy od niego zwolnione; - gabelle podatek od soli wprowadzony w XIV wieku, egzekwowano go poprzez wprowadzenie przymusu kupna oznaczonej iloci soli rocznie. Administracja skarbowa bya oddzielna dla dochodw z domen krlewskich i opat wprowadzonych w czasach dawniejszych (tzw. podatki zwyczajne) i dla podatkw nowych (tzw. nadzwyczajnych).

Podatki zwyczajne i nadzwyczajne

Francja od X w. do 1789 roku

331

We Francji funkcjonowa system podatkowy repartycyjny. Krl okrela globaln kwot taille. W celu poboru podatkw kraj podzielony by na okrgi, tzw. generalnoci. W granicach generalnoci kwot podatkow dzielono midzy miasta i wsie a nastpnie na podatnikw. By to system uciliwy, zwaszcza e globalna suma podatkw wobec wzrostu potrzeb pastwa wykazywaa tendencj wzrostow. Francuski system podatkowy w XV w. przyjy inne kraje europejskie. Kontrol nad dochodami na terenie caego kraju sprawowaa Izba Obrachunkowa. Uprawnienia jej ulegy ograniczeniu kiedy powstay: Izba Podatkw, Skarbu i Mennicza. 1.1.6. Wojskowo

System podatkowy repartycyjny

Generalno

Podstaw armii byli pierwotnie lennicy. Od XII w. obowizek suby wojskowej lennikw ograniczony zosta w czasie (do 40 dni) i co do obszaru. Za sub ponad obowizek lenny naleao si wynagrodzenie. Od Xniw. lennicy dyli do uwolnienia si od osobistej suby wojskowej, najczciej w zamian za opat. Bya to pierwsza oznaka upadku wojsk lennych. Miejsce rycerzy zajy wojska najemne. W wojnie obronnej krl mg zwoywa pospolite ruszenie. Od 1445 r. krl zacz tworzy stae oddziay regularnej jazdy, tzw. kompanie ordonansowe, z ktrych kada liczya 600 osb. Dowodzi ni kapitan. W 1448 r. powoano piechot, tzw. wolnych strzelcw, rekrutujcych si spord chopw. Od 1451 r. z kadych 50 zagrd naleao wystawi 1 strzelca. Oddziay piechoty tworzono tylko na czas wojny.

Wojska lenne

Wojska najemne Pospolite ruszenie

Kompanie ordonansowe T z w . wolni strzelcy

332

Pastwo feudalne

1.2.

Stosunki midzy pastwem a Kocioem

Rywalizacja wadzy duchownej ze wieck zwycistwo krla Francji

W pocztkach istnienia pastwa francuskiego duchowiestwo uzalenione byo od wadzy wieckiej. Krlowie starali si nie by despotyczni wobec Kocioa, std by moe nie dochodzio do ostrych konfliktw. Wadcy sprawowali opiek nad instytucjami kocielnymi, ograniczajc tym samym wadz seniorw duchownych. Krl francuski zachowa wpyw na obsad okoo 20 biskupstw. Z opieki tej wywodzio si regale krlewskie uprawniajce krla do pobierania opaty od wakujcych biskupstw (do czasu ich obsadzenia). Spr o inwestytur, jaki toczy si midzy Papiestwem i cesarzem Niemiec, nie wywoywa we Francji wikszych konfliktw, z tym e od tej pory Koci stara si uwolni od kurateli krlewskiej. Krl uzna i godzi si na kanoniczny wybr biskupw. Kiedy w kocu XIIIw. papieem zosta zwolennik silnej wadzy papieskiej w Kociele, Bonifacy VIII, doszo do starcia z wczesnym krlem Filipem IV Piknym. Krl potrzebowa pienidzy, wobec tego zakaza wywoenia danin dla papiea. Niebawem spr przeksztaci si w konflikt, ktrego przedmiotem staa si wadza wiecka papiea nad krlem. W bulli Unam Sanctam Bonifacy VIII zawar stwierdzenie o wyszoci wadzy duchownej nad wieck. Papie zamierza pozbawi Filipa wadzy i liczy przy tym na poparcie duchowiestwa francuskiego. Jednak autorytet korony by na tyle utrwalony, e stan duchowny zachowa lojalno wobec monarchy. Na zwoanym w 1302 r. wielkim zgromadzeniu reprezentantw stanw francuskich Filip wystpi z hasem suwerennej wolnoci krlestwa" i znalaz dla hasa tego poparcie ze strony spoeczestwa. Za na-

Francja od X w. do 1789 roku

333

stpcy Bonifacego,. Klemensa V, kuria papieska znalaza si w orbicie wpyww francuskich. Skandalem dla Filipa IV okazaa si likwidacja zakonu templariuszy, przeprowadzona ze wzgldw fiskalnych. W 1312 r. papie Klemens V wyrazi zgod na kasat zakonu. Mimo e oficjalnie zarzucano czonkom zakonu wiele cikich przestpstw, dla wspczesnych oczywistym pozosta motyw finansowy decyzji krla. W XV w. pojawiy si we Francji tendencje do uniezalenienia Kocioa francuskiego: W 1438 r. na zjedzie biskupw francuskich w Bourges uchwalono tzw. Sankcj Pragmatyczn, w ktrej sformuowano wolnoci gallikaskie" Kocioa francuskiego, rozluniajc tym samym zwizek z Rzymem. Pastwo uzyskao kontrol nad: - obsadzaniem stanowisk duchownych, (jakkolwiek zastrzeono, e wyboru biskupw i opatw dokonuj kapituy i konwenty, to krl mia prawo polecania kandydatw); - sdownictwem kocielnym dopuszczono odwoania od sdw duchownych do Parlamentu (1476 r.); - wykluczono wszelki wpyw papiea na krla, jego urzdnikw i poddanych.

Wolnoci gallikaskie" Kocioa francuskiego

2.

Francja od XVI w. do 1789 roku

Proces tworzenia pastwa scentralizowanego, trwajcy od XV w., doprowadzi do uksztatowania monarchii absolutnej, ktra w XVIIw. przybraa posta nieomal wzorcow, klasyczn. Monarchia ta realizowaa polityk ekspansji na zewntrz, przede wszystkim w stron Woch. W wyniku wojen wo-

Monarchia
absolutna

334

Pastwo feudalne

Walka monarchy z opozycj hugenotw

Edykt nantejski

skich (1492-1559) Francja zyskaa niewiele: biskupstwo Toul, Metz, Verdun, nadto Calais i skrawki Sabaudii. Klski odnoszone w wojnach z Habsburgami wywoay w poowie XVI w. krytyczny stosunek do rzdw absolutnych, zwaszcza ze strony zwolennikw kalwinizmu, ktrzy rekrutowali si z mieszczastwa, a nierzadko i ze szlachty. Kalwinizm pocztkowo by tolerowany przez wadze pastwowe, kiedy jednak przeszed z pozycji umiarkowanych na radykalne, wadze zmieniy swj stosunek. Dla tpienia herezji w Parlamencie paryskim powstaa tzw. Izba Gorejca. Od 1551 r. rozpoczy si represje wobec zwolennikw kalwinizmu hugenotw. W latach 1562-1598 trway wojny religijne midzy katolikami i kalwinami, zakoczone objciem wadzy w 1589 r. przez Henryka IV i ustaleniem wolnoci wyznania w 1598 r. W czasie wojen religijnych ujawniy si denia separatystyczne prowincji, ktre przycichy dopiero pod wpywem groby wystpie spoecznych. Wszelkie tendencje separatystyczne zdecydowanie zwalcza kardyna Armand Richelieu, kierujcy polityk Francji w latach 1624-1642. Stworzy on mocne podstawy dla francuskiego absolutyzmu. Majc na wzgldzie nadrzdny cel suwerenno pastwa i wzmocnienie jego pozycji w stosunkach midzynarodowych, eliminowa wszelkie przejawy ambicji politycznych warstw uprzywilejowanych. Dla realizacji tego celu rozcign te kontrol wadzy pastwowej nad przywilejami duchowiestwa i szlachty a nawet nad poczynaniami gospodarczymi i politycznymi buruazji. Nastpc i kontynuatorem polityki Richelieu by kardyna Juliusz Mazarini (do 1661 r.). W tym czasie

Francja od X w. do 1789 roku

335

w latach 1648-49 kolejn reakcj przeciwko absolutyzmowi bya tzw. Fronda, ruch kierowany przez Parlament paryski, do ktrego przyczyy si nastpnie Izba Obrachunkowa, Podatkw i Wielka Rada. Fronda bya w gruncie rzeczy nieudan prb przejcia wadzy politycznej przez arystokracj. Ju w 1653 r. doszo do likwidacji ruchu. Najwikszy rozkwit monarchii absolutnej nastpi za rzdw Ludwika XIV. Ju jednak od pocztku II poowy XVI w., za rzdw Ludwika XV, rozpocz si kryzys monarchii. W wojnie z Angli Francja utracia swoje kolonie w Ameryce Pn. (Kanad i Luizjan). Zakoczenie wojny o sukcesj hiszpask (do 1713/14 r.) koczyo jednoczenie okres hegemonii Francji na Zachodzie. Kryzys wewntrzny pastwa zacz objawia si ze szczegln ostroci i nie zdoay mu przeciwdziaa prby reform, ktre usiowa przeprowadzi generalny kontroler finansw Torgot a nastpnie J. Necker. Turgot prbowa reformowa gospodark francusk w duchu fizjokratyzmu. Niepowodzenia stay si powodem zwoania Stanw Generalnych. Zebranie si Stanw 5 maja 1789 r. byo pocztkiem koca monarchii absolutnej.

Tzw. Fronda

Kryzys monarchii

absolutne

2.1.

Ustrj polityczny

W poowie XVI w. przeciwko monarchii absolutnej wystpili przedstawiciele obozu protestanckiego. Ich celem bya obrona przywilejw feudalnych. Absolutnej wadzy krla przeciwstawiali teori, w myl ktrej wadza krlewska ma charakter umowny, podczas gdy w rzeczywistoci wadza naley do narodu. Wychodzc z takich zaoe wywiedli prawo do wypowiedzenia krlowi posuszestwa gdyby tylko dopuci si naduycia wadzy. Skrajny kierunek kry-

336

Pastwo feudalne

idea suwerennoci

panstwa

tykw, tzw. monarchomachowie, dopuszcza nawet moliwo usunicia a take zabjstwa krla. Przeciwiestwem powyszych teorii bya idea suwerennoci pastwa, ktr rozwin przedstawiciel stanu trzeciego J. Bodin w pracy De republica libri sex" (1576 r.). Bodin za najlepsz form rzdu uzna monarchi absolutn, w ktrej krl stoi ponad prawem, wadza jego wywodzi si od Boga, a jedynym ograniczeniem wadzy krlewskiej jest prawo boskie. Teoria J. Bodin odzwierciedlaa wczesne postawy mieszczastwa, ktre z myl o wasnych interesach popierao monarchi absolutn (w przeciwiestwie do feudaw, ktrzy absolutyzmowi byli przeciwni). Postawy te w poowie XVIIIw. ulegy jednak zmianie. Monarchii absolutnej przeciwstawia si wwczas szczeglnie buruazja i grupy redniej szlachty. Przedstawiciele tych grup wywodzili konieczno wprowadzenia nowego ukadu si politycznych w pastwie. Reakcj na monarchi absolutn bya w szczeglnoci teoria o podziale wadz, ktrej twrc by K. Montesquieu (1689 - 1755) oraz teoria umowy spoecznej i suwerennoci narodu w wydaniu J. J. Rousseau (1712-1778). Radykalni przedstawiciele francuskiego Owiecenia: Mably i Morelly posunli si jeszcze dalej zaatakowali wasno prywatn. 2.1.1. Krl

Prawa zasadnicze

Wadza krlewska systematycznie wzrastaa i obja w kocu wszystkie dziedziny ycia pastwowego. Ograniczeniami wadzy krlewskiej byy tylko tzw. prawa zasadnicze: - zasada dziedzicznoci tronu w linii mskiej wg primogenitury;

Francja od X w. do 1789 roku

337

- zasada niepozbywalnoci domeny krlewskiej; - zasada niezawisoci wadzy krlewskiej od wadzy duchownej; - swobody gallikaskie Kocioa francuskiego; - zasada nienaruszalnoci wasnoci prywatnej (ta wesza do katalogu praw zasadniczych dopiero w XVIII w.); - zasada, e bez zgody Stanw nie mog by nakadane podatki (1788 r.). Praw zasadniczych nie byo krlowi wolno zmienia adnym aktem, mogy by zmienione jedynie przez Stany Generalne. Nie byy jednak ustalone sankcje za naruszenie tych praw, wobec tego nie krpoway one krla. Stany Generalne nie byy za zwoywane, uwaano zatem, e stranikiem praw zasadniczych jest Parlament. 2.1.2. Organy centralne
stany Generalne

W XVI w. ustaliy si zasady wyboru delegatw do Stanw Generalnych. Okrgiem wyborczym bya balliwia, w ktrej wybierano jednego lub kilku delegatw z kadego stanu. Wybory odbyway si w ramach poszczeglnych stanw. Wybory do stanu pierwszego i drugiego odbyway si bezporednio, do stanu trzeciego porednio. Spord duchownych prawo wyborcze mieli posiadacze beneficjw, kapituy i klasztory. Spord szlachty posiadacze lenna, ktrzy ukoczyli 25 lat. Prawa wyborcze w stanie trzecim uzalenione byy take od kryterium majtkowego. Kady delegat otrzymywa od wyborcw instrukcj. Stany zbieray si na zarzdzenie krla. Kady stan obradowa i decydowa oddzielnie. W stanach gosowano wedug balliwii, z ktrych kada

Zasady prawa

w borcze

338

Pastwo feudalne

miaa jeden gos. Uchway zapaday wikszoci gosow. Kompetencje Stanw nie byy okrelone precyzyjnie przede wszystkim Stany rociy sobie prawo do uchwalania podatkw. Stany pozbawione byy przy tym nadal bardzo wanej kompetencji inicjatywy ustawodawczej.
Zgromadzenie Notablw

W sytuacji gdy w XVII w. (od 1614 r.) Stany Generalne nie byy zwoywane, ich namiastk byo Zgromadzenie Notablw. Ze wzgldu na imienne zaproszenia skad Zgromadzenia by pynny: od 60 do 150 notabli. Zgromadzenie zwoywa krl w okresach, kiedy nie byy zwoywane Stany Generalne, w sytuacjach politycznie trudnych. W takiej te sytuacji zwoa je Ludwik XVI w 1787r. z zamiarem, by Zgromadzenie uchwalio potrzebne pastwu podatki. Zgromadzenie uznao si jednak w sprawach podatkowych za niekompetentne. Ostatni raz Zgromadzenie zwoane zostao w 1788 r. dla rozstrzygnicia zagadnienia liczebnego skadu stanu trzeciego w majcych si zebra Stanach Generalnych.

Rada Krlewska

Sekcje Rady Krlewskiej Rada Stanu

Rozbudowana zostaa Rada Krlewska. W skad Rady Krlewskiej wchodzio 3 0 - 120 radcw z racji urodzenia, godnoci, urzdu, przywileju i nominacji. W XVIII w. na posiedzenia Rady zapraszano sekretarzy stanu, stojcych na czele resortw. Rada zajmowaa si wieloma sprawami, std ju w XVII w. podzielona zostaa na cztery sekcje (rady). Byy to: Rada Stanu (Rada Wysoka, Tajna), ktra bya najwaniejsz wrd sekcji. Przewodniczy jej krl. Zajmowaa si polityk zagraniczn oraz najwaniej-

Francja od X w. do 1789 roku

339

szymi sprawami wewntrzpastwowymi. W skad Rady Stanu wchodzio zaledwie kilka osb, przede wszystkim sekretarze stanu, generalny kontroler finansw i kanclerz. Wchodzcy w skad Rady Stanu nosili tytu ministra stanu; Rada Depesz waciwa w sprawach administracji pastwowej. Dziaaa take w charakterze sdu w sprawach z zakresu administracji; Rada Finansw zajmowaa si ustaleniem podatkw i ich rozdziaem na okrgi podatkowe. Wszystkie trzy Rady wydaway postanowienia, ktre byy czci ustawodawstwa francuskiego. Czsto krl wydawa rozporzdzenia w Radzie, omijajc tym sposobem obowizek przedstawienia ich Parlamentowi celem rejestracji. Rada Prywatna (Rada do Spraw Procesowych) o kompetencjach sdowych. Dziaaa pod przewodnictwem kanclerza jako: - sd kasacyjny, to znaczy znosia wyroki najwyszych sdw z powodu naruszenia prawa materialnego lub procesowego i przekazywaa spraw do ponownego rozpatrzenia sdowi; - poprzez ewokacj moga przej kad spraw zawis w innym sdzie; - trybuna kompetencyjny w razie sporu midzy sdami najwyszymi, dotyczcego waciwoci. Na pocztku XVIII w. do czterech wymienionych Rad dosza kolejna Rada do Spraw Handlowych o charakterze doradczym, zajmujca si m.in. sprawami kolonii. Obok centralnych organw kolegialnych dziaay we Francji na szczeblu centralnym urzdy jednooso-

Rada Depesz

Rada Finansw

Rada Prywatna

Rada do Spraw Handlowych

Urzdy centralne

340

Pastwo feudalne

Kanclerz

Generalny kontroler

finansw

Sekretarze stanu

bowe. Dawne urzdy nadworne czciowo zlikwidowano a czciowo przeksztaciy si w tytularne. Aby ograniczy wpywy monowadcw krl pozostawi im godnoci, z ktrymi wizay si wysokie pobory oraz przywileje, podczas gdy faktycznie obowizki zwizane z dan funkcj wykonyway inne osoby nominowane przez krla. Kanclerz. Urzdnik ten sta na czele kancelarii krlewskiej a pod nieobecno krla przewodniczy sekcjom Rady Krlewskiej. Najwaniejsze kompetencje kanclerza wizay si z kancelari. Jako stranik pieczci krlewskiej sprawowa kontrol pism wychodzcych z kancelarii. Zdarzao si, e urzd kanclerza by okresowo tytularny. Miao to miejsce wwczas gdy kanclerz nie cieszy si zaufaniem krla. Penienie funkcji kanclerskich przejmowaa wwczas inna osoba mianowana przez panujcego. Generalny kontroler finansw by urzdnikiem istniejcym od 1661 r. Wywodzi si z urzdu nadintendenta finansw. Generalny kontroler finansw zajmowa si administracj skarbow, przemysem, handlem, rolnictwem, komunikacj. Sekretarze stanu wywodzili si z notariuszy kancelarii krlewskiej, obdarzanych szczeglnym zaufaniem, ktrym krl zleca okrelone czynnoci. Std wzi si ich tytu sekretarze do zlece i finansw krlewskich. W XVI w. zaczto ich nazywa sekretarzami stanu. Sekretarzy stanu byo czterech. Kady z nich kierowa sprawami jednego z czterech okrgw, na ktre podzielono pastwo (decydowao wic kryterium terytorialne). W kocu XVI w. rozdzielono midzy nich kompetencje wedug kryterium rzeczowego. Powstay wwczas resorty, na czele ktrych stali sekretarze stanu:

Francja od X w. do 1789 roku

341

- do spraw wojny; - do spraw zagranicznych; - do spraw domu krlewskiego; - do spraw marynarki. Oprcz kierowania resortem kady z sekretarzy sprawowa zarzd w jednym z okrgw pastwa, zwanym departamentem. Pozycja sekretarzy stanu ulega wzmocnieniu w XVIIw. Zaczto ich nazywa ministrami. Podlegali krlowi i byli wykonawcami jego polece. Pochodzili z nominacji krla. Podstaw dziaalnoci kadego z ministrw byo zlecenie krlewskie. Pierwotnie urzd ministra nie by kupny, zatem minister mg by w kadym czasie odwoany. Z czasem, tak jak i inne urzdy we Francji, sta si urzdem kupnym. Na pocztku XVIII w., w czasie regencji po mierci Ludwika XIV, prbowano sekretarzy stanu zastpi organami kolegialnymi radami (w latach 1715-1718). Prba ta zostaa rycho cofnita z powodu niesprawnoci kolegiw. Niekiedy jednemu z ministrw krl powierza kierowanie polityk pastwa i wtedy zwa si on pierwszym ministrem. Po mierci kardynaa Mazariniego przez 54 lata nie istnia we Francji system pierwszych ministrw (Ludwik XIV rzdzi sam). 2.1.3. Organy lokalne
Samorzd w prowincjach Stany prowincjonalne

Ministrowie

Stany prowincjonalne utrzymay si tylko w prowincjach przygranicznych. Zbieray si na zarzdzenie krla. Przewodniczy im gubernator prowincji. Do kompetencji stanw prowincjonalnych naleay gwnie sprawy podatkowe (podatki dla pastwa i na potrzeby prowincji).

342

Pastwo feudalne

Zgromadzenia prowincjonalne, dystryktowe i municypalne

W II polowie XVIII w. powstay projekty wprowadzenia zgromadze przedstawicielskich (autorami projektw byli Turgot i Necker). Projekty te nie weszy jednak w ycie (powodem byo ustpienie Turgota, projekt za Neckera wywoa opr klas uprzywilejowanych). W 1787 r. wprowadzono wedug projektu Turgota zgromadzenia: municypalne (we wsiach i miastach), dystryktowe i prowincjonalne. Dla stanu trzeciego przewidziana bya w zgromadzeniach podwjna liczba przedstawicieli. Tryb gosowania by odmienny od stosowanego dawniej wprowadzono gosowanie osobiste a nie stanami. Organem wykonawczym zgromadze byy wydziay. Zgromadzenia miay kompetencje szersze ni stany prowincjonalne, bowiem oprcz podatkw zajmoway si niektrymi sprawami lokalnymi, miay te prawo zgaszania krlowi postulatw. Reformy samorzdowej nie zrealizowano jednak do koca z powodu wybuchu rewolucji. W XVI w. nastpiy zmiany w strukturze urzdnikw lokalnych. Prewoci i balliwowie utracili wikszo swoich dawnych kompetencji. O d 1689 r. godno balliwa staa si tylko tytularna. W miar ograniczania kompetencji balliww roso znaczenie gubernatorw, ktrych w XVI w. krl ustanawia nie tylko na terenach przygranicznych, ale i wewntrz pastwa. Urzdnicy ci przejli uprawnienia sdowe oraz prawo cigania podatkw. Wykazywali te denie do przejcia innych uprawnie krlewskich i z tego powodu stali si zagroeniem dla wadzy krlewskiej. Od Ludwika XIV zaczto ogranicza pobyt gubernatorw w prowincji, zastpujc ich intendentami, tak e godno gubernatora przeksztacia si w honorow.

Urzdnicy lokalni

Gubernatorzy

Francja od X w. do 1789 roku

343

instytucji doranie wysyanych na prowincj kontrolerw oraz komisarzy wyksztaci si urzd intendenta. Wysyano ich w teren dla zaprowadzenia porzdku publicznego. W XVIIw. intendenci byli staymi urzdnikami, ktrych mianowa krl na wniosek generalnego kontrolera finansw spord szlachty urzdniczej i buruazji, z uwzgldnieniem czynnika fachowoci. Byli w kadej chwili odwoalni. Wkrtce zastpili dawnych gubernatorw. Intendenci stali na czele generalnoci okrgw, ktre zostay wydzielone dla celw skarbowych. W II poowie XVIII w. byo we Francji 30 generalnoci. Do kompetencji intendentw naleao sdownictwo (nadzr nad sdami, w I i ostatniej instancji sdzili przestpstwa przeciwko bezpieczestwu pastwa), skarbowo (nadzr nad organami skarbowymi, wojskowoci, nad rozkadaniem i ciganiem podatkw) i administracja (kontrola nad ca administracj i nad miastami). Dla wykonania tylu zada pomoc suyli podlegli intendentom pomocnicy subdelegaci.
2

intendenci

Subdeiegad

Intendenci podlegali Radzie Depesz oraz generalnemu kontrolerowi finansw. Ju w kocu XVIIw. nastpia stabilizacja pozycji intendentw. 2.1.4. Sdownictwo
Sdy senioralne

Dziaalno sdw senioralnych ulega dalszemu ograniczeniu na rzecz sdw krlewskich, ale tylko formalnie, poniewa odwoanie do sdu krlewskiego wymagao zoenia wysokiej opaty. Sdy miejskie rozstrzygay tylko sprawy o naruszenie porzdku publicznego. Sdy krlewskie nadal dziaay jako sdy prewota i balliwa. Niektre z sdw balliwialnych w poowie XVTw. zostay przeksztacone w sdy prezydialne,

Sdy miejskie

Sdy krlewskie Sd prewota Sd balliwa Sd prezydialny

344

Pastwo feudalne

Parlamenty

o szerszym skadzie i szerszych kompetencjach (niektre sprawy sdziy w I i ostatniej instancji gdy warto przedmiotu sporu nie przekraczaa 2 tys. liwrw). Obok Parlamentu paryskiego dziaay Parlamenty prowincjonalne. Przed wybuchem rewolucji byo ich 12. Dopuszczenie w XVI w. kupna stanowiska czonka Parlamentu paryskiego doprowadzio do dziedzicznoci i nieusuwalnoci radcw. Parlament zachowa wszystkie dotychczasowe kompetencje, z ktrych gwnie prawo remonstracji prowadzio od XVII w. do czstych konfliktw z krlem. Od pocztku XVII w. Parlamenty, zwaszcza paryski, uwaay si za stranikw i obrocw podstaw ustroju Francji przed samowol krla. Przekonanie to wynikao z faktu niezwoywania przez krla Stanw Generalnych. Z jeszcze wiksz si postaw tak przyjmowa Parlament od 1715 r. a do rewolucji i w tym okresie sta si faktycznie orodkiem opozycji przeciwko systemowi rzdw absolutnych. Ze strony krla z coraz wiksz czstotliwoci pojawiay si prby ograniczenia prawa remonstracji. Z inicjatywy kardynaa Richelieu w 1641 r. zakazano remonstracji w stosunku do aktw administracyjnych, nierzadko zmuszano niewygodnych radcw do sprzedawania stanowisk w Parlamencie. Due znaczenie zdoby Parlament w okresie Frondy od 1648 do 1652 r. Do zdecydowanego ograniczenia prawa remonstracji przystpi Ludwik XIV. W 1673 r. zobowiza Parlamenty do rejestracji wszystkich aktw krlewskich. Remonstracja moga mie zastosowanie dopiero po rejestracji. W zwizku z tym w czasie rzdw tego wadcy (do 1715 r.) prawo remonstracji nie byo wykonywane. Konflikty nasiliy si w XVIIIw.

Prby ograniczenia prawa remonstrancji

Francja od X w. do 1789 roku

345

W 1771 r. w wyniku jednego z konfliktw Ludwik XV skonfiskowa stanowiska radcw oraz zmieni organizacj Parlamentw (m.in. rozdzieli funkcje Parlamentw na szereg Rad Wyszych). Ludwik XVI w 1774 r. przywrci poprzedni organizacj ale konflikty trway nadal. Od koca 1789 r. Parlamenty przestay istnie. W zwizku z wprowadzeniem w sprawach karnych pisemnoci zmniejszyo si znaczenie adwokatw. Wystpowali oni tylko w sprawach cywilnych, ktre dotyczyy interesw skarbu pastwa. Wzrosa natomiast rola prokuratorw, szczeglnie generalnych, ktrzy stali si narzdziem krla w walce z Parlamentem paryskim. Tylko za zgod prokuratora Parlament mg wydawa rozporzdzenia. W porwnaniu z poprzednim okresem zwikszya si liczba sdw specjalnych niszych. Powstay jako nowe: - sd wielkiego prewota Francji (waciwy w sprawach o przestpstwa popenione na dworze krlewskim i w sprawach cywilnych urzdnikw dworu krlewskiego); - sdy referendarzy dworu krlewskiego, ktre rozstrzygay sprawy cywilne ksit i dygnitarzy koronnych, osb posiadajcych przywilej procesowania si przed Parlamentem; - sdy konsularne do spraw handlowych; - sdy prewotw marszakowskich ustanowione w okrgach intendenckich, zajmoway si od XVI w. ciganiem przestpstw popenionych przez wojskowych. Sdownictwo ich rozszerzono nastpnie, tak e stay si kompetentne dla przestpstw przeciwko porzdkowi publicz-

Adwokaci

Prokuratorzy

Sdy specjalne

Sd wielkiego prewota Francji

Sdy referendarzy dworu krlewskiego

Sdy konsularne Sdy prewotw marszakowskich

346

Pastwo feudalne

nemu (w tym dla uczestnikw ruchw chopskich). Sdy te sdziy w trybie uproszczonym, od wyrokw nie przysugiwaa apelacja.
Sdownictwo zastrzeone

Z zaoenia, e krl jest rdem wadzy sdowej wynikay arbitralne uprawnienia monarchy w dziedzinie wymiaru sprawiedliwoci. Okrelano je mianem sdownictwa zastrzeonego. Do sdownictwa zastrzeonego naleay w szczeglnoci uprawnienia: - ewokacji; - kasacji kadego wyroku; - przyznanie przywileju, e sprawy osoby fizycznej lub prawnej bd rozstrzygane tylko przez okrelony sd committimus; - przekazanie sprawy karnej do nadzwyczajnej komisji;

Ewokacja Kasacja

Committimus

Pisma sprawiedliwoci

- zmiana wyroku w sprawach cywilnych drog tzw. pism sprawiedliwoci; - zmiana wyrokw w sprawach karnych tzw. pisma aski; - nakazy uwizienia (t drog krl pozbywa si przeciwnikw politycznych, pisma piecztne byy czsto przejawem samowoli krlewskiej). 2.1.5. K u p n o urzdw

Pisma aski

Pisma piecztne

Urzdy we Francji dzieliy si na dwie grupy: o staych kompetencjach i o kompetencjach okrelonych w zleceniu krla. Urzdy o kompetencjach staych w XVI w. stay si kupnymi. Franciszek I wprowadzi oficjalnie sprzeda stanowisk przez pastwo pod warunkiem uiszczenia okrelonej kwoty na rzecz skarbu pastwa. Takiej transakcji nadawano pierwotnie pozory poyczki. W 1567 r. uznano wano odpatnej rezygnacji z urzdu na

Francja od X w. do 1789 roku

347

rzecz innej osoby. Henryk IV w 1604 r. wprowadzi roczn opat (paulelte nazwa pochodzi od nazwiska projektodawcy Pauletta), ktra wynosia 1/60 wartoci stanowiska. Uiszczajcy opat a take jego spadkobiercy mieli prawo przeniesienia stanowiska na rzecz osb trzecich. Bez wanych przyczyn krl nie mg odmwi nabywcy urzdu nominacji. W rezultacie stanowiska urzdnicze stay si dziedziczne. Urzdnicy byli nieusuwalni, naleao im bowiem zwrci wpacon kwot (chyba e urzdnik zosta skazany za przestpstwo). Dobr kadr urzdniczych w duej mierze uniezaleni si od krla. Sprzeda urzdw umoliwia nabywanie stanowisk bogatej buruazji a ponadto bya rdem dochodw skarbu pastwa. W nieco innej sytuacji znajdowali si urzdnicy speniajcy funkcje na podstawie zlecenia krla. Zlecenie mogo by w kadym czasie cofnite, nawet gdyby dotyczyo to urzdu kupnego. 2.1.6. Skarbowo

Oficjalna sprzeda urzdw

Dziedziczno stanowisk urzdniczych

Pastwo czerpao dochody z domen, z dawnych podatkw bezporednich i porednich, ktre znacznie podwyszono oraz ze sprzeday stanowisk. Ze wzgldu na rosnce potrzeby finansowe pastwa w kocu XVII i w XVIII w. wprowadzono nowe podatki: - pogwne, podatek powszechny, dochodowy. Szlachta jednak uzyskiwaa zwolnienia i ulgi, duchowiestwo za uwolnio si od tego podatku poprzez jednorazow w roku wpat pewnej sumy do skarbu. Std pogwne byo podatkiem, ktry w przewaajcej mierze spoczywa na chopach;
Pogwne

348

Pastwo feudalne

Podatki porednie

- podatki porednie: opaty stemplowe, 1-procentowy podatek od przeniesienia wasnoci nieruchomoci na rzecz innej osoby; - ca wewntrzne i ca stosowane w handlu zagranicznym. Centralnym organem administracji skarbowej by generalny kontroler finansw. Administracja podatkw bezporednich w terenie naleaa do intendentw. Nadal istnia podzia kraju na generalnoci, ktre dzieliy si na mniejsze okrgi elekcje. 2.1.7. Wojskowo

Ca

Armia staa

Reforma wojskowoci

Decydujc rol w dziedzinie wojskowoci odgrywaa armia staa, na ktr skaday si puki zoone z Francuzw oraz puki cudzoziemskie. Mimo e stanowiska oficerskie formalnie zastrzeone byy dla szlachty rodowej, to podobnie jak inne stanowiska, tak i one stay si kupne. Umoliwio to kupno stanowisk buruazji. W latach 1688-91 sekretarz stanu do spraw wojny Louvois przeprowadzi w wojsku reform: - oddzieli wojskowo w cisym znaczeniu tego sowa od spraw administracyjno-gospodarczych;

Milicja prowincjonalna

- zorganizowa milicj prowincjonaln, ktra stanowi miaa oddziay rezerwowe, zoone gwnie z chopw, ktrzy zamiast staej suby w wojsku, co jaki czas odbywali wiczenia. Chopi ci wybierani byli drog losowania; - zmieni wyposaenie armii. W latach 1678-98 zbudowano tzw. elazny pas fortyfikacji w celu obrony granic pastwa. Umocniono te mury fortec.

Francja od X w. do 1789 roku

349

Wczeniej, bo ju w 1669 r. zostaa zreformowana przez Colberta marynarka wojenna. Zobowizani do suby w marynarce odbywali rotacyjnie sub na okrtach przez rok. Rozbudowano bazy i arsenay morskie w portach atlantyckich. W rezultacie reform na pocztku XVIII w. armia francuska liczya 360 tys. onierzy, w tym 60 tys. cudzoziemcw. 2.2. Stosunki midzy pastwem a Kocioem

Od XVI w. zaczy pojawia si we Francji tendencje antypapieskie, skierowane przeciwko centralizmowi w Kociele. W 1516 r. Franciszek I zawar z papieem Leonem X konkordat tzw. konkordat boloski, na podstawie ktrego organizacja kocielna zostaa podporzdkowana monarchii. Krl uzyska prawo przedstawiania swego kandydata na kade stanowisko duchowne. Kandydatowi temu papie nadawa inwestytur kanoniczn, po czym krl nadawa beneficjum. System ten przetrwa a do rewolucji. Wychodzc z zaoe konkordatu Parlament ksztatowa swoj praktyk tak, aby ograniczy wpywy Kocioa w pastwie. Charakterystyczna dla Francji doktryna i polityka, ktra okrelaa niezaleno wadzy wieckiej od kocielnej, zwaa si gallikanizmem. Podkrelano w niej odrbno Kocioa we Francji w ramach Kocioa katolickiego (nie by to jednak Koci narodowy). Zasady polityki Parlamentu przedstawi w 1549 r. Piotr Pithou w dziele Wolno Kocioa gallikaskiego": - krl francuski w sprawach politycznych jest niezaleny od papiea;

Konkordat boioski

Gallikanizm

Tezy Piotra Pithou

350

Pastwo feudalne

- krl posiada prawo do sprawowania opieki i kontroli Kocioa francuskiego; - wadza kocielna nie moe wydawa zarzdze o treci wieckiej; - najwysz wadz w Kociele jest sobr; - majtki kocielne stanowi wasno krla, Kocioowi zostay oddane tylko w uytkowanie; - zakony istniej na podstawie przywileju, ktry moe by odwoany; - zarzdzenia papieskie obowizuj na terenie Francji dopiero po zatwierdzeniu przez krla. Oficjalne stosunki midzy pastwem a Kocioem regulowaa Deklaracja kleru francuskiego o wadzy kocielnej, przyjta przez zgromadzenie duchowiestwa francuskiego w 1682 r. Duchowiestwo uznao w niej ingerencj papiea w wewntrzne sprawy Francji za atak na suwerenno. Biskupi sprzeciwili si usuwaniu wadcw wieckich przez papiea oraz uwalnianiu poddanych od przysigi na wierno krlowi. Deklaracja utrzymywaa w mocy zasady Kocioa gallikaskiego. Wczeniej szerzcy si kalwinizm wywoa konieczno uregulowania statusu protestantw w pastwie. Wojny religijne zakoczy we Francji edykt z Nantes (1598 r.), ktry wprowadzi tolerancj religijn i ustali zasady wspycia zwolennikw obu wyzna: katolickiego i kalwiskiego. Protestanci (hugenoci) zostali zrwnani w prawach cywilnych z katolikami. Uzyskali dostp do urzdw. Mogli odbywa praktyki religijne publicznie w jednym z miast okrgu, z wyjtkiem Parya. Jako gwarancj ze strony wadz pastwowych hugenoci uzyskali miejsca bezpieczestwa ok. 100 twierdz z zaog kalwi-

Deklaracja kleru francuskiego o wadzy kocielnej

Postanowienia edyktu nantejskiego

Francja od X w. do 1789 roku

351

sk. Nad sprawiedliwymi wyrokami czuwa miay osobne izby przy Parlamentach o mieszanym skadzie wyznaniowym. Kalwini paci mieli dziesiciny i respektowa wita katolickie, w zamian za co pastwo decydowao si pokrywa koszty utrzymania ich armii i Kocioa. Wyposaeni w armi i twierdze hugenoci stali si niebezpieczni dla pastwa. Tote kardyna Richelieu, zdajcy do obrony niepodzielnej suwerennoci pastwa, zbrojnie odebra hugenotom twierdze, po czym w Alais wyda tzw. edykt aski (1629 r.), ktry znosi przywileje polityczne hugenotw, zachowujc zasad tolerancji religijnej. W czasie rzdw Ludwika XIV zaczto ogranicza tolerancj (hugenotw byo ok. 1,7 min): zakazano hugenotom wykonywania pewnych zawodw, zamykano szkoy, kwaterowano onierzy w domach i posiadociach hugenockich. Ostatecznie edykt z Fontainebleau (1685 r.) uchyli postanowienia edyktu nantejskiego. Odebrano protestantom prawo odbywana praktyk religijnych, skonfiskowano mienie kocioa reformowanego, nakazano burzenie zborw. Reakcj bya masowa emigracja hugenotw do krajw protestanckich (Anglii, Holandii, Niemiec). Dostp do urzdw protestanci uzyskali dopiero w 1787r. (z wyjtkiem szkolnictwa i sdownictwa).

T z w . edykt aski

Edykt

z Fontameb,eau

XIII.

Anglia (IX - pol. XVII w.)

1.
1.1.

Pastwo anglosaskie
Przebieg procesu zjednoczeniowego
Brytania przed najazdami Rzymian

Ludno zamieszkujca pierwotnie Wyspy Brytyjskie, prawdopodobnie spokrewniona z Iberami, podbita zostaa przez Celtw w VI - I V w. p.n.e. Ludy te, zasiedlajc Angli, stworzyy tu podobn organizacj ustrojow i struktur spoeczn jak Celtowie w Galii. Wyprawy Rzymian do Brytanii zapocztkowa Juliusz Cezar w okresie podboju Galii (55 i 54 r. p.n.e.). Nie doprowadziy one jednak wwczas do trwaego podboju wyspy. Sto lat po Cezarze, za panowania cesarza Klaudiusza, Rzym podj ponownie plan podboju wyspy (r. 43 n.e.). W cigu ok. 35 lat Rzymianie opanowali obszar pniejszej Anglii, tworzc na zajtych terenach oddzieln prowincj (Brytani), podzielon pniej na dwie odrbne prowincje: Pnocn i Poudniow Brytani. Kiedy zawiody prby opanowania pnocnej czci wyspy, tj. Szkocji, Rzymianie stworzyli system fortyfikacji (way Hadriana i Antonina) dla ochrony granic prowincji. Nie podejmowano natomiast prb przyczenia Irlandii do terytorium Imperium Romanum.

Panowanie rzymskie w Brytanii

354

Pastwo feudalne

Ustpienie Rzymian z Brytanii

Heptarchia

Chrystianizacja Brytanii

Najazdy Duczykw

Trwajce prawie cztery stulecia panowanie Rzymian, majce dla Cesarstwa przede wszystkim znaczenie militarne (ochrona Galii przed najazdami Celtw brytyjskich), nie doprowadzio do trwaej romanizacji Brytanii ani, z wyjtkiem Walii, do chrystianizacji rodzimej ludnoci. W pocztku Vw. Rzym zmuszony by odwoa swoje legiony z Brytanii wobec najazdu Germanw na Gali. Po ustpieniu Rzymian, ktiych wojska stopniowo opuszczay wysp nasiliy si najazdy ludw celtyckich oraz plemion germaskich z pnocnych Niemiec. Niebawem szczepy Anglw, Sasw, Jutw i Fryzw zaczy wypiera Celtw w kierunku pnocnym i zachodnim, zakadajc szereg drobnych pastewek, toczcych midzy sob walk o hegemoni. Z pocztkiem VII wieku byo ich siedem (tzw. Heptarchia). Doniosym wydarzeniem, ktre nastpio w tym czasie, byo przyjmowanie przez ludno poszczeglnych krlestw anglosaskich chrzecijastwa. Utworzenie jednolitej organizacji kocielnej, z arcybiskupem Canterbury na czele, wyprzedzio zjednoczenie polityczne kraju, ktrego pierwsz prb podj na pocztku IX w. krl Wessexu Egbert. Pomylny rozwj jego pastwa przetrway najazdy Skandynaww, ktrzy w wieku IX wielokrotnie podejmowali wyprawy na wysp, pustoszc znaczne jej obszary. Duscy Normanowie opanowali znaczn cz Brytanii, zajmujc Northumbri (w roku 866 zdobyli York), wschodni Marcj (r. 868) i East Angli (do r. 870). Pokona Duczykw, jednoczc ostatecznie pastwo, krl Wessexu Alfred Wielki (871-899). Kraj podzielony zosta na 2 czci. Znaczny obszar wschodniej Anglii (Danelag) pozosta we wadaniu duskim. Jednake nastpcy Alfreda narzucili asymi-

Zjednoczenie pastwa przez Alfreda Wielkiego

Anglia (IX - po. XVII w.)

355

lujcym si stopniowo Duczykom zwierzchnictwo, jednoczc formalnie oba narody w polowie X wieku. Lecz i ich dzieo zniweczone zostao przez drug fal najazdw duskich, ktre doprowadziy na pocztku XI w. do podboju pastwa anglosaskiego przez krla duskiego Kanuta Wielkiego (1016-1035), twrc skandynawskiego imperium, wnuka po kdzieli ksicia polskiego Mieszka I. Zjednoczy on pod swoim berem Angli, Dani, Szwecj i Norwegi. Imperium Kanuta rozpado si krtko po jego mierci, a tron angielski obj ostatni w linii prostej potomek Alfreda Wielkiego, Edward Wyznawca (1042-1066), wychowany na dworze normandzkim, ktry wyznaczy na swego sukcesora i nastpc, ksicia Normandii Wilhelma. Prba obalenia testamentu Edwarda i osadzenia na tronie przedstawiciela rodzimego monowadztwa Harolda, zakoczona zwycistwem Wilhelma pod Hastings (1066), oznaczaa kres pastwa anglosaskiego i zarazem pocztek pastwa anglonormandzkiego. 1.2. Zarys ustroju pastwa anglosaskiego

Druga fala najazdw duskich

Imperium Kanuta Wielkiego

Kres imperium Kanuta

Kres pastwa anglosaskiego

Jeeli chodzi o zasadnicze cechy ustroju politycznego Anglii w okresie anglosaskim to jest rzecz znamienn, e mimo dugotrwaej okupacji wojskowej, nie uleg on w wikszym stopniu wpywom rzymskim. Po wycofaniu si legionw zarwno ludno miejscowa, jak i stojce na stosunkowo niskim stopniu rozwoju cywilizacyjnego w porwnaniu z Frankami czy Longobardami, napywajce plemiona germaskie Anglw, Sasw i Jutw odrzucili rzymski system organizacji prowincji, ktry ulegajc likwidacji ustpowa instytucjom o teutosko-celtyckim rodowodzie.

Cechy ustroju politycznego Anglii w okresie anglosaskim

356

Pastwo feudalne

Zgromadzenie wita nw

Jest to jak si wydaje okres w dziejach ustroju pastwa angielskiego, ktry mona porwna pod pewnymi wzgldami ze wspczesnym okresem patrymonialnego pastwa frankoskiego na kontynencie. Podobny jest system gospodarczy, feudalna forma organizacji pastwa, podzia krlestwa na hrabstwa oraz patrymonialny charakter wadzy krlewskiej. Naley jednak rwnie wspomnie o istotnych rnicach. Zasadnicz jest to, e krlowie anglosascy dzielc si wadz ze zgromadzeniem witanw (witenagemoot) nie osignli nigdy tak silnej pozycji jak mieli w pewnych okresach wadcy Frankw. Zaleaa ona w duej mierze od siy i indywidualnoci obieranych przez monych monarchw. Witenagemoot czyli zgromadzenie mdrych (consilium sapientium), ktrego charakter i zakres uprawnie nie zosta dotychczas do koca wyjaniony, m.in. wybierao i kontrolowao krla, wspuczestniczyo w wydawaniu ustaw, mianowao w porozumieniu z krlem najwyszych dostojnikw pastwowych, rozstrzygao o wojnie i pokoju, udzielao lub odmawiao zgody na nadawanie gruntw publicznych, sprawowao najwysze sdownictwo w sprawach cywilnych i karnych. Tak jak i w monarchiach wczesnofeudalnych na kontynencie u boku krla wystpowa szereg urzdnikw nadwornych, wrd ktrych nie byo jednak kanclerza. Sprawami kancelarii zajmowali si kapelani krlewscy. Pastwo podzielone byo na okrgi zwane shires, odpowiadajce kontynentalnym hrabstwom. Na czele hrabstwa sta ealdorman, okrelany z pocztkiem XI w. rwnie jako earl, mianowany przez krla w porozumieniu z witanami spord miejscowych monych i reprezentujcy w zasadzie interesy lokalne. Sprawowa on wadz nad pospolitym rusz-

Urzdnicy nadworni

Shires (hrabstwa)

Ealdorman (earl)

Anglia (IX - po. XVII w.)

357

niem danego okrgu. Faktycznie przedstawicielem krla w hrabstwie by mianowany przez niego urzdnik noszcy tytu gerefa (z czasem scire-gerefa, od czego wywodzi si pniejsza nazwa szeryfa"), sprawujcy wadz sdownicz. Hrabstwa dzieliy si na setnie, a te na gminy wiejskie. Na wszystkich szczeblach podziau administracji lokalnej wystpoway zgromadzenia, ktre posiaday przede wszystkim uprawnienia sdowe.

Geref

Setnie Gminy wiejskie Zgromadzenia

2.

Anglia od r. 1066 do koca XII wieku

Skutki i znaczenie

Zwycistwo Wilhelma I pod Hastings w r. 1066 przesdzio o upadku dotychczasowego pastwa anglosaskiego, cho niektre instytucje ustrojowe wprowadzone w Brytanii przed podbojem zostay zachowane. Mimo e formalnie podstaw rzdw Wilhelma Zdobywcy w Anglii by nie podbj, lecz wyraona w testamencie wola Edwarda Wyznawcy, znaczna cz monowadztwa anglosaskiego, ktra wczeniej popara Harolda, stawiaa nadal opr nowemu wadcy. Krwawe, trwajce kilka lat walki z przeciwnikami, prowadzone zwaszcza na pnocy Anglii, doprowadziy do stopniowego odsunicia anglosaskiej arystokracji od wpyww politycznych. Masowej konfiskacie ziemi Anglosasw towarzyszyo przeksztacenie bardzo licznej jeszcze wwczas warstwy wolnych chopw w poddanych. Skonfiskowane przeciwnikom dobra Wilhelm bd wcza do swoich domen, bd nadawa rycerzom normandzkim jako lenna, majtki rozproszone w poszczeglnych hrabstwach, aby nie dopuci do tworzenia wikszych kompleksw ziemskich skupionych w rku pojedynczych feudaw. Dawao mu to znaczn przewag nad

"ormandzkiego

358

Pastwo feudalne

Zjazd w Salisbury (1086 r.)

Domesday Book

Danegeld

baronami. Przewag t wzmacniaa przysiga wiernoci, ktr krl na zjedzie w Salisbury (1086) nakaza zoy caej wolnej ludnoci, zarwno rycerskiej, jak i nierycerskiej. Odtd kada przysiga lenna, zarwno wasali bezporednich monarchy, jak i lennikw tych wasali, moga by zoona tylko z zastrzeeniem zachowania przysigi wiernoci wobec krla, co miao agodzi odrodkowe tendencje reprezentowane przez feudaln arystokracj. Aby uzyska mono kontroli nad stanem posiadania i okreli zdolno podatkow ludnoci Wilhelm Zdobywca nakaza sporzdzi w latach 1085-1086 powoanej przez niego komisji kataster gruntu, Domesday Book. Stanowi on szczegowy raport statystyczno-finansowy o stanie posiadania wszystkich mieszkacw krlestwa, ktry mia suy przede wszystkim za podstaw wymiaru podatku gruntowego (szczeglnie tzw. Danegeldu, ustanowionego jeszcze przez krlw anglosaskich na cele obrony przed najazdami Skandynaww). Ksiga Sdu Ostatecznego zawieraa szczegowy spis posiadoci ziemskich nalecych w kadym hrabstwie do krla oraz duchownych i wieckich feudaw. Podawaa ilo wasali, jakich posiada kady baron, rozmiary posiadoci, rodzaj gleby, liczb chopw, wysoko danin, powierzchni lasw, pastwisk, ilo mynw, staww rybnych, kopalni itp. Okrelono rwnie w tym spisie przyblione dochody w gotwce z poszczeglnych posiadoci. Wilhelm Zdobywca, utrwalajc centralistyczne rzdy, znacznie wzmocni wadz krlewsk. Polityk t kontynuowa jego syn Wilhelm II Rudy (1078-1100). Jednake jego modszy brat i nastpca Henryk I (1100-1135), aby uzyska poparcie baronw i duchowiestwa w walce o tron wyda w r. 1100

Pierwsza karta swobd

Anglia (IX - po. XVII w.)

359

kart swobd, w ktrej dokona szeregu ustpstw, zwaszcza w dziedzinie fiskalnej na rzecz feudaw wieckich i Kocioa. Kiedy na Henryku I wygasa mska linia dynastii normandzkiej walk o tron i sukcesj po nim podjli jego siostrzeniec Stefan hrabia Blois i crka zmarego krla, Matylda ona hrabiego Anjou, Godfryda Plantageneta. Stefan z Blois potwierdzi kart swobd z r. 1100 oraz wyda nowy przywilej dla duchowiestwa (1136), gwarantujcy szereg wolnoci majtkom kocielnym. Dopiero syn Matyldy, hrabia Anjou jako Henryk II (1154-1189), przerywajc okres panujcej prawie 20 lat anarchii, ponownie wzmocni osabion w czasie wojny domowej wadz monarsz, kadc kres dalszemu wzrostowi potgi baronw. Ten wybitny monarcha, ktry sta na czele olbrzymiego imperium, rozcigajcego si od Pirenejw do Szkocji, przeprowadzi wiele znaczcych reform ustrojowych prowadzcych do konsolidacji wewntrznej pastwa, m.in. utrwalajc zasad dziedziczenia tronu, reorganizujc administracj centraln i lokaln oraz porzdkujc sdownictwo, zwaszcza rozszerzajc kompetencje sdw krlewskich, kosztem sdw feudalnych. Wydane w r. 1164, tzw. konstytucje klarendoskie, stanowiy wyraz de Henryka II do ograniczenia przywilejw Kocioa. Jednake zdecydowany opr duchowiestwa i mczeska mier arcybiskupa Tomasza Becketa zmusiy krla do kompromisu i odstpienia od wikszoci postanowie tego aktu. Jego nastpca Ryszard Lwie Serce (1189-1199), udajc si na dug krucjat, a nastpnie wdajc si w walki na kontynencie w obronie swego andegaweskiego dziedzictwa, przebywa w Anglii zaledwie

Znaczenie panowania Henryka II Plantageneta dla wzmocnienia wadzy krlewskiej

Konstytucje klarendoskie

mier Tomasza Becketa

Panowanie Ryszarda Lwie Serce ( 1 1 8 9 - 1 1 9 9 )

360

Pastwo feudalne

kilka miesicy. Rzdy w jego imieniu sprawowa wyznaczony przez krla justycjariusz Hubert Walter, arcybiskup Canterbury. 2.1. 2.1.1. Ustrj polityczny Krl

Rola systemu normandzkiego w umacnianiu wadzy monarszej

Tarczowe (scutgium)

Okres panowania monarchw z dynastii normandzkiej oraz pierwszych Plantagenetw charakteryzowa si ugruntowaniem silnej wadzy krlewskiej i stawianiem skutecznego oporu tendencjom odrodkowym reprezentowanym przez wielkich baronw. Ju Wilhelm Zdobywca, jako sukcesor krlw anglosaskich, uzyskujc jednoczenie tron drog podboju, znacznie rozszerzy zakres uprawnie monarszych, wzorujc si na scentralizowanym systemie normandzkim. Podczas gdy na kontynencie obowizywaa zasada wasal mojego wasala nie jest moim wasalem" w Anglii zwizek midzy krlem a porednimi wasalami nie zosta zerwany. Winni oni byli krlowi posuszestwo i zobowizani byli do wiadcze na jego rzecz, a szczeglnie w razie wezwania krlewskiego do osobistej suby wojskowej. Od czasw Henryka I lennicy, ktrzy chcieli uchyli si od obowizku suby wojskowej mogli za zgod krla wnie specjaln opat tzw. tarczowe, scutagium. Wilhelm Zdobywca, podkrelajc patrymonialny charakter swojej wadzy, konfiskowa zdobywane ziemie swoich przeciwnikw wczajc rozlege tereny do wasnej domeny, reszt nadajc jako lenna normandzkim rycerzom. Krl by najwyszym zwierzchnikiem lennym i stranikiem pokoju w pastwie. Zamanie miru krlewskiego uchodzio za cik zbrodni i podle-

Anglia (IX - po. XVII w.)

361

gao sdownictwu krlewskiemu, ktre ograniczajc dziaalno innych sdw przyczynio si do ujednolicenia wymiaru sprawiedliwoci w caym pastwie. Do waniejszych uprawnie krla naleao take prawo wydawania ustaw, kierowanie polityk zagraniczn i powoywanie urzdnikw. Miejsce Anglosasw, zarwno na wyszych stanowiskach kocielnych, jak i w administracji wieckiej, zajli przybyli z Wilhelmem normandzcy przybysze z Francji. Silna wadza krlewska popierana bya przez feudaw normandzkich, do czasu kiedy umocnili oni swoj pozycj w pastwie integrujc si z t czci monowadztwa anglosaskiego, ktra opowiedziaa si po stronie nowej dynastii. Od pocztku XII w. zaczy wystpowa konflikty midzy krlem a baronami, dcymi teraz do ograniczenia wadzy monarszej. Doprowadzio to do wydania trzech przywilejw na rzecz feudaw wieckich i duchowych (1110, 1135, 1136), zawierajcych pewne ustpstwa ze strony krla, zwaszcza w dziedzinie fiskalnej, ktre na krtko i w stosunkowo nieznacznym stopniu osabiy wadz monarsz. Wadc, ktry stanowczo odrzuci ograniczenia wynikajce z wydanych przez swych poprzednikw kart swobd by prawnuk Wilhelma Zdobywcy po kdzieli, Henryk II Plantagenet. Ugruntowujc swoj wadz, pooy on kres uzurpacjom baronw. Byo to niewtpliwie dowodem silnej pozycji tego wybitnego monarchy, uwaanego za jednego z najwybitniejszych wadcw redniowiecza. Nie oznaczao jednak zaniku sprzecznoci narastajcych midzy monarchi a feudaami, o czym przekona si mieli jego nastpcy, zwaszcza Jan bez Ziemi. Jedyn instytucj, ktra skutecznie przeciwstawia si Henrykowi

Uprawnienia krla

Denie baronw do ograniczenia wadzy krlewskiej

Wzrost znaczenia wadzy krlewskiej w okresie panowania Henryka II

362

Pastwo feudalne

II by Koci, reprezentowany przez arcybiskupa Tomasza Becketa, pocztkowo jednego z najwybitniejszych wsppracownikw krla. 2.1.2.
Organizacja administracji centralnej

Organy centralne

Kuria krlewska

Rada Zwyczajna

Wielka Rada

Exchequer

Wprawdzie po najedzie Normanw znacznie wzrs zakres wadzy monarszej, ale ustrj pastwa za panowania nowej dynastii stanowi swego rodzaju konglomerat instytucji normandzkich i anglosaskich, ktre podlegajc ewolucyjnym przeksztaceniom nadaway angielskiej monarchii wczesnofeudalnej, zachowujcej polityczn jedno, odmienny, charakterystyczny dla niej ksztat. Kuria krlewska (curia regis) bya gwnym organem zarzdu pastwa, ktry, zwaszcza jeeli chodzi o skad, w mniejszym stopniu, jeli idzie o kompetencje, by kontynuacj anglosaskiego zgromadzenia witanw. Jako Rada Zwyczajna (consilium ordinarium) skadaa si z urzdnikw nadwornych, ktrych opinii zasiga krl przed podejmowaniem wanych decyzji. Ponadto kilka razy w cigu roku zwoywana bya Wielka Rada (magnum consilium), zoona z bezporednich wasali krla. Oba te zgromadzenia obejmowano wspln nazw kurii krlewskiej (curia regis). Miaa ona gos doradczy, speniaa pewne funkcje kontrolne, dworskie i wojskowe oraz stanowia sd pierwszej instancji dla bezporednich wasali krla (iudicium parium), w sprawach dotyczcych krla oraz sd apelacyjny. Ju w pocztkach XII wieku wyodrbni si z kurii Exchequer, doskonale zorganizowany centralny organ skarbowy, a rwnoczenie trybuna waciwy w sprawach zwizanych z dziaalnoci skarbu krlewskiego. Organ ten stworzony zosta prawdopodob-

Anglia (IX - po. XVII w.)

363

nie na wzr analogicznej instytucji, ktra wczeniej rozwina si w Normandii. Wan rol, jeeli chodzi o centralny zarzd pastwa, odgrywali nadal urzdnicy nadworni. 2 dawnych urzdw wystpujcych od czasu Edwarda Wyznawcy szczegln pozycj u boku krla zajmowa kanclerz, stojcy na czele kancelarii, w owej epoce zawsze osoba duchowna. Najwaniejszym nowo powstaym urzdem pastwa anglonormandzkiego by wielki justycjariusz, gwny pomocnik i zastpca krla, zwaszcza w przypadku jego nieobecnoci w kraju. Wraz z utrat przez krlw angielskich wikszoci ich posiadoci na kontynencie, urzd ten zosta zniesiony na pocztku X m wieku, a cz jego uprawnie przej kanclerz. 2.1.3. Organy lokalne

Kanclerz

Wielki justycjariusz

Jeeli chodzi o zarzd lokalny to po podboju utrzymany zosta anglosaski podzia na hrabstwa, na czele ktrych nominalnie stali nadal dziedziczni hrabiowie, noszcy tytu earla, rekrutujcy si spord wasali korony. By to jednak obecnie tytu honorowy, ktry nie dawa adnej efektywnej wadzy, albowiem faktycznym naczelnikiem hrabstwa by nominowany przez krla wicehrabia, tzw. szeryf. Sprawowa on wadz sdow, policyjn, skarbow i wojskow w hrabstwie. Szeryfowie podlegali do cisej kontroli, zwaszcza w sprawach skarbowych. Dwa razy w roku musieli skada szczegowe rozliczenie dochodw i wydatkw przed Exchequerem. W XE w. funkcje sdowe szeryfw ograniczone wstay na rzecz sdziw objazdowych i sdziw koronnych (koronerw). Urzdnik ten powoywany najczciej spord zwykych rycerzy otrzymywa wynagrodzenie pie-

Utrzymanie podziau pastwa na hrabstwa

Upadek znaczenia urzdu hrabiego

Uprawnienia szeryfa (wicehrabiego)

364

Pastwo feudalne

Zgromadzenia hrabstw

nine za sw sub w postaci czci opat skarbowych pobieranych od ludnoci. Zarwno w hrabstwach jak i w setniach zachoway si tradycyjne zgromadzenia wolnych uczestniczce w sprawowaniu sdw. Zgromadzenia hrabstwa (shiremoor) odbyway si pod przewodnictwem szeryfa jako przedstawiciela krla, biskupa, reprezentujcego Koci i ealdormana wystpujcego w imieniu hrabstwa. 2.1.4. Sdownictwo

Sdownictwo krlewskie

Sdy lenne Sdy patryrnonialne

Sdem najwyszym w tym okresie by sd krlewski, ktry mg wystpowa jako sd I instancji w sprawach dotyczcych krla i bezporednich wasali korony. Obok sdu kurii krlewskiej wyksztaci si odrbny sd do spraw skarbowych (Exchequer). Oprcz sdownictwa krlewskiego, ktre rozwino si zwaszcza poprzez powoanie sdziw objazdowych i koronerw wystpowao sdownictwo patrymonialne, sdy lenne oraz odrbne sdownictwo kocielne. Sdy zgromadze hrabstw i setni zaczy stopniowo traci znaczenie w drugiej poowie XII w., w miar rozszerzania si kompetencji sdownictwa krlewskiego.

2.2.
Konflikty monarchw z Kocioem

Stosunki midzy pastwem a Kocioem

Denie do usamodzielnienia si przez Koci

W Anglii, podobnie jak i w Niemczech, stosunek pastwa do Kocioa, poczynajc od Wilhelma Zdobywcy, prowadzi do konfliktw, ktrych rdem byy m.in. spory o obsadzanie wyszych godnoci duchownych, problem wiadcze finansowych Kocioa na rzecz pastwa i zakres uprawnie sdw kocielnych. Wprawdzie ju Wilhelm Zdobywca przyzna

Anglia (IX - po. XVII w.)

365

duchowiestwu prawo do wasnego sdownictwa kocielnego, jednake przyj zarazem zasad, e wszystkie bulle papieskie musiay zawiera sankcj krlewsk, a uchway synodw powinny by uzgadniane z krlem. Z kolei Henryk I zrzek si dokonywania inwestytury, nie doprowadzio to jednak do trwaego sojuszu korony z Kocioem. Przeciwnie, jak zostao wyej powiedziane, jedyn instytucj, ktra skutecznie przeciwstawiaa si Henrykowi II by wanie Koci. W nastpstwie wypadkw spowodowanych mczesk mierci prymasa Tomasza Becketa, poniesion z rk rycerzy krlewskich, Henryk II zmuszony zosta do cofnicia tzw. konstytucji klarendoriskich z r. 1164, ktre zawieray m.in. ograniczenia sdownictwa kocielnego i swobodnego wyboru przez Koci wyszych dostojnikw duchownych.

Nastpstwa mierci Tomasza Becketa

3.

Anglia w okresie monarchii stanowej i absolutnej (1215-1640)

Po mierci Ryszarda Lwie Serce rzdy w Anglii obj jego brat Jan bez Ziemi (1199-1216), ktrego krl francuski Filip II August, pod zarzutem felonii, na mocy wyroku sdu parw, pozbawi w roku 1204 rozlegych posiadoci francuskich, dziedzictwa Henryka II. Straci je cznie z Normandi. Aby zdoby niezbdne rodki finansowe na wojn z krlem francuskim Jan bez Ziemi wzmg znacznie ucisk fiskalny wobec poddanych, dopuszczajc si przy tym licznych naduy i samowoli. Wywoao to przede wszystkim niezadowolenie wrd duchowiestwa, ktre popar papie. Konflikt krla z Kocioem zaostrzya postawa Jana wobec mianowanego przez

Rzdy Jana bez Ziemi (1199-1216)

Utrata przez Jana bez Ziemi posiadoci na kontynencie

Niepowodzenie krla w polityce wewntrznej i zewntrznej

366

Pastwo feudalne

Geneza Wielkiej Karty Wolnoci

Bitwa pod Bouviens (1214 r.)

papiea arcybiskupa Canterbury. Wobec nieuznawania go przez krla Innocenty III rzuci na Jana ekskomunik, a ca Angli oboy interdyktem. W roku 1213 za cen zniesienia interdyktu Jan ukorzy si przed legatem papieskim, uzna si lennikiem papiea i na znak zalenoci lennej zobowiza si do pacenia mu daniny. Prba odzyskania posiadoci francuskich w koalicji z cesarzem Ottonem IV doprowadzia do klski niemieckich aliantw pod Bouviens (1214), w wyniku ktrej Jan musia zrzec si utraconych we Francji posiadoci. Niepowodzenia krla zarwno w polityce wewntrznej, jak i zewntrznej, doprowadziy do powstania przeciw Janowi feudaw, ktrych poparo duchowiestwo i mieszkacy Londynu. Opozycja antykrlewska domagaa si potwierdzenia dawnych praw oraz przywilejw przyznanych przez Henryka I. Na skutek odmowy krla rozpocza si midzy nim a baronami otwarta walka. Wobec groby wojny domowej i utraty korony angielskiej Jan bez Ziemi skapitulowa ogaszajc w czerwcu 1215 r. Wielk Kart Wolnoci (Magna Charta Libertatum). By to przywilej, ktry z uwagi na zaprzysienie przestrzegania jego postanowie przez krla i baronw mia faktycznie znamiona dwustronnej umowy. Najwaniejsze postanowienia Wielkiej Karty: - ciganie tarczowego (scutagium) i innych opat lennych jedynie za zgod Wielkiej Rady Krlestwa; - zakaz przekazywania innym wadzom spraw podlegajcych sdowi krlewskiemu; - aden wolny czowiek nie moe by aresztowany,

Postanowienia Wielkiej Karty Wolnoci

Anglia (IX - po. XVII w.)

367

wiziony albo pozbawiony mienia bez prawomocnego wyroku sdowego; - gwarancja przyznana hrabiom i baronom, i bd oni sdzeni tylko przez rwnych sobie {judicium parium); - w razie wymierzania kary majtkowej naley skazanemu pozostawi pewn cz majtku wystarczajc mu na utrzymanie; - zapewnienie duchowiestwu zupenej wolnoci kanonicznych wyborw; - potwierdzenie przywilejw miast i wolnoci handlu; - zakaz sprowadzania obcych onierzy najemnych do Anglii. Artyku 61 okrela sankcje naruszania postanowie Wielkiej Karty (prawo oporu). W takim przypadku komisja zoona z 25 baronw miaa prawo wezwa ludno do czynnego oporu przeciwko wadcy, jednake z zachowaniem nietykalnoci krla i jego rodziny. W pniejszych redakcjach Karty, np. z r. 1216 artyku ten zosta pominity. Wielka Karta Swobd pooya kres formom ustrojowym stworzonym przez Wilhelma Zdobywc i zapocztkowaa ewolucj, ktra miaa przeksztaci Angli w cigu najbliszych stu lat po jej wydaniu w pastwo stanowe o bardzo specyficznych cechach. Kiedy Henryk III usiowa uwolni si od przyjtych zobowiza i zrzuci szereg ogranicze swej wadzy doszo do nowej wojny midzy krlem a baronami, ktrym przewodzi Szymon de Montfort, zakoczonej zwycistwem opozycji antykrlewskiej (r. 1264, bitwa pod Lewes). Z inicjatywy Szymona Prawo oporu ^Ar'61 ^

Znaczenie Karty

368

Pastwo feudalne

Powstanie Parlamentu

Detronizacje

Wojna Dwch R

Wzrost znaczenia gentry

de Montfort zebra si w r. 1265 Parlament, w ktrym po raz pierwszy obok bezporednich wasali krlewskich, wchodzcych w skad Wielkiej Rady Krlestwa znaleli si wysannicy miast i przedstawiciele rycerstwa wybierani w hrabstwach. Zwyczaj powoywania do Parlamentu przedstawicieli miast i rycerstwa utrwali si za panowania nastpcy Henryka III, Edwarda I (1272-1307). O dalszym wzrocie znaczenia Parlamentu wiadczy moe detronizacja jego nastpcy Edwarda II (1307 -1327) pod zarzutem zamania zobowiza przyjtych w przysidze koronacyjnej. Zdetronizowany zosta rwnie Ryszard II (1377-1399), dcy do stworzenia monarchii absolutnej, po ktrym wyniesiony zosta na tron angielski Henryk IV (1399-1413) przedstawiciel nowej dynastii Lancastrw spokrewnionej z Plantagenetami. W okresie panowania tej dynastii (do 1461) nastpio dalsze wzmocnienie pozycji baronw oraz wzrost roli Parlamentu. Przypadajca na lata 14551485 trzydziestoletnia wojna o tron midzy dwoma gaziami rodu Plantagenetw, Lancastrw i Yorkw, tzw. wojna Dwch R, zakoczya si powoaniem na tron w roku 1485, wywodzcego si z rodziny Tudorw, Henryka VII (1485-1509). Wojna ta spowodowaa upadek starej arystokracji angielskiej i wzrost znaczenia redniej klasy szlacheckiej, gentry. Z panowaniem nowej dynastii wie si wprowadzenie w Anglii rzdw absolutnych. Utrwali je syn Henryka VII, Henryk VIII (1509-1547) oraz jego nastpcy, Edward VI (1547- 1553) i Elbieta I (1558-1603). Rosncy autorytet wadzy krlewskiej sprzyja umacnianiu si aparatu wadzy centralnej. Niemae znaczenie dla ugruntowania pozycji Tudorw miaa Reformacja w Anglii oraz ekspansja kolo-

Wprowadzenie i rozwj rzdw absolutnych

Reformacja w Anglii

Anglia (IX - po. XVII w.)

369

nialna i dynamiczny rozwj angielskiej gospodarki, zwaszcza w epoce elbietaskiej. Wadcy z tej dynastii mieli poparcie spoeczne na skutek zbienoci interesw korony oraz tych klas, ktrych przedstawiciele zasiadali w Parlamencie. Po mierci Elbiety (1603) tron angielski przeszed w rce szkockiej dynastii Stuartw w osobach Jakuba I (1603 -1625) i jego syna Karola I (1625-1649), ktrzy pragnli wprowadzi w Anglii system rzdw zbliony do tego, jaki wystpowa wwczas we Francji i w Hiszpanii. Autokratyczne rzdy pierwszych Stuartw, zwolennikw teorii nadrzdnego i nadprzyrodzonego pochodzenia uprawnie krlewskich doprowadziy do konfliktu z Parlamentem, ktry przybra szczeglnie ostr posta za panowania Karola I. Kilkakrotne rozwizanie Parlamentu, bdce rezultatem braku jego ulegoci wobec arbitralnych decyzji krla, zwaszcza w sprawie samowolnego cigania podatkw bez uprzedniej uchway Parlamentu, pogbiy kryzys rzdw absolutnych w Anglii. Symptomem tego byo m.in. uchwalenie przez Parlament Petycji o prawo" (1628). Zawieraa ona zarzuty pod adresem krla, a ponadto zabraniaa: - nakadania i pobierania podatkw bez zgody Parlamentu; - naruszania postanowie Wielkiej Karty Swobd; - wizienia kogokolwiek bez podania powodw; - przymusowego kwaterowania onierzy w domach prywatnych; - funkcjonowania w czasie pokoju sdw wojennych. Mimo zatwierdzenia Petycji krl nie przestrzega zawartych w niej postanowie.

Denie Stuartw do wzmocnienia wadzy absolutnej

Konflikt krla z Parlamentem

Petycja o prawo

370

Pastwo feudalne

Rzdy Karola I (1629-1640)

Pocztki obrad Dugiego Parlamentu

Jedenastoletnie rzdy osobiste Karola I bez zwoywania Parlamentu (1629 -1640) wzmogy opr opozycji przeciw polityce krlewskiej. Powstanie w Szkocji (1636) i poraka wojsk krlewskich w walce ze Szkotami zmusiy Karola I do zwoania tzw. Dugiego Parlamentu, co stanowio pocztek angielskiej rewolucji buruazyjnej, ktrej dalszy przebieg doprowadzi do upadku monarchii i nastania dwunastoletniego okresu rzdw republikaskich. 3.1. 3.1.1. Ustrj polityczny Krl

Prowizje oksfordzkie

Prowizje westminsterskie

W XIII w. pastwo angielskie przyjo charakter feudalnej monarchii stanowej. Wadza krlewska wzmocniona przez Henryka II ulega ograniczeniu za rzdw Jana bez Ziemi. Wyda on w r. 1215 Wielk Kart Swobd wymuszon na nim przez baronw, popieranych przez rycerstwo i miasta. Po mierci Jana bez Ziemi tron obj Henryk III, za panowania ktrego doszo do wsprzdw feudalnej oligarchii przez ustanowienie na mocy, tzw. prowizji oksfordzkich specjalnych organw m.in. staej Rady przy krlu. Krl zaprzysig, e bez konsultacji z Rad nie podejmie adnych wanych decyzji pastwowych. Niedotrzymanie przez baronw obietnic w sprawie ustpstw na rzecz niszego rycerstwa i mieszczan doprowadzio do wydania w r. 1259 tzw. prowizji westminsterskich, ktre zwalniay wasali od obowizku udziau w sdach feudalnych swych panw oraz od powinnoci wojskowych na ich rzecz, jeli nie byli do nich wyranie zobowizani na mocy kontraktu lennego. Ponadto baronw pozbawiono prawa rozpatrywania apelacji od wyrokw podlegych im sdw.

Anglia (IX - po. XVII w.)

371

Prba wykorzystania przez Henryka III rozamu wrd baronw i niezadowolenia rycerstwa dla odrzucenia przyjtych uprzednio ogranicze wadzy monarszej doprowadzia do klski krla i zwoania Parlamentu z udziaem przedstawicieli niszego rycerstwa i miast (1265). Odtd rozpocz si w Anglii okres umacniania si Parlamentu jako reprezentacji stanowej, wspuczestniczcej w sprawowaniu rzdw w pastwie. Gwnym atutem Parlamentu byo to, e jego zgoda staa si konieczna przy nakadaniu podatkw, a pniej przy ustanawianiu praw. Ju w XIV w. uznawana bya zasada, e adna ustawa nie moe by wana bez zgody krla, Izby Lordw i Izby Gmin. Uchwaa zatem obu izb Parlamentu nie stawaa si prawomocn bez sankcji krlewskiej. Monarcha mg odmwi akceptacji danej ustawy lub zawiesi jej moc obowizujc {prawo suspensy). W zakresie wadzy ustawodawczej krl posiada ponadto mono samodzielnego dziaania, tzw. prerogatywy. Mg np. pomidzy sesjami Parlamentu wydawa tymczasowe ustawy zwane ordonansami i proklamacjami. Oprcz tego posiada on tzw. prawo dyspensy. Polegao to na tym, e krl nie naruszajc oglnej mocy ustawy uchyla jej stosowanie w pewnym konkretnym przypadku, bd w stosunku do konkretnej okrelonej osoby. To jaki wpyw posiada Parlament na sprawowanie przez krla wadzy wykonawczej zaleao w duej mierze od osobowoci monarchy i stosunkw politycznych w danym okresie. Za panowania Lancastrw, bocznej linii Plantagenetw, ktrej prawo do tronu byo kwestionowane, krlowie musieli szuka oparcia w Parlamencie, co doprowadzio do wzrostu jego znaczenia. Z kolei po wojnie Dwch R" na skutek wyganicia wielu

Powstanie i rosnce znaczenie Parlamentu

Prawo suspensy

Prawo dyspensy

Rozwj rzdw absolutnych

372

Pastwo feudalne

rodw monowadczych, z przedstawicieli ktrych skadaa si Izba Lordw, nastpio znaczne zmniejszenie si roli Parlamentu i zarazem znaczny wzrost pozycji pierwszych monarchw z dynastii Tudorw. Wadza krlewska ulegaa dalszemu wzmocnieniu w cigu XVI w. dziki Reformacji i prowadzeniu polityki gospodarczej i zagranicznej, zgodnej z interesem znacznej czci spoeczestwa angielskiego. Dopiero za panowania szkockiej dynastii Stuartw, odrzucajcych wszelkie ograniczenia swej wadzy, doprowadzio to do zdecydowanego przeciwstawienia si Parlamentu monarchii absolutnej, ktra przestaa suy siom spoecznym popierajcym uprzednio Tudorw. 3.1.2.
Kanclerz

Organy centralne

Sd Kanclerski

Kuria krlewska

Zniesienie urzdu wielkiego justycjariusza (1232) doprowadzio do wysunicia si na czoo urzdnikw nadwornych kanclerza, ktry dotychczas przede wszystkim kierujc kancelari krlewsk, sprawowa kontrol nad wychodzcymi z niej dokumentami. Przejcie czci kompetencji wielkiego justycjariusza znacznie podnioso rang tego urzdu, sprawowanego dotd zwyczajowo przez osoby duchowne, a od czasw Edwarda III rwnie przez osoby wieckie. Wraz z zanikiem uprawnie kanclerza w zakresie administracji oraz skarbowoci nastpowa, poczynajc od koca XIII w., wzrost jego roli w dziedzinie wymiaru sprawiedliwoci, szczeglnie na skutek wyodrbnienia si osobnego Sdu Kanclerskiego ( Court of Chancer)/), ktry samodzielnie rozpoznawa sprawy kierowane do krla. Gwnym organem centralnym u boku krla pozostaa nadal Kuria krlewska. Z czasem, a szczeglnie za panowania Tudorw, w jej skadzie przewaa zacz element fachowy w miejsce dominujcych

Anglia (IX - po. XVII w.)

373

w niej uprzednio dygnitarzy nadwornych i bezporednich wasali krlewskich. W miar rozszerzania i rnicowania si zada administracyjnych tego organu, kuria ulega powanym przeksztaceniom. Wyonione z niej odrbne organy to: - Exchequer (jako najwyszy organ skarbowy i sd Exchequeru); - Rada Zwyczajna (cilejsza); - Izba Lordw; - Sd awy Krlewskiej; - Sd Spraw Pospolitych; - Sd Izby Gwiadzistej. W zalenoci od ukadu si w walce pomidzy monowadztwem a koron zmieniay si zasady ustalania skadu Rady oraz niekiedy zakres jej faktycznych, bardzo szerokich uprawnie. Zasadnicz reform Rady Krlewskiej przeprowadzi Henryk VIII. Przybraa ona nazw Tajnej Rady ( Privy Council), stajc si gwnym narzdziem absolutyzmu krlewskiego. Due znaczenie w Radzie uzyskali nominowani przez krla sekretarze stanu, ktrzy wywodzc si z sekretarzy krlewskich przeksztacili si w ministrw czcych uprawnienia w zakresie wadzy wewntrznej i polityki zagranicznej. Ju w I poowie XIIIw. krlowie angielscy, prowadzc walk z baronami, zaczli powoywa Wielk Rad w rozszerzonym skadzie, wzywajc do niej obok bezporednich wasali, przedstawicieli rycerstwa, pocztkowo wyznaczonych przez szeryfa a nastpnie wybieranych przez hrabstwa. W wyniku klski zadanej Henrykowi III (1216-1272) przez SzyRozdzia funkcji Kurii krlewskiej midzy wyonione przez ni organy

Powstanie Tajnej Rady

Sekretarze stanu

Parlament

374

Pastwo feudalne

Geneza i skad dwuizbowego Parlamentu

Zasady wyboru czonkw Izby Gmin

Zasady zwoywania Parlamentu

mona de Montfort pod Lewes (1264) w Radzie Krlewskiej, zwoanej przez niego w r. 1265, zasiedli rwnie po raz pierwszy przedstawiciele szeregu hrabstw i miast. Oznaczao to, e Wielka Rada wystpia wwczas jako reprezentacja trzech stanw. W tym rwnie czasie ustalia si nazwa Parlament", oznaczajca wsplne zjazdy rozszerzonej Rady, do ktrej obok wieckich i duchownych feudaw wchodzio po 2 lub 4 rycerzy z poszczeglnych hrabstw oraz przedstawiciele miast. Dalszy rozwj Parlamentu przechodzi dug drog ewolucji i dopiero w XIV i XV w. uzyska on ksztat, ktry w gwnym zarysie przetrwa do dnia dzisiejszego. W wieku XIV nastpi podzia na dwie izby: Izb Lordw i Izb Gmin. W skad Izby Lordw wchodzili arcybiskupi, biskupi, opaci oraz bezporedni lennicy krlewscy, hrabiowie i baronowie, majcy posiadoci lenne okrelonej wielkoci. Skad ten stopniowo powiksza si o osoby, ktre krl wprowadza do Izby Lordw, nadajc im godno para. W Izbie Gmin zasiadali wsplnie rycerze jako przedstawiciele hrabstw i delegaci uprzywilejowanych miast. Sposb powoywania reprezentantw rycerstwa i miast ulega licznym przeobraeniom. Pocztkowo reprezentantw tych desygnowa szeryf, z czasem jednak zostao to zastpione przez wybory przeprowadzone na tzw. zgromadzeniach hrabstwa. W r. 1413 ustalono, e udzia w wyborach mog bra tylko osoby zamieszkae w danym hrabstwie. System wyborw posw do Izby Gmin, wprowadzony w 1429 r., oparty na wysokim cenzusie majtkowym, przetrwa do reformy wyborczej w r. 1832. Prawo zwoywania Parlamentu przysugiwao krlowi, przy czym nie byo staych terminw jego zwoywania, czy okrelonego czasu trwania obrad. W okresie monarchii stanowej

Anglia (IX-po. XVTTw.)

375

krl z reguy zwoywa Parlament corocznie w opactwie westminsterskim, zwykle jeli chcia uzyska jego zgod na nowe podatki. Posowie byli pocztkowo zwizani instrukcjami swoich wyborcw. Od XV wieku mogli oni jednak gosowa wedug wasnego uznania, traktowani nie jako delegaci swojego stanu lub regionu lecz jako reprezentanci caego narodu. Pojawia si rwnie w Anglii praktyka, e czonek Parlamentu powinien mie zapewnion szczegln ochron prawn, co stanowio pocztek zasady nietykalnoci poselskiej. Kompetencje Parlamentu angielskiego nie byy pierwotnie cile ustalone, ale do wczenie obejmoway one uprawnienia skarbowe, ustawodawcze i sdowe. Niewtpliwie gwne uprawnienie Parlamentu stanowio wyraanie zgody na nakadanie nowych podatkw. W r. 1297 Parlament uzyska od Edwarda I (1272-1307) wyczne prawo uchwalania podatkw, rozszerzajc stopniowo swe uprawnienia finansowe o kontrol nad celowoci i sposobem ich wydatkowania. Uprawnienia ustawodawcze Parlamentu rozwiny si z prawa przekazywania krlowi petycji o wydanie nowych ustaw. Krl mg wyda nowe prawo zgodnie z treci petycji lub j odrzuci. Ju w XIV w. przyjto zasad, e kady projekt nowej ustawy, aby sta si obowizujcym prawem, musia zosta uchwalony kolejno przez obie Izby i uzyska zatwierdzenie krlewskie. Kompetencje Parlamentu obejmoway rwnie dziedzin sdownictwa. Szczeglnie wan funkcj Parlamentu byo rozpatrywanie spraw w formie tzw. impeachment. To prawo polegao na tym, e Izba

Instrukcje poselskie

Zasada nietykalnoci poselskiej

Kompetencje Parlamentu

Kompetencje podatkowe

Kompetencje ustawodawcze

Kompetencje sdowe

376

Pastwo feudalne

Impeachment

Act of attainder

Parlament w monarchii Tudorw

Act of Proclamation

Gmin moga postawi w stan oskarenia kad osob, penic funkcj urzdow, zarzucajc jej naduywanie wadzy. W takim przypadku sdem waciwym, ktrego wyrok nie podlega zaskareniu, bya Izba Lordw (pierwszy przypadek zastosowania impeachment mia miejsce w r. 1376). Wreszcie Parlament mg, wydajc specjaln ustaw tzw. Act of attainder, skaza jak osob, bez postpowania sdowego, na kar mierci lub wygnanie. Obie te instytucje stanowiy wan form kontroli Parlamentu nad organami wadzy krlewskiej i stanowiy pierwowzr pniejszej konstytucyjnej odpowiedzialnoci ministrw. Do pewnej degradacji politycznej Parlamentu przyczynia si wojna Dwch R. Wprawdzie umocnienie podstaw absolutyzmu przez pierwszych monarchw z dynastii Tudorw spowodowao dalsze ograniczenie znaczenia Parlamentu, ale naley zauway, e w zgromadzeniu tym dominoway w owym czasie siy spoeczne zainteresowane umocnieniem monarchii, ktre popary reformy wiodce nieuchronnie do wzmocnienia wadzy krlewskiej kosztem Parlamentu. By on zwoywany rzadko, a poddajc si zazwyczaj woli monarchy, nie stanowi realnej przeciwwagi dla utrwalonego stopniowo przez nastpcw Henryka VII absolutyzmu krlewskiego. Jego syn Henryk VIII doprowadzi do zupenego podporzdkowania sobie Parlamentu, ktry m.in. w r. 1539 uchwali Act of Proclamation upowaniajcy krla do wydawania rozporzdze obowizujcych na rwni z ustawami Parlamentu. O ile przedstawiciele dynastii Tudorw, zachowujc pozory legalizmu, zwoywali, cho nieregularnie podporzdkowany sobie Parlament, to Jakub I Stuart zwoywa go zaledwie 4 razy podczas 22 lat swoich rzdw, a jego nastpca,

Anglia (IX - po. XVII w.)

377

Karol I w latach 1629-1640 rzdzi w ogle bez Parlamentu. Polityka krlewska doprowadzia do zaostrzenia konfliktu pomidzy monarch i jego zaufanymi doradcami, a znaczn czci angielskiego spoeczestwa, budzc coraz silniejszy opr, zwaszcza redniej szlachty i mieszczastwa, przeciw osobistym rzdom Karola I. Zwoany ponownie po jedenastu latach przerwy Parlament wykorzysta t okazj do wymuszenia ustpstw na krlu i umocnienia swej pozycji. Ustawy jednak Dugiego Parlamentu z r. 1641, podobnie jak Petycja o Prawo z r. 1628, nie zakoczyy sporu krla z Parlamentem. Dopiero wojna domowa doprowadzia do zaamania absolutyzmu krlewskiego i wprowadzenia ustroju republikaskiego, ktrego prawn podstaw stanowi akt Parlamentu z 19.05.1649 roku. 3.1.3. Organy lokalne

Konflikt midzy Karolem I a Parlamentem

Ustawy Dugiego Parlamentu z 1641 r.

W wyniku tworzenia nowego aparatu skarbowo-finansowego i rozbudowy sdownictwa lokalnego szeryfowie ju w drugiej poowie XHI w. zaczli traci stopniowo swe kompetencje, zwaszcza sdownicze. Zanika rwnie funkcja kontrolna szeryfa, zwizana z instytucj wolnej porki. Utrzymane natomiast zostay jego uprawnienia administracyjno-policyjne i wojskowe. Szeryfowie byli nadal nominowani przez krla, ale od XIV w. tylko spord osb osiadych w danym hrabstwie. Ju za Wilhelma Zdobywcy wszyscy rycerze zobowizani byli przysiga na wierno krlowi, jak rwnie skadali przysig, e nie bd narusza pokoju wewntrznego. W razie niezachowania w / w warunkw odpowiadali oni przed szeryfem. W XII w. powoywano ju specjalnych nadzorcw, stranikw

Szeryf

Sdziowie pokoju

Stranicy pokoju

378

Pastwo feudalne

Geneza instytucji sdziw pokoju'

Samorzd w hrabstwach

pokoju, ktrzy czuwali nad wypenianiem tej przysigi, a w razie jej naruszenia pokoju, donosili o tym szeryfowi. Z czasem stranicy pokoju zaczli sami ciga osoby naruszajce mir krlewski, a od r. 1328 mieli prawo karania schwytanych przestpcw. W II poowie XIV stranicy pokoju przeksztacili si w sdziw pokoju. Byli oni powoywani przez krla spord osb zamieszkujcych w danym hrabstwie i posiadajcych odpowiedni majtek. Rozpatrywanie drobniejszych spraw odbywao si zazwyczaj jednoosobowo, waniejsze rozpatrywane byy kolegialnie na kwartalnych sesjach. Rwnolegle z wyksztaceniem si Parlamentu powsta w hrabstwach i w miastach angielski samorzd. Powstanie tego samorzdu wizao si z przejmowaniem funkcji administracyjnych i sdowniczych przez organy wyonione przez rycerstwo w hrabstwach i przez patrycjat w miastach. Ograniczone zostay przez to kompetencje szeryfa, ktry jednak reprezentujc krla sprawowa nadzr nad samorzdem i administrowa dochodami krlewskimi w danym hrabstwie. Powstanie samorzdu w hrabstwach wizao si z dziaalnoci oglnych zebra mieszkacw hrabstwa, ktre wyaniay spord siebie specjaln komisj samorzdow. Oprcz niej powstay rne organy samorzdowe, posiadajce funkcje porzdkowe, wojskowe i sdowe. Najdoniolejsze znaczenie miao wyksztacenie si sdw przysigych, pocztkowo nie tylko dla celw sdowych, ale i administracyjnych. Udzielali oni np. pod przysig odpowiedzi na krlewskie pytania, dotyczce stanu krlewskiej wasnoci, wartoci okrelonych majtkw, praw korony i ich ewentualnych uzurpacji. Uczestniczyli rwnie

Oglne zebrania mieszkacw

Komisja samorzdowa

Geneza i ewolucja przysigych

Anglia (IX - po. XVII w.)

379

w ciganiu podatkw. Funkcje sdowe przysigych polegay najpierw na wskazaniu pod przysig znanych im przestpcw. Praktyka ta stosowana bya od czasw Henryka II Plantageneta. Pocztkowo przysigli w procesie byli zatem wycznie wiadkami, ktrych owiadczenie zastpowao oskarenie prywatne i suyo za podstaw do wydania wyroku przez sdziego. Pod koniec XIIIw. nastpi dalszy rozwj tej instytucji, ktra ulega ewolucyjnym przeksztaceniom do XVI wieku. Jeeli chodzi o proces cywilny, to przysigli pierwotnie potwierdzali tylko prawdziwo sporzdzonych w ich obecnoci dokumentw, na ktre powoywaa si strona. Z czasem kiedy powstaa odrbna awa przysigych dla spraw cywilnych orzekali oni 0 stanie faktycznym. W postpowaniu karnym wyoniy si dwie awy: awa oskarajca, tzw. Wielka awa (grand jury) 1 tzw. awa Mniejsza (petty jury). Wielka awa badaa, czy w danej sprawie istnieje dostateczna podstawa prawna do nadania biegu oskareniu. Jeeli awa ta uznaa wikszoci gosw prawdopodobiestwo winy oskaronego, awa Mniejsza musiaa jednomylnie uzna niewinno oskaronego albo potwierdzi jego win. 3.1.4. Sdownictwo

Przysigli w procesie angielskim

Przysigli w procesie cywilnym

Przysigli w postpowaniu karnym Wielka awa Mniejsza awa

Wprawdzie w okresie monarchii stanowej i absolutnej utrzymane zostay sdy lokalne, ale ju po reformach Henryka II traciy one na znaczeniu pod wpywem rozwoju sdownictwa krlewskiego. Od sdw w hrabstwie mogy by skierowane skargi odwoawcze do sdw centralnych wyonionych z kurii krlewskiej. Ograniczeniu ulegy nie tylko uprawnienia s-

Sdy lokalne

380

Pastwo feudalne

dowe zgromadze hrabstw, ale przede wszystkim sdw immunitetowych, tzw. sdw baronialnych i dworskich. Sdownictwo na szczeblu lokalnym sprawowane byo nadal przez szeryfw, stranikw pokoju i sdziw pokoju i sdziw miejskich. W dalszym cigu funkcjonoway rwnie sdy kocielne, take po roku 1534.
Sdownictwo krlewskie

Od koca XII w. zacza ksztatowa si w Anglii nowa struktura sdownictwa krlewskiego. Na szczeblu centralnym sdownictwo w imieniu krla sprawoway nastpujce sdy: - Sd Spraw Pospolitych, wyoniony z kurii krlewskiej w XII w., rozpatrywa przede wszystkim sprawy cywilne, ktre nie dotyczyy korony; - Sd awy Krlewskiej, wyodrbniony z kurii krlewskiej w XIII w., rozstrzyga gwnie sprawy karne oraz sprawy cywilne, w ktrych stron bya korona lub krl, a take sprawy osb posiadajcych przywilej, do rozstrzygania ich sporw przez krla; - Sd Exchequeru, zorganizowany w XII w. jako organ sdowy dla rozpatrywania spraw skarbowych; - Sd Kanclerski, sd ktry powsta w wyniku przekazywania kanclerzowi do samodzielnego zaatwienia petycji skierowanych do krla. Przy wyrokowaniu w tym sdzie stosowano odrbne, postpowanie zrywajce z formalizmem procesowym, wedug zasady susznoci (equity)-, - Sd Izby Gwiadzistej, wyodrbniony w r. 1487 z Tajnej Rady, skuteczne narzdzie walki z przeciwnikami absolutyzmu krlewskiego. Rozpatrywa gwnie sprawy przeciwko bezpieczestwu pastwa. Sdzi bez przysigych. Mg stosowa

Sd Spraw Pospolitych

Sd awy Krlewskiej

Sd Exchequeru

Sd Kanclerski

Sd Izby Gwiadzistej

Anglia (IX - po. XVII w.)

381

tortury. Sprawowa kontrol nad awami przysigych. Pierwsze trzy z wymienionych wyej centralnych sdw krlewskich urzdoway w Westminsterze, std zwane byy sdami westminsterskimi". Te wanie trybunay przede wszystkim przyczyniy si poprzez swoje orzecznictwo do wyksztacenia si w Anglii jednolitego prawa powszechnego (common law). Dwa ostatnie sdy znis Dugi Parlament w r. 1641. Jednym z przejaww walki z sdownictwem lokalnym byo powstanie tzw. sdw koronnych delegowanych. Kilka razy w cigu roku sdziowie centralnych trybunaw westminsterskich udawali si do hrabstw w celu rozpatrzenia spraw na miejscu. Z delegowanymi sdziami wsppracoway lokalne awy przysigych. W przeciwiestwie do dawnych sdziw objazdowych sdziowie sdw krlewskich zajmowali si wycznie sprawami sdowymi. Od koca XIV w. przyjazd do danej miejscowoci nie powodowa zebrania si penego zgromadzenia hrabstwa, a tylko przybywali przysigli, ktrzy reprezentowali cae hrabstwo. Organizacja sdw koronnych delegowanych powstaych w poowie XIV w. utrzymaa si do koca XIX wieku. Cay kraj podzielono na 6 obwodw sdowych, ktre objedali delegowani przez krla sdziowie koronni (koronerzy). 3.2. Stosunki midzy pastwem a Kocioem
Rola sdw westminsterskich w wyksztaceniu si systemu common law

Sdy koronne delegowane

Ju w wieku XIII (Edward I) i XIV (Edward HI, Ryszard II) pastwo podejmowao prby rozcigania swej wadzy rwnie na Koci, ktry zachowa jednak w zasadzie swej przywileje od czasw panowania

382

Pastwo feudalne

Akt o supremacji

Rozwj reformacji w Anglii

Henryka VIIL Jego spr z papieem o uniewanienie maestwa z Katarzyn Aragosk doprowadzi do zerwania Anglii z Rzymem. Powstanie Kocioa anglikaskiego przyczynio si w duym stopniu do wzmocnienia wadzy krlewskiej. Na mocy wydanego w r. 1534 Aktu o supremacji krl stan na czele anglikaskiego Kocioa narodowego i wydany zosta nakaz zoenia przysigi uznajcej krla jako gow tego kocioa. Zrywajc z Rzymem Henryk VIII nie przeszed jednak na protestantyzm. Zachowana zostaa liturgia, organizacja kocielna i znaczna cz katolickich dogmatw (tzw. Statut o 6 artykuach wiary). Dopiero na okres panowania jego nastpcy Edwarda VI, przypada rozwj Reformacji i wprowadzenie protestantyzmu w Anglii. Pod wzgldem dogmatycznym i liturgicznym wyznanie anglikaskie upodabniao si do kalwinizmu. Jednoczenie wzrosy uprawnienia monarchy w stosunku do hierarchii kocielnej w zwizku z wprowadzeniem zasady wyboru biskupw przez krla, a nie jak dotychczas przez kapituy. Mimo przywrcenia przez siostr Edwarda VI Mari, ktra obja z kolei tron, katolicyzmu, za panowania nastpnej crki Henryka VIII, z drugiego maestwa, Elbiety I, zwyciy ostatecznie protestantyzm. W II poowie XVI w., a wic za czasw panowania Elbiety, zacz szerzy si wrd nowej szlachty, a zwaszcza wrd buruazji, kalwinizm. Wrd zwolennikw kalwinizmu, zwanych purytanami, ktrzy odrzucali zachowany w Anglii po Reformacji system episkopalny z krlem jako gow kocioa, rozwiny si dwa odamy: umiarkowany prezbiteriaski i bardziej radykalny indepen-

Purytanizm

Prezbiterianie Independenci

Anglia (IX - po. XVII w.)

383

decki. Prezbiterianie domagali si stworzenia organizacji kocielnej na wzr szkocki, tzn. jako zbioru autonomicznych gmin kocielnych z obranymi przez te gminy duchownymi i rad zoon z osb wieckich na czele. Ponad rad gminy sta mia specjalny synod. Independenci z kolei chcieli oprze organizacj kocieln na niezalenych zarwno od pastwa, jak i nawzajem od siebie gminach.

XIV.

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

1.

Pastwo Kijowskie do najazdu mongolskiego

Sowianie wschodni utworzyli kilka organizacji pastwowych, z ktrych najpotniejszymi byy ksistwa kijowskie i nowogrodzkie, zjednoczone w kocu IX wieku przez pierwszego historycznego wadc Rusi, ksicia nowogrodzkiego Olega (879-912), nastpc legendarnego wodza Waregw Ruryka, wedug tzw. normaskiej teorii", protoplasty dynastii panujcej w staroruskim pastwie. Pierwotnie rol gwnego orodka jednoczcego ziemie ruskie peni Kijw, ktry ju na pocztku IX w. uzyska rang centrum politycznego Rusi. Oleg, podporzdkowawszy Nowogrd Wielki Kijowowi, kontynuowa proces jednoczenia ziem wschodniosowiaskich, znacznie rozszerzajc granice pastwa kijowskiego. Nastpca Olega i domniemany syn Ruryka Igor (912-945), idc w lad swojego poprzednika, ktry w latach 907-911 wyprawia si

Pocztek panowania dynastii Rurykowiczw

Normaska teoria

Rozwj terytorialny pastwa

386

Pastwo feudalne

Traktaty z Bizancjum

Panowanie Wodzimierza Wielkiego

Chrzest Rusi

na Bizancjum i zawiera z Grekami korzystne dla Rusi traktaty handlowe, dwukrotnie przedsibra wyprawy na Konstantynopol zawierajc nowe traktaty z cesarzem bizantyjskim (941 i 944). W roku 945 Igor zgin podczas wyprawy na Drewlan. Regencj po nim w imieniu maoletniego Switosawa obja jego ona Olga. Syn Igora, Switosaw (957-972) znacznie rozszerzy granice pastwa na wschodzie podbijajc ludy zamieszkujce rodkow i zachodni cz Kaukazu, zwyciajc w roku 965 Chazarw i gromic w roku 971 Bugarw z ziem ktrych zosta wyparty wkrtce przez wojska bizantyjskie (traktat z 971 r.). Po mierci Switosawa, poniesionej w zasadzce przygotowanej przez Pieczyngw, rozgorzaa na Rusi wojna domowa midzy jego synami. Z bratobjczych walk zwycisko wyszed Wodzimierz zwany w przyszoci Wielkim albo witym (980-1015). Za panowania tego wadcy doszo do wzrostu potgi pastwa kijowskiego, dalszego rozszerzenia i utrwalenie jego granic (m.in. w roku 981 zajcie Grodw Czerwieskich; w roku 988 wyprawa na Krym). Wodzimierz stara si take zapewni ad wewntrzny i dy konsekwentnie do wytworzenia jednoci narodowej poczonych w jedno pastwo plemion ruskich. Ru Kijowska posiadaa bowiem ju w owym czasie bardzo rozlege terytorium, ale bya zarazem pastwem niejednolitym pod wzgldem etnicznym. Najbardziej jednak doniosym wydarzeniem polityczno-kulturalnym okresu rzdw Wodzimierza Wielkiego by chrzest Rusi w roku 988 przyjty w obrzdku greckim. Przyjcie chrztu, podporzdkowanie metropolii kijowskiej patriarsze Konstantynopola oraz lub Wodzimierza z siostr cesarza Ann (990) prowadziy do bliszych zwizkw

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

387

religijnych, kulturalnych i politycznych Rusi z Bizancjum i wczenia jej do strefy cywilizacyjnej cesarstwa wschodniorzymskiego. Wikszo badaczy dziejw Rusi wyraa pogld, e szczyt wietnoci politycznej pastwa staroruskiego przypad na okres panowania kolejnego wadcy, Jarosawa Mdrego (1019-1054), ktry po kilkuletnich walkach wewntrznych zasiad na tronie kijowskim. Rzdy Jarosawa doprowadziy do rozkwitu pastwa, dalszego rozszerzenia jego granic (szczeglnie przez podporzdkowanie ludw nadbatyckich i ponowne przyczenie Grodw Czerwieskich w roku 1031 oraz klsk zadan Pieczyngom w roku 1036) i uzyskania przez nie bardzo silnej pozycji w wczesnej Europie. W tym okresie Ru Kijowska nawizaa bd rozwina rozlege stosunki polityczne, zwizki dynastyczne i utrzymywaa oywion wymian handlow z wieloma pastwami zarwno Wschodu jak i Zachodu. Wraz ze mierci Jarosawa Mdrego (1054) zakoczya si epoka jednoci politycznej Rusi. Na mocy testamentu doszo, zgodnie z wol zmarego ksicia do podziau pastwa kijowskiego midzy piciu synw Jarosawa, z ktrych najstarszy, jako senior mia sprawowa wadz zwierzchni nad ca Rusi (zasada pryncypatu). Od tego czasu rozpocz si okres walk pomidzy potomkami Jarosawa co doprowadzio do stopniowego rozpadu Rusi szczeglnie po roku 1097 (zjazd w Lubeczu) na odrbne, niezalene od siebie ksistwa. Podobnie jak pniej w Polsce, po mierci Bolesawa Krzywoustego, zasada zwierzchnictwa ksicia kijowskiego zostaa rycho pogwacona. Na pocztku XII w. Wodzimierz Monomach (1113-1125) i jego syn Mcisaw (1125-1132) podjli prb konsolidacji wadzy wielkoksicej. By to

Rzdy Jarosawa Mdrego

Testament Jarosawa Mdrego

Zjazd w Lubeczu (1097 r.)

