Przez cztery klimaty 1912 - 1972

Melchior Wakowicz

Spis treci
Zamiast przedmowy ................................................................................................................................ 5 Cz I Substancja.................................................................................................................................... 8 Wykluwanie si niepodlegoci ........................................................................................................... 8 Noc z 21 na 22 maja 1918 r. w I Korpusie Wschodnim ................................................................... 8 Ostatnie sowo Melchiora Wakowicza stawionego przed sdem polowym i korpusu pod zarzutem przygotowania i dokonania buntu wojskowego............................................................ 37 Rozkoszna paa .............................................................................................................................. 41 Pisudczycy..................................................................................................................................... 49 W II Rzeczypospolitej ......................................................................................................................... 52 WALKA O YCIE LUDZKIE ............................................................................................................... 52 Judym w szczeblu subowym ....................................................................................................... 52 Pamitniki lekarzy ...................................................................................................................... 57 Rabelaisica z Suchej ....................................................................................................................... 64 Wielka Niedwiedzica patrzy w okna wizienia Sergiusz Piasecki w topieli dwjkarskiej ............ 73 WALKA O NOWE ............................................................................................................................ 81 Wielki rachunek sumienia ............................................................................................................. 81 Okazao si, e kalam gniazdo ....................................................................................................... 84 Przesze i przysze rozczarowania Cata-Mackiewicza .................................................................... 90 Odpowiadam Cywiskim.......................................................................................................... 100 Bdy paralaktyczne..................................................................................................................... 106 Walka z Kocioem w Meksyku (Z ksiki W kocioach Meksyku).............................................. 110 Bez przewrotu nie bdzie gospodarki planowej ......................................................................... 113 Przedmowa do Sztafety ksiki o polskim pochodzie gospodarczym ...................................... 115 Na co koza rogi ma ...................................................................................................................... 119 MAE NA MIELIZNACH............................................................................................................... 130

Patrz na Polsk z 65 pitra ........................................................................................................ 130 I ju tu przed wojn list do crki ............................................................................................. 135 Po klsce .......................................................................................................................................... 141 Artyku pod bombamii ................................................................................................................. 141 O Warszawie -z dalekoci... Ju w Bukareszcie............................................................................ 143 Ostatnia rozmowa z Beckiem i Rydzem-migym........................................................................ 146 Inna twarz Polski.......................................................................................................................... 156 Zetkniecie ze wiatem ..................................................................................................................... 168 Z ALIANTAMI ............................................................................................................................ 168 Francuska drle de guerre Francja na kartach wspomnie ..................................................... 168 Francuz, ktry nie rezygnuje Przez zielon granic - do naczelnego dowdztwa ....................... 175 Woszka niepokorna Mimoza na grb zabitej ............................................................................. 180 Anglik kawaler z siarki............................................................................................................... 184 Polacy i cykuta ............................................................................................................................. 193 Amerykanin w walce z wiekiem XIX John Fitzgerald Kennedy .................................................... 198 Z WROGAMI................................................................................................................................. 210 Legitymacja nr 90 Proces Ericha Kocha ....................................................................................... 210 Znowu mnie wita Heil Hitler Hitlerowcy w Ameryce ............................................................... 219 Podegacz z kanadyjskim paszportem......................................................................................... 227 W emigracyjnych obieach .............................................................................................................. 236 JAK TO SI ZACZO ..................................................................................................................... 236 Siowanie si emigracji zarobkowej............................................................................................. 236 Fanfary emigracji politycznych .................................................................................................... 240 Owocowanie obojga emigracji .................................................................................................... 244 UPLTACY ................................................................................................................................. 245 Polak czy Amerykanin? ................................................................................................................ 245 O przyjmowaniu obywatelstwa ................................................................................................... 250 Polskie Etrogim......................................................................................................................... 254 Cz II Przemiany ............................................................................................................................... 256 CZY JESTEMY PRZEDMURZEM ................................................................................................... 256 Zagadnienie midzyepoki ............................................................................................................ 256 Kryzys materialny ........................................................................................................................ 258 Nawyki ......................................................................................................................................... 270 Na polskich wirach........................................................................................................................... 275 MASA SPADKOWA (WYJTKI Z BROSZURY KUNDLIZM) .............................................................. 275 Wstp do wydania rzymskiego w 1945 r. .................................................................................... 275

Wstp do wydania krajowego ..................................................................................................... 276 Szewc zazdroci kanonikowi, e zosta praatem ........................................................................ 276 Fumy poszlacheckie ..................................................................................................................... 282 Kundlizm ...................................................................................................................................... 292 ODGRUZOWANIE CZOWIEKA O POWOJENNYCH KOMPLEKSACH NA EMIGRACJI I W KRAJU ... 301 Rozwizanie krzywki ................................................................................................................ 301 Z Berchtesgaden na misjonarza................................................................................................... 304 Drzazgi nie odkaone ................................................................................................................... 308 Wizje godowe ............................................................................................................................. 311 Lew rk przez praw nog ....................................................................................................... 314 Hajda na termometr!................................................................................................................... 317 Ru na gruzach ............................................................................................................................ 322 Klub trzeciego miejsca ................................................................................................................. 325 Podoe psychologiczne opornych ........................................................................................... 329 rda polskiej anarchii................................................................................................................ 332 Rozmowa z przeszoci W pidziesiciolecie porodu II Rzeczypospolitej................................ 340 Na pisarskich rozdroach ................................................................................................................. 361 Serce na gwodziu O nagrodach i modach .................................................................................. 361 Pamitliwe sonie ........................................................................................................................ 373 W obronie paszkwilu ................................................................................................................ 379 Pamici Ksawerego Pruszyskiego .............................................................................................. 381 Pamici Wadysawa Broniewskiego ........................................................................................... 383 Niezniszczalne sowo Pamici Jana Lechonia .............................................................................. 385 Dystans i zblienie ....................................................................................................................... 386 W III Rzeczypospolitej...................................................................................................................... 389 Wstp do pierwszej ksiki w powojennej Polsce....................................................................... 389 Przedmowa do powojennego wydania Na tropach Smtka ....................................................... 394 Jak may Jasio widzi .................................................................................................................. 396 Sercem gryz O filmie Wajdy ................................................................................................... 400 O mitomanii i alergii .................................................................................................................... 403 Czaru w grobowcu Szujskich Polski Mnchhausen .................................................................... 406 Inynier dusz - petentem ......................................................................................................... 418 List Melchiora z 1972 r., koczcy ksik, do Mela, ktry przed z gr pstuleciem napisa wstp do tej ksiki ..................................................................................................................... 429

Zamiast przedmowy
Zamiast przedmow otwieram ten wybr mojej publicystyki fragmentem studium, napisanego w 1911 r. do ksiki maturzystw Bez przybicy1, w ktrej zabawnie modopolskim jzykiem usiuje osiemnastolatek przetorowa drog midzy eklektyzmem a... socrealizmem. Patrzc w blisko szedziesit lat potem na tamtego siebie okiem dziadka, musz nagle z ubawieniem skonstatowa, przygotowujc do druku wybr publicystyki, e w gruncie rzeczy niewiele odbiegem od tych modzieczych eksklamacji, jak stwierdzam w Licie Melchiora do Mela zamykajcym ten tom.

Ja osobiste a spoeczestwo Idziemy na czarn prac promienni. Ale nie promiennym umiechem mczennika, bo idziemy po szczcie wasne. Ci z was, co udzielacie bezpatnych lekcji, ci, ktrzy na obiadach oszczdzacie na wsplne pismo, ta, ktra ofiarowaa jedyn posiadan rzecz wartociow - koli po matce, ten, ktry pozbawi si wakacji, byle zebra nieco grosza na cel, wy wszyscy, sercu bliscy - przecie idziecie w ycie po osobiste szczcie. Wida pojcie szczcia jest skomplikowane. Wida polega na przystosowaniu si do ycia w sposb, jaki wymaga nasza osobowo. Skada si na ni duch i materia. A szczcie - to ich proporcjonalny rozwj. Pierwotny czowiek nie by tak rozszczepiony. Ale szybko narasta w nim nadbudowa: broni samicy, rozpala ognisko - kadzie pierwsz cegiek kultury. Poluje z on i dziemi (rodzina), broni terenw polowa wraz z innymi rodzinami (rd), czy si z innymi rodami w obronie lub napaci (szczep). I tu si poczyna prawo: e poytek rodzi pikno. Historia ludzkoci to przeplatanie si materii i ducha. Tak od jednostki wznosiy si dzieje, aby przez rodzin, rd, szczep, nard i do ludzkoci, i rwnoczenie zachodzi proces zstpowania: od narodu rozszczepianie si na klasy, od klas - na jednostki. Tak dochodzimy do rozpatrzenia siebie jako jednostek. Jak nasze szczcie osobiste bdzie wyglda po znalezieniu si na czubku tej dwukrotnie odwrconej piramidki? To nieskrpowane, pene ycie, w poowie idce z predyspozycji, w poowie z tego, co z niego zrobimy, moemy osign przez jednakowe umiowanie wszystkich naszych cech, a nie tylko tych, jakie wyobraamy jako godne zabiegw, przez odwag rozstrzygni. Nieatwo jest odrzuca nakazy doranie co kad kolejn epok dopasowywane do biecych potrzeb ludzkich rodowisk. Wielkiej odpowiedzialnoci wobec siebie wymaga, aby bra z ycia jedynie to, co nam odpowiada. Czowiek nie omiela si atwo oderwa od padliny, ktra bd od czasw Mojesza, bd Chrystusa, bd Mahometa ley.

Bez przybicy. Wydawnictwo zbiorowe maturzystw szk polskich , Warszawa 1912.

Materi i duchem rzdz te same prawa. Gdyby do ciaa stosowa rodki stosowane przez ten zesp nakazw do ducha, naleaoby stosowa kastracj i uzyskiwa zrwnowaenie cielesne. Za to, odwrotnie, do duchowych samobjstw si zachca, ale fizyczne - pitnuje. Sprzc prawa rzdzce duchem i materi, to jest problemat tego, czy naley obarcza si bagaem dc na szczyt. Rozoy naley wol wspinaczki na wol pchajc na szczyt i na wol dwigania bagau. Nie pamitam ju tej sztuki scenicznej o dziennikarzu francuskim, ktry nie zapewni sobie stanowiska. Mwi gorzko o koledze, ktry odrzuca nieuczciw propozycj: Ma na to... To jest klska, dochodzc do szczytu, z braku prowiantu zboczy na garby grskie, gdzie si bydo pasie. Jaki wic typ czowieka nam odpowiada? Nie esteci, ktrzy w sobie nosz swj zamknity wiat. Zmylili drog rozwoju; stoj w miejscu, drepcc w sceptycyzmie i w eklektyzmie. Ten indywidualizm mieszczaski moe dochodzi do byskotliwych osigni, ale gdzie tam stoi, niewidoczna dla niego - lepa ciana. Sprbuj wyjani to na przykadzie. Przypumy, e kto chce ujrze co za rzek. W tym celu, spostrzegszy np. wie triangulacyjn, poczyna wchodzi na ni. Schody id lini aman. Przebywszy p pitra, stanwszy na platformie A widzi wicej, ale nie to, co trzeba. Na platformie B widzi dalej i to, co chcia. Na platformie C osiga bezsprzecznie wyszy poziom, ale znowu patrzy na las. Zakrelajc coraz zawrotniejsz spiral dy do stanicia na szczytowym punkcie omega, na najwyszym poziomie, gdzie si zbiegy poytek i pikno, i skd wida - wszystko.

W czasie takiego marszu czowiek (taki czowiek z tych, co si nie lubi zasiedzie) zwykle mawia: Tak, ale z drugiej strony, A jednak, Skaniabym si jednak... Jzyk ten moe by nieznony u czowieka na schyku ycia, ale mamy jeszcze czas2. Indywidualizm mieszczaski umieszczam na platformie C (ptora pitra).

Dziadunio, przeczytawszy te sowa, umiechn si dosy bezradnie.

Czowiek pierwotny w punkcie wyjciowym, oznaczonym na rysunku liter A, jest przedstawicielem tzw. moe zbyt pretensjonalnie przeze mnie indywidualizmu ciaa, czyli - mwic niecile egoizmu. Niebawem widzi korzyci, jakie daje czno spoeczna, i wdrapuje si na platform B. Na tym szczeblu, sdz, jestemy obecnie jako wikszo nadajca formy publicystyce i opinii. Nie ma powodu do rozpaczy: Mickiewicz w Ksigach Pielgrzymstwa pisa, e trzeba wprzd t Polsk mie, a pniej myle, jaka bdzie (a syn rzek: Matko!). Ale awangarda zwiadu ludzkiego idzie dalej - na poszukiwanie wyszego szczebla. W tym marszu wyrazicieje, wspinajcemu si coraz bardziej, wasna osobowo, coraz jest dalszy od pracy organicznej, a staje na platformie C, ktr nazwiemy platform egoizmu ducha. Jest to tzw. typ indywidualisty, ktry ju ma za sob spoeczn platform B, ktry poszed wyej. Ci ludzie s sol attyck naszej rzeczywistoci. Ale to, co pisz, jest rozpraw z nimi. Podajmy od indywidualistw punktu C - wyej od nich, na platform D. Jest to platforma ludzi zrwnowaonych bez cudzysowu, ktrzy osigaj ten stopie bez duchowych kastracji, jak si wydaje indywidualistom zmczonym marszem. W tym miejscu nerwy dziadkowi Wakowiczowi anno 1970 nie wytrzymali gadulstwa wnuka, ktry w sposb zawiy demonstruje na Sowackim drog z platformy C (od idealizmu mieszczaskiego), na ktrej, jak twierdzi junior, Sowacki popenia wczeniejsze utwory, na platform D, wysublimowanego spoecznikostwa. Wywd jest przetykany kopniakami dla Mickiewicza (wisi zielone i piewa) i chwalbami na rzecz Krla-Ducha, ale cae to mixtum compositum, ktre miejscami jest niezrozumialszczyzn dla sklerotycznego dziadka Melchiora, koczy si wcale dorzeczn, jak wykazao majce przyj pwiecze, konkluzj: Na Konradowe dictum, e wprzdy t Polsk trzeba mie, a potem o ni koty drze, jaka bdzie, mamy Kordianow odpowied: Moci Ksi! Nie o to chodzi, czy Polska bdzie, ale jaka bdzie... (list do ks. Adama Czartoryskiego).Ze sw tych pynie prd nurtujcy nasze pokolenie. Prd Wyspiaskiego i eromskiego. Wykrelilimy wic cztery etapy rozwoju. Te cztery zaamania tworz dwa pitra. Pierwsze pitro ma dwa etapy: pierwszy - egoizm, drugi - spoecznikostwo. Druga kondygnacja powtarza te same dwa etapy w wyszym rozwoju. Kady egoizm jest potrzebny jako krok. Kady okres spoeczny - jako cega. Masy nie zatrzymaj si na ppitrach, skd jest widok na las. Tylko egoizmy jednostek s si motoryczn. Bo tylko jednostki s rzdzone dwoma napdami - dla masy istnieje tylko jeden napd egoizmu. Tyle e egoizm spoeczestwa pada na te platformy, na ktrych lokuje si masa. Jest rzecz wan cige przymierzanie si do stanowiska masy; wtedy, ustaliwszy to stanowisko jako podstawowe, mona rusza na eksploracje wyej. Ale skd wypywa ta prostolinijno masy? Jej ja jest modsza od jani jednostki: rodzi si dopiero z chwil, kiedy w osobowoci jednostki poczyna si proces narastania drugiego skadnika - kultury.3 Naley dba o t ja spoeczn, by nie wyjaawiaa si ani si nie wynaturzaa. Reszty dokona ewolucja dziejw.

Dziadek Melchior, kiedy mu ju urosa siwa broda, wraca do tego tematu na s. 372-374 tej ksiki.

Reasumuj: 1. Kochajmy obie czci swojej psychiki. 2. Nie odrywajmy si od pnia. Niech nie straszy aden krok naprzd obaw, e bdzie faszywy. Ten kady krok, nawet w zym kierunku, poprowadzi wyej.

Cz I Substancja
Wykluwanie si niepodlegoci
Noc z 21 na 22 maja 1918 r. w I Korpusie Wschodnim45
Jasnej pamici ppukownika Leopolda Lisa-Kuli komendanta POW w I korpusie wschodnim polegego pod Torczynem pukownika Przemysawa Barthla de Weydenthal wysannika komendy gwnej POW polegego pod Odess porucznika Mieczysawa Gielniewskiego zastpcy szefa wydz. Prop. POW - wschd tragicznie zmarego w noc z 21 na 22 maja 1918 r. Karola Kuby-Basiskiego czonka komendy POW na I korpus wschodni rozstrzelanego w Winnicy

4 5

rdo tekstu: M. Wakowicz, Strzpy epopei, Wyd. III powikszone, Warszawa 1936, s. 127-193. I Korpus Wschodni by polsk formacj wojskow utworzon po obaleniu caratu w Rosji w maju 1917 w rejonie Bobrujska z Polakw sucych w armii rosyjskiej oraz Polakw-jecw wojennych z armii niemieckiej i austro-wgierskiej. Korpusem liczcym ok. 20 000 ludzi dowodzi gen. Jzef Dowbr-Municki. W maju 1918 na podstawie porozumienia dowdztwa Korpusu z wkraczajcymi na Biaoru wojskami niemieckimi Korpus zosta rozwizany, a onierze udali si do kraju. Obok I Korpusu utworzone zostay w Rosji II i III Korpusy Polskie. II Korpus powsta w grudniu 1917 w rejonie Sorok nad Dniestrem, w marcu 1918 poczy si z tzw. Polskim Korpusem Posikowym gen. Jzefa Hallera, ktry obj dowdztwo poczonych si. 11 maja 1918 Korpus stoczy z Niemcami bitw pod Kaniowem, w wyniku ktrej zmuszony zosta do kapitulacji; cz onierzy rozproszya si, cz posza do niewoli niemieckiej, reszta za przebia si w gb Rosji, skd w 1919 powrcio do niepodlegej Polski kilka jednostek zwartych. III Korpus, formowany w poowie 1918 w rejonie Winnicy na Ukrainie, pod dowdztwem gen. Eugeniusza Michaelisa de Henning czciowo zosta rozbity w walkach z chopami ukraiskimi wystpujcymi przeciw ziemiastwu polskiemu, a w czerwcu 1918 Korpus rozbroiy wojska austro-wgierskie. Korpusy Polskie miay walczy po stronie rosyjskiej, zachowujc neutralno wobec walk wewntrznych w Rosji; faktycznie za angaoway si w walk z rewolucyjnymi komitetami wiejskimi bronic polskiego ziemiastwa, a w 1918 weszy w otwarte starcia z Armi Czerwon.

Kiedymy si znaleli w sferze niemieckiej potgi, dowdztwo ogarna rado i spokj. Nieorientowanie si w caoksztacie polityki wiatowej w ogle, w polskich stosunkach w szczeglnoci, pozwolio przypuszcza naszym wyszym oficerom, e dane im bdzie formowa kadry przyszej armii, pozwolio si udzi, e rzdy Rady Regencyjnej6 to rzdy normalnego pastwa, do jakiego przywykli, pastwa, ktre da spokojne oparcie tym kadrom i automatycznie pocznie zalicza lata suby, fasowa krzye i ordery. Nas, ktrzymy z Polski wyszli i wyroli, ktrzy patrzylimy na dzieje okupacji niemieckiej i martyrologi ju nie ludzi, ale legionowej idei7, groza przejmowaa, bo rozumielimy, e albo Niemcy zechc nas uy jako atutu politycznego, wykorzysta ugod z nami jako akt polsko-niemieckiego przymierza8, albo nas rozbij. Na sam tylko myl o pierwszym krew cinaa si w yach tym, ktrzy, rzucajc wszystko, do tego Korpusu szli w imi idei powstaczej, pomni, e gdy kraj nie moe i nie powinien, ci, co poza tym krajem stoj, winni wznosi wysoko sztandar walki o Polsk. Druga ewentualno kazaa si gotowa do walki. Nie wierzy w t walk, tak jak potrafia w ni uwierzy o ile mniejsza II Brygada Legionowa, ktra przekroczya front - znaczyo nie by w Korpusie, znaczyo przedsiwzi rodki w kierunku samowolnej, jak najprdszej jego likwidacji.

Rada Regencyjna - organ stanowicy namiastk wadzy najwyszej Krlestwa Polskiego utworzonego w 1916 przez Niemcy i Austro-Wgry. Powoana we wrzeniu 1917 miaa peni swe funkcje do objcia wadzy przez krla lub regenta. W skad Rady wchodzili; arcybiskup Aleksander Kakowski, ks. Zdzisaw Lubomirski i hr. Zdzisaw Ostrowski. Po rozbrojeniu Niemcw w Krlestwie 14 listopada 1918 przekazaa sw wadz Jzefowi Pisudskiemu. Rada Regencyjna powoaa jako organy wykonawcze kolejne trzy gabinety ministerialne (od listopada 1917 do listopada 1918): Jana Kucharzewskiego, Jana Kantego Steczkowskiego i Jzefa wieyskiego. Rada i powoane przez ni rzdy byy cakowicie zalene od okupantw, ograniczony zakres ich wadzy administracyjnej sprowadza si praktycznie do spraw opieki spoecznej, szkolnictwa i sdownictwa. 7 Martyrologia legionowej idei - chodzi tu o spraw likwidacji Legionw Polskich, formacji wojskowej walczcej podczas I wojny wiatowej w l. 1914-1917 po stronie Austro-Wgier i Niemiec, rekrutujcej sit; gwnie z czonkw dziaajcych przed 1914 polskich organizacji wojskowo-niepodlegociowych - Zwizku Strzeleckiego, Polskich Druyn Strzeleckich 'i in. Do faktycznego rozbicia Legionw doszo w lipcu 1917 po tzw. kryzysie przysigowym (odmowa czci legionistw zoenia przysigi na wierno Niemcom) zorganizowanym pr zez Pisudskiego i jego zwolennikw dcych do osabienia zalenoci Legionw od Austro -Wgier i Niemiec oraz przejcia kierownictwa nad ca akcj legionow. Kryzys przysigowy by cile zwizany z narastaniem nastrojw antyniemieckich w Krlestwie Polskim i obaleniem caratu w Rosji. Wydarzenia te spowodoway przejcie Pisudskiego i jego obozu do otwartej dziaalnoci niepodlegociowej. Odmawiajcy zoenia przysigi legionici z Krlestwa Polskiego zostali internowani w obozach jenieckich, Pisudskieg o aresztowano i osadzono w twierdzy w Magdeburgu, legionici z Galicji czciowo zostali wcieleni do armii austriackiej, czciowo (II Brygada) pozostali w nielicznym Polskim Korpusie Posikowym dowodzonym przez gen. Jzefa Hallera, pozostajcym pod zwierzchnictwem Niemiec. W lutym 1918, po oderwaniu Chemszczyzny od Krlestwa Polskiego w wyniku tzw. traktatu brzeskiego, Korpus wypowiedzia posuszestwo Niemcom, przedar si przez front i poczy si z II Korpusem Polskim w Rosji. 8 Autor ma tu na myli tzw. akt 5 listopada 1916, manifest cesarzy niemieckiego Wilhelma II i austrowgierskiego Franciszka Jzefa I proklamujcy utworzenie samodzielnego pastwa polskiego w formie monarchii w oparciu o Niemcy i Austri, pozostajcego z nimi w cisym sojuszu wo jskowym i politycznym. Akt, nie precyzujcy terytorium przyszej Polski, by dla okupantw rodkiem dla zjednania spoeczestwa polskiego i uatwienia poboru rekruta z Krlestwa do armii niemieckiej i austriackiej. Na mocy aktu w l. 1916 -1918 powoano namiastki wadz polskich w postaci speniajcej rol parlamentu Tymczasowej Rady Stanu (nastpnie Rady Stanu) oraz Rady Regencyjnej i jej rzdw. Wg planw -niemieckich Krlestwo Polskie miao powsta z ziem b. zaboru rosyjskiego, stanowic buforowe pastewko podporzdkowane Niemcom. Na gruncie aktu 5 listopada 1916 z Niemcami wsppracoway niektre ugrupowania polskie - tzw. obz aktywistyczny.

Sumienie, pismo nasze, konspiracyjnie wydawane przez Zwizek Broni9, stawiao to ludziom przed oczy. Spokojnie doprowadzi te kilkanacie tysicy bagnetw do spokojnego obu powojennej egzystencji wypadki nam nie dadz - pisalimy we wstpnym artykule pierwszego numeru. Sama nazwa Sumienie kazaa ludziom patrze w gb sprawy i rozway jej konsekwencje do koca. Te konsekwencje czulimy pospou z onierzem, ktry mia intuicj niezawodn. I aczkolwiek gen. Dowbr10 przed frontem III Dywizji mwi o Hallerze11, e ten przeszed poczy si z bolszewikami, aczkolwiek do oficera, ktry przyjecha z Ukrainy1213, rzek: powiedz pan tam, e onierzy przyjm, ale takich panw jak Haller mi nie potrzeba, aczkolwiek nic nie czyniono w kierunku przeciwniemieckiego wywiadu, przygotowania do walki z Niemcami, rachowalimy, e ta niezawodna intuicja wzmaga si bdzie w miar zetknicia si z krajem, e rozszerzajca si wiadomo grozy pooenia, idc od dou, tak si wzmoe, e poruszy wreszcie sumienia niewiedzce i nieczue tych ludzi, ktrym jak przez ironi dane byo stan na czele onierza bez Ojczyzny, na czele Legionw... Milczelimy, pracowalimy, wierzylimy.

Korpus zaczyna stawa na nogi. Odgrodzenie od bolszewizmu, ssiedztwo regularnych niemieckich wojsk wpywa dodatnio. Wieci z kraju, praca wytona naszego Zwizku Broni spaja onierza moralnie. Wielkie oparcie daje akcji nawizanie kontaktu z krajem. W pierwszych dniach kwietnia przyjeda Lis-Kula14 z penomocnictwami POW15.

Sumienie jako pismo tajne wydawane w kwietniu-maju 1918 byo przeznaczone do kolportowania wrd onierzy I Korpusu Wschodniego. Pismo wydawa Zwizek Broni, tajna organizacja dziaajca od koca 1917 w I Korpusie Polskim w Rosji. Powstaa z dawniejszych k tajnej niepodlegociowej Organizacji Modziey Narodowej dziaajcej na terenie zaboru rosyjskiego, zwizanej pierwotnie z Narodow Demokracj, a nastpnie grawitujcej ku pisudczykom. Zwizek finansowany by przez francusk misj wojskow w Rosji. Gosi program walki z Niemcami, traktujc t walk jako rodek do odzyskania niepodlegoci Polski. Kierowany by przez Komend Naczeln w skadzie: Stefan Hubicki, Tadeusz Lechnicki, Melchior Wakowicz. 10 Jzef Dowbr-Municki (1867-1937) - genera. Od 1912 oficer armii rosyjskiej; podczas I wojny wiatowej w l. 1915-1917 dowdca dywizji, w maju 1917 zorganizowa I Korpus Polski w Rosji, pozostajc dowdc Korpusu a do jego likwidacji w maju 1918. Podczas powstania wielkopolskiego przeciw Niemcom (grudzie 1918 - luty 1919) dowodzi armi powstacz. Przeciwnik polityczny Pisudskiego. W 1920 po wczeniu oddziaw wielkopolskich do WP przeszed w stan spoczynku. 11 Jzef Haller (1873-1960) - genera WP. polityk chrzecijasko-demokratyczny. Oficer armii austriackiej. W okresie I wojny wiatowej dowdca II Brygady Legionw Polskich, nastpnie Polskiego Korpusu Posik owego, w lutym 1918 przebi si wraz ze swymi oddziaami do II Korpusu Polskiego w Rosji i obj jego dowdztwo; po rozbiciu II Korpusu przez Niemcw w maju 1918 przedosta si do Francji, gdzie w l. 1918 -1919 dowodzi walczc przeciw Niemcom sformowan tam Armi Polsk, w 1920 przyby na jej czele do niepodlegej Polski. Podczas wojny polsko-radzieckiej 1919-1920 dowdca armii ochotniczej (1920). Od 1921 inspektor artylerii WP. Po zamachu majowym 1926 jako przeciwnik Pisudskiego przeniesiony w stan spocz ynku; w l. 1936-1939 wsptwrca i jeden z przywdcw antysanacyjnej opozycji demokratyczno -mieszczaskiej - Frontu Morges i Stronnictwa Pracy. W okresie II wojny wiatowej w l. 1940-1943 minister owiaty w rzdzie emigracyjnym. Zmar na emigracji. 12 Por. Korkozowicz. 13 Porucznik Korkozowicz przyby z II Korpusu Polskiego gen. Hallera. 14 Leopold Kula-Lis (1898-1919) - podpukownik WP. Uczestnik walk o niepodlego w l. 1914-1917, oficer I Brygady Legionw Polskich, w 1918 komendant Polskiej Organizacji Wojskowej na Ukrainie i Biaorusi; dowdca grupy wojsk, poleg w 1919 na Woyniu pod Torczynem. 15 Polska Organizacja Wojskowa (POW) - tajna niepodlegociowa organizacja wojskowa zaoona w sierpniu '1914 w Warszawie wkrtce po wybuchu I wojny wiatowej; powstaa z inicjatywy Pisudskiego i bya mu cakowicie podporzdkowana, stanowic przeciwwag dla Legionw Polskich zalenych od Austro -Wgier i

Z POW w Rosji bylimy w niezgodzie, bo byli oni przeciw formacjom polskim. Teraz Lis zjawi si w imieniu organizacji, ktra przeciwko Niemcom gotuje opr zbrojny. Przyjlimy go, stajc na baczno do rozkazu. Garnlimy si wszyscy w kup, ludzie rnych przekona. Wszystko, co byo z tyzny w czowieku, ze szczerego zota w duszy, zwierao si w jeden zom. Wykuway nas te dni bobrujskie. al ju tych dni - cikich, ale bez wtpie. [...] Zawsze umiechnity pogodnie Lis by dusz nas wszystkich i radoci ycia kadego z nas. Przecie byo bardzo ciko. Korpus krad i rabowa; tysice malwersacji byo wokoo, zniszczenia, skretynizowania wyszych stopni, dziczenia niszych. Z tego materiau trzeba byo budowa. Ludziom najchtniejszym rce opaday. Konspiracja dla wojskowych jest rzecz wstrtn. Jake si tu do roboty bra, by szeregw, dla ktrych spoistoci ycie by si dao, nie rozbija? Lisek wszystkim nam metod dawa. Kadego niemal za rk bra i wid po tej jego ciece pracy. Mia ten najwyszy przymiot dowdcy, e podbija osobicie kadego z podkomendnych. Nieraz zastanawiaem si, jak on to osiga. Ale to byy rzeczy nieuchwytne. Bya to wielka, ogromna yczliwo dla kadego z nas, wielkie poszanowanie jego pracy. I taka moda, jasna Liskowa uciecha, z kadej inicjatywy, z kadej spenionej roboty. Lis mieszka na razie jako czowiek cywilny. Przyglda si stosunkom. Ale go do wojska cignie. Pamitam, kiedy na tych bezkrenie dugich, szerokich ulicach rozrzuconego Bobrujska spotkalimy maszerujce kolumny wojsk, jak si twarz Liskowi rozjaniaa, ta jasna twarz chopskiego dziecka. Czu si w tym cywilu, poyczonym gdzie od kogo, le, stale myli si i salutowa do swej dokejki. By to onierz, onierz kadym fibrem. Tote idzie do generaa Dowbora, melduje mu si i mwi, kto jest i po co przyjecha. Mwi mu o grozie chwili, o bliskiej walce. Genera odnosi si do organizacji przychylnie. Aprobuje jej dziaalno. Przyrzeka, e bdzie walczy. Po rozmowie z Dowborem Lis wstpuje do Korpusu w nalenej sobie randze kapitana pod pseudonimem Kortyna i wiczy oddzia szturmowy Legii Oficerskiej. Wstaje o 6 rano i uczy si jzyka rosyjskiego. Po czym odbiera meldunki. Potem idzie na wiczenia. Po poudniu - odprawa w komendzie. Wieczorem konferencje z przyjedajcymi z kraju, od Hallera z Ukrainy, z Rosji. Od rozmowy z Dowborem dziaalno organizacji przerzuca si niemal wycznie na zewntrz.

Niemiec. Pocztkowo zadaniem POW bya dywersja na zapleczu wojsk rosyjskich. Komendantem gwnym by Pisudski, a po jego aresztowaniu w lipcu 1917 - Edward Rydz-migy. Po kryzysie przysigowym w Legionach w 1917 prowadzia dziaalno przeciw Niemcom; dokonano wwczas reorganizacji POW, dzielc ja na 4 Komendy Naczelne: Warszawa, Krakw. Kijw (Komendzie tej od kwietnia 1918 podporzdkowa si dziaajcy w I Korpusie Polskim Zwizek Broni) i Lublin. W 1917 POW liczya okoo 13 000 czonkw. Polityczne kierownictwo nad POW sprawowaa Polska Partia Socjalistyczna - Frakcja Rewolucyjna. W listopadzie 1918 POW odegraa du role przy rozbrajaniu Niemcw i stanowia si zbrojna pierwszego rzdu niepodlegej Polski w Lublinie. Gwni dziaacze: Tadeusz Howko, Adam Koc, Leopold Lis-Kula. Jdrzej Moraczewski, Marian ZyndramKociakowski. Bogusaw Miedziski, Kazimierz Sosnkowski. Nazw POW nosiy take organizacje utworzone przez pisudczykw w Wielkopolsce (w lutym 1918) i na Grnym lsku (w lutym 1919) uczestniczce w tamtejszych powstaniach przeciw Niemcom w l. 1918-1921.

Id transporty broni do Krlestwa i to jest gwne zadanie organizacji. Poza tym ludzie organizacji obsadzaj wywiad antyniemiecki - ten bowiem jest zaniedbany przez sztab. Wydawnictwo Sumienie rozkazem organizacyjnym jest zawieszone, rozszerzanie organizacji w szeregach wstrzymane. W Korpusie od dou idzie coraz mocniejszy jednolity puls. Pracujemy, wierzymy, czekamy.

Pooenie staje si coraz bardziej grone. Niemcy robi prb stopniowej demobilizacji, kazawszy wysa tysic ludzi z broni do kraju. Sumienie odpowiada na to artykuem pt. Pierwszy i ostatni zamach niemiecko-rejencyjny, ktry tak si koczy: Streszczamy wywd: jeli dalimy wzi owe pierwsze tysic onierza, jeli, pomimo wrzenia, niczyja rka nie drgna ani nikt nie rzuci Korpusu, to dlatego, e dowdca Korpusu mia si sam zaci w niedawaniu nastpnych tysicy. Czekamy z niepokojem. O ile dowdca stanie na wysokoci zadania, znajdzie posuch i wykonanie rozkazw bezwzgldniejsze, niby si spodziewa. Klsk nasz bya w 31 r. niewiara dowdztwa w onierza, klsk jest i teraz. [...] Obymy nie potrzebowali i teraz nowej walki poczyna od dou. Jeno dowdztwo winno zrozumie, e dokooptowywa go wtedy nie bdziemy, a wysuniemy ludzi wiary, nowych cakiem, ktrym pomazanie na dowdztwo dao nie carskie proizwodztwo, ale kraj, ale Polska, ktra cierpi, zbroi si i -czeka. I rzeczywicie uj drugiego tysica ju by si tnie dao. Czekalimy cicia zasadniczego. Byem wtedy zajty sprowadzaniem z Ukrainy maszyny drukarskiej. Aczkolwiek bowiem Sumienie komenda organizacji zawiesia, zdawalimy sobie spraw, e nie mona polega na sowie dowdcy, e nie da Niemcom demobilizowa Korpusu, e naley mie zabezpieczon mono rozwinicia akcji uwiadamiajcej. onierz adnej strawy umysowej nie mia. Urzdowiec Korpusu, ukazujcy si dwa razy na tydzie - bya to jedna ckliwa grafomania. Urzdziem ju odpowiednio maskowany lokal, sprowadziem czcionki, zapas papieru, zecerw, zakupiem maszyn i wanie jechaem do Homla, by j zabra: ze obina jecha miaa specjalnym automobilem ciarowym do Bobrujska, aby si nie wsypa przy wyadowaniu na bobrujskiej rampie. W obinie jednak komendant organizacyjny na III Dywizj i komendant rwnoczenie stacji (por. Mosiewicz16) da mi tego rodzaju informacje, e musiaem si cofn. Prowadzony z ramienia organizacji wywiad ustala niezbicie fakt otaczania przez Niemcw Korpusu. W dzie mego przyjazdu przyjecha dowdca niemieckiego dywizjonu artylerii, ktry stan pod obinem i bada miasteczko: przybiegli chykiem zdyszani poznaczycy donoszc, e 30 kilometrw maszerowali lasami, a wynurzono ich pod samym obinem (wzowa stacja naszych kolei) i trzymaj w ostrym pogotowiu. Zajecha wreszcie cay wagon (dosownie) z samymi hallerczykami. Nie wygldali na ludzi pobitych, tyle miechu byo w tych oczach, tyle rzekoci w nich samych. - Nakruszylimy pod Kaniowem Niemcw niemao, a teraz wam przyjechalimy pomaga.

16

Komendant obina, zwizkowiec, zmar w Moskwie [...] w drodze na Murman

- A jakecie uciekli z niewoli? - My? Jecha tam nas cay dugi pocig. Do kadego wagonu po 30 ludzi nas wsadzali i po 2 szyldwachw. A potem drzwi zasuwali i zakrcali drutem. Na jednej stacji, co nas wypuszczali, spikn si cay pocig. Odjechalimy 3-4 kilometry od stacji, kady wagon swoich Niemcw zatamsi, potem jeden w okienko si wsun, reszta trzymaa go za nogi - i odkrca druty. A potem wyrzucalimy zabitych Niemcw i sami jak aby wyskakiwalimy jeden po drugim. - Wszyscycie uciekli? - E, nie, wielu byo takich, co mwili, e im jeszcze za daleko do domu, to potem uciekn. W naszym wagonie to gdzie koo Biaej wysi si przybierali. Wybuch zbyt wisia w powietrzu. Trzeba byo wraca, nie chcc naraa si w Homlu na odcicie od Korpusu. W Bobrujsku zastaem pukownika Barth17. Przyjecha po tragicznych walkach tzw. Korpusu 3 pod Niemirowem na Ukrainie, ktrymi kierowa ze zwyk sobie zimn krwi. Przyjecha na dwa dni przed zamachem. Ucieszylimy si, e jest szara, ktra da firm ewentualnym samorzutnym poczynaniom, jeli nas zmusz do tego wypadki. Lis przecie by zaledwie kapitanem; Bartha z Ukrainy przyjecha z rang pukownika. Byo to dla nas bardzo pomylne. Z pukownikw bowiem Korpusu mona byo liczy tylko na gen. eligowskiego (wwczas pukownika). Ten jednak ju wtedy by usunity z dowodzenia I Dywizj i pozbawiony wszelkiego stanowiska przez dowdc Korpusu. 21 maja podpisali kapitulacj w Misku upenomocnieni przedstawiciele generaa Dowbora. W twierdzy stao si to wiadome midzy g. 6 i 7 wieczorem. Powstaa panika. Biegnc do komendy, widziaem po drodze cwaujcych na olep onierzy stray Korpusu: - Do I Puku Uanw - krzyczeli - za Dniepr! Podobno w innych miejscach przebiegali pojedynczy jedcy, woajc: wszystko przepado! albo: ratuj si, kto moe! Lada chwila wybuchn moga dezorganizacja. Pokost adu zbyt wiey by na naszym onierzu. Chwila decydowaa o wszystkim. Moga go zebra w jedno lub rozprzgn. To onierz by, co wyszed z odmtw rewolucji. W ogrodzie przy maym domku na Prisutstwiennoj ulicy nr 26, w ktrym mieszkali Hubiccy18, zebrali si komendanci organizacji oddziaw kwaterujcych w Bobrujsku bd te cznicy z tych oddziaw, ktrych komendanci, ze wzgldu na stan umysw, porzuci nie mogli.

17

Pukownik Bartha - pseudonim Przemysawa Barthel de Weydenthal (1893 -1919). Podczas I wojny wiatowej oficer I Brygady Legionw Polskich, po ich rozwizaniu w l. 1917-1918 organizator POW na Ukrainie, w maju 1918, dc do udaremnienia kapitulacji I Korpusu wobec Niemcw, podj nieudan prb aresztowania gen. Dowbr-Munickiego. Nastpnie by oficerem IV Dywizji Strzelcw Polskich walczcej w l. 1918-1919 z Armi Czerwon. Zgina w kwietniu 1919 w Odessie. 18 Hubiccy - mowa tu o Hannie Paciorkowskiej-Hubickiej i Stefanie Hubickim. St. Hubicki (1877-1955) - lekarz, genera WP. Przed I wojn wiatowa dziaacz organizacji niepodlegociowych w zaborze rosyjskim. Podczas wojny w l. 1914-1917 w armii rosyjskiej, 1917-1918 w I Korpusie Polskim, czonek Zwizku Broni i POW. W 1919 powrci do kraju, pozostajc w subie sanitarnej WP. W l. 1928- 1930 wiceminister pracy i opieki spoecznej,

Wszystko byo zbrojne, z karabinami w rku. Wielu w hemach. Czekano rozkazw. Lis z Barth byli w sztabie. Chwile si duyy. Zapad wieczr. Midzy drzewami snuy si cienie ludzi, ktrych twarzy nie mona byo rozezna. Balimy si, e si zaoga rozprzga. Oto nadeszy chwile, ku ktrym przygotowalimy onierzy. Wic kiedy?... Na wszelki wypadek dwignito ludzi pod bro, gdzie si dao legalnymi rozkazami, i trzymano w koszarach. Wreszcie zajecha Bartha. - Lis zaraz bdzie. Dowbr nie chce si bi. Co z waszymi onierzami? Podchodzi szereg cznikw: - Panie pukowniku - melduj - wszystko w porzdku. Ludzie do rozporzdzenia. A si dziwno wszystkim robi. Kadego miotaa trwoga o inne oddziay. O swoim wiedzia, e trwa. A usysza, e trwaj i inne. Wic teraz... Jeszcze tej nocy powtrzymy Kaniw, tylko wikszy, wspanialszy. Nie trzy dni, a trzydzieci nasze trzy wietne puki uaskie bd prowadziy partyzantk. Nie damy Niemcom ani konia, ani wozu, ani armaty, ani karabina - nic. Zniszczymy wszystko. Pierwsi kopniemy w szklany klosz niewoli nad Polsk.19 A od tego dziesikro potnego echa Kaniowa zapali si, zakoysze chybki, rozcignity, olbrzymi front od morza do morza, na ktrym Niemcy rozpili wt siatk landwery. Pocznie si rwa ta sie, pka, wali si pocznie ledwo stojca ostatkiem tchu potga niemiecka. My to pierwsi rys potn w niej uczynimy. My, jedni my, ktrzy na niewolniczo legym pod niemieckie nogi Wschodzie wzniecimy walk. Da ona nam pomazanie i prawo na przejawienie tu naszej woli twrczej i pomiennej, jasnej woli wolnego z ducha narodu wrd niewolnych. Nikt tam z nas takimi grnymi zdaniami nie myla. Ale byy z nami te myli przez trzy miesice gotowania si do ofiary krwawej i dray teraz niecierpliwym pomieniem w duszach ludzi. Myl, e z takiej chwili jak wtedy zrodziy si pomienne sowa Warszawianki. Przyjecha Lis niebawem. Bya bodaj godzina 10. Odbya si teraz obrada ostateczna, w ktrej ja, jako nie majcy wyksztacenia wojskowego, bierny tylko braem udzia. Moc narady tej Barthel zosta komendantem Korpusu, Matuszewski20 szefem sztabu, Lis komendantem twierdzy, wic rwnie naczelnikiem garnizonu i kierownikiem antyniemieckiej operacji w samym Bobrujsku.

1930-1934 minister tego resortu. W okresie II wojny wiatowej na emigracji, dziaa w konspiracj i pisudczykowskiej. Po 1945 powrci do kraju. 19 Sumienie nr 2 20 Ignacy Matuszewski (1891-1946) - pukownik WP, polityk pisudczykowski, publicysta. W okresie I wojny wiatowej oficer armii rosyjskiej, nastpnie w l. 1917-1918 jeden z organizatorw Korpusw Polskich w Rosji, czonek Komendy Naczelnej POW Kijw. Po powrocie do kraju w 1918 oficer WP, w l. 1919 -1924 szef II Oddziau (Informacyjno-Wywiadowczego) Sztabu Generalnego WP. Po przewrocie majowym 1926 jeden z czoowych politykw sanacyjnych, wspautor koncepcji gospodarczych pisudczykw. W l. 1928-1929 pose na Wgrzech, 1929-1931 minister skarbu, 1932-1936 naczelny redaktor gwnego organu prasowego sanacji Gazety Polskiej. Podczas II wojny wiatowej na emigracji, zwalcza z pozycji pisudczykowskich rzd emigracyjny gen. Sikorskiego.

Po czym poczto ukada plan bojowy. Planu bowiem opanowania wadzy nad Korpusem i aresztowania generaa ukada nie byo trzeba. Wszystkie oddziay byy w naszym rku i sprawiaa to nie rozgaziona organizacja Zwizku Walki Czynnej21, bo ta ostatnia bya b. nika w szeregach, ale duch, postawa i nastrj onierza. Plan strategiczny za to nastrcza due trudnoci. Trzeba byo uj w rk Korpus i pchn moliwie celowo i skutecznie do walki, ktra winna si bya przecign czas jak najduszy i da mono zniszczenia zapasw Korpusu, jak to poczynia u siebie II Brygada Legionowa. Opanowanie tematu tak rozlegego w cigu tych kilku godzin byo dzieem intensywnej roboty mzgowej. Ju w zakreleniu samej operacji bobrujskiej wychodziy coraz nowe kwestie, w ktrych rozstrzygniciu bardzo pomocny by kapitan Jatylnicki, ktry, biorc czynny udzia w opracowaniu planu, okaza du pomoc znajomoci lokalnych spraw Korpusu. Organizacja miaa cis ewidencj rozlokowania Niemcw. Okoo 12 plan by gotw. Dyspozycje dla oddziaw wydane. Zachodzia kwestia, czy jeszcze zwraca si do generaa Dowbora. Barthel postanowi raz jeszcze zwrci si z propozycj prowadzenia Korpusu do walki. Wyznaczono rozpoczcie akcji na 2 w nocy. Lis poleci mi by przy sobie. Siedlimy w samochd. Przy szoferze siedzia oficer wywiadu korpusowego. Ten zaatwia spraw z patrolami, gsto krcymi po miecie i zatrzymujcymi samochd, oraz z wart przy wjedzie na way forteczne. Wysiedlimy w fortecy. Samochd odjecha. Weszlimy z Lisem do brzozowego gaiku, ktry rs naprzeciwko sztabu Korpusu. Byo to umwione miejsce. Niebawem te poczy przybywa przez cznikw raporty z poszczeglnych oddziaw. Kompania samochodowa obsadzia ju wszelkie wejcia do sztabu. Puk inynieryjny by pod broni i z kompletem oficerskim. Postawione zostay na nogi wszystkie puki piechoty, pbatalion etapowy, konni wywiadowcy Legii Oficerskiej, szkoa podoficerska, komendancka kompania, inne oddziay, ktrych nie pamitam. Baza lotnicza ze stacji meldowaa, e ustawia ju kulomioty i gotowa jest uderzy na niemieck zaog na dworcu. Ani jeden oddzia nie zawid. cznicy wyaniali si z cienia, meldowali i znw znikali w ciemnoci. Lis, przechadzajc si po drce, odbiera raporty. Wry mi si w pami na cae ycie. Dobieram wyrae najprostszych, eby odda tre tego wraenia: promieniao od niego dziwn sodycz i spokojem. Lisek mia zawsze bardzo jasne oczy. Teraz te oczy zdaway si przescza ciemno nocn i przenika czowieka ciepem. Chodzi sobie po alejce, rozmawia dokumentnie i tak, jakby nic innego nie mia na gowie, po kolei z kadym, i rozgospodarowywa si powoli w swoim zadaniu bojowym.

21

Zwizek Walki Czynnej, wac. Polska Liga Wojenna Walki Czynnej - tajna organizacja utworzona w kwietniu 1917 wrd Polakw-wojskowych w Rosji. Celem Ligi bya organizacja walki z Niemcami w deniu do odbudowy niepodlegoci Polski. W Lidze silne byy wpywy Narodowej Demokracji, osabiay j spory polityczne midzy nalecymi do niej wyszymi wojskowymi. Szerszej dziaalnoci nie rozwina, w grudniu 1917 zostaa rozwizana. Na jej miejsce powsta Zwizek Broni w I Korpusie Polskim. Autor, piszc o Zwizku Walki Czynnej, ma wanie na myli Zwizek Broni (Liga Walki Czynnej w maju 1918 ju nie istniaa).

Kiedy patrzyem, jak ta zoona machina pod rk Lisa zaczyna sprawnie i bez ochyby dziaa, nie mogem si wstrzyma od radosnego wynurzenia: - Wygralimy... - Jak to? - zwraca Lis do mnie gow (a bya to chwila, emy zostali sami). - Bo Korpus bi si bdzie. O rezultaty mniejsza. Stworzylimy fakt dokonany walki z Niemcami. Nie na prnomy zostali tu i pracowali. - Ale trzeba, eby fakt ten by moliwie dobrze zrobiony - odpowiada Lis i zamyla si. Po czym posa mi do konnych wywiadowcw z rozkazem, aby wzmocni nasze strae przy obu bramach fortecznych. Wracajc, zbdziem w lasku. Mijaa mnie jaka posta na ciece. Zwrciem si z pytaniem, w ktrej stronie jest gwny szpital, od niego bowiem chciaem wzi dyrekcj. Pytany przystan, by odpowiedzie. Poznaem pukownika Jawiiskiego22, dowdc twierdzy Bobrujsk. By on kiedy w Polskiej Lidze Wojennej Walki Czynnej Korpusu. Przy reorganizowaniu Ligi w Zwizek Broni (reorganizacj przeprowadzilimy w kocu 1917 r. pod hasem spotgowanej bojowoci i odgrodzenia si od elementw rozprawiajcych i politykujcych) pukownik wraz z wszystkimi niemal innymi ligowcami z Naczelnego Komitetu23 pozosta poza ramami organizacji. Z poprzednich jednak narad i konferencji ligowych znalimy si z pukownikiem, ktry orientowa si co do mojej roli w Korpusie dobrze. Teraz wic, wskazawszy kierunek, spyta, w jakim celu d do szpitala noc i co znaczy bro, ktr mam ze sob (miaem may mauzerek przez rami). Na moj odpowied, e do szpitala d dla poczynienia zarzdze w sprawie pogrzebu kuzyna, Maurycego Wakowicza, ktrego tego rana przywieziono zabitego w potyczce z oddziaem bolszewickim zza Dniepru, i e bro mam wobec niepewnoci pooenia po podpisaniu kapitulacji, pukownik skierowa rozmow na t kapitulacj. Mwi, e to jest cika rzecz, ale onierz by si nie bi. Pomylaem, e byoby nad wyraz krzepic dla oddziaw rzecz pozyska wojskowego o tak duym stanowisku w Korpusie. - A gdyby onierz si bi, czy pan pukownik by z nami poszed? - spytaem wprost.

22

Bolesaw Jawiski (1882-1928?) - genera WP. W l. 1904-1917 oficer armii rosyjskiej. W l. 1917-1918 by w I Korpusie Polskim jako naczelny inynier a nastpnie dowdca dywizji. Popar decyzj gen. Dowbr -Munickiego o kapitulacji Korpusu przed Niemcami. W l. 1918-1926 w WP, podczas wojny polsko radzieckiej 1919-1920 dowdca brygady i dywizji. Po zamachu majowym Pisudskiego wiziony w l. 1926-1927 za udzia w walkach po stronie wojsk rzdowych. 23 Naczelny Polski Komitet Wojskowy w Rosji (tzw. Naczpol) powoany zosta w czerwcu 1917 w Piotrogrodzie na Oglnym Zjedzie Wojskowych Polakw (delegatw z frontu i Zwizkw Wojskowych Polakw utworzonych po obaleniu caratu w marcu 1917). Zoony z dwch cile powizanych organw: Polskiego Wojskowego Komitetu Wykonawczego i Centralnego Zwizku Wojskowych Polakw. Prezesem Komitetu by Wadysaw Raczkiewicz. Komitet kierowa organizacj Korpusw Polskich w Rosji. Po rewolucji padziernikowej przenis sw siedzib do Miska. W obliczu postpw ofensywy niemieckiej na Biaorusi i Ukrainie w lutym 1918 Komitet rozwiza si na zjedzie w Kijowie, tworzc uprzednio Rad Naczeln Polskach Si Zbrojnych (PSZ). W marcu 1918 Rada PS Z podporzdkowaa si zalenej od Niemcw Radzie Regencyjnej Krlestwa Polskiego i rozwizaa si po powierzeniu przez Rad Regencyjn funkcji penomocnika d/s polskich formacji wojskowych w Rosji Raczkiewiczowi. Gwni dziaacze m. in.: Jan Jacyna, Lucjan eligowski, Wacaw Przedziecki, Albin Jasiski, Julian Komiski.

Pukownik odpowiedzia ywo: - W czasie wojny rosyjsko-japoskiej szesnacie razy szedem na bagnety. Ja jestem onierz. Nie znisbym, eby mi kto zarzuci tchrzostwo. Ale nasz onierz nie bdzie si bi. Dotd rozmawiaem z pukownikiem po towarzysku raczej. Nie uwaaem za stosowne obserwowania wojskowych regu w stosunku do dowdztwa, ktre z wasnej winy od chwili podpisania kapitulacji dowdztwem naszym by przestao. Teraz wypryem si subowo: - Melduj posusznie, e onierze dzisiejszej jeszcze nocy bd si bi, panie pukowniku. Z ust pukownika poczynaj biec gorczkowo pytania. - Jak to? - Oddziay ju stoj pod broni, panie pukowniku. - Puk inynieryjny?24 - Stoi pod broni. - A oficerowie? - Z pukiem. - Dowdca puku?25 - Nie wiem dobrze. Ale batalionowi przy swych batalionach. Pukownik zamilk. Wiadomoci, ktre otrzyma, byy zbyt wakie. Widzc jego wahanie, rzekem: - Za kwadrans przyjdzie do twierdzy kto, kto bdzie zupenie kompetentny, by da panu pukownikowi wszelkie informacje. Dam wtedy panu pukownikowi zna. - Bd czeka w mieszkaniu - odpowiedzia pukownik Jawiski. Kiedym wraca do Lisa, spostrzegem automobil, ktry dojeda ze strony przeciwnej. Zbliywszy si rozeznaem wysiadajcych Barth, Matuszewskiego i kilku innych oficerw. Zaprowadziem ich do naszego sztabu - na aweczce ogrodowej. Bartha przyj raport o sytuacji. - Id do sztabu - mwi. - A ja ka uderza natychmiast - mwi Lis - ju druga. - Nie, wstrzymajcie si jeszcze z kwadrans, a si rozmwi z generaem. Cho to forma, ale jeszcze raz zaproponuj podjcie walki. Znikli w cieniu. Zostalimy z Lisem sami. Opodal majaczya grupa cznikw.

24

Pukownik Jawiski przed objciem dywizji by dowdc tego puku, ktry mu si zbuntowa i rozlecia w czasie walk z bolszewikami. Uwaa wic wida ten puk za najtrudniejszy do ruszenia do walki 25 Potem okazao si, e wczesny kapitan, obecny pukownik Skoryna, stan osobicie na czele zrewoltowanego puku.

Zameldowaem o pukowniku Jawiskim. Nie pamitam ju, czy na skutek wezwania, czy samorzutnie znalaz si on w gaju niebawem. Poczli si z Lisem przechadza. Siedziaem na awce oparty o drzewo, podwiadomym wraeniem tylko owic sowa rozmowy. Znaem te rozmowy wietnie. Mwi si do tego kogo jasno, prosto, tak najprostszymi mylami, tak zrozumiaym, zdawaoby si, jzykiem. To wszystko usuwa si niby o lnic powierzchni, o takie jakie wielkie, zasadnicze niezrozumienie, o tak naiwny puklerz wiary w oparcia nie istniejce, o kanony tak nierealnych w danej sytuacji prawd, o restrykcje zasadnicze, ktre czepiaj si przecie o drobiazg wobec caoksztatu kwestii, ktrej si nie jest w stanie rozmwcy unaoczni. Rce wtedy opadaj, bo trzeba by cofn do prapocztkw kwestii, rozoy elementarz sprawy polskiej i z wolna najprzd uczy - tych duych liter polskiej racji stanu, logiki, konsekwencji i odpowiedzialnoci za robot, i tych maych, codziennych, najpotrzebniejszych - instynktu narodowego. Rzecz prosta, e mona byo sobie pozwala na tak gruntown nauk z oficerami modszych stopni z rangami starszymi nie byo to rzecz moliw. Wszelkie audiencje, by najyczliwiej poczynane, by najsumienniej przeprowadzane ze stron obu, byy samotn gimnastyk stron, a nie pojedynkiem. Argumenty ich nie zazbiay si, nie stykay nawet - paday w prni. Wic teraz, kiedy ju za nami by cay ten okres owej cikiej pracy, kiedy czu byo, e ju przygotowania skoczone, kiedy wszystko niby zamaro na chwil, by za kilka minut podj walk, patrzyem na to zmaganie si Lisa, pamitam jak dzi, z uczuciem czowieka, ktry chce obejrze fragment jakiego okresu swej egzystencji, niepowrotnie ju si koczcy. Tak wiadomo musi mie ucze na ostatniej lekcji, onierz przy ostatnim apelu przed zwolnieniem ze suby, wizie w ostatnim dniu odsiadywania kary. Cay okres w Korpusie to byo takie oto szturmowanie do dusz ludzkich. Skoczyo si. Niech tam Lis poyka sobie jeszcze ostatni piguk. Ja ju swoje zjadem za siebie i za innych. Siedz sobie oto na aweczce, czuj mauzer pod rk, nie przezrocza, nie piro lub one paskudztwa kulturalnoowiatowe, i czekam swojej kolejki. Pol gdzie, to pjd, a nie - to bd siedzia i cieszy si, e si moja robota skoczya. Posyaj mi te niebawem. Nasz patrol przyprowadzi trzech aresztowanych onierzy niemieckich (bodaj majstrw z dynamomaszyny sztabowej). Zaczo si?... Lis kae mi i ustali miejsce pobytu pukownika Barthy. Id do sztabu. W bramie, na schodach, na pierwszym pitrze przy wejciu do sztabu - warty onierzy kompanii automobilowej rozstawione ju z naszego ramienia. Ich czarne kurty skrzane, przepasane na krzy adownicami penymi nabojw, hemy francuskie mae daj dziwnie prosty, bojowy charakter temu lokalowi sztabowemu, ktry dotd czy si w umyle z brzkiem ostrg, lnieniem szabel, galonw, migotaniem rnych kolorw wszechwadnej lampasomanii. Peen dobrej wiary, e Bartha ju wrci z mieszkania gen. Dowbora i znajduje si w sztabie, zwracam si do dyurnego oficera sztabu, por. Gssowskiego, z meldunkiem. - Panie poruczniku, melduj posusznie: z rozkazu komendanta twierdzy, kapitana Kortyny, mam ustali miejsce pobytu dowdcy Korpusu, pukownika Barthy. Czy pukownik Bartha jest tutaj? - Dowdca Korpusu jest u siebie - odpowiada automatycznie porucznik.

Widz, e tu jeszcze nic nie wiadomo o zamachu. Salutuj i chc si wycofa. Jednoczenie porucznik uwiadamia sobie, e w moim meldunku wymieniem jakie obce nazwisko. Podbiega ku mnie: - Jak pan nazwa dowdc Korpusu? - Zasza pomyka. Za chwil pan porucznik otrzyma wyjanienie. Rwnoczenie z mymi sowami rozwieraj si drzwi. Wchodzi przez nie Bartha, za nim grupa oficerw. Bartha rozglda si po pokoju i skada telefony, ktrych nis pene garcie. (Kaza je pocina w mieszkaniu gen. Dowbora, skd, aresztowawszy tego, wraca.) - Gdzie jest oficer dyurny? - Ja jestem. - Prosz mi da klucze od gabinetu dowdcy Korpusu. - Mog sucha tylko rozkazw dowdcy Korpusu. - Genera Dowbr jest aresztowany. Dowdztwo objem ja i rozkazuj da klucze. - dania nie mog speni. Dyur objem z rozkazu generaa Dowbora i jego mog tylko sucha. - Aresztowa! - rzuca Bartha. Z grupy oficerw wysuwa si porucznik Strawiski, eks-adiutant p. Lednickiego26, jeden z tych, co to czekali woli kraju (czytaj: Rady Stanu27), aby pocz budowa wojsko. Potem uzna bd, wstpi do szeregu, walczy mnie (nagrodzony wsteczk za wysadzony most w czasie walki pod Jasieniem), przyjty do Zwizku Walki Czynnej na dwa dni przed wybuchem. - Jest pan aresztowany, prosz odda bro. Por. Gssowski odda broni nie chce, gotw jest natomiast da sowo honoru, e z niej uytku nie zrobi. Por. Strawiski bro chce wzi, zwraca si ju po onierzy, ktrych hemy i karabiny z nasadzonymi bagnetami migaj poprzez rozwierajce si drzwi. Sytuacja staje si tragikomiczna i zbdna. Bartha zezwala krnbrnemu dyurnemu oficerowi zatrzyma bro. Bartha zaj gabinet dowdcy. Matuszewski skierowa si do oddziau telefonw i telegrafu, by wyda dyspozycje Korpusowi; nie wyszed stamtd przez ca noc, penic sub. Natychmiast po Barcie zjawi si Lis w asystencji pukownika Jawiskiego.
26

Aleksander Lednicki (1866-1934) - dziaacz polityczny, adwokat. Do 1918 przebywa gwnie w Moskwie jako wybitny dziaacz polskiego ruchu liberalnego (m. in, w 1904 wsptwrca warszawskiego Stronnictwa Postpowo-Demokratycznego). Opowiada si za wspprac liberaw polskich i rosyjskich. W l. 1905 -1916 czonek rosyjskiej Partii Konstytucyjnych Demokratw (Kadeci). Podczas I wojny wiatowej twrca i prezes Polskiego Komitetu Pomocy Ofiarom Wojny w Moskwie; w 1917 przewodniczcy Komisji Likwidacyjnej d/s Krlestwa Polskiego, przeciwnik tworzenia polskich formacji wojskowych w Rosji; w 1916 szef misji Rady Regencyjnej przy rzdzie radzieckim. W okresie midzywojennym propagator idei paneuropei zmu. 27 Rada Stanu - organ stanowicy namiastk wadzy ustawodawczej Krlestwa Polskiego, dziaaa od kwietnia do padziernika 1918; powoana za zgod Niemiec i Austro -Wgier na podstawie dekretu Rady Regencyjnej miaa wsppracowa w dziedzinie ustawodawczej z wadzami okupacyjnymi; gwnym zadaniem byo podjcie uchwa w sprawie projektu konstytucji oraz utworzenia izby posw i senatu Krlestwa Polskiego. Rada bya cakowicie zalena od okupantw, wadz ustawodawcz sprawowaa w maym zakresie cznie z Rad Regencyjn. Rozwizana zostaa przez Rad Regencyjn 7 padziernika 1918, nie odegrawszy wikszej roli.

Weszli do gabinetu Barthy: zawrzaa krtka wojskowa dyskusja. - Co chcecie robi? - rzuca pukownik Jawiski. Bartha udziela odpowiedzi. Po chwili wszyscy trzej rzucaj si ku cianie - do wielkiej mapy sztabowej. Rzuty rk - sowa jak byskawica - zarzuty pukownika - krtkie repliki. Telefon dzwoni. Biegn przyj. Telefonuje naczelnik andarmerii korpusowej - por. Jelski. Jest zupenie zdezorientowany. andarmeria zawsze stawiaa warty w bramach fortecznych. Tymczasem stoj jakie warty, ktre nie puszczaj nikogo. - A kto przy telefonie? - pyta porucznik. - Wakowicz. Porucznik zaczyna rozumie. - Co wy wyprawiacie! Co ja mam robi? - Stawi si po rozkazy do dowdcy Korpusu, pukownika Barthy. - Jakie haso? Zamylam si. Musi to by haso krtkie, ktrego si nie zapomina, jasne. - Pisudski - mwi. I w ow noc imi to strzego obu bram fortecznych. Poczyna teraz przed oczy i kalejdoskop dugi starszych szar korpusowych. Przychodz przed Banth, pr si, salutuj. eby cho jeden powiedzia: Oto moja szabla. Moim wodzem Dowbr. onierz jestem i jego sucham. eby to zrobi cho jeden z nich, ktrzy znajdowali potem w sobie tyle pogardy dla dziecinnych i obkanych, a najpewniej przez Niemcw zleconych planw tego prowokatora Barthy, pogardy fachowcw i onierzy. Wszyscycie postpili nie jak onierze. Uderzalicie w ostrogi, mwilicie wedug rozkazu, udawalicie, e idziecie speni rozkaz, a mylelicie lkliwym sercem o obstrukcji, ktrej te balicie si robi. Jeden tylko czowiek okaza wahanie, czy uzna Barth. By nim dowdca I Legii, kapitan Waliski, elaznej rki bojowy oficer. Kazano mu zameldowa si - przyby do sztabu. Bartha, w cywilnym ubraniu, zacz mu wydawa polecenia. Kapitan Waliski zdumionym okiem powid po otoczeniu. Skadao si ono z wojskowych szar najwyszych, ktrych przecie zdawao si nie dziwi rzdzenie si Barthy. Tedy, gdy Bartha skoczy, kapitan gosem czowieka, ktry ju prawie rozumie sytuacj, ale jeszcze nie jest pewny, mwi tonem p zapytania, p owiadczenia: - Ale... mj dowdca to jest... genera Dowbr-Municki.

- Porzdny chop - myl sobie - eby zechcia i z nami. Ale nie pjdzie. To kadrowy oficer. Nie pomieci mu si w gowie. - Ja jestem dowdc Korpusu. Prosz spenia moje rozkazy - mwi z ogromnym spokojem, ktry jednak jest sztuczny, Bartha. una uderzya na twarz Waliskiego. - A genera Dowbr? - Genera Dowbr jest aresztowany. Way w sobie co kapitan. Stoi wyprostowany. Patrz uwanie w Barth oczy onierskie. Wzrok Barthy w jego wzroku. Snad porozumieli si onierze. - Komu mam si zameldowa? - pyta kapitan. - Pukownikowi Jawiskiem u - odpowiada Bartha. - Wedug rozkazu - brzkny ostrogi. Kapitan robi zwrot, obj sub. Objli sub i inni oficerowie. W gabinecie zosta Bartha, Lis, pukownik Malewicz. Ten znw teraz dowodzi, e plan jest mylny. e lepiej dziaa inaczej... Godziny szy. Siedziaem w przylegym pokoju na framudze okna, u drzwi gabinetu, i czekaem. Czego tak spieraj si ci ludzie? Przecie kady plan, wojskowo biorc, jest zy. No, ale Lis powiedzia, e musi by moliwie dobry. Pewnie. Do pokoju wprowadzaj aresztowanego oficera niemieckiego, Gdelera, i trzech jego onierzy. Nasi chopcy, poczciwe mazurskie pucuowate gby pod francuskimi hemami, wprowadzaj ich uroczycie, jakby celebrowali jaki obrzdek, i ustawiaj si przy drzwiach. Gdeler rozglda si, widzc, e nikt go nie zaprasza, przysuwa sobie fotel i siada. Nie ma w nim cienia tchrzostwa, ale i cienia buty. Jest tylko bardzo blady. Jego trzej onierze, niezgrabne, klockowate knechty, stoj pod cian i ich porcelanowe oczy nie odbijaj adnego wyrazu. Wchodzi nasz oficer, daje znak. Warta wyprowadza Niemcw. Gdeler mwi potem, e by przekonany, i idzie na rozstrzelanie. Szed jednak tylko na kilkugodzinny pobyt na odwachu, na ktrym mia mnie ustpi miejsca za nadejciem dnia. Lis posya mnie do kapitana Matuszewskiego do aparatw. Praca wre w penym toku. Sztab czy si na gwat ze sztabami dywizji pieszych i z dywizj kawaleryjsk. - Co si dzieje? - pytam. - Trudno - odpowiada kapitan. - Najprzd duo czasu trzeba, eby si zczy. A jak si zczy, to krc, zwaszcza I Dywizja. Tylko kawaleryjska przyja do wykonania (rzeczywicie poszed rozkaz

przemarszu do pukw, puk drugi nawet ruszy i wzi do niewoli zaog 18 onierzy niemieckich). III Dywizja - genera Iwaszkiewicz28 zwoa narad pukownikw. - A obin co? (by to najwaniejszy punkt wzowy na skrzyowaniu dwch drg kolejowych). - Dobrze. Mosiewicz powiedzia, e ma wszystko gotowe i e czeka sygnau. Wracam do kapitana. W przejciach, w korytarzyku, na schodach siedz skulone postacie onierskie. S to rna patrole, oddziaki, warty, ktre czekaj kolejki, ordynansi, cznicy. Wszystko to pi snem sprawiedliwych. I tak mi zostali w oczach: w hemach bojowych, z tamami adunkw przez piersi, z karabinami w doni, skracajcy czekanie snem. Zawoaj ich - pjd. Teraz - nie ich gowa. Ani ladu wiecowania. Ci ludzie zaczynali rzecz bardzo wak. Ale przecie wiedzieli, e nadejdzie. Wic o czyme tu byo teraz mwi? I onierz krad apczywie i przezornie godziny snu. Wyjrzaem przez okno. Tam ciemna linia onierza staa ju drug czy trzeci godzin w szeregu na spocznij wzdu drogi. Szereg ten sta cichy, niemy. Genera Dowbr pisze w swej III czci Szkicu29, e opieralimy si tylko na kompanii samochodowej i kilkunastu omamionych junkrach [...]. Inspiracj szpiegostwa, jak gen. Dowbr rzuci na ludzi, ktrych intencji nie by w stanie umys jego obj, Kula i Bartha odparli sw mierci, Matuszewski sw prac. Ale zniesawienie tej szarej onierskiej masy, ktra potrafia noc caa, ciemn, duszn noc przed beznadziejn walk wysta z broni u nogi, do koca czekajc rozkazw, niech cho tu znajdzie zadouczynienie. Niech cho tu oddam cze tej kompanii jednego z pukw piechoty, do ktrej, gdy zwrci si w ow noc komendant puku: ju nie genera nami dowodzi, tylko jakici Barthy; tak on mwi, eby bi si; tak kto chce bi si, niech idzie na prawo - kompania caa przesza na prawo. onierz stan nad podziw. Lepiej, nielimy czekali. I nie byo ani jednego wypadku nieposuchania naszych rozkazw przez jakikolwiek oddzia onierzy (o Legii potem). W sztabie poczo szarze. Od pokoju, gdzie trway narady, do ktrego chodzili i wychodzili wojskowi rnych stopni, otwary si drzwi. Wyszed Lis. Mia twarz popielat. Za nim Bartha. - Chodmy do Legii - powiedzia Lis gucho. Poszlimy. Na ulicy owiao nas wiee powietrze. Wyszlimy ze sztabu, w ktrym paliy si lampy, a tu ju by ranek. Ten najpierwszy ranek, zimny i przedsoneczny. - Jest niedobrze - krci Lis gow - pukownik Jawiski ca noc zwleka z rozpoczciem akcji, wynajdywa trudnoci, a teraz odmwi udziau.

28

Wacaw Iwaszkiewicz-Rudoszaski (1871-1922) - genera armii rosyjskiej, nastpnie WP. W l. 1891-1917 w armii rosyjskiej, 1917-1918 w I Korpusie Polskim. Dowdca sformowanej przez siebie 3 dywizji strzelcw. Od listopada 1918 genera WP, w l. 1918-1919 bra udzia w walkach z Ukraicami na terenie Galicji Wschodniej (m. in. dowdca obrony Lwowa), w l. 1919-1921 dowdca okrgu wojskowego Warszawa. 29 Chodzi tu o ksik J. Dowbora-Munickiego Krtki szkic do historii I Polskiego Korpusu. Cz. I Warszawa 1918, Cz. II Warszawa 1919, Cz. III Warszawa 1919.

- A po c jeszcze zwlekamy? Po co idziemy do Legii Oficerskiej? - Legia przysaa delegatw; daj, aby im genera da wyjanienie osobicie. Druga Legia Oficerska uszykowana bya na placu przed swymi koszarami. Stali w dwuszeregu. Za nimi uszykowao si kilkunastu konnych wywiadowcw Legii (reszta ich penia stra przy bramach fortecy). - Baczno! W lewo patrz! - da komend pukownik Habicht, komendant Legii. Oddzia odda Barcie honory. Bartha pocz mwi do Legii. Dugi front nie pozwala obu skrzydom sysze sw jego. Miast zama dwuszereg w czworobok, Bartha da znak rkami: - Stacie naok! Dwuszereg si skotowa - szyk prys. Oddzia znik, Staa naokoo Barthy banda wiecownikw. Nikogo tu nie obowizywaa postawa ani rwnanie i krycie, kady mg wtuli si w tum, gestykulowa, woa z ciby. Bartha egzekutywy fizycznej nie mia. onierz by szed do walki z Niemcami, ale byo rzecz nie do pomylenia, eby zechcia do tej walki z broni w rku zmusza cale oddziay. Bartha, stojc w cibie tumu, musia albo znale w sobie ton, ktry by porwa i znw wojskiem uczyni, albo przegra. I przegra. Zemcia si na nim nieznajomo stosunkw w Korpusie. Przyby na dwa dni przed zamachem. Nie zna psychologii Korpusu. Postara si tylko zorientowa co do sytuacji militarnej. Pamitam, jak pyta w przeddzie; ktre oddziay przedstawiaj najwiksz si bojow? Odpowiedzielimy zgodnie: obie Legie Oficerskie. Mylelimy bowiem o zaopatrzeniu i uzbrojeniu, wyekwipowaniu, liczbie karabinw maszynowych, liczebnoci skadu bojowego, nikt za nie zwraca uwagi, by do tego caego inwentarza doczy morale Legii. Morale bya w caym Korpusie chybka i nieugruntowana, cho coraz krzepa, by w t noc zda chlubnie egzamin. Zaczynao si ca rzecz pod strachem Boym nie tylko o Legi, wic po c byo specjalnie jej duchem si zajmowa? Teraz wic, kiedy Bartha stan przed karnym dwuszeregiem, ktry go wita na: lewo patrz, przypomnia sobie, on, oficer Legionw, ktrych szare dwigay si nie z soli ani z roli, ani z lat wysugi, lecz z zasugi bitewnej, z najniszych stopni, e ma przed sob samych oficerw, kwiat Korpusu, oddzia o najlepszej sile bojowej. Skin wic rk, zebra wkoo siebie oddzia i, po koleesku, chcia zarzdzi krtk odpraw, rzeczywicie wyjani sytuacj, tak jakby tym ludziom naprawd szo o wyjanienia. Do Korpusu idc, onierz wyrzeka si pewnych swobd, Korpus wic skupi element najlepszy. Oficer - unika szykan w armii rosyjskiej i znajdowa port zaciszny. Oficer wic pcha si kady i oficerowie Rosjanie nieraz wykazywali wyrafinowan pomysowo w wynajdywaniu babek i ciotek Polek lub w ogle najmniejszych pozorw, ktre by im pozwoliy wstpi do Korpusu.

Z tego caego materiau oficerskiego bardziej wydatne elementy znalazy si na etatach w szyku lub w administracji. W Legii zosta narybek najgorszy, przewanie chorowie z owych smutnych czasw, kiedy Rosja w braku oficerw bya zmuszona do trzymiesicznych szk oficerskich bra element z paroklasowym wyksztaceniem. Tak sformowana Legia staa si miejscem wygnania. Oficerw podejrzanych o kradzie, niedogw, nie wadajcych gadko polskim, pchao si do Legii. Pchao si do niej, co prawda, i politycznie niepewnych, na przykad dzielnego wojskowego, pukownika Konarzewskiego30, brygadiera w Mohilowie, ktry jako tamtejszy komendant stara si ukrci swawole tzw. tekicw31, konsystujcych pod skrzydami Korpusu. Oddzia ich liczy 800 koni, nie bra ani odu, ani zasikw z Korpusu, mimo to dowdca jego, rotmistrz Ikajew, kademu szeregowcowi wypaca 300 rb miesicznie, o ktrych pogardliwie w oddziale mwio si na tabak. Oddzia ten, obwoc portret Mikoaja, grasowa za Dnieprem i cieszy si specjaln sympati sztabu Korpusu. Pukownik Konarzewski, rygorzysta, odgradza usilnie swj teren od miych goci. Przeniesiony za to zosta do Legii na szeregowca pod gupim pozorem, e nie umia rozwiza zadania taktycznego, ktre mu zada jako teoretyczne wiczenie delegat Dowbora - gen. Karnicki32. Rzecz zrozumiaa wic, e tu adne wyjanienia Barthy by nie pomogy. On sam nie wygosi adnego przemwienia, nie porusza sprawy zasadniczo. W paru zdaniach poda do wiadomoci fakty. Gdy day si sysze pomruki, zaniepokoi si wida o psychik oddziau. Myla, e to nieliczne jednostki. Chcia od razu przeci sytuacj. - Kto chce walczy, na prawo. Kto nie chce, na lewo - wyda rozkaz niby przewodniczcy na wiecu. Tum si jeszcze bardziej skbi. Zobaczyem najprzd koskie by, zwracajce si na prawo. To konni wywiadowcy, jak jeden, stawali na stronie, ktra miaa si bi. Niebawem zebra si przy nich pluton z trzydziestu ludzi, ktry sformowa si od razu karnie w dwuszereg. Na lewo - nie poszed nikt. Caa masa gardujca, gestykulujca staa na miejscu. Wpadem w ten tum. Migny mi jakie znajome twarze: - Ludzie, co robicie, czemu nie idziecie do tamtych?! Spotkay mi, unikajc wzroku, pochliwe oczy, niechtnie odwracane gowy: My zaraz... czekamy tylko na naszego plutonowego... Mnie jeszcze adunkw przynios!

30

Daniel Konarzewski (1871-1935) - genera WP. W l. 1890-1917 oficer armii rosyjskiej, 1917-1918 w I Korpusie Polskim. Od 1919 w WP, w l. 1925-1931 wiceminister spraw wojskowych, 1931-1935 inspektor armii. 31 Tekicy, tzw. dzika dywizja - oddzia sformowany na Kaukazie z jednego z mahometaskich szczepw Azji rodkowej po obaleniu caratu w Rosji w marcu 1917. Dzika dywizja walczya z Armi Czerwon na terenie Modawii i pd. Ukrainy; syna ze lepego posuszestwa i okruciestwa. 32 Aleksander Karnicki (1869-1937) -- genera armii rosyjskiej, nastpnie WP. W l. 1890-1917 w armii rosyjskiej, w 1918 w I Korpusie Polskim jako zastpca dowdcy. Od 1919 w WP jako generalny inspektor kawalerii, w wojnie polsko-radzieckiej 1919-1920 dowdca grupy operacyjnej i brygady, od lipca 1919 do marca 1920 szef polskiej misji wojskowej przy kontrrewolucyjnej armii gen. Denikina w Rosji. Zwolniony ze suby czynnej w 1920 na skutek zarzutw, e w I Korpusie le traktowa oficerw -przeciwnikw gen. Dowbr-Munickiego.

Tymczasem z tyu, z bokw, charczce, syczce sowa: bolszewik, znamy takich... I twarze zielone ze strachu, obdne. Z wolna pocz si orientowa tum, e, dziki inicjatywie tamtej garstki zdecydowanych, cay oddzia, pozostajc w miejscu, znalaz si niejako po lewej stronie. Tchrze poczuli si pewniej. Niezdecydowani zdecydowali si. Zaskoczeni i nieprzygotowani, nieufajcy Barcie, upewnieni przez opozycj. W powietrzu zaszumiao skrzydlate sowo: prowokacja niemiecka. Sprawa bya przegrana. Odwrciem si do Lisa. Sta spokojnie, jasnymi swymi oczami patrzc na zgraj. Z ulicy wcigano jeszcze kulomioty, niesiono tamy. Rozpd przygotowa bojowych szed stamtd. Jaki oddzia piechoty, liczcy z gr stu ludzi, rwnym krokiem, czwrkami, w penym ekwipunku bojowym wkracza w podwrze. Lis da rozkaz oficerowi prowadzcemu. Komenda. Oddzia w marszu sprawnie robi w ty zwrot i oddala si, wybijajc tempo, od ogniska zarazy. Podchodzi Bartha. - Obejdziemy si bez Legii - powiada. - To niemoliwe - mwi Lis - przygotowaem operacj, liczc na oba oddziay Legii. Nie mam czym luki zastpi. - Chodmy do I Legii - mwi Bartha. Idziemy. Nastrj ten sam. Bartha ju nie robi eksperymentu gosowania. Posyszawszy gosy: niech przyjdzie genera, niech objani, wychodzi z podwrza koszar I Legii. Wracamy do sztabu. Pocz teraz przed oczy i kalejdoskop obrazw szybkich, wyrazistych, rwnorzdnych nieraz, tak e trudno je obecnie w chronologicznym porzdku ustali. W pokoju midzy gabinetem dowdcy a pokojem dyurnego oficera, na fotelu, gdzie przed dwiema godzinami siedzia Gdeler, siad Bartha. Zagbiony w wygodny fotel, rce na porczach opar, donie przy piersiach splt i opuci gow w surowej zadumie. Lis przechadza si po pokoju. Oczy jego, rzecz charakterystyczna, nie traciy i teraz wyrazu pogody i jakiej radoci ycia. Tylko na tych chopicych jeszcze ustach usiada zmarszczka gorzka. Widziaem j potem, gdym spotka Lisa w najcisze dni jego bojowej pracy konspiracyjnej w Kijowie. I kiedy teraz myl o zabitym Lisie, rzebi mi si okrutnym wspomnieniem owe gorzkie zmarszczki, ktrych nie szczdzio ycie temu mczynie, ledwo wyrastajcemu z chopca. W pierwszym pokoju, pokoju dyurnego oficera i poczekalni, skupilimy si my wszyscy, zwizkowcy, ktrzy znaleli si pod rk. Wiedzielimy, e Bartha zameldowa si do rozporzdzenia gen. Dowbora, i nie chcielimy si usuwa.

Bylimy przekonani, e Niemcy zadaj satysfakcji i bd nalega na danie daleko idcych zadouczynie, na ktre nie mielimy wtpliwoci, e dowdztwo si zgodzi. Na progu poczekalni zjawi si Lis. Wyprostowany subowo, oficjalny. - Kapitan Matuszewski. - Porucznik Maagowski. - Wakowicz. Wywoa jeszcze szereg nazwisk. A gdymy stawili si w nastpnym pokoju, gdzie by Bartha, Lis zakomenderowa baczno i rzek: - Pozostaj waszym komendantem, jak nim byem. Dyscyplina obowizuje. Tu mam ja zosta z pukownikiem. To wystarczy. Rozkazuj i do domw, by tam i czeka rozkazw. Zrobilimy wstecz zwrot i wyszlimy, nie egnajc si ze sob, nie mwic sowa. Sprawa bya przegrana. Pamitam, wyszedem przed sztab i rozejrzaem si po otoczeniu, jakbym pierwszy raz je widzia. Lis powiedzia: i do domu, i umys ze zdziwieniem ogarnia to sowo. Myli uparcie wizay, wizay do niego jaki wtek, ktry si rwa. Wiedziaem, e mam wrci do domu jako do punktu, z ktrego mam co rozpocz zupenie nowego, jaki etap zupenie nie poczty. I dopiero teraz, po raz pierwszy, stan mi przed oczami w dom w czerwonych cianach kutaiskich koszar, bez wody i wiata, bez mebli i bez gospodarskich sprztw, dom wiecznie peny nocujcych goci, rzadko ogldajcy gospodarzy. Rzeczy nasze byy czciowo rozgrabione na wsi, czciowo w Misku. Nocy tej nie byo i ony w tym domu, powioza bowiem piroksylin do Miska, skd dalej szwarcowao si materiay wybuchowe do kraju. Staem wic tak przed sztabem, zbierajc myli. Nagle suchy huk wystrzau rozleg si o kilkanacie krokw. Rzuciwszy okiem w tym kierunku, zobaczyem zaraz przez drog na wydeptanej trawie skweru pod du brzoz pochylon posta jakiego wojskowego. Jednoczenie rozleg si drugi strza, po ktrym nastpio dziwne nachylenie si postaci. Miaem wraenie, e czowiek strzela z pozycji stojcej do kogo lecego na ziemi. Jednym skokiem przesadziem drog. W biegu ju posyszaem trzeci strza. Gdy dopadem, czowiek ju lea na ziemi. Twarz mia blad, ktr odwraca od nadbiegajcych. Poznaem go! By to Gielniewski. Sdzia ledczy przy prokuraturze Korpusu, porucznik artylerii, ktry wanie od kilku dni zgosi si na mego pomocnika w dziale prasowym, a tej nocy by dowdc warty oficerskiej (tzw. custodia honesta) przy Dowborze. Kiedy Dowbr zamierzy si na Barth, Gielniewski skierowa na rewolwer. Teraz, gdy Bartha kaza Dowbora uwolni, Gielniewski zdj wart, oznajmi o tym Dowborowi i zameldowa si do jego rozporzdzenia. Dowbr burkn co na to i wypad z mieszkania ku odwachowi - przeprasza Niemcw, ktrzy tam byli uwizieni. Za nim biega grupa jego adiutantw. Strapiony naczelnik warty przy odwachu sdzi, e oficerowie wiod Dowbora na odwach. Przejty tak niezwykymi winiami, ktrych oddawano mu w rce tej nocy, gdy go ostro Dowbr zagadn:

- Prosz mnie prowadzi do Niemcw. Gdzie siedz Niemcy? Odpar subicie: - Pan genera bdzie askaw chwilk si wstrzyma. Ja przecie oddzieln cel w tej chwili ka naszykowa panu generaowi. Gdy za tam jeszcze w dobrej wierze chciano umieci dowdc Korpusu w celi wiziennej, Gielniewski wyszed przed sztab pod on brzoz i trzy kule wpakowa sobie w pier z tego nagana, ktrego kilka godzin wstecz doby w obronie Barthy. Dobieg do niego natychmiast dr Orgelbrand, przyklka przy nim dr Hubicka, ujmujc gow umierajcego w swe rce. - Nie trafiem w serce - szepn Gielniewski. A gdy go zoono na nosze i niesiono do odlegego o kilkanacie krokw szpitala gwnego Korpusu, doda: - Trzeba umiera, trudno. Szkoda. Tak strasznie chciao si y. Trudno. - Potem przy samych drzwiach szpitala cichutko: - Szkoda ycia. Konajc ma ku szpitalnym, prosi, pki mia przytomno, eby przyszed do niego genera Dowbr. - A jeli nie zechce... to mu prosz powiedzie... e umieram jak onierz... Bo mam tylko jedno sowo... Nie dwa... jak genera... Zmar tego dnia w poudnie. Na huk strzaw z okna sztabu wychyli si Lis z zapytaniem, kto si zabi. Poszedem mu objani. Bartha w teje pozie siedzia w fotelu. Ledwom skoczy, otwary si drzwi. Stan w nich mody podoficer w penym rynsztunku bojowym, z karabinem w rku: - Panie pukowniku. Melduj posusznie: podoficer z warty na odwachu. - C takiego? - pyta Bartha. - Panie pukowniku, dwie godziny temu przyprowadzili Niemcw na odwach. Zamknlimy ich. Teraz przychodzi genera Dowbr i kae ich wypuci. Wic komendant warty mnie przysa zapyta: co z generaem robi i czy go uwizi, czy co? W ostatnim zdaniu jako ton subisty nie dopisuje. Drga w nim, wbrew najusilniejszej woli spronego podoficera, jaka nuta junakierii, co z warsiawskiej gwary Antka, ktry odwali kawa i wypytuje gronie zaczepionego, czy ma pretensj? - Genera Dowbr jest nadal dowdc Korpusu. Naley spenia jego rozkazy. Nie zapomn nigdy, jak te sowa meldujcy przyj. Pytajcy przed chwil z fantazj, czy uwizi Dowbora, na odpowied Barthy krtko i twardo odpali: wedug rozkazu, precyzyjnie zrobi zwrot wstecz i oddali si, wybijajc starannie tempo. Ani cienia zdziwienia, zapytania, przestrachu. wietny onierz, myl z alem i wychodz za nim ze sztabu. Tam przed sztab przymaszerowuje wanie pluton 20-30 ludzi z Legii Oficerskiej. Prowadzi ich por. Strawiski, o ktrym ju bya mowa w opowiadaniu niniejszym. Bartha jeszcze przed zrzeczeniem si dowdztwa kaza mu zorganizowa patrole po twierdzy, zebra wic ludzi i przymaszerowa po instrukcje.

Ktry z adiutantw Dowbora wychodzi ze sztabu i mwi, e z rozkazu gen. Dowbora wszystkie oddziay maj wrci do koszar. - Zaleni jestemy tylko od pukownika Barthy - odpowiada por. Strawiski. - Boe - myl sobie - i tu si tli jaszcze. I tu zgasi bdzie trzeba. My to zrobimy sami, ktrzymy w pojawienie si kadej skry takiej caych siebie kadli. Rzeczywicie. Wychodzi kto od Barthy: - Pukownik Bartha kae spenia rozkazy generaa Dowbora. Ale oto sam gen. Dowbr idzie. Otoczony wit, z Gdelerem u boku, ktrego odprowadza z wizienia. Z boku stoi oddziaek por. Maagowskiego. Przygotowany by na zaimprowizowanie ad hoc natychmiast dwch pocigw pancernych. Z tych jeden mia ruszy na Osipowicze, drugi na obin i po drodze zduisi zaogi niemieckie po stacjach. Por. Maagowski przygotowa wic maszynistw, palaczy, karabiny maszynowe. Koo tzw. miskiej bramy fortecznej sta wz z materiaami wybuchowymi, przygotowany, by zaopatrzy pocigi. Oddziaek porucznika mia wzi udzia w ataku na dworzec, po czym bezporednio pocz zestawia pocigi. Ludzie wic byli zaopatrzeni w granaty rczne. Teraz, gdy zobaczyli idcego wolno Dowbora asystujcego Niemcom, targna nimi lepa, chopska, nie rozumujca rozpacz. Jeden z nich z przeklestwem, nie dajcym si powtrzy, schwyci rczny granat zza pasa i zamierza rzuci w grup Dowbora z Niemcami i adiutantami. Porucznik Maagowski w sam por zdy go chwyci za rk. Pluton por. Strawiskiego widzc, e genera zblia si do wejcia do sztabu, zosta na miejscu, jak by, w rozwinitym dwuszeregu, frontem zwrcony do sztabu. Chwila bya ciekawa. Dwuszereg sta jak wryty. Dugie bagnety rosyjskie karabinw wzitych do nogi ani zakoysay si. Rzekby - parada. Do tak znieruchomiaego oddziau zblia si genera. Pierwszy by to oddzia, z ktrym mia zetkn si po tej nocy. Zblia si wolno i w twarzy jego mona byo czyta wewntrzny niepokj. Oto chcc wej do sztabu, musi przej przed dwuszeregiem. Spotykajc oddzia, musi wymieni pozdrowienie. Co bdzie, jeli mu oddzia nie odpowie? Prne obawy! Na generalskie czoem pluton odpowiada zgodnie, jak na paradzie: - Czoem, panie generale. Po czym, obawiajc si, e na tym si skoczy, zrywa si ze wszystkich ust tych ludzi: - Prowad nas na Niemca, panie generale! Prowad nas na Niemca! Stanem tu za oddziaem i kade sowo odpowiedzi generaa zostao mi w uszach. - Ja sam jestem z biednej szlachty - rozpocz genera - i ziemi ani majtku nie mam. Po czym dowodzi, e panom nie suy i jest yczliwy ludowi.

Zdumiaem si. Ludziom, ktrzy prosili, aeby ich prowadzi na mier, genera rozwija swoje demokratyczne pogldy. Oto przeyli moe najtragiczniejsz noc swego ycia, wyrwali si z wszelkiej troski o siebie, w sercach ich rozgorza ogie dziejowej byskawicy, z ktrego skier zrodzia si Marsylianka i Warszawianka, i Grottger, a ten genera-lejtnant uwaa za stosowne... uspokaja wzburzone fluktua bolszewickie. Niechby nie by politykiem. Niechby by tylko onierzem. Zrozumiaby wtedy. Nie odczu tych ludzi mg tylko odak. Do sztabu, w ktrym znajdowa si Bartha i Lis, Dowbr nie zachodzi. Posa tam dowdc andarmerii, por. Jelskiego, aby aresztowa Barth. Lis owiadczy swoj solidarno z Barth w wystpieniu. Wobec tego Jelski wycofa si, by po chwili wrci z adiutantem Dowbora, por. Szebek. - Genera prosi, ebycie panowie nie utrudniali mu sytuacji - powiedzia Szebeko - i opucili Bobrujsk. Po tym powiedzeniu obaj oni opucili sztab. Udaem si do domu. Ordynans jednego ze znajomych oficerw, ktry u nas nocowa, zawiadomi mi, e przyjechaa ona moja i udaa si na poszukiwanie za mn. Wyszedem, aby j sprowadzi. Przeszedem wzdu cae miasto tam i z powrotem. adnych luno wasajcych si onierzy. Oddziay jeszcze nie byy zdemoralizowane. W pewnym punkcie piaszczystej szosy bobrujskiej zobaczyam automobil pasaerski naadowany kuferkami onierskimi, workami, skrzynkami. Na nim kilku onierzy. Midzy nimi poznaem podoficera, ktry przychodzi pyta, czy ma uwizi Dowbora. - Gdzie jedziecie? - Gdzie! - odpowiada zuchowato - a z Bobrujska precz. - W oczach mu lataj ze ogniki. - Odbilimy zamek, nabralimy, co si da, i wieziemy do ydw. Wszystko jedno, Wszystko przepado. Wszystko jedno, wszystko przepado! - oto sowa, ktre od tego dnia zawisy nad Korpusem. Przez cae dwa miesice jego likwidacji stay si one przykrywk dla wszelkich zodziejstw, wszelkiego ajdactwa, w ktrym pocza si pawi ta onierska i oficerska masa zdemoralizowana, zrujnowana psychicznie, ta masa ludzi, ktrym odebrano godno wasn, onierzy, ktrym odebrano cel istnienia, ktrzy tkwili w szeregu bez sensu, czekajc a ich, przepuciwszy przez kwarantann niemieckiego obozu, zawioz do domu. Gdym wraca, przechodziem koo koszar puku inynieryjnego. Bya ju godzina 8 rano. Puk jeszcze sta w penej gotowoci bojowej. Oficerowie otoczyli mnie koem. Wanie otrzymali telefonogram ze sztabu, eby wraca do koszar, e nic z caej akcji, ale jeszcze nie mogli uwierzy. onierze jeszcze nie wiedzieli nic. Stay jeszcze wozy z amunicj, materiaami wybuchowymi, adowane, gotowe do drogi. Ciko byo przechodzi przez t oaz, pen wieoci bojowej minionej nocy, gdy przyszo si do niej z zakurzonych ulic, po ktrych ju przemykaa si nikczemno - cuchncy produkt kapitulacji bez boju. W mieszkaniu naszym byo ludno. Wrcia ona, cigny rne niedobitki. Na pododze wszdzie leay sterty granatw rcznych, rozdzielanych z wieczora (niemieckie - model 1918 - ktrych trzy skrzynie nieco wczeniej skradli Niemcom onierze por. Maagowskiego). - C, Dreczkowski, nie bdziemy bili Niemcw? - pyta por. Maagowski maszynist swego pancernego pocigu, poznaniaka.

- Nie bdziemy, panie poruczniku - odpowiada byy niemiecki onierz, zbieg z niewoli rosyjskiej na Murmanie, twardy czowiek. I nagle po spalonej przy kotle parowozu, citej w surowy wyraz twarzy poczynaj i zy. Twarz nie traci spokojnego, surowego wyrazu. zy nie ocierane spadaj na skrzan kurtk. Wszyscy milcz. Jeden z podchorych opar si o okno i te pacze. Temu te najlejszy skurcz nie wykrzywia twarzy, zy same pyn. Macham rk, id spa do drugiego pokoju. Wywabia mi jeszcze gos por. Kobylaskiego. Kobylaski, mwicy duo, to rzadko! Milcza zawsze i robi robot za trzech. Czy to przy przekradaniu si z organizacyjnymi rozkazami przez bolszewikw w czasie oblenia Korpusu, czy potem przy ekspediowaniu ludzi na Murman, czy potem jeszcze przy transportowaniu granatw rcznych i piroksyliny przez niemieckie kordony. Teraz mwi, mwi duo, gorczkowo. Wygldam z drugiego pokoju na niego. Jaki inny czowiek. Usta trzsce si, biae jak papier. - Jaka podo, jaka podo, jaka podo... Powoli zaczynamy rozumie. Wraca z rewii, ktr Dowbr urzdzi. Mwi tam onierzom, e chciano przela ich krew, e byli to prowokatorzy... e on ich nie da... e niech wracaj do domw... [...] - Jak najgorszy demagog - wybucha Kobylaski - znam ja ich!... Jak Kiereski zaczyna ofensyw, te same argumenty rzucali, te samie... Tumaczyli onierzom, e chce ich krew przela... Id stanowczo spa i zasypiam natychmiast. Budz mnie o 11. Lis przysya, eby u niego by. Udajemy si tam z on. Na Kaznaczejskiej, w duym ogrodzie przylegajcym do domu, w ktrym mieszka Lis, w tym samym ogrodzie, w ktrym tylokrotnie odbyway si nasze odprawy, teraz egnamy si. Lis wyjeda jeszcze dzi. Bartha te. Matuszewscy jutro. Mamy rnymi drogami cign do Kijowa po rozkazy, Ostatni ucisk doni. Wychodzimy. Jest jasne a olepiajce soce. Licie drzew, ktre wyzieraj na ulic zza parkanw, s nienaturalnie zielone, piasek szosy ty raco, wszystkie przedmioty rzucaj krtkie, czarne, ostro ucite cienie. Cae otoczenie - niby z jakiego bioscopu, niby martwe przedmioty owietlone sztucznym wiatem. Oto zakrt w boczn, traw zaros uliczk. Tam mj skad papieru i miejsce na drukarni... - Teraz przyjd ciebie aresztowa - mwi ona - nie wracajmy do domu. Ale myl, e to teraz ich obowizki si skoczyy, a moje, jako szefa propagandy, si zaczynaj. Kto musi powiedzie za wszystkich. Drczy mnie myl, e zbyt zaufaem, e si bdziemy bi, e nie opanowaem drukarni, e nie zasypaem Korpusu odezwami, e nie speniem obowizku. Lis kaza wyjeda, ale obiadu w domu zje nie zabroni. I gdy siadamy do obiadu, ona, ja i por. Maagowski, przychodzi gadki por. Sidor, oficer andarmerii. Wywouje mnie z mieszkania, szeptem objania. onierzy zostawi za domem nie chcc nastraszy maonki. Prosz go, aby usiad, kocz obiad. ona niepotrzebnie chce by rycerska i owiadcza wspczucie por. Sidorowi, e jako onierz musi spenia tak ciki rozkaz. Robi uwag, e jest zbyt grzeczna. Por. Maagowski dodaje cierpko, eby nie zapominaa, jaka jest rnica midzy onierzem i odakiem: pierwszy sucha tylko prawowitej wadzy, drugi za kadej. Por. Sidor milczy.

Wstaj od stou i aduj z moliw precyzj mj sakwojayk, przywoujc sobie na pami ca eksperiencj z carskiego wizienia. Z przykroci raptem konstatuj, e jako zupenie zaczynam traci wiar, eby mi si ten oto zawijany w pled jasiek przyda jeszcze tej nocy. Robi mi si nagle zimno a do czubka pit. Ale zaraz potem przychodzi zawzito i zagusza wszystko. Uwizienie mnie byo takim samym nieobliczalnym odruchem, jak tyle innych zarzdze. Bya dua moliwo, e Niemcy zechc wykaza polityk twardej rki i zadaj albo rozstrzelania winnych, albo wydania ich niemieckiej jurysdykcji (Korpus bowiem, moc warunkw kapitulacji, wszed od 6 godziny 21 maja w skad 10 armii niemieckiej jako jeden z jej oddziaw). Jaka w tym wypadku byaby pozycja generaa? Drug ewentualnoci byo nieingerowanie Niemcw, co te si stao. Wtedy albo naleao mnie skara za bunt wojskowy w twierdzy, albo uniewinni. W pierwszym wypadku mogaby to by tylko kara mierci, na co by si genera, nie zoprymowany wyranie przez Niemcw, nie way; w drugim - byoby usankcjonowaniem buntu, potpieniem dowdztwa. Przez moje aresztowanie dowdztwo znalazo si w sytuacji bardziej trudnej. Ni std, ni zowd aresztowano niejakiego doktora Biernackiego, osobisto cieszca si najgorsz opini w Korpusie, ktry w naszej pracy organizacyjnej nie bra udziau, ale znalaz si jakim trafem w grupie cznikw itp. w ogrodzie przy domu na Prisutstwiennoj, w ktrym Bartha udziela nam ostatniej odprawy. Wyszedszy sprowadzi cznikw, zastaem go gardujcego przeciw zamachowi i musiaem zagrozi rewolwerem, co poskutkowao. Jedynym tytuem dla aresztowania jego by chyba opozycyjnie ostry jzyk i szyld antyniemiecki, ktry lubi nosi. Peowiacy nie porzucili mnie. Zaraz nazajutrz rano zjawi si w mej celi podoficer warty, wywoa na korytarz, wyprostowa si subowo i spyta z rozkazu kapitana Rosiskiego (peowiak - wyjecha w par dni potem z bratem na Murman, mwiono pniej, e zostali w Orszy schwytani i powieszeni), kiedy ka si wypuci z wizienia. Tego dnia pozwolono odwiedzi mnie onie. Przyniosa wiadomo, e czeka na mnie, przygotowane przez kolegw, ubranie cywilne, wz z par koni, ktrym si mam uda na Rohaczew, i papiery na imi Jzefa Simpsona z on. Papiery te ogldaem po odzyskaniu wolnoci. Byy spreparowane, zaiste, artystycznie, koczc na najdrobniejszych szczegach, jak wizy z pieczciami komendanta miasta itd. Oddziaek kilku podchorych zaabsorbowaby uwag, rozpoczwszy strzelanin w innym kocu twierdzy, a tymczasem miano mnie odbi cichaczem z wizienia i wyprowadzi z gry obsadzon naszymi ludmi bram misk, przy ktrej czekayby ju konie. Naturalnie z oferty nie skorzystaem, bo skoro dobrowolnie wlazem, to trzeba byo siedzie, ale serca, ktre mi okazano, pki ycia nie zapomn. Chcc si zreszt uwolni, nie trzeba byo si ucieka do caego arsenau romantycznych rodkw. Poczwszy od 3 dnia mego wizienia rnymi drogami sfery najwysze Korpusu prywatnie daway mi do zrozumienia, e mojej ucieczce nie bd robione przeszkody.

Kiedy te podszepty nie odniosy skutku, wida zatroskano si o brak wynalazczoci z mej strony i nasunito gotowy, bardzo dowcipnie skonstruowany plan ucieczki. Ale byem ciekaw, co zrobi ze mn i jak wybrn z tej sytuacji, i odmwiem. Po trzech dniach, kiedy ze strony niemieckiej byo gucho, obawa, e mnie rozstrzelaj, zacza si zmniejsza. Bya, co prawda, moliwo, e dowdztwo 10 armii33 przyle swego przedstawiciela na sd, ktry bdzie mia za zadanie da grony przykad, sterroryzowa wrogie Niemcom masy onierskie, tracce poczucie dyscypliny, i postawi w ten sposb prestige niemiecki. Ale mylaem, e jako to bdzie i zupenie w gowie mi si nie chciao pomieci, ebym mia zgin. Gdyby ju miao by bardzo le, chciaem doprowadzi gr do punktu, w ktrym sd zhabi si albo wydaniem wyroku, albo przekazaniem mnie Niemcom. Wtedy bym uwaa, e obowizek swj speniem, postawiwszy kropk nad i, oraz, e mog wzi nogi za pas. Bo na bohatersk mier wcale nie miaem ochoty. A zreszt... tak byy wtedy zapieke z blu i zapamitania serca w nas wszystkich, e si mwio sobie: niech tam najgorsze, i czuo si, e to najgorsze mogoby by finaem, dajcym zadouczynienie za policzek, ktry pali, za hab, ktra si staa, ktr zrzuci Gielniewski, ale ktrej my, reszta, ani zrzuci, ani pozby si nie moglimy, nie wiedzielimy jak. Osadzono mi w malekiej wilgotnej celce starych kazamatw fortecznego odwachu, obliczonej na jednego winia, w ktrej jednake miecio si szeciu winiw. Bardziej opakane warunki byy chyba tylko po powiatowych wizieniach, na bezporednich tyach bojowego frontu. Takie za paace jak na Daniowiczowskiej wspominao si w tej polskiej ciupie z rozrzewnieniem. Mylaem z chepliwoci kolekcjonera (siadywaem w Warszawie i na prowincji, na ratuszu w cyrkule, w powiecie i w gminie), e moe byem pierwszym politycznym od 1831 r., ktrego polski bagnet pilnowa. W wizieniu miaem mono rozmawia z Kalmanowiczem - b. dowdc bolszewickim odcinka frontu antypolskiego. Trzy miesice cigna si jego sprawa. Mia by rozstrzelany. Uwaaem, e naley szuka porozumienia, choby bardzo przejciowego, z bolszewikami, ktre by nam cho na moment otwaro drog na Wschd - do Czechosowakw. Rozmawiaem te wielokrotnie z oficerem prowadzcym ledztwo i z prezesem sdu polowego. Tumaczyem, e adnej racji rozstrzeliwania Kalmanowicza nie ma. e, przeciwnie, przez niego mona z centrum bolszewickim nawiza kontakt, wypuciwszy wolno i obszedszy si po ludzku. Na pograniczu bowiem naddnieprzaskim stosunki byy stale zaognione. [...] Przy Kalmanowiczu znaleziono pamitniki, pene mistycznej wiary w rewolucj, sd posiada listy jego, pisane do narzeczonej, z ktrych wywnioskowa si day czyste pobudki tego czowieka jednym sowem, nadawa si do akcji arbitra jako ideowiec, majcy mir w swoim rodowisku.