388

Pastwo feudalne

Upadek zasady zwierzchnictwa na Rusi (1132 r.)

jednak ostatni sukces zwolennikw jednoci pastwa. Od roku 1132 ksita przestali uznawa zwierzchno wielkiego ksicia i doszo stopniowo do zupenego rozbicia Rusi Kijowskiej. Ani Monomachowi, ani jego synowi nie udao si w sposb trway powstrzyma toczcego si niezalenie od ich wysikw procesu rozdrobnienia feudalnego pastwa staroruskiego. Zapowiedzi tego rozbicia byy zreszt tendencje odrodkowe groce jednoci pastwa, ktre wyraay si we wspomnianych wyej bratobjczych walkach poprzedzajcych objcie wadzy zarwno przez Wodzimierza Wielkiego, jak i pniej przez Jarosawa Mdrego. Penicy dotd rol stoecznego grodu Kijw traci zarwno znaczenie polityczne jak i gospodarcze. Byo to oprcz wspomnianych przyczyn wynikiem najazdw Pieczyngw, a pniej Poowcw, ktre doprowadziy do spustoszenia caego kraju. W miejsce centralnego orodka jednoczcego ziemie ruskie, jakim by Kijw, pojawiaj si ksistwa dzielnicowe (rostowo-suzdalskie, nowogrodzkie, halicko-woyskie, poocko-miskie, perejesawskie, czernichowskie, tmutarakaskie, muromsko-riazaskie, turowskie, smoleskie), ktrych wadcy walcz ze sob o utrwalenie suwerennoci podlegych im ziem, a nierzadko o hegemoni nad innymi. Najwiksze znaczenie wrd wymienionych ksistw zdobyo sobie w II poowie XIIw. ksistwo rostowo-suzdalskie ze stolic we Wodzimierzu nad Klam (std pniejsza nazwa: ksistwo wodzimiersko-suzdalskie). Na obszarze tego ksistwa leaa Moskwa, po raz pierwszy wymieniona w kronice pod rokiem 1147. Znaczenie ksistwa wodzimiersko-suzdalskiego wzroso zwaszcza za panowania wnuka Monomacha, Andrzeja Bogolubskiego (1157-1174), przedstawiciela dorodko-

Utrata znaczenia politycznego i gospodarczego przez Kijw

Powstawanie ksistw dzielnicowych

Rola Wodzimierza nad Klam

Panowanie Andrzeja Bogolubskiego (1157-1174)

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

389

wych tendencji politycznych i bezkompromisowego rzecznika jednolitej, silnej wadzy wielkoksicej na Rusi, zamordowanego przez bojarw w roku 1174. Po mierci brata Andrzeja, Wsiewooda, ksistwo wodzimiersko-suzdalskie rozpado si na kilka dzielnic, uznajcych formalnie zwierzchno ksit wodzimierskich. Ksitom tym udao Si Stworzy na pocztku XHI wieku zwizek ziem pnocno-wschodniej Rusi oraz powstrzyma ekspansj szwedzk i niemieck (Aleksander Newski). Zacztki procesu zjednoczenia zostay jednak przerwane na skutek najazdu Mongow. 1.1. Ustrj polityczny

Aleksander Newski

Pastwo kijowskie reprezentowao form monarchii wczesnofeudalnej. Jego upadek zwizany by ze wzrostem tendencji odrodkowych, zmian drg handlowych i upadkiem autorytetu wadzy wielkiego ksicia kijowskiego. Po ostatecznym obaleniu zasady senioratu (1132) Ru wkroczya na drog rozbicia dzielnicowego. Charakterystycznym dla tego okresu pastwa byo zjawisko policentryzmu, ktry pogbi si w II poowie XII w., co doprowadzio do powstania przeszo 70 niezalenych od siebie i prowadzcych samodzieln polityk ksistw dzielnicowych. Niektre spord nich zaczy odgrywa wiksz rol, przyjmujc nazw wielkich ksistw. Powane znaczenie uzyskay rwnie dwie feudalne republiki miejskie: Nowogrd i Pskw. 1.1.1. Ksi

Policentryzm

wielkie ksistwa

Monarcha stojcy na czele Rusi Kijowskiej nosi tytu wielkiego ksicia. Posiada on szeroki zakres uprawnie, przede wszystkim wojskowych oraz

Uprawnienia

wielkie

s ks,^cia

390

Pastwo feudalne

zwizanych z utrzymywaniem pokoju wewntrznego. W rkach ksicia spoczywaa rosnca wadza sdowa, ktr sprawowa sam lub za porednictwem swoich urzdnikw. Posiada rwnie pewne kompetencje ustawodawcze, ktre ulegajc rozszerzeniu, pozwalay mu zmienia dotychczasowe zasady prawa zwyczajowego i agodzi konflikty spoeczne. Reprezentowa on pastwo na zewntrz i kierowa polityk zagraniczn. Stojc na czele sabo jeszcze rozwinitej administracji centralnej mianowa urzdnikw, ktrym powierza wykonywanie rnych funkcji pastwowych.
Nastpstwo tronu

Patrymonialny charakter pastwa

Zasada senioratu a zasada ojcowizny"

Poiicentryzm Rzdy regencyjne

Pocztkowo w pastwie kijowskim wadza ksica bya dziedziczna i przysugiwaa najstarszemu z rodu. Krg pretendentw obejmowa zatem szereg krewnych z linii bocznych, co prowadzio niekiedy do walk o tron. System patrymonialny, bdcy konsekwencj traktowania caej Rusi jako wasnoci wadcy i jego rodu, prowadzi do wydzielania dzielnic wszystkim mskim potomkom rodziny panujcej. W miar jak poszczeglni ksita umacniali si w swoich dzielnicach zasada senioratu ustpia miejsca zasadzie ojcowizny". Ta zasada sukcesji zapewniaa prawo do tronu tylko potomkom w linii prostej. W XI i XII w. obie te zasady wspzawodniczyy ze sob. Niekiedy o osobie panujcego decydowaa elekcja. W XIIIw. zwyciya ostatecznie zasada ojcowizny", co prowadzio do powstania wielu rwnorzdnych ksistw ruskich, nie uznajcych zwierzchnictwa wielkiego ksicia (policentryzm). W sukcesji tronu na Rusi wystpowaa rwnie regencja w okresie maoletnoci panujcego (np. rzdy Olgi po mierci Igora sprawowane w imieniu ich syna Switosawa).

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

391

1.1.2.

Organy centralne
Skad i charakter

Rada ksica pocztkowo, penic funkcj rady przybocznej, skadaa si z wybitniejszych czonkw druyny i przedstawicieli starszyzny, tzw. mw ksicych" powoywanych do niej przez ksicia. Pniej, gdy z osiadych na ziemi druynnikw i rodowo-plemiennych wielmow powstaa jednolita klasa bojarw, panujcy zaprasza do niej niektrych z nich oraz zaufanych urzdnikw i przedstawicieli duchowiestwa. Rada ta miaa jednak wycznie charakter doradczy, a jej skad i zakres uprawnie zalea od woli wadcy i aktualnego ukadu stosunkw w pastwie. Po powstaniu pastwa kijowskiego wiece, bdce reliktem okresu organizacji rodowo-plemiennej, traciy na znaczeniu. Oywienie dziaalnoci wiecw nastpio w zwizku z rozwojem miast, zwaszcza bdcych stolicami ksistw. Szczeglne znaczenie posiaday wiece w Nowogrodzie Wielkim i Pskowie. Pewn rol odegray one rwnie w niektrych ksistwach w okresie rozdrobnienia feudalnego. Wiece zwoywano dla rozstrzygnicia najwaniejszych spraw pastwowych (m.in. decydoway one o wojnie i pokoju, usuniciu ksicia). Szczegln rol odgryway w okresie rozdrobninia feudalnego zjazdy feudalne. Brali w nich udzia ksita i znaczniejsi bojarzy. Kompetencje zjazdw nie byy cile okrelone. Na og zwoywano je jednak dla rozstrzygnicia spraw o wyjtkowym znaczeniu (np. powoanie nowego wadcy, wystpienie przeciw ksiciu, ktry nie dotrzyma umowy zawarcia przymierza).

Rady ks,zce

wiec

Zjazdy feudalne

392

Pastwo feudalne

Administracja centralna Dwr ksicy orodkiem zarzdu pastwa Urzdnicy nadworni

Gwnym orodkiem zarzdu pastwa by dwr ksicy z wczesnofeudalnymi urzdami nadwornymi, podobnymi do tych jakie wystpoway na dworze frankoskim. Urzdnikw nadwornych mianowa ksi powierzajc im wykonywanie rnych funkcji pastwowych w imieniu wadcy. Najwiksze znaczenie spord nich posiada dworecki, zarzdzajcy dworem ksicym. Obok niego du rol odgrywa wojewoda, ktry dowodzi wojskiem oraz stranik pieczci, penicy funkcje naczelnika ksicej kancelarii. Na dworze wystpowali rwnie miecznicy, czenicy, stolnicy i koniuszowie. 1.1.3. Administracja lokalna

Urzdnicy lokalni: Tysicznicy Setnicy Dziesitnicy

Samorzd gminny

Posadnicy Woostiele

Obok zarzdu ksicego w cisym tego sowa znaczeniu funkcjonowa na Rusi zarzd terenowy. W okresie pocztkw pastwa administracj lokaln sprawowali w imieniu ksicia tysicznicy, setnicy i dziesitnicy. Wystpowa rwnie samorzd gminny (tzw. pogosty). W XI i XII w. urzdnikami ksicymi w grodach byli posadnicy, a w okrgach woostiele. czyli oni funkcje administracyjne, sdowe, skarbowe i wojskowe. Pomocnikami ich byli m.in. ciwunowie, wirnicy i mostnicy. 1.1.4. Skarbowo

rda ksicych dochodw

Podstaw dochodw ksicych, obok dochodw z jego dbr i zdobyczy wojennych, stanowia danina uiszczana przez ludno. Danina ta bya zbierana przez urzdnikw ksicych wspdziaajcych w wykonywaniu swoich uprawnie skarbowych z samorzdem gminnym. Oprcz podatku podymnego i poradlnego ludno ruska zobowizana bya do pewnych wiadcze osobistych. Wan pozycj w docho-

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

393

dach ksicia stanowiy rwnie opaty i grzywny sdowe. 1.1.5. Sdownictwo

Zakres wadzy sdowej ksicia

Najwysza wadza sdowa spoczywaa w rkach ksicia. Sdzi on osobicie lub zastpowa go ciwun. W waniejszych sprawach ksi rozstrzyga sprawy przy udziale bojarw. Pocztkowo ksicej wadzy sdowej podlegali wycznie druynnicy i czelad. W wieku XI i XII jego sdownictwu podlegaa rwnie ludno Kijowa oraz bojarzy, ktrzy nie podlegali kompetencji sdw lokalnych. Pozostaa ludno sdzona bya przez urzdnikw ksicych. W wikszych grodach funkcje sdowe penili posadnicy, w mniejszych nisi urzdnicy ksicy. Uprawnienia sdowe posiadali rwnie wirnicy, metelnicy i miecznicy. Coraz wiksze znaczenie miao take sdownictwo kocielne, ktremu podlegao nie tylko duchowiestwo, lecz take osoby wieckie, tzw. ludzie cerkiewni. 1.1.6. Wojskowo

Funkcje sdowe posadnikw

Organizacja wojskowa pastwa kijowskiego oparta bya na trzech elementach: 1) druynie ksicej, stanowicej przez dugi czas podstaw potgi militarnej pastwa; 2) pospolitym ruszeniu, czyli powoywaniu wszystkich ludzi wolnych pod bro; 3) oddziaach najemnych, skadajcych si gwnie ze skandynawskich Waregw i stepowych koczownikw, osadzanych czsto na rubieach dla ochrony granic. Druynnicy osiedleni na ziemi (bojarzy) jako wasale ksicy stawiali si uzbrojeni na rozkaz wadcy
Druyna ksica

Pospolite ruszenie

Oddziay najemne

394

Pastwo feudalne

wraz z podlegymi im ludmi. Rwnie ksita dzielnicowi powinni byli stawia si na wezwanie ksicia wraz ze swymi oddziaami. 1.2.
Znaczenie przyjcia chrztu za porednictwem Bizancjum

Stosunki pomidzy pastwem a Kocioem

Przeniesienie metropolii do Wodzimierza nad Klam (1229 r.)

W roku 988 Ru przyja chrzecijastwo w obrzdku greckim. Wprowadzenie religii chrzecijaskiej za porednictwem Bizancjum i uznanie chrzecijastwa za religi panujc wzmocnio autorytet wadzy pastwowej, sprzyjao ksztatowaniu, opartych na zasadzie zalenoci, stosunkw feudalnych, przypieszao rozwj kulturalny Rusi i przyczynio si do cilejszego zespolenia ziem ruskich. Fakt, e chrzecijastwo przyjte zostao z Bizancjum, gdzie Koci nabra cech instytucji pastwowej i cile podporzdkowany by cesarzowi, mia zasadnicze znaczenie dla dalszego uksztatowania si stosunku wadzy wieckiej do Cerkwi na Rusi. W roku 1037 powoano metropoli w Kijowie. Metropolitw w zasadzie mianowa patriarcha konstantynopolitaski (wyjtkowo dwukrotnie mianowani byli przez biskupw), ktremu formalnie podlegali, przez co posiadali pewn niezaleno od wielkiego ksicia i ksit dzielnicowych. W okresie rozbicia feudalnego metropolita przenis si z Kijowa do Wodzimierza nad Klam (1229). Caa Ru, stanowica jedn metropoli, podzielona bya na diecezje (eparchie) z biskupami na czele, wyznaczanymi i usuwalnymi przez wielkiego ksicia lub ksit dzielnicowych. Tylko w Nowogrodzie wyjtkowo arcybiskupa (wodyk) wybiera wiec.

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

395

2.

Republiki miejskie Nowogrd i Pskw

W okresie rozbicia dzielnicowego odmienn drog rozwojow obray dwie feudalne republiki miejskie, ktre uformoway si na obszarze pnocno-zachodniej Rusi, Nowogrd Wielki i Pskw. Republiki te nie ulegy jarzmu tatarskiemu, chocia niejednokrotnie musiay stosowa si do woli i da chana. Nadto uniezaleniy si one od wadzy wielkich ksit. Nowogrd Wielki, jeden z gwnych orodkw politycznych i gospodarczych pastwa kijowskiego powsta w IX w. Za dat powstania niezalenej politycznie republiki nowogrodzkiej przyjmuje si rok 1136, w ktrym nowogrodzianie wypdzili osadzonego przez wielkiego ksicia kijowskiego, wnuka Monomacha, Wsiewooda i powoali na jego miejsce jednego z ksit czernichowskich. Odtd mieszkacy Nowogrodu sami wybierali swoich ksit, ktrzy przed objciem wadzy musieli zaprzysiga przedstawion im umow, okrelajc ich obowizki i uprawnienia. Cech charakterystyczn ustroju spoecznego Nowogrodu byo to, e klas sprawujc rzdy w miecie i jego posiadociach byli bojarzy waciciele ziemscy, zajmujcy si czsto rwnie handlem, i bogaci kupcy, tworzcy wsplnie patrycjat miejski. Nowogrd Wielki by wanym orodkiem gospodarczym i handlowym. Swoj potg ekonomiczn zawdzicza midzy innymi roli porednika w wymianie towarw midzy Rusi a Europ Zachodni. Porednictwo to byo cile powizane z licznymi kontaktami handlowymi zwaszcza z miastami hanzeatyckimi. Hanza miaa w Nowogrodzie swoje, dobrze prosperujce faktorie.

Geneza republiki nowogrodzkiej

Wybr ksit przez mieszkacw Nowogrodu

Rola patrycjatu w sprawowaniu rzdw w miecie

Zwizki Nowogrodu z Hanz

396

Pastwo feudalne

Wcielenie Nowogrodu do pastwa moskiewskiego

Republika pskowska

Samodzielno polityczna Nowogrodu zacza male w miar wychodzenia Rusi z rozdrobnienia. W okresie zjednoczenia Nowogrd Wielki, wraz z nalecymi do niego ziemiami, zosta w roku 1478 wcielony przez Iwana III do pastwa moskiewskiego. Ksita Moskwy pozbawili Nowogrd dotychczasowej niezalenoci odbierajc mu prawo prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej i zmuszajc do pacenia wysokiej kontrybucji. Zniesiony zosta wiec a miejsce posadnika zaj namiestnik wielkoksicy. Bojarska republika nowogrodzka przestaa istnie. Republika pskowska powstaa przez uniezalenienie si Pskowa w poowie XIV w. od Nowogrodu i zachowaa odrbno do roku 1510, kiedy ulega ostatecznie Moskwie. Znacznie mniejsza od nowogrodzkiej, posiadaa podobny ustrj zarwno spoeczny, jak i polityczny, z wiecem, ktry wybiera ksicia i wyszych urzdnikw, jako gwnym organem, i Rad. 2.1. Ustrj polityczny Nowogrodu

Oligarchia mieszczasko-bojarska

Nowogrd Wielki, przypominajcy feudalne republiki miejskie jakie rozwiny si we Woszech (zwaszcza w Wenecji), mimo demokratycznych podstaw (wiec), opiera w istocie swj ustrj na oligarchii mieszczasko-bojarskiej wchodzcej w skad Rady Panw. Dziki temu, e ten wany orodek polityczny unikn zniszcze zwizanych z najazdem Mongow zachowa on swoj siln pozycj ekonomiczn i charakter republiki feudalno-arystokratycznej do koca lat 70 XV w., kiedy wcielony zosta do pastwa moskiewskiego.

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

384

2.1.1.

Organy centralne
wiec

Formalnie najwyszym organem wadzy by wiec, skadajcy si z ogu wolnej ludnoci miejskiej i wiejskiej, zwoywanej na obrady gosem specjalnego dzwonu. W wiecu brali te udzia przedstawiciele miast uzalenionych przez Nowogrd (tzw. prigorodw). Wiec mia m.in. nastpujce uprawnienia: - wybiera i usuwa ksicia, posadnika, tysicznika i arcybiskupa (wadyk); - ustanawia podatki; - decydowa o wojnie i pokoju; - posiada uprawnienia sdowe (w sprawach o przestpstwa polityczne). Dominujcy wpyw na wiecach zdobyli bojarzy, bogaci kupcy i przedstawiciele wyszego duchowiestwa, chocia zdarzay si przypadki opozycyjnych wystpie niszych warstw ludnoci przeciw rzdzcej oligarchii. Rada Panw (tzw. Gospoda). Z biegiem czasu faktyczn wadz w Nowogrodzie przeja, liczca ok. 300 osb Rada, zoona z wyszych aktualnych i byych urzdnikw oraz przedstawicieli bojarw i kupcw, ktrym przewodniczy arcybiskup. Decydowaa ona o: - najwaniejszych kwestiach polityki wewntrznej i zewntrznej; - o sprawach, ktre miay by przedstawione wiecowi; - kandydatach na urzdnikw wybieranych przez wiece. Naleaa do niej rwnie inicjatywa ustawodawcza i wykonanie uchwa wiecowych.

skad

|jcpetencje

skad Rady Pa'niw*

398

Pastwo feudalne

Ksi

Umowa zaprzysigana przez ksicia

Za pocztek powstania republiki nowogrodzkiej uzna mona rok 1136, w ktrym nowogrodzianie wypdzili dotychczasowego ksicia naznaczonego przez wielkiego ksicia i samodzielnie dokonali wyboru nowego wadcy. Wybierany by on przez wiec z rodu Rurykowiczw, gwnie wtedy gdy grozio jakie niebezpieczestwo lub z uwagi na dorany interes polityczny. Wybrany ksi musia zaprzysic specjaln umow (riad), rodzaj kapitulacji wyborczych (pactw conventow), co byo warunkiem objcia wadzy przez elekta (najstarsza zachowana umowa Nowogrodu z ksiciem twerskim Jarosawem pochodzi z r. 1264). Tre zawieranych z ksitami umw bya w zasadzie niezmienna. Wyjtkiem bya umowa zawarta z Kazimierzem Jagielloczykiem z r. 1470-1471. Ksi zobowizywa si nie wypowiada wojny bez zgody wiecu ani nie decydowa o innych wanych sprawach pastwa bez zgody posadnika. Nie mg rwnie obsadza wyszych urzdw, a nisze mg powierza wycznie mieszkacom Nowogrodu za zgod posadnika. Usun urzdnika z urzdu mg wycznie udowadniajc mu sdownie przestpstwo. Ksi posiada przede wszystkim uprawnienia wojskowe i pewne kompetencje sdowe. W innych dziedzinach ograniczony by przez wiec, Rad i posadnika. Ksiciu nie wolno byo posiada dbr ziemskich na terytorium republiki, ani te mieszka w rodkowej czci miasta. Nierzadko ksi mia w Nowogrodzie swojego namiestnika, ktry zastpowa go podczas nieobecnoci, gdy wadcami Nowogrodu bywali ksita rzdzcy jednoczenie innymi ziemiami.

Uprawnienia ksicia

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

399

Waciwym naczelnym organem wadzy wykonawczej by posadnik. Sta on na czele aparatu urzdniczego Nowogrodu. Do roku 1136 nazwy posadnik" uywano w stosunku do ksit namiestnikw". Wybierany przez wiec, gwnie spord przedstawicieli najpotniejszych rodw bojarskich. Przewysza znaczeniem ksicia, sprawujc wsplnie z nim wadz sdownicz i kontrolujc go w zakresie innych jego uprawnie. Pomocnikiem posadnika by tysicznik, wybierany rwnie przez wiec. Sprawowa on funkcj dowdcy pospolitego ruszenia miejskiego oraz dowodzi wojskiem, ustpujc ksiciu, gdy zagraao jakie wiksze niebezpieczestwo. Ponadto sta on na czele policji handlowej i sprawowa sdownictwo w sprawach handlowych. Szczeglne znaczenie w feudalnej oligarchii Nowogrodu posiada arcybiskup (wodyka) wybierany niezalenie od metropolity kijowskiego przez wiec. Zwoywa on Rad Panw, wiec i rozporzdza skarbem nowogrodzkim i dobrami pastwowymi. 2.1.2. Administracja lokalna

Posadnik

Wybr i uprawnienia posadnika

Tysicznik

Arcybiskup Rola arcybiskupa w zarzdzaniu miastem

Bya dwustopniowa. Nowogrd dzieli si na 5 dzielnic, na czele ktrych stali starostowie. Dzielnice te dzieliy si na setnie i ulice". 2.2. Ustrj Pskowa

Starostowie

Pskw mia podobny ustrj polityczny do ustroju Nowogrodu. Gwnym organem by tu wiec, faktycznie kierowany przez bojarw i bogatych kupcw. Waciwym rzdem, podobnie jak w Nowogro-

400

Pastwo feudalne

dzie, bya Rada Panw. Jeeli chodzi o pozycj ksicia, to w Pskowie wystpowao wiksze ograniczenie jego wadzy ni w Nowogrodzie. Nie wystpowa tutaj urzd tysicznika. Podobnie natomiast zorganizowana zostaa administracja lokalna. Jeeli chodzi o ustrj spoeczny Pskowa to naley wskaza na pewn przewag kupcw i producentw miejskich nad bojarami. Lepszym te byo stanowisko prawne wocian, ktrzy mieli prawo wnosi powdztwo sdowe przeciw swoim panom.

3.

Ziemie ruskie od najazdu tatarskiego do koca XV wieku

Pogbianie si rozbicia feudalnego na Rusi

Rozbicie dzielnicowe i zwizane z tym rozdrobnienie si wojskowych, osabienie polityczne i ekonomiczne, w szczeglnoci za niezgoda midzy ksitami, ktrzy w wojnach prowadzonych midzy sob przywoywali niekiedy na pomoc zewntrznych wrogw, uatwiy Tatarom (tak nazywano Mongow w Europie) podbj Rusi i narzucenie jej swego jarzma na przeszo dwa stulecia. W roku 1223 koalicja ksit ruskich udzielajc pomocy zbrojnej dotychczasowym wrogom, Poowcom, podniosa cik porak nad rzek Kak. Mongoowie dziaajc podczas tej wyprawy tylko czci swoich si nie zaatakowali na razie Rusi i kierujc si na pnocny wschd uderzyli na Bugarw nadwoaskich. Jednake dziesi lat po mierci Dyngis-chana i podziale olbrzymiego imperium mongolskiego na cztery czci, jego wnuk, Batu-chan, ktry obj wadz w Chanacie Kipczackim, zwanym pniej Zot Ord, wkroczy zim 1237 r. na ziemie ksistwa ria-

Bitwa nad rzek Kak (1223 r.)

Podbj Rusi

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

401

zaskiego, a po jego zdobyciu opanowa, mimo bohaterskiej postawy wojsk ruskich, ksistwo wodzimiersko-suzdalskie (1238). Kolejne wyprawy Batu-chana podejmowane w latach 1239-1240 doprowadziy do podboju prawie caej Rusi. O d najazdu ocalay czciowo tylko pnocno-zachodnie ksistwa (nowogrodzkie, pskowskie i poockie). Po zdobyciu Kijowa, opanowaniu Woynia i Halicza, Tatarzy dzielc swe siy ruszyli na Wgry, Polsk, Czechy i Modawi. W wyniku najazdu mongolskiego ziemie ruskie utraciy niezaleno uznajc zwierzchno Zotej Ordy i pozostajc w znacznej swej czci pod wadz tatarsk do roku 1480. Spowodowao to wiele ujemnych i majcych dugotrway charakter nastpstw, bdcych skutkiem gwatownego powstrzymania normalnego biegu rozwoju pastwa staroruskiego. Spustoszenie, zniszczenie i wyludnienie wielu miast i wsi na Rusi zahamowao na dugo ich rozwj, a liczne daniny i wiadczenia, bezwzgldnie egzekwowane przez Tatarw, traktujcych je jako naleny im haracz, dodatkowo pogbiy kryzys gospodarczy, upadek rolnictwa, rzemiosa i handlu. Sytuacj spoeczn i ekonomiczn zajtych ziem znacznie pogarsza fakt, i dla utrzymania ich w cakowitym posuszestwie wobec chanw organizowano, w przypadku buntw lub zamieszek, ekspedycje karne, pacyfikujce niekiedy cae dzielnice. W zasadzie najedcy tatarscy nie stosowali form bezporedniej okupacji wojskowej ziem ruskich. Zachowujc zwierzchnictwo pozostawili oni miejscow y m ksitom wpyw na sprawy wewntrzne, z tym, e kady ksi musia uzyska od Ordy specjalny przywilej na sprawowanie swej wadzy, tzw. jaryk. Ksi dzielnicowy, ktry otrzyma od chana

Polityczne, spoeczne i gospodarcze nastpstwa najazdu mongolskiego

Zahamowanie rozwoju Rusi

Jaryk

402

Pastwo feudalne

Jaryk wielkoksicy

Rywalizacja ksit o uzyskanie jaryku wielkoksicego

Pierwszy jaryk wielkoksicy

jaryk na Wielkie Ksistwo Wodzimierskie wystpowa na terenie caej Rusi jako przedstawiciel wadzy tatarskiej. Odpowiada on za wywizywanie si wszystkich ksit z nalenych Tatarom wiadcze oraz ad wewntrzny. Rywalizacja ksit starajcych si o pozyskanie jaryku wielkoksicego, ktry dawa wyran przewag w stosunku do innych wadcw dzielnicowych temu kto go uzyska, uatwia Tatarom utrzymanie midzy nimi niezgody i bya zarazem gwarancj, e aden z potomkw Ruryka nie wzmocni nadmiernie i nie utrwali swej pozycji. Aby ten stan rzeczy utrzyma chanowie nadawali jaryk wielkoksicy coraz to innemu z ksit dzielnicowych, wedug swego uznania. Pierwszym wielkim ksiciem z nominacji Batu-chana zosta w roku 1243 Jarosaw (ksi na Perejesawiu Zaleskim). Po nim jaryk wielkoksicy przypad na krtko jego bratu Switosawowi, a nastpnie przeszed w rce syna Jarosawa, Aleksandra Newskiego (1246-1263). Pod koniec XIIIw. nastpi kilkuletni okres walk o tron wielkoksicy midzy synami Aleksandra, z ktrych zwycisko wyszed ksi Andrzej, panujcy jako wielki ksi wodzimierski do roku 1304. W rywalizacji o jaryk wielkoksicy po jego mierci wzili udzia na pocztku XIV w. ksita twerscy, suzdalscy, riazascy oraz moskiewscy. Szczegln jednak rol w dalszej walce o przewag na Rusi odegra miay dwa z wymienionych ksistw, ktre w I poowie XIIIw. wyodrbniy si na ziemi suzdalsko-wodzimierskiej, Twer i Moskwa. Ksistwa te, majc bardzo dogodne pooenie geograficzne, jako e przez ich terytoria przechodziy wane szlaki handlowe, stosunkowo mniej ucierpiay

Korzystne warunki rozwoju Tweru i Moskwy

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

403

w skutek najazdu tatarskiego ni inne ziemie ruskie. Dlatego te rozwj gospodarczy odby si tam szybciej a ich wadcy konsekwentnie dyli do rozszerzenia granic swoich woci. Ekspansja terytorialna ksistwa moskiewskiego rozpocza si w latach 1300-1303 od przyczenia miasta Koomny (nalecego wczeniej do ksistwa riazaskiego), Perejesawia oraz Moajska. Wprawdzie w roku 1305 chan tatarski przyzna jaryk na wielkie ksistwo wodzimierskie ksiciu Tweru, Michaowi, jednake po jego mierci godno t uzyska jego najwikszy rywal, ksi Moskwy, Jerzy (1318). Synowie straconego z wyroku Ordy wadcy Tweru odzyskali wkrtce z aski chana utracony przez ojca tytu wielkiego ksicia (1322), ale nie na dugo, albowiem wykorzystujc bunt mieszkacw Tweru przeciwko Tatarom, ksi moskiewski Iwan, zwany pniej Kalit, brat Jerzego, za krwawe stumienie powstania otrzyma w nagrod tron wodzimierski (1328). To wane wydarzenie spowodowao nie tylko wysuniecie si Moskwy na pierwsze miejsce w jej dugotrwaej rywalizacji z Twerem o hegemoni, ale zapocztkowao zarazem, proces jednoczenia ziem ruskich pod przewodnictwem ksit moskiewskich. Panowanie Iwana Kality (1325 - 1340) to nie tylko szczeglny okres w dziejach ksistwa moskiewskiego, ale bardzo znaczcy czas dla caej rozdrobnionej Rusi. Konsekwentne denie Kality do umocnienia pozycji wasnego ksistwa (m.in. przez przeniesienie stolicy metropolity z Wodzimierza do Moskwy w r. 1326 stworzyo znakomite warunki jego nastpcom do uczynienia Moskwy gwnym orodkiem politycznym Rusi, wok ktrego skupi si w przyszoci pozostae ziemie ruskie.

Uzyskanie tronu wodzimierskiego przez Iwana Kalit pocztek przewagi ksit moskiewskich

Panowanie Iwana Kality

404

Pastwo feudalne

Przekazanie Iwanowi Kalicie prawa cigania haraczu

Panowanie Dymitra Doskiego

Bitwa na Kulikowym polu (1380 r.)

Rola ksistwa moskiewskiego w jednoczeniu ziem ruskich

Iwan Kalita nie tylko uzyska tytu wielkiego ksicia wodzimierskiego, ale oprcz tego chan powierzy mu, rezygnujc z utrzymywania dotychczasowego systemu znienawidzonych przez ludno miejsk baskakw i dzierawcw danin, prawo cigania haraczu dla Ordy i obowizek odsyania go na dwr chaski w odpowiednich terminach. Dao to Iwanowi moliwo ingerowania w sprawy wewntrzne poszczeglnych ksistw oraz stanowio powane rdo dodatkowych dochodw, jako e ciga on nierzadko wicej ni przekazywa Ordzie i dziki tym nadwykom" zgromadzi znaczne bogactwa. Utrwaliy one podstaw materialnej potgi' wadcw Moskwy, a przyczyniy si do tego, e od czasw Kality godno wielkiego ksicia, z wyjtkiem kilku krtkich przerw, utrzymaa si w rkach ksit moskiewskich. Ich przewaga utrwalona zostaa w I poowie XIV w. kiedy zmusili oni do uznania zalenoci ksistwo twerskie i riazaskie. Za panowania wnuka Kality, Dymitra, zwanego pniej Doskim (1359- 1389) ksistwo moskiewskie podjo pierwsz prb wyzwolenia si spod wadzy tatarskiej. Wprawdzie dotkliwa klska zadana Tatarom w bitwie na Kulikowym Polu (1380) nie doprowadzia do zrzucenia obcego jarzma, a nawet w odwecie Tatarzy spalili Moskw i zmusili Dymitra do ponownego pacenia daniny, to jednak owo zwycistwo majce ogromne znaczenie moralne przyspieszyo upadek Zotej Ordy. Wadcy moskiewscy, noszcy od czasw Kality tytu ksit caej Rusi" dc do przezwycienia rozdrobnienia feudalnego na Rusi poprzez podporzdkowanie sobie innych dzielnic, zetknli si w I poowie XIV w. z gronymi rywalami prowadzcymi podobn polityk ksitami litewskimi Ge-

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

405

dyminem i Olgierdem, ktrzy rozwijajc ekspansj na ssiednie ziemie ruskie opanowali znaczn cz Biaorusi i Ukrainy, wypierajc z tych ziem Tatarw. Dymitr Doski i jego nastpcy nie zamierzali jednak mimo zbrojnych konfliktw z Litw, ktra wyranie dya do przejcia hegemonii nad ziemiami ruskimi, zrezygnowa ze swej przewagi w pnocno-wschodniej Rusi i odstpi z drogi wytyczonej przez Iwana Kalit. Dalszy powany wzrost terytorialny wielkiego ksistwa moskiewskiego nastpia za panowania Wasyla I (1389-1425). Przyczy on midzy innymi do Moskwy ksistwo nino-nowogrodzkie. Jego syn Wasyl II mimo trwajcej prawie dwadziecia lat wojny domowej, z ktrej wyszed zwycisko, umocni jeszcze wadz wielkoksic doprowadzajc do wyboru metropolity przez synod biskupw ruskich, bez udziau patriarchy (1448). Zapocztkowao to usamodzielnienie si Cerkwi ruskiej od Konstantynopola, ale oznaczao zarazem na przyszo cakowit jej zaleno od wadcw Moskwy. Decydujc jednak rol w procesie tworzenia zjednoczonego pastwa moskiewskiego odegra panujcy w n poowie XV w. Iwan HI Srogi (1462-1505). W roku 1478 zmuszony by podda si temu wadcy i przyj jego warunki Nowogrd Wielki. W kilka lat pniej nastpio rwnie przyczenie do wielkiego ksistwa moskiewskiego ziemi twerskiej. W ten sposb zakoczony zosta w zasadzie proces jednoczenia wikszoci pnocno-wschodnich ziem ruskich pod wadz wielkich ksit moskiewskich i zaczo ksztatowa si rosyjskie jednolite pastwo narodowe. Powstanie scentralizowanego pastwa moskiewskiego sprzyjao bowiem stopniowemu tworzeniu si narodu wielkoruskiego.

Wybr metropolity przez synod biskupw ruskich

Zakoczenie procesu jednoczenia wikszoci ziem ruskich Pocztek tworzenia si jednolitego rosyjskiego pastwa narodowego

406

Pastwo feudalne

Rozpad Zotej Ordy

Zrzucenie jarzma tatarskiego przez Iwana III Srogiego

Rwnolegle z tym odbywa si odwrotny proces w Zotej Ordzie. Nastpowa tam wewntrzny rozpad pastwa i jego stopniowe rozdrobnienie (wyodrbnienie si w II poowie XV w. chanatu krymskiego, kazaskiego i astrachaskiego). Korzystajc z rywalizacji o wadz pomidzy poszczeglnymi chanatami Iwan III zaprzesta w roku 1480 pacenia daniny, odpierajc zwycisko dwie wyprawy odwetowe, zorganizowane w celu jej ponownego narzucenia. Oznaczao to ostateczne zrzucenie jarzma tatarskiego, kres trwajcej 240 lat niewoli. Krtko po porace chana Achmata, wadcy Wielkiej Ordy (takiej nazwy zaczto uywa w odniesieniu do dawnej, okrojonej Zotej Ordy), ksi moskiewski przechodzi do zdecydowanej ofensywy przeciw osabionemu przeciwnikowi i jeszcze pod koniec XV w. dochodzi do narzucenia chanatowi kazaskiemu zwierzchnictwa Moskwy. W roku 1500 wojska rosyjskie przekroczyy Ural, a wadcy tamtejsi zmuszeni zostali do pacenia daniny wielkiemu ksiciu moskiewskiemu. Za panowania Iwana III pastwo moskiewskie zaczo ju odgrywa powan rol w polityce europejskiej i przy okazji tworzenia antyjagielloskiej koalicji nawizao oywione kontakty dyplomatyczne z wieloma krajami. Zarwno papie Sykstus IV, jak i Habsburgowie doceniajc znaczenie faktu powstania nowego potnego pastwa na Wschodzie, usiowali wykorzysta je dla realizacji wasnych celw politycznych. Na tle tych zabiegw dyplomatycznych skojarzyli maestwo Iwana III z bratanic ostatniego cesarza bizantyjskiego Zofi Paleolog (1472). Poprzez to powinowactwo Iwan III uzna si za spadkobierc i prawnego nastpc cesarzy bizantyjskich, zacz

Wzrost roli pastwa moskiewskiego w polityce europejskiej

Maestwo Iwana III z Zofi Paleolog i jego polityczne znaczenie

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

407

uywa jako herbu cesarskiego dwugowego ora oraz tytuu cara, popierajc zmiany w obyczajach i ceremoniale dworskim inspirowane wzorami bizantyjskimi. Teoria tzw. Trzeciego Rzymu, ktr zaczto wwczas propagowa, gosia, e tak jak po upadku pierwszego Rzymu, miejsce jego zajo Bizancjum (drugim Rzymem nazywano czsto w redniowieczu Konstantynopol), tak po upadku Bizancjum miejsce jego zaja Moskwa, a czwartego Rzymu nie bdzie nigdy. Teoria ta, ktrej twrcami byli przedstawiciele wyszego duchowiestwa stanowia zapowied denia do budowy imperium o charakterze uniwersalnym, ktrego wadca, jako gowa Cerkwi, posiada bdzie wadz zwierzchni nad wszystkimi wyznawcami prawosawia. Ostatni etap zjednoczenia ziem wielkoruskich przypada na okres panowania syna Iwana IH, Wasyla III (1505-1533). Przyczy on do wielkiego ksistwa moskiewskiego ziemi pskowsk (1510), Smolesk (1514) i ksistwo riazaskie (1521). Opanowanie wszystkich ziem zamieszkaych przez Wielkorusw oznaczao kres dziejw pastwa moskiewskiego i pocztek historii monarchii rosyjskiej. 3.1. Ustrj polityczny

Teoria Trzeciego Rzymu

Panowanie Wasyla III (1505-1533)

Jest to okres, w ktrym trwa rozdrobnienie feudalne na Rusi, zapocztkowane w roku 1132. W XII i XIII w. nastpi zupeny zanik wadzy centralnej. Dopiero od XIV w. zaczy wystpowa pewne tendencje integracyjne. Proces ten doprowadzi do wyonienia si kilku wielkich ksistw przy czym szczegln rol w jednoczeniu ziem ruskich odegrao ksistwo moskiewskie. Wyzwalajca si z tatarskiego jarzma Ru p-

Rozdrobnienie feudalne Zanik wadzy centralnej

408

Pastwo feudalne

Zahamowanie rozwoju politycznego Rusi

nocno-wschodnia zacza ze znacznym opnieniem, w porwnaniu z innymi pastwami europejskimi, wychodzi z dugiego okresu rozdrobnienia feudalnego, przeobraajc si stopniowo w monarchi stanow, ktra rycho, bo w II poowie XVII w. przeksztaci si w monarchi absolutn. Opnienie to byo przede wszystkim skutkiem najazdu mongolskiego i dugotrwaego uzalenienia ziem ruskich od Zotej Ordy, co wywaro znaczny wpyw zarwno na stosunki polityczne jak i spoeczno-ekonomiczne Rusi. 3.1.1. Wielki ksi i ksita dzielnicowi

Denie Mongow do utrwalenia rozdrobnienia feudalnego

Jaryk

Szczeglna rola jaryku wielkoksicego jako instrumentu polityki mongolskiej

Jedn z najwaniejszych konsekwencji utrwalenia si wpyww tatarskich na Rusi byo zahamowanie procesw zjednoczeniowych i utrwalenie rozdrobnienia politycznego, jako, e Mongoowie podtrzymywali samodzielno poszczeglnych ksit dzielnicowych, podsycajc umiejtnie rywalizacj midzy nimi o uzyskanie godnoci wielkoksicej. Byo to moliwe dziki temu, e najedcy, nie pozostawiajc na Rusi staych garnizonw wojskowych, starali si zapewni swe zwierzchnictwo przez wyraenie zgody na sprawowanie wadzy ksicej. Wszyscy zatem ksita ruscy, aby obj swe stanowiska musieli uzyska specjalny przywilej zatwierdzajcy, wydany przez chana, zwany jarykiem. Zachowali oni wikszo swoich dotychczasowych uprawnie, ponoszc odpowiedzialno za spokj i posuszestwo poddanych w swoich dzielnicach oraz dostarczajc posiki wojskowe na kade danie Ordy. Najwaniejszym by jaryk na Wielkie Ksistwo Wodzimierskie, z ktrym zwizany by tytu wielkoksicy i posiadanie stoecznego grodu. Tatarzy uznali zwierzchnictwo ksicia wodzimierskiego nad innymi ksitami,

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

409

ale by on zarazem odpowiedzialny przed chanem za ca Ru. Pretendenci walczcy o uzyskanie godnoci wielkoksicej, aby wyeliminowa swoich rywali starali si nie tylko przekupstwem i hojnymi darami zyska przychylno chana i jego urzdnikw, ale uciekali si czsto do wzajemnych intryg i faszywych oskare, ktre prowadziy nierzadko do mierci pomwionych konkurentw. Kady z ksit dzielnicowych by na swym terytorium samodzielnym panem, sprawujc nad nim wadz zwierzchni. Sprawowa sdownictwo, zbiera podatki, nadawa przywileje. Stosunek ich do wielkiego ksistwa nie by pocztkowo formalnie unormowany. Wszyscy ksita jako wadcy nazywaj si wzajemnie brami i nawzajem gwarantuj sobie nietykalno swego wadztwa na obszarach posiadanych ksistw. Z czasem stosunki midzy ksitami dzielnicowymi zaczto regulowa ukadami, ktrych gwnym celem byo ustalenie wsplnego kierunku polityki zewntrznej, przede wszystkim za zawarcie wsplnych sojuszw. Rwnie wielki ksi, uznawany za starszego brata", co dawao mu nie tylko wyjtkow pozycj, ale rwnie pewne prerogatywy co do dowdztwa wojskowego, zaczyna zawiera specjalne ukady z ksitami sprawujcymi wadz w poszczeglnych dzielnicach. W zamian za nietykalno ich wadztw, przyrzekaj oni wielkiemu ksiciu posuszestwo. By to stosunek przypominajcy wi pomidzy wasalem a suzerenem. W cigu XIV w. udao si poszczeglnym wielkim ksitom zlikwidowa na swych terytoriach ksistwa dzielnicowe, a dotychczasowych ich wadcw zepchn do rzdu bojarw.

Pozycja ksit dzielnicowych

Ukady midzy ksitami

Uprawnienia wielkiego ksicia

410

Pastwo feudalne

W wyniku jednoczenia si pastwa powstaje pewna hierarchia na ktrej czoo wysuwa si wielki ksi moskiewski noszcy tytu ksicia wszystkiej Rusi". Iwan HI Srogi tytuujcy si z Boej aski wadc caej \usi", czasem uywa ju nawet tytuu cara. Wielkoksica wadza zwierzchnia nabraa teraz nowego znaczenia w zwizku z pozycj na zjednoczonym terytorium ziem ruskich. 3.1.2.
Duma Bojarska

Organy centralne

skad Dumy

Puti

Najwaniejsz rol wrd organw centralnych speniaa Duma Bojarska. Uksztatowaa si w cigu XIV wieku, jako stay organ doradczy wielkiego ksicia. Musia on liczy si jednak z jej stanowiskiem albowiem wolny odjazd" bojarw, ktrzy w niej uczestniczyli (czyli prawo wypowiadania ksiciu swej suby) gwarantowa im udzia w sprawowaniu wadzy zwierzchniej. W skad Dumy nie wchodzili wszyscy bojarzy, lecz tylko ci, ktrych powoa ksi (tzw. bojarzy wprowadzeni"). Oprcz bojarw czonkami Dumy byy osoby z rodziny ksicej, metropolita i wysi dostojnicy cerkiewni. 2 pocztkiem XVI wieku nastpio dalsze rozszerzenie skadu Dumy o powoanych do niej przedstawicieli dworiastwa. Ponadto powoywano do Dumy niektrych diakw stojcych na czele prikazw (dumni diacy). W okresie tym utrzymane zostay dawne urzdy dworskie, charakterystyczne dla wczesnofeudalnych stosunkw monarchii patrymonialnej (m.in. dworecki, podczaszy, koniuszy, stolnik). Bojarzy penicy na polecenie ksicia funkcje zwizane z zarzdem dworu uzyskiwali zarazem pewne uprawnienia zwizane z administracj pastwa. Polegao to na tym, e zarzd dworu podzielony by na pewne dziay tzw.

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do X V I I I wieku

411

puti. Stojcym na ich czele bojarom (putnym bojarom") powierzano pewn kategori spraw lub ludzi pod zarzd. Bojarzy ci, wraz z podlegymi im urzdnikami, sprawowali rwnie wadz administracyjn, sdow i skarbow na ziemiach przypisanych do poszczeglnych dziaw. Byo to zatem poczenie instytucji zarzdu centralnego z zarzdem nadwornym. W miar rozwoju ksistwa moskiewskiego i przeksztacania si go w pastwo scentralizowane wzrastaa potrzeba stworzenia bardziej sprawnego aparatu administracji centralnej. Za Iwana III, u schyku XV wieku zaczy powstawa tzw. prikazy specjalne urzdy resortowe o charakterze centralnym. Rozwiny si one jednak dopiero w drugiej poowie XVI wieku. Na ich czele stali bojarzy, ktrym podlegali diacy i poddiacy. Niektre z prikazw rozwiny si z dawnego Z a rzdu nadwornego (np. priakaz skarbowy, dworski, koniuszy). Inne powstaway w zwizku ze wzrostem potrzeb i nowych zada rozwijajcego si pastwa (m.in. prikaz poselski, prikaz do spraw wojskowych, prikaz pocztowy). Z czasem rosa liczba prikazw i ich organizacyjna sprawno. Na pocztku XVI utworzono cznie ok. 10 prikazw, ktre stay si podstaw pniejszego rozwoju rosyjskiego systemu centralnej administracji. 3.1.3. Administracja lokalna

Putni bojarzy

Prikazy

Geneza prikazw

W miar wzrostu pastwa moskiewskiego musiaa ulec usprawnieniu dawna administracja lokalna. Nie bya ona jednolita. Wystpowa podzia na ziemie" i ujezdy". Niektre ujezdy obejmoway stare okrgi grodowe i ziemie lub cz ziem byych ksistw dzielnicowych inkorporowanych przez Moskw. Organami zarzdu byli jak dawniej namiestnicy

Ziemie i ujezdy

Namiestnicy

412

Pastwo feudalne

Woostiele

Kormienije

i woostiele. Ich wadza nie obejmowaa jednak ziem korzystajcych z immunitetw, bd bezporednio podlegych zarzdowi centralnemu. Namiestnicy i woostiele w granicach swoich ujezdw czy ziem nadal penili funkcje administracyjne, sdowe, skarbowe i wojskowe. Za swoj sub otrzymywali od ludnoci zaopatrzenie w naturze (kormienije) oraz zatrzymywali sobie cz danin i grzywien sdowych. W tym okresie zarzd lokalny traci stopniowo swj patrymonialny charakter uzyskujc formalno-prawne podstawy administracji pastwowej. Podstawy te tworzyy m.in. specjalne listy posuszne" (posusznyje gramoty) i listy organizacyjne" (;ustawnyje gramoty). Poza tym nadal istnia samorzd gminny i wystpowa odrbny zarzd panw gruntowych w dobrach posiadajcych immunitet. 3.1.4. Skarbowo

Baska kowie

Ziemie ruskie paciy na rzecz Ordy danin (haracz), od pacenia ktrej zwolnione byo w zasadzie duchowiestwo. Pocztkowo danin t cigali specjalni tatarscy urzdnicy (tzw. baskakowie), w niektrych ksistwach stosowano system wydzierawiania danin muzumaskim kupcom i bankierom, wreszcie zaczli je ciga sami ksita ruscy, a od poowy XIV w. powierzono to zadanie jednemu tylko ksiciu. Oprcz daniny na rzecz Tatarw mieszkacy miast i wsi zobowizani byli paci podatki i pewne wiadczenia naturalne na rzecz ksicia. 3.1.5. Sdownictwo

Brak rozgraniczenia wadzy administracyjnej i sdowej

Nadal brak byo cisego rozgraniczenia wadzy administracyjnej i sdowej. Funkcje centralnych organw sdowych penili w zakresie swej dziaalno-

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

413

ci: ksi, Duma Bojarska, putni bojarzy i prikazy. Sdownictwo lokalne sprawowali namiestnicy i wolostieley w zasadzie w pierwszej i zarazem ostatniej instancji (tylko w wanych sprawach ich wyroki podlegay zatwierdzeniu przez wielkiego ksicia). Dopiero w XV w. rozwina si moliwo odwoywania si od ich decyzji do sdu wyszej instancji. N a obszarach immunitetowych sdownictwo nad chopami sprawowali panowie. Spod ich jurysdykcji wyczone jednak byy waniejsze sprawy karne podlegajce sdowi ksicemu. 3.1.6. Wojskowo

Centralne organy sdowe: Ksi Duma bojarska Putni bojarzy Prikazy

Sdownictwo lokalne: Namiestnicy Woostiele

Si wojskow pastwa moskiewskiego w tym okresie tworzyy trzy formacje": - dwr", czyli oddziay zoone z tzw. dzieci bojarskich i dworian; - oddziay zoone ze suebnych ksit i bojarw, ktrzy przybywali ze swoimi oddziaami oraz wolnych sug; - pospolite ruszenie (ktre od pocztku XVI w. tracio na znaczeniu). Za panowania Iwana III znaczc rol zaczy odgrywa coraz liczniejsze oddziay artylerii. 3.2. Stosunek pastwa do Kocioa prawosawnego
Stosunek Mongow do Cerkwi Dwr

Oddziay zoone ze suebnych ksit i bojarw

Pospolite ruszenie

Artyleria

Zwierzchnictwo tatarskie nie osabio uprzywilejowanego stanowiska duchowiestwa na Rusi. Przeciwnie, szczegln cech charakterystyczn panowania tatarskiego bya tolerancja religijna wobec Cerkwi prawosawnej, ktra przejawiaa si zarwno w niczym nieograniczonej swobodzie kultu, jak i zwolnieniu posiadoci cerkiewnych od danin na rzecz

414

Pastwo feudalne

Jaryki dla wyszego duchowiestwa

Przeniesienie siedziby metropolity do Moskwy

Wybr metropolity bez udziau patriarchy

chana, co miao niewtpliwie stanowi zacht do poparcia przez organizacj kocieln rzdw Mongow na Rusi. Podobnie jak w przypadku wadzy wieckiej, rwnie wysze godnoci kocielne nadawane byy przez Tatarw w formie specjalnych przywilejw, tzw. jarykw. Zawieray one m.in. potwierdzenie przywilejw kocioa prawosawnego. W roku 1326 przeniesiona zostaa siedziba metropolity z Wodzimierza nad Klam do Moskwy. Wielki ksi Wasyl II, wykorzystujc prb, podjt przez wczesnego metropolit Izydora, unii z Kocioem rzymsko-katolickim, pozbawi go stanowiska i doprowadzi do wyboru jego nastpcy przez synod biskupw ruskich bez udziau patriarchy (1448). Ten precedens zapocztkowa usamodzielnienie si Cerkwi moskiewskiej od Konstantynopola, ale zapowiada zarazem na przyszo jej cakowit zaleno od wadcw Moskwy.

4.

Rosja w okresie monarchii stanowej i wczesnego absolutyzmu (XVI-XVII wiek)

Reformy Iwana IV Gronego

4.1.

Po mierci syna Iwana III, Wasyla III (1505 - 1533) regencj w pastwie, w imieniu maoletniego syna Iwana IV (1533- 1584) sprawowaa wielka ksina Helena Gliska. Kiedy nagle umara ona w roku 1538, prawdopodobnie otruta, rzdy w pastwie przeja oligarchia bojarska, z rywalizujcymi o wadz rodami Szujskich i Bielskich na czele. Krwawe rzdy bojarw wywoay powszechne niezadowolenie, ktre wykorzysta Iwan IV i wkrtce po korona-

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

415

cji i przyjciu tytuu cara (1547) rozpocz przeprowadzenie gruntownych reform. Ich gwnym celem byo osabienie bojarw i wzmocnienie wadzy monarszej, poprzez scentralizowanie aparatu pastwowego. Iwan IV, przeprowadzajc reformy wewntrzne, kontynuowa jednoczenie zapocztkowan przez swoich poprzednikw ekspansj na zewntrz, utrwalajc wielonarodowy charakter pastwa moskiewskiego. W roku 1552 do jego terytorium wczony zosta chanat kazaski, a cztery lata pniej chanat astrachaski. Zajcie bogatego i urodzajnego Powoa wizao si z szeroko zakrojon akcj kolonizacyjn nowo zdobytych ziem. Ju w roku 1555 chan syberyjski uzna si wasalem Moskwy i zobowiza si do pacenia carowi, daniny. Dao to pocztek penetracji rozlegych obszarw Syberii i zajcia znacznej jej czci do koca XVI wieku. Tylko walka o dostp do Morza Batyckiego zakoczya si klsk ksistwa moskiewskiego w wojnie z Polsk i Szwecj. Konflikt z czonkami nieoficjalnego rzdu, jakim bya Wybrana Rada, popierajcymi kontynuowanie ekspansji w kierunku wschodnim i poudniowym, a carem ktry uwaa, e najwiksze znaczenie dla Rosji ma zdobycie dostpu do Morza Batyckiego, niepowodzenia w wojnie inflanckiej, wreszcie postawa bojarw wobec dotychczas przeprowadzonych reform, doprowadziy do podjcia przez Iwana IV nadzwyczajnych rodkw w celu ostatecznego zamania siy i znaczenia bojarstwa. W latach 1565 -1572 car ustanowi tzw. oprycznin. Byy to rozlege, rodkowe i pnocne obszary pastwa, o duym znaczeniu gospodarczym, ktre Iwan IV wydzieli, przekazujc zabrane bojarom dobra wiernym sobie oprycznikom rekrutujcym si w wikszoci spord dworiastwa. Zorganizowano ich w specjalne oddziay

Ekspansja terytorialna za panowania Iwana IV

Konflikt cara z czonkami Wybranej Rady

Oprycznina

416

Pastwo feudalne

Ziemszczyna

Samodzierawna wadza cara

Pocztki monarchii stanowej

zbrojne, wykorzystywane do walki z faktyczn i domnieman opozycj bojarsk. Przymusowo wysiedlanym z ich rodowych posiadoci bojarom, car nadawa ziemi, najczciej jako doywotnie pomiestije, w pozostaej czci pastwa (ziemszczynie), ktr oboy ogromnym podatkiem. Oprycznicy, penic sw sub dopuszczali si licznych samowoli i okruciestw, czego przykadem moe by m.in. tragiczny los wielu tysicy zamczonych na mier mieszkacw Nowogrodu (1570). Podczas akcji przeladowania bojarw ofiar oprycznikw staa si znaczna cz rodzin chopskich. Pooenie chopw ulego za panowania Iwana IV dalszemu pogorszeniu. Szlachta uzyskaa prawo ustalania powinnoci chopskich wedug wasnego uznania. Potwierdzono zakaz wychodu chopw z ziemi w innych terminach ni tzw. Juriew die (14 dni w roku), a w roku 1581 zakazano prawa wychodu nawet w tym okresie. Wikszo przeprowadzanych reform doprowadzia do znacznego wzmocnienia wadzy monarszej, ktra przybiera w drugiej poowie XVI w. znamiona wadzy nieograniczonej. Naley jednak pamita, e jednoczenie nastpio zwikszenie roli stanw w rzdzeniu pastwem, jako e te same siy spoeczne, ktre popary samodzierawie", wyoniy, z poparciem i pomoc cara, organy samorzdu lokalnego oraz Sobr Ziemski, instytucje typowe dla monarchii stanowej. 4.2. 4.2.1. Ustrj polityczny Car

W wieku XVI nastpi znaczny wzrost wadzy carskiej. Dotyczy to w szczeglnoci okresu panowa-

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

417

nia Iwana Gronego. Wadz t charakteryzuje okrelenie samodzierawie" (samowadztwo) prawo ycia i mierci nad poddanymi co nie oznaczao jednak rzdw absolutnych. Naley podkreli wyranie, e jakkolwiek uprawnienia monarsze ostatnich Rurykowiczw byy formalnie nieograniczone, to jednak w sprawowaniu wadzy zwierzchniej wspdziaay z nimi stany. 4.2.2. Organy centralne
Duma Bojarska

Duma Bojarska. Wystpowaa ju w poprzednim okresie jako organ doradczy wielkich ksit. W XVI w. zacza stopniowo traci swj arystokratyczny charakter albowiem car, usuwajc z niej przedstawicieli starych rodw bojarskich, wprowadzi na ich miejsce wybranych przez siebie bojarw, dworian, urzdnikw zarzdu centralnego, tzw. diakw i urzdnikw dworskich, zwanych okolniczymi. Duma wspdziaajc z carem w zaatwieniu najwaniejszych spraw pastwowych posiadaa rwnie pewne uprawnienia ustawodawcze i sdowe. Za panowania Iwana IV bya organem stosunkowo nielicznym, w ktrego skad wchodzio niespena 30 osb. Z Bojarskiej Dumy wyonia si w tym czasie tzw. Bliniaja Duma (Tajna Rada) zoona z tych czonkw Dumy, ktrym car ze wzgldu na wag omawianych spraw, najbardziej ufa. W drugiej poowie XVIIw. wyodrbnia si z Dumy jako odrbny organ sdowniczy Rasprawnaja Paata, ktra orzekaa w sprawach najciszych przestpstwach przeciwko pastwu, a take odgrywaa rol sdu apelacyjnego. Na pocztku panowania Iwana Gronego Duma odsunita zostaa od wpyww na rzdy, a cz jej funkcji przeja Wybrana Rada (Izbrannaja Rada), skupiajca wok cara zaufanych ludzi, majca

Bliniaja Duma

Rasprawnaja Paata

Wybrana Rada

418

Pastwo feudalne

Sobr Ziemski

Skad Soboru

Kompetencje Soboru

znaczny udzia zarwno w kierowaniu sprawami wewntrznymi jak i na polityk zagraniczn Rosji. W roku 1549 Iwan Grony powoa po raz pierwszy szersz instytucj stanow o charakterze reprezentacyjnym okrelan jako Sobr Ziemski. Jego najwaniejszym dzieem by uoony w roku 1550 Carski Sudiebnik, nowy zbir praw, w ktrym ju wyranie odbiy si tendencje do umocnienia samowadztwa. Blisze wiadomoci mamy jednak dopiero o Soborze Ziemskim zwoanym w roku 1566. W XVI w. oprcz Dumy Bojarskiej i zoonego z najwaniejszych dostojnikw duchownych tzw. witego Soboru w Soborach Ziemskich brali udzia przedstawiciele dworiastwa, ludnoci miejskiej i strzelcw. Uczestnicy Soborw wyznaczani byli przez cara lub jego urzdnikw. Pocztkowo mia on wycznie doradczy charakter i jego uchway nie byy wice dla cara. Sobory zwoywa wadca, a podczas bezkrlewia patriarcha lub Duma Bojarska. Do ich uprawnie naleao uchwalanie nowych podatkw, rozstrzyganie spraw wojny i pokoju, uchwalanie szczeglnie wanych ustaw i wybr cara w przypadku braku nastpcy. Kompetencje i znaczenie Soborw zmieniay si w zalenoci od stosunkw faktycznych panujcych w danym okresie. Rola Soborw wzrosa w okresie osabienia wadzy carskiej, po mierci Iwana Gronego (1584). Pod koniec XVI w. i w I poowie XVII w. dokonywano na nich wyboru nowych carw (1584, 1598, 1613, 1645). Istotn rol jeeli chodzi o zarzdzanie pastwem speniay w omawianym okresie prikazy. Za panowania Iwana Gronego istniao ju 15 prikazw znanych nam z nazwy i kompetencji oraz pewna ilo prikazw, o ktrych mamy niewiele informacji. W miar

Prikazy

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

419

wzrostu iloci prikazw ich uprawnienia niekiedy trudno byo rozgraniczy. Powstay one bowiem bezplanowo, w miar doranych potrzeb i wedug rnych zasad. Tworzono je zarwno wedug kompetencji resortowych, jak i wedug kryterium terytorialnego, wreszcie wedug podziaw stanowych. Czsto z istniejcych prikazw wyodrbniay si nowe, niekiedy o bardzo wskim zakresie dziaania. Cech charakterystyczn prikazw byo to, e stanowiy one zarazem organy wadzy administracyjnej i sdowej, speniajc ponadto szereg innych funkcji. Rwnie obsadzanie stanowisk w prikazach nie podlegao adnym sztywnym reguom. 4.2.3. Zarzd lokalny. Samorzd gubny i ziemski

Rne kryteria tworzenia prikazw

Do wanych reform Iwana Gronego naley niewtpliwie zaliczy reorganizacj administracji lokalnej. Wobec licznych naduy namiestnikw urzd ten zosta zniesiony, a zarzd oparty zosta na nowym organie stanowym samorzdzie gubnym. Jego gwnym zadaniem bya pocztkowo walka z rozbjnikami i tzw. lichymi ludmi". Pniej kompetencje te zostay rozszerzone. Samorzd gubny skada si z urzdnikw wybieralnych przez sam ludno poszczeglnych powiatw. Organem tego samorzdu bya gubna izba zoona z gubnego starosty, przysigych i 4 - 6 gubnych diakw. Gubnego starost wybierano spord szlachty. Przysigych wybierali tylko chopi i mieszczanie. Innym nowym organem zarzdu lokalnego by samorzd ziemski, ktry oprcz kompetencji sdowych, posiada pewne uprawnienia skarbowe, gospodarcze i policyjne.

Reorganizacja administracji lokalnej

Samorzd gubny

Skad samorzdu gubnego

Samorzd ziemski

420

Pastwo feudalne

Skad samorzdu ziemskiego

Organem samorzdu ziemskiego bya ziemska izba, w skad ktrej wchodzili starosta ziemski, ziemski diak i przysigli, wybierani przez ludno. 4.2.4. Skarbowo

Reformy systemu podatkowego

Uporzdkowano rwnie system podatkowy. Dokonywanie uaktualnionych spisw podatnikw i wprowadzenie nowych podatkw znacznie podnioso dochody skarbu. Oprcz podatkw bezporednich, cicych na ludnoci miast i wsi, wanym rdem dochodu byy podatki porednie i monopole. Role organw skarbowych na szczeblu centralnym zaczy peni specjalne prikazy m.in. prikaz wielkiego dworu, ktry zarzdza dochodami i utrzymaniem dworu carskiego, prikaz wielkiego skarbu, do zarzdu podatkw bezporednich i prikaz wielkiego dochodu, zarzdzajcy podatkami porednimi. Pojawiy si rwnie prikazy zarzdzajce podatkami wedug podziau terytorialnego tzw. czetwierti. 4.2.5. Sdownictwo

Sdownictwo wysze sprawowali:

Car

- car (sdzi tylko te osoby, ktre uzyskay przywilej, e ich sprawy sdzone bd wycznie przez wadc); - Duma Bojarska; - prikazy (kady w zakresie swych kompetencji, a niezalenie od tego wystpoway prikazy, ktre byy gwnie lub wycznie organami sdowymi, tzw. sudnyje prikazy). Organami sdownictwa lokalnego byy:

Duma Bojarska Prikazy

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

421

- samorzd gubny (pocztkowo sdzi sprawy o rozbj, rozszerzajc z czasem swoje uprawnienia w sprawach karnych); - samorzd ziemski (rozpatrywa gwnie sprawy cywilne, ponadto rwnie karne). Oprcz tego nadal wystpowao sdownictwo duchowne, dominialne oraz pojawiy si sdy pukownikw strzeleckich, ktre rozpatryway sprawy strzelcw. 4.2.6. Wojskowo

Samorzd gubny

Samorzd ziemski

Podstaw armii pastwa moskiewskiego tworzyy puki dworiaskie. Ludno miast i wsi dostarczaa rekruta z pewnych okrelonych co do wielkoci obszarw ziemi (50 dziesicin). Nadal tracio na znaczeniu pospolite ruszenie. Iwan Grony stworzy w roku 1550 now formacje, liczcy 3000 ludzi korpus strzelcw, stanowicy zalek staej armii. Puki strzeleckie formowane byy w drodze dobrowolnego zacigu z ludzi wolnych. Jednake strzelcy nie byli wojskiem regularnym, w cisym tego znaczeniu. Zamieszkiwali z rodzinami w specjalnych osadach w okolicach Moskwy i innych wikszych miast, i w czasie pokoju trudnili si handlem i drobnym rzemiosem. Reorganizujc wojsko podniesiono znacznie techniczne wyposaenie armii, wzmacniajc zwaszcza artyleri, ktra w wczesnym czasie zacza odgrywa niezwykle donios rol. 4.3. Stosunek pastwa do Cerkwi

Puki dworiaskie

Korpus strzelcw

Artyleria

Zasadnicza reforma dotyczca spraw wyznaniowych przeprowadzona zostaa na pocztku lat pidziesitych XVI w. Gwne jej zaoenia sformuo-

Reforma stosunkw wyznaniowych

422

Pastwo feudalne

wane zostay w uchwalonej na soborze cerkiewnym specjalnej ksidze (Stogaw). Zunifikowano obrzdy kocielne, dokonano pewnych ogranicze w zakresie przekazywania na rzecz duchowiestwa i nabywania przez Cerkiew nieruchomoci, uniewaniono szereg nada na rzecz klasztorw. W celu podniesienia moralnego autorytetu Kocioa znacznie wzmocniono dyscyplin wrd duchowiestwa, naoono na Cerkiew obowizek zakadania szk, a gospodark monaster w poddano kontroli rzdu.

5.

Kryzys monarchii rosyjskiej w pocztkach XVII wieku i podstawowe przemiany ustrojowe pastwa pierwszych Romanoww

Wielka Smuta

Po bezpotomnej mierci nieudolnego nastpcy Iwana IV, jego syna Fiodora (1598), ostatniego wadcy z dynastii Rurykowiczw, nastpi okres powszechnego zamtu, opozycji niezadowolonego dworiastwa, walk o tron oraz ingerencji pastw ociennych (Polska, Szwecja) w wewntrzne sprawy Rosji. Krtkie panowanie Borysa Godunowa (1598-1605), prby opanowania wadzy przez samozwacw, podajcych si za rzekomo ocalaego syna Iwana Dymitra, rzdy Wasyla Szujskiego (1606-1610), prba osadzenia na tronie moskiewskim polskiego krlewicza Wadysawa, doprowadziy do oglnej anarchii, chaosu i znacznego osabienia pastwa. Wyjtkowo trudn sytuacje polityczn pogbiay w tym czasie ostre konflikty spoeczne, zwaszcza wielkie powstanie chopski pod wodz Bootnikowa (1606-1607).

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

423

Dopiero powoanie na tron przez Sobr Ziemski w roku 1613 cara Michaa Romanowa, zaoyciela nowej dynastii, uznaje si za koniec wielkiej smuty" i pocztek stabilizacji politycznej pastwa rosyjskiego. Na pocztku XVIIw. wadza carska nawet pod wzgldem formalnym przestaa by waciwie doranie nieograniczona. Wasyl Szujski zawdziczajcy tron poparciu bojarw musia przy wyborze cara zaprzysic przedstawione mu warunki, gwarantujce przede wszystkim szlachcie nietykalno. Dalej idce zobowizania wzorowane na warunkach, jakie przyjmowali polscy krlowie podczas wolnych elekcji przedstawione zostay przy wyborze krlewicza Wadysawa. Przewidyway one m.in. wsplne rzdy przyszego cara i Dumy Bojarskiej, gwarancj nietykalnoci osobistej i majtkowej szlachty i innych jej przywilejw, a zwaszcza potwierdzenie jej dotychczasowej zwierzchnoci dominialnej nad chopami oraz przestrzeganie zasady supremacji prawosawia. Pozycja Cerkwi ulega w tym okresie wzmocnieniu. W roku 1589 Moskwa ustanowia wasny patriarchat, uznany w roku 1593 przez sobr patriarchw wschodnich. Podnioso to bardzo presti i znaczenie gowy Kocioa moskiewskiego i wszystkiej Rusi", co na pocztku XVIIw., w zwizku z bezkrlewiem prowadzio do uznania patriarchy za duchownego przywdc narodu, zastpujcego monarch. Za panowania pierwszych Romanoww bdzie on wystpowa obok cara jako rwnouprawniony wspuczestnik wadzy zwierzchniej. Bezpotomna mier Fiodora (1598) przyczynia si rwnie do wzrostu znaczenia Dumy Bojarskiej i Soboru Ziemskiego, ktry dokona elekcji Borysa Godunowa. Wybranym przez rosyjsk reprezentacj

Wybr Michaa Romanowa na cara

Wzmocnienie pozycji Cerkwi Powstanie patriarchatu moskiewskiego (1589 r.)

Wzrost znaczenia Dumy Bojarskiej i Soboru Ziemskiego

424

Pastwo feudalne

Dalszy rozwj terytorialny pastwa i wzrost znaczenia wadzy cara

stanow by rwnie Micha Romanow (1613). Podczas bezkrlewia Sobory Ziemskie miay szczeglne znaczenie poniewa sprawujc suwerenn wadz decydoway o najwaniejszych sprawach pastwa. Micha Romanow i jego nastpcy dyli do rozbudowy terytorialnej pastwa, przerwanej w okresie smuty" (zdobycie m.in. Smoleska, lewobrzenej Ukrainy, dalszy podbj Syberii). Ju za pierwszych Romanoww, chocia nadal rzdzili oni przy udziale Dumy Bojarskiej i Soborw Ziemskich, nastpowa znaczny wzrost autorytetu i zakresu wadzy monarszej, co prowadzio take do istotnych zmian w sferze stosunkw spoecznych. Wytworzyo si powszechne przekonanie, e wszyscy poddani cara, od ksit i bojarw po mieszczan i chopw, s jego sugami i niewolnikami. 5.1. Organy centralne

Sobory ziemskie

Umocnienie si dynastii Romanoww w Rosji prowadzio do stopniowej eliminacji Soborw Ziemskich ze struktury politycznej pastwa. Kiedy przemin okres smuty, reprezentacja zoona z przedstawicieli wybieranych przez poszczeglne stany staa si ponownie pewnym rodzajem suby. Powinno ta traktowana bya przez cara jako obowizek, przypisanych do suenia pastwu stanw. Sobory Ziemskie zwoywano coraz rzadziej, a po roku 1665 w zasadzie zaprzestano je w ogle zwoywa. W miar jak wzrasta absolutyzm carski znaczenie Dumy Bojarskiej zaczo rwnie male, co doprowadzio do zaniku tego organu na pocztku XVIII wieku. Wprawdzie w porwnaniu z wczeniejszym okresem znacznie wzrosa liczba jej czonkw, gwnie w wyniku wprowadzenia do niej dworian i dia-

Duma Bojarska

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

425

kw dumnych, jednake u schyku XVIIw. coraz wicej uprawnie Dumy Bojarskiej przejmuj wyksztacone z niej pewne zespoy dla okrelonych spraw, Bliniaja Duma i Rasprawnaja Paata. Powstaa wczeniej Bliniaja Duma, zoona z zaufanych doradcw zbierana uprzednio doranie, teraz przeksztacia si w stay organ doradczy z powoywanymi do niej specjalnie bojarami. Rasprawnaja Paata, wydzielona z Dumy w roku 1681 miaa charakter osobnej izby sdowej. Wiele spraw, w ktrych zaatwianiu dotychczas car wspdziaa z Dum Bojarsk przeja tajna kancelaria {prikaz welikogo gosudaria tajnych diet). W organizacji naczelnej wadzy administracyjnej zaczy wystpowa ju w pierwszej poowie XVIIw. pierwsze objawy centralizmu i biurokratyzmu, stanowice zapowied przeksztacania si Rosji w drugiej poowie tego samego stulecia w monarchi absolutn. Nadal wzrastaa liczba prikazw, tworzonych do chaotycznie, w ktrych coraz wiksz rol odgrywali przygotowani fachowo urzdnicy (diacy i poddiacy). Nad poszczeglnymi prikazami nadzr sprawowa jako organ centralny, specjalny Tajny Prikaz. Innym sposobem usprawnienia administracji byo czenie niektrych prikazw. Jednake nadmierna ilo prikazw, brak niejednokrotnie wyranego rozdzielenia kompetencji, opieszae zaatwianie spraw, czy wreszcie masowo wystpujca korupcja urzdnikw powodoway, e organy te przestaway odpowiada nowym potrzebom. 5.2. Organy lokalne

Bliniaja Duma Rasprawnaja Paata

Tajna kancelaria

Prikazy

Tajny Prikaz

Wadliwe funkcjonowanie instytucji prikazw

Za prb centralizacji, niezmienionej zasadniczo, dotychczasowej struktury administracji lokalnej,

Wojewoda

426

Pastwo feudalne

Kompetencje

wojewody

izba prikazna

Instrukcja

uzna mona powoanie z pocztkiem XVII w. wojewody, nowego organu zarzdu miejscowego, stojcych na czele poszczeglnych ziem; wojewodw wybierano najczciej spord miejscowej szlachty. Z biegiem czasu wojewodowie podporzdkowali soo r g a n y samorzdowe, nad ktrymi penili nadzr, sprawujc zarazem wadz administracyjn, sdow, policyjn i wojskow w ujezdach (powiat z grodem). Urzdujc w miastach powiatowych mieli take zwierzchnictwo nad wybieralnymi starostami ziemskimi i naczelnikami miast (burmistrzami). Wojewod mianowa car wsplnie z Dum Bojarsk. Mia on do pomocy diakw i poddiakw, z ktrymi razem tworzyli lokalny organ pastwowy tzw. izb prikazn". Decydujc rol odgrywa w niej wojewoda. Pozostali urzdnicy penili tylko funkcje doradcze i pomocnicze. Wojewoda by przedstawicielem administracji centralnej w terenie i w dziaalnoci swej podlega dyrektywom i wadzy zwierzchniej rnych prikazw, w zalenoci od rodzaju i charakteru poszczeglnych kategorii spraw, ktre wchodziy do szerokiego zakresu jego kompetencji. Przy wykonywaniu swoich obowizkw musia on przestrzega specjalnej instrukcji, ktr otrzyma on wraz z nominacj na urzd. Instrukcja ta okrelaa jego uprawnienia oraz zawieraa wykaz tych spraw, na ktre powinien zwrci szczegln uwag. Aby zapobiec naduywaniu przez wojewodw ich rozlegej wadzy i nadmiernego ucisku miejscowej ludnoci przez nich mianowano ich zwykle na krtki okres czasu, najczciej na rok lub dwa lata. Jak zostao wyej powiedziane, po wprowadzeniu urzdw wojewdzkich samorzdy gubne i ziemskie

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

427

nadal funkcjonoway, jednake podporzdkowane zostay wojewodom. Stosunek wojewodw do organw samorzdu nie by jednolity w poszczeglnych ujezdach. Niekiedy byway przerwy w mianowaniu wojewodw i wtedy wszelkie ich uprawnienia przekazywano starostom gubnym. Zdarzao si rwnie, ze zawieszano niekiedy samorzd gubny a jego kompetencje przejmowa wojewoda. W wikszym stopniu ni samorzd gubny zwierzchnictwu wojewodw podlega samorzd ziemski. W roku 1661 instytucja wojewodw zostaa zniesiona (przywrcono j w roku 1679). Ich uprawnienia przejli starostowie gubni, nad ktrymi, ze wzgldu na czste naduycia, ustanowiono specjalnych kontrolerw. W roku 1679 zniesiono z kolei samorzd gubny, przywrcono w roku 1684 i ostatecznie zlikwidowany w roku 1702. Zasadniczo dotychczasowy system podatkowy nie uleg istotnym zmianom. Pewne znaczenie dla usprawnienia zarzdu skarbowego miao czenie na pocztku XVII w. ujezdw w wiksze okrgi tzw. razady. Wzrostowi dochodw skarbu sprzyja aktywnie popierany przez carw rozwj handlu, rzemiosa i rolnictwa. Wadza sdowa poszczeglnych organw centralnych i lokalnych sprawowana bya nadal w poczeniu z ich uprawnieniami zwizanymi z zarzdem pastwa. Najwyszym sdzi by car, jednake nastpoway dalsze ograniczenia zarwno co do osb, jak i spraw, ktre mogy by sdzone wycznie przez wadc. Od XVIIw. zakazane byo kar zwracanie si wprost do cara o rozpatrzenie sprawy z pominiciem waciwego sdu. Istotn zmian jeeli chodzi o sdy wysze byo wyodrbnienie si w II poowie XVTIw. z Dumy Bo-

Stosunek wojewodw do organw samorzdu

Skarbowo

Sdownictwo

428

Pastwo feudalne

Rasprawnaja Paata Wojskowo Spadek znaczenia pospolitego ruszenia

jarskiej tzw. Rasprawnej Paaty jako osobnej izby sdowej. Wobec niedostatkw dotychczasowej podstawy rosyjskiej organizacji wojskowej, szlacheckiego pospolitego ruszenia, tzw. opoczenjia, zaczto tworzy oddziay staej regularnej armii (m.in. puki rajtarw, dragonw i artylerii, formowane czsto z udziaem cudzoziemskich najemnikw), ktrej zalkiem byy, powoane jeszcze przez Iwana Gronego puki strzeleckie. Za panowania Michaa Romanowa (1613-1645) liczebno oddziaw strzeleckich wzrosa do 40 tys. ludzi. Od drugiej poowy XVII w. strzelcy speniali rol korpusu ochrony carskiej. Pojawiy si rwnie specjalne puki piechoty zoone z chopw, dowodzonych przez szlacht i cudzoziemcw. 5.3. Stosunek pastwa do Cerkwi

Znaczny wzrost wadzy patriarchy

Reforma Nikona i jej nastpstwa

Kryzys monarchii rosyjskiej na pocztku XVII w. poczony z bezkrlewiem doprowadzi do znacznego wzrostu wadzy patriarchy. Rwnie za panowania dwch pierwszych Romanoww pozycja polityczna patriarchw ulega dalszemu wzmocnieniu, jako e, zarwno Filaret jak i Nikon wystpowali u boku cara jako rwnouprawnieni wspuczestnicy wadzy zwierzchniej. Uywali oni tytuu wielikijgosudar" co prowadzio do swoistej dwuwadzy". Jednake ostry konflikt patriarchy moskiewskiego Nikona, zwolennika tezy o wyszoci wadzy duchownej nad wieck, dcego do cakowitej niezalenoci Cerkwi, z carem Aleksym, doprowadzi do upadku Nikona, ktrego Sobr Cerkiewny zebrany w Moskwie (1667) pozbawi tytuu i nakaza osadzi w klasztorze.

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

429

Jednoczenie Sobr ten uzna, e Koci prawosawny jest niezaleny od pastwa, a jego przywileje zarwno sdowe, jak i majtkowe powinny by nietykalne. Byo to odpowiedzi na utworzenie osobnego Prikazu Monasterskiego do spraw ziemskich majtkw monasterskich oraz sdzenia ludzi cerkiewnych w sprawach wieckich. Poczenie Ukrainy Zadnieprzaskiej z pastwem moskiewskim (II po. XVIIw.) spowodowao podporzdkowanie si metropolii kijowskiej patriarsze moskiewskiemu. Oznaczao to wznowienie jednoci administracji kocielnej Rusi, i zarazem znaczne rozszerzenie si prowincji patriarszej, ktrej centralny zarzd zreformowano na wzr administracji carskiej. Istotne zmiany nastpiy rwnie w zarzdzie poszczeglnych diecezji (eparchii). Na czas panowania cara Aleksego (1645-1676) przypada rwnie okres walki zwizanej z reform cerkiewn zainicjowan przez patriarch Nikona. Doprowadzia ona do rozamu (raskol) w Kociele prawosawnym. Przeciwnikami reformy byli raskolnicy (starowiercy, staroobrzdowcy), krwawo przeladowani zarwno przez Cerkiew, jak i przez wadz pastwow, ktra opowiedziaa si za reform.

utworzenie Prikazu
Monasterskie

Skutki reformy

cerkiewne

6.

Reformy ustrojowe w Rosji od czasw Piotra I do Katarzyny II

Okres panowania Piotra I (1682 - 1725)

6.1.

Po mierci cara Fiodora III Romanowa w roku 1682 wadz przejli, na skutek walki o wpywy potnych rodw Miosawskich i Naryszkinw, jednoczenie dwaj synowie Aleksego: Iwan V i Piotr I

430

Pastwo feudalne

Regencja Zofii

(1682-1725), obydwaj maoletni, std do roku 1689 trwa okres siedmiu lat regencji, a w rzeczywistoci samowadnych rzdw ich starszej siostry, carwny Zofii. Zamierzajc zdoby upragnione jedynowadztwo prbowaa ona z pomoc strzelcw, si zmusi modszych braci do zrzeczenia si tronu na jej korzy. Zamach stanu zakoczy si niepowodzeniem. Zofi umieszczono w klasztorze, a jej najbliszy doradca i faworyt knia Golicyn zesany zosta na Pnoc. Formalnie do roku 1696, tj. do mierci Fiodora, Piotr I sprawowa rzdy razem z niedorozwinitym umysowo bratem. Ju pod koniec lat osiemdziesitych, spdzajc wikszo czasu w podmoskiewskiej wsi Preobraenskoje Piotr I zorganizowa pierwsze regularne puki wojskowe, preobraeski i siemionowski, a na pocztku lat dziewidziesitych przystpi do budowy w Archangielsku stoczni okrtowej. Byy to pierwsze znaczce dziaania majce na celu rozbudow armii, ktra miaa si sta narzdziem przyszej imperialnej polityki zagranicznej, zapocztkowanej dwiema wyprawami na Azow (1695 - 1696) twierdz tatarsk, z przebywajcym w niej licznym garnizonem tureckim. Do jej szerszej realizacji przystpi Piotr I ju w czasie wielkiego poselstwa", kiedy to w latach 1697-1698 wyprawi si do Europy zachodniej nie tylko w celu zapoznania si z osigniciami nauki i techniki, zwaszcza sztuki budowy okrtw, lecz przede wszystkim w celu pozyskania uczestnikw koalicji antytureckiej (bawi m.in. w Szwecji, Holandii i Anglii). Tymczasem wielkiemu poselstwu nie udao si znale na Zachodzie sojusznikw do wojny z Turcj. W czasie pobytu za granic Piotr doszed do przekonania, e najwikszym przeciwni-

Wielkie poselstwo

Nieudana prba stworzenia koalicji antytureckiej

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

431

kiem Rosji jest Szwecja, odcinajca j od wybrzey Morza Batyckiego, do ktrego dostp warunkowa dalszy rozwj gospodarczy kraju. Aby zdoby dostp do Batyku naleao zaatakowa Szwedw. Prawdopodobnie w kocowym etapie podry cara po Europie zacza tworzy si antyszwedzka koalicja, w ktrej obok Rosji znalaza si Dania i Saksonia. W drodze powrotnej w trakcie spotkania Piotra I z krlem polskim Augustem II w Rawie Ruskiej (1698) uzgodnili oni, e Saksonia wemie udzia w wojnie przeciwko Szwecji, lecz Rzeczpospolita pozostanie neutralna. W roku 1700 rozpoczy si dziaania wojenne zwane wojn pnocn. Zanim to nastpio Piotr rozprawi si krwawo ze strzelcami, ktrzy podczas jego nieobecnoci podnieli bunt. Wielu strzelcw zostao straconych a ich puki rozwizano. W pocztkowej fazie wojny Rosjanie ponieli dotkliw klsk pod Narw. Spowodowaa ona, e Piotr I, opierajc si na wzorach zachodnioeuropejskich przeprowadzi zasadnicz reorganizacj armii, ktr znacznie lepiej wyposay pod wzgldem technicznym. Wykorzystujc fakt, e wikszo si Karola XII przez kilka lat znajdowaa si w Polsce, wojska rosyjskie zyskiway przewag nad Batykiem i zajy cae dorzecze Newy. Ju w roku 1703 w opanowanej czci Ingrii Piotr rozpocz budow Sankt-Petersburga. Jednym z przesdzajcych o losach tej wojny etapw bya zdecydowana klska Szwedw pod Potaw (1709). Wprawdzie wojna rozpoczta w roku 1711 przez Turcj zmusia Rosj do znacznych ustpstw na jej rzecz, ale za cen Azowa i zniszczenia floty czarnomorskiej Piotr zawar pokj z Sutanem. Wojna ta nie

Powstanie koalicji antyszwedzkiej

Wojna pnocna

Klska Rosjan pod Narw (1700 r.)

Zwycistwo Rosjan pod Potaw (1709 r.)

432

Pastwo feudalne

Pokj w Nystad (1721r.)

Charakterystyka okresu panowania Piotra Wielkiego

zmienia jednak sytuacji Rosji nad Batykiem, ktrego znaczna cz wschodniego wybrzea, od Wyborga po Ryg, zajta bya przez wojska rosyjskie. W nastpnym okresie wojny Rosjanie zajli prawie cae Inflanty, Estoni i Finlandi wkraczajc na Pomorze Zachodnie (1713-1714). W roku 1718 rozpoczy si rokowania pokojowe midzy Rosj a Szwecj zakoczone pokojem zawartym w Nystad (1721). Na jego mocy Rosja uzyskaa Inflanty, Estoni, Ingri i znaczn cz Karelii, co dawao jej dominujce stanowisko nie tylko nad Batykiem ale take w pnocnej i rodkowej Europie. Po pokoju nystadzkim Piotr I zacz tytuowa si cesarzem a Rosj zaczto oficjalnie nazywa Cesarstwem Rosyjskim (Polska uznaa ten tytu dopiero w roku 1764). Z waniejszych pniejszych nabytkw terytorialnych z okresu panowania Piotra wymieni naley ziemie okalajce od poudnia i zachodu Morze Kaspijskie, ktre uzyska car w wojnie z Persj (1723). Okres panowania Piotra Wielkiego charakteryzuje nie tylko szeroka ekspansja terytorialna Rosji i rozbudowa jej politycznej potgi, ale rwnie, a moe przede wszystkim, denie cara do przebudowy ustroju gospodarczego i spoecznego Imperium oraz reformy, ktrych celem byo stworzenie nowego aparatu pastwowego. Dotychczasowy bowiem aparat nie odpowiada potrzebom kraju, z ktrego rozwj wymaga nowoczesnego, scentralizowanego i zbiurokratyzowanego systemu polityczno-administracyjnego. Wprowadzone zmiany, dziki ktrym Rosji, zgodnie z intencjami Piotra uda si upodobni do zachodniej monarchii absolutnej, objy niemal wszystkie dziedziny ycia: administracj pastwow, wojsko, gospodark, owiat, kultur, obyczaje i Koci prawosawny.

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

433

6.2. 6.2.1.

Ustrj polityczny Car

Zewntrznym wyrazem absolutnego charakteru wadzy monarchy rosyjskiego byo przyjcie przez Piotra w roku 1721 tytuu cesarza (imperatora, sa mowadcy Wszechrosji). Korona carska bya dziedziczna, ale Piotr I obawiajc si o losy przeprowadzonych reform pozbawi swego syna Aleksego, ktry by ich przeciwnikiem, prawa do tronu, ustalajc w roku 1722, e kady car moe wyznaczy testamentem swego nastpc wedug wasnego upodobania. Sam Piotr nie uczyni tego, co utorowao drog do przewrotw dworskich i czstych zmian personalnych na tronie rosyjskim po jego mierci. Zreszt testamenty pniejszych wadcw nie byy w stanie tym przewrotom zapobiec i dopiero Pawe I wyda w roku 1797 akt o sukcesji tronu, w ktrym okreli ustawowy porzdek dziedziczenia tronu wedug zasady primogenitury. Pierwszestwo mieli na jego podstawie mczyni. Kobietom pozostawiono prawo dziedziczenia korony, ale tylko w przypadku braku uprawnionych nastpcw mskich. 6.2.2. Organy centralne

Zmiana zasady nastpstwa tronu przez Piotra I

Akt o sukcesji tronu Pawa I

Z reform ustrojowych do najwaniejszych naley niewtpliwie gruntowna przebudowa administracji centralnej. Po upadku Dumy Bojarskiej i Soborw Ziemskich w zarzdzie zwierzchnim znika pierwiastek stanowy, a na jego miejsce wstpuj instytucje biurokratyczne. Miejsce Dumy Bojarskiej zaja pocztkowo Rada Ministrw, kancelaria przyboczna cara o ograniczonych kompetencjach (tzw. Gabinet). Dopiero w roku 1711 Piotr powoa Senat Rzdzcy,

Upadek Dumy Bojarskiej i Soborw Ziemskich

Rada Ministrw

Senat Rzdzcy

434

Pastwo feudalne

ktry zastpowa monarch podczas jego nieobecnoci, ale posiada rwnie szerokie uprawnienia podczas kiedy wadca przebywa na miejscu. Naleao do nich m.in.:
Kompetencje

- zarzd finansami i troska o zwikszenie dochodw skarbu; - nadzr nad dziaalnoci administracji i sdownictwa; - kontrola nad wykonaniem ustaw; - opracowywanie projektw ustaw (w razie naglcej potrzeby by upowaniony do wydawania ustaw); - sprawowanie sdownictwa w najwaniejszej instancji (od wyrokw Senatu jako sdu najwyszej instancji apelacja do cara zakazana bya pod kar mierci. Faktycznie jednak zdarzao si, e osobisty sd cara, jakkolwiek w zasadzie uchylony, nadal rozstrzyga sprawy o szczeglnej doniosoci). Pierwotnie szerokie kompetencje Senatu z czasem ulegy ograniczeniu do kontroli nad administracj i do sdownictwa. Senat skada si z 9 osb mianowanych przez cara. Od roku 1718 weszli do niego prezesi nowo mianowanych kolegiw. Senat mia wasn kancelari z tzw. obersekretarzem" na czele. Dla wykonywania nadzoru nad wykonywaniem ustaw przez podlege mu urzdy w roku 1714 ustanowiono na wzr szwedzki fiskaw, ktrzy potajemnie ledzili urzdnikw i donosili Senatowi o naruszeniu przez nich ustaw. W roku 1722 ta znienawidzona instytucja zostaa zniesiona a na jej miejsce utworzono prokuratur, organ kontrolny nad ca administracj i bdcy zarazem stranikiem interesw pastwa.

Kancelaria Senatu

Fiskaowie

Prokuratura

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

435

Zorganizowana przy Senacie prokuratura z mianowanym przez wadc genera-gubernatorem na czele podlegaa carowi. Genera-gubernator posiada nastpujce uprawnienia: - prawo i obowizek sprzeciwiania si sprzecznym z prawem decyzjom Senatu; - sprawowanie nadzoru nad wykonaniem zarzdze Senatu; - peni funkcj naczelnika kancelarii Senatu; - zwoywa posiedzenia Senatu i przewodniczy im; - kontrolowa dziaalno administracji i sdownictwa w caym kraju za porednictwem podlegych mu bezporednio prokuratorw. Przyjo si, e generalny prokurator poredniczy midzy Senatem a carem, co stanowio realizacj zasady, e monarcha formalnie przewodniczy Senatowi. Konsekwencj reform administracji lokalnej okazaa si pilna konieczno zasadniczych zmian dotychczasowych organw administracji centralnej, prikazw., ktrych byo okoo 50. Ich miejsce zajy zorganizowane w latach 1717-1720 kolegia, stworzone na wzr podobnych instytucji wystpujcych m.in. w krajach skandynawskich i niemieckich. Byy to organy wyodrbnione wedug kompetencji rzeczowych, kolegialne, stanowice prototyp wspczesnych ministerstw. Pocztkowo powstao ich 10, z czasem liczba ta wzrosa do 16. Byy to: - kolegium do spraw zagranicznych; - do spraw wojskowych; - do spraw marynarki; - do spraw sdowych; - do spraw dochodw pastwowych; - do spraw wydatkw pastwowych;

Genera-gubernator

Kompetencje genera-gubernatora

Kolegia

Podzia kolegiw wedug kompetencji rzeczowych

436

Pastwo feudalne

- do spraw kontroli; - do spraw handlu; - do spraw przemysu; - do spraw grnictwa.

Przyczyny sporw kompetencyjnych midzy kolegiami

Skad kolegium

Kolegia zorganizowane zostay w zasadzie wedug rzeczowego rozdziau kompetencji, jednake poniewa w praktyce nie zawsze podziay te przeprowadzone byy wyranie i konsekwentnie dochodzio midzy nimi do czstych sporw kompetencyjnych. Powszechn plag, podobnie jak w dotychczasowej strukturze administracyjnej byo szerzce si powszechnie przekupstwo wrd urzdnikw zasiadajcych w kolegiach. Oprcz trzech kolegiw tzw. wyszych": do spraw zagranicznych, wojska i marynarki, ktre posiaday bezporedni kontakt z monarch, pozostae podporzdkowane byy Senatowi sprawujcemu nad nimi nadzr i przejmujcemu odwoanie od ich decyzji. Na czele kolegium sta prezes. Ponadto w skad kolegium wchodzili: wiceprezes, radcy i asesorzy. Prezesa i wiceprezesa mianowa sam car, a pozostaych urzdnikw powoywa Senat. Kade kolegium posiadao wasn kancelari. Wszystkie sprawy w kolegiach rozstrzygane byy wg zasady wikszoci gosw, a przy ich rwnym podziale rozstrzyga gos prezesa. 6.2.3. Administracja lokalna

Reforma zarzdu lokalnego

Jedn z pierwszych reform Piotra, rozpoczta jeszcze na pocztku XVIII w. bya reforma zarzdu lokalnego. Zniesione zostay dotychczasowe organy samorzdu gubnego, a funkcje gubnych starostw przejli wojewodowie.

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

437

W roku 1708 pastwo rosyjskie podzielone zostao na gubernie (pocztkowo 8, pniej 20), na czele ktrych stanli gubernatorowie podlegajcy bezporednio Senatowi. Posiadali oni rozlege uprawnienia administracyjne, skarbowe, wojskowe i sdowe. Gubernie podzielono w roku 1719 na prowincje, ktre dzieliy si z kolei na dystrykty. Na czele prowincji ustanowieni zostali podporzdkowani gubernatorom wojewodowie, a na czele dystryktw komisarze ziemscy. Kompetencje wojewody okrelaa specjalna instrukcja. Zobowizany on by przede wszystkim do czuwania nad spokojem w swojej prowincji, walki z grabie, rozbojem, wczgostwem i innymi przestpstwami. Jego uwadze polecano istniejce manufaktury, szkoy, szpitale i domy sierot. W prowincjach utworzono szereg nowych stanowisk ze specjalnymi funkcjami: kameriera i rentmeistera, ktrzy zarzdzali finansami, prowiantmeistera sprawujcego nadzr nad gromadzeniem zapasw zboa i waldmeistera, nadzorujcego lasy. Obok nowej cywilnej administracji lokalnej Piotr I wprowadzi swego rodzaju terenow administracj wojskow, tzw. dystrykty pukowe. Ich zadaniem byo zapobieganie rozruchom wybuchajcym szczeglnie w zwizku z pobieraniem podatku pogwnego. Mimo pewnych prb podejmowanych przez Piotra I majcych na celu wyodrbnienie sdownictwa, ze wzgldu na brak odpowiednich rodkw finansowych na rozbudow osobnego aparatu wymiaru sprawiedliwoci, pozostao ono nadal w rkach organw administracji. W miastach wprowadzone zostay magistraty podporzdkowane Gwnemu Magistratowi w Peters-

Gubernie

Prowincje Dystrykty Wojewodowie Komisarze ziemscy

Nowe urzdy w prowincjach

Dystrykty pukowe

Magistraty Gwny Magistrat

438

Pastwo feudalne

burgu. Sprawoway one funkcje gospodarcze, policyjne, skarbowe i sdowe. Na czele magistratw stali burmistrzowi. 6.3. Tabela o rangach

Przymus suby

iachtyWeJ WbeC

Jeeli chodzi o urzdnikw aparatu pastwowego oraz armi Piotr I wprowadzi now organizacj tzw. czynu obejmujcego hierarchi stopni w subie cywilnej i wojskowej. Wydana w roku 1722 Tabela 0 rangach stwarzaa moliwo nabycia szlachectwa osobistego lub dziedzicznego przez osoby pochodzenia nieszlacheckiego osigajce pewn rang w subie cywilnej lub wojskowej. Tak wic dotychczasowa suba stanowa podporzdkowana zostaa nowym wymogom zarzdu pastwowego, a o miejscu w hierarchii biurokratycznej czy wojskowej decydowa miao nie tylko urodzenie, lecz osobiste zasugi 1 kwalifikacje. W odniesieniu do szlachty Piotr I wprowadzi przymus suby pastwowej. Suba szlachcica, podejmowana od najniszego stopnia, rozpoczynaa si od 15 roku ycia i bya w zasadzie doywotnia. 6.4. Wojskowo

Stworzenie staej armii i marynarki wojennej Likwidacja pukw strzeleckich

W dziedzinie wojskowoci, ktrej reforma okazaa si najtrwalszym dokonaniem Piotra I w sferze reorganizacji aparatu pastwowego, gwn zmian byo utworzenie staej armii i marynarki wojennej. Piotr I zerwa ostatecznie z systemem pospolitego ruszenia, a w nastpstwie buntu strzelcw zlikwidowa t formacj. Wprowadzony zosta powszechny obowizek suby wojskowej, bezterminowej, a do utraty sprawnoci fizycznej. Do korpusu oficerskiego przyjmo-

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

439

wani byli w zasadzie wycznie synowie szlacheccy, regularny natomiast pobr rekruta przeprowadzany by spord chopw i mieszkacw miast wedug okrelonych norm liczbowych. Jeeli chodzi po ludno chopsk, to pocztkowo powoywano po 1 rekrucie od 20 zagrd. Obok nowej cywilnej administracji lokalnej Piotr I wprowadzi swego rodzaju administracj wojskow, tzw. dystrykty pukowe. Ich zadaniem byo zapobieganie rozruchom wybuchajcym szczeglnie w zwizku z pobieraniem podatku pogwnego. 6.5. Stosunek Piotra I do Cerkwi

Dystrykty pukowe

Kiedy w roku 1700 zmar patriarcha Adrian, ktry by przeciwnikiem reform pastwa wedug zachodniego wzoru, Piotr znis godno patriarchy moskiewskiego i powierzy przejciowo zarzd Kocioa prawosawnego metropolicie riazaskiemu Stefanowi Jaworskiemu. Wkrtce jednak car sam stan na czele Kocioa w Rosji. W roku 1721 utworzone zostao odrbne kolegium duchowne" nazwane Najwitszym Rzdzcym Synodem, w ktrego skad wchodzio 12 wyszych dostojnikw Kocioa mianowanych przez cara. W ten sposb Cerkiew pozbawiona zostaa swej niezalenoci, a zarzd Kocioa prawosawnego uleg oglnej biurokratyzacji pastwowej. Rzd rozciga te nadzr nad posiadociami Cerkwi poddajc je kontroli monasterskiego prikazu, ktry pobiera na rzecz pastwa cz dochodw z dbr kocielnych. Ponadto Piotr usiowa zmniejszy liczb duchowiestwa zakonnego, zabrania mu swobodnego opuszczania klasztorw oraz budowania nowych wity bez pozwolenia Synodu. Tolerancyjn polityk prowadzi

Zniesienie godnoci patriarchy moskiewskiego

Najwitszy Rzdzcy Synod

440

Pastwo feudalne

natomiast car wobec protestantw i katolikw, zezwalajc im na swobodne uprawianie ich kultu religijnego. 6.6. Rosja za nastpcw Piotra I (1725 - 1762)

Wraz ze mierci Piotra Wielkiego Rosja wesza w okres przewrotw paacowych bdcych po czci skutkiem tego, e wadca ten, umierajc nie zdy ustali nastpstwa po sobie na tronie carskim. Przez kolejnych 35 lat rewolucje dworskie powodoway, e koron carw rosyjskich uzyskiway osoby pozostajce z Piotrem I w rnym stopniu pokrewiestwa. Byli to kolejno:
Nastpcy Piotra I

Katarzyna I (1725- 1727), wdowa po Piotrze I; Piotr II (1727-1730), wnuk Piotra I, syn zamczonego carewicza Aleksego; Anna (1730-1740), crka Iwana V, siostrzenica Piotra I; Iwan VI (1740- 1741), wnuk siostry Anny; Elbieta I (1741 -1762), crka Piotra I; Piotr III (1762), siostrzeniec Elbiety, po ktrego 6-miesicznym panowaniu tron obja jego ona jako Katarzyna II. Jakkolwiek we wspomnianym okresie panowania nastpcw Piotra Wielkiego system rzdw w Rosji w zasadzie nie uleg zmianie, to jednak poszczeglni wadcy byli czsto powanie uzalenieni od wpywowych rodzin, grup dygnitarzy i ambitnych jednostek, czsto obcego pochodzenia. By to nie tylko okres zastoju w ekspansji terytorialnej Rosji, ale rwnie w procesie kontynuowania reform wewntrznych zapocztkowanych przez Piotra I. Niektre z jego reform zostay przez jego nastpcw odrzucone.

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

441

Jeeli chodzi o tendencje ograniczania wadzy monarszej, to wkrtce po mierci Piotra I wdowa po nim, Katarzyna I, aby zaagodzi spr o nastpstwo tronu pomidzy star arystokracj a grup dostojnikw (tzw. now arystokracj" powsta za czasw Piotra I) stworzya w roku 1726 Najwysz Tajn Rad, pocztkowo organ doradczy, ktry faktycznie sta si niebawem organem rzdzcym, obejmujc swoimi kompetencjami najwaniejsze sprawy pastwowe z nadzorem nad dziaalnoci Senatu i kolegiw wcznie. Cen za poparcie przez Najwysz Tajn Rad po mierci Piotra II kandydatury wdowy po ksiciu kurlandzkim, Anny byo podpisanie przez ni specjalnych warunkw przedoonych przez Rad tzw. kondycji, ktre powanie ograniczay wadz cesarsk. Gdyby Anna chciaa przestrzega tych warunkw, oznaczaoby to kres absolutyzmu monarszego w Rosji. Jednake po objciu rzdw odrzucia ona podpisane uprzednio kondycje" i rozwizaa Najwysz Tajn Rad (1730), powoujc tzw. Gabinet Ministrw, najwyszy organ zarzdu pastwa z szerokimi uprawnieniami. Dopiero za Elbiety I, likwidujc Gabinet, przywrcono dawne uprawnienia Senatowi Rzdzcemu. Po mierci Piotra I nastpiy rwnie zmiany w stworzonym przez niego systemie kolegiw. Przede wszystkim zmniejszona zostaa ich ilo. Po upadku Najwyszej Tajnej Rady zniesione kolegia zostay przywrcone. Stopniowo jednak niektre z nich traciy na znaczeniu. Uproszczono rwnie w 1727 organizacje administracji lokalnej i zlikwidowano Gwny Magistrat w Petersburgu podporzdkowujc magistraty poszczeglnych miast gubernatorom lub wojewodom.

Zmiany ustrojowe w Rosji po mierci Piotra Wielkiego

Najwysza Tajna Rada

Kondycje

Gabinet Ministrw

Zmiany w systemie kolegiw

442

Pastwo feudalne

Istotnym ustpstwem na rzecz szlachty byo zwolnienie jej od przymusu suby na rzecz pastwa. Ju cesarzowa Anna w roku 1736 skrcia szlachcie obowizkowy czas trwania suby pastwowej do 25 lat, a nastpnie Piotr III w roku 1762 znis w ogle obowizek suby pastwowej szlachty. 6.7. Reformy Katarzyny II (1762 - 1796)

Dopiero za panowania Katarzyny II, ony Piotra III, niemieckiej ksiniczki z rodu Anhalt-Zerbst doszo do wielkiego rozwoju terytorialnego Imperium Romanoww i przywrcenia zachwianej stabilnoci pastwa rosyjskiego. Dziki zwyciskiej wojnie z Turcj uzyskaa Rosja dostp do Morza Czarnego, a udzia w rozbiorach Polski przynis jej Biaoru, Ukrain prawobrzen, Litw i pozwoli definitywnie przyczy Kurlandi. Obejmujc wadz w Rosji Katarzyna II zastaa cakowit dezorganizacj administracji pastwowej oraz zupeny upadek gospodarczy. Aby wyprowadzi pastwo z trudnej sytuacji, do jakiej doprowadzili jej poprzednicy, musiaa kontynuowa ten kierunek przemian w polityce wewntrznej, ktry wyznaczy jej wielki poprzednik, Piotr I, opierajc si na klasie feudalnej, dziki ktrej zdobya tron rosyjski. Dlatego reformy ustrojowe przeprowadzone przez Katarzyn II nie zmieniy zasadniczo ukadu si spoecznych w Rosji, cho po stumieniu powstania Pugaczowa doszo do zaostrzenia rnic stanowych i wzrostu uprzywilejowanej pozycji szlachty, zwaszcza w zakresie jej wadzy feudalnej nad chopami. Istotne natomiast zmiany nastpiy w zakresie administracji pastwowej. W przeciwiestwie do swych poprzednikw Katarzyna II sama, i to bardzo gorli-

Zmiany w zakresie

pa^stwowej^

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

443

wie, dc do umocnienia rzdw osobistych, zajmowaa si sprawami pastwa. Braa udzia w posiedzenia kolegiw ministerialnych, wydawaa decyzje w waniejszych sprawach, czsto pisaa projekty ustaw i rozporzdze. Najgoniejsz inicjatyw Katarzyny II w zakresie ustawodawstwa byo zwoanie w roku 1767 komisji kodyfikacyjnej, ktra miaa zreformowa prawo. Dla komisji tej cesarzowa zredagowaa specjaln Instrukcj, opart na pracach Monteskiusza i Baccarii. Dziki niej uzyskaa ona saw postpowej wadczyni. Komisja obradowaa bezowocnie do koca 1768 r. Wraz z wybuchem wojny z Turcj zostaa rozwizana. W roku 1763 zreorganizowany zosta Senat Rzdzcy. Podzielono go na 6 departamentw z ober-prokuratorem przy kadym departamencie (organ nadzorczy i kontrolny). Wzroso znaczenie Senatu jako sdu najwyszego w Rosji. Zwikszono rwnie kompetencje genera-prokuratora m.in. w zakresie nadzoru nad Senatem. Jeeli chodzi o system kolegiw to z wyjtkiem tzw. wyszych" kolegiw (do spraw zagranicznych, wojskowych i marynarki) pozostae traciy stopniowo na znaczeniu, zwaszcza na skutek reform przeprowadzanych w dziedzinie zarzdu lokalnego. Reformowana od roku 1727 administracja lokalna uzyskaa ostateczny ksztat w roku 1775. Znacznie zwikszona zostaa wwczas ilo guberni (50), ktre podzielono na powiaty (ujezdy). Na czele guberni stali genera-gubernatorzy i gubernatorzy jako ich zastpcy, obydwaj podlegajcy bezporednio carowi i Senatowi. Zwykle kilka guberni czono w wiksze okrgi tzw. genera-gubernie. Na ich czele stawiano genera-gubernatorw, ktrym podlegali jakby w cha-

Instrukcja Katarzyny II (1767 r.)

Reorganizacja Senatu Rzdzcego

Zmiany w systemie kolegiw

Reforma administracji lokalnej

Genera-gubernie

444

Pastwo feudalne

Okrgi pograniczne

Niszy sd ziemski

Samorzd szlachecki Zgromadzenie szlachty

Samorzd miejski

Oglne zgromadzenie obywateli Rada miejska Zarzd miejski

Prezydent miasta

Organizacja trjinstancyjnego ustroju sdw:

rakterze ich zastpcw gubernatorzy poszczeglnych guberni wchodzcych w skad takich okrgw. Genera-gubernatorzy byli namiestnikami cara w terenie 0 szerokim zakresie uprawnie, zwaszcza w okrgach pogranicznych. Stojcych na czele powiatw isprawnikw, ktrzy wraz z dwoma asesorami tworzyli organ administracyjno-policyjny, tzw. niszy sd ziemski wybieraa sama szlachta, a zatwierdza ten wybr gubernator. W kadej zatem jednostce podziau administracyjnego funkcjonoway organy jednoosobowe, organom za kolegialnym (tzw. zarzdom gubernialnym w guberniach i niszym sdom ziemskim w powiatach) nadano charakter pomocniczy. W roku 1785 w guberniach i powiatach powsta samorzd szlachecki, ktrego organami byy zgromadzenia szlachty na szczeblu zarwno guberni jak 1 powiatw. W skad tych zgromadze wchodzia caa szlachta tam zamieszkujca, posiadajca dobra ziemski lub stopie oficerski. Rwnie w roku 1775 wprowadzona zostaa nowa organizacja wadz miejskich. Miastu przyznano samorzd, cile podporzdkowany wadzom gubernialnym. Organami tego samorzdu byy: oglne zgromadzenie obywateli, rada miejska (powszechna duma) wybierana przez 6 kategorii uprawnionych obywateli miejskich" oraz cisy zarzd miejski (tzw. szeciogasna duma), wybierany przez rad. Na czele rady i zarzdu sta prezydent miasta. Funkcje policyjne w miastach sprawowali borodniczowie, w miastach stoecznych oberpolcmajstrzy, a w miastach z garnizonami komendanci. Wprawdzie dopiero w wyniku reform Aleksandra II nastpio ostateczne wyodrbnienie sdownictwa jako samodzielnej czci skadowej ustroju pa-

Ziemie ruskie i pastwo rosyjskie od IX do XVIII wieku

445

stwa rosyjskiego, ale Katarzyna II usiowaa rozwiza ten problem w roku 1775 organizujc nowy, trjinstancyjny ustrj sdowy, nadal oparty na zasadzie stanowej. Kady stan otrzyma osobne sdy zoone z sdziw przez niego wybieranych i tylko sdy apelacyjne byy wsplne dla wszystkich stanw. Dla szlachty istniay w guberni dwie instancje: powiatowy sd ziemski i wyszy sd ziemski w miecie gubernialnym. Dla mieszczan: magistraty miejskie i magistraty gubernialne. Dla chopw: sd niszy w powiatach i wyszy w miecie gubernialnym. Trzecia instancja bya wsplna dla wszystkich stanw na szczeblu guberni w postaci dwch izb sdowych: karnej i cywilnej. Nad wszystkimi sdami sta Senat jako najwyszy sd apelacyjny i rewizyjny. Istotn zmian w organizacji wojskowoci byo ustalenie w roku 1766 zasady corocznego poboru po 1 rekrucie na 100 osb. Pocztkowo doywotni sub wojskow z czasem skrcono do 20 lat. Jeeli chodzi o stosunki midzy pastwem a Cerkwi to istotn zmian bya przeprowadzona w roku 1764 ostateczna sekularyzacja dbr kocielnych. Z wyjtkiem niewielkiej iloci majtkw ziemskich pozostawionych Kocioowi prawosawnemu nastpio przejcie ich na wasno skarbu, a wydatki na utrzymanie instytucji kocielnych, w tym rwnie pensje dla duchowiestwa pokrywane byy odtd z budetu pastwa.

Powiatowy sd ziemski Wyszy sd ziemski Magistraty miejskie Magistraty gubernialne

Gubernialne izby sdowe

Sekularyzacja dbr kocielnych

PASTWO NOWOYTNE

Uwagi wstpne

449

Uwagi wstpne
Pastwo, ktre wyonio si najwczeniej, bo na przeomie XVII i XVIII w. w Anglii, w kocu X V n i w . we Francji i Stanach Zjednoczonych Ameryki Pn. a nastpnie w XIX w. w innych pastwach Europy kontynentalnej, okrelane jest czsto terminem pastwo kapitalistyczne" lub pastwo buruazyjne". Okrelenie to oparto na kryteriach spoecznych (pastwo suce interesom wczesnej klasy panujcej buruazji) i gospodarczych (pastwo, w ktrym panoway stosunki gospodarcze kapitalistyczne) dla odrnienia od pastwa socjalistycznego. Tymczasem udzia w yciu gospodarczym wedug nowych, kapitalistycznych zasad, brao nie tylko mieszczastwo ale take znaczna cz feudaw, a zwaszcza aktywna bya rednia szlachta. Rnicowanie ekonomiczne w grupie feudaw, jak i mieszczastwa rozpoczo si wraz z rozwojem gospodarki towarowo-pieninej (szczeglny rozwj tej gospodarki zaznaczy si w XVI w.). Z obydwu grup wyonia si nowa warstwa dysponujca kapitaem i decydujca o kierunku rozwoju gospodarczego. Tak jak nie bya to caa dawna grupa feudaw, tak i nie weszo w skad nowej warstwy dysponujcej kapitaem cae mieszczastwo, bowiem znaczna cz mieszczan ulega pauperyzacji. Przez dugi te czas feudaowie byli wycznymi posiadaczami praw politycznych. Mieszczastwo dopiero wwczas gdy zwikszyo stan swego posiadania, rozpoczo ekspansj w sferze praw politycznych. Okres walki mieszczastwa o realizacj demokracji buruazyjnej przypad na XIX w., szczeglnie na II jego poow, a w wielu pastwach w XIX w. walka ta nie zakoczya si jeszcze sukcesem.

450

Pastwo nowoytne

Monarchia

^obszamicza"

Sposb przeprowadzenia uwaszczenia chopw w pastwach Europy rodkowo-wschodniej (w tym w Prusach i Austrii) przez indemizacj (odszkodowania za zniesienie powinnoci feudalnych w postaci przekazania panu czci ziemi uytkowanej przez chopa) doprowadzi do powstania duych gospodarstw obszarniczych. Dawne folwarki przybray posta tzw. obszarw dworskich, ktre byy najmniejszymi jednostkami podziau administracyjno-terytorialnego pastwa. Panowie na terenie obszaru dworskiego sprawowali wadz pastwow, czsto z mocy prawa sprawowali osobicie funkcj wjta lub zlecali te czynnoci powoanym przez siebie urzdnikom. Do ich uprawnie naleaa, oprcz wadzy administracyjnej wadza policyjno-sdowa, czyli sdzenie drobnych spraw cywilnych i wykrocze. Obszary dworskie zostay zniesione dopiero po I wojnie wiatowej. Std w okresie od 1848/50 do 1918/19 Prusy i Austri okrela si mianem monarchii buruazyjno-obszarniczej, poniewa obok buruazji, ktra uzyskaa prawa polityczne, powany udzia w sprawowaniu wadzy pastwowej mieli obszarnicy. Dla nowego typu pastwa przyjmuje si take okrelenie pastwo konstytucyjne" w oparciu o kryterium formalnoprawne, czyli konstytucj. W pojciu pastwo konstytucyjne" mieci si zarwno pastwo buruazyjne, jak i socjalistyczne, ale z kolei W. Brytania jest pastwem, ktre w znaczeniu formalnym konstytucji nie posiada. W znaczeniu za materialnym na konstytucj brytyjsk skadaj si akty prawne wywodzce si z okresu feudalizmu (Wielka Karta Wolnoci, Petycja o prawo). 2 drugiej strony prawa zasadnicze obowizujce we Francji w okresie monarchii absolutnej to take szcze-

Uwagi wstpne

451

glny rodzaj konstytucji. Zda sobie naley take spraw, e dla poznania ustroju okrelonego pastwa nie wystarczy ograniczy si do znajomoci tekstu obowizujcej w nim konstytucji. Zna trzeba przede wszystkim praktyk konstytucyjn, a ta bardzo czsto odbiegaa od treci jak pragnli nada konstytucji jej twrcy. Jaskrawym przejawem odejcia od treci konstytucji byy pastwa faszystowskie. Zwaywszy na niedostatki stosowanych powszechnie kryteriw, autorzy zdecydowali si przyj dla pastwa, ktre wyonio si z feudalizmu, okrelenie pastwo nowoytne" Okrelenie czasy nowoytne" stosowane jest przez historykw dla okresu, w ktrym pojawiy si podstawowe mechanizmy i cechy charakterystyczne dla spoecznoci i pastw, ktrych trwanie obserwujemy do chwili obecnej. Historia pastwa i prawa jest czci nauk historycznych, w ktrej w wikszym stopniu ni w historii politycznej, dostrzega si cigo procesu i tradycji. W rezultacie pojcie pastwo nowoytne" obejmuje wszelkie formy pastwowe, jakie pojawiy si od przeomu XVIII i XIX wieku do drugiej wojny wiatowej. Geneza pastwa nowoytnego siga czasw monarchii absolutnej, w ktrej pojawiy si nowe zjawiska: - rozwinito zasad suwerennoci tak w stosunkach zewntrznych, jak i wewntrznych; - wprowadzono pojcie pastwa jako osoby prawnej w kategoriach publicznoprawnych; - zreorganizowano i rozbudowano instytucje centralne pastwa; - poddano reorganizacji zarzd lokalny w oparciu o zasad centralizmu i biurokratyzmu;

452

Pastwo nowoytne

- pastwo podjo prowadzenie dziaalnoci gospodarczej; - zainicjowano prace kodyfikacyjne i unifikacyjne w dziedzinie prawa. Aktywno i nowe inicjatywy pastwa z najwiksz wyrazistoci wystpiy we Francji, gdzie monarchia absolutna osigna klasyczn posta, na ktrej wzoroway si nastpnie inne pastwa. Pastwo nowoytne powstao w wyniku naturalnego rozwoju, jakim bya presja i walka polityczna nowych grup spoecznych z monarchi o udzia we wadzy (Anglia) albo w wyniku walki rewolucyjnej (Francja). Zarwno w pierwszym, jak i w drugim przypadku u podoa walki leay przemiany spoeczno-gospodarcze, dopiero pniej powstao pastwo kapitalistyczne. Inn drog powstao pastwo socjalistyczne, mianowicie w wyniku naruszenia oglnej prawidowoci w rozwoju pastwa: w pierwszej kolejnoci powstao pastwo, ktre posugujc si przymusem stworzyo nowe stosunki spoeczno-ekonomiczne. Teoretyczne konstrukcje twrcw pastwa socjalistycznego, ktre zostay narzucone rzeczywistoci, uczyniy podstawy tego pastwa sztucznymi, a w konsekwencji nietrwaymi. Podstawowe zasady dziaania pastwa i jego organw w dobie nowoytnej ustalaa najczciej konstytucja. Wspczenie okrelenie konstytucja" uywane jest: - w znaczeniu faktycznym oznacza wwczas ustrj bez wzgldu na to, czy w tym celu wydany zosta specjalny akt prawny;

Pastwo kapitalistyczne Pastwo socjalistyczne

Pojcie konstytucji

Uwagi wstpne

453

- w znaczeniu formalnym oznacza ustaw zasadnicz, podstawowe rdo prawa konstytucyjnego, pastwowego, ktre reguluje podstawy ycia gospodarczego, spoecznego i politycznego pastwa. Konstytucja w znaczeniu formalnym swym rodowodem siga czasw rewolucji buruazyjnej, kiedy to domagano si uchwalenia ustawy zasadniczej z nastpujcych powodw: - szerzcego si wiatopogldu prawniczego; - idei owieceniowych, w myl ktrych konstytucja miaa by zespoem rozumnych" regu rzdzenia pastwem; - przyjto pogld, e prawo winno suy caemu spoeczestwu; - zgodnie z koncepcj umowy spoecznej konstytucja stanowi miaa odnowienie takiej umowy w formie spisanej; - konstytucja miaa mie znaczenie propagandowe, by zespoem zasad lecych u podoa nowego adu spoecznego. Konstytucja moga by uchwalona przez organ przedstawicielski lub nadana przez monarch (oktrojowana). Wyjtkiem pod tym wzgldem bya Anglia, w ktrej poza okresem republiki, nie byo nigdy konstytucji pisanej. W drodze praktyki uksztatoway si tam zasady ustrojowe, ktre dostosoway instytucje feudalne do potrzeb nowego pastwa. Std w odniesieniu do Anglii mwi si o konstytucji w znaczeniu materialnym. Ustrj W. Brytanii reguluje szereg aktw prawnych, ktre powstay na przestrzeni dugiego okresu czasu oraz instytucje uksztatowane drog praktyki.

454

Pastwo nowoytne

Formy ustrojowe pastwa kapitalistycznego Monarchia konstytucyjna Monarchia parlamentarna

Republika prezydencka Republika parlamentarna

Gwnymi cechami pastwa kapitalistycznego, ktre wyksztacio si w XVIII i XIX w., byo powstanie nowej grupy spoecznej buruazji, ktra przeja wadz i sprawowaa j sama lub w kompromisie z arystokracj a okresowo w sojuszu nawet z robotnikami. Nowe rzdy przyjy form demokracji, w ktrej przede wszystkim wyksztacio si pojcie praw podmiotowych jednostki. Dawny poddany by od tej pory obywatelem, ktry mg broni swych praw take wobec organw pastwa. Pastwo kapitalistyczne przyjmowao posta monarchii konstytucyjnej (ta przewaaa do I wojny wiatowej) lub parlamentarnej, w ktrej monarcha nie ponosi odpowiedzialnoci konstytucyjnej (prawnej) za naruszenie prawa, ani politycznej (parlamentarnej) za prowadzon polityk. Odpowiedzialno t przerzucono na ministrw poprzez wymg kontrasygnaty (przykadem jest Anglia). Mogo te pastwo kapitalistyczne przyj form republiki prezydencjalnej lub parlamentarnej (republiki dominoway po I wojnie wiatowej). Stojcy na czele republiki prezydenci objci zostali odpowiedzialnoci konstytucyjn, ale podobnie jak monarchowie nie ponosili odpowiedzialnoci politycznej. Demokracja przyja form demokracji poredniej, w ktrej nard sprawuje wadz poprzez przedstawicieli (zasada reprezentacji narodowej). Pozostawiono tylko fragmenty demokracji bezporedniej (plebiscyt, referendum). Wybr czonkw do organu przedstawicielskiego by najwaniejsz funkcj obywateli. Przez dugi czas toczya si walka o nadanie demokracji charakteru rzeczywistego, o powszechne prawa wyborcze. Powszechno prawa wyborczego bya obwarowana rnorodnymi ograniczeniami (cenzusami), takimi jak: majtkowy, wieku, do-

Demokracja porednia

Elementy demokracji bezporedniej

Zasady prawa wyborczego

Uwagi wstpne

455

micylu (faktycznego zamieszkania), pci, wyksztacenia, rasy. Ograniczenia te stopniowo byy eliminowane. Prawa wyborcze oparte mogy by o nastpujce zasady: powszechno, rwno, bezporednio, tajno, proporcjonalno. W systemach wyborczych pastw przyjmowano bd wszystkie, bd cztery z tych zasad, std mwimy o cztero lub picioprzymiotnikowych wyborach. System wyborw czteroprzymiotnikowych rozpowszechni si dopiero po I wojnie wiatowej. W XIX w. parlamenty znajdoway si na pierwszym miejscu w strukturze organw pastwa, byy ucielenieniem zasady suwerennoci narodu, symbolem zwycistwa nowych grup spoecznych nad systemem feudalnym. Do podniesienia znaczenia parlamentw przyczyni si w II poowie XIX w. pozytywizm prawniczy, ktry podkrela rol prawa stanowionego w pastwie. Prawo to tworzyy parlamenty. W XX stuleciu (po I wojnie wiatowej) rozpocza si praktyka przekazywania organom wadzy wykonawczej penomocnictw do wydawania aktw prawnych. Proces ten przyczyni si do wzmocnienia pozycji wadzy wykonawczej kosztem parlamentu. W konstrukcji organu przedstawicielskiego wykorzystano najczciej wzorzec angielski. Struktura parlamentu moga by dwuizbowa lub jednoizbowa. W parlamencie dwuizbowym izba wysza moga mie skad arystokratyczny (czonkowie dziedziczni lub mianowani), federalny (w skad wchodzili przedstawiciele pastw czonkowskich) lub reprezentacyjny tylko w tym wypadku izba ta, tak jak i nisza, miaa charakter przedstawicielski. W XX w. w wielu pastwach zniesiono izb wysz (nie nastpio to w pastwach federalnych).

Parlament

^edScieiski

456

Pastwo nowoytne

Zmiana konstrukcji wadzy wykonawczej

Zmiany administracji terytorialnej

Pastwo kapitalistyczne wprowadzio zmiany w konstrukcji wadzy wykonawczej. Zarzd poszczeglnych dziaw administracji pastwowej powierzono organom jednoosobowym, ministrom, ponoszcym odpowiedzialno za dziaalno resortu. Oprcz tego powsta w wielu pastwach organ kolegialny rzd. Daleko idce zmiany zaszy w administracji terytorialnej kraju. Wprowadzono samorzd terytorialny, czyli wybieralne organy administracji lokalnej, cakowicie niezalene od organw centralnych (tak byo w W. Brytanii) lub pozostajce pod kontrol aparatu biurokratycznego. Oddzielono wadz sdownicz od ustawodawczej i wykonawczej oraz wprowadzono gwarancje niezawisoci sdziowskiej w postaci nieusuwalnoci i immunitetu sdziowskiego. Pierwszy okres w historii pastwa kapitalistycznego od obalenia monarchii feudalnej do momentu poddania wadzy kontroli organu przedstawicielskiego (odpowiedzialno parlamentarna) oraz rozpoczcia walki o rozszerzenie praw wyborczych, trwa w Anglii do koca XVIIIw., we Francji do trzeciego wierwiecza XIX w., w innych pastwach (z wyjtkiem Rosji) do I wojny wiatowej. Okres ten czy si z kapitalizmem wolnokonkurencyjnym i jego ideologi doktryn liberalizmu gospodarczego i politycznego. W okresie tym istotn cezur by 1814 r., ktry koczy pierwsz faz rozwoju pastwa kapitalistycznego. W II poowie XIX w., kiedy zaczy powszechnie powstawa partie polityczne, rzdy demokratyczne przybray faktycznie posta demokracji partyjnej, bowiem rzd zaczto tworzy z czonkw partii, ktra uzyskaa wikszo w parlamencie. Akty ciaa ustawodawczego odzwierciedlay odtd na tyle jego wa-

Uwagi wstpne

457

sne decyzje, na ile decyzje te podejmowa elektorat i partie polityczne sprawujce wadz. Liberalna koncepcja pastwa krytykowana bya m.in. przez zwolennikw idei socjalistycznej, ktrzy wysuwali hasa rwnoci gospodarczej i sprawiedliwoci spoecznej. Woln konkurencj zastpi miaa zbiorowa gospodarka spoeczna oparta na uspoecznionych rodkach produkcji. W takim ujciu celem, dla ktrego istnieje pastwo, nie jest ju dobro jednostek, lecz spoeczestwo jako cao. Podstawowymi dla pastwa . i byy nastpujce zasady:
i L

kapitalistycznego

Podstawowe zasady ustroju pastwa kapitalistycznego

- konstytucji jako gwarancji praworzdnoci (organizacja i funkcjonowanie organw pastwa znajduje oparcie w konstytucji); - suwerennoci narodu (suwerenem w pastwie jest nard, z czego wynika, e ustawy s podstawowym rdem prawa); - podziau wadz; - prawa i wolnoci obywateli s zagwarantowane w konstytucji. Zasady te stworzyy doktryny Owiecenia, a realizowano i udoskonalano je przez cay XIX i XX wiek. W kocu XIX w. pastwa kapitalistyczne zaczy odchodzi od zaoe liberalizmu gospodarczego i przyjmowa zaoenia interwencjonizmu. Pojawiy si wwczas tendencje zmierzajce do wzmocnienia wadzy wykonawczej kosztem organu przedstawicielskiego, szczeglnie widoczne w dwudziestoleciu midzywojennym. Reakcyjnym odejciem od liberalizmu by w kocu lat dwudziestych XX w. system faszystowski z teori pastwa totalnego" (Wochy, Niemcy, Hiszpania,

Pastwo

fasz stowsk,e

458

Pastwo nowoytne

Totalitarne pastwo dyktatorskie

Pastwo unitarne i zoone

Portugalia). Nastpio wwczas odrzucenie zasady suwerennoci narodu, podziau wadz i praw jednostki. Ograniczono rol parlamentu a prawa i wolnoci obywatelskie podporzdkowano dobru nadrzdnemu interesowi pastwa. Najbardziej wynaturzon form stay si europejskie ustroje faszystowskie. Rewolucja padziernikowa 1917 r. w Rosji zrodzia jeszcze inny typ pastwa totalitarne pastwo dyktatorskie z nieograniczonymi totalnymi uprawnieniami wadzy centralnej. W innych pastwach po I wojnie wiatowej zrodzia si koncepcja pastwa dobrobytu", ktra przy zachowaniu demokratycznych zaoe pastwa liberalnego, po to aby zagodzi niebezpieczne dla pastwa napicia spoeczne, zakadaa interwencj pastwa w sfer gospodarki. Pod wzgldem struktury mona mwi o pastwach jednolitych (unitarnych) i zoonych. Te ostat= nie przybieray form konfederacji lub federacji. Unie (personalne lub realne), jakie istniay w okresie feudalizmu, w pastwie nowoytnym naleay do rzadkoci. Konfederacja stanowia lune poczenie rwnorzdnych i suwerennych pastw dla realizacji okrelonych celw. Konfederacja trwaa okrelony czas (potrzebny dla realizacji celu) albo z upywem czasu przeradzaa si w pastwo zwizkowe. Federacja, w przeciwiestwie do zwizku pastw, stanowia pastwo zwizkowe. Pastwa wchodzce w jej skad rezygnoway z czci swej suwerennoci i przekazay j na rzecz pastwa zwizkowego. Lini demarkacyjn midzy uprawnieniami organw zwizkowych a uprawnieniami organw wasnych pastwa wchodzcego w skad federacji, wyznaczaa konstytucja.

Konfederacja

Federacja

XV.

Charakterystyka stosunkw gospodarczych i rozwj terytorialny pastw od XVII do XX wieku

1.

Zrnicowanie ekonomiczne Europy w okresie poprzedzajcym pojawienie si pastwa nowoytnego

Ukad kapitalistyczny ksztatowa si stopniowo i kolejno obejmowa poszczeglne pastwa. Najwczeniej pojawi si w Anglii i Niderlandach, przy czym pierwsze jego symptomy pojawiy si ju w okresie feudalizmu. Najwczeniej kapita pojawi si w dziedzinie handlu i bankowoci, by duo pniej obj przemys. Szerzeniem wiedzy technicznej zajmowali si gwnie rzemielnicy dziki swoim wdrwkom i osiedlaniu si w innych miastach lub krajach. Due znaczenie w rozprzestrzenianiu postpu technicznego miay migracje ludnoci spowodowane reformacj i zwizanymi z ni przeladowaniami religijnymi. Kraje protestanckie, ktre przejmoway uchodcw-

460

Pastwo nowoytne

Manufaktury

Akumulacja kapitau

Zmiany w rolnictwie angielskim

-katolikw, zyskay w dziedzinie postpu technicznego najwicej. Od XVII w. zaczy pojawia si w Europie zachodniej manufaktury zakady, ktre w jednym pomieszczeniu, pod jednym zarzdem, skupiay wiksz liczb robotnikw w celach produkcyjnych. Pocztkowo opieray si na pracy rcznej, ale w miar upywu czasu zostay zmechanizowane. Praca w manufakturach bya zorganizowana, oparta na specjalizacji w zakresie poszczeglnych czynnoci i na podziale pracy, dziki czemu moliwa staa si wiksza wydajno. Manufaktury zakadano po to aby produkowa przedmioty zbytku, uzbrojenie dla wojska, artykuy powszechnego uytku, przede wszystkim z brany wkienniczej i metalowej, poniewa na nie byo najwiksze zapotrzebowanie na coraz szerszym rynku. Podstaw dla akumulacji kapitau w tym czasie by: handel zamorski i zwizany z nim protekcjonizm, handel europejski, spekulacje papierami wartociowymi na giedzie, rozwj bankw. Doda do tego take naley zasady wyznawane i realizowane przez mieszczastwo, takie jak oszczdno i kalkulacja. Pierwsze symptomy zmian gospodarczych zwiastujce now epok pojawiy si ju w kocu XIV w. w rolnictwie angielskim. W pnocnych terenach Anglii dokonywaa si stopniowo likwidacja drobnych gospodarstw chopskich i rozwj duych farm, w ktrych hodowano owce. Produkcja weny nosia cechy gospodarki towarowej. Rozpad dawnego ustroju rolnego szczeglnie nasili si w XVI w. i trwa do XVIIIw., przy czym to ostatnie stulecie byo okresem rewolucji w rolnictwie angielskim. Wielkie farmy hodowlane powstaway drog zagarniania i ogradzania przez szlacht ziem gminnych, ktre wczeniej byy uytkowane wsplnie przez

Charakterystyka stosunkw gospodarczych i rozwj terytorialny pastw...

461

wszystkich mieszkacw gminy. Gospodark hodowlan prowadzia albo sama szlachta albo oddawaa ziemi w dzieraw. Skutki ogradzania byy wielorakie: - Cz chopw wyrugowanych z ziem gminnych nie moga odtd utrzyma si. Chopi ci opuszczali wie i czsto najmowali si do pracy w manufakturach; - Cz chopw nie bdc ju krpowana zasadami uytkowania wsplnych gruntw, uzyskaa swobod gospodarowania a tym samym mono bogacenia si; - Wrd mieszkacw wsi nastpio silne rozwarstwienie; - Nowopowstae due gospodarstwa prowadzone byy wedug zasad gospodarki towarowej, z udziaem pracownikw najemnych, ktre produkoway artykuy czsto jednorodne z przeznaczeniem dla rynku. Zmiana koniunktury gospodarczej na Zachodzie wiksza produkcja i wiksze zapotrzebowanie na artykuy pochodzenia rolniczego w Europie wschodniej (na wschd od aby), gdzie gospodarka towarowo-pienina nie poczynia takich postpw jak na Zachodzie, wywoaa inn reakcj. Szlachta tamtejsza staraa si powikszy area ziemi znajdujcej si w jej bezporednim uytkowaniu oraz zwikszaa obowizkow robocizn chopw. W krajach niemieckich pooonych na wschd od aby nastpi w zwizku z tym rozwj folwarkw (najwczeniej na Pomorzu Zachodnim, w Prusach, na lsku i w Czechach). Pniej, bo dopiero w XVIII w. folwarki pojawiy si w Rosji. Na wschd od aby szlachta wypracowywaa nadwyki finansowe i nastpnie lokowaa

Skutki praktyki ogradzania

Powstanie dwch systemw gospodarczych: gospodarki towarowo-pieninej i folwarcznej

462

Pastwo nowoytne

je w przemyle, z tym e w porwnaniu z Zachodem proces ten zacz si pniej i przebiega wolniej. W przeciwiestwie do Zachodu, na Wschodzie organizatorem produkcji manufakturowej stao si oprcz szlachty take pastwo, o czym decydoway przede wszystkim wzgldy militarne.

2.
Pojcie rewolucji przemysowej

Rewolucja przemysowa

Przez rewolucj przemysow rozumie naley gwatowne przemiany gospodarcze, ktrych przejawem byy: - przewrt techniczny (zastpowanie pracy rcznej maszynami), ktry umoliwi produkcj masow; - przewrt ekonomiczny, czyli zmiany w organizacji produkcji i w zasadach kalkulacji. Cao tych przemian prowadzia do powstania przemysu fabrycznego i nowoczesnej cywilizacji technicznej. Najwczeniej, w ostatnich czterech dziesicioleciach XVII w., rewolucj przemysow przeywaa Anglia. Dziao si to pod wpywem rewolucji w rolnictwie, duego zapotrzebowania na produkcj przemysow na rynkach zagranicznych (gwnie w koloniach), nagromadzonych kapitaw, duej mobilnoci siy roboczej, ktr wywoaa swoboda poruszania si. Niebagatelne znaczenie miaa zdobywajca coraz wiksz popularno w spoeczestwie zasada wolnoci produkcji i handlu. Przykadem znacznego rozszerzenia si rynku zagranicznego byo powizanie gospodarcze Anglii z innymi kontynentami. Postpujca rwnolegle z rozwojem przemysu rozbudowa systemu kolonialnego sprzyjaa zajciu przez Angli

Rewolucja przemysowa w Anglii

Charakterystyka stosunkw gospodarczych i rozwj terytorialny pastw...

463

przodujcego miejsca w gospodarce i polityce wiatowej w XIX wieku. Rewolucja przemysowa w Anglii wywara wpyw na inne kraje, w ktrych z pewnym opnieniem dokonyway si analogiczne przemiany. Miay one miejsce: we Francji i Belgii w 1. 30-tych XIX w., w USA i w Niemczech w 1. 40-tych, w Austrii i europejskiej czci Rosji po 1870 r., w kocu XIX w. we Woszech. Zastosowanie w procesie produkcji maszyn zmienio form i organizacj przedsibiorstw, ktre odtd stay si fabrykami zatrudniajcymi du liczb najemnych robotnikw. W II poowie XIX w. we wszystkich dziedzinach dokona si postp techniczny oraz organizacyjny, ktrego celem by wzrost wydajnoci pracy. Przyspieszenie tempa rozwoju gospodarczego prowadzio do pojawienia si ogromnych kontrastw midzy krajami bardziej i mniej uprzemysowionymi. Byo to nowe zjawisko, do tej pory nieznane. Mimo, e kraje sabo rozwinite mogy korzysta z nowych wzorcw technicznych z krajw uprzemysowionych, upyw czasu kontrasty te jedynie zwiksza. Kraje uprzemysowione wczeniej uzyskay wzrost wydajnoci pracy, co pozwalao im na szybsze w czasie obnienie kosztw produkcji i w rezultacie na tasz produkcj. Bya ona konkurencyjna tak pod wzgldem jakoci, jak i ceny dla produkcji krajw dopiero wstpujcych na drog industrializacji. N a kontynencie europejskim sytuacja gospodarcza ksztatowaa si czciowo pod wpywem zmian dokonujcych si w Anglii, w wikszym jednak stopniu pod wpywem rewolucji buruazyjnej we Francji a nastpnie pod wpywem przeobrae w Europie okresu Napoleona. Zniesiono feudalne powinnoci

W p y w rewolucji przemysowej w Anglii na inne kraje

Czynniki wywierajce wpyw na przemiany gospodarcze w pastwach kontynentu europejskiego

464

Pastwo nowoytne

Francja specyfika przemian gospodarczych

chopw, nadano chopom prawo wasnoci ziemi, usunito wsplne wadanie ziemi w gminach, co umoliwio postp techniczny w rolnictwie; zniesiono cechy, wprowadzono wolno dziaalnoci gospodarczej, co z kolei umoliwio rozwj przemysu; zniesiono monopole handlowe i wprowadzono wolno handlu. Warunki dla rozwoju przemysu we Francji stworzya przede wszystkim rewolucja francuska. Napoleon da pocztek protekcyjnej polityce gospodarczej. Przy duym zapotrzebowaniu ze strony wojska i administracji zacz rozwija si przemys we Francji, na terenach niemieckich, Belgii oraz w innych pastwach znajdujcych si pod wpywem politycznym Francji. Po krtkotrwaym zaamaniu w zwizku z upadkiem Napoleona, dziki protekcyjnej polityce pastwo francuskie po 1830 r. stworzyo ponownie dogodne warunki dla rozwoju przemysu. Zauway jednak naley, e industrializacja we Francji przebiegaa w nieco inny sposb ni w Anglii: mniej byo tutaj wgla, podstawowego surowca potrzebnego w energetyce i metalurgii; niszy by przyrost naturalny, zatem mniej byo rk do pracy a take wszy by rynek wewntrzny; mniejszy by odpyw ludnoci wiejskiej do miast; brak wikszego rynku zagranicznego. Z powyszych powodw we Francji nie byo wielkiego przemysu a przewaay drobne i rednie zakady przemysowe. W Prusach w polityk uprzemysowienia ingerowa rzd, tworzc w niektrych dziedzinach zakady rzdowe. Wprowadzenie wolnoci przemysowej nastpio po 1810 r., kiedy to zniesiono cechy. W rozwoju gospodarczym pastw niemieckich powan przeszkod byo rozbicie polityczne. Jego konsekwencj bya dua rnorodno zasad handlo-

Pastwa niemieckie zjednoczenie gospodarcze a polityczne

Charakterystyka stosunkw gospodarczych i rozwj terytorialny pastw...

465

wych, celnych, monetarnych i podatkowych. Tym niemniej zjednoczenie gospodarcze dokonao si tam szybciej ni zjednoczenie polityczne. Dziao si tak gwnie z inicjatywy Prus, ktre w 1833 r. utworzyy Zwizek Celny. W poowie XIX w. Zwizek ten obejmowa ju 4/5 terytorium niemieckiego. Czynnikiem jednoczcym tereny niemieckie byy szczeglnie koleje, rozwiajce si w szybkim tempie pod patronatem rzdu. Wielki przemys rozwin si tylko w niektrych orodkach Niemiec: w Nadrenii, Saksonii, na lsku i w Berlinie. Kiedy w 1871 r. doszo do ostatecznego zjednoczenia kraju, proces uprzemysowienia by ju daleko posunity. Wytworzyy si te na terenach niemieckich silne powizania midzy przemysem i bankami, co dla Anglii i Francji byo zjawiskiem nieznanym. Jeszcze dalej idce odmiennoci dostrzec mona w krajach Europy rodkowo-wschodniej uprzemysowione byy tam tylko niektre regiony i niektre dziedziny gospodarki. Np. w monarchii Austro-Wgierskiej przemys skupiony by gwnie na terenach czeskich i w Wiedniu. O odmiennociach tych decydoway takie czynniki, jak: dugo utrzymujce si stosunki folwarczno-paszczyniane w rolnictwie; dysponowanie kapitaem przez ziemiastwo, nie mieszczastwo, a szlachta rzadko inwestowaa w przemys; tania sia robocza, co hamowao denie do wprowadzenia mechanizacji; dua rola pastwa w procesie industrializacji, zwaszcza w takich dziedzinach jak przemys ciki, kolejnictwo; duy udzia kapitau obcego, ktrego waciciele dyktowali swoje warunki. Jeszcze inne uwarunkowania decydoway o rozwoju przemysu w Stanach Zjednoczonych Ameryki

Kraje Europy rodkowo-wschodniej

Stany Zjednoczone Ameryki Pn.

466

Pastwo nowoytne

Zrnicowanie gospodarcze USA: przemysowa Pnoc i rolnicze Poudnie

Pn. Czynnikiem, ktry w duym stopniu zadecydowa o szybkim rozwoju gospodarczym tego pastwa by cigy napyw osadnikw, zwaszcza po proklamowaniu niepodlegoci. Przybywali tam ludzie w wieku produkcyjnym, przedsibiorczy, ktrzy reprezentowali rne nacje i rne warstwy spoeczne. Przedsibiorczo wyzwala take szeroki katalog swobd i wolnoci polityczno-gospodarczych. N a dynamik rozwoju gospodarczego istotny wpyw mia take szybki rozrost terytorialny USA. Szybki rozwj postpu w przemyle warunkowaa w Stanach Zjednoczonych wysoka cena siy najemnej. Ze wzgldu na due obszary wolnej ziemi kady mg j uzyska, co zmniejszao liczb ludnoci gotowej podj prac najemn. Brak siy roboczej powodowa wiksze zapotrzebowanie na maszyny. Dziki temu ju w poowie XIX w. Stany Zjednoczone stanowiy centrum postpu technicznego na wiecie. Przemys rozwija si na pnocy kraju, podczas gdy Poudnie byo wybitnie rolnicze. W krajobrazie gospodarczym Poudnia dominoway latyfundia. Zrnicowanie gospodarcze stao si powodem narastania sprzecznoci gospodarczych i politycznych midzy stanami pnocnymi i poudniowymi. Najwczeniej znalazy one wyraz w sporze o kolonizowanie tzw. Dzikiego Zachodu a nastpnie o zniesienie niewolnictwa. W ostatnich dziesicioleciach XIX w. Anglia stracia przodujce stanowisko w produkcji i handlu midzynarodowym. W tym czasie nastpio oywienie i rozwj wielkich inwestycji we Francji i Niemczech. Prawie tak szybko jak w Niemczech, koncentracja i monopolizacja postpowaa w Stanach Zjednoczonych.

Charakterystyka stosunkw gospodarczych i rozwj terytorialny pastw...

467

W ostatnich dwch dziesicioleciach XIX w. dokona si przeom w uprzemysowieniu Rosji, dokd napywa obcy kapita (niemiecki i francuski) jako odpowied na zamwienia rzdowe. W poowie XIX w. w Rosji przemys c&yni postpy gwnie w pnocno-wschodnich guberniach. Wikszy rozwj przemysu nastpi po 1861 r., kiedy to w wyniku reformy uwaszczeniowej ludno wiejska w szybkim tempie przenosia si do miast. Wielkie zakady przemysowe powstay w Rosji dopiero w kocu XIX w., z tym e pod wzgldem terytorialnym rozoone byy nierwnomiernie, a wiksza cz kraju pozostaa nadal rolnicza.

Uprzemysowienie

w Rosjl

3.

Handel

W rezultacie ekonomicznego zrnicowania Europy zachodniej i wschodniej podstawowym artykuem handlu stao si zboe i inne pody rolne, ktrych dostarczay folwarki Wschodu. 2 Zachodu na Wschd przewoono wyroby metalowe, sukna oraz artykuy spoywcze o charakterze luksusowym, m.in. wino, owoce poudniowe, korzenie. W II poowie XIX w. artykuy pochodzenia rolniczego stay si przedmiotem handlu midzynarodowego o wiatoi i L * i

Rozwj handlu midzynarodow

wym zasigu, cigle rosi na nie bowiem popyt w bogatych krajach przemysowych. Przedmiotem handlu krajw zachodniej Europy byy gwnie artykuy przemysowe oraz surowce. Rewolucja przemysowa i zwizana z ni masowa produkcja fabryczna pozostaway w cisym zwizku z rozwojem handlu nie tylko wewntrznego, ale i midzynarodowego. W handlu uczestniczyy nadal dawne kompanie

468

Pastwo nowoytne

Kompanie

spoki akcyjne

zwizki kupcw, ale jednoczenie coraz wiksze znaczenie zdobyway kompanie w nowym wydaniu, obracajce kapitaem swych czonkw, ktrzy odpowiednio do wniesionego kapitau partycypowali w zyskach. Kompanie te byy spkami akcyjnymi, ktre uzyskiway przywileje dajce im monopol handlu z pewnymi krajami. Polityka monopolowa bya przeszkod dla swobodnego rozwoju handlu, hamowaa woln konkurencj. Same kompanie surowo zwalczay handel prowadzony przez indywidualnych kupcw. Tote kupcy opowiadali si czsto po stronie si rewolucyjnych, liczc na zniesienie monopoli. Na pocztku XIX w. w handlu midzynarodowym przodowaa W. Brytania. Istotne znaczenie dla rozwoju handlu i interesw kupiectwa angielskiego miay akty nawigacyjne (wydawane od 1651 r.). Take najwiksze korzyci staraa si uzyska W. Brytania w traktatach handlowych z innymi pastwami. W zwizku z oywieniem si handlu nastpowa dynamiczny rozwj miast, szczeglnie na Zachodzie. Rosnce potrzeby transportu (konieczno przewozu masowych towarw) starano si zaspokoi poprzez wykorzystanie drg wodnych rdldowych i morskich. W I poowie XIX w. rozpoczto take powszechnie budow linii kolejowych sucych do usprawnienia przewozu towarw.

4.
Wzrost produkcji przeznaczonej na rynek

Nowoytne rolnictwo

W rolnictwie w XIX w. nastpi wzrost produk^ J> zwaszcza artykuw przeznaczonych na b y t poza teren wsi. Nastpio take daleko idce powizanie rolnictwa z przemysem spowodowane
r0 ne

Charakterystyka stosunkw gospodarczych i rozwj terytorialny pastw...

469

koniecznoci wprowadzania udoskonale technicznych dla zwikszenia wydajnoci. Dziki temu tradycyjne gospodarstwo rolne przeksztacao si stopniowo w przedsibiorstwo (farma, plantacja), w ktrym dominowao denie do zdobycia zysku i nastawienie na produkcj jednego lub kilku tylko towarw. Samodzielnymi gospodarzami stali si najwczeniej chopi w Europie zachodniej. W Europie rodkowo-wschodniej wczenie si chopw do gospodarki kapitalistycznej nastpio z duym opnieniem. Rne drogi prowadzce do zmian w stosunkach agrarnych doprowadziy do zrnicowania rozmiarw gospodarstw rolnych: w Anglii przewaay due farmy (od 40 do 200 ha), we Francji i w zachodnich Niemczech przewaay gospodarstwa rednie (20 - 80 ha), w krajach Europy rodkowo-wschodniej prawie poowa ziemi wchodzia w skad wielkich majtkw ziemskich (powyej 200 ha) a reszta to drobne gospodarstwa chopskie (poniej 20 ha). Kapitalizm w rolnictwie rozwija si czciowo poprzez koncentracj ziemi (prowadzio to do daleko idcego rozwarstwienia wsi), podnoszenie wydajnoci pracy, przez stosowanie ulepsze oraz wprowadzanie hodowli. Stosowano take prac najemn. W Europie zachodniej czstym zjawiskiem byo oddawanie ziemi w dzieraw (dzierawcw zwano farmerami). Na farmach wykorzystywano do pracy pracownikw najemnych.

Zrnicowana wielko gospodarstw rolnych w poszczeglnych krajach

Praca najemna w rolnictwie

5.

Koncentracja produkcji

Postp techniczny, z ktrym nierozcznie zwizany by rozwj nowych gazi przemysu, wymaga coraz wikszych nakadw, stawa si kosztowny.

470

Pastwo nowoytne

Koncentracja pozioma Koncentracja pionowa

Na przeomie XIX i XX w. rozwj przemysu przybra form koncentracji produkcji. Niewiele przybywao przedsibiorstw danej brany, za to pojawiay si przedsibiorstwa o coraz wikszych rozmiarach, w ktrych zarwno wzrastaa produkcja, jak i liczba zatrudnionych robotnikw. Najwiksze rozmiary przybraa koncentracja w przemyle cikim (uzaleniona tu bya take od rozmieszczenia bogactw i prawa wasnoci ziemi) i w nowych gaziach produkcji, ktre wymagay nowej i drogiej technologii. Wielkie przedsibiorstwa przybieray czsto posta kombinatw, w ktrych wykonywano cay cig produkcji od surowca do kocowego wyrobu (koncentracja pozioma) albo oprcz produkcji podstawowej zajmowano si te produkcj uboczn (koncentracja pionowa). Koncentracja zmuszaa do wprowadzenia do procesu produkcyjnego udoskonale technicznych i organizacyjnych po to by zmniejszy koszty produkcji i jednoczenie rozszerzy produkcj. Koncentracja produkcji wymagaa take powikszenia kapitau. Przedsibiorcy zaczli poszukiwa go w bankach. Popularne stay si kredyty dugoterminowe, niskoprocentowe, przeznaczone na cele inwestycyjne. Skutkiem aktywnej roli bankw (poprzez kredyty podporzdkoway sobie przedsibiorstwa, przejmoway je na wasno lub pod kontrol) by rozwj kapitau finansowego. W wyniku tego procesu wyksztacia si oligarchia finansowa, ktra zbliya si do aparatu pastwowego a czsto inspirowaa polityk pastwa. Sposobem na powikszenie kapitau w ostatnich dziesicioleciach XIX w. byo zawizywanie spek, ktre czyy wiele kapitaw i rozkaday ryzyko produkcji na wiele podmiotw. Udziay w spkach

Rozwj kapitau finansowego

Spki

Charakterystyka stosunkw gospodarczych i rozwj terytorialny pastw...

471

przybray posta bezimiennych akcji, ktre wypuszczano w obieg w duych ilociach. Byo to niczym innym jak kredytem zacignitym u wielu nieznanych wierzycieli. Wrd posiadaczy akcji wyczny wpyw na waciwe zarzdzanie przedsibiorstwami mieli posiadacze duych pakietw akcji, ktre czsto znajdoway si w dyspozycji przedstawicieli kapitau finansowego. W ten sposb nastpio rozdzielenie wasnoci od zarzdzania przedsibiorstwem. W poowie lat 70-tych XIX w. przedsibiorcy zaczli zawiera wzajemne porozumienia, ktre miay zapobiec konkurencji, ustala wspln cen wyrobw, podzia rynku i pozwoli na zmonopolizowanie produkcji. Takie zwizki monopolistyczne przybieray form karteli lub syndykatw. Przedsibiorstwa tej samej brany zrzekay si samodzielnoci lub czyy si w trusty pozostajce pod wsplnym zarzdem. W wyniku wykupywania mniejszych przedsibiorstw przez wiksze powstay koncerny i holdingi. Koncerny tworzyy najczciej przedsibiorstwa powizane ze sob ekonomicznie (np. metalowe, chemiczne), holdingi (od hold trzyma) zajmoway si utrzymaniem akcji innych przedsibiorstw i tym sposobem kontroloway szerokie dziedziny produkcji. W kocu XIX w. przedsibiorstwa konkurujce ze sob na obcych rynkach zawieray midzynarodowe porozumienia w sprawie podziau rynkw zbytu i dostaw surowcw. Pierwotnie krtkotrwae, od pocztku X X w. porozumienia zaczy przybiera charakter trway. Wszystkie zwizki przedsibiorcw poprzez wiadome regulowanie procesem produkcji zmieniy zasady funkcjonowania gospodarki, ktra nie bya ju odzwierciedleniem kosztw produkcji, jak byo to przy wolnej konkurencji. Powyszym zmianom to-

Zwizki monopolistyczne Kartele, syndykaty, trusty

Koncerny

Holdingi

472

Pastwo nowoytne

warzyszy wywz kapitau do krajw mniej rozwinitych.

6.

Gwne kierunki ekspansji kolonialnej w XIX i XX wieku

Rozwj gospodarczy spowodowa, e midzy pastwami rozpocz si wycig o zdobycie rde surowcw i rynkw zbytu w krajach rozwijajcych si. Do walki konkurencyjnej wczyy si te wadze pastwowe wprowadzajc ca ochronne. Do koca XIX w. ekspansja europejska kierowaa si gwnie na tereny jeszcze nie kolonizowane. Szczeglnie gwatowne denia do podbojw kolonialnych krajw sabo rozwinitych wystpiy w pastwach kapitalistycznych na przeomie XIX i XX w. Terenem ekspansji staa si wwczas Azja i Afryka. Do 1900 r. zakoczony zosta podbj terytorialny i wiat podzielony zosta na strefy wpyww kilku pastw. Z tym momentem rywalizacja kolonialna przyj moga ju tylko form walki o nowy podzia wpyww. Kolonializacja miaa teraz spenia nastpujce cele: - zapewni nowe rynki zbytu dla masowej produkcji; - znale miejsca dla korzystnej lokaty kapitau; - znale rda nowych surowcw; - opanowa wane punkty strategiczne.
Anglia

Cele ekspansji kolonialnej na przeomie XIX i XX wieku

XIX w. do 1870 r., by kulminacyjnym okresem w ekspansji kolonialnej Anglii. Skolonizowano w tym czasie Australi, Now Zelandi, Przyldek Dobrej Nadziei w Afryce, uzyskano wpywy w Ira-

Charakterystyka stosunkw gospodarczych i rozwj terytorialny pastw...

473

nie, Afganistanie i Turcji a take po 1830 r. w Grecji. Najwaniejsz koloni angielsk byy Indie, skd Anglicy mogli penetrowa Chiny. Do kolonizowania Australii uywano pierwotnie przestpcw kryminalnych (do po. XIX w.), po 1825 r. zacz si szybki napyw ludnoci wolnej (po odkryciu z zota). W poowie XIX w. Anglia prowadzia w stosunku do kolonii polityk liberaln, co znalazo m.in. odzwierciedlenie od 1840 r. w stosunku do Kanady. W 1867 r. Kanada uzyskaa pen autonomi, w 1858 r. wprowadzono zasad rwnoci rasowej Hindusw i Anglikw. Duy stopie niezalenoci uzyskaa te Australia (1901 r.). Polityka kolonialna W. Biytanii radykalnie zmienia si od 1875 r.: wprowadzono wwczas okupacj wojskow Egiptu, nad M. Czerwonym zaoono angielskie bazy wojskowe, skierowano ekspedycje wojskowe do Azji (np. do Afganistanu) i do Afryki (rozpocz si podbj caej Afryki wschodniej). Rzd angielski zacz realizowa polityk wikszej Anglii" i prawidowego handlu". Od II poowy XVIII w. zaczo rozpada si francuskie imperium kolonialne. Na pocztku XIX w., w epoce Napoleona, Francja zrezygnowaa z kolonialnych aspiracji w Ameryce (poraka Francji na Haiti, sprzeda Luizjany Stanom Zjednoczonym). Po 1830 r. Francuzi rozpoczli penetracj ekonomiczn Afryki pnocnej. Okoo 1860 r. opanowali Algieri, cz wybrzea nad Zat. Gwinejsk (Wybrzee Koci Soniowej), Dahomej i Gabon. W Azji dziki aktywnoci francuskich misji katolickich, udao si Francji opanowa cz Wietnamu oraz ogosi protektorat nad Kambod.
Francja

474

Pastwo nowoytne

Polityka kolonialna Francji polegaa przede wszystkim na aktywnoci handlowej i finansowej. Pod wpywem idei liberalnych i humanitarnych cz kolonii zamieszkaych przez biaych uzyskaa znaczne swobody polityczne i gospodarcze. W 1848 r. Francja uznaa swoje kolonie za terytoria francuskie" oraz zniosa w nich niewolnictwo. W latach 80-tych XIX w. Francja przypucia kolonialny atak w stron Indochin. Pewne koncesje gospodarcze oraz posiadoci uzyskali- Francuzi w Chinach. W Afryce Francuzi zetknli si z kolonizatorami angielskimi, co musiao doprowadzi do wytyczenia linii granicznej midzy posiadociami obydwu tych pastw.
Niemcy

Pastwo niemieckie polityk kolonialn zaczo prowadzi pno, bo dopiero za kanclerza O. v. Bismarcka. Polityka niemiecka skierowaa si w stron Afryki i Azji. W ostatnich latach XIX w. ekspansj gospodarcz objto kraje Bliskiego Wschodu. W rezultacie na pocztku XX w. Niemcy byy trzecim mocarstwem kolonialnym. Od koca XVIIIw. Rosja rozszerzya swoje posiadoci na terenach od M. Batyckiego do M. Czarnego. Zasadniczy kierunek ekspansji politycznej i gospodarczej skierowaa Rosja w stron Azji. Zdobyte tereny byy wczane do terytorium pastwowego Rosji. Rozmachu nabrao zwaszcza zagospodarowywanie Syberii, gdzie oprcz zesacw planowo umieszczano osadnikw. Akcje osadnicze napotykay jednak na podstawow przeszkod, jak by brak w Rosji ludnoci wolnej. W kocu XIX w. Rosja zamierzaa uzyska wpywy polityczne i gospodarcze w Chinach, czemu su-

Rosja

Charakterystyka stosunkw gospodarczych i rozwj terytorialny pastw...

475

y miaa sie kolei. O wpywy w Chinach i Mandurii walczya Rosja z Japoni w larach 1904-5. Take i inne pastwa: Holandia, Portugalia, Woi chy rozszerzay zasig swojego panowania. W kocu XIX w. do midzynarodowej rywalizacji o kolonie wczyy si te Stany Zjednoczone Ameryki Pn.
i Holandia, Portugalia, Wochy USA

Wynikiem zmian gospodarczo-politycznych byo na przeomie XIX i XX w. inne ni dawniej traktowanie kolonii. Byy one krajami podporzdkowanymi cakowicie metropolii, chocia formalnie niepodlegymi. Zaczto okrela je pojciem pkolonii". Kiedy na pocztku XX w. wiat podzielony by na strefy wpyww: kolonie bd pkolonie, nasiliy si konflikty midzynarodowe o wpywy na innych kontynentach. Powszechne byo przekonanie, e posiadanie kolonii jest podstaw prestiu midzynarodowego.

XVI.

Zmiany spoeczne od XVII do XX wieku

Zmianom gospodarczym od pocztku XVII w. towarzyszyy przemiany w strukturach spoecznych. We wszystkich grupach spoecznych dokonyway si szybkie przesunicia majtkowe. Upaday dawne i powstaway nowe fortuny. W kadym ze stanw postpowa proces wewntrznego zrnicowania, co prowadzio do wyaniania si nowych warstw spoecznych. Odmienn struktur od europejskiego miao spoeczestwo przyszych Stanw Zjednoczonych Ameryki Pn., ktre nie byo obcione stanowymi podziaami o charakterze feudalnym.

1.

Arystokracja

Wzrost cen obniy realn warto dochodw dawnej arystokracji feudalnej. Cz szlachty zacza poszukiwa dochodw w dziaalnoci gospodarczej. Szczeglnie prn w dziedzinie gospodarczej bya rednia szlachta (w Anglii tzw. nowa szlachta, w Niemczech rycerstwo), ktra aktywnie zajmowaa si handlem.

478

Pastwo nowoytne

Anglia

Najwiksze przegrupowania spoeczne dokonay si w Anglii. Waciciele ziemscy to: - arystokracja (lordowie), z ktrej cz zachowaa majtki i znaczenie dziki piastowanym godnociom; - gentry, rednia i drobna szlachta, ktra szybko przystosowaa si do zmienionej koniunktury gospodarczej; - zamoni dzierawcy, rekrutujcy si z dawnych wolnych chopw, zblieni pod wzgldem majtkowym do grupy gentry. Stosunkowo dugi, bo rozcignity w czasie, by w Anglii proces znoszenia obcie feudalnych, w tym opat lennych nalenych krlowi z dbr rycerskich (w imieniu krla opaty te ciga specjalny organ Izba do Spraw Opieki i Inwestytury). O zniesienie opat przez dugi czas zabiegaa szlachta. W 1641 r. Dugi Parlament uchwali ustaw znoszc obowizek poddawania si ceremonii pasowania na rycerza oraz nalenych z tego tytuu opat. W 1646 r. likwidacji ulega Izba do Spraw Opieki i Inwestytury. Dobra rycerskie oraz inne, z ktrymi wizay si powinnoci na rzecz krla, stay si odtd dobrami wolnymi. Realizacj tych postanowie zakcia wojna domowa. Wykonanie decyzji nastpio dopiero w 1656 r., przy czym nie zniesiono obcie spoczywajcych na chopach dzierawicych ziemi. Ustawa z 1656 r. zniosa zatem opaty feudalne spoczywajce na dobrach obszarnikw, nie zwolnia jednak od opat chopw. W 1642 i 1643 r. na mocy uchwa Parlamentu majtki tej czci arystokracji, ktra opowiedziaa si za krlem (delikwentw), objte zostay sekwestrem.

Arystokracja

Gentry

Dzierawcy

Proces znoszenia obcie feudalnych

Zmiany spoeczne od XVII do XX wieku

479

Dochody pynce z nich przejmoway komitety do spraw sekwestru. W 1644 r. ci z rojalistw, ktrzy zapacili grzywn (byo to rdo znacznego dochodu dla Parlamentu), objci zostali amnesti. Obowizek zapaty grzywny stanowi due obcienie, std wielu nie bdc w stanie jej uici, sprzedawao ziemi bogatym kupcom. W rezultacie ju w czasie rewolucji cz ziemi zmienia wacicieli. Nabywcami byli kupcy oraz nowa szlachta. Podobnie byo z ziemi nalec do wyszego duchowiestwa. Ordonans z 1646 r. przewidywa przejcie tych ziem w zarzd powierniczy a nastpnie sprzeda, za uzyskany dochd mia by przeznaczony na potrzeby pastwa. W 1649 r. zarzdzono te sprzeda dbr dekanalnych i kapitulnych. Zniesienie powinnoci spoczywajcych na wacicielach ziemskich nie oznaczao zniesienia obcie feudalnych, spoczywajcych na chopach dzierawcach (copyholderach). Zarzdzono kontrol umw dzierawnych i uniewanienie tych, ktre obowizyway duej ni ycie trzech pokole oraz umw zawartych po 1641 r. Tym sposobem cz chopw pozbawiono ziemi. Restauracja monarchii w Anglii nie przywrcia ju dawnych feudalnych stosunkw. Tylko cz rojalistw odzyskaa utracone ziemie. W 1660 r. potwierdzono wczeniejsze ustalenia o zniesieniu powinnoci rycerskich, a krlowi jako odszkodowanie za utracone dochody przyznano roczn rent. We Francji istotne zmiany w dziedzinie spoecznej nastpiy w czasie rewolucji buruazyjnej. Przede wszystkim zniesiono przywileje stanowe, wprowadzono rwno obywateli wobec prawa, jednolity system podatkowy. Zmiany te byy korzystne dla

Zmiany

^ok"esierewoiucji

Francja

480

Pastwo nowoytne

mieszczastwa. Dziki nim ta grupa spoeczna moga swobodnie rozwija si, zdobywszy znaczny majtek najpierw w czasie rewolucji, a nastpnie w okresie panowania Napoleona. Arystokracja utracia dotychczasowe wpywy polityczne. Naley stwierdzi, e rewolucja zrujnowaa take materialnie arystokracj.
Prusy i Austria

W Prusach i w Austrii sposb przeprowadzania uwaszczenia w XIX w. spowodowa, e majtki i wadza polityczna znalazy si w rkach rednich wacicieli ziemskich junkrw, ziemiastwa, ktrzy dziki korzystnym dla nich zasadom uwaszczenia a do pocztku XX w. utrzymali wpywy w pastwie.

2.

Mieszczastwo

Efektem rewolucji buruazyjnych, a nastpnie rewolucji przemysowej w XVIII i w I poowie XIX w., byo ostateczne uksztatowanie si mieszczastwa, ktre zajo dogodn" pozycj wrd innych grup spoecznych: z jednej strony zwikszao swj stan posiadania, z drugiej uzyskiwao coraz wiksze wpywy polityczne. Z czasem stylem ycia mieszczastwo zbliyo si do arystokracji. Mieszczastwo walczyo z feudalnymi instytucjami i z feudalnym, absolutystycznym sposobem rzdzenia pastwem. Celem tej walki byo zniesienie feudalizmu i wprowadzenie konstytucji. Rycho jednak doszo do sprzecznoci midzy interesami bogatego mieszczastwa a deniami uboszych grup spoecznych w zwizku z odmiennym pojmowaniem programu rzdw demokratycznych. Mieszczastwo w obawie

Zmiany spoeczne od XVII do XX wieku

481

przed zbytnim radykalizmem zbliyo si do arystokracji po to, aby opni walk o postpowe reformy spoeczne i ustrojowe. Na pocztku XIX w. w Anglii radykalna cz mieszczastwa wraz z robotnikami zacza domaga si reform demokratycznych. Denia redniego mieszczastwa realizoway reformy prawa wyborczego z lat 1832 i 1867. W I poowie XIX w. take na kontynencie rozpocza si walka drobnomieszczastwa o peniejsz demokracj. Grupa ta znalaza sojusznika w robotnikach, ale nie na dugo. We Francji rewolucja 1830 r. doprowadzia do rozdziau midzy mieszczastwem a robotnikami a Monarchia Lipcowa (1830-1848) umoliwia bogatemu mieszczastwu uzyskanie penej wadzy. Odbiciem rnych si spoecznych wystpujcych w pastwach w II poowie XIX w. byy partie polityczne, stanowice podstaw dziaalnoci politycznej. Program mieszczaski realizoway partie liberalne, przeciwstawiajce si konserwatywnym (popieraa ich program arystokracja a czciowo take chopstwo).

Anglia

Francja

3.

Uwaszczenie chopw

W XIX w. nastpia emancypacja spoeczna ludnoci wiejskiej. Poprawia si kondycja materialna tej grupy oraz pooenie prawne. Zmniejszya si te liczba ludnoci zajmujcej si rolnictwem, w wyniku postpu technicznego cigle bowiem postpowa odpyw ludnoci wiejskiej do przemysu. Podstaw dla tych przemian byo uwaszczenie zniesienie feudalnego sposobu wadania ziemi, ktre

482

Pastwo nowoytne

w Europie zachodniej dokonao si do koca I poowy XIX w. a na terenach Europy rodkowo-wschodniej pniej.
Anglia

W Anglii nabywanie ziemi na wasno nastpowao samorzutnie pod wpywem dokonujcych si ju od XVIIw. przemian gospodarczych. Ustawa z 1677 r. daa due uprawnienia wacicielom ziemskim w stosunku do chopw dzierawcw. Jeli chop nie mg wykaza si pisemnym dokumentem, ktry stwierdza, e ziemi posiada w dzierawie, to mg zosta pozbawiony ziemi. W ten sposb licznej grupie dzierawcw doywotnich i dziedzicznych odebrano ziemi. Po rewolucji 1688 r. doszo w Anglii do sojuszu wielkich wacicieli ziemskich (landlordw) z bogatym mieszczastwem i gentry, co znalazo wyraz w uznaniu przez mieszczastwo przywilejw, jakie posiadali wielcy waciciele w stosunku do chopw. Mieszczanie razem ze szlacht uczestniczyli w ogradzaniu ziem gminnych, pozbawiajc chopw terenw przeznaczonych do wypasu byda. Grodzenie stao si polityk pastwow lansowan przez Parlament, ktry moc ustaw ama wszelki opr drobnych wacicieli ziemskich. Rwnolegle przeprowadzano komasacj gruntw, co take prowadzio do zaniku drobnych gospodarstw chopskich. Biedniejsza ludno wiejska zmuszona bya opuszcza wie i zasilaa szeregi robotnikw. Waciciele wielkich latyfundiw wydzierawiali czsto ich cz jako farmy bogatym chopom. W farmach zatrudnienie w charakterze robotnikw najemnych znajdowaa cz zuboaych chopw. W rezultacie przeobrae, jakie dokonay si we wsiach angielskich, na miejscu dawnych poddanych

System farm

Zmiany spoeczne od XVII do XX wieku

483

pojawili si bogaci chopi, dzierawcy oraz najemni robotnicy rolni. Likwidacja feudalizmu we Francji nastpia w czasie rewolucji buruazyjnej (1789-1793) i uwaana jest za najwaniejszy sukces tego okresu. Zdobycze francuskie zostay nastpnie albo przeniesione do innych krajw europejskich przez armi francusk (Wochy, Niemcy) albo na inne tereny docieray z Francji wiadomoci, omielajce mieszczan i chopw do podjcia zdecydowanych wystpie. Wolno osobist chopw popierao mieszczastwo, oczekujc na si robocz. Najduej utrzymay si rne formy zalenoci osobistej w tych krajach, gdzie nowy system gospodarczy pojawi si dopiero w XIX lub w X X wieku. W rezultacie przemian wprowadzano prawo swobodnego dysponowania wasnoci prywatn i jej ochron, wolno wykonywania zawodu, na wsi znoszono wsplnoty gminne. Dekret z 4.VIII. 1789 r. znis we Francji przywileje szlachty i powinnoci feudalne chopw, jednak proces faktycznego znoszenia ciarw feudalnych naleao dostosowa do postanowie Deklaracji Praw Czowieka i Obywatela, ktra wprowadzia wito prawa wasnoci i nalenego za nie odszkodowania. W zwizku z powyszym rozrniono obcienia: - narzucone chopom (feudalizm dominujcy), do ktrych zaliczono sdownictwo patrymonialne i monopole paskie; - oparte na umowie (feudalizm kontraktujcy), czyli czynsz naleny panu z tytuu wadania przez chopw ziemi.
Francja

Feudalizm

dommu c

^y

Feudalizm
kontraktlJ

J3cy

484

Pastwo nowoytne

Ustawy: 0 konfiskacie dbr kocielnych 1 o konfiskacie dbr szlachty-emigrantw

wiadczenia zakwalifikowane do feudalizmu dominujcego zniesiono bez odszkodowania, od czynszu za chopi mogli si wykupi (chopa paccego czynsz traktowano jak dzierawc). Mimo to niewielu chopw byo w stanie wykupi uytkowan ziemi. Dopiero w okresie kryzysu rewolucji jej przywdcy zaczli szuka oparcia wrd chopw. Wtedy to wszed w ycie dekret (1792 r.), zgodnie z ktrym tylko ci chopi zobowizani byli do pacenia czynszu, ktrym panowie mogli udowodni za pomoc stosownego dokumentu prawo do jego pobierania. Rzadko panowie byli w stanie taki dokument przedstawi (zbyt dugi czas upyn od zawarcia umowy i dokumenty czsto zaginy lub te umowa zawarta bya w formie ustnej), tote faktycznie dekret z 1792 r. oznacza zniesienie prawa wasnoci panw do ziemi chopskiej bez odszkodowania. Formalnie nastpio to na mocy dekretu z 17.VI. 1793 r. Dalszym cigiem procesu likwidacji wielkiej wasnoci ziemskiej bya ustawa o konfiskacie dbr kocielnych i ustawa o konfiskacie dbr szlachty emigrantw, uznanych za zdrajcw. Dobra te przeznaczono do sprzeday, ktra bya jednoczenie parcelacj, poniewa nabywcy rzadko kupowali due obszary. Ziemi mona byo kupi nawet na raty, co wobec duej dewaluacji w praktyce oznaczao nisk cen. Zmiany w stanie posiadania ziemi jakie dokonay si w czasie rewolucji potwierdzi Koci, za po restauracji monarchii Ludwik XVIII ogosi nieodwracalno sprzeday dbr narodowych. Oznaczao to potwierdzenie likwidacji we Francji wielkiej wasnoci ziemskiej.

Zmiany spoeczne od XVII do XX wieku

485

W pastwach Europy rodkowo-wschodniej uwaszczenie nastpio pnie] i na innych zasadach. Chopi zobowizani zostali do odszkodowania za zniesione powinnoci feudalne i do wykupu ziemi. Stan posiadania chopw uleg uszczupleniu, poniewa pozbawiono ich praw do ziem gminnych a take znaczn cz uytkowanej przez nich ziemi przejli wielcy waciciele jako form odszkodowania. W Prusach proces znoszenia wiadcze feudalnych rozpocz si w 1807 r., kiedy to zniesione zostao poddastwo osobiste chopw i przyznano im wolno osobist. Moliwoci rozwizania stosunku poddaczego dotyczy edykt regulacyjny z 1811 r. Ziemi na wasno mogli uzyska tylko ci spord chopw, ktrzy byli jej dziedzicznymi uytkownikami, o ile oddali panu 1/3 uprawianej ziemi tytuem odszkodowania (indemnizacja) lub te uicili opat pienin. Pozostali chopi obowizani byli tytuem odszkodowania odda 1/2 cz uprawianej ziemi. Ustawa z 1816 r. zaostrzya warunki regulacji poprzez wyczenie z procedury mniejszych gospodarstw (nie sprzajnych), dziki czemu waciciele folwarkw mieli zapewnion jeszcze przez dugi czas robocizn. Pozostali chopi mieli by z ziemi usunici. Ta tzw. regulacja pozostawiona bya dobrowolnej umowie midzy chopem a panem. Zasady uwaszczenia byy korzystne dla wielkich wacicieli ziemskich, ktrzy dziki odszkodowaniom znacznie powikszyli swoje majtki. Chopi nie uzyskali prawa do ziem gminnych. Powstay due folwarki, w ktrych wykorzystywano teraz w charakterze pracownikw najemnych chopw bezrolnych. Uwaszczenie w Prusach przecigao si w czasie. Zakoczenie tego procesu przyspieszyy wyda-

Kraje Europy rodkowo-wschodniej

Prusy

Edykt regulacyjny

Indemnizacja

T z w . regulacja

486

Pastwo nowoytne

renia 1848 r. W 1850 r. rzd znis resztki powinnoci feudalnych bez odszkodowania. W rezultacie reformy uwaszczeniowej cz chopw, ktra utracia 1/3 ziemi, w praktyce zostaa wywaszczona.
Austria

Uwaszczenie chopw w Austrii zwizane byo z wydarzeniami z okresu Wiosny Ludw (1848 r.). Chopi uzyskali uytkowan ziemi na wasno. Podobnie jak w Prusach, uwaszczenie w Austrii nastpi mogo pod warunkiem odszkodowania, ktre w poowie wypacio wacicielom ziemskim pastwo, w poowie za zapacili chopi. Spaty, do ktrych zobowizani byli chopi, rozoone zostay na 20 lat. W I poowie XIX w. ok. 80% chopw rosyjskich pozostawao w stosunku poddaczym. Jedynie w guberniach pnocnych zaczto wprowadza system czynszowy. Byy jednak wypadki powrotu do paszczyzny, czsto te wywaszczano chopw z gruntw. W tym czasie gdy wikszo chopw w pastwach europejskich wyzwolia si z poddastwa, w Rosji nadal trway stosunki feudalne i to w najostrzejszej formie. Spord trzech kategorii, na jakie podzieleni byli chopi od czasw Piotra I, stosunkowo najwiksz swobod cieszyli si chopi bdcy poddanymi pastwowymi. Do reformy wiejskiej, jako jednej z najpilniejszych spraw w polityce pastwa, przystpi Aleksander II ju wkrtce po wstpieniu na tron. Powodem by oglny kryzys gospodarczy, ktry znalaz najdobitniej swj wyraz w militarnej klsce Rosji w wojnie krymskiej. Nie bez znaczenia byy take liczne wystpienia chopskie. Projekt reformy opracowa powo-

Rosja

Zmiany spoeczne od XVII do XX wieku

487

any w 1857 r. Tajny Komitet. 19.11.1861 r. car podpisa ustaw o reformie rolnej, ktra skadaa si z manifestu carskiego oraz z caego pakietu aktw prawnych. Zniesione zostao poddastwo, co oznaczao e chopi uzyskali wolno osobist. Ograniczono j jednak w ten sposb, e przez dziewi lat chopi nie mogli zrzec si przyznanych im nadziaw" ziemi. Byo to tzw. czasowe zobowizanie. Zniesiono sdownictwo panw podporzdkowujc chopw sdom powszechnym (wprowadzonym w 1864 r.). Kolejne akty dotyczyy trybu uwaszczenia chopw. Caa ziemia uznana zostaa za wasno obszarnicz, co oznaczao, e chopi winni j wykupi. Dla kadego gruntu w cigu dwch lat naleao sporzdzi tzw. listy umowne, czyli spisy powinnoci, jakie chop (od tej pory czasowo zobowizany") winien spenia do czasu zawarcia umowy o wykup ziemi. Oznaczao to, e sytuacja faktyczna chopw niewiele zmienia si. Stworzono stan przejciowy, ktry mg trwa dugo, zwaywszy e na obszarnikw nie naoono obowizku zawarcia umowy o wykup ziemi. Obszar ziemi, ktry mg uzyska chop stanowi tzw. nadzia, ktrego wielko okreli ukaz cara. Wielko nadziau ustalana bya wedug miejsca pooenia na terytorium pastwa, rodzaju gleby oraz liczby dusz" w rodzinie. Przy okazji obszarnik zabiera nadwyk, obszar ziemi przekraczajcy nadzia i dokonywa zamiany ziemi lepszej na gorsz. Tote w wyniku reformy w rku obszarnikw znalazy si ziemie urodzajne i zwikszy si obszar ziemi paskiej kosztem chopw. Do czasu wykupu nadziay wchodziy w skad obszaru tzw. wsplnoty gminnej (obszcziny), co oznaczao e nie powstaa wasno

Ustawa o reformie rolnej

T z w . czasowe zobowizanie

T z w . listy umowne

Nadzia

Wsplnoty gminne

488

Pastwo nowoytne

indywidualna. Do czasu wykupu chop nie mg domaga si wydzielenia jego dziaki ze wsplnoty. Cena wykupu ustalona zostaa wedug stawek paconego czynszu a nie odpowiednio do wartoci rynkowej ziemi. Chopi winni zapaci od razu 20% tak ustalonej wartoci ziemi, 80% sum wy kupnych pacio obszarnikom pastwo. Chopi mieli zwraca t wyoon przez pastwo kwot w ratach wraz z oprocentowaniem przez 49 lat. W rezultacie chopi spacali znacznie wiksz kwot ni wynosia warto rynkowa ziemi. Reforma nie rozwizaa problemu chopskiego. Wzbogacia obszarnikw a chopi albo pozostali we wsplnocie albo, gdy zdecydowali si na wykup ziemi, to okazywao si, e nie s w stanie paci rat albo dzierawi ziemi. Czsto porzucali wie i najmowali si do pracy w przemyle. Reforma miaa doniose znaczenie dla obszarnikw, ktrym dostarczya rodki na przebudow gospodarki i w tym sensie stworzya podstaw dla rozwoju kapitalizmu w Rosji. Na pocztku XX w. okoo 80% gospodarstw chopskich wchodzio jeszcze w skad wsplnot. Tote musiay nastpi kolejne etapy reformy. 9.XI.1906r. car wyda dekret, ktry wszed w ycie w 1910 r. i przewidywa moliwo przekazania ziemi na wasno, o ile z takim wnioskiem wystpi uytkujcy j chop. Do 1911 r. na tej podstawie ok. 1/4 chopw wystpia ze wsplnot.
Dekret o ziem i

W okresie rewolucji 1917 r. sprawy chopskiej dotyczy dekret o ziemi z 27.X, bdcy pomysem eserowcw. Na jego podstawie ziemia staa si mieniem oglnonarodowym bdcym w dyspozycji komitetw rolnych. Chopi uzyskali tylko prawo jej uytkowania. Dekretem z 1918 r. uznano ziemi za wasno ludu pracujcego", przy czym wsplne gospodaro-

Zmiany spoeczne od XVII do XX wieku

489

wanie ziemi stawiano ponad gospodark indywidualn. Tym samym ci chopi, ktrzy wczeniej nabyli prawo wasnoci ziemi, mieli sposobno z prawa tego korzysta zaledwie przez krtki czas.

4.

Robotnicy i warstwy rednie

Wraz z nasileniem si nowych form dziaalnoci gospodarczej rzemielnicy stracili podstaw dalszej egzystencji. W podobnej sytuacji znaleli si drobni chopi trudnicy si do tej pory czsto prac chaupnicz. Zuboali na skutek ogradzania i rugw, nie mogli dostosowa si do nowych wymaga rynku. Z obydwu tych grup spoecznych formowaa si nowa grupa robotnikw najemnych zatrudnianych w fabrykach, zakadach nowego typu. Pojawienie si robotnikw a nastpnie wzrost liczebny tej grupy towarzyszyy tworzeniu si kapitau. Wzrost liczebny robotnikw postpowa w miar jak rozszerzaa si produkcja przemysowa. Ze zjawiskiem terytorialnej koncentracji przemysu zwizana bya koncentracja ludnoci w orodkach przemysowych. Poprzez rozwj osad fabrycznych postpy czynia urbanizacja, powstaway wielkie miasta przemysowe. Z rozwojem liczebnym oraz koncentracj robotnikw w wielkich zakadach przemysowych szed w parze szybki rozwj ruchu robotniczego. Zgodnie z zaoeniami liberalizmu gospodarczego przedsibiorcy w dowolny sposb ustalali czas pracy i pace. Std pooenie robotnikw w pierwszym okresie rozwoju gospodarki kapitalistycznej byo czsto wicej jak ze. Fabrykanci, potrzebujcy coraz wicej rk do pracy, zatrudniali take kobiety i dzieci. Szczeglnie
Koncetracja ludnoci w orodkach przemysowych

Rozwj ruchu robotniczego

490

Pastwo nowoytne

Anglia Zwizki zawodowe

nisko opacani byli robotnicy w Rosji, gdzie warunki bytu robotnikw ksztatoway si na poziomie niszym ni w innych krajach europejskich. Krytyk stosunkw panujcych w przemyle zainicjowali przedstawiciele arystokracji niechtnej mieszczastwu. Okoo poowy XIX w. zaczo pojawia si ustawodawstwo socjalne, regulujce warunki pracy robotnikw. W wikszym stopniu, ni fragmentaryczne ustawy, na popraw warunkw pracy wpyno szerzenie si idei socjalistycznych oraz rozwj organizacji robotniczych. Robotnicy w Anglii w XIX w. dziaali dwutor O W O . W przedsibiorstwach dziaali poprzez zwizki zawodowe (trade), zakadane dla reprezentowania interesw robotniczych wobec przedsibiorcw. Zwizki czyy si take w wiksze organizacje branowe (trade-unions). Poprzez zwizki robotnicy zabiegali o popraw warunkw bytu i popraw warunkw pracy. Ten kierunek dziaa prowadzonych ugodowo, doprowadzi do tego, e robotnicy angielscy znaleli si pod wzgldem materialno-socjalnym w znacznie korzystniejszym pooeniu ni robotnicy w innych krajach. Angielskie zwizki zawodowe legalnie dziaay od 1871 roku. Robotnicy angielscy prowadzili te dziaalno polityczn, ktrej rezultatem miay by reformy ustrojowe. Na tym tle powsta ruch robotniczy zwany czartyzmem (od charter karta), ktry rozwija si w latach 1836-1848. W 1837 r. Stowarzyszenie Robotnicze opracowao tzw. Kart Ludu", w ktrej znalazy si w 6 punktach postulaty wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego i reformy Parlamentu, ktre zapewniyby wejcie do niego przedstawicieli robotnikw. W 1839 r. Parlament odrzuci kart. Podobny los spotka drug kart z 1842 r. i trze-

Czartyzm

Zmiany spoeczne od XVII do XX wieku

491

ci z 1848 r. Trzecia karta zawieraa take postulaty ekonomiczne. Po aresztowaniach w 1848 r. czartyzm zaama si, a ruch robotniczy w Anglii przybra ju wycznie charakter ekonomiczny. Czartyzm by pierwszym politycznym ruchem robotniczym, ktry rozwija si niezalenie od dziaa mieszczastwa, ktre take zmierzao do zdemokratyzowania ustroju angielskiego. Znaczenie czartyzmu polegao na tym, e wywar on wpyw na rozwj organizacji robotniczych take poza Angli, na kontynencie europejskim. W II poowie XIX w. dziaalno angielskich robotnikw przejawiaa si gwnie na forum zwizkw zawodowych. Ju w organizacji czartystw pojawiy si dwa nurty: ugodowy i radykalny. Zwyciy pierwszy, dziki czemu w Anglii ruch robotniczy przybra form legalnych organizacji (zakaz zrzeszania si zniesiony zosta w Anglii w 1824 r.). Tote kiedy w 1864 r. powstao w Londynie Midzynarodowe Stowarzyszenie Robotnikw (I Midzynarodwka), Anglia staa si kolebk midzynarodowego ruchu robotniczego. Zasug angielskiego ruchu robotniczego byo postpowe ustawodawstwo spoeczne (np. ubezpieczenia cznie z ubezpieczeniem na wypadek bezrobocia). Ruch robotniczy w Anglii znalaz te z czasem oparcie w Partii Pracy (1900 r.). W innych pastwach ruch robotniczy przybiera posta wskiej dziaalnoci konspiracyjnej prowadzonej przede wszystkim przeciwko wadzom pastwowym. Wszelkie prby wystpie rewolucyjnych spotykay si z represjami ze strony organw pastwowych. Zakaz zrzeszania si robotnikw zniesiony zosta we Francji dopiero w 1864 r., w Prusach w 1863 r., w Austrii w 1870 r., w caych Niemczech w 1871 r.

Zniesienie zakazu zrzeszania si robotnikw

492

Pastwo nowoytne

Rozwj organizacji zwizkowych i ich program

Partie polityczne robotnikw

Rosja

Po zniesieniu zakazu zrzeszania si ruch robotniczy w Europie zdobywa coraz wiksze znaczenie, zwaszcza od ostatnich dwu dziesicioleci XIX wieku. Jeszcze przed I wojn wiatow w Anglii powstaa centralna organizacja zwizkowa w postaci Kongresu Zwizkw Zawodowych. Podobne organizacje powstay w Niemczech i Francji. Zatem jeszcze przed I wojn wiatow ruch zawodowy robotnikw uzyska masowy charakter. Zwizki zawodowe organizoway samorzd robotniczy, wysuway dania ekonomiczne, haso 8-godzinnego dnia pracy. Z wyjtkiem Anglii i Australii, gdzie 8-godzinny dzie pracy wprowadzono na pocztku X X w., w innych pastwach do I wojny wiatowej obowizywa 10-godzinny dzie pracy. Najpniej ustawodawstwo ochrony pracy pojawio si w Rosji. Zwizki zawodowe wywalczyy tez sobie prawo do strajku najwaniejsz form walki z przedsibiorcami. Wzrost znaczenia politycznego zwizkw zawodowych spowodowa przeksztacenie si niektrych stowarzysze robotniczych w partie polityczne. Za pierwsza parti robotnicz uwaa si Oglnokrajowe Stowarzyszenie Czartystw, ktre powstao w Anglii w 1840 r. W 1863 r. powsta Powszechny Niemiecki Zwizek Robotniczy, w 1869 r. Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Niemiec. W ostatnim wierwieczu XIX w. w wielu pastwach powstay partie socjaldemokratyczne. Upowszechnienie praw wyborczych powodowao udzia przedstawicieli tych partii w parlamentach. U schyku XIX w. zaczy formowa si organizacje robotnicze w Rosji. W latach 80-tych XIX w. kierownictwo w rosyjskim ruchu robotniczym obja grupa Wyzwolenie Pracy", kierowana przez G. Ple-

Zmiany spoeczne od XVII do XX wieku

493

chanowa. W 1903 r. na zjedzie w Brukseli i Londynie powstaa Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji. Wszystkie partie socjaldemokratyczne i socjalistyczne pastw europejskich weszy w skad II Midzynarodwki (1889 r.), ktra wysuna haso wprowadzenia midzynarodowego ustawodawstwa pracy oraz haso poprawy sytuacji materialnej i socjalnej robotnikw. Na kolejnych kongresach Midzynarodwki zajmowano si take zagadnieniami politycznymi, takimi jak ekspansja kolonialna, czy problem ograniczenia zbroje. Dogodniejsze, ni w Europie, byo pooenie robotnikw w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pn. Robotnicy tamtejsi mieli nieze warunki pracy a take moliwo zajcia si rolnictwem, niemal nieograniczon, ze wzgldu na kolonizowanie wolnych terenw. Mimo to wystpoway antagonizmy, ktre nasilay si w miar rozwoju wielkiego przemysu, ktremu towarzyszy wzrost ucisku robotnikw. W 1881 r. powstaa w Stanach Zjednoczonych federacja zwizkw zawodowych pod nazw Amerykaska Federacja Pracy. W wyniku strajku w 1886 r. robotnicy uzyskali 8-godzinny dzie pracy. Nie doszo jednak w Stanach Zjednoczonych do szerszego zorganizowania si ruchu robotniczego. Jednym z powodw byo due zrnicowanie narodowociowe robotnikw. Do poprawy pooenia robotnikw przyczynio si wzmoenie interwencjonizmu pastwowego w zwizku z kryzysem gospodarczym, jaki mia miejsce w latach 1929 - 1933. Polityk pastwa w tym okresie okrelano Nowym adem". W XIX w. w wyniku procesu uprzemysowienia nastpi spadek liczby ludnoci utrzymujcej si z roi-

Midzynarodowe

Stany Zjednoczone

Amer kl pn

'

494

Pastwo nowoytne

Warstwy rednie

Arystokracja robotnicza

nictwa. Liczebnie wzrastay warstwy rednie. W tej grupie znaleli si urzdnicy, nauczyciele, pracownicy handlu i zajmujcy si rnorodnymi usugami. Co bogatsi przedstawiciele warstw rednich tworzyli oddzieln grup tzw. rentierw, tych ktrzy dobrze ulokowali swoje pienidze i yli z przychodw z tego tytuu. Spord robotnikw wyonia si arystokracja robotnicza wysoko kwalifikowani i dobrze opacani robotnicy, ktrzy zajmowali kierownicze stanowiska w zakadach pracy. W zalenoci od koniunktury gospodarczej miaa miejsce dua ruchliwo spoeczestwa kapitalistycznego, co przejawiao si przechodzeniem z jednej grupy do drugiej. Sytuacja gospodarcza bya te przyczyn emigracji o charakterze zarobkowym.

XVII.

Nowoytne doktryny polityczne

Doktryny polityczne ujmowa naley z jednej strony jako odzwierciedlenie rzeczywistoci polityczno-prawnej, w ktrej wyrosy; z drugiej za doktryny w swej treci zawieray inspiracje dla przeobrae. Twrcy doktryn mieli okrelon wizj realizacji swych idei w praktyce, wyznaczali im pewn funkcj. Doktryny polityczne wreszcie odgryway obiektywn rol w procesie przeobrae ustrojowych pastwa. Poznanie podstawowych doktryn politycznych jest pomocne w zrozumieniu mechanizmw polityki i wadzy. W zwizku z powyszym przedstawione zostan podstawowe doktryny, ktre wywary wpyw na ksztat pastwa nowoytnego w jego rozwoju.

1.

System prawa natury Hugona Grocjusza (1583-1645)

Twrc nowoytnej szkoy prawa natury jest Hugon Grocjusz, autor dziea O prawie wojny i pokoju.

496

Pastwo nowoytne

Niezmienno prawa natury

Podstaw ustroju jest umowa

Koncepcja prawa podmiotowego

Prawo natury ujmowa Grocjusz jako nakaz czystego rozumu, wskazujcy, e pewien czyn wskutek samej zgodnoci z natur rozumn ma cechy koniecznoci". Prawo natury jest niezmienne. Twrca koncepcji oddzieli prawo natury od treci religijnych. Do zasad prawa natury Grocjusz zaliczy: powstrzymywanie si od tego, co jest wasnoci innych, obowizek zwrotu cudzej wasnoci oraz wynagrodzenie wyrzdzonej szkody, obowizek dotrzymywania umw, poniesienie kary za popenione przestpstwo. O formie ustroju pastwa winien decydowa lud. Powierzajc rzdy jednostce lud zawiera umow, ktra wie obydwie strony: lud i monarch. Grocjusz stworzy te koncepcj praw podmiotowych. Prawo ujmowa jako uprawnienie czowieka do zrobienia czego lub posiadania czego. Na przeomie XVIII i XIX wieku prawo natury stao si podstaw kodyfikacji prawa i nowoczesnego konstytucjonalizmu.

2.

John Locke (1632-1704) koncepcja praw naturalnych i umowy spoecznej

Kataiog praw naturalnych

J. Locke w koncepcjach, ktre zawar m.in. w pracach: Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego i Myl o wychowaniu, odwoywa si do prawa natury jako wiecznej zasady dla wszystkich ludzi i ustawodawcw". Prawami tymi s: prawo do ycia, wolnoci . j j Najwaniejszym z praw jest prawo wasnoci. Skoro wolno i wasno byy prawami jednostki ju w stanie natury, zatem zdaniem Locke'a, tylko jednostka moe nimi dysponowa. Pastwo mogo powsta tylko w drodze umowy, co wymagao objawienia woli ze strony jednostek.
m e n a

Nowoytne doktryny polityczne

497

Celem, dla ktrego powstao pastwo, bya ochrona trzech najwaniejszych praw. Tym samym cele pastwa musz by ograniczone. Pastwo winno pozostawi jednostce swobod dziaalnoci gospodarczej, politycznej i religijnej. Spoeczestwo powoao wadz ustawodawcz i wykonawcz. Wadza ustawodawcza zajmuje pozycj pierwszoplanow, kompetencje ustawodawcze przej winna reprezentacja spoeczestwa. Zakres wadzy ustawodawczej ograniczony jest celem, dla ktrego istnieje pastwo ustawodawstwo winno ochrania prawa natury. Pastwo powstawao dwuetapowo: najpierw umow zawieray z sob jednostki i w jej wyniku powstao spoeczestwo, nastpnie spoeczestwo zawaro umow z wadz, tworzc pastwo zorganizowane wedug zasady podziau wadz. J. Locke jest twrc teorii podziau wadz. Wyrnia wadz ustawodawcz, skupion w organie przedstawicielskim i wadz wykonawcz, przez ktr rozumia przede wszystkim wymiar sprawiedliwoci. N a koncepcji J. Locke'a o potrzebie rozdzielenia w pastwie wadz opar si nastpnie Montesquieu.

Cele pastwa s ograniczone

Zasada podziau wadz

3.

Karol Montesquieu (1689 -1755) koncepcja trjpodziau wadzy

K. Montesquieu jest autorem prac: Listy perskie, O duchu praw. Prawa natury obra Montesquieu za punkt wyjcia swojej teorii. Za podstawowe prawo czowieka uzna wolno. Analizowa i podda ocenie wszystkie znane ustroje polityczne. Uwaa, e w pastwie, w ktrym ma istnie wolno, nie moe wystpowa jedna suwerenna wadza, lecz winno by kilka

498

Pastwo nowoytne

Wadza ustawodawcza, wykonawcza i sdownicza

Mechanizmy hamowania wadz

wadz rwnorzdnych. W lad za Locke'm rozrnia Montesquieu rne funkcje pastwa, std powstao rozrnienie na wadz ustawodawcz, wykonawcz i sdownicz. Twierdzi dalej Montesquieu, e jeeli te wadze s z sob poczone to nie ma wolnoci. Powinne by rozdzielone i zlane ze sob". Takiemu wzajemnemu ukadowi wadz suy miay mechanizmy hamowania jednej wadzy przez drug a ponadto hamulce istniejce wewntrz poszczeglnych wadz. Wewntrznym hamulcem we wadzy ustawodawczej jest dwuizbowo organu przedstawicielskiego. Wadzy wykonawczej jako hamulec wobec organu ustawodawczego suy weto gowy pastwa. Wadza ustawodawcza za kontroluje egzekutyw poprzez badanie legalnoci jej dziaa (o odpowiedzialnoci politycznej Montesquieu nie wspomnia). Wadza sdowa winna by hamowana przez zwizanie sdziw ustaw oraz przez przekazanie egzekucji wyrokw organom wadzy wykonawczej. Idealny ustrj przedstawi Montesquieu na przykadzie W. Brytanii. Uzna, e najlepszy ustrj posiada monarchia o charakterze umiarkowanym, w ktrej ochron przed naduyciami wadzy i ewentualnym despotyzmem jest podzia wadzy. Idea podziau wadzy Montesquieu poczya zaoenia liberalizmu z konserwatyzmem, dajc tym samym podstawy pod przyszy sojusz arystokracji z mieszczastwem. Idea ta w gruncie rzeczy nie odzwierciedlaa rzeczywistoci angielskiej, lecz bya swoist konstrukcj teoretyczn. Montesquieu przede wszystkim nie przewidywa, e ycie polityczne stworzy w przyszoci szczeglne instrumenty hamowania wadz partie polityczne i opozycj polityczn. Zasada trjpodziau wadz zyskaa powszechne

Nowoytne doktryny polityczne

499

uznanie w praktyce konstytucyjnej ju od koca XVIIIw. (konstytucja USA, francuska konstytucja z 1791 r. i nastpne konstytucje z XIX w.). Z czasem pojawiay si take inne sposoby dzielenia wadzy w pastwie.

4.

J. Jakub Rousseau (1712 - 1778) koncepcja umowy spoecznej i suwerennoci ludu

J. Rousseau jest autorem Rozprawy o pochodzeniu nierwnoci midzy ludmi i Umowy spoecznej, by teoretykiem, ktry najdalej poszed w pojmowaniu praw natury. Stan natury jest u niego stanem przedspoecznym. W tym stanie nie istniao pojcie prawa". Przestrzegano wprawdzie pewnych regu ale niewiadomie, bez przekonania, e s one wice. Rousseau wyrnia dwa podstawowe prawa: wolno i bezpieczestwo. Tak jak inni ideolodzy drobnomieszczascy i plebejscy Rousseau uwaa, e wasno nie jest prawem naturalnym, poniewa nie istniaa w stanie natury, przed powstaniem pastwa. Zatem wasno prywatna oparta zostaa na prawie stanowionym. Skoro wasno stworzyy ustawy, to pastwo jako zwierzchnik ma prawo swobodnie regulowa ustrj wasnoci. W kwestii prawa wasnoci Rousseau twierdzi: Stan spoeczny jest o tyle tylko dla ludzi korzystny, o ile wszyscy co maj a aden z nich nie ma niczego za duo". By wic Rousseau za zniesieniem zbyt daleko idcych rnic majtkowych. Doniose znaczenie w doktrynie Rousseau miaa koncepcja powstania pastwa i wadzy instytucji
Podstawowe prawa: Tbezpieczestwo

500

Pastwo nowoytne

Pastwo winno zabezpieczy wolno i rwno

Zasada suwerennoci ludu

Krytyka rzdw demokratycznych i monarchistycznych

majcych zabezpieczy wolno i rwno obywateli. W stanie przedpastwowym, obok egoistycznych interesw poszczeglnych jednostek, wyksztacia si grupa wsplnych interesw". Na tym wsplnym interesie oparta zostaa struktura pastwa. Przejcie do stanu pastwowego zlikwidowao neutralno czowieka", w miejsce instynktu wprowadzio sprawiedliwo. Drog ukadu spoecznego jednostki odday si pod kierownictwo woli powszechnej". Suwerenem jest wic og (zasada suwerennoci ludu). W umowie spoecznej wszyscy traktowani s na rwnych prawach. Wadz stworzya wola powszechna". Taka wadza zwie si zwierzchnictwem, naley do ogu i jest niezbywalna. Pogld ten tworzy podstaw pod nieograniczony zakres wadzy ustawodawczej. Ustawy tworzy suwerenny lud, od ktrego uzaleniona jest z kolei wadza wykonawcza. Do zada pastwa naley rozdzia dbr midzy obywateli w taki sposb, by nikt nie mia nadmiernej wasnoci (byo to niczym innym jak hasem do ingerencji pastwa w podzia wasnoci). Rousseau krytycznie ustosunkowa si do rzdw demokratycznych (uwaa, e rwnoci ekonomicznej nigdy nie bdzie), jak i do rzdw monarchistycznych (bowiem wadcy zawsze d do niczym nieograniczonej wadzy). Za najlepszy uzna rzd arystokratyczny, przez ktry rozumia rzd grupy najlepszych, wybranych przez suwerenny lud. Taki rzd winien wykonywa wol suwerena. Myl J.J. Rousseau wpyna na tre Deklaracji Praw Czowieka i Obywatela a nastpnie, poczynajc od konstytucji z 1791 roku, na ustrj Francji w ten sposb, e przewag posiadao przedstawicielstwo ludu", czyli parlament.

Nowoytne doktryny polityczne

501

5.

Liberalizm

Teoria liberalna powstaa ju w XVIIIw. Pierwsz prb wyjanienia stosunkw gospodarczych podjli pisarze doby Owiecenia, posugujc si pojciami z zakresu nauk przyrodniczych. Tym sposobem powstaa koncepcja fizjokratyzmu. Uznawano pewne prawa za obiektywne, naturalne, goszono koncepcj pastwa, ktre nie moe ingerowa w sprawy spoeczne i ekonomiczne. Najwaniejszym postulatem byo ograniczenie ingerencji pastwa, w czym widziano jedyny sposb przeciwstawienia si wadzy absolutnej. Koncepcja fizjokratw w peni zostaa rozwinita w nastpnym stuleciu przez liberaw. Nie powid si eksperyment reformy ustroju Francji w latach 1740- 1772, poniewa zbyt sztywne byy struktury monarchii absolutnej. W rezultacie od 1772r. nastpi totalny atak na francuski system rzdw absolutnych. Reformy oparte na zaoeniach fizjokratyzmu przeprowadzono natomiast w Prusach i Austrii, dziki czemu instytucje feudalne przetrway w tych pastwach a do poowy XIX wieku. W kocu XVIIIw. A. Smith stworzy podstawy nauki ekonomii politycznej kapitalizmu a take podwaliny pod rozwj angielskiej szkoy ekonomii politycznej, zwanej szko manchestersk. Przedstawiciele tej szkoy zakadali, e czynnikiem sprawczym postpu gospodarczego jest denie do zysku. W tym celu naley pozostawi jednostce jak najwiksz swobod, co oznaczao e pastwo powinno jak najmniej ingerowa w gospodark, bowiem pierwsz zasad dobrego rzdu jest non nocere". Liberaowie przyjli inn koncepcj wartoci ni ich poprzednicy (merkantylici za rdo bogactwa uwaali kruszce i obrt, fizjokraci ziemi

Fizjokratyzm

T z w . szkoa manchesterska

Liberalizm gospodarczy

502

Pastwo nowoytne

Trzy podstawowe wolnoci: wolno osobista, wolno przemysu, wolno handlu

Liberalizm polityczny

Koncepcja pastwa stra nocnego"

i rolnictwo). Wedug liberaw rdem bogactwa jest ilo wytwarzanych dbr. Najlepsze wykorzystanie si ludzkich oraz zasobw naturalnych zapewnia wolna konkurencja, a zatem polityka gospodarcza pastwa winna zosta sprowadzona do minimum. Liberalizm gospodarczy opiera si na trzech podstawowych wolnociach: wolnoci osobistej, wolnoci przemysu i wolnoci handlu. W wczesnej rzeczywistoci gospodarczej powstaway liczne niezbyt due przedsibiorstwa. Wszechwadn staa si wolna konkurencja, ktra prowadzia do cyklicznych kryzysw nadprodukcji. Kryzysy te stay si gwnym i niemal naturalnym mechanizmem wolnej konkurencji, ktry eliminowa z gry gospodarczej przedsibiorstwa sabe. Kryzys zatem by gwnym regulatorem zachwianej rwnowagi midzy poda a popytem. Odpowiednikiem liberalizmu gospodarczego by liberalizm polityczny, doktryna odnoszca si do ustroju pastwa i praw jednostki. Rzd powinien by jak najtaszy, poniewa wydatki pokrywane s z podatkw, na ktre oy cae spoeczestwo. Zadaniem rzdu jest dbao o bezpieczestwo zewntrzne i wewntrzne. Oznaczao to drastyczne ograniczenie funkcji pastwa, ktremu pozostaa jedynie rola stra nocnego". Kadego, kto naruszy spokj, pastwo powinno kara. Zasady, na ktrych opiera si ustrj pastwa oraz jego porzdek prawny winne by przemylane. Zasady te powinny jednoczenie gwarantowa tzw. prawa obywatelskie. W tym celu liberaowie opracowali system gwarancji praworzdnoci. W wieku XIX dominowaa liberalna myl polityczna, zarwno w Europie (gwnie w Anglii i Francji), jak i w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pn.

Nowoytne doktryny polityczne

503

W I poowie XIX w. niepodzielnie panowa liberalizm klasyczny, zabiegajcy o uniezalenienie i wolno jednostki od pastwa. Liberalizm oddziaywa bezporednio na ycie polityczne. 5.1. Adam Smith (1723 - 1790)

A. Smith uwaany jest za klasyka liberalnej ekonomii politycznej. Jest autorem prac: Teoria uczu moralnych, Badania nad natur i przyczynami bogactwa narodw. Zdaniem Smitha pastwo pojawio si z chwil gdy nastpi podzia ludzi na bogatych i biednych. Pastwo zabezpiecza stan posiadania oraz zalenoci spoeczne. Zadaniem panujcego jest: - ochrona spoeczestwa przed atakiem innych spoeczestw (w tym celu pastwo winno posiada dobr armi); - ochrona kadego obywatela przed niesprawiedliwoci oraz ustanowienie dobrego wymiaru sprawiedliwoci. Wolno jednostki i poczucie jej bezpieczestwa opiera si na bezstronnym wymiarze sprawiedliwoci. Dlatego sdzia winien by niezaleny od innych czci aparatu pastwowo-politycznego; - panujcy powinien utrzyma pewne instytucje uytecznoci publicznej, ktre nie przynosz zysku (tu wymienia Smith m.in. owiat). Zdaniem Smitha dochd spoeczestwa powinien wyrwna deficyt poszczeglnych gazi gospodarki (to znaczy, e w okrelonych wypadkach dopuszcza ingerencj pastwa), jakkolwiek zdaniem Smitha najlepszym podatkiem jest ten, ktrego nie uchwalono".

Zadania panujcego, pastwa

504

Pastwo nowoytne

Praca jest wasnoci kadego czowieka, jest podstaw dla wszelkich innych wasnoci, a przez to najwitsza i nienaruszalna. Wystpi Smith przeciwko ustawowemu regulowaniu pac robotniczych oraz przeciwko hamowaniu przepywu robotnikw z jednego dziau wytwrczoci do drugiego, poniewa tym samym hamuje si przepyw kapitau. Tylko wolna konkurencja doprowadzi wszystkie narody do bogactwa i przyczyni si do szczcia jednostek. 5.2. Beniamin Constant (1767 -1830)

Najlepsz form ustroju jest monarchia konstytucyjna

Dozwolone jest wszystko, czego nie zabrania prawo

B. Constant wyraa pogldy redniego mieszczastwa. W pracach: O monarchii konstytucyjnej i rkojmiach publicznych oraz w Zasadach polityki stwierdza, e najlepsz form sprawowania wadzy jest monarchia konstytucyjna. By przeciwny idei Rousseau o suwerennoci narodu. Wolno polega na tym, e wadza pastwowa nie ingeruje w sprawy jednostkowe. Wolno to podleganie jedynie ustawom, to prawo do czynienia wszystkiego, co nie przynosi szkody spoecznej. Wszystko czego nie zabrania prawo jest dozwolone. Wolno B. Constant pojmowa nie tak jak Montesquieu (wolno to prawo czynienia wszystkiego, czego nie zakazuj ustawy) jest tym co jednostki maj czyni, a czego spoeczestwo nie ma im prawa zabroni. Szczeglnie duo uwagi powici Constant wolnoci prasy, uznajc j za podstawow form gwarantujc jawno ycia politycznego. Zasad suwerennoci ludu okreli jako wyszo woli powszechnej nad indywidualn. Ale suwerenno ludu nie moe by nieograniczona, winna mie swoje granice prawo bowiem nawet wtedy gdy jest wyrazem woli

Nowoytne doktryny polityczne

505

powszechnej, winno podlega sprawiedliwoci, ktra stoi ponad nim. Bdem, wedug Constanta, jest przekazanie caej nieograniczonej wadzy ludowi (tu krytycznie ocenia rzdy jakobinw), poniewa zasada suwerennoci ludu nie jest wystarczajcym gwarantem wolnoci poszczeglnych jednostek. Spoeczestwo nie moe roci sobie pretensji do nieograniczonych praw nad poszczeglnymi czonkami spoeczestwa, nard bowiem moe by takim samym despot jak absolutny wadca. Doktryna Constanta zmierzaa tym samym do ograniczenia dziaalnoci wadzy pastwowej, w szczeglnoci parlamentu. Zmodyfikowa te Constant teori podziau wadzy Monteskiusza. W pastwie, jego zdaniem, winne by nastpujce wadze: krlewska, ministerialna, prawodawcza, sdowa i municypalna. Wadzy krlewskiej nie naley identyfikowa z wykonawcz. Istnieje ona ponad pozostaymi wadzami i ponad partykularnymi interesami. Krl powinien by porednikiem midzy wadzami.