33

10 armia niemiecka bya jedn z armii operujcych w 1918 na froncie wschodnim na terenach Biaorusi. W obszarze jej dziaania rozlokowany by I Korpus Polski. 21 maja 1918, na podstawie urnowy dowdztwa I Korpusu z 10 armi Korpus zasta oddany pod komend tej armii i pod jej nadzorem rozformowany i rozbrojony.

Kiedy przyszed sd, zameldowaem si generaowi z prob o dopuszczenie na spraw. Genera nie zgodzi si. - Zreszt nic tam nie bdzie ciekawego, ja z gry powiem, jaki bdzie wyrok: ska go na rozstrzelanie. I tymczasem, wbrew temu wyrokowi z gry, sd Kalmanowicza uniewinni. Genera uniewinnienie zatwierdzi, ale kaza wzi Kalmanowicza onierzom eskorty i da mu 25 nahajw, po czym, gdy si wyfcuruje, odstawi i puci za Dniepr. Teraz Kalmanowicz pokazywa mi zbite szko szyby w swej celi. - Nie miaem broni ani choby sznurka - mwi - w pierwszym porywie upokorzenia, gdy mi po sponiewieraniu na egzekucji odstawiono do celi, stukem szko i prbowaem sobie brzuch rozci. Ale pociem si tylko na prno. Wskutek fatalnych warunkw caa nasza cela si rozchorowaa. Jednego uwolniono, jeden zosta nadal w wizieniu, czterech za w cigu dni kilku przeniesiono do szpitala korpusowego. W szpitalu byo cakiem dobrze dziki nadzwyczajnej przychylnoci dr Orgelbranda, dla ktrego zachowuj szczer wdziczno - oraz uczynnoci sistr. Kurowaem si gorliwie, eby do tego dnia wyzdrowie, ale niezupenie mi si to udao. Bo w dzie sdu miaem 39 z maymi kreskami. Na sd ubraem si w mundur, z ktrego poleciem spru wszelkie oznaki i wsteczk za waleczno, przyznane mi przez Dowbora w epoce walk z bolszewikami. Sfery sztabowe byy pene witej wiary, e kierowa nami bolszewizm, a sam genera udawa przekonanie, e jestemy agentami, patnymi przez Niemcw. Rozumiaem, e ciy na mnie odpowiedzialno reprezentowania caego POW. Niestety, nie wiedziaem, jakiej treci postawi mi zarzuty. Zreszt gorczka mi nie opuszczaa. Nie ukadaem wic sobie adnego planu obrony. Jako eskort, ktra miaa mi prowadzi na sd, przysano 5 onierzy z puku inynieryjnego. Ci, kiedy si dowiedzieli, e to mnie maj sdzi, a oni maj mnie pilnowa, wzburzyli si. Do wiziennej sali w szpitalu o zakratowanych oknach wszed dowodzcy patrolem podoficer - mody chopak, ktry przedar si wanie z Odessy, z rozbrojonych tam przez Austriakw oddziaw Skrzyskiego34, i owiadczy, e oni pilnowanie mnie uwaaliby sobie za hab, e jestem wolny, ebym z nimi wyszed za bram twierdzy. Podzikowaem chopcom, jak umiaem, ale odmwiem. Przyszed oficer i przyprowadzi patrol, ktry mi wzi ze sob. Na sowa komendy jeden z onierzy, ogromny, milczcy, o zacitej twarzy i agodnych niebieskich oczach czowiek, ktry do caej rozmowy kolegw dotd si nie miesza, rzek, biorc karabin: - Wszystko jedno, jeli pana zasdz, my ten sd wemiem na sztyki. Czuem, e nie mwi frazesu.

34

Oddziay Skrzyskiego - chodzi tu o prb sformowania wiosn 1916 w Odessie IV Korpusu Polskiego pod dowdztwem kpt. Stanisawa Skrzyskiego, penomocnika Centralnego Zwizku Wojskowych Polakw w Rosji. IV Korpus zdemobilizowany zosta przez dowdztwo w stadium organizacji 20 kwietnia 1918 w obliczu groby rozbrojenia przez wojska austro-wgierskie.

Sd trwa 11 godzin. Przesuchano 40 wiadkw. Sdzono mnie i Biernackiego. Ten ostatni uy caej elokwencji, aby wykaza, e zawsze jego zdaniem byo, i walka Korpusu z Niemcami byaby najwikszym gupstwem i szkod dla Polski. Powoywa si w tym wzgldzie na wiadkw, ktrych starannie zebra. Ja swoje ostatnie sowo mwiem z zezwolenia sdu siedzc, bo mi jaskrawe koa migay w oczach, i czuem silne dreszcze. Zaznaczyem, e sd jest bezprawny, bo nie moe mi sdzi ani z ramienia armii niemieckiej, ktrej czonkiem bez jej zgody zrobi si nikt nie moe, ani z ramienia Rady Regencyjnej, ktra jeszcze przed tzw. buntem rce od nas umya, ani z ramienia gen. Dowbora, ktry wobec tego miaby prawo wyroku tylko w imi jakiej idei, ktr reprezentuje - a tej si sprzeniewierzy. Przemwienie moje byo nieskadne. Jako nie miaem poczucia, e mwi przez otwarte okno, jak si potem okazao, dobieraem wic najprostszych argumentw, eby ci, do kogo mwi, zrozumieli, eby si do ich wiadomoci jako przedrze. Gwnie pooyem nacisk na straty, jakie kapitulacja przyniosa. Nie kusiem si, bdc bardzo wyczerpanym, wykazywa tym ludziom korzyci, jakie by walka daa... Sd mnie uniewinni. Genera Dowbr, podajc uniewinniajcy werdykt sdu w rozkazie dziennym do Korpusu (ktrego tekstu, niestety, nie mam), obwieszcza, e nie darowuje bynajmniej winy podsdnym, ktrzy nie stawili si na sd: Barcie, Kortynie (Lisowi) i Matuszewskiemu, zarzuca im tchrzostwo i ucieczk (cho sam ich przez adiutanta prosi, eby mu nie utrudniali sytuacji), kae ich schwyta i pisze, e byli to nie Polacy, a otry dziaajcy za cudze pienidze. Jednego z owych otrw, kapitana Matuszewskiego, dogonia depesza gocza na stacji obin. Komendant obina, por. Mosiewicz, u ktrego wanie spa kapitan, nie uwaa za potrzebne przerywa jego snu, natomiast zadepeszowa do sztabu Korpusu... proszc o rysopisy zbiegw. Stanwszy na nogi, zwrciem si natychmiast do dwch b. szanowanych przez dowdc Korpusu i bdcych z nim w dobrych stosunkach ludzi: dr Orgelbranda i por. Sotyka (obecnego posa)35 z prob, aby udali si do gen. Dowbora i wyjanili podstaw owego rozkazu. Wybraem ich mianowicie, szo mi bowiem bardzo o to, eby genera nie zby sprawy niczym. Panowie Orgelbrand i Sotyk zoyli mi po tej wizycie owiadczenie nastpujce: Szanowny Panie! Dnia 8 czerwca 1918 r. stawilimy si u dowdcy I Korpusu Polskiego, generaa Jzefa DowbrMunickiego, i zakomunikowalimy Mu, e uproszeni przez Szanownego Pana przychodzimy dowiedzie si, czy zarzuty, postawione p. Bartha i jego towarzyszom w rozkazie nr 256 1, oparte s na niezbitych dowodach. Genera zaznaczy, e jako zwierzchnik nie obowizany jest dawa w tej sprawie odpowiedzi. Wwczas zwrcilimy uwag, e przychodzimy nie w charakterze wiadkw Szanownego Pana, lecz dlatego, e sprawa ta obchodzi wielu ludzi, znajcych niektrych towarzyszw p. Barthy jako ludzi

35

Stefan Sotyk (1880-?) - oficer WP, nauczyciel. W l. 1915-1917 oficer armii rosyjskiej, 1917-1918 w I Korpusie Polskim. Czonek Gwnego Polskiego Wojskowego Komitetu Wykonawczego w Rosji. W l. 1919 -1920 oficer WP. Pose na Sejm z ramienia Narodowej Demokracji w l. 1919-1927, sekretarz Sejmu, przewodniczcy Komisji Owiatowej.

nieposzlakowanych i dziaajcych zawsze pod wpywem czystych pobudek. Na dany czyn ich mona patrze tak lub inaczej z punktu widzenia korzyci dla sprawy narodowej, nie mona jednak posdza ich o zbrodni dziaania za obce pienidze, chyba jedynie bdc w posiadaniu niezbitych dowodw. Zaznaczylimy przy tym, e sprowadza nas do dowdcy rwnie yczliwo i oddanie mu, czego niejednokrotnie zoylimy dowody, przez wzgld za na perspektywy przyszoci pragnlibymy, aby nie mona byo postawi generaowi zarzutw wydania goosownego i w dodatku tak bardzo obciajcego ludzi sdu. Na to genera odrzek: 1. Mienicy si pukownikiem Barth jest czowiekiem o niemieckim nazwisku von Berlitz czy co podobnego. Nazwisko Bartha - to pseudonim. 2. Kiedy genera prosi Niemcw, aby pomogli mu w zatrzymaniu Barthy, odrzekli, e nie s w tym zainteresowani. 3. Gdy Niemcy zapylali generaa, czy kryje si u niego hallerowszczyzna, a genera odpowiedzia: hallerowszczyzny nie ma, ale by lub moe jeszcze jest Bartha - Niemcy zamilkli. Powysze fakty, zdaniem generaa, wystarczay mu do postawienia zarzutw wymienionych w rozkazie nr 256 1. Co do uczciwoci i czystoci intencji Szanownego Pana genera nie ma adnych wtpliwoci. Z powaaniem (-) dr Stanisaw Orgelbrand (-) chory S. Sotyk. Zadowoliem si tym owiadczeniem. Rzecz prosta, nie szo mi o otrzymanie satysfakcji od gen. Dowbora, bo jakiego by rodzaju by ona moga? Szo mi tylko o autentyczn wykadni rozkazu z ust samego jego autora. Nie miaem po co duej siedzie w Bobrujsku. Po twierdzy wasao si mnstwo niemieckich oficerw. Dzie w dzie konie, bro, magazyny i zapasy przechodziy w ich rce. Dugie eszelony rozbrojonych onierzy byy wywoone do kwarantannowych barakw. Kradzie cyniczna i niczym nie hamowana od gry do dou rozwielmonia si wszechwadnie. Czekaem te tylko wyzdrowienia ony, ktra natychmiast po wyroku zachorowaa. W trakcie tego przyjecha z Ukrainy od Lisa porucznik Tadeusz Lechnicki36, z ktrym wsplnie bylimy w komendzie Ligi Wojskowej, a potem Zwizku Broni. Przywiz rozkaz ruszania na Murman... Rwnie cikiej pracy nie mia chyba i nie bdzie mia. Trudno byo pracowa w Korpusie i przed rozbrojeniem, ale teraz ogarna depresja ludzi najtwardszych i straszne rozbicie woli.

36

Tadeusz Lechnicki (1892-1939) - podpukownik WP. W okresie I wojny wiatowej oficer armii rosyjskiej, w l. 1917-1918 oficer II Korpusu Polskiego, czonek Komendy Naczelnej Polskiej Ligi Wojennej Walki Czynnej, nastpnie Zwizku Broni. W Polsce niepodlegej oficer WP, w l. 1936-1939 wiceminister przemysu i handlu. Poleg w kampanii wrzeniowej 1939 dowodzc obron Kranika Lubelskiego.

A mimo to por. Lechnicki nie ustpi, nie sfolgowa sobie ani innym. Pcha ludzi na Murman, do Hallera, bo mia taki rozkaz. Jechali, bo im kazano. Doszed te do nas rozkaz mobilizacyjny Hallera z Moskwy. Tote jechali tumnie; z Korpusu I wyjechao z gr 1000 ludzi. Trwao to, nim wie nie przysza, e gen. Haller ruszy do Francji. Sumienie (pismo) nie odzywao si od dawna. Jedynym karmem duchowym w te dni haby pozostawa onierz Polski - urzdowiec korpusowy. Jego redaktor, Henryk Nowodworski, eks-humorysta Muchy, do koca pisa konsekwentnie ckliwe, bogobojne artykuy dla tych poczciwych zagroonych bolszewizmem onierzy.37 Oto ko pacierzowa jednego z nich, ktry mi utkwi w pamici: Najwitsza Panienka daa nam trzy aski. Pierwsza - emy byli onierzami. Druga - emy mieli na tym bobrujskim skrawku miniatur niepodlegoci. Ale trzecia i najwiksza aska, ktr zesaa na onierza Najwitsza Panienka, jest najwiksza. Oto szczytem szczcia dla onierza jest bohaterstwo. Odmawiajc go sobie, onierz skada dowd wielkiego zaparcia si swego szczcia. I to jest ta najwiksza aska Najwitszej Panienki, e daa nam hart odmwi sobie bohaterstwa. W zapaach dowborochwalczych posuwa si onierz Polski do miesznoci. Felietonista jego, opisujc rzewnie poegnanie generaa z II Pukiem Uanw, komunikowa, e puk ku generaowi nadjeda ze piewem: miae, chamie, zoty rg. Ostatni numer zawiera napa p. Nowodworskiego, likwidujcego porachunki z kapitanem Matuszewskim, ktry si nie mg broni.

W miejscowej cerkwi rozlegy si sowa, ktre byy epilogiem, palcym jak nieodpacony policzek z rki wroga. Niemcy urzdzili w tej cerkwi naboestwo dla swych onierzy. Pastor, przebiegszy dzieje wojny, poucza onierzy, e stoj -nad Berezyn, na ktrej niegdy skruszya si moc Napoleona. Po czym przestrzega dzielne, mne i wierne serce onierza niemieckiego przed zepsuciem, ktre niesie Wschd. - Patrzcie na Polakw - woa - miejcie szeroko otwarte oczy. Bo przyszlimy tu i Bg ich da w rce nasze. Dlaczego? Bo to byli onierze, ktrzy nie mieli honoru. Zastalimy wrd nich brak honoru, zodziejstwo i przekupstwo. Strzecie si, onierze, tej zarazy i niech modlitw wasz bdzie proba o czysto serca. Tak zakoczy si wielki wysiek setek tysicy Polakw rozsianych po bezbrzeach Rosji i Syberii. Z wirw szalejcego rozkadu nis wielki, na przebj idcy prd patriotyzmu przegite, bezwolne

37

Henryk Nowodworski (1875-1930) - rysownik, ilustrator i karykaturzysta, wsppracujcy przed I wojn wiatow z tygodnikiem humorystycznym Mucha, redagowa onierza Polskiego przez cay okres jego wydawania, tj. w l. 1917-1918. onierz Polski zacz wychodzi 28 lipca 1917 jako tygodnik wy dawany przez Wydzia Owiaty Zwizku Wojskowych Polakw Frontu Zachodniego. Miej sce wyd. - Misk. Od nr 22 (z 14 lutego 1918) pismo zostao poczone z gazet Polskie Siy Zbrojne i pod tytuem onierz Polski ukazywao si najpierw jako urzdowy organ Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego, a od marca z podtytuem: Organ Urzdowy I Polskiego Korpusu. Do koca 1918 ju w Bobrujsku. Ogem ukazao si 58 numerw.

ciaa wpywych, wpzachynitych ludzi. A z cia ich pocz stawa ywy ld nad topiel wojny, pierwszy bastion na Wschodzie u drutw spkanej Ojczyzny. Co - traf czy logika dziejw? - wyrno czoem -o szaniec i nie zostao nic. Przez czarn noc 21 maja przewin si, niby zygzak piorunu, krwawy przemiech bohaterstwa i zjecza w kurzu wschodzcego dnia. I dzi, kiedy w pit rocznic podaj w ksice te sowa, drukowane ongi jako arzce jeszcze wspomnienia, rk troskliw odsiaem z nich cay kkol nazwisk i faktw. Niech tam! Wstaje bo szeroka Polska z kraca w kraniec. atwa. Pomieciwa.

Ostatnie sowo Melchiora Wakowicza stawionego przed sdem polowym i korpusu pod zarzutem przygotowania i dokonania buntu wojskowego38
Jelim skorzysta z ostatniego sowa, to bynajmniej nie dla swojej obrony. Uwaam przede wszystkim, e byoby to ujm broni si przed tego rodzaju zarzutami, jakie mi sd wytacza. Poza tym dugi szereg wiadkw wykaza mj udzia nad wyraz skromny w wybuchu, wiele mniej wydatny ni udzia wielu z pp. pukownikw i kapitanw, wiadkw nawet w procesie niniejszym. Tote, gdybym sta przed sdem polowym rosyjskim lub niemieckim, wyrzekbym si ostatniego sowa w przewiadczeniu, e nie mam potrzeby mwi w swojej obronie. Ale ja stoj przed sdem polowym polskim. I od sdu tego naley mi si zadouczynienie za moj prac z zupenym zaparciem si siebie prowadzon od pierwszych chwil powstania Korpusu. Obawiam si, e za t prac nagrod bdzie cz haby, jaka i na Korpus spada. Boj si te, czy niezbyt mao wyranie podkreliem, jak dotd, swoj zupen solidarno z wybuchem. Odnosi si to zwaszcza do mej odpowiedzi negatywnej na zapytanie wstpne, czy czuj si winnym buntu wojskowego. Nie majc do chwili stanicia w sdzie sformuowanego aktu oskarenia, bdc zmuszony odpowiada natychmiast po wysuchaniu go tak lub nie, zawahaem si chwil i gotw ju byem powiedzie, e czuj si winnym buntu, gdy przyszo mi do gowy, e skoro nie pocignito do odpowiedzialnoci tylu znaczniejszych wojskowo osb, ktre w pamitn noc objy nad oddziaami komend, stay pod rozkazami pukownika Barthy, wida wic pojcie buntu sd precyzuje inaczej. I teraz, po namyle, odpowiadam: Nie, nie jestem winien buntu wojskowego. Jestem onierzem-ochotnikiem, ktry z dobrej i nieprzymuszonej woli zacign si do szeregw, formowanych w imi pewnej idei, aby tej idei suy. Trafiem pod dowdztwo generaa Dowbora, ktry zaleny by od Komitetu Naczelnego, a ten ostatni... - od masy wyborcw. Gdy Komitet Naczelny przez Rad Naczeln przela swe atrybucje na Rad Regencyjn, za dowdc Korpusu staa ta ostatnia. Mniejsza o to, e Rada Regencyjna bya niepowoana do rzdzenia wojskiem. Bd co bd by to mira jakiego rzdu, ktry stoi ponad dowdc Korpusu. Najmylniej w wiecie nawoywano do lepej karnoci. Komu i w imi czego? Bylimy onierzami-ochotnikami, a nie odactwem.
38

rdo tekstu: M. Wakowicz, Strzpy epopei, Wyd. III powikszone, Warszawa 1936, s. 194-203.

W praworzdnym pastwie onierz moe i musi lepo sucha dowdcy. Ponad tym dowdc jest rzd zaleny od parlamentarnej wikszoci, jest parlament zaleny od wypadkowej si cierajcych si w narodzie, jest niepodlega prasa wytykajca bdy. W wojsku, ktre rzdu nie ma, nakazy lepej dyscypliny zamienia musi idea mocna, ktrej onierz po rwno z dowdztwem hoduje. Inaczej - nawoywanie do lepego posuchu przyprowadza do tak tragikomicznej sytuacji, jak sd dzisiejszy. Z czyjego, panowie, sdzicie mi ramienia? Czy z ramienia dowdcy Korpusu? Ale kt go do tego upowani? Rada Regencyjna przecie nas od przysigi zwolnia. Gdzie jest wic wadza zwierzchnia? Przecie i nie z idei wsplnej sobie i onierzom czerpie j genera, skoro zda bro. Z jakiego wic tytuu sdzicie mi, panowie? I jak si stao, e ja, ochotnik, ktry wstpi do szeregw w imi pewnej idei, staje si prywatn wasnoci dowdcy Korpusu, czonkiem, wbrew mej woli, 10 armii niemieckiej i jestem pomawiany o bunt dlatego, e przy idei swej konsekwentnie staem? Nie moe mi wic sdzi sd z ramienia dowdcy Korpusu, bo za ostatnim nie stoi ani rzd, ani idea powstaczej walki. Nie moe mi sdzi sd z ramienia 10 armii niemieckiej, nie jestem bowiem niemieckim poddanym, a dobrowolnie do tej armii nigdy nie wszedem. Nie jestem te winien buntu wojskowego, w noc bowiem z 21 na 22 maja, po umyciu rk przez Rad Regencyjn i kapitulacji dowdztwa, przestalimy by wojskiem i stalimy si lunym zbiorowiskiem, ktre nie opiera si wicej ani o rzd, ani o ide. Nie widz wic potrzeby adnej broni siebie. Ale skoro ju raz zebra si sd dzisiejszy, ktrego zwoanie uwaam za taki sam niewytumaczony odruch, jakich tylekro widowni by Korpus, tedy wytkn w nim musz t cik krzywd, jak przynis Korpus caej sprawie polskiej. Nie bd mwi o rzeczy najwaniejszej: o szkodzie politycznej, jak sprawilimy, o atucie politycznym, jaki Niemcom dalimy. Nie bd porusza haby Korpusu w paszczynie historycznej i wspczenie - midzynarodowej, bo eby j zrozumie, trzeba albo pilnie studiowa bieg spraw polskich, albo... po prostu czu po polsku. Na brak jednego lub drugiego jednorazowe przemwienie nie poradzi. Tote wyjd tylko z przecitnego bobrujskiego wiatopogldu zwykego oficera i onierza i z tego tylko punktu widzenia oceni fakt poddania si Korpusu. Jak tylko zawisa groba przyjcia Niemcw, widocznym sta si fakt, e wspycie z nimi polskiego Korpusu musi si soczy rozbrojeniem tego ostatniego. Fakt ten a nadto widoczny by nie dziki spekulacjom mylowym lub zawodnej intuicji, a dziki nauce, ktr przyniosy dwuletnie rzdy Niemcw w Polsce, dziki dowiadczeniu Szczypiorna i Beniaminowa39 w roku zeszym i Hust40 w roku obecnym, jak raz w chwili, kiedymy przechodzili pod rk niemieck.

39

Szczypiorno, Beniaminowo - obozy jenieckie w Szczypiornie k. Kalisza i Beniaminowie k. Zegrza, w ktrych Niemcy osadzili w lipcu 1917 onierzy i oficerw Legionw Polskich (I i czciowo III Brygady) odmawiajcych zoenia przysigi ma wierno cesarzowi niemieckiemu. 40 Hust - miasto na Ukrainie Zakarpackiej (obecnie ZSRR), w ktrym w listopadzie 1918 Austriacy utworzyli obz jeniecki, gdzie osadzili onierzy i oficerw Polskiego Korpusu Posikowego gen. Hallera wzitych do niewoli podczas przebijania si Korpusu przez front do Rosji w lutym 1918.

Ale ludzie nie lubi patrze prawdzie w oczy. Pierwszy czas po przyjciu Niemcw by okresem adn chmurk nie osnutej radoci i zaiste dziecinnych marze o... kadrach przyszej armii polskiej. Nie pomagay sowa upomnie - przyjemnie byo bawi si w wojsko. Nie tracilimy jednak, ja and ludzie tak jak ja mylcy wiary w otrzewienie. Wiedzielimy, e ycie nam idzie z pomoc. I kiedy, dziki urlopom z kraju, zacz pryska czar wiary w Najdostojniejsz Rad Regencyjn i przemony paszcz jej opieki, kiedy a do ostatniego onierza wszystkim staa si widoma twarda, zachanna polityka niemiecka, kiedy przestano majaczy o kadrach armii, zdao si nam, e mona mwi z dowdztwem, z rangami starszymi, majcymi wpyw na ycie Korpusu. ebymy tam spotkali jasno powiedziane: Nie, eby nam owiadczono: Nie bdziemy, nie moemy bi si z Niemcami, bdziemy trwa pty, pki oni pozwol, staralibymy si przekona dowdztwo, e nie czujc gotowoci walki, zniszczy raczej wasnymi rkami ten Korpus naley i zdemobilizowa, bo traci wszelk racj istnienia. I albo bymy dopili tego, albo opucili Korpus. Ale nie. Dowdztwo, wszyscy oficerowie rang wyszych, ci wpyw majcy, od dowdcy Korpusu poczwszy, zapewniali zawsze, e broni z rki nie wypuszcz, e rozbroi si nie dadz. Zawieszeni nadziej na tych obudnych obietnicach na odczepnego wasnemu sumieniu dawanych, zostalimy ja i wielu takich jak ja, by by z Korpusem razem w cikich chwilach, ktre na przyjd. Dziesitkami caymi, setkami wstrzymywao si ludzi, ktrzy nie chcieli bra na siebie haby przejcia pod okupacj niemieck. Z tych, ktrych ja spotykaem, jednego tylko rotmistrza kiewskiego nie udao si zatrzyma. Wiedzielimy, e nas rozbroj. Uprzedzalimy. Dowdztwo za w rzeczy tak wielkiej dla narodu wagi jako wojsko i jego linia wytyczna opdzao si frazesem oszukaczym i w chwili stanowczej zdradzio swoje obietnice. Na cztery dni jeszcze przed przyjciem ultimatum rozmawiaem z naczelnikiem cywilnym kraju, p. Porbskim41. Niemcy ju ciasnym piercieniem otoczyli Korpus, na obin, na Mohylw skierowane byy armaty, na sztab I Dywizji skierowane bombomioty ze zbudowanych tu pod nosem sztabu na naszym terytorium niemieckich okopw, Haller wanie zosta rozbity, a p. Porbski pawi si w optymizmie. Nas rozbroi nie zechc - mwi - bo zachowujemy si lojalnie. Haller ich prowokowa. Przenigdy nas nie rozbroj. A przycinity do muru, co by naleao robi, gdyby jednak staa si ta niemoliwo, e zadaj Niemcy rozbrojenia, odpar: No, wtedy si bdziemy bi; ale co o tyra gada przed czasem; my zawsze potrafimy umrze; Polakom to zawsze byo atwo. W ten sposb bufonad i tromtadracj wymigiwalimy si od dania wasnemu sumieniu odpowiedzi na pytania najbardziej zasadnicze. Tego samego wieczoru inspektor artylerii z wielkim przejciem mwi o niepoytej zasudze, ktr Korpus nasz przynis narodowi, o tym, z czym pjdziemy do kraju i co przekaemy pokoleniom

41

Kazimierz Porbski (1872-1933), do 1917 oficer armii rosyjskiej; w 1918 by naczelnikiem cywilnej administracji obszaru rozlokowania I Korpusu Polskiego w Rosji (pow. sucki, bobrujski i rohaczewski na Biaorusi). Od listopada 1918 w WP. Wiceadmira Marynarki Wojennej RP, od 1919 szef Departamentu Spraw Morskich Min. Spraw Wojskowych, od 1925 szef Kierownictwa Marynarki Wojennej.

nastpnym - mianowicie o rocie przysigi na wierno Radzie Regencyjnej, ktrmy zdobyli na Niemcach. A w cztery dni ta sama Rada Regencyjna od przysigi owej i od nas wszystkich rce umya. W ten sposb naiwne zachwyty nad wartociami nieistotnymi i pozornymi przesaniay nam tward rzeczywisto. I niech nie mwi ci, co losami kierowali Korpusu, e ich nie uprzedzano albo e fatalnie si wypadki zoyy, e taka Boa wola. Oni wiedzieli, e krach, ktry nastpi, nastpi musi, a dobrowolnie zamykali oczy, pocigani pikn zabawk, od ktrej oderwa si nie dawaa im prno wasna lub wzgldy wasnej wygody. I c w darze narodowi Korpus I przynis? Przejciem pod okupacj niemieck da silny atut polityczny Niemcom w rce. Tym Niemcom, dla ktrych rzecz najistotniejszej wagi jest, by nie wypuci z rk swych spraw Europy wschodniej, a wic przede wszystkim sprawy polskiej, ktra we wschodniej Europie jest czynnikiem najbardziej wakim. I w sprawie naszej wci oni dzier twrcz inicjatyw w rce wbrew naszej woli, a czynnik w ten monopol niemiecki bijcy, jakim mia by nasz Korpus, dobrowolnie w orbit centralnych pastw42 wszed jako element niemal wspdziaajcy, bo jaka bya nasza neutralno? I Niemcy nie omieszkali wygra tego politycznego atutu na sw korzy przez swoj wiatow agencj i pras. Prowadzilimy na terenie okupacji polityk rabunku, gwatu i bezecestwa, zmuszeni tylko czciowo do tego tward koniecznoci. To podkopao powag naszego imienia na Wschodzie, utrudnio na szereg lat pokojow ekspansj Pastwa Polskiego na kresy, dao mono Niemcom ingerowania pomidzy nas i Biaorusinw jako obrocw tych ostatnich. I to jest drugi dar, jaki Korpus nasz Polsce przynis. Piln prac i staraniem zmontowalimy, zebrali, odczycili, uporzdkowali ogromne zapasy materiau wojennego; ofiarnoci prywatn, przemylnoci osobist zebralimy duy zapas koni. Jest to zaiste krlewski dar dla Niemcw, a dla narodu dar trzeci Korpusu. I wreszcie przeamalimy, zgnietli, w bagno wtoczyli psychik 25 tysicy onierza, ktry po bitwie wracaby przeczyszczony psychicznie i umocniony moralnie do kraju, teraz za rzuca si na rozgrabienie korpusowego majtku, demoralizuje si, klnie dowdztwo i wrci do kraju jako banda negatywnie nastrojona, zodziejska, dla ktrej nie bdzie autorytetu w narodzie ani witoci. I te 25 tysicy zdemoralizowane w ostatnich chwilach istnienia Korpusu jego kapitulacj oto czwarty dar, jakimy w pracy swej na emigracji ojczynie przygotowali. I mona byo chcie bi si lub nie. Ale niech powiedz ci, co si od walki cofnli, jakim prawem nosili ory i amaranty, jakim prawem Korpus tworzyli i w nim tkwili, skoro finis by od dawna widoczny, a z nim i jego rezultaty, i nie widzie ich mona byo tylko dobrowolnie zamykajc oczy. Nikt uczciwy nie mg pozostawa w Korpusie bez zdecydowania na walk, gdy zechc nam bro wzi. Bro t oddalimy i narodowi wyrzdzilimy krzywd cik. Nic nie ma na usprawiedliwienie Korpusu.

42

Pastwa centralne - nazwa pokonanego w I wojnie wiatowej ugrupowania 4 pastw: Niemiec, Austro Wgier, Turcji i Bugarii, wystpujcych przeciw mocarstwom zachodnioeuropejskim, Rosji, USA i Japonii; nazwa pochodzi od centralnego pooenia w Europie pastw bloku. Pocztki bloku pastw centralnych sigaj 1879, kiedy zostao zawarte przymierze niemiecko-austriackie, do ktrego w 1882 przystpiy Wochy; przymierze to byo wyrazem narastajcych konfliktw midzy mocarstwami europejskimi (gwnie Angli i Niemcami). W okresie wojny w 1914 do bloku przystpia Turcja, a w 1915 (po wystpieniu Woch) - Bugaria.

Rozkoszna paa434445
Zagadnienie mentalnoci Gen. Dowbr, podajc do wiadomoci Korpusu wyrok sdu polowego w mojej sprawie, powiedzia, e nie zwalnia od odpowiedzialnoci Barthy (Barthla de Weydenthal), Kortyny (Lisa-Kuli) i Matuszewskiego, wzywa do doniesienia o ich miejscu pobytu i twierdzi, e byli to nie Polacy, a otry dziaajcy za cudze pienidze. Od tego czasu poczyna si duga historia usiowa zaatwienia tego niesychanego oszczerstwa. Przede wszystkim posaem po wyjciu z wizienia do gen. Dowbora dwch ludzi - dr Orgelbranda i chorego Sotyka, ktrzy zadali wyjanie co do sawetnego rozkazu. Gen. uchyli si od traktowania sprawy jako z mymi przedstawicielami, uwaajc si za mego zwierzchnika, ale tym niemniej wyjani powody, dla ktrych pisa o otrach dziaajcych za pienidze. Mianowicie: e Bartha ma niemieckie nazwisko, e gdy prosi Niemcw, aby aresztowali Barth, ci si od tego uchylili, i e kiedy donis Niemcom (!), i ukrywa si u niego Bartha, ci nie reagowali. Kiedy wszyscy znalelimy si w Polsce, w imieniu spotwarzonych udali si do generaa z daniem zadouczynienia dr Loria i por. Lechnicki. Ale gen. Dowbr odmwi, motywujc: licz (sczitaju) klientw panw za tchrzy, bo rzekomo uciekli, nie zameldowawszy si generaowi. Wobec tego pp. Loria i Lechnicki spisali protok jednostronny. Niebawem Lis poleg, Barthel de Weydenthal poleg, mimo to genera nie popieszy ze sprostowaniem cikiego oszczerstwa. Opublikowaem w Gosie Prawdy fotografi z meldunku, z jakim zgosi si po nieudanym zamachu do rozporzdzenia generaa Bartha i Lis. Kamstwo generaa byo jasne. Genera ograniczy si publikowaniem felietoniku penego wtpliwych dowcipw wymierzonych we mnie, ale w tej zasadniczej sprawie nie reagowa.46 Przeszy lata. Najgorzej zakuty eb zrozumiaby wreszcie, kim byli spotwarzeni ludzie. W Rzeszowie stan pomnik Lisa-Kuli i z tej okazji wyda ksik mjr Lipiski47, ktr poprzedzia wstpem pani marszakowa48. To dao asumpt gen. Dowborowi do rozsyania gupawego memoriau penego inwektyw49, w ktrych pomawia, e chciano si zasoni pani marszakow, bo wiadomo, e on jest
43 44

rdo tekstu: M. Wakowicz, Strzpy epopei, Wyd. III powikszone, Warszawa 1936, s. 204-222. Poniewa ksika gen. Dowbora bya szeroko czytana, naleao na ni zareagowa. Jej poziom jednak uniemoliwia polemik. Uwaajc, e wystarczy wskaza na ten poziom, drukowaem powyszy artyku. 45 Zob. J. Dowbr-Municki, Moje wspomnienia, Warszawa 1935 (wydanie rozszerzone; autor mwi tu o wydaniu wczeniejszym). 46 Na atak J. Dowbora-Munickiego odpowiada M. Wakowicz artykuem: Genera Dowbr jako felietonista, Gos Prawdy 1927, nr 331. 47 Wacaw Lipiski (1896-1949) - mjr WP, historyk, publicysta, dziaacz pisudczykowski. W l. 1914-1917 w Legionach Polskich. Od 1918 oficer WP, dyrektor Instytutu im. J. Pisudskiego. W okresie okupacji hitlerowskiej przywdca konspiracji pisudczykowskiej tzw. Konwentu Organizacji Niepodlegociowych, po 1945 sdzony za dziaalno przeciw Polsce Ludowej. 48 Bya to ksika Franciszka Demla i Wacawa Lipiskiego Pukownik Lis-Kula. Z przedmow Aleksandry Pisudskiej, Warszawa 1932, Komitet Budowy Pomnika Lisa-Kuli. 49 J. Dowbr-Municki, Na marginesie ksiki o pukowniku Lisie-Kuli Fr. Demla i Wacawa Lipiskiego, Batorowo, luty 1933.

rycerski dla pci piknej, e ataki na niego, Dowbora, chybiy, bo lis zosta, a kula chybia itp. niewiarogodne bzdury. Byo to w dwadziecia lat po mierci spotwarzonych i og posw, dziennikarzy i dziaaczy spoecznych, ktrzy otrzymali memoria (jest do obejrzenia choby w Bibliotece Uniwersyteckiej), zachodzi w gow, jakiego to typu mentalno moe by sprawczyni tak niewiarogodnych popisw.

Generalska autobiografia Odpowied na to daje ksika, jak wanie wyda gen. Dowbr, pt. Moje wspomnienia. Ksika, liczca wraz z przypisami 172 strony, nie szczdzi narodowi uwag moralnych, cennych aforyzmw i zbawiennych rad: Niewola, wpywy zaborcw, szczeglnie robota pp. od Midzynarodwki, zaszczepiy nam pierwiastek materializmu; patriotyzm znika. - Czym si rni demokrata od chama, nikt mi tego nie potrafi wyjani. Genera nie jest zadowolony z Polakw: Pewien wybitny Rosjanin tak scharakteryzowa Polakw: - Nie znosicie wdzide i stale jestecie gotowi do buntw. - Definicja ta wydaje mi si suszn. Opinia o wiecznej gotowoci naszej do awantur utrwalia si do mocno z naszej historii oraz z literatury cudzoziemskiej. Nie byo rewolucji w wiecie, w ktrej by Polacy nie brali udziau. W ksice jest peno rozwaa zbawiennych, na jakie kto zapragnie tematy - sprawa ydowska, ukraiska, socjalna, sprawy ustrojowe s rozstrzygane z icie Cyceronow prostot (jak mia okreli styl Dowbora Paderewski). Chcc zrobi co dla ludzkoci lub dla pastwa, do posiada zdrowy rozsdek. Mog si nim pochwali - rekomenduje si genera. Wobec tak zachcajcej autoreklamy warto si wczyta w ywot tego ma stanu.

Dziecistwo patrioty Zaiste, ywot to spartaski. Urodzony w Sandomierskiem, wykarmiony by przez prost wieniaczk, Mari Kwapiszwn (Sownik biograficzny - uwaga!). Posiadane zalety i wady oczywicie przyjem w znacznej mierze take od niej; poniewa pochodzia z ludu, nabyem te wiele jego cech. Matka miaa zbawienne zasady pedagogiczne: Zabijajcie si nawet, ale nie przysparzajcie rodzicom kopotu. Wnosi z tego mona, e nie byaby specjalnie zakopotana, gdyby przyszy statysta eb skrci. Rnitk may Dowborek obrywa, jak si patrzy. Zalokowany zosta na stancji szkolnej u Moskala (!), ktry wymusi na ojcu przywilej dawania mi w skr, z ktrego, niestety, nieraz korzysta. Po roku umieszczono go na Stancji u urzdniczyny gubiernskawo prawlenja. Wida ojciec by konsekwentny w dobieraniu atmosfery. Czy urzdniczyna bi w skr, nie dowiadujemy si, ale wrd pewnej czci biografw powstanie niewtpliwie hipoteza, e bi po gowie, gdy z powodu zych postpw trzeba byo odebra Dowbora z gimnazjum w Radomiu i wie do Petersburga, bo tam wynaleziono tak szko wojskow, w ktrej, jak z rozczulajc prostot wyznaje pamitnikarz, zamiast greki bya dyscyplina. Nie bardzo to si podobao ssiadom w Sandomierskiem: Ja byem ju drugim dzieckiem z tej samej rodziny, oddanym do suby w wojsku rosyjskim, wic zakrawao to jakby na mani rusofilstwa. Oddanie mnie do rosyjskiej szkoy wojskowej uwaano niemal za zdrad narodow; potpiano nie

tylko rodzicw, ale i nas samych. Dlatego te stosunki ssiedzkie z nami podtrzymywano wprawdzie, ale w sposb oziby. Co prawda, mao nas to wzruszao. Poniewa za niektrzy ssiedzi nie powstrzymywali si od gonego wypowiadania swoich pogldw, na tym tle wynikay nieporozumienia.

Modo dobrze odkarmiona Istotnie mogo to mao obchodzi Dowbora, bo po skoczeniu szkoy, wwczas kiedy mody chopak najgorcej czuje, ju nie widzi potrzeby zagldania do Polski. Do 1886 r. jeszcze czytuje nadsyan przez ciotk Biesiad Literack. Potem przez trzydzieci lat nie mwi po polsku, urlopw nie spdza w kraju (ta obojtno chopaka, ktry wyjecha z Polski ju w zaawansowanym wieku, jest fenomenalna) i zapomina zupenie mwi po polsku. Pociesza nas jednak, e ks. Jzefa zwano niemieckim ksitkiem, oraz wskazuje na Henryka Dbrowskiego oenionego z Niemk i mwicego fatalnie po polsku. Przyszemu ks. Jzefowi lepiej si podoba w kadeckim korpusie ni w gimnazjum w Polsce, bo wprawdzie trzeba byo bra udzia w nucych cerkiewnych ceremoniach, ale karmiono obficie, nawet wykwintnie.

Kalwin wiernopoddany Kiedy Dowbr chce si dosta do Akademii Sztabu Jeneralskiego: w roku 1890 zoyem raport, by mnie od tej daty uwaano za kalwina. W tym miejscu Cyceronowy styl posikuje si mwieniem sub rosa. Wida zwierzchno umie oceni to samozaparcie, bo ju w 1903 r. mody renegat otrzymuje funkcj policyjn, mao dla wojskowego zaszczytn, ale wiadczc o wielkiej dozie zaufania ochrany. Zostaje mianowicie odkomenderowany w celu uzgadniania rozporzdze wadz cywilnych, duchownych i wojskowych na uroczystoci kanonizacji jakowego Serafina w Sarowskiej Pustyni, na ktr przyjecha car. W 1905 r. - hocus pocus - ju jest dziecko, ale z kim si zdy oeni, dzielny kalwin nie mwi nawet sub rosa, mimo e w narracji ma czas na opisywanie nawet mamki. Przed wojn przenosz gen. Dowbora do ucka, a wic na nasze kresy, gsto zasiedlone przez dwory polskie. Ale adnego ladu stosunkw z Polakami nie ma. Rzadko miaem sposobno mwi po polsku. Stan ten trwa z gr 30 lat a do powrotu do Polski. Natomiast s lady rozmw z chochami, ktrym tumaczy, e teraz Ukraicy musz si czu dobrze, poniewa nie gnbi ich Lachy, a cesarz da ziemi, wic w razie wojny z Austri powinni si chtnie bi. W czasie wojny gen. Dowbr posuwa si dosy prdko w karierze subowej. Wadze nawet zastanawiaj si, czy mu nie powierzy dowdztwa nad jedn z formowanych dywizji doborowych, ktre via Archangielsk miay by przetransportowane do Francji. Szkoda, e nie pojechaem, bo dywizje wysane do Francji po wybuchu rewolucji w Rosji nie zbuntowayby si. Zbuntowali onierzy pp. socjalici. Dziwi si, e nie wstyd byo im robi co podobnego.

Zamiast do Francji zostaje wysany na turecki front. Nie posiadaem odpowiednich jucznych transportw. Poradziem sobie w ten sposb, e stworzyem je z tureckich kobiet, ktre si dostaway do naszej niewoli po kadym ataku. Rzdy kamaryli dworskiej z Rasputinem i Suchomlinowem na czele50 doprowadzaj szlachetnych Rosjan do rozpaczy. Ale gen. Dowbr jest innego zdania. Suchomlinowowi nie szczdzi zachwytw w rnych miejscach ksiki, tak jak i synnemu umiritielowi gen. Mellerowi51. (Pozostawi po sobie du niech do strajkw - strajkujcych bez pardonu rozstrzeliwa - pisze z zachwytem gen. Dowbr.) Jaki ma stosunek do Rasputina, nie pisze. Sdzc jednak z czynnej wsppracy przy kanonizacji baennawo Serafina - zapewne nie ujemny. Tote kiedy ksi Wiaziemski, czonek starej, jednej z najbardziej historycznych rodzin rosyjskich, zwrci si do mnie z poufnym zapytaniem, jak bym ja, jako dowdca dywizji, zareagowa, gdyby usunito Cesarza (cesarz wszdzie w pamitnikach pisany jest z duej litery) - wzorowy janczar, Dowbr, odpowiada: Stanowczo wystpi w jego obronie, nie ogldajc si na nic i nie czekajc rozkazu.

Dowdca Polskiego Korpusu Kiedy jednak to si stao, gen. Dowbr, jak i inni katolicy, chroni si do formujcych si oddziaw polskich i otrzymuje dowdztwo Korpusu. Chwila jest cika, umysy ludzkie zdezorientowane i nawet czowiekowi dobrze zorientowanemu w stosunkach nieatwo by byo da z tym wszystkim rad. Zastanawia jednak kontenans, z jakim gen. Dowbr rozprawia si z okolicznociami, z ludmi otaczajcymi. Ci ludzie domagali si, aby formowa wojsko dla walki z Niemcami, nie bawi si za w etaty, mustry, tabele rang itp., bo na to czasu nie ma. Te ich denia s w pamitnikach okrelone stylem Cyceronowym tak oto: Kwita w szeregach agitacja przeciwko mnie, bo nie chciaem uzna ideologii Pisudskiego, a pniej koniecznoci walk z Niemcami (rzekomo w obronie honoru narodowego). W tyme kierunku dziaali miejscowi ydzi. Patriotyczne rodowisko Zwizku Broni przemianowane nastpnie na POW okrela jako rodowisko azikw, socjal-patriotw, a z zarzutami tego rodowiska, e w Korpusie dziay si naduycia finansowe, rozprawia si krtko: Kradli rzeczywicie, ale nie Korpus, ktry by jednostk zdyscyplinowan, a wanie ci panowie.

Sdzia surowy

50

Rzdy kamaryli dworskiej z Rasputinem i Suchomlinowem - mowa tu o najbardziej wpywowej grupie z otoczenia ostatniego cara Rosji, Mikoaja II; na czele jej stali mnich Gieorgij Rasputin (1872 -1916), waciwe nazwisko Nowych) i minister wojny Wadimir Suchomlinow (1848 -1926). Rasputin od 1907 za pomoc intryg doszed do duego znaczenia na dworze carskim (m. in. za jego zgod mianowano ministrw i wyszych dowdcw), Suchomlinow w l. 1909-1915 sprawowa stanowisko ministra wojny. Podczas I wojny wiatowej podejrzewano ich o wspprac z Niemcami i uwaano za winnych klsk Rosji na froncie. W 1916 Rasputina zamordowali zamachowcy monarchistyczni z ks. Fiodorem Jusupowem na czele, a Suchomlinow zosta aresztowany. 51 Aleksander Nikoajewicz Meller-Zakomielski (1844-?) - genera carski. Uczestniczy jako mody oficer w dawieniu powstania 1863 w Polsce, w 1905 stumi rewolucj w Sewastopolu, w 1906 dowodzi ekspedycj karn przeciw rozruchom na Sybirskiej Kolei elaznej, okrutnie rozprawiajc si z robotnikami, w l. 1906-1909 tumi ruchy rewolucyjne robotnikw estoskich i otewskich, zyskujc sobie przydomek usmieritiela.

Nikt nie znajduje w oczach gen. Dowbora uznania. Pk. eligowski52 wykaza sw nieudolno... Talentw adnych nie wykaza... Polegy pk. Mocicki53 chcia by mdrzejszy od swego zwierzchnika, Raczkiewicz54 chorowa na mani wielkoci, trzyma przy sobie wit do reprezentacji, Matuszewski udawa skruch i postpowa nie po rycersku, Wakowicz za rosyjskich rzdw zadziera z wadz, ale na tyle ostronie, eby nie trafi do katorgi (zarzut zabawny w ustach rosyjskiego generaa, ktry, nawiasem mwic, w innym miejscu ksiki staje w obronie katorgi, ktra polegaa tylko na pozbawieniu wolnoci sowa i czynu; podobnie postpuje si gdzie indziej na kuli ziemskiej). Inni te byli o niewyranych deniach. To chcieli obj przy mnie role politycznych mentorw, to powoywali si na Pisudskiego i dali uznania jego autorytetu. Wszyscy oni zarozumiali, nieszczerzy, bez wyksztacenia. Do liczby tych zaliczam p. Bagiskiego Henryka55, pragncego obj wydawnictwo regulaminw (na czym si nie zna)... maonkw Hubickich, Lisa, Barth i wielu, wielu innych. Bartha by to modzieniec okazay, z twarz blagiera... Sprawi na mnie wraenie le wyszkolonego rekruta. Stuka pitami, wykrca si i rzuca gow, niczym narowisty ko. Lis, bdc pisudczykiem, mg naby eksperiencji tylko w szeregach Legionw lub austriackiej armii, stale bitej. Nie bya to zachcajca rekomendacja. A w ogle przewrt w umysach robili ci, ktrzy najstaranniej dyli do tego, aby nie trafi pod kule.

W sowach mocny Sam zamach opisuje gen. Dowbr, popeniajc kamstwo po kamstwie. Przedstawia spraw tak, jakbymy aresztowali go na przelotn chwil, podczas gdy by uwiziony przez ca noc, e Bartha wpad blady do gabinetu, woajc ratuj, generale (a przecie sam mwi, e mu si nie zameldowa po zamachu?), e Gielniewski, mj zastpca w wydziale propagandowym, zastrzeli si, owiadczajc, i jako prawnik i oficer nie mog przey tego, e daem si wcign do buntu przeciwko dyscyplinie i swemu dowdcy, podczas gdy Gielniewski, na ktrego mier patrzyem, kaza owiadczy generaowi, e si zastrzeli, bo jako onierz, lubujcy z Niemcami walk, ma jedno
52

Lucjan eligowski (1865-1946) - genera WP. Od 1885 oficer armii rosyjskiej. Podczas I wojny wiatowej w l. 1917-1918 dowdca puku, nastpnie dywizji w I Korpusie Polskim w Rosji, w l. 1918 -1919 dowdca sformowanej przez siebie na Kubaniu 4 Dywizji Strzelcw (tzw. Dywizji eligowskiego) utworzonej z resztek Korpusw Polskich, walczcej przeciw Armii Czerwonej, w padzierniku-listopadzie 1918 naczelny dowdca Oddziaw Polskich na Wschodzie; w 1919 powrci wraz ze swymi wojskami do kraju. W 1920 na rozkaz Pisudskiego zaj Wilno i utworzy tzw. Litw rodkow, przyczon nastpnie do Polski; w l . 1925-1926 minister spraw wojskowych, uczestniczy w przygotowywaniu zamachu majowego Pisudskiego w 1926, w l. 1926-1927 inspektor armii, 1927-1939 pose na Sejm. Podczas II wojny wiatowej na emigracji, zwolennik wsppracy wszystkich narodw sowiaskich; po wojnie w 1946 wyda wraz z generaem Gustawem Paszkiewiczem odezw wzywajc onierzy polskich na Zachodzie do powrotu do kraju. 53 Bolesaw Mocicki (1877-1918) - pukownik, oficer rosyjski, od 1917 dowdca puku w I Korpusie Polskim w Rosji, w 11918 sta na czele misji I Korpusu przedzierajcej si do kraju dla nawizania cznoci z Rad Regencyjn w sprawie przejcia I Korpusu do Polski. Poleg pod opatyczami na Polesiu. 54 Wadysaw Raczkiewicz (1885-1947) - polityk, prawnik. Podczas I wojny od 1914 w armii rosyjskiej, w 1917 twrca i prezes Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego w Rosji. W Polsce niepodlegej minister spraw wewntrznych (1921, 1925-1926, 1936), wojewoda nowogrdzki (1921-1924), wileski (1926-1930), krakowski (1935) i pomorski (1936-1939), w l. 1930-1935 marszaek Senatu, 1934-1936 prezes wiatowego Zwizku Polakw z Zagranicy. Po wybuchu II wojny wiatowej, od 1939, sprawowa urzd prezydenta Polski na emigracji. 55 Henryk Bagiski (ur. 1888) - pukownik WP, historyk wojskowoci. W l. 1911-1912 komendant naczelny organizacji niepodlegociowych w Galicji - Armii Polskiej i Polskich Druyn Strzeleckich. Podczas I wojny wiatowej w l. 1915-1917 w polskich formacjach wojskowych w Rosji. Autor licznych prac, m. in. Wojsko Polskie na Wschodzie 1914-1920 (1921).

sowo, nie dwa, jak genera (ciekawe, e ciao Gielniewskiego pochowano w najgbszej tajemnicy; dlaczeg genera odmwi honorw wojskowych swemu wiernemu podwadnemu?). Wreszcie, e Wakowicz mia pomienn mow do junkrw, namawiajc ich do wystpienia przeciw karnoci. Pocign za sob tylko kilku... (jake wic kilku ludzi mogoby w szachu trzyma przez ca noc cay Korpus z panem generaem pod kluczem cznie). Ale wszak nie zaley na prostowaniu kamstw generaa Dowbora. Chodzi o przyjrzenie si na podstawie ksiki tej rozkosznej naiwnoci, ogupiajcemu sodackiemu chamstwu, ktre w osiemnastym roku Niepodlegego Pastwa - gdy ustaliy si pewne, zdawaoby si niewtpliwe wartoci - nic nie cofa, nic nie koryguje i w dalszym cigu rozumuje takimi kategoriami, jakby siedzia u siebie w koszarach w Tambowie.

Filozof i statysta Zabawnie ta filozofia z koszar rosyjskich odnosi si do powstajcej Polski. Wszystko mu si w tej Polsce nie podoba. Ubrany w cywilne ubranie, czuje si w nim nieswojo, bo wiatr przez spodnie podwiewa pod szyj. Czuje si rwnie nieswojo w tej nowej polskiej skrze. W Galicji wszyscy s gotowi do padania do nek i caowania rczek, wszyscy w niej politykuj, piknie gadaj, doktoryzuj. W Warszawie niepotrzebnie wypuszczono Beselera56, bo... powinien by wprzd wytumaczy si, dlaczego rozbrojono Korpus niefortunnego generaa. Niemcw rozbroili dowborczycy i peowiacy nie maj co siga po pierwszestwo: cho byli jako tako zorganizowani, ale byli nieliczni, skadali si z elementw jednostronnie nastrojonych, nie wywiczonych, niezdyscyplinowanych, nie przywykli walczy z Niemcami (a kiedy to dowborczycy walczyli?). Zreszt grawitowali ku socjalizmowi. Czonkowie POW wicej mieli do czynienia z polityk [czytaj obsadzanie posad - M. W.] ni z wojskowoci; dlaczego nazywali si organizacj wojskow, to jest ju ich sekretem. Geneza naszych walk wolnociowych przedstawia mu si mniej wicej tak, e np. demonstracja na pl. Grzybowskim57 odbya si za poduszczeniem ydw; Rosjanie drwili z tego powodu, e Polakami mog kierowa tylko ydzi. Dochodzi do przekonania, e przyczyn buntw 1905 r. byli tchrze, ktrzy pragnli unikn frontu, i aferzyci, poncy dz robienia dobrych interesw w czasie rozruchw. Nie martwi si ostatecznie t rewolucj, gdy jej wynik zbliy szersze masy do caratu i wzmocni dyscyplin w armii, ale ubolewa, e za eksperyment midzynarodowych oszustw zapacio yciem tysice ludzi. Jeszcze w Radomiu zauway, e grawitujcy do socjalizmu naleeli do modziey o powierzchownych pogldach (do nieukw) (ale w takim razie gen., sdzc z wasnej autobiografii, powinien by by leaderem radomskim). Obecnie w kraju stara si z mozoem pogbi swoje studia socjologiczne: Co to jest Midzynarodwka, w szczeglnoci druga lub trzecia Midzynarodwka? Dlaczego nie mwi si nigdy o pierwszej? Czy trzecia Midzynarodwka jest ostatnim etapem i osigna najdoskonalsz tre? Jeli nie, co jest

56

W Warszawie niepotrzebnie wypuszczono Beselera - Hans Hartwig von Beseler (1850-1921), genera niemiecki, by podczas okupacji niemieckiej 1915-1918 gubernatorem Warszawy. Podczas akcji rozbrajania Niemcw w Warszawie w 1918 Beselerowi udao si potajemnie uciec statkiem z Warszawy Wis do Torunia w nocy 9 listopada 1918. 57 Demonstracja na pl. Grzybowskim - zbrojna demonstracja przeciw poborowi Polakw do armii carskiej walczcej w wojnie rosyjsko-japoskiej, zorganizowana 13 listopada 1904 na placu Grzybowskim w Warszawie przez Polsk Parti Socjalistyczn; w demonstracji wzia udzia warszawska grupa bojowa PPS; w czasie manifestacji doszo do starcia bojwki z policj carsk; byo to pierwsze wystpienie zbrojne Polakw w zaborze rosyjskim od upadku powstania styczniowego w 1864.

pewnikiem, czy nie nastpi: czwarta, pita i... dalsze Midzynarodwki? Nikt mi, niestety, nie da wyczerpujcych odpowiedzi. Nie otrzymawszy odpowiedzi, dzielny genera sam rozwizuje spraw: sprawa podziau spoeczestwa na klasy jest absurdem, bo wwczas ludno kuli ziemskiej musiaaby si podzieli na klasy: inynierw, nauczycieli, astronomw, aktorw, robotnikw itd. W ten sposb uporawszy si z ogln doktryn musz z kolei rozpatrzy kwesti socjalizmu tzw. polskiego. Tu ju nastpuje takie brekekeks (partia ta nie tylko wspdziaa z socjalistami innych krajw w nie znanym mi bliej celu, ale pobiera od bogatych zagranicznych wspwyznawcw pienidze. Wtpi naley, czy je dawali i daj dla piknych oczu biedniejszego odamu wielbicieli Marksa? itd., i:td.), e nie czuj si go na siach streszcza. Utrudzony, ale tym niemniej rad z siebie socjolog askawie przypuszcza, e moe taki koryfeusz socjalizmu, jakim jest, jak wiadomo, w Polsce Daszyski58, potrafiby lepiej wyoy swoje zasady i denia. Panie generale! - to ju tylko zbytek skromnoci. Lepiej nikt by nie wyoy.

Obywatel wolnej Polski Jak w Korpusie dolegali mu wszyscy, tak dolegaj mu w Polsce. Posowie sejmowi kradn yki, prezydent tego pastwa, w ktrym si znalaz, sprawia wraenie Zozikiewicza i nie mwi, lecz beznadziejnie gldzi (nic podobnego nie ma np. o Mikoaju II). Witos czcigodny chopek przekona si, e odpowiedniejszym dla niego zajciem sia rzep anieli kierowa pastwem, Julian Stachiewicz59 skupuje nielegalnie jakie skry, gen. Haller, podejrzewany przez Dowbora jaki czas o bolszewizm, wraz z Pisudskim w dziedzinie wojskowoci mogliby si wiele u mnie nauczy, gdy ja nie mam nic do zapoyczania od nich.

Kandydat do wielkoci Stosunek do marszaka Pisudskiego jest stuszowany jak wewntrzn cenzur, zapewne przyjaci politycznych Dowbora. Zapewne mieli krwaw prac z doprowadzeniem tej abrakadabry do porzdku. Istotnie osignli, e ksika nie ma zbyt wielu rusycyzmw, aczkolwiek skad zda nieraz jest czysto rosyjski. Gorzej byo z treci. Kto wie, przez ile filtrw musi przechodzi korekta ksiki (rkopis, maszynopis, odbitka szpaltowa, pierwsza korekta, druga korekta, odbitka kolumnowa, rewizja), zdumieje si zapewne, widzc w ksice liczne biae miejsca. To ju wwczas, kiedy sza

58

Ignacy Daszyski (1886-1936) by faktycznie koryfeuszem, tj. przywdc umiarkowanego nurtu socjalizmu PPS-owskiego w latach midzywojennych, premier pierwszego rzdu niepodlegej Polski w Lubli nie w listopadzie 1918, w 1920 wicepremier, w l. 1919-1928 przewodniczcy Rady Naczelnej PPS, pose na Sejm w l. 1919-1935, wicemarszaek Sejmu 1922-1928, marszaek 1928-1930. Na forum Sejmu wystpowa przeciw amaniu swobd demokratycznych w okresie rzdw Pisudskiego. 59 Julian Stachiewicz (1890-1934) - genera WP. Przed I wojn wiatow czonek organizacji wojskowo niepodlegociowych, podczas wojny od 1914 oficer Legionw Polskich; od 1916 dziaacz POW, wsppracownik Pisudskiego. W Polsce niepodlegej w l. 1923-1924 i od 1926 szef Wojskowego Biura Historycznego, od 1928 sekretarz generalny Instytutu Badania Najnowszej Historii Polski, od 1926 konspiracyjnie kierowa polsk akcj organizacyjn nierosyjskich emigrantw z ZSRR w krajach europejskich.

maszyna, zrozpaczony cenzor-przyjaciel przylatywa zapewne i wydubywa szydem jeszcze jakie, przepuszczone przez te wszystkie filtry, ekstrawagancje. Ale mimo to pamitniki daj soczysty obraz stosunku do pierwszego marszaka Polski. W czasie wojny rosyjsko-japoskiej Japoczycy rozrzucali odezwy z rysunkiem, na ktrym do pajka rosyjskiego (pewno polipa, panie generale) strzela wcale udatnie oddany Polak w konfederatce, przy czym mgbym twierdzi, e sylwetka jego przypominaa gonego dziaacza doby obecnej60 (zabawna jest w tym miejscu delikatno - Dowbr uwaa, e podanie przy tym miejscu nazwiska Pisudskiego zbyt by ju moe go zhabio). Zapytany przez wadze rosyjskie o moliwoci powstania polskiego (c za rozczulajce zaufanie do fachowca, wszak pono tylko wojskowego - to ochrania kanonizacj Serafina, to informuje o polskich nastrojach) gen. Dowbr uspokaja je, e w masie narodu moe znajdzie si kilkudziesiciu ludzi, ktrzy zechc sprbowa wznieci powstanie, ale realnego wyniku nie osign. Opierajc si na danych, ktre obecnie, gdy pisz ten pamitnik, posiadam, nie myliem si. - Ruch strzelecki w Galicji61 przetworzy si w Legiony, te za mogy zorganizowa po dugich zabiegach ledwo trzy chude brygadki. Genera z powodu kryzysu przysigowego uwaa, e na takie esy-floresy moe sobie pozwoli polityk, ale nie wojskowy. O Pisudskim wiedziaem tyle, co dowiedziaem si z kontrwywiadu rosyjskiego. Wiadomoci te nie bardzo zachcay do uznania go za czowieka, ktremu mona by powierzy losy Polski. W talenty strategiczne Pisudskiego uwierzy nie mogem. Rozumiem, e mg mie do mnie niech, bo przyzna mu na kredyt talentw i dowiadczenia wojskowego nie mogem... Tote marszaek, wstydzc si fachowego kolegi, niestety, nie patrzy mi w oczy. Ja przyzwyczaiem si w wojsku postpowa odwrotnie. Dowbr czuje si zupenie nie w mniejszej mierze ni marszaek powoanym do objcia rzdw w Polsce. Delegacji z ks. Oraczewskim wtajemniczajcej go w przygotowany zamach62 odpowiada, e jeeli zamach si uda, a mnie powoaj, to stanowisko [ministra wojny - M. W.] obejm. Kiedy mu Poznaniacy przy formowaniu si pastwa proponowali objcie dyktatury63 (szkoda, e nie pisze kto -

60

Dowbr-Municki robi tu aluzj do podry Pisudskiego do Japonii w 1904 (po wybuchu wojny rosyjsko japoskiej) majcej na celu uzyskanie poparcia japoskich k wojskowych dla akcji antyrosyjskiej w Polsce. 61 Ruch strzelecki w Galicji - chodzi tu o dziaalno niepodlegociowej organizacji Zwizek Strzelecki utworzonej w 1910 i kierowanej przez tajny Zwizek Walki Czynnej. Zwizek jawnie dziaa w zaborze austriackim, nielegalnie w pruskim i rosyjskim. By cile powizany z PPS-Frakcj Rewolucyjn. Po wybuchu I wojny wiatowej w 1914 galicyjscy czonkowie Zwizku weszli w skad Legionw Polskich, za czonkowie z zaboru rosyjskiego zaoyli tajn POW. W marcu 1914 Zwizek liczy ok. 6500 czonkw. Przywdcy: Jzef Pisudski (komendant), Kazimierz Sosnkowski (szef sztabu), Edward Rydz-migy, Walery Sawek, Aleksander Prystor, Adam Skwarczyski. 62 Delegacja ks. Czesawa Oraczewskiego wtajemniczajca gen. Dowbr-Munickiego w zamach - chodzi tu o przygotowanie do zamachu stanu majcego na celu obalenie Pisudskiego jako Naczelnika Pastwa i rzdu Jdrzeja Moraczewskiego (zoonego z socjalistw i ludowcw) czynione pod koniec 1918 przez grup prawicowych spiskowcw (gwnie z Narodowej Demokracji), skupionych wok Wojciecha Korfantego, dziaacza endeckiego ze lska. Agitacj antyrzdow kierowali: publicysta Andrzej Niemojewski i ks. Czesaw Oraczewski. Wskutek tar wrd spiskowcw przygotowania do zamachu wyznaczonego na 30 listopada 1918 zakoczyy si jedynie zdemolowaniem budynku, w ktrym obradowaa Rada Ministrw. 63 Propozycje Poznaniakw objcia dyktatury przez Dowbora - genera Dowbr-Municki w styczniu 1919 obj w Wielkopolsce dowdztwo wojsk powstaczych walczcych z Niemcami. Kierujcy powstaniem prawicowi poznascy politycy narodowo-demokratyczni proponowali mu wwczas objcie dyktatury, na co jednak nie zdecydowa si.

moe znowu kto tak powany jak ks. Oraczewski), oznajmia: Bybym moe zgodzi si na proklamowanie dyktatury, ale by ju ogoszony dyktator w Warszawie w osobie Pisudskiego. A szkoda. S pewne dane, e ten dyktator miaby posunicia w dziedzinie midzynarodowej pene wieoci: W czasie pertraktacji z Niemcami podsunem tak myl: niech Wilhelm II proklamuje zczenie wszystkich trzech dzielnic Polski i ogosi si krlem polskim, pozostajc krlem pruskim i cesarzem niemieckim. Bdzie mg wwczas dyktowa swoj wol caemu wiatu.

Zakoczenie i wniosek generalny Najlepsze jest zakoczenie ksiki: autor prosi o wybaczenie mu przez swych wsptowarzyszy tego wielkiego bdu, e nie narzuciem Polsce ustroju, ktry odpowiadaby naszym ideaom. - Realne do tego moliwoci posiadaem; wtedy miabym i ja mono nagrodzenia was. Stao si inaczej... W pewnym miejscu ksiki autor ali si, e gdy wrci do Polski, starano si mnie ogupi. Myl, e si niewiele sfatygowano.

Pisudczycy64
Nielegalny organ POW, wychodzcy pod tytuem Rzd i Wojsko od wrzenia 1916 r., od 1 stycznia rb. pocz ukazywa si jako wydawnictwo jawne pod redakcj Andrzeja Struga. yjemy w dobie przegrupowywania si wartoci politycznych. Rzd i Wojsko pisze: Popenilimy jeden bd - nie sdzilimy, e ten proces [zjednoczenia - M. W.] tak szybko si zakoczy. Ale do tego bdu chtnie przyznajemy si i cieszymy si, i mylilimy si, sdzc, e na cakowite zjednoczenie Polski czeka bdzie trzeba kilkadziesit lat. Poza tym (!) Rzd i Wojsko jest ze swojej przeszoci zupenie zadowolony. To, jak zreszt i ton caego pierwszego numeru, kae przypuszcza, e pismo nie zmieni stylu. A e styl ten jest stylem caego specyficznego obozu tzw. pisudczykw, pozwolimy sobie zrobi retrospektywny przegld Rzdu i Wojska. Przystpuj do z zastrzeeniem, e te trzy roczniki, jakie le przede mn, analizowaem z caym pietyzmem i ca sympati. Wszystkie numery przenika gorca mio ojczyzny, uczciwo, ch spotgowania si narodu, ch oparcia naszej polityki tylko o nas samych. Przecie to ci sami ludzie pisz, ktrzy ginli ochoczo za spraw Polski, ci sami, ktrych wychowa komendant Pisudski. Niestety, wszdzie, gdzie chci najczystsze tych ludzi przyobleka si poczynaj w ksztat politycznej koncepcji, tam wszdzie zdumiewa czytelnika brak linii, a raczej linia od wypadku do wypadku. Teraz komendant Pisudski nie jest ju naszym komendantem, a mem stanu. Dlatego wybaczcie, e w Rzdzie i Wojsku nie wystarczy ju nam to, co wystarczyo dla dwigania powstaczego czynu, a szuka bdziemy wytycznych dla kierowania pastwem.

64

rdo tekstu: Gazeta Polska, stycze 1919; dokadnej lokalizacji nie ustalono.

Jaki by nasz punkt wyjcia? Mona i trzeba uwaa powrt Rosji za tak klsk, dla ktrej uchylenia kady jest rodek wskazany, nawet wstpienie wrcz do szeregw wojsk niemieckich czy austriackich i(nr 6 z dnia 10 grudnia 1916 r. ant. pt. Sprawy wojska polskiego). Nie znaczyo to w naszej psychologii sprzedawanie si Niemcom. Tylko stanwszy na podstawie wzajemnego przymierza z Niemcami, samodzielno o odporno nasz wobec Niemcw tworzy moemy (nr 10 z 10 lutego 1917 r.). Nie byo to, bro Boe, lokajstwo NKN65. Ale jak politycznie (niezalenie wcale od tego, e ostatecznie koalicja66 zwyciya) kwalifikowa takie polityczne zapdy ludzi, ktrzy cakiem zaprzepaszczali w sobie poczucie najstraszniejszego dla narodu niebezpieczestwa, widzc tylko jednostronnie niebezpieczestwo reakcyjnego caratu. Ta hipnoza jest tak silna, e nawet, gdy tene upad, w dwa miesice po wybuchu rewolucji rosyjskiej67, w 15 nr z dnia 15 kwietnia, Rzd i Wojsko z radoci stwierdza, e obz polski, stojcy na podstawie przymierza z pastwami centralnymi wzrasta. Jednak jeszcze nie moemy si za sprzymierzeca uwaa. Rewolucja rosyjska jest plusem na drodze naszej do przymierza. Czy to ostatnie zdanie nie stwierdza dobitnie, e przymierza z Niemcami szukalicie nie tylko wybierajc z dwojga zego midzy Mikoajem i Wilhelmem, ale przypisujc Niemcom ch i mono twrczego postawienia sprawy polskiej? Przecie to w tyme samym numerze, w artykule pt. Nowe koniunktury, skonstatowawszy, e obawy pomsty Moskali nie ma, i stwierdzajc, e manifest rosyjski68 moe konkurowa z aktem 5 listopada, zaznaczacie, e teraz ju mocarstwa centralne i koalicja spiera si bd nie o to, czy ma Polska by, ale pod czyim wpywem? I od siebie konkludujecie, e jestecie po dawnemu z Europ centraln, ale... tylko jeli nam dadz uni z Litw (!).

65

Naczelny Komitet Narodowy (NKN) - instytucja dziaajca w okresie I wojny wiatowej, powoana 16 sierpnia 1914 w Krakowie na konferencji stronnictw zaboru austriackiego, majca stanowi reprezentacj narodu polskiego. NKN opowiada si za rozwizaniem sprawy polskiej w oparciu o Austro -Wgry (utworzenie ze zjednoczonych po przewidywanej klsce Rosji ziem polskich trzeciego czonu monarchii austro-wgierskiej); obejmowa pocztkowo wszystkie stronnictwa galicyjskie od konserwatystw i narodowych demokratw do ludowcw i socjalistw (wkrtce endecja wycofaa si z NKN); dziaa na terenie Galicji, od koca 1914 czciowo te Krlestwa Polskiego. NKN sprawowa polityczne, wojskowe i finansowe kierownictwo nad Legionami Polskimi. Wskutek rozgrywek politycznych midzy stronnictwami faktycznie przesta istnie na przeomie 1917/1918, ostatecznie zlikwidowany w sierpniu 1920. Czoowi dziaacze m.in.: Ignacy Daszyski, Wadysaw L. Jaworski, Stanisaw Kot, Juliusz Leo, Wadysaw Sikorski, Konstanty Srokowski, Wincenty Witos. 66 Koalicja (Ententa) - zwyciskie przymierze pastw walczcych w I wojnie wiatowej przeciw blokowi pastw centralnych, powstao na bazie sojuszu francusko-rosyjskiego (1893) oraz porozumienia angielsko-francuskiego (1904) i angielsko-rosyjskiego (1907). W skad koalicji w ostatnim okresie wojny wchodzio 28 pastw, m.in. Anglia, Francja, Rosja, Belgia, Wochy (od (1915), Rumunia (od 1916), USA (od 1917), Japonia. 67 Rewolucja rosyjska - chodzi tu o tzw. rewolucj lutow 3-16 marca 1917 (wg dawnego kalendarza rosyjskiego 18 lutego -i 3 marca); po strajkach robotniczych i powstaniu w armii nastpi upadek caratu i powstaa buruazyjno-demokratyczna republika rosyjska. 68 Manifest rosyjski - mowa tu o proklamacji dotyczcej rozwizania sprawy polskiej wydanej przez rosyjski buruazyjno-demokratyczny Rzd Tymczasowy 30 marca 1917; proklamacja oglnikowo wspominaa o prawie narodu polskiego do samostanowienia i utworzenia niepodlegego pastwa, stwierdzajc, e pastwo polskie poczone bdzie sojuszem wojskowym z Rosj, a jego granice ustali rosyjskie zgromadzenie konstytucyjne; sformuowania te wiadczyy, e Rzd Tymczasowy, podobnie jak obalony rzd carski, spraw polsk n adal traktowa jako wewntrzn spraw Rosji. Proklamacja Rzdu Tymczasowego wydana zostaa po ogoszeniu 28 marca 1917 przez Piotrogrodzk Rad Delegatw Robotnikw i onierzy (na wniosek bolszewikw) uchway stwierdzajcej m.in., e Polska ma prawo by zupenie niepodlega pod wzgldem pastwowym i midzynarodowym.

Czowiek niemieje z podziwu, jak pismo niesprzedajne i szczerze polskie przecie mogo takie bzdurstwa wypisywa i stawia pod adresem wezbranych w pych po upadku rosyjskiego frontu Niemiec danie... dania Polsce wpywu przewanego w Europie wschodniej. A jak powoli wchodzi w ten obz naiwnych eksperymentatorw politycznych bijca w oczy polska rzeczywisto, wiadczy, e jeszcze w miesic pniej ju w 17 numerze z dnia 10 maja 1917 r. stwierdzajc, e wobec pokoju zbliajcego si szybkimi krokami sprawa armii polskiej staje si zagadnieniem nie militarnym, a wycznie politycznym, Rzd i Wojsko ma wci nadziej, e pastwom centralnym potrzebna bdzie armia polska na kongresie jako wiadectwo, e nard polski staje wiadomie i czynnie po ich stronie. Ale eby dopi tego, Rzd i Wojsko radzi Niemcom odrodzi polsko-rosyjski konflikt przez akt dla Litwy w rodzaju 5 listopada. Czy nie uderza tu brak wszelkiej politycznej linii, ten sam brak, ktry kaza POW w Rosji w lipcu 1917 roku na zjedzie wojskowym zawzicie wystpowa przeciw tworzeniu wojska na emigracji, w imi posuchu Radzie Stanu, gdy tymczasem tego 2 lipca POW w kraju, w osobie swego komendanta, t Rad Stanu rzucaa, t sam Rad Stanu, o ktrej p roku wstecz (29 grudnia 1916 r.) Rzd i Wojsko w numerze 7 pisao: obiecuje jej, jako rzdowi polskiemu, posuch i walk nieubagan tym, ktrzy by nie -chcieli uzna majestatu polskiej wadzy. A kiedy wreszcie rzeczywisto zaczyna si przeciska na amy Rzdu i Wojska, kiedy pismo musi wreszcie stwierdzi, e o Niemcw sprawy polskiej nie da si oprze, to i wtedy tomaczy, e stao si to tylko dlatego, e Niemcom brak daru obcowania z innymi narodami, i ubolewa, e Niemcy Polakw nie wyczuli, e ostr opozycyjno Polakw wzili za zasadnicz wrogo (nr 23 z dnia 27 sierpnia 1917 r.). Rewolucja rosyjska zmienia b. sytuacj, ale w polityce Pisudskiego pierwiastek oparcia si Polski o pastwa centralne tkwi mocno - biada dalej w tyme numerze Rzd i Wojsko. A trzeba byo tak mocnej lekcji pogldowej, jak oderwanie w Brzeciu Chemszczyzny69, eby Rzd i Wojsko rzucio si w przeraeniu wykrzykujc: ukazuj si prawdziwe oblicza! (pastw centralnych). W tej smutnej chwili, nawet rozpaczliwej, ktra oby zrodzia czyn rozpaczy: rzucenia wszystkiego na szal, by broni w imi reszty ojczyzny jej caoci i wolnoci, staje wreszcie przed nami wrg, ktregomy otulali paszczem orientacji, zwc nie wrogiem, lecz sprzymierzecem, nie najedc, lecz twrc systemu Europy rodkowej. Oby prawd ywotn stao si przysowie mdry Polak po szkodzie! Tak! O, stamy si mdrymi! (nr 26 z 25 lutego 1918 r.). Niestety, pozostaje to pium desiderium. Bo oto w tyme numerze w artykule pt. Zbrodnia pismo stwierdza: Porozumienie z Niemcami nie jest dzi rzecz moliw - chyba e ci, ktrzy wobec nas okazali si dzi zdrajcami [!? - M. W.], padn, powaleni przez wasne spoeczestwo.

69

Oderwanie w Brzeciu Chemszczyzny - Chemszczyzna, b. gubernia chemska Krlestwa Polskiego (obszar na wschd od linii Siedlce-Lublin-Janw z orodkiem w Chemie); okupowana podczas I wojny przez Niemcy i Austri, na mocy odrbnego traktatu zawartego 9 lutego 1918 (podczas rokowa pokojowych pastw centralnych z Rosj Radzieck) midzy Niemcami i Austro-Wgrami a kontrrewolucyjn Ukraisk Rad Centraln speniajc funkcje rzdu niepodlegej republiki ukraiskiej, powstaej przy poparciu Niemiec, przekazana zostaa Ukrainie. Decyzja ta wywoaa fal protestw wrd spoeczestwa polskiego oraz spowodowaa rozpad Polskiego Korpusu Posikowego generaa Hallera, ktry przebi si do Rosji. Po odzyskaniu niepodlegoci Chemszczyzna powrcia do Polski.

Zwrot ten odbi si potem w przyjciu Kesslera70. I tu Polak musia by dopiero po szkodzie mdry, i to tylko w b. maej czsteczce. Ten nr 26 jest niejako ostatnim numerem politycznie samodzielnym. Wzdryga si w nim Rzd i Wojsko, eby i w jednym szeregu z obc sobie grup polityczn do jedynego forum, na ktrym mona byo gos podnie wobec wiata. Co za kompromis! Wic milczymy. Bez naszego gosu si obejdzie. I rzeczywicie przez cay rok 1918 ukazuje si ju Rzd i Wojsko w odstpach 2-3-miesicznych (w czasach najlepszych wychodzi jako Dekada), politykowania samoistnego zaniechuje i dy do przygotowania walki zbrojnej z Niemcami. A dopiero, gdy ci Niemcy odeszli, wypadki i wasna zasuga wynosz tych garybaldczykw na obce im pole polityki. Nie utrzymaj si na nim dugo. Albo im uczciwo i instynkt polski dopisze i po raz drugi ustpi z okrzykiem: mdry Polak po szkodzie, albo ten czysty metal polski rozjedz czynniki partyjne, a wtedy zajm miejsce jednego z licznych skadnikw narodowej psychiki. Tak czy owak epos bohaterski w Polsce si koczy. Z alem egnamy tych, co byli eposu tego strun najczystsz. I wspczujemy Strugowi, ktrego czekaj rozczarowania zwyke tym, co ycia kolej wartk zawrze pragn w pikny anachronizm.

W II Rzeczypospolitej
WALKA O YCIE LUDZKIE Judym w szczeblu subowym71
Niedawno to byo tak: Batyk by nam jak cicha przysta nad stawem. Kiedy jeszcze nie byo Gdyni szo si sobie pobrzeem na Kack; przy Kolibkach falujce zboe zniao si, zniao; szo si miedz w d, a z naga, tym zboem przyparte, ukazywao si zielone przejrzyste morze, a nad nim szumiay zielone drzewa; bye na jzyk nie bra wody - mona byo myle, e to wie spokojna, wie wesoa ponad jakim wielkim jeziorem. Ciekawy morza Polak jecha nad takie morze naprawd. Im wicej w nim meduz si tczyo, im wicej w nim majaczyo raf, tym morze byo prawdziwsze; im wiksze dzikoludy nad tym morzem mieszkay, tym dalej byo do Polski. Ciekawy Polak z Nizzy, ktra bya przedpokojem dworu, dawa susa przez rdziemne Morze i ju by w egzotyce. Do portw Algieru, Tunisu, Casablanki, Ceuty, Tangeru przybijay kaduby okrtw; wychodzili marynarze spragnieni kobiety, na ziemi kulturalnie niczyj, w proch start, zawalon belami szarpanego towaru, belami wtaczanego towaru, spekulacja materializowaa si brunatnymi fluidami, zwisaa z dachw tandetnie postawionych domw brunatnymi, cigncymi soplami.

70

Harry Kessler (1868-1937) - niemiecki dyplomata i genera. Przez krtki czas w 1918 pose niemiecki w Warszawie akredytowany przy rzdzie Rady Regencyjnej, nastpnie w l. 1918 -1921 pose niemiecki przy rzdzie niepodlegej Polski; rzecznik pacyfizmu. 71 rdo tekstu: Wiadomoci Literackie 1937, nr 27.

Wszystko byo mona na tym Czarnym Ldzie, jak mona na chwilowym jednodziennym postoju nie liczy si z niczym: wszak tu nie pozostaniemy. Go z Polski gapi si, pyn z tumem, rozgrzesza si, wlewa si z nim do dzielnic rozkoszy. Wielka jest dzielnica rozkoszy w Casablance. Miasto cae otoczone wysokimi murami; osiemset dziewczyn - mikroskopijne dzielnice ydwek, Murzynek, Arabek; Arabki dziel si jeszcze na szczepy, ktre mona pozna po odmiennym bkitnym tatuau brody i czoa. Obnaaj si na ulicach, cign w zauki, pozuj do fotografii publicznie w wymylnych najwyuzdaszych grupach, na ulicy; tumy panw z cygarami w ustach przecigaj tymi ulicami - dobrze odywione komiwojaery europejskie. Eleganckie turystki rzucaj dwa franki za najwymylniejsz poz. Tu, za bram, ktrej strzeg Senegalczyki - wszystko wolno. Potworne targowisko upodlenia, kultywowana nikczemno, straszliwe ponienie czowieka, obraz - teraz w epoce wszystkich szczytnoci i dorobkw ludzkich, ktry nie mgby by podlejszy w najbardziej zjeczaych dawnych despotiach i republikach Wschodu. Zachodz do biura przy bramie obsadzonej przez Senegalczykw. Sanitariusze z Legii Cudzoziemskiej chwytaj kadego wychodzcego onierza i przymusowo go szprycuj. Dopytuj si o lekarza; pytam - czemu to flaga trjkolorowa pokrywa mietnik? Dziwi si: przecie to wszystko by si rozlao; ratujemy port i ludno; w Tunisie doszo do tego, e 100% ludnoci byo zaraone ki. Jestem zaproszony przez bogatego kupca arabskiego. Czstuje mnie herbat z mity; gadzi dug brod: - Casablanca ma duo wojska i wiele przychodzi okrtw; marynarze wychodz na ld jak szejtany; nieche sobie rn si noami i wyprawiaj, co chc, w Bus-Bir (dzielnicy rozkoszy). My musimy chroni nasze kobiety.

I nagle - zniko zboe. Nad morzem rozoyo si nowe pastwo. Mocio si jak zwierz, jak by najwygodniej zlec. Jezioro arnowieckie - zbyt blisko Niemiec; Puck - guzdra by si trzeba przez mulist zatok; Tczew - trzeba by kana rdldowy budowa trzydziestu kilometrw. Pado tedy na Gdyni, o ktrej hetman Koniecpolski meldowa Wadysawowi IV, e przedstawia miejsce sposobne. Jakoby z rki legendarnego kaszubskiego wielkoluda Stolema - pisa eromski - ktry z oksywskiego pwyspu ciska wielkie gazy w Redowo, sypi si na redowskim pobrzeu nowe wielkie osiedla. To byo pisane - w przedwioniu pastwa. Wspi si wysiek. Pobudowa baseny o 320 ha wodnej powierzchni, wycign dugo urzdzonych nadbrzey na 11 000 km, wypitrzay si elbetowe magazyny masywem 200 000 m2, stany kolosy, czsto najwiksze w Europie: chodnia na 1200 wagonw, elewator na 15 000 ton, uszczarnia ryu, olejarnia. Pracuje 75 dwigw, potworw, przerzucajcych 750 wagonw - 7500 ton na godzin. Pidziesit linii, w czym dwadziecia polskich, ma siedzib w Gdyni, czci cae portu niby udzielne potencje przeznaczone dla przeadunku wgla eksportowego, zomu importowego, rudy, dla przemysu rybnego... Wokoo tego wszystkiego siad nowy czowiek. Jarz si okna nowoczesnych gmachw - szko i elbet - asfalty, samochody, aby troch gorcej - mylaby - Casablanca. Wanie. Jeno e pod miasto podchodzi nie bled, ale rona ka i zboe.

Okrty z dalekiego wiata sun. wiat si zbliy. Niedawno - mylaby, e morze to due jezioro, w ktrym rybowstwo dzierawi jaki pachciarz. Teraz Gdynia to najwikszy port morski, wikszy od Kopenhagi, wikszy od Bremy, od Gdaska, od Szczecina. Zbliy si wiat, Afryka - tu. Na ld wychodz zgodniae rzesze marynarskie. Co by powiedzia jaki miejscowy patriarcha? Nie ma takich; chyba to drzewo - ostatnie ze szlaku napoleoskiego, z szosy cesarskiej, co sterczy, przeszoci na znak, w asfaltowanej ulicy. Ale ono schnie z wolna. Zamiast patriarchy - rozmawiam z lekarzem naczelnym Ubezpieczalni. Mam dosy gdyniohymnw. Ju czas tej Gdyni starze, obrasta polskim kopotem, jak kadub okrtu wodorostem. Jake to? Polska jest wsiowa i rolna, miasteczkowa i brudna, nierychliwa i ndzna, toczona przez Wszelkie trdy moralne i materialne. A nad ni wysoko wspite - miaoby istnie takie lakierowane, niklowe, neonowe co, co byczy si jak hymn o potdze. Aby o tym pisa Janusz Stpowski: Tak si unis z wd nagle nad torfowym moczarem port gdyski na kesonach: wychybany lewarem, z batw poprzez chmur grzdy w kamieniste dworzysko sign wieyc rozpdem, wapnem zlepi sklepisko, a w nim ludzkie ramiona zwar stalow obrcz i tak przsa dokona ku niebieskim przeczom!72 Wanie - to jeszcze po eromskim pokosie! Stolem, legendarny Stolem, gazy w morze wali... Widziaem go. Zmieni si. Siedzia w Batyku; przy nim, jak trusie, dwie fordanserki zakupione do stolika; lic grube owosione palce, przewraca karty notatnika, Wskazujc kompanionowi kolumny cyfr. Widziaem albo jego, albo jego brata w Casablance; Murzyn-pucybut rozstawi mu purpurowy foteltron; w Vigo na Leerdalm, ktrym odpywaem, adowa wagony cebuli; na Kubie - to wszak on siedzia obok naszego stolika na dancingu; potnia w swoim pikowym smokingu i liczy, liczy... wiat zrobi si jak jedna kawiarnia. Tunis z ludnoci w 100% zaraon? - To ssiedni stolik. Dr Dzius, lekarz naczelny Ubezpieczalni, lekarz czowieczy, siedem lat para si, ju po przebyciu praktyki lekarskiej, weterynari. Dlatego moe humaniora, dlatego parabole o Stolemie i wiersze nie czepiaj si go zbyt chwytliwie. Siad tu sobie w Gdyni i obrzdza materia ludzki. Bada orodki zdrowia marynarzy. I jedzie na wie. Na t, z ktrej powstaa Gdynia. Ktra przerasta Gdyni i w ktr przerasta Gdynia. Kiepsko jest na tej wsi. Ley - bezbronna. Od r. 1930 zniesiono ubezpieczenie chorobowe robotnikw rolnych. Natychmiast poprawi si stan zdrowotny wsi. Znik syfilis, znika grulica. Grulica, w ktrej nateniu zajmujemy pierwsze miejsce wrd pastw europejskich. Bo dziedzice maj teraz
72

Cytat ten pochodzi z poematu Janusza Stpowskiego (ur. 1900) Legenda o masztowej sonie, Warszawa 1934 - s to ostatnie wiersze czci XV poematu odznaczonego w 1935 nagrod marynistyczn im. J. Szareckiego.

leczy na wasny rachunek i wedle uznania.- Brzuch ci boli? - pyta litosierna dziedziczka - naci rycyny. A tu lepa kiszka rycyna to mier. Robotnik sezonowy z barakw dworskich pisze list ze skarg do lekarza powiatowego, aby go ratowa. O co chodzi? ...jako e w baraku chopcy i dziewczta razem pomieszczeni s, w ciemnoszczy dopuciem si rozkoszy i boli mnie w czonku uczynkowym. Ale jak go ratowa? Fornal, ktry si zgasza do zabiegw, otrzymuje terminatk. Chorzy, ktrzy si napatocz, grulicy, syfilitycy - sami prosz, aby o nich zapomnie. Ogromne zastpy ludnoci wiejskiej s niekontrolowane zupenie. I ot - midzy te fale chuci, nawoonej do naszego wielkiego portu wszystkimi okrtami wiata, a midzy zielon wie przylegajc do Gdyni, chonn - wszczepia si swoj prac dr Dzius. Tropi zajadle spirochety i prtki. W Gdyni za jego przewodem przeprowadzono zadziwiajc i pozaustawow rzecz: obowizkowe badanie przedlubne. Rezultaty wykazay 3% nowoecw chorych na ki. Juci, e bd co bd wrd nowoecw procent syfilitykw jest mniejszy ni przecitnie. Ale gdyby nawet by taki sam to w stutysicznej Gdyni musiaoby by 3000 syfilitykw. Ilu ich jest? Dr Dzius rozpuszcza zagony. Tropi w kartotekach lekarzy ubezpieczalnianych i kartotekach przychodni przeciwwenerycznych, w portowej przychodni dla marynarzy. Ustala liczb 1145 syfilitykw. Dorzuca 400, ktrzy si lecz prywatnie. Jest wic 1545, a musi by najmniej 3000. Gdzie si podziewa 1455 syfilitykw? Szuka ich... Akuszerki otrzymuj polecenie bra krew z ppowiny do analizy. Mam wwczas jednym strzaem trzy osoby: matk, ojca i dziecko - stwierdza z zadowoleniem dr Dzius. W pogoni za tymi 50% syfilitykw, ktrzy si nie lecz, decyduje si dr Dzius i ladami wielkiego Haussmanna. Tamten burzy cae dzielnice Parya73, przeprowadzajc piercie bulwarw, ten bdzie bra krew, bra plwociny do badania dzielnica po dzielnicy. Dzielnica po dzielnicy! Gros ludnoci Gdyni, bo prawie caa ludno robotnicza, koczuje po barakach. Straszliwe dzielnice Demptowo, Grabwek, Obue, Kack May, dzielnica chiska, Drewniana Warszawa... Tam Wszdzie stoj domy ze skrzy sklecone, istna ville des boites pod Casablank. Zwaszcza Budapeszt... Wpar si tu - pod same wietnoci gdyskie. Otaczaj go wkoo eleganckie domy. Zwaszcza Budapeszt jest sol w oku wadz. Chc go zburzy.

73

Georges Eugne Haussmann (1809-1891) - w l. 1853-1870 prefekt departamentu Sekwany. W 1852-1856 na polecenie cesarza Napoleona III przeprowadzi wg wasnego projektu wyburzenie i wielk przebudow Parya, w wyniku ktrej powstaa sie szerokich arterii komunikacyjnych i dwch linii bulwarw, zbudowano dworce kolejowe i mosty oraz urzdzono ogrody.

Tego si boi dr Dzius. Bo piknie hodowane i umiejscowione spirochety rozlez si szerzej, pjd het na zielon wie. Doktor jest spod Leska. Biedny to kraj; wanie zielony u podna gr. Z gr ongi wypez przymiot i poszed po zielonej leskiej rwninie. Doktor nie chce tego dla wsi pomorskiej. Spieszy, aby nim zniknie Budapeszt, ju zewidencjonowa wszystkich noszcych zaraz. Ludno Budapesztu - 600 gw - otrzymaa nakaz zjawienia si w ambulatorium, gdzie wszystkim bez rnicy wieku pobierana jest krew. Na ca cian gabinetu doktora wisi wielki plan Budapesztu. Kada klitka tej dzielnicy jest tu oznaczona odrbnie. Na wielu wetknito t chorgiewk - tzn. wyapanego syfilityka. Idziemy obejrze Budapeszt. Jest odlegy od centrum o pi minut drogi piechot. Stok botnisty jakiego wwozu, na ktrym stoj klitki z dykty, z papy, z blachy falistej, ze skrzy, w ktrych okrtami przywoono samochody, ze starych odzi. Nad tym dymi blaszane rurki piecykw gazowych. Uliczka wska, botnista, nie objta planami zabudowy, nie zabrukowana, nie owietlona, nie skanalizowana, korzystajca za opat od wiadra z pompy ulicznej wodocigowej. Teren pochyy, wic gdy deszcz pada, klitki dolne podmakaj. Podg w nich nie ma. W 137 pomieszczeniach mieszkalnych gnied si 634 osoby, w czym ilo zwizkw legalnych 91, nielegalnych 27, zwizkw wieloosobowych - 4 (!?), sublokatorw 134. Na nich szczeglnie jest zawzity dr Dzius. Jest ich tak duo, bo gospodarze klitki nie s w stanie wasnymi siami opaca placowego z 10 do 20 miesicznie. Lokatorzy te s niewypacalni, wic jest to element przepywowy, ktry zmienia si czsto, i on gwnie roznosi zaraz. Osb trudnicych si zawodowo nierzdem jest obojga pci w Budapeszcie 28. Ot rejestracja wykrya nowych 40 wypadkw kiy w Budapeszcie. Poniewa przed rejestracj wiadomo byo o 25 wypadkach, wic razem 10,83% ludnoci Budapesztu jest chorych na ki. Straszliwy plon. Dr Dzius, zapatrzony w straszak Tunisu, przekazuje kady wypadek lekarzowi. Ma go ju w kartotece i nie puci. Dotychczas poza drugi kurs leczenia kontynuowao kuracj zaledwie 50%, a przecie przymiot wymaga okoo omiu kursw. Teraz tego ma nie by; kady bdzie doprowadzony do analizy ujemnej Wassermanna, a wypadki zastarzae ma si poddawa leczeniu zimnicowemu.

Ot, i taki jest problem gdyski od czasw Wiatru od morza - tak niedawnych, a tak odlegych. Kto wie, czy gdyby eromski y, nie nawrciby a do Ludzi bezdomnych. To w nich pisa: Umiemy pilnie tpi mikroby w sypialni bogacza, ale ze spokojem wyczamy z zakresu naszego widzenia fakt przemieszkiwania dzieci pospou z prositami; [...] zamiast uj w rce ster ycia, zamiast wedug praw nieomylnej nauki wznosi mur, odgradzajcy ycie od mierci, wolimy doskonali wygod i uatwia ycie bogacza, aeby pospou z nim dzieli okruchy zbytku. Lekarz dzisiejszy to lekarz ludzi bogatych.

Moe by ju nie pisa o Stolemie. Ale moe jego uwane oczy przyjrzayby si Judymowi, ktry otrzyma szczebel subowy.74

Pamitniki lekarzy
Takie przejcia, jakim daem wyraz w opowiadaniu o dr Judymie (jest to jedno z opowiada o jaglicy, o grulicy, o znachorach itd.), day mi impuls, aby spraw wydoby na wiato dzienne. Sprzyjay mi tendencje dwudziestolecia, w ktrym moda pastwowo zbieraa si w sobie i chciaa wiedzie, czym gospodaruje. Rwnorzdnie to samo odczuwa wiat zaskoczony mnogoci nowych stawa si i do Polski rwnie dotoczya si moda na literatur faktu. Std te poczy si ankiety. W r. 1920 prof. Znaniecki75 pierwszy w Polsce ogasza konkurs na pamitniki ludzi pracy fizycznej. Do 1936 r., kiedy poczem nosi si z zamiarem zorganizowania Pamitnikw lekarzy, ukazay si publikacje osiemnastu takich prac wszystko to byy pamitniki tyczce wiata pracy fizycznej. Tymczasem pamitaem ju najpierwsze lata naszych zmaga z ndz powojenn, kiedy na ziemi zniszczon, pola zarose perzem, zniszczone tory, mosty, dworce kolejowe, fabryki, kiedy na tereny, na ktrych 75 000 rodzin mieszkao w chlewach, drewutniach, szopach - sza na Europ fala epidemii. Wwczas pisaem: Najtrudniejsze byo ledzenie cholery, ktra tai si w pozornie zdrowym osobniku. Takiego nikt si nie strzee, gdy jest on chodzcym rodkiem zarazy. W pocigu za tymi osobnikami poddano badaniom bakteriologicznym z gr 86 000 osb. Wykryto szesnastu takich zdrowych, zainfekowanych choler. Mao. A przecie kiedy spojrzano na map, na okolice, do ktrych mieli si uda, stao si jasnym, e caun cholery zawisby nad caym krajem i poszed na Europ. Za mao wiemy o powiceniu naszego personelu sanitarnego w tych czasach. Doktor Bujalski, nadzwyczajny komisarz dla walki z epidemiami, opowiada mi, e by na pewnym zarzuconym na rozogach kresowych punkcie sanitarnym przy mierci sidmego z rzdu jego kierownika. Mody lekarz umierajc, kiedy ju mwi z wysikiem, poucza jeszcze, ktre punkty jego rejonu s specjalnie niebezpieczne, i troszczy si, aby byy wydane odpowiednie zarzdzenia. Na jego miejsce poszed smy... Na Baranowickim cmentarzu jest pomnik dwignity ku czci zaraonych i zmarych w walce z epidemi lekarzy i sanitariuszek.
74

Z Judymem w szczeblu subowym smutnie si skoczyo: spad ze szczebla; skoczywszy badania Budapesztu umyli umieszcza te chorgiewki na planie zamoniejszej czci Gdyni. Rozesa pierwsze wezwania na badanie krwi. Ot do tego nie byo podstaw prawnych. Biedota nie domylaa si tego. Ale jedn z pierwszych wezwanych w nowym sektorze bya jaka pani mecenasowa. M zrobi raban nieopisany. Zjechaa komisja. Stwierdzono, e Judym wyda na walk z syfilisem sumy preliminowane i na inne dziay. Wylecia ze suby. Nastpc by miy, taktowny, dobry brydysta. 75 Florian Znaniecki (1882-1958) - wybitny filozof i socjolog. W l. 1920-1939 profesor Uniwersytetu w Poznaniu, zaoyciel (1921) Instytutu Socjologicznego w Poznaniu; od 1939 na emigracji w USA, w l. 1940 -1950 profesor Uniwersytetu Illinois, 1953-1954 prezes Amerykaskiego Towarzystwa Socjologicznego. Zastosowa po raz pierwszy w socjologii tzw. metod dokumentw osobistych, polegajc na gromadzeniu danych z bezporedniego i subiektywnego dowiadczenia spoecznego jednostek (yciorysy, pamitniki, listy), m.in. zainicjowa gromadzenie yciorysw robotnikw i przedstawicieli innych warstw spoecznych, ktre stay si podstaw bada socjologicznych i wielu opracowa.

Kiedy latem 1923 r. dokonano powicenia tego pomnika i stan przed nim czarny wianuszek modych wdw, gowy, ktre si odkryy przed nimi, odkryy si przed niezgbion, niewyczerpan gotowoci czowieka do powice. Odtd a po drug wojn cign si dugi pas udrki, w ktrej aparat zdrowia zmaga si z niedostatkiem. Musiano si zrzec ubezpieczenia zdrowotnego wsi. Dramatyczne, zaiste, wypadki wspominam w felietonie Rabelaisica z Suchej. Wwczas poczem si dobija w Zakadzie Ubezpiecze Spoecznych o konieczno zorganizowania pamitnikw lekarzy. W rezultacie - pierwsze w Polsce pamitniki inteligentw, z ktrych cytuj moj przedmow, oraz rozpatrzenie przeze mnie pierwszej nagrody, tzn. Rabelaisica z Suchej.

Przedmowa do i wydania przedwojennego76 Pamitniki lekarzy to plon konkursu rozpisanego przez Zakad Ubezpiecze Spoecznych. Z liczby pidziesiciu nadesanych prac jury pod przewodnictwem gen. dr Stanisawa Roupperta77 (w skadzie: dr Franciszek Czubalski - prorektor Uniw. J. Pisudskiego, czonek Rady Naukowo-Lekarskiej ZUS, dr Stanisaw Gadek - red. Nowin Spoeczno-Lekarskich, dr Tadeusz Kaszubski - chirurg, lekarz Ubezp. Spo. w Warszawie, czonek Rady Naukowo-Lekarskiej ZUS, Stanisaw Sasorski - dyrektor Dziau Oglnego ZUS, dr Jan Szumski - stay sekretarz Rady Naukowo-Lekarskiej ZUS, Melchior Wakowicz - doradca akcji popularyzacyjnej ZUS, dr Stanisaw Zamecki - naczelny lekarz US w Warszawie) nagrodzio dziesi, ktre znajduj si w tej ksice. Sdz, e stanowi ona rwnie waki dokument socjologiczny, jak Pamitniki chopw i Pamitniki bezrobotnych78. W tamtych pamitnikach wynurza si oczom czytelnika nie znany mu wiat i to wanie stanowio o ich walorze. Tu - autorami s inteligenci, nasi znajomi; widzimy ich wci wrd siebie, rozmawiamy z nimi, przyjanimy si z nimi. A przecie praca ich pozostaje nam obca. Myl, e powodem tego jest nastawienie ubiegego dwudziestolecia. Sia pastwa wspiera si o kapita i prac. Wydawao nam si, e tej drugiej mamy w nadmiarze; a ju na pewno wiedzielimy, e tego pierwszego mamy straszliwie mao. Std - kult dla urzdze technicznych, ktrych tak nam brak, i std niedocenianie czowieka, ktrego imamy nadmiar. Troska o czowieka zesza na plan dalszy, ale przecie ksztatowaa si gdzie tam poza polem naszej wiadomoci w jakie formy konkretne.

76

rdo tekstu: M. Wakowicz, Przedmowa [w:] Pamitniki lekarzy, Warszawa 1939 (wyd. I, II, III), Zakad Ubezpiecze Spoecznych, s. III-VIII. 77 Stanisaw Rouppert (ur. 1887) - lekarz, genera WP, dziaacz sportowy, od 1908 czonek organizacji wojskowo niepodlegociowych w Galicji, a podczas I wojny wiatowej lekarz naczelny I Brygady Legionw Polskich, by w l. 1926-1939 szefem Departamentu Zdrowia Ministerstwa Spraw Wojskowych. 78 Autor mwi tutaj o wydawnictwach Instytutu Gospodarstwa Spoecznego: Pamitniki chopw (Seria I nr 151, Warszawa 1935, Seria II, nr 1-10, Warszawa 1936) oraz Pamitniki bezrobotnych (nr 1-57, Warszawa 1933).