Wadza krlewska porednikiem midzy pozostaymi wadzami

6.

Doktryny polityczne II poowy XIX wieku i I poowy XX wieku

6.1.

Liberalizm

Doktryny polityczne od II poowy XIX wieku do poowy XX wieku rozwijay si pod wpywem gbokich i wielorakich zmian, jakie dokonyway si w stosunkach spoecznych (wzrost liczby robotnikw, pojawienie si warstw rednich), politycznych (demokratyzacja ustroju wikszoci pastw, I wojna wiatowa, powstanie w Rosji nowego systemu poli-

506

Pastwo nowoytne

tycznego) i gospodarczych (wielki kryzys gospodarczy w latach trzydziestych XX wieku). Kryzys gospodarczy okresu midzywojennego zmusi pastwa do odejcia od liberalizmu na rzecz interwencjonizmu pastwowego. Myl polityczn tego okresu charakteryzuje szczeglne zrnicowanie. Pod wpywem rozgrywajcych si wydarze klasyczny liberalizm zacz czy si z wtkami innych, do tej pory przeciwstawnych mu ideologii. Ich wspln podstaw bya troska o dalszy rozwj demokracji, poszukiwanie form jej ograniczenia, wynajdywanie drg prowadzcych do rozadowania konfliktw spoecznych i gospodarczych.
Liberalizm demokratyczny

Aleksis de Tocqueville

John Stuart Mili

W I poowie XIX wieku liberalizm by przeciwny demokratyzmowi. W wyniku demokratyzacji ustrojw pastwowych utrzymanie tego stanowiska byo niemoliwe, demokracja bowiem staa si zjawiskiem nieuchronnym, std idee liberalne zaczto czy z demokratycznymi. Opis demokracji amerykaskiej a take perspektywy rozwoju ustrojw pastw europejskich przedstawi Aleksis de Tocqueville (1805-1859) w pracy O demokracji w Ameryce. Autor teje pracy dowodzi, e rzdy wikszoci mog doprowadzi do tyranii" urzdnikw. Niebezpieczestwa tego mona unikn poprzez masow edukacj polityczn obywateli. Pogldy de Tocqueville'a zoyy si na teori spoeczestwa masowego i zbliay go do liberalizmu demokratycznego. Jako libera de Tocqueville postulowa konieczno decentralizacji wadzy. Waciwym twrc kierunku liberalizmu demokratycznego John Stuart Mili (1806 -1873), autor prac Utylitaryzm, O wolnoci, O rzdzie reprezentacyjnym, Zasady ekonomi politycznej.

Nowoytne doktryny polityczne

507

Mili twierdzi, e naley okreli granice dziaalnoci rzdu, nawet gdy jest to rzd ludowy, bowiem moe on podejmowa decyzje zgodnie z wol tych, ktrzy wcale nie s wikszoci a jedynie za wikszo uwaaj si. Ludzi naley zabezpieczy przed skonnoci spoeczestwa do krpowania rozwoju indywidualnoci. Konieczne jest ustalenie granicy, jak dalece moe posun si wadza aby nie naruszy niezalenoci jednostki. Wadza nie powinna ingerowa w ycie spoeczne i prywatne obywateli. Ingerencja rzdu nie moe dotyczy sfery produkcji dbr materialnych. Mili dopuszcza ingerencj wadzy w sfer wychowania i owiaty. Granice ingerencji rzdu nie s ustalone raz na zawsze, zale od okolicznoci i stopnia rozwoju kraju. W kraju zacofanym rzd powinien zaj si wyprowadzeniem pastwa z tego stanu. Ingerencja jest usprawiedliwiona tylko wtedy gdy zapobiega krzywdzie innych, rzd bowiem powinien mie na uwadze przede wszystkim dobro powszechne. Najlepszym jest rzd reprezentacyjny, w ktrym lud ma swj udzia. Ustanowienie takiego rzdu jest kwesti reform. Rzd winien by kontrolowany przez parlament. Sam parlament nie powinien, zdaniem Milla, wykonywa funkcji prawodawczych. To zadanie winna realizowa specjalna komisja zoona z ludzi kompetentnych w dziedzinie prawa. Oznacza to, e kierowanie sprawami pastwa winno nalee do wskiego grona osb, za jak najwiksza liczba ludzi winna zajmowa si dziaalnoci kontroln. Specjalne posannictwo w pastwie przyzna Mili inteligencji, t grup uwaa za szczeglnie pretendowan do rzdzenia. Z kolei nie naley zbytnio dopuszcza do wadzy robotnikw, gdy odbioby si to negatywnie na interesie spoeczestwa. Robotnikw na-

Dopuszczalna jest ingerencja wadzy w niektre dziedziny ycia pastwowego

508

Pastwo nowoytne

ley podda opiece bogatszych i owieconych warstw spoeczestwa.

Liberalizm socjalny

Pastwo winno by aktywne

Podatki instrumentem sprawiedliwego podziau dbr

Inna doktryna, liberalizm socjalny, wychodzia z zaoenia, e biedniejsza cz spoeczestwa nie moe by pozostawiona samej sobie w rozgrywkach z wolnym rynkiem. Pastwo powinno ingerowa w ycie gospodarcze i spoeczne, winno by aktywne aby tworzy warunki dla realizowania wolnoci jednostki, dawa rwne szanse dla jej wszechstronnego rozwoju. Pastwo powinno take poprzez regulacje podatkowe doprowadzi do sprawiedliwej redystrybucji dbr. Niektrzy z przedstawicieli liberalizmu socjalnego podkrelali spoeczny charakter wasnoci (odrzucali lub kwestionowali indywidualistyczne pojcie wasnoci). Prekursorem liberalizmu socjalnego by J.S. Mili. Gwnym przedstawicielem kolejnego nurtu myli politycznej liberalizmu konserwatywnego, by Herbert Spencer (1820-1903), autor prac: Jednostka przeciw pastwu, System filozofii syntetycznej. Spencer by zdecydowanym przeciwnikiem interwencji pastwa w ycie gospodarcze i spoeczne. Liberalizm konserwatywny przeciwstawia si radykalnemu rozwojowi demokracji. Prawa i wolnoci obywatelskie wywodzi z tradycji a nie z prawa pozytywnego. Liberalizm konserwatywny w Niemczech reprezentowali Rudolf von Gneist i Rudolf von Mohl.

Liberalizm konserwatywny Herbert Spencer

Prawa i wolnoci wywodz si z tradycji

Rudolf v. Gneist Rudolf v. Mohl

Nowoytne doktryny polityczne

509

6.2.

Spoeczna nauka Kocioa

Wydana w 1891 r. przez papiea Leona XIII encyklika Reriun novarum bya prb poczenia zaoe liberalnych z demokratycznym socjalizmem. Punktem wyjcia bya nowa koncepcja wasnoci jako funkcji spoecznej. Wasno jest naturalnym prawem osoby, podstaw jej wolnoci, ale korzystanie z wasnoci czy si z obowizkiem wobec spoeczestwa. Program zawarty w encyklice by prb pogodzenia interesw klasowych. Zadania pastwa ujte zostay w encyklice Leona XIII Graves de communi z 1901 r. Forma ustrojowa pastwa ujta zostaa jako demokracja chrzecijaska". W tej formie pastwo moe ogranicza prawa waciciela, jeeli wymaga tego interes spoeczestwa, z zachowaniem jednak nienaruszalnoci istoty prawa wasnoci. Uzupenieniem bya encyklika Quadragesimo anno, wydana w 1931 r. przez Piusa XI, w ktrej sformuowana zostaa zasada pomocniczoci pastwa pastwo ma obowizek przychodzenia z pomoc ludziom wtedy, gdy wszystkie inne moliwoci zostay wyczerpane a czowiek nie jest w stanie radzi sobie sam. 6.3. Liberalizm I poowy XX wieku

Koncepcja wasnoci jako funkcji spoecznej

Demokracja chrzecijaska

Zasada pomocniczoci pastwa

W wyniku rewolucji w Rosji wprowadzone zostay w ycie idee socjalizmu. Obok dotychczasowego systemu kapitalistycznego pojawi si konkurujcy z nim system socjalistyczny. W pierwszej poowie XX wieku liberalizm znalaz si w gbokim kryzysie. Uznawano, e system liberalny nie jest w stanie rozwiza problemw wczesnej rzeczywistoci. Do takiej postawy

495 Pastwo nowoytne

wobec liberalizmu przyczyni si take upadek politycznych struktur liberalnych demokracji wikszoci pastw europejskich oraz wielki kryzys gospodarczy, ktry zdawa si wskazywa, e zaoenia liberalizmu gospodarczego naley zapisa na konto przeszoci. Nowym zjawiskiem byo pojawienie si demokracji masowej poprzez upowszechnienie praw politycznych. Regu byo powszechne, rwne, bezporednie, proporcjonalne i tajne prawo wyborcze. Prawa uzyskay take mniejszoci narodowe. Ideologia liberalna w okresie midzywojennym rozwijaa si w nurcie lewicowym poszukiwano rozwiza, ktre pomogyby zachowa liberaln demokracj zagroon komunizmem i faszyzmem oraz ograniczy grocy konflikt spoeczny. W zwizku z tym dopuszczano nawet ingerencj pastwa w ruch cen i pac oraz wzrost sektora pastwowego. Niektrzy z ideologw nakadali na pastwo obowizek dziaa interwencyjnych. 6.4. Komunizm

System rad

W. Lenin, ktry gwn uwag w myli politycznej zwraca na zagadnienie wadzy, pojmowa pastwo jako instytucj klasy panujcej. Pastwo buruazyjne niezalenie od jego formy, zawsze byo dyktatur. W konsekwencji rozwaa Lenina komunizm musi oznacza zniesienie pastwa. W okresie przejciowym midzy kapitalizmem a komunizmem Lenin dopuszcza dyktatur proletariatu, ktra nie moga posuy si star form pastwa, lecz miaa przybra form systemu rad. Miaa by to prawdziwa demokracja, poniewa rzdy sprawowaa wikszo spoeczestwa. Lenin nie kry przy

496 Nowoytne doktryny polityczne

tym, e dyktatura proletariatu oznacza dyktatur partii komunistycznej. 6.5. Faszyzm

Faszyzm by zespoem rnych idei przeciwnych liberalizmowi i tradycji demokratycznej, a take komunizmowi, ktre zespolone w cao uczyniono podstaw ruchu politycznego. Dominoway w faszyzmie elementy negacji. Istotny element w ideologii faszyzmu stanowio pastwo. Miao ono by totalne, w ktrym zakres dziaa pastwa pokrywa si z aktywnoci caego spoeczestwa. Pastwo stao ponad jednostk. Oznaczao to likwidacj ycia politycznego, nieustann kontrol wiatopogldu, kontrol nawet prywatnego ycia obywateli. W pastwie faszystowskim szczegln rol penia partia faszystowska i jej wdz. Wadz w pastwie winni sprawowa ludzie wiadomi celw i zada pastwa. Pastwo natomiast, uznawane za najwysze dobro, nie musiao dziaa w sposb zgodny z prawem.

idea pastwa

totalne

XVIII.

Anglia od XVII do XX wieku

Ksztatowanie si form ycia politycznego oraz form ustrojowych Anglii pozostawao pod ogromnym wpywem silnego poczucia odrbnoci, charakterystycznego dla spoeczestwa angielskiego. Poczucie to wyksztacio si pod wpywem warunkw geograficznych, ktre oddzieliy i odseparoway Anglikw od Europy kontynentalnej. W rezultacie powsta w Anglii wasny, odrbny model ustrojowy. Cech charakterystyczn ustroju angielskiego jest jego trwao, na ktr wpyw miao poczucie realizmu Anglikw, dziki ktremu formy ustrojowe dostosowywano do potrzeb ycia. Dla wyksztacenia si tej cechy pomocne byo take prawo zwyczajowe (precedensy), ktre w przeciwiestwie do prawa stanowionego byo elastyczne i tym samym pozwalao dostosowa formy ustrojowe do wymaga rzeczywistoci. Z nawyku stosowania okrelonych zwyczajw wywodzi si cigo w rozwoju ustroju Anglii, swoisty tradycjonalizm. Poczucie legalizmu pozostawao w sprzecznoci z deniami rewolucyjnymi, ktre gwatownie zmieniyby trway ukad ustrojowy. Jeden by tylko okres

Cechy ustroju angielskiego

Precedens jako rdo prawa

Trwao zwyczajw

514

Pastwo nowoytne

w historii Anglii, ktry charakteryzowaa gwatowno zmian rewolucja w XVIIw. i czasy rzdw O. Cromwella. By to jednak okres wyjtkowy i stosunkowo niedugi. Zacz si bezporednio po wstpieniu na tron Stuartw w 1603 r. Zaraz po restauracji monarchii, od 1660 r., obserwujemy trwajcy przez niemal cay XVIII w. proces wypeniania dawnych, tradycyjnych instytucji nowymi treciami. Okres najwikszych przeobrae ustrojowych w Anglii zakoczya rewolucja 1688 roku.

1.

Anglia od 1603 do 1688 roku

Opozycja mieszczastwa i nowej szlachty przeciwko rzdom absolutnym

Purytanizm

Na przeomie XVI i XVIIw. narastay przeciwiestwa midzy absolutnym wadc i jego sposobem rzdzenia pastwem w stylu feudalnym a mieszczastwem i now szlacht, grupami spoecznymi, ktre posiaday swoj reprezentacj w Parlamencie. Te dwie grupy spoeczne wystpiy przeciwko dotychczasowym wpywom arystokracji feudalnej i monarchii absolutnej od pocztku panowania Jakuba I (1603 -1625), za szczeglnie ostro za jego nastpcy - K a r o l a I (1625-1649). Rosnce w si nowe grupy spoeczne znalazy oparcie w purytanizmie,' ideologii powstaej ju w XVI w. na gruncie kalwinizmu, popierajcej gromadzenie kapitau i ekspansj na zewntrz. Bya to angielska odmiana kalwinizmu. Purytanie zwalczani byli przez Koci anglikaski, podpor monarchii absolutnej. Przeciwko purytanom duchowiestwo anglikaskie na zgromadzeniu w 1640 r. uchwalio szereg kanonw, ktre podkrelay boskie pochodzenie wadzy krlewskiej oraz potpiay wszelki opr przeciwko krlowi.

Anglia od XVII do XX wieku

515

Ju na pocztku rzdw Karola I Parlament zaatakowa polityk podatkow krla, przede wszystkim samowolne nakadanie podatkw, z pominiciem Parlamentu. Stanowisko swoje Parlament wyrazi w dokumencie Petycja o prawo, ktr Karol I zmuszony by przyj w 1628 r. Petycja zawieraa nastpujce postulaty: - nowe podatki i inne opaty mona wprowadzi tylko na podstawie ustawy Parlamentu; - nie wolno nikogo wizi bez powodw znajdujcych uzasadnienie w prawie; - w czasie pokoju nie powinny funkcjonowa sdy wojenne; - nie mona stosowa przymusowego kwaterowania onierzy w domach prywatnych. Mimo zatwierdzenia Petycji" Karol I nie przestrzega jej, a protestujcy Parlament rozwiza w 1629 r. i a do 1640 r. rzdzi bez organu przedstawicielskiego. Wydatki pokrywa z rnych rde. Midzy innymi w 1634 r. przywrci tzw. podatek okrtowy, pobierany przez krla angielskiego od hrabstw nadmorskich jeszcze w okresie przed powstaniem Parlamentu. W 1635 r. podatek okrtowy rozcignito na obszar caego pastwa, uzasadniajc konieczno jego cigania potrzebami obronnymi. Do zwoania Parlamentu w 1640 r. zmuszony zosta Karol w zwizku z wybuchem powstania w Szkocji. Parlament ten przetrwa zaledwie 3 tygodnie (std zwany jest Krtkim Parlamentem), kiedy bowiem przedstawi krlowi swoje dania, zosta rozwizany (5 maja 1640 r.). Jeszcze jesieni 1640 r. krl ponownie zwoa Parlament. Zasiado w nim wielu przedstawicieli opozycji. Parlament przyj ustaw, e krl

Petycja o prawo

Krtki Parlament

516

Pastwo nowoytne

Dugi Parlament

Kawalerowie i Okrgogowi Prezbiterianie

nie moe rozwiza ani odroczy Parlamentu bez jego zgody. Parlament ten, zwany Dugim, obradowa faktycznie do 1653 r., formalnie za rozwiza si w 1660 r. Wyrazem rnic spoeczno-gospodarczych i odmiennych de politycznych spoeczestwa angielskiego by rozam, ktry w 1641 r. zaznaczy si wrd czonkw Izby Gmin, na zwolennikw krla (Kawalerw) i jego przeciwnikw (Okrgogowych). Spord purytanw wyodrbnio si stronnictwo umiarkowane prezbiterianie, ktrzy reprezentowali interesy bogatego mieszczastwa i wyszych warstw nowej szlachty (gentry). Pod wpywem tego stronnictwa w 1642 r. Parlament powoa Komitet Bezpieczestwa Publicznego (5 lordw i 10 posw), ktry mia by organem wykonawczym Parlamentu. Po stronie Parlamentu stan Londyn i inne miasta, nowa szlachta i znaczna cz wolnych chopw a take niektre okrgi przemysowe pooone w pnocno-zachodniej czci kraju. Spord tych wszystkich stronnikw, zwaszcza due znaczenie dla Parlamentu miao finansowe poparcie miast. W sumie prezbiterianie mieli przewag w Izbie Gmin do 1648 r., a ju od 1644 r. prowadzili z krlem pertraktacje w sprawie moliwoci utrzymania monarchii za cen ustpstw politycznych na rzecz Parlamentu. Inne stanowisko zajmowa odam radykalny independenci, reprezentujcy przede wszystkim interesy redniego mieszczastwa i wolnych chopw. Independenci byli przeciwni monarchii. Odam ten posiada due wpywy w armii. W miar jak narasta konflikt Parlamentu z krlem, nastpowao dalsze rnicowanie si programw politycznych. O d independentw odsun si odam o jeszcze radykalniejszym programie lewellerzy (rwnacze), ktrzy

Independenci

Lewellerzy

Anglia od XVII do XX wieku

517

mieli wpyw wrd chopw, drobnomieszczastwa i proletariatu. Ten kolejny rozam nastpi wtedy, gdy rednio zamoni ziemianie nabyli ziemi rojalistw i Kocioa i tym samym przeksztacili si w obszarnikw. Grupa wzbogaconych zbliya si ku purytanom, za radykalni lewellerzy zaczli gosi zasad suwerennoci ludu i rwnoci wobec prawa. Z lewellerw w kocu lat 40-tych wyodrbnia si jeszcze radykalniejsza grupa, tzw. prawdziwych lewellerw, diggerw (kopaczy). O ile lewellerzy uznawali prywatn wasno, to diggerzy odrzucali j. W latach 1649-1651 diggerzy prbowali nawet wprowadzi w ycie zaoenia prymitywnego komunizmu i w tym celu zakadali wsplne gospodarstwa. Prby te nie powiody si, poniewa diggerw usunito z zajtej przez nich ziemi. Gosili te diggerzy, e urzdnicy winni pochodzi z wyborw, a praca powinna by powszechnym obowizkiem. Ruch diggerw nie odegra jednak wikszej roli. Zaama si po 1649 r., kiedy zoone z nich puki zostay wysane do Irlandii, gdzie cz wygina a cz osiedlia si tam na stae. Spord wszystkich ugrupowa swoje wpywy zwikszali independenci, czego wyrazem by wzrost znaczenia armii. Po jej reorganizacji, w ktrej du rol odegra wywodzcy si z drobnej szlachty O. Cromwell (1599-1658), tzw. Armia Nowego Wzoru staa si podpor Parlamentu. Armi t oparto czciowo na poborze, czciowo na ochotniczym zacigu. onierze otrzymywali od pastwa od. Wprowadzono take surow dyscyplin. Po wejciu w ycie w 1645 r. Ordonansu o rezygnacji armia, a zwaszcza jej oficerowie ulegli znacznej demokratyzacji. Cromwell mianowany zosta genera-porucznikiem, co dawao mu dowdztwo nad kawaleri. Ar-

Diggerzy

Oliver Cromwell Armia Nowego Wzoru

Ordonans o rezygnacji

518

Pastwo nowoytne

mia zdobya tak znaczne wpywy polityczne, e od 1647 r. zacza przedstawia wasne projekty zmian ustroju. 1.1. Ustawodawstwo Dugiego Parlamentu z lat 1641 - 1648

Dugi Parlament uchwali szereg ustaw, ktre ograniczyy wadz krla:

T z w . ustawa o trzechleciu

- ustawa z 15.11.1641 r. o zapobieeniu niedogodnociom wynikajcym z dugich przerw parlamentarnych, w myl ktrej przerwa midzy posiedzeniami Parlamentu nie moe przekracza trzech lat (tzw. ustawa o trzechleciu). Jeeli krl nie zwoa w tym czasie Parlamentu, mg to uczyni kanclerz, bd parowie. Rozwizanie lub odroczenie Parlamentu po jego zebraniu si nie mogo nastpi wczeniej, jak po upywie 50 dni od zebrania si i to za zgod obu izb i krla; - ustawa z 11.V.1641 r. ograniczajca moliwo rozwizania i odroczenia Parlamentu. Gdy da tego cay Parlament, rozwizanie lub odroczenie mogo nastpi na mocy ustawy, a rozwizanie izby na mocy uchway danej izby; - ustawa z 5.VII.1641r. o zniesieniu Sdu Izby Gwiadzistej i odpowiednich sdw terenowych. W dziedzinie wymiaru sprawiedliwoci miay by odtd kompetentne wycznie zwyke sdy; - ustawa z 5.VII. 1641 r. o zniesieniu Sdu Wysokiej Komisji (utworzonego przez Elbiet I), dziaajcego wedug procedury procesu inkwizycyjnego. Dziaalno tego sdu skierowana bya przede wszystkim przeciwko przeciwnikom Kocioa anglikaskiego;

Ograniczenie moliwoci rozwizania lub odroczenia Parlamentu

Zniesienie Sdu Izby Gwiadzistej

Zniesienie Sdu Wysokiej Komisji

Anglia od XVII do XX wieku

519

- u c h w a l o n a 22.XI.1641r. Wielka Remonstracja, w ktrej Parlament domaga si pozbawienia biskupw anglikaskich prawa zasiadania w Parlamencie oraz usunicia z rady krlewskiej osb, ktre dopuciy si naduycia prawa. Osoby powoywane na urzdy winne cieszy si zaufaniem Parlamentu; - ustawa z 13.11.1642 r., ktra pozbawiaa duchownych prawa zasiadania w Parlamencie i w Tajnej Radzie oraz penienia innych godnoci wieckich; - Dziewitnacie propozycji z czerwca 1642 r. Dokument ten zmierza wprost do wprowadzenia zwierzchnictwa Parlamentu w pastwie. Zgodnie z brzmieniem Propozycji wycznie Parlament jest organem waciwym do rozpatrywania wszystkich wanych dla pastwa spraw, ma prawo zatwierdzania nominacji najwyszych urzdnikw, czonkw Tajnej Rady i sdziw. Zgody Parlamentu wymaga take powoanie przez krla nowych parw. Postanowienia te miay zapobiec obsadzaniu waniejszych stanowisk w pastwie stronnikami krla; - Ordonans o rezygnacji z 3.IV. 1645 r., ktry wymaga aby czonkowie Izb Parlamentu, ktrzy po listopadzie 1640 r. objli stanowiska w subie cywilnej lub wojskowej, ustpili z nich w cigu 40 dni. Ordonans ten przyczyni si do wyeliminowania z armii umiarkowanej wyszej szlachty i umoliwi radykaom objcie stanowisk dowdczych. Wszystkie projekty zmian ustroju przyjte przez Parlament w latach 1641 do pocztku 1648 r. wprowadziy rozwizania kompromisowe: zachowanie mo-

Wielka Remonstracja

Dziewitnacie propozycji

Ordonans o rezygnacji

520

Pastwo nowoytne

Sposoby zdobywania przez Parlament rodkw finansowych na prowadzenie wojny z krlem

narchii za cen respektowania przez krla uprawnie Parlamentu. Kiedy doszo do wojny domowej Parlament zmuszony by do poszukiwania rodkw finansowych. N a mocy uchwa Parlamentu z 1642, 1643 i 1644 r. na wydatki wojenne przeznaczono dochody z dbr nalecych do zwolennikw krla tak wieckich, jak i duchownych. W 1644 r. Parlament uchwali amnesti dla tych spord rojalistw, ktrzy odeszli z obozu krla i opowiedzieli si za Parlamentem oraz zapacili kar pienin. Aby zapaci grzywn wielu rojalistw zmuszonych byo sprzeda cz swych dbr. Kupowali je mieszczanie. Sprzeda dbr nalecych do rojalistw, tzw. delikwentw, cigna si a do pocztku 50-tych lat XVIIw. W 1646r. na potrzeby pastwa przeznaczone zostay majtki arcybiskupie i biskupie. W celu sprzeday tych majtkw ustalono cen w wysokoci 10-krotnego dochodu uzyskanego w 1641 r. W 1649 r. Parlament uchwali sprzeda majtkw kapitulnych i dekanalnych. W tym samym roku podjta zostaa ustawa o sprzeday dbr krlewskich. Prawo pierwokupu (ograniczone w czasie do 10 dni) uzyskali dotychczasowi posiadacze tych dbr. rodki uzyskane ze sprzeday miay by przeznaczone na zapat zalegego odu. Ustawa o konfiskacie dbr dekanalnych i kapitulnych tworzya podstaw do uniewanienia umw dzierawnych zawartych na bardzo dugi okres (duszy ni trzy pokolenia). W wyniku wykonania tej ustawy wielu chopw zostao pozbawionych ziemi. Nabywcy nowa szlachta i mieszczastwo, z powodzeniem kontynuowali te proces ogradzania ziem gminnych, zwaywszy e w Parlamencie wszelkie sprzeciwy wobec grodzenia nie przynosiy skutkw. Ciar wydatkw zwizanych z prowadzeniem

Anglia od XVII do XX wieku

521

wojny spocz wic gwnie na niszych grupach spoecznych. Na przedmioty osobistego uytku i artykuy spoywcze (wino, tyto, piwo, towary kolonialne, tkaniny lniane, skry itp.) naoono w 1643 r. podatek konsumpcyjny (akcyz) na okres 3 lat, a po upywie tego terminu przeksztacono go w podatek stay. Korzyci ze zmiany systemu polityczno-gospodarczego odnieli przede wszystkim mieszczanie, a szczeglnie grupa bogatych kupcw. W ich interesie na Rad Stanu naoono ustawowy obowizek dbania o rozwj handlu angielskiego i kolonii angielskich (ustawy z lat 1649, 1650, 1651, 1659, 1660). W interesie kupiectwa utworzono w 1650 r. stay organ w postaci Rady do Spraw Zorganizowania i Uporzdkowania Handlu. Komisarze wchodzcy w skad Rady mieli kontrolowa jako produkowanych towarw, bada rozmiary importu i eksportu a w efekcie bada bilans handlowy, zbada stan kolonii angielskich i przystpi do ich reorganizacji. Dla rozwoju handlu, floty angielskiej oraz kupiectwa ogromne znaczenie mia tzw. Pierwszy Akt nawigacyjny z 1651 r., wedug ktrego adne artykuy nie mogy by dostarczane do Anglii i jej kolonii z terenu Azji, Afryki i Ameryki inaczej, jak na statkach angielskich (dowodzonych przez kapitanw angielskich z przewag angielskiej zaogi) pod kar konfiskaty przewoonych produktw i statkw. Obcym statkom zabroniono eglugi przybrzenej midzy portami angielskimi. Akt ten skierowany by gwnie przeciwko Niderlandom. W latach 1652-54 toczya si wojna midzy Angli i Niderlandami i w 1654 r. Niderlandy musiay uzna Akt. Dalszym skutkiem Aktu byo cilejsze powizanie kolonii angielskich z metropoli. Polityka kolonialna prowadzona przez Cromwella bya wic, po okresie rzdw Elbiety, drugim eta-

Rada do Spraw Zorganizowania i Uporzdkowania Handlu

Pierwszy Akt nawigacyjny

522

Pastwo nowoytne

pem w angielskiej ekspansji w wiecie. Po 1651 r. nastpia ogromna rozbudowa floty angielskiej. 1.2. Projekty zmian ustroju angielskiego z lat 1647-1649

Podstawy propozycji przedstawione przez armi

W pierwszych projektach zmian ustrojowych cieray si tendencje kompromisowe, bronione przez arystokracj i redni szlacht z tendencjami radykalnymi, za ktrymi optowaa nisza szlachta i wojsko. Od 1647 r. z postulatami reformy ustroju pastwowego zacza wystpowa armia, w ktrej panoway znacznie radykalniejsze pogldy ni w prezbiteriaskiej Izbie Gmin. Wstpne postulaty reformy Parlamentu przedstawia armia w Deklaracji Armii, po czym 1. VII. 1647 r. przedstawia szczegowy projekt Podstawy propozycji przedstawione przez armi. W akcie tym dokonano kompromisowego poczenia monarchii z uprawnieniami Parlamentu (wiksze uprawnienia Parlamentu, w skadzie Izby Gmin miao znale si wicej przedstawicieli redniej wasnoci). Przewidziano tolerancj religijn i ograniczenie sdownictwa anglikaskich biskupw. W pastwie istnie miay trzy podstawowe instytucje: krl, Parlament i Rada Stanu. W wyborach do Parlamentu obowizywa mia cenzus majtkowy czony z terytorium hrabstwa (od wysokoci podatkw uiszczanych przez hrabstwa miaa zalee liczba posw do Izby). Do kompetencji Parlamentu nalee miay: - wypowiadanie wojny i zawieranie traktatw pokojowych; - przez 10 lat wyczne prawo dysponowania armi i flot;

Anglia od XVII do XX wieku

523

- przez 10 lat wyczne prawo obsadzania najwyszych godnoci w pastwie; - tylko Parlament mg orzec wykluczenie posa z Izby za wypowiedzi w Parlamencie (nietykalno posw). Powysze uprawnienia Parlamentu powanie ograniczay kompetencje krla. Monarcha nie mg odracza i rozwiza Parlamentu, zosta ograniczony wpyw krla na polityk zagraniczn. Czonkw Rady Stanu, osoby godne zaufania", powoywa mia Parlament na okres 7 lat. Organ ten mia sprawowa nadzr nad armi i polityk zagraniczn. Rada moga te zwoywa nadzwyczajne posiedzenia Parlamentu. 15.X.1647r. lewellerzy przedstawili program reformy ustroju jeszcze dalej idcy Sprawa armii wiernie przedstawiona. W dokumencie tym przewidziano powszechne i rwne prawo wyborcze; tylko Izba Gmin miaa posiada uprawnienia ustawodawcze; obowizywa miay tolerancja religijna oraz zasada rwnoci wobec prawa. 28.X1647r. lewellerzy opracowali pierwsz redakcj Umowy Ludu, projekt konstytucji. Izba Gmin uznana zostaa w Umowie za przedstawicielstwo narodu z wycznym prawem ustawodawstwa, pocigania do odpowiedzialnoci urzdnikw, zawierania traktatw pokojowych i wypowiadania wojny. Krl mia sta na czele wadzy wykonawczej i by podporzdkowany Parlamentowi. Od II poowy 1648 r. w Parlamencie zarysoway si zdecydowane odmiennoci pogldw. Prezbiterianie (ziemiastwo i bogate mieszczastwo) starali si zawrze z krlem ugod, czemu bya przeciwna armia. Radykaowie 6.XII.1648r. usunli z Izby Gmin

Sprawa armii wiernie przedstawiona

Umowa Ludu

524

Pastwo nowoytne

T z w . Kadubowy Parlament

Osdzenie Karola I

posw prezbiteriaskich. Tzw. Kadubowy Parlament, ktry z tym momentem obj najwysz wadz, reprezentowa teraz interesy independentw. 6.1.1649 r. Parlament podj uchwa o powoaniu specjalnego Najwyszego Trybunau Sprawiedliwoci, ktry mia zaj si osdzeniem krla. Wyrokiem z 27.1.1649 r. Trybuna skaza Karola Stuarta na kar mierci. Wyrok wykonano 30.1.1649 r. Po czystce w Parlamencie, w grudniu 1648 r. opracowane zostay dalsze dwie redakcje Umowy Ludu. Ich tre odzwierciedlaa interesy bogatego mieszczastwa, przeciwnego przywilejom feudalnym i stanowym. Zawieray postulat rwnoci wobec prawa i nienaruszalnoci wasnoci prywatnej. Kadencja Parlamentu trwa miaa dwa lata. W obydwu redakcjach Umowy" nie zosta wymieniony krl i Izba Lordw, co oznaczao e przewayo denie do ustroju republikaskiego z jednoizbowym Parlamentem. Redakcje te powstay pod wpywem radykalnie nastawionych ugrupowa, gwnie lewellerw. l.V.1649r. opracowana zostaa czwarta redakcja Umowy" Umowa wolnego ludu Anglii, skracajca kadencj Parlamentu do 1 roku. Przewidywaa zasad suwerennoci narodu i podzia wadz, przy czym organy wykonawcze miay by niezalene od Parlamentu. Zapowiadaa zniesienie wszelkich ogranicze w handlu zamorskim (to postanowienie miao sta na stray interesw bogatego mieszczastwa). Program lewellerw realizowa gwnie denia drobnomieszczastwa. Przewidywa ograniczenie praw wyborczych. Z powodu swego radykalizmu program ten (podobnie jak program diggerw) pozbawiony by szans powodzenia.

Umowa wolnego ludu Anglii

Anglia od XVII do XX wieku

525

1.3.

Ustrj Republiki angielskiej w latach 1649-1653

Wojna Parlamentu z krlem zakoczya si klsk monarchy i ciciem Karola I. 17.111.1649 r. zniesiono monarchi a 19.V. wprowadzono formalnie republik tak form pastwa, ktra reprezentowaa interesy mieszczastwa i nowej szlachty, czyli tych grup, ktre odniosy zwycistwo nad krlem. Po rozbiciu radykalnej opozycji ugruntoway si w Anglii dyktatorskie rzdy O. Cromwella, ktry popiera zarwno interesy gospodarcze mieszczastwa, jak i czci szlachty (tej, ktra popieraa rewolucj). Na pocztku 1649 r. Parlament uchwali ustaw wprowadzajc Rad Stanu, organ liczcy 41 osb, z ktrych a 31 byo czonkami Parlamentu. Radzie powierzono: - kierowanie siami zbrojnymi; - polityk zagraniczn; - dbanie o rozwj handlu i kolonii angielskich; - w dziedzinie finansw prawo nakadania podatkw; - prawo przedstawiania Parlamentowi opinii w sprawach pastwa; - szerokie penomocnictwa w dziedzinie bezpieczestwa wewntrznego. Rada Stanu zajmowaa si take opracowywaniem projektw ustaw, ktre nastpnie uchwala Parlament. Izba Gmin liczya nieco ponad 80 czonkw. Zwaywszy na liczb czonkw Rady Stanu w Izbie i to, e opracowywanie projektw naleao do Rady Stanu, uzna naley, e w rzeczywistoci Rada Stanu przeja wadz ustawodawcz. Dziedzin, w ktrej

Wprowadzenie

republikaskiego

Rada stanu

526

Pastwo nowoytne

Zniesienie Izby Lordw

Parlament witych

Rada Stanu odegraa najwiksz rol bya polityka zagraniczna. Zniesiono Izb Lordw (19.11.1649 r.) zastrzegajc, e lordowie lojalni wobec republiki maj prawo zasiadania w Izbie. Ten 1-izbowy Parlament nie by jednak najwysz wadz w republice. Faktycznie wadz sprawowa Cromwell jako dowdca armii i gwna osoba w Radzie Stanu. W kocu 1651 r. Parlament opracowa ordynacj wyborcz, ktra umoliwia czonkom Kadubowego Parlamentu automatyczne wejcie do nowego Parlamentu. Cromwell przeciwstawi si prbom podejmowanym przez Parlament aby zachowa swj dawny skad. 20.IV. 1653 r. przy pomocy wojska rozpdzi posw a nastpnie rozwiza Rad Stanu. Na jej miejscu powsta nowy 13-osobowy skad Rady Stanu, tym razem w wikszoci zoonej z oficerw. Parlament, ktrego dziaalno wywoaa niezadowolenie szczeglnie armii, zastpio zgromadzenie w liczbie 144 osb, wybranych przez Rad. Zgromadzenie zebrao si po raz pierwszy 4 lipca 1653 r. i ogosio si Parlamentem. Zwane byo Maym Parlamentem" albo Parlamentem witych". W jego skadzie przewaao drobne mieszczastwo i nisze ziemiastwo. Ju wkrtce radykalny sposb dziaania Parlamentu wywoa niezadowolenie oficerw i bogatego mieszczastwa oraz ziemiastwa. Pod naciskiem tych grup wikszo czonkw Parlamentu zoya rezygnacj na rce Cromwella, pozostaych w grudniu 1653 r. usunito si z sali posiedze. 1.4. Anglia w okresie protektoratu (1653 - 1660)

Za cen zapewnienia bezpieczestwa, wobec groby wystpie radykalnych ugrupowa ludu a tak-

Anglia od XVII do XX wieku

527

e rojalistw, bogate mieszczastwo i ziemiastwo udzielio Cromwellowi przyzwolenia na przejcie rzdw dyktatorskich. W kocu 1653 r. Cromwell zaprzysig konstytucj Instrument Rzdzenia, dzieo wyszych oficerw. Na mocy tego aktu Cromwell uzyska doywotni godno Lorda Protektora Rzeczypospolitej Anglii, Szkocji i Irlandii, czyli funkcj gowy pastwa (poza osob Cromwella Lord Protektor mia by wybierany). Naleaa do niego caa wadza wykonawcza, ktr sprawowa mia razem z Rad Stanu. Do kompetencji Lorda Protektora naleao: - obsadzanie wolnych miejsc w Radzie Stanu; - mianowanie najwyszych urzdnikw (nominacj aprobowa nastpnie Parlament); - dysponowanie milicj, wojskiem i marynark (w czasie sesji Parlamentu za jego zgod); - kierowanie polityk zagraniczn (za zgod Rady Stanu); - wypowiadanie wojny, zawieranie pokoju (za zgod Rady Stanu); - wykonywanie prawa aski (z wyjtkiem takich przestpstw jak morderstwo i zdrada pastwa). Wadza ustawodawcza powierzona zostaa 1-izbowemu Parlamentowi, wybranemu na 3 lata. Wprowadzony do prawa wyborczego wysoki cenzus majtkowy powanie ograniczy liczb uprawnionych do gosowania. W biernym prawie wyborczym obowizywa cenzus wieku ukoczenie 21 lat. Zwikszono liczb posw z hrabstw i dokonano zmian w reprezentacji miast, pozbawiajc prawa wyboru posw mae miasta, z jednoczesnym przyznaniem tego prawa miastom o wikszym znaczeniu gospo-

Instrument Rzdzenia Lord Protektor

Parlement jednoizbowy

528

Pastwo nowoytne

darczym. Parlament liczy 400 posw z Anglii i po 30 ze Szkocji i Irlandii. Wybory zarzdza Lord Protektor. Sesje zwyczajne odbywa Parlament raz na trzy lata. W wanych dla pastwa sprawach Lord Protektor mg zwoa nadzwyczajn sesj. W cigu 5 miesicy od zebrania si Parlament nie mg by odroczony ani rozwizany. Do kompetencji Parlamentu naleao: - uchwalanie ustaw, ktre dla wanoci musiay uzyska zgod Lorda Protektora, chyba e w terminie 20 dni nie udzieli takiej zgody i nie przedstawi wyjanie, wwczas projekt uchwalony przez Parlament uzyskiwa moc obowizujc; - uchwalanie podatkw.
Rada Stanu

Walka Cromwella z opozycj w Parlamencie

Kontrol nad Lordem Protektorem sprawowa miaa Rada Stanu w skadzie od 13 do 21 czonkw (kandydatw przedstawia Parlament lub Rada Stanu a nominowa na czonka Rady Lord Protektor). Pierwszy Parlament zebra si 3 wrzenia 1654 r. Okazao si, e wielu czonkw Parlamentu pozostaje w opozycji do Lorda, dc do rozszerzenia kompetencji Parlamentu kosztem Lorda Protektora. W celu wyeliminowania oponentw Cromwell zada od posw, by uznali niektre z zasad Instrumentu Rzdzenia za fundamentalne (m.in. zasad, i rzdy sprawuje Lord Protektor i Parlament, wolno sumienia). Ci, ktrzy nie podporzdkowali si woli Cromwella nie zostali dopuszczeni do udziau w obradach Parlamentu. W styczniu 1655 r. Cromwell rozwiza Parlament. W obawie przed rojalistami a take przed wystpieniami ludu Cromwell wprowadzi system rz-

Rzdy dyktatorskie Cromwella

Anglia od XVII do XX wieku

529

dw dyktatorskich, tym razem ju oficjalnie. Wadz objli genera-majorowie z szerokim zakresem kompetencji. Wojna, jak Anglia prowadzia z Hiszpani, wymagaa zwikszenia rodkw finansowych, w zwizku z tyrii Cromwell w 1656 r. zwoa Parlament. Nowy Parlament by przeciwny dyktaturze, ale te obawia si utraty pozycji, jak zdobya nowa szlachta i bogate mieszczastwo. Z tych powodw zaproponowa Cromwellowi koron. Cromwell nie przyj korony, zgodzi si natomiast na modyfikacj ustroju w taki sposb, e sta si on zbliony do monarchii. Zmiany nastpiy na mocy Pokornej petycji i rady, ktr Lord Protektor przyj 25.V. 1657 r. Wybr Lorda zastpiono dziedzicznoci, przy czym urzdujcy Lord Protektor mia prawo wyznaczenia swego nastpcy. Przywrcona zostaa izba wysza pod nazw Drugiej Izby, ktrej czonkw w liczbie 40 - 70 powoywa Lord. Druga Izba miaa ograniczone uprawnienia sdowe. Obie izby miay teraz wyraa zgod na dysponowanie siami zbrojnymi i na nominacje najwyszych urzdnikw oraz sdziw. Rad Stanu przemianowano na Tajn Rad. W zwoanym w nowej strukturze Parlamencie toczyy si spory dotyczce uprawnie, co doprowadzio do rozwizania Parlamentu ju w 1658 r. Jednoczenie dostrzec mona byo denie do powrotu do rzdw monarchicznych. Rzdw dyktatorskich nie popierali ju republikanie, a tym bardziej rojalici, nie widzc w nich jakichkolwiek gwarancji stabilizacji politycznej. Po mierci O. Cromwella w 1658 r. przez kilka miesicy (od maja 1658 r.) rzdy w charakterze Lorda Protektora sprawowa syn Cromwella Ryszard, faktycznie wadz w tym czasie przejli oficerowie. Zwo-

Pokorna petycja

1 rada

Przywrcenie tzw.

Dru

^ j lzby

Tajna Rada

530

Pastwo nowoytne

Przywrcenie Dugiego Parlamentu

Restauracja monarchii

any zosta Parlament Kadubowy. 25.V. 1659 r. Ryszard zrzek si godnoci Lorda Protektora. Pod naciskiem wojska przywrcono Dugi Parlament (sprzed czystki z 1648 r.), ktry zarzdzi nowe wybory i nastpnie rozwiza si (16.m.l660r.). Nowy Parlament, zwany Konwentem (poniewa nie zosta zwoany przez krla), l.V.1660r. podj uchwa o przywrceniu monarchii i na tron wezwa Karola II Stuarta. Nowy wadca ogosi amnesti (nie obja czonkw trybunau, ktry skaza na mier Karola I), wolno sumienia, za nienaruszalne uzna dobra nabyte w czasie rewolucji. 1.5. Anglia od 1660 do 1688 roku

Karol II Stuart

Uniewanienie czci rozporzdze Parlamentu z okresu wojny domowej i Republiki

Restauracja monarchii i objcie tronu przez Karola II (1660-1685) oraz powrt do Anglii rojalistw spowodoway, e wiele wczeniejszych decyzji zostao cofnitych. W 1661 r. przywrcony zosta Parlament w swej dawnej, dwuizbowej strukturze a do Izby Lordw powrcili lordowie duchowni. Uniewaniono wszelkie rozporzdzenia Parlamentu, ktre nie posiaday sankcji krla. Oznaczao to pozbawienie mocy prawnej aktw uchwalonych poczwszy od 1642 r. Majtki skonfiskowane przywrcono czciowo ich pierwotnym wacicielom, z tym e wiele majtkw pozostao w rkach nabywcw z czasw republiki w charakterze przedmiotu dzierawy. Niemoliwe byo jednak przywrcenie wszystkich dawnych instytucji, takich jak Sd Izby Gwiadzistej czy Sd Wysokiej Komisji (przywrcony na krtko w 1. 1686-1688). Koci anglikaski uznany zosta za pastwowy. Utrzymana zostaa zasada, e krl winien zwoywa Parlament co 3 lata.

Anglia od XVII do XX wieku

531

W Parlamencie zwoanym w 1661 r., zwanym Drugim Dugim Parlamentem, (z tego powodu, e przetrwa do 1679 r.) przewag posiadali zwolennicy krla (std zwany te by Parlamentem Kawalerw). Taki skad rzutowa na tre ustaw, ktre czstokro skierowane byy przeciwko przeciwnikom politycznym aktywnym w czasie rewolucji. Gwnym celem ustawodawstwa staa si teraz ochrona monarchii i Kocioa anglikaskiego. Karol II wykazywa sympati wobec katolikw, zwaszcza tych, ktrzy aprobowali system rzdw absolutystycznych. Taka postawa krla zacza budzi niech Parlamentu. Obawy Parlamentu wobec katolicyzmu znalazy wyraz w ustawodawstwie z 1673 r., ktre zobowizywao urzdnikw do zoenia przysigi, e uznaj krla za zwierzchnika Kocioa. Ustawa ta, podobnie jak kolejna z 1679 r., zostaa odrzucona przez lordw. Obydwie ustawy wymierzone byy przeciwko nastpcy tronu, Jakubowi, ktry od 1672 r. by katolikiem. Wobec istnienia opozycji w polityce wewntrznej Karol zacz stosowa praktyk paraliowania dziaalnoci Parlamentu. W 1681 r. Sd awy Krlewskiej wyda orzeczenie, wedug ktrego krl jest rdem prawa, ma zatem moliwo wstrzymania stosowania ustawy (w okresie tym krl mg usun sdziego ze stanowiska, wobec tego sdy faktycznie byy zalene od krla). Praktyk polegajc na wstrzymywaniu mocy obowizujcej ustawy stosowa zarwno Karol II, jak i Jakub II. Ten ostatni wadca zamierza przywrci absolutn wadz w dawnym wydaniu. Wstrzymanie mocy obowizujcej ustawy przez krla nastpowao drog dyspensy, ktra bya wstrzymaniem mocy obowizujcej ustawy wobec okre-

T z w , Drugi Dugi Parlament

Polityka paraliowania dziaalnoci Parlamentu przez krla

Dyspensa

532

Pastwo nowoytne

Suspensa

Act of Habeas Corpus

Ochrona wolnoci osobistej

sonej osoby lub oznaczonej grupy osb lub drog suspensy wstrzymania mocy obowizujcej caej ustawy wobec wszystkich. Tym sposobem krl paraliowa wykonanie przepisw uchwalonych przez Parlament. Aktem, ktry Parlament skierowa przeciwko nieograniczonej wadzy krla bya ustawa z 1679 r. Act of Habeas Corpus (O lepszym zabezpieczeniu wolnoci poddanego i zapobieeniu zamkniciu w wizieniu w krajach zamorskich"). Ustawa ta miaa zapobiec stosowanej przez Karola II i jego ministrw praktyce osadzania w wizieniu przeciwnikw politycznych i w rezultacie miaa przyczyni si do osabienia opozycji. Aresztowani za jakiekolwiek przestpstwo, z wyjtkiem zdrady gwnej i cikiej zbrodni, winni by przez wadze wizienne dostarczeni do sdu, ktry mia wyda writ z podaniem powodw zatrzymania. Termin dostawienia winia do sdu wynosi 3 dni (by duszy gdy wizienie byo oddalone od siedziby sdu o wicej ni 20 mil, ale nie powinien przekracza 20 dni). Moliwe byo zwolnienie winia za kaucj, ktra miaa zabezpieczy stawienie si w sdzie. Zwolnionego na podstawie writ of Habeas Corpus nie mona byo ponownie aresztowa za to samo przestpstwo. Osoby aresztowane pod zarzutem zdrady gwnej lub cikiej zbrodni mogy domaga si rozpatrzenia swej sprawy na najbliszym posiedzeniu sdu. Gdyby to nie nastpio, przysugiwao im zwolnienie za kaucj. Gdyby sprawa ich nie zostaa rozpatrzona na kolejnym posiedzeniu sdu, winne by zwolnione z aresztu. Parlament dopuci moliwo zawieszenia Act of Habeas Corpus tylko w nadzwyczajnych wypadkach. Do poowy XVIIw. akt ten zawieszony by 10 razy.

Anglia od XVII do XX wieku

533

Zawieszenie ustawy stwarzao rzdowi moliwo odkadania sdu w stosunku do przestpcw politycznych. Gdyby jednak w czasie zawieszenia aktu rzd przekroczy ramy legalnoci, osoby poszkodowane mogy wytoczy przeciwko rzdowi proces. Walka jaka toczya si w Parlamencie spowodowaa jego rozwizanie przez Karola w 1679 r. Jakub II (1685 -1688), nie majcy poparcia Parlamentu, podpor swych rzdw uczyni katolicyzm. Zwoany w 1685 r. Parlament odroczy. Rzdzc bez Parlamentu zawiesza moc obowizujc niewygodnych dla swego stylu rzdzenia aktw. W 1688 r. Anglia bya zagroona moliwoci objcia tronu przez syna Jakuba II z drugiego maestwa z katoliczk, ksin Modeny. Parlament zwrci si wwczas do Marii, crki Jakuba z pierwszego maestwa i jej ma Wilhelma Oraskiego, namiestnika Holandii, z wezwaniem obrony protestantyzmu w Anglii. 5 listopada 1688 r. Wilhelm Oraski przyby do Anglii, z ktrej musia zbiec nie majcy poparcia Jakub II (zostao to uznane za zrzeczenie si tronu). Przewrt polityczny jaki w 1688 r. dokona si w Anglii, nazwany zosta Sawn, Chwalebn lub Bezkrwaw rewolucj. Nowy Parlament w 1689 r. przekaza koron crce Jakuba II Marii (1689-1694) i jej mowi Wilhelmowi III Oraskiemu (1689-1702), pozbawiwszy praw do tronu ewentualnych katolickich przedstawicieli dynastii. Od 1689 r. do pocztku II poowy XVIIIw. stanowisko Parlamentu ulegao systematycznemu wzmocnieniu kosztem wadzy krlewskiej, szczeglnie po 1714 r., kiedy tron obja boczna linia Stuartw w osobach elektorw hanowerskich. Parlament sprawowa wadz w interesie oligar-

Jakub II Stuart

Bezkrwawa (Chwalebna) rewolucja Rzdy Marii i Wilhelma III Oraskiego

534

Pastwo nowoytne

Akty nawigacyjne

chii obszarniczo-buruazyjnej, czego wyrazem bya jego polityka handlowa. W 1660 r. uchwalony zosta kolejny Akt nawigacyjny, ktry nakaza przewoenie wielu towarw z kolonii angielskich tylko do Anglii, za towarw europejskich do kolonii wycznie na statkach angielskich. Akt z 1663 r. nada portom angielskim monopol handlu z koloniami. Postanowienia obydwu tych aktw rozszerzy jeszcze Akt z 1672 r., za wszystkie akty nawigacyjne potwierdzone zostay w 1696 r. Wydarzenia z lat 1603-1688 przyczyniy si do uksztatowania nowych zasad, ktre na trwae miay zakorzeni si w ustroju Anglii. Ustalono zasad nietykalnoci osobistej nikt nie mg by oskarony i wiziony bez podstawy prawnej. W okresie walki jak toczy Parlament z krlem wytworzyo si poczucie solidarnoci midzy posami reprezentujcymi hrabstwa i miasta. Izba Gmin zacza uchodzi za reprezentacj caego narodu, w przeciwiestwie do wczeniejszej reprezentacji stanowej. W sposb zdecydowany ustalone zostay kompetencje Parlamentu w dziedzinie ustawodawczej i finansowej. Przyja si zasada odpowiedzialnoci ministrw za krla przed Parlamentem, ktra w nastpnym stuleciu sta si miaa podstaw rzdw parlamentarnych.

2.

Anglia w okresie ksztatowania si systemu rzdw parlamentarnych (XVIII w.)

Biii o prawach

Wanym etapem w rozwoju parlamentaryzmu angielskiego by dokument wydany przez Parlament wkrtce po rewolucji 1688 r. pod nazw Bill

Anglia od XVII do XX wieku

535

o prawach (1689 r.). Wprowadzi on nastpujce zasady: - stosowane przez krla suspensa i dyspensa s nielegalne; - nielegalne jest ciganie podatkw bez zgody Parlamentu; - za nielegalne uzna utrzymywanie bez zgody Parlamentu staej armii w czasie pokoju; - krl nie moe stanowi nowych ustaw bez zgody Parlamentu; - kady akt krla wymaga zgody tego ministra, ktry jest doradc krla w danej materii; - poddani winni mie prawo wnoszenia petycji do krla; - za nielegalne uzna stosowanie wizienia jako formy przeladowania politycznego; - za niedopuszczalne uzna wymierzanie okrutnych kar i wysokich kaucji; - Parlament winien zbiera si czsto; - zapewniona winna by wolno sowa w Parlamencie. Bill uchwalony zosta przez Parlament w 1690 r. Do jego treci dodano wwczas jeszcze, e monarcha obejmujcy tron angielski winien podpisa deklaracj potpiajc katolicki dogmat o przeistoczeniu a monarcha, ktry wyznawaby katolicyzm lub zawar zwizek maeski z katolikiem zostanie pozbawiony wadzy. Od tej pory monarcha przesta by wycznym ustawodawc. Wadza ustawodawcza oraz inicjatywa ustawodawcza nalee miaa do krla i Parlamentu. Do uchwalenia ustawy potrzebna bya zgoda obu tych instytucji.

536

Pastwo nowoytne

Ustawa c a nastpstwie tronu

Kolejnym aktem ograniczajcym kompetencje monarchy na rzecz Parlamentu bya Ustawa o nastp$ t w i e t r o n u

^ c e s y j n a ) ,

ktra:

- regulowaa porzdek dziedziczenia tronu po bezpotomnej mierci Wilhelma III a nastpnie Anny. Tron przej mia na protestanck ga Stuartw wnuczk Jakuba I Zofi, wdow po elektorze hanowerskim i jej prawnych nastpcw; - monarcha winien nalee do Kocioa anglikaskiego (take maonek monarchy nie mg by katolikiem); - wprowadzia zakaz opuszczania kraju przez krla bez zgody Parlamentu (postanowienie to zniesiono po wstpieniu na tron w 1714 r. Jerzego I, ktry by jednoczenie elektorem Hanoweru);
Incompatibilitas

- wprowadzia zakaz czenia czonkostwa Izby Gmin z piastowaniem urzdu krlewskiego (incompatibilitas); - zakazaa krlowi usuwania niewygodnych sdziw (w ten sposb krl wymusza dogodne dla siebie orzeczenia sdowe). Sdziowie mieli by odtd nieusuwalni, chyba e usunicia zaday obydwie izby Parlamentu (niezawiso sdziw). Od tej pory monarcha by zwizany prawem, obalono tym samym zasad, e krl sti ponad prawem. Ponadto:

Niezawiso sdziw

Zanik weta krla wobec ustaw Parlamentu

- od pocztku XVIII w. zaczo zanika stosowane przez krla weto wobec ustaw uchwalonych przez Parlament (po raz ostatni zastosowaa je Anna w 1707 r.); - ograniczono uprawnienia krla w stosunku do czonkw rodziny krlewskiej, polegajce na wy-

Anglia od XVII do XX wieku

537

dawaniu zezwolenia na zawarcie zwizku maeskiego; - krl zosta uzaleniony od Parlamentu w dziedzinie finansowej. Od 1760 r. wprowadzono zasad, e wstpujcy na tron monarcha przekazuje dobra krlewskie w zarzd skarbowi pastwa. W zamian krlowi przyznawano pewn sum wpacan na list cywiln. Z niej krl winien zaspokaja potrzeby dworu i opaca niektrych urzdnikw. Suma ta nigdy nie bya wystarczajca na pokrycie wszystkich potrzeb, w zwizku z tym krl zmuszony by zwraca si do Parlamentu o uchwalenie podatkw, co sprzyjao umocnieniu roli Parlamentu. 2.1. Parlament
Izba Lordw

T z w . lista cywilna

Do skadu Izby Lordw krl mg powoywa nowych lordw, z czego czsto korzysta dla zapewnienia sobie poparcia. Do Izby Gmin wchodzili przedstawiciele hrabstw (122) oraz miast (432 posw). Ponadto 4 posw wybieray uniwersytety w Cambrige i Oxfordzie. Izba Gmin reprezentowaa interesy ziemiastwa i bogatego mieszczastwa. System wyborczy by zdeformowany, poniewa hrabstwa posiaday dwa razy tyle wyborcw co miasta, za wicej posw wybierano w miastach. Czynne prawo wyborcze w hrabstwach przysugiwao posiadaczom wolnej wasnoci ziemskiej oraz doywotnim dzierawcom, ktrych dochd roczny by nie niniejszy jak 40 szylingw. Wybory przeprowadza szeryf. Posw miejskich wybieray tylko te miasta, ktre posiaday przywilej krlewski a tym samym miay osobowo prawn. Byy to czsto bardzo mae

Izba Gmin

Zasady prawa wyborczego Czynne prawo wyborcze

538

Pastwo nowoytne

Bierne prawo

wyborcze

Kadencja

miasta, ktre od czasu redniowiecza podupady gospodarczo, tzw. zgnie miasteczka. Zasady czynnego prawa wyborczego w miastach nie byy jednolite wymagano np. pacenia podatkw, nadawano czynne prawo czonkom zarzdu miasta. Na wybr posw czsto wpyw mieli waciciele ziemscy posiadajcy domy w miecie lub bdcy wacicielami gruntu. Brak te byo proporcji midzy liczb mieszkacw a liczb wybieranych posw. W biernym prawie wyborczym na mocy ustawy z 1710 r. obowizywa cenzus majtkowy co najmniej 300 funtw rocznego dochodu z dbr ziemskich. Zamykao to drog do Parlamentu redniemu mieszczastwu. Ograniczeniami biernego prawa wyborczego byy: wymg pokrywania kosztw wyborw przez samych posw; brak diet poselskich; pozbawienie biernego prawa wyborczego katolikw, gdy od 1678 r. pose winien zoy deklaracj o potpieniu dogmatu o przeistoczeniu; obowizek wykazania si pochodzeniem angielskim przez cudzoziemcw. Zarwno w czynnym, jak i w biernym prawie wyborczym obowizywa cenzus wieku ukoczone 21 lat. Od 1694 r. kadencja Parlamentu trwa miaa 3 lata (dawna ustawa o trzechleciu przewidywaa nie kadencj, lecz zebranie si Parlamentu co najmniej co 3 lata), po czym wygasay mandaty posw. W czasie kadencji Parlament winien zebra si co najmniej 1 raz. Faktycznie Parlament zbiera si co roku wobec koniecznoci uchwalania podatkw. W 1716 r. kadencj Parlamentu przeduono do 7 lat, przy czym mona byo rozwiza Parlament wczeniej. Do 1695 r. mier krla powodowaa automatycznie rozwizanie Parlamentu. Wedug ustawy z 1695 r. po mierci krla Parlament mg obradowa jeszcze

Anglia od XVII do XX wieku

539

przez 6 miesicy. Zgodnie z ustaw z 1707r. Parlament winien zebra si natychmiast po mierci monarchy aby zoy przysig wiernoci nowemu monarsze. Uzalenienie trwania Parlamentu od ycia monarchy zniesiono dopiero w 1867 r. Parlament zajmowa si uchwalaniem ustaw oraz corocznym uchwaleniem podatkw. Od 1666 r. ustawy podatkowe obowizyway take duchowiestwo. O d 1721 r. Parlament ustala liczebno armii w czasie pokoju. O d XIV w. obowizywaa w Anglii zasada, e Parlament moe pociga do odpowiedzialnoci doradcw krlewskich (oskarenie wnosia Izba Gmin a sdzia Izba Lordw). Praktyka ta zwana bya impeachment. Utrzymaa si ona po zwycistwie Parlamentu nad krlem w kocu XVII w. Oprcz tego wyksztacia si praktyka pocigania do odpowiedzialnoci politycznej ministrw (poprzez kontrasygnat aktw krla) a sankcj bya odmowa zaufania ze strony Parlamentu, co oznaczao, e krl ma zego doradc i winien go zmieni. W Parlamencie rywalizoway ze sob dwa stronnictwa polityczne, ktre powstay ju w czasie walki o pozbawienie Jakuba II praw do tronu: wigowie, stojcy na gruncie ideologii liberalnej, bronicy wadzy Parlamentu i tolerancji religijnej, opowiadajcy si za moliwoci zmiany zasad nastpstwa tronu i dopuszczajcy czynny opr wobec monarchy oraz torysi, stojcy na stanowisku legitymistycznym, bronicy praw Korony, w szczeglnoci prerogatywy krlewskiej. Wigowie mieli poparcie wielkich wacicieli ziemskich i bogatych kupcw, torysw popierao rednie ziemiastwo i duchowiestwo anglikaskie. Z czasem wigowie zaczli broni interesw przedstawi-

Kompetencje

Impeachment

Stronnictwa polityczne w Parlamencie Wigowie

Torysi

540

Pastwo nowoytne

Przewaga Parlamentu nad krlem

cieli handlu i przemysu; torysi interesw ziemiastwa. Zmiany jakie dokonay si po 1689 r. we wzajemnym ukadzie wadz: krl Parlament, doprowadziy do przewagi Parlamentu nad krlem a faktycznie przewag polityczn miao ziemiastwo i bogate mieszczastwo, ktre opanoway Parlament. W praktyce ograniczone zostao prawo wnoszenia petycji do krla, a spoeczestwo do 1771 r. nie miao kontroli nad dziaalnoci Parlamentu (w 1771 r. dopuszczono ogaszanie sprawozda parlamentarnych). 2.2. Gabinet

Tajna Rada

Geneza tego organu wie si z dziaalnoci za panowania dynastii Tudorw Tajnej Rady. W jej skad wchodzili najwysi dostojnicy stojcy na czele dziaw zarzdu pastwa oraz dwaj sekretarze stanu (pierwotnie jeden z nich zajmowa si sprawami hrabstw pnocnych, drugi poudniowych), z ktrych od 1781 r. jeden by sekretarzem stanu do spraw wewntrznych a drugi do spraw zagranicznych. Do Rady krl mg take powoa inne osoby a take w kadej chwili odwoa czonka Rady. Tajna Rada bya organem licznym i mao sprawnym. Po rewolucji stracia znaczenie. Karol II jeszcze w 1679 r. prbowa zreformowa Rad, ale bezskutecznie. W zwizku z tym tene monarcha zacz wybiera spord Rady wskie grono piciu zaufanych ministrw, z ktrymi naradza si w swoim gabinecie (std nazwa przyszego organu). Organ ten nie cieszy si popularnoci spoeczestwa i zwany by kaba" (od nazwisk czonkw: Clifford, Arlington, Buckingham, Ashley, Lauderdale). W czasie panowania Wilhelma III wyodrbnia si

Anglia od XVII do XX wieku

541

ostatecznie z Tajnej Rady rada gabinetowa, zoona z rzeczywistych doradcw krla (ministrw). Dla zapewnienia w radzie zgodnoci pogldw, zacz Wilhelm III od 1695 r. powoywa do rady ministrw wywodzcych si z partii, ktra zdobya wikszo w wyborach do Parlamentu. Od tej pory gabinet by jednopartyjny i musia cieszy si zaufaniem Parlamentu. Gabinetowi przewodniczy do 1714 r. krl (Wilhelm II i Anna). Od 1714 r., gdy na tron wstpia dynastia hanowerska, jej przedstawiciele nie brali udziau w posiedzeniach gabinetu (zajmowali si rzdzeniem w Hanowerze), pozostawiajc swobod dziaania ministrom wybranym spord zwyciskiej partii. Przewodnictwo w gabinecie przej wwczas jeden z ministrw jako pierwszy minister. Od tego czasu ustali si system rzdw gabinetu, w skad ktrego wchodzili praktycznie przywdcy wikszoci politycznej w Izbie Gmin. Gabinet sta si niezalenym od krla organem kierujcym sprawami pastwa. Odpowiedzialno ministrw pierwotnie bya indywidualna. W 1711 r. przyjto zasad, e ministrowie ponosz odpowiedzialno solidarnie. Zasada ta zacza obowizywa od 1782 r., kiedy to po raz pierwszy ustpi cay gabinet. Od koca XVIIIw. (1784 r.) zaczto take stosowa zasad, e gdy gabinet powoany przez krla nie zdoby poparcia Izby Gmin, to krl rozwizywa Izb i zarzdza nowe wybory. 2.3. Administracja lokalna

Rada gabinetowa

Uniezalenienie si gabinetu od krla

Stanowisko pierwszego ministra

Odpowiedzialno ministrw Indywidualna Solidarna

Zaufanie Izby Gmin

Szeryf zachowa tylko nieliczne kompetencje sdowe. Nadto nadzorowa wybory w hrabstwie.

Szeryf

542

Pastwo nowoytne

Lord namiestnik

Sdziowie pokoju

Zgromadzenia parafialne

Wan funkcj w hrabstwie peni lord namiestnik, ktry przewodniczy kwartalnym zjazdom sdziw pokoju i proponowa kandydatw na sdziw pokoju spord wacicieli ziemskich hrabstwa. Ponadto do jego kompetencji naleao zapewnienie bezpieczestwa na terenie hrabstwa. Wiele spraw administracyjnych w hrabstwie zaatwiali sdziowie pokoju. Podporzdkowane im byy take mniejsze miasta. Na najniszym stopniu administracji lokalnej znajdoway si parafie. Zarzd w nich przeszed w rce wielkich wacicieli ziemskich. Tylko w miastach ustrj mia wicej cech demokratycznych, czego wyrazem byy odbywajce si zgromadzenia parafialne. N a zgromadzeniach wybierano lokalnych urzdnikw, kontrolowano dochody i wydatki. 2.4. Wojskowo

Milicja w hrabstwie

Staa armia

Flota

Od oficerw wymagano wykazania si wysokim dochodem. Na czele milicji w hrabstwie sta lord namiestnik. Do suby tej powoywano mczyzn od 18 do 45 roku ycia. Kadego roku odbyway si dwutygodniowe wiczenia oddziaw milicji. Utrzymanie staej armii zaleao od zgody Parlamentu. Armi uzupeniano drog werbunku. Stanowiska oficerskie w armii ldowej do 1871 r. byy kupne. Duym szacunkiem cieszya si flota, w ktrej nie dopuszczano do kupna stanowisk oficerskich. 2.5. Sdownictwo

Sd Spraw Pospolitych Sd awy Krlewskiej Sd Eksczekieru

Wedug zasad prawa powszechnego nadal funkcjonoway: Sd Spraw Pospolitych (gwnie sprawy cywilne), Sd awy Krlewskiej (gwnie sprawy karne), Sd Eksczekieru (sprawy skarbowe). Istnia

Anglia od XVII do X X wieku

543

te nadal Sd Kanclerski, ktry sdzi wedug zasad susznoci. Sdami wyszej instancji byy: Sd Izby Eksczekieru (w sprawach skarbowych) oraz Izba Lordw, ktra bya instancj apelacyjn w sprawach cywilnych, w I instancji sdzia sprawy karne z oskarenia wniesionego przez Izb Gmin oraz gdy zbrodni popeni lord (penia funkcj sdu parw). Jako sdy szczeglne dziaay sdy kocielne oraz Sd Admiralski, waciwy nie tyle ju w sprawach przestpstw popenionych na morzu (utraci je w XVI w.), lecz gwnie w sprawach zwizanych z przewozem morskim.

Sd Kanclerski

Sd Izby Eksczekieru Izba Lordw

Sdy szczeglne

3.

Wielka Brytania w XIX i XX wieku

W XIX wiek W. Brytania wkroczya jako pastwo, w ktrym w ubiegych stuleciach ulegy likwidacji rnice stanowe, zagwarantowano prawa i wolnoci obywatelskie oraz wyksztaciy si w peni rzdy parlamentarne. Nowymi rozwizaniami wyprzedzia W. Brytania kraje kontynentu europejskiego, tote w XIX w. bya wzorem dla pastw, ktre z opnieniem przystpiy do przebudowy ustroju tak, by oparty on zosta na demokratycznych zasadach. Instytucje istniejce w W. Brytanii u progu XIX w. nie byy bynajmniej nowe. Zasadniczy ich ksztat wywodzi si jeszcze ze redniowiecza, a zatem gwnym i pilnym zadaniem byo zdemokratyzowanie ustroju, a zwaszcza organu przedstawicielskiego oraz dostosowanie organw zarzdzajcych do potrzeb pastwa stojcego na wysokim poziomie gospodarczym, bdcego potg kolonialn.

544

Pastwo nowoytne

Konstytucja angielska w znaczeniu materialnym

W. Brytania nie posiada konstytucji pisanej, zatem nie byo tam problemu sprzecznoci ustaw z konstytucj. N a konstytucj angielsk skada si szereg elementw i aktw prawnych, ktre dotycz ustroju pastwa: - Prawo zwyczajowe, ktre mimo i coraz czciej zastpowane byo ustawami, w dziedzinie ustroju odgrywao rol znaczc. N a stray tego prawa stali sdziowie, kierujcy si precedensami; - Konwenanse, ktrych istnienie stwierdza si w postpowaniu przed innymi organami ni sdy. Nale do nich: powierzanie funkcji premiera przywdcy partii zwyciskiej w wyborach do Parlamentu, obowizek ustpienia rzdu, ktry utraci zaufanie Izby Gmin, kolegialna odpowiedzialno gabinetu za prowadzon polityk, zasada e premier musi by czonkiem Izby Gmin oraz zasada, e ustpienie premiera oznacza dymisj wszystkich czonkw gabinetu; - Akty prawne z przeszoci dotyczce ustroju, o dugiej tradycji, takie jak: Wielka Karta Wolnoci (1215 r.), Petycja o prawa (1628r.), ustawy z 1641 r., Habeas Corpus Act (1679 r.), Bill o prawach (1689 r.), Ustawa z 1701 r. o nastpstwie tronu. 3.1. Krl

Precedensy

Konwenanse

Najwaniejsze akty prawne dotyczce ustroju pastwa

Kompetencje monarchy

Tron by nadal dziedziczny a krl by gow pastwa, Kocioa anglikaskiego i symbolem jednoci Brytyjskiej Wsplnoty Narodw. Naleao do niego: - penienie funkcji reprezentacyjnych; - sta na czele wadzy wykonawczej, a wic wyko-

Anglia od XVII do XX wieku

545

nywa te uprawnienia, ktre nie byy zastrzeone dla innych organw, - promulgacja ustaw (prawo sankcji) od 1707r. praktycznie uprawnienie to nie byo wykonywane; - prerogatywy: prawo rozwizania Parlamentu, powoania i odwoania premiera i czonkw rzdu, kreowania nowych parw, mianowania dostojnikw kocielnych, nadawania odznacze, prawo aski, zawierania aktw midzynarodowych. Jako konstytucyjne zasady obowizyway: krl nie moe dziaa le" oraz krl nie moe dziaa sam". Z zasad tych wynikao, e akty krla wymagaj konrasygnaty ministra. Krl nie mg bez udziau ministra przyjmowa przedstawicieli pastw obcych, ani ogasza owiadcze. Utrzymaa si Tajna Rada zoona z ministrw oraz dostojnikw cieszcych si szczeglnymi wzgldami krla. W Radzie krl wydawa rozporzdzenia. Praktycznie tym sposobem dokonywaa si rejestracja aktw pochodzcych od ministrw. 3.2. Parlament
Zasady konstytucyjne odnoszce si do krla

Prawo wydawania rozporzdze w Radzie

Dwuizbowo Parlamentu przybraa raczej form pozorn, poniewa Izba Gmin jako waciwy organ przedstawicielski dysponowaa wiksz wadz. Od XIX w., w zwizku z rozwojem systemu dwupartyjnego, Izba staa si organem zdominowanym przez jedn z partii politycznych. W praktyce zostaa podporzdkowana gabinetowi, bowiem premier by przywdc partii, ktra posiadaa wikszo w Parlamencie. Ustawa o Parlamencie z 1911 r. wprowadzia za-

izba Gmin

546

Pastwo nowoytne

Kadencja Izby

Gmm

Speaker

Kompetencje

sad, e kadencja Izby Gmin nie moe przekroczy 5 lat. Oznaczao to, e moliwe byo wczeniejsze rozwizanie Parlamentu (w innych pastwach taka sytuacja moga mie tylko charakter wyjtkowy, nadzwyczajny). Decyzja o rozwizaniu Izby formalnie naleaa do krla, a faktycznie do premiera. Podejmowa j w momencie najdogodniejszym dla wasnej partii politycznej (premier dy do utrzymania wadzy wasnej partii), kiedy istniaa moliwo wykorzystania sytuacji wewntrz kraju przez parti rzdzc oraz by czas na przygotowanie programu wyborczego. Izba Gmin obradowaa na sesjach. Na pierwszej sesji nowowybranego Parlamentu wybierano speakera Izby, ktrego zatwierdza krl. Speaker przewodniczy obradom, pilnowa zasad postpowania Izby, reprezentowa Izb na zewntrz. Uzyska tez prawo przedstawiania krlowi pisemnych wystpie Izby, posowie bowiem w przeciwiestwie do lordw nie uzyskali indywidualnego dostpu do krla. Take krl nie mia prawa uczestnictwa w posiedzeniach Izby. Kompetencje Izby: - stanowienie prawa, przy czym Izba Lordw nie moga odrzuci projektw budetowych, do pozostaych za moga wnosi tylko poprawki. Jeeli poprawki wniesione przez Lordw nie zostay przyjte przez Izb, to po upywie roku projekt uznawano za uchwalony w wersji przyjtej przez Izb; - inicjatywa ustawodawcza; - kontrola rzdu przez pocignicie ministra do odpowiedzialnoci konstytucyjnej lub politycznej, - kontrola finansowa.

Anglia od XVII do XX wieku

547

Od XVIIIw. wikszego znaczenia nabraa odpowiedzialno polityczna, ktr sprawowaa opozycja parlamentarna. W skad Izby Lordw wchodzili lordowie duchowni i wieccy (ci ostatni przewaali liczebnie), w tym dziedziczni w linii mskiej wedug zasad primogenitury i mianowani przez krla listem krlewskim. Wikszo lordw mianowanych zostaa ju w XX w. Liczba Lordw dziedzicznych nie bya cile okrelona. Tylko lordowie Szkocji (od 1707r.) i Irlandii (od 1800 r.) pochodzili z wyboru. Liczba parw w XX w. wynosia ok. 1 tys., z tym e wielu lordw nie brao aktywnego udziau w pracach Izby. Uprawnienia Izby Lordw byy sukcesywnie ograniczane (w tym ustaw z 1911 r. Parlament Act) i sprowadzay si do: - ustawodawstwa w tej dziedzinie zgoda Izby Lordw bya niezbdna do uchwalenia ustawy o przedueniu kadencji Izby Gmin. Utracia Izba Lordw wpyw na projekty ustaw finansowych. Jej udzia w ustawodawstwie ograniczony zosta do wstrzymywania na jaki czas prac Izby Gmin. Rodzajem kontroli politycznej Izby Lordw nad Izb Gmin byo weto zawieszajce, wykonywane w okresie 2 lat. Wobec powyszego, stwierdzi naley, e po 1911 r. wadz ustawodawcz przeja cakowicie Izba Gmin; - sdownictwa w tej dziedzinie Izba Lordw bya uprawniona do sdzenia ministra gdy zastosowane byo impeachment, jednak prawo to stopniowo wyszo z uycia. Sesje Izby Lordw odbyway si w tym samym czasie co Izby Gmin. Obradom przewodniczy Lord Kanclerz.

Izba Lordw

skad

Kompetencje

Weto zawieszajce

548

Pastwo nowoytne

3.3.

Gabinet

Rzd w znaczeniu szerokim

Rzd w znaczeniu wszym

Organ kolegialny, monopartyjny

Premierem przywdca partii zwyciskiej

Formalnie organem wykonawczym bya Korona, ktrej uosobieniem by krl. Monarcha uprawnienia wykonywa osobicie lub przez sugi Korony. W praktyce konstytucyjnej W. Brytanii zaczto uywa okrelenia rzd" w znaczeniu szerokim, ktre oznaczao sugi Korony, ktrzy sprawowali stanowiska w administracji pastwowej. Bya to znaczna cz czonkw partii rzdzcej ze skadu Parlamentu. Rzd nie by organem kolegialnym, lecz tworzy zesp suby cywilnej". Rzd w znaczeniu wszym to gabinet, czyli kolegialny organ rzdu (kilkunastoosobowy), ktry skada si z ministrw Korony, powoanych przez monarch, politycznie odpowiedzialnych przed Parlamentem. Gabinet uzyska najwiksze znaczenie w praktyce politycznej W. Brytanii. Czonkowie gabinetu wchodzili jednoczenie w skad Tajnej Rady. Czonkw gabinetu mianowa krl. Kiedy na premiera krl zacz powoywa przywdc partii zwyciskiej po to, by by zdolny do skupienia wikszoci parlamentarnej, wwczas wybr ten sta si tylko formalnoci. Pozostaych czonkw gabinetu mianowa krl na wniosek premiera. Take prawo zdymisjonowania czonka rzdu formalnie posiada monarcha. W praktyce funkcj t przej premier. W ten sposb stracia znaczenie odpowiedzialno polityczna czonka rzdu przed monarch na rzecz odpowiedzialnoci przed Parlamentem, po to by nastpnie przeniesiona zostaa na premiera jako szefa rzdu i partii rzdzcej. Gwn postaci w gabinecie sta si premier, ktry uzyska nastpujce kompetencje: - gwnego doradcy monarchy;

Premier

Kompetencje

Anglia od XVII do XX wieku

549

- szefa rzdu; - szczegln pozycj uzyska premier w Parlamencie, bowiem bdc przywdc partii rzdzcej (mimo e formalnie przewodnictwo sprawowa speaker), wywiera zasadniczy wpyw na zachowania si frakcji parlamentarnych podczas gosowania; - faktycznie premier zacz wykonywa uprawnienia krla w zakresie rozwizania Parlamentu; - bra udzia w wykonywaniu przez monarch prerogatyw: nadawanie tytuw, stanowisk w rzdzie, sdownictwie itd. (zob. Tablica I). Praktyka konstytucyjna szczeglnie wyeksponowaa premiera w systemie wszystkich organw angielskich, dziki czemu mg on aktywnie ksztatowa stanowisko gabinetu i swojej partii. O faktycznej roli premiera decydowa przede wszystkim ukad si politycznych wewntrz jego partii. Moga mu wprawdzie zagrozi opozycja wewntrz partii, jednak premier mia szereg moliwoci aby tak opozycj zama (np. przez usunicie ze stanowiska w rzdzie). Gabinet w systemie brytyjskim sta si ogniwem porednim midzy Parlamentem a resortami administracji, na czele ktrych stali ministrowie. Gabinet mia niejako podwjny charakter: kady minister polityczny charakter swego urzdu wywodzi z czonkostwa w Parlamencie, za administracyjny z powierzonych mu zada publicznych. Gabinet zacz peni zadania: - ustalania polityki, ktra bya przedstawiana Parlamentowi; - kontroli w stosunku do organw wykonawczych zgodnie z polityk, ktr okrela Parlament;

Podwjny charakter urzdu ministra: polityczny i administracyjny

Ustalanie polityki

Kontrola organw wykonawczych

550

Pastwo nowoytne

Koordynowanie dziaalnoci resortw

- koordynacji i kierowania dziaalnoci resortw administracji pastwowej gabinet nie peni funkcji administracyjnej, ale odpowiada za t dziaalno przed Parlamentem, zatem zosta wyposaony w prawo kierowania oraz kontroli administracji. Ewolucja ustroju angielskiego miaa nastpujcy przebieg: poprzez stopniowe ograniczanie prerogatywy krla faktycznie wadz przej w pierwszej kolejnoci Parlament, a wykonywa j poprzez ministrw odpowiedzialnych politycznie. Nastpnie wadza skoncentrowaa si w gabinecie a Parlament sta si narzdziem wadzy gabinetu. Dalej ewolucja przebiegaa w kierunku ustalenia si szczeglnej dyktatury gabinetu z premierem na czele. Przeciwwag dla gabinetu i premiera, zagwarantowan konstytucyjnie, bya opozycja, ktra zacza stanowi wany element ycia politycznego. Opozycja stworzya gabinet cieni" gotowy do przejcia wadzy w kadej chwili. 3.4. Reformy prawa wyborczego

Gabinet cieni"

Podstawowe zasady brytyjskiego prawa wyborczego, takie jak powszechno, rwno, tajno, wyksztacay si w dugim okresie na przestrzeni XIX i XX wieku: - w 1829 r. prawa wyborcze uzyskali katolicy, w 1858 r. ydzi;
Reforma Greya

- w 1832 r. tzw. reforma Greya odebraa przedstawicielstwo zgniym miasteczkom (ktre od redniowiecza posiaday przywilej zezwalajcy na wysyanie swych przedstawicieli do Parlamentu, jednak z czasem utraciy znaczenie gospodarcze

Anglia od XVII do XX wieku

551

i stay si maymi osadami), a przyznaa je wikszym miastom przemysowym. Nadal utrzymany zosta wysoki cenzus majtkowy. W rezultacie reformy zwikszya si nieco liczba ludnoci posiadajcej prawa wyborcze; w 1867 r. tzw. reforma Disraelego obniya cenzus majtkowy, w zwizku z czym rednie mieszczastwo uzyskao prawa wyborcze; w 1872 r. wprowadzono zasad tajnoci gosowania; w latach 1884-85 tzw. reforma Gladstone'a wprowadzia: a) zasad e prawo wyborcze jest prawem podmiotowym jednostki (Izba Gmin od tej pory przestaa by reprezentacj korporacji terytorialnych); b) rwne i jednomandatowe okrgi wyborcze; c) obniya cenzus majtkowy; w 1911 r. skrcona zostaa kadencja Izby Gmin do 5 lat (od 1716 r. do 1911 r. kadencja trwaa 7 lat); w 1918 r. tzw. reforma Lloyd George'a wprowadzia wybory powszechne i bezporednie oraz granic wieku 21 lat a dla kobiet 30 lat; w 1928 r. zrwnano w prawie wyborczym kobiety z mczyznami, nadal jednak utrzymaa si nierwno w postaci wyborw pluralnych, ktre polegay na tym, e jeden wyborca mg skada gos w kilku miejscach, np. w miejscu zamieszkania i w miejscu pracy. Nierwno t zniesiono dopiero w 1948 r.
Reforma Lloyd George'a Wybory powszechne i bezporednie Reforma Disraelego

Tajno gosowania

Reforma Gladstone'a

Prawo wyborcze jest prawem podmiotowym

Rwne, 1-mandatowe okrgi wyborcze

552

Pastwo nowoytne

3.5.

Administracja lokalna

Samorzd

Reforma samorzdu miast rady miejskie Reforma samorzdu hrabstw

Hrabstwa administracyjne rady hrabstw

Urzd d/s samorzdu

Zarzd terytorialny od redniowiecza oparty by na samorzdzie na organach, ktre reprezentoway lokalne spoecznoci i dziaay bezpatnie. Idea samorzdu odpowiadaa zaoeniom demokracji, mia on by antidotum na centralistyczn i biurokratyczn administracj, charakterystyczn dla monarchii absolutnej. Samorzd terytorialny nie by jednak demokratyczny, poniewa tak w hrabstwach, jak i w miastach zapewnia rzdy najbogatszym. W 1832 r. poddano reformie samorzd miejski, wprowadzajc obieralne organy miejskie w postaci rad. W 1888 r. zreformowano samorzd hrabstw, odbierajc wadz administracyjn sdziom pokoju (odtd naleao do sdziw tylko sdownictwo). Wprowadzono 52 tzw. hrabstwa administracyjne (obok nich istniay dawne hrabstwa jako okrgi wyborcze i sdowe), w ktrych wadz powierzono radom hrabstw. W 1871 r. wprowadzono urzd do spraw samorzdu. Byo to odrbne ministerstwo, ktrego zadaniem bya kontrola samorzdu. Dziki reformom administracja brytyjska nadal zachowaa decentralistyczny charakter, bowiem nie wyksztacia si hierarchia urzdw administracji oglnej. We wszystkich jednostkach administracyjnych dziaay tylko kolegialne organy samorzdowe odpowiedzialne przed wyborcami i przed sdami (z tytuu naruszenia prawa). Urzdnicy lokalni penili wobec organw samorzdowych rol doradcw. Cech charakterystyczn administracji angielskiej jest, e tradycja samorzdu z pastwa feudalnego przeniesiona zostaa do pastwa kapitalistycznego, w ktrym poddano samorzd daleko idcej modyfikacji w kie-

Anglia od XVII do XX wieku

553

runku jego zdemokratyzowania. Dopiero w XX w. zacz si w W. Brytanii rozwj scentralizowanej administracji biurokratycznej. 3.6. Sdownictwo

Sdownictwo angielskie wywodzi si z adwokatury. Prawnicy, ktrzy stykali si z sdami dzielili si na dwie kategorie: adwokatw i solicytorw. Adwokat dziaa w sdzie, toczy pojedynek z drug stron procesow, ktr by take adwokat, nie byo bowiem w W. Brytanii prokuratorw (oskarenie i obron wnosili prywatni adwokaci, proces by skargowy). W takim ukadzie sdzia by rozjemc midzy walczcymi ze sob adwokatami, czuwa by aden z nich nie odstpi od regu uczciwej gry, by strony dziaay zgodnie z reguami dowodowymi. Tote ten sam adwokat raz wystpowa w roli oskaryciela, innym razem w roli obrocy. Solicytor by prawnikiem o wysokich kwalifikacjach, ktry nie wystpowa na sali sdowej, udziela natomiast obywatelom porad prawnych, przygotowywa spraw i wynajmowa adwokata dla swojego klienta. Klientem zatem adwokata bya nie strona procesowa, lecz solicytor. Sdziowie zawodowi wybierani byli spord adwokatw posiadajcych dugoletni praktyk. Komplet zawodowych sdziw w Anglii by nieliczny. Stali oni najwyej w hierarchii sdowniczej i byli nieodwoalni. Uwaano, e o wartoci sdownictwa decyduje nie stan prawodawstwa, lecz poziom sdziw. Przez dugi czas trwaa walka o niezawiso sdziw (zakoczona w XVIIIw.). W przeciwiestwie do sdziw zawodowych wielotysiczna bya natomiast armia sdziw pokoju,

Adwokaci

Solicytorzy

Sdziowie zawodowi

Sdziowie pokoju

554

Pastwo nowoytne

Precedensy

ktrzy oprcz zada sdowniczych penili wiele funkcji administracyjnych. Sdziowie pokoju nie musieli mie przygotowania prawniczego. Pomagali im sekretarze posiadajcy co najmniej 5-letni praktyk. Kandydatw na sdziw pokoju proponowa lord namiestnik spord wacicieli ziemskich hrabstwa, po czym nominacji udziela krl. Od 1745 r. wymagany by od kandydata dochd roczny co najmniej 100 funtw. Waciwo sdziw pokoju w sprawach cywilnych okreli mona jako bardzo szerok, w tym wydawanie nakazw zapaty dugw, okrelenie obowizku speniania okrelonych wiadcze, orzekanie w sprawach maeskich (np. separacja) i rodzinnych (opieka nad dziemi). Od 1919 r. urzd sdziego pokoju mogy sprawowa kobiety. Cenzus majtkowy przy obsadzie tego urzdu obowizywa do 1906 r. Sdziowie angielscy nie ogaszali nigdy adnej zasady prawnej. Rozstrzygali konkretn indywidualn spraw i wyrok obowizywa formalnie w danym tylko przypadku. Faktycznie gdy sdzia rozstrzygn jak spraw, to sdzia niszej instancji musia w ten sam sposb rozstrzygn spraw analogiczn. W rzeczywistoci wic sdzia tworzy norm. Izba Lordw jako sd bya zwizana swoimi precedensami (zasada stare decisis). Oficjalnie sdziowie twierdzili, e nie wprowadzaj niczego nowego a tylko ujawniaj to, co dotychczas nie byo wyranie stwierdzone. Kiedy istnia wyrany przepis ustawy, sdziowie stosowali go odpowiednio do brzmienia. Tylko w prawie zwyczajowym gdy istniaa wtpliwo, to sdzia tworzy nowe reguy. W tej dziedzinie sdziowie mieli du swobod.

Anglia od XVII do XX wieku

555

W sprawach cywilnych sdem I instancji byy sdy hrabstwa (1-osobowe). Hrabstwo podzielone zostao na okrgi, ktre sdzia objeda tak aby w kadym okrgu przynajmniej jeden raz w miesicu odby si sd. Odwoania od sdw hrabstwa kierowane byy do Wysokiego Trybunau, ktry by czci utworzonego w 1873 r. z poczenia rnych sdw wyszych, Najwyszego Trybunau (w ten sposb poczono sdy stosujce common law i sdy stosujce equity law). N a czele Trybunau stan Lord Kanclerz (przewodniczy z urzdu Izbie Lordw), ktry z tej racji e by czonkiem gabinetu, zmienia si, gdy wadza przesza w rce innej partii. Lord Kanclerz czy wiele funkcji (instytucja ta jest zaprzeczeniem zasady podziau wadz): by zwierzchnikiem sdownictwa, czonkiem rzdu, przewodniczy Izbie Lordw. W 1876 r. ze znakomitych prawnikw, ktrzy uzyskali doywotnie parostwo, zorganizowano tzw. Lordw Apelacyjnych (Lordw Prawa) w Izbie Lordw kolejn instancj odwoawcz. Odtd lordowie nie bdcy prawnikami przestali uczestniczy w posiedzeniach tego sdu. Trybuna ten sdzi w skadzie 5-osobowym. Na skierowanie sprawy do Izby Lordw naleao mie zezwolenie Trybunau lub samej Izby Lordw. Najnisz instancj w sprawach karnych byli sdziowie pokoju, ktrzy rozstrzygali ponad 2/3 spraw karnych. Sdzili oni dwuosobowo i na sesjach kwartalnych: - stanowili przede wszystkim obsad sdw dla nieletnich; - w sprawach, ktre sdzono z udziaem przysigych przeprowadzali postpowanie przygotowaw-

Sdy w sprawach cywilnych Sdy hrabstwa

Wysoki Trybuna Najwyszy Trybuna

Lord Kanclerz przewodniczcym Trybunau

Lordowie Apelacyjni

Sdy w sprawach karnych Sdziowie pokoju

556

Pastwo nowoytne

cze i na tej podstawie decydowali czy umorzy postpowanie, czy skierowa spraw do sdu z udziaem przysigych; - penili funkcje policyjne, wydawali nakazy aresztowania podejrzanych; - rozpatrywali sprawy karne w I instancji: drobniejsze przestpstwa, dla ktrych tradycja nie wymagaa udziau przysigych; za ktre kara nie moga przekroczy 6 miesicy pozbawienia wolnoci lub 100 funtw grzywny. Przestpstwa zagroone kar 2 tygodni pozbawienia wolnoci lub grzywny do 20 szylingw sdzi mg tylko jeden sdzia. Niektre okrgi miejskie za zezwoleniem ministra spraw wewntrznych rezygnoway z bezpatnych sdziw pokoju i zatrudniay zawodowego sdziego, ktremu wypacay wynagrodzenie. II instancj by Trybuna sesji kwartalnych, ktry rozpatrywa odwoania a w I instancji rozstrzyga z udziaem przysigych sprawy o przestpstwa o wikszym ciarze gatunkowym (wyczone byy przestpstwa zagroone kar mierci lub doywotniego wizienia). Sesje Trybunau odbyway si co kwarta w hrabstwach, kolegialnie w skadzie co najmniej dwch sdziw, ktrych mona byo zastpi sdzi zawodowym (sdzi 1-osobowo). Najpowaniejsze przestpstwa sdzi w I instancji Trybuna o nazwie Assize o skadzie jednoosobowym. Bya to pozostao sdw krlewskich z XII w. Dla sprawowania tego sdu Anglia podzielona zostaa na okrgi. W gwnym miecie kadego okrgu 2 - 4 razy w roku odbywa si sd. Przekazywanie spraw karnych sdowi przysigych odbywao si w dwojaki sposb:

Trybuna sesji kwartalnych

Assize z udziaem przysigych

Anglia od XVII do XX wieku

557

przez sdziw pokoju po przeprowadzeniu postpowania przygotowawczego; poprzez sd Coronera, instytucj nieznan na kontynencie, ktrej pocztki sigaj XIIIw. Coroner przeprowadza dochodzenie gdy popeniono morderstwo, w tym m.in. dokonywa ogldzin ciaa osoby, ktra zmara z niewyjanionych przyczyn. Coroner przeprowadza rozpraw z udziaem 7 - 1 1 przysigych a dziaanie jego koczyo si przekazaniem sprawy sdowi z aw przysigych. Odwoanie od Sesji Kwartalnych lub spraw wszcztych w Assize kierowano do Trybunau Apelacji Karnej (z odwoaniem mg wystpi minister spraw wewntrznych). Sd ten orzeka w skadzie co najmniej 3 sdziw. W sprawach wyjtkowo wanych moliwe byo odwoanie do Izby Lordw (w 1948 r. zniesione zostao orzekanie Izby Lordw w I instancji w charakterze sdu parw gdy przestpstwo popeni par). Instytucj, poprzez ktr miao realizowa si w procesie prawo przewidziane w Wielkiej Karcie Wolnoci (art. 21) prawo do sdzenia przez rwnych sobie, byli przysigli. Przysigym moga by osoba, midzy 21 a 60 rokiem ycia. Do 1949 r. przysigym nie zwracano kosztw przejazdu oraz utraconych zarobkw. Pene zastosowanie instytucja przysigych znalaza w procesach w sprawach karnych, za w sprawach cywilnych jej zastosowanie ograniczono. Ustawa z 1888 r. o sdach hrabstwa przewidywaa, e gdy warto roszczenia przewysza kwot 5 funtw, to strony mog da zwoania awy przysigych zoonej z 8 osb.
Sd Coronera

Trybuna Apelacji Karnej

Przysigli

Ograniczenia udziau przysigych w sprawach cywilnych

558

Pastwo nowoytne

W sprawach cywilnych awa orzekaa o faktach i o wysokoci odszkodowania

Udzia przysigych w sprawach karnych orzekali o faktach

W 1. 1920-33 ze wzgldw oszczdnociowych zaczto ogranicza udzia przysigych w procesach cywilnych (np. o powoaniu awy decydowa sd). awa orzekaa zarwno o fakcie (np. o powstaniu szkody), jak i o wysokoci odszkodowania. Werdykt musia zapa jednomylnie. W procesie karnym przysigli wypowiadali si wycznie co do faktw, za o kwalifikacji prawnej i wymiarze kary orzeka sdzia. Przysigli uczestniczcy w postpowaniu w sprawach karnych zorganizowani byli w awy: - awa w sdzie Coronera liczya od 7 do 11 przysigych i orzekaa wikszoci gosw; - Maa awa na sesjach kwartalnych i w Assizes liczya 12 przysigych a jej werdykt dotyczcy winy zapada jednomylnie; - Wielka awa liczca od 12 do 23 przysigych wnosia oskarenie do Tiybunau sesji kwartalnych lub do Assize. Orzekaa wikszoci gosw. W 1933 r. aw Wielk uznano za zbdn z tego powodu, e w sprawach zwizanych z moliwoci wniesienia oskarenia wczeniej orzeka Coroner lub sdzia pokoju. Ze wzgldw oszczdnociowych Wielk aw w procesie angielskim zniesiono.

awa w sdzie Coronera

awa Maa

awa Wielka

Zniesienie awy Wielkiej

4.

Szkocja, Irlandia i kolonie zamorskie W. Brytanii

4.1.

Szkocja

Wraz ze wzrostem znaczenia politycznego Anglii rozszerzya si jej ekspansja terytorialna. Do zblienia midzy Szkocj i Angli doszo w 1603 r., kiedy tron

Anglia od XVII do XX wieku

559

angielski obja szkocka dynastia Stuartw. Obydwa pastwa czya odtd unia personalna. Uni Anglii ze Szkocj odnowiono w 1654 r., ale po restauracji w Anglii monarchii w 1660 r. zostaa ona rozwizana. W 1707r., za panowania Anny, doszo midzy pastwami do zawarcia unii realnej. Pastwo przyjo nazw Wielkiej Brytanii, krlowie za przyjli tytu krlw Zjednoczonego Krlestwa W. Brytanii". Utworzony zosta wsplny Parlament, do ktrego szkockie hrabstwa wybieray 30 posw, miasta 15. Szkocja zachowaa odrbny Koci i sdownictwo. 4.2. Irlandia

Unia personalna

Unia realna

Przyjcie nazwy Zjednoczone Krlestwo W . Brytanii

Od XIIw. Anglia czynia starania o opanowanie Irlandii. Od koca XV w. ustawy uchwalone przez Parlament angielski obowizywa miay w Irlandii, za parlament irlandzki mg uchwala ustawy jedynie za zgod Tajnej Rady. W 1542 r. Henryk VIII przyj tytu krla Irlandii. W 1641 r. doszo w Irlandii do wybuchu antyangielskiego powstania. W latach 1649-52 powstanie rozgromiono a Parlament angielski uchwali ustaw o kolonizacji Irlandii. Akcja kolonizacyjna czya si z walk z katolicyzmem, bowiem ustawa zezwalaa na konfiskat ziemi tak katolikom, uznanym za wrogw Anglii, jak i protestantom uznawanym za wrogw ustroju angielskiego. Planowano wysiedlenie caej ludnoci irlandzkiej co nie powiodo si, poniewa w wyniku kolonizacji angielskiej i jednoczesnych konfiskat powstay ogromne majtki ziemskie, ktre wymagay duej liczby rk do pracy. W okresie panowania w W, Brytanii dynastii hanowerskiej katolikw irlandzkich pozbawiono praw wyborczych oraz prawa nabywania ziemi.

Kolonizacja Irlandii

Ustawodawstwo antykatolickie

560

Pastwo nowoytne

Eksploatacja gospodarcza

Uznanie niezalenoci parlamentu irlandzkiego Unia

Republika Irlandii

Konstytucja

Od koca XVIII w. Irlandia traktowana bya jak kolonia take pod wzgldem gospodarczym. Dostarczaa surowcw i nie wolno byo rozwija tam przemysu, ktry byby konkurencj dla Anglii. Polityka W. Brytanii wobec Irlandii zmienia si dopiero w II poowie XVIII w., w czasie trwania wojny w Ameryce Pnocnej. W 1782 r. W. Brytania uznaa niezaleno parlamentu irlandzkiego, zagodzono te ustawodawstwo antykatolickie. W 1798 r. zawarta zostaa unia z moc obowizujc od 1800 r. W jej wyniku do Parlamentu angielskiego wprowadzono lordw i posw irlandzkich. Kolejnej zmianie ulega tytulatura krla angielskiego. Obszarnicy angielscy wadali wikszoci ziem w Irlandii, co byo powodem wielu dalszych konfliktw. W latach 70-tych XIX w. Irlandia wystpowaa z daniem zniesienia unii i przywrcenia samorzdu, za w 1886 r. wystpia z projektem autonomii. Dopiero w 1914 r. Parlament brytyjski uchwali ustaw o autonomii Irlandii. Ustawa jednak nie wesza od razu w ycie, a po I wojnie wiatowej zostaa cofnita. W 1919 r. parlament irlandzki uchwali utworzenie niezalenej Republiki Irlandzkiej. W. Brytania uznaa Republik w 1921 r., traktujc j jako dominium wchodzce w skad Brytyjskiej Wsplnoty Narodw. W 1922 r. uchwalona zostaa konstytucja, ktra nadaa Irlandii ustrj parlamentarny zbliony do brytyjskiego. 4.3. Kolonie zamorskie W. Brytanii

Anglia od XVIIw. zwikszaa stan posiadania kolonii zamorskich w Ameryce Pn., na wyspach Morza Karaibskiego i w Indiach.

Anglia od XVII do XX wieku

561

W 1713 r. W. Brytania uzyskaa w Ameryce Pn. terytoria wok zatoki Hudsona. Wzdu wybrzey Atlantyku powstay liczne kolonie angielskie, z ktrych w II poowie XVIII w. powstay Stany Zjednoczone Ameryki Pn. Na mocy traktatu pokojowego z 1763 r., koczcego wojn siedmioletni, W. Brytania uzyskaa Kanad z czci Luizjany. Od 1764 r. zaczto wprowadza w Kanadzie ustawodawstwo angielskie. W 1791 r. podzielono Kanad na dwie prowincje: Kanad Grn, gdzie przewaaa ludno angielska i Kanad Doln z przewag ludnoci francuskiej. W 1840 r. Kanada uzyskaa rzdy parlamentarne a w 1867 r. z prowincji kanadyjskich utworzona zostaa federacja Dominium Kanady z parlamentem i rzdem zwizkowym. Na Wschodzie ekspansja Anglii kierowaa si w stron Indii. W 1600 r. utworzona zostaa Kompania kupcw londyskich prowadzcych handel ze Wschodnimi Indiami", ktra od Elbiety I uzyskaa na 15 lat przywilej wycznoci prowadzenia handlu, z prawem zarzdzania Indiami. Przywilej zezwala na nabywanie przez Kompani nowych terenw i wydawanie ustaw pod warunkiem, e nie bd sprzeczne z ustawami angielskimi. W zwizku z tym Kompania miaa prawo ustanawiania wasnych wadz, w szczeglnoci obsadzania urzdu gubernatora. W 1639 r. przywilej dla Kompanii zosta odnowiony na czas nieograniczony (w czasie rewolucji angielskiej przywilej przez krtki czas nie obowizywa, po czym w 1657 r. Cromwell przywrci jego moc obowizujc). W latach 1698-1708 przeprowadzono reorganizacj Kompanii. W Indiach utworzono 3 okrgi administracyjne ze stolicami w Bombaju, Madrasie

Kolonie w Ameryce Pn.