Gdyby mi danym byo przey na tym wiecie pidziesit at jeszcze, ujrzabym wszystko to, o czym dzi mwiem, jako fakty zrealizowane - wykrzykuje dr Judym, city ironicznymi umiechami kolegw lekarzy. O c to walczy? O profilaktyk, o powszechno leczenia, o unormowanie warunkw higienicznych, w ktrych praca si odbywa. Ludzie bezdomni - jake to symboliczna sprawa - ukazuj si w 1899 r., na przeomie dwch stuleci. Nie mino dane przez eromskiego pidziesit lat - a oto moglibymy mu ukaza liczne setki Judymw w szczeblu subowym. Jednak gdy ycie, z uszczerbkiem moe dla romantyzmu, ale z niewtpliwym poytkiem dla sprawy, zetatyzowao Judymw i dao im te monoci w rk, ze mog speni swoje zadanie, nie potrzebujc by nadludmi, gdy i na tym polu - medycyny spoecznej - sprawy zdrowia ludnoci wcignite zostay w orbit oddziaywania nowoczesnego pastwa - szeroka opinia spoeczna wci jeszcze jest pogrona w dziewitnastowiecznym myleniu w pogldach na rol lekarza. Wci jeszcze ideaem tej opinii jest lekarz - przyjaciel domu, siwy dostojny pan w czarnym tuurku, leczcy trzeci z rzdu generacj, zapraszany na fety rodzinne, ktremu dyskretnie wciska si przy poegnaniu honorarium, starajc si to maskowa podaniem rki. Nowoczesny urzdujcy lekarz wydaje si kompletnym zaprzeczeniem tej sielanki, wytworzonej przez nawyki i przyzwyczajenia grnych kilkudziesiciu tysicy. Narzucenie chorym lekarza wydaje im si szczytem nonsensu, tak jakby nie by im wiadomym fakt, e dla olbrzymiej, przytaczajcej, decydujcej iloci chorych w ogle adnego lekarza nie byo w tym opromienianym liberalizmem dziewitnastym stuleciu, tak jakby nie wiedzieli (a moe nie wiedz?), e i w roku paskim 1938 wielka ilo ludzi w Polsce, caa niemal ludno rolnicza, nie ma zapewnionej prawidowej opieki lekarskiej. Jeden z autorw Pamitnikw, dr Szamota, pisze o dwch szwaczkach w zbutwiaym drewniaku, w ktrym wiatr taczy po izdebce, zarabiajcych we dwie ptora zotego dziennie za obrbianie dziurek w konierzyku; umieci je w sanatorium dla grulikw. S, panie doktorze, dobrzy ludzie na wiecie, e t Kas Chorych zaoyli - dzikuj uratowane - co bymy mogy zrobi same dwie biedne dziewczyny z tak straszn chorob? Doktor Tadeusz Skorecki z Chodorowa mwi o chorym, ktry umar, bo nie mia trzech zotych na drog do szpitala, gdzie by zastosowano zabieg decydujcy o jego yciu. Kwota trzech zotych czasem wicej znaczy ni najtrafniejsza diagnoza - mwi z gorycz. Pogld na ubezpieczenia spoeczne zaley od tego, czy na nie patrzy czowiek przyzwyczajony do obsugi dobrze opacanych lekarzy prywatnych, czy czowiek pozbawiony nie tylko w ogle wszelkiej obsugi, ale wszelkiej monoci zapacenia za badania, za lekarstwa i za miejsce w szpitalu bd sanatorium. Ta moliwo - wszechstronnego obsuenia chorego (tylko czowiek zamony, nie liczcy si z groszem - pisze jeden z lekarzy - ma te same moliwoci leczenia, ktre daje lecznictwo ubezpieczeniowe), ta wielka rado - nieuzaleniania porady od tego, czy chory zapaci, czy nie - to s wielkie zdobycze lecznictwa spoecznego, ktre pozwalaj lekarzom uciec od nadzwyczaj cikich momentw zwizanych z praktyk prywatn. Kasa Chorych - pisze dr Hozer - to dziwna organizacja, ktra kpi sobie z wolnoci tzw. stanu lekarskiego, a rwnoczenie rozlege dla tej wolnoci otwiera horyzonty. Ale rwnoczenie ten lekarz zatrudniony w Ubezpieczalni ma do wypicia morze trudnoci. Poza przyczynami natury organizacyjnej, naszym ubstwem itd., te trudnoci wynikaj ze zego

zrozumienia w spoeczestwie pracy lekarza spoecznego. Pamitniki powinny przyspieszy proces tego zrozumienia. Inicjujc konkurs, nie byem pewien, czy nie zrobi on fiaska jak wikszo konkursw. Tymczasem prace nadesane to istna erupcja myli, faktw, spostrzee. Wrd pidziesiciu prac ani jednej nie byo bez wartoci i jury konkursowe byo w prawdziwym kopocie, ktre prace zakwalifikowa do pierwszej dziesitki. Ten plon wiadczy o tym, e lekarze czuj potrzeb mwienia o swej pracy.

Zdrowie ludzkie w Polsce, ogldane ich oczami cakiem z bliska, daje obraz przeraajcy. Cay wiat zmieni oblicze, ale na wisi polskiej nadal jak przed wiekami chrosty wywalaj na wontrub i poratowania na to ni ma. Jeli gmina ma co na leczenie, to z reguy poszo to na miejscowego umysowo chorego. Makabryczny fatalizm, tak obcy duszy polskiej, musi starczy za moliwoci, ktrych nie ma. Piasek wszystkie choroby wycignie... C tu si dziwi! Jeden umysowo chory zjada cay budet gminy przeznaczony na leczenie. Jedna choroba zjada za cay majtek chorego. Na to wszystko patrzy lekarz. Patrzy z oszacowania swojego grona ubezpieczonych, z gabinetu, ktry tylko tym ubezpieczonym lub paccym winien suy, i bezsilnie obserwuje, jak o ten gabinet bije ocean nieszczcia ludzkiego, ktremu mona by zaradzi, ktremu czuje si powoany suy i ktremu suy nie jest w stanie. S wsie, w ktrych brak w pewnych latach rocznikw szkolnych i rekruckich, bo kiedy wytpia w nich dzieci epidemia. Choroby spoeczne panosz si niemal bezkarnie. Lekarz jest niedostpnym luksusem. Przywozi si go w ostatniej chwili - razem z ksidzem. Po majtkach ziemskich najlepsz i najskuteczniejsz metod lecznicz staa si terminatka, tzn. zwolnienie chorego z pracy (dr Giebocki). C dziwnego, e rozwija si znachorstwo? Pamitniki pene s opisw tych wypadkw, kiedy ycia ludzkie gasy niepotrzebnie. Czy za to w tym wiatku, majcym zapewnione leczenie, w tym wiatku ubezpieczonych dzieje si dobrze? W tym wiatku te przeamuje si - starcie epok. Z jednej strony stoj resztki bastionw prywatnej konkurencji. Lekarz spoeczny jest pod nieustajcym podejrzeniem, e le leczy, e skpi na lekarstwach. Rozporzdzajc jednym z najbogatszych lekospisw w Europie, wci jest pomawiany o z wol, gdy nie aplikuje szumnie reklamowanych i piknie opakowanych patentica, posiadajcych te same skadniki. Poza tym lekarz spoeczny wszak jest jedynym inteligentem, od ktrego czego mona da, nic w zamian nie pacc. Pani K. - pisze jeden z lekarzy - naadowawszy si jakimi troskami w domu, musi gdzie wyadowa temperament, idzie wic tam, gdzie wolno bdzie podnosi gos. Bezceremonialno ubezpieczonych, wzywajcych lekarzy do odciskw, do pijakw, do dzieci biegajcych po podwrzach, ktrym si krostka zrobia na nodze, do sucych, ktre musz obiad gotowa, nie mog wic i do lekarza, gehenny nocnych zrywa, niepotrzebnych wyjazdw w jesienne i zimowe szarugi, szantaw i wymyla - to drugi silny akord, ktry brzmi w tych Pamitnikach. Mwi si o psychoanalizie, o autosugestii, tak potrzebnej dla chorego - pisze jeden z lekarzy - skde zdoby si moe na to lekarz, ulegajcy cigej nagonce?

W tym cikim przecieraniu nowych form w wiadomoci najszerszych mas, w cigym stykaniu si z ich potrzebami, lekarz Ubezpieczalni Spoecznej wychodzi raz po raz za wski krg swych zainteresowa, wchodzi w prac spoeczn, odkradajc sobie jake szczupe godziny. Wyprostowalimy w szkole krgosupy, doprowadzilimy u wszystkich strzelcw do porzdku uzbienie - oto raz po raz przebyskujce zdania. Raz po raz jawi si jakie ycie ludzkie nie tylko uratowane, ale i pokierowane. I wreszcie - ich marzenia. O tym, co by naleao robi, aby kobiety nie giny jak zwierzta w mkach porodowych, aby modzi chopcy i dziewczta, u ktrych stwierdzi si pocztki grulicy, nie byli rzucani z ca bezmylnoci na pastw mierci, aby dzieciom jaglica nie wyeraa oczu, aby przecina w czas straszliwe dzieo chorb wenerycznych. Ich marzenia... Oto ich tu macie. Ich dzie, ich byt, aur, ktra ich otacza. To oni - tropiciele infekcji. (Dziecko w gipsowym eczku ma garb - kto te to w otoczeniu chory na grulic? Parobczak zarazi si ki od kogo? Jaglica si ukazaa, tyfus, ponica, bonica - gdzie te jest ognisko?) To oni - doradcy. To oni pracownicy cisi po jake zapadych ktach, przez ktrych surowe relacje przebija cierpienie, przez ktrych opowie o dniu codziennym przeziera niezaspokojona troska. W tych Pamitnikach podnosi si a do wiadomoci naszej, czytelnikw wygodnych, czytelnikw dalekich - ocean cierpienia. W tym oceanie - niby mde wiateka - migaj dnie codzienne lekarza. Oto zbliyy si ku wam na chwil. Przelijmy im wiele dobrych myli - wszystkie dobre myli, na jakie nas sta. Za ca niesprawiedliwo i gupot ludzk. I za wszystkie niedomogi naszej ojczyzny, ktra przecie w ostatecznym swoim wyniku - jest dla czowieka.

Powrt do kraju da przeycia, ktrych by poskpia inna epoka.79 Przechodzie idzie niedbaym krokiem poprzez Dobro Boe. A potem staje si, e wiatr, ktry wok niego wieje, moe poruszy turbiny, e woda, ktra si pod nim ukazuje, moe wywoa powd albo e perz zgnit, co kiekowao. Tak kiedy stanem ponownie na oliborzu, park wita mnie drzewami sadzonymi ongi rczkami moich creczek. Odwiedzaem przed wierwiekiem w Polsce chopsk spdzielni przeciwgrulicz siedmiu gmin. Jak co tydzie dziatwie szkolnej aplikowano badania Pirqueta, jak co tydzie w innej gminie zakadano odmy. Co te by byo z ni teraz? Sczeza? Rozrosa si?

Wdrowaem talk okiem na chybi trafi po kraju, a nagle ulica w Suchej powitaa mi napisem ul. dr Z. Kara. Przypomniaem to drobne chucherko, te trzy kosteczki na krzy, jak siedzc za naszym stoem bez adnego patosu, bez adnego liryzmu mwia nie lelijami i rami, tylko krwi i elazem. Gdzie tu temu pykowi ludzkiemu, kiedy kolosom stawiaj pomniki, syreny na motorach trbi

79

Ta cz pisana po rozstrzygniciu konkursu na pamitniki lekarzy w marcu 1960 r.

saw, surmy samoczynne, czytanki i bajanki w belach szeleszczcego papieru o tym, jak tu doskoczylimy, a tu odskoczylimy, a tam wysadzilimy, a tam przesadzilimy. Py i kurz miota jak zwykle po tej ziemi, dusi, e ani zipniesz. A ot... zajaniaa tabliczka z napisem ul. dr Z. Kara, perli si, wciga wraz z ni w t uliczk rosy wstajcego poranku.

I wtedy to, dziki zabiegliwoci Towarzystwa Przyjaci Pamitnikw (zauwacie i zwacie u siebie) jedna z tych kropel rosy, ktre daj i wieo, i blask poranku ziemi, na ktrej yjemy - zawisa tu na tym skrzyowaniu drg krzyowych w Suchej pod skrzydami wtego czowieka. Oby to by napd i motor, i znak auzoski, Towarzystwo Przyjaci Pamitnikw ruszyo dalej - od tej uliczki - w gb dziejw. Wisi tabliczka oznaczajca, dajmy na to, patnerza sprzed kilkuset lat. Ale gdzie on? Kto on? Tu jest zadanie, ktre dodaje walorw wewntrznym pokadom naszej ziemi, jej bogactwom i jej krasie. Siga a po te patnerskie prochy Towarzystwo Przyjaci Pamitnikw, ale nie tylko tam, siga tu... Oto spod ruin okupacyjnych przez przyjaci wydobyty za porednictwem Rady Miejskiej w Suchej list wychowanki Rabelaisicy. Staem pod t tabliczk na ulicy w Suchej. Na uliczce, ktr tak niedawno przecigay fury napenione cierpieniem pod ten dom czowieka bezsilnego, rozszarpywanego przez ludzkie cierpienie. Poszedem t drog, t sam drog, by si zwiedzie o losie tej, ktra tu pracowaa. Bya krtka, jake szablonowa: aresztowana przez gestapo, otrua si.

O powojennych Pamitnikach lekarzy Z jakime wzruszeniem przyjem zaproszenie Ministerstwa Zdrowia do udziau w jury na Pamitniki lekarzy80 po powrocie do Polski. Byem tej Polski nade wszystko ciekaw poprzez punkty, jakie miaem najbardziej z ni styczne. A wic omal z dworca, nie zapoznajc si z dziennikarzami, spynem dwoma skadakami wodami Polski, aby nocowa po izbach chopskich i po stodoach. Napatrzyem si krajobrazu wsi, teraz przez te jury kwapiem si spojrze w twarz krajobrazowi ndzy. Przez czyje oczy lepiej to zrobi ni przez oczy lekarzy. Nie, to nieprawda, abym si przerazi tym, co zobaczyem. Ju wtedy, w 1959 roku, byo lepiej. Sta mi byo na wyobrani, co za cuda ofiarnoci musia ponosi wiat lekarski, w ktrym po wojnie zostao 7000 lekarzy z 13 000. Nie trzymay si w gowie te wszystkie nowe wizada - przejcie na gospodark uspoecznion, dwutorowo wadz partyjnych i rzdowych, znachorstwo, ktre jak zielsko si rozrasta po kadej klsce... Pamitaem przepojone ogniem oburzenia pamitniki Karasiwny i jej kolegw. A c to oni tam teraz ponawypisywali? Ile wicej zwalio im si na gowy? W jakie dantejskie pieko zostan wprowadzony ja, przybysz z wygodnych obieywiata? Czy ujrz
80

Wydanie ksikowe: Pamitniki lekarzy, Warszawa 1964.

ich chociaby na obszarze tych 300 000 km2 Polski, czy opisz mi chocia jeden z setek tzw. wysunitych punktw sanitarnych na milionach kwadratw frontw przywojskowych? Jake tam wa si spory maomiasteczkowe midzy lekarzami o kilkudziesicioletniej praktyce a nowym narybkiem; midzy tymi lekarzami a stertami papierw, jakie s nieodzowne przy powstawaniu pastwa scentralizowanego? I c to znowu za patentica wpychaj si od Wschodu? I co za baby rozwydrzone w swojej z naga odnalezionej ni z tego, ni z owego demokracji na pierwszego? Ile komentarzy, ile plotek, ile nielojalnoci koleeskich, ile wzrusze ramion, ile intryg, ile dochodze, podkopw, ile donosw, a podlizustw? Ile chamskich tupni prowincjonalnych kacykw, chamskich tupni osaniajcych ignorancj wadzy? Nie znalazem odpowiedzi na te wszystkie zaknione pytania. Owszem. Prace byy pisane ciekawie, nieraz nad wyraz ciekawie. Nagrodzone I, II i IV nagrod prace F. Lotha (Pawiak), W. Fejkla (obz) i C. Sadowskiego (AK) odnosz si do zdarze nie tyle cile medycznych, ile wojennych, III nagroda przypada powieci dr A. Strusia (a wic nie pamitnikom), V nagroda dr L. Zambrzuskiemu za prac naukow. Oto i wszystkie pi przyznanych nagrd. Poza tym przyznano cztery wyrnienia. Na 107 nadesanych prac. Z tych 107 prac wydrukowano 16. Ale jakie to grzeczne prace! Kaniajcie si, cienie Rabelaisicy z Suchej! Najstarszy z pamitnikarzy urodzi si w 1897 r., inny dzieli si wraeniami z wojny rosyjsko-japoskiej, wielu innych estetyzowao na temat podry wiatowych, roztkliwiao si na temat obrazw w Luwrze... Ale o Polsce, psiakrew, o Polsce? Leaem w szpitalach trzech kontynentw, napatrzyem si na te kraje. Marzya mi si zawsze aba kumkajca w rowie porosym rzs, zwidywaa mi si jaglica i grulica, a tu miaem co? T nieprawdopodobn Polsk wymyt, wyczesan, wylizan, niektliw, rozsdn, ponad miar fachow. I wwczas spad na mnie inny strach: nie o ndz i brud, bo to na nasze siy, nie na niedouctwo, bo to na nasze moliwoci - tylko na nasz grzeczno, na nasz cholern grzeczno, ktr przestamy nazywa grzecznoci. Na tchrzostwo nasze! Na to, e ten Polak ma tak obolae boki, e ju nie zbroja przodkw naszych, ale nawet kij od mioty uwiera rczki delikatne.

Janusz Roszko (Dziennik Polski 22 luty 1965) konkluduje obszern recenzj o tych powojennych Pamitnikach lekarzy: Wielka ta ksiga akuratnie niemal wyprana z treci wspczesnych [...] lekarze nie chc nic pisa o swoich konfliktach personalnych, o konfliktach z administracj, ktra kosztuje ich wiele nerww i czsto daje w ko, a nawet wpywa na decyzje yciowe, o sprawach sympatii i antypatii, gdy - nie chc si nikomu narazi. Widocznie nikomu nie chc si narazi nazbyt walczcym stosunkiem do niesprawiedliwoci tego wiata. Nie chciabym tutaj zarzuca, e jest to oportunizm, bo powiedz mi: Panie Roszko, co pan taki niedzisiejszy? [...] Chciabym jeszcze przeczyta ksig pt. Pamitniki lekarzy, ktra zawieraaby pamitniki czasw moich.

Ja za wyznaj, e do napisania tych moich uwag skoni mnie wzgld nie mniej wany. Pamitnikarstwo to gleba, z ktrej ronie kultura narodu. Jeli bdziemy wyjaawiali pierwsze sadzonki - niewiele doczekamy si dla przyszych pokole.

Rabelaisica z Suchej81
Zapewne to jalousie du mtier - ale nie mogc poda ladami szczliwych kolegw po pirze w podrach po obu pkulach, na te tam Madagaskary, fronty mandurskie czy choby hiszpaskie, pocieszaem si myl, e jednak najwikszy egzotyzm nie jest tam, gdzie kolorowe dwiki i barwy a buchaj, ale tam wanie, pod bokiem szarego ycia, w dniu naszym powszednim, kiedy tu przy nim pynie jaka zasklepiona rzeczka, o ktrej nie wiedzielimy, toczy si egzystencja ludzka, ktrej form nie podejrzewalimy. Kto wie - moe to to moje przekonanie byo podwiadom przyczyn, e zaproponowaem Zakadowi Ubezpiecze Spoecznych ogoszenie konkursu na pamitnik lekarza. Zdarzyo si, e jedziem z lekarzami po najbiedniejszych przedmieciach Wilna (nipiszki) i Torunia (dawne forty), e widziaem ich prac w Smorgoniach i w Brasawiu, w Stopcach i w rnych punktach lska - i zapytywaem siebie ze zdumieniem, jake to si stao, e mogem nie wiedzie, tak dalece nie wiedzie nic o ndzy, o bezbronnoci wobec choroby czowieka w Polsce. Jedziem po zapadych gminach wooyskiego powiatu, po wsiach koo Widz, koo Opsy, widziaem setki dzieci, ktre ara jaglica. Przesaniay pod blask soneczny oczy brudnymi pistkami i tak snuy si po polach - plepcy, mwicy dziecinnymi gosikami. Widziaem po wsiach powiatu wilesko-trockiego setki chorych na grulic, ktrej stara si zaradzi samopomoc ludzi dobrej woli, jedyna w 263 powiatach Rzeczypospolitej, i widziaem mode maestwo gince na t straszliw chorob, przychodzce w moodeczaskim powiecie do starosty po ratunek, ktrego da nie mg. Rozmawiaem z wjtami, ktrzy z reguy mieli fundusze gminne, przeznaczone na leczenie, wyczerpane przez jednego umysowo chorego, patrzyem na deformacje kiowe caego szerokiego pasa ludnoci, idcego przez Miory, Ika, Przebrodzie, pod granic otewsk. W powiecie nowogrdzkim opowiadaa mi lekarka o bohaterskich szamotaniach si z wsz tyfusow, wszdzie na kadym kroku opowiadali mi lekarze o dziesitkach kobiet mrcych jak bezbronne zwierzta przy poogach. Opowiadajc zachystywali si tym oceanem cierpienia, ktry podchodzi pod progi ich maomiasteczkowych gabinetw, cierpienia rozptanego jak ywio, zniszczenia, ktre zabiera setki tysicy istnie zdrowych, wynaturza dzieci i modzie, wysusza kobiety i podwaja wiek dorosych mczyzn. Wic to wszystko si dzieje pod naszym bokiem? I my nie wiemy o tym nic? Gadaem z kilku dziesitkami znachorw, zamawiaczy, szeptunw. Z tymi, co stawiaj diagnoz spojrzawszy na mocz, i z tymi, co rzucaj kataleptyczne sowa z psnu, i z tymi, co zamawiaj wdk, ktrzy lecz wersetami Koranu (nad Miadzioem) i chrzecijaskim sowem Boym. Pomylaem, osdzajc, czyli te nadejdzie sposobny czas, aby o nich pisa, e niechby ktry z nich mieszka u stp pagody, ten sam, ten samiuteki, ju by to byo och i ach nad t egzotyk. Egzotyka!... Pamitam, jak mi pewien Francuz zachca przed wielu laty, kiedy wysza pikna ksika Louis Hmona Maria Chapdelaine82, do jej przeczytania. To takie egzotyczne ycie tych farmerw w

81 82

rdo tekstu: Wiadomoci Literackie 1939, nr 4. Louis Hmon (1880-1913) - kanadyjski pisarz pochodzenia francuskiego, autor poczytnej powieci Maria Chapdelaine (1916), ukazujcej przemiany obyczajowe, religijne i spoeczne wrd francuskich kolonistw w Kanadzie.

Kanadzie - zaostrza moj ciekawo - pan wie, e w niektrych miejscach do doktora maj czterdzieci kilometrw.83 Umiechnem si, przypominajc sobie nasze kresy. Egzotyka... Gone echo miaa ksika francuskiego lekarza Schweitzera, ktry przed wojn pojecha w najdzikszy kt Afryki leczy Murzynw.84 Co za powicenie! Ksik przetumaczono na wiele jzykw. Egzotyka... Mody lekarz dr Peska z Piaskw pod Warszaw poprosi mi o napisanie przedmowy do swoich wspomnie, ktre niebawem si uka. Ksika nie bdzie miaa gonego echa, ksiki nie przetumacz. Ale e miejsca nie ma, porwnajmy choby inkrutowiny obu lekarzy - tego w dungli nad rzek Ogove i tego w Piaskach, z ktrych autobusem dojeda do kina do Warszawy (szczciarz, ten si urzdzi... mia pewno plecy...). Baem si, czy w czasie transportu nie ucierpi mj fortepian - pisze mczennik i bohater, dr Schweitzer, kontrolujc stan 70 pak swego bagau. W pokoju ordynacyjnym wisiao w strzpach brudne, wilgotne obicie - pisze szczciarz Peska (cytuj z pamici) - rura od piecyka sza przez cay pokj. Na parapecie okiennym leay obdarte z niklu stare narzdzia chirurgiczne. Zamieszkaem w czteropokojowym domu zbudowanym na palach; wkoo niego biega galeryjka i roztacza si wspaniay widok - pisze dr Schweitzer - dzieci murzyskie witay mnie kantat okolicznociow uoon przez misjonarzy. Jeli kto bdzie dzwoni, nigdy nie otwierajcie, kolego - poucza zdajcy szczciarzowi posterunek w Piaskach lekarz - bo to obuzy dzwoni caymi dniami. Jeli przyjdzie chory, rozrnicie, bo bdzie omota w drzwi i w okna. Schweitzer w cigu trzech tygodni nie przyjmuje nikogo, nim wypocznie. Peska zaraz pierwszego dnia noc jedzie na rowerze do poonej. Z tym dr Pesk albo z jego kolegami grae, Szanowny Czytelniku, niejednokrotnie w bryda i moe nawet zachwycae si przed nimi wyczynami ich afrykaskiego kolegi, powtarzae gupawe witze o Chorej Kasie, o recepturze aspiryna - rycyna, o badaniach: wysu jzyk, schowaj jzyk. I to moe dlatego zwrciem si do ZUS-u z propozycj: nieche napisz o sobie. Napisali. Przysali. Ukae si to w druku lada dzie. Bd o tym pisali, bdziecie o tym czytali. Ja tu robi zwrot o 180. Aby napisa o jednym tylko pamitniku: o pierwszej nagrodzie. I by nie pisa o lekarzu. Aby znw powita - literata. Omiu nas byo w jury. Dwch tylko laikw - i szeciu lekarzy. Z trwog spogldaem na przewodniczcego dr Roupperta, na prorektora prof. Czubalskiego, na przedstawicieli Izby, Rady
83

Jak to czsto bywa - rozmowa wykiekowaa po kilkudziesiciu latach jako powie o zapadych ktach w Kanadzie (Tworzywo), ktra ukae si w przekadzie angielskim w 1972 r. 84 Albert Schweitzer (1875-1965) - filozof i teolog protestancki, lekarz, misjonarz i muzyk w 1913 wyjecha do Afryki, gdzie w Lambarn (Gabon) z wasnych funduszw wybudowa i wyposay szpital (m.in. dla trdowatych), ktrym kierowa a do mierci, rwnoczenie prowadzc prac misjonarsk. Pocztki tej dziaalnoci opisa w ksice Wrd czarnych na rwniku (1921, wyd. polskie 1934). Zyskaa mu ona wielki autorytet moralny, a jego nazwisko stao si synonimem humanitarnego powicenia lekarskiego i misjonarskiego.

Naukowo-Lekarskiej, wadz lekarskich, prasy lekarskiej, na cay ten srogi klan, czy nie stamsi mojej kandydatki, ktra wtargna w zagadnienia solennie pirem mocnym, brutalnym, swawolnym. Ale snad talent ma tak wielk wymow, e krtka jej praca przepchna si na pierwsze miejsce przed pracami obszernymi, dokumentalnymi, przepchna si na czoo pidziesiciu nadesanych pamitnikw. Wtedy - po raz drugi doznaem uczucia jak wwczas, kiedy znajdowaem Sergiusza Piaseckiego85. Z cel odcitych elaznym okuciem od korytarzy, z cel, z ktrych dochodzi klekot sabotw ludzi uwizionych tak ciasno, e chcc si rusza, musz chodzi i zawraca w dwurzdzie, pic, musz wszyscy jednoczenie przewraca si na drugi bok, z otchani ziejcej strasznym, czczym tchem wiziennym wydar si szloch, tsknota za wolnoci, za gorejcymi na czarnym niebie gwiazdami Wielkiej Niedwiedzicy. Teraz zdawao si, e ten szloch o wolno rozlega si w Suchej. Szloch o wolno nieprzechodzenia bezsilnie koo cierpienia. Szloch z Suchej, zacinitej midzy grami, midzy Ubezpieczalni, starostwem, chatami, butwiejcymi po zielonych pagrkach. Autorka okazaa si lekarzem Karasiwn. Crk miejscowego lekarza.

Baczno! Wanie jedzie do chorego: Siedzenie ze somy okazuje si najpraktyczniejsze, gdy jedzie si chopskim wzkiem. Najmniej odczuwa si z drog. Najgorsze jest drewniane. Po dwch godzinach jazdy, gdy czowiek wysiada z wzka, nie wie, czy ma wszystkie wntrznoci. Soma agodzi wstrzsy. Brzuch si nie rozleci. Jednak soma przedstawia due trudnoci techniczne. Trzeba umie na snopku siedzie. Geometrycznie w rodku. Powiem cilej: rodkiem w rodku. Bo jeeli tylko troch zboczy si z linii rodkowej, wyrasta zaraz z jednego boku gra, z drugiego przepa. Gra ronie, przepa stopniowo si pogbia. Po kwadransie pasaer siedzi na dnie wozu. Snopek wysun si w gr. Poza tym, gdy ko rusza, spada si z zadartymi w gr nogami w ty poza siedzenie somiane. Gdy jedzie si do gry, czowiek zsuwa si w ty powali. Gdy na d, spada si na plecy furmana. Jedenie na siedzeniu somianym staje si osobn sztuk. Kady dowiadczony lekarz j posiada. A teraz dr Karasiwna przyjmuje: - Nie wiem, czy si nie zazibiam - mwi chora - bo ju od trzech miesicy nie mam swojego czasu. Pewnie dlatego, e przeszam przez wod. Przez wod przechodz zwykle panny. A po dziewiciu miesicach jest dziecko. Z wody, nie z czego innego. Zdejmuje jedn spdnic, trzeci, czwart. Wszystkie nosi dla ochrony przed zimnem. Za to majtek nie ma wcale. Nie pieszy si wcale. Co to j obchodzi, e 39 chorych czeka. Pani S. ma brzuch cinity brudn szmat. eby si nie otrzsa albo nie oberwaa. Mozoli si dugo z wzami szmaty. Rozwizaa. Spod szmaty wyskoczya na mnie dua pcha. Wacicielka pchy siada na stopniu pod krzesem ginekologicznym.

85

O Sergiuszu Piaseckim zob. felieton Wielka Niedwiedzica patrzy w okna wizienia. Sergiusz Piasecki w topieli dwjkarskiej w niniejszym zbiorze.

- To do gry mam wej - krzyczy - o rety! I tu nogi pooy! ebym bya wiedziaa, to bym nigdy nie przysza. Wyjaniam jej, e macicy przez gardo bada nie umiem, i ukadam j na krzele przemoc, bo broni si jak lew. W tej walce otrzymuj kilka kopniakw. Widz, e jeszcze naiwna i nie uwiadomiona. Matka szeciorga dzieci. Stwierdziam trzymiesiczn ci. Nastpuje dusza termedia. Pacjentka chce wyleczy siebie i ca rodzin za wszystkie czasy. Kae sobie wyrywa zb, bierze lekarstwo dla ma, dzieci, wreszcie chciaaby i dla krowy. A chorzy si niecierpliwi. C dziwnego, e po przyjciu dwudziestu kilku ubezpieczonych przestaj odbiera wraenia. Wszystko zlewa si w jednostajny szum wchodzcych i wychodzcych pacjentw. Wierz w mj instynkt: kiedy wejdzie ubezpieczony naprawd chory, obudz si. Automatycznie zadaj pytania i sucham odpowiedzi, i caym wysikiem uwaam tylko na to, eby nie zapyta mczyzny, kiedy bya ostatnia menstruacja. Ale nie, wesza kobieta. Rozkosznie umiechnita pani W. Zazibia si i nie ma swojego czasu. - Na krzeso - mwi jak automat. I nagle przytomno wraca, budzi si zmys wzroku i wchu, i co jak przypyw morza o brzegi uderza o wiadomo. To kropla, ktra przepenia dzban. Pytam krtko, lecz cile i trafnie: - To pani z tak obes... d... do badania przychodzi? Umy si i przyj jutro. Spojrzenie zdetronizowanej bogini i grom oburzenia padaj jednoczenie. - Na t Chor Kas to tak czowieka traktuj. To samo mwi Kurier. Widocznie prawda. T prawd kurierkw widzi og. Nie widzi za pracy tych lekarzy, pracy nieraz wrcz dramatycznej. Dr Karasiwna miaa chorego poksanego przez wciekego psa. Dwadziecia zastrzykw, ktre zrobia, nie pomogo; z tego, e chory pocz wpada w sza na widok wody, i z innych zestawie wywnioskowaa, e za kilka godzin zaczn si ataki. Postanowia go wic natychmiast usun spord rodziny: Na furmance, ktr przyjechaam, ukada si posanie ze somy. Na szukanie drugiej furmanki nie ma czasu. Jedziemy razem z pacjentem do Suchej. Z nami jedzie kochajca ona chorego. Zdya go ju pocieszy, e to nie zapalenie. Objania go, e to wcieklizna. Teraz milczy. Przyjechalimy do mego mieszkania. Zostawiam w domu krawca z on. Poszam na poczt. Zatelefonowaam na pogotowie w Krakowie. Otrzymaam tam cenne informacje. Pogotowie nie wozi chorb zakanych. Inne przewozi, owszem. Z Suchej do Krakowa za 100 z. Poradzono mi zadzwoni do miejskich zakadw sanitarnych. Samochody miejskich zakadw przewo zakane wypadki, owszem. Ale nie wyjedaj poza Krakw. Zatelefonowaam do starostwa w Makowie - udzielio mi grzecznie dobrej rady: niech go transportuje gmina... niech go transportuje rodzina. Ale gmina jest w Kukowie o 12 km od Suchej, a rodzina... U mnie w kieszeniach popoch. Pacjenci uciekaj i krzycz. Krawiec ju opowiedzia wszystkim, co mu jest. Kochajca ona zabraa wz!

- Kiedy go pani leczya, to sobie go pani odw - powiedziaa. To rzekszy odjechaa do Kukowa. Za 20 minut odchodzi pocig. Wychodz na ulic. Zatrzymuj najbliszego policjanta. Prosz go o odwiezienie pacjenta. Pojechaabym sama, gdyby mi czas pozwoli. Daam pienidze na bilet. Poszli. Ledwo si trzyma chop na nogach. Moe zajdzie na stacj z pomoc policjanta. Odetchnam. Nie wiedziaam tylko, e policjant nie pojecha. I e te si boi wcieklizny, cho nosi bagnet i karabin. e odprowadzi go tylko na stacj. e chory pojecha sam. e w Krakowie na ulicy dosta ataku. Zostawi teraz kad wcieklizn w domu. Niech pozabija rodzin. Niech zakazi, kogo chce, lin. Niech idzie do tych wszystkich urzdw, ktre umiej dobrze radzi. Nie zabior go tylko do mego mieszkania. Jak kady dowiadczony lekarz. Dr Karasiwna znw przyjmuje u siebie; wielk ma bied z nauczaniem, jak naley waciwie uywa lekarstw: Z czopkami sprawa bardziej skomplikowana: czowiek ma przewd pokarmowy, a przewd pokarmowy ma dwa koce. Waciwie pocztek i koniec. Pocztkiem przewodu pokarmowego s usta, kocem - kiszka stolcowa. Przysowie mwi, e do serca trafia si przez odek. Przedwojenne przysowie dla przedwojennych panien. Przedwojenna anatomia, przedwojenna terapia. Dzi mona digitalis zaywa zwyczajnie, mona zakada w czopku. Wanie przez kiszk stolcow. Co do czopkw panuj w naszych stronach rne pogldy. Jedni nie uywaliby czopkw za nic w wiecie. Wstydz si. Uwaaj to za grzech. Wol umrze, ni sobie czopek zaoy. Inni s bardziej posuszni. Bior czopki trzy razy dziennie. Lekarz jest zadowolony. Nie wchodzi w szczegy. Przez delikatno. Ale chory z wdzicznoci sam mwi: - Dobre byy te czopki. Pomc pomogy, tylko bardzo nie smakoway. Wic teraz do czopkw dodaj lekcj pogldow. wiczenia praktyczne. Trafia si kobieta z atakiem kamicy nerkowej. Ley u mnie na kanapie i jczy. Dostanie morfin w czopkach do domu. - Lekarstwo do picia pani by zwymiotowaa - mwi - dlatego przepisz pani czopki, bdzie pani zaywaa przez tyek. Mam wiadkw, e mwiam wyranie. Pi liter - ani jedna mniej. Jasno a przyzwoicie. Nie, e do kiszki stolcowej. Zemdlaaby z przestrachu. Do tyka. Miaam w domu kilka czopkw. Podarowaam jej jeden na drog. Zaoy od razu, za p godziny ble przejd. Odwrciam si dyskretnie do mikroskopu. Patrzyam jednym okiem na osad moczu, a tylko jednym na czopek. I pomylia si w adresie: o pitro za wysoko. Leaa na wznak. Okazao si, e nie wie, gdzie ma tyek. Zapomniaa to w tej chorobie. W Suchej jest jarmark raz na dwa tygodnie - wwczas najduej przyjmuje: Kady ma okazj, eby przyjecha do lekarza. I prywatny, i ubezpieczony. Nie bdzie osobno furmanki paci.

I tak musi by na targu. Tylko e na ten mdry pomys wpadli wszyscy - caa wie - jedna, druga, trzecia. Nie mog policzy czekajcych. Przepychaj si wszyscy do drzwi. Kady chce by pierwszy. Na kadego furmanka czeka. S ubezpieczeni. S prywatni. Wszyscy razem. Nie ma dzi godzin, nie ma w ogle badania. Jest urwanie gowy, koniec wiata. Nie wolno mi odmwi nikomu. A nu jest kto naprawd chory. Zaoszczdzi kilka zotych na furmance. Tylko e do badania musi przyj jeszcze raz. I wypadki w jarmark atwo si trafiaj. To chopi pokraj si noami. To znowu ko kogo kopnie. Albo kto goni zodzieja i nog zamie. Jed na rowerze, furmank, dorok. Przesiadam si z fury na fur. W przerwach wpadam do domu co zaatwi. Cigle ruch. Nie mam czasu wyapa wszy, ktre mnie oblazy. Wieczorem przynosi komendant policji dziecko. Noworodek znaleziony na jarmarku. Zzibnite leao par godzin na deszczu. Nie wiadomo, gdzie je umieci. - Nieche si przez chwil zagrzeje u mnie - mwi. Upyny miesice i lata: grzeje si dotychczas. Nie zapomn tego jarmarku. Ruch by jak w mynie. Ubezpieczeni, prywatni, wypadki. Prywatni wyjtkowo pacili. W gotwce i w naturze. Zarobiam dwie kopy jajek, 55 z, 15 wszy i dziecko. Ale najstraszniejsze jest ordynowanie po wsiach. Cay pamitnik jest powicony guchej rozpaczy: e nie wiadomo, jakie narzdzia bra ze sob, bo z bekotu autochtona, ktry przyjeda po lekarza, trudno rozezna, o co chodzi. e bywa wzywana albo za pno, rwnoczenie z ksidzem, albo za wczenie, kiedy jeszcze nie mona postawi rozeznania. Albo e dla rozpoznania trzeba wprzd dokona analizy, a na razie wraca z niczym. To wszystko nie bagatelka - bo taki wyjazd stanowi nieraz ca wypraw. Tote po raz drugi ju nie wzywaj lekarki, zdajc wszystko na Boga. Dr Karasiwna zyma si na wysok konkurencj, ale jest wobec niej bezsilna. Jest bezsilna wobec otpiaego fatalizmu, z jakim, nie bez susznoci, przyjmuje chop chorob: piasek chorob wycignie. Warunki, w ktrych trzeba dokonywa zabiegw chirurgicznych, s potworne. Jeden z autorw pamitnikw lekarskich pisze, jak musia robi skomplikowan operacj ginekologiczn na kobiecie lecej w klitce pod schodami, tak e operujcy sta w otwartych drzwiach, a pomagajcy mu na zimnych schodach. Oto jedna z operacji u dr Karasiwny: Wyrzucono wszelkie kumoszki. Jedna polewa rce przy myciu. Potem wychodzi te. Pomogaby ze szczerego serca. Zamiotaby przy tym spdnic po instrumentach lub pomacaaby jeszcze palcem, czy jest gorce. Krajanie dziecka trwa dugo. Otwr pod pach, przecinanie grzbietu. Przecicie krgosupa. Z minuty na minut cieczeje misie macicy. Czy pknie przed skoczeniem zabiegu - nie wiem. Na Litwie much dostatek - mwi poeta, na Kamiennym - rwnie. Gnj jest pod oknami izby, jak zwykle w porzdnym gospodarstwie. Wic przylatuj prosto z gnoju i siadaj na narzdziach, na rodzcej, na naszych rkach. Cignie je zapach krwi. Przynosz zakaenie.

Spod ka wyszed bury kot, nie zauwaony przedtem przez nikogo. Siada przy nas i akomie patrzy na spadajce miso. Nie jada nigdy misa oprcz myszy. Cud, e nie skoczy jeszcze do narzdzi. Ciekawe jest obserwowa w pamitnikach, jak lekarze z wolna pokrywaj si patyn rezygnacji. Jeden z nich opisuje wypadek, kiedy chorego na niedrono jelit, ktrego mg zbawi natychmiastowy zabieg, wz od lekarza powiz w kierunku wprost przeciwnym od kierunku na dworzec, bo chory nie mia 3 z na zapacenie biletu kolejowego do miasta posiadajcego szpital. Lekarz przyglda si bez ingerowania temu konduktowi mierci wiozcemu jeszcze ywego czowieka. Inny lekarz mwi, jak para chopska przyniosa do niego dziecko w ostatnim stadium bonicy; mg je zbawi zastrzyk; ale surowica kosztuje 24 z, a chop ma 2 z. Jest g. 9. Do g. 19 miotaj si rodzice, szukajc 22 z. Wreszcie o g. 19 przynosz kilka zotych, za ktre zastrzykuje si surowicy cztery razy mniej, ni naley, i dziecko ginie. Z jakime bydlciem postpiono by tak nieekonomicznie, tak nie po handlowemu, tak bez kalkulacji? Pytaem w niejednym majtku, czy maj apteczki. Wszdzie niemal mieli komplety lekarstw wedug spisw uoonych przez weterynarzy. Czasem si udaje zastosowa do ludzi. Czasem si udaje dziecku wiejskiemu skra mono ycia z tego, co szczliwym trafem przygotowane byo jako potrzebne wieprzkowi. Ze wszystkich pamitnikw bucha jeden straszliwy akt oskarenia z powodu wyczenia od ubezpiecze ludnoci rolniczej. Jak rk uj - przepada na wsi grulica, zniky choroby weneryczne, znakomicie poprawia si statystyka zdrowotnoci. Jedynym rodkiem leczniczym - z gorycz pisze jeden z pamitnikarzy - jest terminatka. Inny lekarz opowiada, jak zoperowany rekonwalescent, chopak w peni si, ktry kilku tygodni potrzebowaby na odzyskanie zapasu krwi, zosta na drugi dzie przywieziony z rozdrapan ran, po kilku dniach znw wypisany - rzuci si pod pocig. Dla tych kilku tygodni... Panowie ekonomici, panowie statystycy!... ile kosztuje dwudziestoletni zdrowy chopak? No wic - buntuj si lekarze, a potem si rwnowa. Bo c imaj robi? Dr Karasiwna te mdrzeje, te postanawia sobie na drugi raz pozostawi chorego na wcieklizn w jego otoczeniu. Ale przecie buntuje si jeszcze. Nie buntuje si ju przeciw ndzy. Przeciwko temu, e pastwo mwi: gi!, do ludzi, ktrzy gin nie powinni. Ale buntuje si przeciw ciemnocie. Moe tu co zdziaa. Nawiedza tak smrodliwe spelunki, e pisze: Zataczam si na progu, ciemno mi w oczach, sabo. Na prno chwytam powietrze. Powietrza nie ma. W tylu chaupinach, w ktrych natoczono po kilkanacie osb, choruj dzieci na odr. Odr wedug przekonania ludnoci naley dusi. Pearl Buck86 pisze, e w Chinach zatykaj choremu nos i usta wat, eby przypadkiem dusza nie ucieka. (Pamitnikarze raz po raz zawadzaj analogiami o Chiny.

86

Pearl S. Buck (ur. 1892) - pisarka amerykaska, laureatka nagrody literackiej Nobla w 1938. Urodzona w Chinach, wraz z mem-misjonarzem spdzia wiele lat wrd Chiczykw poznajc dokadnie stosunki spoeczne, obyczaje, religi i medycyn. Obserwacje te znalazy odbicie w jej twrczoci literackiej. Najwybitniejsze dziea: trylogia Bogosawiona ziemia (1931, wyd. polskie 1934), Synowie (1932, wyd. polskie 1934) i Ludzie w rozterce (1935, wyd. polskie 1935). P. Buck jest take autork licznych opowiada i prac publicystycznych dotyczcych Chin.

Tylko w dalekiej prowincji chiskiej - zaznacza jeden z nich - zdarza si mono obserwowania tak potwornie zapuszczonej choroby nerek jak w Polsce.) Staraam si dawniej tumaczy - pisze dr Karasiwna. - Bawiam si w wykady. Patrzano na mnie z umiechem politowania. Zraaam ubezpieczonych, traciam pacjentw prywatnych. Ustawiano przy drzwiach wartownika. Otwierano okna w pokoju chorego, gdy nadchodziam, zamykano zaraz po moim odejciu. To samo u chopa, to samo u inteligenta. Bo jest powszechn zasad: chorego trzeba dusi. Zwaszcza tam, gdzie puca chore lub zagroone - zamyka okna. Niech mu jeszcze trudniej bdzie oddycha... Wic dzisiaj nie powiedziaam nic. Wybraam si w podr. Od domu do domu. W jednym domu poyczyam obcgi. Wyrwaam wszystkie gwodzie. Zepsuam ramy okien. Wybiam dla pewnoci kilka szyb. Ludzie biedni. Przed zim nowych okien nie sprawi. Na chleb nie maj. Bdzie otwarte przez kilka miesicy w dzie i w nocy. Patrzano na mnie spode ba. Przeklto mnie do dziesitego pokolenia. Nie przepisaam adnego lekarstwa. Dzieci wyzdrowiay. Trzy tygodnie mczy si dr Karasiwna nad rodzicami chorego na zapalenie szpiku kostnego chopca, ktrego moe wyratowa tylko operacja. Znowu suchaj w milczeniu, znowu kiwaj gowami. I wreszcie ojciec zdobywa si na odpowied: - Do szpitala dziecka nie dam, lepiej niech umrze w domu. - winie jestecie, nie ludzie - powiadam - po mordzie was pra, a nie mwi z wami. Prdzej by w zrozumia ii krowa ni ojciec i matka. - Ano, to jedziemy do szpitala - mwi chop - widocznie trzeba. Kiedy mu dokadnie wytumaczyam, od razu zrozumia. Trzeba byo tak wytumaczy o trzy tygodnie wczeniej. Czowiek si cae ycie uczy. Ostrymi sowami mwi dr Karalsiwna. ci i szubienicznym humorem, stylem De bello gallico87 s pisane te pamitniki. Uera si o honorarium, rozpaczliwie postanawia nie dawa si wyzyskiwa, ugania si po nienawistnych grach, stojcych midzy czowiekiem i ratunkiem. Widziaem j niedawno - chuchro wace pewno z pidziesit kilo. Bylimy w teatrze, poszlimy na kolacj, ktra dla niej skadaa si z niesodzonej herbaty i sucharkw. Bo sama jest ciko chora. Jake to owo drobne, nerwowe, schorowane stworzenie rzdzi swoim rejonem z wizki wilgotnych grochowin chopskiego wzka? Czy bdzie dziwota, jeli pocznie zbija gotwk albo urzdowa, albo jeli zostanie w niej sama gorycz? Ku czemu idzie? Co zostanie z dr Karasiwny, crki dr Karasia z Suchej, za rok, za dwa? Moe ona sama nie wie? Moe naleaoby zawezwa starego Freuda, by wytumaczy jej i nam jej sens ycia, jej marzenia? Cicho. Dr Karasiwna pi. Pochylmy si nad tym snem: ni mi si przyjemny sen. Jestem wysok figur, dokadnie nie wiem jak. Nie chciano mnie poinformowa. Mam do opracowania projekt. Zorganizowa pomoc lekarsk przy porodach na wsi. Pienidzy jak zwykle jest mao, nawet we nie.
87

Aluzja do walorw stylistycznych dziea Juliusza Cezara De bello gallico (peny tytu Commentarii de bello gallico) opisujcego podbj Galii Zaalpejskiej. Styl Cezara jest uwaany za wzr zwizoci i precyzji poczonej z pasj pisarsk.

Robi si drewnian przybudwk do mieszkania kadej akuszerki, dwie izby: jedna dla rodzcych, druga dla poonic. Telefon. Na okolicznych grkach kobiety dostaj blw porodowych. W kadym siedlisku s nosze: dwa kije i pachta. Dwch chopw potrafi zanie rodzc do stacji porodowej najdalej w godzin. Niejedna zajdzie jeszcze sama. Stacje rozrzucone s po caej wsi. Wzdu gwnej drogi. Nie ma biegania tam i z powrotem - po akuszerk i z akuszerk. Nie ma szukania poonych po chaupach. Nie trafi si, eby wyjechaa, nie zgubi i nie zapomni narzdzi. Zamiast za pi godzin, ma si j za godzin. T sam pitk, ktr pacia w domu, paci jej rodzca na stacji. Tym samym co w domu si wyywi. Dla akuszerki wygoda. W kadym miasteczku jest may szpitalik pooniczy. Jeden z miejscowych lekarzy peni dyur. Jest personel pomocniczy, salka do zabiegw, pomieszczenie dla poonic. Telefon. Samochd. Stacje wiejskie zgaszaj telefonicznie nieprawidowe porody. Samochd przywozi rodzce. Prawidowe rodz na stacjach. Nie ma jedenia po lekarza i z lekarzem, lecz tylko w jedn stron. Nie ma niepewnoci, e si go nie zastanie w domu. Ma si go za godzin. Jest wiato, jest st i asysta. Jest zawsze odpowiedni moment. Jest czas odesa do wikszego miasta, gdy duy zabieg jest potrzebny. Budzi mnie haas. Wpada rozczochrana suca. Ze strachu oczy wyszy jej na wierzch. Pewnie znowu kto rodzi. Pewnie krwotok. - Bandyci s w domu! - krzyczy. Obracam si z ulg na drugi bok. - To wietnie - mwi - chwaa Bogu, e nie pord. Kiedy pisaem o Sergiuszu Piaseckim, pomogli mi ludzie. Wiadomoci Literackie, tak jak i teraz, day na to miejsce.88 Kto yw bieg z pomoc czowiekowi, ktry moe pracowa, ktry moe tworzy, a ktry od tych moliwoci oddzielony jest; elazn krat. Obecnie przychodz do was z opowieci o piknym talencie, zamknitym w Suchej za krat bezsiy wobec nieszczcia. Ale tak samo zamknite s tysice jej kolegw. Wobec okropnej, a egzotycznej dla nas rzeczywistoci. Ich pamitniki przynosz nam straszliwy obiekt, zaiste ociekajcy zami i krwi, wyamany w potwornych kamienioomach rezygnacji, zalegajcych Polsk. Zbawcie czowieka - mwi dzi spadkobierczyni literacka mnicha z Poitou89, ktry tak jak i ona by lekarzem, tak jak i ona zasania si od potwornej tamtoczesnej rzeczywistoci sowem citym i grubym.

88

Wiadomoci Literackie przy swym liberalnym profilu skupiay pisarzy i intelektualistw o rnych postawach politycznych i artystycznych. W dziale reportau spoecznego ukazyway si tu p ublikacje nawet o pokanej dozie krytycyzmu wobec systemu rzdzcego i stosunkw panujcych w Polsce sanacyjnej (min. o wiziennictwie, stanie owiaty, lecznictwie, marginesie spoecznym). Ten profil potwierdzaa decyzja uyczenia autorowi amw pisma na artykuy o dr Karasiwnie i Sergiuszu Piaseckim. Wiadomoci popary starania ich autora o uwolnienie Sergiusza Piaseckiego (zob. felieton nastpny w niniejszym zbiorze). 89 Franciszek Rabelais (1495-1553) - mnich, medyk, autor potpionego przez Sorbon dziea Gargantua i Pantagruel, nacechowanego jzykiem celowo wulgarnym; wydalony z Francji za antyklerykalizm i krytyk ustroju.

Wielka Niedwiedzica patrzy w okna wizienia Sergiusz Piasecki w topieli dwjkarskiej9091

Pochodz z bramy smolesko-witebskiej, bramy szerokiej na siedemdziesit kilometrw, na ktrej miao miejsce w dziejach dwadziecia osiem wielkich pobojowisk. Moe -dlatego my, ludzie stamtd, matmy specjalnie wyczulone ucho sejsmiczne na melodi granicy, ktra wszak w dziejach biega od brzzki do brzzki, od botka do botka, pasem niewiadomym, pasem szerokim nieraz na kilkadziesit kilometrw. Moe dlatego specjalnie zabiegliwie notowaem te drgnienia granicy. Dlatego wielkim zdarzeniem dla mnie byo, kiedy pewnego dnia otrzymaem z wizienia na witym Krzyu92 dwa wielkie bruliony zasypane drobnym maczkiem i kiedy wczytawszy si w nie, zrozumiaem, e to -pisze swoje wspomnienia byy przemytnik na odcinku Rakw-Iwieniec93. Sergiusz Piasecki - tak nazywa si autor - pisa: Gdyby zrzuci wieczorem w guch jesienn noc z granicy welon mroku, zobaczylibymy na duszym odcinku cignce ku granicy partie przemytnikw. Id po trzech, po piciu, a nawet po dziesiciu i kilkunastu. Wiksze partie prowadz doskonale znajcy granic i pogranicze maszynici. Mae partie chodz przewanie na swoj rk. Id nawet kobiety, po kilka na raz, aby za zoto i srebro, i dolary kupi w Polsce towary, ktre mona sprzeda ze sporym zyskiem w Sowietach. S i partie uzbrojone, lecz ich bardzo mao. Przemytnicy broni nie nosz. A jeli kto z nich bierze z sob komin, to w razie zatrzymania ich, jeli widzi, e nie ma do czynienia z chamami, ktrych otriezw94 przemytnicy wicej si boj nili wszystkiego innego, to odrzuca bro od siebie. Z broni chodz Aliczuki, Saszka i jeszcze niektrzy przemytnicy, majcy po temu bardzo wane powody. Po zdjciu osony mroku z pogranicza zobaczylibymy rekinw granicy, chopw z otriezami, karabinami, rewolwerami, siekierami, sidami i drgami, czyhajcych na zdobycz. Zobaczylibymy czasem i band dywersyjn, zoon z kilkunastu lub kilkudziesiciu ludzi, uzbrojonych w rewolwery,
90 91

rdo tekstu: Wiadomoci Literackie 1937, nr 23. Jest to artyku zamieszczony w Wiadomociach Literackich, ktry spowodowa uwolnienie z cikiego wizienia na w. Krzyu Sergiusza Piaseckiego. Byem gdzie a nad Dwin, kiedy otrzymaem depesz: Za zdjcie z Krzya dzikuj, dzikuj, dzikuj. Piasecki. Ten tekst, jake zwizy, w ktrym Piasecki nie zawaha si jednak trzykrotnie powtrzy tego samego wyrazu, utwierdzi mnie w przekonaniu, e powoany do ycia pisarskiego czowiek zna wag sowa. Wprawdzie w pierwszej jego powieci Kochanek Wielkiej Niedwiedzicy zrobiem za jego zgod skrtw wynoszcych ogem okoo 15 000 sw (okoo 80 s. maszynopisu). Dalsze powieci pisa sam. Cieszyy si w Polsce powodzeniem, a za granic doczekay si koo szesnastu (jak mnie informowa) przekadw. Spotkaem go po wojnie w Rzymie i na jego prob daem przedmow do wydania woskiego. Zdawao si, e jego pisarstwo zaszczepi si na obczynie. Twierdzi, e w cigu siedmiu lat uzyska nagrod Nobla, a ju po upywie lat piciu obiecywa mi will, nie wiem czemu - na Amazonce. Okazao si, e twrczo, nie zaczepiona o swoisty grunt, wysycha. Miotajc si w nowych warunkach, doszed do lepej ciany: e tylko kryminalici s co warci, za wiat ich otaczajcy zasuguje tylko na ciemne barwy. Zmizantropia. Umar zapomniany w Londynie. 92 Wizienie na witym Krzyu - nazwa uywana na okrelenie cikiego wizienia (m.in. dla winiw politycznych) znajdujcego si na ysej Grze. Nazwa pochodzi od pobliskiego, znajdujcego si rwnie na ysej Grze, klasztoru pod wezwaniem w. Krzya. 93 Odcinek Rakw - Iwieniec - w okresie midzywojennym odcinek granicy polsko-radzieckiej midzy wsiami Rakw i Iwieniec na zachd od Miska Biaoruskiego i na poudnie od Moodeczna (obecnie Biaoruska SRR). 94 Karabin z obcit luf.

karabiny maszynowe. Zobaczylibymy i skamiejecznikw, przemycajcych kradzione konie z Polski do Sowietw, a z Sowietw do Polski. Zobaczylibymy wreszcie niezwyk posta... czowieka, ktry samotnie przemierza pogranicze i przekracza granic... Idzie czsto po najniebezpieczniejszych drogach. Kroczy z rewolwerami w rkach, z granatami za pasem, ze sztyletem u boku... To szpieg... Stary, wytrawny, cudem ocalay z dziesitkw zaj, zdecydowany jak diabe, szalenie miay korsarz granicy. Obawiaj si go wszyscy: i przemytnicy, i stranicy, i agenci Wszelkich instytucji wywiadu i kontrwywiadu, i chopi... Zapa przemytnika - wymarzona gratka! Ale wle na takiego szatana najstraszniejsza rzecz!... Zobaczylibymy i wiele innych ciekawych spraw... O niektrych z nich opowiem w dalszym cigu mej opowieci. Wczytaem si w rkopis. Oto ju drugi raz gdzie z gbi murw wiziennych wycigaj si ku mnie rce zamurowanych dla wiata. Jaka to okropna rzecz - lcze miesicami dugimi, latami nad pisaniem w warunkach najstraszniejszych, bra si do pisania ludziom, ktrzy do niego s nie naoeni, nie mie adnej pomocy, adnej wskazwki, adnej zachty, adnej otuchy, upada pod ciarem zwtpie, posuwa si w zupenie niewiadome, obraca sowo - nowe narzdzie, ktre tak rni si od wytrycha i brauninga - w nieumiejtnej gowie, a potem wysya spcznia rzecz w daleki wypolerowany wiat. Ten pierwszy, to by Urke Nachalnik. De profundis ydowskiego getta, z siedemnastu lat cikiego wizienia wycignity, wsparty pomoc, rycho odkry w sobie gusta mieszczaskie, delikatnym rozumem oceni, e fach przestpcy nie jest lukratywnym fachem. Oeni si z akuszerk, a wydawnictwo ofiarowao mu jako prezent lubny szerokie francuskie oe. Potem zacz dobrze zarabia na honorariach z pism amerykaskich. Rkopis Piaseckiego by rkopisem ze wiata cakiem innych przey, bardziej skomplikowanych. Tytu tej powieci czy te opowieci - Kochanek Wielkiej Niedwiedzicy. To pod jej zimnym blaskiem, tej nigdy nie zachodzcej konstelacji, stawia pierwsze kroki niedowiadczony mody chopak po opuszczeniu wojska, kiedy go koledzy bior na pierwsz wypraw przemytnicz. Pod nogami ugina si srebrzysty wrzos, czarne dukty lene otwieraj si w janiejsze polanki, nad ktrymi stoi w blasku swoich siedmiu gwiazd - Wielka Niedwiedzica. ycie w przygranicznym Eldorado pynie w cigym niebezpieczestwie i w nadmiarze pienidzy. Odwany i przedsibiorczy chopak awansuje coraz dalej. Rozporzdza tysicami dolarw. Ma kochanki po obu stronach granicy, dyktuje granicy swoje prawa. Przestaje nosi towar, poczyna wodzi figurki, to znaczy przeprowadza ludzi przez granic. A wreszcie wypywa na wielkie wody istnego korsarstwa - w komitywie z dwoma innymi szalonymi pakami poczyna zasadza si na wracajcych z zagranicy z dolarami i zotymi rublami przemytnikw. pi tygodniami pod baldachimem rdlenych jedli. Zna kady przesmyk, ktrym idzie zwierzyna, wie, kiedy nie na prno uderzy, zna jej obyczaje. Na przykad historia polowania na Berka, zwanego Stonog: Szczur [przezwisko kompana Piaseckiego] dowiedzia si w miasteczku, e pewna partia powstacw [tak przezywano kategori gorzej zorganizowanych dzikich przemytnikw - M. W.] chodzi za granic nie bezporednio z miasteczka Radowa, lecz z Womy. Nios w tamt stron bardzo drogi towar, a wracaj bez towaru na naszym odcinku. Natomiast ich odprowadzajcy, Berek Stonoga, po przerzuceniu dwch, trzech partii wraca zza granicy sam, przynoszc wypacone mu za towar dolary. Przenosi wiksze sumy - od piciu do dziesiciu tysicy dolarw, zalenie od iloci i wartoci przenoszonego przez granic towaru. Podano nam w przyblieniu odcinek, ktrym wraca z Sowietw Berek Stonoga. Znajdowa si w pobliu Tekli Pola.

Ustalilimy po pewnym czasie, e Berek Stonoga idzie, po przejciu granicy, szeciu drogami. Przechodzi obok dbowego boru dziedzica Nowickiego, wwozem w pobliu stodoy rzdcy tamtego majtku, Karabinowicza, obok karczmy, znajdujcej si na drodze od Womy do Rakowa, i wreszcie lasem, znajdujcym si w pobliu karczmy. Tam szed trzema drogami: k obok wsi, na lewym skrzydle lasu i ciek, przecinajc las na drug stron. Biorc na wzgld wiele rnych okolicznoci, robilimy zasadzki na jednej z tamtych drg. Wci bezskutecznie. A potem Szczur si dowiadywa w miasteczku, e Berek Stonoga znw powrci na pilnowanym przez nas odcinku. Szczur si wcieka. Rozpoczy si ksiycowe noce. Gdy niebo przecierao si z chmur, byo wygodniej urzdza zasadzki. Pewnego razu zrobilimy, jak zwykle, zasadzk w dwch punktach: ja na ciece, prowadzcej przez rodek lasu, a Szczur na lewym jego skrzydle. Przypuszczalimy, e Stonoga bdzie wraca po jednej z tych drg. Bya godzina druga w nocy. Miejsce naszych zasadzek leao w sporej odlegoci od granicy. Uwanie patrzyem w znajdujcy si przede mn teren, bojc si przeoczy powracajcego zza granicy yda. Gdy mi si zdawao, e dostrzegam jakiekolwiek poruszenie w terenie, powstawaem z miejsca i szczegowo przegldaem okolic. Przekonywaam si, e to zudzenie, i znowu siadaem na citym pniu sosny. W pewnej chwili posyszaem z lewa haas. Pobiegem tam brzegiem lasu. Zbliyem si ku miejscu zasadzki Szczura. Zobaczyem, e rewiduje jakiego chopa, ktry haaliwie si prosi, aby Szczur go puci, i dawa mu dziesi rubli w zocie. Chop nis w worku kilkanacie kilogramw owczej weny i mwi, e idzie do krewnych, mieszkajcych w pobliu Womy. Nagle przysza mli do gowy pewna myl. Gdy Szczur puci chopa, powiedziaem do kolegi, e wedug mego mniemania Berek Stonoga nigdy nie wraca z Sowietw sam, a zawsze idzie w towarzystwie chopa i baby, ktrzy id pierwsi, w odlegoci kilkudziesiciu krokw od siebie, a za nimi, z dala, postpuje Berek. Przypomniaem mu bab, ktr zatrzymalimy w pobliu stodoy Karabinowicza. Szczur, nic nie mwic, pobieg drog, ktr przeszed uprzednio chop. Po kwadransie wrci i powiedzia: - Masz racj, z tyu sza baba, a jeszcze dalej kto w butach; wykiwali nas. Przytoczyem ktry z fragmentw, by da prbk faktury. Czytaem t ksik z map sztabow w rku. Z wolna Piasecki zostaje sam. Kolegw wystrzelano lub rozproszyli si. Szczur, na przykad, poszed w wiat, do dalekiego Rostowa; by to przedwojenny rostowski zodziej. Co go tam gnao? Nie powiedziaby sam. Jaka chandra nieukojona rzdzi krokami tych ludzi. Piasecki wraca z tamtej strony granicy po odprowadzeniu kolegi. Wilk porwa si z miejsca i w kilkunastu susach wypad na dukt. Popiesznie podyem za nim. Oczom moim ukazaa si szeroka, otwarta przestrze duktu granicznego, jak w ramy ujta dwoma czarnymi cianami lasu... Wilk pdzi ku zasiece. Wpad w przerw, ktr zeszej nocy wyciem w niej, i znikn w lesie po drugiej stronie duktu. Ma gdzie bardzo piln spraw... Przebiegem za nim dukt graniczny i znalazem si w lesie. Potem skierowaem si ku zachodowi.

Teraz jest samotny jak wilk. Rwie i ksa ludzi. Przydybuje wreszcie Berka Stonog i odbiera 7400 dolarw. Ju i sam nie wie, ile ma po melinach pienidzy. Ale nie ciesz go. Przetrawia go nieuleczalna chandra. Idzie poegna si z Mogi, miejscem, w ktrym koledzy znaleli go kiedy zemdlonego, bez si, gdy uciek z wizie sowieckich. Miao tern ukazywa si widmo, sam widzia parokrotnie biay cie. Cie jest i teraz. To crka zabitego w tym miejscu przy przechodzeniu granicy oficera rosyjskiego. egnaj si. Na pnocno-zachodzie lni wspaniaa Wielka Niedwiedzica. Otuliy j pieszczotliwie lekkie, puszyste, nienobiae oboki. By to koniec mego trzeciego zotego sezonu. Bya to rocznica mierci Saszki Weblina, nie koronowanego krla granicy. Bya to moja ostatnia noc na pograniczu... Tak koczy si ten gruby rkopis, znaczony gsto sinymi stemplami cenzury wiziennej. Wydawnictwo odpisao, proszc o szczegy. Po dugim czasie (cenzura wizienna) przysza odpowied. Autor donosi: Kara moja koczy si 30 wrzenia 1941 r. Byem Skazany przez Sd Okrgowy w Wilnie na kar mierci i uaskawiony przez Pana Prezydenta na 15 lat. Przysuguje mi prawo po odbyciu dwu trzecich kary warunkowego zwolnienia, ale nie imam monoci przekona, e si nie zabior ponownie do zarobkowania broni. Przechodzc do spraw swego rkopisu, pisa: Pisz, bo pisa musz. Jest to po prostu moj potrzeb organiczn, nieodzown i niezwalczon. Przeraa mi czasem nawa rzeczy, ktre si [kleks cenzury] na papier - aby [kleks cenzury]. Rozsadza to mi umys. A tymczasem zdrowy rozsdek kae pisa powoli, cierpliwie, planowo, ksztaci Styl, poznawa jzyk, rozszerza wiedz. Jak to trudno bez potrzebnych ksiek, w nieodpowiednich warunkach. Jak przykro rozkada prac na miesice, lata, gdy si chce j wykona zaraz... aby mie spokj. Przykro mi bardzo, e szata jzykowa powieci jest tak licha. Po upywie roku czasu pracy nad opanowaniem jzyka rozumiem to dobrze. Zapewne takie bdy, jakich si dopuszczam, s irytujce i komiczne. W nastpnych powieciach je usun... Wiele mi przeszkadza znajomo jzyka rosyjskiego i to, e dotychczas nie obcowaem z ludmi poprawnie mwicymi po polsku, poniewa od kilkunastu lat obracam si w rodowisku ludzi posugujcych si dziwnymi gwarami lub operujcych groteskow mieszanin kilku jzykw. Jedynym moim przewodnikiem i nauczycielem dotychczas byy Wiadomoci Literackie, ktre na moj prob do Pana Redaktora od marca 1935 r. otrzymuj gratis. Chon z nich wiedz, ucz si jzyka i boj si nawet podzikowa kochanemu pismu, e gdzie tam za burt ycia jest czowiek, ktry sam nic nie dajc korzysta z pracy, talentu i organizacji wielu ludzi stojcych u warsztatu kultury. One byy moj radoci, moim wiatem i z nich najwicej skorzystaem... Marz o tym, by si im w przyszoci odwdziczy. ... Zaczem pisa powanie w marcu 1934 r., lecz wszystkie -moje dotychczasowe prace uwaam tylko za wstp do istotnej pracy literackiej... Niedawno miaem sposobno przeczyta wietn przedmow pana Parandowskiego do Szkoy serca Gustawa Flauberta. Wywara na mnie olbrzymie wraenie. Pamitam z niej cae zdania. Bdzie to -dla mnie... szko pracy. Co prawda nie potrafi pisa powoli, bo temat mi zawsze pali, lecz bd to wodze, ktrymi zahamuj cokolwiek zbdny i szkodliwy rozpd. ...Poruszam wiele kwestii dlatego, e to list wyjtkowy [nastpuje zdanie wykasowane przez cenzur]. Po raz drugi nie bd mg tak obszernie napisa. Wic z gry przepraszam, jeli dalsza korespondencja bdzie lakoniczna i sucha...

A wic zapada przesonka i znw nic nie wiedzielimy. Ale ju by lad - do akt Sdu Okrgowego w Wilnie. Przejrzaem te akta i com wyczyta, podaj. Ogromne, spczniae s te akta sdowe. Niemyln ciek, niezachwian mdroci prowadz nad d dla stracecw, pod palik. Nim si rozeznam, wypada ku mnie maa rowa fiszka informacyjna: Sergiusz Piasecki, prawosawny, Polak, szlachcic, podchory, wywiadowca II Oddziau95, kokainista, oznaki szczeglne: rany zablinione postrzaowe na lewym ramieniu i nodze. Dopiero z akt wywija si ycie. Urodzony w 1901 r. jako syn pocztowego urzdnika. Skoczy 7 klas gimnazjum w Pokrowie. Jako modziutki chopak bierze udzia w powstaczej przeciwbolszewickiej organizacji Zielonego Dbu, wspdziaa z wojskami polskimi zajmujcymi Misk i w czasie tej operacji ranny po raz pierwszy. Idzie do szkoy podchorych w Warszawie, z ktrej wychodzi w stopniu podchorego, i w tej randze odbywa kampani 1920 r. w ochotniczych formacjach biaoruskich96. Po wojnie oddaje si na usugi II Oddziau. Luka w aktach. I znowu, e za ograbienie i rozbicie partii przemytnikw odsiaduje pod ledztwem 21 miesicy w wizieniu w Nowogrdku i zostaje wypuszczony bez rozprawy w dniu 26 sierpnia 1925 r., a ju w padzierniku ponownie ranny na terytorium sowieckim. Przez ten krtki czas trzydzieci razy przechodzi granic. Jakie tam za t granic zachodz pogromy, mierci, rwanie kontaktw. Piasecki od 18 grudnia 1926 r. jest zlikwidowany. Gdzie pjdzie, skoro jego fach - to igranie z niebezpieczestwem? Chce wyjecha do Legii Cudzoziemskiej, ale jako oficer rezerwy nie otrzymuje zezwolenia. Ofiarowuje swoje usugi wywiadowi francuskiemu, zna Rosj - ale go nie przyjmuj. Co zrobi? Pienidzy nigdy sobie nie ceni - nie ma ich. Zote czasy przemytnictwa przeszy, granica staa, nic na niej zarobi nie mona. Jest w ndzy. Cierpi gd. Piechot idzie do brata w Grodnie. Ale okazuje si, e ten rwnie jest w ndzy. Piasecki wlecze si z powrotem do Wilna. Obuwie mu si rozleciao do reszty. Idzie boso. Nagan mu tylko zosta, towarzysz pewny z lepszych czasw. W jego opowieci s liczne alokucje do broni - bro kocha.

95

II Oddzia.- Oddzia II Informacyjny Sztabu Generalnego WP; w l. 1921-1939 gwna wojskowa i pastwowa instytucja wywiadowcza i kontrwywiadowcza; w l. 1921-1930 podzielony na 3 wydziay: I - Organizacyjny, II Ewidencyjny (opracowywanie danych) i III - Wywiadowczy; w 1930 Oddzia II zreorganizowano dzielc go na wydziay: I - Oglny (wyszkolenie, sprawy personalne, budetowe itd.), II - Wywiadowczy i III - Studiw (opracowywanie danych); kady wydzia dzieli si na kilka referatw, a te na ekspozytury majce siedziby w terenie, gwnie w miastach nadgranicznych. 96 Ochotnicze formacje biaoruskie - w kampanii 1920 zoone z Biaorusinw oddziay ochotnicze dowodzone przez generaa Stanisawa Buak-Baachowicza (1883-1939), b. oficera armii carskiej, ktry po rewolucji padziernikowej 1917 wystpi z programem utworzenia odrbnego buruazyjnego pastwa biaoruskiego. Oddziay te bray udzia w wojnie polsko-radzieckiej 1919-1920; sformowane w rejonie Mozyrza w porozumieniu z dowdztwem polskim, prowadziy akcje partyzanckie na tyach Armii Czerwonej, nastpnie wziy udzia w wyprawie Pisudskiego na Kijw w kwietniu - maju 1920. Po zakoczeniu wojny na podstawie umowy z wadzami radzieckimi cz onierzy gen. Buak-Baachowicza w listopadzie 1921 zostaa wysiedlona z Polski, cz pozostaa jako oddziay robocze WP na ziemiach wschodnich i organizowaa dywersyjne napady na terytorium ZSRR. Formacje biaoruskie traktowane byy przez Pisudskiego jako jeden ze rodkw realizacji koncepcji wewntrznego rozbicia ZSRR.

Czuje si jak bezdomne zwierz. Zaywa ca reszt kokainy - p grama. W aktach znajduj opini biegego, e zwykle kokainici zaywaj pi setnych grama, a w cigu dnia pitnacie setnych, e 1 gram jest ju dawk mierteln. Jest niesychanie podniecony. Kiedy szos jedzie fura z ydami, dcymi na targ, wyciga swego nagana: Rce do gry! Udao si. Zabra 1054 z. Daje furmanowi hojny napiwek i poda do Nowogrdka. Tam za t sam jeszcze spraw - pogromu przemytnikw, siedzi kompan wierny, Niewiarowicz, kapral w ochotniczym oddziale Dbrowskiego97, dwukrotnie ranny, nastpnie sierant w milicji w pasie neutralnym98, ktry - jak i Piasecki, zna i sowieckie wizienia. Piasecki zakupuje w Nowogrdku ubranie i buty i idzie do wizienia. Chce zoy kaucj za Niewiarowicza, ale przekonuje si, e ju go zwolniono. Zostawia wic tylko czterdzieci zotych na bibliotek wizienn. Niewiarowicza znajduje w Wilnie. C bd robi w Polsce? Musz i na ciek, ktra jest ich fachem. Nauczcie rysia odywia si rolinami! Piaseckiemu kto zwierzy miejsce w drwalni w Moskwie, gdzie zakopa brylanty. Obieca za ich odzyskanie poow. To by stanowio 6000 dolarw. Maj z Niewiarowiczem uda si na t wypraw, a tymczasem przenosz si z hotelu, aby byo taniej, do kochanki Niewiarowicza w Nowej Wilejce. Z tej tanioci zrobio si to, e pucili cay kapita, zdywszy tylko Niewiarowiczowi kupi rewolwer. Trzeba szczcia sprbowa ostatni raz. Zatrzymuj kolejk konn, podajc wskotorowym torem z Wasiliszek. Urzdnikowi Polakowi pozwalaj rce opuci i nie rewiduj. Tak samo jak Polk. Kiedy protestuje przeciwko temu pasaerka ydwka, Piasecki kae jej jeszcze wyj kolczyki z uszu, a kiedy si sprzeciwia, uderza j kolb po gowie. up jest nad wyraz marny - 160 z. Dalszy cig szablonowy. Kochanka Niewiarowicza zdradza. Policja i kajdanki. Sd polowy. Ju z daleka w aktach widnieje sentencja. Ale nim zapadnie wyrok, nadbiegy zdyszane dwie kartki. Ta, wysana przez mier - danie przez sd plutonu egzekucyjnego. I ta, wysana przez ycie zawiadczenie Oddziau II z dnia 9 stycznia 1930 r.: ...praca Piaseckiego bya bardzo wydajna... informacje stanowice powan warto... wykaza due oddanie si sprawie polskiej... odznacza si brawurow odwag. Sub wywiadowcz peni z zamiowaniem. Powierzone zadania wypenia -nie szczdzc ycia ani zdrowia... Na prno!... Biorc pod uwag itd. ...Sd jednomylnie uzna za suszne i sprawiedliwe wymierzy oskaronym kar mierci przez rozstrzelanie ze skutkami art. 25, 28, 30, 31, 34, a tytuem opaty sdowej pobra z mienia oskaronych Piaseckiego i Niewiarowicza po szeset zotych oraz solidarnie zasdzi od nich wszystkie koszta sdowe.

Jeszcze jeden akt - wiadomo o uaskawieniu z zamian na pitnacie lat. A potem gucho.
97

Ochotniczy oddzia Dbrowskiego - oddzia pod dowdztwem ppk Jerzego Dbrowskiego (b. oficera armii rosyjskiej, nastpnie dziaacza Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego w Rosji i oficera I Korpusu Polskiego) zorganizowany w lutym 1918 w Wilnie. W 1919 oddzia przedar si do wojsk polskich w rejonie Pruany, bra udzia w wojnie polsko-radzieckiej 1919-1920, prowadzc dziaania partyzanckie przeciw Armii Czerwonej na Litwie i Biaorusi. 98 Milicja w pasie neutralnym - suba porzdkowa dziaajca od padziernika 1920 do marca 1921 w rejonach wzdu linii demarkacyjnej ustalonej na podstawie porozumienia rozejmowego z 18 padziernika 1920, koczcego walki zbrojne w wojnie polsko-radzieckiej.

A potem, od 1930 r., jak pukanie z trumny, raz na rok, podanie o uaskawienie. Pierwsze podanie o skrcenie kary, skierowane na imi pana prezydenta, jest datowane w styczniu 1930 r. z Rawicza: ...do ojca - pisze wizie - uda si nie mogem, bo mieszka w Misku Litewskim, do Legii Cudzoziemskiej nie mogem si dosta jako oficer rezerwy. Sze miesicy bezowocnych stara i upokorze... wszystkie okolicznoci zoyy si na to, aby mnie do zbrodni skoni, natomiast nie byo adnych, ktre by mnie od niej powstrzymyway... W Rosji, obracajc si w sferach urzdnikw i oficerw krasnej armii, nauczyem si szeroko tam rozpowszechnionego naogu kokainy; nie byem czowiekiem do gruntu zepsutym, lecz nieszczliwym... ja nie zasuyem sobie nic za sw prac, nawet wypoczynku po kilkuletniej tuaczce w wojsku, okopach, szpitalach... Sd, na posiedzeniu niejawnym z dnia 18 lutego 1930 r., nie znalaz podstaw. I znowu w dniu 16 sierpnia 1932 r. podanie o uaskawienie z wizienia cikiego w Koronowie. Sd, na posiedzeniu niejawnym 3 listopada 1932 r., nie widzi podstaw. Teraz ju osadzaj go na w. Krzyu i pojawia si zwyky go - grulica. W dniu 2 grudnia 1933 r. powouje si na lekarza wiziennego i docza zobowizania swego kuzyna, stolarza w Nowogrdku, e ten mu da mieszkanie i utrzymanie. I znw na prno. W dniu 13 kwietnia znw podanie - bez rezultatu. Wreszcie - ostatnie - podanie z dnia 24 kwietnia 1936 r. Powouje si na braci stryjecznych Kuakowskich w Nowogrdku, na rodzonego brata Anatola w Grodnie, na wiadectwo II Oddziau, na opini lekarza wiziennego, na dobre wiadectwo wystawione przez wadze wizienne, na odcierpienie dziesiciu lat cikiego wizienia... Sd Okrgowy w Wilnie na posiedzeniu niejawnym z dnia 28 maja 1936 r. decyduje, e ani w okolicznociach sprawy, ani w podaniu petenta sd nie dopatruje si adnych podstaw do uznania Sergiusza Piaseckiego za zasugujcego na ask...

Uzyskaem zezwolenie Ministerstwa Sprawiedliwoci na odwiedzenie Piaseckiego na witym Krzyu. Kiedy, przed wojn, wdrowaem z Sandomierza na Opatw, Klimontw, Supi, poprzez Gry witokrzyskie do Kielc. Miaem obtarte nogi, plecaki nam dolegay. Gramolilimy si pod gr chyba rwnie wolno jak w witek, zapomniaem jak mu tam, ktry pono co rok p metra w gr si posuwa. Po gowie nam szumia pocztek Popiow, naokoo nas szumiaa puszcza jodowa. Z naboestwem spogldalimy na kamieniste szczyty ysicy, na ktre pono zlatyway diable sabaty. ylimy Polsk biedn i rzek, woln od trosk o norm wyywienia winia, woln od posiedze niejawnych sdw, cierpic w codziennym dniu, hojn w wita, krwawic a niefrasobliw. Przenocowaem w Hotelu Polskim w pokoju dla goci udajcych si do wizienia. Rano zameldowa mi si szofer w zielonym otoku. Otulony w futro, znowu jechaem drog, przebyt ongi zaatanymi, zatartymi pitami. U wysoko sklepionej bramy sta wartownik z rewolwerem w garci. Na wysokim murze, biegncym w krg wizienia, zwisao sze wie, w ktrych strauj uzbrojeni stranicy.

Pan naczelnik wizienia, byy naczelnik wizienia rosyjskiego w Radomiu, przyj mnie w towarzystwie autentycznego wilka oswojonego. Wilk-koniarz patrzy na mnie przekrwionym wzrokiem, kiedy zaatwiaem formalnoci. Otrzymaem widzenie z winiem Piaseckim. Wyniszczona ziemista twarz. Kt z tej maski wyczyta wiek. Gboko wpade jarzce oczy. To ten czowiek puka co rok do wiata z gbi trumny?... Mwi tylko o pisaniu. Nie skary si. Pyta, pyta jednym cigiem, jak naley pisa. Komunikuj mu, e na rce naczelnika wizienia skadam zaliczk na honorarium. To go wiele nie obchodzi. Pyta, gorczkowo pyta, jak to si pisze. Mwi, co pisze. e rozpocz trylogi z ycia przestpczego. Kupiem dla niego wiecznie piro i flaszk atramentu oraz libr papieru. Ale papieru nie przyjmuje: przepisy nie pozwalaj na papier luzem, musi by zbroszurowany. Obiecuj przysa bruliony. Napeniam piro. Patrzy z zachwytem, jak wypenia si przezroczysty rezerwuar. Bierze z naboestwem -do rki i prbuje pisa. Za oknami, ujtymi w grube kraty, wielkimi mikkimi kakami wolno opada nieg. I z tego prostego wrczenia narzdzia pracy robi si jaki obrzdek. Pasowania? Nie - -to raczej jakie dwa bardzo dalekie sobie wiaty lej wod na miecze. Pytam go - o dawnych kolegw. Pojad tam tego lata; bd z nimi mwi. Ale c moe powiedzie o nich po latach jedenastu. Daje adresy, ktre ongi byy aktualne, wymienia nazwiska, ktre tylekro pewno przewia i rozrzuci wiatr. egnamy si. A potem id zwiedza wizienie. Na skrzyowaniu kadego korytarza stranik woa przecigle ba-aczno!... i guchy rumor, ktrym gra gmach, zamiera. Co znaczy ten rumor?

Po celach, oddzielonych aurem kraty od korytarzy, ktrych podoga jest wyfroterowana na glanc (pono winiowie poleruj j butelkami), stoj na baczno ustawieni w dwuszereg winiowie w aresztanckich ubraniach. Te twarze to twarze upiorw. Jeden tylko Sobieraj, zabjca dyrektora giedy misnej, nie straci jeszcze kolorw. Ukraicy ze spisku na Pierackiego99 nie docignli jeszcze do oglnego matu tej cery ziemistej. W celach, maych celach, wielkoci przecitnego pokoju, siedzi po kilkunastu winiw. Sienniki ich spitrzone wysoko pod sufit. Noc nie pozostaje pidzi podogi. W celi po jakie trzy taborety na kilkunastu ludzi. Reszta... Spocznij... - guchy rumor rozpoczyna si znowu w wizieniu. To masa siedemset kilkudziesiciu winiw poczyna chodzi po celach, kapic drewnianymi podeszwami chodakw. Chodzi... Ale jak? Cele s tak ciasne, e chodzi nie mona. Wic wyrobili sobie technik: ustawiaj si w dwa rzdy w celi i chodz, na komend si odwracajc. Tak chodzc, rozmawiaj lub... myl. aden nie moe zmyli kroku ani wyama si na p rytmu, boby si wszystko spltao.

99

Ukraicy ze spisku na Pierackiego - chodzi tu o spraw zamachu na ministra spraw wewntrznych pk Bolesawa Pierackiego (1895-1934). Pieracki sprawujc sw funkcj (w l. 1931-1934, poprzednio od 1929 wiceminister tego resortu) zwalcza ruchy narodowe na Ukrainie i Biaorusi; zamordowany 14 kwietnia 1934 w Warszawie przez zamachowcw z nielegalnej terrorystycznej Organizacji Ukraiskich Nacjonalistw (OUN).

Mijamy teraz szereg aurowych cel i w kadej widzimy po kilkunastu mordercw, bandytw, kazirodcw, szpiegw, alfonsw, trucicieli, oprawcw (na wity Krzy rzadko trafia wizie majcy mniej ni dziesi lat, a ilu jest doywotniakw, siedzcych jeszcze w spucinie po Niemcach), chodz, miotaj si od ciany do ciany w rytmie wystukiwanym drewnem chodakw. Okropne twarze narastaj, sunc ku drzwiom, by za chwil byy przed nami szeregi wystrzyonych karkw. Wizienie miota si jak dzika bestia od kraty ku oknu, od okna ku kracie drzwi. W ktrej z tych cel pisze swoje powieci Piasecki.

W Warszawie otrzymaem od niego list. Donosi, e przesya mi powie pt. Pity etap i powie pt. ywot czowieka rozbrojonego. Bardzo bym chcia, aby Pan w przyszoci by ze mnie dumny - pisze Piasecki - i postaram si to osign. Dzikuj, bardzo dzikuj za wieczne piro. Ciesz si nim jak dziecko. Doprawdy... Wieczorem myl, e jak wstan, to bd nim pisa... i bardzo podejrzliwie patrz na kadego, kto na nie spoglda. Wicej mnie cieszy nili kiedy bro... Olbrzymie uatwienie w pracy. Nareszcie mog korzysta z tego, co stanowi czstk kultury. Nie majc czym Panu si odwdziczy, przesyam pozdrowienie od Wielkiej Niedwiedzicy. Widuj j w pogodne wieczory z mej celi... Jak liczne, jak liczne, jak cudne, jak promienne ma oczy!...

WALKA O NOWE Wielki rachunek sumienia100101

Powie pani Mittelstaedtowej przeczytaem ze smutkiem i wyrozumieniem. Najmodsza latorol wielkiego, sawnego ongi rodu, czystej krwi powie szlachecka, przysza mi wyspowiada si gosem tak cichym, e na razie wziem jej perypetie ot! - za gmeranie w psychologicznych ciekawociach i balansowanie kobiece sowami, co si ocieraj o mio i o smutek, nie bdc smutkiem ani mioci. A zrozumiaem, e mam przed sob ostatnie, najwiotczejsze ju, najbardziej wichrem snute gazki wielkiego ongi drzewa. Literatura szlachecka! Dugie wieki bya ona jedynie i wycznie literatur polsk. Ze szlachetnego nasienia Rejw, Kochanowskich, Modrzewskich, z obyczaju szlacheckiego, dopiaego jak sad, z jzyka szlacheckiego, wystaego jak lipniak. Mimo jakobiskie nowinki, w pocztku XIX w. jake wadna, musi si usuwa na bok, musi maego na razie kcika, wikszego coraz, udziela innym, nie szlacheckim problematom. Ju w ramotach Wilkoskiego brzmi niepokj, maskowany drwin, co zacz s ci nowi ludzie? Drwi usiuje jeszcze w wiele lat pniej Bartels. Ale wypadki postpuj szybko. Korzeniowski, Kaczkowski,

100

rdo tekstu: M. Wakowicz, Przedmowa [w:] M. Leszczyska -Mittelstaedt, Taczce siostry. Powie, Warszawa 1928. 101 Maria Leszczyska-Mittelstaedt, Taczce siostry, Warszawa 1927, Rj.

Kraszewski, jeszcze w silnych szacach szlachetczyzny umocnieni, ju musz askawie rozdawa role, udziela po trochu, a coraz wicej miejsca przybyszom - sferom, przybyszom - ideom. Rodzina Poanieckich wreszcie, to jest ten wz, na ktrym dokonywa si przeprowadzka zasobnych jeszcze gratw szlacheckich z frontu paacowego do oficynki. Front usiuje zaj Wokulski, ale bez skutku. Pozostanie on bez gospodarza... podotd. Zepchnita do oficyny powie szlachecka wchodzi w siebie. Przeera j zaczyna wielkie dziedzictwo przeszoci - bez mocy realizacji. Sienkiewicz pisze: Bez dogmatu, ten przepyszny, upajajcy, przesubtelny kwiat smutku. Pojawia si pisarz, ktry jest bardem gincego wiata szlacheckiego Mieczysaw Srokowski.102 Jest wielka, cicha tragedia w tym pasowaniu si w sobie wartoci kulturalnych, jakie przeywa nasz nard. Pozbawiony stanu redniego, pozbawiony wolnoci przez XIX stulecie, kiedy ksztatoway si demokracje wiata, obarczony potwornie rozronit warstw szlacheck, snu usiuje z ideologii szlacheckiej wskazania oglnonarodowe. Ale to starcza na wito i na powstania, i na Sybir - nie starcza na potrzeby codziennego dnia. Ma on swoje wymogi, ktrym warstwa historycznie obarczona nie sprosta. Nic w naturze nie ginie. Krce soki wasymiluj w organizm narodu to, co si da. Przedtem jednak zachodzi proces spalania si w sobie, ktry, jak zobaczymy, ma miejsce i w powieci p. Mittelstaedtowej. - Mamy szalone temperamenty - mwi w Epigonach Bratkowicki - gdzie one ujcie znajd? Dawniej zakuwalimy si w stal i jak huragan z husarskimi skrzydami u ramion szalelimy na kresach jedzilimy na pogaskich karkach i temperament mia ujcie. A dzi? Dzi u nas wszystko idzie w zmysy i w namitno, bo gdzie ma i, do stu diabw? Zuywa zapas tej energii, zwanej temperamentem, w pracy? Zawracanie gowy! Mymy nigdy mydlarzami ani fabrykantami, ani inn kanali nie byli. Bylimy rycerzami albo kapanami i basta! Uznawalimy jedn tylko prac, to jest rozwali Turka na dwie poowy od ba do kulbaki; oprcz tego umielimy si gorco modli i gorco bawi - na tym koniec. Tak nas wieki ksztaciy. A tu nagle teraz, bd kulturtrgerem! Niby skd? Rycerzami nie moemy by, kapanami take nie, bo nam wiar jeli nie poara, to podkopaa dzisiejsza filozofia - a modlimy si dlatego tylko, eby si od hooty odrni; zostao wic nam jedno tylko: gorca zabawa... Czy nie jest to, jakby umylnie pisany, komentarz do ksiki p. Mittelstaedtowej? Ma jednak ksika swoiste wartoci. Autorka - kobieta, ziemianka, nie miaa zapewne zamiaru filozofowa nad swymi bohaterkami. Traktuje je z niekaman sympati. Ksika ma niepospolity urok dla czytelnika przez swoj dedykacj: godzinom, co nie wrc... - Nie jest to bowiem spekulacja literacka - jest to pierwsza ksika p. Mittelstaedtowej pisana, niewtpliwie, z obserwacji najbliszego rodowiska. W to rodowisko wszed nowy problemat, za czasw Anielki Sienkiewiczowskiej nie znany, przeczuty zaledwie przez Srokowskiego w Kulcie ciaa. Problemat emancypacji cr szlacheckich. Podczas gdy jednak Srokowski typ Hanki upraszcza do jednego rysu, jest mu ona tylko potrzebna dla uwypuklenia postaci bohatera - kobiety p. Mittelstaedtowej, yjce w epoce la garonne - s odmalowane wszechstronnie i prawdziwie.
102

Mieczysaw Srokowski (1873-1910) znany przede wszystkim jako autor odwanej erotycznie powieci Kult ciaa (1909), w swych powieciach Epigoni (1904) i Anachronici (1911) ukazywa upadek ziemiastwa, zanik tradycji i degeneracj wybitnych i uzdolnionych artystycznie jednostek ze rodowiska szlacheckiego pod wpywem nastrojw dekadenckich i findesieclowych.

Tak jest - wszechstronnie! Bo e w bohaterkach milcz rne strony ycia, nie jest to win autorki. Mczyzn - schykowcem szlacheckim, zajmowaa si literatura nasza wiele. W 1875 r. w jednym z felietonw Gazety Polskiej tak oto Henryk Sienkiewicz okrela zotego modzieca: Trzyma si honoru oburcz, a cho ycie rzucao nim jak pik, nie puszcza si. To by jego canon. Czasem te, wedle herbowej dewizy, ama si... nie gi si nigdy. Przy tym by to zwykle pan z panw, ot! mody orlik z rycerskiego gniazda. Tradycja nie pozwalaa mu zbacza z drogi, po ktrej chodzili ojcowie. Swoj drog, jako stateczny obywatel kraju, nie bywa wiele wart, marnowa ojcowizn, ale bdzi zwykle gow, nie sercem. Ale nawet ten typ zotego modzieca, niezbyt dodatni, uwaa Sienkiewicz za mijajcy, za ustpujcy miejsca modziecowi pozacanemu103, ktry jest produktem tej reszty szlacheckiej, ktra gorzej, ni wymiera, bo tonie w mieszczaskim motochu, i wytwarza si co tak ohydnego, e si trzewia ze wstrtu rozdzieraj... tworzy si miejski proletariat szlachecki jak pisze Srokowski. Razem z tym procesem od zota do pozoty i musiay i spadkobierczynie husarskich rodw. Ja z t moj wsi nie umiem nic robi i rada jestem, jak mog z niej pienidze wycign i jecha w wiat - mwi bohaterka p. Mittelstaedtowej. Wszyscy oni jad w wiat. Poszowski z Bez dogmatu, Hanka z Kultu ciaa, Wyrwicz z Epigonw. Jedyne wyjcie: wyjazd za granic albo samobjstwo - droga, ktr wybra Jur z Anachronistw, Krzycki z Epigonw. Bohaterki p. Mittelstaedtowej wybieraj na razie pierwsze wyjcie, licz si z drugim. Wyjedaj za granic. A jeli... nigdzie dobrze nie bdzie, to znajdzie si w kocu miejsce, gdzie si odpocznie spokojnie... Czy jest jakie sowo, ktre byoby w stanie nas poruszy - pyta Lili Rogoszycka. Patriotyzm nie... Spoeczestwo? - nie. Ani te religia, ani nauka. Chyba mio... Ale i z niej miejemy si, i to jak jeszcze!... yjemy w przeraliwie brzydkich czasach. Kiedy stary dziedzic wyprowadzi si do oficynki, a frontonu kultury narodowej nie zamieszka jeszcze nikt. Jest interregnum kulturalne. Te lata po wojnie, to dziwne lata, wyrwane z czasu i przestrzeni, czasy, kiedy yje si wspomnieniami jesieni, ma si przeczucie wiosny, a nie ma tgiej konserwujcej zimy. W braku gospodarza kulturalnego rzdzi dalej szlachecka... oficynka. Coraz to ciesza powoka obyczaju szlacheckiego, kultury szlacheckiej, coraz to mniej jej starcza. Coraz to wicej j nowi ludzie mapuj, manieruj, podrabiaj. Nowa kultura, ktra przychodzi, jest straszliwie mtna. Nie odstaa si. Tote, czytajc ksik p. Mittelstaedtowej, ma si wraenie, jakby si jechao przez ycie kulturalne Polski wspczesnej, jak si jedzie w zocisty, pogodny dzie pnej jesieni. Gorejce w sonecznym pyle cierniska mwi o penym ziarnie, ktre tu byo, ktrego nie ma... Czarna, tusta podorywka mwi o jakiej przyszej, nieznanej wionie, o spodziewanej pracy, o niewiadomych siewach. Wiatr rzeki cignie polem. Ziemia oddycha ciko jak kobieta po porodzie. W powietrzu dopiay stoi - WIELKI RACHUNEK SUMIENIA.

103

Cytat ten pochodzi z jednego z felietonw publikowanych przez Sienkiewicza w cyklu Chwila obecna w dzienniku Gazeta Polska (1826-1907). Felieton ogoszony zosta w nrze 105 w roku 1875, a fragment, z ktrego cytat pochodzi, nosi podtytu: Modzieniec zoty i pozacany.

Okazao si, e kalam gniazdo104

Doszli zwierza - wrzask znowu, skowyt - zwierz si broni I zapewne kaleczy, rd ogarw grania Sycha coraz to czciej jk psiego konania (z poematu kalajcego gniazdo pt. Pan Tadeusz pira grubianina Adama Mickiewicza).

Czytelnikw Kuriera Porannego105, od ktrych otrzymywaem tyle dowodw sympatii, czytelnikw, ktrzy niejednokrotnie traktowali moje felietony jako apologi ziemiastwa i dodawali, e pan w to wkada tyle ciepego uczucia, e caej Polsce kae si zastanowi nad tym piknem, nad tym urokiem ziemi kresowej, tak swoistym, tak penym czaru niedostpnego dla nas w innych dzielnicach (z listu nie znanego md czytelnika) - zdziwi zapewne, e te moje felietony wywoay wielkie niezadowolenie wanie na kresach. Nie mniej zapewne zdziwi si Sygnay, ktre pisay o mnie jako o piewcy Polski szlacheckiej. Zaczo si od oburze z powodu Hrabiego Palatynu106. Niejaki p. Fin oburzy si w Sowie107, e w osobie krotofilnego Buby Zalutyskiego atakuj... arystokracj?... e nie podaj ani jednego dobrego kawau tego ostatniego facecjonisty, e umieciem jego fotografi. Trzeba byo a moich wyjanie, popartych dowodami na pimie, e wszystko to stao si za wiedz i wol hrabiego, e kaway sam mi spisa, e fotografi dla publikacji sam nadesa, eby wreszcie si z t spraw skoczyo. Ale dwa dugie felietoniska byy i sdz, e zapewne interwencja p. Mackiewicza, ktrego bodaj nie byo w Wilnie w czasie niefortunnych bojw Sowa o honor arystokracji, sprawia, e nie byo felietonu trzeciego.108 Znam dobrze psychik ziemiastwa kresowego. Zwaszcza ziemiastwa z kresw pnocnowschodnich, gdzie gorsze ziemie i lene majtki nie pozwalay wyrasta fortunom jak grzyby po deszczu - mao ma w sobie dorobkiewiczowskich elementw, ujmujc prostot i brak snobizmu. Lubi si pomia i ceni dobry art. Incydent wic z hrabi Palatynu, o ktrym czytajc felieton boki zrywano ze miechu, a potem nagle oburzono si w organie ziemiaskim, da mi do pomylenia, e w spraw wesza wysza polityka, ta wysza polityka, ktrej tak tradycyjnie obawia si szlachcic na kresach, zawsze mu bowiem, prowadzona przez elementy, do ktrych nie ma zaufania, bokiem
104

rdo tekstu: Kurier Poranny 1937, nr 134. (Tytu w pierwodruku: Zamiast redakcyjnego felietonu. Okazao si, e kalam gniazdo.) 105 Z Kurierem Porannym, warszawskim dziennikiem wydawanym w l. 1877-1939, wsppracowa M. Wakowicz w l. 1922-1923, kiedy by sekretarzem redakcji, a nastpnie od 1930-1938, publikujc tutaj reportae i felietony oraz pierwodruki ksiek (np. Na tropach Smtka w l. 1935-1936). 106 Chodzi tu o felietony M. Wakowicza: Ostatni facecjonista na Litwie. Buba-Zalutyski, hrabia Palatynu, Boogrobowiec, Kawaler wielkiego krzya i wstgi orderu Korony cierniow ej, dziedzic na Repli (Kurier Poranny 1937, nr 59) oraz Trafne figliki im Buby-Zalutyskiego (Kurier Poranny 1937, nr 66). 107 Sowo, dziennik wileski wydawany w l. 1922-1939, jeden z gwnych politycznych dziennikw Polski midzywojennej, skupia wok siebie tzw. konserwatystw wileskich, ziemian z terenw wschodnich, lokujcych si na sanacyjnej prawicy. Redaktorem pisma by Stanisaw Cat -Mackiewicz. Sowo atakowao M. Wakowicza w felietonie podpisanym Fin pt. Ostatni facecjonista i wielki bujacz (nr 85 z 1937). 108 Na atak felietonisty Sowa, Fina (Michaa Pawlikowskiego, yjcego do dzi w Kalifornii), M. Wakowicz odpowiada Listem do redakcji (Sowo 1937, nr 911). Polemika bya kontynuowana nastpnie w publikacjach: Fin, P. Melchior Wakowicz protestuje, Sowo 1937, nr 93, i M. Wakowicz, List do redakcji (w rubryce Echa reportay p. Melchiora Wakowicza, Sowo 1937, nr 98).

wyazia. Nie ma co, nigdy nie mielimy szczcia do politykw, ktrzy zastpowali interesy ziemiaskie. Powody s ciekawe i moe innym razem o nich napisz. Rozumiaem, co si wici, i czekaem dalszego cigu przedstawienia. Rozumiaem tym lepiej, e spord zawodowych Podfilipskich polityki pseudoziemiaskiej niejednokrotnie wyraano mi szczere niezadowolenie, e w swoich jazdach po kresach nie ograniczam si do formuki, e ziemiastwo jest na nich jedynym czynnikiem, na ktrym co mona budowa, e widzc nieuchronny proces topnienia wielkiej wasnoci, rozgldam si po tych wielkich ziemiach, na ktrych w tak przewaajcej liczbie siedzi chopska ludno rolnicza, i stawiam sobie pytanie, czy i o ile poza ziemiastwem znajd si elementy, ktre stanowi na tych ziemiach si dorodkow. Samo postawienie sobie tego pytania u tych panw jest zdrad i w archiwum rodzinnym zachowam przepyszne dokumenty stylu moralizatorskiego i upominajcego... z powodu moich wizyt nie ju u Biaorusinw czy komunistw, ale u osadnikw wojskowych. Niebaczny, e sam wyszede z tej sfery, dajesz posuch itp. Nastpny atak poszed, prosz sobie wyobrazi - o ten felietonik Pojedynek Dowejki z Domejk109, po ktrego przeczytaniu ludzie si umiechali ciepo i ze wzruszeniem. Jest to wielki dar dla Polski, zszarzaej, odpoetycznionej, wysilonej i wyyowanej, jeli jej nasza ziemia, poczwszy od Pana Tadeusza, Chodki i Rzewuskiego, moe od czasu do czasu posya snop ciepa i umiech. Obszernie o tym pisaem w przedmowie do drugiego wydania Szczenicych lat: Okropnie jest wyyowane ycie p. Sikory i p. Augustyniaka, i ich tysicy towarzyszy po Garwolinach i Urzdowach. Nic tam na tej mozolnie zdobytej postawie kulturalnej nie dano na wyrost, tyle e si dorobili szkieletu kulturalnego, ledwo ocignitego skr... Uzyskaem wwczas uznanie Herolda, pisma propagujcego wprowadzenie w Polsce dawnego stanu rycerskiego110, podzielonego na pi kategorii, z ktrych pierwsza to by byy rody dawne, druga - rody nobilitowane przez krlw polskich itd., a ostatnia - rody podniesione do godnoci rycerskiej dekretem prezydenta. To co tak jak w tej karcie win, ktr mi ongi ofiarowano w Orszy: Ho Szato La Fit - 2 rb Szato La Fit - 1 rb 50 kop. La Fit - 1 rb Fit - 0,50 kop. Ow ten gupkowaty Herold bardzo mnie pochwali za polemik z pp. Augustyniakiem i Sikor: Trudno da bardziej eleganck odpraw. Zezociem si, posaem im Opierzon rewolucj111 i doczyem... anonim: Z tym Wakowiczem to nie wszystko jest talk dobrze... Ryba pokna haczyk, w ktrym z nastpnych numerw Herold gorzko si kaja i stwierdzi, e mamy inne drogi. Istotnie - z Heroldem, z Podfilipskimi mamy inne drogi. Ale nie z nimi, kochanymi, co siedz w starych dworach i chodz, jak pan Pisanko, do lasu odchwyci si, kiedy ju urzdnicy zbytnio dokucz.

109

Felieton M. Wakowicza Pojedynek Dowejki z Domejk by atakowany przez Wand z Jesmanw Hennebergow w Sowie 1937, nr 132. 110 Herold - miesicznik powicony sprawom heraldyki i genealogii wydawany w l. 1930-1939 w Warszawie przez br. Ludgarda Grocholskiego, organ krakowskiego Instytutu Heraldycznego i warszawskiego Kolegium Heraldycznego, reprezentowa tendencje skrajnie konserwatywne. 111 Specyficzna pikanteria tej przesyki skierowanej do pisma skrajnie konserwatywnego polegaa oczywicie na tym, e Opierzona rewolucja (wyd. 1934) bya ksik opisujc rzeczywisto Rosji Radzieckiej.