Kanada

Dominium Kanady

Indie

Kompania Wschd nio-Indyjska organem zarzdu Indiami

562

Pastwo nowoytne

Urzd generalnego gubernatora Indii

Urzd Kontroli

Tajny Komitet

Pod porzdkowanie administracji Indii organom pastwowym W . Brytanii

Konstytucje Indii

i Kalkucie. Na czele kadego sta gubernator (prezydent) z rad przyboczn. Nastpnie w latach 70-tych XVIIw. Parlament brytyjski przystpi do wprowadzania ponownych zmian w dziedzinie administrowania Indiami. Wprowadzono generalnego gubernatora z 4-osobow rad, organy wybierane na 5 lat. Jednoczenie dziaalno Kompanii zostaa poddana kontroli wadz pastwowych. Wreszcie w 1784 r. wesza w ycie ustawa, ktra na dugi czas staa si podstaw zarzdu Indii. Ustawa wprowadzia Urzd Kontroli zoony z 7 czonkw Tajnej Rady, mianowanych przez krla. Utworzony te zosta Tajny Komitet stojcy ponad walnym zgromadzeniem Kompanii. Wzmocniona zostaa pozycja generalnego gubernatora i prezydentw (kosztem rad). Zmiany te oznaczay podporzdkowanie administracji Indii organom pastwowym W. Brytanii. W 1858 r. Kompania zostaa zlikwidowana a zarzdem Indii z ramienia Korony zaj si specjalnie dla tego celu ustanowiony sekretarz stanu. Od tego te roku genera-gubernator uzyska tytu wicekrla Indii. W 1878 r. krlowa W. Brytanii przyja tytu cesarzowej Indii. Proces uniezaleniania si Indii rozpocz si na pocztku XX w. W 1919 r. wesza w ycie ustawa konstytucyjna o ustroju Indii. Ustrj oparty zosta na zasadzie federacji. W prowincjach indyjskich wprowadzono ustrj parlamentarny ale w ograniczonej postaci. W Indiach zaczy powstawa partie polityczne o nacjonalistycznych i separatystycznych programach, zjednoczone w Parti Kongresu na czele z Mahatm Ghandi. W wyniku konfliktw midzy parti a wadzami brytyjskimi w latach 1930-1935 doszo do zwoania kilku konferencji. W 1935 r. Par-

Anglia od XVII do XX wieku

563

lament brytyjski uchwali now ustaw konstytucyjn dla Indii, ktra nadaa federacji stanowisko zblione do dominium. Na przeomie XVIII i XIX w. kolonie brytyjskie podlegay bezporednio Koronie albo naleay do kompanii handlowych, ktre otrzymay odpowiedni przywilej od krla. W koloniach podlegych Koronie urzdnikiem mianowanym przez krla by gubernator. Istniay te parlamenty zoone najczciej z dwch izb. Kolonie nalece do kompanii w I poowie XIX w. poddane zostay bezporedniemu zarzdowi Korony. Od II poowy XIX w. kolonie zdobyway coraz wiksz samodzielno. Proces ten nasili si na pocztku XX w., kiedy to kolonie zaczy tworzy tzw. dominia, pozostajce tylko w lunej zalenoci od Korony. Taki status w 1900 r. uzyskaa Unia Australijska, w 1909 r. Unia Poudniowo-Afrykaska. Zagadnienia wsplne dla kolonii i W, Brytanii regulowano na tzw. konferencjach kolonialnych, z ktrych pierwsza odbya si w 1887 r. Na konferencji w 1907 r. samodzielnym koloniom przyznano nazw dominiw. Ustalono te, e konferencje bd zwoywane co 4 lata. W 1911 r. przyjta zostaa zasada, e rzd brytyjski przed zawarciem umowy midzynarodowej winien porozumie si z dominiami. Po zakoczeniu I wojny wiatowej, w 1919 r. dominia przyjte zostay do Ligi Narodw i wkrtce uzyskay prawo prowadzenia wasnej polityki zagranicznej. W 1931 r. tzw. Statut Westminsterski stworzy podstaw organizacji zwanej Brytyjsk Wsplnot Narodw. Wchodzce w jej skad dominia stay si pastwami rwnorzdnymi Zjednoczonemu Krlestwu W. Brytanii, co oznaczao, e zakoczy si

Dominia

Konferencje kolonialne

Brytyjska Wsplnota Narodw

564

Pastwo nowoytne

Ustawy imperialne

Wysocy Komisarze Dominaim

okres przewagi W. Brytanii. Reprezentantem Korony w dominium by generalny gubernator mianowany przez krla w porozumieniu z rzdem danego dominium. Wsplnota miaa charakter lunego zwizku pastw, ktre czya Korona. Ogniwem czcym czonkw wsplnoty byy te tzw. ustawy imperialne wydawane przez Parlament brytyjski za zgod parlamentw dominialnych. Do zacienienia wizw pomidzy dominiami a W. Brytani przyczyniay si take wsplne konferencje, ktre z reguy powicano polityce zagranicznej. Rol cznikw midzy dominiami a W. Brytani odgrywali Wysocy Komisar 2 e ) o m i n i a l n i rezydujcy w Londynie. Prcz lunych wizw o charakterze ustrojowym, poszczeglne czony Wsplnoty Brytyjskiej czyy take wizy gospodarcze.

XIX.

Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej (od XVIII do XX w.)

1.

Powstanie Stanw Zjednoczonych Ameryki Pn.

1.1.

Kolonie angielskie w Ameryce Pnocnej do I poowy XVIII wieku

Pocztki osadnictwa angielskiego w Ameryce Pnocnej sigaj XVI w., za w nastpnym stuleciu zaczto organizowa kolonie (Wirginia, New Plymouth, Massachusetts, Providence, Rhode Island, Connectiuc, New Haven, New Hampshire, Maine). W 1643 r. kolonie lece na obszarze pnocnym zawary ukad, w ktrym stwierdzay, e dla obrony i wzajemnej pomocy tworzy si lig o nazwie Zjednoczonych Kolonii Nowej Anglii" (nie wszed do ligi Rhode Island). Powodem stworzenia ligi byy walki jakie toczyy si z Indianami. Organem wsplnym ligi bya komisja zoona z przedstawicieli kolonii, ktra miaa zbiera si co roku. W kolejnych latach XVII w. powstay nastpne kolonie, takie jak New York, New Jersey, Pensylva-

Liga pierwszy

2wizek kolonii

566

Pastwo nowoytne

Napyw osadnikw do Ameryki pn.

nia, Delaware, Maryland, Carolina, Georgia. Bezporednio przed wybuchem wojny o niepodlego W. Brytania posiadaa 13 kolonii w Ameryce Pnocnej. W 1697 i 1754 r. powstay programy utworzenia konfederacji, ktre jednak nie spotkay si z aprobat wadz poszczeglnych kolonii. W koloniach panowaa gwnie gospodarka rolna. W koloniach z obszaru tzw. Nowej Anglii rozwija si ponadto handel a take przemys wkienniczy. Osadnicy w koloniach byli rnej narodowoci. Szczeglnie licznie napywali do Ameryki Pnocnej osadnicy w czasie wojen religijnych i kryzysw gospodarczych, ktre miay miejsce w Europie. System nadawania ziemi w koloniach nie by niczym ograniczony, w niektrych nawet, tam gdzie stosowane uprawy wymagay duych obszarw, praktyka nadawania ziemi doprowadzia do powstania rozlegych plantacji. Od pocztku XVIII w. zaczto w koloniach pnocnych ogranicza napyw osadnikw. Ogranicze imigracyjnych nie byo w koloniach rodkowych, ktre byy wasnoci prywatn (napyw osadnikw dostarcza wacicielom opat za sprzedan ziemi) i w poudniowych, gdzie ustawicznie potrzeba byo rk do pracy na plantacjach. Wadze angielskie zareagoway dopiero w 1774r., wydajc zakaz emigracji do kolonii w Ameryce Pn. (rzd angielski chcia skierowa emigracj do Kanady). Ludno w koloniach dzielia si na: - Posiadajcych obywatelstwo (ci, ktrzy mieli obywatelstwo w Anglii lub nabyli je w koloniach), przy czym istniay ograniczenia naturalizacji dla katolikw;

Ludno kolonii

Obywatele

Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej (od XVIII do XX w.)

567

Posiadajcych ograniczone prawa obywatelskie bez praw politycznych, nadane w drodze denizacji przez krla. Byo to rwnoznaczne z posiadaniem praw cywilnych (np. prawo do posiadania nieruchomoci); Rzesze ludnoci, ktre stanowiy zasoby siy roboczej. Wrd nich byli: sudzy kontraktowi, ktrzy licznie wystpowali w koloniach pnocnych. Byli to uchodcy z Europy, ktrzy nie mieli rodkw na opacenie przejazdu i zobowizali si zapaci po przybyciu do Ameryki. Bdc w sytuacji przymusowej emigranci zawierali kontrakty z plantatorami, zobowizujc si do pracy w zamian za zacignity dug. Faktycznie bya to forma sprzeday emigrantw. Czas odpracowywania dugu wynosi 3 - 6 lub nawet 8 lat i obejmowa czsto take rodzin (dzieci odpracowyway dug przez 1 0 - 1 4 lat). Sudzy kontraktowi mieli ograniczone prawa cywilne (nie mogli np. zajmowa si handlem, na zawarcie maestwa potrzebna bya zgoda wierzyciela). Ta grupa ludnoci bya szczeglnie eksploatowana. Suga schwytany podczas prby ucieczki musia za kar odbywa dusz sub. Okoo poowy XVIIIw. instytucja sug kontraktowych zacza zanika, poniewa powanie zmniejszya si liczba emigrantw z Europy. W 1784 r. Parlament angielski uchwali ustaw, ktra zabronia przewoenia do Ameryki osb, ktre mogyby tam sta si sugami kontraktowymi; przestpcy, ktrym sdy angielskie zamieniy kar mierci na zesanie do kolonii. W Ame-

Z ograniczonymi prawami obywatelskimi

Nie posiadajcy obywatelstwa

Sudzy kontraktowi

Przestpcy zesani do kolonii

568

Pastwo nowoytne

ryce sprzedawano ich plantatorom. Mimo protestw kolonii w 1717r. Parlament angielski uchwali ustaw zezwalajc sdom na skazywanie niektrych przestpcw na zesanie na okres nie krtszy ni 7 lat;
Niewolnicy

Kompania Afrykaska

niewolnicy, ktrzy byli najtasz si robocz. Szczeglnie licznie wystpowali w koloniach poudniowych. Kiedy Indianie okazali si nieprzydatni do pracy w charakterze niewolnikw, zaczto sprowadza Murzynw. Pierwszy transport niewolnikw do Ameryki przyby w 1619 r. W 1631 r. utworzono kompani angielsk do handlu niewolnikami. W 1663 r. powstaa w tym celu Kompania Afrykaska. W 1. 1713-1750 Anglicy zajmowali pierwsze miejsce w handlu niewolnikami. W koloniach powstay specjalne przedsibiorstwa, ktre kupoway niewolnikw po to, by nastpnie wynajmowa ich do pracy. W koloniach pnocnych niewolnikw byo mniej i uywani byli raczej do prac w gospodarstwach domowych. Przed wybuchem wojny o niepodlego w koloniach byo ok. 1/2 min niewolnikw. Od II poowy XVIII w. pod wpywem Owiecenia zaczy szerzy si idee o koniecznoci zniesienia niewolnictwa. Z hasami tymi wystpowano nie tylko z pobudek humanitarnych, ale take po to aby osabi korzyci gospodarcze Anglii w koloniach. Tote hasa abolicjonistyczne szczeglnie nasiliy si w okresie zaostrzenia si konfliktw kolonii z metropoli. W 1774 r. I Kongres Kontynentalny uchwali wstrzymanie przywozu niewolnikw do kolonii. W 1775 r. powstao Stowarzyszenie do Wyzwolenia

Hasa abolicjonistyczne

Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej (od XVIII do XX w.)

569

Murzynw". W tym czasie stany pnocne wydaway zakazy handlu niewolnikami. Po zakoczeniu wojny z W. Brytani tendencje do wyzwalania niewolnikw zaczy zanika, bowiem w zwizku z rozwojem plantacji praca niewolnikw okazaa si najrentowniejsz. Ograniczanie przez wadze angielskie emigracji ludnoci do Ameryki, nadawanie im obywatelstwa lub denizacji a take przysyanie przestpcw, byo powodem czstych konfliktw midzy wadzami kolonii a metropoli. Kolonie uznaway to za ingerencj metropolii w ich sprawy wewntrzne i z tej przyczyny umieciy te problemy w wykazie krzywd, jakich doznay ze strony rzdu angielskiego. Deklaracj krzywd zawarto w treci Deklaracji Niepodlegoci. Zarzd koloniami powierzono w Anglii organom: w 1660 r, Radzie do Spraw Handlu, od 1675 r. Komitetowi do Spraw Handlu i Kolonii wyonionemu z Tajnej Rady; od 1768 r. Sekretarzowi Stanu d/s Kolonii; w 1782 r. Sekretarzowi Stanu do Spraw Wewntrznych. Do poowy XVII w. sprawy kolonii uwaane byy za prerogatyw krla. W 1688 r. przeszy do wycznej kompetencji Parlamentu angielskiego. Ustawa z 1765 r. wprowadzia zasad, e ustawy uchwalone przez Parlament angielski obowizuj w koloniach. Ze wzgldu na zrnicowanie ustroju w poowie X V m w. kolonie dzieliy si na: - krlewskie (np. New York, Wirginia, Georgia), ktre pozostaway pod zarzdem korony; - prywatne (Maryland, Pensylvania, Delaware), ktre powstay na obszarach nadanych przez krla osobom prywatnym; - posiadajce karty od krla, w ktrych uzyskay

Angielskie organy zarzdu koloniami

Rodzaje kolonii z uwagi na ustrj

Krlewskie

Prywatne

Posiadajce karty

570

Pastwo nowoytne

liczne swobody cznie z prawem wyboru wadz (Connecticut, Rhode Island). Karty te zachoway moc obowizujc do I poowy XIX w. i traktowano je jako konstytucje.
Organy wadzy w koloniach

We wszystkich koloniach wystpoway podobne organy, ktrymi byy: - gubernator, ktry jako przedstawiciel krla lub waciciela by mianowany przez wadz zwierzchni i od niej otrzymywa instrukcje dotyczce wykonywania funkcji. W koloniach posiadajcych karty gubernator pochodzi z wyborw. Do gubernatora naleao: - mianowanie urzdnikw; - reprezentowanie kolonii na zewntrz; - zwoywanie i rozwizywanie zgromadzenia oraz weto wobec jego uchwa; - dowodzenie siami zbrojnymi; - prawo aski. Wydatki gubernatora byy kontrolowane przez zgromadzenie. Zgromadzenie te uchwalao pobory dla gubernatora i w ten sposb czsto uzaleniao go od siebie. Zastpc gubernatora by wicegubernator. - Rada, organ doradczy gubernatora i kontrolujcy go, zoony z kilku do kilkunastu osb. Czonkowie Rady pochodzili z nominacji lub wyboru (w koloniach posiadajcych karty), przy czym gubernator mia prawo sprzeciwu wobec kandydatury. - Oglne zgromadzenie organ w poowie XVIII w. dwuizbowy (jednoizbowy tylko w Pen-

Gubernator

Wicegubernator Rada

Oglne Zgromadzenie

Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej (od XVIII do XX w.)

571

sylwanii do r. 1790 i w Georgii do 1789 r.). Izby nisze zgromadze pochodziy z wyborw (prawo wyborcze przysugiwao posiadajcym obywatelstwo mczyznom, ktrzy ukoczyli 21 lat, ograniczone byo cenzusem majtkowym, wyszym przy biernym prawie wyborczym oraz wyznaniem pozbawieni praw wyborczych byli katolicy). Do kompetencji zgromadzenia naleao ustawodawstwo, przy czym w stosunku do ustaw gubernator posiada prawo weta. Take krl za porednictwem Tajnej Rady do koca XVin w. mia prawo w okrelonym terminie odrzuci ustaw uchwalon przez zgromadzenie, o ile zostaa uznana za sprzeczn z prawem angielskim. Administracja lokalna oparta zostaa na gminach, najniszej jednostce lokalnej, ktrej organami byy: zgromadzenie gminne, przewodniczcy i zarzd gminy. Wysz jednostk byo hrabstwo, jednostka li czca si gwnie w dziedzinie sdownictwa. W koloniach poudniowych odpowiednikiem gminy bya parafia, ktra swoje kompetencje sukcesywnie tracia na rzecz hrabstwa, bowiem w przeciwiestwie do pnocy, na poudniu decydujc rol w administracji lokalnej odgryway hrabstwa na czele z mianowanymi przez gubernatorw szeryfami. 1.2. Przyczyny wybuchu wojny o niepodlego
Administracja

lokalna
Gmina parafia Hrabstwo

Od poowy XVII w., kiedy wpywy polityczne w W. Brytanii zdobyy nowe grupy spoeczne, wadze angielskie zaczy w wikszym ni dotd zakresie ingerowa w sprawy gospodarcze kolonii. Ingerencja miaa na celu ograniczenie handlu kolonii i przyznanie w tej dziedzinie monopolu kupcom angielskim.

572

Pastwo nowoytne

Ograniczenia wprowadzano drog tzw. aktw nawigacyjnych:

Akty nawigacyjne

- z 1651 r., ktry krpowa swobod handlu kolonii (towary miay by przywoone do Anglii, bd przewoone z krajw europejskich do Anglii lub kolonii tylko na statkach angielskich); - z 1660 r. wymienione w nim towary mona byo wywozi tylko do Anglii lub kolonii angielskich, co znaczyo, e Anglicy przejli rol porednikw w handlu towarami pochodzcymi z kolonii; - z 1663 r. towary miay by przewoone tranzytem przez Angli, gdzie je przeadowywano i od niektrych pobierano co; - z 1672 r. wprowadzi co od towarw przewoonych z jednej kolonii do drugiej. W 1696 r. potwierdzono postanowienia powyszych aktw. Po 1672 r. przez nastpne stulecie Parlament angielski wyda ponadto wiele ustaw, ktre ograniczay gospodarczo kolonie tak aby zachowa dawny ich charakter (kolonie miay by rdem surowcw dla metropolii i odbiorcami towarw produkowanych w Anglii). W szczeglnoci wadze angielskie nie chciay dopuci do powstania w koloniach manufaktur. Tymczasem w stosunkach gospodarczych kolonii zaszy powane zmiany. Byy one w zasadzie samowystarczalne i coraz wiksze niezadowolenie budzia ingerencja Londynu w wewntrzne sprawy kolonii. Z tej przyczyny midzy koloniami rodziy si wsplne interesy, o ktre coraz mielej podejmowano walk.

Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej (od XVIII do XX w.)

573

Wzrost niezadowolenia w koloniach wywoaa zaostrzona polityka jak prowadzi rzd angielski po zakoczeniu wojny siedmioletniej, ktrej celem byo obcienie kolonii wydatkami wojennymi: - W 1764 r. ustawa o cukrze podwyszya co na importowany cukier a uzyskanymi t drog pienidzmi dysponowa mia Parlament angielski; - W 1765 r. ustawa stemplowa wprowadzia w koloniach opat stemplow pobieran od dokumentw skadanych w sdach, od gazet i ksiek (przewidziaa surowe kary za naruszenie jej postanowie a za faszowanie znakw stemplowych nawet kar mierci); - W 1765 r. ustawa o wzmocnieniu stanu si zbrojnych naoya na ludno kolonii ciary zwizane z kwaterowaniem onierzy (take w domach prywatnych). Ci, ktrzy naruszali postanowienia powyszych ustaw podlegali sdom admiralskim, ktre dziaay bez przysigych. W odpowiedzi na ustaw z 1765 r. zebra si w Nowym Jorku tzw. Kongres stemplowy, ktry skierowa do krla i Parlamentu rezolucj z prob o odwoanie ustawy stemplowej i innych, bowiem Kongres stan na stanowisku, e podatki mog by nakadane na ludno kolonii jedynie przez ich wasne organy ustawodawcze. Wrd ludnoci kolonii narastaa opozycja. Powstay zwizki Synw wolnoci", kierowane przez buruazj, ktre miay nie dopuci do wejcia w ycie ustawy stemplowej. Nastroje rewolucyjne oraz bojkot towarw angielskich powodoway, e ustawa mimo i wesza w ycie, nie bya wykonywana. W 1766 r. Parlament angielski odwoa ustaw.
Ustawa o cukrze

Ustawa stemplowa

Ustawa o wzmocnieniu stanu si zbrojnych

T z w . Kongres stemplowy

574

Pastwo nowoytne

Ju w roku nastpnym rzd brytyjski ponowi polityk zmierzajc do opodatkowania kolonii:

Ustawa o dochodach

- w 1767 r. Parlament uchwali ustaw o dochodach, ktra wprowadzia co na wiele towarw importowanych. Dochody z ce miay by przeznaczone na wynagrodzenia dla urzdnikw, ktrych mianowa krl. W odpowiedzi w 1768 r. kupcy bostoscy ogosili bojkot towarw angielskich. W 1769 r. organizacja bojkotowa obja wszystkie kolonie, dziki czemu ustawa o dochodach nie przyniosa duych zyskw. W rezultacie w 1770 r. Parlament angielski znis ca przewidziane w ustawie, z wyjtkiem ca na herbat. Statki przywoce herbat byy odprawiane do ich macierzystych portw. Dostawa herbaty do Bostonu w 1773 r. z powodu sprzeciwu gubernatora, ktry nie zgodzi si na odesanie statkw, doprowadzia do wrzucenia adunku do morza (16.XII.1773 r.). W odpowiedzi w 1774r. Parlament brytyjski uchwali ustawy represyjne: - ustaw o zamkniciu portu w Bostonie; - ustaw dotyczc kolonii Massachusetts (na jej terenie znajdowa si Bosoton), moc ktrej pozbawiono samodzielnoci wszystkie organy tej kolonii; - ustaw o przekazywaniu przestpcw z Massachusets do sdw w innych koloniach lub do Anglii (by wyczy te sprawy z kompetencji sdw przysigych); - ustaw o przymusowym zakwaterowaniu onierzy w domach prywatnych.

T z w . bostoskie picie herbaty

Ustawy represyjne

Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej (od XVIII do XX w.)

575

1.3.

Walka kolonii w Ameryce Pnocnej z W. Brytani o niepodlego

Represje zastosowane przez rzd brytyjski uaktywniy organizacje Synw wolnoci", ktre nawoyway do zorganizowania zjazdu przedstawicieli kolonii. 5.IX.1774r. w Filadelfii rozpocz obrady Pierwszy Kongres Kontynentalny z udziaem 55 delegatw. Wrd zebranych uksztatoway si dwa obozy: konserwatywny, ktry by przeciwny zerwaniu zwizku z W. Brytani i ten mia przewag oraz umiarkowany, ktry zmierza do samodzielnoci kolonii. W 1774r. Kongres uchwali Deklaracj praw i krzywd, ktra wymienia wszystkie przypadki naruszenia uprawnie kolonii: nakadanie podatkw przez Parlament angielski, rozszerzenie kompetencji sdw admiralskich, utrzymywanie staej armii w czasie pokoju, wprowadzenie ustaw represyjnych. W dalszej czci Deklaracja wymienia uprawnienia, ktre przysuguj koloniom na podstawie prawa natury: prawo do ycia, wolnoci, wasnoci, prawo do zgromadze, podatki mog nakada wycznie wasne organy prawodawcze. Krl moe jedynie zastosowa weto w stosunku do ustaw uchwalonych w koloniach (Parlamentowi angielskiemu przyznano wycznie prawo uchwalania ustaw o handlu zagranicznym). Aby zmusi rzd brytyjski do odwoania ustaw represyjnych przewidziano w Deklaracji rodki przymusu: bojkot towarw angielskich oraz zakaz eksportu towarw do W. Brytanii. Kongres powoa zwizek bojkotowy, ktrego organy komitety korespondencyjne w hrabstwach, miastach i gminach miay czuwa nad wykonaniem

Pierwszy Kongres Kontynentalny

Deklaracja praw i krzywd

Komitety korespondencyjne

576

Pastwo nowoytne

Drugi Kongres Kontynentalny Powoanie naczelnego wodza

Komitet Tajnej Korespondencji Urzd do spraw wojska

Deklaracja Niepodlegoci

postanowie zawartych w Deklaracji do czasu odwoania ustaw przez rzd brytyjski. Zwizek bojkotowy mia charakter przymusowy. wczesny krl angielski Jerzy III zada aby kolonie respektoway prawa metropolii. W kocu 1774 r. powsta Kongres kolonii Massachusetts, ktry wybra Komitet Bezpieczestwa jako swj organ wykonawczy. Zaczy si przygotowania do wojny. Do pierwszego starcia wojsk brytyjskich z oddziaami milicji doszo 19.IV. 1775 r. pod Lexington. W Filadelfii doszo do zebrania si Drugiego Kongresu Kontynentalnego (10.V.1775 r.). Kongres wybra naczelnego wodza w osobie J. Washingtona, a nastpnie uchwali artykuy wojskowe. Wikszo czonkw Kongresu bya przeciwna zerwaniu z W. Brytani, tote skierowano do krla petycj, by cofn decyzje, a odpowiedzialnoci za wydarzenia obciy ministrw. Kiedy krl i Parlament brytyjski nie przyjli petycji, Kongres powoa Komitet Tajnej Korespondencji (spraw zagranicznych) oraz Urzd do spraw wojska i amunicji. Jednoczenie coraz wiksz popularno zdobywa pogld o koniecznoci zerwania z W. Brytani. Kongres wezwa kolonie do wprowadzenia zmian ustrojowych i usunicia organw wadz brytyjskich. Spord czonkw Kongresu wybrany zosta komitet dla opracowania tekstu Deklaracji Niepodlegoci (5 osb, m.in. T. Jefferson gwny autor projektu). 4.VII.1776r. zostaa ogoszona Deklaracja Niepodlegoci, akt w ktrego treci zawarto: - teoretyczny wywd na temat przyrodzonych praw wszystkich ludzi: do ycia, wolnoci i szczcia. rdem wadzy jest zgoda narodu. Ta cz

Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej (od XVIII do XX w.)

577

oparta zostaa gwnie na doktrynie J. Locke'a (zob. rozdz. XVII, s. 496.); - wyliczenie krzywd wyrzdzonych koloniom (od spraw emigracyjnych, poprzez gospodarcze do ogranicze ustrojowych wcznie); - w czci trzeciej zawarte zostao stwierdzenie, e kolonie s wolne od obowizku posuszestwa wobec W. Brytanii, s niepodlegymi pastwami, ktre mog prowadzi samodzielnie tak handel, jak i wojny. Cech charakterystyczn Deklaracji Niepodlegoci byo odstpienie od angielskiej zasady, e krl nie moe czyni le", co pozwolio obciy odpowiedzialnoci krla a nie jego ministrw. Wojna z W. Brytani trwaa w 1. 1775-1783. Due znaczenie zarwno militarne, jak i polityczne miao zwycistwo wojsk amerykaskich pod Saratog (l7.X.1777r.). W jego wyniku Francja uznaa Stany Zjednoczone oraz zawara ze stanami traktat o wzajemnej pomocy (1778 r.). Nastpnie do wojny przystpia Hiszpania. W 1781 r. pod Yorktown skapitulowa brytyjski genera Cornwallis. Skonio to rzd brytyjski do wystpienia z daniem podjcia rokowa pokojowych. Traktat pokojowy podpisano 3.IX.1783r. w Paryu. W. Brytania uznaa w traktacie niezaleno 13 stanw amerykaskich i odstpia im tereny zachodnie. Przez wiele jeszcze lat po podpisaniu traktatu toczya si w stanach walka z lojalistami (byli to wielcy waciciele ziemscy z pnocy i poudnia, bogaci kupcy, ogem ok. 1/3 ludnoci), ktrych bd czyy interesy handlowe z W. Brytani, bd przeciwni byli przemianom demokratycznym.

Wojna kolonii

zw

'

Brytam

Pokj paryski

578

Pastwo nowoytne

2.

Ksztatowanie si ustroju Stanw Zjednoczonych Ameryki Pn. w latach 1776-1787

Konstytucje stanowe

Artykuy Konfederacji i Wieczystej Unii

Konfederacja

N a wezwanie Drugiego Kongresu w latach 1776-1783 wikszo stanw uchwalia konstytucje (najwczeniej w 1776 r. w New Hampshire, Pd. Karolinie, Wirginii i New Jersey). Oparte one zostay na doktrynie praw naturalnych, zasadzie podziau wadz (Monteskiusza) i teorii umowy spoecznej Q. Locke'a i J.J. Rousseau). Wzorem dla konstytucji stanowych bya konstytucja Wirginii z 1776r., tote wszystkie konstytucje wprowadzay podobn struktur wadz: dwuizbowe organy ustawodawcze, wybieranych gubernatorw jako organ wykonawczy oraz oddzielon od pozostaych wadz sdownicz. W czasie obrad Drugiego Kongresu B. Franklin przedstawi projekt konfederacji stanw w postaci Artykuw Konfederacji i Wieczystej Unii (1775), ktry wprawdzie nie wszed pod obrady Kongresu, jednak sta si podstaw dla opracowania wkrtce nowego projektu. W 1777 r. Kongres uchwali now wersj Artykuw Konfederacji i Wieczystej Unii, ktre zwane te byy pierwsz konstytucj Stanw Zjednoczonych. Do 1781 r. trwaa procedura przyjmowania Artykuw" przez poszczeglne stany. Zjednoczone w formie konfederacji lunego zwizku, pastwo przyjo nazw Stanw Zjednoczonych Ameryki. Zgodnie z postanowieniem Artykuw" konfederacja zawizana zostaa dla wsplnej obrony a jej organ Kongres, skada si z wybranych na 1 rok delegatw stanowych (kady stan posiada w Kongresie 1 gos). Stany zachoway suwerenno, wasne

Organy Konfederacji Kongres

Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej (od XVIII do XX w.)

579

prawo i sdownictwo. Do kompetencji Kongresu miay nalee przede wszystkim sprawy polityki zagranicznej, kontrola nad wojskiem, nominacja urzdnikw, sprawy monetarne, poczta, rozstrzyganie sporw midzy stanami. W tym czasie gdy nie obradowa Kongres, wadz sprawowa Komitet Stanw (po 1 przedstawicielu z kadego stanu), posiadajcy ograniczone kompetencje. Komitet nie by staym organem wykonawczym, tote ani ten organ, ani Kongres nie zdobyy wikszego znaczenia. Kongres by bezsilny wobec stanw w sprawach podatkowych, nie mg narzuci stanom swej woli, ani egzekwowa podjtych uchwa. Stany uwaay si za suwerenne pastwa, prowadziy wasn polityk finansow, handlow i zagraniczn. Tymczasem wojna o niepodlego wprowadzia wiele zmian w stosunkach wewntrznych stanw, w tym najwaniejsze zmiany nastpiy w stosunkach wasnociowych (wielkie posiadoci ziemskie przestay istnie). Sabe wadze Konfederacji stany w latach 1783 - 87 wobec koniecznoci rozwizywania wielu nowych problemw, w tym: - istniaa pilna potrzeba zagospodarowania terenw midzy Appalachami a Missisipi, stanowicych wasno Konfederacji. W 1785 r. przystpiono tam do organizowania wadz (ordonans z 1787 r.); - wprowadzenie jednolitego systemu monetarnego (1785 r.); - rozwizanie trudnoci gospodarczych zwizanych z inflacj, ktre wywoyway zaostrzenie si stosunkw wewntrznych, powstania i krytyk ustroju stanw;

Komitet Stanw

580

Pastwo nowoytne

- rozwizanie problemw ustrojowych, zwaszcza stabilizacji ustroju, cz spoeczestwa bowiem optowaa za monarchi. Coraz czciej pojawiay si hasa zwoania zjazdu przedstawicieli stanw, ktry podjby prb rozwizania powyszych problemw. W 1786 r. odby si zjazd w Annapolis, na ktry stawili si delegaci piciu stanw. Zjazd odroczono, ustalajc termin kolejnego zjazdu-Konwentu na 1787r. do Filadelfii. Przedmiotem obrad miao by dostosowanie ustroju do potrzeb pastwa. W maju 1787r. z udziaem 55 delegatw rozpoczy si obrady Konwentu, ktrym przewodniczy J. Washington. Wrd delegatw zaznaczy si rozam: cz chciaa doprowadzi do takich zmian ustroju, ktrych rezultatem byaby wiksza centralizacja wadzy, a zatem naleao opracowa now konstytucj; cz za bya tylko za rewizj Artykuw Konfederacji. Pierwsze ze stronnictw przedstawio projekt konstytucji, tzw. projekt wirgiski, oparty na zasadzie podziau wadz (autorem projektu by James Madison). Drugie stronnictwo, antyfederalistw, reprezentowali delegaci mniejszych stanw, ktrzy przedstawili projekt zmian Artykuw" (m.in. William Paterson). W wyniku kompromisu 17.IX.1787r. Konwent uchwali i przesa Kongresowi konstytucj, ktr nastpnie winne przyj stany (po przyjciu przez 10 stanw konstytucja miaa wej w ycie). Do pocztku 1788 r. konstytucj przyjo 5 stanw, w pozostaych toczyy si polemiki, w ktrych zarzucano konstytucji antydemokratyczny charakter oraz brak postanowie o prawach obywatelskich. Ostatni stan, Rho de Island, przyj konstytucj w 1790 r.

Obrady Konwentu

Stronnictwo federalistw i antyfederalistw

Uchwalenie konstytucji

Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej (od XVIII do XX w.)

581

3.

Konstytucja Stanw Zjednoczonych Ameryki Pn.

Ameryki
Zasady konstytucji

Konstytucja Stanw Zjednoczonych oparta zostaa na nastpujcych zasadach: - podziau wadz;

- wzajemnego hamowania i rwnowagi wadz; - regulowaa tylko ustrj Unii jako federacji; - ustroju republikaskiego. Wadz ustawodawcz sprawowa Kongres, zoony z Izby Reprezentantw, ktrej przewodniczy speaker i Senatu, ktremu przewodniczy wiceprezydent. W skad Izby wchodzili posowie wybierani bezporednio przez ludno stanw na 2 lata (1 pose na 30 tys. mieszkacw). Do Senatu wchodzio po 2 senatorw z kadego stanu, wybranych przez stanowe ciaa przedstawicielskie na 6 lat, z tym e co 2 lata 1/3 senatorw ustpowaa. W biernym prawie wyborczym obowizyway kryteria: ukoczenie 25 roku ycia, do Senatu 30 lat; posiadanie obywatelstwa (7 lat do Izby, 9 do Senatu); stae zamieszkanie w stanie w chwili wyboru; zakaz piastowania innych urzdw w czasie kadencji. Odmienne zasady prawa wyborczego mogy ustala poszczeglne stany. Do uprawnie Kongresu naleay sprawy: - podatki; - ca, sprawy monetarne; - handel midzystanowy i zagraniczny; - naturalizacja; - poczta; - polityka zagraniczna;
Kompetencje Kongresu Kongres wadza ustawodawcza

Izba Reprezentantw Senat

582

Pastwo nowoytne

- floty, armii i milicji; - przyjmowanie nowych stanw do Unii; - ustawodawstwo w zakresie wymienionych kompetencji. W czasie ratyfikacji konstytucji, w 1791 r., w X poprawce do konstytucji ustalono, e uprawnienia, ktrych konstytucja nie przekazaa Unii i nie odmwia ich stanom, nale do kompetencji organw stanowych. Wycznie Izbie Reprezentantw przysugiwao: - rozpatrywanie w pierwszej kolejnoci ustaw podatkowych; - prawo impeachment (pociganie do odpowiedzialnoci konstytucyjnej prezydenta, wiceprezydenta, sdziw, wyszych urzdnikw za zdrad stanu, przekupstwo i inne cikie przestpstwo).
Kompetencje Senatu

Kompetencje Izby Reprezentantw

Do Senatu naleao: - wydanie wyroku gdy z oskareniem wystpia Izba (do I wojny wiatowej Izba wystpia z impeachment 8 razy). Senat wyrokiem mg orzec usunicie z urzdu i pozbawienie prawa do piastowania urzdu w przyszoci, a gdy skazany popeni przestpstwo naruszajc ustaw karn, to pocigany by nastpnie do odpowiedzialnoci karnej przez sd; - udzielenie zgody wikszoci 2/3 gosw na traktaty midzynarodowe jakie zawar prezydent, zgoda na nominacje ambasadorw, sdziw i urzdnikw federalnych (w ten sposb realizowana bya zasada hamowania wadzy wykonawczej przez ustawodawcz).

Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej (odX V I I Ido XX w.)

583

Konstytucja przyznaa prezydentowi prawo weta w cigu 10 dni w stosunku do ustaw uchwalonych przez Kongres (tym sposobem wadza wykonawcza hamowa miaa wadz ustawodawcz). Kongres mg obali weto wikszoci 2/3 gosw. Gdyby prezydent nie zgosi weta ani nie podpisa ustawy, to wchodzia ona w ycie w wersji uchwalonej przez Kongres. Prezydent sprawowa wadz wykonawcz. Wybierany by na 4 lata w gosowaniu dwustopniowym. W tym celu kady stan wybiera elektorw w liczbie przedstawicieli jak posiada w Izbie i Senacie. Elektorzy wybierali dwch kandydatw. Ten z nich, ktiy otrzyma bezwzgldn liczb gosw wybrany zosta prezydentem, drugi wiceprezydentem. Kandydat na prezydenta musia speni nastpujce warunki: ukoczone 35 lat, posiada obywatelstwo amerykaskie, by mieszkacem stanu od 14 lat. Dopuszczalny by ponowny wybr na prezydenta. Prezydent posiada nastpujce kompetencje: - dowdztwo nad armi i flot, milicj miejsk pozostajc w subie Unii; - mianowa urzdnikw, sdziw przedstawicieli dyplomatycznych; - prawo aski; - informowa Kongres o stanie Unii (std wzi si zwyczaj wystpowania przez prezydenta z ordziem, w ktrym zwraca Kongresowi uwag jakie problemy wymagaj ustawowego uregulowania). Prezydent nie mia formalnie inicjatywy ustawodawczej; - weto zawieszajce w stosunku do ustaw uchwalonych przez Kongres; federalnych,

Prezydent wadza wykonawcza

Kompetencje prezydenta

584

Pastwo nowoytne

- zwoywa nadzwyczajne posiedzenia Kongresu (przy czym nie mg rozwiza ani odroczy Kongresu). Konstytucja normowaa tylko uprawnienia prezydenta. W 1789 r. powoano ministerstwa pod naZw departamentw, ktre zostay podzielone na biura. Na czele departamentw stali sekretarze stanu, powoywani przez prezydenta i przed nim odpowiedzialni. Wprowadzono nastpujce departamenty: Spraw zagranicznych przemianowany na Departament Stanu, Departament Skarbu i Wojny. W 1870 r. powoano Departament Sprawiedliwoci. W XIX w. Departament Poczty i Departament Finansw, Marynarki, Spraw Wewntrznych i Rolnictwa (zob. Tablica II). Prezydent J. Washington zainicjowa praktyk organizowania zebra z kierownikami departamentw, z ktrymi omawia sprawy oglnopastwowe. Zebrania te zwano zebraniami gabinetu". Od tego czasu gabinet sta si sta instytucj, mimo e nie przewidywaa go konstytucja (wspomina o nim ustawa z 1907 r.). Gabinet sta si ciaem doradczym, jego stanowisko w jakiejkolwiek sprawie nie wizao bowiem prezydenta. Konstytucja Stanw Zjednoczonych moe by zmieniona uchwa podjt kwalifikowan wikszoci 2/3 gosw kadej z izb Kongresu, po czym wymagane jest zatwierdzenie przez organy ustawodawcze 3/4 stanw. Ze wzgldu na powysze rygory przy ewentualnej rewizji, konstytucja Stanw Zjednoczonych naley do tzw. sztywnych. Uchwalono do niej zaledwie 25 poprawek (nowel), z ktiych 10 dotyczy praw obywatelskich a wrd pozostaych tylko niektre reguluj ustrj. Pierwszych dziesi poprawek

Departamenty Sekretarze Stanu

,.Zebrania gabinetu

Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej (od XVIII do XX w.)

585

zwane jest Deklaracj Praw. Zawieraj one og praw obywatelskich chronionych konstytucyjnie. Uchwalone w 1789 r. poprawki do konstytucji wprowadziy: - wolno sowa, prasy, petycji (I poprawka); - wolno noszenia broni (II poprawka); - zakaz kwaterowania wojska w domach prywatnych (III poprawka); - nienaruszalno mienia, zakaz przeprowadzania samowolnej rewizji (IV poprawka); - zakaz zmuszania do skadania wiadectwa przeciwko sobie (V poprawka); - oskaronemu zapewniono sd przysigych i szybki proces (VI poprawka bya gwarancj procesow. O postawieniu w stan oskarenia decydowa miaa Wielka awa, o winie orzekaa Maa awa); - zakaz wymierzania nadmiernych i okrutnych kar (VIII poprawka). Zabroniono wprowadzenia religii pastwowej i zapewniono ochron wasnoci prywatnej. Mimo niewielu zmian, konstytucja obowizuje do dzisiaj gwnie dziki oglnikowej formie swych postanowie. W zwizku z tym ustrj pastwa ksztatowa si w rzeczywistoci na drodze praktyki konstytucyjnej, w tym take duy wpyw na praktyk wywaro orzecznictwo Najwyszego Sdu Federalnego. Od momentu uchwalenia konstytucji i pierwszych do niej poprawek Stany Zjednoczone wkraczay w histori jako pastwo republikaskie, oparte na zasadach suwerennoci ludu i podziau wadz. Pierwsze wierwiecze XIX w. zamkno pierwszy

Deklaracja Praw

586

Pastwo nowoytne

okres w historii USA, w ktrym wyksztaciy si podstawowe instytucje polityczne.

4.

Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej w XIX i XX wieku

Przynaleno do pastwa oparta na koncepcji obywatelstwa

Wpyw orzecznictwa Najwyszego Sdu Federalnego na praktyk konstytucyjn

Demokracja amerykaska przybraa ksztat systemu politycznego, w ktrym przynaleno do wsplnoty nie jest oparta na kryterium etnicznym, lecz na koncepcji obywatelstwa. Gwarancj demokracji jest Deklaracja Niepodlegoci oraz Konstytucja USA. Gwne przeobraenia ustroju amerykaskiego dokonay si nie drog nowelizacji konstytucji, lecz drog praktyki konstytucyjnej. Na t praktyk istotny wpyw wywaro orzecznictwo Najwyszego Sdu Federalnego. XIX w. i I poowa XX w. byy okresem tak dynamicznych i istotnych przemian w ustroju spoecznym, politycznym i w treci kultury politycznej Stanw Zjednoczonych, jakich nie spotykamy w innych pastwach. Jako czynniki sprawcze szybkich i gbokich przemian przytoczy naley to, e: - Stany Zjednoczone byy pastwem wolnym od ciaru przeszoci historycznej; - panujca w Stanach tolerancja sprzyjaa rozwiniciu aktywnoci, gwnie gospodarczej, przez spoeczestwo; - emigranci, ktrzy przybywali do Ameryki Pnocnej byli ludmi, ktrzy czsto wykraczali poza kanony europejskie. W Stanach Zjednoczonych mieli warunki by wykorzysta swoj przedsibiorczo.

Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej (od XVIII do XX w.)

587

Na zmiany amerykaskiego ustroju politycznego niewtpliwy wpyw mia rozwj terytorialny kraju (kilkakrotny w porwnaniu z 1776 r.) i wzrost zaludnienia (w 1787 r. 1,1 min mieszkacw, w 1860 r. 31,5 min, w 1900 r. 76 min). W okresie od 1823 do 1861 r. przyjto zasad izolacjonizmu amerykaskiego (1823 r. tzw. doktryna Monroe Ameryka dla Amerykanw), co oznaczao niemieszanie si pastw europejskich do spraw Ameryki i odwrotnie. Postpowa te rozwj ekonomiczny i uprzemysowienie kraju oraz ekspansja terytorialna w stron tzw. Dzikiego Zachodu. W ustroju politycznym nastpio wzmoenie centralizacji, rozrost kompetencji organw federalnych oraz umocnia si rola prezydenta. W latach 1861 - 1865 midzy stanami pnocnymi i poudniowymi toczya si tzw. wojna secesyjna. Jej przyczynami byo: - funkcjonowanie wewntrz jednego pastwa dwch odmiennych systemw spoeczno-ekonomicznych (na pnocy rozwija si przemys, na poudniu rolnictwo, w ktrym zatrudniano gwnie niewolnikw); - odmienne pogldy stanw pnocnych i poudniowych na kierunek polityki zagranicznej (stany pnocne zamierzay skierowa ekspansj w stron Kanady, poudniowe - do Ameryki rodkowej i Poudniowej); - spory regionalne i konflikty partyjne. Skutkiem wojny byy ogromne zniszczenia. Przez cae dziesiciolecie od zakoczenia wojny utrzymywaa si okupacja Poudnia przez wojska Unii. Poprawkami do konstytucji z 1865, 1868 i 1870 r. znie-

Doktryna Monroe

Wojna secesyjna

Zniesienie niewolnictwa

588

Pastwo nowoytne

System poownictwa

Modernizacja ustroju politycznego w II poowie X I X wieku

siono niewolnictwo, miejsce ktrego coraz czciej zajmowa system poownictwa, ktry polega na oddaniu ziemi w dzieraw wyzwolecowi w zamian za 1/2 plonw Efektem wojny byo take zmniejszenie wpyww plantatorw z Poudnia w yciu politycznym kraju. Po wojnie Stany Zjednoczone nie przeznaczay ju wikszych rodkw na zbrojenia, tote rycho nastpi wspaniay rozwj przemysu, rolnictwa, rozbudowano koleje, dynamicznie rozwijao si osadnictwo i rozbudowyway si miasta. USA stay si jedn z potg przemysowych wiata. Zatem lata 1865-1900 byy okresem wzgldnej stabilizacji, w ktrym moliwa bya modernizacja ustroju politycznego. W okresie tym rozpowszechnio si przewiadczenie, e prezydent jest rzecznikiem interesw pastwa a zatem ugruntowaa si nadrzdna rola gowy pastwa w stosunku do pozostaych organw. Kolejny okres umacniania si dominacji prezydenta przypad na niemal ca I poow X X w. od 1900 do 1945 r. W okresie tym w Stanach Zjednoczonych miao miejsce szereg konfliktw spoecznych, spowodowanych przede wszystkim wielkim kryzysem gospodarczym. Aby jemu przeciwdziaa prezydent E Roosevelt realizowa zasady interwencjonizmu pastwowego, gwnie poprzez odpowiedni polityk pienin i rozwj inwestycji pastwowych. (tzw. Nowy ad). Udzia Stanw Zjednoczonych w dwu wojnach wiatowych (czym zamano zasad izolacjonizmu) niejako prowokowa prezydenta do sterowania polityk pastwa tak wewntrzn, jak i zagraniczn. W rezultacie w okresie tym szczeglnie narosa tradycja autorytetu prezydenta.

Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej (od XVIII do XX w.)

589

4.1.

Ustrj polityczny Wadza

ustawod

Kompetencje Kongresu zostay ograniczone przez legislatywy stanowe. Najwiksz ewolucj przeszed skad tego organu. W rezultacie Kongres w mniejszym stopniu, ni na pocztku swego istnienia, identyfikowa si z reprezentacj narodu a raczej sta si czci machiny pastwowej, jej organem. W wyborach do Senatu utrzymano zasad, e kady stan wybiera dwu senatorw, co naruszao zasad rwnoci wyborw, gdy liczba mandatw jakimi dysponowa stan nie bya proporcjonalna do liczby mieszkacw. Jednak liczba senatorw wzrosa wraz ze wzrostem liczby stanw. Od 1913 r. senatorw wybieraa ludno stanu (wybory bezporednie XIII poprawka do konstytucji). Senat sta si przede wszystkim stranikiem praw poszczeglnych stanw. Z tego powodu punkt cikoci w zakresie kompetencji Senatu spocz na polityce zagranicznej oraz udziale Senatu przy wszelkiego typu nominacjach. Wzrost liczby ludnoci wpyn na zmian proporcji w wyborze posw do Izby Reprezentantw. Od XX w. 1 mandat przypada na 1/2 min mieszkacw. W dziedzinie praw wyborczych miay miejsce najwiksze zmiany. Zasady amerykaskiego prawa wyborczego odznaczay si du rnorodnoci z tego powodu, e regulowao je ustawodawstwo stanowe (w konstytucji nie ma wzmianek o prawie wyborczym). Wkrtce po wojnie secesyjnej rozpocz si proces demokratyzacji i unifikacji prawa wyborczego, nie zakoczy si on jednak do II wojny wiatowej.

Senat

Stranik praw

stanow

Izba Reprezentantw

Prawo wyborcze

590

Pastwo nowoytne

Poprawka do konstytucji z 1870 r. przyznaa prawa wyborcze Murzynom. W 1920 r. prawa wyborcze uzyskay kobiety (XIX poprawka do konstytucji). W wielu stanach zachoway si jednak nadal ograniczenia, takie jak np. podatek od urny" (opata wyborcza), obowizek wykazania si umiejtnoci czytania i pisania, wyjaniania konstytucji.
Prezydent

Zmiany zasad wyboru prezydenta

Demokratyzacji uleg sposb wyboru prezydenta. Od I poowy XIX w. elektorw w liczbie, w jakiej stan by reprezentowany w Izbie Reprezentantw i w Senacie, zaczto powoywa w drodze wyborw (poprzednio czyniy to zgromadzenia stanowe), za kandydatw na prezydenta ustalay partie przed wyborem elektorw. Zatem wybr elektorw przesdza o tym, kto zostanie wybrany na prezydenta. Prezydent mg by przedstawicielem partii, ktra nie posiadaa wikszoci w Izbie. Od 1933 r. po wyborze prezydenta, 20 stycznia odbywaa si inauguracja prezydencka, uroczysto, na ktr skadao si zoenie przysigi oraz mowa inauguracyjna. W 1947 r. (XXII poprawka do konstytucji) ustalono, e ta sama osoba moe sprawowa urzd prezydenta najwyej przez dwie kadencje. Konstytucja bowiem nie reguluje kadencyjnoci urzdu prezydenta. Od Washingtona przyj si zwyczaj dwu kadencji, ktry zachwiany zosta w czasie II wojny wiatowej, kiedy urzd ten sprawowa F. Roosevelt. Wiceprezydent pozostawa w cieniu prezydenta (zmienia si pozycja wiceprezydenta dopiero od 1967 r., od tej pory jest raczej nastpc prezydenta po to by zachowa nieprzerwane sprawowanie wadzy wykonawczej). Wbrew teoretycznym zaoeniom konstytucji, e wadza w Stanach Zjednoczonych jest podzielona

Kadencja prezydenta

Wiceprezydent

Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej (od XVIII do XX w.)

591

i adna z wadz nie posiada przewagi, w praktyce konstytucyjnej stopniowo zdobywaa przewag egzekutywa. Na zdobycie przewagi przez prezydenta wpyw miay nastpujce czynniki: - jako organ jednoosobowy prezydent by w wikszym stopniu predystynowany do podejmowania decyzji; - poprzez wybory uwaany by za reprezentanta caego narodu (senator reprezentuje swj stan, pose - okrg wyborczy), poprzez wybr prezydenta nard uzna, e bierze udzia w ustanawianiu rzdu; - prezydent wytycza gwn lini polityki pastwa (poprzez ordzia); - w historii Stanw Zjednoczonych ustalia si tradycja wybitnych prezydentw. W praktyce w stosunkach z Kongresem prezydent wykorzystywa nacisk opinii publicznej na Kongres. W zakresie odpowiedzialnoci wadzy wykonawczej wobec ustawodawczej w praktyce Stanw Zjednoczonych istniaa tylko odpowiedzialno konstytucyjna a nie przyja si odpowiedzialno polityczna (tak jak byo to w systemie parlamentarnym). Kongres formalnie dysponowa siami zbrojnymi i mg wypowiada wojn. Jednake w praktyce przyjo si, e dziaania zbrojne podjte wobec pastwa, ktre nie wywizao si z zobowiza wobec federacji, nie s wojn, lecz interwencj zbrojn" i w tej sytuacji podjcie decyzji o uyciu wojska zaley od swobodnego uznania prezydenta. Senat wyraa zgod na nominacje przedstawicieli dyplomatycznych. W braku takiej zgody prezydent wysya ambasadorw jako swych osobistych przedstawicieli a nie reprezentantw federacji.

Czynniki, ktre wywary wpyw na przewag prezydenta nad pozostaymi wadzami

Odpowiedzialno konstytucyjna brak odpowiedzialnoci politycznej

Rozszerzenie uprawnie prezydenta w praktyce konstytucyjnej

592

Pastwo nowoytne

Konstytucja nie przyznaa prezydentowi inicjatywy ustawodawczej. Prezydent ani sekretarze stanu nie mogli uczestniczy w obradach Kongresu. Prezydent mia jednak prawo wystpienia na pierwszej sesji Kongresu w danym roku z ordziem o stanie Unii. Ordzie to z czasem przybrao charakter projektu ustawodawczego, zwaszcza gdy do ordzia zaczto docza teksty proponowanych ustaw. W stosunku do ustaw uchwalonych przez Kongres prezydent posiada weto zawieszajce (sabe), ktre mg zrealizowa w cigu 10 dni od uchwalenia ustawy przez odmow jej podpisania. W praktyce uchylenie weta prezydenta stosowano bardzo rzadko, co oznacza, e weto zawieszajce sabe przeksztacio si w weto stanowcze.
Organy pomocnicze prezydenta

T z w . system upw

Od 1830 r. kiedy prezydentura przechodzia z rk jednej partii do rk drugiej, zmianie ulegaa caa obsada personalna urzdw federalnych. Od 1829 r. zaczto bowiem stosowa tzw. system upw, co oznaczao, e partia zwyciska miaa prawo do obsady swymi czonkami stanowisk w administracji. Rezultatem stosowania systemu upw by brak stabilizacji w aparacie administracyjnym, zjawisko negatywne dla praktyki. Od II poowy XIX w. zaczto ogranicza stosowanie systemu upw do najwaniejszych stanowisk. Doradcami prezydenta byli sekretarze stanu (ministrowie), ktrzy nie tworzyli gabinetu w znaczeniu europejskim, jakkolwiek stali na czele departamentw (resortw). Prezydent zachowa swobod w odwoywaniu sekretarzy stanu, ktrzy take odpowiadali tylko przed prezydentem. W Stanach Zjednoczonych nie powsta urzd premiera. Zebraniom z udziaem sekretarzy stanu, ktre nazywane byy gabine-

Sekretarze stanu

T z w . gabinet

Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej (od XVIII do XX w.)

593

tern, przewodniczy sam prezydent. Ten gabinet nie by jednak ciaem kolegialnym zdolnym do podejmowania uchwa. Od 1939 r. istniaa Kancelaria Prezydenta, z ktrej wyoniy si takie organy jak Urzd Prezydenta (w skad wchodzio kilku sekretarzy stanu, asystenci), Biuro Budetowe (istnieje od 1921 r.), Komitet Doradcw Ekonomicznych. 4.2. System partyjny Stanw Zjednoczonych Ameryki Pn.

Kancelaria

prez dentc

Od poowy XIX w. istniej w Stanach Zjednoczonych dwie partie polityczne: republikaska i demokratyczna. Podzia ten wyksztaci si na tle istniejcego w kocu XVIIIw. zrnicowania na federalistw i republikanw. Rnice midzy partiami nie tyle tkwiy w odmiennej ideologii, co raczej w bazie spoecznej, na ktrej partie opieray si. W kwestiach politycznych istniay midzy nimi raczej rnice tendencji. Partia Demokratyczna oficjaln nazw przyja w 1840 r. Zwolennikw miaa wrd ludnoci stanw poudniowych i pogranicznych. Cieszya si poparciem emigrantw, katolikw, drobnych przedsibiorcw i inteligencji. W programie swoim podkrelaa rozszerzenie rwnoci praw wszystkich obywateli oraz interwencj pastwa w sfer stosunkw spoecznych. Partia Republikaska powstaa w 1854 r. a jej program zwizany by z dziaalnoci prezydenta A. Lincolna. N a przeomie XIX i XX w. wzrosy w niej wpywy wielkiego przemysu. Bya raczej uwaana za parti o charakterze konserwatywnym, w programie preferowaa gospodark woln od ingerencji pa-

Partia Demokratyczna

Partia Republikaska

594

Pastwo nowoytne

T z w . partie trzecie

stwa, bya za zacienieniem federacji i za szerokimi kompetencjami organw federalnych. Obydwie partie byy lunymi strukturami obywateli a aktywizoway si w okresie kampanii wyborczej. W wyborach obywatele nie oddawali jednak gosw na idee, lecz na praktyczne przedsiwzicia lub wielkie indywidualnoci polityczne. Istniay te W Stanach Zjednoczonych i inne mae partie, tzw. partie trzecie o charakterze lokalnym. Nie miay one jednak szans na sprawowanie wadzy. 4.3. Sdownictwo

Federalne sdy powszechne

Sdy obwodowe

Sdy apelacyjne Najwyszy Sd Federalny

Podstaw prawn organizacji sdownictwa Stanw Zjednoczonych jest konstytucja oraz ustawa z 1797 r. Uksztatoway si w Stanach dwie niezalene od siebie struktury sdownictwa: federalna i stanowa. Do kompetencji federalnych sdw powszechnych naleay sprawy wynikajce z konstytucji i ustaw federalnych oraz sprawy, w ktrych stron bya federacja, stan, przedstawiciel dyplomatyczny oraz spory midzy stanami i midzy obywatelami rnych stanw. Sdami I instancji byy sdy obwodowe, w ktrych sdziowie orzekali jednoosobowo. Ze spraw karnych do ich kompetencji naleay sprawy zagroone kar do 100 dolarw lub kar pozbawienia wolnoci do 6 miesicy. Sdy apelacyjne to II instancja. Orzekay w skadzie 3-osobowym. Najwyszy Sd Federalny w I instancji sdzi sprawy, w ktrych stron bya federacja albo przedstawiciel dyplomatyczny a ze wzgldu na warto przedmiotu sporu sprawy, w ktrych warto przedmiotu przekraczaa 10 tys. dolarw. W innych sprawach dziaa jako trybuna apelacyjny.

Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej (od XVIII do X X w.)

595

W podobny sposb uksztatowana zostaa struktura sdw stanowych: dwie lub trzy instancje z Najwyszym Sdem Stanowym na czele. Do kompetencji sdw stanowych naleay wszystkie sprawy nie zastrzeone sdom federalnym, czyli ok. 95% wszystkich spraw. W praktyce wiele spraw podlegao waciwoci zarwno sdw stanowych, jak i federalnych. Strony miay wwczas moliwo wyboru sdu. Gdyby jednak sprawa naleca do waciwoci sdu federalnego zawisa w sdzie stanowym, to strony mogy apelowa do Najwyszego Sdu Federalnego (nawet od orzeczenia Najwyszego Sdu Stanowego). Sdziowie federalni mianowani byli doywotnio. Szczegln pozycj uzyskali sdziowie Najwyszego Sdu Federalnego (w 1807 r. byo to 7 sdziw, w XX 8), ktrzy otrzymywali uposaenie takie jak ministrowie i byli usuwalni tylko w drodze impeachment. Sdziowie stanowi od poowy XIX w. w wikszoci pochodzili z wyborw. Zgodnie z konstytucj w Stanach Zjednoczonych wystpowaa instytucja przysigych. Strony mogy domaga si awy przysigych dla rozstrzygania sporw, w ktrych warto przedmiotu przekraczaa 20 dolarw. Przysigli dziaali w sprawach karnych i cywilnych (w Anglii po II wojnie wiatowej zniesiono przysigych w sprawach cywilnych). Cech charakterystyczn sdownictwa amerykaskiego jest to, e sdziowie tamtejsi maj prawo badania zgodnoci ustaw z konstytucj (tego uprawnienia nie maj sdy europejskie): sdziowie federalni ustaw federalnych z konstytucj; stanowi ustaw stanowych z konstytucj. Prawo badania konstytucyjnoci ustaw stworzy precedens z 1803 r., zgodnie z ktrym sd moe nie zastosowa przepisu ustawy,

Sdy stanowe

Przysigli

Badanie konstytucyjnoci ustaw

596

Pastwo nowoytne

jeeli uzna go za sprzeczny z konstytucj. Najwaniejsz rol w tej dziedzinie odgrywa Najwyszy Sd Federalny. Dziki roli interpretatora konstytucji sd ten uzyska ogromn wadz polityczn, jakiej nie spotykamy w innych pastwach. Decyzje Najwyszego Sdu Federalnego mog by zmienione tylko poprzez poprawk do konstytucji. Najwyszy Sd Federalny uwaany jest w zwizku z tym za stranika konstytucji i caego amerykaskiego porzdku prawnego i cieszy si najwikszym prestiem wrd wszystkich organw.

XX.

Rosja w XIX i XX wieku

Tak jak w poprzednich wiekach, Rosj rzdzili carowie w stylu samodzierawia", samowadztwa. Tylko wrd ludu rosyjskiego bkaa si naiwna wiara w dobrego wadc, takiego ktry wiedzia wszystko, by obdarzony dobroci, czuy na ludzkie nieszczcia. Taki obraz w oczach ludu utrwalali urzdnicy i duchowni a take sam car. W rezultacie monarcha rosyjski jawi si swoim poddanym jako element wiata nadprzyrodzonego. Ustrj Rosji ksztatowa si w sposb odmienny ni pastw Europy zachodniej. Tradycja pastwowo-prawna Rosji zbliona bya raczej do typu bizantyjsko-azjatyckiego. System rzdw nosi cechy patriarchalne i jednoczenie absolutystyczne. Wystpoway w nim elementy charakterystyczne dla monarchii despotycznych. System ten nierozerwalnie poczony by z okruciestwem, ktre byo czci dnia powszedniego i nikogo z miejscowych to nie dziwio, poza cudzoziemcami, ktrym przyszo przebywa w Rosji. Sposb sprawowania wadzy przez cara wywiera z kolei wpyw na rozwj stosunkw spoecznych i gospodarczych, ktre odbiegay od zachodnioeuropejskich, nadajc Rosji charakter pastwa ogromnych kontrastw.

Samowadztwo

598

Pastwo nowoytne

W pastwie, w ktrym kady mia swoje miejsce w szeregu, o zmianach decydowa car. Tote wszelkie reformy, nawet te, ktre miay miejsce w pierwszym dziesicioleciu XX w., zaczynay si od gry". Nowoutworzone organy miay tylko pomaga carowi w realizowaniu jego wszechwadzy. Podobnie jak w XVIII, tak i w XIX stuleciu wadcy kontynuowali wysiki aby zeuropeizowa Rosj. N a pocztku XIX w. nie tylko car utrzymywa kontakty z Europ zachodni. Okres wojen napoleoskich stworzy dla wielu Rosjan po raz pierwszy moliwo obserwacji pastw zachodnich, by zatem doskona szko wychowania obywatelskiego. Kontakt z zachodni cywilizacj rycho przynis plon w postaci tajnych organizacji rewolucyjnych, ktrych programy byy przejawem buntu wobec rzeczywistoci rosyjskiej i rzdw carskich. Wszelkie prby zmiany rosyjskiego systemu podejmowane przez jakikolwiek czynnik poza carem, koczyy si jednak niepowodzeniem.
Cykiiczno

r0ZW0JU

Obok stylu rzdzenia pastwem cech charakterystyczn Rosji bya cykliczno w jej rozwoju. Po okresach reform nastpowaa zawsze reakcja i terror, doskonaa metoda na to, by spoeczestwo utrzyma w posuszestwie. Przy wszystkich tych odmiennociach nie mona traktowa Rosji jako kraju bezgranicznie zacofanego, bowiem w okresie caratu, zwaszcza od XIX w., Rosja miaa wasne osignicia we wszystkich dziedzinach ycia i osignicia te byy nieporwnywalne z okresem po 1917 r. W Rosji Radzieckiej nowa wadza okazaa si niezdolna do przezwycienia starych przyzwyczaje w sposobie rzdzenia pastwem, a spoeczestwo w odbiorze" wadzy. Terror zosta zwielokrotniony, metody rzdzenia oparte na szpiegowaniu

Niemcy w XIX i XX wieku

599

i donosicielstwie byy takie, jak za Iwana IV czy Mikoaja I, z tym e objy znacznie szersze rzesze spoeczestwa. Take ekspansywna polityka zagraniczna znalaza kontynuatorw. W stosunkach midzynarodowych w XIX i XX w. Rosja zachowaa dawn pozycj. Na arenie midzynarodowej liczono si tak z Rosj carsk, jak z Radzieck, nawet wwczas kiedy traktowano j tylko jako koniunkturalnego sojusznika. Czciej jednak Rosja postrzegana bya jako potencjalny przeciwnik grony zwaszcza dla tych, ktrzy nie zdoali ograniczy go w por odpowiednimi barierami. Dzieje Rosji ze wzgldu na pozycj i rol cara, ktrego interes zawsze sta na pierwszym miejscu, s w gruncie rzeczy dziejami stara panujcych o realizacj ich pomysw tak w polityce zagranicznej, jak i wewntrznej. W polityce zagranicznej kolejni carowie a do 1917 r. kontynuowali polityk imperialn a jej kierunek zalea od indywidualnoci osoby zasiadajcej na tronie. Jeeli dodamy do tego cykliczno okresw reform i reakcji w polityce wewntrznej, ktre przewanie take pokryway si z personalnymi zmianami na tronie, to stwierdzi naley, e lini demarkacyjn dla periodyzacji dziejw ustroju Rosji mog by z powodzeniem lata panowania poszczeglnych jej wadcw.

Polityka imperialna

1.
1.1.

Rosja od 1801 do 1917 roku

Rosja w czasie panowania Aleksandra I (1801-1825)

Po przewrocie paacowym, ktrego ofiar pad syn Katarzyny II, Pawe I (1796 - 1801), wadz w Rosji obj jego syn, wnuk Katarzyny II, Aleksander I.

600

Pastwo nowoytne

Pierwsze zmiany w Rosji

Zaraz po objciu wadzy Aleksander przystpi do wprowadzania w Rosji zmian: - zdecydowa si na nawizanie szerokich kontaktw z zagranic (w przeciwiestwie do swego ojca); - ogosi amnesti dla tych, ktrzy zbiegli z Rosji z powodu nadmiernych represji ze strony wadz; - zagodzi cenzur; - odnowi dziaalno samorzdu szlacheckiego wprowadzonego w czasach Katarzyny II; - zlikwidowa tzw. Tajn Ekspedycj, ktra dokonywaa aresztowa i zajmowaa si zsyaniem winiw na Syberi; - znis zwyczaj stawiania w miastach szubienic; - zainteresowa si rozwojem nauki.

Reformy ustroju Rada Nieustajca

Efekty dziaalnoci Tajnego Komitetu

Car by take inicjatorem reform ustrojowych. W 1801 r. powoana zostaa Rada Nieustajca, organ centralny o charakterze doradczym, zoony z 12 czonkw wywodzcych si z arystokracji. Jej stale urzdujcym organem bya kancelaria. W poowie 1801 r. powoany zosta 4-osobowy Tajny Komitet (ks. A. Czartoryski, W. Koczubej, M. Nowosilcow, R Stroganow), ktremu przewodniczy sam car. Komitet dziaa do 1803 r., a efekty jego prac byy nastpujce: - wprowadzono zakaz stosowania tortur podczas ledztwa; - zezwolono kupcom i innym mieszczanom oraz chopom pastwowym na nabywanie na wasno gruntw; - reformy w aparacie pastwowym.

Niemcy w XIX i XX wieku

601

W tej ostatniej dziedzinie zlikwidowane zostay dawne kolegia. W 1802 r. wszed w ycie manifest o utworzeniu omiu ministerstw: Ldowych Si Zbrojnych, Spraw Zagranicznych, Spraw Wewntrznych (ministerstwu temu podlega cay przemys), Sprawiedliwoci, Owiaty, Finansw i Handlu. Ministerstwa dzieliy si na departamenty. Ministrw mianowa car. Z racji swoich stanowisk ministrowie z urzdu zasiadali w Senacie. Ministrowie nie tworzyli jednak gabinetu. Decyzje podejmowali jednoosobowo, ze swej dziaalnoci skadali carowi raporty, a w kocu roku sprawozdania. Nadzr nad ministrami sprawowaa Prokuratura Generalna. W sprawach wtpliwych ostatni instancj by zawsze car. W 1812 r. powoany zosta Komitet Ministrw jako organ doradczy cara, ktremu te car osobicie przewodniczy. Oprcz ministrw obejmowa on przewodniczcych departamentw Rady Pastwa. Komitet nie peni funkcji rzdu, tej bowiem instytucji car by przeciwny. W 1802 r. wszed w ycie dekret O prawach i obowizkach Senatu". Dekret mia spowodowa podniesienie rangi Senatu wrd organw pastwowych. Zgodnie z dekretem Senat by najwysz instytucj w pastwie a zakres jego wadzy mg ograniczy tylko jego przewodniczcy, ktrym by sam imperator. Senat mia sta na stray prawa i praworzdnoci, czyli peni funkcje trybunau administracyjnego, sprawowa nadzr nad wpywami z podatkw i wydatkami pastwowymi. W praktyce Senat nie uzyska wikszego wpywu na sprawy pastwowe. Gwn jego kompetencj byo penienie nadal funkcji sdu kasacyjnego. Od orzecze Senatu przysugiwaa skarga do cara, z tym e za bezzasadn skarg grozia skarcemu surowa kara.

Ministerstwa

Generalna Prokuratura Komitet Ministrw

Sprecyzowanie kompetencji Senatu

Sdownictwo kasacyjne

602

Pastwo nowoytne

Projekt reformy ustroju pastwowego M . Speraskiego

Ponadto Senat sprawowa nadzr nad ministrami i ogasza ustawy. Senat dzieli si na departamenty (byo ich dziewi, w tym 1 administracyjny a 8 sdowych), przy kadym departamencie dziaa oberprokurator, prokuratura miaa bowiem charakter organu kontrolujcego z ramienia cara ca administracj i sdownictwo. Kiedy ustaa dziaalno Tajnego Komitetu w dziedzinie reformowania pastwa, dalszymi reformami zaj si bliski doradca Aleksandra I, jeden z najwybitniejszych dziaaczy pastwowych Rosji w XIX w , Micha Speraski (1772-1839). W 1809 r. M. Speraski przedstawi projekt reorganizacji aparatu pastwowego pt. Wstp do zbioru ustaw pastwowy cl7. Projekt ten przewidywa wprowadzenie w Rosji trjpodziau wadz, przy czym nie miaa ulec naruszeniu absolutna wadza cara. Zatem podzia wadzy mia charakter wycznie instytucjonalny. Speraski przewidzia w projekcie organ przedstawicielski Dum Pastwow, do ktrej wej mieli przedstawiciele tylko pewnych grup ludnoci. Byo to jednoznaczne z nadaniem czci spoeczestwa praw politycznych. Projekt zrodzi siln opozycj, zoon zwaszcza z arystokracji rosyjskiej, ktra posdzia Speraskiego o orientacj profrancusk. Kiedy stosunki rosyjsko-francuskie ulegy pogorszeniu, Speraski zosta oskarony o zdrad i skazany na przymusowy pobyt na Syberii. Zrealizowano w praktyce tylko cz projektu M. Speraskiego, mianowicie w 1810 r. powoany zosta nowy organ Rada Pastwa, zoony z 90 czonkw dziaajcych pod przewodnictwem cara. W skad Rady Pastwa z urzdu wchodzili ministrowie, innych czonkw mianowa car. Z momentem powoania Rady Pastwa zostaa zniesiona Rada Nieusta-

Rada Pastwa

Niemcy w XIX i XX wieku

603

jca. Zadaniem Rady Pastwa byo przygotowanie i opiniowanie projektw ustaw. W celu sprawniejszego dziaania Rada dzielia si na 5 departamentw (z czasem ich liczba zmieniaa si) a sprawy biurowe prowadzia kancelaria, ktr do 1812 r. kierowa M. Speraski jako Sekretarz Pastwa. Powysze reformy w niczym nie zmieniy pozycji cara, ktry byl nadal monarch absolutnym i niczym nie ograniczonym, bowiem wszystkie nowe organy miay wycznie charakter doradczy. Car by najwyszym sdzi, dowdc wojskowym oraz reprezentowa pastwo na zewntrz. Od czasw Pawa I (w 1797r.) ustalone zostay zasady nastpstwa tronu dziedziczno wedug primogenitury z pierwszestwem w linii mskiej. Obok cara dziaaa kancelaria carska, utworzona przez Aleksandra I, z tym e urzd ten due znaczenie w pastwie uzyska dopiero w czasie panowania jego nastpcy Mikoaja I. Kancelari podzielono wwczas na wydziay, spord ktrych wydzia pierwszy peni rol osobistej kancelarii cara. Aleksander I reformie podda take system szkolnictwa rosyjskiego. Terytorium Rosji podzielono na sze okrgw szkolnych i kadym zarzdza kurator. W guberniach tworzono gimnazja, w powiatach szkoy powiatowe, we wsiach parafialne. W 1803 r. powsta uniwersytet w Wilnie, w latach 1804-5 w Kazaniu i Charkowie, w 1819 r. w Petersburgu. Wysze uczelnie stay si powanymi orodkami dydaktycznymi i naukowymi. W 1804 r. pewnej poprawie uleg status chopw. Uznano, e s oni przytwierdzeni do ziemi, zatem obszarnicy nie mogli sprzedawa chopw bez ziemi. Dziaki uytkowane przez chopw uznane zostay za ich dziedziczn wasno.

Kancelaria, Sekretarz Pastwa

Car

Zasady nastpstwa tronu Kancelaria carska

Reforma szkolnictwa

604

Pastwo nowoytne

Administracja lokalna

Generalni gubernatorzy

Gubernatorzy Sd ziemski

Osiedla wojskowe

Dla celw administracji lokalnej utrzymany zosta podzia administracyjny kraju na gubernie, ktre dzieliy si na powiaty. Zespoy guberni tworzyy wiksze jednostki genera-gubernatorstwa na czele z generalnymi gubernatorami o szerokich kompetencjach, zwaszcza w dziedzinie stanowienia prawa lokalnego. Przedstawicielami wadzy w terenie oraz wykonawcami decyzji ministra spraw wewntrznych byli gubernatorzy. Organem administracji w powiecie by sd ziemski, ktremu przewodniczy isprawnik o kompetencjach gwnie policyjnych. W drugiej poowie rzdw Aleksandra I wan rol w yciu politycznym Rosji odgrywa cieszcy si zaufaniem cara Aleksy Arakczejew, w latach 1808 - 1 0 penicy funkcj ministra wojny. Od pocztku lat dwudziestych XIX w. by on faktycznie drugim wadc Rosji. Wszelkie pomysy Arakczejewa Aleksander przyjmowa bez zastrzee. Arakczejew stworzy tzw. osiedla wojskowe. W zachodnich guberniach wydzielono cz terenw pastwowych, w ktrych chopw umieszczano w specjalnie dla nich przeznaczonych osiedlach, gdzie doywotnio i dziedzicznie wykonywali zajcia rolnicze, cznie z wojskowymi. Chopi ci poddani zostali surowej dyscyplinie wojskowej. 1.2. Rosja pod rzdami Mikoaja I (1825 - 1855)

Panowanie kolejnego cara rozpoczo si od stumienia powstania dekabrystw (ostatecznie pokonani zostali w styczniu 1826 r.). Okres rzdw Mikoaja I to trzydziestolecie reakcji politycznej. Car odgrodzi Rosj od cywilizacji zachodnioeuropejskiej, Zachd bowiem uwaa za siedlisko wszelkiego za. Szans

Niemcy w XIX i XX wieku

605

dla Rosji widzia w jej zacofaniu (takie te stanowisko zajmowaa znaczna cz otoczenia cara). W polityce wewntrznej czasw Mikoaja I dominowa system policyjno-szpiegowski, ktry w praktyce realizowaa wczesna biurokracja. ycie spoeczestwa reglamentoway liczne akty prawne. Car osobicie inicjowa dziaalno prawotwrcz, czsto w sprawach drobiazgowych i bez wikszego znaczenia dla pastwa. Najwaniejszym organem systemu policyjnego sta si III Wydzia Kancelarii carskiej, ktrego zadaniem byo tropienie i ciganie przestpcw politycznych, wywiad wewntrzny oraz nadzr nad prawomylnoci poddanych. Zadania te realizowane byy poprzez siatk tajnych agentw. Organem wykonawczym El Wydziau by Korpus andarmerii, mundurowej policji politycznej. HI Wydzia istnia do 1880 r. Reakcyjna polityka cara najdotkliwiej przejawiaa si w dziedzinie owiaty, nauki i kultury. W 1826 r. Mikoaj wyda dekret o cenzurze, zakazujcy drukowania utworw (obrazw, rycin, nut), ktre mogyby podway autorytet uwiconej osoby cara i Cerkwi, o ile wprost lub porednio krytykoway monarchiczn form rzdw, bd byyby projektami reformowania ustroju. W przypadku utworw historycznych cenzorzy winni zwraca uwag na ich cel moralny i polityczny. Przestrzeganiem elaznych przepisw o cenzurze" zajmowa si powoany w tym celu Gwny Urzd Cenzury oraz jemu podlege komitety. Przestrzeganie przepisw byo take obowizkiem ksigarzy oraz prowadzcych biblioteki. Kontrola wewntrzna szczeglnie nasilia si w 1848 r. na wiadomo o wydarzeniach rewolucyjnych w Europie. ycie wewntrzne kraju, a szczeglnie szkolnic-

III Wydzia Kancelarii carskiej

Dekret o cenzurze

Gwny Urzd Cenzury

606

Pastwo nowoytne

Uprzywilejowana pozycja Cerkwi

two, znalazo si pod wpywem Cerkwi. Rwnocze J Y J przeladowania osb innych wyzna poprzez odbieranie im majtkw i zamykanie domw modlitwy oraz klasztorw. Rezultatem polityki Mikoaja I bya wzrastajca liczba wystpie chopskich. Powstaway te nowe prdy ideowe (liberalny i rewolucyjno-demokratyczny). Polityka zagraniczna, nastawiona na zdobycie wpyww na Bakanach i Bliskim Wschodzie, postawia Rosj w obliczu katastrofy. Nastpstwa wojny krymskiej (1853-56) ukazay konieczno dokonania kolejnych zmian w Rosji.
Z A C 2 S

1.3.

Reformy przeprowadzone w Rosji w czasie panowania Aleksandra II (1855-1881)

Reforma agrarna

Najpilniejsz bya reforma agrarna. Jej przygotowaniem zaj si utworzony w 1857 r. Gwny Komitet d/s Wociaskich. 19.11.1861 r. manifest cesarski wprowadzi ustaw O wocianach uwolnionych od zalenoci poddaczej", ktra przyznaa chopom prawa osobiste i majtkowe. Wprowadzeniem reformy w ycie miay zaj si utworzone w kadej guberni urzdy d/s wociaskich. W pierwszej kolejnoci ustawa obowizywaa chopw prywatnych. W 1866 r. reform objto chopw pastwowych. N a szczeblu centralnym w aparacie pastwowym wprowadzono Rad Ministrw, ktra istniaa obok Komitetu Ministrw i Rady Pastwa, konkurujc z tym ostatnim organem zwaszcza w dziedzinie ustawodawstwa. Reformie poddano take system finansowy pastwa i unowoczeniono skarbowo. Kadego roku publikowano budet oglnopastwowy.

Reforma ustroju Rada Ministrw

Reforma skarbowoci

Niemcy w XIX i XX wieku

607

W 1864 r. wesza w ycie ustawa o instytucjach ziemskich gubernialnych i powiatowych, ktre byy form samorzdu terytorialnego. Ziemstwa, oddzielone od administracji rzdowej, wprowadzono na szczeblu guberni i powiatu dla kierowania i zarzdzania sprawami lokalnymi. Organom ziemstw przyznano kompetencje w sprawach: - zarzdzania podatkami lokalnymi; - utrzymania drg i komunikacji; - zaopatrzenia w ywno; - zarzdu zakadami dobroczynnymi i opieki spoecznej; - opieki nad rozwojem przemysu i handlu; - opieki nad owiat, zdrowiem i winiami. Najwiksz rol odegray ziemstwa w dziedzinie gospodarczej i owiatowej. Na szczeblu guberni ziemstwa miay szersze kompetencje w dziedzinie finansowej. Organami ziemstw byy: Zgromadzenia ziemskie liczce od 10 do 100 radnych, wybieranych na 3 lata. Radni penili funkcj honorowo. Zgromadzenia obradoway na sesjach zwoywanych dwa razy do roku pod przewodnictwem marszakw szlachty. Wybory do zgromadze byy porednie (radnych gubernialnych wybieray powiatowe zebrania ziemskie) i przeprowadzano je w kuriach (ziemiaskiej, miejskiej i wiejskiej) w oparciu 0 cenzus majtkowy. W rezultacie szlachta uzyskaa w wyborach przewag nad pozostaymi grupami ludnoci. Organami staymi dla zaatwiania spraw byy urzdy ziemskie, skadajce si z przewodniczcego 1 dwch czonkw wybieranych spord radnych na

Ziemstwa ograniczony samorzd terytorialny

Kompetencje ziemstw

Organy ziemstw Zgromadzenia ziemskie gubernialne i powiatowe

Urzdy ziemskie gubernialne i powiatowe

608

Pastwo nowoytne

Ingerencja administracji pastwowej w dziaalno ziemstw

Reforma miejska samorzd miejski

Organy Duma miejska

Zarzd miejski Prezydent

trzy lata. Urzd dysponowa te pracownikami etatowymi. Samorzdu ziemskiego nie wprowadzono na terenach gdzie przewaaa ludno nierosyjska i gdzie stan posiadania obszarnikw rosyjskich nie by wielki: na wschd od Uralu, na zachd od Dniepru, na ziemiach Krlestwa Polskiego, na Kaukazie. Praktyczna dziaalno ziemstw zostaa z czasem ograniczona decyzje sprzeczne z prawem mg zawiesi naczelnik guberni lub minister spraw wewntrznych, co oznaczao daleko idc ingerencj administracji rzdowej w dziaalno samorzdu. Take wybranych czonkw zarzdu zatwierdzay organy administracji rzdowej. W 1870 r. przeprowadzona zostaa reforma miejska. Zniesiono stanowy charakter samorzdu miejskiego. Podatnikw w miecie podzielono na trzy kurie wedug wysokoci paconych podatkw, co zapewnio przewag w organach miejskich najbogatszym. Organami samorzdu w miecie byy: duma miejska, zoona z kilkudziesiciu radnych w zalenoci od wielkoci miasta, wybieranych na okres 4 lat. Duma wybieraa ze swego grona stale urzdujcy kilkuosobowy zarzd miejski oraz prezydenta, ktry jednoczenie przewodniczy dumie. Prezydenta zatwierdza gubernator a w miastach bdcych siedzib wadz gubernialnych minister spraw wewntrznych. Do kompetencji organw samorzdu miejskiego naleay gwnie sprawy gospodarcze miasta. Najnisz jednostk podziau administracyjnego kraju bya gromada, w ktrej funkcjonoway organy samorzdowe: zgromadzenie gromadzkie organ uchwalajcy i starosta organ wykonawczy i zarazem przewodniczcy zgromadzenia. Organy te zaj-

Samorzd wiejski Gromada Zgromadzenie gromadzkie Starosta

Niemcy w XIX i XX wieku

609

moway si rozdziaem podatkw midzy mieszkacw gromady oraz sprawami gruntowymi. Starosta peni take funkcje policyjne a nadto mia prawo karania za drobne wykroczenia (kar aresztu do 2 dni, grzywny do 1 rubla). Kilka gromad tworzyo gmin (tzw. gmina zbiorowa), ktrej organami byy: - zgromadzenia gminne wybierane spord mieszkacw gminy w stosunku 1 delegat na 10 wacicieli domostw by to organ uchwalajcy, kompetentny take w sprawach podatkowych; - wjt organ wykonawczy o uprawnieniach policyjnych, mia te prawo nakadania niewielkich kar oraz przewodniczy zarzdowi gminnemu; - zarzd gminny, w ktrego skad wchodzili starostowie gromad skadajcych si na gmin oraz asesorowie. Zarzd dysponowa take patnymi funkcjonariuszami; - sd gminny, ktry skada si z wjta i awnikw. Struktura gminy w Rosji, polegajca na tym, e skadaa si ona z mniejszych jednostek gromad nadawaa jej charakter gminy zbiorowej. W 1861 r. gminy i gromady otoczono nadzorem ze strony pastwa. Sprawowali go tzw. pokojowi porednicy o kompetencjach administracyjno-policyjnych (m.in. zatwierdzali uchway zgromadze). W 1874 r. porednikw zastpiy urzdy d/s chopskich. W 1874 r. przeprowadzono w Rosji reform wojskowoci. Jej twrc by minister spraw wojskowych Dymitr Milutin. Skrcono termin suby w wojsku ldowym do 6 lat, w marynarce do 7. Corocznemu poborowi poddani byli mczyni, ktrzy ukoczyli 20 lat. Zwolnienie z poddastwa byo moliwe do-

Gmina zbiorowa

Zgromadzenie gminne

Wjt

Zarzd gminny

Sd gminny

Urzdy d / s chopskich

Reforma wojskowa

610

Pastwo nowoytne

piero po odbyciu suby wojskowej. Wrd poborowych dokonywano losowania, ktre byo podstaw do kierowania ich do suby regularnej lub do pospolitego ruszenia. Po ukoczeniu 43 lat mczyzn kierowano do rezerwy. Korpus oficerski nadal wywodzi si ze szlachty. Mczyni posiadajcy wysze wyksztacenie byli uprzywilejowani w ten sposb, e odbywali sub tylko przez 6 miesicy.
Reforma sdownictwa

W 1864 r. wesza w ycie ustawa o ustroju sdw, ktra: - zniosa stanowo i wprowadzia sdy powszechne, od tej zasady wyjtkiem byy sdy dla duchowiestwa i sdy gminne na wsi; - oddzielia sdy od administracji, co miao stanowi zabezpieczenie niezawisoci sdw. Najnisz instancj byy sdy pokoju. Sdziowie pokoju sdzili drobne sprawy cywilne (gdy warto przedmiotu sporu nie przekraczaa 300 rubli) i drobne sprawy karne (zagroone kar grzywny do 30 rubli, aresztem do 3 miesicy lub 1 1 / 2 roku wizienia). Sdziowie pokoju wybierani byli na trzy lata wedug cenzusu wyksztacenia i majtkowego. Cz sdziw pokoju penia obowizki bezpatnie (opacani byli tylko tzw. dzielnicowi sdziowie pokoju). Instancj odwoawcz od orzecze sdziw pokoju byy zjazdy sdziw pokoju. Wyej w strukturze sdw postawione byy sdy okrgowe, podzielone na wydziay cywilne i karne. W sprawach karnych o zbrodnie i wystpki zagroone kar dodatkow w postaci utraty lub ograniczenia praw stanu udzia brali przysigli. Od wyrokw wydanych z udziaem przysigych nie przysu-

Sdy powszechne

Oddzielenie sdownictwa od administracji Sdy pokoju Sdziowie pokoju

Zjazdy sdziw pokoju Sdy okrgowe

Przysigli

Niemcy w XIX i XX wieku

611

giwaa apelacja. W takich przypadkach, podobnie jak na podstawie zaalenia, Senat mg dokona kasacji wyroku i zarzdza wwczas ponowne przeprowadzenie rozprawy w sdzie I instancji. Instancj apelacyjn byy izby sdowe, podzielone na wydziay cywilne i karne. W sprawach o przestpstwa przeciwko pastwu lub o przestpstwa subowe, wydzia karny izby sdowej sdzi jako sd I instancji. W sprawach, za ktre grozia kara pozbawienia praw stanu obok 5 sdziw zawodowych zasiadali czterej przedstawiciele stanu, z ktrego wywodzi si podsdny. Senat sdzi w I instancji niektre przestpstwa polityczne, w II instancji gdy wniesiono apelacj od orzeczenia izby sdowej, wydanego przez ni w I instancji. Senat by jednak przede wszystkim sdem kasacyjnym: dla wyrokw zjazdw sdziw pokoju, sdw okrgowych i izb sdowych. Dla wyrokw sdw niszych sdem kasacyjnym byy zarzdy gubernialne. W 1866 r. utworzony zosta oddzia ochrony porzdku i bezpieczestwa publicznego", ochrana organ do cigania przestpstw politycznych. 1.4. Reakcyjne rzdy Aleksandra III (1881 -1894)

Izby sdowe

Senat

Oddzia ochrony porzdku i bezpieczestwa publicznego

Aleksander III jako kolejny car nie zdecydowa si na kontynuowanie reform ojca, lecz na zaostrzenie kursu w polityce wewntrznej, represje i kontrreformy. Zapowiedzi takich rzdw by manifest z kwietnia 1881 r. o nienaruszalnoci samowadztwa i rzdach penionych z boej aski". Polityk Aleksandra III charakteryzowa dalece posunity nacjonalizm.

612

Pastwo nowoytne

Przejawy reakcji

Przejawami reakcyjnych rzdw byy: - zorganizowanie niemal doskonaego systemu donosicielstwa w oparciu o ochran". Dla realizacji wynikajcych std zada zatrudniano tajnych, opacanych pracownikw; - rozszerzono dziaalno cenzury; - ograniczono dostp do szk dzieciom pochodzcym z rodzin niszych stanw, nad szkoami wyszymi za roztoczono nadzr kuratorw ustaw z 23.Vm.l884r. - mniejszoci narodowe oficjalnie poddano rusyfikacji; - umocniono pozycj Cerkwi; - 14.VIII.1881 r. wesza w ycie uchwaa o rodkach ochrony porzdku pastwowego i adu spoecznego", ktra rozszerzya uprawnienia policji i wadz administracyjnych w zakresie bezpieczestwa wewntrznego.

Nadzr organw administracji pastwowej nad samorzdem wiejskim

W 1889 r. wprowadzono nadzr nad organami administracji wiejskiej. Sprawowali go naczelnicy ziemscy, powiatowe zjazdy naczelnikw oraz urzdy gubernialne. Naczelnicy ziemscy wywodzili si ze szlachty. Przyznano im szerokie uprawnienia administracyjne cznie z prawem zatwierdzania uchwa zgromadze wiejskich a take zawieszania takich uchwa. Byo to ograniczenie samodzielnoci samorzdu wiejskiego. Naczelnicy otrzymali rwnie uprawnienia sdowe mieli prawo karania chopw (kar do 6 rubli i aresztem do 30 dni) bez moliwoci odwoania. Sprawowali te sdownictwo w sprawach cywilnych i karnych, ktre do tej pory naleay do kompetencji sdziw pokoju. Przyznanie kompetencji sdowych naczelnikom ziemskim byo zamaniem

Niemcy w XIX i XX wieku

613

zasady rozdziau sdownictwa od administracji. Rozwizanie to byo ponadto odstpieniem od zasady niezawisoci sdw. Aby obej sdy powszechne powoywano ponadto czsto sdy dorane, w ktrych nie bya stosowana zasada instancyjnoci. Ustawa z 1890 r. wprowadzia zmiany w strukturze ziemstw. Wybory do organw ziemskich oparte zostay na strukturze stanowej. Wprowadzono wysoki cenzus majtkowy dla wyborcw z jednoczesnym ograniczeniem prawa wyborczego przysugujcego chopom. W procedur przeprowadzania wyborw moga ingerowa wadza pastwowa. Do skadu zgromadze ziemskich, organu samorzdowego, mogy odtd wej osoby piastujce niektre urzdy. Obsada personalna zarzdu ziemstwa wymagaa zatwierdzenia przez wadze pastwowe. Zatwierdzenia wymagay take uchway zgromadze ziemskich. Analogicznie postpiono z miastami. W 1892 r. ograniczono prawa wyborcze do organw samorzdu miejskiego. Prawa wyborcze przysugiway teraz wacicielom posiadajcym nieruchomoci lub przedsibiorstwa na terenie miasta. Ograniczone zostay kompetencje samorzdu i zwikszono nadzr ze strony pastwa tak, jak to miao miejsce w samorzdzie wiejskim i ziemskim. 1.5. Mikoaj II (1894-1917)

Zamanie zasady rozdziau sdownictwa od administracji

Zmiany w strukturze i funkcjonowaniu organw ziemstw

Zmiany w samorzdzie miejskim

Do 1906 r. Mikoaj II kontynuowa styl rzdzenia ojca. W polityce zagranicznej cara interesowa Daleki Wschd, planowa wczy Rosj do walki o tamtejsze rynki. Denia do opanowania Korei i Mandurii doprowadziy do wojny z Japoni. Kryzys zwizany z wojn oraz jej niepopularno w opinii spoecznej, sprowokoway robotnikw do wystpie przeciwko

614

Pastwo nowoytne

Duma Pastwowa tzw. Buyginowska

System kurialny

Manifest padziernikowy

wadzy. Krwawa niedziela 22 stycznia 1905 r. daa w Rosji pocztek rewolucji, ktra trwaa do 1907 r. Wystpienia rewolucyjne zmusiy cara do ustpstw. W sierpniu 1905 r. ogoszona zostaa ustawa powoujca Dum Pastwow, organ przedstawicielski o charakterze doradczym. Duma miaa opiniowa projekty ustaw przedstawione przez rzd. Posowie mieli by wybierani na okres 5 lat w systemie kurialnym. Przewidziano trzy kurie: wielkich wacicieli ziemskich, mieszczan i chopw. Powanym ograniczeniem prawa wyborczego by cenzus majtkowy, ktry zapewnia przewag w Dumie wielkim wacicielom ziemskim. Duma, od nazwiska jej projektodawcy, ministra spraw wewntrznych, A. Buygina, zwaa si Dum Buyginowsk". 17 padziernika 1905 r. Mikoaj II wyda manifest, w ktrym ogosi wprowadzenie: - nietykalnoci osobistej obywateli; - rozszerzonych praw wyborczych; - wolno sowa, prawa do stowarzysze i zgromadze; - nadanie Dumie Pastwowej charakteru organu ustawodawczego i kontrolnego w stosunku do rzdu. Manifest padziernikowy umoliwi m.in. tworzenie legalnych partii pod warunkiem, e program ich bdzie mieci si w ramach moliwych do zaakceptowania przez wadze. Jednoczenie car w miejsce Komitetu Ministrw powoa Rad Ministrw, pierwszy w Rosji organ rzdowy. Na jej czele jako pierwszy premier stan S. Witte. W oparciu o manifest w grudniu 1905 r. zostaa ogoszona nowa ordynacja wyborcza do Dumy. Po-

Rada Ministrw

Niemcy w XIX i XX wieku

615

zostawia ona system kurialny i wielostopniowo wyborw, tak jak miao to miejsce w wyborach do Dumy Buyginowskiej, z tym i zwikszono liczb kurii do czterech. Czwart bya kuria robotnikw. Wybory w kurii robotniczej byy 3-stopniowe, w kurii chopskiej czterostopniowe. Prawa wyborcze uzyskali mczyni, ktrzy ukoczyli 25 lat a ponadto wymagano cenzusu osiadoci. Po przeprowadzonych wyborach, w skadzie tzw. I Dumy, ktra liczya 524 deputowanych, wbrew zamierzeniom rzdu, znalazo si wielu chopw. Do kompetencji Dumy naleao: - ustawodawstwo, w tym take inicjatywa ustawodawcza; - uchwalanie budetu; - nieliczne sprawy finansowo-majtkowe pastwa. Manifestem z 20.11.1906 r. car przeksztaci dotychczasow Rad Pastwa w izb wysz organ, ktry tak jak Duma, mia mie kompetencje ustawodawcze. Decyzj t car zama postanowienia manifestu padziernikowego z 1905 r., ktry przewidywa tylko utworzenie Dumy jako organu przedstawicielskiego. Skad Rady Pastwa mia liczy 196 czonkw, z ktrych poow cznie z przewodniczcym Rady, mianowa car, druga poowa za pochodzia z wyborw. Kadencja Rady Pastwa ustalona zosta na 9 lat, co 3 lata 1/3 czonkw pochodzcych z wyborw miaa ustpowa. Obydwie izby zwoywa car. W dziedzinie ustawodawstwa izby byy rwnorzdne. Wprowadzone zmiany w ustroju Rosji modyfikowaa nastpnie ustawa z 23.IV.1906r. w ten sposb,

i Duma

Rada Pastwa

616

Pastwo nowoytne

Rozwizanie wsplnot gminnych

Sdy wojen no-polowe

e w czasie midzy posiedzeniami Dumy, gdyby wymagay tego nadzwyczajne okolicznoci, Rada Ministrw moga przedstawi projekt ustawy bezporednio carowi, z tym e nie mg to by projekt zmian w ustroju pastwowym i w prawie wyborczym. Warunkiem obowizywania ustawy wprowadzonej w ycie w trybie nadzwyczajnym byo przedstawienie jej Dumie w terminie do 2 miesicy od zebrania si tego organu. Jednoczenie Duma pozbawiona zostaa inicjatywy ustawodawczej w dziedzinie ustroju pastwa, bowiem inicjatywa w tych sprawach zastrzeona zostaa wycznie carowi. I Duma obradowaa od 27 kwietnia do 8 lipca 1906 r. Kiedy utworzona w Dumie frakcja pracy, do ktrej weszli take deputowani chopscy, wystpia z projektem przymusowego wywaszczenia obszarnikw, car rozwiza Dum. W lipcu 1906 r. premierem rzdu zosta P. Stoypin. Na mocy dekretu z listopada 1906 r. o rozwizaniu wsplnot gminnych, rzd przystpi do kolejnego etapu reformy rolnej, stworzy moliwoci dla rozwoju kapitalizmu w rolnictwie rosyjskim oraz rozpocz akcj planowego zasiedlania obszarw syberyjskich i kaukazkich. Rozporzdzeniem z 1906 r. utworzono sdy wojenno-polowe w miejscowociach, w ktrych ogoszono stan wojenny lub stan nadzwyczajnej ochrony. Sd taki skada si z 5 oficerw lub nawet oddziau wojskowego i posiada nieograniczone kompetencje. Podlegay mu osoby cywilne podejrzane o udzia w wystpieniach rewolucyjnych. W postpowaniu przed sdem nie przeprowadzano w zasadzie ledztwa. Sd funkcjonowa bez prokuratora i obrocy i najczciej orzeka kar mierci. Wyrok winien by wydany w cigu 48 godzin, by natychmiast prawo-

Niemcy w XIX i XX wieku

617

mocny i podlega wykonaniu, co oznacza, e wykluczona bya moliwo odwoania. Sdy wojenno-polowe dziaay do koca kwietnia 1907 r. Po rozwizaniu I Dumy na podstawie dotychczasowej ordynacji wyborczej odbyy si wybory do II Dumy, ktra obradowaa od 20 lutego do 20 czerwca 1907 r. Powodem jej rozwizania by ponowny brak akceptacji dla polityki prowadzonej przez rzd. Data rozwizania II Dumy uwaana jest za moment zakoczenia rewolucji w Rosji. W okresie rewolucji z lat 1905 - 7 ustrj Rosji uzyska ksztat monarchii ograniczonej. Samodzierawie cara zostao jedynie ograniczone wspuczestnictwem Dumy i Rady Pastwa w ustawodawstwie. Do cara w sferze ustawodawczej nadal naleay: - inicjatywa ustawodawcza; - sankcja ustawodawcza; - prawo wydawania rozporzdze z moc ustawy w czasie midzy posiedzeniami organu przedstawicielskiego. Wadz wykonawcz car realizowa za porednictwem Rady Ministrw, rzd za by odpowiedzialny przed carem. Po rozwizaniu II Dumy, ponownie naruszajc ustawy zasadnicze, car ogosi now ordynacj wyborcz, ktra zmniejszya liczb uprawnionych do wyborw chopw i robotnikw oraz posw z terenw zamieszkaych w wikszoci przez ludno nierosyjsk. Liczba posw z terenw Krlestwa Polskiego zmniejszya si z 37 do 14, z terenw kaukazkich z 25 do 10. Zgodnie z zaoeniami twrcw ordynacji wyborczej kolejna Duma miaa by rosyjska duchem". III Duma liczya 442 deputowanych, w tym 403 z eu-

u Duma

zasady monarchii

sraniczoneJ

III Duma

618

Pastwo nowoytne

IV Duma

T z w . blok postpowy

ropejskiej czci Rosji. Duma ta przetrwaa ca kadencj od 1.XI.1907r. do 15.XI.1912r. Powszechnstaa si praktyka, e w razie sprzeciwu Dumy wobec polityki rzdu, ten ostatni ogasza ustawy w trybie nadzwyczajnym z pominiciem Dumy. Kadencja IV Dumy, ktra rozpocza si w 1912 r., przypada na wydarzenia I wojny wiatowej. Klski armii rosyjskiej w wojnie, ktrym nie zapobiego objcie w sierpniu 1915 r. naczelnego dowdztwa przez samego cara a take nasilenie si de do przeprowadzenia w pastwie liberalnych reform, doprowadziy do utworzenia tzw. bloku postpowego, do ktrego wesza cz deputowanych Dumy oraz niektrzy czonkowie Rady Pastwa. Blok domaga si: - powoania rzdu, ktry cieszyby si zaufaniem spoeczestwa; - amnestii dla skazanych za przestpstwa polityczne i religijne; - zniesienia praw ograniczajcych uprawnienia chopw oraz mniejszoci narodowych. W odpowiedzi na te dania car dokona tylko personalnych zmian w dotychczasowym skadzie rzdu. Przecigajce si dziaania wojenne oraz opozycja wewntrzna wobec polityki caratu wprowadziy Rosj w kolejn faz kryzysu rewolucyjnego. W lutym 1917 r. doszo do wybuchu tzw. rewolucji lutowej. Utworzony zosta Tymczasowy Komitet Dumy Pastwowej. Z drugiej strony nabierajca rozmachu dziaalno bolszewikw znalaza wyraz w utworzeniu Tymczasowego Komitetu Rady Delegatw Robotniczych. Rozkaz tego Komitetu

Tymczasowy Komitet Dumy Pastwowej Tymczasowy Komitet Rady Delegatw Robotniczych

Niemcy w XIX i X X wieku

619

z l.IIL1917r. zawiera nakaz wyboru komitetw wojskowych, ktre miay zapewni bolszewikom wpywy w wojsku. Tymczasowy Komitet Dumy 2.m.l917r. powoa Rzd Tymczasowy, zoony z 9 ministrw, na ktrego czele stan ks. J. Lww, sprawujcy jednoczenie funkcj ministra spraw wewntrznych. Rzd Tymczasowy w Deklaracji z 3 marca ogosi: - amnesti dla przestpcw politycznych i religijnych; - wolno sowa, druku, zebra, strajkw, z rozcigniciem tych swobd take na wojskowych; - zniesienie ogranicze stanowych, wyznaniowych i narodowociowych; - zastpienie policji milicj narodow z wybieralnym dowdztwem; - rozpoczcie przygotowa do zwoania na zasadach powszechnego, rwnego, bezporedniego i tajnego gosowania zgromadzenia ustawodawczego, ktrego zadaniem miao by uchwalenie konstytucji. Jednoczenie z 2 na 3.III.1917r. utraci wadz Mikoaj II, podpisujc w Pskowie w imieniu swoim i swojego syna Aleksandra akt abdykacji. Formalnie abdykowa na rzecz swego brata Michaa Aleksandrowicza, ktry jednak nie przyj tronu (owiadczy, e tron przyjmie, gdy taka bdzie wola narodu) i wezwa nard do posuszestwa Rzdowi Tymczasowemu. 7.m.l917r. z polecenia Rzdu Tymczasowego nastpio aresztowanie Mikoaja II i jego rodziny.

Rzd Tymczasowy

Decyzje Rzdu Tymczasowego

Abdykacja Mikoaja II

620

Pastwo nowoytne

2.
2.1.

Rosja od 1917 do 1939 roku

Pastwo liberalno-demokratyczne (od lutego do padziernika 1917 r.)

T z w . dwuwadza

Decyzje Rzdu Tymczasowego na rzecz rzdw demokratycznych

Od abdykacji Mikoaja II Rosja faktycznie bya republik. Osobliwoci systemu politycznego, ktry uksztatowa si po upadku caratu bya tzw. dwuwadza, czyli swoisty podzia wadzy midzy dwa orodki: Rzd Tymczasowy wyoniony z Dumy organ wadzy i Rad Piotrogrodzk ktra realizowaa funkcje organu reprezentujcego rady delegatw robotniczych, onierskich i chopskich. Dla utrzymania cznoci z Rzdem Tymczasowym utworzono specjaln komisj. Okres dwuwadzy trwa do lipca 1917r., kiedy to Centralny Komitet Wykonawczy Rad udzieli poparcia rzdowi. Rzd Tymczasowy podj pierwsze decyzje, ktre legy u podstaw rzdw demokratycznych: - znis sdy wojenne; - posiadoci nalece do rodziny carskiej uznane zostay za wasno pastwa; - zawiesi dziaalno naczelnikw ziemskich w terenie; - utworzy Komitet Prawny, ktrego zadaniem byo przygotowanie projektu konstytucji. Rzd Tymczasowy nie mia silnej pozycji w pastwie. Nie posiada te sprecyzowanego programu, co dodatkowo osabiao go w oczach spoeczestwa. Stabilizacji pastwa nie sprzyjaa take dwuwadza. O d czasu zapewnienia obywatelom podstawowych praw i wolnoci legalnie moga dziaa Socjaldemokratyczna Partia Robotnikw Rosji. Uaktywniy si

Niemcy w XIX i X X wieku

621

rady delegatw, ktre W. Lenin wykorzysta dla akcji destabilizujcej pastwo. W lipcu 1917 r. nastpia zmiana na stanowisku premiera Rzdu Tymczasowego jego szefem zosta A. Kiereski. W. Lenin w tym czasie rozpowszechnia ide przejcia caej wadzy przez rady delegatw. 13.IX.1917r. proklamowana zostaa republika. Dekret Rzdu Tymczasowego stanowi, e dla przywrcenia adu w pastwie powouje si 5-osobowy dyrektoriat, na czele z przewodniczcym wyonionym z Rzdu Tymczasowego. W padzierniku utworzono Wszechrosyjsk Rad Demokratyczn, organ ktry mia by namiastk parlamentu. Przemianowano j nastpnie na Tymczasow Rad Republiki Rosyjskiej, tzw. Przedparlament, zoony z 555 czonkw, ktrzy byli reprezentantami wielu partii politycznych z wyjtkiem bolszewikw. 6 padziernika Rzd Tymczasowy rozwiza Dum Pastwow. Obrady rozpocza Tymczasowa Rada Republiki. Komitet Wykonawczy Rady Piotrogrodzkiej 12 padziernika podj uchwa o zorganizowaniu Centralnego Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego, ktry mia by bojowym sztabem rewolucji. Lokalne komitety wojskowo-rewolucyjne powstay take w zakadach pracy oraz w terenie. 24 padziernika Tymczasowa Rada Republiki podja decyzj o stumieniu powstania. N i m zdoano wykona decyzj doszo do przewrotu bolszewickiego. Czonkowie Rzdu Tymczasowego zostali aresztowani przez bolszewikw. Byo to rwnoznaczne z zakoczeniem w Rosji krtkiego bytu pastwa liberalno-demokratycznego.

Proklamowanie republiki

Dyrektoriat

Tzw. Przedparlament

Centralny Komitet Wojskowo-Rewolucyjny

622

Pastwo nowoytne

2.2.
II Wszech rosyjski Zjazd Rad

Rosja Radziecka od 1917 do 1922 roku

Pierwsze akty prawne

Zaraz po przewrocie rozpocz obrady II Wszechrosyjski Zjazd Rad, w skad ktrego weszo: 390 bolszewikw, ok. 190 eserowcw i 70 mienszewikw. Eserowcy i mienszewicy opucili obrady. 25 padziernika uwaa si za dat powstania socjalistycznego pastwa radzieckiego, pastwa tzw. dyktatury proletariatu. II Wszechrosyjski Zjazd Rad uchwali nastpujce akty: - dekret o pokoju wezwanie do pastw walczcych w I wojnie wiatowej by zawiesiy dziaania wojenne i przystpiy do rokowa pokojowych; - dekret o ziemi, do ktrego doczony by tzw. nakaz w sprawie ziemi, ktry by tymczasow ustaw regulujc kwestie agrarne. Ziemia obszarnikw przesza do dyspozycji gminnych komitetw rolnych i rad powiatowych; - o przejciu wadzy w terenie przez rady. Powoane te zostay nowe organy wadzy: Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy, zoony ze 101 czonkw oraz Rada Komisarzy Ludowych, ktra bya rzdem. W 1918 r. zmieniono nazw tego organu na Rad Komisarzy Ludowych Federacji Socjalistycznej Republiki Ludowej. Na jej czele stan W. Lenin. Wewntrz Rady dziaay komisariaty zorganizowane wedug kryterium rzeczowego. N a czele komisariatw stali komisarze ludowi (odstpiono od okrelenia minister", aby nie byo podobiestw do pastwa buruazyjnego). Zwierzchnim organem nad Rad by Zjazd, ktry mg usun komisarza ze stanowiska. W listopadzie 1917 r. uchwalona zostaa Deklara-

Dekret o pokoju

Dekret o ziemi

Przejcie wadzy przez rady

Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy Rada Komisarzy Ludowych

Niemcy w XIX i XX wieku

623

cja Praw Narodw Rosji, ktra okrelia zasady radzieckiej polityki wobec narodowoci zamieszkujcych terytorium pastwa: - zasad rwnoci i suwerennoci narodw; - prawo do samookrelenia; - uchylenie dotychczasowych przywilejw, bd ogranicze prawnych; - zasad swobodnego rozwoju mniejszoci narodowych i grup etnicznych. Po przewrocie bolszewickim rozpocza si w Rosji rewolucja, ktra przybraa posta wojny domowej. W grudniu 1917 r. nowe wadze utworzyy Oglnorosyjsk Komisj do Walki z Kontrrewolucj i Sabotaem (projekt organizacyjny przygotowa E Dzieryski). Zadaniem Komisji byo przede wszystkim likwidowanie wszelkich przejaww i prb kontrrewolucji i sabotau i przekazywanie sprawcw takich czynw trybunaowi rewolucyjnemu. Sama Komisja moga stosowa kary za dziaalno kontrrewolucj w postaci konfiskaty majtku, pozbawienia kartek na ywno, publiczne ogaszanie spisw wrogw ludu. 25.1.1918 r. HI Wszechrosyjski Zjazd Rad uchwali Deklaracj Praw Ludu Pracujcego i Wyzyskiwanego, ktra stanowia, e: - znosi si podzia spoeczestwa na klasy; - caa wadza w pastwie przechodzi w rce rad; - w celu faktycznego zapewnienia wadzy ludziom pracy wprowadzona zostanie kontrola robotnicza; - wyzyskiwacze" zostaj odsunici od organw wadzy; - ludno uzyskuje prawa obywatelskie, cznie z prawem do nauki;

Deklaracja Praw Narodw Rosji

Oglnorosyjska Komisja do walki z Kontrrewolucj i Sabotaem

Deklaracja Praw Ludu Pracujcego i Wyzyskiwanego

624

Pastwo nowoytne

- wprowadza si zasad kto nie pracuje, niech nie je", czyli powszechnego obowizku pracy; - ludzie pracy zostan uzbrojeni; - zaszczytne prawo obrony rewolucji z orem w rku nadaje si tylko pracujcym". Ustrj pastwa nowego typu regulowaa uchwalona 10.VII.1918 r. przez V Zjazd Rad Konstytucja Rosyjskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Cz I konstytucji zawieraa tekst Deklaracji Praw Ludu Pracujcego i Wyzyskiwanego. Cz II dotyczya ustroju wadz. Najwysza wadza naleaa do Wszechrosyjskiego Zjazdu Rad, do ktrego wybory przeprowadzano w proporcji 1 deputowany na 25 tys. wyborcw miejskich i 1 na 125 tys. wyborcw wiejskich. Obrady Zjazdu odbyway si dwa razy w roku. Odpowiednikiem Wszechrosyjskiego Zjazdu byy zjazdy obwodowe, gubernialne, powiatowe i gminne. Wszechrosyjski Zjazd wybiera Centralny Komitet Wykonawczy, zoony z ok. 200 osb, wyoniony dla sprawowania wadzy midzy posiedzeniami Zjazdu. Komitet Wykonawczy ponosi odpowiedzialno przed Zjazdem. Zadaniem Komitetu byo te zwoywanie posiedze Zjazdu. Centralnym organem wykonawczym bya nadal Rada Komisarzy Ludowych, zoona z 18 komisarzy. Rada posiadaa kompetencje zarzdzajce i ustawodawcze. W tej ostatniej dziedzinie Rada miaa prawo wydawania dekretw i rozporzdze, ktre wymagay zatwierdzenia przez Centralny Komitet Wykonawczy. Rada ponosia odpowiedzialno przed Zjazdem a midzy posiedzeniami Zjazdu przed Centralnym Komitetem Wykonawczym. Odpowiednikiem Rady Komisarzy w terenie byy komitety wykonaw-

Konstytucja RSRR z 1918 r.

Wszechrosyjski Zjazd Rad

Centralny Komitet Wykonawczy

Rada Komisarzy Ludowych

Niemcy w XIX i XX wieku

625

cze w kadej z jednostek podziau administracyjno-terytorialnego kraju (zob. Tablica III). Ustrj Rosji Radzieckiej w pierwszym okresie jej istnienia charakteryzowa si: - nierwnoci praw wyborczych, ktra polegaa na dysproporcji midzy miastem a wsi, na niekorzy wyborcw wiejskich; - prawa wyborcze uzyska kady kto ukoczy 18 lat z wyjtkiem osb yjcych z wyzysku, policjantw i duchownych; - nadrzdnoci organw przedstawicielskich; - odrzucono zasad podziau wadz a nawet brak byo rozgraniczenia midzy kompetencjami poszczeglnych organw; - podstaw ustroju by hierarchiczny system rad delegatw, wybieranych pierwotnie co 3 miesice, a od 1927 r. co dwa lata. We wrzeniu 1918 r. Republik Radzieck ogoszono obozem wojennym w zwizku z trwajcymi walkami wewntrznymi. Dla kierowania walk powoana zostaa ze strony wadz radzieckich Rewolucyjna Rada Wojskowa. Kady obywatel mia obowizek obrony kraju przed wrogami rewolucji. Pierwszy okres rozwoju pastwa socjalistycznego koczya Deklaracja o utworzeniu ZSRR z 30.XII.1922 r. Jej zasady opracowaa komisja dziaajca pod przewodnictwem J. Stalina. W treci Deklaracji stwierdzono, e wiat podzielony jest na dwa obozy: kapitalistyczny, w ktrym panuje nienawi narodw, nierwno, niewolnictwo kolonialne i szowinizm, ucisk narodowy, kapitalistyczne bestialstwo i wojny" oraz obz socjalistyczny, w ktrym panuje zaufanie wzajemne i pokj, wolno narodw i rw-

Cechy ustroju Roasji Radzieckiej

Rewolucyjna Rada Wojskowa

Deklaracja o utworzeniu ZSRR

626

Pastwo nowoytne

Federacja

no, pokojowe wspycie i braterska wsppraca narodw". Ze wzgldu na niepewno sytuacji midzynarodowej a take internacjonalistyczn postaw wadz radzieckich, w Deklaracji stwierdzano, e naley stworzy jedno pastwo zwizkowe, ktre byoby ostoj przeciwko kapitalizmowi". Federacja stanowi miaa dobrowolny zwizek rwnouprawnionych narodw z prawem swobodnego wystpienia z niej. W skad federacji weszy republiki: Armenia, Biaoru, Gruzja, Kazachstan, Kirgizja, Tadykistan, Turkmenia, Ukraina, Uzbekistan. Praktyka konstytucyjna nastpnych lat dowioda, e rzeczywisto znacznie odbiegaa od formalnych zaoe Deklaracji. 2.3. Zwizek Socjalistycznych Republik Radzieckich w latach 1922-1939

Konstytucja ZSRR z 1924 r.

Zjazd Rad Centralny Komitet Wykonawczy

Rada Komisarzy Ludowych

Konstytucja ZSRR z 1936 r.

Deklaracja i umowa o utworzeniu ZSRR weszy w skad konstytucji Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich z 31.1.1924 r. Konstytucja we wstpie stwierdzaa, e czonkowie zwizku s pastwami suwerennymi oraz maj moliwo wystpienia z federacji. Konstytucja wprowadzia nastpujce organy zwizkowe: Zjazd Rad, posiadajcy najwysz wadz w pastwie; Centralny Komitet Wykonawczy, zoony z Rady Zwizku i Rady Narodowoci, jako organy ustawodawcze i jako organ wykonawczy i zarzdzajcy Rad Komisarzy Ludowych. W 1925 r. na wzr konstytucji zwizkowej uchwalone zostay konstytucje poszczeglnych republik. Okres budowy totalitarnego pastwa radzieckiego zamykaa tzw. konstytucja stalinowska z 5.XII.1936 r.

Niemcy w XIX i XX wieku

627

Federacja, jak by ZSRR, skadaa si z czterech rodzajw organizmw pastwowych: republik zwizkowych, republik autonomicznych, obwodw autonomicznych i okrgw narodowociowych. W skad samej tylko Rosji wchodzio kilkanacie republik autonomicznych. Kady z tych czterech organizmw pastwowych odpowiednio do swego statusu posiada reprezentacj w organach przedstawicielskich federacji. Konstytucja wprowadzia zasad wspycia rnych narodowoci w ramach federacji, opierajc si na rwnouprawnieniu i dobrowolnoci co oznaczao, e zapewnione byo prawo do wystpienia ze zwizku. Art. 17 konstytucji swobodne opuszczenie Zwizku dopuszcza tylko w odniesieniu do republik zwizkowych. W praktyce skorzystanie z tego uprawnienia byo niemoliwe, szczeglnie dla republik pooonych wewntrz obszaru radzieckiego. N a tre art. 14 konstytucji skada si dugi spis spraw, w ktrych suwerenno republik zostaa ograniczona. Byy to m.in. stosunki midzynarodowe, obronno, handel zagraniczny, ochrona bezpieczestwa pastwa, plany gospodarcze, budet, zasady uytkowania ziemi, zasady dotyczce owiaty, ustawodawstwo sdowe. Wobec powyszego zakres spraw pozostawionych do samodzielnego rozstrzygania czonkom Zwizku by niezwykle ograniczony, co jest cech specyficzn tylko federalizmu radzieckiego. Ustrj federacji oparty zosta na zasadach centralizmu i podziau organw na organy wadzy i organy administracji pastwowej. Naczelnym organem wadzy pastwowej bya Rada Najwysza, zoona z Rady Zwizku i Rady Narodowoci.

Struktura federacji

Ograniczenia suwerennoci republik zwizkowych

Cechy ustroju federalnego Ograniczona samodzielno czonkw federacji Zasada centralizmu Organy wadzy Organy administracji pastwowej Rada Najwysza ZSRR

628

Pastwo nowoytne

Rada Zwizku

Rada Narodowoci

Kompetencje

Wybory do Rady odbyway si raz na cztery lata na zasadzie powszechnoci, rwnoci, tajnoci i bezporednioci. Do Rady Zwizku wybierano 1 delegata na 300 tys. obywateli uprawnionych do gosowania. Do Rady Narodowoci wchodzio po 25 delegatw z kadej republiki zwizkowej, po 11 z republik autonomicznych, po 5 z obwodw autonomicznych i po 1 z okrgw narodowociowych. Rada Najwysza obradowaa dwa razy w roku. Obie izby byy rwne. Do uchwalenia ustawy wymagana bya zgodna uchwaa obu izb. W razie braku zgodnoci midzy izbami i braku moliwoci usunicia rnicy stanowisk drog rodkw konstytucyjnych, Prezydium Rady Najwyszej mogo izby rozwiza. Do kompetencji Rady Najwyszej naleao: - stanowienie prawa; - sprawy zwizane z ustrojem; - wybr najwyszych organw federacji; - wybr sdziw Sdu Najwyszego i Generalnego Prokuratora federacji.

Prezydium Rady Najwyszej

Kompetencje

Radzie Najwyszej podlegao i przed ni odpowiadao Prezydium Rady Najwyszej, czyli kolegialna gowa pastwa. Organ ten by kontynuacj Centralnego Komitetu Wykonawczego z 1918 r. W skad Prezydium wchodzi przewodniczcy, 16-tu zastpcw, 15 czonkw i sekretarz. Do kompetencji Prezydium naleao: - wykonywanie funkcji parlamentu w okresie midzy sesjami Rady Najwyszej, w zwizku z tym Prezydium mogo wydawa dekrety z moc usta-

Prawo wydawania dekretw

Niemcy w XIX i XX wieku

629

wy. Gdyby dekret dotyczy zmiany w ustawodawstwie lub usunicia ministra, wymaga zatwierdzenia przez Rad Najwysz; - zwoywanie Rady Najwyszej; - wykadania ustaw; - ogaszanie i przeprowadzanie wyborw; - wykonywanie funkcji gowy pastwa: przyjmowanie przedstawicieli pastw obcych, wysyanie wasnych, mianowanie naczelnego dowdztwa wojskowego, wprowadzanie stanu wojennego, nominacje, wykonywanie prawa aski. Wiele z tych funkcji wykonywa przewodniczcy Prezydium. Centralnym organem administracji bya Rada Ministrw, na czele ktrego sta przewodniczcy a w skad wchodzili ministrowie kierujcy poszczeglnymi resortami. Skad Rady Ministrw powoywaa Rada Najwysza, natomiast w czasie midzy sesjami Rady, Prezydium Rady Najwyszej (zob. Tablica IV). Ze wzgldu na to, e pastwo przejo w swj zarzd wszystkie dziedziny ycia, ministrw byo kilkudziesiciu. Przyjcie zasady centralnego zarzdzania gospodark pastwa decydowao o szczeglnie licznej grupie ministerstw gospodarczych. Charakterystyczn cech struktury centralnego aparatu administracji byo funkcjonowanie obok ministerstw kolegiw, organw o charakterze doradczym bez prawa podejmowania decyzji (bya to pozostao po zasadzie kolegialnoci dziaania organw resortowych w pierwszym okresie istnienia wadzy radzieckiej). Odpowiednio do ustroju organw federalnych dostosowany zosta ustrj republik, w ktrych wystpoRada Ministrw ZSRR Funkcje kolegialnej gowy pastwa

Ministrowie

Kolegia o charakterze doradczym

Organy w republikach

630

Pastwo nowoytne

Stosunek zalenoci organw administracyjnych od organw partyjnych

Komisja Planowania

way jako najwysze organy: rady najwysze republik zwizkowych, prezydia rad najwyszych i rady ministrw. W miar rozwoju kultu jednostki kompetencje organw przedstawicielskich przejmoway organy wykonawcze. Administracja centralna a take lokalna podlegay kierownictwu partii komunistycznej. Wiele decyzji, ktre winien podejmowa rzd, podejmoway organy partyjne, dysponujce rozbudowanym aparatem pomocniczym. Kierownictwo partyjne pomijao organy przedstawicielskie, tym samym wic powsta stosunek bezporedniej zalenoci organw administracyjnych od organw partyjnych. W praktyce organy konstytucyjne miay charakter tylko formalny, fasadowy. Wrd organw pastwowych nowym organem bya Komisja Planowania (powstaa w 1921 r.), organ dziaajcy w stosunku do jednostek gospodarczych i organw administracyjnych w sposb imperatywny (ustalaa plany a nastpnie nadzorowaa ich wykonanie). W rezultacie ministrowie stojcy na czele resortw gospodarczych uzalenieni byli od naczelnego organu planowania. Struktur organw pastwowych uzupenia aparat bezpieczestwa. Budow socjalistycznego aparatu bezpieczestwa, systemu administracyjnego o charakterze pozasdowym, rozpoczto w kocu 1917 r. kiedy to powoano Komisj do Walki z Kontrrewolucj i Sabotaem (Cz-Ka). Jej pierwszym szefem by F. Dzieryski. Gdy we wrzeniu 1918 r. ogoszono tzw. czerwony terror. Organ ten uzyska nieograniczone kompetencje z dziedziny sdownictwa, cznie z prawem dokonywania egzekucji. Cz-Ka dao po-

Aparat bezpieczestwa

Komisja do Walki z Kontrrewolucj i Sabotaem

Niemcy w XIX i XX wieku

631

cztek tradycji kompetencji sdowej organw resortu spraw wewntrznych. W 1922 r. Cz-Ka zostaa przeksztacona w Zjednoczony Pastwowy Zarzd Polityczny (GPU) a w 1934 r. w Ludowy Komisariat Spraw Wewntrznych (NKWD). Organy bezpieczestwa upowanione byy do stosowania terroru. Przyczyn stosowania terroru byo wiele: - ogromne trudnoci gospodarcze pastwa, ktrym nie mogy sprosta nowe wadze; - sytuacja polityczna ZSRR otoczony by pastwami o odmiennym ustroju, std powstaa psychoza oblonego obozu"; - zaoenia doktrynalne ju w 1918 r. wprowadzono komunizm wojenny. - osobowo J. Stalina, ktry po dugiej walce o wadz, po mierci W. Lenina w 1924 r., przej po nim sukcesj. Wrogw ustroju doszukiwano si take wewntrz kraju. Dla zapewnienia pastwu bezpieczestwa a take wykorzystania w jak najszerszym zakresie taniej siy roboczej, powstaa idea obozw pracy przymusowej. Narzdziem, ktre suyo dyktaturze proletariatu dla osignicia celw politycznych, gospodarczych i spoecznych byo prawo karne oraz nowe sdy Zdobywcy Paacu Zimowego stworzyli wasny system sdownictwa rewolucyjnego, ktre przekazali uzbrojonym robotnikom. W listopadzie 1917 r. zlikwidowany zosta cay dotychczasowy system sdownictwa a jego miejsce zajy ludowe lokalne sdy cywilne i kryminalne. De-

Zjednoczony Pastwowy Zarzd Polityczny Ludowy Komisariat Spraw Wewntrznych

Sdy ludowe

632

Pastwo nowoytne

Realizowanie wymiaru sprawiedliwoci przez organy administracji

Obozy pracy

kret z 1918 r. nakaza sdziom kierowanie si rewolucyjnym sumieniem" zamiast zasadami procesowymi. Sdziowie wybierani byli co 3 miesice, nie znali prawa i nie zdyli go pozna w czasie krtkiej praktyki. O d czasu powstania G P U wzrosa ponadto rola sprawiedliwoci administracyjnej. Karanie bez sdu nazywano zapobieganiem i profilaktyk spoeczn. W 1918 r. powsta pierwszy obz pracy dla kontrrewolucjonistycznej buruazji" W nastpnym roku wszed w ycie dekret o obozach pracy o charakterze przymusowym. Obozy te miay by szko pracy" i orodkami reedukacji przez prac". W 1923 r. utworzony zosta modelowy obz pracy na Wyspach Soowieckich na M. Biaym. Nadzr nad obozami sprawowa GPU a potem N K W D . Kiedy w 1934 r. w III Rzeszy ustalano zasady wykonywania kary pozbawienia wolnoci, wzorem by system wypracowany przez Cz-Ka i jej nastpcw.

XXL

Niemcy w XIX i XX wieku

1.
1.1.

Zwizek Reski (1806 - 1813)

Upadek I Rzeszy i geneza zwizku Reskiego

Era wojen z Francj rewolucyjn i napoleosk, kadc kres Cesarstwu Rzymskiemu Narodu Niemieckiego, zapocztkowaa zasadnicze zmiany sytuacji prawno-ustrojowej krajw niemieckich. Ju jesieni 1794 r. wojska pruskie i austriackie wyparte zostay z terenw pooonych na lewym brzegu Renu, ktre znalazy si pod francusk okupacj. Separatystyczny ukad pokojowy pomidzy Francj a Prusami, zawarty w r. 1795 w Bazylei, zawiera tajn klauzul, na mocy ktrej Prusy wyraay zgod na zatrzymanie przez Francj swoich posiadoci na zachd od linii Renu. Take traktat pokojowy, ktry wymusi Napoleon na Austrii, podpisany w padzierniku 1797 r. w Campo Formio oddawa Francji lewy brzeg Renu. Nie byy to jak wiadomo tereny nalece do Austrii, lecz do ksit Rzeszy, ktrzy mieli w zamian za utracone ziemie uzyska rekompensaty terytorialne na prawym brzegu Renu.

Pokj w Bazylei

( 1795r )

Traktat w Campo

Form

' ( 1797r )

634

Pastwo nowoytne

Traktat w Luneville (1801 r.)

Deputacja Rzeszy

Nowy podzia terytorialny Rzeszy

Kolejna klska Austrii, uczestniczcej w drugiej koalicji antyfrancuskiej, zakoczya si podpisaniem przez ni traktatu w Luneville (1801) potwierdzajcego wikszo artykuw z Campo Formio, w tym rwnie dotyczcych granicy francusko-niemieckiej. Cesarz Franciszek II uzna oficjalnie na Renie granic midzy Rzesz a Francj. Sejm w Ratyzbonie zaj si spraw odszkodowa dla tych rodw niemieckich, ktre poniosy straty terytorialne w wyniku postanowie wspomnianych traktatw. Gwarantem realizacji uregulowania nowych stosunkw w Rzeszy bya Francja, co dawao jej due moliwoci interweniowania w sprawy wewntrzniemieckie. Specjalna Deputacja (Reicbsdeputation) powoana przez Sejm, zoona z czterech elektorw i czterech ksit opracowaa projekt (1803), parafowany przez Cesarza i aprobowany przez Francj, dotyczcy likwidacji samodzielnoci 112 samodzielnych pastewek (stanw Rzeszy"), w tym wszystkich z wyjtkiem elektoratu mogunckiego, ksistw kocielnych. Spord 50 miast Rzeszy tylko 6 zachowao sw niezaleno, utrzymujc status wolnych miast (Brema, Lubeka, Hamburg, Frankfurt, Norymberga i Augsburg). Cztery ksistwa poudniowoniemieckie podniesione zostay do rangi elektoratw. Nowy podzia terytorialny Rzeszy prowadzi do znacznego wzmocnienia kilku pastw niemieckich. Szczeglnie powikszyy swoje granice: Prusy, Bawaria, Badenia i Wirtembergia. Przyznano im rekompensaty terytorialne przewyszajce wielokrotnie poniesione uprzednio straty (np. Prusom i Badenii piciokrotnie, Wirtembergii omiokrotnie). Wojna Napoleona z trzeci koalicj w 1805 r. przyniosa kolejn klsk Austrii i pokj w Preszburgu (Bratysawie), na mocy ktrego utracia ona,

Pokj w Preszburgu (1805 r.)

Niemcy w XIX i XX wieku

635

oprcz wikszoci swoich woskich posiadoci, znaczne obszary w poudniowych Niemczech na rzecz sojusznikw Francji, tj. Bawarii, Wirtembergii i Badenii. Kraje te uzyskay zarazem cakowit suwerenno (Bawaria i Wirtembergia podniesione zostay do rangi krlestw, Badenia przeksztacia si w wielkie ksistwo). Nowy ukad stosunkw w poudniowych Niemczech i stopniowy rozkad Rzeszy eliminowa zupenie wpywy austriackie, uzaleniajc przy tym wielu ksit niemieckich od Napoleona. Wykorzystujc t sytuacj, podj on decyzj o powoaniu wieczystego" Zwizku Reskiego pod swoim protektoratem. Oficjalnie jego proklamowanie nastpio w poowie lipca 1806 r., a wkrtce potem, na pocztku lipca tego roku, 16 ksistw tworzcych Zwizek, obejmujcych 1/3 terytorium witego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, ogosio wystpienie z Rzeszy. Pod naciskiem Napoleona, ktry skierowa do Sejmu w Regensburgu ultimatum uznajce dalsze istnienie Rzeszy za niemoliwe, Franciszek II zrzek si od dawna ju nieaktualnego tytuu cesarza rzymskiego narodu niemieckiego, przyjmujc tytu cesarza Austrii. Tytu ten uywany od r. 1804, historycznie nieuzasadniony, mia stanowi przeszkod w przejciu na legalnej drodze tytuu cesarza rzymskiego przez Napoleona oraz podstaw do odbudowy Rzeszy w przyszoci pod berem Habsburgw. W istocie jednak zoenie przez Franciszka II korony cesarza rzymskiego i rozwizanie sejmu oznaczao ostateczny upadek po przeszo omiowiekowym istnieniu (od 962) I Rzeszy Niemieckiej.

Proklamowanie Zwizku Reskiego

Abdykacja Franciszka II kres I Rzeszy Niemieckiej

636

Pastwo nowoytne

1.2.

Ustrj Zwizku Reskiego

Konfederacja

Status prawny pastw tworzcych Zwizek Reski

Napoleon protektorem Zwizku

Zobowizania wojskowe pastw czonkowskich

Przewodniczcy Zwizku

I Rzesza nie bya pastwem scentralizowanym. Wystpoway w niej co prawda obok godnoci cesarza wsplne organy takie jak m.in. Sejm Rzeszy, Rada Nadworna czy Sd Kameralny Rzeszy, ale w miar osabiania wadzy cesarskiej liczne terytoria niemieckie (ich liczba pod koniec XVIII w. sigaa 300) przeksztaciy si w niemal suwerenne organizmy pastwowe, stanowice lun konfederacj (zwizek pastw). Konfederacj by rwnie Zwizek Reski, ktry jednoczy po roku 1808 wikszo krajw niemieckich, poza Austri, Prusami, szwedzkim Pomorzem Zachodnim i duskim Holsztynem. Porednio ze Zwizkim Reskim powizane byo take Ksistwo Warszawskie poprzez sw uni z Saksoni. Zwizek Reski, stanowicy zrzeszenie pastw formalnie suwerennych, de facto podporzdkowany zosta interesom Francji. Wprawdzie poszczeglne pastwa czonkowskie w swej polityce wewntrznej byy wzgldnie niezalene, jednake jeeli chodzi o polityk zagraniczn to pomimo prawa zawierania umw midzynarodowych i utrzymywania stosunkw dyplomatycznych z innymi pastwami byy one cakowicie podporzdkowane Napoleonowi jako protektorowi Zwizku, ktry w myl postanowie aktu zwizkowego, zapewnia im bezpieczestwo i zobowizywa si broni Zwizek w razie niebezpieczestwa przy pomocy 200 tysicy wasnych oddziaw. Ze swej strony pastwa czonkowskie zobowizane byy do dostarczenia Francji w przypadku wojny kontyngentu wojskowego w liczbie 63 tysicy onierzy. Nominalnie Przewodniczcym Zwizku mianowany zosta gorcy zwolennik Napoleona, arcybiskup Moguncji Karol von Dalberg,

Niemcy w XIX i XX wieku

637

penicy funkcj arcykanclerza. Naczelnym organem mia by Sejm z siedzib we Frankfurcie nad Menem. Mia on si skada z dwch kolegiw: pierwszego w skad ktrego wchodzili wszyscy wadcy posiadajcy tytu krla lub wielkiego ksicia, drugiego zoonego z pozostaych wadcw. Sejm Zwizkowy faktycznie nigdy nie zebra si, co spowodowane byo prawdopodobnie zarwno postaw Napoleona wobec swoich niemieckich sojusznikw, jak i ich obaw przed nadmiern ingerencj tego organu w wewntrzne sprawy poszczeglnych pastw. Pomimo lunych wizi konfederacji i satelitarnego charakteru Zwizku w stosunku do Wielkiego Cesarstwa" (Grand Empire) okres jego istnienia nie mia bynajmniej charakteru epizodycznego i zapocztkowa bd pogbi szereg istotnych przeobrae, zarwno w dziedzinie ustroju politycznego jak i spoeczno-gospodarczego Niemiec. Za kontynuacj procesu integracji, zapocztkowanego w r. 1803 przez Deputacj Sejmu Rzeszy, uzna naley sekularyzacj ksistw duchownych, likwidacj wikszoci miast cesarskich i zasadnicze zmniejszenie iloci pastw poprzez podporzdkowanie mniejszych terytoriw wikszym (mediatyzacja). Dziaania te doprowadziy do znacznego przegrupowania terytorialnego, tworzc now map polityczn Niemiec. W cigu kilku lat trwania Zwizku przeprowadzone zostay w poszczeglnych pastwach niemieckich liczne reformy oparte na zdobyczach rewolucji francuskiej. Cztery spord nich stay si pastwami konstytucyjnymi (Bawaria, Westfalia, Wielkie Ksistwo Bergu i Wielkie Ksistwo Frankfurtu). Zmiany spoeczno-ekonomiczne zwaszcza w Westfalii i Bergu polegay gwnie na zniesieniu poddastwa osobistego, paszczyzny, przymusu cechowego,

Arcykanclerz Sejm Zwizkowy

Znaczenie Zwizku Reskiego

Mediatyzacja

Reformy w pastwach czonkowskich

638

Pastwo nowoytne

Rozwj wiadomoci narodowej i powstanie prdw wolnociowych

przywilejw stanowych, wielu przepisw hamujcych rozwj gospodarczy, uznaniu zasady rwnoci wszystkich wyzna, zmianie podziaw administracyjnych i wprowadzeniu Kodeksu Napoleona lub opartych na nim kodeksw krajowych (np. Ladrechtu Badeskiego z r. 1809). Ponadto przewrt wywoany wojnami napoleoskimi oraz polityk Francji wobec pastw niemieckich spowodoway w krajach tych rozwj wiadomoci narodowej i powstanie prdw wolnociowych, ktre przyczyniy si w przyszoci do politycznego zjednoczenia Niemiec w jedno pastwo.

2.
2.1.

Zwizek Niemiecki (1815 - 1866)

Powstanie Zwizku Niemieckiego

Stworzenie Zwizku Niemieckiego

Konfederacja

Po klsce Napoleona w wojnie z Rosj, ponownie Prusy przystpiy do koalicji antyfrancuskiej (1813), goszc haso wojny o wolno Niemiec". Za ich przykadem posza Austria i wadcy wielu krajw niemieckich. Obok hase walki z napoleosk hegemoni wysuwano postulaty zjednoczenia oraz wprowadzenia rzdw konstytucyjnych. Jednake Kongres Wiedeski zawid te nadzieje. Nie utworzono jednolitego pastwa niemieckiego, powoujc jedynie do ycia Zwizek Niemiecki, stanowicy podobnie jak Zwizek Reski, konfederacj suwerennych pastw. Pocztkowo liczy on 39 czonkw, przed upadkiem w zwizku z likwidacj kilku drobniejszych ksistw, ilo ta zmniejszya si do 33. Nie weszy w jego skad jednak te terytoria, ktre bdc czci skadow Austrii i Prus, formalnie do Rzeszy nie naleay (Galicja, Wgry, Wielkie Ksistwo Po-

Mediatyzacja

Zakres terytorialny Zwizku

Niemcy w XIX i XX wieku

639

znaskie, Prusy Zachodnie i Wschodnie). W skad Zwizku Niemieckiego wchodzili take obcy monarchowie z tytuu posiadania ziem niemieckich, krlowie: Anglii, jako wadca Hanoweru, Holandii, jako ksi Luksemburga, i Danii, jako ksi Holsztynu i Lauenburga. Obejmowa on zatem wszystkie terytoria dawnej I Rzeszy, a wic take Prusy i Austri, ktre od pocztku jego istnienia rywalizoway ze sob o przewag w Niemczech. 2.2. Ustrj Zwizku Niemieckiego

Rywalizacja Prus i Austrii o hegemoni w Zwizku

Akt zwizkowy (uzupeniony pniej w r. 1820), gwarantujc pastwom czonkowskim pen niezaleno w dziedzinie polityki zagranicznej i wewntrznej, ustanawia jako stay, wsplny organ centralny Zgromadzenie Zwizkowe (Bundesversamlung), zwane Sejmem Zwizkowym (Bundestag), zoonym z posw poszczeglnych monarchw, z siedzib we Frankfurcie nad Menem. Jego obradom przewodniczy przedstawiciel Austrii. Sejm zaatwia waniejsze sprawy na zebraniach plenarnych (m.in. sprawy zmiany aktw prawnych dotyczcych Zwizku, powoania wsplnych organw, wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju). Dla podjcia uchwa plenarnych wymagana bya jednomylno. Podjte uchway nie wymagay ratyfikacji poprzez poszczeglne kraje czonkowskie. Sprawy biece zaatwiane byy w tzw. Radzie cilejszej (Engerer Rat), liczcej 17 penomocnikw pastw zwizkowych. Jej decyzje podejmowane byy wikszoci gosw. Ich podzia dawa wyran przewag duym pastwom, ktre posiaday 11 gosw wirylnych. Pozostaych 28 czonkw dysponowao cznie 6 gosami kurialnymi.

Zakres autonomii pastw czonkowskich

Sejm Zwizkowy

Kompetencje Sejmu Zwizkowego

Rada cilejsza i jej skad

640

Pastwo nowoytne

Moliwo powoywania innych wsplnych organw

Przewaga Austrii w Zwizku

Oprcz zgromadzenia plenarnego Sejmu i Rady cilejszej istniaa moliwo powoywania w razie koniecznoci innych, wsplnych organw zwizkowych o tymczasowym charakterze (m.in. naczelnego wodza si zbrojnych Zwizku, zoonych z kontyngentw wojskowych poszczeglnych pastw, sdw rozjemczych w sporach pomidzy krajami). Pocztkowo, jeeli chodzi o wpywy polityczne, prymat w Zwizku Niemieckim dzierya Austria, gwnie dziki nieprzecitnym, dyplomatycznym talentom kanclerza Metternicha. Powanym sukcesem Prus w tej walce byo objcie kierowniczej roli w gospodarczym jednoczeniu Niemiec, co m.in. znalazo wyraz w utworzeniu w r. 1834 Zwizku Celnego, do ktrego przystpia wikszo pastw niemieckich. 2.3. Zwizek Celny

Wielowiekowe rozbicie terytorialne Niemiec przyczynio si do pogbienia rnic gospodarczych, kulturalnych i religijnych midzy poszczeglnymi terytoriami Rzeszy. Dopiero pod koniec lat 20-tych XDC w. podjto prby stworzenia jednolitego rynku, ktre doprowadzi miay do gospodarczej konsolidacji Niemiec. Podstawowym zagadnieniem dla rozwoju gospodarki pastw niemieckich bya sprawa zlikwidowania barier celnych midzy poszczeglnymi krajami. Jako pierwsze zniosy ca wewntrzne Bawaria, Wirtembergia i Badenia. Kroki te nie zahamoway jednak gospodarczej ekspansji Prus, ktre w r. 1818 wprowadziy jednolit taryf celn w swych prowincjach (wprowadzono j w miejsce 67 prowincjonalnych taryf celnych). Hohenzollernom udao si rwnie doprowadzi do powstania w r. 1834 Niemiec-

Gospodarcza ekspansja Prus

Powstanie Zwizku Celnego

Niemcy w XIX i XX wieku

641

kiego Zwizku Celnego systemu celnego utworzonego przez Prusy, stanowicego prb objcia przez nie kierowniczej roli w gospodarczym zjednoczeniu Niemiec. Zanim doszo do utworzenia Zwizku Celnego inne pastwa niemieckie, w obawie przed prusk dominacj, utworzyy wasne systemy celne. W r. 1828 Bawaria i Wirtembergia zaoyy Poudniowoniemiecki Zwizek Celny a Saksonia, Turyngia i Hessen-Kassel Srodkowoniemiecki Zwizek Celny. Prusy, starajc si osabi rol obu tych zwizkw, doprowadziy ostatecznie do utworzenia Niemieckiego Zwizku Celnego. W r. 1836 do organizacji tej przyczyy si Badenia i Hessen-Nassau, a nastpnie i inne pastwa. Zrzesza on wwczas 19 krajw Zwizku Niemieckiego, zamieszkaych przez 25 min osb, co stanowio 5/6 ludnoci pastw niemieckich (nie liczc Austrii, ktra nie przystpia do Zwizku Celnego, w wyniku czego nastpio znaczne osabienie jej pozycji ekonomicznej w Zwizku Niemieckim).

Poudniowoniemiecki Zwizek Celny Srodkowoniemiecki Zwizek Celny

2.4.

Ustrj pastw skonfederowanych

Artyku 13 aktu zwizkowego stanowi, e we wszystkich pastwach czonkowskich wydane zostan konstytucje i powoane stanowe organy przedstawicielskie (Landstandische Verfassung). W praktyce do r. 1830 tylko 15 spord 39 pastw Zwizku Niemieckiego uzyskao konstytucje, przewanie oktrojowane, wzorowane na francuskiej Karcie konstytucyjnej Ludwika XVIII z r. 1814. Zapewniay one monarchom siln pozycj. Wprowadzay m.in. dwuizbowe parlamenty z izb wysz o wyranie arystokratycznym charakterze oraz system wyborczy bardzo ogra-

Konstytucje

^tonkowskic

642

Pastwo nowoytne

Ustrojowe nastpstwa Wiosny Ludw w Niemczech

niczajcy krg wyborcw. Jako pierwsze uzyskay akty konstytucyjne pastwa poudniowoniemieckie: Bawaria (1818), Badenia (1818), Wirtembergia (1819) i Hesja (1820). Pod wpywem francuskiej rewolucji lipcowej (1830) nastpio wydanie kolejnych konstytucji w niektrych pastwach niemieckich, ktre dotd zachoway ustrj absolutny, z wyjtkiem Prus i Austrii, gdzie zmian formy rzdw spowodoway dopiero wydarzenia Wiosny Ludw. Ograniczonymi monarchiami konstytucyjnymi stay si m.in. Saksonia (1832), Brunszwik (1833) i Hanower (1833). Ruchy rewolucyjne w Niemczech lat 1848-49, podczas ktrych ponownie podniesiono hasa zjednoczeniowe i podjto walk o wprowadzenie rzdw konstytucyjnych, zakoczyy si klsk si postpowych i opanowaniem sytuacji przez reakcj. Pokonanie rewolucji nie oznaczao jednak powrotu do stosunkw sprzed r. 1848. Zniesione zostay pozostaoci praw feudalnych na wsi. Niemal we wszystkich krajach niemieckich utrzymay si parlamenty, mimo ograniczania ich roli, szczeglnie poprzez zawenie praw wyborczych i zmniejszanie ich uprawnie. Istotnym skutkiem rewolucji w Niemczech byo znaczne oywienie polityczne, powodujce wyonienie si kierunkw politycznych, z ktrych w nastpnych dziesicioleciach uformoway si partie polityczne. Wreszcie wanym nastpstwem tzw. rewolucji marcowej 1848 r. byo wyonienie oglnoniemieckiego Frankfurckiego Zgromadzenia Narodowego, ktrego prawie dwuletnia dziaalno stanowia donios prb urzeczywistnienia od dou" idei zjednoczenia Niemiec.

Frankfurckie Zgromadzenie Narodowe

Niemcy w XIX i XX wieku

643

2.5.

Parlament frankfurcki

Echa wydarze rewolucji lutowej we Francji, ruchy opozycyjne i zaburzenia, zwaszcza na poudniu i zachodzie Niemiec, w krlestwach Badenii, Wirtembergii i ksistwie Hessen-Darmstadt, zaktywizoway dziaalno licznych stronnictw politycznych, zwaszcza skupiajcych liberaw, ktre chcc utrwali zdobycze pierwszej fazy rewolucji, ponoszc powszechnie spraw zjednoczenia Niemiec, domagay si zwoania parlamentu oglnoniemieckiego i uchwalenia oglnoniemieckiej konstytucji. Postaw liberaw niemieckich ksztatowaa obawa przed wystpieniami robotniczymi. W tej sytuacji buruazja zacza poszukiwa porozumienia z ksitami i szlacht niemieck, przeraon eskalacj masowych buntw chopskich, co odbio si na dziaalnoci przyszego parlamentu frankfurckiego. Na pocztku marca 1848 roku zjazd przywdcw poudniowoniemieckich liberaw, popierajc program unifikacyjny, powoa komisj odpowiedzialn za przeprowadzenie wyborw i program obrad Zgromadzenia Narodowego. W dniu 30 marca komisja ta zwoaa do Frankfurtu nad Menem przedstawicieli poszczeglnych krajw niemieckich w celu ustalenia zasad ordynacji wyborczej i przygotowania projektu tymczasowej oglnoniemieckiej wadzy centralnej. Zgromadzenie to nazwano Przedparlamentem. Przewag mieli w nim zwolennicy umiarkowanego liberalizmu. Wrd uczestnikw obrad dokona si bowiem rozam na radykaw (chcieli obalenia wszystkich monarchii i zjednoczenia Niemiec jako republiki demokratycznej) i umiarkowanych (ograniczali swe postulaty do zjednoczenia Niemiec w ramach monarchii konstytucyjnej, pod berem jednej z rzdzcych dynastii).

Liberaowie

Zjazd liberaw

w Heidelber u

Przedparlament

644

Pastwo nowoytne

Komisja Pidziesiciu

Pocztek obrad Parlamentu frankfurckiego

Namiestnik

Rzd K. v. Leiningena

Wyoniona przez Przedparlament Komisja Pidziesiciu, wspdziaajc z sejmem Zwizku Niemieckiego, przygotowaa wybory do parlamentu. Przyjto zasad powszechnego i rwnego prawa wyborczego, ale rzdy wielu krajw zastosoway wasne dotychczasowe regulaminy, co, np. w Bawarii, prowadzio do naruszenia zasady powszechnoci. Wyborami nie objto krajw woskich, Wgier i Galicji. Obrady parlamentu zaczy si 18 maja 1848 roku w kociele w. Pawa we Frankfurcie. Deputowani uznali, e parlament bdzie Zgromadzeniem Konstytucyjnym (Konstytuant). Zdecydowan przewag mieli w nim liberaowie. W onie Zgromadzenia zaczy formowa si stopniowo grupy posw o zblionych pogldach, z ktrych pniej, co ma istotne znaczenie dla rozwoju parlamentaryzmu niemieckiego, wyoniy si partie polityczne. Pod koniec czerwca powoano urzd namiestnika zjednoczonych Niemiec, ktry powierzono jednemu z arcyksit austriackich. Nastpnie zniesiono Rad Zwizkow i utworzono rzd pastwa niemieckiego, z ksiciem Karolem von Leiningen na czele. Rzd ten nie dysponowa ani armi ani budetem, ani aparatem administracyjnym. Mg on wprowadza w ycie swe postanowienia tylko przy poparciu rzdw krajowych, z ktrych przedstawicielami uzgadnia swoje poczynania. Naley pamita, e w Niemczech nadal panowali dawni ksita i przede wszystkim od ich woli zaleao wykonanie uchwa frankfurckich. W grudniu uchwalona zostaa deklaracja o podstawowych prawach obywatelskich. Zawieraa ona m.in. zasad rwnoci wszystkich wobec prawa, znosia wszelkie formy i instytucje feudalne, gwarantowaa swobod wyzna, wolno zgromadze, prasy, zwizkw i wypowiadania si. Dyskutowano rw-

Deklaracja o podstawowych prawach obywatelskich

Niemcy w XIX i XX wieku

645

nie sprawy obcych narodowoci, podejmowane jednak w tych kwestiach uchway miay wyranie nacjonalistyczny charakter. Zdecydowano m.in. o przyczeniu do Rzeszy czci Wielkiego Ksistwa Poznaskiego. Negatywnie ustosunkowano rwnie si do aspiracji Czechw dcych do niezalenoci. W kwestiach ustrojowych parlament by bliski stworzenia z Niemiec federacji, na czele ktrej miaby sta cesarz z ograniczon wadz. Mniejsze pastwa byy jednak przeciwne przywrceniu cesarstwa. Doszo do rozbicia parlamentu na dwie partie: maoniemieck (domagaa si federacji Niemiec pod hegemoni Prus) i wielkoniemieck (domagaa si wczenia caej Austrii do Rzeszy). 28 marca 1849 roku zostaa uchwalona konstytucja, uznajca Niemcy pastwem zwizkowym, z dziedzicznym cesarzem na czele, ktry mia reprezentowa Rzesz na zewntrz, decydowa o wojnie i pokoju, by zwierzchnikiem si zbrojnych, zwoywa i zamyka parlament, powoywa i odwoywa rzd. Rzd mia by odpowiedzialny przed dwuizbowym parlamentem. Penomocnikw pastw (rzdw) do pierwszej izby miay powoywa w iloci uzalenionej od liczby mieszkacw rzdy i sejmy krajowe. Druga izba miaa si skada z posw wybieranych w wyborach powszechnych i rwnych. Konstytucja przyznawaa parlamentowi prawo do rozszerzania uprawnie organw centralnych. Konstytucje krajowe oraz uchway sejmw krajowych nie powinny by sprzeczne z konstytucj Rzeszy. Najwyszym organem sdowym rozstrzygajcym spory midzy poszczeglnymi krajami, bd midzy krajami a rzdem centralnym, by Trybuna Rzeszy. Do konstytucji wczono postanowienia grudniowej deklaracji o prawach obywatelskich. Na cesarza wybrano krla

Federacja

Rozbicie parlamentu na dwie partie: maoniemieck i wielkoniemieck

Uchwalenie konstytucji

Uprawnienia cesarza

Skad i pozycja parlamentu

Trybuna Rzeszy

646

Pastwo nowoytne

Rozpdzenie parlamentu przez wojska wirtemberskie

Reaktywowanie Zwizku Niemieckiego (1851 r.)

Prus, Fryderyka Wilhelma IV, ktry jednak nie przyj korony ofiarowanej mu przez parlament powoany do ycia przez rewolucj. Poniewa Austria, Bawaria, Prusy, Saksonia i Hanower odmwiy przyjcia konstytucji, nie moga ona wej w ycie. W maju Austria i Prusy odwoay swoich przedstawicieli z parlamentu, ktry zosta przeniesiony do Stuttgartu, gdzie zosta ostatecznie rozpdzony przez wojska wirtemberskie. W roku 1851 reaktywowany zosta na konferencji ksit niemieckich w Drenie Zwizek Niemiecki, w formie, w jakiej zosta on stworzony na Kongresie Wiedeskim. 2.6. Upadek Zwizku Niemieckiego

Utrzymanie przez Austri przewagi w Zwizku

Wojna prusko-austriacka

Dalsza rywalizacja Prus i Austrii o dominacj w reaktywowanym Zwizku Niemieckim, w ktrym po kryzysie lat 1848-50 monarchia habsburska utrzymywaa nadal wyran przewag, spowodowaa, e zakoczyy si fiaskiem kolejne prby zjednoczenia Niemiec podejmowane od gry" dla realizowania wasnych celw dynastyczno-politycznych przez wadcw najwikszych pastw niemieckich, m.in. przez Prusy (1859), Bawari i Saksoni (1861) oraz Austri (1863). Dopiero zrczna polityka Bismarcka, ktry stan na czele rzdu pruskiego w r. 1862, a zwaszcza umiejtne wykorzystywanie przez niego sprzecznoci interesw pomidzy poszczeglnymi krajami oraz przegrana przez Austri wojna z Prusami (1866), doprowadziy do rozbicia Zwizku Niemieckiego i utworzenia nowej niemieckiej organizacji pastwowej pod przewodnictwem pruskiego krla z dynastii Hohenzollernw.

Niemcy w XIX i XX wieku

647

3.

Zwizek Pnocno-Niemiecki (1867-1871)

Geneza Zwizku Pnocno-Niemieckiego

3.1.

Rozwizanie Zwizku Niemieckiego umoliwio Prusom realizacj projektu zjednoczenia pnocnych Niemiec (pastw lecych na pnoc od linii Menu) i utworzenie bez udziau Austrii ktra po pokoju praskim (1866), zmuszona zostaa do wycofania si z wewntrznej polityki niemieckiej Zwizku Pnocno-Niemieckiego (1867). Nowy zwizek by pierwszym krokiem do utworzenia II Rzeszy, obejmowa bowiem 2/3 terytorium Niemiec i okoo 3/4 ludnoci. W jego skad weszy 22 pastwa niemieckie oraz Wielkie Ksistwo Poznaskie, jako cz Prus, co byo pogwaceniem postanowie Kongresu Wiedeskiego. Do Zwizku nie weszy oprcz Austrii: Bawaria, Wirtembergia, Badenia, Luksemburg, Lichtenstein i czciowo Hesja (m.in. na skutek oporu Napoleona HI). Pozostaway one jednak w unii celnej ze Zwizkiem i zawary z Prusami tajne przymierza wojskowe, przewidujce na czas wojny poddanie ich armii pod dowdztwo krla Prus. 3.2. Ustrj pastwa zwizkowego w latach 1867-1871

Powstanie Zwizku Pnocno-Niemieckiego

Tajne przymierza wojskowe pastw poudniowoniemieckich z Prusami

Zwizek Pnocno-Niemiecki nie by ju tylko lun struktur o charakterze konfederacji, opart na umowach midzynarodowych, lecz federacj, czyli pastwem zwizkowym. Opar si on konstytucji, jako normie nadrzdnej w stosunku do ustawodawstwa poszczeglnych krajw czonkowskich. Opracowana wedug projektu przedstawionego przez Prusy i uzgodnionego z penomocnikami rzdw pozosta-

Federacja

648

Pastwo nowoytne

Krl pruski przewodniczcym Zwizku

Sejm Rzeszy Rada Zwizku

Uprawnienia Sejmu

ych krajw zwizkowych, wesza ona w ycie 1 lipca 1867, po uchwaleniu znaczn wikszoci gosw przez sejm zoony z przedstawicieli poszczeglnych pastw tworzcych nowy zwizek. Na jego czele stan krl pruski jako dziedziczny przewodniczcy. Reprezentowa on zwizek na zewntrz, zwoywa, otwiera, odracza i zamyka obrady sejmu, sprawowa dowdztwo poczonych si zbrojnych. Kolegialnymi organami Zwizku Pnocno-Niemieckiego byy Sejm Rzeszy (Reichstag;) i Rada Zwizku (Bundesrat). Parlament, ktrego kadencja trwaa 3 lata, mia zbiera si przynajmniej raz do roku. Skada si z posw wybieranych w gosowaniu powszechnym, bezporednim, rwnym i tajnym. Czynne i bierne prawo wyborcze przysugiwao mczyznom, ktrzy ukoczyli 25 rok ycia (z wyjtkiem onierzy, osb pozostajcych pod kuratel, pozbawionych praw obywatelskich oraz korzystajcych ze wspar dla ubogich"). Do uprawnie Sejmu naleao m.in. prawo zgaszania projektw ustaw i ich stanowienie. Uchway podejmowane byy absolutn wikszoci gosw i nie wymagay ratyfikacji przez pastwa sfederowane. Ustawodawstwo zwizkowe miao pierwszestwo przed krajowym. Poza stanowieniem ustaw do Sejmu Rzeszy naleaa take ratyfikacja traktatw midzynarodowych. Ustawy uchwalane przez Reichstag wymagay zatwierdzenia przez Rad Zwizkow, zoon z 43 przedstawicieli pastw czonkowskich. Prusy reprezentowao w radzie 17 posw i bez ich zgody praktycznie ciao to nie mogo powzi adnej decyzji. Zgoda Rady wymagana bya m.in. przy wypowiadaniu wojny, zawieraniu traktatw pokojowych

Rada Zwizkowa

Uprawnienia Rady

Niemcy w XIX i XX wieku

649

i podpisywaniu umw midzynarodowych. Rada, oprcz uprawnie ustawodawczych i niektrych waniejszych funkcji administracyjnych, penia w razie potrzeby funkcj sdu rozjemczego w sporach midzy czonkami federacji. Dla realizacji przysugujcych jej uprawnie rada powoywaa wydziay do spraw: wojska, spraw morskich, ce i podatkw, handlu i komunikacji, kolei, poczt i telegrafw, wymiaru sprawiedliwoci i rachunkowoci. Czonkowie Rady mieli prawo udziau w posiedzeniach parlamentu, nie mona jednak byo czy mandatu do Rady i Sejmu. Rada Zwizkowa powoywaa take Prezydium Rady, do ktrego naleaa wadza wykonawcza w Zwizku. Na jego czele sta, mianowany przez przewodniczcego i przed nim odpowiedzialny, kanclerz. Pierwszym kanclerzem Zwizku zosta premier rzdu pruskiego Otto von Bismarck, ktry konsekwentnie dy do tego, by umocni pnocnoniemieck federacj i przeksztaci j w oglnoniemieck Rzesz, obejmujc take poudniowe Niemcy.

wydziay

Kanclerz

4.
4.1.

II Rzesza Niemiecka (1871 -1918)

Powstanie i prawny charakter II Rzeszy
Wojna

W celu ostatecznego zjednoczenia Niemiec pod egid Prus Bismarck sprowokowa wypowiedzenie Prusom wojny przez Francj w lipcu 1870 r. (tzw. depesza emska). Prowadzc wojn obronn, Prusy uzyskay poparcie nie tylko pastw nalecych do Zwizku Pnocno-Niemieckiego, ale rwnie krajw poudniowoniemieckich. Armia niemiecka, lepiej zorganizowana i przygotowana do wojny, posiadajc prawie dwukrotn przewag liczebn, pokonaa wojska francuskie. Klska militarna Francji, w wy-

Pr"sko-francusk
Depesza emska

650

Pastwo nowoytne

Proklamowanie II Rzeszy

Zakres terytorialny II Rzeszy

niku ktrej Niemcy otrzymay znaczn cz Alzacji i cz Lotaryngii oraz 5 min frankw kontrybucji, umoliwia 1 stycznia 1871 r. proklamowanie powstania II Rzeszy, a nastpnie 18 stycznia 1871 r. przekazanie przez zebranych w Sali Lustrzanej paacu w Wersalu monarchw niemieckich korony cesarskiej krlowi Prus, Wilhelmowi I Hohenzollernowi. De facto do zjednoczenia Niemiec doszo jeszcze w toku dziaa wojennych. Ju bowiem w listopadzie 1870 r. do Zwizku Pnocno-Niemieckiego przyczyy si kolejno: Badenia, Hesja, Bawaria i Wirtembergia. Nowa Rzesza Niemiecka skadaa si z 25 pastw zwizkowych (23 monarchii i 3 wolnych miast). W r. 1911 prawa pastwa czonkowskiego uzyskaa Alzacja z Lotaryngi, ktra od r. 1871 miaa status odrbnej prowincji, jako wsplny kraj Rzeszy". Spord wikszych pastw wchodzcych w skad dawnej I Rzeszy, poza II Rzesz pozostaa tylko Austria, ktra ju w r. 1867 przeksztacia si w monarchi dualistyczn (Austro-Wgry), tracc praktycznie po pokoju praskim (1866) wpyw na sprawy oglnoniemieckie. Jakkolwiek formalnie pozycja wszystkich krajw czonkowskich wchodzcych w skad Cesarstwa Niemieckiego bya taka sama, kierownicz rol w II Rzeszy odgryway Prusy, do ktrych naleaa ponad poowa terytorium i ludnoci Niemiec zjednoczonych pod berem pruskiego domu panujcego. Take Bawaria i Wirtembergia zachoway pewne poszczeglne uprawnienia (Reseruatrechte). Bawarii pozostawiono wikszy zakres samodzielnoci, przyznajc jej m.in.: prawo akredytowania swoich posw za granic, prawo weta w Radzie Zwizku w kwestiach zmiany jego konstytucji, wasn organizacj wojskow, poczt, administracj kolejow oraz wyraanie przez sejm krajowy zgody na obowizywa-

Pozycja Prus w II Rzeszy

Szerszy zakres samodzielnoci Bawarii i Wirtembergii w Rzeszy

Niemcy w XIX i XX wieku

651

nie na jej terytorium ustawodawstwa ekonomicznego i wejcia w ycie innych praw zwizkowych tylko za zgod krla bawarskiego. Wirtembergii pozostawiono pewn swobod w zakresie organizacji armii oraz w dziedzinie poczty i cznoci. Ponadto miasta hanzeatyckie: Hamburg, Brema i Lubeka, jako tzw. wolne miasta podlegay bezporednio cesarzowi, co stanowio pozostao wolnych miast cesarskich dawnej I Rzeszy. Konstytucja II Rzeszy, wyraajc federacyjny charakter pastwa, okrelaa sprawy uznane za wsplne, lece w kompetencjach organw Rzeszy, pozostawiajc te, ktre nie byy wyranie zastrzeone w kompetencji organw pastwowych poszczeglnych krajw czonkowskich. Szeroki katalog spraw wsplnych obejmowa: polityk zagraniczn, jednolity system miar i wag, ca, waluty i rne sprawy gospodarcze, podatki, ustawodawstwo w dziedzinie prawa sdowego, handlowego, a take prawodawstwa socjalnego oraz administracj kolonii, poczt i inne. Konstytucja ustalia nadto wsplno obywatelstwa niemieckiego i zasad swobody przenoszenia si z miejsca na miejsce na terenie caej Rzeszy. Zakres spraw wsplnych mg by zmieniany albowiem konstytucja II Rzeszy moga podlega zmianom wprowadzonym zwyk wikszoci gosw Sejmu Rzeszy, przy akceptacji 3/4 Rady Zwizku. Bya to zatem tzw. gitka konstytucja", co otwierao szerokie pole dla ustawodawstwa, ktre mogo w przyszoci do swobodnie ksztatowa instytucje ustrojowe i prawo nowej, federalnej struktury pastwa, prowadzc do zacierania rnic midzy poszczeglnymi pastwami niemieckimi oraz rozszerzania kompetencji wsplnych organw II Rzeszy.

Sprawy uznane przez konstytucj za wsplne

Gitka konstytucja

652

Pastwo nowoytne

4.2.

Ustrj II Rzeszy

Krl pruski dziedzicznym cesarzem niemieckim Pozycja cesarza Rzeszy

Rada Zwizkowa Sejm Rzeszy

Rada Zwizku

Instrukcje

Konstytucja II Rzeszy uchwalona zostaa 16.IV.1871 roku. Bya ona, z niewielkimi zmianami, wynikajcymi z wejcia w skad Rzeszy pastw poudniowoniemieckich, powtrzeniem konstytucji Zwizku Pnocno-Niemieckiego z r. 1867. Na czele federacyjnego pastwa stan, jako dziedziczny cesarz niemiecki, krl pruski. Reprezentowa on Rzesz na zewntrz, by zwierzchnikiem si zbrojnych, a w czasie wojny naczelnym wodzem, mianowa i zwalnia urzdnikw Rzeszy, zwoywa, odracza i zamyka obrady Sejmu i Rady Zwizku, ogasza ustawy nie posiadajc jednak prawa sankcji. Wszelkie dekrety i zarzdzenia wychodzce z kancelarii cesarskiej, wymagay kontrasygnaty kanclerza, ktry w ten sposb przejmowa za nie odpowiedzialno przed parlamentem. Wadz ustawodawcz wraz z Rad Zwizkow sprawowa Sejm Rzeszy (Reichstag). Kady z tych organw posiada inicjatyw ustawodawcz, a zgoda obu konieczna bya dla wejcia ustawy w ycie. Sejm Rzeszy skada si z 397 posw, wybieranych na terenie caej Rzeszy w gosowaniu powszechnym, rwnym, bezporednim i tajnym, na 3 lata (od r. 1888 na 5 lat). Rada Zwizku (Bundesrat), ktrej przewodniczy powoywany przez cesarza kanclerz, skadaa si z penomocnikw mianowanych przez rzdy poszczeglnych pastw niemieckich, przy czym liczba penomocnikw zaleaa od liczby ludnoci danego kraju. Otrzymywali oni od swoich rzdw wice instrukcje w kadej dyskutowanej sprawie. Cesarz i Rada Zwizku mieli prawo rozwizania Reichstagu (co zdarzyo si zreszt tylko trzy razy, w latach 1878, 1893 i 1907).

Niemcy w XIX i XX wieku

653

Wrd organw wykonawczych na czoo wysun si kanclerz, mianowany przez cesarza i wycznie przed nim odpowiedzialny. Stojc na czele caej administracji Rzeszy, kierowa on zarwno polityk wewntrzn jak i zagraniczn. Kanclerz by zarazem z reguy premierem rzdu pruskiego (wyjtek stanowio powoanie w r. 1894 na ten urzd Bawarczyka ks. Choldwiga Hohenlohe, sprawujcego funkcj kanclerza do r. 1899). W r. 1878 powstaa, jako organ cznoci i koordynacji wszystkich urzdw Rzeszy, Kancelaria Rzeszy, a ponadto cesarz ustanowi wicekanclerza. Z urzdu kanclerskiego wyodrbniy si stopniowo resortowe urzdy centralne, na czele ktrych stali sekretarze stanu. Nie tworzyli oni rady ministrw odpowiedzialnej przed parlamentem lecz byli bezporednio uzalenieni od kanclerza. Wsplne ustawodawstwo wojskowe oraz sztab generalny zapewniay w czasie pokoju jedno organizacji armii zoonej z 4 kontyngentw: bawarskiego, saskiego, wirtemberskiego, i najliczniejszego, pruskiego, w skad ktrego wchodzio te wojsko pozostaych, mniejszych krajw niemieckich. W czasie wojny naczelnym wodzem si zbrojnych stawa si cesarz. Najwyszym organem sdowym federacji by Trybuna Rzeszy (Reicbsgericbt) z siedzib w Lipsku, ktry sta si instancj rewizyjn od sdw krajowych (zob. Tablica V). Wsplne finanse Rzeszy oparte byy pocztkowo niemal wycznie na skadkach matrykularnych (Matriku larbe itrange) pastw zwizkowych, proporcjonalnych do liczby ich mieszkacw oraz na cach i podatkach porednich. Dopiero wzrastajcy deficyt i zaduenie spowodoway na pocztku XX wieku reformy finansowe (1906 i 1909), zapewniajce Rze-

Rola kanclerza w kierowaniu Rzesz

Kancelaria Rzeszy

Sekretarze stanu

Wsplne ustawodawstwo wojskowe oraz sztab generalny

Trybuna Rzeszy

Skadki matrykularne

Reformy finansowe na pocztku XX w.

654

Pastwo nowoytne

Praktyka ustrojowa li Rzeszy

Utrzymanie si rzdw osobistych cesarza

Absolutyzm" Bismarcka

szy dochody take z podatkw bezporednich. W r. 1913, w obliczu wzmoonych wydatkw na armi, wadze Rzeszy przeprowadziy ustawy o jednorazowym podatku na cele zbrojeniowe i podatku od wzrostu majtku. Praktyka ustrojowa II Rzeszy, odchodzc od treci aktu konstytucyjnego z r. 1871, prowadzia do coraz wikszej konsolidacji pastwa (unitaryzmu) i podporzdkowania polityki oglnoniemieckiej interesom pruskiej monarchii. Do koca trwania Cesarstwa Niemieckiego utrzymay si osobiste rzdy cesarza i brak byo przesanek do zasadniczej zmiany stosunku wadzy ustawodawczej do wykonawczej a w szczeglnoci wprowadzenia odpowiedzialnoci politycznej kanclerza i kierownikw poszczeglnych resortw przed parlamentem, co stanowio gwn cech i istot rzdw parlamentarnych typowych dla liberalno-demokratycznego pastwa konstytucyjnego. Std niekiedy okrela si system polityczny II Rzeszy jako pseudokonstytucyjny absolutyzm", przy czym bardziej mona mwi o absolutyzmie" Bismarcka, ni trzech ostatnich dynastw zasiadajcych na tronie cesarskim. 4.3. Kulturkampf

Konflikt z Kocioem katolickim i parti Centrum

System swoistej Bismarckowskiej dyktatury, ktrej gwnym celem bya centralizacja wadzy i integracja Cesarstwa z utrzymaniem hegemonii Prus, ju wkrtce po utworzeniu II Rzeszy doprowadzi do ostrego konfliktu z Kocioem katolickim i jego reprezentacj, parti Centrum. Upatrujc w uniwersalizmie i autonomicznych deniach Kocioa zagroenie dla jednoci Rzeszy, Bismarck zmierza do ograniczenia praw Kocioa i podporzdkowania go pa-

Niemcy w XIX i XX wieku

655

stwu. Walka ta toczya si przede wszystkim na forum pruskiego landtagu, ale niektre ustawy skierowane przeciw Kocioowi obowizyway na terenie caej federacji. Ju w grudniu 1871 r. wprowadzono poprawk do kodeksu karnego Rzeszy (tzw. Kanzelparafraph), przewidujc kary, w tym rwnie wizienia, za wygaszanie z ambony kaza zagraajcych spokojowi publicznemu". W r. 1872 usunito Jezuitw, najpierw z Prus, a nastpnie z granic Rzeszy oraz zarzdzono pastwowy, wiecki nadzr nad szkoami w miejsce dotychczasowego kocielnego. Nasilenie walki z Kocioem katolickim, okrelanej jako walka o kultur" (Kulturkampf) przypada na lata 1873-1875 (tzw. ustawy majowe). Wprowadzono wwczas m.in.: - obowizkowe luby cywilne - zakaz nauczania przez kongregacje zakonne - zakaz rzucania kltwy przez biskupw - obowizek skadania specjalnych egzaminw z historii, filozofii i literatury niemieckiej (tzw. Kulturegsamen) przed wadzami pastwowymi dla kandydatw do stanu duchowego - prawo wadz pastwowych do zatwierdzania nominacji ksiy - kontrol pastwow nad seminariami duchowymi - zasady regulujce stopie zalenoci duchowiestwa niemieckiego od kurii rzymskiej - prawo uwizienia, przymusowego osiedlenia w okrelonym miejscu, lub wysiedlenia z Rzeszy ksidza, ktry pozbawiony urzdu, wykonywa funkcje kapaskie - odebranie Kocioowi prowadzenia akt stanu cywilnego.

Pocztek Kultukampfu

Realizacja polityki walki z Kocioem

Kulturegsamen

656

Pastwo nowoytne

Kulturkampf w zaborze pruskim

Stosunek papiestwa do ustawodawstwa Kulturkampfu

Szczeglne odbicie walka o kultur" znalaza na ziemiach polskich pod panowaniem pruskim, charakteryzujca si powizaniem polityki antykocielnej z zaostrzeniem kursu germanizacyjnego. N a mocy nowych zarzdze ograniczono m.in. do minimum nauczanie w jzyku polskim, a ustaw z r. 1876 uniemoliwiono uywanie go w urzdach i sdach. Uwiziony zosta m.in. arcybiskup gnieniesko-poznaski, Mieczysaw Ledchowski, okoo 100 parafii znalazo si bez proboszczw. Dziaania te zamiast osabi wzmocniy pozycj kleru w spoeczestwie wpywajc na zwikszenie wpywu Kocioa na polskie ycie publiczne i przyczynio si wydatnie do integracji i wzrostu wiadomoci narodowej Polakw. Mimo licznych represji karnych i przeladowa duchownych Koci i partia polityczna Centrum stawiay zdecydowany opr. Papie Pius IX w specjalnej encyklice wydanej w r. 1874 uzna cae ustawodawstwo Kulturkampfu za niewane, a tych ktrzy mu si podporzdkowali, naoy ekskomunik. Dopiero pod koniec lat siedemdziesitych w obliczu nowego niebezpieczestwa, jakim by rozwj socjalistycznej lewicy i po kompromisie osignitym midzy Berlinem a nowym papieem Leonem XIII (w r. 1882 wznowiono stosunki dyplomatyczne), zaczto odwoywa cz ustawodawstwa Kulturkampfu i stopniowo agodzono wykonywanie pozostaych ustaw antykocielnych, co zakoczyo si niemal cakowitym ich zniesieniem. W r. 1886 usunite zostay ostatnie pozostaoci walki o kultur".

Niemcy w XIX i XX wieku

657

5.
5.1.

Republika Weimarska (1919 - 1933/45)

Powstanie Republiki Weimarskiej
Obalenie monarchii

Klska pastw centralnych oraz fala ruchw rewolucyjnych, ktre opanoway Niemcy u schyku 1918 r., doprowadziy do obalenia ustroju monarchicznego we wszystkich pastwach niemieckich i przeksztacenia II Rzeszy w republik parlamentarn. Po abdykacji i ucieczce cesarza Wilhelma II (9-10.XI.1918) oraz ustpieniu kanclerza wadz centraln w Niemczech przeja, zdominowana przez socjalistw, Rada Penomocnikw Ludowych (Rat der Volksbeauftragen) pod przewodnictwem lidera prawicy SDP, Friedricha Eberta. Gwnymi celami realizowanymi przez ten prowizoryczny rzd, byo przeciwstawianie si dalszej rewolucji, przywrcenie starej administracji, ustabilizowanie republiki, obrona kraju przed daniami zwyciskiej koalicji i zwoanie Zgromadzenia Narodowego, ktre miao przej wadz i uchwali now konstytucj. W styczniu 1919 r. odbyy si wybory do Zgromadzenia Narodowego oraz w tym samym czasie wybory do sejmw krajowych. Najwiksz liczb mandatw w Zgromadzeniu (163 na 461) zdobyli socjaldemokraci, nie uzyskujc jednak wikszoci, co zmusio ich do wejcia w koalicj z demokratami i katolick parti Centrum (z ktrymi razem osignli ponad 78% gosw). Obrady Zgromadzenia rozpoczy si 6.2.1919 r. w Weimarze, wybranym zamiast Berlina dla podkrelenia zerwania z prusko-cesarsk tradycj oraz ze wzgldu na panujce tam nadal napicie spoeczne. W dniach 10-13 lutego 1919 r. Zgromadzenie uchwalio kolejno:

Powstanie republiki

Rada Penomocnictw Ludowych

Wybory do Zgromadzenia Narodowego

658

Pastwo nowoytne

Uchway Zgromadzenia Narodowego

1) tzw. Ma Konstytucj (uznajc, e Rzesza przeksztacia si w republik zwizkow, powoano wadze tymczasowe prezydenta, rzd i Wydzia Pastw), 2) wybr socjalisty R Eberta na prezydenta republiki, 3) powoanie tymczasowego rzdu koalicyjnego, pierwszego w historii Niemiec rzdu, wyonionego przez demokratycznie wybrany organ przedstawicielski ogu ludnoci. 5.2. Konstytucja Weimarska z r. 1919

Federacyjna struktura pastwa

Najwaniejszym jednak zadaniem Zgromadzenia Narodowego byo uchwalenie nowej konstytucji, ktra staa si formalno-prawn podstaw tzw. Republiki Weimarskiej. Gwnym twrc tego aktu by znany prawnik, prof. Hugo Preuss. Jego pierwszy, odrzucony projekt z dnia 3.01.1919, wyraa unitarny charakter pastwa, rzdzonego parlamentarnie z zachowaniem pewnej autonomii dawnych krajw Rzeszy i z przewag landtagw nad rzdami krajowymi. Projekt, ktry przygotowaa 28-osobowa Komisja Konstytucyjna, podpisany 11 sierpnia przez prezydenta i ogoszony 14 sierpnia 1919 r. utrzymywa federacyjn struktur pastwa, w ktrym godzono siln wadz centraln z tradycjami autonomii poszczeglnych krajw. Niemcy pozostay nadal bowiem pastwem zwizkowym, lecz podstaw ich ustroju miay by odtd rzdy parlamentarne. Autorzy Konstytucji Weimarskiej wzorowali si niewtpliwie na wczeniejszych konstytucjach: amerykaskiej, szwajcarskiej, francuskiej i niemieckiej z r. 1849. Konstytucja ta utrzymaa dotychczasow form pastwa zwizkowego, wprowadzajc w miejsce mo-

Niemcy w XIX i XX wieku

659

narchii, parlamentarn republik, opart na demokratycznych zasadach. Rzesz tworzyo 21 krajw (pniej 18), ktre miay by republikami, posiadajcymi wasne sejmy, wasne rzdy i odrbne konstytucje. Wszystkie sprawy, ktre nie byy zaliczane do wycznych kompetencji wsplnych organw Rzeszy, pozostawiono w gestii wadz krajowych sfederowanych landw, pozostawiajc im szeroki zakres samodzielnoci. Miay one prawo, oprcz stanowienia niektrych podatkw i uchwalania swojego budetu, prowadzi wasn polityk wewntrzn, zachowujc m.in. wasne sdownictwo, policj, owiat, organizacje kocielne i nadzr nad administracj lokaln. Rola wadz centralnych federacji niemieckiej bya teraz jednak wiksza ni w poprzednim okresie i stale rosa, jako e w praktyce wyran stawaa si tendencja stopniowej utraty atrybutw suwerennoci przez poszczeglne kraje czonkowskie. W artykule 6 Konstytucji w 20 punktach wyliczono uprawnienia Rzeszy, rozszerzone w porwnaniu z tymi, ktre przejte zostay z konstytucji z r. 1871. Do wycznych kompetencji wadz federacji zaliczono m.in. prowadzenie polityki zagranicznej, zajmowanie si sprawami obrony, administracj kolonii, prowadzenie polityki finansowej, a zwaszcza ustalanie podatkw i innych ciarw, sucych na pokrycie jej wydatkw, sprawy cznoci (kolej, drogi wodne, poczta, telegraf). Take ustawodawstwo Rzeszy w zakresie prawa cywilnego i karnego, postpowania procesowego i innych praw szczeglnych miao pierwszestwo przed prawem krajowym, ktre nie mogo by z nim sprzeczne. Wreszcie Rzesza tworzya jeden obszar celny i handlowy, a jej mieszkacy posiadali tylko jedno obywatelstwo, obywatelstwo Rzeszy.

Rzesza republik parlamentarn

Relacje federacji i poszczeglnych krajw

Rola wadz centralnych federacji

660

Pastwo nowoytne

Centralne organy ustawodawcze Sejm Rzeszy

Uprawnienia Reichstagu

Penia wadzy ustawodawczej naleaa do Sejmu Rzeszy (Reichstagu). Mia on pochodzi z wyborw powszechnych, jawnych, rwnych, bezporednich i proporcjonalnych. Prawa wyborcze posiadali zarwno mczyni jak i kobiety. Cenzus wieku obniono do 20 lat. Ilo posw w Reichstagu z poszczeglnych krajw bya proporcjonalna do iloci ich mieszkacw, nie moga jednak przekroczy 40% oglnej liczby mandatw. Kadencja Sejmu trwaa 4 lata. Musia on zbiera si co roku, na pocztku listopada, a ponadto na danie prezydenta lub co najmniej 1/3 posw. Zarwno Sejm Rzeszy, jak i rzd miay prawo inicjatywy ustawodawczej. W zasadzie tylko sejm mia prawo uchwalania ustaw. Jednake Konstytucja przewidywaa rne sposoby ogaszania i wchodzenia w ycie lub odraczania ustaw, wcznie z moliwoci odwoania si prezydenta do referendum. Sejm mg take zmieni konstytucj przy obecnoci 2/3 posw i kwalifikowanej wikszoci 2/3 gosw. Oprcz uprawnie ustawodawczych Reichstag nadawa oglny kierunek polityce rzdu, ktry kontrolowa. Kontynuacj dawnej Rady Zwizku stanowia teraz Rada Rzeszy (Reichsrat), reprezentujca interesy poszczeglnych krajw w zakresie ustawodawstwa i administracji. Poszczeglne kraje reprezentowane w niej byy przez czonkw swoich rzdw. Kady kraj mia w niej przynajmniej 1 delegata, a wiksze kraje dysponoway 1 miejscem w Radzie na kady milion mieszkacw. Aby przeciwstawi si dominacji w Radzie ktrego z wikszych pastw czonkowskich przyjto zasad, e aden kraj nie moe mie w niej wicej ni 2/5 gosw. Rada Rzeszy posiadaa ograniczony wpyw na proces legislacyjny. Moga ona wyraa zgod na

Rada Rzeszy

Uprawnienia Rady Rzeszy

Niemcy w XIX i XX wieku

661

wnoszenie rzdowych projektw ustaw do Sejmu (art. 69) oraz miaa prawo weta zawieszajcego wobec ustaw uchwalanych przez Reichstag (art. 74). W takim przypadku, jeeli Sejm powtrnie uchwali zawetowan ustaw kwalifikowan wikszoci 2/3 gosw, to wchodzia ona w ycie mimo sprzeciwu Rady, bd te, jeeli prezydent podziela jej stanowisko, mg odmwi ogoszenia ustawy i odwoa si do referendum ludowego. Rada sprawowaa rwnie nadzr nad administracj Rzeszy. Zasadniczo jednak jej pozycja bya sabsza ni Rady Zwizku w poprzednim okresie. Konstytucja nie okrelaa bliej ani jej zada, ani uprawnie Rady Rzeszy. Wadza wykonawcza naleaa do prezydenta i rzdu Rzeszy. Prezydent wybierany w gosowaniu powszechnym na 7 lat, jako gowa pastwa, posiada bardzo szerokie uprawnienia. Reprezentowa on pastwo na zewntrz, by zwierzchnikiem si zbrojnych i powoywa kanclerza oraz na jego wniosek ministrw, bez potrzeby konsultowania si z Reichstagiem. Odpowiada on jedynie konstytucyjnie i nie mg by pocigany do odpowiedzialnoci karnej bez zgody Sejmu Rzeszy. Wydawane przez niego akty prawne kontrasygnowane byy przez kanclerza lub odpowiedniego ministra. Jeeli prezydent utraci zaufanie Sejmu, Reichstag mg usun go z urzdu przed upywem kadencji, odwoujc si do referendum ludowego na wniosek 2/3 posw. Parlament mg take postawi prezydenta, podobnie jak kanclerza i poszczeglnych ministrw, przed Trybunaem Stanu w razie naruszenia konstytucji lub jakiejkolwiek ustawy, ale na wniosek przynajmniej 100 posw. Z drugiej strony przyjto zasad, e prezydent posiada prawo rozwizania Sejmu przed upywem kadencji (np. w sytuacji, gdy kwestionowa ustaw

Pozycja prezydenta Rzeszy

Odpowiedzialno polityczna prezydenta

662

Pastwo nowoytne

Kanclerz i rzd

Najwyszy Trybuna Rzeszy

uchwalon przez parlament). Ponadto mia on wane prawo, w pewnych szczeglnych warunkach, wydawania midzy obradami Sejmu dekretw z moc ustaw. Musiay one jednak dla utrzymania wanoci uzyska nastpnie zatwierdzenie przez Reichstag. Kanclerz i rzd byli powoywani przez prezydenta, ale odpowiadali parlamentarnie przed Sejmem. Rzd musia ustpi w razie zgoszenia wotum nieufnoci przez wikszo parlamentu, chyba e prezydent skorzysta z prawa rozwizania Reichstagu i zarzdzi nowe wybory. W wyjtkowych okolicznociach prezydent mg take utrzyma rzd nie posiadajcy poparcia wikszoci parlamentarnej (art. 48). Sprawy sporne midzy krajami Rzeszy oraz midzy Rzesz a ktrym ze sfederowanych landw rozstrzyga mia Najwyszy Trybuna Rzeszy. Przewidziane byo powoanie specjalnych sdw administracyjnych dla ochrony jednostek przed zarzdzeniami administracji. Obszern cz Konstytucji Weimarskiej stanowiy podstawowe prawa obywatelskie, przejte ale w rozszerzonej postaci ze wspomnianej wczeniej deklaracji grudniowej, wczonej do konstytucji uchwalonej przez Parlament Frankfurcki w marcu 1849 roku. Konstytucja zapewniaa wszystkim obywatelom m.in. wolno osobist, rwno wobec prawa, wolno sowa, prasy, zgromadze, dziaalnoci politycznej, tajemnic korespondencji, cakowit swobod sumienia i wyznania, dostp do powszechnego, bezpatnego nauczania do 18 roku ycia, wolno handlu, rzemiosa, ochron pracy i szereg gwarancji socjalno-bytowych (zob. Tablica VI).

Podstawowe prawa obywatelskie

Niemcy w XIX i XX wieku

663

5.3.

Praktyka konstytucyjna w latach 1919-1933

Funkcjonowanie w praktyce demokratycznych rzdw parlamentarnych Republiki Weimarskiej rnio si w sposb istotny od treci zasad zawartych w akcie konstytucyjnym z r. 1919. Szereg przyczyn zoyo si na to, e ta przeprowadzona po raz pierwszy w dziejach Niemiec prba ugruntowania formy demokracji parlamentarnej, z pewnymi elementami demokracji bezporedniej, oparta na przejciu rozwiza zaczerpnitych z rnych modeli ustrojowych, w rzeczywistoci doprowadzia najpierw do uksztatowania si rzdw prezydenckich, a w roku 1933 stworzya prawne podstawy umoliwiajce zdobycie wadzy przez narodowych socjalistw i w rezultacie utworzenia pastwa totalitarnego, jakim bya II Rzesza. Przede wszystkim naley zauway, e powstanie nowego ustroju republikaskiego w Niemczech przebiegao w trudnych warunkach klski wojennej, silnych napi spoecznych i politycznych oraz kryzysu gospodarczego, ktry w wyniku znacznych strat ludzkich i materialnych spowodowanych wojn, spat reparacji, zaduenia i hiperinflacji nadal pogbia si. Powodowao to polaryzacj nastrojw spoeczestwa i coraz silniejsze cieranie si si politycznych i spoecznych, co prowadzio do czstych kryzysw rzdowych. Wyniki wyborw do parlamentu przeprowadzonych w r. 1920 oznaczay porak koalicji socjaldemokratw z partiami centrowymi i zarazem znaczne wzmocnienie ugrupowa prawicowych oraz skrajnej lewicy. Oprcz form walki parlamentarnej rne siy polityczne prboway przej zbrojnie wadz w pastwie, dc do obalenia istniejcego ustroju

Ustalenie si praktyki rzdw osobistych prezydenta

Przejcie wadzy przez nazistw

Sytuacja wewntrzna w Niemczech po I wojnie wiatowej

664

Pastwo nowoytne

Nieudana prba ograniczenia roli Prus

Rzdy P. v. Hindenburga

(m.in. monarchiczny zamach Kappa i Liiitwitza 1920, powstanie w Hamburgu 1923, pucz czarnej Reichswery 1923 czy zamach monachijski Hitlera i Ludendorffa w 1923 r.) Nie zosta rwnie speniony jeden z zasadniczych celw, jaki chcieli osign twrcy aktu konstytucyjnego rozbicie pruskiej hegemonii w Rzeszy. Prusy pozostay nadal najsilniejszym krajem Republiki Weimarskiej, chocia formalnie utraciy moliwo wpywania na bieg spraw oglnoniemieckich. Wybrany w r. 1925 (i ponownie w 1932) prezydentem, gwnodowodzcy armii niemieckiej w czasie pierwszej wojny wiatowej, marszaek Paul von Hindenburg, korzystajc z przysugujcych mu szczeglnych penomocnictw (synny art. 48 m.in. prawo wydawania dekretw z moc ustawy i prawo rozwizywania Reichstagu) utrwali system rzdw osobistych. Podczas obu jego kadencji zdarzao si wielokrotnie, e prezydent przejmowa w istocie naczeln wadz w pastwie, w ktrym ponadto od r. 1930 powoywane byy rzdy, nie majce poparcia wikszoci w parlamencie. Przyczynia si do tego, oprcz zakulisowych dziaa kamaryli" skupionej wok Hindenburga, sabo samego Reichstagu, ktry po ustaniu porozumienia stronnictw koalicji weimarskiej, nie potrafi wyoni stabilnych wikszoci parlamentarnych, przy utrwalajcym si zarazem systemie wielopartyjnym. Istotne znaczenie dla odchodzenia praktyki ustrojowej od treci konstytucji mia take rozwj militaryzmu niemieckiego (pruskiego) i rola jak odgrywaa armia w yciu politycznym republiki oraz aktywne poparcie wyszych sfer gospodarczych i finansowych Niemiec dla tych ugrupowa, ktre dyy do przejcia wadzy w Rzeszy.

Rozwj niemieckiego militaryzmu

Niemcy w XIX i XX wieku

665

Take szeroki katalog praw obywatelskich przewidzianych przez Weimarsk Konstytucj pozosta w znacznej mierze martw liter. Z jednej strony, nie wydano wielu przepisw szczegowych, ktre umoliwiyby konkretn realizacj hase, z drugiej, zarwno wymiar sprawiedliwoci, jak i administracja, w znacznej mierze reprezentujce stare elity wadzy, sabotoway owe demokratyczne treci konstytucji.

Przestrzeganie wp7aktyatelSk,Ch

6.

Niemcy w okresie dyktatury hitlerowskiej (1933-1945)

Geneza III Rzeszy

6.1.

Za szczeglny paradoks dziejw Niemiec uzna naley fakt, e najbardziej demokratyczny ustrj w ich historii, ktrego prawne podstawy ustanowia Weimarska Konstytucja, formalnie obowizujca do upadku III Rzeszy, stworzy moliwo objcia wadzy w pastwie przez NSDAP w r. 1933. Niemiecka Narodowo-Socjalistyczna Partia Robotnicza powstaa w r. 1919 w Monachium. Od r. 1921 jej przywdc by Adolf Hitler. Pocztkowo niezbyt liczna (ok. 3 tys. czonkw) zyskiwaa szybko na znaczeniu dziki demagogicznym hasom spoecznym, proletariackiej frazeologii, zwalczaniu rewolucyjnej lewicy i goszeniu odwetowych da rewizji postanowie krzywdzcego" Niemcw traktatu pokojowego. Wyjtkowa aktywno w zwalczaniu komunizmu w czasie kiedy za klsk wojenn Niemiec i podpisanie wersalskiego dyktatu" obciono koalicj weimarsk, twierdzc, e rewolucja zadaa pastwu cios w plecy" przysparzaa nowemu ruchowi coraz wicej zwolennikw. Do partii wst-

Powstanie i rozwj

S^jaH^ctr^"

666

Pastwo nowoytne

Pucz monachijski

Przejcie wadzy przez nazistw

powao wiele osb sfrustrowanych wynikiem wojny i kryzysem gospodarczym jaki panowa w pierwszych latach Weimarskiej Republiki. Ju w listopadzie r. 1923 Hitler prbowa przej wadz w Bawarii, wywoujc nieudany pucz monachijski, co zakoczyo si uwizieniem jego przywdcw i delegalizacj NSDAR Jednak w r. 1924 rozpocza si odbudowa partii, ktra w dobie trudnej sytuacji wewntrznej spowodowanej wielkim kryzysem gospodarczym lat 1929-1933, zyskaa poparcie znacznej czci spoeczestwa niemieckiego, co umoliwio Hitlerowi dojcie do wadzy drog legaln, poprzez mechanizm wyborw. Wprawdzie w wyborach prezydenckich w r. 1932 Hitler przegra z Hindenburgiem, uzyska jednak wwczas 37% gosw. Znaczny sukces przyniosy narodowym socjalistom wybory do Reichstagu, przeprowadzone w listopadzie 1932, w ktrych na NSDAP gosowao 13,7 min osb (w r. 1928 ok. 800 tysicy). 30 stycznia 1933 r. prezydent Hindenburg powoa przywdc tej partii Adolfa Hitlera na stanowisko kanclerza i powierzy mu misj utworzenia nowego rzdu. 23 marca 1933 r. Reichstag uchwali ustaw o penomocnictwach" (Ermachtigungsgesetz), ktra pozwalaa rzdowi Rzeszy wydawa prawa powszechnie obowizujce bez adnych ogranicze, nawet sprzeczne z konstytucj. Ustawy te mogy by wydawane bez koniecznoci pniejszego ich zatwierdzania przez Reichstag lub prezydenta. Mona zatem przyj i data wydania ustawy o penomocnictwach" wyznacza formalny pocztek III Rzeszy.

Ustawa o penomocnictwach

Niemcy w XIX i XX wieku

667

6.2.

Ksztatowanie si pastwa totalitarnego. Ustrj III Rzeszy

Wynik kolejnych wyborw parlamentarnych, przeprowadzonych w listopadzie 1933 r., przynis nazistom bezwzgldn wikszo w Reichstagu (ponad 92% gosw), co pozwolio Hitlerowi nie tylko zlikwidowa legaln opozycj, ale take wszystkie zorganizowane siy polityczne w pastwie. Ustawa rzdowa z dn. 14.VII. 1933, uznajca NSDAP za jedynie legalnie dziaajc parti polityczn w kraju i zakazujca zarazem, pod rygorem odpowiedzialnoci karnej, tworzenia innych partii politycznych, stanowia podstaw systemu monopartyjnego. Poczenie po mierci Hindenburga (1934) funkcji kanclerza z urzdem prezydenta i zwizane z tym bezporednio zwierzchnictwo nad armi, stanowio wany etap przebudowy dotychczasowego ustroju pastwa, przeksztacajcego si w ustrj totalitarny. Wadz sw opar Hitler na zasadzie wodzostwa (tytu wodza i kanclerza Rzeszy"), ktra nie znajdowaa wprawdzie adnego oparcia w zasadach konstytucji, ale zaakceptowana zostaa przez zdecydowan wikszo spoeczestwa w zarzdzonym w tej sprawie powszechnym plebiscycie. Dalsz ewolucj ustroju Trzeciej Rzeszy cechuje przede wszystkim tendencja centralistyczna, polegajca na stopniowym znoszeniu fasady federalizmu i wynikajcej z niej odrbnoci poszczeglnych krajw Rzeszy. Ju 7 kwietnia 1933 r. Hitler podpisa opracowan przez rzd ustaw o ujednoliceniu". Niemcy podzielone zostay na 32 okrgi administracyjne z namiestnikami na czele, mianowanymi przez kanclerza. Byli oni jednoczenie zwierzchnikami partyjnymi (Gauleiter) i podlegali bezporednio Hitle-

System monopartyjny

Oparcie wadzy na zasadzie wodzostwa

Przeksztacanie Rzeszy w pastwo unitarne

Ustawa o ujednoliceniu"

668

Pastwo nowoytne

Ustawa o przebudowie Rzeszy"

rowi zarwno jako gowie pastwa, jak i wodzowi partii. W r. 1934 na mocy ustawy o przebudowie Rzeszy" zniesiono sejmy krajowe, a rzdy krajowe podporzdkowano rzdowi Rzeszy. Wkrtce potem zniesiono Rad Rzeszy i wprowadzono jedno obywatelstwo dla wszystkich mieszkacw pastwa. Proces ujednolicania" realizowano rwnie poprzez powierzanie wikszoci waniejszych urzdw pastwowych wycznie czonkom rzdzcej partii. Ustawa z r. 1937 wprowadzia jednolite zasady dla caej suby administracji pastwowej. Nakadaa ona na urzdnikw obowizek przysigi na wierno Hitlerowi, co w odniesieniu do sdziw oznaczao w praktyce uchylenie zasady niezawisoci sdziowskiej. Naley rwnie podkreli, e rozmaite organy partyjne wyposaone byy w szerokie uprawnienia organw pastwowych. Faszyci zmierzali do objcia kontrol pastwa wszystkich sfer ycia poszczeglnych obywateli. Coraz wikszy wpyw na sprawy wewntrzne wywieraa, stanowica stra przyboczn Hitlera, elitarna formacja nazistowska SS (Schutzstaffelri), bdca do r. 1934 autonomiczn czci paramilitarnej organizacji, SA (Sturmabteilungen). SS stawaa si stopniowo gwn partyjn formacj bojow i policyjn III Rzeszy. Wane ogniwo, konsekwentnie rozbudowywanego aparatu policyjnego, stanowia utworzona w r. 1933 przez Gringa tajna policja (Gestapo), ktrej zadaniem byo bezwzgldne zwalczanie przeciwnikw faszyzmu. Jednym z instrumentw walki z nimi byy obozy koncentracyjne, do ktrych zsyano bez postpowania sdowego. Zjednoczenie wszystkich, rozbudowanych agend policyjnych nastpio w r. 1939 przez powoanie Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy (RSHA).

Rozbudowa aparatu policyjnego

Powoanie Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy

Niemcy w XIX i XX wieku

669

System ustrojowy III Rzeszy, bdcy w istocie systemem pastwa stanu wyjtkowego, charakteryzowa si nie tylko stosowaniem surowych represji wobec przeciwnikw politycznych, ale take powszechnym amaniem wszystkich zasad stanowicych podstawowe prawa obywatelskie ogu ludnoci, przewidziane w konstytucji a wywalczonych w okresie parlamentarnej demokracji. Jednym z najbardziej drastycznych tego przejaww byo odrzucenie zasady rwnoci wobec prawa. Odnosio si to przede wszystkim do ludnoci pochodzenia ydowskiego, ktr tzw. ustawy norymberskie z r. 1935, pozbawiy nie tylko praw politycznych, ale i osobistych. ydom odebrano m.in. prawa wyborcze, prawo sprawowania urzdw, wykonywania niektrych zawodw, ograniczono ich prawa wasnoci, zakazano im maestw z obywatelami Rzeszy i uniewaniono ju istniejce maestwa mieszane. W pniejszym okresie nastpi nie tylko pozbawienie ydw jakichkolwiek praw i eskalacja przeladowa, ale take ich masowa eksterminacja, zarwno w Niemczech, jak i we wszystkich krajach okupowanych.

Zniesienie wolnoci obywatelskich

Polityka III Rzeszy wobec ludnoci ydowskiej

XXII.

Prusy w XIX i XX wieku

1.

Ewolucja ustroju pastwa pruskiego

Geneza i charakter

Pruski system absolutyzmu owieconego i pastwa policyjnego, zaamujc si na pocztku XIX wieku, poddany zosta gruntownym reformom, ktrych gwnym celem byo przeprowadzenie zmian ustroju spoecznego dla zapobieenia rewolucji oraz poprzez uksztatowanie, pocztkowo w ramach prowincji, a nastpnie caego kraju, pewnych form reprezentacji, dopuszczenie stanw do wspuczestniczenia w dziaalnoci ustawodawczej i kontroli administracji, jak rwnie przyznania im uprawnie w zakresie samorzdu lokalnego i prowincjonalnego. Naczelnym postulatem jednego z najwikszych reformatorw tego okresu, barona Steina, byo blisze zwizanie obywatela z pastwa i wczenie go do udziau w yciu publicznym. Reformy te jednak nie doprowadziy do obalenia rzdw osobistych monarchy i zastpienia ich ustrojem konstytucyjnym. Reakcyjny charakter polityki prowadzonej przez brandenburski dom Hohenzollernw utrwali si w wyniku upadku Napoleona, a przebieg wydarze po Kongresie Wiedeskim i zawarciu witego Przymierza sprawi, e Prusy pozostay monarchi ab-

[n^nberga

672

Pastwo nowoytne

Abdykacja monarchy

Wolne Pastwo Pruskie

solutn do roku 1848. Dopiero wydarzenia Wiosny Ludw zapocztkuj przeksztacenie si tego pastwa w monarchi konstytucyjn, a klska poniesiona przez pastwa centralne w I wojnie wiatowej oraz fala ruchw rewolucyjnych, ktre opanoway Rzesz pod koniec roku 1918 (szczeglnie tzw. rewolucja listopadowa), doprowadziy do abdykacji krla pruskiego i cesarza w jednej osobie oraz narodzin pruskiej demokracji parlamentarnej, funkcjonujcej w ramach Weimarskiej Republiki. Mimo utraty prawnego statusu hegemona, jaki posiaday Prusy w poprzedniej epoce, pozostay one najsilniejszym krajem federacyjnej republiki, ktra powstaa w roku 1919. Nowe zasady ustrojowe, zgodne z zasadami Konstytucji Weimarskiej, utrwalia pruska konstytucja z r. 1920, proklamujc tzw. Wolne Pastwo Pruskie. Kres jego samodzielnoci spowoduje dopiero w ramach polityki tzw. ujednolicenia (Gleichschaltung) utrwalenie systemu totalitarnego przez narodowych socjalistw w dobie III Rzeszy.

2.

Reformy Steina i Hardenberga

Geneza reform

Prusy od pokoju w Bazylei (1795) pozostaway w zasadzie poza zasigiem bezporedniego oddziaywania wojen toczonych przez rewolucyjn Francj i Napoleona z drug i trzeci koalicj. Ale ju pierwsze zmiany polityczne w pastwach niemieckich na pocztku XIX wieku w duchu Owiecenia, francuskiej rewolucji, czy wreszcie wzorowane na systemie napoleoskim, spowodoway, e w otoczeniu krla pruskiego uaktywnia si grupa reformatorw, domagajcych si gruntownych reform spoecznych, prawnych i politycznych. Dopiero jednak pogrom Prus

Niemcy

w XIX i XX wieku

673

w r. 1806, francuska okupacja nieomal caego ich terytorium i upadek owieconego absolutyzmu, wykazay nieuchronn konieczno przebudowy ustrojowej i przeprowadzenia zmian w stosunkach spoeczno-gospodarczych w celu wzmocnienia pastwa. Prusy, tracc na mocy traktatu w Tyly, podpisanego 7.VII. 1807 r. ponad poow swego terytorium i nieomal poow ludnoci, zmuszone zostay do znacznej redukcji liczby wojska (armia nie powinna liczy wicej ni 42 tys. ludzi) oraz zobowizane do zapacenia wysokiej kontrybucji. Klska militarna obnaya gboki kryzys Krlestwa i konieczno jego gruntownej modernizacji. N a piln potrzeb reform wskazywali nie tylko liberaowie ale take cz przedstawicieli aparatu pastwowego, mieszczaska elita intelektualna oraz cz buruazji. Reformy w Prusach przeprowadzone zostay w dwch etapach. Pierwszy przypad na lata 1807-1808 i czy si z nazwiskiem byego ministra finansw, barona Karola von Steina, ktry w lipcu 1807 r. obj kierownictwo rzdu pruskiego. Drugi, obejmujcy lata 1810-1812, wie si z osob kanclerza, ksicia Karola Augusta von Hardenberga. Powany wkad jeeli chodzi o reformy wojskowe, wnis genera Gerhard von Scharnhorst, przy wsppracy z wybitnymi znawcami sztuki wojennej, wrd ktrych znaleli si: A. Gneisenau, K. v. Grolmann, H . v. Boyen i K. v. Clausewitz. Naley rwnie pamita o zakrojonej na szerok skal reformie zacofanego pruskiego systemu owiatowego, ktra znacznie przypieszya przeksztacanie przestarzaego organizmu pastwowego. Jej gwnym twrc by Wilhelm von Humboldt. Z nazwiskami tych, i wielu innych wybitnych reformatorw, wie si szereg pruskich reform wewntrznych, zapocztkowanych lub prze-

Reformy Steina

Reformy Hardenberga

Reformy Scharnhorsta

Reformy systemu owiatowego

674

Pastwo nowoytne

prowadzonych w okresie napoleoskim. Nale do nich m.in.: 2.1.

Pruska droga do kapitalizmu Zniesienie poddastwa

Reforma stosunkw wociaskich

Uregulowanie sprawy wasnoci ziemi

Stanowica pierwszy etap tzw. pruskiej drogi do kapitalizmu", zapocztkowana w r. 1807 dekretem o zniesieniu poddastwa chopw i przyznania im wolnoci osobistej omwiona zostaa wyej, w rozdziale dotyczcym uwaszczenia chopw w Europie. Dziki tej reformie istnie mieli odtd tylko wolni chopi, a dobra ziemskie mogli nabywa take mieszczanie. Sprawa zasadnicza wasno ziemi uprawianej przez chopw uregulowana zostaa w pniejszym ustawodawstwie z uwzgldnieniem interesw gwnie zamoniejszego chopstwa, i wielkich wacicieli ziemskich. Junkrowie pruscy nie tylko znacznie powikszyli swoje majtki dziki odszkodowaniom i przekazywaniu im przez chopw czci uprawianej ziemi, ale korzystajc z najemnej pracy wiejskiego proletariatu mogli przej od dotychczasowych form feudalnej gospodarki rolnej do kapitalistycznej wsi. Mimo kryzysu agrarnego lat dwudziestych XIX w. duej liczbie junkrw udao si utrzyma nie tylko siln pozycj ekonomiczn, ale jednoczenie zachowa znaczce wpywy polityczne i szereg feudalnych przywilejw. Jednake niezalenie od wszystkich ogranicze zwizanych z reform agrarn w Prusach, sam fakt zapocztkowania tego procesu stanowi powany krok na drodze przebudowy wewntrznej pastwa. 2.2. Reforma administracji centralnej

18 grudnia 1808 r. w miejsce trzech dotychczas niezalenych od siebie kolegialnych organw central-

Niemcy

w XIX i XX wieku

675

nych Ministerstwa Gabinetowego, Departamentu do Spraw Duchowiestwa i Sprawiedliwoci oraz Generalnego Dyrektorium, wprowadzono 5 ministerstw: spraw zagranicznych, spraw wewntrznych, wojny, skarbu i sprawiedliwoci. Ministrowie stojcy na ich czele jako organ naczelny wadzy wykonawczej u boku krla tworzyli rzd. W ministerstwach, kierowanych jednoosobowo, wan rol odgrywali naczelnicy poszczeglnych wydziaw, urzdnicy, nierzadko pochodzenia nieszlacheckiego, ale posiadajcy wysokie kwalifikacje. W roku 1810 wprowadzono urzd kanclerza, ktry nadzorowa i koordynowa prac poszczeglnych ministerstw. Faktyczne przejcie przez ten rzd wadzy wykonawczej spowodowao, e dotychczasowy gabinet krlewski peni odtd jedynie funkcj przybocznego sekretariatu monarchy. W r. 1817 powoano Rad Pastwa jako krlewski organ doradczy, gwnie w sprawach legislacyjnych, ktra nie bya jednak odpowiednikiem wystpujcej wielokrotnie w projektach Steina Rady Stanu, przewidzianej jako centralny organ, skupiajcy szefw rnych resortw, kierujcy w sposb jednolity ca administracj. Nie powsta natomiast w Prusach do koca lat 40-tych XIX wieku, mimo wyranych de wielu reformatorw, aden stay, centralny organ, majcy charakter narodowej reprezentacji. Za prby jego powoania uzna mona utworzenie w r. 1812 tzw. Tymczasowej Reprezentacji Narodowej, nastpnie w r. 1823 powoanie Stanw Prowincjonalnych (ktre miay ograniczony wpyw na prowincjonalne ustawodawstwo oraz prawo wnoszenia petycji i skarg do krla w sprawach dotyczcych prowincji) oraz zwoanie w r. 1847, na ponad 2 miesice, tzw. Zjednoczonego Sejmu.

Wprowadzenie 5 ministerstw

Naczelnicy wydziaw

Urzd kanclerza

Rada Pastwa

Tymczasowa Reprezentacja Narodowa Stany Prowincjonalne

Zjednoczony Sejm

676

Pastwo nowoytne

2.3.