Wrmy do Podfilipskich. Jazgotu pierwszy narobi... prezes Zwizku Ziemian112 na powiat sonimski, p. Jzef Godlewski. Ten ci mnie wozi po dworach, tekstualnie podyktowa tre Pojedynku Dowejki, odwiedzi mnie w dwa miesice po wygoszeniu tego felietonu w radio, dopomina si o prawa wspautorskie i nagle... wystpi z filipik o skalanie gniazda wwczas113, kiedy inni Podfilipscy, niespokojni o swoj cze, zaczli mu wyrzuca, e mi da te informacje. Posaem wyjanienie do Sowa, ktre go nie umiecio, nie speniajc przez to elementarnego obowizku wobec swych czytelnikw. Posaem wobec tego sprostowanie do Kuriera Wileskiego, koczc tym raz na zawsze polemik z p. Jzefem Godlewskim. W lad za uytkownikiem Synkowicz wystartowaa paniusia Rojcewiczowa zapdziwszy si w Kurierze Warszawskim tak daleko, e a uja si z imienia i nazwiska za ludzi... ktrych w moich felietonach nie byo. Potem rykn basem jaki anonim w Czasie, e pohabiem prawa gocinnoci, potem szaty rozdar, nie wymieniajc mego nazwiska, ale wyranie do mnie pijc uytkownik Kamienia, Mieczysaw Jaowiecki, piszc o wywiakach ziemiaskich i renegatach. Te nazwiska - Zalutyskiego, Rojcewiczowej, Godlewskiego, Jaowieckiego i, ach, czemu nie mog uchyli pseudonimu p. Fina - wiele mwi ludziom kresowym. Natomiast ci, za ktrych si ujmowano, wszyscy co do jednego, i te przemie panienki Petrozolinwny, ktre wedug p. Rojcewiczowej spostponowaem wyraeniem, e poal si, Boe prowadz ksiki gospodarskie, i panny Protassewiczwny, z ktrych jedn zhabiem okropnym sowem pszczelareczka, i sam wreszcie ciko rzekomo zdyfamowany pan Protassewicz, spotkali moje felietony z umiechem. Pan Protasisewicz, u ktrego byem po wszcztym harmiderze, opowiada, e najedali go gorliwcy z prob, aby mi adnych owiadcze nie dawa. A ja im powiedziaem, e i trzy strony napisz, jak pan zechce, i wszystko, co pan chce - owiadczy mi pan Protassewicz, podkrcajc wsa. Machnem rk: Nic niech pan nie pisze, drogi panie Wacawie, szkoda dnia. I poszlimy alej starodrzewiu przesian socem nad staw, w ktrym odawiano ryby. Potem usiowano zaj mnie z innej strony. Wziwszy za asumpt, e ZUS zwrci si do mnie o doradztwo propagandowe, z czego w prasie zrobiono jakiego szefa propagandy ZUS-u, rzucono si na rzdowego reklamiarza, rozdzierano szaty z powodu jeszcze jednej synekury itp. Milutkie metody Podfilipskich. Szkoda byo istotnie czasu, by tym wszystkim si para. Ostatecznie dzieje czego ucz. Dzieje nie eromskiego, krzyowanego za naszych czasw, nie Wyspiaskiego, wymiewanego za dziwaczne wierszoklectwo. Ale dzieje tych znanych i uznanych, obowizkowych w kadym dworze autorw: Mickiewicza, na ktrego oburzano si za Pana Tadeusza, wanie, e kala gniazdo, o ktrym Komian, konserwatywny ziemiaski Komian, pisze, e jest grubianinem, demoralizatorem, odstpc tradycji i zdrajc kraju, Kraszewskiego, ktrego jubileuszowi w 1878 sprzeciwiano si

112

Zwizek Ziemian - organizacja dziaajca przed I wojn wiatow na terenie zaboru rosyjskiego, a w l. 1918 1939 na terenie caej Polski, powoana do obrony interesw gospodarczych i politycznych ziemiastwa, zabiega o utrzymanie stanu posiadania wielkiej wasnoci i udziela pomocy majtkom ziemiaskim majcym trudnoci gospodarcze; Zwizek wystpowa przeciw reformom rolnym; jego czonkowie prowadzili dziaalno polityczn gwnie w Narodowej Demokracji i w ugrupowaniach konserwatywnych. 113 Chodzi o list do redakcji podpisany przez Jzefa Godlewskiego, ktry Sowo opublikowao w nrze 98 z 1937 w rubryce Echa reportay p. Melchiora Wakowicza .

zaciekle. Orzeszkowej, o ktrej Tarnowski pisa, e jest wsppracowniczk Murawiewa.114 Prusa, ktrego okrzyczano za zdrajc narodu za to, e zaproponowa wobec naporu niemczyzny, eby stworzy bank rolny, uatwiajcy przechodzenie ziemi w rce chopw polskich. Ktrego tak zawzita nienawi za to cigaa, e Kurier Warszawski zamkn mu swe szpalty dla repliki, tak jak mnie obecnie zamyka Sowo. Nie rwnam ci si ja z tymi naszymi wielkimi, ale wiadomo, e na gow mi si prszy ten sam py, ktry si na nich sypa przy ich murarce, daje mi spokj ducha i pewno. Gdyby nie oni, robibym rachunek sumienia, zamartwia si, pyta, za co mi to spotyka, jak pyta Sieroszewskiego Prus, atakowany za Lalk (opowiada mi o tym niedawno p. Sieroszewski), jak alia si w listach do Jea Orzeszkowa, atakowana za rzekome spostponowanie Pusowskich w powieci Pompaliscy, Mikulskich w powieci Pan Graba. Rzecz prosta - krzyk o kalanie gniazda jest pretekstem. Byliby tym zachwyceni, gdyby nie obawa, e bd pisa za reform roln, gdyby nie obawa nie tyle o honor, ile o sakiewk. Obawa - ponna i nierozsdna. Znowu wadze organizacji ziemiaskich prowadz wzgldem mnie, jako autora, najszkodliwsz dla stanu ziemiaskiego polityk. Nie jestem bolszewikiem, a przecie bolszewicy robili wszystko, aby mi pokaza dorobek swej pracy. Nie jestem hitlerowcem, a przecie Niemcy gotowi mi byli udzieli wszelkiej pomocy przy zwiedzaniu ich kraju, pomocy, od ktrej uchyliem si, piszc o Mazurach Pruskich. Pan Ksawery Pruszyski nie jest czerwonym, a przecie rzdy czerwonej Hiszpanii uatwiay mu zadanie.115 Zdawaoby si - jest to warunek wszelkiej propagandy poinformowa nawet wroga. Do organizacji ziemiaskich zwracaem si wielokrotnie o materiay. Ksika moja, ktrej projektowany tytu Znowu siejemy116, ma za zadanie nie chlasta, a podnosi kady wysiek ludzki w kraju, ktrego ludzie w wielu miejscach po trzykro siali, ale nie zebrali ani razu - poszukuje tematw bohaterskich o ludziach, ktrzy trwali i przetrwali. Prosz o pozytywne dane - otrzymuj same wymylania na osadnikw, na administracj, na komunistw, na koci unijny, na wszystko... Ja si tym nie poywi - dajcie mi co o sobie. Po dugich baganiach przysano mi jakie wydawnictwo wydane na Powszechn Wystaw Krajow117 w 1928 r. To wszystko. A przecie prosi nie wrg - prosi czowiek, czujcy yw czno z tradycj ziemiask, kochajcy ten kraj i tych ludzi. C robi organizacje ziemiaskie. Na zjedzie w Wilnie omal nie przechodzi wniosek p. Puslowskiego (Pompaliscy kazali si kania...), aby ostrzec braci szlacht przede mn.

114

Stanisaw Tarnowski nie uy tak ostrego okrelenia, ale w ten sposb zosta odczytany sens jego ataku na jedn z pozycji wydawanych przez oficyn Orzeszkowej. Piszc w Przegldzie Polskim (1881, nr 12) O najnowszych powieciach polskich o tomiku M. Konopnickiej Z przeszoci, sformuowa sw krytyczn opini m.in. w sowach o myli i intencji piknej, ktra Litwie zdjtej zaledwo z tortur Murawiewa tak daje pociech i pokrzepienie, ktra jej mwi: ta wiara, przy ktrej si upierasz, to tylko nieprzyjacika wiata i prawdy, ten koci, ktrego si trzymasz, to tylko zgraja szalbierzy i oprawcw [...] Czy autorka tego chciaa? Nie w iem i chc wierzy, e nie. Ale tak wyglda, do takich wnioskw prowadzi to, co napisaa. Sowa te, odnoszce si bezporednio do Konopnickiej, godziy porednio w wydawc - oficyn E. Orzeszkowa i Ska. 115 Ksawery Pruszyski podczas wojny domowej 1936 w Hiszpanii by korespondentem Wiadomoci Literackich po stronie republikaskiej frontu. Jego reportae Listy z Hiszpanii ukazyway si w tygodniku w latach 1936-1937, wydane cznie pt. W czerwonej Hiszpanii, Warszawa 1937. 116 Projektowany tytu Znowu siejemy - chodzi tu o reportae z tzw. Polski B, ktre M. Wakowicz zamieszcza w latach 1937-1938 w Kurierze Porannym w cyklu zatytuowanym pocztkowo Znowu siejemy w Polsce B (1937), nastpnie Znowu siejemy. Ukazao si okoo 50 reportay. 117 Powszechna Wystawa Krajowa - wystawa w Poznaniu w 1929 obrazujca dorobek polskiej gospodarki po dziesiciu latach niepodlegoci.

Wyjedam obecnie na ponowny objazd kresw. Wobec takich nastrojw bd zmuszony omija nieznajome dwory. A nu by mnie potraktowali jak czcigodny marszaek Maachowski, ktry przed Staszicem drzwi zamkn i widywa go nie chcia. Przy caym moim filozoficznym nastawieniu, mimo woli skazany na jednostronne rda informacyjne, mog by parcjalny. Nie, nie ma ziemiastwo dobrego kierownictwa, ktre by w nowoczesny i skuteczny sposb umiao broni ich interesw stanowych. Postaram si sam odrobi to, co mi tak utrudniaj. Ale obawiam si, e palnito kapitalne gupstwo. Wreszcie zabra gos p. Mackiewicz. Pisze nieraz o sobie, e jest pisarzem niezalenym. Nie wiem, czy to zupenie suszne. Nie wtpi, e jest niezalenym w tym sensie, e nie pisze, czego nie chce pisa. Ale fakt, e nie moe poinformowa waciwie swoich czytelnikw, nad ktrych dobr wol popeniono naduycie, bo to naduycie popeni jeden z czonkw zarzdu Zwizku Ziemian, p. Godlewski - stawia t pen i kompletn niezaleno pod znakiem zapytania. yczybym najgorcej p. Mackiewiczowi, eby zaoy, wzorem Hardena, wasne pismo;118 wwczas bdzie mg uprawia polityk jako czyst sztuk, nie za jako sztuk stosowan. Pan Mackiewicz robi mi wysoki zaszczyt, przepowiadajc, e moje ksiki i za szedziesit lat bd czytane. Skoro jednak ju cytuje Rzewuskiego, aby mnie pognbi, nieche pouczy i tych swoich harcownikw o dystansie, jaki powinni mie do rzetelnego pisarza. Nieche ju powie uytkownikowi Godlewskiemu, uytkownikowi Jaowieckiemu tekstem z tego Rzewuskiego (s. 319): e si wzmg fartuszkowym majtkiem, to mylisz, e ci wszystko wolno? Ja za z trosk myl o tych wszystkich, ktrzy mnie zawierzyli, e obecnie, przeczytawszy artyku p. Mackiewicza o moich groteskowych sprawozdaniach - zaspi si i do serc ich po kadce, rzuconej przez Mackiewicza, wieje si caa ponura bzdura Godlewskich, Jaowieckich, Rojcewiczowych, Zalutyskich i Finw. Do tych wic wszystkich, bliskich mi, chciabym mwi, im wytumaczy. Polska si nie zna, Polska potrzebuje kitu wiadomoci. Polska jest wiele pikniejsza, ni nam si zdaje. Szumi jak drzewo. Jak drzewo ma narosty, nieoczekiwane skrty, gazie, krzywizny. Trudno. Nie jestemy spoeczestwem robotw, dzieje nas stworzyy, a nie pomys ludzki, nie doktryna. Nie dymy do doskonaej doskonaoci - dymy do rozrostu. Kochamy kady sk, ktry zaistnia w drzewie narodowym, rosncym z pomroki dziejw. Chcemy wyj w t Polsk - las nie strzyonych drzew, zadrapa sobie rce o szorstk kor, zaplami ubranie na pleni pokrytych pniakach, nabra pen twarz pajczyny, rozczepionej midzy gaziami - chcemy wrci do pracy odwieeni przechadzk nie po strzyonym parku, a po tej kolawej, po tej dziwacznej, po tej uomnej, po tej rozronitej jak Bg da, nade wszystko kochanej Polsce. Do tego wam suy pisarz-reporter. Ten pisarz nie moe wam mwi o Polsce jzykiem obcym. Reporta przyszed do nas z krajw Zachodu, pocz si z kultury urbanistycznej. Powstawa w portach, do ktrych zawijay okrty caego wiata; w gospodach, gdzie omawiano zdarzenia, gdy dom by zesunity w zacisze. Co innego w Polsce. Nasze peregrynae poczy si z kultury rustycznej, tak jak styl naszych miast, w ktrych domy stawiano na ksztat dworkw. Odcity od wiata narrator, ktremu przez umys pyny wspominki zaznanych wrae rwnoczenie z gwarem obejcia gospodarskiego, z wolna przetapia w swojej duszy porwno to, co miesic temu rzek mu krl jegomo, lub jak wotowa, z tym, co mu rzeka
118

Maximilian Harden (1861-1927) - niemiecki dziennikarz i satyryk; dla goszenia swych pogldw politycznych (m.in. sprzeciwu wobec polityki Wilhelma II) zaoy w 1892 tygodnik Die Zukunft ukazujcy si do 1922.

w dniu dzisiejszym jejmo dobrodziejka. Im dalej byo od centrum, tym w egotyzm by wikszy i potem wlewa si w nasze ycie publiczne. Taki np. I. W. Mieleszko, kasztelan smoleski, przyjechawszy na sejm koronny, nie waha si w obecnoci Zygmunta III i wietnych stanw rozwodzi szerokich alw o poruczniku, ktry gdy zajeda, on mu ciska i skrobie po nodze, na sugi z Korony, ktrym oddawaje im suknie z falendyszu, karmij ich tusto, na zbytki w jedzeniu, podczas gdy dawniej dobra bya huska z grzybami, kaczeczka z perczyfcoim, pieczonka z cebul, radzi, by niewiasty nasze postroiy si w dawniejsze zapinania, a w sznurowaniu na zadu nosiy rozporki, a k temu, by z niemiecka pluder nie uywa, byoby warowniej i spokojniej od dobrochotnikw miosnych. Moe przesadzi im Mieleszko - ale snad niewiele wybieg poza obyczaj, skoro wysuchano caej jego dugiej mowy, caej od pocztku do koca w tym tonie utrzymanej. Z krasomwstwem w mieszaniu tematw osobistych sza w zawody literatura, e wspomn Reja, Kochanowskiego, Potockiego, Kochowskiego i legion innych, z niezapomnianym i mci Chryzostomem na czele, po pamitniki Korwin-Milewskiego119, Puzyniny120, Morawskiego121, nam wspczesne lub niedawne. Ten styl gawdziarski, wypracowany przez pokolenia, pozostawa zawsze tak egzotycznym, miaym, zadziornym, tak si sobiepani w krgu czytelnikw, jakby to byli najlepsi ssiedzi, e a oziski skonstatowa, e literatura zawsze zuchwalsza bywa od konwersacji, sowo mwione daleko jest wstydliwsze od drukowanego122. No wanie, i ja chc pisa o Polsce, ktra ronie jak drzewo, sposobem mwienia, ktry rs z ni razem. Zabiegaj mi drog skrty, ukute przez reporta zachodni, jego chwyty, jego metafory, wciska si na mnie uniform midzynarodowej formy, bior z niego, ile potrafi (krytycy podkrelali wspczesno mojej formy literackiej), ale rozluniam nieco te guziki u szyi, wcigam garncowy haust powietrza i gawdz. To nie jest atwo, e pozwol sobie zasoni si sowami Zygmunta Szweykowskiego: Gawda zawiera w sobie dwa zasadnicze walory estetyczne: a) prostot, b) duy kunszt artystyczny. Gawda, prawdziwa gawda, wymaga bardzo duo od autora.123 Wic, majc ambicj wspdziaa z polsk form reportau, ktry tak jest potrzebny dla samopoczucia narodu, na pewno robi niejeden faszywy krok, jak kady, kto eksperymentuje. Na tropach Smtka giem w narracji jak bukowe drewno - od dowcipw dziecka do mierci ludzkich. Baem si, e mi lada chwila nie wytrzyma narracja tej rozpitoci i pknie. Nie pka! Przynajmniej tak osdzilicie wy, czytelnicy. Obecnie pisz now ksik. Pan Fin pisze, e rozzuchwaliem si, e dezynwoltura p. Wakowicza wzrasta i naleao mu da po apach. Pan Fin nie jest w stanie mnie uderzy. Ale wy, drodzy, ktrzy nie umiecie pisa, nie bijcie zbyt bolenie w swoich osdach; ebycie widzieli, jak to bolenie pisa rzeteln ksik i jak samemu ze sob trudno...

119 120

Hipolit Korwin-Milewski, Siedemdziesit lat wspomnie (1855-1925), Pozna 1930. Gabriela z Gntherw Puzynina, W Wilnie i dworach litewskich. Pamitnik z lat 1815-1843, Wilno (1928). 121 Stanisaw Morawski, Kilka lat modoci mojej w Wilnie (1818-1825), Warszawa 1924, tego: Szlachta bracia. Wspomnienia, gawdy, dialogi (1802-1850), Pozna 1930; tego: W Peterburku 1827-1838. Wspomnienia pustelnika i Koszaki-kobiaki. Pozna (1927). 122 Cytat pochodzi z ksiki Wadysawa oziskiego ycie polskie w dawnych wiekach, rozdzia Dom i wiat, akapit Wstydliwo sowa a druku, wyd. 12, Krakw 1958, s. 169. 123 Cytat ten jest w istocie zwizym skrtem rozwaa teoretyczno-literackich Z. Szweykowskiego zawartych na s. 106 pracy: Powieci historyczne Henryka Rzewuskiego, 1922.

Przyjad do niektrych z was w tym roku, jak i w tamtym. Potem bdziecie czytali o sobie i rozemiejecie si. Potem przyjd do was nieproszeni stre waszej czci i poczn tumaczy, e staa si wam haba. Tedy wam powiem. Kiedy Kirchner124 pocz robi swoje fotografie w Rembrandtowskim wietle, jedna z kuzynek zademonstrowaa nam w Nowotrzebach125 tak fotografi. Jedna z ciotek zapiaa: Hala, take u ciebie p twarzy czarne, a p biae! Bo poczciwe Nowotrzeby yy jeszcze w gustach fotograficznych dagerotypu; w gustach, ktre teraz odziedziczyli fotografujcy si onierze, wymagajcy, eby twarz bya biaa i bez zmarszczek, oczy czarne jak wgielki i chusteczka w rku. Ale nowoczesnej fotografii to nie wystarcza. Ona szuka charakterystycznych cech twarzy, uwydatnia je, stylizuje twarz ludzk, nie znieksztacajc rzeczywistoci, przeciwnie, usiujc wydoby, zaakcentowa ukryt w niej prawd. To, na cocie dali prawo portrecicie, malarzowi, karykaturzycie, musicie rozcign na literatur. Oczernianie kresw? Paszkwil na kresy? - Wielki Boe! A to peno nasuchaem si na nich historii kryminalnych, zwizanych z ziemiastwem. Ma je ono, tak jak ma kada klasa. Czy zauwayli ci, ktrzy mi okazywali sw pomoc, e przy opowiadaniu takich historii ssiedzkich notes mj chowa si do kieszeni. Dlaczego? Bo s nietypowe i dlatego mnie nie interesuj, cho lubuje si w nich plemi Podfilipskich, tych wanie, co najwikszy jazgot wznosz o kalanie gniazda. Tfu! - do diaba...

Od redakcji [Kuriera Porannego] P. Melchior Wakowicz w najbliszym czasie udaje si w ponowny objazd autem wojewdztwa wileskiego i nowogrdzkiego i prosi osoby zainteresowane o skomunikowanie si z nim pod adresem: Warszawa, oliborz, Dziennikarska nr 3.

Przesze i przysze rozczarowania Cata-Mackiewicza126

Stanisaw Mackiewicz wyda zbir swoich felietonw pt. Ksika moich rozczarowa. 127 Mackiewicz jest publicyst dobrze znanym w caej Polsce: gdyby zrobi statystyk najwikszej iloci przedrukw, artykuy Mackiewicza osignyby bez wtpienia pierwsze i daleko wysunite miejsce. Mackiewicz jest wic publicyst dobrze znanym, ale nie zaszeregowanym. Wiadomo, e gdzie tam siedzi w tym swoim Wilnie i piekli si na wszystko. Wiadomo, e dobrze jest kupi od czasu do czasu za dwadziecia groszy numer Sowa, ktre obecnie ju przebio si do sprzeday w caej Polsce, i wiedzie, komu tam z kolei nasobaczyo enfant terrible polskiej publicystyki. Braci szlachcie (bo wszak z jej klimatu wci jeszcze si wywodzi czytelnik polskich gazet) brzuchy si trzs
124

Wodzimierz Kirchner (1875-1970) - ksidz, wykadowca etyki w szkoach warszawskich, uwaany za twrc polskiego artystycznego portretu fotograficznego. W 1904- -1914 zaoy i prowadzi w Warszawie pierwsz szko fotografiki. Po studiach fotograficznych w Szwajcarii (1914- -1917) w dwudziestoleciu prowadzi atelier portretowe wybitnych osobistoci ze wiata polityki, nauki, kultury. 125 Nowotrzeby - majtek w okolicach Kowna, przed 1918 wasno babki M. Wakowicza Feliksy Szwoynickiej, gdzie autor spdzi dziecistwo. 126 rdo tekstu: Wiadomoci Literackie 1939, nr 8. 127 Stanisaw Mackiewicz, Ksika moich rozczarowa, Warszawa 1939, Rj, s. 380 i 8 nl.

niekamanym ukontentowaniem. Jake maj si one nie trz? Znowu gdzie tam wyleli uroczyci panowie i podali podciga, i znw Mackiewicz rzuci jedno warkliwe sowo, i caa dostojna kompania nagle znalaza si... w jednych kalesonach. Wic tu znowu stamszone przeciwniki bra usiuj odwet, usiuj naklei Mackiewiczowi etykietk nieodpowiedzialnoci - od wesoka do furiata. Piszcy te sowa by niejednokrotnie i bez wikszego sensu osobicie atakowany zarwno przez Mackiewicza, jak przez jego organ - a przecie patrzy na te zmagania z Mackiewiczem z ywym dla niego zainteresowaniem, nie sdzi bowiem, aby pomniejszanie tego najwybitniejszego polskiego publicysty byo spraw poyteczn. Ksika, mieszczca felietony wybrane z kilkunastoletniej dziaalnoci pisarskiej, pozwala stwierdzi, e ta dziaalno to nie jest szereg nie skoordynowanych wybuchw, e te wszystkie artykuy s nanizane na ni, ktra je czy w jedno. Jakimi blaskami gra ten naszyjnik?

Arab w furgonie Przede wszystkim Mackiewicz to publicysta szlachecki, Myl, e nie ma pikniejszego podoa dla publicystyki w wielkim stylu ni polska kultura szlachecka. Jej cechy to dedukcja i synteza dobrodziejstwo monych i naartych, ktrzy maj z czego dedukowa i co syntetyzowa. Jej cechy to relatywizm, na ktry moe sobie pozwala dziedzic duej fortuny duchowej, nie drcy nad kadym uszczerbkiem posiadanych zapasw, mogcy a fond perdu czyni ekspensa. Jej cecha to byskotliwo, to poczucie wagi imponderabiliw, kadce na jednej szali zamiecenie piropuszem i uderzenie motem w kowado. Ten zaywny pan, z lekka astmatyczny choleryk, uan od Dbrowskiego, lubicy dobre wina i zapewne rne inne dobre rzeczy, cynik i arogant, skonny do zachwytu bez reszty dla talentu, dla mstwa (mniej dla pracy), rozporzdza jeszcze jednym wielkim darem: wspania prostot i oszczdnoci sowa. Jzyk jego bywa a ascetyczny (wiemy, co to jest, kiedy maszyna czeka i numer musi si spni - wwczas jest dylemat: kwiatek czy jeszcze jedno stwierdzenie; piro Mackiewicza idzie zawsze za tym drugim). Jednego znam publicyst, ktry opanowa t rzeczowo stylu w przepysznej formie. Jest nim Dmowski.128 Mackiewicz ma zawsze jak podwiadomo tych filiacji stylistycznych, skoro chwalc jdrno stylu Boya powiada, e Boy pisze jak stary endek. Zdawaoby si, e rasa pisarska szlachty jest jak najdalsza od tego wanie stylu. e wywodzi si z baroku, z miodw, z korzeni, ze zotej wolnoci, z przearcia, z orientalistyki, e nawet zota epoka naszej literatury grzeszya grandilokwencj i metafor. W czasie rewolucji rosyjskiej widziaem araba penej krwi, zarekwirowanego [...] i uywanego do cigania cikich furgonw. Widziaem, jak idealnie celowy i oszczdny jest kady krok zwierzcia, ktre ongi podziwiaem we wspaniaych, rozrzutnych lansadach i piruetach.

128

Roman Dmowski (1864-1939) - przywdca i ideolog gwnego polskiego stronnictwa prawicowego, Narodowej Demokracji, by rwnie cenionym publicyst i stylist, autorem licznych prac, m. in.: Myli nowoczesnego Polaka (1902), Niemcy, Rosja a sprawa polska (1908), Polityka polska i odbudowanie pastwa (1925), Przewrt (1934).

Dmowski, ktry pochodzi z dobrego pnia szlacheckiego, by synem przedsibiorcy brukarskiego. Mia surow modo i patrzy jak kamie przydawany do kamienia tworzy bruk. Tak te pisa. Mackiewicz jest publicyst epoki, gdzie nadmiar faktw przytacza furgon, ktry cignie rzetelny publicysta. Zosta ci wprawdzie w naszej publicystyce manier staroszlachecki - wygiwania si potopem sw od braku wiedzy i odpowiedzialnoci. Mona by tu wskaza na trzech wybitnych zmarych publicystw Polski powojennej, z ktrych jeden a zosta okrzyczany przewodnikiem modziey i twrc nowych wartoci ideowych.

Zegar wbudowany w ciao Mackiewicz czyta duo, bardzo duo, czuje wag furgonu, a wskazwki zegara wbudowa mu Bg w ywe ciao. To dziki temu przetransportowa ras pisarsk w skrty dziennikarskie. Choby np. takie zakoczenie artykuu na mier Sienkiewicza: Paday patki pierwszego niegu, gdy do zgodniaego Wilna, zmizerowanej Warszawy dosza wiadomo o Jego mierci. W dniu tym nie byo polskiego dziecka, ktre by nie uklko, aby za niego zmwi wieczny odpoczynek. Trudno o lapidarniejszy skrt artystyczny dla wyraenia wielkich tsknot i realnej rzeczywistoci. Gdyby mi dano do wyboru skreli jedno sowo albo rozwin w artyku te sze wierszy, wybrabym to drugie. Czasem tylko robi sobie Mackiewicz-dziennikarz wielkie wito. Wwczas powstaj takie literackie utwory, jak cztery felietony skadajce si na rozdzia o Pisudskim. Zwaszcza felieton Dama i Jagusia, w ktrym autor zdaje si mwnic do czytelnikw: Odczepcie si. I tak pracuj dla was 365 dni w roku. Kiedy nie ma czasu, a moe i chci - a moe i potrzeby - na kwiaty czy na malowanie ornamentw, Mackiewicz-ciela staje si na wzr tych fratrw, ktrzy w redniowieczu mieli wapno i dwigali tumy gotyckie - rzebiarzem. Bryy, ktre kadzie jedna na drug, bryy informacji, bryy stwierdze - imaj wietn proporcj. A wic widziaem ju: malutki wstpik, dwie barwne plamy felietonowe na przeszo ptorej szpalty, z ktrych druga krtsza, a potem tez niezgrabn w kilku wierszach i w ostatnim zdaniu jeszcze raz powtrzon, w najbardziej skondensowanym szlagworcie. Czytelnik za odkada numer, stwierdza z pewn dezaprobat, e dzi nikogo si nie czepi, i nie podejrzewa, e ykajc kaw z bukami, wraz z tym wstpem wchon w siebie tajemnicz i skomplikowan spraw tworzenia.

31 Scheinera129 Co jeszcze zachwyca w formie Mackiewicza to niesychanie uwraliwiona percepcja.

129

http://de.wikipedia.org/wiki/Scheiner-Grad - zorg

Kto fotografuje, wie, e w im bardziej zamglonym klimacie si fotografuje, im mniej w nim soca, im bardziej zamazane kontury, tym czulsze si wybiera pyty. Polska rzeczywisto nie ma tak zarysowanych wiatocieni jak rzeczywisto pastw totalnych. Polska rzeczywisto nie ma tak wyrzebionych form jak pastwa demokratyczne - stare i bogate. W ndzy, w analfabetyzmie, w braku mieszczastwa, w mapowaniu kultury szlacheckiej, w nalocie form kulturalnych trzech zaborcw, w trzymaniu za mord bez ideologii, zszarzaa, zamglia si polska rzeczywisto i potrzebuje pisarzy nadwraliwych, potrzebuje tych bon o skali 31 Scheinera. Jeli Mackiewicz zobaczy powikszenie ust dziecka, to mu ju na zawsze wryje si w pami jak jaki organ nadnaturalny, jaka niesamowita trba. Jeli posyszy muezzina w Konstantynopolu, to mu nadwraliwa percepcja, potomkowi narodu, ktry walczy z poganami, podpowie: ja tu byem. Oko Mackiewicza jest tak uformowane, e gdyby go uyczy czytelnikowi bez swojej adaptacji literackiej, ten by si nie wyzna w przedmiocie, jak nie wyznaby si kto ogldajcy much przez mikroskop - e to... mucha.

Cat - Kat Przeciga przed nami jakie tuzinkowe zdarzenie. Mackiewicz uderza z gry, Swoj metod dziennikarskiego Guynemera czy Richthofena130. I nagle oszoomieni widzimy, e tam, gdzie przecigaa najszersza z codziennych rzeczywistoci, ukazuje si dramat o pierwszorzdnym znaczeniu dla naszego ycia, i ju nie dziwimy si, kiedy stwierdzamy, e z tej mgy, w ktrej gotowi bylimy nie widzie nic, wydziera si sup ognia i we wspaniaym korkocigu pada na ziemi trup. Mackiewicz to jest typ, ktry Francuzi nazywaj un bataillard. Jego piro jest zrodzone do walki. Dlatego jego naczelne pozytywne zaoenia - wzmc tsknot do polskiego imperializmu, rozbudzi denie do polskiej mocarstwowoci - s wspaniae, kiedy bije nimi w polskie kotustwo, ale straciyby swoj wyrazisto, gdyby zechcia nie potyka si o nie, ale je budowa, tak jak budowa np. Dmowski, skoromy go wspomnieli, dla ktrego pisanie nie byo celem samo w sobie, ale jednym z licznych rodkw wznoszenia nowych ksztatw ycia.

Pasja i... relatywizm W tych walkach Mackiewicz posiada mistrzowsk metod, chwyt specjalny. Nazwabym go zaciekoci poczon z relatywizmem. Siedzi okrakiem na swoim Sowie jak na grani, przedzielajcej oceany dwch epok. Ocean szlachecki, ocean talentw i kwietyzmu, ocean tolerancji, ktr niektrzy nasi pisarze polityczni chrzcz mianem safandulstwa, ocean dobrych manier i rycerskoci z jednej, a ordynarnego tchrzostwa, pochodzcego z plutokratycznych nawarstwie szlachetczyzny z drugiej strony - to ocean relatywizmu, wspaniaej cechy polskiej publicystyki, polskiego rodowego snobizmu.

130

Guynemer, Richthofen - dwch synnych asw lotnictwa z I wojny wiatowej wyrniajcych si odwag i brawur w walkach; Georges Guynemer (1894-1917) - francuski oficer-pilot, strci 54 samoloty niemieckie; Manfred Richthofen (1892-1918) - niemiecki oficer-pilot, strci 80 samolotw alianckich. Obaj zginli podczas wojny.

Ocean demokratyczny, spitrzony na rafach walki o chleb, to ocean bezwzgldnej zaciekoci bijcej w brzegi, ktre ma skruszy. Enfant terrible, chlupice pitami po obu oceanach, potrafi w swym relatywizmie, reprezentujc obz ziemiaski i katolicki, upomnie si o tytu genialnoci dla Marxa, o tytu najwikszego pisarza polskiego naszej epoki dla Boya, potrafi, jeli ju przechodzimy do spraw bardziej zasadniczych, upomina si o dobre stosunki z Niemcami w dobie, kiedy to nie popaca. Ten relatywizm Mackiewicza budzi do niego zaufanie. Mam poczucie osobistego zadowolenia, cho przecie obserwuj te procedery jako kto z boku, patrzc, jak balansuje mistrz wileski na tym swoim relatywizmie i dokonywa sztuki, ktrej przedtem nie dokonywa nikt. Andrzej Niemojewski mg sobie na to pozwoli, ale Niemojewski wydawa dekad.131 Mackiewicz za wydaje dziennik, ktrego na domiar jest nie tylko naczelnym publicyst, ale naczelnym redaktorem i wydawc. Ale bo te relatywizm Mackiewicza nie ma w sobie nic z letniej wody, z piknoduchostwa czy z kompromisu. Jego czytelnik dobrze wie, e ten relatywista umie nienawidzie ca dusz, e nie cofnie si przed adn skrajnoci, jeli co staje na drodze pomidzy nim a jego ukochaniami: Z powodu tej rewolucji hiszpaskiej przeczytaem duo znowu dla mnie nienawistnych ksiek, ktrych przeczytanie przyprawiao mnie o uczucie, jakie miaem podczas picia wody, kiedy ta woda zawadzaa mi o anginowy zoliwy wrzd w gardle. Relatywizm i pasja... - Kt to ju tak olniewa nas kaskadami tyrad? Ale tak - to rycerski prawzr pasji i relatywizmu, Cyrano de Bergerac. Usadowienie si go w prasie podbija serca. Ten nochal nie tylko wada dobrze szpad. Umys jego by rwnie rafinowany i niejedn zapewne noc przepdzi nad ksigami.

Cinienie krwi T niejedn noc wyczuwamy w artykuach Mackiewicza. Jego oczytanie, wprawdzie jednostronne, bo literackie i historyczne (kiedy trudno sobie wyobrazi penego publicyst bez opanowania spraw gospodarczych) - jest imponujce. Napisaem gdzie w tym artykule, e Mackiewicz nie docenia pracy. Mylaem o pracy demokratycznej, konstruktywnej, indukcyjnej, od dou. Natomiast wielbi prac swoich wielkich nauczycieli: Co za cinienie krwi u tych ludzi - pisze z okazji wejcia Bainvillea do Akademii132. - Artyku co dzie, prcz tego sze ksiek rocznie, mnstwo odczytw, konferencji, mw wiecowych, a przecie ile czyta, ile wie, ile wchania w siebie... My w Polsce tak pracowa nie potrafimy.

131

Andrzej Niemojewski (1864-1921) - poeta, prozaik, dramaturg, publicysta i religioznawca. Od 1906 do mierci wydawa w Warszawie czasopismo wolnomylicielskie Myl Niepodlega, ukazujce si 3 razy w miesicu (tj. co 10 dni). 132 Jacques Bainville (1879-1936) - historyk francuski. Zacieky monarchista i nacjonalista, wspredaktor francuskiej prasy prawicowej (m. in. Action Franaise), autor dzie historyczno-politycznych, m. in. Bismarck et la France (1907), Dzieje Francji (1924, wyd. polskie 1946), Napolon (1931). W 1935 wybrany do Akademii Francuskiej.

Ale tak pracowa si stara. Tpi liryzm, do ktrego, jak kady rasowy Polak, cilej powiedzmy szlachcic, ma predylekcje, uwaajc, e liryzm prowadzi do ekshibicjonizmu. Ile alu wyraa, stojc przed zamknitym dla siebie wiatem aciny. Ten arogant staje si pokorny w obliczu ludzi, ktrych wielbi, w obliczu dokona, ktre go pasjonuj. Sam umie dosy, aby nie olniewa cytatami, aby uywa ich tylko tam, gdzie s potrzebne, aby nie przelizgiwa si pustymi zdaniami po graniach czcych jeden szczyt twierdzenia z drugim. Mackiewicz tym si wyrnia w publicystyce, e stoi znacznie bliej literatury ni ktokolwiek.

Dwa spadki literackie I tu znowu ten rasowy pisarz wspania intuicj idzie po drodze, ktra przed polsk publicystyk jest otwarta szerzej ni przed jakkolwiek inn: drog dziennikarstwa podszytego literatur, tak jak polscy literaci dosy atwo id po drodze literatury podszytej publicystyk. Na ten objaw u nas zoyo si zamknicie w czasie niewoli drogi do ycia czynnego, konieczno zarobkowania w dziennikarstwie, maa skala sporw. Namitne dyskusje, czy przebi ulic Marszakowsk przez ogrd Saski, w ktrych Prus zuywa tysice wierszy w Kurierze Codziennym133 - pozostan moe jako wspomnienie aosne epoki, ale rwnie pozostan wytumaczeniem, dlaczego w Polsce powsta przecitny styl dziennikarski, wyszy ni na Zachodzie, dlaczego reporter, piszcy o zamanym mostku, zaczepi to zagadnienie o generalia. Nieraz si nairytujemy o to, ale to irytuje brak talentu. Metoda pozostaje wspaniaa. Drugi powd to narastanie polskiej publicystyki na pierwiastku podmiotowym, ktry zrs si z dusz polsk. Pimiennictwo dziennikarskie na Zachodzie lgo si w duych orodkach miejskich. Piszcy przeywa sprawy publiczne w wielkim porcie, do ktrego zawijay karawele z caego wiata, na giedzie, w austerii. Rodzina i jego ycie byy schowane. Reporta, ktry si ulg na tej kulturze urbanistycznej, ktry ydowskie pszczoy rozniosy po wiecie, by przedmiotowy. W Polsce pimiennictwo wyroso na kulturze rustykalnej, tak jak dworki Antokolu s wzorowane na dworkach wiejskich. Mieszczastwa nie byo, ydy nie paray si pimiennictwem, a brat ata, zabierajc si z cikim sapniciem do relacji z peregrynau do Ziemi witej, piszc w ciszy dworu, na jednym planie ustawia wspomnienia z wojau, nieudan strzy, to, co Krl Jegomo poczyna w Warszawie, i to, e jejmo przypalia na dzisiejszy obiad kluski. No i tak weszlimy w wiek XX, i rasowy talent polskiej publicystyki nigdy nie pisze anonimowo, narzuca swj wiat, swoj osobowo, swoje przeycia. Poczciwe Litwiny z Wielkiego Ksistwa Litewskiego, nasike innymi pierwiastkami, w ktrych osobowo graa mniejsz rol, czasem zymaj si na to wielkie ja Mackiewicza. Ja wtedy mwiem, ja wwczas ostrzegaem... Lubi... Nienawidz... Kiedy jechaem, podziwiaem... Kiedy czytaem, mylaem...

133

Prus pisa o tym w Kurierze Codziennym z 1888 (nr 132 z 13 maja) w sowach nastpujcych: Dla uatwienia budowy kanaw (tych lindleyowskich) i dla uproszczenia komunikacji potrzeba naruszy Ogrd Sa ski - ozdob miasta. Potrzeba mianowicie odci co najmniej szst cz Ogrodu (tylko szst!) i przez niego poprowadzi dwie nowe ulice. Jedna czyaby Marszakowsk z abi...

- Zarozumiay to on jest ten Mackiewicz, ale i zdolny on, e niech jego kaczki zadepcz... Kochane Butrymy zapewne by orzeky, e zamiatajcy swoim panache Cyrano wyrabia si, co znaczy po kresowemu: baznuje. Ale nie miayby racji.

Redaktor pamfletu Mackiewicz, przy swoich wielkich walorach, nie jest tym, za ktrym ludzie pocign. Bd go podziwiali - na zimno, bd si radowali z gromw, ktre ra niemiych im ludzi, dokuczliwe sprawy. Bdzie jednak zawsze wrd nich sam. Czy dziki swoim zaletom? Nie, dziki wadom: lepiej powiedzie - dziki swoim cechom. Czytelnik Mackiewicza jest jak prowincja, ktry przyjechawszy do stolicy po raz pierwszy i noc, widzi j w blasku reflektorw. Gapi si, jest zachwycony, ale w czarodziejski mechanik, ktry mu ukaza pewne cechy ze specjalnym podkreleniem, inne utopi w cieniu, nie moe dziwi si, e oprowadzany zatskni do agodnego wiata naturalnego, ktre ukae mu wszystko we waciwej proporcji. Mechanik speni doniose zadanie. Ukaza patos spraw, mia lini konturw, ktre by inaczej zatony w mdym wietle. Ale na dzie powszedni mechanicy, ukazawszy lini, cel, syntez - musz odej. W dniu powszednim, w ktrym nosimy cegy, aby budowa domy (choby w myl tych syntez, ktre w nas mechanicy wzbudzili) - nie moemy ich nie wsk kadk w blasku reflektora, operujcego czarnymi paszczyznami i wskimi sektorami wiata, bobymy si zwalili w rw. To jest wietny w swej intuicji pisarz ten Mackiewicz. Ju kiedy napisaem to zdanie i zajrzaem do jego ksiki, aeby potwierdzi tez, znajduj passus: Paszkwil i panegiryk oto s dwa reflektory, ktrymi macamy ciemni tej nocy. Wanie... Jeeli zastanowimy si nad jego twrczoci, blisza jest pamfletu ni panegiryku, Mackiewicz rozbija wiat polskiego zakamania, skonno Polakw do fikcji. Ale ju go na ustawienie drugiego reflektora nie sta. Jest tak, jakby umylnie wybiera zwietrzae tynki, brud gromadzcy si pod cianami mietniska, na ktrych uwizano mieszne wsteczki, zwiotczae ydki pod rektorskimi gronostajami, dziecinady pod generalskimi czapkami. C dziwnego, e t przystawk chtnie si posugujemy w naszym menu duchowym, e wysoce j sobie cenimy, e pobudza ona nasz apetyt, ale e nie moemy uzna jej za tre naszego odywiania.

Deformacja zawodowa Obawiam si, e Mackiewicz tego nie widzi. I jak pracownik, z ktrego usug nie korzystamy w penej mierze, tumaczy to sobie tym, e nie mia dosy gitkiego karku, podczas gdy po prostu nie sprosta wszystkim daniom naszym, tak samo Mackiewicz stwarza sobie jednork - mwic jego porwnaniem - teori o potrzebie anarchii w prasie. S zawody - pisze - ktre wymagaj solidarnoci, posuszestwa, karnoci druyny, i s inne zawody, ktre wymagaj anarchii. Nie gorszcie si, o wy, wielcy konsolidatorzy!... Karno w dziennikarstwie jest wstydem, graniczy z przekupstwem... Tak zwana propaganda to s rzeczy graniczce z reklam, od tego s inni wyrobnicy pira.

Jeli przyjmiemy Mackiewiczowskie twierdzenie, e publicysta ma wolne chody midzy paszkwilem a panegirykiem, to nieche Mackiewicz da rozgrzeszenie kolegom organizujcym swoje pole pracy nie pod jego biegunem. Mackiewicz, piszc kiedy o jednym z najbardziej znanych wspczesnych pisarzy, uy wyraenia, e pisze z gow utkwion w muszli klozetowej. Mackiewicz nie ma moe gowy utkwionej tak brzydko, ale w kadym razie uwiza mu ona w jednokierunkowym stylu. Pociesza si, e to anarchia, tak jak ten pracownik, ktry wola dawa grne powody na wytumaczenie prostego faktu - e nie odpowiada nam w stu procentach. - Jaka tam anarchia, kochanieki - chciaoby si powiedzie po wilesku - to to proste nieszczcie. Nieszczcie dla autora, gdyby si upiera, e to nie on winien, ale lustro. Natomiast adne nieszczcie ani dla jego twrczoci, ani dla ogu, ktremu ta twrczo poytek przynosi. Deformacja zawodowa nie jest nieszczciem, bo wzmaga zdolno do wykonania swego zadania. Jeliby jamnik nam wmawia, e ma proste nogi, zamiast szuka chluby w tym, e kopie dobrze w ziemi, dopiero wwczas jest nieszczcie... dla jamnika. Bo przecie byaby niepowetowana szkoda, gdyby z tego pisarza, majcego taki kult dla klasycyzmu, pod wpywem niepowodze psychicznych (o nakady jestem spokojny) wytworzy si jaki Heine polskiej publicystyki. Myl, e trwanie na posterunku redaktora i wydawcy z roku na rok bdzie pogbiao rozalenie, ktre bdzie si nawarstwiao jak nadkwasy w tym organizmie pisarskim. Dziennik - to wszechstronne odbicie rzeczywistoci. Dziennik - to jest wszechstronna pomoc ludziom w ich cikim yciu. Dziennik - to nie tylko chepanina, to jest czynna wsppraca, to mwienie ludziom przede wszystkim o tym, co kochaj, nie tylko o tym, czego nienawidz. Dziennik, to nie tylko pamflet, ale i apologia dnia codziennego, pracy codziennej. I nawet dziennik tak wietnie redagowany jak Sowo nie moe si z tego prawa wyamywa. Z dawien dawna tak byo, e wicej talentu, wicej pasji pisarskiej wymaga paszkwil ni panegiryk. Ale talenty nie rodz si tuzinami. Nawet tak zdolny organizator jak Mackiewicz nie zdoa posadzi przy kadym biurku redakcyjnym Leona Daudeta134. Tymczasem wszyscy ci podmackiewicze naladuj swego mistrza i Sowo staje si w cigym czytaniu bardzo mi przypraw dla ludzi otrzymujcych pk innych gazet, ale przypuszczam, e mdli nieco czowieka otrzymujcego jedn gazet. Artykuy Mackiewicza to s istne rodzynki, istne smakoyki w polskim chlebie publicystycznym, tak penym zakalca. Ale tu nagle rodzynek spuch w samodzielny chleb. Cay chleb z rodzynkw. Sprbujmy si tym odywia przez tydzie i kto wie, czy nie zatsknimy - choby do zakalca. Mackiewicz przeszed szko konspiracyjn. Wida mu bya nie w smak, bo odzywa si o swoich dawnych kolegach-naprawiaczach135 z maksimum nienawici. Taki robi koo tego harmider, tak

134

Lon Daudet (1868-1942) - francuski pisarz, publicysta i polityk. Przywdca monarchistw, znany jako pamflecista i pamitnikarz swej epoki; napisa m. in.: Souvenirs (1914), Paris vcu (19(29). Tu jego nazwisko zostao przywoane jako wzr dziennikarskiej sprawnoci i aktywnoci polemicznej. 135 Naprawiacze - popularna nazwa Zwizku Naprawy Rzeczypospolitej (ZNR), organizacji politycznej dziaajcej w okresie midzywojennym (za. 1927), stanowicej demokratyczny odam obozu sanacyjnego. ZNR gosi program przebudowy ycia politycznego pastwa na podstawie szerokiej wsppracy zrzesze i zwizkw spoecznych, gospodarczych i zawodowych; posiada wpywy wrd inteligencji, czciowo modziey wiejskiej i robotnikw. Gwni dziaacze m. in.: Micha Grayski, Zdzisaw Lechnicki, Kazimierz Wyszyski.

niesychan reklam czyni ten herold naprawiaczy, e kiedy to bractwo z kanapy wlezie na stolec rzdw, powinno jako pierwszy swj czyn obmyli jakie podzikowanie Mackiewiczowi. Ale wracajmy do rzeczy. Ot w kadej konspiracji, poza waciwymi jej wadami, jest pikna cecha: czynny stosunek do caoci spraw, czynne poczucie odpowiedzialnoci za wszystko, co si dookoa dzieje. To poczucie odpowiedzialnoci za wszystko, waciwe rodowisku o duym napiciu ideowym, musi te by poczuciem ludzi prowadzcych dziennik. e jednak ycie jest bardzo rnostronne, e najgenialniejszy publicysta nie moe zna si na wszystkim, wic jego poczucie istotnej odpowiedzialnoci zaspokaja si tym, e bierze formy gotowe, przemylane, przepracowane przez rodowisko, ktremu wierzy, i e dopiero na tych formach buduje swoje nadbudwki oryginalne, pracuje w kierunku, ktry zna. Inaczej - bdzie si przemyka nad rozpadlinami, ktrych nie zgbi, szmermelem niewywaonych sdw. Bardzo z tym jest do twarzy redaktorowi monotygodnika, ale aonie temu, kto chce wydawa pandziennik.

Prosimy o obiad punktualnie Niewtpliwie Mackiewicz, jeli wejrzy w siebie, ujrzy szereg nie zaatwionych spraw. Jak je zaatwi? Frazesem? Przemilczeniem? Niedojrzaym zajciem niewywaonego stanowiska? Spjrzmy chociaby na spraw narodowociow w publicystyce Mackiewicza. Z jednej strony kocha imperializm polski, chciaby, aeby to pastwo, w jednej trzeciej obconarodowe, stao wszystkimi swymi obywatelami, nienawidzi importu urzdniczego, okupacji maej i skrzeczcej Polski. Wic jake? Wic przeciw polityce Bociaskich za polityk Beczkowiczw?136 Na t polityk otrzsa si Mackiewicz, wrg liryki, wrg ekshibicjonizmu, zwolennik naturalnego tarcia si w historii, majcy wiadomo, e dzieje ksztatuje silna rka, nie za inteligenckie zakamanie. Ja tak myl, e pogrzebawszy dobrze w sobie, Mackiewicz jeszcze nie wie, czy np. biaorusko jest iskr przyszego stosu, czy ostatnim ogiekiem wygasajcego ogniska niespokojnej przeszoci. A ycie nie czeka, a Mackiewicz zdoa w sobie przerobi wszystkie sprawy. Gdyby Mackiewicz wicej przejmowa si potrzeb swoich czytelnikw, nie opiewaby z tak lekkim sercem anarchii w dziennikarstwie. Przeciwnie, poczuby w sobie wiksz si, wiksze oparcie, wiksz, swobodniejsz wolno sowa - gdyby mia rodowisko ideowe. Prawdziwie wart tego sowa dziennik nie moe y tylko poczuciem Schadenfreude, musi czu odpowiedzialno za cao.

136

...przeciw polityce Bociaskich za polityk Beczkowiczw - Ludwik Bociaski (ur. 1892) -- pk WP. Podczas I wojny wiatowej oficer armii niemieckiej; w okresie midzywojennym do 1935 oficer WP, w l. 1935 -1939 wojewoda wileski. Zygmunt Beczkowicz (ur. 1887) - prawnik. Od 1920 wicewojewoda warszawski, od 19126 wojewoda nowogrdzki, od 1931 wileski, od 1933 pose na otwie, od 1935 senator. Wojewoda Beczkowicz prowadzi polityk liberaln wobec mniejszoci narodowych, natomiast wojewoda Bociaski by zwolennikiem ograniczania ich praw.

Herodzie, za twoje zbytki... Wyobraam sobie, e pieko Mackiewicza przedstawiaoby si tak, e diaby by mu kazay by np. sekretarzem w jakiej kooperatywie albo instruktorem kka rolniczego. I to w b. Kongreswce. Siedziaby gdzie nad rejestrem przy separatorze o czwartej rano. Kwane mleko by pachniao, z mrozu przychodziliby oszronieni Mazurzy, jakie wspdzielce, ubrane w miejsk tandet, pan kierownik, pan wjt, pan sotys, pan instruktor mwiliby o swoich wanych indukcyjnych sprawach, ju by w tym roku byo pi rowerw we wisi, a w nastpnym siedem, ju by chopak praktykujcy przy mleczarni dokupi si jaskrawego krawata za groszy czterdzieci. Im by wszystkim byo ciekawie, coraz lepiej, emocjonujco, roliby z t demokratyczn fal i ze swymi kurnosymi nosami, i blond szczecin na jea, i pucuowatymi szczkami brachycefalw, znamionujcymi zaparcie zdrowego stolca - do godnoci powiatowych. I na pewno gdzie tam nastpioby przecicie ich zadowolenia z siebie i cichego skowytu Mackiewiczowskiego. Wwczas by powiedzieli: - Z takimi pogldami powinien pan sobie w paacu siedzie i je consomm, a nie do nas przyjeda. Pewna pani w czasie wojny z alem mi si zwierzya, e kiedy przyjechaa zaoy kantyn na front i nie zgodzia si na flirty, rozalone wojaki powiedziay: - Z takimi pogldami trzeba do klasztoru i i za umarych si modli, a nie do nas ywych na front przyjeda. Ci proci ludzie, zamiast rai Mackiewiczowi jakie consomm, ktre wydaje im si szczytem perwersji i oderwania od rzeczywistoci, mogliby powiedzie: - Z tak manier pisarsk tygodnik sobie zaoy i samemu go co tydzie wypenia zamiast do nas ywych z dziennikiem si pcha. I powiedzieliby wielkie sowo. Jaka to wielka rzecz - odpowiada tylko za wasne piro! Jakie to nieograniczone moliwoci - nie kaza paci czytelnikom jeszcze raz za PPT137, a za komunikaty, za repertuary, za kronik, za agencje, za informacje. Mc wymaga, aeby - dodatkowo - w kadym domu obowizkowo by Mackiewicz. Zby odpowiedzialnoci za wszechstronno, za obiektywizm, wypyn na suchego przestwr oceanu i pdzi i podwaja razy. Da siebie tak co tydzie czy co dekad, jak si daje teraz t ksik - raz na lat dziesi. Ale c o tym mwi. Nie mona wszak zawrci z rozpracowanej drogi, z dobrze zaoonego interesu. Na to by trzeba byo mie ponownie wiek, w ktrym si zaczynao pisa. A szkoda.138139

137 138

PPT - skrt: Pastwowy Przemys Terenowy. CAT (S. Mackiewicz), Stryj i siostrzeniec herbu Lis, Sowo 1939, nr 35. 139 Po napisaniu przeze mnie niniejszego artykuu ukaza si w Sowie artyku wstpny Mackiewicza pt. Stryj i siostrzeniec herbu Lis o mojej Sztafecie, podkrelajcy, e Mackiewicz stoi na przeciwlegym pesymistycznym biegunie wraz ze stryjem moim, wspzaoycielem Sowa. Sowo ma metod walenia we mnie nazwiskami zmarych stryjw. Niedawno Florianem, teraz Stanisawem. A przecie jest ich wicej. Nubijczycy tak wysyali przeciw Egipcjanom czczone przez nich zwierzta. Skromna jeszcze uwaga: trzecia z rzdu moja ksika otrzymuje w Sowie lokat wycznie polityczn, druga otrzymuje wstpny artyku. Nie mog protestowa, e Sowo robi sobie odskoczni z moich ksiek dla swoich interesw politycznych, e np. w danym wypadku robi z vie romance polskiego pochodu

Odpowiadam Cywiskim
Wyjtek z broszury pod powyszym tytuem, rozesanej w 1939 r.140 po rozprawie apelacyjnej prof. Cywiskiego bronionego przez pitnastu adwokatw z piciu miast Polski, e w recenzji z mojej ksiki nazwa Pisudskiego kabotynem, nie wymieniajc go z nazwiska i tylko odsyajc czytelnika do tej strony w mojej ksice, na ktrej ono zostao wymienione.141 Ten chwyt potpi w niepodpisanej wzmiance redakcyjnej Bolesaw Srocki w pimie Nard i Pastwo (pismo tzw. naprawiaczy, lewicy pisudczykowskiej).142 Na skutek tego oficerowie tumnie zbili starego chorego czowieka, po czym sd skaza go na trzy lata wizienia, popeniajc bezprawie, bo dopiero ex post wprowadzono ustaw ochraniajc pami zmarego Marszaka. Adwokaci endeccy, mimo moich zaprzecze, przypisali mi autorstwo wzmianki, inicjujc hec przeciwko mnie w caym kraju. Sanacja nie moga bra mnie w obron, bo potpiaem to, co spotkao Cywiskiego. Nie mogem znale zadouczynienia ani w sdzie, ktry uwaa, e przemwienia w czasie procesu s niezaskaralne, ani w Izbie Adwokackiej, ktra zaja stanowisko, e jeli nawet udzieli swym czonkom nagany, to poufnie i bez podawania rezultatu stronie pokrzywdzonej. Wobec tego odpowiedziaem t broszur, z ktrej wyjtki podaj, na skutek czego pitnastu adwokatw wytoczyo mi spraw o obraz awy obroczej. Mia mnie broni adwokat Stanisaw wicicki, wiceprezes Stronnictwa Demokratycznego (zamordowany na Pawiaku). Spraw wyznaczono na 4 wrzenia 1939 r. ... Redakcja ksiki zwrcia si do mnie o przypisek do ustpu o pojedynku z Charkiewiczem w artykule Przesze i przysze rozczarowanie Cata-Mackiewicza. Incydent ten by zwizany ze spraw Cywiskiego, wypado go wic raczej przy niej umieci, zamieszczajc odsyacz w artykule o Mackiewiczu. Privatdruk pt. Odpowiadam Cywiskim pojecha po sanacji, chadecji i tzw. Froncie Morges, wobec czego pozbawi mnie jakiegokolwiek oparcia, tak e miaem trudnoci ze znalezieniem obrocy. Mnoyy si ataki na mnie w prasie caej Rzeczypospolitej (a nawet emigracyjnej), np. art. Bijecie pokony przed kiepskim szpiclem w Przewodniku Katolickim z 21 IV 1939 r. Nie mogem ani replikowa, bo pisma, w ktrych prbowaem dezawuowa, moich sprostowa nie umieszczay, ani ciga sdownie, bo atakowali anonimowcy
gospodarczego - dzieo ekonomiczne. Ale po tej zabawie czyby nie naleao, ju z drugiej rki, odda mnie w rce mistrza? Niech mnie sprawi im Charkiewicz, ktry omal nie poleg za mnie w kaczce dziennikarskiej na wiosn w lasku bielaskim (zob. s. 151). Nie udz si, e mi da upnia, ale przynajmniej na waciwym miejscu, w dziale recenzji literackich, a nie kombinacji politycznych. Bo jednak wielu czytelnikw wci czyta tylko Sowo nie podejrzewajc, e czyta uwielokrotniony monoperiodyk. 140 Broszura M. Wakowicza Odpowiadam Cywiskim wydana zostaa w Warszawie w 1938 (nakadem autora na prawach numerowanego rkopisu). 141 Stanisaw Cywiski (1887-1941) - historyk literatury i publicysta, w wystpieniach publicystycznych zajmowa stanowisko narodowo-katolickie, cho formalnie zwizany z Narodow Demokracj nie by. Recenzj z ksiki M. Wakowicza COP zamieci Cywiski w Dzienniku Wileskim (1938, nr 29). Za obraz marszaka Pisudskiego w tej recenzji zosta zemerytowany, aresztowany i skazany na 3 lata wizienia (zwolniony czasowo za kaucj, kary nie odby na skutek wybuchu wojny). Dalszym cigiem tego incydentu bya rozprawa apelacyjna, o ktrej pisze M. Wakowicz. 142 Nard i Pastwo - tygodnik wydawany w l. 1935- 1939 w Warszawie, organ Zwizku Naprawy Rzeczypospolitej. Z pismem redagowanym przez Bolesawa Srockiego wsppracowa autor.

i kryptonimowcy. Znalaz si jeden odwany, Artur Chojecki, ktry w endeckiej Gazecie Warszawskiej zamieci list otwarty zapowiadajcy, e mi nie bdzie podawa rki. Musiaem przerwa t orgi, posaem Chojeckiemu sekundantw i przestrzeliem mu ttnic (na skutek czego dwa miesice lea w szpitalu), z najwikszym alem, bo podpadnie zawsze nie tchrz, tylko czowiek majcy odwag. Sekundantem Chojeckiego by adwokat Stypukowski, jeden z siedemnastu pniejszych czonkw Delegatury Rzdu Londyskiego, postawiony w 1945 r. przed procesem w Moskwie, jedyny zwolniony od odpowiedzialnoci, pniej przedstawiciel rzdu londyskiego (po cofniciu uznania) w Waszyngtonie. Kiedy przeniesiono Chojeckiego na st operacyjny w drugim kocu ujedalni szwoleerw, Stypukowski ruszy od stou w moj stron, przemierzajc ujedalni zdecydowanym krokiem. Oczekiwaem gwatownej reakcji. Tymczasem, doszedszy do mnie, wyprostowa si i wycign do mnie rk ze sowami: Winszuj wietnego strzau. Poniewa w jednym z artykuw mnie szarpicych, w ktrych specjalizowao si Mackiewiczowskie Sowo, atakowa mnie dziennikarz Charkiewicz na jak inn okoliczno143, wic Ilustrowany Kurier Krakowski poda myln podwjnie wiadomo, informujc o moim pojedynku z Charkiewiczem w lasku na Bielanach. Broszurka Odpowiadam Cywiskim, liczca 36 stron, bya na aukcji ksigarskiej w Poznaniu podana z cen wywoawcz 24 z i zakupiona przez bibliotek KUL-u za 260 z. Tam wic zainteresowanych skierowuj.

W Polsce przeszlimy er poniewierania czowieka, z ktrej nie wyszlimy jeszcze... Zapewne przejciowo byo tak trzeba. Ale gdybycie wy, przejmujcy Polsk, poszli tym tropem i drugie pokolenie z rzdu rzdzio w atmosferze pomiatania prac i czowiekiem - to by ju wyryo na dziejach narodu rysy niezagodzone. Passus w tym zdaniu: zapewne przejciowo byo tak trzeba, kaza p. Cywiskiemu w jego recenzji o mojej ksice COP144 zada pytanie: Kto to napisa? Czy wietny pisarz polski z wieku XX, autor Na tropach Smtka, czy te raczej pdziki pan na Kaluycach?, i zakoczy ca recenzj tak apostrof o cilejsze sprecyzowanie mojej myli: Nieche Wakowicz uczciwie na to odpowie. Inaczej ksika jego bdzie martw i bezpodn. Nie naley uchyla si od takich pyta. Wic odpowiadam. [...]

143 144

By moe chodzi tu o recenzj W. Charkiewicza z ksiki Na tropach Smtka, Sowo 1936, nr 332. COP. Ognisko siy - Centralny Okrg Przemysowy, Warszawa 1938 (wyd. I, II, III). Centralny Okrg Przemysowy obejmowa tereny woj. kieleckiego, lubelskiego, czciowo krakowskiego i lwowskiego, na ktrych w l. 1937-1939 z inicjatywy wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego rozpoczto rozbudow przemysu w oparciu o kapitay pastwowe. Budowa COP miaa na celu zmian struktury gospodarczej Polski na przemysowo-rolnicz i stanowia najwaniejszy element zrealizowanego w okresie od lipca 1936 do marca 1939 tzw. pastwowego 4-letniego planu inwestycyjnego. Lokalizacja COP miaa charakter strategiczny (widy Wisy i Sanu); w COP wznoszono lub rozbudowywano gwnie zakady przemysu cikiego, zbrojeniowego, maszynowego, spoywczego oraz zapory wodne i elektrownie; szereg zakadw uruchomiono przed wrzeniem 1939.

W zrudziaej trawie fosy, pod murem z nie tynkowanej cegy - krzyyki. Kady w inn stron wygity. Ju si sypi, ju wikszoci ich nie ma. Bo powinno by pidziesit osiem. Rozstrzelani bandyci, Szpiedzy. Trd. Miejsce haby. Tu by stracony Eligiusz Niewiadomski.145 Grb na Powzkach spitrzony gnijcymi kwiatami. Narcza kwiatw, tony kwiatw. Wci przybywaj, by gni, nazajutrz przybywaj nowe. To tu pochowano Niewiadomskiego - zabjc prezydenta. Wtedy zrozumiaem, e istnieje jeszcze straszniejsza rzecz ni boto, ni plwocina, ktre mog przecie by silniejsze nad stal! to ta zgnia wo hodu dla obkania, dla zbrodni. Grudki nikczemnoci, wymierzone tchrzliwymi rkami, nie trafiay, ale nie giny. Roztapiay si w szkliste boto, ktre zalego Polsk. Perlwna, trzy egerie trzymane w Belwederze, tajny telefon Belweder-Moskwa146 - kt by to wszystko spamita! Kiedy telefonuje powany czowiek, e sta si Brze147 - bez adnego wtpienia, z ca pewnoci wyraam mu zdziwienie, e spad w to boto gupiej, majcej krtki dech plotki. Ale Brze okazuje si prawd. W jego kazamatach bij po twarzach zasuonych. Tak oto poczlimy chodzi wsk ciek midzy botem i poniewieraniem. [...]

Brze by jak to lekarstwo, ktre deformuje szereg narzdw. Proces ten mia miejsce mimo wszelkie wysiki Pisudskiego. Otoczony hymnami, nie majcy przeciw swej woli w kraju adnych fizycznych oporw, niecierpliwy osigni w dziedzinie wojska, w dziedzinie polityki zagranicznej - by jak czowiek, sprowadzajcy z gry marcowej konstytucji148 ciki wz, hamujcy caym wysikiem potne siy przycigania dyktatury i totalizmu.
145

Eligiusz Niewiadomski (1869-1923) - artysta-malarz, publicysta, skrajny nacjonalista, dziaacz Narodowej Demokracji, stracony za dokonanie 16 grudnia 1922 mordu na pierwszym prezydencie niepodlegej Polski prof. Gabrielu Narutowiczu. Zamach tein zosta dokonany na fali kampanii propagandowej rozptanej przeciwko prezydentowi przez prawic, gwnie endecj. 146 Perlwna, trzy egerie... w Belwederze, tajny telefon Belweder-Moskwa - mowa tu o obraajcych Jzefa Pisudskiego plotkach (rozpuszczanych przez Narodow Demokracj) o jego rzekomych kochankach i tajnym poczeniu midzy Belwederem a moskiewskim Kremlem. 147 ...sta si Brze - chodzi tu o tzw. spraw brzesk, tj. uwizienie (na rozkaz Pisudskiego) we wrzeniu 1930 w twierdzy w Brzeciu n. Bugiem bez wyroku sdowego 19 b. posw, przywdcw antysanacyjnego bloku tzw. Centrolewu (m. in. Wincentego Witosa, Wadysawa Kiernika, Kazimierza Bagiskiego, Hermana Liebermana, Norberta Barlickiego). Jedenastu z nich wytoczono w l. 1931-1933 proces o przygotowywanie zamachu stanu i mimo braku dowodw winy skazano na kary od 1,5 do 3 lat wizienia. Cz skazanych przed uprawomocnieniem si wyroku udaa si na emigracj. Sprawa brzeska, stanowica kulminacyjny punkt walki Pisudskiego i jego obozu z opozycj parlamentarn, wywoaa masowe protesty opinii publicznej, nawet wrd niektrych grup obozu sanacyjnego. 148 Konstytucja marcowa - uchwalona 17 marca 1921 przez Sejm Ustawodawczy pod wzgldem spoeczno gospodarczym sankcjonowaa ustrj kapitalistyczny w Polsce. Miaa charakter demokratyczno -mieszczaski: ustalaa republikask form pastwa, zasad zwierzchnictwa narodu, rzdy parlamentarne, przyznawaa szerokie swobody i prawa obywatelskie oraz demokratyczne prawo wyborcze. Po zamachu majowym 1926 znowelizowana w sierpniu 1926 w kierunku zwikszenia uprawnie wadzy wykonawczej, po 1926 naruszana przez rzdy sanacyjne; obowizywaa do kwietnia 1935. Jej zasady, uzupenione w 1947 tzw. Ma Konstytucja, obowizyway w Polsce Ludowej do 1952.

Nie znam w dziejach rwnie tragicznej, rwnie samotnej walki czowieka idcego wbrew prdom, ktre z niego bray pocztek. Pisudczycy mieli przeciwko sobie cay nard. Goryczy, ktra w nich nakipiaa, starczyo na dwadziecia pierwszych lat pastwa. Nie trzeba nam od was uznania - zostao, kiedy zeszli z pola, zostao, kiedy musieli podej do picioprzymiotnikowych wyborw. Niestety, chcc budowa, nie mona byo doda: Ni waszych kies. Branie kies bez uznania to operacja dosy karkoomna. Ile razy w pierwszych latach po przeomie majowym syszaem z ust mw stanu, e obywatel jest po to, eby paci podatki. Jeden z premierw martwi si tylko jednym - e jest za mao legionistw, wic trudno rzdzi. Gdyby tylko byo dwakro tyle legunw, gdyby w arkuszach ewidencyjnych kadego urzdnika byo niezbicie, e jest niepodlegociowcem - nard polski byby wielki i potny. Kady, kto zawadzi o ruch niepodlegociowy, by drczony kilkakrotnie do roku, przez lat dwadziecia, daniem skadania personaliw, weryfikowaniem i superweryfikowaniem. Po kanapach rozsiady si paniusie zasuone, tzw. wydry spoeczne, i rozczapierzajc palce, jak ongi pani Makowiecka, nicoway zasugi niepodlegociowcw. Nowa szlachta!... Pamitam, e miano usun ze suby pastwowej czowieka na wybitnym stanowisku, ktry od pocztku pastwa polskiego pracujc na tym samym polu stworzy powane wartoci, ale wreszcie wyda par zarzdze, ktre okazay si niefortunne. Usiujc zorientowa si, pytajc ludzi z obozu, widziaem przede wszystkim punkt kulminacyjny ich zainteresowania w tym, e waciwie to jest sprawa niejasna, czy on by w POW. Te kilkanacie lat pracy tak wobec tego nie znaczyy, jak w spoeczestwie amerykaskim nie znacz nic zasugi dentelmena, ktremu nagle poczn ciemnie czubki palcw i okazuje si, e jest Murzynem. Ale w Polsce ci Murzyni - to wikszo. Wikszo, ktra wzrasta. Modzie, ktra wchodzi w ycie - ci oficerowie, ktrzy ju dochodz do stopnia majora i ktrych piersi nie zdobi odznaki bojowe, ci naczelnicy wydziaw bez Krzyw Niepodlegoci149 patrz z niemym zdumieniem na abrakadabr koligacji niepodlegociowych. [...] Spjrzmy na jakikolwiek powiat, na jakkolwiek gmin: wszdzie tam dziaa jakby separator - wirwka. Jake czsto wydobywano na powierzchni ycia polskiego pian, ktra rzdzia. Jeeli jacy gminiacy dobrej woli chcieli zbudowa dojazd do szosy i ta myl ich cakiem pochaniaa, to jaki eks-kapitan, m zaufania, nie bardzo rozumia, e ta szosa prowadzi do powiatu, a z powiatu do wojewdztwa i wreszcie do stolicy. Pilno mu byo przeforsowa uchwa stawienia pomnika. [...] Praca spoeczna istotna gina - zacignito nad krajem grub sie fikcji.

149

Krzy Niepodlegoci - odznaczenie wojskowe w Polsce midzywojennej ustanowione w 1930, nadawane za zasugi w walkach o niepodlego. Prawicowe elementy obozu sanacyjnego usioway z kawalerw Krzya Niepodlegoci wytworzy swego rodzaju elit spoeczn, planujc powoanie tzw. Legionu Zasuonych.

Teraz, kiedy nadszed czas opamitania, kiedy widzimy w Ozonie150 tragiczne zmagania przeciw prawdzie, e jedno pokolenie nie moe wypenia dwch zada dziejowych (uzyskania niepodlegoci i nadania tej niepodlegoci ksztatu), czy nie miaem prawa napisa, e gdyby drugie pokolenie z rzdu rzdzio w atmosferze pomiatania prac i czowiekiem - to by ju wyryo na dziejach narodu rysy niezagodzone. Czy jasno odpowiadam, panie Cywiski? [...]

Wic jeli zrywaj si protesty, jeli od czasu do czasu gniew ogarnia nard idiotw151, jeli ten nard porywa si, eby zdetronizowa Jej Krlewsk Wysoko Siucht, ktrej rzdy chciayby zastpi program, racj stanu i normalne cieranie si si, to przecie z tego rodzaju oskaronymi zasiadyby na awie obroczej najlepsze myli wszystkich Polakw. Ale dlaczego [...] endecja wybiera sobie zawsze tak nieszczliwy place darmes? Dlaczego robi bohatera z Dowbora, ktry si podda Niemcom i dla kariery porzuci katolicyzm, Korfantego, ktry zapar si swojej modoci152, Niewiadomskiego, ktry zohydzi nard, nie zaplamiony adnym krlobjstwem, Hallera, ktry sam chyba nie ma pretensji na wodza, Cywiskiego wreszcie, wykamujcego si czowieczka? Przecie wiem na pewno, [...] e rzdy ekskluzywne odrzuciy wielu prawych ludzi. Czy o nikogo z nich nie trzeba kopii kruszy? Gdzie oni? [...] Po co? W imi czego tak si deprawuje opini? Czy nie ma spraw istotnych, o ktre mogaby walczy? [...]

Boe, co te wygadywao to bractwo... Panowie obrocy bawili si obrabianiem mnie na denuncjatora i Cywiskiego na bohatera. Wic, wedug adwokata Nowodworskiego, Cywiski speni swoj recenzj waki czyn narodowy, artyku Cywiskiego walczy z wywodami Wakowicza, ktry ly nard polski, siejc defetyzm. Pani Bernadetta Cywiska zeznaa, e otrzymaa moj ksik od docenta Cywiskiego, bo miaa z niej przygotowa wykady. A wic docent Cywiski (czuj w sobie wzbierajc wen genru wielkich

150

Ozon - ironiczna nazwa Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN), organizacji politycznej dziaajcej w l. 19371939, skupiajcej zwolennikw sanacji. OZN zorganizowany by na wzr partii faszystowskiej (zasada wodzostwa, cisa hierarchia i dyscyplina, mianowanie a nie wybieralno instancji partyjnych, bojwki organizacyjne). Jego zadaniem byo wzmoenie obrony pastwa; gosi hasa nacjonalistyczne, zwalcza ruch robotniczy i opozycj demokratyczn, dy do przycignicia do sanacji ugrupowa skrajnie prawicowych. OZN dziaa pod protektoratem marszaka Edwarda Rydza-migego, ktry by jego inicjatorem. Szefowie: pk Adam Koc, nastpnie gen. Stanisaw Skwarczyski. 151 Wyraenie Pisudskiego. 152 ...Korfantego, ktry zapar si swojej modoci - Wojciech Korfanty (1873-1939), polityk i publicysta, by pocztkowo rzecznikiem radykalnych pogldw spoecznych i dziaaczem narodowym na Grnym lsku. Z czasem przeszed na pozycje prawicowe i zwiza si z ruchem katolickim, a od 1922 by jednym z czoowych przywdcw Chrzecijaskiej Demokracji. W l. 1919-1930 pose na Sejm, 1919-1921 jeden z czoowych przywdcw antyniemieckich powsta lskich, polski komisarz plebiscytowy na lsku, w 1923 wicepremier. Zwizany z wielkim kapitaem na Grnym lsku. Przeciwnik Pisudskiego, w 1930 wiziony w twierdzy brzeskiej, skazany w procesie brzeskim; wyemigrowa, w 1939 powrci do kraju.

warszawskich obrocw) nie zawaha si, orientujc si w trujcych waciwociach ksiki, wciska j w rk niewiadomej rzeczy nauczycielce, wiedzc wszak, e to znieprawi mode dusze!!!? Adwokat Borzcki, pouczony przeze mnie w przeddzie o zej woli Cywiskiego w sposb niezbity, grzmia jednak o pomyce Temidy.153 Powiadaj jednak fachowcy, e trudno jest si przeucza przygotowanej mowy. Po tym koncercie kilkunastu mwcw mecenas Borowski z alem stwierdzi, e cho nas jest kilkunastu, lecz za mao, by wywietli to wszystko, co tak gboko weszo w gszcze owego plugastwa sowa. To znaczy w ow zrwnowaon informacyjn wzmiank w Narodzie i Pastwie, ktr podaj na kocu broszury. Wyobraam sobie, co by napletli tego typu obrocy, gdyby ich byo kilkudziesiciu. Rekord jednak dtologii, zupenie nieprzyzwoitego naginania prawdy i po prostu oszczerstwa, ktre nawet nie usiuje stworzy pozorw, e swoje przypuszczenia opiera na jakim materiale faktycznym da adwokat Niedzielski, mj rozmwca sprzed 24 godzin. Okazao si z jego wywodw, e oburzenie nastpio nie z powodu artykuu Cywiskiego, a po prostu wskutek tego, e czytano mj rzekomo artyku, ktry przeobrazi, uzupeni, podda zabiegom kosmetycznym i dopiero poda do wiadomoci publicznej t rzecz... dopiero Wakowicz wbi ostrze w serce narodu polskiego. Panie mecenasie, jeli pan nie da dowodw, e ten artyku w Narodzie i Pastwie przekrca fakty, niewtpliwie jego autor moe nazwa pana oszczerc. Ja za ju teraz nazywam pana oszczerc. Bo rozporzdzi si pan moim nazwiskiem, nie majc po temu podstaw, bo rzuci je pan na w tysicznych nakadw pism w caym kraju w oprawie kamliwych epitetw, bo nawet kiedy powtrnie stwierdziem, e nie jestem autorem tego artykuu, nie uwaa pan za potrzebne w adnej formie wynagrodzi wyrzdzonej mi krzywdy, mimo e wstrzymujc si trzy tygodnie z opublikowaniem broszury, daem na to panu dosy czasu. [...] Nie mog wobec tej sprawy by Obojtny. Nie jestem ani publicyst jakiegokolwiek kierunku, ani dziaaczem politycznym, ani nie mam za sob adnego rodowiska. W atmosferze walk politycznych i klasowych pewne obelgi przyjmuje si lekko; wszyscy orientuj si, e to jest taki na niby jzyk duych dzieci czy te duych cymbaw, ktrym zbrako talentu. Ja jestem tylko pisarz. Mam bezporedni kontakt z czowiekiem w Polsce, ktry mnie czyta nie dlatego, e idzie za stronnictwem, ktremu suy moje piro, a e wierzy mnie. Nie ujmie si za mn nikt. A ten mj czytelnik, czowiek codziennej pracy z rnych zaktkw Polski, zapewne zmartwi si, e pisarz, ktremu wierzy, okazuje si denuncjatorem uprawiajcym plugastwo sowa, szkalowanie, ale nie przyjdzie mu na myli, e w stolicy pastwa, publicznie, w blasku sali sdowej, wobec wielkiego stou sprawozdawcw, ktrzy s uszami i oczami caego kraju, kilkunastu luminarzy palestry moe ly lub milczco si godzi na lenie w formie atwej, bo kamliwej, pisarza, ktry uwaa za swj najwikszy kapita zaufanie ludzkie. Panowie adwokaci warszawscy! Czy to naprawd wasz luminarz? [...]

153

Uwiadomiem go, jak rwnie mecenasa Niedzielskiego, e Cywiski ju raz uy triku z obelg rzucon na Pisudskiego, recenzujc trzecie wydanie Na tropach Smtka z przymrueniem oka, tzn. nie wymieniajc nazwiska Pisudskiego, a odsyajc czytelnika na 351 stron tej ksiki. Obrocy za twierdzili, e Cywiskiemu... pomyliy si fiszki. Dwa razy z rzdu? Na ten sam temat? Naturalnie tego faktu nie ujawniaem publ icznie, nie chcc Cywiskiemu szkodzi.

Ostatni mwca, senior palestry warszawskiej, mecenas Kijeski [...] stwierdzi, e Cywiscy nie kami. A wic ten biedny czowiek zaawansowa na pojcie oglne, na symbol. Bdziemy mwili o narodzie Kociuszkw, Trauguttw i Cywiskich. Spjrzmy raz jeszcze na tego Traugutta po wyroku. Pochyla nagle gow na rce i poczyna paka. Plecy jego wstrzsa spazmatyczny szloch. Podchodz do niego kolejno obrocy, wszyscy staraj si uspokoi, jest to jednak bezskuteczne (Czas 5 VI 1938). Nie uwaabym za waciwe podkreli tej reakcji psychicznej czowieka, ktremu ju w takiej chwili naley si tylko wspczucie. Ale uwaam za waciwe uwypukli rol tych, ktrzy mc wod, szkodzc na dobitk podsdnemu. Bo przecie zdanie adwokata Kijeskiego nie jest odosobnione. [...] Mecenas Nowodworski, byy dziekan Rady Adwokackiej, Stwierdza, e Cywiski stoi na czele nielicznej grupy, ktra przewodzi w pochodzie kulturalnym narodu. Wic skoro tak, to odpowiedziaem - Cywiskim...

Bdy paralaktyczne154155
...Po powrocie moim z Rosji kady spotykany w tramwaju znajomy rozsiada si z pytaniem: - No i c tam w Rosji sycha? [...] Zabawiem si w cenzurowanego i zmuszaem do precyzowania pyta. Z tych pyta przebija osd. [...] Z gosw tych [...] oto jakie wycigaem racje: Racja najtasza: Bolszewicy genialnie umiej zaagitowa swoich goci. [...] Racja bezwzgldna: Powinnimy, zachwycajc si osigniciami Rosji, bra pod uwag masztaby kraju. [...] Racja niepokojca: C to trudnego, majc do dyspozycji 160 milionw niewolnikw, nabudowa choby po 10 Magnitogorskw i Dnieprostrojw? Ale chodmy - powiadaj sceptycy - do rejonw nie objtych planem piatiletki, [...] a wtedy zobaczymy, czy kapitalizacja wewntrzna w tym kraju, rzdzonym wszak przez najwikszego kapitalist globu ziemskiego - zwizek socjalistyczny - narastaa, czy te ulega skurczeniu?

154 155

rdo tekstu: M. Wakowicz, Opierzona rewolucja, Warszawa 1934. Wyjtki z rozdziau Opierzonej rewolucji, Rj 1934, czwarte wydanie. Bardzo to byo niepogbione. Niech mnie jedno tumaczy: wtedy byo potrzebne Jako antidotum. Teraz tak bym nie pisa.

Racja obiektywna: Takiego bezmiaru cierpienia ludzkiego nie stworzya adna rewolucja, nawet lata 1918-1920 rewolucji rosyjskiej. Racja subiektywna: Co za straszne cofnicie si poziomu ycia! [...] Racja ad absurdum: Czy mona pracowa bez bodca osobistego? [...] Zrbmy jakie cicie cesarskie z tymi racjami. [...] Najgenialniejsza propaganda nie skryaby prawdy od wiata, ktry od lat pitnastu przez takie setki i tysice swoich badaczy przyglda si eksperymentowi sowieckiemu. Masztab duy - to na bilans nie wpywa, skoro rwnie due s pozycje po stronie biernej i czynnej. Cierpienia wsi rosyjskiej - ale musimy zdawa sobie z tego spraw, e w latach 1928-1932 odbya si w Rosji potna rewolucja, stokro wiksza ni rewolucja padziernikowa. Przecie w czasie tych lat niszczono, z korzeniami wyrywano z gruntu wielomilionow siln warstw posiadaczy chopskich, ktrych tolerowanie byoby tolerowaniem instynktw posiadania. A jaka rewolucja obywa si bez cierpie? A na racj niepokojc, na racj subiektywn i na racj ad absurdum postarajmy si odpowiedzie w kupie. Do jakiej uciec si tu metody? Istotnie, na wszystkie zdobycze techniczne sowieckie mona powiedzie: Zostawiem ciotk w Elizawetgradzie; ta ciocia mi pisze, e nasz dom cakiem ju zmursza, ciany pkaj, dachy ciekn i nikt remontu nie robi. Policz no pan te ciotki. Wielka racja! Ale jak je policzy? A jako tak utkn na tych ciotkach i przesta rozmowy nie moemy. Trzeba jako sobie radzi. Poradziem sobie w ten sposb w artykuach, ktre drukowaem w Rosji, e jako miernik wziem czowieka. Obywatel paccy podatki, ponoszcy ciary robi co dzie w sobie bilans netto otaczajcej go rzeczywistoci. Taki bilans przecitnego obywatela jest zwykle fryzowany debetowo, bo ma tendencj pozycj inwestycji obcia koszta handlowe, podczas gdy prawidowy rachunek zalicza inwestycje do zyskw. Skoro wic ten przecitny obywatel nawet wierzy w to, co si robi w Rosji, i skoro stwierdza, e jednak jego pooenie si poprawia, to tam zapewne strata na ciocinych rozwalonych domkach w sumie wida jest mniejsza ni zysk, ktry przyniosa, moe nieumiejtna i nie uporzdkowana, ale pena zaparcia si siebie pitnastoletnia praca. Moemy wzi jeszcze jeden poredni miernik - wzrost zarobkw. Od 1928 roku wzrosy one o 85 procent we wzrocie pac, a o 29 procent we wzrocie wiadcze spoecznych. Mimo to zapytywani przeze mnie robotnicy stwierdzali, e mieszkaj lepiej ni za carskich czasw, ale odywiaj si wci jeszcze gorzej (co prawda rozmawiaem z wykwalifikowanymi robotnikami). wiadczy to tylko, z jak wielkiego dna samozaparcia z wolna dwiga te masy plan picioletni. A przecie leitmotivem ycia w Rosji s sowa Lenina: powinnimy wytpi w sobie wszelkie lady zbytku, a przecie cae nastawienie jest nie na czowieka (tymczasem), ale na spenienie zadania pokolenia, ktre yje. Czyby wic nastpowao polepszenie losw poszczeglnego obywatela, gdyby bilans oglny nie ksztatowa si dodatnio? Ja myl, e nie te wszystkie racje, ale subiektywne nastawienie jest gwnym rdem antysowieckich obiekcji. Zwiedzaem dom studentw z pikn pani. Obejrzaa ciasne biedne pokoiki, w ktrych (stay powyginane, tandetne ka z elaznych prtw. [...] - No, tym nie maj si co chwali - powiedziaa moja towarzyszka. - [...] Po to pan przyjecha do Moskwy, by takie koszary zobaczy? Przecie, chyba moemy mie wsplny jzyk dla ustalenia poj zasadniczych?

- Niewtpliwie go znajdziemy, ale wniemy poprawk bdu paralaktycznego. - C to za nowa mdro? - Przypadkiem pamitam to z fizyki; [...] jeli pani stoi z prawej strony zegara, to wydaje si pani, e jeszcze nie ma, dajmy na to, smej, e jest dopiero dwie minuty do smej; w tyme czasie dla mnie, stojcego z lewej strony zegara, bdzie si wydawao, e jego wskazwka ju przesza godzin dwunast i ju pokazuje dwie minuty po smej. - To znaczy, e nie moemy wyzwoli oceny zjawisk spoecznych od subiektywnego widzimisi. - Niewtpliwie tak, tylko e to widzimisi nie jest nastrojem nieuchwytnym, ale ma okrelone wymiary, ktre wyliczy nie jest trudno. Nie bawmy si w metafizyk. Co si pani nie podoba? e ciasno mieszkaj? e inteligentom odmierzaj nie pokoje, ale metry kwadratowe? Obliczmy sobie pani bd paralaktyczny. W tej samej Moskwie, w ktrej teraz jestemy, przed wojn, wedug statystyki 1912 r., mieszkao 300 000 robotnikw w 26 788 izbach, a wic po 11 ludzi na izb. Czy nie zgodzi si pani ze mn, e jednak oni nieco inaczej patrz na maksimum yposszczadi od strony tych 11 osb na izb ni pani od strony swego maego skromnego mieszkanka, ktre przecie jest mieszkaniem czowieka pracujcego? A przecie ilu ich gniedzio si, plujc na wszelk statystyk, po warsztatach bezporednio, po szopach mniejszych wytwrni, w ktrych zostawali na noc, po stajniach, drwalniach i innych miejscach, nie uchodzcych za izb i nie podlegajcych statystyce? Po rewolucji w tej tu Moskwie wkwaterowano p miliona obdartej hooty do burujskich mieszka. Obecnie w tzw. drugiej strefie koncentracyjnej Moskwy, w rdmieciu, mieszkaj robotnicy, gdy przed wojn ta strefa liczya 3 procent ludnoci robotniczej, tyle zapewne, ile starczyo na stry. Otrzymali 6 m2 na czowieka! Czy nie raj? Czy nie raj dla ludzi, ktrzy na 520 000 przed wojn yjcych ktem mieli 285 000 tapczanw, bo zwykle tapczan by wynajmowany na zmian nocn i dzienn? Pamitam przed wojn Chitrow Rynok, na ktrym pokotem leeli ndzarze. Nie ma go teraz. Pani mwi, e publiczno jest straszliwie biednie, straszliwie jednostajnie, straszliwie szaro ubrana? Ale ja tych achmanw nigdzie nie widz, jak nie widz prostytucji, ropiejcego produktu ndzy. Ja wiem, e dla nas by strasznie ciko byo wyy w tej atmosferze. Chyba bym si udusi. Ale nie dla nich. Oni z innej strony zegara stali, askawa pani, z innej strony zegara. Ot widzi pani, teraz si zeszli - i te grne dziesi tysicy, i te miliony. I znik bd paralaktyczny. [...] Ten sam bd paralaktyczny dyktuje rwnie przesanki wnioskw, e praca, nie oparta na zysku osobistym, rozwali si wreszcie z braku bodcw wewntrznych. Powiedzmy sobie, e w ustroju wolnej konkurencji i innych kapitalistycznych metod wcale zysk osobisty nie gra takiej roli, jak by si nam wydawao z naszych paralaktycznych wyyn inteligenckich. Robotnik niewykwalifikowany pracowa, aby otrzyma cile najkonieczniejsze Existenzmimimum i wszelk nadwyk system mu niezwocznie zabiera. Przykro to pisa tego rodzaju wywiechtane ABC, ale niech ci si za to na mnie obra, ktrzy nigdy nie szermowali tymi argumentami przeciw sowieckiej Rosji. Nie widz, jakie bodce wicej ma jaki nasz wonica ni sowiecki. I jeden, i drugi za swoj prac otrzymuj swoje Existenzminimum, z t rnic, e sowieckiemu wonicy si jednak co rok lepiej dzia zaczyna, a nasz wci dry przed utrat pracy. [...]

Jeli pod wpywem takich i innych cyfr oczy zachodniego czowieka zaczn si nastawia na rzeczywisto sowieck (jest on na razie jak noworodek z nie nastawionym wzrokiem), jeli wyoni

si oczom jego waciwe proporcje i waciwe ksztaty, to jeszcze zostanie niepokojcy koloryt, koloryt, do ktrego czowiekowi z drugiej strony barykady nie jest si atwo przystosowa. Skoro nie tylko naley nastawi wzrok na ksztat, ale i na koloryt, to znaczy istniej i dwie wspdopeniajce si metody poznawania rzeczywistoci sowieckiej. Czasem zaczynamy poznawa j od ksztatw, tzn. od cyfr. Jest to las, w ktrym potykamy si o pierwszy lepszy domek jakiej ciotki w Elizawetgradzie. Nic nie ma tak zwodnego jak cyfra. Jeli wyej rzuciem par cyfr, to tylko jako wykadnik myli, jako jej uproszczenie, jako jej uprzystpnienie, nie za jako niezbite tej myli uzasadnienie. Tote radz szczerze poznawa wpierw koloryt ycia w Sowietach, zanim si ycia tego ksztaty okrela zacznie. Robi si to zwykle albo tak jak ja prbowaem - przez spojrzenie w oczy przecitnego czowieka, albo, skoro nie ma si monoci pojecha do Sowietw - przez literatur. O literaturze tej mwi si, e jest na usugach Sowietw, wic nie zasuguje na wiar. Podchodziem te j z pocztku ostronie i po prokuratorsku. Biegem do kina demonstrujcego obraz sowiecki, aby sprawdzi, o ile wersja obrazu odbiega od teje wersji podanej w ksice. Konfrontowaem ksiki, wycinki spraw. Na przykad o Tadykistanie ksik bolszewick Jasieskiego (autora pieni o Szeli i Pal Pary) pt. Czowiek zmienia skr, Polaka Janty-Poczyskiego i Niemca Kischa156. Ich wraenia ludzi z rnych rodowisk, o rnej kulturze, o rnym podejciu do tematu i o rnorakim zasigu formy pisania - pokryway si zupenie z sob, jak wycinanki angielskiej Puzzle157. Wtedy coraz gbiej, coraz ufniej zaczem wnika w ten kraj tak rny, zaklty w tej tak rnej, tak bogatej literaturze. Przeczytaem Cement Gadkowa158 - dzieje twardego trudu przy odbudowywaniu od podstaw zniszczonego przemysu, dzieje trudu szeregowego robociarza rosyjskiego - i znowu nie wierzyem, i znw sprawdzaem u cudzoziemcw, gorzej ni u cudzoziemcw piszcych o Rosji, bo u Rosjan - emigrantw. Istnieje ksika (ktr poyczyem komu i nazwiska autorki zapomniaem chwilowo) austriackiej dziennikarki pt. Die Frau erlebt den roten Alltag. Ot owa kobieta, ktra przeywaa czerwony dzie powszedni, pracowaa p roku przy tokarce w fabryce Krasnyj Putiowiec. Jej spostrzeenia s pene podziwu dla dyscypliny moralnej, ktr przejte s mode robotnice. Zaniedbanie jednego dnia pracy przez Austriaczk stwarza koo niej lodowat atmosfer. Niewyrobienie normy to haba. Ostatnio duo narobia haasu za granic wielka trzytomowa rzecz na z gr tysicu stronach niejakiej Ali Rachmanowej.159 Jest to pamitnik pisany dzie po dniu w latach 1917 do 1924 przez mod Rosjank, crk zamonego lekarza, ktra wychodzi za m za jeca austriackiego i pracuje wraz
156

Ksika B. Jasieskiego Czeowiek mieniajet kou zostaa wydana w Moskwie (Cz. I-II, Moskwa 1932-1933) w jzyku rosyjskim. Wersja polska pt. Czowiek zmienia skr ukazaa si take w Moskwie (T. 1-12, Moskwa 1935-1937); reportae o ZSRR A. Janty-Poczyskiego ukazay si po pierwodrukach w Kurierze Warszawskim (1932) i Dzienniku Poznaskim (1932) w tomie Patrz na Moskw (Pozna 1933) oraz (po pierwodrukach w Wiadomociach Literackich (1932) w tomie W gb ZSRR (Warszawa 1933); E. E. Kisch wyda zbir reportay O carach, popach i bolszewikach (1926, wyd. pol. 1957) oraz Oblicze Azji Sowieckiej (wyd. pol. 1934). 157 Puzzle - po angielsku w jednym ze znacze: zagadka zadana do rozwizania. Popularna nazwa ukadanki zoonej z fantazyjnych lub geometrycznych elementw, ktre po zoeniu skadaj si w figury lub sylwetki. 158 Fiodor Gadkow (1883-1958) - rosyjski pisarz, dziaacz ruchu robotniczego. Obok powieci Cement (1925, wyd. pol. 1928), uznanej za jedno z najwikszych dzie tzw. literatury produkcyjnej radzieckiej tego okresu, autor gonej powieci Energia (1932-1938, wyd. pol. 1934, 1953), poruszajcej tematyk pracy narodu radzieckiego w okresie budownictwa socjalistycznego. 159 Alja Rachmanowa (1898-1945) - pseudonim Geliny von Hoyer, pisarki pochodzenia rosyjskiego przebywajcej w Szwajcarii, autorki powieci i reportay o ZSRR w jzyku niemieckim: Studenten, Liebe, Tscheka und Tod (1931), Ehen im Roten Sturm (1932), Fabrik des neuen Menschen (1935).

z nim szereg lat naukowo na uniwersytecie sowieckim, nim nie zastaj wydaleni z granic Sowietw. Ksika tchnie nienawici do chamstwa duchowego, ktrego moda dziewczyna nie moe strawi, do nieuctwa, do metod partyjnych, do okruciestwa, do nieliczenia si z czowiekiem. A przecie wanie w te ksice, tak jak nigdzie, wida ponury ogie, ktry goreje w tych ludziach rewolucji, ogie spalajcy wszystko. - Wci si trzymasz matki za spdnic - mwi pitnastoletnia pionierka do omioletniego braciszka zamiast budowa socjalizm. Po nie opalonych lokalach, przy niedostatecznym owietleniu gromadz si na ndzne sjesty niedobitki nauki rosyjskiej. Autorka zapisuje ich sowa - gorzkie sowa ludzi, dla ktrych ginie wiat ukochany przez nich. Tamci za oknami to brudasy, gwaciciele i gupcy. Caa sympatia autorki jest po tej stronie. A przecie nie moemy by z tymi ludmi, dzielcymi czas midzy staniem w ogonku i biadania. I czujemy, jak za parawanem sw nienawistnych autorki rosn nowe siy, czujemy ich mozo i ich stawanie si. I wtedy... ju z ca ufnoci podchodzimy do tego nowego czowieka. Jedziemy stepami, stepami, stepami Artioma Wiesioego160, koczymy wojn domow, zsiadamy z nim razem z kulbaki, w fabryce ju z Gadkowem bylimy, idziemy z Szoochowem na wie161. Patrzymy z zapartym tchem, jak lnice ostrze reformy kolektywistycznej odwala zaleay wiekami czarnoziem dusz ludzkich. Paruje krew. Wniwecz id ludzkie ycia, ludzkie istnienia. Jake to by si zachowaa, biedoto polska z Borynowej wsi? Ci tam, to nie ludzie, a jacy szernowie, nie majcy ludzkich uczu. Dymi krew, kurzy si rozwalona do trzewi prawieczna calina. Jk idzie nad stepem, splata si pod stropami niebios w drugi strop, w wielk potworn czapk Monomacha - Cierpienia. Staje zakon dziwnych ludzi, surowy zakon. Jakie to tego zakonu prawa, jaka jego regua? - Musz na prawo i na lewo od siebie czu blisko jakiego ramienia. Musz mie kogo, kto mi rozkazuje. Musz czu rzemie, opasujcy moje Ja - mwi bohater sztuki Kirszona162 Chleb. - Id wraz z wszystkimi i wraz z wszystkimi umieram. Walcz za parti. Jestem jej onierzem...

Walka z Kocioem w Meksyku (Z ksiki W kocioach Meksyku)163

Katolicyzm do Meksyku przyszed z kraju, w ktrym urobia si najbardziej wsteczna jego forma. Przyszed z Hiszpanii, gdzie wzrs i wykarmi si na fanatyzmie walk religijnych przeciwko Maurom. Przeszczepi si z pnia zmurszaego schyku redniowiecza, zanim nowe soki, spowodowane walk z reformacj, kry w nim poczy. A przyszed do kraju pogaskiego, do kraju okrutnej
160

Artiom Wiesioy (1899-1939) - rosyjski pisarz, dziaacz kulturalny, w 1937 aresztowany, stracony, pomiertnie rehabilitowany. Autor mwi tu o synnej epopei Rosja krwi zmyta (1932, wyd. pol. 1934, wyd. 2 pt. Rosja we krwi skpana (1964), plastycznie malujcej obraz mas ludzkich ogarnitych rewolucj. 161 Chodzi o powie M. Szoochowa Zorany ugr (1932, wyd. pol. 1949). 162 Wadimir Kirszon (1902-1938) - rosyjski dramaturg, dziaacz kulturalny, w 1938 na podstawie faszywych oskare aresztowany i stracony; autor sztuk o tematyce obyczajowej, dramatw powiconych rewolucji i wojnie domowej w Rosji oraz synnego dramatu Chleb (1931), osnutego na tle polityki partii w okresie kolektywizacji, wok ktrego toczyy si ostre dyskusje. 163 rdo tekstu: M. Wakowicz, W kocioach Meksyku, Warszawa 1927, rozdzia IV, s. 110-115.

bawochwalczej religii. Nie napastowany przez nowinkarzy w swym odludziu pozaoceanowym, zapad si na mnogie wieki w skostniae kanony; krzy szed tu za mieczem, a miecz dzierya twarda, ale jake zazwyczaj wyzuta z zasad moralnych rka. W tej epoce wielkich i rozpasanych chuci, zbrodni nieludzkiej, chciwoci nieokieznanej, ale i naiwnej wiary, nader czsto wielkie ofiary na Koci z czci grabiey traktowano jako odkupienie grzechw. Std szybko porasta poczy w pierze fortuny kocielne. Hiszpanie wieccy nie traktowali Meksyku jako kraju zamieszkania. Wyjedali, zbiwszy majtek. Na miejscu jedynie trwa Koci i on to zgarn powoli cae bogactwo kraju. Za czasw Benito Jureza164 w 1857 r., trzy czwarte ziemi uprawnej byo wasnoci Kocioa. Reszta naleaa do pastwa i do nielicznych, lecz monych hacienderw. Ludno indiaska nie miaa literalnie nic. Rzecz prosta, w tych warunkach Koci nie mg by tylko sub Bo, ale by wielkim przedsibiorstwem doczesnym, pierwszorzdnym czynnikiem ekonomicznym w kraju. e za stosunki ekonomiczne, dyktowane przez metropoli, nie byy zdrowe, mwi o tym nie naley. Pod tward rk wicekrlw kraj niszcza doszcztnie.165 Bawena, kawa, wino - produkty, mogce stanowi podstaw bogactwa krajowego, uznano za regalia, ktrych nie mona byo kultywowa (na rozkaz z Madrytu zniesiono w Meksyku wszystkie winnice i gaje oliwne), ktre naleao sprowadza z Hiszpanii lub przez Hiszpani. Meksyk nie mia przy tym prawa sprowadza towarw skdind, tylko przez dwa uprzywilejowane porty hiszpaskie. Kraj zapada si w coraz wiksz ndz, caa za ludno niewolna, traktowana jak bydo robocze, trzymana bya w cikich robotach kopalnianych na ndznej garci kukurydzy. Jedynie Koci rozbudowywa i poszerza swoje domeny w tym kraju ndzy i zgrzytania zbw. Dosy policzy dzisiaj jeszcze ten fantastyczny nadmiar, czsto opuszczonych, czsto ju zmienionych na hotele, pichrze i domy mieszkalne kociow, ktre stercz jako widomy lad cikiego mozou i bezpatnej pracy mas indiaskich. Puebla, liczca okoo 100 000 mieszkacw, ma 200 kociow i do 1914 r. miaa 600 ksiy, Huamantla 6000 mieszkacw - 90 kociow, wreszcie trzytysiczna Cholula - 365 kociow, tj. tyle, ile dni w roku, itd. W 1646 r. zwrcio si municipium stolicy Meksyku z najpoddasz prob do krla Hiszpanii o powcignicie zachannoci Kocioa, do ktrego w tym ju czasie naleao trzy czwarte domw. Sam bogobojny i katolicki rzd obojga krlestw Kastylii i Aragonu widzi si zmuszony zaledwie w 35 lat po Kortezie166, bo ju w 1555 r., wyda zakaz zapisywania dbr nieruchomych klerowi. Wszystkie te jednak prby spezy na niczym i a do pocztku XIX wieku Koci rs w potg. Potga ta przewyszaa waciwie wadz wicekrlw. W kocu XVIII stulecia Koci z diesmy (dziesiciny), egzekwowanej na rzecz jego przez pastwo, mia 12 milionw dolarw dochodu (z 4 milionw
164

Benito Jurez (1806-1872) - meksykaski bohater narodowy (z pochodzenia Indianin), w l. 1857 -1861 minister sprawiedliwoci i prezes sdu najwyszego, od 1861 prezydent Meksyku. Po wkroczeniu interwencyjnych wojsk francuskich w l. 1863-1866 na emigracji, powrci do wadzy w 1867. Zasuony dla rozwoju gospodarczego Meksyku i upowszechnienia owiaty, reprezentant pogldw liberalnych, ogranicza wpywy ekonomiczne i przywileje Kocioa. 165 Rzdy wicekrlw Meksyku - mowa tu o Meksyku pod panowaniem hiszpaskim. Hiszpanie podbili Meksyk w l. 1519-1521, ustanawiajc tam w 1535 Wicekrlestwo Nowej Hiszpanii rzdzone w imieniu krla hiszpaskiego przez wicekrlw. Pod panowaniem hiszpaskim Meksyk pozostawa do 1821, a w 1824 ugrupowania liberalne doprowadziy do powstania federacyjnej republiki konstytucyjnej. Pod rzdami hiszpaskimi Meksyk by terenem intensywnej eksploatacji ze strony metropolii (gwnie wywz srebra i produktw rolnych), wobec ludnoci indiaskiej stosowano terror, handel Meksyku z krajami ssiednimi by drastycznie ograniczany (ograniczenia te zniesiono czciowo dopiero pod koniec XVIII w.). 166 Fernando Cortez (1485-1547) - wojskowy na subie hiszpaskiej, zdobywca Meksyku w l. 1519-1521, dokona podboju, wykorzystujc konflikty midzy miejscowymi plemionami indiaskimi; od 1501 rzdzi jako namiestnik, nastpnie jako dowdca wojskowy, w 1535 dotar do Kalifornii.

wyndzniaej ludnoci!), ktra to suma cakowicie przenosia cao dochodw pastwowych w Meksyku. (Podkreli naley, e egzekutywa pastwowa przy ciganiu diesmy definitywnie zostaa zniesiona dopiero w 1855 r.) Ta przewaga kleru wywoywaa oskom duchowiestwa w metropolii. Do Meksyku napyway liczne rzesze dnych ycia i uycia ksiy, poza tym wadze duchowne metropolii uwaay dawn krain Aztekw za teren, na rzecz ktrego mona byo pozbywa si najmniej wartociowych elementw. Ta niezmierna obfito sutann i habitw wywoaa zupen ndz, zupene sproletaryzowanie niszego duchowiestwa. Baron Humboldt, znakomity badacz bawicy w Meksyku w latach 18031804, ktrego wiekopomnemu dzieu zawdziczamy dotychczas podstawowe wiadomoci o Meksyku167, podaje, e podczas gdy proboszcz otrzymywa 100-150 pezw rocznie, co si rwnao kompletnej ndzy (baczy naley, e opaty za posugi religijne wskutek ostatecznego spauperyzowania ludnoci nie przynosiy wiele), arcybiskup pobiera 130 000 pezw, biskup Puebli 110 000, biskup Michoacanu 100 000, Guadalajary 90 000 itd. Zway za naley, e jeli w chwili obecnej Meksyk liczy 34 diecezje, liczba biskupw, zwaszcza nawczas, musiaa by znacznie wiksza. W tych warunkach jake wymowny, lecz i zrozumiay bdzie fakt, e liczba ludnoci Meksyku, wynoszca w czasie najazdu Korteza 16 milionw, w epoce Humboldta spada do 4 milionw. Kraj duej cierpie nie mg. Wielki dech wolnoci, ktry wraz z Marsyliank roznis si po wiecie, dotar do Meksyku w 1810 r., kiedy wie o wygnaniu dynastii burboskiej z Hiszpanii168 zawitaa do znkanej kolonii. Pierwszy podnis agiew powstania nikt wanie inny, tylko skromny proboszcz wiejski, ks. Hidalgo, ktry uderzy w dzwon i z hasem: Viva Santa Maria de Guadelupe - mueran los guachupinos, uderzy na wojska krlewskie. Ale te ten sam ks. Hidalgo zosta przez wysze wadze duchowne pozbawiony sukni (ekskomunikowany) i przez wadze wieckie stracony. Odtd a do 1867 r., kiedy zosta rozstrzelany cesarz Maksymilian169, kraj krwawi si w upartej walce o wolno polityczn, o czym powiemy na innym miejscu. Przez cay ten czas duchowiestwo komunikuje si z potencjami obcymi, Wzywa interwencji postronnych. Tak jest w 1845 r., kiedy duchowiestwo powoduje oderwanie od Meksyku 40% terytorium (po dwuletniej walce odeszo do Stanw Zjednoczonych 1600 km2, gdy cay Meksyk obecny liczy 1900 km2. Odeszy Kalifornia, w ktrej w tyme roku odkryto zoto, Teksas, Nowy Meksyk, stany najbogatsze, zamieszkane przez dzielnych
167

Alexander von Humboldt (1769-1859) - niemiecki przyrodnik, podrnik i geograf. W l. 1799-1804 przebywa w badawczej podry po strefie podzwrotnikowej Ameryki Pd., a materiay bada (z dziedziny botaniki, mineralogii, zoologii) wykorzysta w opracowaniu liczcym 30 tomw: Voyage aux rgions quinoxiales du Nouveau Continent fait en 1799-1804 (wyd. w i. 1805-1834). 168 Wygnanie dynastii burboskiej z Hiszpanii -i dynastia Burbonw zostaa wygnana z Hiszpanii w 1808 wskutek zajcia kraju przez wojska cesarza francuskiego Napoleona I; abdykowali krl Karol IV i jego syn F erdynand VII; Napoleon osadzi na tronie hiszpaskim swego brata Jzefa, wprowadzono krtkotrwae reformy (m. in. liberaln konstytucj). Po upadku Napoleona i wypdzeniu wojsk francuskich z Hiszpanii (przy pomocy oddziaw angielskich) Burboni w 1813 powrcili na tron. 169 Maksymilian Ferdynand Jzef Habsburg (1832-1867) - arcyksi austriacki, modszy brat cesarza austro wgierskiego Franciszka Jzefa I, cesarz Meksyku od 1864. Wadze obj w porozumieniu z cesarzem francuskim Napoleonem III, ktry wspomaga go wojskami interwencyjnymi (dziaay w Meksyku od 1862, interwencja francuska nastpia wskutek odroczenia przez prezydenta B. Jureza spaty dugw zagranicznych). Chcc zakoczy wojn domow w Meksyku, godzi si na reformy demokratyczne, co wywoa o sprzeciw konserwatystw, meksykaskich. Pozbawiony poparcia wojsk francuskich, wycofanych w 1867 pod naciskiem USA, dosta si w rce republikanw, zosta skazany na kar mierci przez sd wojskowy i stracony.

kolonistw protestanckich i anglikaskich, ktrych wzrastajcy dobrobyt i wpywy niepokoiy duchowiestwo katolickie. Na skutek uzyskanych staraniem kleru ustaw nietolerancyjnych wybucho powstanie, ktre zwrcio si do jednowierczych Stanw Zjednoczonych).170 Tak jest w 1862 r., kiedy pierwsze okupacyjne wojska francuskie wkroczyy do Meksyku ku oburzeniu wszystkich patriotw. Byo to po 1857 r., kiedy Benito Jurez, bohater narodowy, dugoletni prezydent, po raz pierwszy odway si zadekretowa prawa antykocielne. Wtedy wszystkie kazalnice stany na usugi zaborcw. Pierwsze dwa dekrety rzdzcej Rady Regencyjnej, zoonej z dwu generaw i duchownego, byy to: 1) regulamin bicia w dzwony, 2) nakaz pozdrawiania przez przechodniw na kolanach ksidza z wiatykiem; kady za napotkany w drodze oddzia wojska musia zawraca z drogi i towarzyszy ksidzu a do wrt kocielnych. Tak byo w 1864 r., kiedy dziki staraniom kleru i agrariuszy narzucono krajowi nienawistnego Austriaka Maksymiliana. Tak byo w cigu licznych nastpnych zamieszek, a do czasu ostatniego buntu w 1913 r. generaa Huerty przeciwko obecnemu prawowitemu rzdowi171, buntu, ktry by popierany przez kler. Tak ma by wreszcie w obecnym konflikcie, kiedy kler meksykaski zwrci si do potnego zwizku katolickiego w Stanach, Rycerzy Kolumba, z prob, aby ci wyjednali interwencj Ameryki Pnocnej. Kto rozumie, czym jest groba znienawidzonych gringo dla kadego Meksykaczyka, ten bdzie wiedzia, jak gboko ten postpek kleru mg oburzy sumienie narodowe. Teraz zrozumiemy to psychologiczne nastawienie, dla ktrego Koci, obarczony spadkiem wiekw, jest zwalczany przez organizujc si pastwowo meksykask.