Reformy administracji i samorzdu terytorialnego

Prowincje

Rejencje

Powiaty

Gminy

Kontynuujc dzieo reformy pastwa, podjte przez Steina, Hardenberg usiowa dokona reorganizacji wadz lokalnych, ktra jednak ze wzgldu na zdecydowany opr junkrw, przeprowadzona zostaa w ograniczonym zakresie. Struktur wadz prowincjonalnych w oparciu o dotychczasowy podzia administracyjny, zaczto modernizowa ju w r. 1808. Zniesione zostay wwczas kamery wojenne i domen, ktre otrzymay nazw rejencji (Regierung). Obwody rejencyjne, ktrymi zarzdza prezydent, dzieliy si na powiaty (Kreise) z landratem na czele. Kandydaci na landrata musieli posiada odpowiednie kwalifikacje. Najniszy szczebel stanowiy miasta oraz gminy z naczelnikami. W r. 1815 ostatecznie ujednolicono system administracji terytorialnej, dzielc cae pastwo na 10, a nastpnie na 14 prowincji, z nadprezydentem na czele. W ten sposb powsta czterostopniowy podzia administracyjny (prowincje, rejencje, powiaty oraz miasta i gminy), ktry jednak znacznie odbiega od francuskiego modelu zarzdu terytorialnego, bdcego rdem inspiracji dla Hardenberga, dcego do rozbudowy scentralizowanej, biurokratycznej administracji w prowincjach, wolnej od reliktw ustroju stanowego. Intencj Hardenberga bya rwnie rozbudowa organw samorzdu na wszystkich szczeblach administracji prowincjonalnej. W zasadzie jednak zamys ten udao si zrealizowa pocztkowo tylko w miastach, dziki wydanej w r. 1808 staraniem Steina Ordynacji o miastach". W miastach prywatnych zniesione zostay dotychczasowe uprawnienia ich wacicieli, a sam podzia na miasta wolne i prywatne zast-

Rozbudowa organw samorzdowych

Ordynacja o miastach z 1808 r.

Prusy w XIX i XX wieku

677

piony zosta podziaem opartym na liczbie ludnoci. Ponadto zniesiono odrbno prawn miast, podporzdkowujc je jednemu prawu miejskiemu. Ordynacja, likwidujc dotychczasowy ustrj miast, wprowadzaa nowe organy samorzdowe, podlegajce cisej kontroli pastwowej. Rad miejsk, ktra bya ciaem rzdzcym i kontrolujcym wadz wykonawcz gminy, w liczbie od 24 do 102 osb, wybierali w gosowaniu tajnym i rwnym wszyscy posiadajcy obywatelstwo miejskie. Przeytkiem feudalnym byo niewtpliwie uzalenienie posiadania miejskiego obywatelstwa od posiadania wasnoci miejskiej, uzyskiwania okrelonego dochodu i pacenia okrelonej wysokoci podatkw. Organem wykonawczym by magistrat, powoywany przez rad miejsk, zoony z czonkw patnych i honorowych, zatwierdzanych przez wadze pastwowe. Na jego czele sta burmistrz, a w wikszych miastach nadburmistrz. 2.4. Reforma systemu finansowego

Zniesienie prawnej odrbnoci miast

Rada miejska

Magistrat

Burmistrz

Konieczno przeprowadzenia tej reformy wynikaa przede wszystkim z bardzo trudnej sytuacji finansowej pastwa w nastpstwie przegranej wojny, znacznej kontrybucji (jej wysoko ustalono na kwot 140 min talarw, obniajc do 120 min) oraz skutkw blokady kontynentalnej. Reformatorzy wprowadzajc nowe zasady liberalnej polityki rozwoju kapitalistycznego dyli do pozyskania nowych rde dochodw, starajc si jednoczenie ogranicza wydatki pastwa, szczeglnie koszty administracji. Reforma systemu finansowego polegaa przede wszystkim na wprowadzeniu jednolitego systemu podatkowego dla caej ludnoci, co miao zwizek z li-

Konieczno przeprowadzenia reformy systemu finansowego

Jednolity system podatkowy

678

Pastwo nowoytne

Nowe prawo podatkowe

Liberalizacja zasad dotyczcych rzemiosa

kwidacj dotychczasowego uprzywilejowania szlachty i duchowiestwa jeeli chodzi o powinnoci podatkowe wobec pastwa. Podatek gruntowy, od nieruchomoci, przemysowy, konsumpcyjny, stemplowy, i od zbytku, pacili teraz wszyscy, bez wzgldu na pochodzenie spoeczne czy miejsce zamieszkania. Hardenberg wprowadzi m.in. nowe prawo podatkowe, pozwalajce kademu po uiszczeniu specjalnej opaty i uzyskaniu tzw. wiadectwa przemysowego", na wykonywanie wybranego zawodu. Prawo to wywoao daleko idce skutki spoeczne i gospodarcze m.in. wpywajc na ograniczenie przywilejw cechowych. Zreszt jeeli chodzi o cechy, to ponadto kady z cechw mg by rozwizany wikszoci gosw swoich czonkw, jak rwnie kady rzemielnik mg z niego wystpi. Nawiasem mwic, liberalizacja zasad dotyczcych rzemiosa wywoaa wyjtkowy opr przeciwnikw reform. Reforma systemu finansowego wie si rwnie pozyskiwaniem przez pastwo rodkw z innych rde, ni te ktre pochodz z poboru podatkw. M.in. w celu uzyskania znacznych zasobw pieninych na pokrycie dugw pastwowych i kosztw kontrybucji wymuszonej przez Napoleona, dokonano sekularyzacji majtkw kociow ewangelickiego i rzymsko-katolickiego. Ponadto wprowadzono wolno uprawiania handlu i dziaalnoci przemysowej oraz nowy system celny. 2.5. Reforma sdowa

Inne sposoby pozyskiwania przez pastwo rodkw finansowych

Rozgraniczenie od^downictwa

Przeprowadzenie reform zarzdu centralnego i administracji terytorialnej wizao si z definitywnym rozgraniczeniem midzy sdownictwem i administracj oraz nowym podziaem pastwa na prowincje

Prusy w XIX i XX wieku

679

i rejencje. Dawne kamery wojenne i domen, podobnie jak dotychczasowe organy administracji miejskiej, przekazay swe kompetencje odrbnej wadzy sdowej wyszym sdom krajowym (Oberlandesgericbte) i podporzdkowanym im instancyjnie sdom niszym (Land- i Stadtgechte). Brakiem konsekwencji we wprowadzaniu jednolitego w caoci sdownictwa powszechnego, byo utrzymanie sdownictwa patrymonialnego na wsi.

Sdy wysze

Sdy nisze

Utrzymanie sdownictwa patrymonialnego

2.6.

Reforma wojskowa

Zniesienie poddastwa osobistego i powstanie organw samorzdowych w miastach przyspieszyo jedn z najwaniejszych reform tego okresu, tj. reform armii. Do jej przeprowadzenia powoana zostaa w r. 1807 specjalna komisja, na czele ktrej stan genera G. Scharnhorst. Komisja ta rozpocza dziaalno od ukarania tych oficerw, ktrzy wykazali rac nieudolno lub skompromitowali si w inny sposb podczas kampanii 1806-1807. Spord 143 generaw armii pruskiej z r. 1806 pozostao w r. 1813 tylko dwch. Nastpnie, dc nie tylko do modernizacji fryderycjaskiej armii, ale przede wszystkim do nadania jej charakteru armii narodowej, zaprzestano werbunku do wojska pruskiego obcych obywateli, podzielono armi na wzr francuski na brygady, unowoczeniono jej uzbrojenie, zniesiono kary cielesne wobec onierzy i wprowadzono zasad, e o awansie decydowa miao nie pochodzenie, lecz wyksztacenie, umiejtnoci, zasugi i walory osobiste. Wprowadzono obowizek powszechnej suby wojskowej dla wszystkich mczyzn, ktrzy ukoczyli 20 lat. Obok armii czynnej, wprowadzono rezerw (Landwera) i pospolite ruszenie (Landsturm).

Reformy Scharnhorsta

Powszechny obowizek suby wojskowej Landwera Landsturm

680

Pastwo nowoytne

Zwikszenie liczebnoci armii

Obowizek ograniczenia liczby onierzy, na danie Napoleona, do 42 tysicy obchodzono w ten sposb, i w kadej kompanii co miesic zwalniano potajemnie kilku rekrutw i zacigano nowych, by przeszkoli wiksz liczb poborowych, tworzc w ten sposb coraz liczniejsz rezerw. System ten pozwala w razie potrzeby znacznie zwikszy liczebno armii przez co powanie przyczyni si do wzmocnienia potgi militarnej Prus. 2.7. Uregulowanie sprawy ludnoci ydowskiej

Czciowe rwnouprawnienie ydw

11 marca 1811 r. wydany zosta edykt wprowadzajcy czciowe rwnouprawnienie ydw w zakresie spraw politycznych, prawa sdowego i ycia gospodarczego (Schutzjuden). Uzyskali oni m.in. prawo swobodnego osiedlania si i swobodnego uprawiania rzemiosa oraz dopuszczono ich do suby wojskowej. Wprawdzie edykt ten nie oznacza penego uprawnienia i emancypowa tylko zamoniejszych ydw, posiadajcych tzw. listy ochronne" (co najmniej 30 tys. osb), ale by zarazem wanym krokiem na drodze zniesienia, panujcej do tego czasu, dyskryminacji tej czci ludnoci Prus.

3.

Rewolucja 1848 r. w Prusach

N a wiadomo o rewolucji ludowej w Paryu, zakoczonej upadkiem monarchii lipcowej we Francji, nasili si ruch opozycyjny w pastwach niemieckich, kierowany gwnie przez radykalnych przywdcw drobnomieszczastwa i liberalnej inteligencji. Ju w lutym 1848 r. demonstracje i wystpienia ogarny Badeni i Wirtembergi. Ich wadcy zmuszeni zostali dla rozadowania napicia do powoania no-

Prusy w XIX i XX wieku

681

wych rzdw, zoonych z liberaw i przeprowadzenia pierwszych postpowych reform. Rewolucja rozprzestrzenia si szybko na cae Niemcy poudniowe i zachodnie. Fala wystpie ogarna w cigu pierwszych tygodni marca Hessen-Darmstadt, Brunszwik, Oldenburg, Hanower i Wielkie Ksistwo Weimarskie. W wielu krajach niemieckich do rzdw dopuszczono przedstawicieli liberalnej buruazji, najczciej przywdcw opozycji, by zapobiegli oni eskalacji socjalnej rewolucji i obaleniu monarchii. Wprowadzono szereg wolnoci obywatelskich, gwardi narodow, zmieniono albo zapowiadano zmian systemu gosowania, obiecywano rewizj istniejcych i wydawanie nowych konstytucji. Ukoronowaniem tego okresu rewolucji by zjazd liberaw w Heidelbergu, ktry podj inicjatyw zwoania oglnoniemieckiego parlamentu (5 marca 1848 r.). Pierwszym wystpieniem na terenie Prus bya demonstracja robotnicza w Kolonii, stolicy Nadrenii, 3 marca 1848 roku. Wkrtce ruch rewolucyjny obj inne prowincje pruskie, docierajc do stolicy. Fryderyk Wilhelm IV prbowa opanowa sytuacj ogaszajc odezw zapowiadajc reformy. Byy to jednak obietnice zoone zbyt pno, by powstrzyma radykalne wystpienia mas. Tego samego dnia doszo do kolejnego krwawego starcia wojska z manifestantami, wywoujcego zacite walki na ulicach Berlina. Mimo przewagi armii i sukcesw odniesionych przez wojsko w walce z nie przygotowanymi militarnie powstacami, krl zgodzi si na wycofanie swoich onierzy z Berlina i zastpienie ich przez gwardi obywatelsk a ponadto 20 marca ogosi amnesti dla winiw politycznych. W manifecie, wydanym kilka dni pniej, krl obiecywa ustrj konstytucyjny". W Berlinie nadal trwao wrzenie.

Zjazd liberaw

w Heidelber u

Wiosna Ludw

w Prusach

682

Pastwo nowoytne

Zgromadzenie Narodowe

Konstytucja oktrojowana z r. 1848

Zmiana zasad orawa wyborczego

O dalszych losach monarchii zdecydowaa pewna postawa liberalnej buruazji, ktra w obawie przed dalszym pogbianiem si rewolucji, stojc w obronie zagroonego porzdku spoecznego, zdecydowana bya na wszelkie kompromisy z monarch i popierajc go szlacht. Zwoane w poowie maja Zgromadzenie Narodowe, wyonione w drodze wyborw powszechnych, dwustopniowych, rwnych i tajnych, nie ukoczyo wprawdzie prac nad projektem konstytucji, zdoao jednak uchwali szereg wolnoci i swobd. Mimo to liberaowie nie utrwalili swoich rzdw. Junkrowie nadal utrzymywali znaczenie, zachowujc wysokie urzdy w administracji, wojsku i sdownictwie. W tej sytuacji konserwatyci i reakcjonici przegrupowali swoje siy, przygotowujc si do kontrrewolucji. Ugodowo liberalnej buruazji utorowaa im drog powrotu do wadzy. Jeszcze w maju i czerwcu dochodzio do demonstracji i zaburze w Berlinie. Pruskie Zgromadzenie Narodowe przeniesione zostao do Brandenburga, a nastpnie 5 grudnia 1848 r. rozwizane i rozpdzone si. Tego samego dnia krl wyda oktrojowan przez siebie konstytucj, ktra z niewielkimi zmianami opieraa si na projekcie bdcym wczeniej przedmiotem obrad Zgromadzenia. Krl mia wedug niej prawo weta, mg wydawa poza parlamentem rozporzdzenia, ogasza stan wojenny, obie izby utraciy prawo zbierania si z wasnej inicjatywy. W konstytucji pomieszane zostay rozwizania liberalne z absolutystycznymi. Zachowaa ona podstawowe swobody obywatelskie i do demokratyczn ordynacj wyborcz. Kiedy jednak sytuacja zostaa opanowana i fala rewolucji opada, najpierw ogoszono nowe prawo wyborcze wprowadzajc trzyklasowy cenzusowy, poredni system gosowania zapewniajcy konserwa ty-

Prusy w XIX i XX wieku

683

srom przewag w nowej izbie niszej parlamentu, ktra nastpnie, w porozumieniu z krlem uchwalia szereg istotnych zmian w obowizujcej konstytucji. Ostatecznie, dnia 31 stycznia 1850 r. monarcha ogosi, uzgodnion z obu izbami, now, reakcyjn konstytucj, opart na pewnych wzorach ustroju angielskiego oraz francuskiej Karcie konstytucyjnej Ludwika X V m z r. 1814. Zachowaa ona moc obowizujc w Prusach do rewolucji listopadowej 1918 roku.

Geneza konstytucji

2 r 1850

"

4.

Konstytucja pastwa pruskiego z roku 1850

Ogoszona pod koniec stycznia nowa konstytucja pastwa pruskiego, podobnie jak poprzednio wydana przed kilkunastoma miesicami, nie zawieraa zasad suwerennoci ludu i demokracji politycznej, lecz przewidywaa rzdy osobiste krla. Nie by on jednak, w myl jej postanowie, wadc absolutnym, chocia zachowa bardzo siln pozycj. Jego osoba, jako dziedzicznego wadcy z aski boej" bya nietykalna. Posiada on peni wadzy wykonawczej oraz prawo do samodzielnej dziaalnoci ustawodawczej, ktre dzieli z parlamentem. W pewnych szczeglnych przypadkach mia prawo wydawania rozporzdze z moc ustaw, o ile nie pozostaway one w sprzecznoci z konstytucj. Akty te musiay by dla zachowania wanoci przedstawione do zatwierdzenia obu izbom natychmiast po ich zebraniu. W stosunku do ustaw uchwalanych przez Sejm pruski krlowi przysugiwao prawo sankcji lub odmowy (weto absolutne). Nakazywa on ogaszanie ustaw i wydawa rozporzdzenia potrzebne dla ich wykonania. Sprawujc naczelne dowdztwo nad si-

Pozycja krla w Konstytucji z r. 1850

Uprawnienia ustawodawcze krla

684

Pastwo nowoytne

Sejm Pruski Izba Panw Izba poselska

Skad i zasady wyboru czonkw obu izb

tami zbrojnymi, posiada prawo obsadzania wszystkich stanowisk w armii, podobnie jak w pozostaych gaziach suby pastwowej. Krl mia prawo wypowiadania wojny, zawierania pokoju oraz podpisywania traktatw z obcymi rzdami (dla ich wanoci wymagana bya zgoda obu izb, o ile byy to traktaty handlowe, albo takie ktre powodoway naoenie ciarw na pastwo lub na pojedynczych obywateli). Posiada rwnie prawo aski i uprawnienie zagodzenia kary. Krl zwoywa izby i zamyka sesje. Mia take prawo rozwizywania obu izb. Kady z aktw wychodzcych z kancelarii krlewskiej kontrasygnowa odpowiedni minister. Sejm skada si z dwch izb: Izby Panw (Herrenhaus) i z Izby Posw. Izba wysza miaa charakter arystokratyczno-biurokratyczny. Liczya cznie 180 czonkw. Poow z nich stanowili czonkowie dziedziczni (posiadajcy swj mandat z tytuu urodzenia, wywodzcy si spord moniejszych rodw arystokratycznych) i doywotni (mianowani gwnie spord zasuonych urzdnikw i wojskowych), powoani przez krla w liczbie 90 osb. Pozostaa cz skadu tej izby, majcej charakter senatu, pochodzia z wyborw porednich i cenzusowych. Czynne i bierne prawo wyborcze przysugiwao tylko osobom opacajcym najwysze podatki. Cenzus wieku przy biernym prawie wyborczym by stosunkowo wysoki i wynosi 40 lat. Aby izbie tej nada jeszcze bardziej konserwatywny charakter, w jej skad wchodzi mieli, na mocy krlewskiego rozporzdzenia z r. 1854, wycznie czonkowie dziedziczni bd doywotni mianowani przez krla, a take czonkowie powoywani przez monarch na wniosek okrelonych cia, jako reprezentanci: kapitu, uniwersytetw, niektrych wikszych miast, ordynacji i fideikomisw.

Prusy w XIX i XX wieku

685

Izba poselska skadaa si pierwotnie z 355 posw, przy czym liczba ta stale wzrastaa, dochodzc w r. 1876 do 443 posw. Jej skad wyaniany by w gosowaniu powszechnym, lecz nierwnym, porednim, jawnym i ustnym (gos skadao si do protokou). Kady mczyzna, ktry ukoczy 24 lata i posiada stae miejsce zamieszkania oraz prawa wyborcze do wadz gminnych, mia prawo gosowania. Nie bya to jednak ordynacja demokratyczna, albowiem uprawniona do gosowania ludno podzielona zostaa, w zalenoci od stanu majtkowego, na trzy klasy. Kada klasa wybieraa rwn liczb elektorw, a elektorzy dokonywali cznie wyboru posw, ktrzy musieli mie ukoczone 30 lat. Trzyklasowa ordynacja wyborcza dawaa zdecydowan przewag warstwom zamoniejszym i reprezentujcym ich konserwatystom, jako e elektorowie obrani przez klasy, paccy wysze podatki, majoryzowali elektorw wybieranych przez klasy ubosze. Sejm sprawowa wadz ustawodawcz, wykonywan wsplnie z krlem. Aby ustawa uzyskaa moc obowizujc, wymagana bya zgoda monarchy i obu izb. Podobnie jak krlowi, izbom przysugiwao prawo inicjatywy ustawodawczej. Miay one rwnie prawo ratyfikacji niektrych traktatw midzynarodowych. Wadz wykonawcz, jak zostao wyej powiedziane, sprawowa krl przez powoywanych i odwoywanych przez siebie ministrw. Ministrowie, tworzcy prusk rad ministrw z premierem na czele, podlegali bezporednio krlowi i byli wycznie przed nim odpowiedzialni, a nie przed parlamentem. Odpowiadali oni, zgodnie z treci art. 61 konstytucji, przed obu izbami za naruszenie konstytucji bd przekupstwa lub zdrad, ale ustawa, ktra

Trzyklasowa ordynacja wyborcza

Uprawnienia Sejmu

Wadza wykonawcza

686

Pastwo nowoytne

Prawa i wolnoci obywateiskie

miaa okreli tryb pocigania ich do odpowiedzialnoci konstytucyjnej, nigdy nie zosta wydana. Konstytucja zawieraa ponadto stosunkowo szek i g p [ wolnoci obywatelskich, w praktyce ustrojowej pruskiej monarchii jednake, czsto interpretowane one byy restrykcyjnie, a nie w duchu liberalnym, jak przewidywali twrcy projektu z ktrego te zasady zostay przejte (zob. Tablica VII).
a r a Q r a w

5.
Specyficzne cechy

Praktyka konstytucyjna
Konstytucja z r. 1850, okrelajc zakres wsp-

konstyTucyjnej^

P r a c y midzy krlem a parlamentem, nie wprowadzia jednak w Prusach rzdw parlamentarnych w dosownym tego sowa znaczeniu. Przeciwnie, podkrelaa, e krl sprawuje wadz z aski boej" i nie jest przed nikim odpowiedzialny. Wraz z jej wprowadzeniem Prusy przeksztaciy si z monarchii absolutnej w specyficzn monarchi konstytucyjn, w ograniczonym jednak zakresie realizujc liberalne postulaty ustroju konstytucyjno-parlamentarnego. Niedemokratyczne prawo wyborcze, ktre utrzymao si w Prusach do r. 1918, tj. do upadku monarchii, zabezpieczajce reakcyjny skad Izby Poselskiej, dawao przewag wschodnim prowincjom junkierskim. Konserwatyci mieli nie tylko wikszo gosw w Landtagu, ale rwnie dominowali w rzdzie i obsadzali nisze stanowiska w administracji pastwowej. Ulegajc wpywom skrajnej prawicy, Fryderyk Wilhelm IV ogosi na pocztku lat pidziesitych szereg ustaw sprzecznych z duchem i liter obowizujcej konstytucji, ktra ponadto jako tzw. gitka", moga by na mocy art. 107 zmieniona w normalnym trybie ustawodawczym zwyk wikszoci gosw.

Prusy w XIX i XX wieku

687

Kontynuowanie coraz bardziej reakcyjnego kierunku w polityce wewntrznej przez rzd Otto von Manteuffla (1850-1858), m.in. reaktywowanie dziaalnoci stanw prowincjonalnych, rozbudowa i rozszerzenie kompetencji aparatu administracyjnego i policyjnego, represje wobec liberalnej opozycji, walka z ruchami demokratycznymi oraz nieprzestrzeganie konstytucji spowodoway wzrost oglnego niezadowolenia, szczeglnie wrd pruskiej buruazji. Zapocztkowana po objciu regencji przez nastpc tronu, pniejszego Wilhelma I, tzw. nowa era" oraz przewaga liberaw, uzyskana w wyborach do pruskiego Landtagu w r. 1858, spowodoway wprawdzie wzmocnienie opozycji i liberalizujcej szlachty ale konflikt konstytucyjny zwizany z uchwaleniem budetu i mianowanie nowym premierem w r. 1862 Ottona von Bismarcka, ktry sprawowa mia ten urzd przez kolejne 28 lat, przyczyniy si do zachowania monarchii pruskiej w jej dotychczasowym ksztacie ustrojowym. Oznaczao to konsekwentne utrwalanie osobistych rzdw monarchy i denie do odebrania wszelkiego znaczenia przedstawicielstwu narodowemu. T form rzdw umacniaa ponadto unia personalna krla Prus i cesarza oraz premiera Prus i kanclerza Rzeszy, ktra sprawiaa, e faktycznie kierowanie waniejszymi sprawami Rzeszy naleao do Prus. Reasumujc, mona stwierdzi, e pastwo pruskie pozostao do r. 1918 monarchi biurokratyczn, rzdzon absolutystycznymi metodami, w ktrym utrzymana zostaa spoeczna i polityczna przewaga junkrw i konserwatywnych elit wadzy, mimo przeprowadzenia reform administracji terytorialnej, samorzdowej i sdownictwa w latach 1872- 1875, w wyniku sojuszu Bismarcka z liberaami w pierwszych

Utrzymanie policyjnego charakteru pastwa

Rzdy Bismarcka

688

Pastwo nowoytne

latach po zjednoczeniu Niemiec. Nie naley jednak zapomina, e wprawdzie konstytucja z r. 1850 zawieraa liczne przeytki absolutyzmu, to jednak nakrelaa ona zarazem wyrane granice dziaalnoci poszczeglnych organw pastwowych. Prusy stay si pastwem praworzdnym. Szeroko rozbudowany system kontroli i sdownictwa administracyjnego zapewni zgodne z prawem funkcjonowanie wszystkich organw wadzy wykonawczej.

6.

Administracja lokalna i samorzd w II poowie XIX wieku

Rola samorzdu pruskiego w II poowie X I X wieku

Wspdziaanie samorzdu z administracj rzdow

W latach 1808- 1815 dokonano w Prusach reorganizacji wadz lokalnych, lecz wbrew zamysom Steina i Hardenberga, idea rozbudowania samorzdu na wszystkich szczeblach administracji terytorialnej zrealizowana zostaa wwczas jedynie w odniesieniu do miast. Dopiero szereg reform w drugiej poowie XIX wieku doprowadzio do zorganizowania samorzdu na wszystkich szczeblach zarzdu lokalnego. Szczeglnie istotne zmiany w tym zakresie wprowadziy ustawy: o ustroju gmin miejskich z 1853 r., powiatw z roku 1872 i gmin wiejskich z 1891 r. Cech charakterystyczn systemu samorzdu pruskiego byo to, e nie tworzy on odrbnej hierarchii samorzdowej, lecz wsppracowa z administracj typu biurokratycznego, czc niejako czynnik obywatelski z urzdniczym. Oi^anem samorzdu prowincjonalnego by sejm prowincjonalny z marszakiem na czele, ktrego czonkowie wybierani byli przez sejmiki powiatowe. Do jego kompetencji naleay sprawy lokalne (m.in. budet, poyczki, etaty urzdnikw) oraz opiniowa-

Sejm prowincjonalny

Prusy w XIX i XX wieku

689

nie spraw przekazanych przez rzd. Sejm wybiera wydzia prowincjonalny oraz dyrektora krajowego. Rejencja pozostaa wycznie jednostk podziau administracji rzdowej, z tym, e od roku 1883 zarzdzajcy ni prezydent wspdziaa z wydziaem obwodowym. W jego skad, oprcz prezydenta oraz dwch czonkw mianowanych przez krla, wchodzio 4 czonkw wybieranych przez wydzia prowincjonalny. Organem samorzdu powiatowego by sejmik powiatowy zoony z 25 osb. Przewodniczy mu landrat mianowany przez krla, z reguy spord kandydatw przedstawionych mu przez sejmik. Do kompetencji sejmiku powiatowego naleay wszelkie uchway w sprawach lokalnych. Organem wykonawczym samorzdu powiatowego, a zarazem organem kolegialnym administracji rzdowej by wydzia powiatowy, ktry sprawowa nadzr nad niszymi wadzami lokalnymi oraz, podobnie jak wydzia obwodowy, peni funkcj sdu administracyjnego. Najnisz jednostk administracyjn i samorzdow byy gminy miejskie i wiejskie. Jak zostao wyej powiedziane miasta pruskie posiaday wasny samorzd ju od 1808 roku. Nowa organizacja gmin wiejskich z udziaem organw samorzdowych nastpia dopiero w II poowie XIX wieku. Organami gminy wiejskiej byli: naczelnik gminy i awnicy wybrani przez przedstawicielstwo gminne, skadajce si z czonkw wybieranych przez mieszkacw. Przedstawicielstwo gminne stanowio organ uchwalajcy i kontrolujcy. Omawiane reformy pruskiej administracji zmierzay do tego, aby zarzd lokalny sprawowany przez fachowych urzdnikw pozostawa pod kontrol organw samorzdowych. Nowy model administra-

Wydzia prowincjonalny Rejencja

Wydzia obwodowy

Sejmik powiatowy

Wydzia powiatowy

Gminy miejskie i wiejskie

Przedstawicielstwo gminne

690

Pastwo nowoytne

Sdownictwo administracyjne

Naczelny Sd Administracyjny

cji terytorialnej zakada, jak zostao powiedziane, wspdziaanie fachowcw i obywateli. Aby z kolei tych ostatnich zabezpieczy przed naduyciami ze strony organw wadzy i chroni obowizujce przepisy prawa, wprowadzono w Prusach w latach 1872-1883, zgodnie z koncepcj H.R. Gneista, trjinstancyjne sdownictwo administracyjne. Dwie pierwsze instancje zwizane byy z samorzdem terytorialnym: sdem I instancji by wydzia powiatowy, sdem II instancji wydzia obwodowy. Trzeci instancj by Naczelny Sd Administracyjny w Berlinie.

7.

Przemiany polityczno-ustrojowe w Prusach w latach 1918-1932

Pozycja Prus w Republice Weimarskiej

Funkcjonowanie Prus po roku 1919 w ramach federalnej republiki jak stanowia Rzesza w myl Weimarskiej Konstytucji, mimo utraty przez nie roli hegemona w odbudowanych po I wojnie wiatowej Niemczech, nie oznaczao utraty znaczenia tego kraju, cho niewtpliwie, utraciy one decydujcy wpyw na bieg spraw oglnoniemieckich. Dziki wielkoci swojego terytorium, ktre nie zostao podzielone, jak postulowano, na oddzielne prowincje, Prusy pozostay najsilniejszym krajem Republiki Weimarskiej. O ile jednak w innych krajach czonkowskich nowej federacji rzdziy od roku 1920 przewanie ugrupowania mieszczaskie, nierzadko z udziaem partii prawicowych, o tyle w Prusach przewag utrzymali a do lata 1932 r. socjaldemokraci w koalicji z niezalenymi liberaami i Centrum (przywdca SPD, Otto Braun by w tym okresie, z dwiema krtkimi przerwami, premierem rzdu pruskiego).

Przewaga socjaldemokratw

Prusy w XIX i X X wieku

691

Ukad si uleg radykalnej zmianie w lipcu 1932 r. kiedy kanclerz F. v. Papen, chcc osabi SPD, rozwiza pruski parlament i usun, na mocy art. 48 konstytucji rzd Brauna, wprowadzajc rzdy komisaryczne. Po obaleniu rzdw socjaldemokratycznych, a nastpnie zwycistwie wyborw do Reichstagu przez narodowych socjalistw i dojciu Hitlera do wadzy, premierem Prus zosta Herman Gring. W ramach unifikacji Rzeszy utraciy one w latach 1933 - 1935 faktycznie swoj odrbno. Ostateczne zlikwidowanie tego pastwa nastpio w r. 1947 decyzj Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec.

Li kwidacja pastwa

pruskiego

8.

Konstytucja Wolnego Pastwa Pruskiego z roku 1920

Ustrj Republiki Weimarskiej przewidywa, e Rzesza podzielona bdzie odtd nie na samodzielne pastwa, lecz kraje majce charakter organizmw pastwowych, wrd ktrych byy nadal Prusy. Kraje te miay by republikami posiadajcymi wasne parlamenty, wasne rzdy i odrbne konstytucje. Now konstytucj prusk uchwalio krajowe Zgromadzenie Konstytucyjne dn. 30 listopada 1920 r. stanowic Prusy woln republik w ramach Rzeszy. Okrelaa ona podstawowe zasady ustroju Wolnego Pastwa Pruskiego zgodnie z zasadami Konstytucji Weimarskiej. Suwerenno w Prusach przyznano ogowi obywateli. Wadza ustawodawcza naleaa do Sejmu krajowego (Landtagu), ktrego posowie wybierani byli na 4 lata w demokratycznych wyborach. Rozwizanie Sejmu przed upywem tego terminu mogo nastpi, bd na mocy jego wasnej uchway, bd

Konstytucja

z r 1920

'

Sejm krajowy

692

Pastwo nowoytne

Uprawnienia Landtagu

Rada Pastwa

Ministerium Pastwowe

Kompetencje Ministerium

na mocy uchway komisji skadajcej si z premiera, przewodniczcego Landtagu oraz przewodniczcego Rady Pastwa. Landtag, oprcz ustaw, uchwala dochody i wydatki budetu, ustala zasady administracji spraw pastwowych i sprawowa kontrol nad ich wykonaniem oraz ratyfikowa umowy midzynarodowe, odnoszce si do przedmiotw wchodzcych w zakres jego ustawodawstwa. Organem wspdziaajcym z Sejmem w procesie legislacyjnym oraz w sprawach administracyjnych bya Rada Pastwa skadajca si z przedstawicieli poszczeglnych prowincji pruskich, wybieranych przez sejmiki prowincjonalne, ktrych liczba uzaleniona bya od iloci mieszkacw. Wadz wykonawcz sprawowa pruski rzd (Staatsministerium) zoony z premiera powoywanego wikszoci gosw przez Landtag i ministrw mianowanych przez premiera. Poniewa w Prusach, podobnie jak w innych krajach Rzeszy, konstytucja nie przewidywaa gowy pastwa, Ministerium Pastwowe oprcz wadzy administracyjnej przejo szereg uprawnie, ktre uprzednio, na mocy konstytucji z r. 1850, przysugiway krlowi. Naleao do nich m.in.: prawo inicjatywy ustawodawczej, wydawanie rozporzdze wykonawczych do ustaw, a w pewnych sytuacjach rozporzdze z moc ustawy, ogaszanie ustaw oraz umw midzynarodowych zatwierdzanych przez Landtag, reprezentowanie pastwa na zewntrz, mianowanie urzdnikw pastwowych i prawo aski. Rzd i poszczeglni ministrowie mogli sprawowa swj urzd o ile posiadali zaufanie ogu obywateli, udzielane za porednictwem Sejmu krajowego, ktry mg uchwali wobec nich wotum nieufno-

Prusy w XIX i XX wieku

693

ci. W przypadku naruszania konstytucji lub innych ustaw ministrowie mogli by na wniosek Landtagu pocigani do odpowiedzialnoci przed Najwyszym Trybunaem Pastwowym. Poszczeglnym prowincjom pruskim, podzielonym na powiaty, miasta, gminy wiejskie i inne zwizki gminne, konstytucja pozostawia prawo samorzdu w zakresie wasnych spraw, pod ustawowo unormowanym nadzorem pastwa. Najwyszym organem samorzdowym byy sejmiki prowincjonalne.

Najwyszy Trybuna Pastwowy

Sejmiki prowincjonalne

XXIII.

Austria w XIX i XX wieku

1.
1.1.

Cesarstwo Austriackie (1804 -1867)

Kontynuacja feudalnej monarchii absolutnej
Reformy Jzefa II

Po mierci Marii Teresy (1780) rzdy w Austrii obj jej syn, Jzef II, ktry przypieszy proces reform, znoszc poddastwo chopw, przeprowadzajc zmiany administracji miejskiej, wiejskiej, sdownictwa, wydajc postpow kodyfikacj, wprowadzajc rwnouprawnienie wyzna i podporzdkowujc Koci katolicki pastwu (jzefinizm). Jednake reformy Jzefa II, jak i jego nastpcw, przeprowadzone w duchu owieconego absolutyzmu, jakkolwiek stanowiy prb powstrzymania kryzysu feudalnej pastwowoci i dostosowania tej formacji do potrzeb nowej epoki, opniy tylko proces erozji dotychczasowej formy ustrojowej, lecz nie zapobiegy wstrzsom rewolucyjnym, ktre wystpi w Austrii w nastpnym stuleciu. Nie naley rwnie zapomina, e naruszenie przywilejw stanowych szlachty i duchowiestwa, a take lekcewaenie narodowych odrbnoci poszczeglnych ludw wchodzcych w skad habsburskiej monarchii, bdc skutkiem konsekwentnego d-

696

Pastwo nowoytne

Losy reform jzefiskich

Austria w okresie napoleoskim

eni do ujednolicenia pastwa, doprowadzio do powszechnej opozycji wobec reform Jzefa II i zmusio go do odwoania szeregu najbardziej niepopularnych zarzdze. Proces reform wewntrznych zahamowany zosta za panowania brata Jzefa II, Leopolda II, ktry agodzc wiele rozporzdze swego poprzednika, skoncentrowa si przede wszystkim na problematyce midzynarodowej, zaegnujc w cigu swych krtkich, dwuletnich rzdw, wszystkie zewntrzne zagroenia, na jakie naraone byo pastwo. Jego syn Franciszek II, nie wykazujc reformatorskich ambicji swoich poprzednikw i dbajc przede wszystkim o zachowanie swej absolutnej wadzy w nienaruszonej postaci, wzmocni znacznie system policyjny i aparat cenzorski. Tymczasem dojrzewa stopniowo konflikt z rewolucyjn Francj, ktry zapocztkowaa wojna rozpoczta w r. 1792. Jesieni r. 1797 podpisany zosta ukad francusko-austriacki, na mocy ktrego Napoleon zmusi Franciszka II do rezygnacji z Belgii i Lombardii oraz zrzeczenia si na rzecz Francji wszystkich posiadoci austriackich na lewym brzegu Renu. Jednake ani klska poniesiona w tej wojnie, ani poraki Austrii zwizane z jej udziaem w nastpnych antyfrancuskich koalicjach i zwizana z tym utrata przez wadcw austriackich korony witego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego nie pozbawiy monarchii jej silnej pozycji. Po upadku Napoleona bya ona nadal jednym z najpotniejszych pastw w Europie, odgrywajc obok Prus, dominujc rol w Niemczech. Podpisujc w r. 1815 ukad sojuszniczy zwany witym Przymierzem, w ktrym szczegln rol odegra pniejszy kanclerz a wczesny minister au-

Epoka witego Przymierza w Austrii

Austria w XIX i XX wieku

697

striacki ksi Klemens v. Metternich, wielonarodowociowa monarchia habsburska staa si centralnym orodkiem reakcji europejskiej, ktrej zasadniczym celem bya wsplna obrona porzdku prawnego, ustanowionego na Kongresie Wiedeskim. Podobnie jak Prusy, z ktrymi do poowy lat szedziesitych XIX w. skutecznie rywalizowaa ona o hegemoni w Zwizku Niemieckim, Austria zachowaa swj anachroniczny ustrj, gwarantujcy przywileje konserwatywnym elementom feudalnym, na stray ktrych sta monarszy absolutyzm. Dopiero wydarzenia lat 1848-1849 doprowadziy do zasadniczego kryzysu, ktry zmusi Habsburgw, cho wwczas na krtki jeszcze czas, do wprowadzenia rzdw konstytucyjnych w Austrii. 1.2. Wystpienia rewolucyjne w monarchii austriackiej w latach 1848-1849 i ich ustrojowe nastpstwa

Kryzys monarchii

habsbursk,e

Austria przeywaa powany kryzys wewntrzny ju w latach 30-tych XIX wieku, kiedy cz jej wielonarodowociowego spoeczestwa zacza stopniowo przeciwstawia si reakcyjnej polityce dworu, dc do zmiany skostniaego systemu politycznego, na stray ktrego przez dugie lata sta ksi Klemens Metternich. Opozycja nie miaa jednak moliwoci politycznego organizowania si ani swobody goszenia radykalnych pogldw, albowiem dla utrzymania dotychczasowego porzdku utworzony zosta, szeroko rozgaziony aparat szpiegowsko-policyjny i rozbudowana cenzura. Dla sytuacji wewntrznej monarchii grone byy take ruchy narodowe, zwaszcza Wochw, Polakw, Czechw i Wgrw. Relikty dawnego systemu oraz utrzymujce si sto-

Ruchy narodowe

^TctiT

698

Pastwo nowoytne

Przyczyny rewolucyjnych wystpie

Nastpstwa rewolucji marcowej

sunki feudalne, hamoway rozwj ekonomiczny pastwa. Na wydarzenia lat 1848 -1849 w monarchii Habsburgw zoyy si zatem, oprcz narastajcego antagonizmu poddanych w stosunku do rzdu cesarskiego, nierozwizane problemy spoeczno-ekonomiczne i narodowe. Stosunek poszczeglnych narodw do cesarstwa by rny. Wosi pragnli oderwania si od Austrii; Wgrzy, zachowujc odrbne pastwo, chcieli unii z Austri; Polacy dyli do wskrzeszenia pastwa; Czesi opowiadali si za przebudow Austrii w pastwo federacyjne. Antagonizmy narodowe i spoeczne zacz wykorzystywa rzd w celu przezwycienia ruchw rewolucyjnych. Nie zapobiego to masowym demonstracjom w stolicy w dniu 13 marca 1848 roku, przeradzajc si w powstanie, ktre zmusio dwr wiedeski do pewnych ustpstw. Cesarz Ferdynand zapowiedzia wprowadzenie konstytucji. Zniesiono dotychczasowe urzdy nadworne, cenzur, zapowiedziano zwoanie sejmw ziemskich. 17 marca powoano nowy gabinet ministrw. Uznano zasad odpowiedzialnoci ministrw przed majc powsta reprezentacj narodow. Zezwolono na utworzenie Legii Akademickiej i gwardii narodowej. Wojsko opucio stolic. Ambicje buruazji sigay jednak dalej pragna ona centralistycznego pastwa liberalnego, ale wobec realnej groby proletariackiego przewrotu spoecznego, przebudowa wczesnej monarchii w monarchi konstytucyjn miaa opiera si na kompromisie z pozostaociami feudalizmu, ucielenianymi przez habsbursk dynasti. Jednoczenie nieomal z wybuchem rewolucji marcowej w Wiedniu dokona si istotny przewrt na Wgrzech i we Woszech. Rzd wiedeski musia po-

Sytuacja na Wgrzech i we Woszech

Austria w XIX i XX wieku

699

godzi si z faktem uchwalenia przez wgierski sejm w marcu ustawy konstytucyjnej, ktra zrywaa z absolutyzmem. Za przykadem Wgier zaczy poda inne narody, pozostajce pod panowaniem Austrii. Wobec nasilajcych si da chopskich i liberalnej szlachty, rzd austriacki zdecydowa o zniesieniu paszczyzny. Podobna decyzja zapada dla Czech. W Galicji gubernator Franz von Stadion ogosi zniesienie paszczyzny 22 kwietnia. Celem tych posuni byo odcignicie chopw od rewolucji (zob. rozdzia dotyczcy uwaszczenia chopw w Europie). Czeski ruch liberalny pocztkowo cieszy si poparciem buruazji niemieckiej. Sytuacja zmienia si, gdy Czesi odmwili udziau w parlamencie frankfurckim. Program liberalnej opozycji czeskiej (federacja) mia take zwolennikw wrd Chorwatw i Serbw. W dniu 2 czerwca 1848 r. zebra si w Pradze pod przewodnictwem Franciszka Palackiego zjazd delegatw wszystkich Sowian, zwaszcza zamieszkujcych w monarchii habsburskiej. Zebrani obradowali w trzech sekcjach: czesko-sowackiej, poudniowosowiaskiej i polsko-ruskiej. W tak licznym zgromadzeniu (340 delegatw) zaznaczyy si znaczne rnice programowe. Prawica domagaa si utrzymania jednoci monarchii, w ramach ktrej Sowianie korzystaliby z pewnej autonomii. Radykaowie stali na gruncie prawa narodw sowiaskich do samookrelenia. W czasie obrad zjazdu doszo do rewolucyjnych rozruchw w Pradze, skierowanych przeciw wojskom dowodzonym przez namiestnika cesarskiego, ktry rozwiza zjazd i zbombardowa miasto. Po kilku dniach walki, 17 czerwca Praga skapitulowaa. Tymczasem w Wiedniu 25 kwietnia 1848 roku ogoszona zostaa konstytucja oktrojowana, wzoro-

Uchwalenie konstytucji przez sejm wgierski

Zniesienie poddastwa i uwaszczenie chopw

Federalistyczna koncepcja czeskiej opozycji

Oktrojowana konstytucja Austrii z r. 1848

700

Pastwo nowoytne

wana na konstytucji belgijskiej. Nie obja ona terytoriw woskich oraz Wgier (uznano tym samym ich odrbny charakter, jako krajw poczonych uni z Austri). Konstytucja ustanawiaa dwuizbowy sejm, zoony z Senatu i Izby Posw. W skad Senatu mieli wchodzi penoletni czonkowie rodziny cesarskiej, czonkowie mianowani doywotnio i czonkowie wybierani na 5 lat przez wielkich wacicieli ziemskich. Izba Posw miaa by wybierana przez og mieszkacw monarchii, z pewnymi jednak ograniczeniami. Ogoszona nieco pniej ordynacja wyborcza przewidywaa wysoki cenzus majtkowy oraz podzia obywateli na czynnych i biernych, co w praktyce wyczao z udziau w gosowaniu liczne grupy ludnoci. Konstytucja kwietniowa nie bya demokratyczna. Wywoao to powszechne niezadowolenie i spowodowao wybuch drugiej, tzw. majowej rewolucji w Wiedniu. Pod naciskiem mas cesarz Ferdynand I zawiesi konstytucj i zarzdzi zwoanie sejmu, ktry opracuje projekt nowej konstytucji. Dla przywrcenia spokoju zorganizowano specjalny Wydzia Bezpieczestwa.
Prace nad now konstytucj

22 lipca zebra si w Wiedniu po raz pierwS zy sejm konstytucyjny. Szczeglne spory wywoaa sprawa chopska. Ostatecznie uchwalono, e feudaom naley si odszkodowanie, ktre w czci uiszcz chopi, a czciowo pastwo. Tylko powinnoci wynikajce z osobistego poddastwa znosia ustawa bez adnego odszkodowania. Takie rozwizanie kwestii chopskiej spowodowao ich obojtno wobec pniejszych wydarze. Kiedy wojsko austriackie miao wyruszy przeciwko Wgrom, demokraci wywoali 6 padziernika kolejne powstanie w Wiedniu. 31 padzier-

Austria w XIX i XX wieku

701

nika po cikich walkach powstacy skapitulowali. Ze wzgldu na sytuacj w Wiedniu Sejm konstytucyjny przeniesiony zosta do Kromierya na Morawach. Projekt konstytucji opracowany w Kromieryu sta na stanowisku dualizmu oraz federalizmu krajw niewgierskich i nadawa Austrii charakter pastwa liberalnego. Przewidywa dwuizbowy parlament z Izb Ludow skadajc si z posw wybieranych w bezporednich wyborach wedug bardzo demokratycznych zasad. Cesarz miaby wedug tego projektu tylko veto zawieszajce w stosunku do ustaw uchwalonych przez parlament. Przewidywa on rwnie m.in. wprowadzenie lubw cywilnych (lub kocielny mg nastpi dopiero po zawarciu maestwa cywilnego), zniesienie podziau wasnoci na zwierzchni i uytkow, zniesienie kary mierci. Pod koniec listopada powoany zosta nowy rzd z ksiciem Schwarzenbergiem na czele, w skad ktrego weszo kilku wybitnych politykw (m.in. F. Stadion i A. Bach). Dnia 2 grudnia chorego cesarza Ferdynanda zmuszono do abdykacji. Na tron wstpi jego bratanek, osiemnastoletni Franciszek Jzef I (1848-1916). W marcu 1849 r., pod pretekstem przewlekoci obrad i braku widocznych rezultatw, rozwiza on sejm konstytucyjny w Kromieryu i ogosi now konstytucj, ktrej projekt przygotowany zosta przez rzd. Wedug tej oktrojowanej przez wadc konstytucji, Austria stanowi miaa jednolit, niepodzieln i dziedziczn monarchi. Miao to doprowadzi do likwidacji odrbnoci ustrojowych poszczeglnych krajw austriackich. Przyznano im wprawdzie odrbne sejmy krajowe, ale bez wikszych kompetencji. Wgry sprowadzone zostay do rangi prowincji, a Chorwacja i Sawonia odczone od zwizku prawnopastwowego z Wgrami.

Sejmowy projekt nowej konstytucji

Powoanie rzdu Schwarzenberga

Rozwizanie konstytuanty i oktrojowanie nowej konstytucji

702

Pastwo nowoytne

Powrt do rzdw absoiutnych

Era Bacha

Przewidziany w konstytucji parlament oglnoaustriacki ( Allgemeiner sterreichischer Reichstag) nigdy nie zosta zwoany, albowiem najpierw w zwizku z toczcymi si wojnami ogoszono stan wyjtkowy, a nastpnie pod koniec r. 1851 konstytucja ta zostaa zniesiona i nastpi nawrt rzdw absolutnych, ktre miay trwa przez blisko dziesi lat, to jest do r. 1859 (tzw. era Bacha). 1.3. Powstanie wgierskie (1848 -1849)

Proklamowanie niepodlegoci i uchwalenie konstytucji na Wgrzech

Od roku 1847 na Wgrzech wzrastaa opozycja, ktra obok de liberalnych, gosia hasa walki 0 odrbno polityczn kraju. Na czele radykalnego skrzyda, zrnicowanej politycznie opozycji wgierskiej, sta Ludwik Kossuth. Domagano si zwoania sejmu, utworzenia samodzielnego rzdu wgierskiego, swobd obywatelskich i zniesienia paszczyzny. Na dwa dni przed wybuchem powstania w Wiedniu rewolucjonici wgierscy opracowali w Peszcie petycj, w ktrej dali od cesarza konstytucji i odrbnego rzdu dla Wgier. Wydanie drukiem 1 publiczne ogoszenie treci tej petycji 15 marca 1848 roku wywoao fal demonstracji i dzie ten przyjmuje si za pocztek rewolucji wgierskiej. Wybuch powstania wywoa ogromne wraenie w Wiedniu i zmusi dwr do zaakceptowania da wgierskich. Doprowadzio to do proklamowania Wgier jako niezalenego pastwa, poczonego z Austri tylko uni personaln. N a pocztku kwietnia ukonstytuowa si pierwszy, niezaleny i odpowiedzialny przed sejmem rzd wgierski. Kilka dni pniej cesarz, jako krl wgierski, zatwierdzi uchwalone na sejmie wgierskim w marcu ustawy konstytucyjne (tzw. ustawy mar-

Austria w XIX i XX wieku

703

cowe). Oba pastwa prowadzi miay wspln polityk zagraniczn, jednake uzalenion od parlamentw obu czci monarchii. Wymuszone trudn sytuacj, w jakiej znalaza si Austria w marcu 1848 roku, ustpstwa dworu habsburskiego miay charakter przejciowy i minie zaledwie par miesicy, kiedy cesarz zacznie ponownie dy do przywrcenia poprzedniego stanu rzeczy, wykorzystujc niech Sowian poudniowych (Serbw, Chorwatw, Sowecw) walczcych z uciskiem madziarskim o uzyskanie praw narodowych. Jesieni 1848 roku, po pokonaniu Czechw i Wochw, rzd austriacki rozpocz otwart wojn z Wgrami. Rozwizany zosta sejm wgierski. Po umierzeniu rewolucji wiedeskiej armia austriacka ruszya przeciw Wgrom. Wojna ta toczona bya pocztkowo ze zmiennym szczciem. W poowie kwietnia 1848 r. parlament wgierski obradujcy w Debreczynie ogosi detronizacj Habsburgw i pen niepodlego Wgier. Kiedy jednak car Mikoaj I zdecydowa si udzieli pomocy Austrii i 200-tysiczna armia rosyjska wspara wojska cesarskie, powstanie wgierskie zostao krwawo stumione i nastaa fala terroru. Po upadku powstania cakowicie zniesiono dotychczasowy system administracyjno-polityczny Wgier. Zlikwidowano tradycyjne podziay terytorialne Korony Wgierskiej, oddzielajc prowincj chorwacko-slawosk, tworzc odrbn prowincj serbsk, Wojewodin oraz wydzielajc Siedmiogrd i Pogranicze Wojskowe. Pozostae ziemie wgierskie podzielono na 5 okrgw, w ktrych wadz sprawowali komisarze, podporzdkowani okupacyjnemu zarzdowi wojskowemu. Zawieszono autonomi administracji lokalnej opartej na organizacji komitatowej. Rozwinito system policyjny, utworzono andarme-

Rozwizanie sejmu wgierskiego

Interwencja wojsk rosyjskich na Wgrzech

Nastpstwa upadku powstania na Wgrzech

704

Pastwo nowoytne

ri, rozbudowano biurokracj, wznowiono cenzur i germanizowano szkolnictwo. Zniesiono wszelkie ca midzy Austri i Wgrami, wprowadzono na ziemiach wgierskich austriacki system podatkowy oraz austriacki kodeks cywilny ABGB z r. 1811 (obowizywa na Wgrzech w latach 1853- 1861). 1.4. Ruch narodowy we Woszech w I poowie XIX wieku

Powstanie karbonariuszy

Mode Wochy

Pierwsze prby rewolucyjne majce na celu wyzwolenie Woch spod panowania austriackiego podj na pocztku lat 20-tych XIX wieku tajny zwizek karbonariuszy. Jednake zarwno powstanie w Neapolu (1820), jak i w Piemoncie (1821) zostay krwawo stumione przez Austriakw. Niepowodzeniem zakoczy si take rewolucyjny zryw we Woszech w dobie francuskiej rewolucji lipcowej (1831), podobnie jak szereg prb powstaczych podejmowanych przez przywdcw Modych Woch na pnocy i poudniu Pwyspu Apeniskiego w latach 30-tych XIX wieku. Wochy byy pierwszym krajem europejskim, w ktrym wystpiy ju na pocztku 1848 r. ruchy rewolucyjne Wiosny Ludw pod hasami wyzwolenia Italii spod panowania austriackiego, denia do zjednoczenia narodowego i zmiany dotychczasowej formy rzdw. Czynnikiem, ktry przypieszy te zmiany by wybuch 12 stycznia 1848 r. powstania w Palermo. Ferdynand II, wadca Krlestwa Obojga Sycylii, nie mogc stumi powstania, powoa nowy rzd i nada swemu pastwu konstytucj (luty 1848). Pod wpywem wydarze na poudniu Woch ruch ludowy obj niebawem ca Itali. Wielu wadcw woskich zmuszonych zostao do wydania umiarko-

Konstytucja Krlestwa Obojga Sycylii

Austria w XIX i XX wieku

705

wanych konstytucji i przeprowadzenia demokratycznych reform. Gwnym nurtem wydarze rewolucyjnych we Woszech bya prba zrzucenia zwierzchnictwa Austrii i zjednoczenia Woch pod berem sabaudzkiej dynastii. Po klsce wojsk sardyskich Italia zostaa ponownie podzielona i poddana wadzy absolutnej. Przywrcono dawnych wadcw w ksistwach Parmy, Modeny i Toskanii. Upady republiki: Rzymska i Wenecka. Jednak jakkolwiek Wiosna Ludw nie przyniosa Wochom trwalszych zdobyczy w walce o wyzwolenie si spod zalenoci austriackiej oraz dziele zjednoczenia narodowego, naley jednak zwrci uwag na utrzymanie w Toskanii i Piemoncie pewnych postpowych zmian ustrojowych, mimo zwycistw Austrii, fali represji, ktre nastpiy po stumieniu woskiej rewolucji oraz denia do przywrcenia starego porzdku. Wprawdzie krl Piemontu, Karol Albert zmuszony zosta po klsce pod Navar (marzec 1849) do abdykacji, ale syn jego i nastpca Wiktor Emanuel II utrzyma w praktyce postanowienia wydanego przez ojca w marcu 1848 r. aktu konstytucyjengo, tzw. Statutu fundamentalnegowzorowanego na francuskiej konstytucji z r. 1830. Wprowadzajc zasady monarchii konstytucyjnej akt ten przewidywa wprowadzenie dwuizbowego parlamentu, w ktrym nisza izba powoywana by w drodze stosunkowo demokratycznych wyborw (cenzus wieku oraz umiejtno pisania i czytania). Parlament, obok uprawnie ustawodawczych, sprawowa kontrol nad podatkami. Wadz wykonawcz utrzyma krl, ale sprawowa j we wspdziaaniu z ministrami odpowiedzialnymi przed parlamentem (a nie wadc). Statut gwarantowa szereg praw i wolnoci obywatelskich, m.in. rwno wobec prawa, wolno

Przywrcenie rzdw absolutnych ksit woskich

Nastpstwa Wiosny Ludw we Woszech

Utrzymanie konstytucji w Piemoncie po roku 1849

706

Pastwo nowoytne

prasy, prawo odbywania zgromadze publicznych, zapewnienie bezpieczestwa osobistego, prawo wasnos'ci itd. Zachowanie konstytucyjnego charakteru monarchii, odpowiadajcego liberalnym zaoeniom zjednao Wiktorowi Emanuelowi II popularno i poparcie wielu przedstawicieli woskich si postpowych i w rezultacie uatwio pod koniec lat 50-tych XIX wieku wysunicie na czoo Piemontu, jako gwnego orodka zjednoczenia Woch. Kiedy w r. 1861 zwoany do Turynu oglnowoski parlament proklamowa Wiktora Emanuela II krlem zjednoczonych Woch, Statut fundamentalny" z r. 1848, z nieznacznymi poprawkami, sta si oglnowosk konstytucj, obowizujc do roku 1925, kiedy to faszystowska wikszo w parlamencie przyja nowe zasady ustroju pastwa, sankcjonujce dyktatur partii B. Mussoliniego (tzw. prawa faszystowskie"). 1.5. Kryzys monarchii w latach szedziesitych XIX wieku

Nawrt do rzdw absolutnych

Utrzymanie si reform wociaskich

Po stumieniu ruchw rewolucyjnych cesarz Franciszek Jzef uchyli zarwno konstytucj wgiersk, jak i austriack, powracajc do absolutystycznych metod rzdzenia. Trwa jednak zdobycz, stanowic niewtpliwie najwaniejszy rezultat wydarze Wiosny Ludw w monarchii habsburskiej, byo utrzymanie si reform wociaskich zniesienie poddastwa i uwaszczenie chopw. Te, przeprowadzone przez Konstytuant reformy, zmieniy w sposb zasadniczy ustrj spoeczny Austrii, przyspieszajc rozwj stosunkw kapitalistycznych w pastwie Habsburgw. Zbiurokratyzowany system, wsparty na rozbudowanym aparacie urzdniczym, policji i woj-

Austria w XIX i XX wieku

707

sku, nie by w stanie jednak zdawi wci ywych aspiracji narodowych ludw ujarzmionych, co stanie si jedn z gwnych przyczyn kryzysu monarchii na przeomie lat pidziesitych i szedziesitych XIX w. oraz zmusi cesarza Austrii do powrotu na drog konstytucyjn, drog ustpstw i reform. Przyczyni si do tego zwaszcza klska Austrii w wojnie z krlestwem Sardynii i wspomagajc je Francj. Wynik tej wojny wykaza cakowite bankructwo systemu Bacha i uwiadomi cesarzowi konieczno przeprowadzenia zasadniczych zmian ustrojowych. Kolejnym silnym bodcem dla kontynuacji reform wewntrznych bdzie nastpny kryzys, spowodowany klsk poniesion w wojnie z Prusami, wystpienie Austrii ze Zwizku Niemieckiego i utrata przez ni wpywu na bieg spraw oglnoniemieckich oraz odstpienie Wenecji Napoleonowi III, ktry nastpnie przekaza j Wochom (1866).

2.

Monarchia Austro-Wgierska (1867-1919)

2.1.

Unia realna Austro-Wgierska (1867-1918)

Narastajce konflikty narodowociowe, ktre podsycaa centralistyczna polityka Habsburgw, cakowicie ignorujcych odmienne przesanki historyczne oraz denia i aspiracje polityczne poszczeglnych czci skadowych monarchii, powodoway coraz wiksze trudnoci, jako e ujarzmione narody nie rezygnoway z adnej okazji, aby podj walk o sw niepodlego. Zasadnicze zmiany ustrojowe, uwzgldniajce wielonarodowy charakter habsburskiej monarchii,

708

Pastwo nowoytne

Dyplom padziernikowy prba wprowadzenia ustroju federacyjnego

uchwalone zostay w latach 1860, 1861 i 1867 i zawarte w aktach, ktre stanowi zarazem Konstytucj Cesarstwa Austriackiego. Wydany w r. 1860 tzw. dyplom padziernikowy, stanowicy prb wprowadzenia ustroju federacyjnego, zrywajc z centralizmem, stworzy podstawy autonomii poszczeglnych krajw koronnych. Dla Wgier oznaczao to przywrcenie wielu instytucji sprzed r. 1848, m.in. Rady Namiestnikowskiej, Kancelarii Dworskiej i odnowienie tzw. samorzdu komitackiego. Ponownie wprowadzono jzyk wgierski do urzdw i zapowiedziano zwoanie sejmu wgierskiego. Dyplom ten, ktry przewidywa daleko posunit samodzielno krajw koronnych, zapowiada utworzenie Rady Pastwa, ktra miaa by reprezentacj poszczeglnych sejmw krajowych. Nie zadowolio to wikszoci Wgrw, ktrzy dyli do utworzenia wasnej pastwowoci, poczonej z Austri tylko osob wadcy i przywrcenia konstytucji z r. 1848. Tymczasem w Wiedniu nastpia zasadnicza zmiana kursu polityki wewntrznej. Franciszek Jzef zdecydowa si powrci do centralistycznego systemu rzdw. Nie miay to by jednak rzdy absolutystyczne, lecz konstytucyjne. Zasady te wprowadza w ycie tzw. patent lutowy z 26 lutego 1861 r., ktry by w rzeczywistoci faktyczn konstytucj, zawierajc postanowienia o charakterze centralistycznym, co wywoao na Wgrzech fal manifestacji. Gwnym hasem byo domaganie si powrotu do konstytucji z 1848 roku. Przejawem biernego oporu byo niewystawianie posw wgierskich do naczelnego ciaa ustawodawczego monarchii, Rady Pastwa. W odpowiedzi na to sejm wgierski zosta rozwizany i nastpi okres tzw. prowizorium".

Patent lutowy

Prowizorium

Austria w XIX i XX wieku

709

Dopiero w r. 1865 w obliczu trudnej sytuacji midzynarodowej i wewntrznej Franciszek Jzef zawiesi! patent lutowy, przywrci Rad Namiestnikowsk i zgodzi si na zebranie sejmu wgierskiego, co otwierao drog do ugody z Wgrami. Do zawarcia jednak ostatecznej ugody i przeksztacenia si monarchii w dwuczonow uni realn Austro-Wgry doszo dopiero w r. 1867 na skutek kolejnego kryzysu spowodowanego klskami poniesionymi przez Austri w wojnach z Prusami i Wochami (1866). Wyparta z Niemiec i Italii Austria potrzebowaa Wgier, albowiem bez poparcia Wgrw monarchia habsburska straciaby swoj mocarstwow pozycj. Zwycistwo koncepcji dualistycznej oznaczao uznanie odrbnoci pastwowej Wgier w stosunku do pozostaych czci monarchii habsburskiej. 7 lutego 1867 r. cesarz przywrci konstytucj wgiersk z r. 1848 i mianowa pierwszy osobny rzd wgierski. Wgry oprcz odrbnego rzdu, ktry posiada cakowit niezaleno w sprawach wewntrznych, otrzymay wasny, odrbny sejm. Oba pastwa byy jednak poczone nie tylko uni realn poprzez osob wsplnego monarchy, ale ugoda z r. 1867 przewidywaa pewne wsplne sprawy, do ktrych zaliczano: sprawy zagraniczne, wojskowe i finansowe. Do prowadzenia tych spraw powoano 3 wsplne ministerstwa, a dla kontroli spraw wsplnych i uchwalania budetu na wsplne wydatki oba sejmy: wgierski i austriacki wysyay tzw. delegacje, ktre obradoway raz w roku na przemian w Wiedniu i Budapeszcie. Te elementy ugody nadaway zwizkowi obu pastw charakter unii realnej.

Austro-Wgry

Zwycistwo koncepcji dualistycznej

Sprawy wsplne federacji

Unia realna

710

Pastwo nowoytne

2.2.
Konstytucyjne podstawy dualistycznej monarchii

Ustrj monarchii austriackiej

Ustrj nowo powstaej, dualistycznej monarchii opiera si na kilku aktach wydanych w r. 1867: 1) ugodzie austriacko-wgierskiej; 2) konstytucji krlestwa wgierskiego z r. 1848, przywrconej w r. 1867; 3) ustawach zasadniczych wydanych 21 grudnia 1867 r. przez austriacki parlament (Staatsgrundgesetze), tworzcych tzw. konstytucj grudniow. Konstytucja grudniowa z 1867 r. opieraa si zarwno na francuskiej karcie konstytucyjnej z r. 1814, jak i czciowo na konstytucji pruskiej z r. 1850. Uksztatowaa ona austriack wersj konstytucyjnej monarchii ograniczonej, ktra trwajc przeszo 50 lat, tj. dor. 1918, w praktyce oznaczaa siln wadz wykonawcz, rzdy bardziej biurokratyczne ni parlamentarne, przestrzegajce jednak w stosunkach wewntrznych zasad liberalizmu. Na czele pastwa sta cesarz, ktry sprawowa mia rzdy za porednictwem ministrw odpowiedzialnych politycznie przed parlamentem, oraz przed Trybunaem Pastwa, w przypadku naruszenia prawa. Ministrowie tworzyli Rad Ministrw, na czele ktrej stan prezes rady Ministrw (Ministerprasident). Ustawa stanowi, e osoba cesarza jest wita, nietykalna i nieodpowiedzialna". Mianuje on i zwalnia poszczeglnych ministrw, a na ich wniosek powouje wszystkich urzdnikw. Do cesarza naley naczelne dowdztwo nad armi, on wypowiada wojn i zawiera pokj i podpisuje inne traktaty midzynarodowe. Wszystkie ustawy ogaszane s w imieniu cesarza, a wszelkie rozporzdzenia cesarskie wy-

Pozycja cesarza w federacji

Austria w XIX i XX wieku

711

magaj kontrasygnaty odpowiedniego ministra, biorcego za nie odpowiedzialno wobec parlamentu. Monarsze przysugiwao rwnie prawo nadawania szlachectwa, orderw i tytuw. Wadz ustawodawcz sprawowa dwuizbowy parlament, zwany Rad Pastwa (.Reichsrat). Izba Panw, czyli izba wysza, majca charakter arystokratyczny, skadaa si z czonkw dziedzicznych lub doywotnich mianowanych przez cesarza oraz arcybiskupw i biskupw majcych tytuy ksice. Izba nisza, czyli Izba Posw pochodzia z wyboru. Posw wybieray na 6 lat pocztkowo sejmy krajowe a nastpnie ludno poszczeglnych krajw wedug systemu kurialnego, opartego na cenzusie majtkowym. Dopiero w r. 1907 zniesiono system kurialny, zastpujc go demokratycznym, czteroprzymiotnikowym prawem wyborczym (wybory powszechne, bezporednie, rwne i tajne). Przewodniczcego i wiceprzewodniczcego Izby Panw mianowa cesarz. Przewodniczcego i wiceprzewodniczcego Izby Poselskiej wybierali sami posowie. Obie izby odgryway rwnorzdn rol w dziaalnoci legislacyjnej. Inicjatywa ustawodawcza przysugiwaa zarwno obu izbom, jak i cesarzowi oraz rzdowi. Dla uzyskania wanoci kadej ustawy wymagana bya zgoda obu izb i sankcja cesarza. Ponadto na mocy konstytucji Rada Pastwa moga w pewnych przypadkach upowani cesarza do wydawania rozporzdze z moc ustawy, musiay one jednak dla otrzymania wanoci uzyska aprobat obu izb po ich zebraniu.

Dwuizbowy parlament austriacki (Rada Pastwa)

Skad i uprawnienia obu izb

712

Pastwo nowoytne

2.3.

Organy wadzy i samorzdu w krajach koronnych

Autonomia krajw koronnych

Namiestnicy

Samorzd terytorialny

Konstytucja z r. 1867 znosia centralistyczny system zarzdu lokalnego. Austria dzielia si teraz na 17 krajw koronnych. Kady z nich posiada wasny jednoizbowy sejm krajowy oraz Wydzia krajowy jako organ wykonawczy. Sejmom krajowym przysugiway uprawnienia ustawodawcze we wszystkich sprawach, ktre nie byy zastrzeone do wycznych kompetencji Rady Pastwa. Najwysz wadz administracyjn w poszczeglnych krajach koronnych sprawowali namiestnicy. Kraje dzieliy si na powiaty ze starostami na czele, te za na gminy, ktrymi zarzdza wjt. Obok trzystopniowego aparatu administracyjnego ustanowiono trezystopniow struktur wadz samorzdowych, ktre w praktyce dziaay niezbyt sprawnie wchodzc czsto w zakres kompetencji organw pastwowych. Od trj instancyjnego systemu sdw powszechnych oddzielono sdownictwo administracyjne, tworzc w r. 1867 trybuna administracyjny w Wiedniu, orzekajcy jako sd kasacyjny (zob. Tablica VIII).

3.
3.1.
Rozpad monarchii austro-wgierskiej

Austria po I wojnie wiatowej

Pierwsza republika (1918 - 1938)

gry

Ruchy rewolucyjne, ktre opanoway Austro-WOprowadziy do rozpadu monarchii w r> m g

Federacja

Habsburgw i wyodrbnienia si z niej pastw narodowych. Nie zapobieg temu wydany przez cesarza Karola I w padzierniku 1918 r. manifest o przeksztaceniu Austrii w zwizek pastw o charakterze

Austria w XIX i XX wieku

713

federacyjnym. Monarchia poniosa bardzo znaczne straty terytorialne w zwizku z powstaniem niepodlegej Czechosowacji, oddzielenia wszystkich prowincji poudniowosowiaskich (pniejszej Jugosawii), Bukowiny, ziem polskich i powstania Wgierskiej Republiki Rad. Terytorialny rozpad pastwa i anarchia wewntrzna wzmogy ruch rewolucyjny w samej Austrii. 11 listopada 1918 r. cesarz Karol I abdykowa i przekaza wadz Tymczasowemu Zgromadzeniu Narodowemu, a nastpnego dnia proklamowano w Wiedniu Niemiecko-Austriack Republik. Austro-Wgierska monarchia habsburska przestaa istnie, a rzd przeja koalicja, w ktrej przewag posiadaa socjaldemokratyczna partia Austrii. Austria nie wesza w skad Rzeszy, zarwno ze wzgldu na opr czci mieszkacw, jak i zwyciskich mocarstw, zwaszcza Francji, ktra obawiaa si nadmiernego wzmocnienia Niemiec. Zakaz czenia si Niemiec z Austri by jednym z punktw traktatw pokojowych. Po podpisaniu traktatu pokojowego w St. Germain dotychczasowa nazwa Republika Niemiecko-Austriacka zastpiona zostaa nazw Republika Austrii. We wrzeniu 1920 r. Zgromadzenie Narodowe uchwalio konstytucj. Jednake ju na pocztku lat 20-tych, w obliczu powanych trudnoci gospodarczych, socjalici utracili przewag w parlamencie i kolejne koalicyjne rzdy miay coraz bardziej prawicowy charakter. Rwnoczenie wzmoon aktywno wykazywali nacjonalici dcy do przyczenia Austrii do Niemiec. Pod koniec 1929 r. przeprowadzono zmian konstytucji polegajc na znacznym wzmocnieniu pozycji prezydenta. Uzyska on prawo rozwizania parlamentu, wydawania rozporzdze z moc ustawy, oraz

Proklamowanie republiki

Konstytucja Austriackiej Republiki Zwizkowej

Wzmocnienie wadzy prezydenta

714

Pastwo nowoytne

Przyczenie Austrn do Rzeszy

zwierzchnictwo nad siami zbrojnymi. W roku 1934 wydana zostaa nowa konstytucja oparta na wzorach faszystowskich. W tym samym roku austriaccy narodowi socjalici podjli prb przejcia wadzy, ale pucz stumiony zosta przez wojsko i policj. W marcu 1938 r. wojska niemieckie wkroczyy do Austrii i Hitler proklamowa jej wczenie do Rzeszy (Anschluss). Po klsce Hitlera Austria podzielona zostaa na strefy i okupowana bya przez wojska 4 mocarstw. Tymczasowy rzd II Republiki ogosi powrt do konstytucji z roku 1920. Traktat podpisany w r. 1955 w Moskwie przez Austri z przedstawicielami Francji, USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR przywrci jej pen suwerenno a wojska okupacyjne opuciy terytorium republiki, zobowizujcej si m.in. do przestrzegania neutralnoci w stosunkach midzynarodowych. 3.2. Konstytucja austriacka z r. 1920

Austria republik zwizkow o charakterze federacyjnym

Spr obozu chrzecijasko-demokratycznego z socjalistami o przyszy ksztat ustroju austriackiej republiki sprowadza si do zasadniczej kwestii wyboru pomidzy modelem centralistycznym i federacyjnym pastwa. Ostateczny projekt przedstawiony Zgromadzeniu Narodowemu 20 wrzenia 1920 r. by wyrazem kompromisu midzy postulatami obu czoowych partii oraz interesami rzdu centralnego i rzdw krajowych. Austria pozostaa republik zwizkow o charakterze federacyjnym, skadajc si z 9 krajw koronnych, ktre nie odpady na skutek wojny do innych pastw. Podstaw demokratycznego ustroju Austrii jest zasada suwerennoci narodu. Terytorium zwizkowe tworzy jednolity obszar obronny, gospodarczy i cel-

Austria w XIX i XX wieku

715

ny. Do spraw zastrzeonych wycznej kompetencji organw ustawodawczych i wykonawczych Zwizku nale m.in.: polityka zagraniczna, sprawy imigracji i emigracji, finanse zwizkowe, system pieniny i bankowy, ustawodawstwo cywilne, karne i administracyjne, sprawy rzemiosa, przemysu i handlu, grnictwo, ochrona praw socjalnych i zdrowia, policja i sprawy wojskowe. Pozostawiajc wadz ustawodawcz Zwizkowi w sprawach wyranie mu przekazanych przez ustaw, konstytucja przekazaa zarazem wadz wykonawcz w tych sprawach poszczeglnym krajom. Dotyczy to m.in.: obywatelstwa, spraw stanu cywilnego, reprezentacji zawodowych, niektrych podatkw, spraw mieszkaniowych ludnoci i spraw karno-administracyjnych. Te sprawy, ktre nie zostay wyranie przekazane do wsplnego ustawodawstwa zwizkowego naleay do ustawodawstwa krajowego. Jednake rzd zwizkowy ma prawo wniesienia umotywowanego protestu przeciw kadej ustawie krajowej, i wwczas staje si ona prawem tylko w razie ponownego uchwalenia jej przez sejm krajowy. Inicjatyw ustawodawcz ma rzd Zwizku, Rada Zwizkowa, Rada Narodowa oraz ludno (200 tys. wyborcw, albo poowa wyborcw z trzech krajw). Konstytucja przewidywaa rwnie form referendum ludowego. Gow pastwa jest prezydent wybierany na 4 lata w tajnym gosowaniu przez dwuizbowy parlament zwany Zgromadzeniem Zwizkowym. Wszystkie wydawane przez niego akty wymagaj kontrasygnaty kanclerza albo waciwego ministra Zwizku. Z tytuu penienia swej funkcji jest odpowiedzialny przed parlamentem.

Konstytucyjny zakres uprawnie organw Zwizku

Prezydent

716

Pastwo nowoytne

Parlament

Rzd Zwizkowy

Sejmy krajowe

Parlament skada si z dwch izb: Rady Narodowej, wybieranej w wyborach powszechnych i Rady Zwizkowej, w ktrej zasiadali przedstawiciele poszczeglnych krajw, wybierani proporcjonalnie przez sejmy krajowe (Landerkammer). Rzd Zwizkowy z kanclerzem na czele powoywany jest przez Rad Narodow. Rzd lub ministrowie musz zosta odwoani, jeeli nie ciesz si zaufaniem Rady Narodowej, s rwnie przed ni odpowiedzialni (zob. Tablica IX). Poszczeglne kraje posiaday wasne sejmy krajowe, ktre wybieray starostw krajowych {Landshauptmanri).

XXIV.

Francja w latach 1789-1946

1.
1.1.

Monarchia ograniczona (1789 - 1792)

Pocztek rewolucji francuskiej
Powoanie Stanw Generalnych i wybuch rewolucji

Zwoanie 5 maja 1789 r., po 175 latach przerwy, Stanw Generalnych, ktre najpierw 17 czerwca ogosiy si Zgromadzeniem Narodowym, a nastpnie 9 lipca Konstytuant, rozpoczyna pierwsz faz buruazyjnej rewolucji francuskiej. Kiedy Ludwik XVI nakaza ciga znaczne siy wojskowe z Wersalu, aby z pomoc armii rozwiza Zgromadzenie i zdymisjonowa zwolennika reform, ministra finansw Neckera, w Paryu wybucho powstanie. 14 lipca 1789 r. lud paryski zdoby Bastyli, symbol krlewskiego despotyzmu. Wkrtce fala rewolucyjna ogarna ca Francj. Masowe wystpienia ludnoci wiejskiej (tzw. Wielka Trwoga") zaniepokoiy buruazj. W obawie przed powszechnym powstaniem chopskim, z 4 na 5 sierpnia 1789 r. Konstytuanta uchwalia zniesienie ustroju feudalnego, likwidujc przywileje szlachty, oraz powinnoci feudalne chopw wobec panw. W dekretach z 5 - 11 sierpnia zniesiono osobiste poddastwo chopw, natomiast

Zdobycie Bastylii

Uchway w sprawie likwidacji feudalizmu

718

Pastwo nowoytne

Zasadnicze uchway Konstytuanty

ciary rzeczowe, zwizane z ziemi, nalece do sfery tzw. feudalizmu kontraktujcego", miay by utrzymane, z przyznaniem chopom jedynie prawa do ich wykupu. Ponadto zniesiono sdownictwo patrymonialne, wszelkie przywileje podatkowe i kupno urzdw. Kolejne zasadnicze uchway Konstytuanty to: _ Deklaracja praw z 26.VHL1789 r.; - reformy sdownictwa; - reformy w dziedzinie stosunkw wyznaniowych. Spenieniem najwaniejszego zadania Konstytuanty i zarazem ukoronowaniem dziea jej reform byo uchwalenie pierwszej spisanej konstytucji francuskiej 4 DC 1791 roku. 1.2. Deklaracja praw czowieka i obywatela z 26 VIII 1789 r. czowieka i obywatela

- reformy zarzdu terytorialnego;

Deklaracja manifestem rewolucyjnym francuskiego mieszczastwa

Uchwalona 26 sierpnia 1789 r. Deklaracja praw czowieka i obywatela", zredagowana wedug projektu Lafayett'a bya doktrynalnym wyrazem zachodzcych we Francji przeobrae. Stanowic podstawowy dokument programowy Wielkiej Rewolucji Francuskiej stworzya ona fundament nowego systemu prawa pastwowego i jako wstp wczona zostaa do konstytucji roku 1791. Nawizywaa ona do amerykaskich deklaracji stanowych, szkoy prawa natury, pogldw J. Locke'a, Monteskiusza, Rousseau i innych mylicieli francuskich XVIII wieku. Niektre jej sformuowania przypominaj Deklaracj Niepodlegoci Stanw Zjednoczonych Ameryki przyjt w r. 1776 przez II Kongres Kontynentalny.

Francja w atach 1789 - 1946

719

W treci Deklaracji mona wyodrbni dwie podstawowe grupy zagadnie: zasady dotyczce organizacji pastwa oraz prawa i wolnoci obywatelskie. Do pierwszej naleaa zasada suwerennoci ludu oraz, wzorowana na teorii Monteskiusza, zasada podziau wadzy (rozgraniczenie wadzy ustawodawczej, wykonawczej i sdowniczej). Wrd praw obywatelskich Deklaracja traktowaa jako fundamentalne i nienaruszalne: wolno (fizyczn i duchow), wasno, bezpieczestwo i opr przeciwko wszelkim formom ucisku. Deklaracja proklamowaa te: rwno wobec prawa i sdu, nietykalno osobist, rwny dostp do urzdw i stanowisk, wolno myli, sowa i druku, rwno podatkow, wolno przekona religijnych. Katalog praw jednostki wymienionych w Deklaracji mia zapobiec przede wszystkim tym naduyciom wadzy w stosunku do poddanych, jakie wystpoway w monarchii absolutnej, opartej na feudalnych podstawach. Deklaracja, umacniajc podstawy nowego, buruazyjnego porzdku, wprowadzia do ycia pastwowego nieznane dotd pojcie podmiotowych praw publicznych, tworzc dla nich konstytucyjn gwarancj. 1.3. Reformy zarzdu terytorialnego i sdownictwa

Zasady dotyczce organizacji politycznej pastwa

Zasada suwerennoci ludu Zasada podziau wadzy

Katalog praw obywatelskich

Reforma administracyjna polegaa na wprowadzeniu nowego, 4-stopniowego podziau administracyjnego. Francj podzielono na 83 departamenty, nie zwracajc przy ich rozgraniczaniu uwagi na historyczne tradycje. Departamenty dzieliy si na dystrykty, te za na kantony i gminy miejskie i wiejskie. Wadz w tych jednostkach powierzono wyanianym w wyborach cenzusowych organom samorzdowym:

Nowy, czterostopniowy podzia administracyjny

Powierzenie caej administracji obieralnym organom samorzdowym

720

Pastwo nowoytne

Rady

Reformy sdownictwa

Niezawiso sdw

Zasada nieusuwalnoci sdziw

Udzia przysigych w postpowaniu sdowym Trybuna Kasacyjny

radom departamentalnym, dystryktowym i municypalnym. Spowodowao to zniesienie odrbnych, terenowych urzdw pastwowych i w praktyce, z powodu braku waciwego przygotowania organw wybieralnych oraz niedostatecznej kontroli ich dziaania nie zdao egzaminu, co stao si w przyszoci gwn przyczyn gruntowej przebudowy nowego systemu przez Napoleona. Zasadnicz reorganizacj przeprowadzia Konstytuanta rwnie w zakresie sdownictwa, znoszc wszystkie dotychczasowe sdy. Zgodnie z treci Deklaracji praw czowieka i obywatela sdy miay by niezawise, zarwno od wadzy wykonawczej, jak i ustawodawczej. Dodatkow gwarancj tej niezawisoci miaa by zasada nieusuwalnoci sdziw. Wszystkie stanowiska sdziowskie, poza sdziami pokoju, miay pochodzi z wyboru. Istotna zmiana w porwnaniu z dotychczasowym systemem polegaa na wprowadzeniu, rwnych dla wszystkich, sdw powszechnych, podzielonych na instancje, odrbnych dla spraw cywilnych i karnych. Ponadto w sprawach karnych przyjto na wzr angielski udzia przysigych w postpowaniu sdowym, jako czynnika spoecznego. 27.XI.1789r. utworzono Trybuna Kasacyjny, ktry w razie stwierdzenia naruszenia prawa materialnego bd procesowego mg uchyli wyrok i przekaza spraw do ponownego rozpoznania. 1.4. Uregulowanie stosunku pastwa do Kocioa katolickiego

Deklaracja praw czowieka i obywatela proklamowaa wolno sumienia i zasad tolerancji religijnej. Szczeglny zwizek Kocioa katolickiego z francusk monarchi zmusza Konstytuant do nowego ure-

Francja w atach 1789 - 1946

721

gulowania stosunkw pastwa z Kocioem. Widzc w upastwowieniu majtkw Kocioa cios w podstawy materialne arystokracji kocielnej Konstytuanta dekretem z 2.XI.1789 r. ogosia konfiskat dbr kocielnych wraz ze zobowizaniem wypacania duchowiestwu miesicznych uposae tytuem rekompensaty. 13.13.1789r. na mocy kolejnego dekretu rozwizano wszystkie zakony z wyjtkiem prowadzcych dziaalno edukacyjn bd charytatywn. Zasadnicz zmian w stosunku pastwa do Kocioa wprowadzia uchwalona 12 lipca 1790 r. tzw. konstytucja cywilna kleru, dziki ktrej pastwo uzyskao prawo ingerencji w stosunki wewntrzne Kocioa. Zniosa ona dotychczasowy podzia diecezjalny Francji wprowadzajc nowy podzia diecezji, dostosowany do podziau administracyjnego kraju. Zmniejszono znacznie ilo biskupstw. Biskupw i proboszczw wybiera mieli wszyscy uprawnieni obywatele w diecezjach i parafiach, pozostawiajc jedynie wadzom Kocioa prawo zatwierdzania tych wyborw. Z punktu widzenia prawa kanonicznego ustawa ta bya niemoliwa do przyjcia i wywoaa wieloletni konflikt z Kocioem. Zostaa ona rwnie potpiona przez papiea. Duchowni, ktrzy nie chcieli zoy przysigi na wierno tej ustawie mieli zakaz penienia swoich funkcji kapaskich. Oprnienie wikszoci biskupstw i znacznej czci parafii doprowadzio do rozamu wrd katolikw francuskich i powstania tzw. kocioa konstytucyjnego, ktry nie zyska jednak wikszego poparcia wiernych. W r. 1792 Konwent wprowadzi obowizkowe luby cywilne, dopuci rozwody i przekaza sdownictwo w sprawach maeskich sdom powszechnym. Funkcje urzdnikw stanu cywilnego powierzono wadzom gminnym.

Konfiskata dbr kocielnych

Kasata zakonw

Konstytucja cywilna kleru

Nowy podzia diecezjalny

Wybr biskupw i proboszczw przez zebrania elektoralne

Wprowadzenie obowizkowych lubw cywilnych

722

Pastwo nowoytne

1.5.

Konstytucja z 14.IX.1791 r.

Utrzymanie ustroju monarchistycznego

Zasada suwerennoci narodu

Zasada podziau wadz Zgromadzenie Prawodawcze

Wybory porednie i dwustopniowe

Zgromadzenia pierwiastkowe

Prace nad pierwsz francusk konstytucj trway ponad dwa lata. Wczono do niej szereg aktw wydanych przez Konstytuant w okresie 1789- 1791, regulujcych m.in. ustrj administracji, sdw, zasady i organizacj wyborw oraz, jako wstp, Deklaracj praw czowieka i obywatela. Konstytucja ta utrzymaa we Francji ustrj monarchiczny. Nie bya to jednak monarchia absolutna, lecz konstytucyjna monarchia ograniczona, w ktrej krl przesta by jedynym wszechwadnym organem skupiajcym suwerenno pastwow, stajc si zaledwie jednym z podmiotw reprezentujcych suwerenny nard. Konstytucja potwierdzia bowiem i przyja jako naczelne podstawowe zasady dotyczce organizacji politycznej pastwa, zawarte w Deklaracji: zasad suwerennoci narodu oraz zasad podziau wadz. Wadza ustawodawcza powierzona zostaa jednoizbowemu Zgromadzeniu Prawodawczemu, ktre miao wyran przewag nad wadz wykonawcz. Ciao prawodawcze, zoone z 745 posw, wybierane byo na 2 lata w wyborach porednich i dwustopniowych. Ordynacja wyborcza bya do skomplikowana. Zasad powszechnoci wyborw ograniczay zarwno cenzus wieku, jak i cenzus majtkowy. Prawa wyborcze przyznano tylko tzw. obywatelom czynnym", tj. mczyznom, ktrzy ukoczyli 25 lat, pacili podatek bezporedni, rwny przynajmniej wartoci 3 dniom pracy, zamieszkiwali w miecie lub kantonie, nie pozostawali na subie, to znaczy nie byli pracownikami najemnymi i byli zapisani w miejscu zamieszkania na licie gwardii narodowej. Obywatele czynni zebrani na tzw. zgromadzeniach pierwiastkowych wybierali elektorw w licz-

Francja w atach 1789 - 1946

723

bie proporcjonalnej do liczby uprawnionych wyborcw po jednym na 100 obywateli czynnych. Dla elektorw cenzus majtkowy by znacznie podwyszony. Elektorzy absolutn wikszoci gosw wybierali spord obywateli czynnych departamentu posw i ich zastpcw w iloci przypadajcej na dany departament. Posowie wybrani na zebraniach elektoralnych nie byli przedstawicielami poszczeglnych departamentw, lecz reprezentowali cay nard. Zgromadzenie Prawodawcze, oprcz wycznej inicjatywy ustawodawczej i uprawnie legislacyjnych, ustalao budet, ustanawiao podatki, okrelao wielko armii i floty, kontrolowao administracj, podejmowao decyzje o wojnie i pokoju i decydowao na wniosek krla o podpisaniu traktatw midzynarodowych. Wadz wykonawcz sprawowa krl z pomoc powoywanych przez niego i przed nim politycznie odpowiedzialnych ministrw. Sam monarcha jako osoba nietykalna i wita" nie ponosi odpowiedzialnoci. Wszelkie akty krlewskie wymagay kontrasygnaty odpowiedniego ministra. Krl Francuzw rzdzi jednak wycznie na mocy konstytucji i zobowizany by jej przestrzega, podobnie jak pozostaych ustaw uchwalonych przez Konstytuant w latach 1789-1791. W przypadku zamania przysigi wiernoci Narodowi i Ustawie", bd skierowania armii przeciw Narodowi" lub opuszczeniu Krlestwa" mg on zosta usunity z tronu. Krl nie posiada inicjatywy ustawodawczej ani prawa sankcji wobec uchwa Zgromadzenia. Przysugiwao mu jedynie weto zawieszajce, ktre mogo by uchylone w wyniku uchwalenia tego samego projektu przez dwie kolejne legislatywy. Monarcha nie mia rwnie prawa rozwizywania ciaa prawodawczego.

Uprawnienia Zgromadzenia Prawodawczego

Rola wadcy

W p y w wadzy wykonawczej na ustawodawcz

724

Pastwo nowoytne

Konstytucyjna odpowiedzialno ministrw

Najwyszy Trybuna

Ministrowie nie odpowiadali przed Zgromadzeniem politycznie ale byli odpowiedzialni przed nim prawnie, czyli konstytucyjnie. Zgromadzenie mogo postawi ich w stan oskarenia i wwczas odpowiadali oni przed Najwyszym Trybunaem zoonym z czonkw Trybunau Kasacyjnego i przysigych (zob. Tablica X). Konstytucja z r. 1791 obowizywaa krtko faktycznie do aresztowania krla Ludwika XVI tj. do 10.VII. 1792 r., formalnie do 22.IX.1792r., tj do zniesienia monarchii i proklamowania republiki Najtrwalszym jej osigniciem okaza si nowy wielostopniowy podzia administracji prowincjonalnej, ktry z niewielkimi zmianami wprowadzonymi przez Napoleona, przetrwa do chwili obecnej. Cay kraj podzielono na departamenty, ktre z kolei dzieliy si na dystrykty. Dystrykty skaday si z kantonw. Najnisz jednostk administracyjn byy gminy Wadz w tych jednostkach przydzielono obieralnym organom samorzdowym: radom departamentalnym, dystryktowym i municypalnym. Urzdy administracji prowincjonalnej byy kolegialne i obsadzane byy w drodze wyborw przez obywateli czynnych. Zasadniczym zmianom uleg rwnie ustrj sdw. Zlikwidowano sdownictwo zwierzchnie panw feudalnych oraz sdownictwo krlewskie zastrzeone. Wyeliminowano dziedziczenie oraz kupowanie stanowisk sdziowskich. Wyboru sdziw spord kandydatw legitymujcych si wyksztaceniem prawniczym dokonywali obywatele czynni danego okrgu sdowego na oznaczony okres czasu. Ustanowiono odrbn organizacj dla sdownictwa w sprawach cywilnych i sprawach karnych. Dla spraw cywilnych powoano sdownictwo dwustopniowe: sd

Wprowadzenie sdownictwa powszechnego

Odrbna organizacja sdownictwa cywilnego i karnego

Francja w atach 1789 - 1946

725

pokoju i trybuna dystryktu. Organizacj sdownictwa w sprawach karnych reguloway ustawy z 1 6 - 2 2 lipca 1791 i 16-29 wrzenia 1791 r. Najwysz wadz sdow sprawowa Trybuna Kasacyjny. W sprawach karnych powoano na wzr angielski awy przysigych. 1.6. Zmierzch panowania Ludwika XVI

Trybuna

Kasac

yJny

Wkrtce po uchwaleniu konstytucji, jeszcze we wrzeniu 1791 r., Konstytuanta rozwizaa si. W nowym Zgromadzeniu Prawodawczym, ktre zebrao si w padzierniku 1791 r. gwn rol odgrywaa grupa posw zwanych yrondystami". Jednake rzdy Zyrondystw nie byy w stanie sprosta licznym prbom interwencji zewntrznej, wspdziaa z reakcyjnym krlem i skutecznie przeciwstawi si coraz silniejszemu radykalnemu nurtowi rewolucyjnemu. W sierpniu 1792 r. lud paryski pod przywdztwem radykalnych dziaaczy mieszczaskich wystpi zbrojnie doprowadzajc, wobec antyrewolucyjnej postawy dworu, do uwizienia Ludwika XVI i do zawieszenia go przez Zgromadzenie Prawodawcze w sprawowaniu jego czynnoci. Aresztowanie krla 10.VII. 1792 r. oznaczao faktyczny pocztek republiki, proklamowanej formalnie przez Konwent 22 wrzenia 1792 roku.

Wybr Konwentu

Narodowe
r e p ubiiki

^
^

2.

Okres rzdw Konwentu (1792 - 1793) i dyktatury jakobiskiej (1793 - 1794)

Rzdy Konwentu (1792 -1793)

2.1.

Proklamowanie republiki byo pierwszym aktem nowej Konstytuanty, czyli Konwentu Narodowego,

726

Pastwo nowoytne

Zasady wyborw do Konwentu

Walka yrondystw z jakobinami

Zwycistwo jakobinw

wybranego w miejsce Zgromadzenia Prawodawczego. Konwent zebra si jesieni 1792 r. i rzdzi formalnie Francj przez trzy lata (w rzeczywistoci sprawowa rzdy tylko 8 miesicy, tj. do przejcia wadzy przez jakobinw). Wybory do Konwentu miay demokratyczny charakter. Zniesiono cenzus majtkowy, prawo wyborcze uzyskali wszyscy mczyni, ktrzy ukoczyli 21 lat. Od pocztku istnienia Konwentu wystpoway w nim ostre konflikty midzy yrondystami reprezentujcymi bogat buruazj a klubem jakobinw, skupiajcym najbardziej radykalne i demokratyczne ywioy. Pod naciskiem jakobinw w grudniu 1792 r. rozpocz si proces krla toczony przed Konwentem, zakoczony skazaniem Ludwika XVI na mier i ciciem 21.1.1793 roku. Duga walka midzy stronnictwami zakoczya si zwycistwem jakobinw, po uzyskaniu przez nich przewagi w Konwencie, w wyniku aresztowania 2.VI. 1793 r. 29 yrondystw. 2.2. Dyktatura jakobinw (1793 - 1794)

Uchwalenie konstytucji jakobiskiej

Komitet Ocalenia Publicznego

Jednym z pierwszych posuni jakobinw byo uchwalenie 24.VI. 1793 r. nowej konstytucji. Uchodzi ona za jedn z najbardziej postpowych konstytucji buruazyjnych, ktra jednak ze wzgldu na toczc si wojn domow i zagroenie zewntrzne, zostaa zawieszona 10.X.1793 r. i faktycznie nigdy nie wesza w ycie. Po zawieszeniu konstytucji jakobiskiej Konwent rzdzi Francj za porednictwem komitetw rewolucyjnych, spord ktrych najwaniejszym by Komitet Ocalenia Publicznego, kierujcy zarwno wewntrzn, jak i zewntrzn polityk pastwa. Komitetowi podporzdkowane zostay wszystkie organa

Francja w atach 1789 - 1946

727

pastwowe. Sprawowa on m.in. nadzr nad Komitetem Bezpieczestwa Powszechnego, utworzonym do walki z kontrrewolucj. Okres dyktatury jakobinw to nie tylko szereg wanych reform wewntrznych i permanentne przeciwstawianie si zewntrznym zagroeniom, ale przede wszystkim stale nasilajca si walka, zarwno z monarchistami, jak i umiarkowanymi republikanami, w ktrej na wielk skal stosowany by terror i przemoc wobec wszelkich przeciwnikw formy rzdw rewolucyjnych sprawowanych wedug koncepcji Maksymiliana Robespierre i jego zwolennikw. Ich upadek (28 lipca 1794 r.) oznacza kres dyktatury jakobiskiej i pocztek okresu reakcji, zwanej termidoriask". 2.3. Konstytucja jakobiska z r. 1793

Komitet Bezpieczestwa Powszechnego

Rzdy Robespierre'a i jakobinw

Upadek Robespierre'a

Doczona jako wstp do uchwalonej 24. VI. 1793 r. konstytucji jakobiskiej Deklaracja praw miaa bardziej radykalny charakter ni pierwsza, z r. 1789. W Deklaracji jakobiskiej zasad rwnoci wysunito przed zasad wolnoci. Rwno spoeczn, a nie tylko rwno wobec prawa, gwarantowa miay m.in. prawo do pracy, prawo do opieki publicznej oraz do bezpatnej owiaty. Odrzucono teori prawa wasnoci jako wite i nienaruszalne", przyjmujc e pastwo moe, na drodze ustawowej, okreli rozmiary wasnoci. Za najwitsze prawo ludu uznano natomiast prawo oporu prawo do powstania przeciw rzdowi, ktry gwaci prawo ludu". Odrzucajc monteskiuszowsk zasad trjpodziau wadz, twrcy konstytucji jakobiskiej, niepodzieln wadz przyznali jednoizbowemu Ciau Ustawodawczemu, wybranemu na jeden rok w drodze wyOdrzucenie zasady trjpodziau wadzy Ciao Ustawodawcze

728

Pastwo nowoytne

Zasady prawa wyborczego

Rola zebra pierwiastkowych

borw powszechnych, rwnych, bezporednich i jawnych (gosowa mona byo take w sposb tajny). Prawo wyborcze przysugiwao wszystkim mczyznom, ktrzy ukoczyli 21 lat i zamieszkiwali w danym okrgu co najmniej od 6 miesicy. Zasad reprezentacji jakobini powizali z elementami demokracji bezporedniej. Znalaza ona wyraz w przyznaniu znacznych uprawnie tzw. zebraniom pierwiastkowym, obejmujcym og obywateli. Zebrania te miay wybiera nie tylko posw do Ciaa Ustawodawczego, ale take urzdnikw i sdziw. Ponadto miay one moliwoci oddziaywania na proces legislacyjny, bowiem projekty ustaw w sprawach o podstawowym znaczeniu dla pastwa odsyane byy do zebra pierwiastkowych pod dyskusj i w wypadku wniesionych przez nie zastrzee, istniaa moliwo poddania projektu pod powszechne gosowanie (referendum ludowe). Miay one wreszcie wpyw na skad Rady Wykonawczej, albowiem wybieray elektorw, ktrzy przedstawiali kandydatw na czonkw Rady. Rada Wykonawcza sprawujca wadz wykonawcz podporzdkowana bya Ciau Ustawodawczemu, ktre powoywao do niej 24 czonkw na 2 lata. Co roku poowa jej skadu miaa ustpowa. Rada mianowaa spoza swojego grona naczelnych kierownikw administracji. Do Rady naleao kierownictwo i nadzr nad administracj Republiki. Moga ona jednak dziaa tylko wykonujc ustawy i dekrety Ciaa Ustawodawczego (zob. Tablica XI).

Rada Wykonawcza

Francja w atach 1789 - 1946

729

3.
3.1.

Okres Dyrektoriatu (1794/95 -1799)

Rzdy Termidorianw
Przewrt termidoriaski

Przewrt termidoriaski i usunicie jakobinw z Konwentu spowodowao, e przewag w nim, a przez to i wadz w pastwie, przejy te same elity mieszczaskie i ugrupowania wielkiej buruazji, ktre przewodziy w pierwszej Konstytuancie. Rozpocz si okres tzw. biaego terroru". Rozwizano klub jakobinw i Komun Parya. Utraci swe dawne znaczenie Komitet Ocalenia Publicznego. Zniesiono szereg reform przeprowadzonych w okresie jakobiskiej dyktatury. Odwoanie dekretu ustalajcego maksymalne ceny na artykuy pierwszej potrzeby oraz wprowadzenie cakowitej swobody obrotu towarowego spowodoway znaczny wzrost cen i spekulacj, co stao si przyczyn wiosn 1795 r. rozruchw ludnoci Parya, domagajcej si chleba i wprowadzenia konstytucji z r. 1793. Powstania te, na skutek braku organizacji i przywdcw, szybko zostay stumione przez wojsko. Termidorianie, niemal natychmiast po przejciu wadzy, rozpoczli intensywne prace nad przygotowaniem nowej konstytucji, ktra miaa umocni rzdy umiarkowanej buruazji po jej zwycistwie nad jakobisk lewic. Nie sprzyjaa temu zewntrzna sytuacja Francji, toczcej wojny z potn koalicj. Jednake zwyciskie traktaty pokojowe z Wielkim Ksistwem Toskaskim, Prusami, Holandi i Hiszpani przyspieszyy bieg prac Konwentu, ktry 22.VIII. 1795 r. uchwali now konstytucj, tzw. konstytucj roku ID", stanowic prb ustabilizowania ustroju republiki buruazyjnej.

Zniesienie cen maksymalnych

Uchwalenie konstytucji dyrektorialnej

730

Pastwo nowoytne

3.2.

Konstytucja dyrektorialna z r. 1795

Dwuizbowe ciao prawodawcze: Rada Piciuset Rada Starszych

Dnia 22 sierpnia 1795 r. Konwent przed swym rozwizaniem uchwali now konstytucj, tzw. konstytucj dyrektorialn. Podobnie jak konstytucja jakobiska zostaa ona zatwierdzona przez ludowe referendum. Zostaa ona rwnie poprzedzona Deklaracj praw, ktra jednak znacznie ograniczaa katalog praw obywatelskich gwarantowanych przez poprzedni Deklaracj z r. 1793. Nie zawieraa ona m.in. prawa do pracy ani prawa oporu. Zasada rwnoci ograniczona zostaa w niej do rwnoci wobec prawa. Wadza ustawodawcza naleaa do ciaa prawodawczego zoonego z dwch izb: Rady Piciuset i Rady Starszych (250 czonkw), wybieranych na okres 3 lat, z tym e co roku 1/3 skadu obu izb odnawiana bya przez nowe wybory. Prawo gosowania przyznano wycznie osobom paccym bezporednie podatki. Rwnoczenie przywrcono wybory porednie wprowadzajc wybr posw przez zebrania elektoralne i ustanawiajc dla elektorw wysoki cenzus majtkowy. Uprawnieni w wyborach pierwszego stopnia musieli mie ukoczone 21 lat, elektorzy 25 lat. Aby zosta czonkiem Rady Piciuset wymagany by wiek 30 lat, a czonkowie Rady Starszych musieli mie co najmniej 40 lat i by ludmi onatymi lub wdowcami. Wyczn inicjatyw ustawodawcz posiadaa Rada Piciuset. Uchwalony przez ni projekt Rada Starszych moga zatwierdzi w caoci lub odrzuci bez prawa wnoszenia poprawek. W przypadku odrzucenia, Rada Piciuset moga go ponownie uchwali, mimo poprzedniego sprzeciwu Rady Starszych, ktrej przysugiwao zatem jedynie weto zawieszajce.

Francja w atach 1789 - 1946

731

Wadza wykonawcza powierzona zostaa Dyrektoriatowi zoonemu z 5 czonkw, ktrych wybieraa Rada Starszych spord 10 kandydatw przedstawionych jej przez Rad Piciuset. Dyrektorzy obierani byli na pi lat, przy czy co roku jeden z nich ustpowa na rzecz nowo wybranego. Czonkowie Dyrektoriatu nie byli odpowiedzialni konstytucyjnie przed Ciaem Ustawodawczym a jedynie mogli by oskareni przez Rady za naruszenie prawa przed Sdem Najwyszym, podobnie jak i czonkowie Ciaa Ustawodawczego. Dyrektoriat sprawowa niepodzielnie wadz wykonawcz, powoujc 6 do 8 odpowiedzialnych przed nim ministrw, ktrzy mieli stanowisko zwykych urzdnikw i nie tworzyli Rady Ministrw. Konstytucja wprowadzia cisy rozdzia wadzy midzy egzekutyw a Radami. Dyrektoriat nie mia adnych uprawnie w stosunku do Ciaa Ustawodawczego a Rady nie mogy usun Dyrektorw. Czonkowie Dyrektoriatu i ministrowie nie mogli by czonkami Rad, ani te uczestniczy w ich zebraniach, zachowujc jedynie moliwo komunikowania si z nimi w formie pisemnej. W praktyce rodzio to liczne konflikty midzy tymi organami. W zwizku ze zniesieniem dystryktw przeprowadzono zmiany w organizacji sdw. W kadym departamencie utworzono trybuna do spraw cywilnych, od ktrego wyroku mona byo odwoa si do jednego z trybunaw trzech ssiednich departamentw. Zreorganizowano te Trybuna Kasacyjny i Sd Najwyszy, ktry skada si teraz z 5 sdziw, dwch oskarycieli publicznych i 8 przysigych, wybieranych przez departamentalne zgromadzenie elektorw (zob. Tablica XII).

Dyrektoriat

Rygorystyczny podzia wadzy midzy Dyrektoriat i Rady

Reforma sdowa

732

Pastwo nowoytne

3.3.

Rzdy Dyrektoriatu

Wzrost znaczenia

poTtycznym"

Praktyka ustrojowa tego okresu dowioda, e bogata buruazja nie jest w stanie opanowa trudnej sytuacji i e nowy system wadz, podobnie jak poprzednie, nie jest w stanie zabezpieczy stabilizacji politycznej. Zamt wewntrzny pogbiaa wzajemna rywalizacja poszczeglnych czonkw rzdu. Trudn stawaa si rwnie sytuacja zewntrzna Francji, ponoszcej pocztkowo klski w walkach z drug koalicj". Dyrektoriat, popadajc w liczne konflikty z radami prawodawczymi, nie by w stanie sprosta narastajcym trudnociom, co grozio ugrupowaniom politycznym, ktre reprezentowa, utrat kontroli nad sytuacj w pastwie. Coraz wiksz rol w yciu * polityce kraju odgrywaa armia, do pomocy ktrej Dyrektoriat odwoywa si w walce z opozycj. Sprzyjao to wprowadzeniu dyktatury wojskowej. Buruazja gotowa bya zrezygnowa z bezporedniego wykonywania wadzy publicznej na rzecz jednostki, ktra miaaby oparcie w sile wojskowej, i ktra byaby zdolna zapewni jej spokojne korzystanie z ekonomicznych zdobyczy i utrzymania majtkw skonfiskowanych emigrantom. Dlatego te przywdcy buruazji nie tylko przyjli bez oporu, ale wrcz przyczynili si do zamachu stanu, dokonanego przez Napoleona Bonaparte i wprowadzenia przez niego rzdw osobistych.

Francja w atach 1789 - 1946

733

4.

Francja w okresie osobistych rzdw Napoleona Bonaparte (1799-1814)

Konstytucja konsularna z r. 1799
Przewrt 18 Brumaire'a

4.1.

Dnia 9 listopada 1799 r. (18 Brumaire'a) Napoleon Bonaparte dokona zamachu stanu. Oznaczao to kres Wielkiej Rewolucji Francuskiej, koniec buruazyjnej republiki a zarazem pocztek rzdw osobistych Napoleona. Nastpnego dnia Rada Starszych i cz posw Rady rozpdzonej Rady Piciuset powierzya wadz w pastwie trzem konsulom, ktrzy powoali wkrtce komisj dla opracowania nowej konstytucji. Projekt tej konstytucji, tzw. konstytucji VIII roku", poprawiony przez Napoleona, ogoszony zosta 13.XII.1799r. a nastpnie 7.11.1800 r. przyjty przez powszechny plebiscyt. Konstytucja ta, zachowujc pozory demokracji i kolegialnoci, faktycznie przyznawaa niemal ca wadz wykonawcz i decydujcy wpyw na wadz ustawodawcz pierwszemu konsulowi. Drugi i trzeci konsul mieli tylko gos doradczy. Konsulowie mianowani byli na 10 lat przez Senat Zachowawczy bez moliwoci ich odwoania, z moliwoci natomiast ponownego wyboru po upywie kadencji. Pierwszy konsul posiada szczeglne funkcje i uprawnienia, do ktrych naleay m.in.: inicjatywa ustawodawcza, ogaszanie ustaw, mianowania i odwoywanie czonkw Rady Stanu, ministrw, ambasadorw, posw, oficerw, czonkw wadz lokalnych, komisarzy rzdu przy trybunaach oraz sdziw cywilnych i karnych (z wyjtkiem sdziw pokoju i skadu sdu kasacyjnego). Sprawowa on wadz wykonawcz za porednictwem ministrw, tylko przed nim odpowiedzialnych politycznie, ktrzy nie

Proklamowanie konstytucji konsularnej

Uprawnienia pierwszego konsula

734

Pastwo nowoytne

Zasady prawa wyborczego

Listy zaufania

Rada Stanu

Trybunat

tworzyli Rady Ministrw. Ministrowie mogli by pocignici do odpowiedzialnoci konstytucyjnej przez Ciao Ustawodawcze i sdzeni przez Najwyszy Trybuna. Mimo e konstytucja przyja zasad powszechnego gosowania i wszyscy obywatele od 21 roku ycia posiadali prawa wyborcze, to w istocie idea reprezentacji wyparta zostaa przez koopotacj, ktrej z tzw. list zaufania dokonyway organa pastwowe. Wyjtkiem by wybr pierwszego konsula drog plebiscytu. System wyborczy przewidywa trzy rodzaje list zaufania: list okrgow, list departamentaln i list narodow. List okrgow wyaniano w wyborach powszechnych przez wybr 1/10 spord uprawnionych do gosowania tych, ktrych wyborcy uznali za godnych piastowania funkcji publicznych. Spord nich pierwszy konsul mianowa urzdnikw okrgu. Z kolei obywatele znajdujcy si na licie okrgowej wybierali spord siebie 1/10 tworzc list departamentaln, z ktrej pierwszy konsul mianowa urzdnikw poszczeglnych departamentw. Wreszcie, z list departamentalnych znajdujcy si na nich obywatele wybierali spord siebie 1/10, tworzc tzw. list narodow. Z tej listy Senat powoywa konsulw i czonkw niektrych organw ustawodawczych. W procesie legislacyjnym oprcz pierwszego konsula bray udzia cztery kolegialne organy: Rada Stanu, Trybunat, Ciao Prawodawcze i Senat. Rada Stanu skadaa si z czonkw powoywanych przez pierwszego konsula. Opracowywaa ona projekty ustaw, penic ponadto funkcj sdu administracyjnego. Trybunat skada si ze 100 czonkw, majcych

Francja w atach 1789 - 1946

735

ukoczonych 25 lat, wybranych z listy narodowej przez Senat. Przeprowadza on dyskusj nad projektami ustaw wysunitymi przez Rad Stanu, uchwalajc ich przyjcie lub odrzucenie. Jeeli Trybunat przyj projekt, wybiera ze swego grona 3 czonkw, ktrzy mieli broni jego stanowiska wobec projektu przed Ciaem Prawodawczym. Ciao Prawodawcze liczyo 300 czonkw w wieku co najmniej 30 lat, rwnie wybranych z listy narodowej przez Senat. Ciao Prawodawcze nie mogo dyskutowa nad projektem a jedynie w tajnym gosowaniu przyj go albo odrzuci w caoci. Senat Zachowawczy skada si z 80 czonkw, co najmniej 40-letnich, nieusuwalnych i doywotnich. Pierwszy skad Senatu powoany by przez Napoleona jako pierwszego konsula. Senat bada zgodno ustaw z konstytucj i mg uchyli wadliw ustaw. Posiada take prawo inicjatywy w zakresie rewizji postanowie konstytucji. Projekt zmiany konstytucji uchwalony przez Senat (senatusconsultum) mia by potwierdzony w plebiscycie przez og ludnoci (zob. Tablica XIII). 4.2. Konsulat i cesarstwo

Ciao Prawodawcze

Senat Zachowawczy

Znaczne zmiany do konstytucji z r. 1799 wprowadziy nowele z r. 1802 i 1804. Senatusconsultum z 4.VIII. 1802 r. potwierdzone przez plebiscyt, znacznie zwikszao uprawnienia Senatu, ktry uprawniony zosta do rozwizania Trybunatu i Ciaa Prawodawczego. Najwaniejsz ze zmian byo uznanie urzdu konsula za doywotni. Kolejna, zasadnicza zmiana konstytucji na podstawie senatusconsultum z 18.V. 1804 r., potwierdzona wynikiem plebiscytu, oznaczaa zniesienie urzdu konsulw i przekszta-

Doywotnia wadza pierwszego konsula Przeksztacenie konsulatu w cesarsk godno dziedziczn

736

Pastwo nowoytne

Ewolucja ustroju politycznego I Cesarstwa

cenie Francji w monarchi republikask" z Napoleonem Bonaparte jako dziedzicznym Cesarzem Francuzw" Oznaczao to w istocie kres I Republiki i pocztek I Cesarstwa. Do zasadniczych przemian ustrojowych tej specyficznej formy rzdw opartych formalnie na konstytucji z r. 1799 z dominujc zarazem rol cesarza nad pozostaymi organami pastwowymi zaliczy mona m.in.: - zacieranie si podziau wadzy, - pocztkowy wzrost znaczenia Senatu a nastpnie jego stopniowe podporzdkowanie cesarzowi, - spadek znaczenia Rady Stanu, - zniesienie Trybunatu, - rzadkie zwoywanie i utrata znaczenia Ciaa Prawodawczego, - znoszenie swobd obywatelskich, - tworzenie godnoci dygnitarzy cesarstwa (arcykanclerza, podskarbiego), - powstanie dworu cesarskiego" z wysokich urzdnikw i dowdcw wojskowych, - tworzenie nowej szlachty i arystokracji. 4.3. Reformy administracji lokalnej

Wprowadzenie trjstopniowego systemu administracyjnego

Napoleon uznajc 4-stopniowy system administracji terytorialnej za zbyt skomplikowany i wadliwie funkcjonujcy doprowadzi do wydania 17.11.1800 r. ustawy, ktra wprowadzia istotne zmiany w dotychczasowym podziale administracyjnym i organizacji administracji lokalnej pastwa. Koczc dzieo rozpoczte przez Konstytuant a kontynuowane przez Konwent i Dyrektoriat wprowadzi on 3-stopniowy system administracji prowincjo-

Francja w atach 1789 - 1946

737

nalnej, utrzymujc podzia na: departamenty, okrgi i gminy. Kantony utrzymyway si jedynie jako okrgi sdowe i skarbowe. Zasadnicza rnica w porwnaniu z istotnym dotd systemem organizacji zarzdu terytorialnego, opartego na lokalnym samorzdzie, przy czym wszystkie funkcje administracyjne obsadzane byy w drodze wyborw, polegaa na tym, e znoszc zasady kolegialnoci i wybieralnoci, Napoleon utworzy struktur jednoosobowych organw administracyjnych, podporzdkowanych wadzy najwyszej. Tworzc w miejsce ustroju samorzdowego system administracji centralistycznej i zbiurokratyzowanej, pozbawiono istniejce ciaa kolegialne istotniejszych kompetencji. Na wszystkich szczeblach wprowadzeni zostali mianowani urzdnicy odpowiedzialni przed swoimi przeoonymi i w kadej chwili przez nich odwoalni. Obok nich funkcjonoway rady jako organy doradcze. N a czele departamentu stan prefekt, ktrego zakres wadzy by bardzo szeroki. Obejmowa on og spraw zwizanych z administracj departamentu z wyjtkiem sdownictwa, wojska, policji, poczty oraz szkolnictwa redniego i wyszego. Funkcjonujca przy prefekcie 2-5-osobowa rada prefektury utworzona zostaa jako organ doradczy a zarazem sd administracyjny I instancji. Okrgiem zarzdza podprefekt, u boku ktrego dziaaa rada okrgowa, zoona z 11 czonkw. Wadza podprefekta bya bardzo ograniczona. Niewielk ilo spraw mg on rozpatrywa samodzielnie, w pozostaych bdc uzalenionym od woli prefekta. Wszelkie wnioski kierowane przez gmin do departamentu musiay by przesyane za porednictwem podprefekta, ktry je opiniowa.

Stworzenie struktury jednoosobowych organw administracyjnych

System skrajnego centralizmu i biurokratyzmu

Prefekt

Podprefekt

738

Pastwo nowoytne

Mer

Stojcy na czele gminy mer, dziaajcy z pomoc 10-36 osobowej rady municypalnej zaatwia biece sprawy administracji gminnej i peni funkcj urzdnika stanu cywilnego. Prefekta, podprefekta, mera i jego zastpc w gminach liczcych ponad 5000 mieszkacw mianowa pierwszy konsul a potem cesarz. On te mianowa czonkw rady generalnej funkcjonujcej w departamentach jako organ obradujcy i uchwalajcy oraz czonkw rady okrgowej. Czonkw rady gminnej oraz mera i jego zastpc w mniejszych gminach mianowa prefekt. Istotne znaczenie napoleoskiego modelu administracji lokalnej wprowadzonego w r. 1800 polega m.in. na tym, e przetrwa on we Francji, z niewielkimi zmianami, do czasw nam wspczesnych. 4.4. Reformy sdownictwa

Zniesienie zasady obieralnoci sdziw

Nieusuwalno sdziw Nowa struktura sdw

W okresie trwania konsulatu przeprowadzona zostaa take gruntowna reorganizacja sdownictwa. Z organizacji wymiaru sprawiedliwoci wprowadzonego przez Konstytuant, nieznacznie tylko zmienionej za czasw Konwentu i Dyrektoriatu, Napoleon utrzyma jedynie bez zmiany sdziw pokoju w kantonach. Najwaniejsz zmian byo zniesienie obieralnoci sdziw i wprowadzenie ich nominacji przez pierwszego konsula oraz zasada nieusuwalnoci sdziw. Struktura sdw dostosowana zostaa do nowego podziau administracyjnego i zmodyfikowanego systemu organizacji zarzdu lokalnego. Na szczeblu kantonu wystpowali obieralni sdziowie pokoju, na szczeblu okrgu trybuna do spraw cywilnych. Instancjami odwoawczymi od trybunaw okrgowych

Francja w atach 1789 - 1946

739

byo 27 trybunaw apelacyjnych, od wyrokw ktrych mona byo si odwoa do Trybunau Kasacyjnego, jako najwyszej instancji. Jeeli chodzi o instytucj przysigych, to w sdach dla spraw karnych zniesiona zostaa awa zaskarajca, a utrzymana zostaa, w przeciwiestwie do Anglii, jedynie awa rzekajca. Podstaw dla dziaalnoci sdw byy kodeksy napoleoskie, ktre stanowiy uwieczenie prac kodyfikacyjnych rozpocztych ju w okresie rewolucji. W r. 1804 wprowadzony zosta kodeks cywilny (od r. 1807 zwany Kodeksem Napoleona), zapowiadany ju w konstytucjach z 1791 i 1793 roku. Obowizuje on we Francji do dzisiaj, ze zmianami wprowadzonymi w latach 70-tych XX wieku. Kodeks ten nie tylko sta si filarem stworzonego na przeomie XVIII i XIX w. francuskiego pastwa buruazyjnego, ale wywar rwnie wpyw na prawodawstwo wielu pastw, zwaszcza zalenych politycznie od Francji. W r. 1807 uchwalono kodeks procedury cywilnej i kodeks handlowy, w 1808 r. kodeks procedury karnej, a w r. 1810 kodeks karny. 4.5. Konkordat z r. 1801

Kodeksy napoleoskie

Rola kodyfikacji napoleoskich w Europie

Aby ugruntowa sw wadz i uzdrowi napit sytuacj, jaka powstaa midzy pastwem a Kocioem rzymsko-katolickim na skutek dziaalnoci ustawodawczej Konstytuanty i Konwentu, Napoleon dy do unormowania stosunkw kocielnych we Francji i porozumienia z papieem. Propozycja zawarcia ugody, z ktr zwrci si on w czerwcu r. 1800 do papiea, doprowadzia do zawarcia konkordatu w r. 1801 midzy Napoleonem a Piusem VII. Konkordat ten, ktry przetrwa do r. 1905 i sta

Unormowanie

p^t^Tm
a

m,dzy

Kocioem

740

Pastwo nowoytne

Zgoda papiea na nowy podzia diecezjalny Powrt do zasad wyboru biskupw wg konkordatu boloskiego

si wzorem dla innych konkordatw zawartych przez rne pastwa w XIX w., nie przyznawa religii katolickiej statusu wyznania panujcego, lecz uwzgldniajc fakt, e przewaajca wikszo narodu francuskiego pozostaa katolicka, stwierdza, e katolicyzm jest religi znacznej wikszoci obywateli francuskich". Na podstawie konkordatu papie, wykazujc du ustpliwo, zgodzi si na nowy podzia diecezjalny Francji, odpowiadajcy podziaowi na departamenty. Nominacja biskupw miaa odbywa si wedug zasad konkordatu boloskiego z r. 1516 (wybr kandydata przez pierwszego konsula a nastpnie potwierdzenie tego wyboru przez papiea udzielenie tzw. instytucji kanonicznej"). Biskupi zobowizani byli skada na rce pierwszego konsula przysig na wierno i posuszestwo rzdowi, ktry zobowizany by wypaca duchowiestwu stae pensje. Miao to zwizek z tym, e jakkolwiek Pius VII nie zrzeka si formalnie dbr kocielnych, ktre zostay sekularyzowane, to uzna zarazem za nienaruszalny stan faktyczny powstay przez ich sprzeda. Na mocy zawartego porozumienia ze stolic apostolsk Kocioowi przyznano prawo publicznego kultu i przywrcono zlikwidowane seminaria duchowne. Skad episkopatu mia by odnowiony. Papie wezwa wszystkich biskupw powoanych na to stanowisko przed wybuchem Rewolucji do zgoszenia dymisji. Cz z nich otrzymaa ponownie wysze stanowiska kocielne, ale na zasadzie nowej nominacji. Wydanie konkordatu, ktry przyznawa pierwszemu konsulowi te same prawa i przywileje w stosunku do Kocioa, jakie dawniej mieli krlowie francuscy nie pooy kresu konfliktom z kuri papie-

Francja w atach 1789 - 1946

741

sk. Zaogniy je zwaszcza wydane przez Napoleona bez zgody papiea, jako dodatek do konkordatu, tzw. artykuy organiczne, ujte w duchu gallikanizmu. Zakazyway one m.in. ogaszania bulli i innych aktw papieskich bez zgody rzdu, dziaalnoci na terenie Francji osb duchownych reprezentujcych stolic apostolsk bez zezwolenia wadz wieckich, ogaszania aktw soborw i synodw oraz zwoywania tych zgromadze w pastwie bez wyranej akceptacji rzdu.

Artykuy

or

&amczr

5.

Okres Restauracji Burbonw (1814-1830)

Karta konstytucyjna z r. 1814
Detronizacja Napoleona

5.1.

Po upadku Napoleona w r. 1814 Senat ogosi jego detronizacj, pospiesznie powoa tymczasowy rzd, uchwali projekt nowej konstytucji, przebywajcego w Anglii, brata Ludwika XVI, Ludwika XVIII. Opracowana przez Senat tzw. konstytucja senatorska", stojca na gruncie zasady suwerennoci narodu, podobnie jak liberalny Akt dodatkowy do konstytucji cesarstwa" wydany przez Napoleona podczas stu dni" pod wpywem teoretyka liberalizmu Beniamina Constanta, nie uzyskay w praktyce wikszego znaczenia. Dnia 4.VII. 1814 r. Ludwik XVIII nada sam, czyli oktrojowa, zredagowan przez siebie konstytucj pod nazw Karty konstytucyjnej". Nie bya ona zatem dzieem narodowej reprezentacji ani umow midzy narodem a wadc, lecz wyrazem suwerennej woli monarchy z aski Boej". Konstytucja ta, stanowic dowd nieodwracalnoci dokonanych prze-

Oktrojowanie Karty konstytucyjnej przez Ludwika XVIII

742

Pastwo nowoytne

Pozycja krla

Kontrasygnata wszystkich aktw krlewskich przez odpowiedzialnych ministrw

Dwuizbowy parlament: Izba Parw Izba Deputowanych

obrae ustrojowych i spoecznych, utrzymaa jednak pewne zdobycze Francuskiej Rewolucji w zakresie prawa i swobd obywatelskich, gwarantujc m.in. rwno wobec prawa, wolno osobist, wolno wyznania. N a czele pastwa sta dziedziczny i przed nikim nieodpowiedzialny krl, sprawujcy wadz wykonawcz za porednictwem mianowanych przez siebie ministrw, tworzcych Rad Ministrw. Byli oni odpowiedzialni przed krlem politycznie i przed parlamentem konstytucyjnie, jako e kady akt krlewski wymaga dla wanoci kontrasygnaty odpowiedniego ministra. W przypadku naruszenia zasad konstytucji bd innych ustaw (odpowiedzialno prawna) Izba Deputowanych, czyli izba nisza parlamentu, pochodzca z wyboru, moga postawi ministra w stan oskarenia i wwczas sdzia go druga izba, bd specjalny trybuna (odpowiedzialno konstytucyjna wzorowana na angielskiej zasadzie impeachment). Krl, oprcz sprawowania zwierzchniej wadzy wykonawczej, posiada wyczne prawo inicjatywy ustawodawczej, sankcjonowa i ogasza ustawy oraz mg samodzielnie wydawa rozporzdzenia i ordonanse, niezbdne dla wykonywania ustaw i dla bezpieczestwa pastwa. Mia on rwnie prawo zwoywa, odracza i rozwizywa parlament oraz mianowa czonkw Izby Parw. Ponadto by on naczelnym wodzem armii i floty, wypowiada wojn, zawiera traktaty pokojowe, przymierza i traktaty handlowe, a take obsadza wszystkie stanowiska w administracji publicznej. Wadz ustawodawcz sprawowa dwuizbowy parlament, zoony z arystokratycznej Izby Parw i pochodzcej z wyboru Izby Deputowanych. Do

Francja w atach 1789 - 1946

743

Izby Parw wchodzili czonkowie doywotni i dziedziczni powoywani przez krla. Przewodniczy jej kanclerz. Oprcz uprawnie ustawodawczych izba ta sprawowaa sdownictwo w sprawach o zdrad gwn i zamach na bezpieczestwo pastwa. aden par nie mg by aresztowany bez jej nakazu i tylko ta izba moga sdzi go w sprawach karnych. Izba Deputowanych, obierana bya na 5 lat, w wyborach bezporednich i jawnych. Wybory te miay mao demokratyczny charakter, z uwagi na wysoki cenzus majtkowy. Czynne prawo wyborcze przysugiwao uprawnionym osobom, ktre ukoczyy 30 lat. Aby zosta deputowanym naleao mie ukoczone 40 lat i opaca wysoki podatek bezporedni. W zasadzie izby nie posiaday inicjatywy ustawodawczej, mogy jedynie zwraca si do krla z petycjami, aby przedstawi im projekt jakiej ustawy. Uczestniczc w procesie legislacyjnym, obie izby dyskutoway oddzielnie nad projektami ustaw przedoonymi im przez krla. Mogy one wycznie przyj lub odrzuci projekt. Kad wniesion poprawk musia zaaprobowa monarcha (zob. Tablica XIV). Opierajc si na wzorach angielskich Karta konstytucyjna" Ludwika XVIII z r. 1814 stanowia podstawy ustrojowe Francji w okresie Restauracji Burbonw sankcjonujc uprzywilejowane stanowisko krla sprawujcego wadz wykonawcz i utrzymujcego szerokie kompetencje w zakresie ustawodawstwa. Uznawaa ona monarch za nadrzdny organ w pastwie, bdcy niejako czwart wadz", speniajc funkcj regulujc, neutraln i poredniczc midzy pozostaymi organami pastwa. Sprawowanie wadzy wykonawczej przez krla za porednictwem odpowiedzialnych konstytucyjnie przed parlamentem ministrw, otwierao drog ewo-

Uprawnienia

ustawodawa

744

Pastwo nowoytne

Znaczenie

ucji ku parlamentaryzmowi, przerwan przez Karola X, co stao si jedn z przyczyn rewolucji lipcowej 1830 roku. Znaczenie tej konstytucji polega przede wszystkim na tym, e nie tylko wywara ona powany wpyw na ksztatowanie si ustroju politycznego porewolucyjnej Francji, ale oddziaywaa ponadto jako wzorzec na wszystkie nieomal konstytucje monarchiczne XIX wieku. 5.2. Praktyka konstytucyjna. Upadek Karola X

iTr^Tu"11

Rzdy Ludwika X V I I I

Ludwik XVIII pragn niewtpliwie powrotu do

, i . i .

ancien regime uy zdajc sobie zarazem spraw z nieodwracalnoci przeobrae, jakie nastpiy we Francji po r. 1789. Po fali rojalistycznej reakcji i biaego terroru", ktrych ofiarami pado wielu stronnikw Napoleona i republikanw, Ludwik XVHI obawiajc si nawrotu rewolucyjnych wstrzsw, stara si prowadzi polityk umiarkowan, utrwalajc model monarchii konstytucyjnej, wzorowanej na systemie rzdw parlamentarnych w Anglii. Karta konstytucyjna z r. 1814 gwarantowaa podstawowe zdobycze buruazyjnej rewolucji, podkrelajc nienaruszalno wasnoci i szereg innych swobd i wolnoci obywatelskich. Zachowany zosta Kodeks Napoleona, struktura cesarskiej administracji i inne instytucje napoleoskie. Dopiero na pocztku lat 20-tych XIX w., pod naciskiem ultrarojalistycznej reakcji wewntrznej oraz prdw, ktre przybieray na sile w onie witego Przymierza, do ktrego Francja przystpia w r. 1818, Ludwik XVIII wszed ponownie na drog polityki antyliberalnej. Ograniczono gwarancje wolnoci osobistej i wolnoci sowa, zmieniono zasady prawa wy-

Francja w atach 1789 - 1946

745

borczego. Szkoy i uniwersytety poddano cisej kontroli. Okres bezwzgldnej reakcji, ktra miaa doprowadzi do powrotu starego porzdku sprzed rewolucji, rozpocz si jednak dopiero po mierci Ludwika XVIII (1824), kiedy na tron wstpi jego brat, Karol X, przywdca ugrupowa skrajnej prawicy i zdecydowany przeciwnik konstytucji. Przejawem reakcyjnej aktywnoci nowego wadcy byo m.in.: uchwalenie ustawy o karze mierci za witokradztwo (1825), wydanie ustawy o wysokim odszkodowaniu dla emigrantw za skonfiskowane majtki szlacheckie podczas rewolucji (1825), prawo ograniczajce wolno prasy (1827) i rozwizanie gwardii narodowej. Szereg projektw jeszcze bardziej reakcyjnych ustaw Izba Deputowanych odrzucia, co wywoao szereg konfliktw z wadc. Ostre starcia z Izb wywoao take powoanie na szefa rzdu skrajnie konserwatywnego ksicia Polignaca (1829). Dnia 26 lipca 1830 r. Karol X wyda cztery ordonanse uchylajce najwaniejsze postanowienia Karty konstytucyjnej z 1814 r. Midzy innymi ogoszono rozwizanie Izby Deputowanych, ktra si jeszcze nie zebraa, zmieniono ordynacj wyborcz i wprowadzono system koncesyjny na wydawanie prasy. Wydanie tych aktw wywoao zdecydowany opr liberalnej buruazji, ktrej przywdcy, z Thiersem na czele, wezwali ludno do oporu przeciw wadzy. Pod koniec lipca 1830 r. w Paryu wybucho powstanie (tzw. rewolucja lipcowa), ktre pozbawio tronu starsz lini Burbonw. Karol X po abdykacji na rzecz wnuka, Henryka ksicia Bordeaux, w obawie przed aresztowaniem, uciek z rodzin do Anglii. Elementy republikaskie byy jednak wwczas zbyt

Denie

^wXTtnyc

Rewolucja lipcowa

746

Pastwo nowoytne

sabe i le zorganizowane, by przeciwstawi si utrzymaniu monarchii.

6.
6.1.
Ludwik Filip krlem Francuzw

Monarchia lipcowa (1830 - 1848)

Geneza monarchii lipcowej

Rewizja konstytucji z r. 1814

Ogoszenie konstytucji z r. 1830

7 sierpnia 1830 r. krlem Francuzw" ogoszony zosta, popularny wrd mieszczastwa, ksi Ludwik Filip, z modszej, orleaskiej linii Burbonw, wybrany uprzednio na tymczasow godno namiestnika pastwa (31 lipca). Rzdy jego miay opiera si na dotychczasowej konstytucji, z wprowadzeniem do niej pewnych zmian, ograniczajcych wadz krlewsk w porwnaniu z poprzednim okresem. Tego samego dnia przeprowadzona zostaa rewizja Karty konstytucyjnej z r. 1814, w ktrej skrelono wstp, postanowienia uznajce religi katolick za panujc oraz artyku, na mocy ktrego monarcha mia dotd prawo wydawania ordonansw i rozporzdze dla wykonywania ustaw. 14 sierpnia 1830 r. ogoszona zostaa nowa konstytucja, opracowana przez Izb Deputowanych, a nastpnie proklamowana za zgod monarchy. Krl wedug nowej konstytucji, panowa mia zarwno z aski Boej", jak i z woli narodu". Oczekiwano, e objcie wadzy najwyszej przez Ludwika Filipa pooy kres jawnym tendencjom absolutystycznym, ktre w poprzednim okresie byy przyczyn wielu konfliktw i niepokojw. 6.2. Karta konstytucyjna z r. 1830

Zachowujc formalnie charakter konstytucji oktrojowanej, jako e przyj i ogosi j krl, cho w rzeczywistoci projekt opracowaa Izba Deputowa-

Francja w atach 1789 - 1946

747

nych, karta z r. 1830 nawizywaa w znacznej czci do treci Karty Ludwika XVIII z r. 1814. Zasadnicze zmiany polegay na: - uznaniu zasady suwerennoci narodu, - obnienie cenzusu wieku i majtkowego przy wyborach do Izby Deputowanych, - przeksztaceniu izby wyszej w zgromadzenie skadajce si wycznie z czonkw nominowanych przez krla doywotnio, - zniesieniu uprawnie ustawodawczych monarchy w zakresie wydawania ordonansw i rozporzdze, - przyznaniu inicjatywy ustawodawczej obu izbom. Konstytucja z r. 1830 stanowia wany krok w kierunku uksztatowania si systemu parlamentarno-gabinetowego we Francji.Utrzymaa ona dwuizbowy parlament zoony z Izby Parw i Izby Deputowanych. Jeeli chodzi o izb wysz, zniesiona zostaa dziedziczno czonkw Izby Parw, a osobn ustaw okrelono 24 kategorie osb, spord ktrych krl powoywa doywotnio jej czonkw. Ponadto dokadniej sprecyzowano uprawnienia obu izb, przyznajc im m.in. prawo bezporedniej inicjatywy ustawodawczej, a nie, jak w Karcie konstytucyjnej z r. 1814, prawo petycji do krla. Reformie ulega ordynacja wyborcza do Izby Deputowanych. Oprcz obnienia cenzusu majtkowego i cenzusu wieku (czynne prawo wyborcze 25 lat, bierne 30 lat), zniesiono system gosowania pluralnego. Ministrowie tworzcy rzd, musieli cieszy si zaufaniem tak krla, jak i obu izb parlamentu. Odpowiadali politycznie przed krlem, ale kontrasygnuZasadnicze zmiany wprowadzone przez now konstytucj

Zmiany zasad wyboru czonkw izb ustawodawczych

748

Pastwo nowoytne

jc kady akt krlewski odpowiadali zarazem konstytucyjnie przed parlamentem, ktry mg ponadto zgasza impeachement wobec czonkw rzdu. Ministrw mg wic swobodnie odwoywa nie tylko parlament, ale i sam krl (zob. Tablica XV). 6.3. Kryzys i upadek monarchii lipcowej

Narastanie konfliktw wewntrznych

Rozwj kapitalizmu i jego spoeczne nastpstwa

Rewolucja lipcowa roku 1830, bdca dzieem postpowego drobnomieszczastwa i proletariatu paryskiego wyniosa na tron Ludwika Filipa, syna Filipa Egalite', uchodzcego za zwolennika monarchii konstytucyjnej i liberalizmu. Nastpi okres tzw. monarchii lipcowej, nazywanej czsto monarchi mieszczask lub buruazyjn, jako e opieraa si ona na sojuszu krla z bogat buruazj. Oligarchia finansowa, popierajca Ludwika Filipa, wykorzystywaa w peni sw wadz i przywileje polityczne, co spowodowao rosnce niezadowolenie w krgach drobnomieszczaskich i napicie socjalne wrd robotnikw, ktrych liczba stale rosa w zwizku z szybkim postpem rewolucji przemysowej we Francji (powstania lyoskie 1831 i 1834). W opozycji do rzdw Ludwika Filipa pozostawali take republikanie, bonapartyci (dwa powstania w latach 1836 i 1840, ktre prbowa wznieci Ludwik Napoleon Bonaparte) i legitymici, czyli zwolennicy dawnej monarchii, uwaajcy go za uzurpatora. Powstay tajne organizacje o tendencjach socjalistycznych pod przewodnictwem Blanqui'ego i Barbesa, ktrzy w 1839 r. prbowali wznieci powstanie w Paryu. Kontynuowali rwnie swoj dziaalno zwolennicy socjalizmu utopijnego. W roku 1840 premierem zosta konserwatysta Franciszek Guizot. Rzdzi on Francj przez osiem

Rzdy Guizota

Francja w atach 1789 - 1946

749

lat, w czasie ktrych zaostrzyy si konflikty z opozycj i pogbiy antagonizmy spoeczne. Sytuacj pogarszao denie krla do ugruntowania rzdw osobistych i budzca powszechne niezadowolenie polityka zagraniczna (zwaszcza jej niepowodzenia w Szwajcarii, we Woszech i Turcji). Od roku 1846 kraj zacz ogarnia kryzys gospodarczy, ktry doprowadzi do znacznego zmniejszenia produkcji przemysowej. We Francji nabrzmiewaa sytuacja rewolucyjna. Rewolucj poprzedzia walka o reform wyborcz. Opozycja, dc do obalenia rzdu Guizota, daa obnienia cenzusu majtkowego liczc, e pozwoli jej to uzyska wikszo w parlamencie. N a przeomie 1847/1848 roku zosta ponownie odrzucony wniosek o rozszerzenie praw wyborczych. Po porace w parlamencie opozycja zorganizowaa kampani zebra publicznych w postaci masowych bankietw. Na takich bankietach wygaszano przemwienia atakujce rzd, propagowano reformy wyborcze i inne liberalne reformy. Ogoszony przez rzd zakaz zorganizowania bankietu 22 lutego 1848 r. przyczyni si do masowych demonstracji antyrzdowych, a nastpnie pierwszych utarczek robotnikw, rzemielnikw i studentw, najpierw z policj, a pniej z wojskiem. Mimo, e rzd Guizota poda si do dymisji, nie zapobiego to zaostrzeniu sytuacji. Nie uspokoio te rewolucyjnego wrzenia sformuowanie nowego rzdu, powoanego przez przywdcw dotychczasowej legalnej opozycji. Kiedy 24 lutego powstacy opanowali wszystkie waniejsze dzielnice Parya, a oddziay wojska musiay si wycofa, Ludwik Filip abdykowa na rzecz wnuka, i uciek ze stolicy, udajc si do Anglii.

Kryzys gospodarczy i przemysowy

Walka o demokratyzacj prawa wyborczego

Opozycyjne bankiety

Rewolucja lutowa obalenie monarchii

750

Pastwo nowoytne

7.
7.1.

II Republika (1848 -1852)

Rewolucja 1848 r. we Francji. Geneza II Republiki

Pocztek II Republiki

Warsztaty narodowe

Dziaalno Komisji Luksemburskiej

Powszechne wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego

Rojalistom nie udao si uratowa dynastii orleaskiej i utrzyma dotychczasowego ustroju monarchicznego. Mimo abdykacji Ludwika Filipa na rzecz wnuka, hrabiego Parya, Izba Deputowanych pod presj radykalnych nastrojw nie zgodzia si na utrzymanie monarchii i zdecydowaa si powierzy pen wadz Rzdowi Tymczasowemu, w ktrym przewag uzyskali umiarkowani republikanie. 25 lutego 1848 r. nowy rzd proklamowa republik, ogosi wolno prasy i zebra, wyda dekret, w ktrym zobowiza si zapewni prac wszystkim obywatelom, a nastpnie przyj zasad powszechnego prawa wyborczego i zniesienie niewolnictwa w koloniach francuskich. W obawie przed wystpieniami bezrobotnych rzd utworzy warsztaty narodowe, a sprawami polepszenia sytuacji robotnikw miaa zajmowa si specjalna komisja, tzw. Komisja Luksemburska (zbieraa si w Paacu Luksemburskim). W praktyce dziaalno tej Komisji sprowadzaa si do porednictwa pomidzy pracownikami a pracodawcami. Na wniosek Komisji wydany zosta dekret ustalajcy maksymalny czas pracy: 10 godzin w Paryu i 11 na prowincji. W gruncie rzeczy rzd zamierza pozyska buruazj i nie dopuci do powaniejszych reform spoecznych. Warsztaty narodowe, zatrudniajce w samym Paryu okoo 100 tys. osb, budziy obawy i niech rzdu, nie zaspokajajc zreszt rwnie oczekiwa robotnikw. W kwietniu 1848 r. odbyy si pierwsze we Fran-

Francja w atach 1789 - 1946

751

cji demokratyczne wybory. Prawo gosu otrzymali wszyscy mczyni. Day one zwycistwo buruazyjnym republikanom (500 mandatw na 800), obok ktrych do Zgromadzenia Konstytucyjnego weszli monarchici (300 deputowanych) i 80 przedstawicieli innych ugrupowa (w tym tylko kilku socjalistw). W odpowiedzi na wynik gosowania 15 maja robotnicy, chcc obali Zgromadzenie, usiowali wznieci powstanie, ale gwardia narodowa i wojsko rozproszyy demonstrantw, opanowujc po paru godzinach sytuacj. Najaktywniejsi dziaacze rewolucyjni zostali uwizieni, zamknito kluby robotnicze, rozwizano Komisj Luksembursk. 22 czerwca ogoszono likwidacj warsztatw narodowych, a bezrobotnych czciowo miano wcieli do wojska, pozostaych za wysa do robt ziemnych na prowincji. Decyzja o rozwizaniu warsztatw narodowych bya bezporedni przyczyn wybuchu 23 czerwca 1848 r. powstania robotnikw paryskich okrelanego jako powstanie czerwcowe. Po 3-dniowych, krwawych walkach, w ktrych przeciwko robotnikom rzd uy wojska, gwardii narodowej i tzw. gwardii ruchomej, pod jednolitym dowdztwem posiadajcego nieograniczone penomocnictwa generaa Louisa Cavaignaca, opr powstacw zosta zamany. Zamknito wszystkie kluby polityczne, uchylono dekret o skrceniu dnia pracy, zlikwidowano warsztaty narodowe na prowincji, zawieszono wiele demokratycznych dziennikw, zabroniono zwoywania zebra i wygaszania przemwie. Po stumieniu powstania Zgromadzenie mianowao Cavaignaca przewodniczcym komitetu wykonawczego i prezydentem gabinetu", co w praktyce oznaczao, i sprawowa on nadal dyktatur osobist nadan mu na czas walki.
Rewolucja

czerwcowa

Dyktatura

Cava, naca

752

Pastwo nowoytne

7.2.

Konstytucja 1848 r.

Zasada suwerennoci narodu

Zasada podziau wadzy Zgromadzenie Prawodawcze

W listopadzie 1848 r. Konstytuanta uchwalia konstytucj II Republiki. Akceptowaa ona zasadniczo trjpodzia wadz, stanowic konglomerat angielskiego systemu parlamentarno-gabinetowego i amerykaskiego systemu prezydenckiego. Ryo to wyrazem kompromisu midzy zasadami demokratycznymi buruazji, co znalazo wyraz w skupieniu znacznej wadzy w rku parlamentu, a deniem do stworzenia ustroju, zdolnego przeciwstawi si ruchom rewolucyjnym, co gwarantowa miaa silna pozycja prezydenta. Konstytucja poprzedzona bya Deklaracj praw, wzorowan na Deklaracji z r. 1789. Przywracaa ona zasad suwerennoci narodu, potwierdzaa zasad rwnoci, wolnoci, dodajc hasa braterstwa". Proklamowaa take prawa spoeczne, nakadajc na pastwo obowizek ochrony takich przyrodzonych praw czowieka, jak ochrona rodziny, mienia, pracy, zapewnienie wyksztacenia i opieki spoecznej. Konstytucja, przyjmujc cho niekonsekwentnie zasad trjpodziau wadzy, przekazywaa wadz ustawodawcz jednoizbowemu Zgromadzeniu Prawodawczemu, wybieranemu na 3 lata w gosowaniu powszechnym, rwnym, tajnym i bezporednim przez wszystkich mczyzn, ktrzy ukoczyli 21 lat, korzystajcych z praw cywilnych i obywatelskich bez cenzusu majtkowego. W skad Zgromadzenia wchodzio 750 deputowanych, reprezentujcych obywateli Francji, Algieru i kolonii. Oprcz uprawnie prawodawczych, parlament posiada prawo inicjatywy ustawodawczej. Mg take pociga do odpowiedzialnoci konstytucyjnej prezydenta i ministrw.

Francja w atach 1789 - 1946

753

Wadza wykonawcza spoczywaa w rku prezydenta wybieranego co 4 lata przez powszechny plebiscyt. Ponowny wybr na to stanowisko by dopuszczalny po 4-letniej przerwie. Prezydent i powoywani oraz odwoywani przez niego ministrowie, tworzcy Rad Ministrw, ponosili odpowiedzialno konstytucyjn, a dla wanoci aktw wydawanych przez prezydenta wymagana bya kontrasygnata odpowiedniego ministra. Prezydent jako gowa pastwa i szef rzdu dysponowa siami zbrojnymi, powoywa i odwoywa przedstawicieli dyplomatycznych, mianowa wyszych urzdnikw, mia prawo aski i ogasza ustawy. Nie mia jednak prawa rozwizywania Zgormadzenia Prawodawczego, ani prawa weta stanowczego w stosunku do uchwa Zgromadzenia, jedynie sabe weto zawieszajce. Mg bowiem zarzda ponownego rozpatrzenia projektu ustawy przez Zgromadzenie. Jeli jednak w powtrnym gosowaniu podtrzymao ono zwyka wikszoci gosw projekt ustawy, stawa si on prawem. Prezydent mia wreszcie prawo przedstawiania Zgromadzeniu projektw ustawodawczych za porednictwem ministrw, ale wszelkie projekty ustaw wniesione przez ministrw musiay by najpierw przedoone radzie Stanu, ktra je wstpnie rozpatrywaa. Rada Stanu, wybierana na 6 lat przez Zgromadzenie Prawodawcze, ktrej przewodniczy viceprezydent, oprcz konsultowania rzdowych projektw ustaw, moga bada rwnie projekty ustaw z inicjatywy parlamentarnej, przesanych jej przez Zgromadzenie. Ponadto przygotowywaa rozporzdzenia dla administracji publicznej, sprawujc nad ni zarazem nadzr i kontrol. Konstytucja utrzymaa dotychczasowy podzia terytorialny i organizacj sdownictwa. Najwysz in-

Zasady wyboru i pozycja prezydenta

Rada Stanu

754

Pastwo nowoytne

stancj sdow by Najwyszy Trybuna zoony z 5 sdziw i 39 przysigych. Sdzi on prezydenta i ministrw w przypadku wniesienia przeciw nim oskarenia przez Zgromadzenie Prawodawcze o zbrodnie i przestpstwa okrelone w odrbnej ustawie (zdrada gwna) (zob. Tablica XVI). 7.3.
Wybr Ludwika Napoleona Bonaparte na prezydenta

Praktyka ustrojowa II Republiki i jej upadek

Zamach stanu

Gdy w grudniu odbyy si w oparciu o now konstytucj wybory prezydenta 3/4 wszystkich gosw oddano na bratanka Napoleona I, Ludwika Napoleona Bonaparte. Za Ludwikiem Napoleonem gosowali przede wszystkim chopi, ktrzy widzieli w nim czowieka noszcego otoczone legend nazwisko, zdolnego przywrci czasy wietnoci pierwszego Cesarstwa. Po trzech latach rzdw Ludwik Napoleon, dc do dyktatury i nie zamierzajc po upywie przewidzianego okresu ustpi z zajmowanego stanowiska, na co Zgromadzenie Prawodawcze nie wyrazio zgody (odrzucajc w maju 1851 r. projekt zmiany konstytucji, majcy umoliwi mu sprawowanie wadzy przez drug kadencj), opierajc si na wojsku i policji, dokona 2 grudnia 1851 r. zamachu stanu, rozwizujc Zgromadzenie. Na podstawie przeprowadzonego w dniach 20 i 21 grudnia 1851 roku plebiscytu, uzyska on znaczn wikszoci gosw prawo wydania nowej konstytucji. W styczniu 1852 roku zostaa ogoszona nowa konstytucja, wzorowana na konstytucji konsularnej z roku 1799. W listopadzie 1852 roku Senat podj uchwa o nadaniu dotychczasowemu prezydentowi tytu dziedzicznego cesarza, co zatwierdzi kolejny plebiscyt (2.XII.1852). Ludwik Napoleon za-

Wydanie nowej konstytucji

Ludwik Napoleon dziedzicznym cesarzem

Francja w atach 1789 - 1946

755

siad na tronie jako Napoleon 1H, cesarz Francuzw (1852- 1870), co oznaczao wskrzeszenie po raz ostatni we Francji, monarchistycznej formy rzdw, ktrej kres pooy wojna prusko-francuska.

8.
8.1.

II cesarstwo (1852 -1870)

Konstytucja z r. 1852

Republikaska konstytucja z 14 stycznia 1852 r. stworzya faktycznie podstaw II Cesarstwa. Uoy j sam Ludwik Napoleon, po czym zatwierdzona zostaa przez og obywateli w drodze plebiscytu. Konstytucja ta, utrzymywaa wprawdzie w pierwotnej wersji ustrj republikaski, lecz przyznawaa zarazem prezydentowi bardzo szerokie uprawnienia, umoliwiajc mu autorytarne rzdy. Prezydent, odpowiedzialny tylko przed narodem, wybierany by przez ludno w wyborach powszechnych na 10 lat. Jako gowa pastwa skupia zarwno peni wadzy wykonawczej, jak i znaczne prerogatywy w zakresie ustawodawstwa. Dowodzi siami ldowymi i morskimi, wypowiada wojn, zawiera traktaty pokojowe, przyjani i handlowe, mianowa ministrw, urzdnikw, czonkw Senatu i Rady Stanu, zwoywa, odracza i rozwizywa Ciao Prawodawcze, mia prawo aski. Do uprawnie legislacyjnych prezydenta naleay: wyczna inicjatywa ustawodawcza, wydawanie dekretw i rozporzdze niezbdnych do wykonywania ustaw, sankcjonowania i ogaszania ustaw. Ministrowie, ktrzy nie tworzyli gabinetu, ponosili odpowiedzialno polityczn tylko przed prezydentem. Konstytucja przewidywaa 3 organy ustawodawcze: Rad Stanu, Ciao Prawodawcze i Senat. Czon-

Szerokie uprawnienia prezydenta w konstytucji z r. 1852 podstaw rzdw autorytarnych

Trzy organy ustawodawcze:

756

Pastwo nowoytne

Rada Stanu

Ciao Prawodawcze

Senat

kw Rady i Senatu powoywa i odwoywa prezydent. 4 0 - 5 0 osobowa Rada Stanu przygotowywaa projekty ustaw, ktre wyznaczeni przez prezydenta czonkowie Rady popierali w Ciele Ustawodawczym i w Senacie. Ciao Prawodawcze wybierane byo w wyborach powszechnych na 6 lat. Dyskutowao ono, uchwalao projekty ustawodawcze oraz podatki. Nie posiadao ono jednak inicjatywy ustawodawczej, ktra przysugiwaa wycznie prezydentowi, a nastpnie cesarzowi. Senat zajmowa si badaniem zgodnoci ustaw z konstytucj. Penic funkcj trybunau konstytucyjnego mg on odrzuci ustaw jeeli uzna, e jest ona sprzeczna z konstytucj, narusza religi, moralno, zasad rwnoci obywateli, bd zasad nienaruszalnoci wasnoci. Senat interpretowa rwnie postanowienia konstytucji i mg wystpowa z wnioskami w sprawie jej zmian oraz uzupenie. Wnioski takie przyjte przez prezydenta ogaszane byy przez niego jako senatusconsulta. Dnia 7 listopada 1852 r. przywrcona zostaa godno cesarska. Na mocy senatusconsultum Ludwik Napoleon Bonaparte ogoszony zosta przez Senat Cesarzem Francuzw pod imieniem Napoleona III. Uchwa t zatwierdzi plebiscyt. Dotychczasowy prezydent republiki sta si bez zmiany prerogatyw dziedzicznym cesarzem. Uchwaa Senatu utrzymaa w mocy konstytucj z 14.1.1852 r. w zakresie postanowie, ktre nie byy sprzeczne z treci senatusconsultum (zob. Tablica XVII).

Ustanowienie cesarstwa

Francja w atach 1789 - 1946

757

8.2.

Ewolucja ustrojowa II Cesarstwa i jego upadek

Osobiste rzdy cesarza (do r. 1860)

Osiemnastoletnie rzdy Napoleona m podzieli mona w zasadzie na dwa okresy: 1) do r. I860, osobiste rzdy cesarza miay charakter autorytarny, 2) na pocztku lat 60-tych rozpocz si etap tzw. liberalnego cesarstwa", bdcy nastpstwem szukania kompromisu z opozycj liberalno-demokratyczn. Cechoway go pewne ustpstwa stanowice podstaw do przeksztacenia si Francji w monarchi parlamentarn na wzr angielski. Ju w r. 1860 przyznano Ciau Prawodawczemu prawo dyskutowania i uchwalania adresw do tronu, w ktrych mogo ocenia ono polityk rzdu. Przywrcono jawno obrad parlamentu i prawo publikowania sprawozda z jego posiedze. W latach 1867- 1869 przyznano Ciau Prawodawczemu prawo stawiania pyta (interpelacji) w cigu caej sesji izby, prawo inicjatywy ustawodawczej i uchwalania budetu. Ministrowie zostali uznani za odpowiedzialnych przed parlamentem i tworzyli teraz rad pod przewodnictwem cesarza. Rozszerzono rwnie zakres swobd obywatelskich, przywracajc m.in. prawo wolnoci prasy, znoszc zakaz zgromadze i wprowadzajc amnesti dla skazanych za przestpstwo polityczne. Zwieczeniem tych reform bya powana zmiana konstytucji wprowadzona przez senatusconsultum z 21.V.1870r. i zatwierdzona przez plebiscyt. Zmiana ta nawizywaa do tradycji monarchii lipcowej z r. 1830. Senat zrwnany zosta w prawach z Ciaem Prawodawczym, przez co traci on dotychczasowy charakter stra konstytucji". Dwuizbowy organ ustawodawczy, odpowiedzialno parlamentarna mi-

Reformy ustrojowe

Zwikszenie roii Ciaa Prawodawczego i Senatu

758

Pastwo nowoytne

Upadek
II Cesarstwa

nistrw i referendum z woli cesarskiej stanowiy wany krok w procesie przeksztacania si rzdw autokratycznych w rzdy konstytucyjne. W praktyce jednak ta zasadnicza zmiana ustroju nie miaa wikszego znaczenia, jako e par miesicy pniej, we wrzeniu 1870 r. po klsce pod Sedanem, w wyniku przegranej wojny z Prusami, nastpi upadek II Cesarstwa.

9.
9.1.

III republika (1870/75 - 1940)

Narodziny III Republiki

Detronizacja Napoleona III i proklamowanie republiki Rzd Obrony Narodowej

Powoanie na szefa wadzy wykonawczej A. Thiersa

Na wiadomo o klsce armii francuskiej pod Sedanem, poniesionej w wojnie z Prusami i wziciu Napoleona III do niemieckiej niewoli, 4 wrzenia 1870 r. wybucho w Paryu powstanie, w ktrym udzia wzili przede wszystkim robotnicy i drobnomieszczastwo. Pod naciskiem rewolucyjnych tumw Zgromadzenie Prawodawcze ogosio detronizacj Napoleona III, proklamowao republik i powierzyo wadz Rzdowi Obrony Narodowej. Tymczasowy rzd kontynuowa wojn z Prusami prbujc ratowa kraj od ostatecznej klski. Kiedy po 4 miesicach oblenia skapitulowa Pary, zawarto porozumienie o 3-tygodniowym zawieszeniu broni, ktre miao umoliwi przeprowadzenie powszechnych wyborw do Zgromadzenia Narodowego. Nowo obrana Konstytuanta mianowaa 17 lutego Adolfa Thiersa szefem wadzy wykonawczej republiki francuskiej", przekazujc mu uprawnienia gowy pastwa i premiera rzdu (od 31.VTII.1871 prezydenta republiki), a 28 lutego ratyfikowaa preliminaria pokojowe. Zanim Zgromadzenie Narodowe przystpio do

Francja w atach 1789 - 1946

759

prac nad konstytucj, wiosn r. 1871 nastpi w Paryu wybuch kolejnej rewolucji, zwanej Komun Parysk. Bya to pierwsza prba rewolucji proletariackiej, nawizujca do ideologii jakobiskiej, socjalizmu utopijnego i w niewielkim stopniu do myli marksistowskiej. Naczelnym organem rewolucyjnym bya Rada Komuny Paryskiej, bdca jednoczenie wadz ustawodawcz i wykonawcz. Wyonia ona z siebie 9 komisji z Komitetem Ocalenia Publicznego na czele. Zaoenia programowe i zasady ustroju politycznego, jaki zamierzali komunardzi wprowadzi we Francji, zawarte zostay w Deklaracji do narodu francuskiego" z 19.VI. 1871 r. Wprawdzie wadza Komuny trwaa zaledwie 72 dni, zdoaa ona przeprowadzi szereg demokratycznych reform, nawizujcych czciowo do koncepcji jakobiskich. Jej dowiadczenia miay doniose znaczenie dla dalszego rozwoju zarwno teorii, jak i praktyki ruchu socjalistycznego, stajc si wzorem dla przywdcw rosyjskich rewolucji 1905 i 1917 roku. Po stumieniu Komuny Paryskiej Zgromadzenie Narodowe przystpio do prac nad now konstytucj. Odmienno programw politycznych dwch zwalczajcych si odamw, na jakie podzielili si monarchici posiadajcy wikszo w Zgromadzeniu, stworzy szans republikanom, ktrzy zdoali ostatecznie, wikszoci jednego gosu (353 na 352) doprowadzi do uchwalenia konstytucji przewidujcej republikask form rzdw. 9.2. Konstytucja z r. 1875

Komuna Paryska

Rada Komuny Paryskiej

Deklaracja do narodu francuskiego

Spr o republik

Na konstytucj III Republiki skaday si trzy odrbne ustawy:

Konstytucyjne podstawy III Republiki

760

Pastwo nowoytne

1) o organizacji Senatu z 24.11.1875 r., 2) o organizacji wadz publicznych z 25.11.1875 r., 3) o stosunkach midzy wadzami z 16. VII. 1875 r.
Cechy szczeglne konstytucji III Republiki

publicznymi

Na skutek kompromisu zawartego przez cz monarchistw (orleanistw), majcych przewag w Zgromadzeniu Narodowym, uchwalajcym now konstytucj, z republikanami, ustawa zasadnicza miaa w samym zaoeniu jej twrcw charakter tymczasowy. Brak wiary w trwao ustalonego systemu ustrojowego spowodowa, e konstytucja bya bardzo krtka. Liczya bowiem cznie zaledwie 34 artykuy, ktre reguloway wycznie organizacj i funkcjonowanie najwyszych organw wadzy pastwowej. Stwarzao to szerokie moliwoci swobodnego rozwoju praktyki konstytucyjnej, zarwno uzupeniajcej, jak i modyfikujcej szereg istotnych postanowie konstytucji pisanej. Przejawem wspomnianego kompromisu i poczucia tymczasowoci byo pominicie zasad ideowych i ustrojowych, niezamieszczenie Deklaracji praw oraz strukturalna niejednorodno zarwno formy, jak i treci konstytucji. Jest rzecz znamienn, e nie ogasza ona wprost ustroju republikaskiego a jedynie mwi o prezydencie Republiki". Jednake, wbrew oczekiwaniom jej twrcw wielu wczesnych politykw, uchwalona w r. 1875 konstytucja, mimo dalszej ewolucji ustrojowej Francji, utrzymaa si co do wikszoci istotnych jej postanowie a do 1940 roku. Wadza ustawodawcza naleaa do dwch kolegialnych organw: Izby Deputowanych i Senatu. Izba Deputowanych skadaa si z 600 posw wybieranych w wyborach powszechnych, tajnych, rwnych

Skad i uprawnienia 2 izb ustawodawczych

Francja w atach 1789 - 1946

761

i bezporednich na okres 4 lat. Czynne prawo wyborcze do Izby Deputowanych przysugiwao mczyznom, ktrzy ukoczyli 21 lat; bierne obywatelom, ktrzy mieli przynajmniej 25 lat. Senat liczy 300 czonkw. Pierwotnie skada si z 75 senatorw doywotnich wybranych przez Zgromadzenie Narodowe i 225 senatorw pochodzcych z wyborw powszechnych, rwnych, ale porednich, jako e wybierani byli na 9 lat w departamentach przez kolegia zoone z elektorw bdcych czonkami organw samorzdu terytorialnego. Co 3 lata zmieniano 1/3 skadu wybieralnych senatorw. W roku 1884 zniesiono instytucj senatorw doywotnich, zwikszajc tym samym liczb senatorw pochodzcych z wyborw. Oba wymienione organy miay rwnorzdne stanowisko w procesie legislacyjnym. Kada ustawa musiaa by uchwalona przez Izb Deputowanych i przez Senat. Wyjtek stanowiy ustawy dotyczce finansw, ktre winny by najpierw przedstawione Izbie Deputowanych i przez ni uchwalone a dopiero po przyjciu ich przez t izb mogy by przesane do Senatu. Do szczeglnych uprawnie Senatu z kolei naleao prawo sdzenia prezydenta lub ministrw przez Izb Deputowanych oraz wyraanie zgody na rozwizanie przez prezydenta Izby Deputowanych przed upywem jej kadencji. Poza tym Senat sdzi za przestpstwa, ktre stanowiy zamach na bezpieczestwo pastwa. aden traktat zawarty przez prezydenta republiki, dotyczcy zawarcia pokoju, handlu, stanu osb lub wasnoci Francuzw za granic, a take zawierajcy zobowizania finansowe, nie uzyskiwa mocy obowizujcej, dopki nie zosta zaakceptowany przez obie izby. Rwnie wypowiedzenie wojRola obu izb

Agitacyjnym

762

Pastwo nowoytne

Zgromadzenie Narodowe

Zakres i charakter wadzy prezydenta

ny, zmiany terytorialne i oglna amnestia wymagay zgody Izby Deputowanych i Senatu. Do uprawnie szczeglnych czonkw obu izb naleao rwnie to, e aden z nich, z wyjtkiem osb ujtych na gorcym uczynku, nie mg by pocigany do odpowiedzialnoci karnej w czasie trwania kadencji parlamentarnej, bez upowanienia izby, do ktrej nalea. Oprcz inicjatywy ustawodawczej oraz uchwalania aktw prawnych w niektrych sprawach obie izby czyy si w organ zwany Zgromadzeniem Narodowym. Zgromadzenie to uprawnione byo do rewizji konstytucji i wyboru prezydenta republiki. Poprawka wniesiona do konstytucji w r. 1884 stanowia, e przedmiotem rewizji konstytucyjnej nie moe by republikaska forma rzdu". Wadza wykonawcza naleaa do prezydenta republiki i ministrw. Penicy funkcj gowy pastwa i stojcy na czele egzekutywy prezydent, wybierany by na 7 lat przez Zgromadzenie Narodowe. Prezydent nie odpowiada parlamentarnie, ponosi jedynie odpowiedzialno konstytucyjn za zdrad gwn oraz przestpstwa pospolite przed Senatem. Kady akt prezydenta wymaga kontrasygnaty odpowiedniego ministra. Formalnie prezydentowi przysugiwaa bardzo szeroka wadza. Ogasza ustawy, przewodniczy Radzie Ministrw, dysponowa siami zbrojnymi, kierowa polityk zagraniczn, powoywa ministrw i obsadza wszystkie waniejsze stanowiska cywilne i wojskowe, mg rozwiza Izb Deputowanych za zgod Senatu, mia prawo aski. Posiada on take prawo inicjatywy ustawodawczej oraz sabe weto zawieszajce wobec ustaw, jako e mg on w cigu miesica zwrci si do obu izb z wnioskiem o ponowne rozpatrzenie projektu ustawy.

Francja w atach 1789 - 1946

763

Mianowani przez prezydenta ministrowie byli solidarnie odpowiedzialni za polityk rzdu przed obu izbami oraz indywidualnie za swe akty urzdowe. Ponosili oni odpowiedzialno konstytucyjn w tym samym trybie co prezydent. W roku 1872 przywrcona zostaa Rada Stanu, ktrej przewodniczy minister sprawiedliwoci. Wydawaa ona m.in. opinie dotyczce projektw ustaw, niektrych dekretw prezydenta i przepisw wykonawczych oraz penia funkcj najwyszego sdu administracyjnego (zob. Tablica XVIII). 9.3. Praktyka ustrojowa III Republiki

Rada Ministrw

Przywrcenie RatJ Stanu y

Zwizo i elastyczno ustaw z r. 1875 otwieraa drog do tworzenia si zwyczajw konstytucyjnych, zarwno uzupeniajcych, jak i w istocie zmieniajcych konstytucj republiki. Praktyka ustrojowa m Republiki, w ktrej po raz pierwszy zastosowano brytyjski model monarchiczny do systemu rzdw republikaskich, posza zatem w innym kierunku, ni zakadali to twrcy ustawy zasadniczej. Wprawdzie w konstytucji zakres uprawnie prezydenta ujty by bardzo szeroko, w rzeczywistoci jego rola malaa, i podobnie jak krl angielski, peni on przede wszystkim funkcje reprezentacyjne. Faktyczne rzdy przeszy w rce Rady Ministrw, ktrej pracami kierowa premier. Konstytucja nie przewidywaa tego stanowiska, ale zgodnie z tradycj brytyjsk i monarchii lipcowej, w praktyce zostao ono od razu wprowadzone przez przewodniczenie Radzie Ministrw przez jednego z ministrw. Rzd uzaleniony by od Izby Deputowanych. Poprzez praktyk interpelacji poselskich, uchwala-

Zmniejszanie si roli prezydenta

Znaczny wzrost znaczenia rzdu

Uzalenienie rzdu od parlamentu

764

Pastwo nowoytne

Wzmocnienie roli parlamentu

nie wotum nieufnoci i dymisjonowanie rzdw, wyksztacia si we Francji zwyczajowo odpowiedzialno polityczna ministrw przed parlamentem, ktra co prawda jako zasada ujta bya w konstytucji, ale bez sprecyzowania procedury, w ktrej miaa si ona realizowa. Ju podczas kadencji pierwszego prezydenta republiki Grevy wystpuje wyrana dominacja parlamentu, umacniana przez cay okres trwania III Republiki. Oprcz stosowania wspomnianych wyej konstytucyjnych rodkw kontroli parlamentarnej ministrw i gabinetu, przewag parlamentu utrwalao stopniowe zmniejszanie roli organw konkurujcych, tj. prezydenta i Rady Ministrw. Prezydent w praktyce nie korzysta ze swych konstytucyjnych prerogatyw, tracc m.in. przez ich niewykonywanie zarwno prawo rozwizywania Izby Deputowanych, jak i prawo weta zawieszajcego, w formie zwrcenia projektu ustawy do ponownego rozpatrzenia. Parlament wprowadzi take porednio odwoalno prezydenta, zmuszajc 3 prezydentw do ustpienia w czasie trwania ich kadencji. Nie skorzysta natomiast nigdy z prawa postawienia prezydenta w stan oskarenia w trybie przewidzianych przez art. 12 ustawy o stosunkach midzy wadzami publicznymi z 16.VII.1875 roku. W przeciwiestwie do Anglii, gdzie od dwch stuleci funkcjonowa system dwupartyjny i gdzie gabinet mg liczy na poparcie parlamentu, jako e ministrowie powoywani byli spord tej partii, ktra miaa wikszo w Izbie Gmin we Francji uksztatowa si system wielopartyjny. Sprawia on, e uzyskanie bezwzgldnej wikszoci w Izbie Deputowanych byo bardzo utrudnione, a niekiedy wrcz niemoliwe. Std wikszo rzdw miaa charakter ko-

Uksztatowanie si systemu wielopartyjnego

Koalicyjny charakter wikszoci rzdw III Republiki

Francja w atach 1789 - 1946

765

alicyjny, co zmuszao je do formuowania kompromisowych programw politycznych i nie sprzyjao dugoci ich trwania. Powodowao to czste kryzysy gabinetowe, tak charakterystyczne dla praktyki ustrojowej El Republiki. Mimo czstych zmian gabinetw (w cigu niespena 70 lat trwania Ul Republiki istniao 140 gabinetw)praktyka ustrojowa wytworzya pewne mechanizmy, ktre zapewniay wzgldn rwnowag polityczn. Zmiany rzdw nie zawsze oznaczay zmiany na stanowiskach ministerialnych. Poniewa ministrowie rekrutowali si zazwyczaj z wskiego grona posw zasiadajcych w Izbie Deputowanych, czsto zdarzao si, e ci sami, dowiadczeni politycy wchodzili do kolejno formowanych rzdw. Zmiany gabinetw nie powodoway rwnie z reguy zasadniczych zmian personalnych w administracji resortowej, ktra funkcjonowaa sprawnie w oparciu o biurokratyczny aparat o wielowiekowej tradycji, dziki umiejtnociom i fachowoci zatrudnionych w nim urzdnikw. 9.4. Pastwo a Koci

Czste zmiany

e abmetow

Antykierykalne denia lewicy francuskiej, domagajcej si zwaszcza laicyzacji szkolnictwa oraz konflikty midzy kolejnymi rzdami a przedstawicielami Kocioa, popierajcymi ide restauracji monarchii, przyczyniy si do wypowiedzenia w r. 1905 konkordatu zawartego w r. 1801 przez Napoleona Bonaparte z papieem Piusem VII. Zanim to nastpio postanowiono w r. 1901, e zakony musz uzyska dla swej dziaalnoci zezwolenie w formie uchway parlamentu, po czym w wikszoci przypadkw ze-

766

Pastwo nowoytne

Rozdzia Kocioa od pastwa

zwole takich odmwiono. W r. 1904 odebrano zakonnikom prawo nauczania modziey. Ustawa z r. 1905 r., wprowadzajca rozdzia Ko 1 J - . _ i i . .

sciola od pastwa, zapewniaa wolno sumienia i swobodne wykonywanie kultw wszystkich wyzna. Pastwo nie mogo odtd dotowa jakiegokolwiek Kocioa, zrzekajc si zarazem wszelkiego wpywu na obsadzanie stanowisk duchownych. Majtki i zabudowania kocielne miay przej na wasno tzw. stowarzysze wyznaniowych", w ramach ktrych wycznie dziaa mogy wszystkie kocioy i zwizki wyznaniowe. Poniewa papie Pius X specjaln encyklik zabroni katolikom tworzenia takich zrzesze, znaczna cz dbr Kocioa rzymsko-katolickiego we Francji zostaa skonfiskowana przez pastwo.

10.

Okres przejciowy od III do IV Republiki (1940-1946)

Pastwo Francuskie". Rzd w Vichy

10.1.

Rzd w Vichy

16 czerwca 1940 r. gdy rzd francuski uciekajc przed wojskami niemieckimi, przebywa w Bordeaux, prezydent Albert Leburn mianowa marszaka Filipa Petaina premierem nowego rzdu. Po podpisaniu przez niego zawieszenia broni (18.VI. 1940) Francja podzielona zostaa na 2 strefy: stref obejmujc 2/3 kraju, opanowan przez Niemcw oraz tzw. stref woln", obejmujc poudniow Francj, gdzie w Vichy osiad rzd francuski marszaka Petaina. 10 lipca 1940 r. zdekompletowane izby parlamentu, poczone w Zgromadzenie Narodowe, przekazay Petainowi peni wadzy w Pastwie Francu-

Francja w atach 1789 - 1946

767

skim" i prawo nadania nowej konstytucji. W zasadzie mona przyj, e oznaczao to kres III republiki. 11 lipca 1940 r. Petain, jako szef Pastwa" wydal tzw. akty konstytucyjne", w ktrych przyzna sobie ca wadz wykonawcz i ustawodawcz, uchylajc zarazem wszystkie przepisy konstytucji z r. 1875, sprzeczne z postanowieniami tych aktw. W kwietniu 1942 r., pod presj Niemiec, Petain stworzy nowy urzd Szefa Rzdu", powierzajc go zwolennikowi kolaboracji z okupantem, Lavalowi, przelewajc na niego prawie ca wadz. O ile marszaek Petain, sprawujc rzdy osobiste, stara si zachowa pewn niezaleno od Niemcw, to Laval przeksztaci reim w Vichy w lojalnego sojusznika okupanta, tracc resztki poparcia spoecznego. W listopadzie 1942 r., po wyldowaniu wojsk angielskich i amerykaskich w Afryce Pnocnej, Niemcy zajli rwnie dotd jeszcze woln cz Francji, nie likwidujc jednak wadz w Vichy. Po przeprowadzeniu w czerwcu 1944 r. przez aliantw tzw, operacji normandzkiej i wyzwoleniu Parya czonkowie rzdu w Vichy wycofali si z armi hitlerowsk do niemieckiego miasta Sigmaringen, gdzie utworzyli rzd emigracyjny". Po zakoczeniu wojny F. Petain skazany zosta przez francuski Sd Najwyszy na kar mierci, zamienion na doywotnie wizienie. Natomiast, skazany za kolaboracj z Niemcami, P. Laval zosta w r. 1945 stracony. 10.2. O d Komitetu Wolnej Francji do Rzdu Tymczasowego

Kres III Republiki

Stworzenie urzdu

Szefa Rzdu

Cz wadz kolonii francuskich nie uznaa aktu kapitulacji podpisanego przez Petaina 22 czerwca 1940 roku. Rwnie wiceminister obrony, gen. Char-

768

Pastwo nowoytne

Komitet Wolnej Francji Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego

Rzd Tymczasowy

les de Gaulle, zdecydowany przeciwnik pertraktowania z Niemcami, nie uznajc rzdu uformowanego przez Petaina, przeprawi si do Anglii, skd 18 czerwca 1940 r. wystpi z ordziem radiowym wzywajcym Francuzw do kontynuowania walki zbrojnej. 28 czerwca 1940 r. gen. de Gaulle uznany zosta przez rzd brytyjski za Szefa Wolnych Francuzw", co oznaczao przyznanie mu uprawnie do organizowania nowej francuskiej siy zbrojnej oraz autorytetu wadzy w stosunku do Francuzw przebywajcych na terytorium Wielkiej Brytanii. We wrzeniu 1940 r. de Gaulle utworzy w Londynie Komitet Wolnej Francji, przeksztacajc go nastpnie w Algierze, w czerwcu 1943 r. we Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Po wyzwoleniu Francji przez aliantw w czerwcu 1944 r. gen. de Gaulle stan na czele Rzdu Tymczasowego, uznanego przez zwyciskie mocarstwa i wszelkie kierunki ruchu oporu, za jedyny rzd wyzwolonej Francji. Rzd ten skupi wadz wykonawcz, ustawodawcz i wojskow. 21 padziernika 1945 r. odbyy si wybory, po raz pierwszy we Francji z udziaem kobiet, do Konstytuanty, ktra miaa opracowa projekt nowej konstytucji. Odrzucenie tego do radykalnego projektu przez referendum ludowe (5.V. 1946) spowodowao przeprowadzenie kolejnych wyborw do nowej Konstytuanty. 13.X.1946r. Jej projekt konstytucyjny zaaprobowany zosta przez referendum, co oznaczao formalny pocztek IV Republiki.

XXV.

Konstrukcja pastwa prawnego"

1.

Geneza i tre pastwa prawnego w I poowie XIX wieku

Pojcie pastwo prawne" (Rechtsstaat) pojawio si w sowniku niemieckiej doktryny politycznej na pocztku XIX wieku. Ide pastwa prawnego historycznie wywodzono z rnych rde, czsto bardzo odlegych. Midzy
. t, L

Poszukiwanie rde idei pastwa

innymi zostaa ona umiejscowiona w monarchii absolutnej we Francji w XVI w., kiedy to J. Bodin snu rozwaania na temat prawa i utosamia je ze sprawiedliwym rozkazem suwerena. Wedug innych koncepcji genezy pastwa prawnego szuka naley w ideologii niemieckiej doby reformacji a konkretnie w postanowieniach pokoju augsburskiego z 1555 r., albo te w katolickiej doktrynie o powinnociach monarchy. Idei pastwa prawnego doszukiwano si te w dzieach H . Grocjusza, K. Monteskiusza, w zasadach ustroju angielskiego, w doktrynie J.J. Rousseau, dla ktrego rdem prawa bya wola powszechna, w rozwaaniach E. Kanta, ktry pastwo oparte na ustawach przeciwstawia pastwu dziaajcemu tylko na zasadzie wadzy.

prawneg0

770

Pastwo nowoytne

Robert von Mohl twrc terminu pastwo prawne"

Zasady konstytucyjne skadajce si na koncepcj pastwa prawnego

Za twrc terminu pastwo prawne" uwaa si Roberta von Mohla (1799- 1876), profesora prawa, liberaa i polityka. W latach trzydziestych XIX w. Mohl opublikowa prac pt. Nauka policji zgodnie z zasadami pastwa prawnego". Mohl dokona podziau prawa pastwowego na konstytucyjne i administracyjne. Prawa jednostki, zdaniem Mohla, przed ingerencj pastwa zabezpiecza moe prawo konstytucyjne, bowiem prawo administracyjne jako prawo niszego rzdu nie moe w tej mierze stanowi dostatecznej gwarancji. Praca v. Mohla bya jedn z ostatnich prac niemieckich powiconych nauce policji (czyli administracji). Pod wpywem popularnoci, jak zdobya konstrukcja pastwa prawnego, pojcie to zostao zastpione terminem prawo administracyjne". Jeszcze w kocu I poowy XIX w. sprecyzowane zostay elementy skadajce si na tre pastwa prawnego, przeciwstawianego pastwu policyjnemu, ktre dominowao w XVIII w. Przede wszystkim na koncepcj pastwa prawnego zoyy si zasady konstytucyjne pozwalajce na zachowaniu cigoci i spjnoci systemu prawa, takie jak: - zasada wolnoci jednostki; - zasada rwnoci wobec ustawy, a w konsekwencji eliminacja wszelkich przywilejw; - zasada kontroli (powoanie si na prawo podlega kontroli); - zasada legitymowalnoci, ktra uzalenia oddziaywanie pastwa na jednostk od wyranych zezwole prawa; a ponadto - zwizanie dziaania wadzy prawem i prawne ure-

Konstrukcja pastwa prawnego"

771

gulowanie stosunkw midzy obywatelami i pastwem.

2.

Pozytywizm prawniczy

Przyjcie zasad konstytucyjnych za podstaw koncepcji pastwa prawnego zadecydowao, e konstrukcja pastwa prawnego zwizaa si cile z pozytywizmem prawniczym, kierunkiem, ktry pojawi si w poowie XIX w. w prawoznawstwie. W ujciu teoretykw z XVII i XVIIIw. podstaw kodyfikacji prawa oraz konstytucjonalizmu byo prawo natury. N a prawa naturalne powoywaa si amerykaska Deklaracja Niepodlegoci z 1776r. oraz francuska Deklaracja Praw Czowieka i Obywatela z 1789 r. Prawo natury odegrao donios rol w krytyce pastwa feudalnego i stanowej struktury spoecznej, std te niepodzielnie towarzyszyo buruazji w tworzeniu nowego adu politycznego i spoecznego w I poowie XIX wieku. Pod wpywem rozwoju nauk przyrodniczych i nauki o spoeczestwie, a take w wyniku przemian spoecznych (spoeczestwo nowoytne byo w peni uksztatowanym spoeczestwem buruazyjnym) i polityczno-ustrojowych (organizacja pastwowa miaa charakter kapitalistyczny), dawna koncepcja prawa natury przestaa by aktualna. Staa si wrcz niebezpieczna dla pastwa kapitalistycznego, zwaszcza gdy podkrelaa ideay demokracji. W zwizku z przemianami buruazja opowiedziaa si za utrzymaniem aktualnego stanu spoeczno-politycznego, staa si si konserwatywn. Powodem tej przemiany bya dobra koniunktura ekonomiczna, brak obaw po 1848 r., e powrc stosunki feudalne

odejcie od koncepcji prawa natury

772

Pastwo nowoytne

Uznanie prawa za czynnik stabilizujcy ycie spoeczne i ustrj

Prawo umiejscowiono ponad obywatelem, wadz i pastwem

oraz denie do przeciwstawienia si zorganizowanym ruchom robotniczym. Prawo uznane zostao za gwny czynnik stabilizujcy ycie spoeczne i ustrj pastwa buruazyjnego. Prawo wzmacniao autorytet pastwa, ktry w wczesnym mniemaniu mg skutecznie przeciwstawi si ruchom rewolucyjnym. Byo to stanowisko sprzeczne z koncepcjami prawnonaturalnymi. Przedstawiciele pozytywizmu prawniczego traktowali prawo jako rozkaz zwierzchnika skierowany do obywatela pod grob sankcji w wypadku jego niewykonania. Prawo pozytywne tym samym zostao zwizane z suwerenn wadz. Najwaniejsz dla pozytywistw staa si pewno prawa, czyli moliwo stwierdzenia jakie normy obowizuj i czy s one egzekwowane przez pastwo. W myl tej koncepcji porzdek prawny stoi ponad obywatelem, ponad wadz i pastwem. Aparat pastwowy jest zwizany wydanymi przez siebie prawami. Dla dziaa organw pastwa wymagana jest jako podstawa prawna ustawa, co w praktyce oznaczao uznanie przewagi parlamentu nad innymi organami. rdem prawa jest wycznie prawo pozytywne, stanowione. Akty prawne, bdce rezultatem prawotwrczej dziaalnoci organw pastwa, pozytywici przedstawiali w okrelonym porzdku i hierarchii. Szczeglne miejsce w tej hierarchii zaja konstytucja, ustawa zasadnicza. Niej usytuowano ustawy zwyke, z ktrymi z kolei winne by zgodne wszystkie pozostae akty prawne. Jeszcze niej usytuowano rozporzdzenia, nastpnie akty normatywne administracji. Wszystkie akty prawne czy jeden wsplny wymg zgodnoci z konstytucj. W zwizku z powyszym pojawi si problem badania zgodnoci aktw prawnych z konstytucj.

rdem prawa jest wycznie prawo pozytywne

Hierarchia aktw prawnych

Wymg zgodnoci ustaw z konstytucj

Konstrukcja pastwa prawnego"

773

W XIX w. jedynie w Stanach Zjednoczonych od 1803 r. nadano praktyczny wymiar problemowi konstytucyjnoci aktw prawnych (zob. rozdz. XIX, s. 595). W pastwach europejskich (poza W. Brytani, gdzie nie byo tego problemu ze wzgldu na brak konstytucji) sdownictwo konstytucyjne pojawi si dopiero w II poowie XX w.

3.

Koncepcja pastwa prawnego w II poowie XIX wieku

W rezultacie w koncepcji pastwa prawnego znalazy si wypracowane do poowy XIX w. zasady nowoytnego konstytucjonalizmu: - zasada praw naturalnych do dzi w prawie konstytucyjnym zachowaa si konstrukcja ponadpozytywnych praw czowieka; - zasada kodyfikacji prawa w XVIIIw. zagadnienie kodyfikacji prawa i konstytucjonalizmu byy z sob poczone, jednak z uwagi na podzia prawa na poszczeglne dziedziny, od XIX w. kodyfikacja prawa i konstytucjonalizm stanowiy odrbne zagadnienia. Zgodnie z koncepcj pastwa prawnego prawa jednostki gwarantowane s postanowieniami prawa pozytywnego i to jest celem kodyfikacji prawa, za prawo konstytucyjne odgrywa istotn rol w dziedzinie cigoci i spjnoci systemu prawa; - zasada umowy spoecznej, ktra dostarczaa argumentw na rzecz ustroju konstytucyjnego; - wynikajce z teorii umowy spoecznej przekonanie, e ludzie s wolni i rwni stao si podstaw zasady praw obywatelskich.

774

Pastwo nowoytne

W poowie XIX w. co zasad konstytucjonalizmu pod wpywem pozytywizmu prawniczego doczono zasady: - rzdw prawa, ktra okrela i ogranicza tak postpowanie rzdzcych, jak i rzdzonych; - poredni udzia obywateli w sprawowaniu wadzy. Definicj pastwa prawnego na gruncie administracji sformuowa Lorenz von Stein; (1815-1890), wedug ktrego rzdy prawa" s systemem zasad ustalonych przez prawo oraz rodkw prawnych, przy pomocy ktrych gwarantuje si, i administracja utrzyma si w podstawowych ramach zarwno co do wydawania przepisw, jak i w innej dziaalnoci". Doktryna pastwa prawnego stojca na gruncie prawa pozytywnego, wyksztacia pojcie praworzdnoci, przez ktr rozumiano obowizek przestrzegania prawa pozytywnego przez organy pastwowe. W XIX w. praworzdno traktowano w kategoriach formalnych od organw pastwa wymagano przede wszystkim wykonywania ustaw. W X X w. pojawi si pojcie praworzdnoci materialnej, nakazujce wnika w tre przepisw prawnych i eliminowa zwaszcza te, ktre miay charakter niedemokratyczny Ta tendencja zostaa cile zwizana z sdownictwem konstytucyjnym. Wszystkie elementy wchodzce w skad koncepcji pastwa prawnego byy swoist kodyfikacj programu liberalizmu politycznego, dostosowan do rzeczywistoci II poowy XIX w. Zasada rzdw prawa w poczeniu z zasad kontroli przyczynia si do upowszechnienia zasady odpowiedzialnoci ministrw przed parlamentem (zob. rozdz. XVIII, s. 548, 549; rozdz. XXI, s. 662; rozdz. XXIII, s. 716; rozdz. XXIV, s. 753, 763) i spowo-

Lorenz von Stein definicja rzdw prawa"

Pojcie praworzdnoci

Praworzdno w sensie formalnym

Praworzdno w sensie materialnym

Zasada rzdw prawa w praktyce konstytucyjnej

Konstrukcja pastwa prawnego"

775

dowaa rozwj sdownictwa administracyjnego. Zasada za poredniego udziau obywateli w sprawowaniu wadzy miaa w przyszoci przyczyni si do ugruntowania systemu przedstawicielskiego na szczeblu centralnym (parlamenty), a w II poowie XIX w. zostaa rozszerzona na system samorzdu terytorialnego (zob. rozdz. XXII, s. 688, 689; rozdz. XXIII, s. 712). Tak ujta koncepcja pastwa prawnego w XX w. zaja trwae miejsce w generalnych zaoeniach odnoszcych si do dziaania organw pastwa, w tym do administracji pastwowej. W XX w., zwaszcza w II jego poowie, pojcie pastwo prawne" bdzie czsto uzupeniane okreleniami: demokratyczne", liberalne", socjalne", ktre wskazuj na szczeglne obowizki pastwa wobec obywateli. Dalsza ewolucja pastwa prawnego bdzie sza w kierunku wypracowania procedury wymaganej przy rozstrzyganiu konfliktw midzy pastwem i spoeczestwem. Poczesne miejsce w konstrukcji pastwa prawnego zdobdzie ideologia praw czowieka.

4.

Sdownictwo administracyjne

W konstrukcji pastwa prawnego donios rol odgrywaa sdowa kontrola decyzji administracyjnych, traktowana jako gwarancja praworzdnego dziaania administracji publicznej. Potrzeby tworzenia sdownictwa administracyjnego nie byo w W. Brytanii. Ochron praw obywatelskich sprawoway tam sdy powszechne, do ktrych obywatel mg wnosi skarg na decyzje administracyjne tzw. system pastwa wymiaru sprawiedliwoci, zwany te systemem wycznego sdownie-

w.

Brytania

System pastwa

^-ediiwoci

776

Pastwo nowoytne

Francja

System podwjnego sdownictwa

twa. System ten znajdowa uzasadnienie w takich odrbnociach, w porwnaniu z pastwami kontynentu europejskiego, jak: wielowiekowa tradycja, zgodnie z ktr prawo powstawao drog precedensu i brak systemu administracji pastwowej, bowiem funkcje administracyjne speniali sdziowie pokoju, instytucja o cechach samorzdu lokalnego. Kolebk sdownictwa administracyjnego w innej wersji, ni w W. Brytanii, bya Francja doby napoleoskiej, gdzie pojawio si ono najwczeniej. By to system podwjnego sdownictwa, zwany inaczej kontynentalnym, polegajcy na tym, e obok sdw powszechnych utworzono jako odrbn instytucj sdy administracyjne. Punktem wyjcia w organizowaniu kontynentalnego systemu sdownictwa administracyjnego byo rozdzielenie funkcji sdowych od administracji (w pastwie feudalnym organy administracyjne miay take kompetencje sdowe w zakresie swojej waciwoci rzeczowej). We Francji nastpio to w czasie rewolucji na mocy ustawy z 1790 r. Kolejno tzw. konstytucja konsularna z 1799 r. wprowadzia jako jeden z organw pastwa Rad Stanu. Wrd wielu kompetencji tego organu konstytucja przewidywaa, e Rada Stanu bdzie wadna rozstrzyga spory, ktre wyoni si na terenie administracji". Rozwinicie tej generalnej kompetencji nastpio na mocy ustawy z 1800 r., ktra wprowadzia organ I instancji w sdownictwie administracyjnym w postaci rad prefekturalnych. Od tej pory Francja posiadaa dwuinstancyjne sdownictwo administracyjne. Waciwoci rad podlegay spory majtkowe midzy obywatelami a administracj, z wyczeniem sporw o wasno (te podlegay waciwoci sdw powszechnych). Dziaalno sdw administracyjnych rozwi-

Oddzielenie sdownictwa od administracji

Dwuinstancyjne sdownictwo administracyjne

Konstrukcja pastwa prawnego"

777

jaa si na gruncie rozpoznawania skarg obywateli na naduycie wadzy przez administracj. By to zaledwie punkt wyjcia dla dalszego rozwoju francuskiego sdownictwa administracyjnego. Waniejsz rol w strukturze sdw administracyjnych Francji penia Rada Stanu, ktra sprawowaa take funkcj sdu kasacyjnego. W praktycznej dziaalnoci Rada Stanu wypracowywaa reguy nowoczesnej procedury administracyjnej. Do 1872 r. orzeczenia Rady Stanu wymagay zatwierdzenia przez gow pastwa. Dopiero zatem od lat siedemdziesitych XIX w. sdownictwo administracyjne we Francji uzyskao status sdownictwa niezawisego. Francuskie sdy administracyjne rozstrzygay dwie grupy spraw: 1) spory o prawa, czyli o stosunek prawny midzy pastwem i obywatelem, ktry naruszy prawa podmiotowe obywatela oraz 2) spory o legalno, czyli o uchylenie aktu administracyjnego z powodu jego sprzecznoci z prawem. Z waciwoci sdw administracyjnych wyczone byy akty rzdowe", wydawane przez Rad Ministrw. W niektrych pastwach europejskich prbowano wprowadzi system pastwa wymiaru sprawiedliwoci wzorem W. Brytanii. Miao to miejsce m.in. w I poowie XIX w. w Belgii i na pocztku II poowy XIX w. we Woszech. Prba ta nie powioda si midzy innymi dlatego, e sdy powszechne na kontynencie niechtnie orzekay o nielegalnoci decyzji administracyjnych. Kiedy upowszechnia si koncepcja pastwa praw-

Waciwo

Spory o prawa

Spory o legalno

Wprowadzenie sdw administracyjnych w pastwach europejskich

778

Pastwo nowoytne

nego, w II poowie XIX w. coraz czciej w pastwach kontynentu europejskiego zaczo pojawia si odrbne sdownictwo administracyjne. Proces tworzenia sdownictwa administracyjnego obj te pastwa niemieckie. W 1863 r. utworzono sdy administracyjne w Badenii, w 1875 r. w Hesji, w 1876 r. w Wirtembergii, w 1878 r. w Bawarii. W systemie sdownictwa administracyjnego pastw niemieckich pojawiy si dwa modele:
Model pnocnoniemiecki

1) pnocnoniemiecki, ktry powsta w Prusach (std zwany by pruskim) i 2) poudniowoniemiecki, stworzony w Austrii (austriacki). Obydwa byy wzorem dla innych pastw niemieckich w budowie wasnego sdownictwa administracyjnego. W Prusach podstaw prawn sdw administracyjnych stanowiy: ustawa z 1875 r. o. ustroju sdowo-administracyjnym i ustawa z 1883 r. o powszechnej administracji krajowej. Aktami tymi wprowadzono trjinstancyjne sdownictwo administracyjne, przy czym dwie pierwsze instancje powizane zostay z organami administracji samorzdowej: I instancj by wydzia powiatowy, II wydzia obwodowy. Trzeci instancj, niezawis, by Najwyszy Trybuna Administracyjny z siedzib w Berlinie. W Austrii w 1868 r. rozdzielono sdownictwo od administracji a nastpnie na mocy ustawy z 1875 r. wprowadzono jednoinstancyjne sdownictwo administracyjne, ktre sprawowa mia Trybuna Administracyjny w Wiedniu. Warunkiem wniesienia skargi do Trybunau byo wyczerpanie drogi wewntrzadministracyjnej (skarga przysugiwaa od decyzji prawomocnej).

Model poudniowoniemiecki

Prusy

Trjinstancyjne sdownictwo administracyjne

Austria

Jednoinstancyjne sdownictwo administracyjne

Konstrukcja pastwa prawnego"

779

Obydwa modele sdownictwa administracyjnego rniy si nie tylko organizacj, ale take waciwoci: w modelu pruskim celem sdownictwa administracyjnego bya ochrona prawa przedmiotowego, w modelu austriackim nacisk kadziono na ochron praw podmiotowych obywatela. W rezultacie w systemie sdownictwa administracyjnego kontynentu europejskiego w XIX w. dziaay sdy administracyjne zorganizowane w struktur jednoinstancyjn (Austria), dwuinstancyjn (Francja) lub trjinstancyjn (Prusy). Take w rny sposb okrelano waciwo sdw administracyjnych. Czyniono to z zastosowaniem: 1) tzw. klauzuli enumeracyjnej, przy pomocy ktrej wyranie okrelano kategorie spraw nalecych do waciwoci sdw administracyjnych (w Prusach) albo 2) tzw. klauzuli generalnej, czynicej sdy administracyjne kompetentnymi we wszystkich przypadkach naruszenia prawa przez organy administracyjne, jeli w efekcie naruszenia prawa szkod ponis obywatel (Francja, Austria i w Prusach w dziedzinie spraw skarbowych). rodkiem zaskarenia decyzji administracyjnej bya kasacja albo rewizja. W przypadku kasacji sd administracyjny, gdy uzna jej zasadno, mia prawo uchylenia sprzecznej z prawem decyzji administracyjnej (kasacja stosowana bya w systemie, w ktrym waciwo sdw administracyjnych okrelaa generalna klauzula kompetencyjna), za w przypadku rewizji sd administracyjny mia prawo wydania nowej decyzji zgodnej z prawem, po uprzednim przeprowadzeniu postpowania dowodowego (rewizja stosowana bya gdy waciwo sdw administracyjnych okrelaa klauzula enumeracyjna).

Okrelenie waciwoci sdw administracyjnych Klauzula enumeracyjna

Klauzula generalna

rodki zaskarania Kasacja

Rewizja

WIELKA BRYTANIA (XIX/XX w.)

Z A S A D Y U S T R O J U POLITYCZNEGO:

TABLICA I

KONSTYTUCJA STANW ZJEDNOCZONYCH AMERYKI PN. (17.IX.1787 r.)

PREZYDENT wadza wykonawcza Uprawnienia: 1. zapewnia wykonanie ustaw 2. polityka zagraniczna, traktaty midzynarodowe 3. dowdztwo nad armi i flot 4. podpisuje uchway Kongresu 5. informuje Kongres o stanie Unii 6. nominacje za zgod Senatu Nie posiada: 1. inicjatywy ustawodawczej 2. prawa rozwizania Kongresu Kadencja - 4 lata odpowiedzialno SEKRETARZE STANU stoj na czele departamentw

ZASADY USTROJU POLITYCZNEGO: 1. federacja 2. trjpodzia wadz 3. rwnowagi i wzajemnego hamowania wadz

KONGRES IZBA REPREZENTANTW na czele przewodniczcy Uprawnienia: 1. ustawodawstwo w zakresie spraw wsplnych 2. pierwsza rozpatruje projekty ustaw podatkowych 3. impeachment: wystpuje z oskareniem prezydenta, wiceprezydenta, wyszych urzdnikw, sdziw za zdrad, przekupstwo i inne ciekie przestpstwo SENAT przewodniczy wiceprezydent Uprawnienia: 1. udziela zgody na traktaty midzynarodowe 2. udziela zgody na nominacje prezydenta 3. wyrokuje

Sprawy wsplne, w ktrych waciwe s organy federalne: 1. 2. 3. 4. 5. 6. obronno ca, podatki obywatelstwo, sprawy ludnociowe obrt zagraniczny miary, wagi sprawy wojny i pokoju TABLICA II

NAJWYSZY SD FEDERALNY 1. Sdownictwo w sprawach przewidzianych w ustawach federalnych 2. Badanie zgodnoci ustaw z konstytucj

KONSTYTUCJA ROSYJSKIEJ SOCJALISTYCZNEJ REPUBLIKI RADZIECKIEJ (10.VII.1918 r.)

ZASADY USTROJU: 1. federacja 2. zasada ludowladztwa 3. brak podziau wadzy 4. brak wyranego podziau kompetencji midzy organami 5. nierwno prawa wyborczego 6. pozbawione praw politycznych osoby, ktre szkodz" rewolucji

TABLICA III

KONSTYTUCJA ZWIZKU SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH (5.XII.1936 r.)

ZASADY USTROJU: 1. federacja 2. zasada ludowladztwa 3. podzia na organy wadzy i administracj i pastwowej 4. zasada gospodarki planowej RADA NAJWYSZA ZSRR RADA ZWIZKU z wyboru (1 delegat na 300 obywateli) RADA NARODOWOCI przedstawiciele republik zwizkowych, autonomicznych, obwodw

kadencja - 4 lata obie izby rwnouprawnione PROKURATOR GENERALNY ZSRR / prokuratorzy republik nadzr nad przestrzeganiem prawa przez organy pastwowe i administracji pastwowej mianowany na 7 lat Uprawnienia: 1. najwyszy organ wadzy 2. inicjatywa ustawodawcza 3. uchwalanie ustaw 4. wybr sdziw Sdu Najwyszego ZSRR 5. wybr Prokuratora Generalnego ZSRR dziaa na sesjach wybr | SD NAJWYSZY ZSRR ] Sdy Najwysze republik sdy specjalne ZSRR sdy ludowe - wybrane na 3 lata wybrane | na 5 lat f odpowedzUInoif

PREZYDIUM RADY NAJWYSZEJ ZSRR skad: przewodniczcy, 16 zastpcw, IS czonkw, sekretarz Uprawnienia: 1. wykonuje uprawnienia Rady Najwyszej w okresie midzy sesjami 2. prawo wydawania dekretw 3. zwouje sesje Rady Najwyszej 4. wykadnia ustaw 5. funkcje gowy pastwa 6. mianuje i odwouje ministrw w okresie midzy sesjami Rady Najwyszej 7. przeprowadza referendum wybr odpowiedzialno

Art. 14 Konstytucji - sprawy nalece do organw zwizkowych: 1. stosunki midzynarodowe 2. handel zagraniczny 3. obronno i bezpieczestwo wewntrzne 4. planowanie gospodarcze, budet 5. zasady uytkowania ziemi 6. zasady funkcjonowania owiaty 7. ustawodawstwo sdowe, kodeksy

RADA MINISTRW ZSRR przewodniczcy, z-cy, 90 czonkw funkcje administracyjne TABLICA IV

KONSTYTUCJA II RZESZY NIEMIECKIEJ (16.IV.1871 r.)

ZASADA USTROJU: pastwo federalne CESARZ (dziedziczny) Uprawnienia: 1. reprezentuje pastwo 2. zawiera traktaty midzynarodowe 3. zwouje posiedzenia Rady i Sejmu 4. ogasza ustawy 5. wydaje rozporzdzenia 6. nominacje

KANCLERZ RZESZY mianowany przez cesarza stanowi rzd, jemu podlegaj Urzdy Rzeszy - na ich czele sekretarze stanu Uprawnienia: 1. wadza wykonawcza 2. kierowanie polityk wewntrzn i zagraniczn

PARLAMENT SEJM RZESZY posowie, kadencja 3 lata, od 1888 r.- 5 lat RADA ZWIZKU skad: penomocnicy rzdw pastw czonkowskich, zwizani instrukcjami przewodniczy, kanclerz Rzeszy Uprawnienia: 1. zgasza projekty ustaw 2. czuwa nad wykonaniem ustaw 3. moe rozwiza Sejm za zgod cesarza Sejm i Rada dziaaj na sesjach

Sprawy nalece do organw Rzeszy: 1. obywatelstwo, sprawy ludnociowe 2. budet 3. siy zbrojne 4. handel wewntrzny, zagraniczny 5. sprawy monetarne, cla 6. podatki 7. koleje, poczta 8. prawo sdowe 9. ochrona zdrowia

ustawodawstwo

TABLICA V

KONSTYTUCJA REPUBLIKI WEIMARSKIEJ (11.VUI.1919 r.)

Sprawy wsplne, w ktrych waciwe s organy federalne: 1. sprawy zagraniczne 2. ludnociowe, przynaleno pastwowa 3. siy zbrojne 4. system monetarny 5. ca, poczta, telegraf 6. prawo cywilne, karne, pracy 7. handel 8. ubezpieczenia 9. podatki 10. koleje TABLICA VI

KONSTYTUCJA KRLESTWA PRUSKIEGO (31.1.1850 r.)

ZASADA USTROJU: rzdy osobiste krla

TABLICA VII

USTRJ MONARCHII AUSTRO-WGIERSKIEJ (od 1867 r.)

KONSTYTUCJA AUSTRIACKA (21.XII.1867 r.) ZASADY USTROJU: federacja zoona z krajw autonomicznych KONSTYTUCJA WGIERSKA (1848 r.)

Ustawa z dnia 21 JCII.1867 r. o sprawach wsplnych dia obu itron: 1. sprawy zagraniczne 2. sprawy wojskowe 3. sprawy finansowe CESARZ Uprawnienia: 1. funkcje gowy pastwa 2. wadza wykonawcza 3. dowdztwo wojskowe 4. ogasza ustawy 5. wydaje rozporzdzenia ZASADY USTROJU: monarchia dualistyczna (unia realna)

wsplne MINISTERSTWA 1. spraw zagranicznych 2. wojny 3. finansw wadza wykonawcza

RZD Cesarz + ministrowie mianowani przez cesarza Uprawnienia: 1. wadza wykonawcza 2. inicjatywa ustawodawcza odpowiedzialnokonstytncyjoa TRYBUNA STANU

odpowiedzialno

RADA PASTWA IZBA POSW posowie kadencja 6 lat IZBA PANW czonkowie dziedziczni czonkowie mianowani przez cesarza doywotnio

odpowiedzialno konstytucyjna DELEGACJE reprezentacja Sejmu wgierskiego i austriackiej Rady Pastwa dla podejmowania uchwa w zakresie spraw wsplnych

SEJM IZBA MAGNATW ! IZBA POSW i Uprawnienia: wadza ustawodawcza w innych sprawach ni wym. w u s t z21.Xll.1967 r.

Uprawnienia: I .wadza ustawodawcza w sprawach nie zastrzeonych dla delegacji i dla krajw 2. wystpowanie z oskareniem czonkw rzdu za naruszenie prawa

niezawise SDY TABLICA VIII

KONSTYTUCJA REPUBLIKI AUSTRIACKIEJ (l.X. 1920 r.)

Sprawy wsplne: 1. ustrj 2. sprawy zagraniczne 3. sprawy ludnociowe 4. finansowe, monetarne 5. policja 6. prawo gospodarcze, karne 7. przemys, rzemioso 8. komunikacja 9. sprawy zdrowotne TABLICA IX

KONSTYTUCJA

FRANCUSKA

(3.IX.1791

r.)

Z A S A D Y USTROJU: 1. rygorystyczny podzia wadz 2. zasada suwerennoci narodu

TABLICA X

USTAWA KONSTYTUCYJNA REPUBLIKI FRANCUSKIEJ (24.VI.1793 r.)

ZASADY USTROJU: 1. rwno obywateli 2. odstpienie od zasady podziau wadzy 3. szeroki katalog wolnoci obywateli

TABLICA X3

KONSTYTUCJA REPUBLIKI FRANCUSKIEJ (22.VIII.1795 r.)

ZASADA USTROJU: rygorystyczny podzia wadz

TABLICA XII

KONSTYTUCJA REPUBLIKI FRANCUSKIEJ (13.XU.1799 r.)

TABLICA DCCLXXIV

KARTA KONSTYTUCYJNA (4.VI.1814 r.)

\J

TABLICA XIV

KARTA KONSTYTUCYJNA (14.Vm.1830 r.)

cr

ZASADA USTROJU: 1. podzia wadz 2. zasada, suwerennoci narodu

KRL Uprawnienia: 1. wadza wykonawcza 2. inicjatywa ustawodawcza

MINISTROWIE mianowani przez krla, winni cieszy si zaufaniem krla i obu izb, odwoaini przez krla i parlament wadza wykonawcza odpomcdzUlnoi PARLAMENT IZBA DEPUTOWANYCH skad: posowie wybrani przez nard ! i J i i IZBA PARW skad: mianowani przez krla doywotnio, nie ma parw dziedzicznych

Uprawnienia: 1. inicjatywa ustawodawcza 2. uchwalanie ustaw 3. prawo odwoania ministrw

TABLICA XV

N v O

KONSTYTUCJA REPUBLIKI FRANCUSKIEJ (4.XI.1848 r.)

TABLICA XVI

KONSTYTUCJA Z 14.1.1852 r.
ZASADY USTROJU:

TABLICA XVII

USTRJ III REPUBLIKI FRANCUSKIEJ (od 1875 r.)

Podstawy prawne: 1. Ustawa z 24.11.1875 r. O organizacj i Senatu

SO

do

ZASADY USTROJU:

TABLICA DCCLXXIX

Literatura

Wykaz zalecanej literatury

[1] Baszkiewicz J., Gdask 1998. Powszechna historia ustrojw pastwowych,

[2] Grski G., Salmonowicz S., Historia ustrojw pastw, Warszawa 2001. [3] Grodziski S., Porwnawcza historia ustrojw pastwowych, Krakw 1998. [4] Izdebski H., Historia myli politycznej i prawnej, wyd. 2, Warszawa 1995. [5] Jaworski I., Zarys historii powszechnej pastwa i prawa, Warszawa 1996. [6] Koranyi K., Powszechna historia pastwa i prawa, t. I - I V , Warszawa 1961-1967. [7] Krasowski K., Lesiski B., Sikorska-Dzigielewska K., Walachowicz J., Powszechna historia pastwa i prawa, Pozna 1993. [8] Krasowski K., Lesiski B., Sikorska-Dzigielewska K., Walachowicz J., Powszechna historia pastwa i prawa, Pozna 1993. [9] Krasowski K., Krzymkowski M., Sikorska-Dzigielewska K., Walachowicz J., Historia ustroju pastwa, Pozna 1993. [10] Maciejewski T., Historia powszechna ustroju i prawa, Warszawa 2000.

800

Literatura

[11] Salmonowicz S., Prusy. Dzieje Pastwa i spoeczestwa, Pozna 1987. [12] Sczaniecki M., Powszechna historia pastwa i prawa, wyd. VII, opra. K. Sjka-Zieliska, Warszawa 1994.

Wykorzystane teksty rdowe

[1] Burda A. Rybicki M., Konstytucja Wielkiej Brytanii, Stanw Zjednoczonych, Belgii, Szwajcarii. Zbir tekstw, Wrocaw-Warszawa-Krakw, 1970. [2] Historia pastwa i prawa. Wybr tekstw rdowych, A. Gulczyski, B. Lesiriski, J. Walachowicz, J. Wiewiorowski, pod red. B. Lesiskiego, Pozna 1995. [3] Jedlicki M. Z., Powszechna historia pastwa i prawa. Wybr tekstw rdowych, Warszawa 1955. [4] Kinstler M., Ptak M., Powszechna historia pastwa i prawa. Wybr tekstw rdowych, Wrocaw 1987. [5] Kinstler M., Ptak M., Powszechna historia pastwa i prawa, Wybr tekstw rdowych, Wrocaw 1996. [6] Lesiski B., Walachowicz J., Historia ustroju pastwa w tekstach rdowych, Warszawa-Pozna, 1992. [7] Lesiski B., Walachowicz J., Powszechna historia pastwa i prawa. Staroytno. Wybr tekstw rdowych, Pozna 1969. [8] Lesiski B., Walachowicz J., Powszechna historia pastwa i prawa. Feudalizm. Wybr tekstw rdowych, Pozna 1971. [9] Sczaniecki M., Wybr rde do historii pastwa i prawa w dobie nowoytnej, poszerzenie i opracowanie M. Wsowicz, Warszawa 1996. [10] Wojciechowski M., Pure J., Wybrane teksty rdowe do historii narodw ZSRR (li \ 1975.