Bez przewrotu nie bdzie gospodarki planowej172173

Zdawaoby si, e zgadzamy si z pk Lechnickim, widzimy jednakowo ostro t krzywd, ktra spotyka prac w Polsce. Ale mam wtpliwoci, czy znajdujemy jednakowe rozwizanie. Pk Lechnicki widzi dwa logiczne rozwizania: albo przedwojenne metody, albo gospodarka planowa. Trudno si oprze czarowi tej melodii, ktra mwi o rzeczach znanych, z ktrymi mymy si zroli. Odpowiedzialno osobista, uczciwo nagrodzona, ryzyko dopingowane zyskiem osobistym, oszczdno czowieka gospodarujcego na wasnym warsztacie - jake to bezsporne prawdy, wpajane jeszcze z pierwszych czytanek w dziecistwie, majce cay Dickensowski, Prusowski aromat, dobr tradycj wielu pokole.

170

Mowa tu o wojnie meksykasko-amerykaskiej (1846-1848) zapocztkowanej oderwaniem si od Meksyku stanu Teksas w 1836, nastpnie anektowanego w 1845 przez USA; wojn zakoczyy ukady w 1848 i 1853. Niepowodzenia wojenne skompromitoway rzdy konserwatystw i doprowadziy w 1854 do rewolucji, w wyniku ktrej wadz przejli liberaowie. 171 Victoriano Huerta (1854-1916) - genera meksykaski, prezydent w l. 1913-1914, doszed do wadzy w drodze prawicowego buntu, obalajc przy pomocy USA prezydenta Francisca Madero wystpujcego z programem radykalnych reform polityczno-spoecznych (m. in. reforma rolna); w 1914 obalony przez powstanie liberaw poparte przez partyzancki ruch chopski i cz armii. Wadz obj przywdca liberaw Venustiano Carranza. 172 Polemika na amach Narodu i Pastwa (1939) z artykuem pik Lechnickiego, wiceministra dla spraw gospodarczych w Prezydium Rady Ministrw. 173 Artyku ppk T. Lechnickiego Czowiek i kartele. Przemwienie wygoszone na plenum Sejmu w dniu 8 marca ukaza si w Narodzie i Pastwie 15 marca 1939.

W imi czego mamy to wszystko kopn i pdzi do innych stosuneczkw, w ktrych nadte durnie zza biurek urzdowych bd kieroway nasz prac albo ludzie sprytni z gabinetw kartelowych bd strzegli gupich entuzjastw? Bardzo, bardzo siln pozycj ma pk Lechnicki... Ale przecie dylianse z epoki Dickensa stoj w muzeach - ich miejsce zajy auta i aeroplany. Ale przecie znik z ulic posaniec w czerwonej czapce, ktrym Prus komunikowa si z Tygodnikiem Ilustrowanym. Ich miejsce zaj telefon. Tym telefonem obecnie prdzej si mona rozmwi z New Yorkiem ni dawniej z warszawsk redakcj. wiat straszliwie si zbliy, wiat straszliwie zajrza sobie w oczy. Ssiad ssiadowi przeliczy kade ziarnko w pichrzu, wypad z szeregw nieunowoczeniony producent, zwara si w straszliwy masyw maszerujca wytwrczo wiata. Wielka wojna daa jej taktyk i szyk ubezpieczany, kady tu czynnik przewietlono i zrozumiano, e nie dosy mie w pastwie dobrze pracujcych obywateli i surowiec, e jeli nie da pionu ich pracy, to pewnego dnia do sprawiedliwie odprawiajcego pod dbem gospodarcze sdy pk Lechnickiego przyszyby chamy ssiedzkie nie umiejce si bawi i zrobiyby mu ksim nie gorsze ni za tatarskich najazdw. Nie potrzebowayby moe nawet przychodzi fizycznie: sami bymy si stali drosi, gorsi, niekonkurencyjni, uwstecznieni i sami zaczynalibymy wyciga szyj pod chomt. I dlatego, dlatego ze szpalt i z k ludzi, ktrzy ongi sobie powiedzieli, e niepodlego jest rodkiem, a e wiecznym i ywym jest interes narodu, powinna i inna melodia, moe mniej sodka i upajajca, ale rwnoczenie mniej usypiajca i mniej odwracajca wzrok ku przeszoci. To nie planowa gospodarka zawinia, e mamy czy mielimy rozpanoszenie w Polsce przywileju osobistego. To nie etatyzm174 ten, jaki bymy chcieli widzie. To zawinio to, e na nowe drogi etatyzmu, na ktre nieuchronnie jest wpychane nowoczesne pastwo, wesza Polska nastawiona zbonie wedug tych zasad przeszoci, ktre si tak panu podobaj. Powsta potworek z etatystyczn gow, kartelowym korpusem i wolnogospodarczymi odnkami. Wszystkie wady minionej epoki chciwo zysku, wiatopogld emerytalny, protekcj, reprezentacj, uywanie, nierwnomierny podzia dochodu spoecznego, zachowalimy - a wszystkich jej plusw, a wic demokracji, poszanowania prawa, rentownoci, opacalnoci ryzyka, kultu dla jednostki i osobistej odpowiedzialnoci - nie day nam zachowa skomplikowane procesy ycia powojennego. I dlatego mwi do pk Lechnickiego - nie da si zachowa przedwojennego sposobu pracy, do ktrego pan wzdycha. I dlatego mwi do przeciwnikw p. Lechnickiego: - Zanim nie dokona si bardzo gboki przewrt w Polsce, nie da si prowadzi gospodarki planowej, bo bdziemy tuczy lenistwo urzdnicze i zdzierstwo spekulantw. Ja myl, e ten przewrt bdzie wymaga daleko idcych rodkw, moe nie mniej drastycznych ni strajki okupacyjne, ktre tak gorsz p. Lechnickiego. W swej askawoci gotw przyzna prawo

174

Etatyzm - dziaalno pastwa kapitalistycznego polegajca na organizacji przedsibiorstw pastwowych, wczaniu si pastwa jako udziaowca w spki prywatne oraz normowaniu ycia gospodarczego przez pastwo rodkami administracyjnymi (np. regulowanie cen, odraczanie zadue prywatnych). W Polsce midzywojennej, zwaszcza po 1926, tendencje etatystyczne wystpoway na du skal. Obok monopoli pastwowych (solny, zapaczany, spirytusowy, tytoniowy, loteryjny), poczty, kolei i lasw pastwowych, zakadano wiele przedsibiorstw pastwowych i spek z udziaem pastwa w rnych gaziach przemysu (np. wkienniczym, grniczym, metalowym). Przedsibiorstwa pastwowe obejmoway ok. 20 % majtku narodowego; pojawiy si take pocztki pastwowego planowania gospodarczego.

moralne robotnikom Mortimera, ktrzy bronili si przed zatopieniem kopalni175. A czy wszyscy ci robotnicy, ktrzy urzdzaj strajki okupacyjne, nie czuj si dzi nieco podobnie jak tamci na Mortimerze? Pk Lechnicki marzy o grupie modych dzielnych ludzi, ktrzy by przyszli z realnym programem uprzemysowienia kraju. Nie znajdzie takich ludzi. Ci ludzie wprzd musz uprztn do gruntu styl ycia gospodarczego Polski, ktry si zbudowa na uporzdkowanej anarchii gospodarczej. Bez tego nic witobliwe projekty pk Lechnickiego, nic jego marzenia o czowieku pracy w Polsce nie sprawiaj: w dalszym cigu bdzie to tylko rze niewinitek.

Przedmowa do Sztafety ksiki o polskim pochodzie gospodarczym176

Przedmowa Trzy wydania mojej ksiki pt. COP, ktre rozeszy si w cigu kilku miesicy - wskazuj, jak spragniony by czytelnik wiadomoci o polskiej planowej pracy. Moja broszura o COP-ie, zawierajca kilka popiesznie napisanych dla prasy felietonw, bya zbyt pobiena w stosunku do zainteresowania, jakie wzbudzi jej tytu. Uwaaem, e speni swoje dorane zadanie i zniknie. Kiedy jednak wydawca powzi zamiar przystpienia do czwartego wydania, postanowiem poszerzy i pogbi temat. W miar pisania ten temat rs, czy si z caoksztatem spraw polskich, siga w przeszo i w przyszo. W ten sposb powstaa ksika wybiegajca znacznie poza granice COP-u, ksika, w ktrej odbia si chwila, jak przeywamy - dwudziestolecie naszego bytu niepodlegego - na tle przeszoci i planw na przyszo. Dlatego, czujc temat jak narastanie nowego soju w drzewie narodowym, daem tej mojej ksice tytu Sztafeta. Jutro ju ta sztafeta bdzie dalej ni ksika, pojutrze jeszcze dalej. Przecie w wiadomoci naszej musi si obi szlak pdu, jego linia. Bymy wiedzieli, e nie na nas si poczyna i nie na nas si koczy. Bymy czerpali std pokor. I si... Chodzc koo tematw technicznych, mimo woli ulegem metodom stosowanym w technice. S to metody laboratoryjne, wiertechniczne, ptechniczne. Nieraz zaniedbywane jeszcze w biednej i niecierpliwej Polsce. Polegaj na przeprowadzeniu fabrykacji dodatkowymi kosztami naprzd na ma skal. Tej metodzie hoduje prof. Mocicki. W 1903 r. konstruuje we Fryburgu pierwsze modelowe urzdzenie dla produkcji kwasu azotowego na kilkanacie koni energii elektrycznej.177 Na

175

Robotnicy Mortimera bronicy si przed zatopieniem kopalni - chodzi tu o gony strajk okupacyjny w kopalni wgla Mortimer w Zagrzu k. Dbrowy Grniczej w 1933 na znak protestu przeciw decyzji zatopienia kopalni przez wacicieli francuskich. Ostatecznie jednak kopalnia zostaa zatopiona, wskutek czego zaoga utracia prac. 176 rdo tekstu: M. Wakowicz, Przedmowa [w:] Sztafeta. Ksika o polskim pochodzie gospodarczym , Warszawa [1939]. 177 Ignacy Mocicki (1867-1946) - prezydent Polski w l. 1926-1939, by znanym naukowcem chemikiem. Ukoczy Wydzia Chemiczny Politechniki w Rydze. W Szwajcarii przebywa w l. 1897 -1912, a w 1897-1901 by asystentem uniwersytetu we Fryburgu. W 1903 opracowa metod otrzymywania kwasu azotowego z tlenu i

podstawie wynikw dowiadcze z tym urzdzeniem zostaje zaprojektowany i zbudowany stukonny model cakowity fabryki w Vevey, a ekspertyza przeprowadzona w tej instalacji w roku 1904 spowodowaa dopiero postanowienie zbudowania fabryki. Kito wie - gdybymy bardziej hodowali tym ostronym metodom, moe bymy nie zbudowali zapory ronowskiej w takim miejscu, gdzie podglebie jest przepuszczalne i na umacnianie go cementem poszy znaczne i kosztowne wysiki, moe wybralibymy te inne miejsce, gdzie ciany doliny nie byyby poprzedzielane warstwami upku, co powoduje cige ich obsuwanie. Kto wie, moe nieco gdzie indziej zbudowalibymy port rybacki we Wadysawowie, zbadawszy dobrze naprzd obawy, e jego mola nie powstrzymaj ruchu piasku, umacniajcego swym nasuwaniem si mierzej helsk, upewniwszy si, e Helowi nie grozi zanik - podmycie i zmycie przez morze. Kto wie, moe bymy nie kwapili si zbyt wczenie z budow zbiorczej szyny elektrycznej, ktra stoi bezczynnie, czekajc na ukoczenie zapory ronowskiej, i nie tylko wizi kapita, ale bdzie krusze przez cztery lata, przez ktr na durno trzeba puszcza prd, aby j konserwowa, i to wszystko kosztuje zbdne dziesi milionw. Kto wie - moe bymy nie umiecili trzynastu szybw Polminu178 w partiach szczytowych siode naftowych, przez co niej pooone doy tych siode, odgazowane, trac prno wypychajc; przez t zbyt atw robot, uchylajc si od wiercenia na skrzydach sioda, zaprzepaci moemy wedug in. Strzetelskiego wspaniae zoe naftowe Roztoki - Gubniw. Tak jak zniszczylimy pono ju w ten sposb kopalnie w Jaszczni i Mcice. Kto wie... moe bymy nie zbudowali zbyt wskiej linii rednicowej, zbyt niskiego Dworca Gwnego w Warszawie. Kto wie... a zreszt po co mnoy przykady. Zapewne i na te przytoczone odpowiedz fachowcy, e nie mam racji. By moe, e w tym wypadku nie mam. Czy jednak nie mam tej racji w zasadzie? Ozy istotnie nie daoby si z poytkiem do naszych inynierw zastosowa apostrofy, ktr do swoich kolegw skierowa przed kilku laty chluba czeskich inynierw, sawny profesor List179: Czeski inynier nie bdzie nigdy dobrym inynierem, jeeli bdzie liczy tylko w watach i amperach, a nie bdzie liczy w koronach czeskich. Bdy nie dyskwalifikuj pracy. Czsto s one nawet zaszczytnymi bliznami poniesionymi w boju o postp gospodarczy. Liczmy si z tym, e poczynamy z niczego, nie tak jak narody, co z dawien przymierzaj si do zada, jakich od nich wymaga ziemia, na ktrej siedz. Tam, gdzie w spadku po zaborcach natrafiamy na lad tego, i nam jest lej. Kiedy teraz przystpujemy do rozwizania sprawy hal targowych w Poznaniu, sigamy do projektw, z ktrych pierwsze powstay w 1884 r. i nawarstwiay si przez p wieku. W pewnym miejscu, ksiki pisz, e kiedy Niemcy regulowali w 1870 r. Wis, signli do planw z 1817 r.

azotu zawartego w powietrzu oraz wody przy zastosowaniu energii elektrycznej (tzw. metoda syntetyczna Mocickiego). 178 Polmin - w Polsce midzywojennej przedsibiorstwo pastwowe zajmujce si eksploatacj z naftowych. W 1927 weszo do zrzeszajcego przedsibiorstwa prywatne Kartelu Naftowego, stanowic czynnik ingerencji pastwa w dziaalno tego kartelu. 179 Vladimir List (ur. 1887) - czeski elektrotechnik, profesor Wyszej Szkoy Technicznej w Brnie, autor projektw elektrowni i zapr wodnych.

Ale przewanie natrafiamy na pustk. Std nieraz, cho niezmiernie marudne, a przecie wci jeszcze nie wywaone decyzje i okropny popiech w wykonaniu, kiedy ta decyzja zapadnie - aby si snad co nie odmienio. Ot - si parva comparare licet - moja pierwsza broszura bya tak prac ptechniczn. Gosy krytyczne pozwoliy mi w tym modelu ptechnicznym unikn wielu bdw - zapewne za drugie tyle popeni. Zaznaczam jednak, e wszystkie rozdziay tej ksiki poddawaem kilkakrotnemu badaniu przez kompetentne czynniki. Nieraz nie mogem ich poprawek uwzgldni - miao to miejsce wwczas, kiedy inne, rwnie kompetentne czynniki zajmoway odrbne stanowisko. Wwczas staraem si wyporodkowa swoje niezalene zdanie. Dlatego nie mona w adnej mierze obarcza odpowiedzialnoci moich informatorw, zdarzao si bowiem, e autor w tej lub owej kwestii nie szed za otrzymanymi wskazwkami. Dzikuj w pierwszym rzdzie Panu Prezydentowi Rzeczypospolitej za powicony mi czas, informacje i wskazwki, ktrych mi raczy udzieli. Dzikuj Panu Wicepremierowi Kwiatkowskiemu180 za jego niewyczerpan cierpliwo w udzielaniu mi tylokrotnym wyjanie. Dzikuj za cenn pomoc Panom Ministrom Romanowi181 i Ulrychowi182; Panom Podsekretarzom Stanu - gen. Litwinowiczowi183 i pk Argasiskiemu184; gen. Bortnowskiamu185; gen. Malinowskiemu186; pk Czurukowi - szefowi departamentu Przemysu Wojennego; dyrektorom Martinowi i Rakowskiemu z Ministerstwa Skarbu i szefowi biura planowania p. Malessie; dyrektorowi Pastwowego Instytutu Chemicznego p. profesorowi Klingowi; dyrektorowi Stowarzyszenia Producentw Spirytusu in. Milewskiemu; dyrektorowi Stowarzyszenia Mechanikw in. Piotrowskiemu; naczelnemu dyrektorowi Wsplnoty Interesw187 in. Kowalskiemu i p.
180

Eugeniusz Kwiatkowski (ur. 1888) - inynier chemik, polityk zwizany z obozem pisudczykowskim, zasuony dziaacz gospodarczy. Przed I wojn wiatow uczestnik ruchu wojskowo -niepodlegociowego, podczas wojny w Legionach Polskich. W Polsce niepodlegej w l. 1923-1926 i 1931-1933 dyrektor pastwowych zakadw azotowych, w l. 1928-1930 i 1938-1939 pose na Sejm, w l. 1926-1930 jako minister przemysu i handlu kierowa rozbudow portu w Gdyni i polskiej floty handlowej, w l. 1935 -1939 jako wicepremier i minister skarbu by jednym z inicjatorw polityki interwencji pastwa w ycie gospodarcze i industrializacj kraju (m. in. COP i plan gospodarczy 1936-1939). W okresie II wojny wiatowej internowany w Rumunii, w 1945 powrci do kraju, w l. 1945-1947 kierownik delegatury rzdu d/s odbudowy Wybrzea. Autor licznych prac, m. in. Dysproporcje. Rzecz o Polsce przeszej i obecnej (1932), Zarys dziejw gospodarczych wiata (Cz. I 1947), Polska i jej morze (1947), Dzieje chemii i przemysu chemicznego (1962). 181 Antoni Roman (1892-1951) - ekonomista. W l. 1932-1934 profesor Uniwersytetu we Lwowie, 1934-1936 pose w Szwecji, 1936-1939 minister przemysu i handlu, 1938- 1939 senator. 182 Juliusz Ulrych (ur. 1883) - pukownik WP, pisudczykowski dziaacz polityczny. Podczas I wojny wiatowej w l. 1914-1917 oficer Legionw Polskich. W okresie midzywojennym organizator i pierwszy dyrektor Instytutu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, w l. 1935-1939 minister komunikacji. 183 Aleksander Litwinowicz (1879-ok. 1950) - genera WP, inynier. W l. 1926-1936 dowdca okrgw korpusu, 1936-1939 szef administracji armii, wiceminister spraw wojskowych. 184 Tadeusz Argasiski (ur. 1892) - podpukownik WP. Podczas I wojny wiatowej w l. 1914-1917 oficer Legionw Polskich. W Polsce niepodlegej oficer WP, w l. 1935-1939 wiceminister poczt i telegrafw. 185 Wadysaw Bortnowski (ur. 1891) - genera WP. W okresie midzywojennym m. in. dowdca dywizji, nastpnie inspektor armii w Toruniu; w 1938 dowodzi oddziaami polskimi zajmujcymi lsk Zaolziaski. W kampanii wrzeniowej 1939 dowdca armii Pomorze walczcej w Borach Tucholskich, nad Os i w bitwie nad Bzur; ranny dosta si do niewoli. Po wojnie na emigracji. 186 Tadeusz Malinowski (ur. 1888) - genera WP. Dowdca dywizji piechoty, w l. 1936-1939 zastpca szefa Sztabu Gwnego WP i sekretarz Komitetu Obrony Rzeczypospolitej. 187 Wsplnota Interesw - Wsplnota Interesw Grniczo-Hutniczych SA, polski koncern grniczo-hutniczy utworzony w 1929 z poczenia 2 spek lskich. Do koncernu wszed kapita amerykaski. Koncern

Jaowieckiemu; pp. dyrektorom Banku Polskiego dr Baraskiemu i dr Nowakowi; z Pastwowego Instytutu Geologicznego pp. in. Kuniarowi i Daszyskiemu; dyrektorowi Departamentu GrniczoHutniczego p. Peche; naczelnikowi wydziau naftowego p. Salomonowi de Friedberg; wizytatorowi Ministerstwa WRiOP p. dr Rgolowiczowi; p. Szwedowskiemu z Ligi Morskiej i Kolonialnej188; p. Miciukiewiczowi, prezesowi Klubu Dziaaczy Lotniczych; dr Bujalskiemu, b. podsekretarzowi w Ministerstwie Zdrowia; wreszcie tym wszystkim pracownikom na terenie COP-u, posom, senatorom i dziaaczom gospodarczym, ktrym zawdziczam wiele uwag i spostrzee; dzikuj kierownikom i pracownikom Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy oraz dyr. Olszewiczowi z Biblioteki Uniwersytetu. Odnonikw nie daj, by nie obcia treci, bibliografii nie cytuj, aby nie powiksza zamtu, ktry powsta u pewnej czci krytykw w prasie fachowej ekonomicznej, traktujcych moj ksik jako... dzieo ekonomiczne. Tymczasem ta ksika jest sama jednym z warsztatw stojcych w Polsce i produkujcych nie najmniej cenny surowiec: oparte na rzeczowych przesankach poczucie psychiczne obywatela. Jak realny jest to czynnik ekonomiczny, niech wiadcz inynierowie i przemysowcy: w 1915 r., kiedy w naszym wiecie technicznym i przemysowym zawrzao od oblicze naszych szans na wypadek otrzymania bytu niezawisego - rzecz charakterystyczna - Obok cyfr, obliczajcych nasze bogactwa naturalne, fabryki i warsztaty, komunikacje i sprawy tranzytowe - najdociekliwsze rozwaania byy powicone sprawie czowieka, sprawie naszej dzielnoci i rachunkowi sumienia, czy i o ile nasze zacofanie gospodarcze jest wynikiem naszych wad, a w jakiej mierze naszego pooenia gospodarczego. Problematyka ta, w ktrej hufcom optymistw przewodzi in. Drewnowski189 i in. S. Majewski190, a pesymistw in. Wolski191 - Stale si przejawia w dyskusjach fachowych. Sdz, e epoka, w ktrej yjemy, nie zmniejszya, ale zwikszya wymagania kierowane do jednostki, zwikszya, a nie zmniejszya konieczno - aby serca ludzkie biy jednym rytmem. Pokaza Polsce jej waciwe oblicze, pokaza, jak w niej ludzie pracuj, oprowadzi Polakw po ich wasnej ojczynie, w ktrej s cudzoziemcami - to jest nauczy nas szacunku do nas samych, ukrci plotk, zwikszy siy dorodkowe, nauczy waciwego wymiaru spraw, ktre si peni, rozproszy mg niewiadomoci, W ktrej obtukuj si ludzie midzy hurrapatriotyzmem a kompleksem niszoci.

monopolizowa ok. 50% produkcji elaza w Polsce. W 1932 wskutek rabunkowej gospodarki kapitau obcego koncernowi grozio bankructwo, co mogo spowodowa krach caego przemysu grnolskiego, w zwizku z czym w 1934 nad koncernem ustanowiono pastwowy nadzr sdowy. W 1936 wikszo udziaw przej rzd polski. 188 Liga Morska i Kolonialna - masowa organizacja spoeczna dziaajca w Polsce w l. 1918-1939. Formalnie apolityczna, po 1926 bya opanowana przez sanacj. Gwne zadania Ligi to propaganda obrony morskiej, popularyzacja spraw morskich, wychowanie morskie modziey oraz szeroka propaganda na rzecz kolonii dla Polski. Protektorem Ligi by genera Kazimierz Sosnkowski, prezesem Rady Gwnej - Jzef Kouchowski, prezesem Zarzdu Gwnego - genera Stanisaw Kwaniewski. 189 Kazimierz Drewnowski (1881-1952) - inynier elektrotechnik, profesor Politechniki Warszawskiej w l. 19251952. Po I wojnie wiatowej organizator sub technicznych WP, w okresie okupacji hitlerowskiej organizator tajnego nauczania politechnicznego. 190 Stanisaw Majewski (1860-1944) - inynier technolog, waciciel fabryki owkw w Pruszkowie. W 1898 inicjator i organizator Stowarzyszenia Technikw w Warszawie. W l. 1919 -1922 pose na Sejm z ramienia Narodowej Demokracji. Autor licznych artykuw i prac, gwnie z zakresu zagadnie kredytowych. 191 Roman Wolski (1867-?) - inynier, publicysta, literat. Przed 1918 pracownik Kolei Warszawsko -Wiedeskiej i Warszawsko-Bydgoskiej, dziaa w ruchu niepodlegociowym. W okresie midzywojennym pracownik kolejnictwa (do 1929), redaktor Wiadomoci Lotniczych w Biaymstoku.

Postaraem si podj to zadanie, jak umiaem. Zrobiem prb politechniczn. Bd szczliwy, kiedy z niej skorzystaj inni, bardziej kompetentni, moe wprost od warsztatu, i wznios ju ca konstrukcj i peniej, i lepiej.

Na co koza rogi ma192

Dziesi milionw ludzi na samej roli nie dojada i nie dopracowuje. Dziesi milionw ludzi na samej wsi, bezrobotnych urzdowych, zarejestrowanych miejskich nie liczc, jest materiaem martwym, ktrego nie dwigniemy, ktry nie nadaje si na obywatela, bo go trzeba odywi, da mu jak tak nadwyk w dochodzie spoecznym na to, by by w stanie cho co nieco pomyle o sprawach wybiegajcych poza zakres najprymitywniejszych zwierzcych potrzeb. I Oto - zdarzy si COP. Pi szstych Polski jest poza jego granicami, ale marzy o nim, podnosi gow, czeka lepszej przyszoci, rewiduje sd o Polsce. Czy nie s charakterystyczne listy, ktre np. otrzymaem z Wileszczyzny i Nowogrdczyzny, z tego kurytarza traktatu ryskiego, z tego kikuta obcitego, ktry wznosi Polska w pustk rojstw, w bezmow trzech granic, z ktrych dwie dotd s tak jak zamknite, a trzecia prawie martwa.193 Od chopa ze wsi Cerkiewnej gminy Szczorse powiatu nowogrdzkiego, Pawa Monicza, ktrego nie znam, otrzymuj list: Nie mogem wytrzyma i do koca przeczyta Paskiego dziea, aby nie zwierzy si, e byem w zym zrozumieniu o wszystkim mnie otaczajcym. Rumieni si ze wstydu, przetrzsajc w pamici swoje bdne domysy, wirujce w ciemnej gowie. Szukaem zawsze winnych poza sob, a siebie liczyem zawsze oszukanym, skrzywdzonym, poniewieranym przez wszystkich, nawet tych, ktrzy speniali swj obowizek. Nie wiedziaem, e paceniem przez ojca podatku za swj grunt wspomagamy tym rozwojowi pastwa, budujemy lepsze jutro dla takich samych jak ja. Mylaem, e nasz podatek idzie tylko na pensj urzdnikom. Nie widzc rozwoju w swej wsi, nie mogem tak nie myle, a wytumaczy o tym nie byo komu. W roku 1927 zbudowany zosta na rzece Niemen duy most. Przedtem, wiosn lub przy wezbraniu rzeki, prom nie chodzi i nie mona byo przejecha furmank. Lecz ludzie nie widzieli w zbudowaniu mostu wygody dla siebie, lecz mwili tylko, e zarobi inynier. Ciemnota rozpociera swoje skrzyda nad naszymi wsiami, z czego korzystaj szkodeczne elementy. Pozostaj z dobr nadziej i powaaniem
192

rdo tekstu: M. Wakowicz, Sztafeta. Ksika o polskim pochodzie gospodarczym , Warszawa [1939], s. 281-306. 193 Wileszczyzna i Nowogrdczyzna, korytarz traktatu ryskiego, trzy granice - chodzi tu o tereny woj. wileskiego i nowogrdzkiego wysunite na pnocny wschd w stosunku do reszty obszaru Polski (obecnie w ZSRR); oficjalnie weszy one w skad pastwa polskiego na mocy traktatu w Rydze koczcego w 1921 wojn polsko-radzieck i wytyczajcego granice midzy oboma pastwami; nazywajc tereny te korytarzem, autor czyni analogi do podobnie pooonego tzw. korytarza pomorskiego, wysunitego na pnoc wskiego pasa obszaru polskiego midzy Bydgoszcz a polskim Wybrzeem, otoczonego z obu stron terenami wchodzcymi wwczas w skad Niemiec; problem korytarza by jednym z czynnikw napicia w stosunkach polsko niemieckich. Wileszczyzna i Nowogrdczyzna graniczya z ZSRR, Litw i otw - stosunki polsko-radzieckie byy chodne, polsko-litewskie wyranie napite, co powodowao praktyczne zamknicie tej granicy, natomiast stosunki z otw, cho poprawne, nie odgryway wikszej roli w polityce i gospodarce Polski.

Monicz Pawe. Micha Maszara, dwuhektarowy gospodarz z powiatu dzinieskiego, to nie jest poeta ludowy regionalny, chopska osobliwo, jak nasz Kura194 albo mazurski Kajka195. Wyda szereg duych poematw - wymieniamy si ksikami: ja mu posyam swoje, w ktre wydawcy wkadaj cay kunszt - on w zamian mi le ubogie tomiki, nie dajce zysku, wydrapame pazurami. Zastaem Michasia Maszar w tym roku w polu, tak jakby o sobie napisa ten wiersz: W biaej koszuli lnianej Wyszedem z siewni na rol I siej owies zoty Na rozpachnione pole. Buany ko w lad skib czarn Brnie, jak mj wierny cie, Szerok rk miotam ziarno Idc w soneczny dzie. Soce przenika wosy, Twarz, piersi, nogi, rce. Stopy - w wieoci mam rosy, Dusz - spieczon w udrce. (Wiersz jest w istocie wiele lepszy. Nie mam kogo prosi o przetumaczenie z biaoruskiego.) Micha Maszara siedzia w swoim czasie za sprawy biaoruskie w wizieniu na ukiszkach. Pisa do mnie o swoich troskach i sprawach i w licie tym tak pisze o mojej ksieczce o COP-ie: Jest to pyszny poemat ma powitanie nowych czasw. Tym budowniczym zasyam szczere pozdrowienia i caym sercem cz si z nimi. Napisali te do mnie dwaj osadnicy. Osadnik Kostrzewski spod Chocieczyc, mieszkajcy przy samych drutach granicznych, pisze ze znamionujc go ywoci: Dziwi mnie tylko jedno, a mianowicie, e dopiero teraz wobec tak wielkiej propagandy caego wiata, a szczeglnie Sowietw, o rnego rodzaju Dnieprostrojach, dopiero wychodzi teraz tak cenna ksika. Ksika uczy, e jest duo zapalonych budowniczych, inynierw, krzyczcych mimo wszystko z wymachiwaniem czapek: Jest, cholera, jest, zdanie z ksiki, a cho nie maj oni dyplomw, to gdyby jednak wyszukano, wygrzebano ich z szarych ktw, w jakie si ich spycha - o jake wwczas budowaliby oni wielk, wspania Polsk. Z powodu tych wieci o Centralnym Okrgu Przemysowym napisa do mnie jeszcze jeden korespondent: Piotr Krzywiec z wilejskiego powiatu, ze wsi Zajelniaki.

194

Ferdynand Kura (1871-1929) - ludowy poeta i pamitnikarz; autor zbiorw wierszy oraz pamitnika Przez ciernie ywota (1925). 195 Micha Kajka (1858-1940) - ludowy poeta mazurski, dziaacz spoeczny, obroca jzyka polskiego; m. in. Pieni mazurskie (1927), Zebraem snop plonu (1958).

Ten Krzywiec, tak jak i Monicz, jak i Maszara, siedzia ju w wizieniu za dawanie zbyt wielu pyta. Ale wszyscy oni maj czujce serca i mylce gowy. Z listu Krzywca, jak i z listu Monicza, przebija al, e tak dugo nie wiedzia o rzeczach, o ktrych powinien by wiedzie. Nikt nigdy nie mwi, e istniej w Polsce takie dzielnice. Starano si Polsk przedstawi w kolorach sztucznych... Czytaem ksik Katajewa pt. Czasie, naprzd196, podobn nieco do Paskiej. Ale Katajew stawia na pierwszym miejscu rekord, budujcy si zlepek przesiknity sabotaem. Tam robotnik nagania do pracy inyniera, u Pana inynier jest arteri ciaa pracujcego, a cae dzieo jest czynem caego narodu. Krzywiec pisze, e w 1932 r. chodzia w ich stronach po rkach ksika o budownictwie sowieckim. Wszyscy wsplnie powiadali: A u nas co? I wraca myl do swojej ziemi: Wiatr jczy, skrzypi mrona droga, jakie gosy woaj: y warto, bdzie lepiej! y warto, bdzie lepiej!... Oto bezporednia reakcja szarego czowieka na wie, e si co buduje, e si ku czemu idzie. Praca, idea pracy, szacunek dla tworzenia - to jest potny magnes. Przyciga on nawet tych, ktrzy siedzieli w wizieniach za tendencje odrodkowe. A jake zmienia si czowiek w tej jednej szstej Polski? Czowiek, ktry mieszka i pracuje na terenie COP? Bo przecie w ostatecznym rzeczy wyniku kadej sprawy tylko o czowieka chodzi. Gdy rok temu przybyli pierwsi inynierowie na teren COP-u, stawka robotnika zatrudnionego w lesie (bo innych robt nie byo) wynosia 80 gr dziennie. Gdy byem w COP-ie w padzierniku 1937 r., wszystko byo jeszcze pod znakiem zapytania. Gdy teren odwiedzaem w lutym 1938 r., stosunki poczy si ustala. Pojechaem im si przyjrze latem 1938 r.; stwierdziem, e kanty spraw zarysoway si dosy ostro, a przynajmniej dosy wyrazicie na Ito, aby o nich mwi. Do wsi Zaleszany, 12 kilometrw od Sandomierza, trafiem w niedziel. W kocioku skoczya si wanie msza. Szary ludek wyleg na ulic wsiow, wzdu ktrej leay rury gazocigu. Wanie ukadanie ich doszo do wsi Zaleszany. Wrd tumu gapicego si wzdu drogi nikt nie wie, do czego te rury maj suy i na co s potrzebne. To s jeszcze ci, ktrzy pracowali za 80 gr dziennie. Maj rzekomych swobd konstytucyjnych w brd, cznie z prawem decydowania o losie kraju przez powszechne wybory, ale co to za rury id przez wie i po co su - nie wiedz, cho tam przecie harmider z tej roboty trwa od paru tygodni. Ci, co si zebrali przed budynkiem, w ktrym si mieci kierownictwo robt - ju wiedz, e mog otrzyma prac, ju od jutra kilkunastu ich idzie do roboty. Otrzymaj okoo 2 z 60 gr dniwki z widokami awansu.
196

Powie rosyjskiego pisarza Walentina Katajewa (ur. 1897) Czasie, naprzd (1936, wyd. pol. 1939), naleca do czoowych pozycji literatury produkcyjnej lat trzydziestych w ZSRR, powicona bya problemom wspzawodnictwa pracy i budownictwa socjalizmu w ZSRR.

W tym dniu, kiedy otrzymaj pierwsz dniwk - z martwego bloku dziesiciu milionw niedoludzi oderwie si znw jedna drzazga. Z drugiego boku osiada na tym bloku rokrocznie 400 tysicy nowego przyrostu. Ciki jest wycig ku Polsce, zamieszkaej przez penego obywatela. Id ku domkowi, w ktrym mieszkaj spawacze. Spawacz to najwysza kategoria robotnika; trzeba mie talent w rku, aby by spawaczem; ale te i zarabiaj do 600 zotych miesicznie; nie dziw, e im si tak paci; c by to byo, gdyby te rury, przez ktre z takim cinieniem pynie strumie gazu, miay szczeliny w spojeniach. Tote spawacze, przewanie modzi chopcy, nosz si jak primadonny. Maj od wita porzdnie skrojone ubrania. Ci czterej pochodz z rnych czci Polski: z Borysawia, ze Lwowa, z Zagbia Dbrowskiego i z Warszawy (patrz strona tytuowa rozdziau). Brukarzy COP sprowadza z Gdyni, rutynowanych robotnikw ziemnych znad Bugu, monterw ze lska i z Warszawy, mularzy a z Iwieca w wooyskim powiecie, kwalifikowanych metalowcw z Poznania i Radomia. Tak wszystkie rce z Polski buduj jej serce. Karczmarka ydwka, do ktrej zaszlimy wypi piwa, chwali sobie tych spawaczy, e spokojni ludzie, e oszczdzaj i wysyaj rodzinom. Jaki staruszek, borykajc si z kapciuchem, uwaa za stosowne wstawi swoje: - Taki przybytni kwaternik (rozwodzi si, jaki to profit wynaj kwalifikowanemu robotnikowi stancj), cho to niby robotnik, ale przyobleczenie ma adne i po pajsku se yje. Co dzie jada myiyso (!) i to nie takie proste, jno sikane z cybulm i przyskworzone na obie strony, a przepijo toto wdkom. Mdre juchy, nie talk jak nasze chopy, nicego se nie odmwi, i wi, e yje na wiecie. Nie sparuje groisa, bo go mo do. Taki wi, na co koza rogi mo.

Gdzie obserwowa zmiany, ktrym ulega ludno, jak nie w Pawiu. Pawo, zapada wioseczka na lewym brzegu Sanu, ktr pono trzysta lat temu flisacy zaoyli (std nazwa) - spaa sobie w lasach od wiekw wiecznych. Lud w tej wsi sam siebie nazywa lasowiakami i mwi zabawnym dialektem, na poy gralskim, na poy kurpiowskim. Spaa sobie wioseczka Pawo, yjc z lasu i z flisactwa. Na wielki dzwon przybijano na papierach piecz wsi; piecz, z drzewa rzezana, wyobraaa flisaka; zakopcano j nad wiec i przybijano do papieru. Teraz tu przy Pawiu wyrosy Zakady Poudniowe. Miesicznie okoo stu tysicy zotych wpywa do kieszeni okolicznych wieniakw za podwody, ywno i komorne. Sklepik, ktry na wsi posiada wedug przeprowadzonych bada okoo stu zotych miesicznego obrotu, dzi samych tylko artykuw monopolowych sprzedaje na kwot ponad tysic zotych. Gdzie zaczerpn jzyka, jeli nie u miejscowego nauczycielstwa. Dobrze trafiam. Kierowniczka szkoy, panna Trzeplwna, prowadzi t szko od pitnastu lat. Szkoa ta bya zawsze jednoklasowa i dopiero niedawno z wielkim wysikiem przez gmin na trzyklasow rozbudowana. Pokj nauczycielek (bo (to i drug si, p. Koprwn, dodano) - a to poduszeczka, a to figureczka, jednym sowem - owiaty kaganiec. Babinka jaka ci na pogaduszce ulatnia si sprzed przybyszy, ktrzy zwalili si autem. Aut wprawdzie duo obecnie przez Pawie furkocze, ale maj swoje wielkie sprawy: rw w las, w ktrym staje najwiksza huta...

A przecie to mieszkanko i ta szkoa to jak zatoczka, w ktrej lubilimy si, bdc dziemi, bawi pod wiosn; kiedy wielka woda rwaa rzek, w zatoczce co si burlio i pieklio; kiedy na rzece bya piana, to i w zatoce; kiedy tam sza kra, to i w zatoce po brzegach stao lodowe szkliwie. A przecie atwiej byo w niej wyrozumie sam istno wody; wychylay si pod powierzchni jakie wodorosty, przewiecao dno, aziy jakie stwory; wiosna si szykowaa niby w obozie wypadowym i potem sza na rzek, na wielkie wody. - To nagle spado, pierwszego kwietnia 1937 r. - mwi p. Trzeplwna. - Ponajedao inynierw i poczli mierzy; burzyli si ludzie, zwaszcza kobiety. Zmawiay si si rozgoni robotnikw: e to serwitutowe lasy Frankego zabior. To byo rok temu, kiedy wie miaa 1750 dusz wszelkiej pci i wieku. A teraz dwa tysice ponadto luda doszo, przewanie mczyni. Za kt pac po osiem zotych miesicznie, wic za stancj ponad sto zotych za jedn izb gospodarz otrzymuje. Ciekawska kobiecina, ktr sposzylimy, wsuwa si znowu i przycza do rozmowy. - Kada kobieta, ico sie tycy (?), ima po kilkoch na stole i daje im nocnik (nocleg) nie tylko w stancyi, ale i w kamoze, w sopie, gdzie sie da. Za to cek jak jaki miesicnik (biorcy pensj co miesic) garnie piniondze. Naturalnie te wzmoone dochody pocigaj wedug kobiecinki konieczno wzmoonych wydatkw: - ...musi sie cek inacy ocharyzi (przyodzia), zotne zemby ju robio, lepi pod miech psypadajo (adniej w umiechu)... Endulowane, znacy sie kandziorowate... gemby po lachecku nakryte puzdrami (puzdro w ustach tutejszego ludu oznacza namordnik; kobiecina ma na myli woalki). - Wanie - wtrca p. Koprwna - nasi lasowiacy ju coraz czciej stwierdzaj, e gupota (!) ubiera si po wiesku. Ale bo te zarobki im si otworzyy!... Wie pani - zwraca si do p. Trzeplwny - ta gospodyni obok elektrowni za domek i stodo zadaa 30 000 z. Sami nie wiedz, ile da. Przypomina mi si opowiadanie, ktre syszaem od min. Kwiatkowskiego i ktre si tyczy tych czasw, kiedy Mocice197 tak si -budoway, jak obecnie Stalowa Wola. Trzeba byo wykupi grunt. Dawano chopom ssiadom po dobra woli cen dobr - nie chciay chopy. - Cigny spraw przez trzy instancyje, przegray spraw w trzech instancyjach, c teraz bdzie, gupie chopy, przymusowo trza odda ziemi za kumin cen. Przyszy z delegacyjom do pana derechtora Kwiatkowskiego, sklamrz. Nie chce tam chopskiej krzywdy dyrektor Kwiatkowski, mwi do chopskiej delegacji: - Wybierta se jednygo gospodarza, ja drugiego, niech ta oni rozsdz. Co ta miay robi gospodarze, kiej mus i nie po dobrawoli? Szepn dyrektor Kwiatkowski sowo swojemu przedstawicielowi: e to Mocice nie zbankrutuj - trza tam chopom da w ssiedztwie ptora morga za mrg. Osdziy tak rozjemc, a tu chopy przychodz, kaniaj si w pas; - Strano krzywdo ich spotkaa. I nic, tylko - strano krzywdo...

197

Mocice - osiedle przemysowe powstae w l. 1927-1929 w zwizku z budow fabryki zwizkw azotowych; obecnie Zakady Azotowe im. F. Dzieryskiego.

Przyszed na drugi dzie jeden, co trzy wierci morga mia. Ju ta on rozmyli, bo to i z nowego miejsca wzkiem mu bdzie wygodniej, ktrym pracuje przy fabryce, dojeda i zawsze o p wicej ziemi dostanie. Ucieszy si dyrektor Kwiatkowski: - Idcie w trzecie drzwi na lewo, do radcy prawnego, to z wami ukad podpisze. Mao wiela wraca chop, drapie si w gow. e to zahaczy zapyta: - Jak to bdzie z onom wierzbom? - Z jak wierzb? - Ano z wierzbom-ywicielk. Bo to kobieta z wiesny natnie gazek, poplecie se koszyki i yje z tego czowiek. Ta wierzba to lepszo jak winia. - No to c chcecie? To on sobie kalkuluje tak: eby gront za gront z tym, e to obiecane pan derechtur przyrzuc, boby (znowu) - strano krzywdo bea. A za t wierzb, to on i ona, i cztery dziecka do kuca ycia utrzymanie mie powinni. Tak on sobie wykalkulowa. Boby inaczej - strano krzywdo... - Z pocztku to szczyt marze byo otrzyma grunt za grunt, bo bali si bezpatnego wywaszczenia mwi p. Trzeplwna - a teraz to ju si nie boj pienidzy: Mwi: Po co koniecznie grunt; wemiemy pienidze, zbudujemy kamienic, bdziemy mieszczanami. Wida, e to jest aktualny w Pawiu konik - to rniczkowanie si spoeczne, to przymierzanie si do nowych moliwoci, bo Wolaninka (tak nazywaj kobiecin panie nauczycielki) wybucha skargami na ony robotnikw, ktre przyjechay do Pawia i odgrywaj wielkie panie: ona, Wolaninka, sama stwierdzia, jak jedna taka kazaa gospodyni statki po sobie my. A to bya zwyka kolarka (m kolarz, to znaczy noszcy w kole na plecach cegy do budowy). - Cy ty osalaa? - perswadowaa Wolaninka gospodyni - twj na kolei i psez telefon godo i inocy potrafi, a tu mos ty kolarce usugowa? Do przemysu, na wysz pozycj spoeczn, pcha si, kto moe. Po raz pierwszy jak wiat wiatem fornale po okolicznych majtkach na 1 kwietnia w szeregu wypadkw nie odnowili umowy rocznej twierdzc, e pjd szuka szczcia w przemyle. W zatoczce szkoy to ruszenie wd odbio si przybyciem 37 dzieci pozamiejscowych (przy komplecie 180 dzieci miejscowych). Liczba ich bdzie rosa szybko, bo teraz dopiero robotnicy importowani poczynaj sprowadza rodziny. Autor cyklu artykuw w Gazecie Polskiej o spoecznym obliczu COP-u pisze, e te dzieci bd stanowiy o ostatecznym zatarciu wielu uprzedze i rnic dzielnicowych. Zapewne. Na razie jednak obniaj, a nie podnosz poziomu cichego dotd ludu lasowiakw. Jest to element brudny, zapuszczony, hardy, rozlatany, majcy najgorsze przykady w kbowisku ludzkim, ktre spyno na wie o nowym eldorado. Panna Trzeplwna skary si, e i miejscowe dzieci ogarnia newroza rodowiska, e na przykad charakter pisma zrobi si jaki wariacki.

Ten stan rzeczy odbywa si obecnie na terenie caego COP-u. Uskara mi si wizytator Ministerstwa Owiaty, e wlano do obwodu szkolnego w Kielecczynie 150 etatw - wsiky jak atrament w bibu i nic nie zelao. W mielowie w cigu paru miesicy wlao si 150 nowych dzieci. W Denkowie koo Ostrowca mieci si ju 600 dzieci w jednym budyneczku; ucz si na dwie zmiany. Czternastoletnie dryblasy kurcz si w prokrustowych awkach dla siedmiolatkw. Podobnie due szkoy widziaem dwie, na dwch kracach Rzeczypospolitej. Ta w Tarnowskich Grach, na 800 dzieci, paac wspaniay, zajmujcy cay kwarta miasta od przecznicy do przecznicy, o salach jak witynie, o korytarzach, e czwrk by wykrci. I ta w Stopcach, niewiele mniej liczna, bo na 700 dzieci - mieszczca si w ruderce drewnianej siedmiopokoikowej. W tych klitkach, wiejcych wszystkimi szparami (podczas mej obecnoci wyprowadzano kilkoro dzieci zaczadziaych czadem torfowym z piecw, w ktrych si pali w bezsilnej rozpaczy), dzieci ucz si na trzy zmiany. Kierowniczka pokazywaa mi pod zzieleniaym sufitem w korytarzyku okrgy grzyb wielkoci gowy niemowlcia. Nie mona powiedzie, eby Polska nie miaa gradientw spadku kultury i zamonoci z zachodu na wschd. Te gradienty ma wyrwna COP, ktry pono zbliy lsk z kresami. A w tym COP-ie?... A w tym COP-ie w powiecie ieckim zwalio si w cigu kilku miesicy z Francji 1000 reemigrantw z dziemi. W Radomiu (trzeba by co najmniej siedmiu nowych szk. To samo wystpi w widach San-Wisa; np. w Rozwadowie o trzy kilometry od Pawia miejscowa szkoa powszechna jest rozrzucona w siedmiu rozsianych po miasteczku ruderkach. Dzieci skacz jak aby wprost z tych zgnikw zagrzybionych w boto. A co bdzie z Mielcem? Przecie ronie jak na drodach, ale o budowie szk nie sycha. A co bdzie z Rozalinem? Robota nad dwiganiem nowych kolosw trwa dniem i noc, a w promieniu najbliszej okolicy rozsiane tylko jednoklasowe szkoy. A Kranik? Cae miasto pod nim powstaje. Za omiokilometrowym potem ttni budowa. C poradz na to ciekajce si mrowie ludzkie szkczyny przez Popowice, Skorczyce a po Urzdw? Najgorzej, e zwykle bogactwo przedsibiorstw budujcych nic nie da gminie, a wic i sioom. Przedsibiorstwa maj siedziby po stolicach i stolice od nich inkasuj podatek gminny. Taki Ostrowiec nie moe sobie da rady z opanowaniem powszechnoci. Bogate przedsibiorstwo siedzi w biednej gminie i nie partycypuje w jej troskach. Ten stan naley szybko zmieni, bo odbije si na oglnej sprawnoci. Przemys niechtnie bierze robotnikw bez 7 oddziaw szkoy powszechnej, a tymczasem takich szk niemal nie ma. Trzeba jak najszybciej podnie kategorie szk i wzmc udzia przedsibiorstw w budetach lokalnych gmin. Naley uregulowa to w drodze specjalnej ustawy o powstawaniu osiedli robotniczych, podobnej do ustawy, jaka jeszcze obowizuje w b. dzielnicy pruskiej. Naley wielkie baczenie pooy na owiat pozaszkoln. Naley zdrenowa, skomasowa, zmeliorowa grunt ludzki w Centralnym Okrgu, bo pocznie gni albo dzicze. I znowu - dowiadczalne spojrzenie w zatoczk szkoln panien Trzeplwny i Koprwny.

Pewnego dnia obserwuj wielkie poruszenie wrd pdrakw. Wreszcie s tego widome skutki: Zjawia si uroczycie w jednej z klas sotys, dobrawszy sobie dla kurau dwch innych kolegw. Delegacja dugo stoi w progu, przestpuj z nogi na nog i wypychajc si naprzd. - No co? Czy da si powiedzie?... - pyta ciao pedagogiczne. Ciao pedagogiczne jest wiadome rnych trudnoci. Czasem odpowiadaj: Ni... Wwczas ciao pedagogiczne podsuwa delegacji owek, ale i tu czasem sytuacja staje si bez wyjcia, skoro delegat owiadcza, e jo ty jedny litery nie wim. W danym wypadku daje si powiedzie, aczkolwiek straszn rzecz. A szczecina blond jeszcze bardziej staje jea nad piegowat buzi pana sotysa. - Bo to, prosz pani, ten chopak powiada, e orze biay to je polsko swynia. Innym delegatom, skoro ju to straszliwe sowo pado, przybywa animuszu: - On ju drugi raz tak... Na pirsze to my myleli, co to na wrzecy (na arty?). Sotys i awnicy s oburzeni. W ciche ycie lasowiakw wlaa si mtna fala z caego wiata, Wnoszc do COP-u swoje ndze, obolenia, sceptycyzm, obtuczenie po wszystkich ciekach bezrobocia Polski. Ciemnymi wieczorami graj harmonie po chaupach Pawia, pynie wdka, nikt nie zna swojej przyszoci, nikt nie umie obchodzi si ze swoim budetem, ktry dzi mu urs i nie wiadomo, jaki bdzie jutro. Chopak, ktry tak szpetnie powiedzia o orle, siedzi teraz na lekcjach sam jak sowa, bo inni nie chc z nim siedzie; ale ci inni przychodz zwalnia si do nauczycielek z przyrzeczenia abstynenckiego. Teraz w przemysowym Pawiu trudniej go dotrzyma, ni ongi byo da. W tym mtliku ludzkim jedna istnieje mono wprowadzenia adu w stosunki - ta co zawsze i wszdzie na kadym szczeblu: hierarchia i kwalifikacje. eby nie byo przypadkowych zarobkw na zdarzonej kupce piasku, eby miejscowy czowiek jak najdalszy szmat drogi uszed od owych 80 gr dniwki, eby jak najwicej umia i jak najwicej za rzeteln prac zarabia. Kiedymy zwiedzali Mocice, minister Kwiatkowski mwi, jak to tu, przy montowaniu zakadu, pracowao 6000 chopa, miao jednak pozostawa na stae 1600. Przychodzili wic prosi, by ich z dobrej woli i bez zapaty pozostawia na drug szycht. Chcieli si nauczy, chcieli by robotnikami kwalifikowanymi. Ale z wolna ich ogarniaa pasja - eby wiedzie wicej, lepiej. Zasklepiay si turbogeneratory, opancerzay si maszyny - i ju nigdy nie mieliby zobaczy tego cuda, jak si rodzi niby ywa istota - ycie maszyn. Potem postanowili, e nie bdzie midzy nimi analfabetw. Ju dawno min ten czas, kiedy do dyrektora fabryki przyszed ostatni z analfabetw, stukn buciorami i z durn wrczy wasnorcznie wysylabizowany, wystkany, wypisany... utwr o wionie. O Boe! - jake ta polska wiosna przemysowa jest kulawa, jak naiwna, jak tu tu z analfabetyzmu pochodzca... i jak urocza. Do maej szkki w Pawiu co dzie wieczorem cignie sznur tych, co pragn uczy si pozaszkolnie. Nauczycielki ucz, ucz, a im si w oczach mi, tylko szkoduj sobie, e musz wypala wasn naft bez rekompensaty. To, e wypalaj bez rekompensaty wasne siy, nie przychodzi im do gowy. Inspektor szkolny w Nisku, p. Ginter, pisze do mnie:

Denie ludnoci do owiaty przez szko i kursy wystpio naprawd ogromne. Ludzie wiedz, e przybywajcy do pracy robotnicy z innych okolic stoj wyej pod wzgldem kulturalnym - chc im dorwna, a prcz tego atwiej dostaje prac czowiek majcy lepsze wiadectwa i kultur. Stosunki owiatowe zmieniaj si w terenie gruntownie na lepsze. Zawodowe ksztacenie i doksztacanie ju rozpoczto; kady niemal wikszy zakad w COP-ie robi to na wasn rk. Prcz tego Pozna, najbardziej zasobna w fachowcw dzielnica, idzie z pomoc. Zwiedzaem w Poznaniu roczny kurs doksztacajcy wykwalifikowanych pracownikw fizycznych w przemyle. To std pjd ludzie do COP-u. Na 700 kandydatw wyeliminowano do egzaminu 300, z tego zakwalifikowano 79. S to chopcy do 28 lat, przewanie z wyksztaceniem 7 klas szkoy powszechnej. Kiedymy siedzieli przy wsplnym obiedzie, mj ssiad, chopak z czupryn blond, w atanym niebieskim kombinezonie (przyszli wprost od warsztatu), zwierzy mi si: - Mamy za wiele ludzi do opaty... Dorzuciem: - I takich co umieliby tylko w biurze przepisywa. Chopak sign po chleb; zostaa jedna tylko pitka wielgachna; przeamalimy si ni. Na pohybel niekwalifikowanym robotnikom i inteligentom. Na zdar nauce. Naszemu przemysowi metalowemu w chwili obecnej brak 450 inynierw. Politechniki polskie wydaj rocznie 140-150 dyplomw, a ubytek roczny (mier, emerytura, przejcie do innego zawodu) wynosi 130 osb. Geologw poszukuje si ze wiec w rku, armatorzy wnosz podania o niepowoywanie na wiczenia oficerw i mechanikw marynarki handlowej, ktrych nie ma kto zastpi, i gminy wiejskie rozbijaj si za jakim takim lekarzem, brak nauczycieli... A niedawno z gorycz patrzano na nasz czterdziestotysiczny tum akademikw i, zda si, pytano: Po co was tylu?... Jeszcze gorzej sprawa si ma ze rednimi i z niszymi studiami technicznymi. Za drogo nas kosztuje produkcja poszczeglnego inyniera, bymy sobie pozwalali na tumy niedojdw po politechnikach. Lepiej z nich zrobi za tasze pienidze dobrych technikw, a technikw te przesiewa i robi dobrych majstrw. Tak e reform trzeba poczyna na wszystkich odcinkach, a przede wszystkim od dou. Syszaem, e w pewnej fabryce w COP-ie kierownictwo zorganizowao kursy trzymiesiczne. Wszyscy robotnicy koczcy te kursy z dodatnim wynikiem otrzymuj specjalne premie, chociaby pozostawali na dawnej niekwalifikowanej robocie. Dodatek za wysze studia. I znowu chwytam zanikajcy obrazek - przemwienie prezesa jednej z organizacji w pewnej wsi w COP-ie, ktre zoliwy przybysz siedzc w ktku wynotowa in extenso. (Co za przybysz i co za prezes ci, co byli, poznaj, a za innym zasi.) Prezesa bardzo przycinito do muru i nie uchwalono mu absolutorium. Oto fragmenty z jego mowy obroczej: Taki jeden z drugim zakuty b, co wWi? Ozy zna si na ksigach, piecztkach, czy wie, co to jest aspolutorium, dezederat, despezyt i zamknicie?

Pirszy raz nie uzyskaem aspolultorium - by jeden taki markotent, znaczy, co mu si markocio w zgodzie y. Ja owiadczyem, e wycign [konsekwencje? - M. W.]. Danego markotenta prosz wyaprobowa pojedynczo i ju! Albo ja co znacz, albo nie! Co si tyczy tej zabawy lasowej... Niejednokrotnie miaem sposobno namacalnie policzy, ile kieliszkw mieci si w litrze czystej. Doszedem do przekonania, e ten interes mona zaatwi bezbloczkowo. Wyoniy si jednakowo takie incydenty, e dochd si rozlecia, poniewa jeden z niepowoanych czonkw komitetu nie wyrwna swoich obowizkw wzgldem tacwek [pragncy taczy pac za kady taniec oddzielnie - M. W.]. Doszo do takiego faktu, e zmuszono mnie zastawi mj wasny zegarek a konto kredytw, ktre pozwoliem sobie udzieli inspirowanym czasowo przezpieninym osobnikom. Gdyby nie ja, w kamfor by si organizacja ju raz tego, jak si nazywa, rozsumowaa si. Czy ja mao zrobi? Jak u nas nastaa sia eska do pracy, to aby powstrzyma szacunek w zebraniach, wydaem rozkaz jednemu z czonkw zarzdu, aby cakiem pojedynczo czuwa na referacie wygaszanym przez pani referentk itd. Teraz przychodzi nowe ycie z konkretami, ktre a woaj o organizowanie si spoeczne. Na skutek tego w orodkach nowej pracy powstaje szereg placwek spdzielczych, ktre staraj si zapewni zaopatrzenie odbiorcw w produkty nabywane bezporednio u rda. Typ takiego prezesa niedouka bajdurzcego grnym stylem i kleccego narzucone z gry organizacje pokazowe, bdzie zanika. Uwieczniam go tu, jak uwieczniem szyld tandyta na wiejskiej chaupie COP-u w Leajsku. Aby przyszli ludzie COP-u, ktrzy ju poczynaj si formowa, przeczytali z umiechem t mow pana prezesa i obejrzeli te problematy, ktre wywoay odmwienie mu... aspolutorium. Zagadnienie czowieka w COP-ie, skoro ju ten czowiek ma prac, musi rozwizywa nie tylko spraw owiaty i ksztacenia zawodowego, ale i spraw zdrowia. Chlubimy si najwikszym przyrostem ludnoci w Europie, liczymy, e do 1955 r. bdziemy wikszym narodem ni Francja, ale z pola naszego widzenia usuwa si ten straszliwy upust siy, jaki sprawia zy stan zdrowia ludnoci, ta grulica, zabierajca co sidmego czowieka i przynoszca strat w naszym majtku narodowym, wedug oblicze Towarzystwa Przeciwgruliczego, na 6 miliardw zotych rocznie, te choroby weneryczne trzymajce w swoich szponach koo 900 000 ludzi, jaglica, rca oczy setek tysicy po zapadych wsiach, infekcje, epidemie, degeneracje, straszliwa danina pacona przez kobiety gince jak bezradne zwierzta w mkach porodowych. To tu, w COP-ie, do ktrego dotacza si cywilizacja innego rzdu, ktrego czowiek z naga jest przerzucany w cakiem obcy klimat, pod inne cinienie, to tu, w COP-ie, moe powtrzy si straszliwe niwo chorb i wynaturze, przez ktre przesza w swoim czasie chopska ludno Zagbia Naftowego. W szpitalu w Rzeszowie i obecnie lokuje si na jednym ku po dwch chorych, a jak dzieci - to i po troje. Przygotowalnia do operacji - miejsce, w ktrym lekarz si myje, nakada biay fartuch, rkawice, mask na twarz, odcina si od szatana infekcji i spraw jego - jest rwnoczenie... kancelari. Jak za p. przedpasteurowskich czasw. Chory, kiedy idzie lee na sal, oddaje ubranie na przechowanie rodzinie, bo w szpitalu ubranie szczury zjedz; kiedy ma wychodzi ze szpitala, dopiero si telefonuje, szuka krewniakw, aby oddali cenny i nieodzowny depozyt - dziurawe portki. W Tarnowie - kiedy dr Turschmid obejmowa dyrekcj szpitala, sale byy podstemplowane i pomimo e groziy zawaleniem, musiano w nich trzyma chorych. Trupiarnia latem wydzielaa taki odr, e siostry mdlay.

 na jesieni, przy czynnej pomocy Wydziau Samorzdowego, ktry wyasygnowa 300 000 z, stanie pod dachem szpital w Rzeszowie na 150 ek. W Sandomierzu a do tego czasu obsugiwaa chorych fundacja z czasw jednego z Piastowiczw, sprzed naj tatarskich, z roku pono 1221. Byo tam te ndzne przytulisko dla chorych i ibric--brac wszelkiej filantropii i ataniny. ...od jesieni, dziki znowu subwencji 100 000 z Zakadu Ubezpiecze, stara charytatywna buda zostanie przebudowana, bdzie wyodrbniony oddzia chirurgiczny, oddzia dla interny, oddzia rozpoznawczy zaopatrzony w laboratorium chemiczno-bakteriologiczne i pracowni rentgenologiczn. Przy zakadaniu fundamentw pod te budowle znaleziono pod warstw prchnicy lenej kilkadziesit szkieletw ludzkich. Tak oto na kociach zmarych i powyrzynanych przez Tatarw bd teraz pobyskiwa nie ogniki fosforyzujce, ale rentgen. W Tarnowie Zakad Ubezpiecze da 100 000 z - dobudowuje si pitro, sam szpitalik rozbudowuje si na 300 ek nowoczenie uposaonych. W Tarnobrzegu Zakad Ubezpiecze da 100 000 z - rozbudowuje si oddzia epidemiczny. Na tereny tonce w dzikoci, po ktrych uwijay si jeno babki znajce, wkracza, cznie z formami przemysowymi, Ubezpieczalnia. - Ubezpieczalnia, na ktr tyle wygaduje pseudointeligent, nawyky do lekarza epoki liberalistyczno-kapitalistycznej, ktry przy sposobnoci dowiedzia si o zdrowie pani dobrodziejki i ktremu wstydliwie wciskao si do rki honorarium przy poegnaniu. Od tej strony ogldane lecznictwo spoeczne si nie podoba. Ale spjrzmy na nie od strony tych rzesz biedakw: bdziemy mieli inny obraz. To tak, jak kiedy kto patrzy na zegar od prawej strony i widzi, e dwunasta bdzie za minut, a gdy kto od lewej - konstatuje, e ju jest minuta po dwunastej. Teraz w COP-ie tworzy si co w rodzaju genera-gubernatorstwa zdrowia. Bo te liczba ubezpieczonych ronie w COP-ie w zawrotnym pdzie. Kiedy badaem te sprawy w maju 1938 r., ilo ubezpieczonych w Ubezpieczalni w Rzeszowie wzrosa z 10 377 w r. zeszym do 15 550 w roku obecnym, a w Ubezpieczalni w Tarnobrzegu z 9000 na 22 200. A przecie tymi cyframi nie s objte liczne tysice chopw wocych wir, piasek, drzewo itp. Stworzono komisarza dla trzech Ubezpieczalni: Tarnowa, Rzeszowa i Tarnobrzegu. Bdzie on musia tam stworzy tak opiek lekarsk, jak dzi zapewniaj ubezpieczonym - Ubezpieczalnie krakowska czy poznaska. Komisarz ma pene rce roboty w tym pustkowiu. Tworzy orodki zdrowia. Trzonem dziaalnoci poza szpitalnictwem jest opieka nad matk i dzieckiem - bo wszak od tego naley zaczyna. Odfikcyjnia si przychodnie przeciwgrulicze, dajc im rentgeny; bez nich byy jak onierze za czasw ministra z czasw wielkiej wojny, Suchomlinowa, ktrych wysyano do ataku bez karabinw - mieli tylko silnie wrzeszcze. W Pawi - od Tarnowa 40 km w stron Krynicy - tworzy si kolonia wypoczynkowa dla robotnikw OOP-u na sto miejsc. W lasach, ktre spay od krla wieczka, pojawia si nie tylko niesychana rzecz - cega. Ale rwnoczenie - lekarz z apteczk. Bo to dla ciebie wszystko, czowieku, dla ciebie, a nie dla maszyny, dla teorii, dla abstrakcji. Na razie z problemem czowieka jest diablo trudny dylemat, trudniejszy ni z niejednym rozwizaniem technicznym (dlatego naley jak najszybciej znie anachronizm, e cae dwanacie

powiatw wchodzcych w skad COP-u to kompetencja jednego inspektora pracy, rezydujcego w Przemylu). Wyoy mi to obrazowo chop spotkany przy drodze. Zapytany, co myli o tej caej budowie, podnis oczy znad jakiego kijaszka, ktry obrabia kozikiem: - wiat si kocy abo sie zacyno... Dzie i noc tra jkoco jakieci masyny, akurat tam, kiej sie niedawno gzyby zbirywao (wierz, e wwczas wystarcza ten jeden inspektor). A o tym problemacie ludzkim powiada tak: - W gazycie pisao, co teroz w kuzdej wsi mo by najmnij dwch umtalowanych chopw. W Sodomie i Gomoze to pono ju dziewici sprawiedliwych zdybali, a u nos dobze sie sotysi i wjci nasosom (?), zeby tych dwch zdyba. Startujemy z zagadnieniem czowieka w COP-ie. O tym czowieku w Polsce tak pisa Szczepanowski198: Ot biorc rzeczy przecitnie, nasz materia ludzki tak si ma do materiau ludzkiego w Anglii, Francji i Niemczech, jak piasek, glina i soma, z ktrych lepimy nasze lepianki, maj si do etosu i elaza, z ktrych wznosz gmachy publiczne gdzie indziej. Chciabym, jeli ta ksika wpadnie w rce modym inynierom i majstrom pracujcym na terenie, eby nie pominli tego rozdziau. I pomyleli, e ich rola nie koczy si w krelarni albo w warsztacie i e duo od nich zaley.

MAE NA MIELIZNACH Patrz na Polsk z 65 pitra199

W wagonie linii The Bay State. Porzucam Nowy Jork i jad w objcia ks. Icieka. Sportsman, ktry przejecha wzdu i wszerz autem ogromne ldy Stanw Zjednoczonych i napisa z tego dwie ksiki reportaowe, kapelan wojsk Hallera we Francji w czasie wojny, raz ju pono milioner, potem nic, teraz znowu na wozie, w drugim ju pokoleniu tutaj osiady, wietny okaz gawdziarstwa polskiego i icie Zagobowej swady. Pojedziemy z nim szerokim ukiem po Nowej Anglii. Nim stan na tej ziemi najdawniej zasiedlonej, szacownej w purytaskiej tradycji i w krajobrazy jak z bajki, usiuj sobie przypomnie dzie wczorajszy. Zbuntowaem si przeciw nawykom ksikopisa, ciuajcego syntetycznie materia. Bo przecie kady dzie ma swj aromat.

198

Stanisaw Szczepanowski (1846-1900) - dziaacz spoeczny, pedagog, ekonomista i pionier uprzemysowienia Galicji (gwnie w dziedzinie przemysu naftowego). W swej pracy Ndza Galicji w cyfrach i program energicznego rozwoju gospodarstwa krajowego (1888) odmalowa wstrzsajcy obraz zacofania gospodarczego i spoecznego kraju, wskazujc na moliwoci jego przezwycienia w drodze wielkich inwestycyjnych nakadw w rolnictwie i przemyle i przedstawiajc szeroki program kapitalistycznej industrializacji Galicji. 199 Korespondencja dla Ilustrowanego Kuriera Codziennego ju po zajciu Czechosowacji przez hitlerowcw. IKC 1939, nr 162 z 8 VI.

Wic... Murzyn mi postawi w wagonie-saloniku maszyn, przynis na biurko coca-cola z lodem. Za oknem przecudna wiosna asfaltowana, ale i mocno zielona. Tamy szos owijaj si w rozety, wspinaj w wiadukty albo odbiegaj w bezkres wstgami poczwrnej autostrady. Tak i z moimi mylami. Jake to byo? Cae dopoudnie leaem w hotelu, czytajc nadesany mi przez jednego z rodakw z pewnego miasta w Stanach rkopis zawierajcy wspomnienia. Wspomnienia ziay niewywietrzon nut zacitoci, byy pogosem walk niesychanie ostrych, ktre w czasie wojny toczy obz orientacji proalianckiej i prolegionowej. I prosto z atmosfery tych lat, tych walk, kiedy obrzucano si zgniymi jajami, bito kijami, odmawiano sobie tytuu Polaka i hojnie szafowano zarzutami zaprzastwa, przeniosem si do Konsulatu Generalnego na: akt dekorowania czterdziestu zasuonych Polakw z rnych miast Stanw Zjednoczonych przez ministra Romana. Najwysze odznaczenie - komandori Polonii Restituty, otrzyma prezes Ampolu, instytucji importowej, p. Wgrzynek. Odznaczenie otrzymuje za pioniersk dziaalno w dziedzinie importu szynek. Sztandary dwch stowarzysze chyl si przed ministrem, ktry dekoruje je w imieniu pana prezydenta Zotym Krzyem Zasugi. Jeden - to z Brooklinu. Byem tam zaraz po wyldowaniu. Bardzo dobre ciasto i kaw day gosposie Ligi Morskiej i Kolonialnej. Rzeka polskiej pracy spoecznej wesza w spokojniejsze oysko. Teraz znowu dziejowy wiatr wpad w te codzienne prace. Przez ten miesic sypnli p miliona dolarw. Ale o Polsce mao wiedz. Chcieliby jej dotkn ywej, a nie teoretycznej i marzonej. Czasem w swoich odczytach posikuj si przezroczami, w ktrych pokazuj swoje zdjcia z COP-u. Kiedy ukazuje si jaki robociarz o mniej fortunnej gbie, sala wybucha miechem. Amerykanie lubi si pomia za wszelk cen. Ale kiedy mwi, e dotd pokazywano im poczet krlw, ale trzeba te pokazywa poczet ludzi szarych, pracujcych u dow - ludzie ongi spod Niska, ludzie ongi spod Rzeszowa, ludzie kiedy spod Ruska i spod Prusaka, i spod Austriaka - klaszcz. Klaszcz machinom ii korpusom fabrycznym, cichn i patrz zachannie, kiedy na ekranie ukazuje si grzska droga i marna szkapina chopska. T Polsk zostawili, ta podobno si staje. Wic, e jej nie mog dotkn, otaczaj chocia po odczycie prelegenta, klepi go po ramionach, pytaj, czy zna jakie zatracone psie wlki, czy nie spotka ich kmotrw i kumw, daj tych kmotrw i kumw adresy, aby napisa - em ich tu widnia. Nienasycony, po omacku szukajcy gd Polski. No i teraz, kiedy zawiao z tamtych, polskich ldw, adnymi oceanami niebronnych, groz wojny a tu na bezpieczn Ameryk, kiedy przyjecha aktualny minister tej nie wymierzonej i nie wypraktykowanej ojczyzny, ktra byska w pomroce drugiej pkuli - przyszli. Stanli czarnym szpalerem uroczystych, czarnych tuurkw. Suchali.

Cudzoziemcy, apicy mnie po wagonach kolejki podziemnej za guziki ubrania w namitnym pytaniu: co myli Polska?, pewno radzi by byli podnie teraz dach nad salami konsulatu i zobaczy, jak te rai ten rj polski. Zawiedliby si. Przedstawiciel rzdu polskiego nie mwi ani sowa o wojnie. Mwi o pracy. Czarno ubrani panowie zabrali pikne, czerwone pudeeczka z odznaczeniami do swoich miast, do swoich warsztatw pracy. Zbior na pewno i drugie p miliona, i wicej. Ale o czym tu gada? Prus pisa, e cierpienie pogbia. Nieche si jego czara nie przepenia. Ale w dniu wczorajszym schodziem ze schodw konsulatu w poczuciu jeszcze wikszej bliskoci do swego narodu. Prosto z konsulatu pojechaem na cocktail party do baronessy Dahlerup. Prosz nie wymaga wyjanie, bo sam bym chcia co wiedzie. Czowiek sam nie wie, jak w rne society wpada, dziki komu otrzymuje zaproszenie. Byem, coctaile piem, dotychczas nie wiem, ktra to bya baronessa Dahlerup. Pewno to ta, ktra mi najwicej przyjemnych, ale niezrozumiaych rzeczy mwia duskim akcentem. Zabawne byo przenie si z naga z tego zebrania w konsulacie. Cocktail party baronowej odbywa si w najszykowniejszej restauracji Nowego Jorku (Rainbow) na 65 pitrze Rockefeller Center. Szklona weranda oddana bya do uytku goci. I wyniesiony ponad morze drapaczy chmur w tym szklanym pudeku tum zaywnej plutokracji obsiad mnie z pytaniami o nastroje w Polsce. Do niedawna jeszcze pytali: Czy to warto potyka si o Gdask? Obecnie ju tych pyta nie spotykam. Kiedy si robi gorco, owoce opinii dojrzewaj prdzej. Ale wci ta Europa dla Amerykanina wyglda jak jaki Cap Horn, na ktrym wci szaleje sztorm cierajcych si prdw. Wojna jest przyrodzonym stanem Europy - pisa przed miesicem jeden z amerykaskich dziennikw. Teraz nagle z tej zadymki europejskiej wyania si ksztat jakiego ldu, ktry si nie cofa przed walk. Nieraz zastanawiamy si, skd w rnych miejscach, w rnych krajach i w rnych sferach spotykamy zgodn niech do Polski. Myl, e kraj taki jak nasz, pooony na rwninie midzy Wschodem a Zachodem, yjcy tradycjami wolnoci, zmuszony do zakadania na nie twardego wdzida, nie klasyfikujcy si wedug adnych istniejcych szablonw ani manier politycznych drani, zwaszcza lubicych standard i unikajcych fatygi mylowej Amerykanw. Ale maj oni w sobie ducha pionierskiego i ceni sport. Czuem si szybk telewizyjn, ktr w tyme Rockefeller Centrum demonstrowano mi przed paru dniami. Czuem, e przez t soczewk usiuj wejrze w oblicze Polski ciekawe oczy ludzi ubezpieczonych na swoim 65 pitrze. Oczy moje poszy wraz z nimi. Lepiej jest, drodzy, patrze z tego 65 pitra z obcymi ludmi na Polsk ni z poniektrymi z was z okien kawiarni. Ale moe myl jeszcze starymi kategoriami. Moe wszystkie kawiarnie w Polsce Zmieniy si w Honoratki z powstania listopadowego?200 [...]

200

Aluzja do miejsca wystpie patriotycznych warszawskiej kawiarni Honoratka przy ulicy Miodowej, w ktrej w okresie powstania listopadowego 1830-1831 zbierali si czonkowie Towarzystwa Patriotycznego, powstaczego stronnictwa lewicowego.

Teraz miaem i na zebranie wygnacw hiszpaskich. Ale przedtem wpadem do najwikszego sklepu Macy, aeby sobie kupi letnie ubranie na t nowoangielsk eskapad. Kiedy zajechaem ruchomym chodnikiem w gr, okazao si, e ju trafiem na ostatni chwil. Tumy opuszczay ju zamykajcy si sklep, dc na lunch. Zabawne s odpywy i przypywy tych tumw. Teraz wzbior nimi wszystkie apteki, ktre jednoczenie s restauracjami, potem napczniej arterie podziemne. Subiekt poszed po ubrania. Zagbiony w podstawiony fotel, signem po Ilustrowany Kurier Codzienny, ktrego nie zdyem otworzy. - Jakie tam wiadomoci z Polski? - zapyta wracajcy subiekt. Personel ju by wolny od klientw. Wokoo zaczli si zbiera pracownicy. - Co tam sycha w Polsce?... Pokazaem im wstpny artyku pt. ywa torpeda. Szli rozumiejcymi oczami po kolumnach z nazwiskami modych chopcw, ktrzy ofiarowuj ycie bez reszty. Tumaczyem im, e Polska jest krajem chrzecijaskim, ktry nie ma kultu samobjstwa. Zrozumieli ofiar. Wianuszkiem zebrane wymakijaowane na anioki sweet girlsy przycichy. W wielkim magazynie, spitrzonym materiaami, ktre trzeba bdzie uprztn po gociach, obstawianym wykrygowanymi manekinami, w ktrym ruchome schody i fotele, lustra i restauracje, katalogi i specjalnie szkolony personel przez dzie cay suy snobizmom ludzkim, grymasom i rozleniwionej wygodzie - powia ostry wiatr z kraju, w ktrym, jak przed wiekami, piersi jeno nasze a garda - oto morza, oto gry, oto fosy, oto cae munitia nasze... I w ciszy skupionej nad tym dziennikiem, zadrukowanym nieznanymi sowami, ale z ktrego szy jake bliskie i zrozumiae sercom caego czowieczestwa wartoci, rozleg si gos starego ekspedienta: - Ja myl, e wy, Polacy, staniecie si najwikszym narodem wiata. [...]

W klubie hiszpaskim jestem czy w ad hoc najtym lokalu? Jakie puste ciany, niski sufit, podoga z desek. Na stole, bodaj z tarcic, kolorowi si cocktaile. Nie widz zreszt dobrze, bo sala tonie w pcieniu. Na pewno bya elektryczno, ale gotw jestem przypuszcza, e wieczki. Duo czarniawych ludzi o oliwkowych cerach. Toller, pisarz emigrant, yd z Niemiec, wygasza prezentacj. Do podium podchodz wywoywani przez niego ludzie o dwicznie i handlowo brzmicych nazwiskach. Toller jest w jakiej ciemnej koszuli, ktra przypomina bluz robotnicz. Seniorom i senioritom, zgrupowanym w wianuszek czarnych gw, Hiszpanii ludowej, walkom, ktre toczya - Salut! - Salut! ... - odpowiada sala. Rozmawiam z ambasadorem hiszpaskim, ktry rezydowa w Waszyngtonie jeszcze niecae dwa miesice temu. Pytam, czy granica hiszpaska nie bdzie zbytnio wizi si Francji. Ambasador jest pesymist. Uwaa, e nastrj antyangielski i antyfrancuski jest dziedziczny w armii hiszpaskiej. Baleary bd tamoway dowz wojsk kolonialnych z Afryki, Gibraltar jest zagroony. Najwyej, o czym mona marzy, to eby blok demokratyczny sypn gotwk i kupi za to neutralno Hiszpanii.

Mody docent literatury na uniwersytecie w Madrycie przewiduje, e atak woski na Francj pjdzie przez Hiszpani, bo granica francuska na tym odcinku nie jest umocniona. [...]

Tamci Hiszpanie to s emigranci, dopiero co wysiepnici na grunt amerykaski. Ciko pracuj skrzelami, ktrych nie s w stanie napeni saluty p. Tollera ani dobroczynnych Amerykanek. Teraz jestem u emigrantw, ktrzy si przystosowali. Na zakoczenie pracowitego dnia id gdzie na 56 Street na tyy Carnegie Hallu. Wsikam w mae drzwiczki schodkami, przypominajcymi raczej drabink, Wchodz na pierwsze pitro. Musi to by lokal nad jakim garaem. Surowe cegy sterczce nierwno z murw jaka zdolna rka pokrya bajecznie kolorowymi kompozycjami w stylu ludowym rosyjskim. U dou tych bohatyrw z bylin, szykw, gdzie na Morze Czarne przeniesionych przez przecze Kaukazu, ley naga modelka, a grono panw i pa jest pogrone w pracy za rozstawionymi sztalugami. Po chwili zestawiaj stoy, ondulowane Rosjanki ustawiaj talerze z kiebas, chleb - i, co najwaniejsze - czaj. Cigniemy herbat, bierzemy kiebas palcami z pmiska i roztrzsamy sytuacj europejsk. Nie bardzo lubi Hitlera, ale zreszt s w nastroju naplewatielskim, nastroju doskonaej obojtnoci. - Da, Polaki, oni zajadyje - konstatuj z bezwadnym zadowoleniem. - Oho, Polacy bd si bili... Ci ludzie odpiewali ju swoj piosenk. Le jak uel na brzegach tego kotowiska, jakim jest wiat.

Zblia si pnoc. Czas jecha na Pisudskiego201, ktry dzi odpywa, unoszc ze sob ministrw Romana i Bobkowskiego202, ktrzy dekorowali dzisiaj Polakw w Nowym Jorku i przed kilku dniami w Chicago. Ale nie jad. Nabrodziwszy si midzy szumicym mrowiskiem ludw od restauracji Rainbow do rosyjskiego poddasza, najmniej ciekaw jestem tego odjazdu. Bo wiem: bd wymienia ostatnie poegnania; zaoga bdzie staa na swoich miejscach; bdzie przygotowany dobry posiek; bdzie troska o baga, o podsumowanie prac amerykaskich, przygotowanie si do dnia codziennego w Polsce. W lukach statku le przygotowane czarne papiery do zaklejenia iluminatorw. Ale na pokadach nie bdzie ani dramatycznych salutw, ani naplewatielskiej rezygnacji, ani troski o zagroone miliony i naruszony standard ycia. Poznawajcie t niewygodn Polsk - ludy Ameryki i Europy.

201

M/S Pisudski - motorowiec transatlantycki zbudowany w 1935 we Woszech na zamwienie armatora polskiego, bliniaczy statek Batorego. Pywa na linii Gdynia-Nowy Jork; od listopada 1939 by transportowcem wojskowym, a 26 listopada 1939 zaton na minie na zachd od Newcastle (Anglia). 202 Aleksander Bobkowski (ur. 1885) - ppukownik WP, inynier. Przed I wojn wiatow oficer armii austriackiej, podczas wojny w Legionach Polskich. W Polsce niepodlegej oficer WP, w l. 1935 -1939 wiceminister komunikacji.

I ju tu przed wojn list do crki203

Creczko, creczko, creczko! Jed teraz po Nowej Anglii autem, a Ciebie tu nie ma. Tak przywykem wczy si z Tob i tak mi brak do kadej rzeczy Twojej wesooci i Twego piczastego oka. Kiedy tak dawniej jedziem bez Ciebie, kiedy bya zupenie maa, aowaem na widok kadego piesieka i kadej tej kaczuszki kulgajcej si przez drog, e Ciebie nie ma, abymy si cieszyli razem i pili wesoo z tego, co Pan Bg nam na drodze napatacza. Teraz, jadc zielonymi okolicami Nowej Anglii, ktra jest najstarsz kulturalnie czci Stanw Zjednoczonych, bo std sza kolonizacja w gb kraju, doznawaem uczucia cinicia serca, ilekro spomidzy zielonych drzew wyania si campus jakiego college, ktrymi ta ziemia jest przesycona i bogata. Kiedy soce zachodzio, a moje auto pdzio jak optane pod strachem nie tyle Boym, ile policyjnej grzywny, bo jeszcze nieskoczona ilo mlii pozostawaa do miejsca wieczornego odczytu widywaem na stopniach pawilonw uczelnianych przysiad modzie, wiesz, tak jak na korytach dnem do gry obrconych przy chatach biaoruskich, kiedy bydo wraca z pola. Pamitaem wwczas o waszej ciasnej szkole, o atmosferze cigego opanowywanego rozdranienia i was, uczennic, i waszych nauczycieli, o tej atmosferze naszych szk, ktra jest podobna do atmosfery natoczonego tramwaju; ludzie s w nim uprzejmi przez rozum, przez kultur, przez opanowanie, ale resztk si nerwowych. To wszystko ndza robi, creczko, ndza, ktra nas przeera. Masz ju za sob rok z gr po maturze. Siedzisz w Szwajcarii, kraju bogatym, kraju szczliwym. Widzisz dookoa siebie wiele wicej umiechu ni w Polsce. Przywizujesz si do profesorw na Twoim uniwersytecie, jak objawienie bierzesz t naturaln yczliwo czowieka do czowieka, ten kredyt moralny, ktrego Ci nie skpi otoczenie. I teraz, kiedy masz ju dystans tego roku i perspektyw cigoci geograficznej - pomyl sprawiedliwie: przecie wszyscy Twoi nauczyciele tu w kraju chcieli jak najlepiej, przecie uczyli z najwikszym wysikiem. Tak, to bdzie najwaciwsze sowo. O ich yciu prywatnym sabe nas tylko dochodziy wieci. Ale tych kilka faktw, o ktrych dowiedzielimy si - czy nie starczy, aby sobie uprzytomni, jak wt wiedli egzystencj materialn, ktr byle katastrofa (a ktra rodzina ich nie ma) podrywaa. A ta wasza nauka! Bez laboratoriw, bez gabinetw, bez sal gimnastycznych, bez boisk, w pokoikach czynszowej kamienicy, przerobionych na sale szkolne... Szara, teoretyczna nauka, spitrzona w szarym oysku kucia dopnego z papierowego materiau, znaczonego formalnym std dotd. Trudno si dziwi Ewie, e talk znienawidzia wspomnienie szkoy, e chcc je zaguszy, umwiy si z najlepsz koleank, e si nigdy widywa nie bd. Pamitasz - mama mi zawsze za ze miaa, e podrywam autorytet szkoy, kiedy posplnie z Tob robilimy srogie rachunki sumienia, gdzie i dlaczego za wiele si uczya, bo otrzymaa czwrk. Standaryzowana trja - oto by idea ojca i crki. A pamitasz te obliczenia w pitej klasie, kiedy triumfalnie ustalilimy rekord: opuciycie 50 procent godzin szkolnych.

203

rdo tekstu; Ilustrowany Kurier Codzienny z 9 sierpnia 1939.

A jednak nie chciaem, by si uczya za granic. Bo to bya Twoja szkoa, polska szkoa. Bo Twoi nauczyciele byli ideowymi ludmi... strasznie zmczonymi. Bo te wasze (bzdurne, pozwl sobie powiedzie) konspiracje, za ktre Ci na tydzie wyleli ze szkoy (susznie), to byy rzeczy, ktrych nie dowiadczyaby wrd pyzatych i szczliwych dziewczt Zachodu. Jeli konspiracje byy bzdurne i chorobliwe, to przecie modo nie jest chorobliwa, a wic to znaczy, e bray si z powietrza, ktrym ya i y bdziesz, z cikiego przeorywania si przez wszelkie nasze ubstwo; moe przez wszelkie nasze koniecznoci. No, ale wreszcie otrzymaa matur i prysna w wiat. Piszesz, e ykasz niewypowiedzianie czyste i mrone powietrze na narciarskich wycieczkach w gry. Twoje prawo. Naykaj si i wracaj; bo tu bdziesz y i do polskiego powietrza powinna mie przystosowane puca. Ale, skoro ju bdziesz miaa w swojej modoci te kilka zagranicznych lat i kiedy - pomyl, jak jeste szczliwa - kula ziemska stoi przed Tob otworem - ucz si, gdzie chcesz, rb, co chcesz - koz dj u Gandhiego, dzikolud si w szkole przyrody na Wyspie Galapagos, postp za kucht (jak koniecznie si upieraa ku przeraeniu mamy) do domu londyskiego (ju ja Ci, jak wrcisz, przyskrzybn, jeszcze stary tata bdzie mia tyle fasonu), yknij wiatrw, ktre wiatami chodz, szczcia, modoci, bezfrasobliwoci i rozkoszy wielkiej, owocnej, spalajcej pracy. Wic rozumiesz, kiedy widziaem te opalone dziewuchy siedzce po przypieckach swoich collegew, mylaem sobie: a moe by tu przyjechaa?...

I wtedy skrciem swoj benzynow koby (trzymaj jzyk, eby Ci si nie skrci) ku miasteczku Poughkeepsie. Moe masz, jak dawniej, ochot szuka oczu mamy i pyta: Mama, czy on prawd mwi? Najprawdziwsz prawd! ani litery mniej... Ot pod tym miasteczkiem Po..., mniejsza o to, roztasowa si wielki campus, park, cigncy si na pi kilometrw, w ktrym stany dwa pawilony najstarszego college dla dziewczt w Stanach Zjednoczonych, Vassar College. Przez szerok bram wjechaem w gwn alej. Zaparkowaem wz i poszedem przed siebie. Uderzyo mnie, e wrd trawnikw wszdzie przeprowadzono wskie cementowe uliczki. Pomykay po nich na rowerach dziesitki dziewczt. Okazuje si, kada z tysic trzystu wychowanie college ma rower. Zwiedzajc zakad nazajutrz, przekonaem si, e wobec wielkich odlegoci campusu jest to konieczne. Jaka zaczepiona przeze mnie siwa pani okazaa si jedn z czterech lekarek zakadu; uprzejmie podja si mnie zaprowadzi do prezydenta collegeu, p. Mac Crackena. Pan Mac Cracken, wielki przyjaciel Polski, jeden z zaoycieli i prezes Fundacji Kociuszkowskiej204, przyj mnie z ca ujmujc prostot, ktra cechuje amerykask elit intelektualn. I w tym swoim przymionym gabinecie, na ktrego cianach wisz fotografie prezydentw Stanw Zjednoczonych z przyjacielskimi dedykacjami i par dobrych obrazw, odkry mi jeszcze jedno rdo ukryte dla nas cudzoziemcw, rdo, w ktrym si toczy ycie duchowe Stanw, o ktrym, zafascynowani technik amerykask, tak mao wiemy.

204

Fundacja Kociuszkowska - instytucja powstaa w 1925 w USA dla popierania polsko-amerykaskich stosunkw naukowo-kulturalnych. Fundacja zaznajamia spoeczestwo amerykaskie i polsko -amerykaskie z histori i wspczesnym yciem polskim oraz udziela stypendiw.

Jeszcze i Ty napotkasz w swoim yciu wielu takich bubkw, ktrzy zechc zdeprecjonowa Twoj prac dlatego, e to bdzie kobieca praca. S to zwykle najmniej zdolni mczyni, ktrzy si obawiaj, e ich kawaek chleba zostanie odebrany przez kobiet (albo po prostu bezinteresowni zawistnicy, co ju jest specjalnoci Polski; gdzie indziej lekarz zazdroci lekarzowi, a adwokat kopie doki pod adwokatem, ale tylko w Polsce szewc si martwi, e dziekan zosta praatem, cho przecie sam nie mgby na t godno reflektowa). Ja tam nie wierz w rwnouprawnienie, ale po co przeszkadza kobietom? Jeli nie dojd do niczego, to niech si martwi, a jeli dojd, to tym lepiej. Wwczas kiedy zakadao si Vassar College, pierwsze kobiece college w Stanach Zjednoczonych, byy to lata wojny secesyjnej. Epoka gorcych rozpraw o wyzwoleniu Murzynw sprzyjaa sprawie emancypacji kobiecej. Ta emancypacja dla kobiety amerykaskiej bya o tyle atwiejsza, e jej stanowisko tradycyjnie, od czasw pionierskich, kiedy bya wielkim rarytasem, sprowadzanym w maych dawkach z Europy, byo uprzywilejowane. Ale podczas kiedy pdzikie bractwo farmerw i traperw yczyo sobie mie sodkie anioy w riuszach i robronach - to ju wwczas kobieta, Beecher Stowe, ona dyrektora szkoy kobiecej, pisze pomienn ksik o wyzwoleniu Murzynw. A jednak ostatecznie wszystko pocz mczyzna - bogaty Anglik, browarnik Vassar. Kiedy ju zrobi milion dolarw, pocz w typowy sposb purytaski si zastanawia, e czas by zamwi sleeping do nieba. Nie wiem, czy mia swego Tirliporka, czy inne zawayy wzgldy, ale wanie ufundowa college swego imienia, sprowadzajc pierwszorzdnych pedagogw. Pierwszy prezydent college, m wiaty i wielce uczony, mia wiele kolizji z nieukiem i dorobkiewiczem Vassarem, ktry mia swoje pogldy na nauczanie i wychowanie dziewczt. Wida jednak z tych sporw wynika jaka dobra linia generalna, bo po dwudziestu latach okazao si, e absolwentki Vassar na wszystkich polach zaczynaj zajmowa stanowiska przodujce. Taka pani Lathrop, pierwsza dyrektorka biura opieki nad dzieckiem przy rzdzie federalnym, jest autork prawa o dzieciach; p. Davis, autorka dzie o zasigu wiatowym, zaoya wizienia kobiece, stworzya ustawy obyczajowe; p. Richmond, pionierka pojcia, e prowadzenie domu i rodziny jest najszczytniejsz i wan profesj, podniosa znakomicie standard mieszkania i kuchni w caych Stanach. Po tym dwudziestoletnim okresie wstpnym, kiedy kobiety zarysoway si jako warstwa ludnoci majca swoj indywidualno i swoje potrzeby, rozpocz si okres agitacji za prawami wyborczymi kobiet, w ktrym wychowanic Vassar odegray rol przodujc z papieem kobiecym p. Stanton Elisabeth (rwnie absolwentk Vassar) na czele. Wreszcie w 1898 r. kobiety otrzymay prawo gosu i odtd ju s na kadym polu rwnouprawnione. - Jakie wic teraz hasa przywiecaj paskim wychowankom? Prezydent Mac Cracken zapala si: - Dopiero teraz, otrzymawszy prawa do ksztacenia i prawa polityczne, moe kobieta mie ambicj dziaania bezporednio dla dobra caoci przerobienia i wyrobienia pewnych cech duszy amerykaskiej. Niech pan pomyli, jak potne po temu maj moliwoci kobiety; przecie 90 procent nauczycieli szkolnych w Stanach to kobiety, przecie zajmuj najodpowiedzialniejsze stanowiska: jak kobieta minister robt publicznych, jak kobieta dyrektor Teatru Federalnego, Hallie Flanagam (rwnie absolwentka Vassar). Prezydent poczyna mwi o strukturze rodziny amerykaskiej. Ci na niej wci jeszcze czasy pionierstwa, czasy rozrostu, kiedy wielkie fale ludzi wleway si do Stanw, a zwizki maeskie

zawieray si dosy przypadkowo. Mczyzna amerykaski cakowicie jest pochonity prac, umieralno mczyzn jest o wiele wiksza, t szczup ilo czasu, ktra mu zastaje na wytchnienie, powica yciu klubowemu, a jeli czasem spdza odpoczynek z rodzin, to jest to dzikie ganianie po kraju przy kierownicy, bez zaspokajania waciwie adnych potrzeb duchowych. ona ze rednich klas jest skaana na monotoni pryczenia w kuchni, w zamoniejszych - na monotoni nierbstwa. A e nie jest ona takim biernym stworzeniem jak w Europie, e ma wicej inicjatywy, przeto bunt kobiet objawia si w zastraszajcej iloci rozwodw. Vassar College dy wic do kooperacji ycia mskiego i kobiecego, do wytworzenia wsplnych zainteresowa; sta si to moe wwczas, jeli kobieta bdzie na tym poziomie rozwoju, e potrafi zrozumie prac mczyzny i bdzie miaa na tyle autorytetu, aby nauczy tego dzikusa, e rzeczy poza businessem te bywaj doniose i wane. - Wie pan, ju obecnie widzimy postpy; na przykad w operze pan zobaczy coraz wicej mczyzn przychodzcych z onami, czego dawniej nie byo. Prowadzimy te ewidencj naszych absolwentek i wie pan, co wykazaa statystyka? e procent rozwodw wrd absolwentek jest dziesiciokrotnie mniejszy ni wrd ogu kobiet amerykaskich. 1300 uczennic ma p. Mac Cracken na swojej pieczy i jest zdumiewajce, jak dokadnie pamita kade nazwisko. - Polki! zaraz panu powiem, jakie mielimy Polki w latach ostatnich: Kossakwna, Grska, Michalikwna, Nowakowa, Peterson, Somczanka, no i kuzynka pana, Renia Wakowiczwna. Obecnie jednak nie mamy ani jednej Polki. Nazajutrz, po kolacji spoytej i spdzonej nocy w hotelu dla goci w Vassar College, od rana rozpoczynam zwiedzanie zakadu w towarzystwie lektora jzykw sowiaskich, p. Nikandra Iwanowicza Strielskiego. Profesor Strielski, ju bardzo zasymilowany i oeniony z Amerykank, odprawia wanie Chineczk, crk jakiego chiskiego dostojnika, z ktr przerabia jzyk rosyjski, bierze klucz od swego auta i niebawem jedzimy po obszernym terenie stanowicym tak zwany campus - przestrze zajt przez zakad naukowy. Jest wczesna godzina; na wszystkie stromy pomykaj szczupe dziewczce sylwetki na rowerach; jaka idzie w ubraniu do konnej jazdy; inna z kijami golfowymi; po trawnikach, na aweczkach pod drzewami, po prostu na trawie albo na stopniach siedz po dwie, po trzy i po jednej z nauczycielem albo nauczycielk i co przerabiaj indywidualnie, jak przed chwil ta Chineczka z prof. Strielskim. Wykadowcw ma Vassar dwustu, czyli ma jednego profesora wypada sze uczennic. A wrd tych profesorw s znakomitoci naukowe. Naturalnie, e wpisy uczennic (1200 dolarw rocznie) nie mog pokry tak kosztownego aparatu, ale od czeg liczne i hojne fundacje? Biblioteka zakadu mieci (suchajcie! suchajcie!) 250 000 tomw. Uczennice pracuj w oddzielnych boksach, a nawet jest szereg specjalnych zamknitych gabinecikw - wszystko to z widokiem na cichy park i starodrzew. W kadym dziale biblioteki dyuruje profesor - specjalista od danego dziau. Czytelniczka ma w kadej chwili pomoc - wyjanienie, odnalezienie odpowiednich stron. Mae salki ze stoami, ktre otacza po sze foteli, raz po raz przerywaj te pojedyncze celki; tu mog si zbiera dyskutantki, tu zawizuj si omawiania po kilka doranie przerabianych tematw. Kluby bowiem specjalne mieszcz si w innych pawilonach.

W pawilonie bibliotecznym powicona sztuce salka dla demonstrowania biaych rzeb ma cian to-czerwon, w sali dla demonstrowania malarzy woskich ciana jest z bkitnej terakoty, bo na tym tle pono najlepiej odbija delikatno kolorystycznych niuansw. Sala periodykw na 400 periodykw z caego wiata (wyej o pitro jest sala dziennikw). Zachodzimy do jakiej sali wykadowej, ktra jest zaciemniona, bo wykad jest ilustrowany przeroczami. W ciemni sali byszczy ogniami witojaskich robaczkw kilkaset miniaturowych lampek na oparciach foteli, kiedy pada na ekran jaka rzeba, rozwietlajca bardziej widowni, wida profesora w todze na katedrze i w pierwszych rzdach... sze suchaczek. Wychodzimy znowu na jasny wiat Boy, pod szumice licie starodrzewia. - Panie profesorze - zapytuj - macie tu najbogatsze dziewczyny tego bogatego kraju; czy nie wytwarza si tu atmosfera snobizmu, czy nie licytuj si tym, ile ktrej rodzice maj jachtw albo automobili? - A czy na panu sprawiaj nasze uczennice wraenie snobek? Ogldam si wkoo: smykaj na rowerach pysznie opalone dziewczyny w sukienkach najskromniejszych. Nawet, o dziwo! Nie widziaem adnej urowanej, cho to ju takie powszechne nie tylko za oceanem i wasza rewerenda tam w Szwajcarii te na to musi oko przymyka. - Oho - umiecha si prof. Strielski - niech no pan nasze panny zobaczy w sobot, kiedy przyjedaj na tace chopcy z ssiedniego mskiego college. Ale w dniu powszednim pracuj: bardzo pracuj. Mamy te okoo 300 bardzo niezamonych dziewczt, ktre zarobkuj na wszelkie moliwe sposoby, np. ceruj poczochy koleankom. Po amerykasku... - Syszaem, e college ma opini raczej lewicowego? - Ach, mj Boe! Wszystko tu pan ma, od bardzo radykalnych nastrojw poczwszy na omiu koach religijnych skoczywszy. Dziewczyny zawizuj kluby, jakie chc, wic ostatnio na przykad zawizay koo im. kardynaa Newmana dla pogbienia swego mylenia katolickiego. O, widzi pan ten gmach wskazuje mi bielejc przez drzewa kolumnad - to jest Student Building; uczennice maj prawo rzdzi si w nim cakiem autonomicznie. Zapraszaj sobie, bez wiedzy zarzdu Collegium, prelegentw ze wszystkich stron wiata. Wanie w zeszym tygodniu zaprosiy Tomasza Manna. Znowu siadamy w auto i jedziemy par dobrych kilometrw parkiem, przez ktrego gazie przebyskuj poszczeglne pawilony. Naokoo wielkiego pola pokrytego pysznym trawnikiem z czterech stron stoj cztery przepyszne gmachy. - To Instytut Wychowania Dziecka. - To Instytut Socjologiczny. - To Konserwatorium Muzyczne. - To Gymnazium, dom sportu. Zachodzimy do domu sportu. Ogldamy olbrzymi basen, tenis, peloty, siatkwki, dzia lekkiej atletyki. wiczenia s prowadzone przez kwalifikowanych instruktorw pod kierunkiem specjalnie kwalifikowanego lekarza. Kad uczennic obowizuje wybranie w porozumieniu z lekarzem jakiego sportu, do ktrego zdradza jej organizm specjaln predestynacj.

Jestemy na lekcji aciny, ktra odbywa si cznie z demonstrowaniem wykopalisk i rzeb antycznych, zachodzimy do sali eksperymentalnej teatralnej na 500 miejsc, bo college ma inn sal teatraln na 2500 miejsc. W tej eksperymentalnej sali prof. Strielski chciaby na jesieni wystawi Wesele. Prof. Strielski by dwa razy w Polsce po kilka tygodni, przy czym ze specjalnym upodobaniem mwi o Krakowie. Zachodzimy na obiad do jednego z pawilonw. Obiad zarwno profesorowie, jak uczennice jedz dowolnie, w ktrymkolwiek z omiu pawilonw restauracyjnych rozsianych po terenach college. Rzecz charakterystyczna: serwetki do kadego posiku, a wic trzy razy dziennie, s za kadym razem podawane wiee. - Gdybymy wprowadzili kka na serwetki - mwi mli profesorka, specjalistka od spraw Europy Wschodniej, z ktr jemy lunch - toby dziewczta musiay trzyma si okrelonych sal. A moe wanie ktra jest na drugim kocu campusu, nie ukoczya swojego zajcia czy posiedzenia swego klubu? Wwczas idzie na najbliszy obiad. Gong. Jaka blondyneczka w szortach oznajmia, e koo piewacze zbiera si za godzin. Wstajemy i my od lunchu, lekkiego i dobrze podanego (jakie krokiety z ryby i saata, kompot, kawa, ciastka). Grupy dziewczt, z ktrych cz jest w szortach i kostiumach wiczebnych (na lunch mona tak przychodzi), przechodz na kaw do salonikw idcych dookoa. Przechodzimy i my do jednego z tych salonikw i poczynamy rozwaa problemat Twego ksztacenia si. Bior program i puchnie mi gowa. Trudno jest tu zorientowa si w tych bitych stu stronicach programw, z ktrych mona sobie tworzy najprzerniejsze skojarzenia. Kurs trwa cztery lata, po pierwszym wic roku dopiero zapewne bdziesz wiedziaa, czego chcesz si uczy. Ja z rozpdu i za Ciebie prbuj wynotowa sobie, czego bym chcia, aby si uczya. 1. Rozwj kultury USA (skoro chcesz w tym kraju odby potem praktyk). Za to Ci si zaliczy cztery punkty. Naley mie zaliczonych szesnacie. Bior wic dalej. 2. Niemiecki jzyk. Znowu cztery punkty. 3. Rosyjski jzyk (le robi Polacy, e si go nie ucz; przecie na to dla nas potrzebny jest minimalny wysiek). Znowu cztery punkty. 4. Kraje dyktatorskie - cztery punkty. 5. Critical Writing - dwa punkty. 6. Dziennikarstwo - dwa punkty. Moja towarzyszka zaglda mi przez rami: - O, ju pan nabra dwadziecia punktw... - Skoro minimum wymagane jest szesnacie? - Ale nie radz minimum przekracza. Dwadziecia punktw to jest szesnacie wykadw na tydzie. To jest duo, bo na godzin wykadw naley przewidywa dwie godziny przygotowania. Przy minimum wic szesnastu godzin ju ma pan czterdzieci osiem godzin nauki tygodniowo. A sport? A uczestniczenie w klubach? Czuj ju, jak Ci przyskrzybn. Co daj Boe, amen...

Po klsce
Artyku pod bombami205i206
Zbudzono Warszaw o godzinie dwunastej w nocy wiadomoci podan przez radio, e grupa pancerna niemiecka przerwaa front. Wezwano ludno do kopania okopw. Po domach chodzili dozorcy, dyurni obrony przeciwlotniczej, walili w drzwi, podawali wiadomo, ktra spadaa jak wiadomo klski, wzywali do kopania okopw. Spokojnie i w dobrej myli tego dnia posza spa Warszawa. Z ust do ust podaa sobie przed snem wiadomo, e pidziesit tysicy Niemcw jest wzitych do niewoli, e trzy ich dywizje otoczone pod Ciechanowem, e Linia Zygfryda207 przeamana, e kilkaset samolotw angielskich walczy ju u nas... Jaki by odruch twj, Warszawo, zbudzona w par godzin pniej wieci straszliw? Czy zaroiy si uliczki postaciami przemykajcymi si z zawinitkami, by je ukry po bezpieczniejszych mieszkaniach? Czy po piwnicach domw poczy kopa krety ludzkie, chowajc, co si da? Czy rozwaliy si wntrza szaf i komd, z ktrych popiesznie wyrzucano rzeczy, brane na tuaczk? To byo w par godzin potem. Natychmiast po wezwaniu na placach toncych w ciemnoci, po ulicach, ktre wsikay w ciemno, jak cienie, cicho i karnie, milczc, stano sto dwadziecia tysicy ludzi. Sto dwadziecia tysicy ludzi! Zapamitajmy t liczb. Przyjdzie czas, e staniemy do odbudowy, przyjdzie czas, e wrci dobrobyt, ale razem z nim wrc i gorsze instynkty ludzkie. I wtedy bdziemy mwi sobie zawsze na pokrzepienie, na znak wiary, na znak szacunku do siebie samych i na znak mioci dla wsplnego dobra: Ich byo sto dwadziecia tysicy.

Kopali rowy z przedpiersiami; tu miay si zatrzyma czogi, znieruchomie na moment jako cel dla naszych wietnych precyzyjnych armatek przeciwpancernych. Cicho byo przy tym kopaniu, ziemia tylko furczaa, wyrzucana gorczkowymi rzutami opat. Lud warszawski, odcity od bezporedniej monoci walki, lud warszawski, ktry przez te dni ciga arliwie oczami utarczki naszych samolotw z niemieckimi, wreszcie dorwa si do monoci wiadczenia walce jakim bezporednim wysikiem fizycznym. Kiedy si ich widziao, nie miao si wraenia, e to samoobrona, tylko e atak.

205 206

rda tekstu nie udao si ustali. Ten artyku by pisany 8 wrzenia 1939 r. w czasie bombardowania Lublina i mia si ukaza nazajutrz. Tego dnia na szosie pod Lublinem poegnaem na 6 lat i 4 miesice on, ktra na r ozkaz Przysposobienia Wojskowego Kobiet wyjedaa do Lwowa. Nastpnego dnia nie znalazem w Kurowie brygady pancernej, do ktrej miaem skierowanie Jako korespondent, a wrciwszy do pustego Lublina, redakcji nie zastaem, natomiast wysuchaem przez radio niemieckie wiadomo, e jestem w Lublinie i e mnie zapi. 207 Linia Zygfryda - niemieckie umocnienia obronne wzdu zachodniej granicy Niemiec od Holandii do Szwajcarii liczce ok. 500 km dugoci, zbudowane w l. 1936-1939. Podczas II wojny wiatowej przeamana przez aliantw w lutym i marcu 1945.

Nagle rozesza si wie, e radio wzywa ludno msk do opuszczenia Warszawy.208 Tum karnie skierowa si na Prag. Bya jeszcze noc. Szos na Lublin wali potrjnym rzdem w wozw konnych i motorowych. Posuwano si wskutek zatorw w tempie dwu kilometrw na godzin. Midzy wozami uwijali si uprzywilejowani - rowerzyci, a bokami, drogami pyny coraz to wzmagajce si potoki pieszych.

Byem w rnych punktach tego pochodu. Byem w gszczu samochodw, jadcych wycznie niemal na pierwszym biegu, spalajcych sprzga, zajedajcych sobie drog, sczepiajcych si zderzakami; w tym wszystkim nie byo swka przeklestwa, bya krtka i zdecydowana pomoc, byo branie wozw, ktre odmwiy dziaania na skutek naduywania sprzga w toku, na link przez cakiem nieznanych ludzi. To nie bya panika ani oszalaa ze strachu ucieczka. Byem wrd pieszych. Widziaem modego ojca, ktry pcha przed sob dziecinny wzek z niemowlciem. Wszyscy ci ludzie szli bez pienidzy i bez rzeczy, na skrzyowaniu szos pytali, gdzie lepiej i: na Lublin czy na Brze. Poudnie stano nad nimi rozarzone, icie lipcowe. Szosa staa w nie opadajcym wiecznym tumanie pyu. Na trzydziestym, na czterdziestym, na pidziesitym kilometrze siadali odpocz. Aeroplany nieprzyjacielskie kryy nad gowami. Rozpoczynay si pogawdki. Suchaem ich chciwie. Mwi szary czowiek, ktry widzia, e ewakuuje si rzd, ktry nie mia do rozporzdzenia aut, jak ci uprzywilejowani, ktry ponosi pierwsze bezporednie i bolesne cierpienie. Jake atwo te masy ludzkie mogy przetworzy si w tum, a tum w motoch zorzeczcy, upady na duchu, defetystyczny. Szary tum brn piaskami przy drodze z wiar w onierza, z zaciekoci przeciwko wrogowi. Szy bokiem drogi ad hoc poformowane grupy majcych si stawi do wojska. Rozpaczali, e tylu ich jest, e nie otrzymuj karabinw, e mogliby broni Warszawy. Rozumiej, e Niemcy s bardziej wyposaeni od nas, e wejcie ich w gb kraju jest rzecz naturaln. Wyszli z Warszawy, aby si dosta do wojska, aby nie by zmuszanymi prze Niemcw do pracy, ktra obrci si przeciw Polsce.

Po chaupinach przydronych urzdzili chopi zaimprowizowane punkty; woda bo w nich bya jedynie, ale tej wody akny dziesitki tysicy ludzi. Wszyscy czonkowie rodziny nie mogli nady wiadrami nosi wody i nalewa z wiader do kubkw. Wielki Boe! Taka studnia przy drodze daaby w ten jeden dzie gospodarzowi majtek, gdyby tak mu przyszo do gowy bra po groszu za szklank. Ale o to chodzi, e nie przyszo. Posuwajce si furgony wojskowe byy przepenione cywilami, ktrym wojsko udzielao miejsca. Cywile obsiedli nawet kolosy cikiej artylerii, posuwajce si na tamach. Odwrotnie, na widok
208

Wezwanie ludnoci mskiej do opuszczenia Warszawy - mowa o radiowym wezwaniu wydanym przez ppukownika Romana Umiastowskiego (szefa propagandy Naczelnego Dowdztwa) w nocy z 6 na 7 wrzenia 1939, nawoujcym ludno msk Warszawy do opuszczenia miasta wraz z ewakuujcymi si wadzami centralnymi i Naczelnym Dowdztwem. Mczyni mieli uda si za Wis w kierunku na Lublin i Brze i otrzyma na wolnych od Niemcw terenach bro oraz przystpi do walki. 7 wrzenia nastroje ewakuacyjne w Warszawie opanowano i rozpoczto organizacj obrony miasta. Wezwanie ppukownika Umiastowskiego byo wynikiem sprzecznych decyzji Naczelnego Dowdztwa wydawanych w obliczu szybkich postpw niemieckich na froncie.

podajcych bokiem drogi pojedynczych onierzy cywile zeskakiwali z botnikw i z baganikw, gdzie udao im si zaj miejsca, i ustpowali je onierzom. Ten tum cigncy z Warszawy, pokazujcy donie nabiege bblami w nocnym kopaniu umocnie, i onierze, pomagajcy na wszelki sposb idcym, to by jeden element, ktremu na imi: nard pod broni. Obecnie, kiedy to pisz, jest znowu alarm. Dr szyby od powtarzajcych si wybuchw. Nad polami i nad lasami polskimi rozwielmoniy si krwawe ptaki wojny, polujce nawet na pastuszkw pascych krowy. Miasta pon, drogami id tumy uchodcw. Mwcie z nimi. To s dzieci narodu niepokonanego. Nie uczyli si historii, nie wiedz, jak to byo, kiedy koodzieje rzucali sochy i brali za miecz, nie wiedz, jak byo na Psim, Polu ani pod Grunwaldem. Ale wie o tym krew, ktra w ich yach pynie, i wiedz o tym ich dusze, w ktrych przez niewidome goniki mwi wspaniay speaker - gos dziejw.

O Warszawie -z dalekoci... Ju w Bukareszcie209

Inne miasta w Polsce byy wicej kochane. Te - stojce na kresach wschodnich i zachodnich - poddane burzom i naciskowi. I te w porodku Polski: noszce indygenat wiekw. W Warszawie byo bezpieczniej ni po tych miastach kresowych, w warszawskich murach byo mniej dostojnie ni w murach Krakowa. W Warszawie ycie byo atwiejsze. Warszawa raz tylko zabysa - wraz z upadajcym pastwem. Stanisaw August dwign Belweder i azienki, przebudowa Zamek Krlewski, przebi arterie, rozplanowa zielece. Potem nasuna si szaro zaborczych rzdw i Warszawa pocza si stawa gubiernskim gorodem. Zamiecia Wis, porosa monotonnymi kwartaami kamienic czynszowych. Kraj, w ktrym leaa, by krwisty i rasowy, ale mia saby kontakt z Warszaw. Nie byo w niej zjazdw ludowych, kada dzielnica zaatwiaa swoje interesy u siebie. Kada gubernia nawet bya samowystarczalna. Dziedzice zjedajce na zabaw do Warszawy nie mogy przemc tej szaroci, po ktrej panoszy si krzykliwy szych zaborcy: grodzieskich huzarw, uanw gwardii, kafeszantanw Apollo i Akwarium. Przeciw kwartaom Hoej, Piknej, Wsplnej, przeciw brzydocie Marszakowskiej nic pocz nie moga delikatna ziele azienek, wdzik i elegancja Belwederu, dostojno Zamku. Przeciw pijanemu rozguowi huzarw w zielonych dolmeczach, uanw w lakierowanych czakach, piewic mkncych parokonkami niewiele mogo sprawi nike echo kroku podchorych, spod pokostu handlarzy robicych interesy z Rosj nie przebija si bysk szabli Kiliskiego, odlegy zgiek tumw proklamujcych insurekcj.

209

Pierwodruk: Kurier Polski, Bukareszt, koniec wrzenia lub padziernik 1939. rdo tekstu: Stolica 1971, nr 26.

Kiedy przyszed listopad 1918 r. - stany brzegi Polski w ogniu piciu wojen: ukraiskiej, czeskiej, niemieckiej, litewskiej, rosyjskiej.210 Strzelano po ulicach Poznania, Lwowa, Cieszyna i Wilna. Do Warszawy ciga, kto chcia spokojnie y. Bitwa o Warszaw odbya si poza ni, bya dzieem caego narodu. I kiedy przyszo budowa nowy styl powracajcego do ycia pastwa, nie osigna Warszawa supremacji duchowej ani nad Lwowem, ktrego sztandar zdobio Virtuti Militari, ani nad Poznaniem, ktry na znak chrztu krwi zyska ulic Ratajczaka211, ulic 27 Grudnia212, ani nad Wilnem, bolesnym, kilkakro zajmowanym, walczcym, janiejcym Ostr Bram, ani nad Krakowem, w ktrym Wawel i Wszechnica Jagielloska opalizoway tradycj najgbszych wartoci.

I wwczas przyszed na Warszaw dziwny, skryty czas, niewidoczny oczom naszym, teraz jawny coraz bardziej oczom tsknoty, ktre widz lepiej. U dou tej Warszawy powoli wylizywa si z klsk wojny lud warszawski. Lud nijaki - robotnikw, drobnych sklepikarzy, tych pracujcych nad Wis i tych pracujcych przy budowach, i tych pracujcych w magistracie - rzesza caa, bardziej szara nili gdzie indziej, ju nie wsiowa, jeszcze nie wielkomiejska, zagniedajca rudery, pitra sklepione tunelami nad zaplutymi podwrkami. Ten lud - przez szko powszechn, przez ubezpieczenia, przez polepszajce si warunki materialne - przebija si mozolnie do tego, co staoby si stylem Warszawy. U gry sta czowiek samotny, prezydent Warszawy, Stefan Starzyski. To nie by czowiek, a jaka maszyna pracy. Cae ycie powici bez reszty Warszawie. Pod jego rk otwieray si perspektywy, przebijay si ulice przez burzone rudery, Warszawa biel nowych domw i szerok promenad stana twarz ku Wile, Stare Miasto, kopciuszek rzdw rosyjskich, przypomniao si polichromi patrycjuszowskich kamienic, rozrzuciy si w krg Warszawy osiedla widne, osiedla pene powietrza, dzieciom dano szkoy o przestrzennych salach, stworzono komunikacj wygodn, zaoono nowe ogromne parki. Po tych parkach w dni witeczne miasto organizowao zabawy ludowe. Uczono ludzi umiechu. W nowo zaoonym parku Skaryszewskim stan pomnik tancerki. W kraju biednym, w kraju wiekami zbolaym mwia ludziom: Umiechnij si!... To samo w przedszkolu mwia dzieciom ochroniarka. To samo mwia ziele sadzonych drzew. Z dnia na dzie malaa przestrze stojca midzy zakamieniaym cierpieniem, szaroci ludzk i prac tego od gry. A w tej przestrzeni - by dzie powszedni Warszawy, w ktrym jedzilimy jak tam trjk czy siedemnastk do pracy, w ktrym szlimy na spacer w szerokozielone aleje, zagldalimy do azienek, w ktrych bdziy zakochane pary, do parku Ujazdowskiego, w ktrym chopaki si zapraszay: Czy kawaler pjdzie si z nami bawi, a maletasy wziwszy si za rczki pieway:
210

Wojny: ukraiska, czeska, niemiecka, litewska, rosyjska - mowa tu kolejno o: walkach midzy wojskami polskimi a oddziaami ukraiskimi od listopada 1918 do lipca 1919 (terenem ich byo gwnie miasto Lww i okolice); walkach midzy wojskami polskimi i czechosowackimi o lsk Cieszyski w styczniu 1919 (wojska czechosowackie po wkroczeniu na lsk Cieszyski zajy cz jego obszaru); powstaniach antyniemieckich w Wielkopolsce (grudzie 1918 - luty 1919) i na Grnym lsku (8 powstania w l. 1919-1921); dwukrotnym zajciu Wilna przez wojska polskie (kwiecie 1919, ostatecznie padziernik 1920, w 1922 Wilno wczone zostao wraz z okrgiem w skad Polski), co stao si przyczyn staego napicia polsko -litewskiego: wojnie polsko-radzieckiej 1919-1920. 211 Ulica Ratajczaka w Poznaniu - Franciszek Ratajczak, bohater antyniemieckiego powstania wielkopolskiego, zgin w 1918 w Poznaniu. 212 27 grudnia 1918 jest dat wybuchu powstania wielkopolskiego w Poznaniu.

Czyyku, czyyku, ptaszku maleki - czy widzia, czy sysza, jak siej mak... Nie wiem czemu, ile razy myl o Warszawie, straszno mi si robi nie wtedy, kiedy pomyl o zburzonych domach, ale wwczas, kiedy wspomn t piosneczk dzieci szczliwych, ktre nie wiem, co teraz robi. Potem szo si na jednego do ktrego z barw warszawskich. Czy gdzie tak karmi na wiecie, jak karmili w Warszawie? Przechodzilimy obojtnie koo Banku Gospodarstwa Krajowego, szlimy Nowym wiatem, pynlimy z tumem Krakowskim Przedmieciem. Domy, do ktrych tsknimy Paac Staszyca, paac Potockich, Bristol, Hotel Europejski, Zjazd i Zamek, Kanonia, katedra w. Jana, plac Napoleona z drapaczem chmur i Filharmonia - to wszystko stao naokoo nas nie zauwaone jak powietrze, ktrym oddychamy. I tylko przed Zacht nowo postawiony, nie otrzaskany oku, nagi, bolenie skrcony pomnik peowiaka targn czasem przypomnieniem lat, ktre przeszy, i gniewalimy si, e to przypominanie zbdne, a jedno z pism umiecio karykatur, w ktrej litociwa dusza podsuwa peowiakowi - poduszk. Skoro wszystkim wygodnie, nieche przestanie straszy i ta mara przeszoci.

I zanim powolny proces dziejw wypeni luk midzy prac od gry i narastaniem od dou, zanim w tym niefrasobliwym pasie przejciowym dobrze karmicych barw spotkaa si praca Starzyskiego i dow Warszawy - radio rankiem dnia 1 wrzenia krzykno: U-w-a-g-a - nadchodzi!... Po poudniu przechodziem pod Zacht. Pod pomnikiem skrconego w mczestwie czowieka tum cywilny popiesznie ry schron. Uwaga... dzieje powracaj. Ale powracay do innych ni przed dwudziestu laty ludzi. Pamitamy te dni Warszawy, w ktrych ani jeden sklepikarz nie podnis cen, ani jeden benzyniarz za adn apwk nie sprzeda litra benzyny poza kartk zezwalajc na to, kiedy tumy kobiet w milczeniu, z suchymi oczyma i z zacitoci w twarzy odprowadzay do koszar powoanych rezerwistw. A kiedy pamitnej nocy z 6 na 7 wrzenia wezwano ludno do kopania okopw, bo czogi niemieckie zagraaj Warszawie, w ciemnoci stany dziesitki tysicy ludzi proszc o opaty. Kto by wrd nich - nie zapomni.

Potem - kiedy kobiety na Woli opanoway niemiecki czog, kiedy na wezwanie prezydenta Starzyskiego przed paacem Mostowskich stany tumy ochotnikw wielokrotnie przerastajce zapotrzebowanie - do Warszawy poczy ciga wojska. Wkroczya z poudnio-zachodu kawaleria Kutrzeby213, od Bielan przyszy oddziay armii gen. Bortnowskiego. Szli broni stolicy. Szli - broni serca kraju. Ludno Warszawy, ta, ktr prezydent Starzyski uczy umiechu, bya wraz z wojskiem w kadej chwili, w kadej godzinie. Przez huk walcych si domw dry si schrypy gos mwicego przez radio prezydenta Starzyskiego. Potem - zapada cisza.

213

Kawaleria Kutrzeby - Tadeusz Kutrzeba (1885- 1947), genera WP, w l. 1925-1928 zastpca szefa Sztabu Generalnego, 1928-1939 komendant Wyszej Szkoy Wojennej; by od marca 1939 dowdc armii Pozna. W kampanii wrzeniowej 1939 dowodzi armi Pozna oraz grup armii Pozna i Pomorze, ktre walczyy w najwikszej bitwie kampanii nad Bzur (9-20 wrzenia), nastpnie zastpca komendanta obrony Warszawy. Po rozbiciu przez Niemcw wojsk armii Pomorze i Pozna w bitwie nad Bzur ocalae oddziay przebiy si (gwnie przez Puszcz Kampinosk) do oblonej Warszawy i wziy udzia w jej obronie. W l. 1939 -1945 przebywa w niewoli niemieckiej, a po wojnie na emigracji.

W Bukareszcie zobaczyem pismo niemieckie. Bya w nim ilustracja, jak onierze niemieccy fotografuj si Zum Andenken. Ustawili si szeregiem rozemianych twarzy na tle pomnika, na ktrym w bolesnym skurczu kona nagi bohater. Za pomnikiem stao widmo - dom: ziejca przestrzelinami Zachta.

I wreszcie - ukazano nam w Palestynie214 kino o wojnie w Polsce. Nie spodziewalimy si, e najwicej nas wzruszy - pocztek, Warszawa przedwojenna: Wilanw, koci Dominikanw, Zamek, ulice, po ktrych chodzilimy. Poczulimy gardem, w ktrym nie staje tchu -- powietrze powszednie, dzie umiechnity Warszawy. Wrcimy do niej jak do witej stolicy Polski, pasowanej na prymat mczestwem. I bdziemy pracowali na jej umiech. I na to, eby dzieci po skwerach mogy znowu mia si srebrnymi gosikami i piewa piosenk o czyyku, ptaszku malekim

Ostatnia rozmowa z Beckiem i Rydzem-migym215

....Po klsce wrzeniowej znalazem si w Bukareszcie. Prasa rumuska bya dla pir polskich zamknita pod presj niemieck. Granic rumusk przekroczyem 25 wrzenia, brodzc przez Dniestr z maszyn nad gow. Tymczasem jeszcze walki w Polsce trway. Jedyne rda to byy informacje niemieckie. Kawiarnie, pene Polakw, przeleway si od bota rzucanego przez zrozpaczonych ludzi na nasz wysiek zbrojny. Do mego pokoiku na przedmieciu przenikali onierze jeszcze z bitwy 6 padziernika pod Kockiem216, opowiadali. Powziem myl zebrania tych opowiada, ktre nastpnie ukazay si w ksice Wrzesie agwicy.217 Piszc je musiaem sign do relacji wyszych wojskowych. Ale nasi generaowie, jak rwnie czonkowie rzdu, byli internowani. Ministrowie, podsekretarze stanu i wysi urzdnicy w Baile Herculane, tame obok generaowie, Beck i min. Roman w Braszow, migy-Rydz w Kimpulungu i prezydent Mocicki w Krajowej.

Z internowanym rzdem Do Baile Herculane dosta si byo najatwiej. Przez Orsow, gdzie na Dunaju czerniay wywalone na brzegi cae flotylle barek, zakupionych przez Anglikw, by ich nie mogli zafrachtowa Niemcy. Od Orsowej pocig wzi w prawo, w gr. Tam gdzie jedzie - znajduj grup ludzi odrzuconych od drogi dziejowej, jak te kaduby okrtw skazanych na wegetacj. Przyjechaem noc przed ponure gmaszysko Hotel Ferdinand, tonce w niegach. Portier przekonany pidzisiciolejwk, e, owszem, znajdzie si wolny pokj w tej ministerialnej kazamacie, wid
214

Autor przebywa w Palestynie w latach 1941-1942. Tu mowa o wionie 1942, kiedy formowano z onierzy ewakuowanej z ZSRR armii generaa Wadysawa Andersa i oficerw przybyych z Anglii oddziay WP, ktre weszy w skad Armii Polskiej na Wschodzie. 215 rdo tekstu: Wi 1959, nr 7/8. 216 Bitwa pod Kockiem bya ostatni regularn bitw w kampanii wrzeniowej (2-5 padziernika 1939). Po zacitych wakach z Niemcami 6 padziernika kapitulowaa Samodzielna Grupa Operacyjna Polesie generaa Franciszka Kleeberga. 217 Ksika M. Wakowicza Wrzesie agwicy ukazaa si w Londynie w 1947.

szerokimi, powietlonymi, pustymi jak beznadzieja korytarzami. Wielkie, spkane pyty kamienne, nie pokryte dywanem, przypominay wschodni karawanseraj. Pod wypaczonymi drzwiami stay wypaczone buty dygnitarzy, ich poowic, ich kuzynek. Europejskie, mocno schodzone buty miay na tych pokruszonych flizach miny cierpice, filozoficzne, niektre damskie pantofelki uroczo bezmylne. Jakie sny ni ci ludzie za spaczonymi drzwiami?

Obudziem si pno. Signem rk z ka do rolety i pokj zala ostry, soneczny blask. Przed samym oknem jaka oszalaa gra dara si w niebo i a gryza blaskiem niegu. Wykrcajc mocno gow, zobaczyem gdzie za szczelin midzy gr a pitrami hotelu - bkitny skrawek nieba. Ubraem si szybko, bo bya to ju dziesita. Mrone powietrze, ktre buchno z okna, napeniao rzek inicjatyw. Otwierajc drzwi zadaem sobie pytanie: jak bdzie wyglda pierwszy dygnitarz: - Kogo ja widz, kogo?... Witajcy tak kordialnie dygnitarz, aczkolwiek opuszczajcy Warszaw upalnego 5 wrzenia, by ubrany jak na sezon w Chamonix: eleganckie futerko, pumpy, weniane poczochy, w skarpetkach wywinitych na sportowe buty. I to radosne powitanie (i pastwo zawitali na sezon? co za urocze gry...). Eks-ministrowie zbieraj si co dzie o pitej na to, co z artobliwym smutkiem nazywaj posiedzeniem rady ministrw. Prenumeruj skadkowo Timesa, ktrego im tumaczy wicepremier Kwiatkowski. Analizuj. Przypominaj, co mog przypomnie, co moe si jeszcze przyda. Dygnitarz w pumpach, ktry te ju znalaz moliwoci wyniesienia si do Bukaresztu, mwi, e oni montuj obron rzdw przedwrzeniowych. Tymczasem - mog myle o sobie. Moe myle o sobie min. witosawski218, na ktrego czeka katedra w Ameryce; ona zostaa w kraju, ju jej nie zobaczy, bo sza pieszo do Warszawy, odmwiwszy pobrania benzyny, i ju go nie zastaa. Jest to drugi biegun Maciusia kanarka, ktry przyjecha z Warszawy z Lepeckim219, dyrektorem gabinetu premiera 4. Odgrzebuj zapomniane fachy. Potrzsaj swymi teoretycznymi dyplomami prawnymi, lekarskimi. Minister kolei, Ulrich, myli o karierze w Hollywood dla licznego synka. Przewiedzia si o najtaszy stateczek grecki z Pireusu, ale podczas kiedy ju szalaa bezpatna turystyka mas, nawet na ten stateczek nie staje pienidzy. Fabrizius220, pose niemiecki, ju przebiera chciwymi paluchami, ju ma tych ludzi, ktrzy stanli w poprzek niemieckiej woli. Bdzie mona ich skatowa albo bezczeci honorami. Osiemnastu generaw, mieszkajcych w trzystumetrowej uliczce, zamknitej przez warty, nie ma swobody ruchw, wic mj odczyt w ich sali jadalnej zgromadzi premiera, wicepremiera, ministrw, podsekretarzy stanu, dyrektorw departamentu i ich rodziny.

218

Wojciech witosawski (1881-1964) - wybitny chemik, dziaacz polityczny. W l. 1919-1939 profesor Politechniki Warszawskiej, od 1923 czonek Polskiej Akademii Umiejtnoci. W l. 1935 -1939 minister wyzna religijnych i owiecenia publicznego, nalea do grupy liberalizujcych politykw sanacyjnych skupionych wok prezydenta Mocickiego. Podczas wojny przebywa w USA. Od 1947 profesor Uniwersytetu Warszawskiego, od 1952 czonek Polskiej Akademii Nauk. 219 Mieczysaw Lepecki (1897-1969) - major WP, pisarz, podrnik. Podczas I wojny wiatowej w Legionach Polskich, w Polsce niepodlegej w l. 1926-1930 pracownik gabinetu Jzefa Pisudskiego, 1930-1935 jego adiutant; w l. 1936-1939 szef gabinetu premiera Felicjana Sawoja-Skadkowskiego. 220 Wilhelm Fabrizius (ur. 1882) - dyplomata niemiecki, pose w Bukareszcie w l. 1936-1941.

Przez okno w czasie odczytu bezczelnie zagldali oficerowie rumuscy. Zgaso wiato. Kontynuowaem przy migotaniu naprdce ustawionej wieczki. Wtedy ponownie zabyso wiato. Do sali wkroczy kapitan, adiutant dowdcy obozu, i, nie meldujc si nikomu, wezwa mnie do pukownika. Spojrzaem na premiera221, ale nic nie wyczytaem w jego twarzy. Chciaem przystosowa si do nie pisanych praw, ktre wytwarza kade rodowisko uwizionych. Przeniosem wzrok na wicepremiera pytaem spojrzeniem o instrukcje. Szedem wzrokiem po dygnitarzach - na prno. Spuszczali kolejno wzrok - spojrzenie moje szo jak podmuch po wieczkach. Kiedy wzrok ostatniego zgas, zrozumiaem, e mam radzi sam. Wygrzebaem pospiesznie z kieszonki na piersi rozetk komandorii i umieciem w klapie. Niewiele to pomogo. Komendant, pukownik powoany z rezerwy, nie przedstawiajc si, pocz wrzeszcze od progu, e bez jego zezwolenia nie mona urzdza odczytw. Ponioso mnie, wsiadem na niego, czy rozumie, e to nie s adni internowani, tylko rzd zaprzyjanionego pastwa w gocinie. Stropi si, przeprasza... Kiedy stanem ponownie za pulpitem, wszystkie oczy wpatrzyy si z oczekiwaniem. Kiedy zamiast wyjanie poczem kontynuowa odczyt, rozlegy si brawa. Wieczorem przy obiedzie premier zamwi najmniejsz karafeczk wina za 12 lei - rwnowanik 2 centw. Wszystko, co si zamawiao, paci rzd rumuski - premiera to dawio. - Kuchnia rumuska jest tak cika - tumaczy - e lampka czerwonego wina jest po prostu koniecznoci. By najszczliwszy, kiedy poszed z rodzin do restauracji na najskromniejszy obiad za wasny grosz, ktrego niemal nie mia. - Ot, co znaczy czowiek wolny - mwi o perypetiach z odczytem - poszed i opanowa sytuacj. Pomylaem, e jednak w najciszych wiziennych warunkach narzucano dozorcom nie pisany status winia politycznego. A przecie ci zaamani ludzie nie byli winiami.

U Becka

221

...premier - chodzi o Felicjana Sawoj a-Skadkowskiego (1885-1962) generaa WP, dziaacza obozu sanacyjnego, lekarza. By on w l. 1905-1908 czonkiem PPS, nastpnie dziaaczem organizacji wojskowo niepodlegociowych w Krlestwie Polskim. Podczas I wojny wiatowej w I Brygadzie Legionw Polskich, bliski wsppracownik Pisudskiego. W Polsce niepodlegej w l. 1918-1924 nadal w wojsku. Po zamachu majowym w l. 1926-1931 minister spraw wewntrznych, w 1930 kierowa aresztowaniem posw opozycyjnych z Centrolewu. W l. 1931-1936 by wiceministrem spraw wojskowych. Od 1936 do 1939 premier i minister spraw wewntrznych, pose na Sejm w l. 1930-1939. Po wybuchu II wojny wiatowej 1939-1940 internowany w Rumunii, w l. 1940-1943 szef suby sanitarnej WP na rodkowym Wschodzie. Po 1945 pozosta na emigracji. Skadkowski by jedn z czoowych postaci reimu sanacyjnego; cakowicie podporzdkowujc si Pisu dskiemu, a po jego mierci Rydzowi-migemu, by w okresie 1926-1939 wykonawc antydemokratycznej polityki wewntrznej.

Z rzdu, ktry unis gowy do Rumunii, palce niemieckie starannie wyuskay to, co mogo by instrumentem dalszego oporu. I kiedy plebs generalsko-ministerialny222 sprztnito do Herculanum naczelnego wodza i ministra spraw zagranicznych izolowano. Beck siedzia w zotej klatce luksusowego hotelu w Braszow. Zajmowa z min. Romanem i wit cae pitro, ale by niebywale strzeony. Gdy wychodzi na spacer, biegy za nim cae hordy szpiegw zarwno alianckich, jak niemieckich i rumuskich. Kiedy chcia pojecha na wizyt z nocowaniem do znajomych Anglikw, wadne rumuskie nie zezwoliy. Na kilka dni przed mym przybyciem bezczelny fotoreporter niemiecki zdj go przy obiedzie na sali restauracyjnej. Sekretarz Becka, Rogjski, wyrwa aparat fotograficzny, otworzy, film przewietli. Jak cisy by nadzr, wiadczy fakt nastpujcy: Kiedy udawaem si na front jako korespondent, poprosiem, eby mi wydano dowd osobisty na nazwisko Mieczysaw Woowicz. Chodzio o to, aby mie te same inicjay, co na rzeczach i bielinie. Dowd by zaopatrzony w moj fotografi. Postanowiem si tym dowodem zameldowa w hotelu. Wygalowany portier wzi ten dowd i nie robic adnych uwag wpisa: Melchior Wakowicz. Tak dobrze dziaa wywiad, zapewne niemiecki. Cae cigi artykuw drukowanych anonimowo w polskim dzienniku, wychodzcym w Bukareszcie223, po wojnie odnaleziono w archiwach niemieckich przetumaczone i opatrzone moim nazwiskiem.

Z Beckiem rozmawiaem od pitej po poudniu do p do drugiej w nocy z przerw na obiad, w czasie ktrego zreszt kontynuowalimy rozmow. Wylicza sukcesy ostatniego miesica swego urzdowania: traktat sojuszu wojskowego z Angli z dnia 25 sierpnia 1939 r.224 (podkrela, e od czasw napoleoskich Anglia nikomu takiego sojuszu nie ofiarowaa); odmowa przez Wgry przepuszczenia wojsk niemieckich, wsparta zagroeniem wysadzenia tuneli; droit de rsidence uzyskane na rzdzie rumuskim na podstawie precedensu belgijskiego z tamtej wojny225 (a wic uzyskane podstawy dla przeniesienia funkcji pastwa); droit de passage226 dane jeszcze na polskiej ziemi imieniem krla rumuskiego (a wic mono dla wojska przybycia i opuszczenia Rumunii).

222 223

Zwrot: generalsko-ministerialny, dodany obecnie. Polski dziennik wychodzcy w Bukareszcie - chodzi tu o dziennik Kurier Polski ukazujcy si w pierwszych miesicach wojny w Bukareszcie. 224 Traktat polsko-angielski z 25 sierpnia 1939- ukad, na mocy ktrego obie strony zobowizyway si do udzielenia sobie wzajemnej pomocy w razie poredniej lub bezporedniej agresji niemieckiej. A rt. 7 traktatu przewidywa, e sygnatariusze nie zawr z agresorem ani rozejmu, ani pokoju bez wzajemnego porozumienia. W 1939 Anglia nie wykonaa wojskowych zobowiza traktatu, ograniczajc si jedynie do formalnego wypowiedzenia wojny Niemcom 3 wrzenia 1939. 225 Droit de rsidence... - na podstawie precedensu belgijskiego - chodzi tu o prawo przebywania i wykonywania funkcji przez rzd zaatakowanego pastwa na terenie pastwa trzeciego (tzw. droit de rsidence). Pierwszy tego typu przypadek mia miejsce podczas I wojny wiatowej, kiedy krl zaatakowanej w 1914 przez Niemcy Belgii, Albert I, wraz z rzdem i armi schroni si na terytorium Francji i u jej boku walczy z napastnikiem. Beck niecile przyrwnuje sytuacj rzdu polskiego w Rumunii po 17 wrzenia 1939 do sytuacji rzdu belgijskiego, gdy rzd polski zosta internowany wraz z oddziaami WP przybyymi do Rumunii. 226 Droit de passage dane na polskiej ziemi imieniem krla rumuskiego - droit de passage: prawo przejazdu dla rzdw i wojska zaatakowanego pastwa przez terytorium pastwa trzeciego. Wg Becka prawa tego miaa udzieli rzdowi polskiemu Rumunia jeszcze przed wybuchem wojny poprzez ministra spraw zagranicznych Grigore Gafencu bawicego w marcu 1939 z wizyt oficjaln w Warszawie. W rzeczywistoci 17 wrzenia 1939, gdy rzd polski przekracza granic rumusk, na polsk prob o prawo przejazdu wadze rumuskie nie udzieliy konkretnej odpowiedzi, nastpnie pod naciskiem Niemiec rzd internoway.

Beck wierzy w zwart koalicj, w to, e zasidziemy do stou obrad jako kontrahenci, gdy np. Czesi sta bd za drzwiami; c std, e Lloyd George227, kiedy jeszcze krew nie obescha, mia czelno naszemu posowi powiedzie, e Polska nie zasuya na pomoc jako kraj reakcyjny; e Halifax228, minister spraw zagranicznych, wyrzuca Polsk zza Bugu, wskrzeszajc lini Curzona229? Ale Beck zwraca uwag, e kiedy przez radio przemawia krl, grano tylko hymny angielski, francuski i polski. Nie mogc przebi tej konwencji optymizmu, schodz na pozycj pyta formalnych. Przez par godzin Beck mwi o propozycjach Rosji, o polskiej odmowie, o rozmowie z ambasadorem ZSRR Szaronowem, ktry jeszcze 11 wrzenia deklarowa si z udzieleniem benzyny. A jaka bya linia naszej polityki zagranicznej? Minister odpowiada, e na tej linii leay cztery zadania: traktat mniejszociowy230, ktry zrzucilimy; nawizanie stosunkw z Litw231, czego dokonalimy; odzyskanie Zaolzia232, co osignlimy; nieoddanie Gdaska - o co toczy si wojna. Nie naley bowiem zapomina, e to walczy koalicja, e zasidziemy przy stole itp. Jestem nieco znuony tymi sukcesami, zasypany cytowaniem not, na ktrych tylko powierzchownie si wyznaj, nie bdc reporterem politycznym. Natomiast ju przed wojn pasjonowao mnie tropienie wisful thinking - pobonego mylenia, na ktre w dalszych latach wojny ukuem termin chciejstwo. Tak pewna pani przybya do Bukaresztu twierdzia, e wojna skoczy si w cigu roku,

227

Dawid Lloyd George (1863-1945) - brytyjski polityk, przywdca partii liberalnej, od 1905 kilkakrotnie minister, w l. 1916-1922 premier; przyczyni si do zwycistwa koalicji w I wojnie wiatowej. Jeden z twrcw pokojowego traktatu paryskiego 1919. Wobec Polski prowadzi polityk nacechowan rezerw. 228 Edward Frederick Halifax (1881-1959) - brytyjski polityk, czonek partii konserwatywnej, w l. 1926 -1931 wicekrl Indii. W l. 1939-1940 minister spraw zagranicznych, zwolennik ugodowej polityki wobec Hitlera. 229 Linia Curzona -- projekt polsko-radzieckiej linii demarkacyjnej opartej w gwnym zarysie na linii Bugu, w Galicji przebiegajcej midzy Przemylem a Lwowem. Projekt ten wysunity w lipcu 1920 przez ministra spraw zagranicznych W. Brytanii Georga Curzona (1859-1925) podczas wojny polsko-radzieckiej upad wobec postpw sierpniowo-wrzeniowej ofensywy polskiej. Granic przesunit daleko na wschd w stosunku do linii Curzona ustali traktat ryski w marcu 1921. 230 Traktat 'mniejszociowy zawarty zosta w kwietniu 1919 przez gwne mocarstwa koalicji (Angli, Francj, Wochy, USA, Japoni) i pastwa stowarzyszone, m. in. z Polsk, Czechosowacj, Rumuni i Grecj. Nakada on na pastwa, z ktrymi zosta zawarty, jednostronne zobowizania ochrony praw politycznych, spoecznych i kulturalnych mniejszoci narodowych. W Polsce z postanowie traktatu korzystaa gwnie ludno niemiecka (rwnoczenie Polacy w Niemczech nie byli nim objci). W 1934 Polska wypowiedziaa traktat. 231 Nawizanie stosunkw z Litw - od momentu powstania pastwa litewskiego w 1918 nie istniay stosunki dyplomatyczne polsko-litewskie. Stan napicia spowodowany by zajciem przez Polsk Wilna, czego nie chciaa uzna Litwa, uwaajc Wilno za swoj stolic; 28 marca 1938 rzd polski, wykorzystujc za pretekst incydent graniczny, zada w formie ultimatum nawizania stosunkw dyplomatycznych, chcc zmusi Litw do poredniego wyrzeczenia si Wilna. Wobec polskiej przewagi wojskowej i naciskw dyplomatycznych (gwnie Niemiec) rzd litewski ultimatum przyj i 30 marca 1938 nastpia akredytacja posw obu pastw. Ostatnie badania historykw wykazay, e sposb rozstrzygnicia tego konfliktu by uzgodniony przez obie strony, bowiem dla rzdu litewskiego rozwizanie takie dawao moliwo formalnego zakoczenia sporu z Polsk bez gwatownego sprzeciwu ze strony litewskiej opinii publicznej (zewntrznie wygldao to, e jedyny przyczyn ustpstwa rzdu litewskiego by nacisk ze strony silniejszej Polski). 232 Odzyskanie Zaolzia - Zaolzie, cz lska Cieszyskiego za rzek Olz, w okresie od listopada 1918 do stycznia 1919 znajdowao si pod wadz polskiej Rady Narodowej lska Cieszyskiego. W styczniu 1919 zajte zostao przez wojska czechosowackie. Konflikt o Zaolzie by jedn z przyczyn chodnej atmosfery w stosunkach polsko-czechosowackich przez cay okres midzywojenny. 2 padziernika 1938, w wyniku przyjcia przez rzd czechosowacki ultimatum polskiego, na Zaolzie wkroczyy wojska polskie. Zajcie Zaolzia, dokonane w dzie po aneksji czci Czechosowacji przez Hitlera, potraktowane zostao w opinii wiatowej jako dowd wsppracy wczesnej Polski z Niemcami hitlerowskimi. Podobnie jak przy okazji konfliktu z Litw w marcu 1938 po zajciu Zaolzia sanacyjny OZN zorganizowa szowinistyczn kampani pod hasem Polski mocarstwowej.

a kiedy j spytaem, jakie ma po temu przesanki, odpowiedziaa: Bo my duej nie bdziemy w stanie tej okupacji znosi. Chciejstwo jednak jest atrybutem mw stanu w rwnym stopniu. Liczne stwierdzone zapewnienia naszych dziennikarzy, e wojny nie bdzie, nie byy podtrzymywaniem ducha, tylko - chciejstwem. Po obiedzie wic, nawiasem mwic, bardzo wystawnym, z przekskami, z winem (hotel mia zlecenie wadz rumuskich prezentowania do wypaty rachunkw podpisywanych przez goci polskich) - postanowiem otropi, ile si da, owo chciejstwo. Kiedymy wrcili do numeru, postawiem pytanie: Czy minister Beck liczy si z moliwoci agresji niemieckiej? Odpowied jest - obfita. Beck mwi, jak przed Hitlerem Niemcy uwaali Polsk nie za partnera, a za obraz osobist, i jak on postanowi przekona wiat, e w stosunku do Polski moliwa jest nie tylko staropruska polityka. Ale... czy oczekiwa agresji? Wic znowu o widzeniach z Hitlerem, o tym, e Hitler cofa si w dyskusji, e daje sobie wytumaczy rne rzeczy. e uleg w sprawie polskiej Ribbentropowi233, ktry jest gupim czowiekiem. Sprawdzio si jego zapewnienie, e Europa nie ruszy w sprawie Sudetw234, Hitler wic mu uwierzy, kiedy to samo zapewnienie da w sprawie Polski. [...] Beck znowu mwi o rozmowach z Hitlerem, o tym, e opuszczajc Warszaw przytoczy jego wielk autografowan fotografi pociskiem. Przypomniaem, jak szef policji gen. Kordian Zamorski235 wyoy z rewerencj tak fotografi wraz z listem Hitlera - aby strzeg przed Niemcami dywanw i porcelany. To nie kundel, pomylaem. Ale jak z chciejstwem? - Ale... czy pan minister liczy si z agresj? Panie ministrze - popieszyem stuszowa natarczywo rozumiem, e to atwo mwi po fakcie. Ale czy zabranie Zaolzia byo na czasie? (Nb. sam miaem na sumieniu fanfary z tego powodu.236) - Bylimy tylko konsekwentni, nie chcielimy otrzymywa mniej ni Niemcy. - Jeden ko, jeden zajc - mruknem, ale znowu stuszowaem - czy wanie przy konsekwentnej linii generalnej nieprzykadanie rki do tego nie byoby suszniejsze?

233

Joachim von Ribbentrop (1893-1946) - jeden z czoowych dziaaczy hitlerowskich skazany na mier w procesie norymberskim. W l. 1938-1945 jako minister spraw zagranicznych by jednym z gwnych wykonawcw hitlerowskiej polityki podbojw. 234 Sprawa Sudetw - w czechosowackiej czci Gr Sudeckich w okresie midzywojennym zamieszkiwaa do liczna mniejszo niemiecka, co stao si pretekstem wysunitych przez Hitlera roszcze terytorialnych wobec Czechosowacji, dotyczcych obszaru Sudetw. Sprawa ta zostaa rozwizana w ukadzie zawartym 30 wrzenia 1938 w Monachium midzy Niemcami, Wochami, W. Brytani i Francj, na mocy ktrego hitlerowskie Niemcy anektoway znaczn cz obszaru Czechosowacji. Ukad monachijski by ukoronowaniem ugodowej polityki Anglii i Francji wobec Niemiec, majcej na celu skierowanie agresji hitlerowskiej na wschd. Rzd polski wykorzysta ukad dla zajcia Zaolzia. 235 Jzef Kordian-Zamorski (ur. 1890-?) - genera WP, przed I wojn wiatow oficer zwizku strzeleckiego. Podczas wojny w Legionach Polskich. W l. 1926-1935 by szefem Oddziau Organizacyjnego Sztabu Gwnego WP, 1935-1939 komendantem gwnym Policji Pastwowej. 236 Zdanie w nawiasie dopisane w wersji obecnej. By moe, piszc tu o fanfarach autor ma na myli m. in. swj artyku Zaolzie fara da se w Kurierze Porannym 1938, nr 310.

- Co pan wci o tej linii? Gdyby w polityce zagranicznej mona byo raz na zawsze okreli lini, nie byliby potrzebni ministrowie spraw zagranicznych. Odpowied jake typowa dla pisudczyka, ktrego typ psychiczny powsta w koniunkturze politycznej i nie zosta podbudowany adn szko mylenia socjologicznego. Znowu wrciem do naczelnego pytania: - Czy pan minister liczy si z agresj niemieck? Mina pierwsza po pnocy. Nie byo innego sposobu spawi uciliwego rozmwcy. Beck zatrzyma chodzenie po pokoju, stan przede mn i powiedzia: - Jeszcze w lutym 1939 r. sdziem, e Hitler nie ma ostatecznej decyzji, e agresja niemiecka moe pj Dunajem, na poudniowy wschd Europy.

U migego-Rydza Do migego-Rydza dosta si byo absolutnie niemoliwe. Niemcy rzdzcy si w Rumunii traktowali go jak pszczo-matk, odczon od roju. Ten rj z kampanii wrzeniowej buzowa si po Wgrzech, Rumunii, Litwie. Kwestia bya, czy wrci do Polski, czy osidzie na polach bitewnych Francji. Osadzono wic polskiego naczelnego wodza w dzikim pamie gr pod Kimpulungiem, w letniej willi patriarchy Mirona. Strzeg go przydzielony oficjalnie oddzia policji rumuskiej, a nieoficjalnie zapewne agenci wszystkich pastw zainteresowanych. Jedynym czowiekiem, ktry od Rumunw otrzyma zezwolenie na widzenie ze migym-Rydzem, by urzdnik ambasady czkowski (zamieszkujcy obecnie w Warszawie), ktry przywiz marszakowi dymisj od rzdu Sikorskiego. Jedynym czowiekiem, ktry odwiedzi go bez zezwolenia oficjalnego, by minister Antoni Roman. migy-Rydz mia mono wyjeda do Kimpulungu dla sprawunkw i porad w towarzystwie oficera rumuskiego. Oficer, otrzymawszy apwk, skrci wz w jeden z wwozw, w ktrym ju czeka Roman. Rozmawiali p godziny. Roman wic mia ju jedn ni, okazao si, e ja mam drug. Przy migym-Rydzu by jego lekarz, pk Cianciara, ktry mnie leczy przed wojn. Oficer rumuski otrzyma apwk za zezwolenie dr Cianciarze przyjcia dawnego swego pacjenta. Dr Cianciara czeka mi na przystanku autobusowym wieczorem; porozumiaem si z nim, e przyjad raniutko nazajutrz, i pojechaem dalej na nocleg do Kimpulungu. Nazajutrz przed sm rano byem z powrotem na miejscu. Doktor owiadczy, e marszaka zobacz za chwil, a tymczasem nie mg sobie odmwi przyjemnoci rozesania przecierada na otomanie i uzbrojenia si w stetoskop. By sipliwo-mrony rozmazany ranek grudniowy; kurczc si pod dotykiem zimnych suchawek, pytaem, czy nie naleaoby przepali w piecach. Doktor tumaczy si oszczdnociami: marszaek nie godzi si, eby Rumuni oyli na jego utrzymanie, a nalena wedug konwencji gaa jako jeszcze wci nie dochodzi.

Wszed pk Wenda237, proszc na niadanie. Herbata i chleb z masem. Poszeptano - zjawi si ser, wyranie na intencj gocia. Wenda mwi, e gdy raz kupili butelk wina, ktre jest w Rumunii za bezcen, zrobio to przykro marszakowi. migego-Rydza znaem mao, aczkolwiek jeszcze sprzed pierwszej wojny, kiedy uczy nasz pluton strzelecki tyraliery. Widziaem go krytycznej chwili pod Wilnem, kiedy zachowa pikn postaw. Miaem go za odwanego onierza i nie mam podstaw, by ten sd zmienia. Kiedy wywindowa si na wyyny polityczne, nie miaem ani monoci, ani powodu widywania go, nie bdc czowiekiem politycznym. Po Smtku zdziwi mi jego wasnorczny, dosy obszerny list, pisany odrcznie dziwacznym pismem. Prosta, ywa reakcja czowieka wywindowanego na pboga bya ujmujca, ale w jej uczciwej bezporednioci byo co naiwnego. Marszaek mwi z waciwym sobie ujmujcym umiechem, ale ten umiech nie mia ognia. Mwi, jak po mierci Pisudskiego zasta stan mobilizacji grocy katastrof, oparty na fikcji 46 dywizji, kiedy 30 dywizji byo marzeniem nie do spenienia; nie byo ani jednego dziaka przeciwlotniczego, ani jednego pepanca z wyjtkiem granatw z 1920 r. - Jeszcze w czasie dni litewskich - mwi - skra na mnie cierpa. Kosztorys najskromniejszych umocnie na zachodzie wynosi ptoraroczny cakowity budet polski. A przecie fortyfikowalimy wschd. Skromny plan dozbrojenia238, niechby cho po 6 pepancw na puk, puch do trzech, czterech, wreszcie piciu miliardw. C miaem robi? - podnis swoje wyraziste, pene cierpienia oczy - nie jestem fachowcem ekonomist. Kwiatkowski mwi, e dalej i nie moemy. Zebraem finansistw, orzekli, e nie nagrzebi wicej jak 180 milionw. Rzuciem sowa, za ktre chcieli podawa si do dymisji... Marszaek wzburzony milczy. Za oknem po szybach cieknie brudna, jesienna woda, za szybami stoi wiat rozkisy i rozlazy, dostojnie tanie, patriarsze fotele chon miarkowane przemoc sowa, w ktrych tai si krzyk. Marszaek pooy rk na gazecie. Pobiegem wzrokiem po tytuach: Alianci dali jednorazowe zamwienie w Stanach na sum miliarda funtw. To znaczy 25 miliardw zotych. Tyle co dwadziecia pi lat naszych cakowitych budetw wojennych. Wielki Boe!... C tu pomc mogo szarpanie si z bankierami. Marszaek znw zacz mwi: - Od wiosny czciowo mobilizowalimy239, to jake si burzono!... Jakie listy pisano do rodzin!... Trzeba zna nasz nard, niecierpliwy, niewytrway. Z grupy lskiej miaem ponad 1000 dezercji do

237

Zygmunt Wenda - pukownik WP, w L 1937-1938 szef sztabu Obozu Zjednoczenia Narodowego, zaufany czowiek marszaka Rydza-migego, rzecznik tendencji faszyzujcych. 238 Plan dozbrojenia opracowany w l. 1930-1937 przewidywa rozbudow i modernizacj armii, pocztkowo na 4, nastpnie na 6 lat (do 1942), koszty przewidywano na 5-6 mld z. Plan zakada zwikszenie i unowoczenienie lotnictwa, modernizacj sprztu i uzbrojenia artylerii, rozbudow wojsk pancernych, cznoci i inynieryjnych, czciow modernizacj kawalerii poprzez utworzenie 4 brygad zmotoryzowanych, zakupy broni, sprztu i materiaw wojskowych oraz budow obiektw. Plan realizowano w oparciu o fundusze pastwowe, spoeczne (Fundusz Obrony Narodowej) i poyczk francusk. Do wrzenia 1939 plan czciowo wykonano, m. in. sformowano pierwsz brygad zmotoryzowan (dwie w stadium organizacji) i batalion czogw. 239 Chodzi o czciow mobilizacj rezerwistw WP, przeprowadzon w sposb tajny w poowie marca 1939, po zajciu przez Niemcy hitlerowskie caoci terytorium Czechosowacji. Zmobilizowano 4 dywizje piechoty i 10 Brygad Kawalerii (zmotoryzowan).

Niemiec. Jak mona byo stale trzyma Polsk pod broni? I za jakie rodki? Przecie Niemcy mieli klucz sytuacji: wanie wwczas by czekali, a nas zje mobilizacja. - Ale j wstrzymano na dwa dni przed wybuchem wojny. - Bo sojusznicy dreli, abymy nie zrobili czegokolwiek, co by mogo by przez Niemcw podane jako polska prowokacja. - A ich pomoc? - Mieli uderzy ca si. - Gdyby nawet. Czy nie liczylimy si, e bro pancerna nas zgniecie? - Musz przyzna - mwi z rozbrajajc i przeraajc prostot marszaek - e nie doceniaem a tak dalece znaczenia broni pancernej. - Pomilcza. - Gdyby to taka wojna, jak w 1920 r., to moglibymy si opiera. - Jaka wic bya koncepcja? - Jak koncepcj mie mona przy tym pooeniu geopolitycznym? Ale czy mona byo sczy wtpliwo w nard, ktry ma walczy? - To udzenie spowodowao dzik ewakuacj. - Za ewakuacj odpowiadaj wadze cywilne. - Oficerowie te ewakuowali si z onami i betami. - Oficerowie nie ewakuowali si z onami i betami - mwi z rozdranieniem. - Oficer te nie by szkolony na to, e pozostanie w linii bez rozkazw. - Rozkazy byy do koca wydawane hughesem240 i przez samoloty. Zamilkem skonsternowany. Wszed mjr Krzeczkowski, proszc na obiad. Menu icie onierskie: rosoek, kapusta faszerowana. Na niej - ni przypi, ni przyata - ley par kawakw misa. Zapewne podane ad hoc na intencj gocia, jak ten ser rano. Jest zimno, willa cuchnie wyziewami. Nie ma nawet prymitywnej lokalnej kanalizacji. Przy stole poza dr Cianciar siedzi pk Wenda i in. Wdziagolski, przyjaciel marszaka. Opinia tak niechtnie mwia o roli Wdziagolskiego w kamaryli przy migym241, jak w Rosji mwiono o Rasputinie.

240

Hughes - popularna nazwa drukujcego aparatu z klawiszami, bdcego prawzorem dalekopisu. Nazwa od wynalazcy, amerykaskiego fizyka Davida Eduarda Hughesa (1831 -1900). 241 Kamaryla przy migym - mowa tu o jednej z grup obozu sanacyjnego, powstaych po mierci Pisudskiego w maju 1935, skupionej wok marszaka Rydza-migego. W skad grupy wchodzili m. in.: pukownik Bogusaw Miedziski, pukownik Adam Koc, pukownik Zygmunt Wenda, genera Felicjan Sawoj -Skadkowski (premier), genera Tadeusz Kasprzycki (minister spraw wojskowych), Witold Grabowski (minister sprawiedliwoci). Grupa ta, reprezentujca tendencje faszyzujce, (kierowaa OZN, wsppracowaa w ramach OZN ze skrajnie prawicowymi odamami obozu narodowo-demokratycznego i rywalizowaa o wadz z grup liberalizujcych politykw sanacyjnych skupionych wok prezydenta Mocickiego. Walki obu grup kierowniczych sanacji ustay na przeomie 1938/1939 wobec groby agresji hitlerowskiej.

Nic nie widz, co si dzieje w wiecie, nic nie wiedz nawet o ocenach minionej kampanii. Kioski Rumunii s zawalone dzieem Feldzug in Polen242, obficie dokumentowanym szkicami; w odlegym o 20 km Kimpulungu, do ktrego jed kpa si i do fryzjera, le te ksiki na wystawie - ale oni nic o tym nie wiedz; w tyme Kimpulungu w kiosku sprzedaje si numer tygodnika niemieckiego powicony tej kampanii, opatrzony 22 mapkami obrazujcymi operacje dzie po dniu. Ale i o tym numerze nie syszeli. Nie doszed ich artyku mjr G. F. Eliot243 w Life (do nabycia w kadym kiosku rumuskim) dajcy ocen tej kampanii.

Wreszcie okazao si, e migy nic nie sysza o wywiadzie, jakiego mia udzieli metropolicie w Czerniowcach. W tym wywiadzie naczelny wdz polski zeznawa, e postanowi skapitulowa w drugim dniu wojny, ale mu na to nie zezwolili sojusznicy. Wywiad oblecia ca pras, by te w Bucarester Tageblatt. Byem gotw przypuszcza, e po prostu marszaek i jego wita wol o tym nie mwi. Ale wwczas migy nie wzburzyby si tak t wiadomoci. Po obiedzie wszyscy przeszli na kaw i chaw (najtaszy przysmak rumuski). Tensja, wynika na skutek ujawnienia przeze mnie sfingowanego wywiadu, emanowaa z marszaka, udzielaa si otoczeniu. Rozmowa sza jak po grudzie. Ponowny powiew przez ciany letniej willi przynis fale odoru z ustpu. Wymykali si jeden po drugim. Zosta tylko marszaek. Za p godziny nadchodzi autobus. Czujc, e uchodz ostatnie chwile, opuciem wzrok, skupiajc si na najbardziej celowe pytanie. W polu mego widzenia bya jedynie do marszaka. Do ta, pokryta puchem gstym jak futro, zaciskaa si kurczowo na rzebionej porczy patriarszego fotela. Podniosem wzrok i zobaczyem twarz przeobraon, pokryt cierpieniem. Z ust marszaka wydoby si gos - drewniany, przeciskajcy si z trudem, jakby nie nalecy do niego. Ramiona pochyliy si, jakby na nie zadawa trzycetnarowy wr. - Mwi... e jestem... tchrzem... e... uciekem... Przesilaem si bezradnie, by przyj temu gosowi z pomoc. - Mwi, e jestem tchrzem - migy nabiera w siebie powietrza. Stan mi przed oczyma urzdnik konsulatu, natrzsajcy si do petentw ze migego-Zajca, dokadne wyliczanie w Cafe Elisabeth, co byo w ciarwkach Rydzowej, plotki o tym, jakie sowo Rydzowi rzuci w Rolls-Royce jaki kapitan przy przejedaniu mostu z Kut, podmiewanie si z onierzy, e znaleli si w Rumunii szlakiem marszaka, podmiewanie si, e Rydz nosi spodnie na pasku, bo mu wszystkie guziki Niemcy oberwali (aluzja do mowy, w ktrej zapowiedzia, e nie oddamy ani guzika), fotomontae w prasie niemieckiej umiechnitego migego-Rydza na tle zmczonych jecw polskich z podpisem, e Feigling (tchrz) bawi w kurorcie, obficie czerpic ze zota, ktre wywiz. - Miaem trzy rzeczy do wyboru - marszaek opanowa gos - to byo: 1) walczy, 2) odebra ycie, 3) pj do niewoli. Walczy, nie miaem wicej jak p kompanii, to znaczy skierowa z pistoletami na

242

Feldzug in Polen (Wyprawa na Polsk) - niemiecka ksika propagandowa wydana bezporednio po kampanii wrzeniowej 1939, opisujca jej przebieg w duchu tendencyjnym i antypolskim. 243 George Fielding Eliot (ur. 1894) - dziennikarz amerykaski, komentator radiowy, wsppracownik The Herald Tribune, autor wielu publikacji o tematyce wojennej, m. in. If War Comes (1937), Victory without War (1958), Bombs Burting in Air (1959).

czogi oficerw sztabowych, dorobek dwudziestolecia teraz tak potrzebny. Odebra ycie, to znaczy stwierdzi przegran. Lecie do Warszawy?... Wstrzsn si: - Za nic w wiecie nie chciabym dosta si do niewoli. Sdziem, e wojska przejd do Francji. Byy nawizane kontakty. Ach ten nieszczsny droit de passage...

Kiedy odjedaem, na ganek wyszed marszaek, aby jeszcze raz z naciskiem podkreli, e to nie jest wywiad dziennikarski, e to jest materia dla Panoramy Losu Polskiego, ktrej pierwszy zarys mglicie wwczas zacz mi si zarysowywa, e w kadym razie nie opisz naszego spotkania, zanim trwa wojna. W par tygodni potem otrzymaem jego obszerne uwagi co do fragmentw Wrzenia agwicego pozostawionych mu w rkopisie. Oczekiwaem, e otrzymam pewne zwizanie z planem akcji oddziaw, ktre opisywaem, ale uwagi byy fragmentaryczne i czasem maostkowe.

Zamknem w sobie wspomnienie tej rozmowy ciepym uczuciem dla prawego czowieka, ktry zosta wyniesiony zbyt wysoko.

Inna twarz Polski

Plwajmy na t skorup I zstpmy do gbi. (A. Mickiewicz)

Jest to przedmowa do ksiki napisanej zim 1939/1940 r., wydanej dopiero w 1947 r. pt. Wrzesie agwicy. Przedmowy jednak i wwczas nie mona byo umieci. Dla czytelnika w wierwiecze po tych wydarzeniach tenor przedmowy moe by niezrozumiay. Skoro ksika miaa za zadanie udokumentowa wysiek onierski w kampanii wrzeniowej, a tene sam onierz mia walczy, to dlaczego nie moga si ukaza? Dzieje tych utrudnie s przyczynkiem do motta, ktre powouj. Rzdy emigracyjne poczli tworzy ludzie, ktrzy za szczeble kariery uwaali wysugiwanie si aliantom. Jake inaczej byo z de Gaulleem, czowiekiem o twardym karku. Tym maym ludziom wydawao si, e podkrelanie waloru onierskiego jest rwnoznaczne z podkrelaniem walorw rzdw przedwrzeniowych. Mieli w tym swoj ma racj. Ukazywanie innej twarzy Polski byoby rwnoczenie ukazywaniem innej twarzy, ni mieli ci mali ludzie z Angers (siedziba rzdu emigracyjnego we Francji), ktrzy byli koniunkturalnym produktem deselekcji.

Ta ksika - a raczej te strzpy ongi napisanej ksiki, ktre tu daj - bya napisana niemal w caoci w cigu ostatniego kwartau 1939 r. Zaczem j pisa w pocigu z Czerniowiec do Bukaresztu. Bezporednio po wylezieniu z wody dniestrowej. To by sam koniec wrzenia. Przez Dniestr zdoaem przenie tylko ma polsk maszyn do pisania FK i aparat fotograficzny. Woda sza po pier i niosem maszyn i aparat nad gow. Nim dojechaem do Bukaresztu - artyku po francusku dla prasy rumuskiej by gotowy. Z dworca pojechaem do Universula - najwikszego dziennika. Universul obawia si i artykuu nie przyj. Prosto z redakcji pojechaem do polskiej ambasady. Ambasada nie obawiaa si mnie i mnie nie przyja. Zmtniay, poszedem wynale locum w zapluskwionym hotelu Princiar i zamkna si nade mn brudna fala kawiar. Tam ju wszystko wiedziano: ile czego nie mielimy, ile nie przygotowalimy, kto zdradzi, kto bra apwki. Brudna fala rwaa z tak si nad gow, e nie zostawao nic poza milczeniem. Nocami widziao si kraj wrzeniowy, ktrego nikt nie zapomni, kto go przey. Dniami na ulicach spotykao si modych chopcw, co przesikali z tamtej strony. Podnosili oczy pene cierpienia, pene pytania: - Mymy walczyli... A potem - te kawiarnie. Parlamentarzyci ozonowego senatu244, piszcy obelywe inwektywy do internowanego sanacyjnego rzdu, dostojnicy mwicy o poprzednim rzdzie oni, dostojnicy odgraajcy si, e wicej ich na fotele ministerialne nie powoamy. Dostojnicy, ktrzy - nagle okazywao si, stale mwili im, stale byli w nieasce u nich. I ci inni, starzy onierze Pisudskiego, ju zbyci dygnitarstw, wyczekujcy w kolejkach przed urzdami. I ten plebs w kawiarniach. I te uwane oczy obcych naokoo, tych Multan, tej Wooszczyzny... Pamitam - by to koniec drugiego tygodnia. Rano by u mnie chopak z rk na temblaku. Teraz, wieczorem, siedziaem w kawiarni w gronie kilkunastu rodakw i czytaem w Partout artyku pt. Ctait un bar Varsovie. Autor, p. B. Lauzac, wita na peronie fordanserk warszawsk, z ktr go cz sodkie wspomnienia. Pauvre Natachoska jest nastawiona bardzo patriotycznie, p. Lauzac te jest bardzo sympatycznie nastawiony dla Pauvre Pologne. Artyku typowy, na wielk tragedi nawet nie umiejcy inaczej patrze jak przez kabotystwo. Roi si wwczas w prasie od wspomnie o pani Walewskiej, dla ktrych to kowych wspomnie my jestemy alianci i Pauvre Pologne. Jaki ziemianin, oficer rezerwy, garduje, e wie z najlepszego rda... Jak si uchroni od tego? Trudno cae dni siedzie w ciemnym Princiarze. eby si zaguszy, bior LIndependance Roumaine, czytam korespondencj z frontu245 francuskiego. Z frontu, ktry - nasi biedacy w to wierzyli, mia przeama lini Zygfryda w siedmiu miejscach: Wszyscy ponosz cierpienia - pisze korespondent - zarwno na czoowych pozycjach, jak i na tyach. Dowdca jednej z naszych armii nie mia przez dziewitnacie dni wiadomoci od rodziny. Wprawdzie liczba zabitych i rannych w tej wojnie jest nisza od zabitych i rannych w wypadkach, ale naley bra pod uwag choroby: w jednej z naszych armii na linii, ktr bior, pierwsz lepsz - jako

244

Na skutek zmiany zasad ordynacji wyborczej w 1935, wybory z 1935 i 1938 byy bojkotowane przez opozycyjne stronnictwa polityczne; w tym kontekcie obie izby parlamentarne skupiay po 1935 wycznie zwolennikw obozu sanacyjnego. 245 Autor uywajc tu sowa front (w cudzysowie) ma na myli znany fakt biernoci wojsk francuskich jesieni 1939, nie podejmujcych adnych dziaa antyniemieckich.

przykad, a ktra liczy 300 000 ludzi, w cigu piciu dni zameldowao si do lekarzy 308 onierzy. I te cige opisy, co si robi, aby onierz si na froncie nie nudzi. - Czy pan stara si o wiz do Francji? - posyszaem, jak kto pyta pyskacza. - Nigdy w yciu. Ja bym si wstydzi Francuzom w oczy spojrze!... - Gwno psie! - stuknem pici w st, zupenie nieoczekiwanie dla siebie, i w tej chwili poaowaem odruchu. le... Nie panuj nad nerwami... Sprawa honorowa... Nie ma sensu... Tu by trzeba tysic spraw... I nagle - zobaczyem w oczach zelonego co jak bysk wdzicznoci. Nie pamitam, co mwi, jak si wycofywa. Byo jasne - jest mi wdziczny. On sam chcia by przekonany, e nie ma racji. Rozpacz przez niego mwia. Wwczas ogosiem odczyt pt. Inna twarz Polski. Tumy zalegy chodniki. Zaledwie drobna cz si dostaa. W cisku straszliwym, gdzie ludzie stali stoczeni, mwiem po prostu o tym wszystkim, o czym mwili do mnie ci chopcy, przychodzcy z walki. Gdy skoczyem, rozleg si jeden niewczesny oklask i skona. Sala zrozumiaa, e nie czas zajmowa si mwc, kiedy tylko i jedynie znaczy temat. Stali w milczeniu, zdrewniali, i zy toczyy si po twarzach. Jake niewiele trzeba byo!... Po prostu tylko wskaza, e mona tak myle, e mona w ten sposb mwi. Od nastpnego dnia kawiarnie poczy dorabia si innego jzyka. Pojechaem po obozach onierskich. Nie zapomn nigdy tych odczytw w Piteti, Dragaszani, Targu Diu, Krajowej, Temeszwarze, Orszowej, Braile, Calaraszu i tych innych miejscowoci, i tych wielu innych. Nagle poczy polskie czynniki udaremnia moje wyjazdy i musiaem ich zaprzesta. W Palestynie dopiero dowiedziaem si, e przyszed taki rozkaz z Francji. Tym ostrzej wziem si do pisania ksiki. Prosiem po wszystkich biurach polskich, by odsyano do mnie ciekawszych interesantw. Terminarzyk miaem przepeniony od witu do nocy terminami rozmw. Czasem jeden rozmwca zabiera kilka kilkugodzinnych seansw, czasem wystarczyo kilka minut, by dorzuci szczeg do dobrze opracowanego obrazu. Ksika caa bya mozaik wstawek i wstaweczek, wikszych opowiada i drobniutkich przyczynkw - od generaw, ktrych wypytaem kilkunastu, a do licznych dziesitkw, a moe setek szeregowych. Ale brak mi byo coraz bardziej materiau. Do min. Stroskiego246, ktry wiedzia, e mam wiz amerykask i mog jecha do Stanw, napisaem w dniu 17 listopada 1939 r.: ...Nie, nie wyjad, nim nie napisz ksiki pt. Inna twarz Polski czy jakim innym, ksiki, ktra powie, jak walczylimy, ktra tym chopcom, ktrzy nie otrzymali ani awansw, ani odznacze, o ktrych rodziny nie wiedz, ktrych wielka ilo nie yje, w niewoli, pod okupacj - da jaki bysk zadouczynienia, tym za, ktrzy bd walczy - podniet. Prosz mi pomc w napisaniu tej ksiki. W Rumunii ju nie znajduj materiau - jedziem po obozach - nie ma ju w nich onierzy frontowych. Staram si przedosta do obozw na Wgrzech, walcz z trudnociami wizowymi. Potem powinienem pojecha do Francji, mwi z lotnikami, mwi

246

Stanisaw Stroski (1882-1954) - publicysta, historyk literatury i dziaacz polityczny zwizany z endecj i chadecj; w l. 1919-1930 redaktor Rzeczypospolitej i Warszawianki. Pod koniec lat trzydziestych dziaacz tzw. Frontu Morges. Po 1939 na emigracji: wicepremier i minister propagandy w rzdzie Sikorskiego (1939 1943).

z Maczkiem, dowdc wojsk pancernych, mwi z dziesitkami tych, ktrych mam wynotowane imiona. Ju mi z tej mozaiki, kleconej od dou, skadaj si, jak w amigwce, linie frontw, jedno opowiadanie zazbia si o drugie - to bdzie ksika wspaniaa - przecie nie przez jaki mj talent, tylko przez tre. ...Boe Wielki! Przecie trzeba t twarz Polski pokaza - nam samym. Skazany tu jestem na niemieckie i rosyjskie gazety - jedyne rda wiadomoci o Polsce. Przecie nawet nasze radio z Londynu konstruowa jest zmuszone swoje komunikaty na wiadomociach niemieckich. Oni wiedz, oni mwi o nas - martwe usta Polski milcz. I wmwili. Wmwili skutecznie wiatu, e kampania w Polsce trwaa 18 dni, e bya to waciwie ekspedycja karna, e stracili 10 000 polegych (mowa gdaska Hitlera247). Wmwili tak skutecznie, e jeszcze latem 1943 r. w Iraku oficer zapowiadajcy akademi trzykrotnie powtrzy, emy walczyli cztery tygodnie, przekrelajc Kleeberga, Warszaw, Hel i Modlin. Jeli tak byo w 1943 r. w sercu armii polskiej, to jak byo z opini w 1939 r. (do upadku Francji w poowie 1940 r.) i z opini wiatow? Rumuni ironicznie pytali - dlaczego taka maa Finlandia moe si tak dugo broni248. W obozach, jeszcze nim mnie z nich rce polskie nie wygnay jako szkodliwy element, pyta mnie pukownik rumuski, dowdca obozu - dlaczego Polska nie zaprosia do wsppracy... rumuskich sztabowcw, dlaczego nie poddaa si ich dyrektywom? Mona sobie wyobrazi, co w tym wszystkim czu onierz, zamknity w obozach. A przecie nawet to jedyne rdo informacji - gosy niemieckie - nie mogy ukry prawdy. W pierwszym okresie dawiy si z wciekoci: Stoi si przed zagadk woa wrzenia Gring do robotnikw Rheinmetall Borsig-Werke - pastwo mae, ktrego nigdy nie chcielimy okrela jako due, omielio si (erdreistet sich) da tego rodzaju odpowied potnemu pastwu niemieckiemu. Potem - al im byo laurw. W grudniu 1939 r. attach wojskowy Rzeszy w Madrycie na odczycie publicznym, opowiadajc o swoich wraeniach z kampanii w Polsce, ktr odby jako dowdca 28 puku norymberskiego, przyzna, e onierz polski walczy przez cay czas z podziwu godn odwag i bohaterstwem, na co przytacza przykady. Odtd te wiadectwa rozsiane po zeznaniach niemieckich uczestnikw kampanii poczy si mnoy, a wreszcie w rok potem, 9 listopada 1940 r., kiedy szanse na zawarcie pokoju byy stracone, francuskie niezadowolenia, e si bij o jaki Gdask, ju nieaktualne, a dum narodow niemieck trzeba byo rozarzy do nowych wyczynw, Hitler na dorocznym obchodzie nazistowskim W Monachium powiedzia: To nie byo talk, moi towarzysze, e Polacy byli tchrzami, e uciekali. Tak nie byo. W licznych miejscach Polacy si bili mnie (sehr tapfer).

247

Dopiero o wiele pniej Reichskrieg Ministerium podao niemieckie straty w zabitych i rannych w Polsce, nie wiedzie czemu do dnia 26 wrzenia, na 189 000 onierzy. 248 W czasie trwajcej na przeomie 1939 i 1940 wojny radziecko-fiskiej wojska Finlandii stawiay pocztkowo zacity opr na tzw. Linii Mannerheima (tj. w systemie fortyfikacji na Przesmyku Karelskim zbudowanym w l. 1929-1939 midzy Zatok Fisk a jeziorem adoga).

Ale to byo po roku. A teraz - byo przed zaamaniem kontynentu. My pilnowalimy, eby nie powiedzie nic dobrego o wrzeniu. Czy mieli to mwi inni za nas? Dosy e alianci konstatowali niebywa usug oddan ich sprawie przez opr polski. Z przeraeniem myl - przyznawa genera Ironside249, przysany przed sam wojn jako ekspert do Polski - co by byo, gdyby Niemcy zaczli od nas, kiedy nie mielimy adnej armii. Churchill w swej mowie 26 stycznia 1940 r. mwi, e miesice zyskane dla przygotowania si uwaa za dar nieba. Dar ten nastpnie omal nie zosta zmarnowany pod Dunkierk250 i w bitwie o Angli. Nikt nie ma wtpliwoci, co znaczyaby dla losw wojny Dunkierka i bitwa o Angli we wrzeniu 1939 r. Sprawozdawca wojskowy Yorkshire Post and Leeds Mercury (19 I 1940) wypowiada pogld, e Niemcy, nie podjwszy ataku w chwili, kiedy alianci byli tylko w fazie przygotowa wojskowych, ju przegray wojn. Henry Habert w artykule Poland Crucified pisa: W tej desperackiej walce Polska wyczerpaa swe siy, lecz osabia rwnie szpony germaskiej bestii, a czynic tak, zapobiega rzuceniu si Niemiec z ca si na pastwa sprzymierzone. Wickam Steed, b. naczelny redaktor Timesa, pisa we Free Europe: Komu i czemu zawdziczaj Wielka Brytania i Francja t szans? W ostatecznej instancji - wedug mego przekonania, zawdziczaj j one bohaterskiemu postanowieniu narodu polskiego przyjcia raczej ryzyka unicestwienia ni ustpienia przed grob przewaajcej siy. Le Temps z 21 II 40 tak koczy obszern analiz kampanii polsko-niemieckiej W prbach, zrobionych dla przeprowadzenia swych operacji, Naczelne Dowdztwo Polskie, pozbawione wszystkich rodkw dziaania, zdobyo si na mia decyzj uwolnienia swych armii z sieci grocej zamkniciem nad nimi. Tu ju poczynao korci nas, czy aby te pochway nie id za daleko. Wic na zebraniu prasy angloamerykaskiej, w lutym, kiedy t robot rewizjonistyczn co do wkadu Polski sami jako zagranicznicy zrobili, nasz minister informacji251 mwi: Powiecie moe, e Polska sama, wprawdzie odrodzona po przeszo stu latach niewoli, co wiele wyjania i usprawiedliwia, jednak znowu w cigu ostatniego dwudziestolecia popenia bdy. Tak jest, przyznajemy to, dodajemy, e cikie bdy. I nic o dziejowej zasudze Polski przez wzicie na swe barki ataku niemieckiego. Przynajmniej w sprawozdaniu Gosu Polskiego (9 II 1940), ktry dawa o tym obszerne sprawozdanie - nic o tym nie ma. Tene minister informacji na zebraniu o wikszoci francuskiej, gdzie w zastpstwie gen. Faury252 referowa kampani polsk pukownik francuski, liczy si z tym, e armia polska mogaby przej do kontrataku, bo Niemcy -nie mieli pocze - tene sam minister informacji rzdu polskiego imieniem rzdu polskiego odci si od pomajowych rzdw, ktre zaniechay przygotowania obrony.
249

Edmond Ironside (1880-1959) - genera brytyjski, w l. 1939-1940 szef sztabu, prowadzi rozmowy wojskowe z Polsk (w Warszawie) w lipcu 1939. 250 W czasie kampanii 1940 (w maju-czerwcu) miejscowo Dunkierka staa si portem ewakuacyjnym dla wycofujcych si wojsk alianckich (gwnie brytyjskich), odcitych przez Niemcw we Flandrii. Ewakuujce si wojska pozostawiy w ucieczce wielkie iloci sprztu wojennego. 251 Tzn. Stanisaw Stroski. 252 Ludwik Faury, francuski specjalista wojskowy, dyrektor Wyszej Szkoy Wojennej w Warszawie w l. 192 11928.

Nie ogaszano polskiej Biaej Ksigi, cakowicie gotowej ju w ucku, ktrej jednak ju nie byo czasu w Polsce drukowa. Nie byo nic jako strawa dla onierzy, od ktrych miao si da dalszych ofiar. Z obozw, do ktrych nie miaem wstpu, przysano mi rozpaczliwe listy o wysikach utrzymania morale - wbrew wszystkiemu. dam, nie prosz - pisa mi z jednego z obozw zrozpaczony oficer - o nadesanie cho jednej ksiki, ktra by zaja wszystkich. Pisaem ju o to do Kuriera Polskiego [w Bukareszcie - M.W.]. Bez skutku. A tutaj osiemset udzi jest pozostawionych sobie. My, oficerowie, silimy si na wykady. Ale przecie nie jestemy literatami. Chcielibymy urzdzi gone czytanie tych ksiek. Strasznie jest ciko. Niech nam pan pomoe. Niech nam pan pomoe... Jak?... Wizy nie otrzymywaem, ksika rosa, oparta na jednostronnym materiale. YMCA253 wydaa dwa jej fragmenty w formie dwu broszur. Po pewnym czasie otrzymaem pocztwk z kraju: ...pozdrowienia. Znalazem w kocu ksiki, ktre poyczylimy od Ciebie. Wydalimy je, jak prosia, Stasi. W kawiarni nic nowego. Ostatnio ilo goci znacznie si powikszya. Dwa razy widziaem Stasi. Przesya tysice pozdrowie dla Ciebie. Moja praca kelnerska tak jak dotychczas dobrze mi idzie. Jeszcze wci jednak mam trudnoci. Nieraz rozbij par kieliszkw. Wieczorami dugo dla zabicia czasu duo czytam ksiek... Podpisane byo S.D. Domyliem si, e to mj siostrzeniec, Sta Dangel. Znaem go jako chopca gorcego, jaka ta mda pocztwka bya dziwna. Kady list z kraju by poddawany wnikliwej uwadze. Obracalimy pocztwk na wszystkie strony, kto dojrza w dolnym rogu blado napisan malutk cyferk 5. Kto inny domyli si podkreli w tekcie co pity wyraz. W ten sposb otrzymalimy: ...ksiki wydalimy w iloci dwa tysice. Praca dobrze, jednak par zabicia. A wic fragmenty tej ksiki ukazay si w kraju.254 Pracowaem od witu do pnej nocy - musiaem jecha po dalsze materiay - nikt nie odpowiada, wiza nie nadchodzia. W pewnej chwili do ambasady bukareszteskiej nadesza depesza od rzdu w Angers, eby wzi moje fotografie tyczce wrzenia. Skorzystaem z okazji, by poprosi ambasad o tak telegraficzn odpowied: Wakowicz wrczy fotografie tylko osobicie. Przyjedzie na wasny koszt. Prosi o wiz, choby dwutygodniow. Ma wiz powrotn rumusk, wyjazd wic jego z Francji gwarantowany.

253

YMCA (skrt od Young Mens Christian Association) - organizacja kulturalna protestantw zaoona w 1844, dziaajca w Polsce od okresu midzywojennego i propagujca wychowanie kulturalne oraz sportowe modziey w duchu religijnym. 254 Sta Dangel zosta wydany przez koleg szkolnego, Ukraica Kydryskiego, w marcu 1943 r ozstrzelany 16 lipca tego roku na Pawiaku. Kydryski zosta zlikwidowany z wyroku sdu AK. Ojciec Stasia zgin wczeniej. 19 padziernika 1942 r. zaczli si dobija gestapowcy do jego drzwi. Kiedy nie otwiera, palc papiery, drzwi wyamali i skatowali go kolbami. Udao mu si zay cyjankali. Matka Stasia w tyme czasie, jesieni 1942 r., aresztowana w tzw. sprawie szwedzkiej (pomoc winiom i akcja wywiadu), wiziona a do koca wojny w Poczdamie. Drugi jego brat, Jurek, poleg jako lotnik Dywizjonu 304 nad Zatok Biskajsk w dwadziecia siedem dni po rozstrzelaniu Stasia. Trzeci brat, najstarszy, ktry stworzy ju w listopadzie 1939 r. konspiracj zoon z trzystu osb (przelan nastpnie do nadrzdnej Tajnej Armii Polskiej i wreszcie do AK), przeby pene pi lat w kacetach Owicimia, Dachau, Sachsenhausen a do wyzwolenia. Takie byy dzieje rodziny zoonej z piciu osb.

Odpowied nie przychodzia. Wreszcie w kocu grudnia otrzymaem list od znajomego, e wizy nie otrzymam. Odpowiedziaem: Paska wiadomo przysza wwczas, kiedy mj wsplokator otrzyma wiadomo o wysaniu jego ony i dwojga dzieci eszelonem z Poznania w niewiadomym kierunku. Kobiety i dzieci s bezbronne. Mam przed sob pismo ilustrowane niemieckie z reportaem z szeciopitrowej kamienicy. Na kadym pitrze fotografowani ludzie i wykazane, jak s uyci dla wojny. U nas w Polsce wszyscy maj zwizane rce. Znalaz si Polak jak ja, ktry potrafi sobie stworzy odcinek w walce, to si jego prac utrca. A moe wszyscy tak s zajci walk z rodakami, e nie imaj czasu na mylenie o Niemcach? Teraz, kiedy czytam ten list, wydaje mi si naiwny - w wietle pniejszych dowiadcze. Wwczas nie mogem tego wszystkiego zrozumie. Praca mi wysikaa w zwizku z odpywem frontowego onierza - poczem si przyglda, co te si dzieje, e mi robot tak potrzebn utrcaj. W te smutne jesienne dni wojska polskiego jeszcze tak jak nie byo, wojny nie byo, wiat si nudzi, chtnie by widzia informacj o pierwszej fazie wojny. Zdawao mi si, e nim si stworzy jakie wojsko, literatura wanie jest powoana do pracy. Nie tylko dla obcych, ale przede wszystkim - dla nas samych. Poczem si przyglda. Ju w Rumunii spostrzegem pierwsze objawy. Napotkany uchodca z Polski opowiada dziwy dziwne o nie paconych przez uciekajcy rzd rachunkach po pensjonatach, o stosach butelek po szampanie, zacielajcych pokoje, ktre opuszczali uciekajcy dygnitarze. Potem przysza wiadomo, e zosta dyrektorem departamentu. Moe wanie autor tych kuchennych plotek by powoany do udaremnienia ksiki o wrzeniu. Ta atmosfera olizgego oszczerstwa, ktra mnie uderzya w rozmowie z tym panem, jak si przekonywaem, bya atmosfer nie tylko tolerowan, ale popieran. Gos Polski w jednym z pierwszych numerw drukowa list z kraju, rzekomo pisany przez pitnastoletni dziewczynk do rwienika: O wojnie wiesz. Przekupstwo (Beck i inni). Taka maa dziewczynka, a taka dua winia! Dziennik onierza, drukujc obszerny spis bitew polskich od bitwy w 1109 r. pod Gogowem poczynajc, nagle w czasie caej wojny wiatowej spostrzeg jeden tylko Kaniw (z racji gen. Hallera) i ani jednej bitwy legionowej. Jeli obcy wysunli si z jakimi dodatnimi sdami, bieglimy z kubekiem, by je gasi. Gos Polski z 10 XII 1939 (Okolicznoci, ktre poprzedziy klsk Polakw, nie s na og jeszcze dostatecznie wyjanione) stwierdza z niejakim rozdranieniem: Cenzura francuska stara si nie rozdrapywa ran narodom zaprzyjanionym. Ale ty, Polaku, wmylaj si, dokomponowywuj i plotkuj na temat, na ktry nie pozwolono pisa Francuzom. Czy nie zawd i ukryte niezadowolenie przebija, kiedy Gos Polski melancholijnie stwierdza: W tych ocenach i opiniach [prasy francuskiej o kampanii w Polsce - M.W.] nie byo ani cienia krytyki, a przeciwnie - ch zdjcia z nas jakiejkolwiek odpowiedzialnoci za tragiczny bieg wypadkw. Rzd polski w grudniu wydaje ordzie do narodu, w ktrym zapowiada, e wykluczony jest na przyszo tryb rzdw jednostki, rzd nieodpowiedzialny i nie kontrolowany. Ale rwnoczenie gorliwie si idzie metodami neoozonowymi - tworzenia legendy. Zaraz w jednym z pierwszych numerw Gosu Polskiego korespondencja z kraju donosi: Gen. Sikorski uwaany tu

jest za bohatera. Pismo roi si od artykuw pt. Wierzymy i ufamy, od nadsyanych myli onierza polskiego, np. Opatrzno czuwa nad narodem polskim! Mamy wodza, wodza penego roztropnoci, rozumu politycznego, wiedzy wojskowej itd. (24 XII 39). W danym wypadku onierzem polskim by dr Szperber, b. administrator Ikaca, w innych wypadkach inni. Mgby by polskim Mannerheimem255 - mwi Francuzi (Gos Polski 13 IV 1940). Oficjalne tytuy gen. Sikorskiego to: Prezydent Rady Ministrw i Wdz Naczelny Armii Polskiej. Lecz w rzeczywistoci jest on czym wicej: jest on wodzem Polski (tame 30 IV 1940). Wydawnictwo Hutchinson wydao ksik Newmana256, w ktrej autor stwierdza: Mog zrozumie pogard Sikorskiego dla sposobu przeprowadzenia kampanii, albowiem gdyby ksika jego staa si podstaw polskich planw operacyjnych, armia polska dzi jeszcze broniaby swego kraju. Dotd by bronia? Bez pomocy sprzymierzonych? Gos Polski skwapliwie, bez komentarzy przedrukowywa t szkodliw bzdur w zwyciskiej fanfarze gdaskiej Hitlera, majc dowie, e upadlimy tylko dziki polnische Wirtschaft. Wreszcie przemwi premier - na Nowy Rok. Czekao si, e moe cho na ten Nowy Rok odpowie szef rzdu na bezczeln mow Hitlera. Ale ta mowa, bronic nard, porednio by bronia jego dotychczasowe rzdy. I na Nowy Rok szef rzdu mwi - o klice, ktra rzdzia krajem. Propaganda niemiecka pokwitowaa skwapliwie: Pan Sikorski widocznie nie zastanawia si nad tym (hat scheinbar nicht daran gedacht), e swoim owiadczeniem potwierdza to wszystko, czym opinia publiczna, zwaszcza krajw neutralnych, musi si oburza, e pastwo, ktrego bezwartociowo potwierdza jego wasny pseudopremier, stao si bezporednim powodem wojny obecnej (cytuj za dziennikiem niemieckim w Bukareszcie). W dwa miesice potem premier mwi przez radio do narodu: ...O haaliwie reklamowanej sile niemieckiej... o nacisku Watykanu i opinii publicznej wszystkich narodw, ktre przywiod moe Niemcw do opamitania... e przez taki czyn [wejcie do Polski - M.W.] pogrzebaa Moskwa te zasady, ktre dotd gosia, zasady wolnoci i braterstwa ludw... e zapowiadana przez Niemcy wojna byskawiczna na Zachodzie jest absurdaln blag [w 33 dni po tej mowie Niemcy t wojn rozpoczli, rzucajc si na kraje skandynawskie - M.W.]. Rwnoczenie premier wygosi expos przed Rad Narodow257: Przyszo okae, kto jest w Polsce odpowiedzialny za opnienie mobilizacji powszechnej. Mobilizacji powszechnej? - Przecie bez adnego wykazywania przyszoci wiadomo byo, e zadali tego imieniem Anglii i Francji generaowie Carton de Viart258 i Faury, motywujc to tym, e opinia ich krajw moe wyama, jeli bdzie cie tego, e Polska jest agresywna. Wybitny wojskowy francuski, ukrywajcy si pod pseudonimem Jean de Lair, stwierdzi w La Dpche: Polska nie moga ogosi mobilizacji bez naraenia si ze strony wasnych jej sojusznikw
255

Karl Gustaw Mannerheim (1867-1951) - marszaek fiski, naczelny dowdca w wojnie z ZSRR (1939-1940), a take po przystpieniu Finlandii do II wojny wiatowej po stronie Niemcw. W l. 1944-1946 prezydent Finlandii. 256 Bernard Newman (ur. 1897) - pisarz i dziennikarz angielski, ktry wikszo ksiek powici problematyce wojennej, politycznej i szpiegowskiej. Najbardziej znane to: Secred Serrant (1935), The Mussolini Murder Plot (1936), Ride to Russia (1938), Maginot Line Murder (1939), Death of Fifth Column (1941). Ksika, o ktrej mwi autor, to The Story of Poland (1940). 257 Rada Narodowa - utworzona w 1940 w Angers namiastka parlamentu, skupiajca znajdujcych si na emigracji przedstawicieli polskich stronnictw politycznych. 258 Carton de Viart - genera angielski, szef brytyjskiej misji wojskowej w Polsce przed wrzeniem 1939.

na zarzut, e przedwczesnym tym zarzdzeniem unicestwia szanse pokojowego zaatwienia konfliktu. To samo stwierdza gen. Brass w Revue de Paris. Premier dzikowa Litwie, ktra zagarna Wilno, za przyjcie z pomoc rodakom, ubolewa nad onierzem polskim wprowadzonym wiadomie czy niewiadomie w bd. Od gry ten ton szed w d. M. Kwiatkowski, czonek Rady Narodowej z ramienia Stronnictwa Pracy259, woa: Ci, ktrzy przez trzynacie lat uwaali Polsk za swj folwark i bez kontroli z niej yli tak dostatnio, e podczas najwikszej katastrofy wywieli za granic wielkie fortuny... ci, ktrych przez trzynacie lat przeladowano za ich dobre rady i ofiarny patriotyzm, nie zdoali przystpi do gwnego dziea naprawy wszystkiego, co szkodnicy zburzyli... tsknicy za utraconymi posadami, subwencjami... przez lata cae osabiali czujno narodu, kazali wierzy mu w obiecanki Hitlera. Dr Jan Jaworski, czonek Rady Narodowej z ramienia ruchu ludowego260: ... caa wojna wyglda tak, jak bymy dawno byli sprzedani, jeszcze za czasw Pisudskiego - bo jaki plan mieli Niemcy, to do joty tak si stao... Inni mwili o niewczesnych aspiracjach kolonialnych, jeszcze inni o stwarzaniu Niemcom wyjtkowo korzystnych warunkw bytowania w Polsce. Od premiera, od ministrw, od posw, od dziennikw subsydiowanych fala sza w d. Kaznodzieja w Bukareszcie wykrzykiwa z ambony: Gdzie podzia si ten zgiek i szych, i blichtr sztucznie wytwarzany!? Na naboestwie za Pisudskiego ksidz odmwi mwienia kazania. Czyta tylko Ewangeli. Wypada o Piotrze, ktry si zaprza trzykro, i o naigrawaniach si z krla ydowskiego. Fala sza w d. Jeszcze 2 kwietnia produkowano w Gosie Polskim przybysza z kraju, ktry piorunowa, ujrzawszy po przedpokojach ministerialnych [rzdu emigracyjnego - M.W.] rne upiory przeszoci, starajce si znowu rzuci na stos swj ycia los. Jeszcze 6 czerwca, kiedy Niemcy stali niemal pod bramami Parya, jeszcze Gos Polski pisa o kryminalnej polskiej polityce zagranicznej. Poziom tego wszystkiego by zdumiewajcy - godny przemwie w Radzie Narodowej. Pisz te sowa w Palestynie, nie majc materiaw. Nie miaem zreszt ich nigdy i wszystko powyej podane jest wzite na chybi trafi. Tak wic bior na chybi trafi zapltany w bagaach wygnaczych, po czteroletnim ciganiu si, numer Gosu Polski z 23 maja [1940]. Chwila gorca, format zredukowany do jednej kartki, a mimo to cignie si przez seri numerw cykl -artykuw, w ktrych autor zastanawia si, gdzie mona zje tanio, dobrze i smacznie, aby doj do konkluzji: Po dugim namyle wyraziem zdanie, e nie ma w Paryu restauracji, ktra by skupiaa te trzy zalety. To w kocu maja! Byo to widowisko dawane wiatu przez nard, ktry mia takie aktywa! Dziwowisko, tak natrtnie narzucone oczom obcych, e major francuski, Hugon, w Bukareszcie mwi mi, e odmwi podjcia roli wiadka honorowego midzy Polakami, motywujc to bez ogrdki: Czas bdzie na pranie brudw w Polsce.

259

Stronnictwo Pracy powstao w 1937 z poczenia Narodowej Partii Robotniczej oraz czci Chrzecijaskiej Demokracji jako wyraz realizacji koncepcji tzw. Frontu Morges. W latach wojny silnie zwizane z generaem Sikorskim. Przywdcy: Wojciech Korfanty, Karol Popiel. 260 Tzn. Stronnictwa Ludowego, kontynuujcego po 1939 swoj dziaalno w kraju pod nazw SL Roch.

Rose Bailly261, wieloletnia wyprbowana przyjacika Polakw, zaklinaa, napominaa: Moi przyjaciele, macie co wicej do czynienia. Poniacie Polsk. Podniecie wysoko gowy, synowie kraju najwaleczniejszego i najchwalebniejszego. Nie obawiajcie si patrze prosto nam w oczy. Nie upadajcie na duchu z powodu szorstkich manier niektrych Francuzw. Pomylcie, e sami ich zbijacie z tropu. Ale te bagania niewiele pomagay biednym zmylonym Polakom, nie odwaajcym si patrze Francuzom w oczy, nie naprostowywano krzya, ale wrcz przeciwnie. Sonimski publikowa wiersz, w ktrym wyciga z rynsztoka uorderowanego ministra naszej padej w walce ojczyzny, prowadzi go do restauracji, karmi z litoci i prawi mu, uywajc zwrotu ptak - o wielkoci demokracji francuskiej, od ktrej mielimy si uczy. Na granicy wadze polskie polecaj rozdawa ulotki przyjedajcym onierzom, w ktrych kazano im nie zapomina, e s synami narodu podbitego, i uczono dostatecznej porcji pokory wobec Francuzw. Natomiast tych Francuzw wybielalimy i rozgrzeszalimy na wszelki sposb: Dyplomacja francuska robia wszystko, aby unikn wojny. Dbaa nie tylko o ycie i krew swoich onierzy, ale dbaa i musiaa dba o ycie onierzy polskich, o ktrych wiedziaa, e nie maj adnych linii Maginota (Gos Polski 28 XII 1939).

Tak straw karmiony w obozach onierz czu si le... Z jednej strony mu mwiono o polskiej korupcji, o naszym lekkomylnym przygotowaniu wojny, o klikach, o dygnitarzach, z drugiej strony agenci niemieccy, majcy swobodny dostp do obozw, do ktrych mi go wadze polskie zamkny mwili to samo. Na ziemi francuskiej witao ich politowanie i lekko maskowana wzgarda (R. Guski w Wiadomociach Polskich). Na ziemi polskiej czekay ich rodziny i agenci niemieccy zapewniali o dobrze patnej pracy. Z obozw przychodziy do mnie listy coraz bardziej alarmujce. Oto jeden fragment: ...Nastpny - st. szeregowiec Gawowski Henryk, lat 25. - Przecie nie jestecie Niemcem... - Tam teraz s Niemcy... - Ale wy jestecie Polakiem... - Tam ju na zawsze bd Niemcy, a ja chc do swojej rodziny. Nastpny - szeregowiec Jdrzejak Jan, lat 41 - uprzedza pytanie i mwi: Prze... cie Polsk. Jeden ruch doprowadza go do porzdku. Nastpny - kapral Bajerle, lat 23, zaznacza, e jego nazwisko pisze si Beyerle, cho dotychczas podawa pisowni polsk. I tak przewijaj si smutne nazwiska: Klimek, Gawron, Sosna, Lech, Dzierynja, Konicki, Tendera, Wjcik, Symura i wreszcie Gach Wadysaw, lat 40, rodem ze Siemienia, pow. ywiec: - Na mio Bosk, przecie wy sowa nie umiecie po niemiecku! Jestecie Polak - rodowity gral...
261

Rose Bailly (ur. 1890) - poetka i tumaczka francuska, polonofilka, zaoycielka Towarzystwa Przyjaci Polski, wsppracowniczka pism Les Amis de la Pologne i La Pologne. Autorka wielu przekadw literatury polskiej na jzyk francuski.

Zebrao si ich 33. Zbirka. Caa bra nasza na nich spode ba patrzya; kiedy w obawie zaj odsuwaem naszych, usuwali si z ponurym byskiem oczu, niechtnie, mwic: - Niech pan porucznik pozwoli przynajmniej dobrze si przypatrzy tym mordom, abymy na chwil naszego powrotu dobrze ich zapamitali. Caa zbirka odbywaa si w ponurym milczeniu. Ale w chwili, kiedy ju tych 33 odmaszerowywao z delegatem niemieckiego konsulatu na czele - wybucha potnym chrem pie: Nie rzucim ziemi. Pierwszy raz w yciu w obozie. Z 800 piersi. Rumuni zdjli czapki, jak to zrobili piewajcy, stanli na baczno. Chyba nie byo oczu bez ez. Biedni chopcy, ktrym tylko Konopnicka, przeszwarcowana w pamici zwojw mzgowych, mwia, e s krlewskim szczepem piastowym. To byy pocztki. List cytowany powyej, pisany z obozu w Piteti, nosi jak na gorzk ironi dat 11 listopada. Potem si pogarszao. 20 marca zapisuj w notatniku: By Jarema. Opowiada, e w Braile szopk wygwizdano i obrzucono ziemniakami. Na pierwszym przedstawieniu byy dwa gwizdy. Na drugim zmobilizowao si jakie 40 chopa na miejsca stojce. Ziemniaki posypay si nie w czasie jakich ustpw satyrycznych, a na patetyczny i patriotyczny epilog - pochd za lajkonikiem do wojska. Reyseria tej demonstracji nie ulega wtpliwoci. Agenci dziaaj. I znowu list (tym razem z obozu w Govora) o tym, e otrzymali trzy zeszyty Krzyakw, drukowanych przez YMCA (ktrej kierownik, szlachetny Amerykanin Super, nie mg si opdzi atakom, e sprzyja sanacji). Rzecz jest po prostu przez wszystkich poykana. Osobicie to urzdzam, e przeprowadzam gone czytanie. Nawet w maych dawkach czytajc, koczy si zeszyt w trzy dni, a wychodz co dziesi dni. Niewiele wic one nam pomagaj. Ot, troch. Czy mona byo czeka z koczeniem ksiki? Zreszt jasne byo, e ani marynarki, ani wojsk pancernych, ani kawalerii (ktra nie przesza do Rumunii) ju nie bd mia, bo wadze polskie wizy mi nie dadz. Posaem ksik niekompletn do prywatnego wydawcy. Odpisa z entuzjazmem, e ma ju przekad francuski, za ktry zapaci dwa tysice frankw, e da tumaczy na angielski. Przekady francuski i angielski byy przesiane co do nazwisk i miejscowoci, ktre Francuzom nic nie mwi, i skurtyzowane w nich byy kocowe fragmenty - ucieczek. Polski tekst by peny.

Z Polski wydostaa si crka. Kiedy wybucha wojna, bya w Oxford, przedostaa si na czwarty jej dzie przez Szwecj, odbya kampani w szpitalu wojskowym, ktry po Polakach zajli bolszewicy, a po dwunastu dniach rzdw bolszewickich - Niemcy. Opucia szpital po dwu miesicach, kiedy wiksza cz polskich onierzy wysza ju z niego na ulic lub na cmentarz. Obecnie miaa wiz amerykask, jak i ja, i prosia, abym z ni jecha. Miaa 18 lat. Ale uwaaem, e wobec tych wiadomoci moim obowizkiem jest zosta, wydawa ksik, by bliej zdarze. Pojechaa ze swoimi osiemnastu laty. A potem przyszed od Mariana Kistera, wydawcy, list z Parya:

Ksiki drukowa nie mog. Mj wkad pieniny by dosy duy - tymczasem nie pozwolono mi z ni nic zrobi - bo szkodliwa. Nie drukuj wic Pana na rozkaz z gry. Jest to pierwszy duy manuskrypt, ktrego nie pozwolono mi drukowa. Kister pobiera pensj od rzdu polskiego. Poza tym jedynym niemal odbiorc na jego sowniki itd. by rzd i wojsko. Crka pojechaa, ksika nie wysza, Wochy weszy do wojny262, wyjecha do Ameryki nie mona byo. Zesano mnie na roczny niemal pobyt na Cypr, potem przewieziono do Palestyny, potem groono, e pozbawi mnie ndzarskiego zasiku sze funtw miesicznie, jeli si nie dam zesa do Rodezji. Ale si nie daem. Gotowaem sobie z gry na trzy dni krupnik, kapuniak, barszcz. Staraem si ustpy ksiki drukowa po zaktkach wiata. Troch mi to szo, bo ju narastaa reakcja przeciw ponianiu wrzenia. - Panie ministrze, parszywy to sp, co sra we wasne gniazdo! - woa grnik na zebraniu w Lille do ministra Stroskiego. Reakcja ta, idc z dou, pocza si przedostawa na szpalty poczynajcej si ukazywa w Anglii prasy nie zalenej bezporednio od rzdu. Moe znajdzie si jaki nowy Sienkiewicz, ktry zajmie si czynami kosynierw gdyskich -- pisaa Polska Walczca w nr 6 z 1941 r. Oby lotnictwo doczekao si dziejopisa - pisay Wiadomoci Polskie w nr 15 z 1941 r. Byem w Palestynie - od wszystkiego daleko. Z moim pisarstwem jest jak z pywaniem na rozrzedzonej wodzie. Na Morzu Martwym, tam gdzie stenie jest due - czytaem gazet lec na wznak, bez wysiku. Tak si czuje autor poszukiwany i wznawiany. Musiaem jednak, w rnych klimatach, rzucany na rozrzedzone wody, robi wzmoon ilo ruchw utrzymujcych na powierzchni. Co z tego zostaje. W Anglii wic z tej ksiki Wrzesie agwicy ukaza si mj rozdzia o walkach Dywizji-Je, w Szwecji o Pierwsze Virtuti, we Woszech ju nie pamitam. To wszystko - zanim dano ten temat polskiemu czytelnikowi. Za obcemu czytelnikowi - teraz dopiero, kiedy po dowiadczeniach Francji, Belgii, Holandii, Danii, Grecji, Jugosawii mino nastawienie, o ktrym w swojej ksice Squadron up! pisa Noel Monks, e wiat by skonny do zgryliwego umiechu, gdy Polska pada po piciotygodniowym ataku niemieckim. Dopiero teraz, w 1947 r., w osiem lat po klsce wrzeniowej, otworzyy si perspektywy odtwarzajce ksik ukazujc inn twarz wrzeniowej Polski. Przystpiem wobec tego do zbierania strzpkw drukowanych w rnych ktach. Niektre znalazy si w moich papierach wystrzpiane jako blade kopie. Co udao si zebra, to daj - czasem nawet w postaci uamkowej. Innych nie daj - nie wytrzymay weryfikacji. To, co daj - te nie zawsze przejdzie prby sprawdzenia, jeli kiedykolwiek trafi do rk czytelnikw w kraju. Tyle od wrzenia zdarze naroso. A moe to ju jak zwide licie? Ale chyba nie. Oby byy tym przyszym czytelnikom w Polsce tak ywe, jak kiedy wie posok pyny serca moich rozmwcw z pokoiku na Apostoli 3 w Bukareszcie.

262

Wochy przystpiy do wojny 10 maja 1940 podejmujc (nieskuteczne zreszt) dziaania wojskowe przeciwko Francji.

Uwaga: Doczekaem si, bijc rkami po powierzchni ycia wydawniczego - i na Polsk. Po 1956 r., a wic w 17 lat po klsce wrzeniowej, ukazay si rozsiane opowiadania: Westerplatte, Hubalczycy, Kosynierzy, Dzieje kompanii saperskiej, Pierwsze trzy dni wojny w Gdasku, Dywersja niemiecka na lsku, Dywizja-Je.

Zetkniecie ze wiatem
Z ALIANTAMI Francuska drle de guerre Francja na kartach wspomnie263
Straszne s te dni Francji walczcej, kiedy na ludzko wychowan na tradycjach Marsylianki, epopei napoleoskiej i na niedawnych wspomnieniach Verdun spada klska wielkiego kraju jako bolesna niespodzianka. Dugomy byli odcici od rde informacji, a wreszcie przyszli - wiadkowie. Ci wiadkowie francuscy byli dyskretniejsi - komu z nich pilno byo odsania ropie wiatu. Ale i w ich wspomnieniach, jak np. we wspomnieniach Maurois264, odsania si dziwny obraz tej wojny, wojny trwajcej osiem miesicy od upadku Polski do ataku niemieckiego, w czasie ktrej polego na wszystkich frontach tysic Francuzw, wczajc czarnych onierzy. Ksika Hansa Habe A Thousand Shall Fall265 zaczyna si od tego, e jego zwierzchnik, wysyajc go na inspekcj najbardziej wysunitych punktw obserwacyjnych, mwi: Znajdzie pan wiele z tych punktw zaopatrzonych w centralne ogrzewanie, ale bez adnego pola obserwacji. A ju literalnie w kadym skrzynie z szampanem. Upowaniam pana rozbija te skrzynie. Potrzebni nam s obserwatorzy, a nie pijacy. Hans Habe jest Wgrem. (Obecnie, oeniwszy si z crk b. ambasadora amerykaskiego w Moskwie, Daviesa, zosta szefem propagandy armii amerykaskiej.) Jako taki zosta zaliczony do puku sformowanego z cudzoziemcw. Otrzymali remingtony z 1891 r. Byy one tak zardzewiae, e przypominay zegarki dawane dzieciom z wymalowanym cyferblatem, ale bez mechanizmu. Nie byo przy nich pasw. Puk otrzyma samochody bez adnych narzdzi. Kiedy ruszali na front, otrzymali konserwy. Ciekawscy, drapic scyzorykiem zamazany pas farby, odkrywali daty 1916-1918 - konserwy pochodziy z tamtej wojny. Kiedy zbliaj si do frontu, dowdcy kompanii przekonuj si, e aden z nich nie ma mapy. Pierwsz map terenu francuskiego zobaczy autor dopiero pod koniec wojny u niemieckich motocyklistw, ktrzy brali go do niewoli. Porucznik, dowdca Habego, ciga si po froncie, majc jedn waliz wyadowan pornograficznymi zdjciami i rysunkami. Trudno orzec, czy autor czasem nie przesadza
263 264

rda tekstu nie udao si ustali. A. Maurois, Mmoires, t. I-II, Pary 1942. 265 Wyd. pol. pt. Pado wicej ni 1000, Warszawa 1963. Hans Habe (ur. 1911), pisarz amerykaski pochodzenia wgierskiego, w czasie II wojny wiatowej suy w armii amerykaskiej i by korespondentem wojennym. Poza powieci A Thousand Shall Fall (1941) wyda m. in. Walk in Darkness (1948); Off limits (1956, wyd. pol. 1961).

w swoich okreleniach. Np. mwi o swoim wspplemiecu, onierzu swego puku, polskim ydzie, ktremu rzd polski skonfiskowa [?] jego dom, pomimo e jego ojciec wyrni si w walkach o niepodlego Polski. Jednak na og kada ksika operuje nazwiskami, datami i nazwami miejscowoci, zdaje si wic posiada wszelkie cechy dokumentu. Wojna wedug tego dokumentu - to najpierw bezadne ptanie si wzdu frontu znuonych onierzy, ktrzy nie maj rodkw lokomocji, potem co niby jaki front. Na tym froncie, zanim nastpi atak niemiecki, ju przy ostrzeliwaniu artyleryjskim, opuszcza pozycj najprzd puk na prawo, potem puk na lewo, a wreszcie i puk autora. Rzecz ciekawa, e puki opuszczaj pozycje na skutek rozkazu swych oficerw. Autor, dowodzc jako sierant punktem obserwacyjnym na przedpolu, nie zostaje zdjty z posterunku, mimo e ma poczenie telefoniczne i puk odszed bez walki, mg wic cign placwki. Dogania z kolegami puk. Jest ju jedna tylko jeszcze prba przygotowania si do walki. Puk obsadza pewn wioseczk. Wieniacy pod przywdztwem starych onierzy z tamtej wojny samorzutnie przygotowali porzdnie zbudowane okopy. Wie przyjmuje ich poczstunkiem, wojacy sadowi si w okopach, przysigajc nie odda ani pidzi, ale ju po kilku godzinach orientuj si, e jednak bdzie niebezpiecznie, i opuszczaj wie, pochylajc gowy pod wzgardliwymi okrzykami mieszkacw. Odwrt coraz bardziej si rozprzga. W grze samoloty niemieckie unosz si nad nimi bez wystrzau. Tylko pilnuj tego materiau na jecw. 21 czerwca wreszcie zblia si kres. Autor zostaje wysany niby na rekonesans - z zadaniem: czy droga na Charme jest jeszcze wolna od nieprzyjaciela. Rozumie, e nie jest to aden rekonesans, tylko e ma gdzie wsikn we Francj, uchyli si od niewoli, w ktrej, jako obcego obywatela, moe go czeka kula w eb. Posuwa si terenem, na ktrym panuje ruch w obie strony. Uciekajce samochody trafiaj na Niemcw, rzucaj si z powrotem, by natyka si na wozy, ktre uciekaj od Niemcw, napotykanych po przeciwnej stronie. Szczypce si zamykaj. Patrol natyka si raz po raz na pikniki pod drzewami. Wojacy do koca s bardzo dbali o nalen temperatur wina. Bali si walki, ale nie boj si Niemcw i nastrj oczekiwania jest niemal radosny: ta przeklta wojna si koczy, a przecie Niemcy bd sami zainteresowani, aby w kraju panowa dobrobyt. Niemcy s kulturalnym narodem... Pod drzewami wszdzie po dobrze zakropionym posiku roztasoway si partyjki, beztrosko grajce w belotk. Patrol, tzn. autor i drugi jeszcze onierz-cudzoziemiec, pi na strychu farmy ukryci przez posugujc dziewczyn. Niemcy ju kwateruj na dole. Gospodarze nie chc ukrywa francuskich onierzy, ale obiecuj im pomc w ucieczce. Nastrj ich jednak si zmienia: Niemcy uyczyli im koni do roboty. A wic Niemcy s dobrzy, nie bdzie wam w niewoli le! Zmuszeni s zameldowa si Niemcom. Habe udaje Szwajcara, poniewa mwi po niemiecku, patrol bierze go z sob do lasu, w ktrym przytaiy si rozbite oddziay francuskie, i kae woa: Rozejm podpisany, wojna skoczona, wychodcie! - La guerre continue, bougez pas!266 -- krzyczy rozpaczliwie Habe. Las zamiera. Niemcy si dziwi. Oficer francuski popenia samobjstwo. Ale inni, napatoczywszy si, woaj: Heil Hitler!, i podnosz rk w nazistowskim pozdrowieniu.
266

Wojna nie jest skoczona, nie ujawniajcie si!

W niewoli Pierwszy obz jecw - ogromne pole obwiedzione kolczastym drutem, gdzie na trawie siedzi 40 000 wzitych do niewoli. Niemcy wzburzeni, e podobno gdzie jacy Senegalczycy bronili si z zasadzki i zabili kilku Niemcw. Zbieraj czarnych oddzielnie - jest ich w obozie cztery tysice. Oficer wygasza do nich ostr przemow po niemiecku. Nic nie szkodzi, e nie rozumiej - w przemowach niemieckich bardziej idzie o zadokumentowanie tonu ni treci sw. Odczaj co setnego. Jest ju zmrok. W blasku reflektorw wybranych czterdziestu szczerzy zby - radzi z wyrnienia. Wyprowadzaj ich za ogrodzenie. We wszystkich wioseczkach poczynaj bi w dzwony. Z dwikiem dzwonw miesza si huk salwy. To tych czterdziestu zostaje rozstrzelanych.

Dobrzy Niemcy otwieraj nowy rozdzia. Dziki znajomoci niemieckiego Habe, wci podajc si za obywatela francuskiego, mieszkajcego dugie lata w Szwajcarii, otrzymuje godno tumacza przy komendzie pitnastotysicznego obozu. Obowizki jego s rozliczne. Naley na przykad tumaczy wykady wyksztacenia obywatelskiego. Spomidzy Senegalczykw brany jest model dla demonstracji okazu niszej rasy. Po czym nastpuje wykad o dwch habach XIX wieku. Jest to emancypacja ydw i zniesienie niewolnictwa. Powoli Habe wkrada si w aski. Jest potrzebny Niemcom dla szmuglowania jedwabi i win z Dijon, ktre jest pod okupacj niemieck, ale oddzielone kordonem celnym. Jedzi karetk sanitarn, woc na noszach jeca, udajcego ciko chorego, ktrego si odstawia na operacj do Dijon. Pod takime odwoonym chorym ukryty jest szmugler. Podoficer eskortujcy wie o procederze. Habe wie dobrze, e jeli si szmugiel wykryje, zostanie rozstrzelany, a oficerowie go si wypr. Jest im jednak niezbdny, bo tylko on moe wraz ze swoim francuskim wymyszkowa towar u nieufnych kupcw. W czasie tych ekskursji musi te cyceronowa do domu publicznego konwojujcego podoficera i tam apie ni zbawienia. Dziewczta za zgod wacicielki postanawiaj go uratowa. Przechowuj go przez tydzie, nie zbywa mu na niczym. Otrzymuje cywilne ubranie, wiktuay, siostrzany pocaunek od kadej z pensjonariuszek i raniec od bajzelmamy.

W sklepiku Autor ksiki Scum of the Earth (Szumowiny), Artur Koestler267, jest pisarzem wgierskim od lat dziesiciu zamieszkaym we Francji. Na rok przed wojn wystpi z szeregw komunistycznych. [...] Wojna zastaje go na idylli w Alpach francuskich z przyjacik, rzebiark angielsk. Gry zaroiy si oddziaami brudnych, rozchestanych onierzy. Mwi z przeksem, e maj si bi z Wochami, bo Niemcy Polakom zabieraj Gdask. Pies - kundel kompanii, ktra kwateruje w tej

267

Arthur Koestler (ur. 1905) - przebywajcy w Anglii pisarz pochodzenia wgierskiego, korespondent wojenny w Hiszpanii w czasie wojny domowej, w okresie II wojny wiatowej w armii francuskiej i angielskiej. Wyda m. in. Spanish Testament (1938), Darkness at Noon (1941), Insight and Outlook (1948), The Sleepwalkers (1953).

miejscowoci, zostaje pogardliwie nazwany Daladier - imieniem urzdujcego premiera268. Prasa miejscowa wzywa do zerwania gupich sojuszw z Polsk i pilnowania wasnych spraw. Okropnie nie chce si bi caemu temu bractwu. Strka domu w Paryu wita wracajcego ozible. Okazuje si, e pytaa o niego policja jako o obcokrajowca. Nastrj mas, ich wyrobienie - jest niej wszelkiego poziomu. Autor cytuje rozmow z mleczark, pani Suchet. -- Dzie dobry, pani Suchet. Prosz o kawaek camembert, ale eby ju wicej dojrzay. - Dzie dobry panu. Mog da panu wier kilo, ale o dziesi sous droej ni przepisana cena. Jeli pan mnie zdradzi, pjd do paki, a jeli bd sprzedawaa wedug zatwierdzonej taryfy, bd musiaa zamkn bud. Niech diabli wezm t wojn. - Dzikuj pani. Spodziewam si, e maonek ma si dobrze na linii Maginota. -- Dosta czyrakw na plecach przez to cholernie stche arcie, prosi, eby mu przysa lekarstwo. Oni tam w tej ich armii nie maj lekarstwa nawet na zwyke czyraki. - Tak, to jest smutne. Prosz te o wiartk masa. W Niemczech masa nie maj. - To takie tylko gadanie pismakw. A ja co wiem, to wiem. Przed tygodniem szwagier pani Denise przyjecha na urlop. Mwi, e by w blokhausie opuszczonym przez Niemcw. Znaleli w nim pudeka po solonym male - wier kilo na eb im fasuj, wiee kiebasy wieprzowe, kapust - nie t zgni mapin z tamtej wojny, ktr opychaj naszych, a im czyraki wyskakuj. A tu nam wmawiaj, e Niemcy zdychaj z godu. - Moe karmi tylko onierzy, ale ludno... - O la, la, drogi panie, tylko niech pan si nie daje buja. Pan jest mody, ale ja pamitam tamt wojn, na ktrej straciam dwu braci. A teraz na ma kolej. No, ebym tak moga mwi z tymi, co zaczli t wojn, to by adne rzeczy posysze ode mnie. -- W takim razie to znaczy, e pani by chciaa pomwi z Hitlerem. - To jest te kawa wintucha. Ale jeli bosze go ycz sobie mie, to co za nasz zasmarkany interes miesza si do nich? - Ale pani Suchet, on zaatakowa Polsk, a Polska to przecie nasz aliant. - Ja tam na polityce si nie znam, ale jedno wiem dobrze: kady powinien pilnowa swoich spraw. Jak by to Francj Niemiec napad, na pewno by Polska nie ruszya jednym palcem. To po c my si mamy wygupia? Przecie Czechom nie pomagalimy. - Ale czy nie sdzi pani, e nastpnie przyszaby kolej na nas?

268

Edouard Daladier (ur. 1884) - polityk francuski, dziaacz partii radykalno-socjalistycznej, kilkakrotnie premier i minister. Stojc w l. 1938-1940 na czele gabinetu francuskiego, prowadzi ugodow polityk wobec Niemiec, m. in. podpisujc ukad monachijski (1938). Po napadzie Niemiec na Polsk by jednym ze zwolennikw powstrzymania si od podjcia dziaa wojennych przeciw Niemcom. Ustpi w marcu 1940 na rzecz Paula Reynauda.

- A linia Maginota? Hitler ma wielki pysk, ale jest tchrz i wie, e poamaby sobie zby. Polowa wic tylko na mae rybki. Niechby polowa. Ale my uwzilimy si cign diaba za ogon. - Ale pomagajc Polakom, odwracamy niebezpieczestwo. - Kto pomaga Polakom? - Francja. A pani jest temu przeciwna. - Ale kt pomaga Polakom. Niemcy siedz w Warszawie, a mj m apie czyraki na Unii Maginota. - Wolaaby pani, eby atakowa lini Zygfryda? Nasz sztab szczdzi ycie onierzy.- Nasz sztab wic nie mia zamiaru pomc Polsce. Po c w takim razie rozpoczyna wojn? - Moe przeceniali si armii polskiej... - A kt si na tym powinien zna? Moe ja albo pan? W kadym razie - tak czy owak, Polsk ju zajli, po jakiego wic diaba mamy dalej wojowa? Trudno byo dyskutowa z pani Suchet, z milionami pa Suchet.

Zabawnie przypasowany Polak Jest taki Tadeusz Katelbach269, ktry wyda w Londynie w 1942 r. ksieczk U kresu drugiego etapu obwieszczajc wszem i wobec, jak i w jaki sposb pan Katelbach umyka w drugim etapie. Ksieczka, naturalnie, pena frazesw patriotycznych, ale co do ducha doskonale francuska, a moe po prostu... zaleszczycka. Pan Katelbach, senator i sanator przed wojn, jest bratem znanego handlarza broni, Stefana, ktry si dorobi na wojnie hiszpaskiej. Obaj bracia, znalazszy si za mostem zaleszczyckim, poczuli wzbierajce kaznodziejstwo. Tadeusz skrobn do rzdu gen. Skadkowskiego srogie pismo wytykajce bdy i sporzdziwszy starann kopi pomkn do Parya. Stefan w Paryu wystpi z broszur pt. Bdy, z ktrej dowiadujemy si, e pastwo polskie by nie upado, gdyby brao od swych obywateli minimum, dajc w zamian za to im maksimum, i e ojczyzna-pastwo jest nam obowizane wiele da, biorc to tylko, co jest jej kadorazowo niezbdne. Okazao si wic, e przyczyn klski byo to, e nie dawano panu Katelbach owi dostatecznie zarabia. Bo przecie wszdzie na Zachodzie wici niepodzielny triumf zasada: Pastwo dla obywateli! Konkluzja: Ju dzi winnimy podzieli wrd siebie role, odpowiednie do kwalifikacji, ju dzi musimy okreli, kto bdzie si nadawa do walki o niepodlego, a kto do walki o jej utrzymanie. Bracia Katelbachowie niewtpliwie ju dzi okrelili si jako nadajcy si na pniej, a opisy ich ucieczek, podane w ksice Tadeusza, przesiknite s rwnie bezwiednym komizmem, jak gospodarcze wywody starszego brata. Pamitnik poczyna si 11 maja - po rozpoczciu ofensywy niemieckiej. Jest to mieszanina wycinkw gazetowych, ktre Katelbach jako urzdnik prasowy musia wertowa, jadospisw restauracyjnych i programw widowiskowych: 11 V - Na rewii w Theatre de Nouveautees. Puchy.

269

Tadeusz Katelbach - dziennikarz, w latach 1934-1937 korespondent Gazety Polskiej w Kownie.

17 V - Ju autor omawia wyjazd do Biarritz. Jego szofer kiwa porozumiewawczo gow: To te ichnie Zaleszczyki. 18 V - Ekspediuje on i crk do Biarritz. 19 V - Czuje si niespokojny. Wzi takswk, pojecha do jednego znajomego. Z tym wzili takswk, pojechali do trzeciego znajomego. 20 V - Nieco si uspokoi. By na Kawalkada Hollywood. Wraca z kina takswk. 21 V - By w Tuileriach. 22 V - Denerwujce emocje rodzinne, bo wszystkie napite opieki nad matk, ktrej nie wysa do Biarritz - zawodz. 23 V - Pogawdka w bistro. Potem na kufelek piwa na plac Alma. Wieczorem - kino. 24 V - Na Polach Elizejskich w barze Triomph w stylu ydowsko-wiedeskim. Nagle przypomina sobie: Naszego onierza mona zawsze by pewnym. Nigdy nie zawiedzie. Takich wyrwasw pord jadospisw i wycinkw gazet oraz programw jest nieco na okras. Specjalnoci baru s dwa fortepiany. 26 V - Obiecuje polskiemu oficerowi butelk doskonaego szampana, jeli si jego optymistyczne obietnice speni. 28 V - Po poudniu - do znajomych na kawk. Potem... rwnie nie chciao si nic robi, a poniewa zaszli Jerzy i Wacio, wic wyrwaem si z nimi do pobliskiej restauracji, celem zrobienia politycznego tour dhorizon. 29 V - W Triumfie posucha muzyczki. 30 V -- Zasiedziaem si z Wackiem w kawiarni Universal. 31 V - Wieczr spdziem z Jerzym w jakiej arabskiej knajpce. To jego specjalno odkrywanie rodzajowych lokali. 1 VI - Znowu wyrwas: Zamykam lektur z uczuciem zawodu. Spieszylimy do Francji jak do ziemi obiecanej, do ziemi, z ktrej przyjdzie niezawodnie wyzwolenie jczcej pod stopami dwu najedcw ojczyzny. A tu... Idc na obiad wstpiem po owoce... Wieczorem poszedem do kawiarni Webera. 2 VI - Zaszlimy do Ermitageu na jak komedi amerykask. 3 VI - Na piwie u Duponta. 4 VI - Nie chce mi si pracowa, czas na obiad. 5 VI - Po obiedzie - do znajomych na kawk. 6 VI - Trzeba si wci fotografowa. Mam uzyskane wszystkie dokumenty wyjazdu. 7 VI - Nieznonie cikie czasy przeywa. W kawiarniach mao ludzi. 8 VI - Jest w kinie, potem idzie do znajomego i czeka, a ten powrci z brida. Id na damsk kapel. Nie mog dosta takswki. Wojna, istotnie, poczyna by uciliwa.

9 VI - Humor autora coraz si pogarsza. Prosz sobie wyobrazi, e w restauracji Keuglera z trudem otrzymuje co do zjedzenia. No i znowu nie moe dosta takswki!... 12 VI - Wobec czego wyjeda do Angers. 13 VI - Z Angers wysya pienidze do Biarritz. Ogarnia mi wstyd za Francj i Francuzw. Pisze artyku: Wytrzyma dzi, to zwyciy jutro. O par wierszy jednak dowiadujemy si, e tu nie pozostaniemy i e jutro wyjeda. 16 VI - Bordeaux. Naleymy z bratem do szczliwcw. Przespalimy noc we wspaniaym szerokim ou. Przygotowuje wyjazd w kilka aut znajomych. Wyjedaj. Po drodze widz polskich onierzy, wic wyrwas gotowy: Coraz wicej spotykalimy tych kochanych postaci... podtrzymywalimy chopakw na duchu. I pojechali dalej, zakurzywszy kochanym postaciom w nos. Po czym po drodze pilimy wino u dwch wocian. Jeden by pesymist, drugi optymist. Popieralimy oczywicie tego drugiego, pocieszajc obu. Po czym zakurzyli w nos optymicie i pesymicie i pomknli dalej. 17 VI - Obiad w obery przydronej doskonay. Vin de table - wietne. (Jest to dzie kapitulacji Francji.) 18 VI - Przyjedaj do pa w Biarritz. Zdaje si chwilami, e czowiek jest na wilegiaturze. Ot, przyjecha sobie na wakacje z Polski do Biarritz. 19 VI - Penomocnicy francuscy podpisz wszystko, jest wic nadzieja, e zawieszenie broni moe nastpi szybko, a w tym wypadku bdzie czas na starania wizowe. 22 VI - Ruszaj z Biarritz. Wynajlimy wz ciarowy na rewizji celnej. Ksika koczy si podniole: My, Polacy, walczy nie przestaniemy. Tak, rwiemy si uparcie do walki.

C, wnielimy i my taki wkad w schykujc Francj. Aby by pasztet wedug recepty: jeden ko, jeden zajc. Ko - to walki grenadierw gen. Ducha, wojsk pancernych Maczka, dywizji gen. Prugara-Ketlinga, osaniajcej Francuzw, lotnikw polskich startujcych na maszyny niemieckie bez pomocy francuskich kolegw270. A zajc - to ta ksika Katelbacha.

270

Walki grenadierw gen. Ducha... dywizji gen. Prugara-Ketlinga, lotnikw polskich -i Sformowana na ziemi francuskiej polska 1 Dywizja Grenadierw (dowodzona przez generaa Bolesawa Ducha) braa udzia w walkach na Linii Maginota w okolicach Saarguenines (od 14 czerwca 1940). Po tygodniowych walkach zostaa otoczona przez Niemcw; czci onierzy udao si przedrze na poudnie Francji. Druga dywizja strzelcw pieszych pod dowdztwem generaa Prugara-Ketlinga, walczc w skadzie 45 korpusu francuskiego, osaniaa wraz z nim t zw. Bram Belforck. 20 czerwca, po wyczerpaniu amunicji, przekroczya granic szwajcarsk. Lotnictwo polskie we Francji skadao si z dywizjonu myliwskiego, ktry strci 16 maszyn nieprzyjacielskich. Oprcz tego w formacjach francuskich walczyli pojedynczy piloci polscy - ich zasug byo strcenie 51 samolotw niemieckich.

Francuz, ktry nie rezygnuje Przez zielon granic - do naczelnego dowdztwa271

10 maja 1940 r. piechota niemiecka wychyna nagle z lasw koo Le Catelet. Ogarnwszy gniazdo karabinw maszynowych z obsug francusk, ze zdumieniem spostrzegli chudego wojaka dwumetrowej wysokoci... z piciu generalskimi gwiazdami na kepi. Po raz to drugi w cigu 25 lat Henri Honor Giraud272 dostawa si do niemieckiej niewoli. W tamtej wojnie, prowadzc jako kapitan atak na bagnety swoich uaww, pozostawiony by na pobojowisku jako zmary. Wzity do niewoli, uciek, jeszcze nie zagoiwszy ran, i wczy si po Belgii jako pracownik wdrownego cyrku. Przybywszy do Brukseli, trafia na miss Cavell. Pamitam zielon strzelnic pod Bruksel, gdzie mi pokazywano supek, pod ktrym zgina ta pidziesicioletnia angielska siostra miosierdzia za okazywanie pomocy zbiegom. Spoczywa w katedrze w Norwich. Ogldaem jej pomnik w St. Martins Lane w Londynie. Ile polskich miss Cavell, zamordowanych za pomoc, nie doczeka si nawet wzmianki? Ale wwczas byo bliej liberalnego, praworzdnego XIX stulecia, ludzie nie stpieli na okropnoci, mier miss Cavell273 jak i zatopienie Lusitanii274 byy policzkiem wymierzonym ludzkoci, a ucieczka generaa - ewenementem, ktry opromieni dalsz jego karier - czy to w subie po wojnie w Afryce, czy jako gubernatora Metzu, czy jako wykadowcy w cole de Guerre, gdzie pomidzy swymi uczniami mia de Gaullea, wraz z ktrym obecnie przewodzi ruchowi wolnych Francuzw. No, ale przed wier wiekiem atwiej byo ucieka, a nie obecnie, kiedy si miao 61 krzyyk na plecach i kiedy si siedziao w fortecy Koenigstein, na urwistej skale wysokiej na 50 metrw, z podwjnymi wartami przy wejciach, z patrolami przechodzcymi w odstpach dziesiciominutowych. W powieci pt. Koenigsmark Pierre Benoita275, kiedy wybucha tamta wojna, urocza herzogini niemiecka dowozi wasn limuzyn modego Francuza do pierwszego francuskiego patrolu. Ale Francuz by mody, Giraud jest stary, w bliznach go strzyka i adnej herzogini ani na lekarstwo.

271 272

rdo tekstu: Opublikowane w Bagdadzie w 1943. Dokadnego miejsca publikacji nie udao si ustali. Henri Honor Giraud (1879-1949) - polityk i genera francuski, przeciwnik kapitulacji Francji w 1940. Po ucieczce z niewoli niemieckiej znalaz si w Algierze, gdzie zastpi zamordowanego admiraa Darlana na stanowisku wysokiego komisarza w Afryce Pn., zajtej ju przez wojska amerykaskie (grudzie 1942). Popierany przez aliantw jako konkurent generaa de Gaullea, zosta przez tego ostatniego wyeliminowany po chwilowym kompromisie (w czerwcu 1943 zostaje, obok de Gaullea, przewodniczcym Francuskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego) - z toczcych si rozgrywek i pozbawiony wszelkiego znaczenia politycznego. 273 Edith Louisa Cavell (1865-1915) - Angielka, w czasie I wojny wiatowej pracowaa w szpitalach wojskowych w Belgii. Pomoga w ucieczce przez Holandi ponad 100 onierzom brytyjskim i angielskim w chwili zajmowania Belgii przez wojska niemieckie. Postawiona przed sdem okupacyjnym niemieckim zostaa, mimo chronicego j Czerwonego Krzya, rozstrzelana w padzierniku 1915. 274 Mowa o zatopieniu w dniu 7 maja 1915 przez niemieck d podwodn, z pogwaceniem wszelkich konwencji midzynarodowych, angielskiego statku pasaerskiego Lusitania. Zgino wtedy 1196 pasaerw. 275 Pierre Benoit (1886-1962) - prozaik francuski, autor powieci o wtkach sensacyjno-erotycznych. Wymieniona tu powie z czasw I wojny wiatowej Koenigsmark (1917-1918) wydana zostaa w tumaczeniu polskim w 1925.

Ale co genera francuski, to nie jaki jeniec polski. By taki u mnie: uciekli we czterech, tamtych trzech zapali, a on szed 21 nocy w mundurze, a doszed do granicy jugosowiaskiej. Szed godny i po nocach kurom ukrca by. Genera francuski mia plenty posyeczek z Francji od maonki, od przyjaci. Dziwiy si szwaby, e genera ma taki spust, ale dorczay wiernie. A genera - ciua sznureczki od paczek. Zbiera cay rok i gorliwie si ksztaci w akcencie echtdeutschowskim. Po roku mia link niezgorsz dugoci wanie 50 metrw, poskrcan ze sznurkw. Ale si przestraszy, e linka si urwie. Zwierzy si onie z kopotu - mieli jakowy swj szyfr. I wwczas w puszce z marmolad otrzyma zwj kabla telefonicznego, ktry wplt do swej linki. Inny przyjaciel przysa mu - w szynce, kapelusz tyrolski. 17 kwietnia 1942 r. genera w biay dzie, przeczekawszy przejcia patrolu, zjecha po lince w krzaki, otaczajce podne. Cho mia rkawiczki na rkach - poszy do diaba wraz ze strzpami skry; obrczk schowa do bocznej kieszonki, to lina przetara t kieszonk i obrczka zgina; przytar te dawne rany. W krzakach niezwocznie zgoli zwisajce dugie siwe wsiska, naoy swj paszcz, w ktrym zosta wzity do niewoli i ktry wyglda bardzo cywilnie w swej gabardynowej niewinnoci i - ruszy.

Koowanie W dwie godziny potem, po przejciu piciu mil, na jakim mocie spotka chudego modego czowieka, ktry przyglda si falom, oparszy si o parapet, trzymajc w jednej rce walizk oraz kapelusz. To by umwiony znak. Wraz z modym czowiekiem pody na stacj kolejow, siad do pocigu, uda si z ow walizk do toalety, z ktrej wynurzy si przebrany w swoje autentyczne cywilne szaty, majc wygld przyzwoitego zamonego businessmana. Ale co dalej? Niewtpliwie wszystkie wadze bezpieczestwa zostay postawione na nogi. Jeszcze pocig by wzgldnie bezpiecznym schronieniem, pki si nie usiowao wyj z dworca. Natomiast na wszystkich dworcach szalay wzmoone kontrole. Wobec tego cay tydzie Giraud wykupuje coraz to nowe bilety i bezustannie jedzi po Niemczech. Pewnego razu niedaleko Stuttgartu w wagonach dokonywao kontroli gestapo. Ale genera przypi si do jakiego wyszego wojskowego z Africa Corps276 i rozsun przed nim tak olniewajce pomysy militarne, e zacietrzewiony w rozmowie Niemiec po prostu nie pozwoli sobie przeszkadza. Innym razem, widzc, e na pewnej stacji agenci kontroluj wagony, sta na peronie a do chwili ruszenia pocigu. Sami gestapowcy pomogli wskoczy na stopie zasapanemu starszemu panu. Prbowa najpierw przelizgn si przez okupowan Francj. Ale ostrzeeni wartownicy zatrzymywali bez litoci kadego dwumetrowego gentlemana. Wobec tego poszed na Szwajcari. Po
276

Africa Corps - korpus ekspedycyjny niemiecki dziaajcy od lutego 1941 w Trypolitanii, stanowicy gwn si wojskow pastw osi w Afryce. Korpusem dowodzi feldmarszaek Erwin Rommel (1891-1944). Po walkach z brytyjsk 8 armi marszaka Montgomexyego i klsce Niemcw pod El -Alamein (padziernik-listopad 1942) Africa Corps walczy w 1943 w Tunezji i Woszech.

caonocnym przedzieraniu si midzy skaami natkn si na trzech onierzy i skonstatowa z ulg, e s to onierze szwajcarscy. W 1914 r., kiedy uciek po raz pierwszy z Niemiec, wysa do swej ony depesz: Interes zaatwiem pomylnie, zdrowie cudowne. Henryk. I obecnie po raz drugi, po 28 latach, pani Giraud otrzymaa depesz tej samej treci.

Zy humor herr Kruga von Nidda Okropnie zy mia humor pan konsul generalny niemiecki w Vichy, Herr Krug von Nidda. W parku uzdrowiskowym, przed ulubionym jego rdem u tzw. Wielkiej Kraty, nie mg opdzi si drwicym spojrzeniom. Bo wanie wie o przybyciu generaa Giraud, na zo boszom, piorunem obleciaa improwizowan stolic. - Giraud jest w Vichy277! Giraud zatrzyma si w hotelu Parc, mieszczcym agendy rzdu vichystowskiego. Podniecenie byo tak oglne, e nawet warta stojca przed Hotel du Parc... zapomniaa przed wszechmocnym przedstawicielem wszechmocnego Fhrera, przed takim Stackelbergiem278 XX wieku - sprezentowa bro. I podczas kiedy na cianach konsulatu generalnego Niemiec wisiay listy gocze za zbiegiem, opatrzone jego katornicz fotografi i obiecujce pienin nagrod - wojak Ptain zaprosi starego towarzysza broni po prostu na niadanie. Tej prowokacji byo nieco za wiele dla Herr Kruga von Nidda. Za wszelk cen musia mie wiadka na tym niadaniu. Tym wiadkiem zosta popiesznie cignity z Parya de Brinon, pose vichystowski w tym miecie przy przedstawicielu Niemiec, Abetzu - ktry przed wojn by dugoletnim kierownikiem pitej kolumny we Francji. Obskurna figura, de Brinon, aczkolwiek onaty z ydwk, by jednake ceniony przez Niemcw jako ich wierny suga. Typek rozsiad si od rana w mieszkaniu lekarza i sekretarza Ptaina i nie dawa si w aden sposb wygoni. Koo jedenastej cierpliwo odniosa skutek. Stary marszaek widzia si zmuszony, obyczajem utartym, zaprosi i niemieckiego szpicla, a swego przedstawiciela.

niadanie W niadaniu braa te udzia pani Ptain, lekarz Ptaina i jego szef gabinetu.
277

Miasteczko Vichy byo w l. 1940-1944 siedzib rzdu francuskiego, kolaborujcego z okupujcymi czciowo terytorium Francji Niemcami. Wadz w imieniu tego rzdu sprawowa pocztkowo marszaek Ptain, za od 1942 - Pierre Laval. 278 Aluzja do roli, jak odgrywa w czasach Stanisawa Augusta ambasador rosyjski w Polsce, Otto Stackelberg. Bdc formalnie przedstawicielem obcego mocarstwa, w rzeczywistoci Stackelberg miewa gos decydujcy w wewntrznych sprawach Polski.

Stary marszaek kordialnie powita towarzysza tamtej wojny, wypytywa o innych kolegw, cieszy si, e Giraud nic si nie postarza. A jednak rnica midzy tymi ludmi zarysowaa si wielka. Ogromny, chudy, nieco przygarbiony Giraud, mwicy krtkimi, rbanymi zdaniami - i Ptain, ktry przeszed ambasadorstwo w Madrycie, ubrany z wyszukan elegancj i mwicy jak dziwn manier o przymieszce teatralnoci, przypominajc raczej kaznodziej ni wojskowego. Pierwszy incydent rozegra si, kiedy zasiadano do stou. Wbrew obyczajowi Ptain nie posadzi po swej prawicy de Brinon tylko Giraud. De Brinon zaci wargi i przyblad. Nazajutrz cignity z Parya premier Laval monitowa gow pastwa, e jest to ciki bd polityczny, e nie zastanowiwszy si nad konsekwencjami szef pastwa da pierwszestwo zbiegowi ciganemu przez listy gocze niemieckie przed wasnym ambasadorem, cieszcym si takim zaufaniem wadz niemieckich. Ale to byo nazajutrz, a tymczasem jeszcze nie zmonitowany Ptain oddawa si sodkiemu bawardaowi (pogawdce). Ale okazao si, e francuski Longinus Podbipita nie przyzwyczai si jeszcze do vichystowskiego sownictwa i gada jzykiem, ktrym mwio si na fortach Vaux i Maubeuge. - Ach ten... O, pomimo wszystko trzyma si dobrze i nie cierpi boszw. De Brinon z bieli przeszed w ps, rozanielony staruszek te nagle skombinowa, e nie wszystko jest dobrze, i poczu si zaenowany: - No, zorientujesz si powoli w sytuacji - burkn - nie jest atwa. - Tote pojad do Afryki, eby tu was nie krpowa swoj osob. De Brinon nastawi uszu. Ten Don Kiszot z La Manchy nie umie o niczym innym mwi, jak tylko rozpytywa o liczebno armii pozostawionej po rozbrojeniu i ile tego jest w Afryce. A tu jak na zo Ptain powiada: - Zajd na obiad wieczorem. Pogadamy jeszcze. De Brinon zosta na lodzie. Rola jego si skoczya. Naleao jak najszybciej sprowadzi Lavala. Prasa vichystowska otrzymaa zakaz pisania o tym niadaniu.

500 000 jecw... Nastpnego dnia rozwina si ofensywa niemiecka. Laval po naradzie z von Nidd ma konferencj z Giraud: - Oni nie s zadowoleni... - Nie wtpi. - Oni daj wydania pana... - Prawo wojny nie pozwala na wydanie jeca, ktry zbieg.

- Ach, przestamy mwi o prawach. Idzie o to, jak wyplta si z gronych dla nas nastpstw. Zreszt nie mylimy o wydaniu pana... na razie. Milcz. Lavalowi do lepkiej wargi przylepi si zgasy niedopaek papierosa. Wyglda jak szuler kombinujcy trick. - Lepiej si dogada. Oni maj duo poczucia umiarkowania. I tego samego dnia Laval wyjania Ptainowi, na czym ma polega owo dogadanie si. Wezwany po poudniu do marszaka Giraud znajduje cakiem inne przyjcie. Niemcy gro, e przerw wszelkie zwalnianie jecw... jeeli... - Co mam zrobi? Powrt dobrowolny wywarby na nich najlepsze wraenie. - Jeli tak im idzie o moj osob, to niech wypuszcz p miliona jecw. Ptain si strapi na takie dictum. Ruszy ramionami i obieca wysondowa grunt.

Hotel Adlon? Przez trzy dni naazili generaa Giraud rni emisariusze i midzy nimi Darlan279, perswadujc mu, aby zaniecha uporu. Prasa w czci okupowanej miotaa si, prasie we Francji vichystowskiej nie pozwolono nic pisa, a przecie wszyscy mieli na ustach spraw Giraud. Podwojono patrole policyjne. Nagle Giraud znik. Powsta straszny gwat, ale okazao si, e wyjecha do rodziny na prowincj. Kiedy wrci, Ptain go wezwa, przyj na stojco i zakomunikowa, e Niemcy ofiarowali doskonae warunki. Giraud zajedzie na par chwil symbolicznie do obozu, z ktrego uciek, po czym zamieszka w Adlon, najwspanialszym hotelu Berlina, jako go rzdu niemieckiego. - Wrci mog tylko jako jeniec boszw, a nie ich go. W zamian za 500 000 zwolnionych jecw.... Wwczas Laval przywiz z Parya now koncepcj: Giraud zostanie we Francji na wolnoci, jeli zoy deklaracj, e stoi na gruncie kolaboracji z Niemcami, oraz e dzikuje Niemcom za ich szlachetno. - 500 000 jecw - odpowiedzia uparty zbieg. - Wwczas im podzikuj publicznym listem... z wizienia w Koenigstein. Wwczas nastpuje ostatnia prba - spotkanie Giraud na granicy z Niemcami. Otyy Abetz, obcinity we wspaniaym mundurze, ponawia osobicie ncc propozycj. - 500 000 - odpowiada uparty wsal, jak w owej grze dziecinnej, w ktrej na wszystko naley odpowiada jednym wyrazem.

279

Jean-Louis Darlan (1881-1942) - polityk francuski, admira. W l. 1940-1942 w rzdzie Vichy. Jako gwnodowodzcy wojsk Vichy przeszed, po desancie Amerykanw w Afryce Pn. (1942), na stron aliantw i obj z ich ramienia wadz nad francusk Afryk Pnocn.

- S generaowie, ktrzy su Francji, a s tacy, ktrzy jej szkodz - konkluduje rozindyczony Abetz. Po czym egna obecnych Lavala i de Brinona hitlerowskim pozdrowieniem, a z Giraud nie egna si wcale.

Przez mokr granic 24 padziernika 1942 r. w pewnej arabskiej farmie stojcej na uboczu odbywaa si narada dowdcy V armii amerykaskiej generaa Clarka z proalianckimi oficerami francuskimi... Opracowywano plan ldowania alianckiego, zastanawiano si nad wodzem. Genera Mast wysun nazwisko Giraud. Po niedugim czasie agentura aliancka we Francji daa generaowi Giraud wskazwki. Angielska d podwodna czekaa na brzegu atlantyckim 24 godziny... Kiedy obecny gwnodowodzcy siami Francji dobija do niej, wpad we wzburzone morze wraz z waliz. Waliza posza na dno, ale jego uratowano, aby dalej walczy.

Takie czasy. Naczelnymi wodzami zostaj generaowie, ktrzy przeszli zielon granic. Zblia si czas, e j bd przechodzi z powrotem - inaczej.

Woszka niepokorna Mimoza na grb zabitej280

Kiedy przyjechaem z czteromiesicznej wczgi - z porzdkowanych papierw wypada fotografia modej dziewczyny, trzymajcej narcz trzepoczcych si gsi. Rozemiana twarz, rozrzucone wosy, te trzy gsi, wycigajce dugie szyje... Tak, to ta mia dziennikarka Woszka, Lea Sciavi, to jej ostatnia karta. [...] W Persji wanie zwiedziaem si o jej mierci. Lea Sciavi nienawidzia Niemcw. Jeszcze moe wicej ni za ich system polityczny - za wyziew piwa, za odr wieprzowiny, za ciki krok podkutych butw. W tej dziewczynie, majcej zwykle wpity jaki kwiat w rozpylane wosy, chodzcej z go gow po ulicach miasta, tkwiy jakie z prawiekw porachunki z landsknechtami, napierajcymi na pikny, zielony rozpiewany kraj nad ciepym morzem. I dlatego moe, e nienawidzia Niemcw -- w sposb zabawny, przesdny moe, moe egzaltowany wielbia Polakw. Za ich gentilezza, za ich rycersko, za ich - nierozsdek, za ich katolicko, za ich kultur acisk. - Ja nie wiem, co si ze mn stanie - zwierzaa mi si, kiedy Wochy przystpiy do wojny - zostan emigrantk. Lea Sciavi - to byy te jedne Wochy, ktre znaem. Wochy, w ktrych tak dobrze byo si byczy po nagrzanych zatoczkach, nie znanych przyzwoitym baedekerom, ulewa pierwsze krople, oliwy,
280

rdo tekstu: Dziennik onierza APW, Bagdad 1943.

zatykajce szyjk kamiennych amfor z winem, wyjeda barkami na caonocne poowy i wraca wschodzcym socem wrd pieni, od ktrych drao czarne drewno barki jak pudo wiolonczeli, wrd stosw czerwonych kardynaw - ryb rdziemnomorskich, fioletowych ukwiaw, brunatnych polpo - pod ten zielony dach oliwek, mirtw, drzew pomaraczowych, przez t wod bkitn, przejrzyst, zda si, do dna ziemi. Dobrze byo zej z naga z Wezuwiusza, doczy do wdrownej trupy lazzaronw, odstawiajcych lege artis picioaktow oper na jakimkolwiek placu i zbiera dla nich datki do kapelusza, a potem je twardy kozi ser, pomidory, popija cierpkim, a askawym winem. Dobrze byo wasa si po pytkich lagunach, prbowa wydyma ze szklanej rurki niedone pieski tam, gdzie przez wieki powstaway filigranowe cuda szklane, dobrze byo siadywa gdzie w ostrym prdzie grskiego powietrza na przeczy Pistoia i patrze na czarny sznurek owiec idcy pod gr. Lea Sciavi!... Ale byy inne Wochy, mniej mi znane. Ot, w Bukareszcie chociaby... mieszkaem u typowego maestwa osiowego. On - Woch, matre dhtel znanej restauracji bukareszteskiej, may, czarneki, paskudnieki, cigle starajcy si zdradza swoj poowic, przed ktr y w ostatecznej nieustannej trwodze. Ona - ogromna Niemra, waca 109 kilo, pochodzca z Transylwanii, przyaszczona jako Rumunka, ale pilnie chadzajca na zebrania uwiadamiajce w konsulacie niemieckim: pokazywano jej tam filmy z maymi Niemcztkami bydgoskimi281, ktrym rcztka poprzybijali polscy odacy bagnetami do stou. Wracaa spakana, podniesiona na duchu, ale mae, zapynite oczka byskay sadystycznym nasyceniem. Wkraczajc do mego pokoju z narcz skarpetek, zastawaa czasem Le z jak gazk mimozy w rozpylonych wosach. - Das kostet aber - konstatowaa ze zgorszeniem. Bo z tej gazki, jak nosia Lea, crka narodu, z ktrego dugie setki lat cignli inni nie tylko pikno, ale idee zapadniajce, idee, ktre kadli w osnow swego adu i skadu, i porzdku politycznego, podczas kiedy Wochy a do poowy zeszego stulecia pozostaway nie uformowane i rozbite, bo z tej gazki - trudno - nie dao si ula nowej armaty dla adnego dyktatora ani nawet... ani nawet zrobi nowej pary skarpetek dla przemylnego i niewiernego knajpiarza. Ryczay co dnia goniki grandilokwencj Mussoliniego, na ktr mlaska oblenie oberkelner, jakby to byy najciesze spaghetti w najlepszym sosie la Bolognese, pachniay dyskretnie mimozy Lei i nie wiedziaem ju, ktre to Wochy mwi, i czy naprawd memu poczciwemu Giovanniemu z Sorrento, mojemu miemu Giuseppe w zaomach kararyjskich pod Viareggio powinien bym po dawnemu ucisn rk czy wrazi bagnet w brzuch. Bo to wanie - pomidzy gazk mimozy a rzezi wytruwanych gazami Abisyczykw282 - byy trzecie, te moe najwaciwsze, te najpospolitsze Wochy. Wochy inercji. Inercji - niekoniecznie gniedcej si w ciemnej masie.

281

W dniu 3 wrzenia 1939 grupy niemieckiej ludnoci Bydgoszczy, zasilone dywersantami przerzuconymi z Niemiec, dokonay akcji zbrojnych przeciwko wycofujcym si przez miasto oddziaom armii Pomorze. Zmusio to wadze polskie do przeciwdziaa militarnych, ktre dostarczyy Stronie niemieckiej pretekstu do kamliwych oskare strony polskiej o eksterminacyjn polityk wobec mniejszoci niemieckiej. 282 Kampania abisyska (1935-1936) daa faszystowskim Wochom okazj do wyprbowania najnowszych zdobyczy wojennych w walce ze sab i przestarzae uzbrojon armi abisysk.

Crka moja po perypetiach wojny przedostaa si do Woch, do koleanki, ktra mieszkaa przez rok w Szwajcarii. Ci bogaci pastwo, ta elita, spotkali mod Polk przyjedajc ze skatowanego kraju przypuszczeniem, e zapewne... przyjechaa na prima vera (sezon wiosenny). Pani domu uwaaa, e najlepsz rozrywk dla niej bdzie woenie po pokazach md, na ruinach Colosseum, jako miy temat rozmowy podejmowano przypuszczenie, e zapewne ten widok przypomina jej Polsk. A kiedy spytaa przy obiedzie syna pana domu, e zapewne suy w kampanii hiszpaskiej w lotnictwie jako ochotnik - towarzystwo zakrztusio si zup w paroksyzmie miechu. Jako ochotnik? - Dalibg, e ta maa z Polski, taka cichapk, ma poczucie humoru... Naturalnie suy. Ale jako ochotnik? Ci ludzie nie byli gupi ani niewyksztaceni, ani niekulturalni, ani li. Ci ludzie byli wiekami niedochowani. Jeden Garibaldi nie starczy za tysiclecia na przykad polskiej nauki. No i wanie z nich zechcia Mussolini zrobi - imperium. Tak jakby mona byo wszystko zaatwi przez mianowanie lazzarona - centurionem. Tak jakby o wszystkim mogo zadecydowa - sowo. Najlepiej przemiany socjologiczne obserwuje si w klasycznym laboratorium - w Stanach Zjednoczonych. Widziaem tam takie zjawisko. Kiedy dobrobyt ronie i miasto si rozszerza - do nowo budowanych wspaniaych dzielnic przenosz si najbogatsi - Amerykanie pochodzenia angielskiego, skandynawskiego, niemieckiego. Ich domy zajmuj Polacy, do opuszczonych polskich mieszka wnosz si Wosi, ich mieszkania zajmuj Chiczycy i Murzyni. A jednak stoisko woskie na wystawie wiatowej o ile przenosio polskie. Nie rozmiarami - to kwestia pienidzy. Ale tym, co Grecy nazywali hybris, a nasi tu gospodarze - chucpa. Liczc si z tym, aby nie drani yankesw i nie stawia w trudnym pooeniu swoich woskich praczy, oberystw i sklepikarzy - nie wywali wprawdzie Il Duce swojej statui, jako to zwyk czyni, ale na wprost wejcia indyczya si wielka statua krla, wpitrzonego ogromn kit zwikszajc wzrost, zadzierajcego krtki podbrdek, jak przystao na cesarza Abisynii, ktrego dynastia wanie uwieczya skro aprilisow koron Albanii283 (13 aprilis 1939 r.). Z duce - pozornie - z jego hybris, z jego mw, bya wprawdzie moe tylko ta woda, co szerokim wodospadem laa si z dachu stoiska, ale duch pozostawa nieznonie faszystowski. Co to znaczy nieznonie faszystowski? To jest - nie znajduj innego okrelenia, jak nasze strawestowane chopskie: jeli kto wyej pia, ni usta mia [...]. Bo dziea ludzkie, dusze ludzkie, pojcia ludzkie tak si tworz stopniowo jak kamienie w onie matkiziemi i nie ma tego, kto by wymyli skuteczny sposb na przeskoczenie fazy rozwoju. Choby niektrym si zdawao. Pamitam, leaem na Capri na play. Obok paniusia zdja nadmiar pomadki z warg wylizganym przez morze kamyczkiem. Kamyczek porzucony na play lea, paniusia posza, przyszed znany futurystyczny poeta Marinetti i zachwyci si: - Patrzcie! - woa, pokazujc kamyk - gdy malarz czerwono maluje kamie, woaj, e jest futuryst. Ale natura jest futurystyczna i alogiczna.

283

...aprilisow koron Albanii - w kwietniu 1939 wojska woskie dokonay napaci i zajcia terytorium Albanii.

Marinetti zosta faszyst. Marinetti nie pokazywa si na naszych zjazdach Penklubw. Marinetti upaja si wol utajon w sowie. Bo - Duce ma zawsze nacj, krzyczay plakaty na kadym skrzyowaniu szos. Zdawaoby si - istotnie cesarz abisyski woy jeszcze jedn primaaprilisow koron (7 aprilis 1941 r. - Kroacja).284 Tymczasem... atwo mia si z Mussoliniego, e upaja si sowem dyktatorskim. Rwnie atwo mona si mia z Kiereskiego, e upaja si sowem demokratycznym. Nie dosy powiedzie analfabetom, eby byli demokratami, i mie demokracj, jak nie dosy kataryniarzom powiedzie, e s legionistami rzymskimi. Gdyby sowo znaczyo wszystko, to wystarczyoby uczniom szk powszechnych wyda dyplomy inynierskie i nie byoby braku inynierw. Tymczasem rzecz gwna nie w nazwie - trzeba t drog dziejow przeby, a ju potem gada dalej. Ta droga we Woszech nie bya zrobiona. Lea, jak teraz odkryem w Persji - pada w grach Luristanu zastrzelona przez agentw osi. Pady liczne tysice, setki tysicy, tak jak ona - zabite przez hybris. Obecnie - stamtd, skd kiedy ldoway czerwone koszule Garibaldiego, ruszy aliancki wa piu285, wyymaczka potworna, wyciskajca czarny kolor z faszystowskich koszul po generalnym praniu. Przeskoczyli wsk cienin midzy Sycyli i Kalabri. Tak wsk, e kiedy ni przejedaem, widziaem na sycylijskim brzegu jadce kolorowe dwukki na wielkich ornamentacyjnych koach, na kalabryjskim - zadumane kozy stojce na paskich dachach jakiej wioszczyny. Tam, w tej zatoce, wedle legendy staroytnych, z jednej strony na eglarzy czyhaa Scylla, z drugiej Charybda. Jeli nie wycyrklowa akurat rodeczkiem, to albo si dostawao w straszliwe macki, albo w gardziel wcigajc w odmt. Posuwaj si teraz w gr woskiego buta. Mog sobie piewa, jako pieway legiony: Co za ydka, co za uda, A tam dalej wiata cuda!... Bo to i Neapol, i potem Rzym, i potem Lombardia, i stop! - Alpy. Chytry Beizariusz, wdz bizantyski, w 553 r. wypdzajc Germanw z Italii, pocz sobie inaczej. Zauway, e wszyscy ich goni od Sycylii, paskudztwo si chowa za Alpy, kleci si jaki Wersal i to cae plugastwo, odzipawszy si, znowu zza gr wyazi. Wobec tego napocz ich od gry, pdzi w d, zabi krla Totill, wczesnego germaskiego Kesselringa286, i wrzuci wszystkich do morza. No, ale Bizancjum nie miao aeroplanw, pracych Germani, a my - mamy. I w ogle nie miao adnych interesw za Alpy, a my mamy - i to due. Zaatwiwszy je, przyjdziemy do siebie. Poczniemy si rzdzi. Przypomnimy Scyll i Charybd, Mussoliniego i Kiereskiago, t grandilokwentn chucp i t nasz ukochan botnist drog ode wsi, ktr trzeba poprawi.

284 285

Cz terytorium jugosowiaskiego zostaa w kwietniu 1941 zajta przez wojska woskie. Mowa o rozpocztej w lipcu 1943 przez wojska alianckie inwazji Woch. 286 Albert Kesselring (1885-1960) - niemiecki feldmarszaek lotnictwa. W l. 1941-1945 naczelny dowdca wojsk niemieckich we Woszech, potem frontu zachodniego.

I moe - co daj Boe, amen - przyniesiemy z tych ldw i z tych mrz, z tych zrz polarnych i hamsinw, z tych zmaga wielkich i waru sw huczcych nad gow - spojrzenie wyostrzone i czujne i zdrowy rozsdek, ktrego nie zami adna deklamacja. A tymczasem - skoro nie mamy mimozy i skoro nie wiem, gdzie jej ciao spoczywa - niech te sowa bd jak wizanka na grb w dalekim Luristanie tej, ktra przez lawin sw zapewne patrzya tak jak my na jaki zaktek swojej piknej, grajcej historycznym yciem ojczyzny. yciem, rosncym w myl swoich praw - jak zielone, wiecznie ywe drzewo.

Anglik kawaler z siarki287

W roku 1873 angielski pancernik Ariadna arzy si wszystkimi wiatami. Odbywaa si wielka feta na cze modego cesarzewicza, ktry przyby wraz z maonk z pierwsz wizyt do Wielkiej Brytanii. Pord zebranych ogln uwag zwracaa pikna para: mody lord Randolph Spencer Churchill, trzeci syn sidmego duca de Marlborough, nieodcznie asystowa osiemnastoletniej Amerykance o oczach pantery, Jenny Jerome, crce dziennikarza, ktr wanie pozna. Byo to, co si nazywa coup de foudre. W obu modych buzowaa si tga krew. On - pochodzi od synnego wodza Ludwika XIV, a potem Jakuba II, najwybitniejszego wodza XVIII w., natury bujnej, nieopanowanej, czowieka obsypywanego tytuami i odsunitego pod koniec ycia za naduycia materialne przy dostawach do wojska (co wszake w tamtej epoce moe nie byo tak wielkim przestpstwem). Ona - crka dziennikarza, businessmana, zapalonego turfisty, czowieka o takim temperamencie, e kiedy w czasie wojny cywilnej tumy odgraay si, e zdemoluj redakcj, zamieni lokal redakcyjny w twierdz, ustawiajc nawet armat. Straszliwie duo byo kiwania gowami po lordowskich pociotkach, ale nie byo na to duo czasu. 15 kwietnia 1874 r. trzeba byo piesznie urzdzi lub w poselstwie angielskim w Paryu, a w kocu listopada tego roku urodzi si - Winston Leonard Churchill, ktremu paryanie dali epitet un jeune homme press. Nomen omen...

Urwipoe May Winstonek by niesychanie nieznonym urwipociem. Rudy, piegowaty, o zadartym, nieco pkatym nosku, w cigym ruchu, wiecznie gdzie gincy. Chowa si w paacu dziada - wicekrla Irlandii, i tym zabawniej wyglda ze swoim rudym bem i krnbrn min na tle tych tam wszystkich dostojnoci. Tote kiedy sztrabancel ma siedem lat, pakuj go do bardzo arystokratycznej szkoy przygotowawczej. Zaledwie matka wyjechaa, wszed nauczyciel, da mu gramatyk acisk i kaza wyku pierwsz deklinacj -- odmienia mensa, obiecujc pojawi si za p godziny. - Co to znaczy o stole! - pyta po p godzinie delikwent.

287

rda tekstu nie udao si ustali.

- To jest vocativus... - Co znaczy vocativus? - Kiedy si zwracasz do stou... - Ale ja do stou nie mwi... - Jak bdziesz arogancki, to dostaniesz w skr, i to mocno. I rzeczywicie... Malec rozpocz wojn, wybijajc denko w piknym witecznym cylindrze dyrektora. Dosta okrutn rnitk. A bito wwczas, jak wspominaj z rozrzewnieniem starsi panowie, akuratnie i ze zrozumieniem rzeczy, na gk i przy asycie wszystkich kolegw. Po dwch latach bojw ze szko trzeba dziewiciolatka zabra. Tym razem prbuj z innej beczki i umieszczaj go w szkole dwch bogobojnych dam, ktre s niesychanie przejte, e do ich maego zakadu odda syna sam minister skarbu. Biedaczki przekonuj si, e bynajmniej nie spotkaa ich synekura. H. G. Wells tak wspomina chopaka: Zdawao si, e diabe w niego wstpuje. Czego nie chcia, tego nie robi, i tyle: za to z wielkim aplombem deklamowa - bez wzgldu na to, e szepleni. Potem, kiedy ucieknie z niewoli boerskiej, w listach goczych bdzie wymieniona ta cecha. Od dobrych pa idzie do arystokratycznego Harrow. Uczy si fatalnie. Nie chce gra w football. Konsternacja. Ale chopak wycign stare regulaminy goszce, e nie mona zmusza do gry w football. Co stare, to dobre. Pamitam, e zwiedzajc Eton zdziwiem si, e uczniowie jedz z okropnych cynowych talerzy. - Panie - odpowiedzia ze zgorszeniem stary pedel - z tych talerzy jedz uczniowie Eton od piciuset lat. Zabieraj go z Harrow. Ale nastpuje mae intermezzo. Winston ma ju 18 lat. Bawi si z kolegami, ktrzy go api; znajduje si na mocie wiszcym nad pitnastometrow rozpadlin; z obu stron pojawiaj si przeladowcy; z dou rozpadliny rosn drzewa, ktrych czubki sigaj mostu; chopak wykalkulowuje, e zaczepi si o gazie i zejdzie po drzewach w d, ale gazie si uamay i rbn o ziemi. Strategia bya zdrowa - pisze o tym w pamitnikach - ale taktyka fatalna, nieco zbyt porywcza. Co a la operacja na Dardanele288, ktr podj w 23 lata potem. Istotnie, taktyka bya fatalna, bo chopak oberwa nerk i rok przelea.

288

W lutym 1915 z inicjatywy W. Churchilla (wczesnego brytyjskiego ministra marynarki) flota angielsko francuska podja prb opanowania cieniny Dardanelskiej oraz Konstantynopola w celu otworzenia sobie drogi morskiej do Rosji i zmniejszenia niebezpieczestwa grocego Anglikom w strefie Kanau Sueskiego i Zatoki Perskiej. Epizod ten przynis sprzymierzonym, jako jedyny rezultat, 145 tysicy zabitych i rannych (w akcji bray udzia take i oddziay ldowe). Atakowany za sam pomys takiej wyprawy Churchill zrzuca odpowiedzialno za przegran na nieudoln, jego zdaniem, admiralicj brytyjsk, bronic natomiast susznoci idei takiej ekspedycji.

Poczwarka si wykluwa Wyzdrowiawszy, staje do egzaminw do szk wojskowych. Bior mu synnego na ca Angli crammera (korepetytora), kapitana Jamesa, ktry mia opini, e kamie nawet by doku do egzaminu. Ale Winstonek cina si dwukrotnie. Za trzecim razem dopisuje mu jego niezwyke yciowe szczcie: przy egzaminie do szk wojskowych wielki nacisk kadziono na krelenie map z pamici. Chopak w przeddzie wypisa na kartkach rne kraje, zamiesza, wycign Now Zelandi, nauczy si jej mapy i na egzaminie wycign rwnie Now Zelandi. Wynik by tak wietny, e mu podcignito inne przedmioty. Skierowano go do podchorwki kawalerii w Sandhurst. Co prawda i w Harrow kto, kto patrzy uwanie, mg spostrzec, e ten nieznony ucze, ktry za nic w wiecie nie chce si uczy tego, co go nie interesuje, w pewnych dziedzinach zdradza wielkie zdolnoci. Pochania humaniora. Wstrzsa nim kade sowo, ktre ma dziejowy dwik. Tote i w szkole kawalerii w Sandhurst chopak, ktry w Harrow toczy boje o nienaleenie do teamu football owego, pokpiwa sobie z drylu. Za to ksigarz zarabia na nim grube pienidze. Z wolna poczyna si coraz bardziej wciga w dzieje wojen i strategii, odkrywa swoje wielkie zamiowanie - do konia, bierze pierwsze miejsce w zawodach fechtunkowych. Jaka szkoda, e to wszystko na nic w XIX wieku! Dokoa niego arystokratyczni kuzynkowie, potomkowie rodzin uprzywilejowanych, dziedzicznie rzdzcych Angli, id do Oxfordu, do Cambridge, gotuj si do kariery parlamentarnej. Moe szkoda, e si nie chcia uczy? Pierwszy jednak wystp na terenie politycznym nie moe by zaliczony do zbyt udatnych. Uczniowie szk wojskowych, udajc si na urlopy, zwykli byli przechadza si na promenadzie, ktra po obu stronach miaa bary. Jaka purytaska lady wszcza kampani, e to zgroza, e w barach pij, a przechadzajcy si musz na to patrze. Zastosowano -odwieczny angielski kompromis i kazano barom odgrodzi si od promenady zasonami. Pierwszej niedzieli po tym fakcie majcy urlop Churchill wlaz na jak skrzynk od myda i wygosi do tego stopnia udatne przemwienie przeciw dzikiemu purytanizmowi, gwaccemu wolnoci angielskie, e tum pozdziera wszystkie zasony. Gazety wiele o tym pisay. Winstonek czmychn do szkoy i siedzia kilka dni pod strachem Boym, jak mysz pod miot, ale tym razem do niego si nie dogrzebano. Po ukoczeniu podchorwki trafia do 4 puku huzarw. Pewnego razu modzika spotyka zaszczyt nad zaszczyty: zostaje zaproszony na bardzo ekskluzywny obiad do rezydencji wiejskiej, w ktrym ma wzi udzia ksi Walii, przyszy krl Edward VII. W pocigu miarkuje, e jest mao czasu, i ku przeraeniu podrujcych przebiera si we frak w wagonie. Nic to nie pomogo - spni si, mimo e konie ze stacji mkny galopem, o cae dwadziecia kilka minut. Sdzi, e wlinie si mniej wicej niepostrzeenie. Trzeba pecha, e gospodarz przewidzia obiad na czternacie osb, a w tradycjach domu krlewskiego Anglii ley nie zasiada do stou, przy ktrym znajduje si trzynastu biesiadnikw. Spotka wic towarzystwo zebrane wci jeszcze w salonie w mocno kwanych humorach. - Czy was, poruczniku, nie ucz w puku punktualnoci? - spyta ksi Walii, a obecny rwnie na obiedzie jego dowdca puku przygryz wsy.

Bitki... Filozofowanie... Bitki... Pikny jest mundur czwartego huzarskiego, jeszcze pikniejsze tradycje. Kasyno jest niby kaplica pena srebrnych wotw - tyle tam przez dwiecie lat nazbieranych odznacze puku. Ale c - kiedy temu pokoleniu oficerw pisane ju s tylko triumfy na steeplechaseach i boiskach polo. Wreszcie - jest jaka wojna. Hiszpanii z Kub.289 Churchill bierze urlop i jedzie na Kub. Uczestniczy w pochodzie. Zastrzelono konia pod jedcem tu za nim. Wraca zadowolony. Odtd ju zawsze bdzie si pcha tam, gdzie strzelaj. Ledwo powrci z Kuby - zaadowuje si wraz ze swoim pukiem do Indii. Ldujc w Indiach, jest zbyt niecierpliwy, chwyta si piercienia u nadbrzea, nim szalupa przybia, wyrywa praw rk ze stawu i odtd przez cae ycie nie jest jej pewny. Niekiedy odmawiaa mu w czasie najgwatowniejszej gestykulacji na parlamentarnej mwnicy, przy czym most honourable czonkowie parlamentu dziwowali si, e wulkaniczny i arogancki Churchill nagle uspokaja si i trzyma rczki przy sobie. ycie w Indiach - to jeden raj. Natychmiast przyszli sucy hinduscy z rekomendacjami od uprzednio kwaterujcego puku, ktry pojecha na good time do Anglii. Mody porucznik ma do swego rozporzdzenia paacykow will z kolumienkami, werandami, z ogrodem penym wyszukanych r, z ochmistrzem, lokajem, kucharzem i groomem. Co tydzie wypacaj mu drobnym srebrem 98 szylingw - przenosi tak rzep srebra w rczki ochmistrza i o nic go ju gowa nie boli. Mama mu daje 500 funtw rocznie, wic naturalnie jest mu z gotwk bardzo kuso. Gra w polo i czyta, czyta i znowu gra w polo, a w przerwach dyskutuje z kolegami. Te dyskusje s pene uroku: tyle w nich naiwnoci, pomieszanej ze zdrowym sensem. Churchill odnotowuje, e w sprawie religii porozumieli si, e to dobra rzecz: kobiety powstrzymuje od puszczania si i sub od kradziey. Churchill przychodzi w Indiach do przekonania, e nic nie umie. Kto w rozmowie z nim wyrazi si, e nauka chrzecijaska jest ostatnim sowem etyki, a on nie wie, co znaczy sowo etyka, i rzuca si do szeregu ksiek o etyce. Powiedzia kto o sokratycznej metodzie. I zaraz do Anglii lec zamwienia na ksiki o Sokratesie. Przyszy premier jako porucznik czwartego huzarskiego czyta nie mniej ni jego kuzyni po uniwersytetach. Rwnoczenie stwierdza, e krlowa wikszej gay mu paci nie moe, e matki obcia nie chce, e trzeba co dorobi. Zdarza si wojna z buntujcymi si szczepami obok, o jakie gupie kilka tysicy mil. Churchill staje na gowie, by otrzyma urlop, bierze udzia w operacjach, jest w szpicy, ktra traci poow skadu, wynosi spod ognia onierza. Kiedy wojska angielskie maszeruj na Sudan, aby wzi odwet za klsk pod Chartumem, znowu porusza niebo i ziemi, aby by skierowanym na ten front. Zdy w ostatniej chwili. W nastpnym dniu ma miejsce synna szara 21 puku lansjerw, do ktrego jest przydzielony. W 310 szabel id do ataku na dwa do trzech tysicy derwiszw. W ostatniej chwili Churchill czuje, e mu naderwane rami znowu odmwio posuszestwa. Z wielk trudnoci wkada w galopie szabl do
289

W 1895 na Kubie wybucho powstanie narodowe przeciwko rzdom hiszpaskich kolonialistw. Akcja represyjna wojsk hiszpaskich dostarczya okazji do interwencji Stanom Zjednoczonym, ktre po wygraniu kampanii wojennej zmusiy Hiszpani do uznania niepodlegoci Kuby (1898).

pochwy i wyciga dziesiciostrzaowy mauzer. Z tego mauzera strzela niemal bout portant. O bysk sekundy wyprzedza wystrza karabinu celujcego we z ziemi derwisza, kadc go trupem.

Pierwsze polityczne galopy Wraca do Anglii syt wrae i zarobiwszy korespondencjami swj trzyletni od. Ksika, ktr wyda o kampanii indyjskiej, rwnie ma wielkie powodzenie. Postanawia wyj z wojska i pisa ksik o kampanii afrykaskiej. Zaczyna si ycie pene wrae w wiecie londyskim. Troch gorsz si na niego, e w jakim artykule przejecha si po naczelnym wodzu wyprawy afrykaskiej, Kitchenerze (tragicznie zatopionym wraz z pancernikiem w 1916 r. w drodze do Rosji w dotd nie wyjanionych okolicznociach290). Ale bo te Kitchener cign oburzenie tym, e wiz w bace od benzyny odcit gow Mahdiego. Co prawda Mahdi przedtem wozi si z gow lorda Gordona. Jego Lordowska Mo postpia tu nieco po Tamerlasku. Wic i Churchillowi w gruncie rzeczy przyznaj racj. Wtedy prbuje pierwszy raz swych si w polityce. Konserwatyci daj mu wystpi w nie zagroonym okrgu. Poprzedza go na podium zwyczajem angielskim wprowadzajcy. Wychwala jego ojca, z ktrym, jak z gorycz zaznacza Churchill, sami konserwatyci postpili tak scurvily, co jest moe jeszcze gorzej ni svinish, a potem wychwalajc modego mwc robi z niego takiego bohatera, e mody adept polityczny modli si w duchu, aby to nie doszo do jego puku.

Bohaterskie wyczyny Ale nie ima czasu na politykowanie. Wybucha wojna burska.291 Przydzielony jako korespondent do naczelnego dowdztwa, udaje si w wicie naczelnego wodza na teatr operacji wojennych. Od Madery do Durbanu pyn szesnacie dni, nie wiedzc o wiecie Boym, bo radia wszak nie ma. O dzie drogi od Durbanu spotykaj idcy z tego portu szkuner angielski, ktry sygnalizuje, e byy trzy bitwy, e poleg angielski genera. - Indeed? - nie spodziewali si wcale tego. I zabieraj si do gier pokadowych. Lekarz przydzielony do naczelnego wodza dla dbania o jego wygody chodzi zadumany, kiedy te dol mu skrzyni z bardzo starym koniakiem, na ktrej kaza dla niepoznaki napisa rycinum olei. Kiedy ju potem byli w gbi kraju, a transport nie nadchodzi, urgowany o skrzyni z rycyn port w Durbanie odpowiedzia, e bya skrzynia i e j skierowano do szpitala. Natomiast w zamian za to rwnoczenie wysya inn skrzyni z rycyn teje wagi.

290

Lord Kitchener zgin na pokadzie krownika pancernego Hampshire w pobliu archipelagu Orkady. Nie wyjanione do koca s jeszcze przyczyny zatonicia okrtu w niewielkiej odlegoci od bazy w Scapa Flow. Obecnie przyjmuje si, jako najbardziej prawdopodobn wersj, i Hampshire zaton na skutek wybuchu miny zastawionej przez operujcy w tym rejonie niemiecki okrt podwodny. 291 Wojna burska - wojna republik Transwalu i Oranii (zamieszkaych przez Butw, potomkw kolonistw holenderskich osiadych w poudniowej Afryce) z Wielk Brytani (1899-1902), zakoczona podbiciem obu pastw przez Anglikw. Sukcesy odnoszone przez Burw w pierwszej fazie wojny stanowiy due zaskoczenie dla europejskiej opinii publicznej.

Churchill pcha si na front. Jedzie na wypad z pocigiem pancernym. Pocisk z dziaa boerskiego wysadza dwa wagony. Pod ogniem onierze pod kierownictwem Churchilla wyzwalaj lokomotyw, umieszczaj na niej rannych, lokomotywa odjeda. Churchill zostaje, by dosta si do pozostaych onierzy, -drog mu przecina konny Boer i bierze go do niewoli. Kiedy w wiele lat potem Churchill zosta podsekretarzem kolonii i ukada sprawy Transwalu, opowiada generaowi Botha292, reprezentantowi tego kraju, szczegy tej potyczki. - Niech pan mi si przypatrzy - powiedzia Botha. Okazao si, e to on by tym jedcem.

Umieszczony w Pretorii, stolicy boerskiej, w budynku szkolnym, wraz z innymi szedziesiciu oficerami, wzitymi do niewoli, Churchill na prno domaga si, by go wypuszczono, jest bowiem tylko korespondentem. Bo tymczasem ranni, ktrzy szczliwie dojechali na lokomotywie do posterunkw angielskich, wynosili pod niebiosy swego zbawc, w gazetach a huczao o jego czynie. Nie mg wic ju odgrywa roli Bogu ducha winnego korespondenta. Nie dugo jednak siedzia w niewoli, uciek. Odtd poczy si jego przygody polityczne. Ale o tych inni napisz. A ja o jeszcze jednej z ostatnich jego wojennych przygd tu wspomn. W szedziesicioletnim Churchillu tkwio to samo ryzykanctwo, jakie przejawia jako dwudziestolatek, szarujc pod Omdurmanem albo uciekajc z niewoli boerskiej. W pierwszych dniach sierpnia 1941 r. dziennikarz angielski Morton zosta wezwany do Urzdu Informacji; spytano go, czy chce wzi udzia w niebezpiecznym przedsiwziciu morskim; sdzi, e to jaka bitwa, zbarania, kiedy mu jednak poradzono wzi - smoking. Siad do wagonu, nie wiedzc, w ktrym kierunku ruszy. Po jakim czasie, mimo e nazwy stacji byy zdjte w Szkocji, skombinowa, e jedzie na pnoc. Na pewnej stacyjce zobaczy oczekujc na ich pocig grup gentlemanw... z Churchillem na czele. Stary maszynista pocigu stojcego na torze ucieszy si; wysun poradlon gb z tendra i pomacha przyjacielsko: - Hallo, old Winnie! (jak si masz, stary Wincusiu!) Churchill dobrodusznie pokiwa w jego stron i siad do pocigu. By ubrany w tak zwane w caej Anglii siren dress - ubranie przystosowane do alarmw syren, ktre w owym czasie wanie dopiero przestaway drczy Angli (rzecz dzieje si w sierpniu 1941 r. - Rosja od kilku tygodni jest w walce z Niemcami). Ubranie przypomina narciarski kostium, jest zapinane na byskawiczne zatrzaski; w nim Churchill odbywa rady gabinetowe i przyjmowa dowdcw; kto wie, czy nie w nim stanie kiedy na cokoach pomnikw?

292

Podbite republiki burskie weszy, jako tzw. Zwizek Poudniowej Afryki, w skad korony brytyjsk iej na prawach dominium (1910). Pierwszym premierem Zwizku zosta b. premier Transwalu, jeden z dowdcw burskich z lat wojny, genera Louis Botha (1862-1919).

Niebezpieczna droga Wyruszyli na pancerniku Prince of Wales w asycie trzech torpedowcw. Gubili si w domysach, gdzie to wybra si peregrynowa old Winnie. Zaoga bya przejta odpowiedzialnoci, ktra na niej ciya. Wanie przed 25 laty tak samo rusza na pancerniku lord Kitchener, by zaraz przy brzegach angielskich, przy wyspach Orkney, znale mier tajemnicz, mier w jakiej katastrofie, z ktrej nie uszed ani jeden wiadek, mier, ktrej okolicznoci pozostay dotd zagadk. Kabina Mortona nosi lad - przebi j pocisk Bismarcka293. Kiedy pancernik Prince of Wales wytropi tego morskiego mocarza na drugi dzie po zatopieniu przeze wspaniaego nowoczesnego pancernika Hood i zaoga gotowaa si do akcji, komendant wezwa kapelana okrtowego i sam mu wybra tekst, ktry ma zmwi przed bitw. I po chwili zaoga we wszystkich zaktkach statku posyszaa przez goniki gos kapelana: - Boe, Ty wiesz, jak dzi bdziemy zajci; jeli zapomnimy o Tobie, to Ty nie zapomnij o nas. Przez Chrystusa Pana naszego - amen. Bya to stara modlitwa - z czasw Cromwellowskich - ktr wygosi sir Jacob Astley294 przed bitw pod Egdehill. Pocity pociskami Bismarcka pancernik, wiozcy serce i mzg Anglii walczcej, posuwa si rwnie w przedbitewnym napiciu. Towarzyszce torpedowce nie nadyy i Churchill nie kaza na nie czeka. Prince of Wales posuwa si bez adnej eskorty. Z kabiny radiowej pancernika dzie i noc leje si strumie depesz. Wszystkie mwi o tym, co si dzieje na szerokiej przestrzeni Atlantyku. Wszystkie wiadomoci zbiegaj si w kabinie operacyjnej, gdzie na pokrywajcej ca cian mapie Atlantyku pojawiaj si zaraz odpowiednie znaki. Okrty wojenne wroga - to szare kontury na szpilkach. odzie podwodne nieprzyjaciela - czerwone trumienki. Samoloty nieprzyjaciela -czerwone T. Okrty handlowe alianckie - czerwone kontury. Z godziny na godzin zmienia si bojowe oblicze Atlantyku. Z portw alianckich od czasu do czasu wypywa tabun handlowcw - mona obserwowa co dnia, jak jest bliej celu. Z lotnisk niemieckich wylatuj roje czerwonych znaczkw T. Czasem patrzcy wykrzykn z emocj: oficer dyurny wyjmuje i wkada do miseczki czerwon trumienk - jednej odzi podwodnej nieprzyjaciela mniej. Czasem westchn - kiedy do miseczki id wyjte na penym morzu kontury handlowcw. Czasem jest wielka rado - kiedy kilkadziesit handlowcw doszo do portu i wszystkie wracaj do miseczki. Najwicej rozmaitoci jest ze znaczkami T. Samoloty gin jak muchy, ale i nadlatuj jak roje much.295

293

Bismarck - najwikszy niemiecki okrt liniowy okresu II wojny wiatowej, zatopiony przez flot brytyjsk 27 maja 1941. 294 Jacob Astley (1579-1692) - przywdca wojsk rojalistycznych podczas wojny domowej w decydujcej bitwi e z wojskami Cromwella pod Egdehill wypowiedzia tu przed atakiem sowa: O Lord, Thou knowest how busy, I must be this day. If I forget Thee do not forget me. March on, boys! 295 Ze wzgldu na bezpieczestwo konwoje alianckie id szlakami coraz bardziej na pnoc. Wskutek tego panienka z pomocniczej suby marynarki musi si wspina, zatykajc chorgiewki na coraz wysze szczebl e

Wrd tego wszystkiego pynie nie chroniony nastpca Kitchenera. Pancernik, jak zmylny zwierz w kniei - kiedy dua mapa anonsuje wypynicie nowego stada ubotw i wzity przez nie kierunek zmienia kurs. Kiedy jednak przychodzi wieczr - niezmiennie jest pokaz filmu. Stary Winnie wzi zapas filmw jako prezent, niejako dla tej modziey marynarskiej, i nie opuszcza adnego wieczoru. Zjawia si z nieodcznym cygarem, otoczony przez dygnitarzy wojskowych w mundurach i cywilnych w smokingach. Lekkim kiwniciem gowy wita si z zebranymi i cakowicie oddaje si kontemplacji jakiego gupiego nieraz filmu kowbojskiego, nie szczdzc wymieniania si uwagami z otoczeniem. Podobno ma talent wyrzucania z gowy wszystkich strapie na czas odpoczynku. Kiedy jednak idzie wielki historyczny film z ycia Nelsona - stary Winnie bez enady ociera zy z oczu w momentach dramatycznych. Jest on przedstawicielem starej, romantycznej, wybuchowej Anglii sprzed trzystu lat, Anglii, ktra walczya, wierzya, krwawia, ktra umieraa za rzeczy pozornie bezsensowne, Anglii, ktra si jeszcze nie roztya w wiktoriaskiej epoce, w spleenach Byrona, w cynizmie Oskara Wildea, w sceptycyzmie Huxleya, w przewartociowaniach Russela, w paradoksach Shawa, w mdrzeniach si Wellsa. Stara, emocjonalna Anglia Szekspira. Morton ogldajc map zdarze zobaczy wchodzcego Churchilla z nieodcznym cygarem w ustach, ktre artyleryjski spec okrtowy okreli jako pitnastocalwk. - Znowu jeden U-boot zgin! - Gin tylko odzie aliantw - skorygowa Churchill - odzie wroga s niszczone! Wydao si przy sowie destroyed, jakby buldog warkn. Stary Churchill umie paka i umie nienawidzi.

Spotkanie na Atlantyku Spotkanie odbyo si 9 sierpnia w zacisznej zatoczce nowofundlandzkiej.296 Stany przeciwko sobie dwa okrty wojenne - wywieony, byskajcy w socu, wypucowanymi brzami, nie znajcy blackout okrt amerykaski i pokancerowany angielski pancernik ze zmatowiaymi metalowymi czciami, z kamuflaem, z zaog, ktra stale, nawet podczas posikw, nosia przepisowo kamizele zwane z humorem Mae West na cze grubawej divy filmowej, kamizele, ktre w wypadku emergency w kadej chwili mona nad. Wwczas po raz pierwszy zobaczy Morton dowdc - kapitana Leach, jak sta na pokadzie z teleskopem pod pach. Na razie, w tej zatoce na wodach amerykaskich, mg by pewnym. W drodze powrotnej znowu znik na cay czas na mostku kapitaskim. Jeli Churchill by w siren dress, ktry nosi kady wachman Londynu z obrony przeciwlotniczej, to prezydent Republiki, ktra jeszcze nie bya w wojnie, by w ubraniu z materiau Palm-Beach, ktry nosi caa Ameryka, i pali Chesterfielda.

drabiny. Podobno kiedy Churchill, obserwujc te ewolucje, zauway: Albo prowadcie konwoje niej, albo kupujcie im majtki. 296 Karta Atlantycka podpisana 14 sierpnia 1941 przez F. Roosevelta i W. Churchilla na pokadzie pancernika Princes of Wales precyzowaa zasady polityki USA i W. Brytanii wobec Niemiec oraz celw wojennych obu sprzymierzonych pastw.

Podczas kiedy mowie stanu wiod obrady ze sob, nastpuje bratanie si Anglikw i Amerykanw. Do pancernika Prince of Wales przybija szalupa wiozca 1000 kartonowych pakietw - tyle, ilu ludzi liczy zaoga. W kadym pakiecie znajduje si 200 papierosw amerykaskich, trzy pomaracze i ser smakoyki, ktrych w ojczynie nie mieli. Oficerowie bawili si w mesie. Oficer amerykaski, widzc beztroskie rozbawienie angielskich kolegw, zapytuje: - Ale na og to ta wojna wam atwo idzie? Zapytany oficer angielski by w ostatniej chwili uratowany z toncego Royal Oak, liza si dugi czas w szpitalu, a nadto jego dom zosta zrwnany z ziemi przez bomby niemieckie. - O, rather easy indeed. Stary Anglik ratuje siedmioro dzieci pozbieranych po rnych ktach Francji. W drodze ma niesychanie cikie przygody, bombardowania, zagroony jest rozstrzelaniem przez gestapo, przekrada si bark przez kana wraz z dzieciakami. Wreszcie wszystko si skoczyo i siedzi w smokingu w swoim klubie, a obok jaki dostojny ramol. Bomby wal, a si yrandol chwieje gentlemani z niewzruszon powag czytaj gazety. Wreszcie jeden bka pytanie: - Z tym przedostaniem si duo trudnoci? - Oh, rather... - odpowiada zapytany. Rozmwcy zdecydowali, e sprawa jest wszechstronnie wyczerpana, i zagbiaj si w lektur. A jednak wida sprawa tak atwo nie bya wszechstronnie wyczerpana, skoro po poegnaniu si z Rooseveltem Churchill powiedzia: - Walczylimy o ycie...

Kiedy Roosevelt opuszcza pokad angielskiego pancernika, wspierajc si na ramieniu syna, zaszed zabawny wypadek. Kot Blackie - maskotka pancernika, podczas kiedy orkiestra graa hymn amerykaski i wszyscy stali na baczno, ukaza si z dumnie zadartym ogonem i, wida postanawiajc optowa na rzecz USA, skierowa si na schodni za prezydentem Rooseveltem. Trzeba byo widzie rozpaczliwe miny marynarzy wypronych na baczno oraz salutujcych oficerw. W ostatniej chwili Churchill uratowa sytuacj, apic kota.

Nastpi powrt. Znowu uwane odczytywanie aury bojowej morza. Churchill koniecznie chce odwiedzi konwj na penym morzu. W tym celu pancernik zbacza z kursu. Konwj napotkany jest olbrzymi: 72 handlowce idce trzema kolumnami, ktre obiega osiem konwojujcych jednostek marynarki morskiej. Churchill kae nada pozdrowienie od niego. Oficer studiujcy kod jest w kopocie: nie ma sowa premier. Morton mu radzi, eby sygnalizowa koci (church) i pagrek (hill). Handlowce witaj premier entuzjastycznie. Marynarze machaj, woaj; - Jak si masz, stary Winnie!

Churchill jest uszczliwiony. Kae raz jeszcze zawrci i przejecha midzy okrtami. Bo te to jest widok potny i wspaniay -- te 72 okrty adowane sprztem potrzebnym dla wojny, prujce fale najeonego niebezpieczestwami Atlantyku. Tak odbya si ta jazda, ktra zostanie pamitna w historii wiata. Upieko si staremu Winnie.

Polacy i cykuta297
Ostatni eszelon298 Kiedy zbieramy si w rocznic - milczymy. Zaniechalimy ycze: Na przyszy rok w Polsce. A przecie - czas pynie; na nim, niby na logu, mierzcym gboko, przepywaj ogniste wzy rocznic. Mierzenie czasu jest nieodczn potrzeb czowieka: nawet w wizieniu wydrapuje on na cianie kreski znaczce czas. Kreski na cianie dla winia, siedzcego bezterminowo, nie maj dynamiki przyszoci. C z tego, jak dugi szereg ich nars? Na c to wpynie? Kreski na diagramie gorczki s inne: kada z nich znaczy pogorszenie lub polepszenie. I kiedy nie mamy innego pocieszenia, mwimy: tak ju si linia wychylia, e dalej ju tylko mier albo poprawa. I oddychamy z ulg. Bo co si staje. Choby ze. Schwytani w splot tajemniczych stawa na wiecie, nieatwych do ogarnicia, ju nie skadamy sobie ycze, tylko z trosk patrzymy: w gr posza kreska czy w d... Od lat - idzie na gorzej. Stwierdzamy to z gorzk ulg; bo swoist ulg jest stwierdzenie wzrostu gorczki.

I po tej noworocznej rocznicy dowiadywalimy si wzajemnie, jak kto spdzi Rok Nowy, odbiegalimy myl rok wstecz... i rok wstecz..., i rok wstecz..., i mielimy cierpki smak pogarszania si. Do tych pogwarek noworocznych dodaj - swoje odmierzenie kreski. 31 grudnia wyjedaem do Anglii. Pocig rusza z Forli, uprzejmych wyjanie udziela kapitan, ktry ju przeby z on drog do Calais, ale poniewa nie mia prawa jecha pocigiem cywilnym, zosta odesany pod eskort specjalnie przydanego rotmistrza czterdzieci godzin drogi wstecz, do Forli;

297 298

rdo tekstu: Wiadomoci (Londyn) 11947, nr 43. Artyku zamieszczony w styczniu 1947 r. w Wiadomociach w Londynie, do ktrego przyjechaem ostatnim eszelonem oddziaw Korpusu demobilizowanych po kampanii woskiej. Jechaem z ewakuujcym si skadem wizienia. Taki by zjazd z pola chway.

ukarany i konwojent czekali tydzie w Forli, a ona w obozie, i teraz ponownie mieli przerobi ten szlak. Nowy Rok spdziem w pocigu, przebywajcym Brenner. Pocig, z wyjtkiem kilku wagonw, by nieopalony. Po siedmiu latach znw na szybach ujrzaem kwiecisty, tgi zamrz. Miaem pod opiek dwch chopcw, obu poniej lat dziesiciu, ktrych wiozem ojcu do Anglii. Chopcy byli wysani z Bukaresztu przez matk, ktrej tamtejsze wadze nie wypuciy, okryway ich ersatze ubra, dreli z zimna. W ssiednim przedziale rodzice na prno usiowali uciszy zanoszce si od paczu miesiczne niemowl; z powodu mrozu (nieg lea w wagonie) nie mona go byo przewija, godziny i godziny leao mokre. Gros transportu skadali kryminalici z wizienia korpusowego w Cesenie. Zanim dojechalimy do Brenneru, ucieko ich dwunastu. Kryminalici bili si, pili, kcili, obchodzili Nowy Rok stekiem przeklestw i rabowaniem w ssiednich wagonach. W ndznej walizczynie jadcych chopcw oderwali zamek i wytrzchnli ubogie graty. W pewnym miejscu pocig stan nagle w polu; okazao si, e jeden z kryminalistw wyskoczy, czy te wyrzucili go koledzy; obcio mu nog. W ciemnym korytarzyku potknem si o lece ciao; powieciem latark; zobaczyem twarz pijanego do nieprzytomnoci onierza z ustami rozbitymi na krwaw miazg. Do jasno owietlonego ogrzanego przedziau komendanta melduje si podoficer - dowdca eskorty pilnujcej kryminalistw - z zapytaniem, komu ma zda wart. Okazuje si, e nie wiadomo komu. Podoficer pokazuje rozkad wart na wistku; przyglda si czterech obecnych w przedziale oficerw nikt nie wie, kto ten spis robi. Nudn spraw przecina decyzja: niech podoficer nie zdaje nikomu suby, niech wraca marzn do swego przedziau; z kryminalistami bdzie, co Bg da. Doktor nie pjdzie, by opatrzy pobitego - sam si obawia, e bdzie pobity. Zziby, podpiy noworocznie transport majaczy. - Jak by Anders by gentlemanem - chrypi uparty pijacki gos - powiedziaby: Chopcy! Nasze groby na Monte Cassino!299 I zaprowadziby nas umrze, i tam by nasze ciaa zostali. - N-n-n-i-e-e - paczliwie i uparcie oponuje drugi - byo nam zaj Albani, trzy dni czasu dosy na to; Jugosawia - drugie trzy dni. I do Polski... W wagonie jest mrz. Ale zimniej jeszcze do szpiku koci si robi: z tych pijackich rozmw wypeza w ciemnoci rozturkotanych wagonw - bezsilna tragedia. W Calais okazuje si, e niemowl ma zapalenie puc i e idzie do szpitala. Jaka staruszka jadca z crk zgubia legitymacj; figuruje co prawda w tzw. nomina roll, ktry jest dokumentem
299

Wadysaw Anders (1892-1970) - dowdca II Korpusu podczas majowych walk pod Monte Cassino w 1944, by generaem i politykiem. W okresie I wojny wiatowej suy w armii carskiej. W II Rzeczypospolitej nie odgrywa wikszej roli (przeciwnik Pisudskiego, by jednym z tych oficerw, ktrzy dochowali wiernoci prezydentowi Wojciechowskiemu w maju 1926). Po 1939 znalaz si w ZSRR. W 1941, po zawarciu ukadu Sikorski-Majski, zosta naczelnym dowdc wojsk polskich w Zwizku Radzieckim. Wrogo wobec ustroju radzieckiego i nieufno wobec ZSRR jako sojusznika sprawiy, i sta si czoowym rzecznikiem koncepcji wyprowadzenia wojsk polskich na Bliski Wschd. Po utworzeniu tam tzw. II Korpusu zosta jego dowdc. W latach 1944-1945 by p.o. naczelnego wodza Polskich Si Zbrojnych na Zachodzie. W cigu caego okresu swej politycznej i wojskowej dziaalnoci dawa wyraz zdecydowanej wrogoci wobec ideologii komunistycznej, nalec do skrajnie prawicowego odamu emigracji polskiej. Pozostawi po sobie pamitnik ( Bez ostatniego rozdziau, Newton 1950).

zasadniczym, wystarczy telefonicznie porozumie si z Dovrem; ale po co? O wiele prociej - odesa j o czterdzieci godzin wstecz - po nowy papierek do Forli. Niech i na tamtym kocu szlaku bdzie zapalenie puc. Przez kana jad rozmemani onierze o zielonych twarzach... Taki mi zosta w pamici zjazd z pl chway do beczek miechu. Czy log, mierzcy gbi katastrofy, na przyszy Nowy Rok opuci si jeszcze niej? Czy moe ju sign dna? Twardego dna.

Murzyn speni swoj powinno Chuck him out, the brute.300

Byo to na kilka dni przed bitw o Monte Cassino. Zastpca szefa brytyjskiej misji wojskowej czyta kolegom polskim mow Henryka V przed bitw: We few, we happy few, we band of brothers... (My nieliczni, my szczliwi nieliczni, my zwizek braci...) Wiedzielimy, e nastpnego dnia ju nie ujrzymy wielu kolegw. Mimo to - istotnie - bylimy szczliwi. Od tych dni jednak mino sporo decydujcego czasu, jak sporo decydujcego czasu mino od wrzenia 1939 r., gdymy osonili t wysp, i od bitwy o Wielk Brytani, gdy zdylimy przyby w iloci o tyle dostatecznej, eby zapisa na swj rachunek 11% strconych samolotw. Tak, wiele mino zdarze. Mamy przysowie: Co byo, a nie jest, nie pisze si w rejestr. Anglicy te maj swoje zasady, ktre tak jasno okreli lord Palmerston w rozmowie z ks. Adamem Czartoryskim, kiedy ten w r. 1831 przyjecha do Londynu prosi Angli o poparcie dla Polski; Czartoryski powoywa si na to, e powstanie wybucho wskutek gwacenia przez Rosj postanowie Kongresu Wiedeskiego, yrowanych przez Angli; lord Palmerston owiadczy, e gdyby los Polski zalea od jego osobistych ycze albo spoeczestwa angielskiego, walka Polakw o wolno nie byaby si tak tragicznie skoczya. Jednake - konkludowa - okolicznoci i traktaty czsto zmuszaj pastwa do powstrzymywania swoich najsprawiedliwszych odruchw. Wszystko wic jest jasne teraz, jak przed stu laty. In adversity we know our friends; in prosperity our friends know us (W przeciwnociach losu przyznajemy si do przyjaci; wszake w pomylnoci oni przyznaj si do nas) - jak pisa Churton Collins. W ramach tej prawdy stara si nard angielski postpi przyzwoicie w stosunku do onierzy, ktrzy, jak si okazao, walczyli tylko o jego spraw. Sdz, e poyteczniej mie pretensje do siebie ni do innych. Nie rozporzdzam adnym Instytutem Gallupa301, by powiedzie, czy zdanie moje
300

Oryginalne motto z Kiplinga; w lunym przekadzie: Pdzi to bydl precz... Artyku, ogoszony w pocztku 1947 r., kiedy demobilizowano Polskie Siy Zbrojne, Jest czciowo tzw. artykuem przez okno, dla opinii i rzdu angielskiego sondujcych problem. 301 Instytut Gallupa zaoony w 1935 w Princeton (USA) przez George Horace Gallupa zajmuje si badaniem opinii publicznej w zakresie ycia spoecznego i politycznego.

podziela wiksza ilo Polakw. W kadym razie podziela je wielu, przypuszczam wic, e nie bdzie rzecz niewaciw zastanowi si, bez cofania si w przeszo, nad obecn rzeczywistoci. W tym artykule ograniczamy si jedynie do rozpatrzenia, jakie bdy popeniano w stosunku do demobilizujcych si Polskich Si Zbrojnych i jakich bdw, zdaniem naszym, na przyszo powinna by unika angielska racja stanu. Polacy jednogonie potwierdzaj, e nie doznaj niechci ze strony spoeczestwa angielskiego, e przeciwnie - maj wiele dowodw sympatii. Nie wiem, czy ten objaw naley przypisa sympatii dla Polakw, czy dobremu wychowaniu i opanowaniu. Tak czy owak naley go stwierdzi i z uznaniem pokwitowa. W swojej dentelmenerii i chcc oszczdzi nam goryczy ponienia, niejednokrotnie prasa angielska i yczliwi nam posowie w parlamencie mwi o polskich gociach. Chcielibymy si jednak zrzec tego tytuu. Nie tylko dlatego, e pamitamy polskie przysowie: go i ryba w trzecim dniu cuchn, ale e zrozumielimy, i podobnie mwi o gociach Anglicy, choby sowami Popea: Welcome the coming, speed the parting guest (Witamy przyjedajcych i naglimy wyjedajcych goci). To wypieszanie Polakw do kraju nie dao jednak cakowitych rezultatw. Wielu nie wrci. Jest midzy nimi pewna ilo takich, ktrym trzeba bdzie zapewni zasiek. Ogromna wikszo jednak to ludzie, od ktrych mona wymaga rzetelnej pracy i ktrzy maj prawo wymaga, eby kada praca dostpna w tym kraju i dla nich staa otworem. Ot poniewa ani go nic wymaga nie moe, ani od gocia niczego wymaga nie wypada, wic naleaoby poniecha tej kurtuazyjnej terminologii. onierz polski chce jak najprdzej znale si na Civvy Street i powinien w tym deniu znale zrozumienie u gospodarzy narodu, ktry ze susznoci uwaa siebie, e posu si sowami Trevelyana, za most unmilitary nation (najbardziej niewojskowy nard)302. Czy organizujc zdemobilizowanych onierzy w ramach PKPR303 nie popeniono jednak pewnych bdw psychologicznych, ktrych daoby si unikn? Jak wiat wiatem nie obyo si nigdy bez rozgorycze przy demobilizacjach. Jeszcze Kipling si uskara: For its Tommy this, an Tommy that, an chuck him out, the brute!, but its Saviour of is country when the guns begin to shoot (Bo onierz jest taki i owaki, naley go pdzi precz, ale kiedy zaczynaj gra dziaa, to kochany onierzyk, zbawca ojczyzny). Ale rozgoryczenie polskiego onierza jest o wiele gbsze, bardziej specyficzne ni oglnoludzkie rozgoryczenie kadego onierza. [...] adna z obietnic, jakimi wwczas szafowano, nie zostaa dotrzymana, po czym uczstowano go statutem PKPR: art. 12 tego statutu przewiduje, e onierzowi przez cae dwa lata moe by wzbronione objcie pracy, ktr by sobie znalaz. Uczstowano go statutem, obstawionym caym tram-ta-dra aparatu wojskowego, regulaminem zapowiadajcym liczne i pomysowe kary itp. Kandydatw wstpujcych do PKPR poddano ponownemu badaniu zdrowia wedug norm

302

George Macaulay Trevelyan (1876-1962) - historyk angielski, autor m.in. Historii spoecznej Anglii (1942) wydanej w tum. pol. Warszawa 1961. 303 PKPR - Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia by powoany do zajcia si organizacj ycia w Anglii tych onierzy polskich, ktrzy decydowali si na pozostanie w tym kraju po zakoczeniu wojny. W momencie jej zakoczenia Polskie Siy Zbrojne na Zachodzie liczyy 202 000 onierzy armii ldowej, 14 351 lotnikw, 3836 marynarzy.

wojskowych, ograniczono maksymaln granic wieku - sowem, most unmilitary nation poczstowa goci konserw wojskow z najbardziej zleaych zapasw. A przecie jeli angielski onierz mg myle sowami Siegfrieda Sassoona304: Soldiers are dreamers; when the guns begin, they think of firelit homes, clean beds and wives (onierze s marzycielami: w czasie wojennej wrzawy myl o ognisku domowym, o czystych kach i kobietach), to nasi onierze te maj mas wzruszajcych piewek na temat powrotu do domu. C jednak zobaczyli? e jeli chc mie asylum w Anglii, musz by pozbawieni pewnej czci swoich praw cywilnych. Zobaczyli ze zdumieniem, e w kraju, w ktrym si znaleli, przebywaj wci jeszcze tysice uciekinierw niemieckich, ktrym nikt takiego ograniczenia nie narzuca. Odpowiadano im, e art. 12 jest tylko pro forma, e si nie liczy [...] Zaszo tu jeszcze innego rodzaju nieporozumienie. Tradycje armii angielskiej byy tradycjami wojska zacinego. O wartoci tego wojska stanowiy warstwy uprzywilejowane, dajce korpus oficerski o duych walorach. Doy byy werbowane raczej z ludzi, ktrym w ten czy inny sposb si nie wiodo. W historii Anglii mamy duo ostrych epitetw pod adresem zacinego onierza. My w Polsce te nie mielimy tradycji armii z poboru. Armia polska w r. 1939 bya w naszej historii pierwsz armi z poboru powszechnego we waciwym tego sowa znaczeniu. Ale nie mielimy te tradycji wojska zacinego, nie wyrobi si u nas ten usus. Dlatego Europa miewaa zacine wojska szkockie, niemieckie, woskie, wgierskie, szwajcarskie... Nie miaa wojsk polskich (epizod z lisowczykami jest potwierdzeniem reguy). Wojowanie polskie polegao na systemie ochotniczym, miao wic jako podstaw powicenie, a nie zarobek. Std wielka rnica w pogldach na mundur, rol onierza itp. Temu onierzowi u nas zwykle nie wiodo si dobrze, ale by gloryfikowany. W Imperium Brytyjskim by porzdnie zaopatrzony, ale traktowany z gry. Tote onierz brytyjski nie zgasza da ideowych, mia pretensj materialne. Pamitam zdumienie naszych onierzy, kiedy poudniowy Afrykanin, ktremu tumaczyli, e przecie jest wojna, wic nie trzeba si irytowa, i zbrako mleka do kawy, odpowiedzia ze witym oburzeniem: - Gdy chc wojowa, nie powinno by brak niczego. Te tradycje wywodz si od zdrowej zasady kwatermistrzowskiej Wellingtona: Armia maszeruje na brzuchu. Nasze tradycje dobrze okrela rozkaz Mierosawskiego, jednego z polskich generaw powstaczych: Kijami zdobdziemy karabiny, karabinami zdobdziemy armaty. Naturalnie dwie wielkie wojny, w ktrych cay nard angielski stan pod broni, zmieniy charakter angielskiej armii, ale pogld na obc armi, wida, pozosta dawniejszy. Omioletnie przejcia polskiego onierza w tej wojnie sprawiy, e mimo i by on synem narodu ustpujcego po wielekro Brytyjczykom w dorobku cywilizacyjnym, zmuszony by dojrzewa i rozwija si bardziej ni jakikolwiek bd onierz sojuszniczy. onierza tego przyjto form PKPR, wynik z mylnych zaoe, dobrych dla wojska zacinego, ale nie dla onierza-ochotnika, ktry pochodzi przewanie z roli, nie ma adnego naboestwa do wojaczki, uwaa, e suba si koczy, kiedy czas pokojowy si zaczyna. Przyjto go perspektywami, e jego praca nie bdzie uszanowana... W wielu przypadkach polskiemu fachowcowi nagle odbierano prac fachow wskutek da zwizkw zawodowych. Przyjto go, po tylu zawodach politycznych,

304

Siegfried Sassoon (ur. 1886) - angielski poeta, autor m. in. Twelve sonets (1911), Counter Attack (1918), Satirical Poems (1926). Wyda take trzytomowe dzieo Memoirs of George Sherston (1937) o charakterze autobiograficznym oraz Siegfrieds Journey (1916-1920), rodzaj dziennika z lat I wojny wiatowej.

w formie nie odpowiadajcej jego poczuciu godnoci przez oddzielenie go od kolegw z niemieckich obozw jenieckich i z Armii Krajowej, ktrzy rwnie walczyli o wspln spraw sojusznicz, chocia nie byli na odzie angielskim. A przecie nasz onierz take walczy nie dla odu. Tymczasem nawet dla tego onierza, ktry walczy w ramach armii brytyjskich, drzwi do dominiw s szczelnie zamknite. Na kady z powyszych zarzutw mogliby co Anglicy odpowiedzie. Mimo to na pewno przyznaj, e aczkolwiek s pewne trudnoci z tzw. recalcitrants305, ale te trudnoci przy innym typie onierza, bardziej nieopanowanym, byyby wiksze. Aczkolwiek pisz w obliczu cikich warunkw, w jakich si znalelimy, i nieuchronnych tysicznych drobiazgw codziennej niewygody, ktre przesaniaj obiektywizm sdu, trudno nie podkreli licznych dowodw angielskiej dobrej woli i jak najyczliwszego potraktowania sprawy zdemobilizowanych onierzy w ramach istniejcych moliwoci. I wanie dlatego, e wierz w istnienie tej dobrej woli, sdz, e postulaty polskie musz znale zrozumienie. Musi by w stosunku do pracy polskiej stosowany peny fair play. Jeli si chce, by Polacy poznali way of English life, nieche jej nie poznaj w krzywym zwierciadle - a to by nastpio, gdyby kontynuowano spychanie naszych robotnikw wykwalifikowanych do pracy niewykwalifikowanej i gdyby urzeczywistniona bya zapowied, e przy kryzysach pracy decydowa bd o zwolnieniu nie rzeczowe kwalifikacje, ale pochodzenie. Jest to sprzeczne z caym zaoeniem angielskiej racji stanu, niejednokrotnie wypowiadanej w parlamencie i w prasie: e Polacy maj sta si czynnikiem wczonym w prac, wiadomie i czynnie wspdziaajcym z wysikiem gospodarzy. W stosunku do onierza musi by oszczdnie stosowany szymmel wojskowy. Art. 12 w statucie PKPR naley usun. Opornych uzaleni nie od wadz wojskowych, ale od ministerstwa pracy. A moe i cay PKPR? Wyczenie spod opieki wadz wojskowych wzmogoby zapewne dania, stawiane pracy polskiej, i ukrcioby znakomicie time of leisure po bezczynnych barakach. Ale tego tylko chcemy. W wielu rzeczach mona mie inny punkt widzenia. Ale nie w sprawie zsyania onierzy polskich do Niemiec. Ta zsyka byaby jedn z najwikszych hab tej wojny. Gdyby bya kontynuowana zaatwienie caego zagadnienia polskiego zeszoby ju tylko na drog przymusu.

Amerykanin w walce z wiekiem XIX John Fitzgerald Kennedy306

W maym miasteczku Athol w Nowej Anglii jest wielki dzie. Przynajmniej wielki dzie demokratw. Przybywa z Bostonu mody senator J. F. Kennedy ubiega si, aby miejscowi demokraci dorzucili swj gos na rzecz tego, aby Kennedy na przedwyborczej oglnoamerykaskiej Konwencji Demokratw, wyznaczonej na 14 lipca 1960 r. w Los Angeles, uzyska nominacj na kandydata na prezydenta ze strony demokratw. Jest jesie 1959 r., ale dzie suchy i soneczny, wic gapie wylegli na ulice kilkunastotysicznego miasteczka. W sali odbdzie si wiec, ju si zgromadzili notable, ale Kubusia (Jacqui - zdrobniale

305 306

opornymi rdo tekstu: Kierunki 1964, nr 13 i 14. (Przedruk ze znacznymi skrtami.)

nie tylko od Jack307, ale i od John) jeszcze nie wida. Nie ma te jeszcze orkiestry, ktra ma nadcign, grajc marsze. Na ni czekaj liczni gapie. Oto ju s, ju dzieli ich tylko kilkaset metrw od sali zebra. Wspaniale wygldaj w barwnych mundurach szamerowanych, w bulionach kapicych zotem. Nagle z tumu flankujcego jezdni wyskakuje mody czowiek, ktremu bujny czub spada na czoo. Dopada wspaniaego dyrygenta, wyrywa mu jego bero - baton ze zocist kul, i dyrygujc nim wkracza na sal. - Kubu! - woaj ze zdumieniem, ale i z rozradowaniem obecni. Przedziera si w przyjaznych poklepywaniach za st prezydialny. Oracje, ktre nastpuj, s ju niepotrzebne. Zdoby serca na wstpie tym trickiem. To swj chop!... Tak oto rozpoczyna si roczna cika orka kampanii wyborczej od oceanu do oceanu, w czasie ktrej trzeba bdzie uciska milion rk, demonstracyjnie ucaowa kilka tysicy dzieciakw i by kordialnie poklepywanym po ramionach przez setki tysicy obywateli. Ano - demokracja. Hartowa si w Bostonie. Hartowa si w irlandzkim katolickim sosie od trzech pokole. Jego pradziad przywdrowa z biednej chopskiej rodziny w Irlandii przed stuleciem. Jego dziadek (naturalnie Patryk) urodzi si w Bostonie, dochrapa si saloonu (karczmy) o klienteli irlandzkiej. By to element zapalny, z kompleksem krzywdy ze Starego Kraju i z kompleksem krzywdy w Nowym wiecie. Boston z silnymi purytaskimi tradycjami, Boston z nawyczkami anglosaskimi trzyma front przeciw wybuchowej, gestykulujcej gawiedzi rudych Irlandczykw. Nie dziwota, e w karczmie dziadka prezydenta bywao burzliwie. Gd kartoflany308 wyrzuca coraz liczniejsze chmary Irlandczykw - w onym czasie mg przyjeda do Ameryki kady, kto chcia. Przybysze czuli si coraz bardziej na sile. Zaradny, yczliwy oberysta by pierwsz znajomoci, pierwszym cznikiem z mas wspplemiecw dla przybywajcych rodakw. Na fali tej popularnoci dosta si do stanowiska senatu. Tak si pocza polityczna kariera klanu. I finansowa. Dziadek Patryk dorobi si ju i drugiego saloonu, przeszed na hurt wdek, sta si wacicielem kopalni wgla. Jego najstarszy, urodzony w 1888 r., syn Jzef, ojciec prezydenta, okaza si chopakiem, w ktrym si spra cay dynamizm irlandzkich przodkw. Syn wzbogaconego ojca, z poczucia niezalenoci, bo nie z potrzeby, zarabia sprzeda orzeszkw na statkach turystycznych, roznoszeniem gazet, wida, aby si dopeni schemat ulubionej legendy milioner z gazeciarza. Wstpiwszy na uniwersytet Harvard, wybija si w baseballu tak dalece, e mu proponuj, aby zosta graczem profesjonalnym. Ale mody Joe mierzy dalej. Majc dwadziecia pi lat zostaje prezesem maego banku, eni si z crk prezydenta Bostonu, Fitzgeralda (te Irlandczyka), a kiedy dzieci

307

Wg przyjtego obyczaju amerykaskiego ludzi o imieniu John w formie przyjaznej nazywa si Jack (patrz Webster, New Information Dictionary, 1950, s. 1322). 308 Kryzys rolny w Anglii (lata siedemdziesite XIX w.) powodowa zjawisko usuwania chopw irlandzkich z zagrd dzierawnych przez wacicieli (landlordw), gdy chopi owi nie byli w stanie, skutkiem spadku cen podw rolnych, opaca czynszw.

poczynaj si sypa, postanawia, e kadego z nich, gdy dojdzie do penoletnoci, wyposay milionem dolarw. Zoliwy chochlik posucha niebacznego zobowizania i sypn Kennedyemu czterech synw i pi crek. Droga ojca prezydenta jest jakim fajerwerkiem, w ktrym polityka przeplata si z biznesem. Na razie ta polityka bya w stylu uprawianym przez dziadka-oberyst. Prezydent Kennedy wspomina, jak dwaj obywatele meldowali ojcu, e gosowali w jednych wyborach sto dwadziecia osiem razy. Z tym wszystkim nadzwyczaj intensywnie dba o wyksztacenie dzieci. Wysya Jacka i starszego od niego o dwa lata Jzefa na London School of Economics. Uwaa, e powinni poszerzy swoje widnokrgi. Chciaby nimi kierowa osobicie i uzyskuje u Roosevelta mianowanie na stanowisko ambasadora w Londynie. Dyplomacja amerykaska zwyka obsadza stanowiska wymagajce kosztownej reprezentacji milionerami. Ciekawy to czowiek ten Kennedy-ojciec. Kapitalista, katolik, konserwatysta, najprzd nie umieszcza dzieci w szkoach katolickich, nastpnie nie waha si odda synw pod wpywy Harolda Laskiego, lewicowego uczonego. Uwaa, e mody czowiek powinien wszystko przegry, przewiduje tym samym genialnym nosem, ktry wyczu znaczenie New Deal, czarny pitek309, zniesienie prohibicji rozwijanie si procesu midzyepoki. Jego dziewicioro dzieci wzrasta w nieustannych bodcach, w cigej zachcie do wspzawodnictwa zarwno sportowego, jak intelektualnego. Harold Laski wspomina, e najstarszy Joe mia jasno zarysowany cel: nie bdzie nikim innym jak tylko prezydentem Stanw Zjednoczonych Ameryki Pnocnej. Modszy, Jack, pniejszy prezydent, uczy si fanaberyjnie. Odznacza si wielk chonnoci, zadziwiajc pamici, ale nierwnomiernym rozkadem studiw. Wera si w to, co go interesuje. Dlatego szko redni koczy jako 64 pord 112, a z pierwszego roku Harvard na drugi przechodzi w najniszej punktowej grupie. Anglia, Europa, wiat, rodowisko angielskich intelektualistw oszoamiaj go, czerpie z tego penymi garciami. Rezultatem jest ksika ukazujca si po wybuchu wojny (1940), ktra z punktu zostaje wysoko notowana.310 Zobaczymy potem w yciu Jacka Kennedyego zadziwiajco ukadajcy si bieg wypadkw, jakby po ojcu odziedziczy to, o czym si mwi: urodzi si pod szczliw gwiazd. Jake przemylnie los mu wycyrklowa terminy: mia czas zebra materia do aktualnej ksiki przed sam wojn, wyda j zaraz po jej wybuchu, wykorzysta, e Ameryka nie wstpia do wojny, aby skoczy Harvard (cum laude), i eby z wybuchem wojny wej do marynarki w wieku 25 lat ju jako czowiek z ukoczonym uniwersytetem, autor wzitej ksiki, czowiek znajcy Europ.

309

New Deal, czarny pitek - wydarzenia na giedzie nowojorskiej (w dniach 23, 28 i 29 padziernika 1929), ktre zapocztkoway dugotrway okres kryzysu gospodarczego krajw kapitalistycznych. Zaamanie si kursw akcji byo zarwno jaskrawym wyrazem zjawisk gospodarczych dokonanych wczeniej, jak i samo wywoao okrelone reperkusje w ekonomice wiatowej. W obliczu ogarniajcego USA kryzysu gospodarczego F. D. Roosevelt opracowa program reform spoecznych i gospodarczych oparty na interwencjonizmie pastwowym (tzw. New Deal). Powoana w 1934 przez Kongres instytucja The Securities Exchange Act miaa na celu zlikwidowanie zjawiska spekulacji giedowej i ustabilizowanie waluty. 310 J. E. Kennedy, Why England Slept, London 1940.

W szkole marynarki jest dobrze notowany z wyjtkiem in military bearing and neatness (postawy wojskowej i schludnoci). Co do tego bdzie moga co powiedzie przysza ona, przestrzegajca, aby nie nakada skarpetek z dwu innych par. Na Pacyfiku w okolicach Wysp Salomonowych d patrolowo-torpedowa, ktr dowodzi Kennedy, zostaje przecita na p przez kanonierk japosk i dziesiciu ludzi zaogi wyrzuconych w ocean. Ich bohaterski dowdca pynie wiele kilometrw w morzu, ostatecznie wyczerpany znajduje krajowcw, przez ktrych przesya wiadomo do bazy amerykaskiej. Nagrodzony medalem marynarki i Purple Heart, wysokim odznaczeniem, nie moe kontynuowa czynnej suby, bo wywichnicie krgosupa, doznane niegdy na boiskach Harvard, doznao pogorszenia. Znowu wic jego kariera przesuwa si skrconymi etapami. Kiedy ma miejsce konferencja w Poczdamie, zamiast tkwi w ociale demobilizujcej si armii, jest ju wolnym ptakiem i obserwuje konferencj jako korespondent International News Service. W tym te charakterze jedzie na konferencj w San Francisco, asystuje przy porodzie Organizacji Narodw Zjednoczonych.

Wojna si skoczya jak ula dla Kennedyego: nie ma trzydziestu lat jeszcze, jest ukoczonym Harvardsman, autorem, ktry zdoby uwag politycznego mylcego wiata, bohaterem narodowym, ktry podnieca wyobranie mas, ma za sob znajomo wiata i spraw jego i, last but not least, jest milionerem. Tata bowiem speni swoj obietnic i odpali, tak jak kademu z dzieci, naleny mu milionik. Z tym tat mogo by wprawdzie nieco kopotw. Irlandzkie serce ambasadora przy dworze w. Jakuba wzdragao si na sojusz Ameryki z Albionem. Jego izolacjonizm musia by, si rzeczy, maskowany przez jego stanowisko, ale nie obyo si bez tego, aby farby nie puci. Papa Kennedy mia cech jednajc mu przyjaci, ale czasem przynoszc mu kopoty: mia zwyczaj entuzjastycznie, czynnie zgadza si ze stanowiskiem swoich rozmwcw. I kiedy Kennedy pocz aspirowa do stanowisk politycznych, wycignito ojcu, e w rozmowach z ambasadorem niemieckim Dirksenem311 tu przed wojn aprobowa nazistowskie postpowanie z ydami. Trzeba wic byo na jaki czas odstawi seniora z politycznego toru i w 1944 r., kiedy ju USA na caego zaangaoway si w wojn, musia zosta odwoany. Pap za Kennedyego, lekko liczc, ocenia si najmniej na 400 milionw dolarw. Jest on jednym z dwudziestu najbogatszych Amerykanw. Przy tym wszystkim zostay jego pasje polityczne i jego pasja klanowa. Najstarszy syn, Joe, zgin jako lotnik nad kanaem La Manche. Jego marzenia o prezydenturze przechodziy w spadku na modszego brata. I na cay klan Kennedych. Patrzc na ten cig urodze, dodawszy, e polegy Joe by o dwa lata starszy od Jacka, musimy przyzna, e stary Kennedy produkowa potomkw, ktrym obecnie odpali po milioniku - z pochway godnym popiechem i regularnoci.

311

Herbert von Dirksen (ur. 1882) - niemiecki dyplomata, konsul Gdaska 1925-1928), ambasador w Moskwie (od 1928) i Tokio (od 1933).

By to wic klan mody, bogaty, zadziorny, w wiecznie wspdziaajcej rodzinnej emulacji, silny, zdrowy i patriotyczny. Do 1960 r. czonkowie tego klanu ofiarowali w kupie na rne cele spoeczne 46 milionw dolarw. Jack zupenie nie odziedziczy zainteresowa spekulacyjnych ojca, ale za to przesza na niego wzmoona pasja irlandzkich pokole do polityki. Droga jego poczyna si tam, gdzie przed niedawnym czasem dziadek zza szynkwasu uprawia agitacj. Rozpoczyna si - w tyme Bostonie. W Bostonie, najkonserwatywniejszym miecie Ameryki, wraz z brami i siostrami werbuje koo stu sympatykw - kady sympatyk urzdza u siebie przyjcie towarzyskie, na ktre zjawia si Jack. Ma on tych przyj po sze dziennie. Na kadym wszystkie donie ucinie, kademu powie mie sowa, jest ju przyjacielem. Papa, ktrego nastawienie yciowe ten chopak z bujnym czubem przewraca do gry nogami - jest wniebowzity: grunt, e jest ruch w klanie. Sypie pienidzmi. Na przykad kady tramwaj otrzymuje po cztery plakaty. Na kadym z nich jest albo gospodyni, albo urzdnik, albo robotnik, albo weteran ostatniej wojny. Na kadym z nich wielkie pytanie: Dlaczego jestem za Kennedym? - no i odpowiednia dla danego zawodu odpowied. Przeciwnicy si wciekaj: W ten sposb stary Kennedy mgby przepchn choby swego szofera. Jack zostaje czonkiem legislatury, ale to dla niego tylko odskoczenie. Po roku obejmuje zwycisk kampani o wybr do Kongresu w Waszyngtonie. Kiedy ten mody chopak pojawia si w Kongresie, kongresmani do tego stopnia go nie znaj, e zdarza si, i wszedszy do windy, wskazuj pitro, na ktre ma ich zawie. Rzuca si z gow w dziaalno parlamentarn. Pomimo e ma lokaja i gospodyni, zdarza mu si pojawia w Kongresie w butach nie do pary. Nie myli terminowa, powoli uczc si posowania. Uderza w mony, rozporzdzajcy gosami Zwizek Inwalidw. Ten zwizek wprawdzie go popar przy wyborach, ale inwalidzi eruj na swoich przywilejach. Uderza w rekinw przemysowych - management has been selfish (przemys jest egoistyczny). wiat pracy gotw go oklaskiwa. Ale w 1947-1948 r. strajki niszcz kraj. Labor has been selfish - wali w zwizki zawodowe, zadziera z wasn parti, ktra bazuje swoje wpywy na popieraniu polityki tych zwizkw. Zadziera z wojskiem, ktre ma jedwabne ycie z luksusowym pobytem w Europie. Kennedy uwaa, e Europa musi dostarczy sze dywizji na kad dywizj amerykask. Mody czowieku! - To nierozwane ustawi karabin maszynowy i sia kulami naok. Naley mie przyjaci, odwody, zabezpiecza skrzyda, zapewnia odwroty. To nie PT Boat z dziesiciu ludmi, ktrymi dowodzi. Spokojna gowa! Potomek dwu pokole przebiegych politykw potrafi na pomoc swemu temperamentowi przywoa oportunizm. Czas przyszed na republikanw - maj przeciwko sobie cay rozarty klan Kennedych i dolary. Kampania kosztowaa p miliona dolarw. Odbyway si przyjcia dla poszczeglnych grup wyborcw. Kobiecy czonkowie klanu urzdzali herbatki dla wyborczy. Na jednej z tych herbatek wypito 8600 filianek herbaty. Jubel by niebyway - Jack zwyciy. 36-letni senator robi nastpny wany krok. eni si. Wydaje si, e krok rwnie pomylny jak wszystkie inne dotd.

eni si z modsz o 12 lat Jacqueline Bouvier, crk bankiera. cz si majtki, wpywy, stosunki. 24-letnia Jacqueline zdya ukoczy Vassar College (kobiecy rwnowanik Harvard), studiowaa na Sorbonie, ukoczya histori na uniwersytecie Waszyngtona, odbya praktyki social welfare (opieki spoecznej) i na farmie, pracuje w Time Herald, specjalizuje si w zawodowej fotografii i reportau (zdobywa w Vogue przy 1280 kandydatkach Prix de Paris), zna francuski i woski, z pasj uprawia sporty, jej reporta o koronacji Elbiety II by odznaczony, potrafi wic pracowa samodzielnie. A co najwaniejsze - jest adna i pena wdziku. A c za liczna para - na nartach wodnych, na konnych przejadkach. I nagle, w rok niespena po lubie, spada na modego senatora cios, jaki by ju udziaem innego z przeszych senatorw - Franklina Delano Roosevelta. Teraz - ley poraony zwichniciem krzya. Wypadek ciki, cign si miesice w szpitalu. Lekarze proponuj operacj, co do ktrej nie mog bra odpowiedzialnoci. Kennedy postawiony midzy alternatyw mierci i trwaego kalectwa przyjmuje ryzyko. Dwa razy przechodzi momenty krytyczne, kiedy zostaje wezwany ksidz z ostatnim namaszczeniem. Duch niepokonany, witalizm przemony sprawiaj, e ten roczny pobyt w szpitalu zuywa na napisanie piknej rdowej ksiki, ktr wydaje pt. Profiles in Courage - co by naleao w wolnym przekadzie poda jako sylwetki odwagi cywilnej. Ale Kennedy by szczliwszy od Roosevelta - wyzdrowia. Przysza kampania wyborcza jest w powietrzu. Jacqueline czuje si jak mieszkaniec Florydy, ktrego ju na trzy dni przed przyjciem huraganu uprzedzaj o tym. Nazywa ma Whirlwind (trb powietrzn). Maestwo z tego rodzaju mem jest specjaln imprez. Matka j uczya, e czowieka poznaje si po listach. C, kiedy jako jedyny dowd korespondencji z ukochanym zachowuje jego kartk z Bermudw z rysunkiem passiflory. To jest pomylne, bo ten kwiat Amerykanie uwaaj za symbol mioci. Ale c, kiedy pod kwiatem nabazgrane: Wish, you were here. Cheers. Jack. Sakramentalne sowa pisane przez miliony turystw: Chciabym, eby tu bya. Pozdrowienia. adna kobieta nie nasyci si tak kartk. Na pewno bya napisana w toku namitnych rozpraw politycznych. Polityka bya wieczn przeszkod w stabilizacji ycia rodzinnego. Nie kada pani domu, zapytana przez ma o jedenastej w poudnie, co ma zamiar da na niadanie o pierwszej czterdziestu zaproszonym gociom, poradziaby sobie z takim zagadnieniem. Jacqueline przyadaptowaa si do trby powietrznej, ale bynajmniej nie rezygnowaa z wniesienia w jego ycie dodatkowych wartoci. Jack by, mimo swoich milionw, produktem demokracji amerykaskiej. Bya dosy rozgarnita, by w tym nie widzie jego wdziku i siy. Tej siy swego kraju nie lekceway wnuk karczmarza, rs ze rodowiskiem dokerw bostoskich, by przywizany do chropawych form demokracji amerykaskiej. W okresie trzeciej rocznicy lubu postanowili rozpatrzy te problemy. Jack nauczy si je na deser owoce i sery, Jacqueline przyoya si do nauki golfa, Jack pod srogim kierownictwem pocz si

uczy kobiecych strojw i zwiedza wystawy obrazw. Jacqueline pocza mu towarzyszy na zawody baseballu. Chyba te mona nazwa rezultatem ugody maeskiej wycieczk rodzinn na jachcie Kennedyego Victura ze Stanisawem Radziwiem i jego on, siostr Jacqueline. Podczas gdy Jacqueline czstowaa ze swego koszyka przysmakami francuskiej kuchni, lunch Jacka skada si z tartinek, z peanut butter i coca-cola. Posyaa Jackowi do biura wykwintne smakoyki na sewrskiej porcelanie, obliczajc porcje przynajmniej na szeciu kumpli politycznych. Ale nie byo sposobu zagniedenia si w ciszy domowego ogniska. Trzeba byo wdrowa - za trb powietrzn. W bujnych perypetiach Jacka rzec mona, e Opatrzno czuwaa nad szalonymi. Poczyna si przygotowywa do kampanii, ktra go miaa wprowadzi do Biaego Domu. Kampania rozgorzeje od lipca 1960 r. kiedy i demokraci, i republikanie wystawi swych kandydatw. Ale Kennedy, nie objawiajc zamiarw kandydowania na prezydenta, pali pod wszystkimi kotami. Budet utrzymania swego senatorskiego, pokrywany przez rzd, zwiksza o 70 000 dolarw z wasnej szkatuy, zwiksza o dependencj w suterenach i o szesnastu urzdnikw. Potem jeszcze wynajmie czteropokojowe biuro, ktre prowadzi naturalnie (cay klan z przylegociami jest zmobilizowany) jego szwagier, Stephen Smith. Ameryka jest podzielona w tym biurze na cztery dziay terytorialne. W kadym dziale adresografy zawierajce trzy kategorie adresw: 1) przywdcy lokalni z gubernatorami, szefami stronnictw stanowych itp. na czele, 2) politycy i dziaacze drugiego stopnia, 3) zwykli wyborcy. Adresy su nie tylko do odpowiedzi na listy, nie tylko dla obsyania odpowiedni literatur. Gdziekolwiek Kennedy ruszy si w teren - z odczytem, przemwieniem okolicznociowym, zaproszony na obiad publiczny czy uroczysto - niezwocznie adresograf idzie w ruch, wyrzucajc odpowiednie powiadomienia i zaproszenia. Starannie segregowani ludzie z caej Ameryki poddawani s staemu obstrzaowi. Sam za Kennedy nabiera coraz wikszego wiatru w agle. Gdy w 1958 r. wygosi 150 odczytw po terenie Stanw, to w 1959 r. wygosi ich okoo 350. Niejednokrotnie nie jego przyjmuj, ale on aranuje przyjcia. Na przykad jedno przyjcie dla politykw w Miami kosztuje 2000 dolarw. Wreszcie przychodzi 1960 rok, napicie w sztabie Kennedyego ronie. Do ostatniej chwili, zgodnie z tradycj amerykask, nie wypowiada si, czy bdzie kandydowa. Ale zakupuje 40-osobowy samolot Convair ze stale patn zaog. Wreszcie - pady karty. Konwencje partyjne wyznaczyy swych kandydatw: na ring owietlony jaskrawymi lampionami wchodz Kennedy i Nixon. 170 milionw widzw bdzie obserwowao przebieg tych najpopularniejszych w Ameryce zapasw. Dziki milionom telewizorw bdzie to obserwowanie, dosownie, naoczne. Jako na ringu bokserskim szanse wyrwnuje regulamin: zapanik wagi pirkowej nie walczy z zapanikiem cikiej wagi. Tote serca litosiernych wielbicielek Kennedyego ciskaj si przy telewizorach bolesnym przeczuciem. Przecie ten chopaczek z kopiast czupryn nie wyglda na swoje 43 lata. Amerykanie zagbieni w fotelach przy 55 milionach telewizorw albo przy 166 milionach aparatw radiowych, albo jadcy autami, z ktrych 45 milionw ma radia (wszystko to dane z tego czasu), jeli

s demokratami, nasuchujc komentatorw, z gorycz myl o nieostronym kroku swej partii. Ten jej kandydat nie odpowiada adnemu ze standardowych warunkw. Nie by ani gubernatorem, ani ministrem, ani generaem. Nie by leaderem partii. Nie jest protestantem. Nie ma na swoim koncie adnego dokonania politycznego, ktre by byo ewenementem. Nie jest, waciwie biorc, rzecznikiem adnej potnej grupy ani adnej zarejestrowanej szkoy mylenia. Nie jest w szedziesitce, nie jest nawet w pidziesitce, jest w cakiem nieprzyzwoitym jak na prezydenta wieku pocztkujcej czterdziestki. Gallup - instytut badania opinii publicznej, rwnie nie jest pomylny. Nixon natomiast reprezentuje t sam Eisenhowerowsk sztamp, ktra wida jest po sercu wyborcom. Ta sztampa ma dwie strony: sprawy wewntrzne i polityka zagraniczna. W sprawach wewntrznych propaguje slogan: tak krawiec kraje, jak materiau staje. Slogan idcy po sercu. Podatnik amerykaski absolutnie pragnby okiezna zapa rozszalaych krawcw militarnych, atomowych, opieki spoecznej, zdrowia publicznego, ktrzy gotowi s w dalszym cigu wycina materiay z prywatnych kubrakw, by klei reprezentacyjne fraki. W swoich ekonomicznych ordziach ustpujcy prezydent proklamowa redukcj urzdw, nieliberalizowanie opieki spoecznej, straszy inflacj, by za niewzruszonoci dolara. Jednym sowem, lepszy wrbel w rku. W polityce zagranicznej Nixon mg by rwnie popularny. Kt jak nie on pokci si mnie z Chruszczowem przy zwiedzaniu pokazowej kuchni w stoisku amerykaskim w Moskwie? Miaem tak rozmwk z panem Chruszczowem - to jest sztanca, ktr otwiera kade przemwienie. Po czym nastpuj owacje suchaczy. Westbrook Pegle, wojowniczy prawicowy pamflecista, depeszuje do Nixona. Komunizm musi by na czele jadospisu., Wspomnie im Algera Hissa, Eislera, Harry Dexter Whitea... Wypomnie Jat, Teheran, Poczdam312... Pitnowa po nazwisku... Dobra im si do kiszek... Wwali Reutera [przywdca robotniczy - M. W.] Kennedyemu na kark. Zacytowa synny list [Reutera] z Rosji o walce o sowieck Ameryk. Wezwa Kenedziaka, eby przesta trzyma si koronkowej kurtyny313 i zacz uywa amerykaskiego jzyka, jeli go w ogle jeszcze nie zapomnia po tej sawetnej London School, gdzie Harold Laski naucza go bolszewickich mdroci. No i poprzez szeregi wyborcw idzie przekonanie, e Nixon is the man who can handle Khruschev (Nixon wie, jak traktowa Chruszczowa). Na to demokraci: - Ach, taki cacy ma by ten Nixon? A kt to 17 kwietnia 1946 r. wprowadzi dzierymordowskie Hartley bill, uderzajc w wiat pracy? A czy to nie Nixon 29 czerwca 1949 r. wystpi za zweniem udogodnie budowlanych? A znowu w 1951 r. wnosi, by zredukowa wiadczenia na rzecz budownictwa publicznego... dziesiciokrotnie!... Na szczcie my, demokraci, czuwalimy.
312

Prawicowe orodki polityczne USA byy zdania, i w czasie wspomnianych konferencji przywdcw mocarstw walczcych z Niemcami przedstawiciele USA poszli na zbyt daleko idce ustpstwa wobec postulatw Zwizku Radzieckiego. 313 Aluzja do koronek, ktrych wyrobem trudni si Irlandzki proletariat, a wic do pochodzenia i radykalnych pogldw Kennedyego.

A czy nie Nixona wniosek 12 marca 1958 r. podnis oprocentowanie poyczek dla weteranw z 4 na 4? I wy, wyborcy, jak barany, powtarzacie stary amerykaski frazes, e republikanie i demokraci rni si tylko personaliami? To jest nieprawda! Nieprawda jest, co gosz republikanie, e oto mamy er kapitalizmu ludowego, e Ameryka naley do mas pracujcych. To jest fasz!... Mniej ni 6% rodzin amerykaskich posiada wszystkich akcji przemysowych Ameryki. Te akcje day w zeszym roku 13,2 miliarda dochodu wacicielom. Z tego 8 miliardw poszo do kieszeni tych 6% naszego narodu. Chyba te cyfry najlepiej obalaj tez Wilsona (minister obrony w rzdzie Eisenhowera, ktry przeszed na to stanowisko z fotela prezesa General Motors), e co jest dobre dla General Motors, to jest dobre dla Ameryki. Nie, to jest dobre dla managerial groups (grup dyrektorw przemysowych). Mwicie o zaciskaniu pasa? Mwicie, e dolar pknie? - Nie ma obawy, dolar nie pknie, jeli podatki nie bd uciekay przez skandaliczne przecieki. Te republikaskie zalecenia ekonomiczne nie prowadz do dobrego. Prowadz raczej do przeduenia stagnacji, ktra za rzdw republikaskich od 1953 r. przyhamowaa wzrost dochodu narodowego do zaledwo szeciu dziesitych jednego procenta rocznie na gow obywatela. To jest prawie siedem razy mniej ni wzrost dochodu narodowego w Zwizku Radzieckim. Stanowisko wiata pracy jest bardzo bliskie stanowisku demokratw: to nie jest waciwa droga powiedzie sobie, e nie sta na doktora dla naszych rodzin, na buty dla naszych dzieci, ale, e waciwa droga to uwin si (to rustle around) i znale lepiej patn prac. Czy czas jest na to republikaskie lamazarstwo w chwili, kiedy mamy 5% bezrobotnych i kiedy 20% naszej zdolnoci produkcyjnej jest nie wykorzystane? Jak dugo pozwolimy sobie na obnianie poziomu naszego szkolenia, kiedy Rosjanie posuwaj si olbrzymimi skokami (are making giant strides), a nasze spoeczestwo wchodzi w okres automatyzacji i kiedy praca kwalifikowana bdzie stokro pilniejsz potrzeb ni zrwnowaony budet? Jak dugo jeszcze bdziemy zezwala, aeby nasze skarby naturalne trafiay do rk prywatnych ludzi, ktrych naczelnym celem jest zysk, nie za dobro publiczne? Jak dugo jeszcze bdziemy skada zdrowych ludzi w ofierze zdrowemu dolarowi? Te wszystkie zdania powybierane przeze mnie z literatury propagandowej demokratw, bez kontekstw, brzmi wielce radykalniej ni w szerszej omacie sw. Zanadto radykalnie mwi nie mona, bo wrd demokratw tak samo bywaj kapitalici (exemplum sam Kennedy) jak wrd republikanw, a demokraci stanw poudniowych odznaczaj si skrajnym reakcjonizmem. Tak czy owak jednak te zdecydowane ustpy duo znacz. Dyktowa je duch nowej epoki, ktra pragnie gospodarstwa planowego, ubezpiecze socjalnych, upastwowienia surowcw. W tym wietle zmagania wyborcw 1960 r. nabieraj cech epokowych - chwili, w ktrej po raz pierwszy, w sposb bardzo zakamuflowany, ale dla uwanego obserwatora wyrany, uderzono w Ameryce na szerokim froncie w XIX-wieczne kapitalistyczne mylenie.

Podkrelam: na szerokim froncie. I przedtem nie brak byo strajkw, i przedtem Ameryka miaa socjalist Normana Thomasa, szeciokrotnie stajcego do wyborw na prezydenta314, ale to bya tylko manifestacja. I przedtem F.D. Roosevelt wystpi z szeroko pomylanym programem New Deal. Ale F.D. Roosevelt ratowa zastrachany niebywaym krachem kapitalizm. Tymczasem Kennedy wszed ze swym programem w czasach zrwnowaonych, nie majc przed sob spanikowanych wyborcw. Szczciem dla niego nikt w Ameryce nie zwyk przywizywa wielkiej wagi do zaoe programowych. Istotnie partie niewiele si czym rni. W gruncie rzeczy, co mimo pozorw jest wszdzie, polityka partii zwyciajcej idzie w lady polityki partii ustpujcej rzdy, wszystko bowiem musi si toczy koleinami wytyczonymi przez istniejcy ukad si i wzdu wytycznych nie rnicego si istotnie mylenia. Wobec tego wybory amerykaskie sprowadzaj si w ogromnej mierze do zagadnienia organizacji tej olbrzymiej imprezy. Zaprzgnite tu s najtsze umysy z Madison Avenue (na ktrej si mieszcz wielkie przedsibiorstwa reklamowe), bo czasem potknicia mog zaway bardziej na szali ni to, e na przykad Kennedy grozi znacjonalizowaniem kopalni (mowa-trawa, trzeba mu do czego, to tak gada). Na przykad taki Nixon... Po c si puci na dowcip: Tak, oeniem si dla pienidzy... Pat [imi jego ony - M. W.] ze swej pensji nauczycielskiej zaoszczdzia dosy, by pokry koszta naszego lubu. Gdyby, mwic to, Nixon by milionerem, toby suchacze zarechotali aprobujco. Ale poniewa nim nie by, to si skrzywili: Co si chwali, e jest achudra? Gdzie jemu do Kenedziaka, ktry gania wasnym Convairem na czterdzieci osb. W ogle Kubu i na telewizji prezentuje si lepiej. Zdaniem wszystkich panienek w USA Kubu wyglda efektowniej ni Rysiek (Nixon). Nie zapomnia te, e ten zwycia, kto w plebejskiej kulturze zapewni masom wspanialsze circenses. Amerykanin wymaga przede wszystkim, eby kandydat osobicie go odwiedzi, eby osobicie ucisn mu do. Wszak on, szeregowy obywatel, jest chlebodawc politykierw. W myl tej gboko wkorzenionej anglosaskiej tradycji kiedy otrzymaem pismo urzdowe, napominajce, e jeli znw sobie zlekcewa wezwanie do stawiennictwa, bd doprowadzony; wezwanie byo podpisane tradycyjn formu: your obedient servant (paski posuszny suga). Do tej tradycji angielskiej przycza si amerykaska: town meeting (zebranie obywateli miasta) wybierao osobicie znajomych i caa stusiedemdziesiciomilionowa Ameryka chce by osobicie znajoma zarwno z Rykiem, jak i z Kubusiem. Std niesychane przebiegi kandydatw. Ile mil stao przed Kennedym razem z jego Convairem? Zacz jak mona najwczeniej, ju jesieni 1959 r., jeszcze nie proklamowawszy swej kandydatury. W czasie przerwy w obradach Kongresu skoczy na trzy dni do Ohio, gdzie m.in. odbyo si zebranie 60 000 osb przy pieczonych woach, std skoczy na trzy dni do Wisconsin, znw na dzie wrci do Ohio. Na padziernik i listopad tego roku jego program obj wypad na cztery dni do Indiana, na weekend - sobot w Virgini, niedziel w N. Jorku, jednodniowy wypad do Nebraska, dwudniowy udzia w Luisianie w Ryowym Festiwalu, skok do Milwaukee na bankiet ku czci Puaskiego, trzy dni na pobrzeu Pacyfiku, po czym przelot nad Atlantyk na obiad ku czci Al Smitha (ktry jako jedyny
314

Istniejca w USA od 1900 Partia Socjalistyczna dopiero w 1943 podja decyzj niewystawiania wasnych kandydatw w wyborach prezydenckich.

dotd w dziejach US katolik kandydowa beznadziejnie na prezydenta w 1924 r.). Po tym obiedzie jeden za drugim poszy trzy dni w Illinois, cztery w Kalifornii, cztery w Oregon (znowu nad Pacyfikiem), dwa w Wisconsin, po jednym dniu w Oklahoma, Delaware i Kansas, dwa w Iowa, dwa w Nebraska, trzy w Colorado, jeden w Oklahoma. Jedno- czy dwudniowe zaplanowane przerwy zawalia rwnie krztanina propagandowa. I tak przyszed 1960 r. - rok kampanii wyborczej. Jeszcze przed urzdowym zatwierdzeniem kandydatury Kennedyego przez Konwencj Demokratyczn - nieustanna dzie w dzie rutyna: kiedy samolot zakrela koa przed ldowaniem, ostatnie sprawdzanie nazwisk na listach, wbijanie sobie w gow lokalnych personaliw; komitety przyjcia z prokenedyjskimi transparentami; rozgardiasz ciskania nieskoczonej iloci rk (cznie z pasaerami znajdujcymi si na dworcu lotniczym, ktrzy pchaj si, zwikszajc jubel); szybka motorkada do centrum poprzedzana wyjcymi motocyklami policyjnymi; baagan ze spitrzonymi walizkami, okryciami, tekami zwalonymi w hallu hotelowym; wywiady z lokalnymi reporterami i krtkie zademonstrowanie si przed kamer telewizyjn z pytaniami nie do uniknicia: czy sdzi pan, e katolik ma szans wyboru; co pan teraz sdzi o mac-carthyzmie?; zaraz potem wystp na zebraniu zaaranowanym w miejscowym college i chmara pyta; lunch aranowany przez Parti Demokratyczn, poprzedzony przez receiving line, tzn. lini recepcji, ktra ustawia si, by ucisn do Kennedyego, przy czym cay wysiek naley woy, by nie pomin entuzjastycznych Oh!, a jeli si da Oh... Piotru w stosunku do jakiego Piotrusia, ktrego si poznao przed laty (w tym celu po bokach Kennedyego stoj spostrzegacze i podpowiadacze); w czasie lunchu - chmara pyta, po lunchu krtkie wskoczenie i krtkie przemwienie na wanie odbywajcy si ktry z niezliczonych zjazdw rejonowych (sprzedawcw szczotek Fullera, nauczycieli szk rednich, technikw dentystycznych etc.); duga jazda autami (midzy ktrymi dwa lub trzy auta z reporterami) na herbatk aranowan przez demokratw w ssiednim county (co w rodzaju powiatu), naturalnie z receiving line i zaczajonymi Piotrusiami oraz z mow i z odpowiedziami na pytania, powrt do miasta przy wczenie zapadajcym zmierzchu, w czasie ktrego trzeba nieustannie gada z towarzyszcymi szyszkami politykierskimi; godzinka przeznaczona na odpoczynek przed uroczystym bankietem, urozmaicona nieprzerwanym sznurkiem telefonw, konferencjami z politykierami, ktrzy nie zmiecili si w aucie, krtkim wywiadem udzielonym reporterowi, ktry przed poudniem si spni (ale wszystko, koniecznie, z miym umiechem i z jakim dowcipem), poszukiwaniem krawata smokingowego wrd masy papierzyskw, wycinkw, meldunkw, ofiarowanych albumw pamitkowych, tekstw przemwie (wanie nie na okoliczno tego bankietu) itp. Teraz uroczyste zejcie w hufcu honorowych waniakw do wielkiej sali balowej na tum ludzki powstajcy i klaszczcy, receiving line (baczno na Piotrusiw), dugo wlokcy si obiad, przetykany przedstawicielami Piotrusiw Wyjtkowych, podpisywaniem autografw, strzpkami rozmw, ktre - wymaga si tego od kandydata - musz by celne, dowcipne, zajmujce, nadajce si do powtarzania; dugie preliminaria (mowy witajce), jeszcze dodatkowe przedstawienia (uwaga na Piotrusiw...), duga mdra mowa na tematy pastwowe przez kapryny mikrofon; teraz inna receiving line czonkw jakiej oglnoamerykaskiej konwencji akurat majcej miejsce w tym miecie, ktrzy przybieeli wzi udzia w widowisku; finalne konferencje w apartamencie hotelowym z miejscowymi przywdcami, omwienie z przybocznymi doradcami, szwagrem Stefanem Smithem i Sorensenem, planu na dzie nastpny, wreszcie - do ka z gr prasy, ktr naley przejrze. Tak - dzie w dzie, miesic po miesicu; zawsze w napreniu pokratkowanych terminw, zawsze wygldajc wieo, yczliwie, przyjacielsko, demonstrujc uwag, jak si powica miejscowym reporterom, taktownie traktujc rywalizujce grupy, ktre pragn si wypchn na czoo przedstawienia, nie zaniedbywajc zwracania si do szeregowych demokratw z baczeniem jednak, by nie urazi ich przywdcw zazdrosnych o monopol zaszczytw.

To wszystko potrafi Kennedy urozmaici niespodziewanymi pomysami. Widzielimy, jak w Athol poprowadzi orkiestr. W Bostonie nagle wyskoczy z samochodu, by przeprowadzi przez jezdni staruszk, wbijajc jej rwnoczenie do gowy swoje nazwisko. Fina?... Na Kennedyego pada 50,2% gosw, na Nixona 49,8%. Moe t znikom rnic gosw przewayo przeprowadzenie staruszki albo niezrczne odezwanie si Nixona o onie-nauczycielce, albo marsz na czele orkiestry Kennedyego, albo jaka jednodniowa niedyspozycja odkowa Nixona? Jest szkoa, ktra uwaa, e szal historii przewaa nieraz nos Kleopatry. Inni - e bieg historii jest nieuchronny. Ci bd widzieli w zwycistwie Kennedyego uzyskanym z takim wysikiem nieuchronny marsz midzyepoki, pocztek koca erozji duchowej, formowanie si nowej cywilizacji i katalizatora dziejw. Czy tak jest? Spjrzmy na decyzj Kennedyego. Przyszed do Biaego Domu wikszoci tylko czterech dziesitych jednego procenta gosw. Jest w tym gboki sens. W tych wyborach zacza si nowa epoka Ameryki - zosta przeamany po raz pierwszy spadek XIX wieku. Amerykanin czuje si, na og, dobrze. I pragnie widzie na swoim czele raczej konformistw, ktrzy nie bd narusza miego spokoju. Kennedy, aczkolwiek syn milionera - uderza w ten kwietyzm. Nixon prowadzi kampani pod hasem antykomunizmu w stylu Dullesowskim. Kad mow zwyk by zaczyna: Mielimy z p. Chruszczowem w kuchni na wystawie w Moskwie malek dyskusj... Po paru dowcipach zrywa si grzmot oklaskw. Tak, to nie by przeciwnik atwy do pokonania na amerykaskim gruncie. To Kennedy, Amerykanin z krwi i koci, w najszczytniejszym spadku po najwartociowszych amerykaskich cechach - przebija si do Nowej Epoki.

Z czyjej rki poleg? Pisz w godzin po otrzymaniu wiadomoci. Zapewne do jutra bdzie wiele wicej wiadome. Ale trudno nie myle o siach, ktre si na niego sprzysigy. Widziaem skrajny odam tych si, rozmawiajc z komandorem Rockwellem, wodzem amerykaskich nazistw w ich kwaterze gwnej, gdzie dominowa portret Hitlera i gdzie mnie wita Rockwell, majcy opask ze swastyk na ramieniu, okrzykiem: Sieg Heil. Czytaem ich nieprzytomne ulotki wzywajce do ludobjstwa i eksterminacji. To jest brudna piana na yciu amerykaskim, piana bez znaczenia. Ale pod ni faluje morze obdnych nienawici, ubranych nie w tak groteskow form, ale idc w setki tysicy ludzi. Takim

jest John Birch Society315, takimi s ludzie niezrwnowaeni, jak genera Walker316. Te odcienie mog si moderowa - a po sen Goldwatera, ktry ma zamiar kandydowa na prezydenta. Ale ich wszystkich - od pomylecw do mw stanu - cechowaa wsplna nienawi do polegego prezydenta. Nad grobem polegego mona powtrzy sowa, ktre powiedzia wczesny minister wojny przy grobie Lincolna: On ju naley do historii. Oby ta historia nie pobiega - znowu wstecz.

Z WROGAMI Legitymacja nr 90 Proces Ericha Kocha317

Dwch milicjantw wywleka na sal sdow bezwadny zewok. Cignc po posadzce jego nogami w bamboszach, opuszczaj ten niky strzp czowieka w fotel. Za chwil zacznie si proces. Przetoczona sala zacicha. Przychodzc na rozpraw, widziaem t niepowszedni publiczno. Staa w grupach, grupa stoczona wokoo opowiadajcego. To - wezwani wiadkowie. Padaj sowa jak ow: rozstrzelali, powiesili, zabili pakami, spalili, zamknwszy dom. Mwi, szlochajc, kobiety stare, samotne, starcy, ktrym rce si trzs, ktrym z nakazu tego, ktrego bd sdzi, zabrano wiato ycia. Mam i ja swoje porachunki z Erichem Kochem. Przed wojn pisaem ksik o krainie Prus Wschodnich, w ktrej by nadprezydentem. Kraina ta wisiaa nad gow Polski - o 110 km od jej stolicy. Przemykajc si kajakiem nurtami rzek rdlenych, midzy elbetowymi bunkrami szykowanymi dla uderzenia, ledzony przez hitlerowskich szpiclw - po polanach rdlenych, po wsiach rozrzuconych daleko od kolei tropiem diabelsk spraw Polakw wyzutych z ojcowizny, ludzi mordowanych skrytobjczo. Nid tym wszystkim w Krlewcu ciy on, Erich Koch, wychowanek dwu klas szkoy handlowej, robotnik kolejowy, arywista hitleryzmu, posiadacz karty partyjnej nr 90 na dziesi milionw wydanych kart). Ten czowiek w bamboszach widnia na portretach po wszystkich urzdach Prus Wschodnich w brunatnym mundurze nazisty, z oznakami partyjnymi, w blasku i chwale. Zemsta jego, kiedy wydaem ksik, usiowaa i mnie dosign. Crkom moim nieletnim odmwiono zwykej przejazdowej wizy przez Niemcy, dziewite wydanie zdjli z maszyn wkraczajcy Niemcy, a na dziewity dzie wojny usyszaem komunikat niemiecki, e rycho zostan ujty. Wprawdzie cay mj dorobek zosta skonfiskowany za prawd o krainie ponurego milczenia, ja
315

John Birch Society - skrajnie prawicowa organizacja amerykaska, domagajca si m. in. prowadzenia przez USA nieustpliwej polityki wobec krajw socjalistycznych - a po ryzyko konfliktu zbrojnego. Nazw przyja od imienia Johna Bircha, polegego w czasie wojny koreaskiej (zob. szkic Znowu mnie wita Heil Hitler w niniejszym zbiorze). 316 Edwin Anderson Walker (ur. 1909) - polityk amerykaski i genera o skrajnie prawicowych pogldach politycznych. Do 1961 gwnodowodzcy wojsk amerykaskich w Niemczech. 317 rdo tekstu: Dziennik Polski (Krakw) 1959, nr 260,262.

uszedem reedukacji nazistowskiej, abek, biegw, supka, koza itp. przyjemnoci koczcych si zastrzykiem fenolu w serce. C dziwnego, e sucham tych opowiada ze cinitym sercem. Nie jestem, jak i oni, gapiem, dnym sensacji. Jestem jak i oni - stron. Wony wnosi i skada na stole sdziowskim trzynacie tomw akt. Mamy czas teraz przypatrze si oskaronemu siedzcemu w fotelu, ktremu asystujca pielgniarka nakrya nogi pledem. Erich Koch jest niskiego wzrostu, rudawy zarost przebija na zwidej, pooranej bruzdami twarzy. Wspar gow na rce opartej o porcz fotelu, przymkn oczy, wyglda, e pi. Bdzie to jego staa poza przez cay czas dugiego procesu. Proces ten - to dalszy cig upartej walki o ycie. Kiedy w pocztkach 1948 r. proklamowano zakoczenie okupacji Niemiec, skromny czowieczek nazwiskiem Rolf Berger, zamieszkujcy w cichym zaktku Bawarii, ujawni si jako Erich Koch i wystpi do formujcych si wadz Niemieckiej Republiki Federalnej z projektem .... jak naley przeprowadzi denacyfikacj Niemiec. Kogo miano powiesi, tego powieszono w Norymberdze, i wrd eks-nazistw zapanowao cyniczne przewiadczenie, e denacyfikacja jest jak rozpalona blacha kuchenna. Najpierw nawet plun nie mona, bo syczy, ale poczekawszy, mona nawet usi na niej goym siedzeniem. A jednak w owym czasie blacha jeszcze nie dosy ostyga. Autor projektu zamiast przy biurku dygnitarskim zasiad w celi wiziennej i w styczniu 1950 r. zosta wydany Polsce. By to pierwszy bd Ericha Kocha, ktry zacz jego omioletni walk o ycie. Czy w tej walce nie popenia dalszych bdw? Na proces si wybraem, szukajc rozwizania pytania - jak naley klasyfikowa Niemcw, ten dziwny nard. Miaem wszak przed sob jakby w retorcie dowiadczalnej jednego z jego niewtpliwie typowych przedstawicieli - przedstawiciela tych dziesiciu milionw najaktywniejszych Niemcw, waciciela legitymacji partyjnej nr 90. Jacy s Niemcy? Kiedy ich wojska oddaway 9 kwietnia 1945 r. ostatnie strzay pod Boloni, Korpus Polski, przy ktrym byem korespondentem wojennym, zdobywajc ostatni i czynnie strzelajc lini oporu nieprzyjacielskiego, stwierdzi wstrzsajc rzecz. Bya to linia, na ktrej stanowiskach wycofujca si ostatecznie armia niemiecka pozostawia sabe, ale aktywne przesony z rozkazem strzelania do koca. Stanowisko po stanowisku cicho, zbliajcy si przeciwnicy znajdowali w kadym takim stanowisku trupa. Tak po szeciu latach udrki i prywacji potrafi trwa do koca onierz wielkiego narodu. I zaraz potem pojechaem do zajtych Niemiec. Miaem szofera lzaka, si wcignitego do niemieckiego wojska, ktry zdezerterowa przy pierwszej okazji. Zna dryl niemiecki, mwi wietnie po niemiecku. Wjechalimy do rozbitego Monachium, w ktrym uruchomiono dopiero jedn lini tramwajow. Nie znalimy ulic, nie byo planw miasta. Podjedalimy wic otwartym wozem lnic dystynkcjami polskimi - przed stoczony tum niemiecki, wyczekujcy godzinami w kilkakrotnie wygitych kolejkach, i mj kierowca szczekliwym gosem komendy niemieckiej rzuca w tum pytanie o ulic.

Gdyby tak w czasie okupacji Polski zajecha przed tum Polakw butny Niemiec, odpowiadaliby mu ludzie bdcy w najbliszym zasigu, reszta usiowaaby si usun. Tymczasem tutaj tum niemiecki ama lini, rzuca si do naszego wozu na wyprzdki, poszczeglni amatorzy biegli przed naszym wozem do najbliszej przecznicy, jednym sowem przesadzali si w hodowniczej subistoci. To siostry i bracia tych onierzy spod Bolonii? Erich Koch, kiedy mu onierz przejmujcej go z rk Anglikw polskiej eskorty ofiarowa papierosa, stan wobec szeregowca na baczno i subicie podzikowa formuk, jak si dzikuje przeoonym. Osadzony w wizieniu polskim zoy na imi Bolesawa Bieruta obszerny memoria, w ktrym omawia drogi, na jakich najprdzej mona... skomunizowae Niemcy Zachodnie. Tej misji moe si tylko podj czowiek o penych kwalifikacjach, jakie ma on - Erich Koch. Naley bowiem zwaa, e jako narodowy socjalista by on zawsze w gruncie rzeczy socjalist i jako taki, i o pochodzeniu proletariackim, znajdzie atwy jzyk z komunistami niemieckimi. Z drugiej strony w Niemczech wielk si przedstawia protestantyzm, a to przecie on, Koch, zczy 27 sekt protestanckich w jedno i by prezydentem poczonego Kocioa. Anglicy docenili te jego kwalifikacje, proponowali mu wspprac, ale on te niecne propozycje odrzuci. Teraz bdzie dziaa na razie z ukrycia, ale kiedy cel zostanie osignity, liczy dla siebie na fotel premiera NRF. Memoria, ktry na 52 stronicach roi si od terminw: wiatowy front robotniczy, zgniy kapitalizm, imperialici, zwycistwo idei komunistycznej itp. spocz, po prostu, w biurku prokuratora. By to drugi bd Ericha Kocha. Nie zraony tym, pisze na 33 stronach gstego pisma Szkic o polityce Ericha Kocha, ktry bdzie niebawem czyta ogupionemu audytorium. Szkic maluje go jako czowieka-ekonomist, zainteresowanego w polityce, od ktrego nie byo zalene gestapo, ktry nic nie wiedzia o obozach koncentracyjnych. Znalaz si przed sdem polskim bynajmniej nie z powodw swych win politycznych. Ci, ktrzy byli winni politycznie, jeli nie narazili si aliantom, s teraz na swobodzie choby jak szef gestapo z Biaegostoku. Ale on, Koch, jako nadprezydent Prus Wschodnich, wywaszczy koncern brytyjski Unilever i dlatego go dopada zemsta angielska (co jest w sprzecznoci z memoriaem do Bolesawa Bieruta, e Anglicy proponowali mu wspprac). T, jake nierealn, lini obrony wybiera sobie czowiek, ktry by panem ycia i mierci milionw ludzi na olbrzymiej poaci wiata od Batyku do Morza Czarnego (bo mimo zostania wielkorzdc Ukrainy wada nadal Prusami Wschodnimi oraz przyczonymi z Polski terytoriami: Ciechanowskiem i Biaostockiem), ktrego krlestwo rozcigao si po Dniepr, obejmowao Kijw? Pierwszy dzie procesu zamknity. Tum, ktry przez sze cikich lat widzia innych Niemcw, rozchodzi si w osupiaym milczeniu. By czas, kiedy poczu odruch niechci na wymyln procedur prawa, ktr si wyprawia z wyndzniaym czowiekiem. - Zastrzeli jak psa, co si tu patyczkowa - skrywali szorstkoci swj ludzki odruch jedni. - Puci go, niech zdycha - mwili inni. Teraz - nie wiedz.

Na drugi dzie procesu wyania si druga linia obrony Kocha: przeduenie procedury za wszelk cen. A poniewa po Padzierniku panuje wraliwo na objawy niepraworzdnoci, Koch ma du mar do rozegrania. da innego kompletu lekarzy. Daj mu go w skadzie o najwyszej kwalifikacji: dwch profesorw Akademii Medycznej, ktrzy rwnoczenie s dyrektorami klinik. Badania lekarskie przecigaj si w nieskoczono, ale nie mona opuci gmachu sdu, bo lada chwila sesja moe by wznowiona. Kawiarnia na miejscu jest ciasna, robi si niejako cercle, w ktrym kady dorzuca swoje wiadomoci. Okazuje si, e Koch wyrobi w sobie umiejtno wymiotowania. Inna rzecz, e przeby w szpitalu wiziennym dwa lata leczony na wrzody odka. Przez osiem lat, grajc na swoim sabym stanie fizycznym, potrafi odciga proces. Trafiam na wspwinia, ktry z nim siedzia w jednej celi. Podziwia on hart Kocha, ktry potrafi dzie cay przesiedzie nieruchomo, demonstrujc skrajne osabienie, a noc to sobie wynagradza, energicznie chodzc po celi. Solidarno, zwyka w wizieniach, wstrzymywaa wspwiniw od demaskowania symulanctwa. Zreszt towarzysz celi Kocha nie mwi o nim le. Koch otrzymywa koo trzydziestu pism polskich i niemieckich, poera je i pozwala wspwiniom z nich korzysta, uczynny, ale skpy. Zdarzao si, e da arkusz papieru i kopert, a znaczka pocztowego stale odmawia. Powiedzia naczelnikowi wizienia, e lubi hawaskie cygara. Poniewa mia w depozycie wiziennym 28 000 z z pienidzy przysyanych z Niemiec, wic naczelnik zgodzi si, aby z tych pienidzy kupi sobie upragnione cygara. Koch jednak wola pali nadal tylko papierosy najtaszego gatunku (Sport). A przecie Grosherzog Erich w czasie wojny sta si multimilionerem. Posiada dobra ziemskie, paac, w obrbie ktrego kaza z ziemi rwna wsie polskie, aby nie psuy krajobrazu, tereny myliwskie, okrty handlowe, dwa pisma, ktrych prenumerata bya obowizkowa, majtek jego przy kocu wojny urs do 400 milionw marek. Pienidze le na bruku - zwyk by mawia. Nie dodawa, e na skrwawionym bruku. Trzygodzinna sesja jest skoczona. Lekarze znaleli puls i temperatur normaln, stwierdzili osabienie, zezwolili na sesj sdow trwajc nie duej ni 4-5 godzin. Wobec tego na dzisiaj nic ju z procesu nie bdzie.

Trzeci dzie procesu. Jeszcze awa korespondentw z caego wiata gsta eb w eb. Ale cierpliwo ich zostaje poddana cikiej prbie. Koch odmwi zapoznania si z aktem oskarenia bdc w wizieniu, wic po przeczytaniu tego aktu, zawierajcego 63 strony pisma, sd jest zmuszony kaza odczyta go po niemiecku. Ten sabota Kocha, zrozumiay zreszt u czowieka, ktry chce przeduy ycie, irytuje nudzce si audytorium, zwaszcza e wszystkim wiadomo, e Koch rozumie po polsku. Jeli Koch gra na wywoanie nastroju swoim ndznym wygldem, to tym upartym pieniactwem popenia bd. Jest tym typowym Niemcem - synem narodu, ktry czsto wygrywa dobr organizacj, siln armi, ale nigdy nie wyda adnego Talleyranda, nigdy nie zdradza zdolnoci zrozumienia innych. Bo oto co si dzieje:

Sd z aktu oskarenia wyczy cay szereg zbrodni, popenianych pod rzdami Kocha na Woyniu, bo jest to terytorium, nie nalece do Polski; sd take z aktu oskarenia wyczy to wszystko, co pochony dotychczasowe amnestie. Ale przez to zarzdzenie, niewtpliwie bdce na korzy oskaronego, zgci si obraz zbrodni popenionych na Polakach. Sala sucha wymowy tych strasznych cyfr z zapartym oddechem. I oto po ukoczeniu czytania oskarenia Koch, sprawca tych okropnoci, owiadcza: - Dzi dopiero dowiedziaem si o tych strasznych rzeczach... Czyj drobny mieszek zgrzytn i cich w stonym zdumieniu. Takie owiadczenie!... Moe dobre by byo, gdyby tu by przedstawiciel Patagonii, ale nie korespondenci narodw, ktre cierpiay. I zwaszcza - gdyby nie ci tu biedacy na sali, resztki pomordowanych rodzin. Nazista Koch, zajty sob, wida nie rozumie tego. - Wyraam wstrt dla tych wszystkich postpkw. Staj przed narodem polskim jako pokutnik za popenione przez innych zbrodnie. A potem... da, aby mu sd pozwoli in extenso odczyta 33 strony gstego pisma Szkic o polityce Ericha Kocha. C robi... Sd pozwala. Czytanie koczy Koch nieoczekiwan puent: - Dalsze zeznania mog skada tylko przed sdem niemieckim. Kadzie gow na rku i udaje, e zasypia. Trzeci dzie rozprawy zakoczony.

Pobiegy dalsze dni procesu, w czasie ktrych oskarony demonstracyjnie si z nich wycza, udajc, e pi, ale czujny to by sen, bo w chwilach, kiedy uwaa za odpowiednie reagowa, wklucza si w tok przewodu. Raz po raz da przerwania sesji, bo saby, bo powoduje wzywanie lekarzy: da wezwania biegych z Trybunau Haskiego318; da wezwania jakiego dr Schulzte z Monachium, ktry ma zoy zeznania na jego korzy - dr Schultze odpowiada, e prosi, aby go nie wzywa, bo nie ma do zeznania nic korzystnego dla oskaronego; zgasza obiekcje, e Polska nie ma prawa go sdzi, bo sama na Ziemiach Zachodnich postpowaa jak hitlerowcy; stawia wnioski o odoenie rozprawy, by mu da mono zebrania materiaw na swoj obron (na co mia osiem lat czasu); da obrocy z Niemiec; da wzywania z Niemiec innych wiadkw na nie sprecyzowane przez siebie okolicznoci. Najwidoczniej chce zantagonizowa sd, prokuratora, pras, opini publiczn, wytykajc, kwestionujc prawa moralne polskiego sdzenia jego sprawy, wzywajc, by w zakresie prawa polskiego decydowali obcy biegli.

318

Trybuna w Hadze powoany zosta w celu rozstrzygania sporw powierzonych mu dobrowolnie przez pastwo. W okresie midzywojennym istnia pod nazw Staego Trybunau Sprawiedliwoci Midzynarodowej. Od 1946 nosi nazw Midzynarodowego Trybunau Sprawiedliwoci. Skada si z pitnastu sdziw powoanych przez Rad Bezpieczestwa i zatwierdzanych przez Zgromadzenie Oglne Narodw Zjedn oczonych.

Taktyka ta zmierza do podwaenia ewentualnego wyroku. Ale Erich Koch gra niekonsekwentnie z jednej strony pragnc wzbudzi lito, z drugiej strony pieniaczc si i antagonizujc. Potrafi dowodzi nie tylko rzeczy sprzecznych - ale i oczywicie nieprawdziwych. Te tricki spywaj po cianie niewyczerpanej cierpliwoci sdu.

Teraz nadciga pochd widm - wiadkowie. - On mi zabi syna, zicia, wnuka - woa siwa kobieta, ktr z trudnoci sd przywouje do porzdku. Starzec, ktremu wymordowano rodzin, nie moe mwi - wskazuje tylko trzsc si rk na Kocha, sania si, ktry z korespondentw zagranicznych pospiesznie podsuwa mu krzeso. Dla tych tu ludzi na sali ju nic nie powinno by rewelacj, zbyt wiele przeyli, a przecie sala teje, kiedy dugi poczet 51 wiadkw mwi o dziecicach, wywabionych do lasw pod pozorem zabaw i rozstrzeliwanych, o ziemi falujcej nad niedobitymi, po ktrej puszczano cikie walce, z ktrej wypyway strumienie krwi, o ojcach zabijanych za odmow wieszania synw, o gwkach niemowlt roztrzaskiwanych o mur, o wybiciu on i dzieci oficerw radzieckich pozostaych w Biaostockiem319 pod rzdami Kocha, o krew mrocych polowaniach na ludzi w osiedlach, przeznaczonych na zniszczenie, o dzieciach po skrytkach duszonych przez innych schowanych, aby nie zdradziy kryjwki paczem. Dla tego audytorium nic nie moe by sensacj. A jednak dreszcz obrzydzenia przechodzi, kiedy s demonstrowane rozdte ciaa ludzi, nadymanych powietrzem za pomoc specjalnej maszyny elektrycznej. Na tych polskich terenach, administrowanych przez Kocha w obwodzie Biaegostoku, zamordowano 220 000 ludzi - tam przygotowywano dla Kocha rezerwat owiecki. W obwodzie ciechanowskim, rzdzonym przez Kocha, w gettach zabito 160 000 ydw, poza gettami 72 000 ludnoci chrzecijaskiej, w czym 10 300 dzieci. Czy byo jakiekolwiek upokorzenie oszczdzone tym, ktrym pozostawiono ycie do pierwszego odwoania? Za nielegalny ubj wini zabijano - w okreleniu nazistowskiej sprawiedliwoci nazywao si to gowa za gow. Przepisy wyznaczay pi marek kary za zabicie Polaka bez wyranych podstaw - przepis uprzywilejowujcy w stosunku do ydw, ktrych zabijanie byo obowizkiem. Polacy mieli zosta jako rasa suebna, ale Polak mia umie jedynie liczy do piciuset. Nawet jednak i tych robotw byoby za wiele - plany nazistowskie przewidyway zmniejszenie elementu sowiaskiego (tzn. wraz z Rosjanami) o trzydzieci milionw.

Zaiste, niepotrzebnie wyraa zadowolenie Koch przy rozpoczciu procesu, e nadszed moment, na ktry czeka osiem lat, w ktrym bdzie mg zoy sprawozdanie narodowi polskiemu. Teraz, kiedy to sprawozdanie zoy legion wiadkw - ma tylko do powiedzenia, e wszystko si robio za jego plecami; by on odsunity.

319

We wrzeniu 1939 tereny woj. biaostockiego (z Biaymstokiem wcznie) zostay czciowo zajte przez wojska radzieckie, pozostajc pod administracj ZSRR do czerwca 1941.

- A dekret Hitlera, dajcy mu pene uprawnienia w sprawie sdw doranych, zamykanie w obozach koncentracyjnych? Nie zna go!... - Ale czy nie widzia zowieszczych czerwonych plakatw, pamitnych kademu Polakowi, wieszanych po wszystkich rogach ulic, na ktrych znajdoway si obwieszczenia o rozstrzelanych zakadnikach? Czy ich nie widzia, choby przejedajc autem? - Nie, nigdy nie widzia takich plakatw. - Czy nigdy nie zwiedza obozw koncentracyjnych? Przecie w protokoach rozprawy w Norymberdze raz po raz znajduj si wzmianki kierownikw gestapo o planowaniu wraz z nim tych obozw?- To kamstwo. Nic o tych obozach nie wiedzia. Nigdy w adnym z nich nie by. I znowu szereg wiadkw - Bartczak, Piekowski, Kowalski, Antoniuk, Grynsztajn stwierdza: Widzieli go w kacetach. Widzieli go w gettach. Widzieli, jak zjeda na inspekcje miejsc kani w asycie omiu czogw. wiadek Omiljanowicz, pomieszczony w sekcji cel mierci w wizieniu w Krlewcu, gdzie ustawiona bya wiecznie czynna gilotyna - widzia tam wanie inspekcjonujcego Kocha. Niemiec Paul Bredow, ktry zgosi si wiadczy z Berlina, stwierdza, e widzia rozstrzeliwan grup dwudziestu Polakw, do ktrych Koch osobicie strzela. T krwaw koronk zezna przerywa sd, prezentujc Kochowi dokument, w ktrym stwierdza on, e sdy dorane maj by zalene od niego. Koch przyznaje, e podpis jego jest autentyczny, ale... tekst nad nim jest falsyfikatem. - Bo on - by tylko dziaaczem gospodarczym. Tylko dziaaczem gospodarczym? Wobec tego sd wysuchuje z tamy dwa przemwienia Kocha jako nadprezydenta, wygoszone w 1938-1939 r. W oprawie wrzaskw Heil Hitler pyn sowa zakl na wierno Fhrerowi, ktre teraz wydaj si pobkane, sowa pene buty, ktre teraz padaj jak zwidy achman. Jak zwidy achman wyglda maa figurka o parodniowym rudawym zarocie, w bamboszach, owinita w pled, ktra kurczy si pod bombastyk tych eksklamacji. Proces si wlecze szeregi nudnych dni. Nie miabym tyle cierpliwoci, co przewodniczcy trybunau - pisze sprawozdawca Hans Stehle we Frankfurter Allgemeine Zeitung. Wyjanienia Kocha przechodz wszelkie granice hipokryzji - oburza si Dominique Auclaire, korespondentka Figaro. Obrona Kocha robi wszystko, co w jej mocy - pisze o obrocach Kocha Franco Fabiani w Unita. Komplet sdziowski jest niesychanie cierpliwy - zawiadcza korespondent zachodnioniemieckiej agencji DPA, Edward Goerke.

Po tygodniach kluczenia, na trzysta pidziesitym (sic!) kilometrze tamy magnetofonowej sprawozdawczej, Koch przyparty zeznaniami wasnymi i innych z czasw procesw w 1950 r. przyzna, e SS zaleaa od niego. Po trzech i p miesicach procesu (kiedy mi wydawano kart wstpu, byem informowany, e proces potrwa dziesi dni) zabieraj gos biegli. Profesor dr Karol Pospieszalski (Katedra Prawa Pastwowego) na zasadzie dokumentw stwierdza, e Koch by uzaleniony wprost od Hitlera i mia bezporedni wadz nad SS. Rektor Uniwersytetu prof. Alfons Klafkowski (Katedra Prawa Midzynarodowego) omawia Konwencj Hask, Kart Midzynarodowego Trybunau Wojskowego, wyroki norymberskie i stwierdza na ich zasadzie i na zasadzie porozumienia czterech mocarstw z 8 sierpnia 1945 r., e polski sd jest sdem waciwym dla sprawy Kocha. 23 lutego 1959 r. nastpuje zamknicie postpowania. Koch wypuszcza nieoczekiwan rac: gdyby y Pisudski, nie doszoby do wojny. Okazuje si, e losy wiata zaleay od togo, czy y Pisudski w pewnej czci globu, czy nie. Ten umizg w stron polskiej prnoci spala sromotnie na panewce. I jeszcze raz: o milionach Polakw, wywiezionych do Niemiec, o egzekucjach, o postanowieniu zniszczenia Warszawy (z ktrej, jak i z Kijowa, postanowiono pozostawi jedynie wze kolejowy) - nie wiedzia nic. Za zniszczenie Warszawy - troszczy si - powinien by by pocignity do odpowiedzialnoci gen. von dem Bach-Zelewski. Na sesji siedemdziesitej zabiera gos prokurator. Reasumuje fakty dobrze znane. Prokurator stwierdza, e Koch nie ma odwagi wzi odpowiedzialnoci za popenione czyny. Na nastpnej sesji przychodzi kolej na obrocw. Zwaszcza adwokat liwowski w przemwieniu, trwajcym pi godzin, daje z siebie cay wysiek. Zadanie jego jednak jest niezmiernie utrudnione przez lini postpowania Kocha. Jedyny ratunek dla niego, to byoby mne podjcie przegranej sprawy, zyskanie szacunku dla siebie jako dla czowieka, ktry hodowa swoistej ideologii. Adwokat wic znajduje jedyny punkt brzmicy szlachetnym i oglniejszym tonem - kiedy uderza w sam instytucj kary mierci jako tak. Czu w tym ar prawdy - adwokat liwowski sam siedzia w hitlerowskiej celi mierci, mia czas przemyle te sprawy. Poza tym jednak pozostaj ju mu tylko sposoby formalne. Wynalaz w akcie ekstradycji Kocha, e tene ma odpowiada za czyny popenione do 1943 r.. Adwokat przyznaje, e moe to by pomyka maszynowa, ale uwaa, e formalne wzgldy musz sd obowizywa, e nie mona czyni oskaronego winnym czynw popenionych po tym terminie. Jest dla wszystkich jasne, e dla skazania Kocha wystarcz jego czyny do 1943 r. Ale te czyny stara si podway obroca twierdzeniem, e dygnitarze niemieccy oskarali na procesach Kocha, po to, aby odciy siebie.

Ostatnie sowo Kocha trwa trzy dni, ale nie wnosi nic nowego do tego, co ju niejednokrotnie mwi w przewodzie. Wstydz si za postpowanie Niemcw z Polakami... Byem w dobrych stosunkach z Polakami... Jako dowd, e by zaproszony do loy prezydenta na konkursach hippicznych w Warszawie i e Polska braa udzia na Targach w Krlewcu. Daem kopniaka, wyrzuciem ze swego sztabu prof. Oberlaendera za jego polityk wschodni... - Dr Oberlaender, minister dla spraw przesiedlecw w Bonn, osawiony organizator ukraiskiego

batalionu Nachtigall we Lwowie, popeniajcego tysiczne zbrodnie - przeczytawszy ten ustp zezna Kocha wystpi z denuncjacj, e byo wprost odwrotnie. W sprawach sdw doranych byem tylko listonoszem... Tak, lubiem pienidze. Braem miliony, lecz i rozdawaem... W dniu, kiedy mia zapa wyrok, sala sdu i przylege korytarze byy przepenione. Sprawozdawca Expressu, ukazujcego si po poudniu, prawnik, napisa i kaza zoy sprawozdanie, koczce si wiadomoci, e zapad wyrok mierci. Sd trwa na naradzie, czas bieg, w redakcji czekano przy telefonie. O godzinie 13.05 wchodzi sd, sala powstaje, powstaje Koch - po raz pierwszy w dziejach caego procesu. ...z wasnej inicjatywy bd te w urzeczywistnieniu przestpczych wskaza wadz pastwowych Trzeciej Rzeszy i wadz NSDAP bra udzia w dokonywaniu zabjstw osb spord ludnoci cywilnej przez planowanie, przygotowywanie, podeganie i udzielanie pomocy w zabjstwach... Sd skazuje oskaronego Ericha Kocha na kar mierci... Koch nie czeka dalszego cigu, siada, zasania twarz chusteczk, wida spod niej ceglasty rumieniec. Patrz na niego z mieszanym uczuciem. Gromadzc materiay dla III torami mojego cyklu o latach minionej wojny, zebraem obfit dokumentacj o dziaaniach Kocha na Woyniu. Dziaalno ta sprawia, e pozbawiono ycia cztery miliony ludzi. Zebraem przeraajce szczegy o wybiciu do nogi dwunastu tysicy jecw rosyjskich, zajtych przy cigniciu kabla do kwatery Hitlera pod Winnic, o diabelskiej polityce podszczuwania na siebie grup narodowociowych. Rzdzi tym wszystkim Koch z Rwnego. W samym Rwnem, jego stolicy, pogrzebano 120 000 zamordowanych ludzi. W Chicago trafiem na ciekawego informatora, byego leniczego. Polak, oeniony z Niemk austriack, ktr jedna z band organizowanych z porki niemieckiej zgwacia. Wwczas, oszalay blem, wyjedna audiencj u Kocha. Ofiarowa si poprowadzi ekspedycje karne niemieckie przeciw Ukraicom, co z kolei leao w zamiarach niemieckich. Koch go przyj za wielkim biurkiem. Za jego fotelem stali dwaj czarno ubrani hitlerowcy (elita nazistyczna z trupimi czaszkami) z pistoletami maszynowymi gotowymi do strzau. Adiutant trzyma na napronej smyczy wielkiego alzackiego wilczura. - To ten sam grony wadca teraz pacze, skulony? Wyrok niniejszy - oznajmia przewodniczcy - jest nieprawomocny i ulega zaskareniu. Proces trwa 4 miesice i 17 dni. W tym czasie trybuna odby 77 posiedze, a protok wynis 1500 stron wielkiego formatu kancelaryjnego, zapisanych na jeden zb. Koch i jego obrocy wnieli o rewizj procesu. I teraz Koch nie zaniedbuje gry na zwok. Wyczeka, jak dugo mg, by w ostatniej chwili zada przetumaczenia odwoania obrocw, ktre mg mie atwo - choby zapaciwszy za to tumaczenie z wasnego depozytu. Sd poleci odwoanie przetumaczy na swj koszt.

Proces rozpocz si w wyznaczonym terminie - 4 listopada br. A oto konkluzje z procesu sprawozdawcw, ktrzy go obserwowali: News Chronicie: Aczkolwiek Koch nalea do najbardziej znienawidzonych hitlerowcw w Polsce, dano mu mono obrony, przeprowadzajc proces fair. Bonner General Anzeiger - podkrela obiektywizm postpowania przeciw obcionemu pogard wasnych rodakw. Frankfurter Allgemeine Zeitung stwierdza, e proces by prowadzony nadzwyczaj precyzyjnie i rzetelnie. L. Zimmerer, stay korespondent Die Welt w Warszawie, pisze: Koch naley do tych, ktrzy - nie nalec do czowki zimnych i fanatycznych fanatykw reimowych - powodowani perwersyjnym egoizmem, dobijali si okciami do obu... Z ca sumiennoci notowalimy przez dugie pi miesicy jego raz aroganckie, to znw unione owiadczenia. Sprawy tej nie mona zamkn bez owiadczenia z caym naciskiem jednego: tego mianowicie, e proces ten by przez przewodniczcego sdu dr Binkiewicza prowadzony z wzorow cierpliwoci i sumiennoci. To by proces w caej peni fair. Koch mia dosy czasu, by si broni. W sumie oskarony by okoo 85 godzin przy sowie. My, Niemcy, mao troszczylimy si o to, co sdzi o nas nard, ktry ucierpia najwicej pod okupacj niemieck. Gdyby proces Kocha sta si bodcem do tego, aby nadrobi zaniedbania w tej mierze, miaby on znaczenie niejako spnionego rozrachunku.

Znowu mnie wita Heil Hitler Hitlerowcy w Ameryce320321

Przed Biaym Domem przechadza si tam i z powrotem grupa hitlerowcw z opaskami na rkawach, znaczonymi czarn swastyk w czerwonym polu. Modziecy s w uniformowych koszulach, w pasach skrzanych z poprzeczk przez rami i dwigaj wielkie tablice z napisami Stop race mixing (Nie zanieczyszcza rasy). Jest grudzie 1961 r.
320 321

rdo tekstu: Polityka 1962, nr 6 i 7. (W pierwodruku tytu Hitlerowcy w Ameryce.) W prezentowanym dzisiaj numerze pragniemy zwrci uwag czytelnikw przede wszystkim na Hitlerowcw w Ameryce Melchiora Wakowicza. Melchior Wakowicz jest jednym z najpopularniejszych pisarzy w Polsce. Wakowicz pozosta rwnie wierny dziennikarstwu, nie zdradzi go. Przedwojenne reportae Na tropach Smtka zrobiy podobn karier, jak Bitwa pod Monte Cassino po wojnie. Pisarz zna Ameryk jak wasn kiesze. Spdzi tam przecie ponad 20 lat. Reporta, ktry drukujemy: Hitlerowcy w Ameryce (s. 8), powsta po ostatniej podry do Stanw w lecie ubiegego roku. Wakowicz nie jest komunist. Tym ciekawsze s wic jego obserwacje, obserwacje czowieka z boku, pisarza i publicysty, ktry zaskoczony zosta zmianami zaobserwowanymi po duszym okresie nieobecnoci w Stanach. Wakowicz nie wdaje si w jak gbsz analiz przyczyn faszyzacji prawicy amerykaskiej. Po prostu notuje w swoim notesie reporterskim to, co widzi. I to jest interesujce, to ma t dodatkow wag autentyzmu. Wakowicz jest przeraony zmianami, ktre dotykaj go niemal osobicie. Jest bowiem przywizany do kraju, ktry udzieli mu gociny. Gorco obchodz go jego losy. (Red. Polityki)

Za kadym razem, kiedy prezydent wyjeda lub wraca do Biaego Domu, za kadym razem, kiedy do niego przyjedaj zagraniczni gocie, za kadym razem, kiedy kolejna wycieczka zwiedzajcych wkracza do Biaego Domu -- wszyscy oni musz oglda tych mokosw, pozdrawiajcych hitlerowskim podniesieniem rki i okrzykiem - Sieg Heil!... Matki, ktrych synowie polegli od kul niemieckich, eks-kacetowcy, ktrzy tu si schronili przed koszmarem przeytych lat - przechodz potulnie na drug stron ulicy. Nikt nie rbnie adnej bezczelnej mordy w pysk - pikietowanie jest pod ochron prawa. Film Exodus, malujcy przejcia ydowskie, zosta obstawiony przez ludzi ze swastyk w Bostonie, w Filadelfii i innych miastach. Amerykanie przecieraj oczy. - Kiedy otrzymaem list dajcy przydziau pod stoisko Nazistowskiej Partii Ameryki322 - mwi komisarz wystawy w Arizona - na papierze ze swastyk i podpisany pozdrowieniem Sieg Heil, sdziem, e to jaki kawa. Zobaczyem, e to nie art, kiedy pojawi si w mym biurze Storm Trooper Robert Gilles w penym uniformie, wycign ap i zawrzasn swoje Sieg Heil. C to si stao przez trzy lata mojej nieobecnoci?

Sputnik wsadza szpil Nie miaem czasu dugo zatrzymywa si nad Atlantykiem, bo ju nas z on oczekiwano w Domu Pisarza pod Los Angeles. Jechaem z prawdziw przyjemnoci. W Polsce miaem lata bardzo wytonej pracy. Czeka mnie spokj i cisza w gbokim kanionie grskim. Dom Pisarza to bya jedna cianka izolacji od problematyki dnia codziennego, a naokoo tej cianki bya druga warstwa izolatora - Kalifornia. Przecudna, umiechnita, wyrwnana klimatycznie, byszczca bkitem Pacyfiku i jezior, zieleniejca winnicami, zamylona grami, odcinajcymi od reszty USA, bogatsza ni wszystkie inne stany, spokojniejsza, nie szarpana konfliktami murzyskimi i innymi - Kalifornia. Ledwom jednak rozpakowa walizki, przekonaem si, e i tu dotoczy si niepokj trawicy Ameryk. Kiedy wyjedaem przed czterema laty autem z tej Kalifornii z powrotem na wschd, dogonia mnie wiadomo o wypuszczeniu sputnika. Ta wie dotara do mnie w maej Iunczonetce, gdzie w Colorado. Siedzcy przy mnie przed lad barow grubas umiechn si pogardliwie: - Ten sputnik okaza si faktycznie kaputnik. Ale ju coraz nowe szczegy dochodziy na kadym postoju. Obraz stawa si coraz bardziej wyrazisty. Nim dojechaem do Nowego Jorku, nikt ju nie kpi ze sputnika. Natomiast ludzi najwyszego technicznie kraju na wiecie pocza trz cholera. Prasa uderzya na alarm. Posypay si dopingujce artykuy, wykazujce, jak daleko Stany Zjednoczone s w tyle za Rosj. Pastwiono si na ten temat sadystycznie dzie w dzie nad

322

American Nazi Party jest czci skadow midzynarodowej organizacji faszystowskiej z siedzib w Madrycie pod nazw Unii Wolnej Inicjatywy i Narodowych Socjalistw. W yciu politycznym USA nie odgrywa wikszej roli, a jej dziaalno ma gwnie charakter propagandowy.

bezwadnym cielskiem 170 milionw przywizanych do aut, telewizorw, uatwie i rozgrywek basketballu. Przeszkadzano im w beztroskim trawieniu tego wszystkiego. Jeden amerykaski pisarz porwna spoeczno amerykask do ichtiozaura: zwierz potnych wymiarw, ktre ma mzg wielkoci gwki od szpilki i gruby pancerz. Naley dooy nie lada wysiku, nim si uda wsadzi jak szpil pod ten pancerz, ale jeli si to uda, jeli spnione refleksy dojd wreszcie do mzgu, ichtiozaurus wpada we wcieko i poczyna na olep miota si i razi ogonem. Szpila zimnej wojny operowaa jednak zbyt dugo. Sputnik by t chwil, kiedy zastrzyk doszed wreszcie do orodkw nerwowych. Kiedy znalazem si ponownie w Kalifornii, skonstatowaem, e ichtiozaurus poczyna si miota. Stany Zjednoczone byy przez to urocze dla przybysza, e nie byo w nich europejskiej ekskluzywnoci. Za angielszczyzna budzia raczej ciepe sympatie - tak przecie mwili rodzice i rne pociotki. Teraz waciciel sklepiku spoywczego, nacierajc na on spiczast brdk, pyta natarczywie, co ona ma tu do roboty, skoro jest z Polski i do Polski wraca? Czego tu szuka na ziemi Waszyngtona? Odpowiedzi go nie zadowalay. Powiao od niego nastrojem naszego wrzenia, kiedy tum zabiera si mnie linczowa za fotografowanie. Na ulicach spokojnej, umiechnitej Kalifornii pojawia si poczy swastyki. Dwie synagogi zostay podpalone. W San Francisco wybucha sprawa rodziny ydowskiej, ktrej systematycznie przez miesice zatruwano ycie, wybijajc szyby, przecinajc opony u auta, zarzucajc telefonami i listami dajcymi opuszczenia dzielnicy. Bya to akcja zamierzona, ktr mg zorganizowa tylko zesp ludzi. Ani uporczywa akcja przeciw rodzinie ydowskiej, ani palenie, a choby tylko znaczenie swastykami synagog nie moe by objawem spontanicznym. Ile razy dowiadujemy si, e jakikolwiek tum szturmowa jakkolwiek Bastyli spontanicznie albo spontanicznie gromi ydw, albo spontanicznie wiesza na latarniach, tyle razy przychodzi beznamitny historyk i obnaa ukryte spryny. I w Kalifornii nietrudno byo ju dostrzec te orodki. Dosy gwatownie szerzy si tam John Birch Society.

John Birch Society John Birch to by baptystowski kaznodzieja polegy na Korei, promowany na amerykaskiego ks. Skorupk. Nie wiem nic o nim, jak nie wiem wiele o ks. Skorupce, i gotw bym z szacunkiem zdj czapk nad grobem polegego, gdyby nie niepokojca dla mnie przynaleno do baptystw najciemniejszej, najbardziej zaciekej odmiany protestantyzmu, na ktrej eruje tzw. fundamentalizm - dosowne trzymanie si Biblii. To baptyci zorganizowali synny proces przeciw skromnemu nauczycielowi szk rednich beznamitnie wykadajcemu o ewolucji. Podczas kiedy inne gazie protestantw, jak prezbiterianie, metodyci, kongregacjonalici nieraz modl si w tych samych kocioach, baptyci si wyczaj, bo dzieli ich od reszty protestantyzmu kapitalna, ich zdaniem, rnica: aby by ochrzczonym, naley zanurzy si z gow, inaczej wszystko na nic. Dlatego Mr Robert Welch, cae ycie fabrykant cukierkw, ktry w pnej wionie ycia zdecydowa zosta Fhrerem, zakadajc John Birch Society, obra sobie niezbyt fortunnego patrona.

Mr Welch w swoich odezwach twierdzi, e Stany Zjednoczone maj w administracji 50 procent komunistw. e Eisenhower by wiadomym agentem komunistycznym, zalenym od rozkazw swego brata, Miltona, ktry jest najwyszym agentem komunistycznym w USA. Po nim zaraz id agenci: b. szef amerykaskiego wywiadu - Allen Dulles, a drugim takim agentem na odzie bolszewickim by brat jego, zmary sekretarz Stanu - Foster Dulles, ktry otoczy Zwizek Radziecki piercieniem baz wojskowych. Tego byo za duo na dosy nieruchaw opini amerykask, ktra na og pozwala ple, co si komu podoba. Mieszkaem dwa miesice w Ensenadzie - w Meksyku, nad Pacyfikiem. Pewnego razu zawino do portu Ensenady dziwado - jacht opancerzony domowym sposobem, peen broni, ktrego kapitan poprosi o azyl polityczny jako Komendant Naczelny Amerykaskiej Armii Wyzwoleczej. Armia Wyzwolecza skadaa si, poza wodzem naczelnym, z jednego dwudziestopiciolatka, ale zdya wysadzi w Nebraska dwie stacje radarowe. Zwrcony Ameryce zamachowiec by przyjty przez opini raczej z ciepym humorem. Ameryka lubi swoich wariatw, jakich w dziejach miaa niemao, a ktrzy rozpraszaj nudn monotoni ycia. Ale zrobienie ze zwyciskiego Ikea agenta to ju byo nieco za wiele na poczucie humoru. Waciciel duego dziennika kalifornijskiego w Santa Barbara ofiarowa wydziaowi psychiatrycznemu Uniwersytetu Kalifornijskiego 2500 dolarw na nagrod dla modego uczonego, ktry potrafi zanalizowa i udowodni, e Robert Welch jest umysowo chorym. Widziaem tego Roberta Welcha na ekranie telewizji. Przyskrzyniony pytaniami zachowa si podobnie jak Wielki Imperator, komendant Ku-Klux-Klanu, ktrego rwnie kiedy widziaem miotajcego si pod ogniem pyta telewizji. Welch zyma si, e komentator daje mu nie umwione pytania, ucieka, apano go, wreszcie wyrwa si, uciek ostatecznie i nie wiadomo byo, co robi z reszt zarezerwowanego czasu. A jednak nie jest to tylko groteska, ktr naleaoby zby lekcewaeniem. Zanim Hitler doszed do wadzy, czytalimy Mein Kampf z rwn pobaliwoci, jak majaczenia Welcha. Ameryka nie po raz pierwszy jest nawiedzana przez nawroty skrajnie reakcyjne. Naley powiedzie, e nigdy one nie opanoway rzdw. Ale nie naley twierdzi, e pozostaway bez wpyww. Rozgromiony wielkim wysikiem spoecznym Ku-Klux-Klan, organizacja dla nas, patrzcych z daleka, raczej groteskowa - mia w kulminacyjnym 1926 r. do 4 000 000 czonkw, by gboko zakorzeniony w policji, w organach wymiaru sprawiedliwoci i obejmowa swymi oddziaami 45 stanw, a wic wbrew powszechnemu sdowi, e jest to specificum poudniowe - niemal ca Ameryk. Obecnie pono ilo jego czonkw nie przekracza 20 000. Pierwiastki jednak pozostay pod skr amerykask i ponowny wybuch wysypki przejawi si w tzw. makkartyzmie. Pewnego razu McCarthy, mody senator z Wisconsin, owiadczy, e ma w swym posiadaniu list wysokich urzdnikw Kapitolu, bdcych wtyczkami komunistycznymi. Nie pamitam liczby, zawieraa kilka setek nazwisk i bya nie zaokrglona, lecz dokadna co do ostatniej cyfry. Wzywany do ujawnienia tych nazwisk McCarthy tego nie zrobi. Natomiast zostawszy prezesem wydzielonego przez Kongres komitetu dla zwalczania antyamerykaskich knowa, otrzyma wielk wadz, mg wezwa kadego obywatela dla przeprowadzenia dochodze, mia wielkie rodki na przeprowadzanie ledztw.

Byy to ciekawe dwa lata, kiedy wielki kraj, o wronitych tradycjach wolnoci osobistych, uleg terrorowi najzupeniej niepoczytalnych wybrykw senatora z Wisconsin, osawionego nieodpowiedzialnoci, jak mu dawao jego stanowisko. Strach pad na profesorw uniwersyteckich - McCarthy bez adnych dowodw, ale za to z wielk emfaz raz po raz stawia pod prgierz opinii coraz to inne zasuone nazwisko. Atakw swoich nie ograniczy do administracji i uniwersytetw -zdumieni zawodowi oficerowie raz po raz dowiadywali si, e s agentami bolszewickimi. Trzecia fala reakcyjna przysza w ostatnich trzech latach - po incydencie z U-2, upokorzeniu Eisenhowera w Paryu, Japonii itd. Tym razem jest to fala o szerokim zasigu. Mno si wielkie iloci wojowniczych, a nawet zgoa militanckich organizacji. Gwnym celem atakw jest komunizm, ale zaostrzajcy si problem murzyski jest rwnie wod na ten myn. Wykastrowanie Murzyna, ktry zaleca si do biaej kobiety, utopienie czternastoletniego murzyskiego chopca, ktry zachowa si niegrzecznie wobec biaej sprzedawczyni - znajduj aprobat wielu lokalnych elementw. Na Poudniu w niektrych stanach trwa na ma skal wojna domowa, w ktrej po przeciwnej stronie bierze udzia Liga Obrony Praw Murzyskich, wspomagana przez licznych biaych sympatykw, a rzd raz po raz musi mobilizowa wielkie rezerwy policyjne, a nawet, jak w Little Rock - batalion spadochroniarzy. To wszystko wielkim gosem woa o nadejciu nowego McCarthyego, std Welch, std senator Goldwater (chocia to stopie o wiele wyszy), std inni, myszkujcy po doach amerykaskich, o ktrych nazwiskach posyszymy. W czasie wyostrzenia kryzysu berliskiego wpadem kiedy na zastanawiajc audycj telewizyjn. Mody przystojny czowiek z bardzo dobr dykcj i ekspresj tumaczy, e kryzys nie jest niczym innym, jak tylko i wycznie prowokacj amerykask. e Kennedy uy tego straszaka raz, aby przeprowadzi budet, i natychmiast potem uciszyo si koo Berlina. - Obecnie - dowodzi mwca - znowu wyjeda Berlin na tapet, bo Kennedy chce przepchn bill o pomocy narodom nierozwinitym. Przepchnie ten bill i znowu Berlin si odoy na boczn pk, zobaczycie. Byem zdumiony tak prowokacyjn prokomunistyczn wypowiedzi, na ktr odwaya si jedna z linii telewizyjnych. Ale moje zdumienie wzroso, kiedy zajrzawszy do programu, stwierdziem, e ta sama audycja jest repetowana tego samego dnia na trzech innych telewizjach. Co dwie godziny niemal powtarzano suchaczom, e Berlin - to amerykaska prowokacja. Wwczas zainteresowaem si modym czowiekiem. Nazywa si Dan Smoot. Nie jest to aden komunista, przeciwnie - moe to jaki potniejszy McCarthy bliskiej przyszoci. Jest to byy wysoki urzdnik FBI - policji tajnej. Zaangaowany przez bogatego nafciarza dla walenia w Kennedyego jako czerwoniaka, rozporzdza czasem radiowym i nie zamconym ogoszeniami, bo za wszystko nafciarz paci, i gos jego powiela si bez koca przez inne zapacone stacje. Bez wdki - jak mwi Rosjanie - nie wyznasz si w tym wszystkim.

A w tygielku rzdowym... Z tym ostrym antykomunizmem jest nieco jak z kad mod. Tace, ktre poczynaj si w pocztkach stulecia na dworach krlewskich, w rodku tego stulecia s taczone przez drobn buruazj, a pod koniec stulecia - w chaupach.

Moda antykomunistyczna, z wielkimi oporami - przebia sobie drog do mas. Czy tam w grach, skd spyna, nie poczyna si jaki nowy taniec? Jestem u wysokiego urzdnika w centralnym urzdzie. awice marmurowych schodw. Wwozy marmurowych cian. Szkliste biurka sekretarek w pokojach bez okien pod poncymi neonami. Lekkie mruczenie air-conditioning, podczas gdy na zewntrz upa. Gumowe posadzki, elektryczne maszyny - jestem w jakiej retorcie, pyn w niej jak organiczna czstka, ktra zaraz pocznie si rozkada na pierwiastki chemiczne. Dygnitarz przy biurku jest w biaej koszuli, w krawacie, obowizujcym w najwiksze upay, ale z rkawami ucitymi wyej okcia. To niejako uniform ludzki Kennedyego, frontiersmanw podkrelajcych ponownie w dziejach podjty pochd ku granicy - tym razem nie na Dzikim Zachodzie, ale ku jakiej granicy globalnej. - To jest bardzo dobrze - umiecha si - e wiadomo amerykaska dotoczya si do kadego gazoline-man (obsugujcego stacj benzynow). Ale ycie idzie i bodce musz si zmienia. Te nowe bodce na razie s w procesach retortowych.

Odwiedzam kwater gwn hitlerowcw Ale tymczasem ciecz wylana z retort pyrkoce po doach amerykaskich. Ju nie jedni nazici pikietuj Biay Dom. Kiedy opuszczaem Ameryk, mona byo obserwowa przed nim naraz trzy grupy pikietujcych. Wedug prawa pikietujcy nie moe sta w miejscu, tylko chodzi - fikcja, e jest przechodniem. Zwykle wic pikieciarz chodzi kilkanacie krokw w t i w tamt stron. Tak widziaem chodzc przed Columbia University studentk z plakatem Harry unfair (Harry winia), tak te kocouje teraz przed Biaym Domem ekipa z Birch Society. O krok od niej kry siedmiu studentw i studentek. Tak ju chodz drugi miesic - naturalnie nie ci sami. To bardzo ciekawa impreza poczonych k rnych uniwersytetw. W kolejnym turnusie kade rodowisko uniwersyteckie posya na tydzie do Waszyngtonu swoj ekip pokojow, ktra napomina prezydenta, eby nie zaczyna wojenki. A wreszcie trzecie kko drepczce to piciu amerykaskich hitlerowcw. Tak oto, po Izajaszowemu wilk i owca w jednym lochu mieszka bd - co prawda pod opiek policjantw pilnie baczcych, eby nie byo bitek. Co ci hitlerowcy rozdaj? Aha, ulotki ze swastyk i portretem Rudolfa Hessa w nazistowskim mundurze. Na tym tekst w jzykach: angielskim, niemieckim, francuskim, hiszpaskim, woskim i holenderskim: Zwolni Rudolfa Hessa!... Czowieka, ktry wszystko postawi na kart, by zapobiec wojnie wiatowej, i ktry obecnie, w dwadziecia lat potem, siedzi w wizieniu. Ulotka jest drukowana w Londynie nakadem Northern European Ring i podaje adresy zjednoczonych organizacji narodowosocjalistycznych w Anglii, Poudniowej Afryce, Szwecji, Norwegii, Islandii, Belgii, Szwajcarii, Danii, Woszech i Ameryce.

Adres najbliszy amerykaski to Arlington. Jest to cz Waszyngtonu, ale ley ju w stanie Wirginia. To ju stan poudniowy, rasistowski, ma swoje prawa i zapewne nazici pewniej si w nim czuj. Na cichej uliczce znalelimy drewniany ubogi domek z szyldem National Socialists Headquarters (Sztab nacjonalsocjalistw). Pod tym zastanawiajcy napis: pijakom wstp wzbroniony. Wida amatorzy do podbijania oka nazistom s dosy liczni i dla kurau nie skpi sobie przed wizytami alkoholu. Na dzwonek drzwi otwiera dwumetrowy drab w mundurze, ze swastyk na rkawie. Na biodrze mu dynda wielki rewolwer, przepasany jest wstg nabojw. - Heil Sieg - podnosi rk z hitlerowskim pozdrowieniem. - Good afternoon - mwi - chciabym zaznajomi si z wasz literatur propagandow. - A kto pan jest? - Pisarz polski - mwi niechtnie, ale nic innego nie przyszo mi do gowy. Chwila wahania. - Wpuci! - rozkazuje jaki gos z wewntrz. Wchodz, na cianie przeciwlegej widz wielki portret Hitlera - w kolorach. Ale w pokoju nikogo nie ma. - Zaraz - mwi drab z pistoletem i wychodzi. Rozgldam si. W kcie stoi karabin. Na stoliku przy moim krzele dua kolorowa fotografia Murzyna, jakby opuchnitego, z krwawicymi oczami. Czyby tak si reklamowali z pobicia jakiego Murzyna? Drab wraca. - Ale dlaczego ten Murzyn jest w waszym mundurze ze swastyk, czybycie tolerowali Murzynw w swoich szeregach? - zagajam. Okazuje si, kul w pot. Drab teje, co tak wyglda, e mnie strzeli w pysk. - To jest commander Rockwell - mwi chrypliwie. A tom wpad... Byy commander marynarki Stanw Zjednoczonych, Lincoln Rockwell, jest Fhrerem amerykaskich nazistw. - Ach, przepraszam najmocniej... Jest taki czarny... - Czarny, bo jego twarz jest jednym sicem. Napado go piciu chuliganw. Skaniam gow w hodzie dla chuliganw, co drab rozumie wida jako hod dla pobitego, bo muskuy mu si rozluniaj, i na razie przynajmniej mog mie nadziej, e nie wyjd std na niebiesko, jak commander, cze mu i chwaa - Sieg Heil! M zbrojny tymczasem wyrzuca mi z szuflady pamflety, ulotki i numery ich organu rojce si od swastyk i krzywych nosw ydowskich. - Jakie wic s wasze cele?

- Obrona biaej rasy. Ta rasa jest wszdzie w odwrocie. Odkd On zgin (spojrzenie hodownicze na portret Hitlera z kosmykiem), nikt si za ni nie zastawia. Ale przychodzi przebudzenie. Przebudzenie na caym obszarze, jaki biaa rasa zasiedla. Pan widzi - tka mi ulotk - adresy naszych oddziaw. - Czy pan jest niemieckiego pochodzenia? - Nie, irlandzkiego. Nie mwi po niemiecku. - C wic pana, c wic Amerykanw moe pcha do ruchu, ktry mwi o wyszoci rasy nordyckiej? - My to poszerzamy na ras bia. - Ale c zrobicie z Murzynami? - Nie popieramy segregacjonistw (tzn. walczcych o wyseparowanie Murzynw na miejscu w Ameryce). To do niczego nie doprowadzi. Nasz program: wysiedli wszystkich Murzynw z powrotem do Afryki. - Szesnacie milionw? - W czasie wojny przerzucono przez ocean dwadziecia milionw. Nie kwestionuj liczby, ale pytam: - Kto to zapaci? - Pjd na to fundusze, ktre teraz s marnowane na pomoc narodom zacofanym. Pastwa afrykaskie, ktre nie maj jako tako poduczonego materiau ludzkiego, chtnie bd kontrybuowa. - Ale czemu, na Boga, Hitlera wzilicie za patrona? - Wielu tak pyta jak pan. Ale niech pan zway, e w Ameryce istnieje koo p tysica antysemickich organizacji. Co pan o nich wie? Pan sam by do nas nie przyszed, gdyby nie ulotka z Hakenkreuzem, ktra wpada panu w rce. Wodz wzrokiem po cianach. Na przeciwlegej cianie jako pendentif do Hitlera wisi tyche rozmiarw w teje pozie portret Rockwella. Na trzeciej cianie, nieco mniejszy, portret McCarthyego. Dalej - zdjcie obnaonego do pasa modzieca, na ktrego piersi widnieje napis: White have rights too (Biali te maj prawa). - To jest Storm Trooper Bill Cody. Kiedy szabesgoje zorganizoway autobus kundli czarno-biaych, jadcy ama na Poudniu prawa segregacji (pasaerowie takich autobusw amali prawa stanowe separujce oddzielne poczekalnie dla biaych i czarnych), posalimy autobus z naszymi ludmi, aby im dali wycisk. Autobus koo Richmond si zepsu. Ale ten wanie Cody sam pieszo pody do Atlanty. Mia ten napis na swojej koszuli mundurowej, szabesgoje rzucili si na niego, porwali mundur i wwczas si objawi na ciele ten napis, ktry on namalowa, liczc si z tak ewentualnoci. Do pokoju wchodzi porywistym krokiem jaki inny hitlerowiec. - Commander Rockwell - szepcze nabonie mj rozmwca. Commander wznosi rami i krzyczy Sieg Heil. - Pan jest Polakiem - mwi na poegnanie mj informator - niech pan nie zapomina, e wasz kraj pad ofiar Becka, ktry by ydem.

Perspektywa komr gazowych Usiowaem zorientowa si w John Birch Society. W Congressional Library, ktrej 15 000 000 tomw jest do rozporzdzenia czytajcych, nie mogem doj do Blue Book tej organizacji. Tropiem j przez kilka dni idc przez pi kolejnych filtrw, wreszcie znalazem w specjalnej komrce obsugujcej kongresmanw. Mimo e miaem specjalne przywileje, zezwolenie na branie ksiek do domu (co przysuguje tylko czonkom Kongresu), specjalny gabinecik, w ktrym mogem pozostawia czytane ksiki -- pozwolono mi tylko na zaznajomienie si z materiaem na miejscu. Nic dziwnego, bo Blue Book cigle narasta: w niebiesk okadk z uchwytem wstawia si kolejne komunikaty. Wida z nich sta robot organizacyjn, ktra systematycznie zasila swoje oddziay. Przecie i Fhrer - Robert Welch, uwaa Kennedyego za bolszewika, bogato wic wyposaony ruch z eks-fabrykantem cukierkw i milionerem na czele, z opiekunami spord plutokracji teksaskiej nie jest do pogardzenia dla oberwacw z drewnianego domku, mieszczcego sztab na Arlingtan. Hitleryzm zaczyna od subwencji wielkiego przemysu i tu zapewne nastpi podobne powizanie. W kadym razie jednak commander Rockwell bdzie usiowa by gr. Drab, ktry mi udziela wywiadu, zapytany o John Birch Society, odpowiedzia pogardliwie: - To tam... tacy sobie harcerze. A my - stukn si chepliwie po dyndajcym kolcie - jestemy onierzami. Istotnie, komunikaty ich roj si od fotografii umundurowanych: Gropp Leaders, Tropp Leaders, Storm Troopers. I od wiadomoci o bjkach, ktre przyszli kandydaci na wadcw Wsplnoty Atlantyckiej (program zapowiada stworzenie midzynarodowej siy zbrojnej) wszczynaj po ulicach miast amerykaskich. W artykule pt. Najwybredniejszy babsztyl Ameryki powiconym wdowie po F. D. Roosevelcie czytamy: Jej wiek si posuwa i drymy wszyscy, e wykituje przed 1972 r. [w tym roku maj obj rzdy - M. W.]. Wwczas bdziemy mieli szczcie dokonania na niej egzekucji. Wielu bdzie godnych zaszczytu nacinicia guzika od komory gazowej. Zrobimy go wic dugim na dwadziecia stp, eby tego zaszczytu moga dostpi wiksza liczba zasuonych. Sdz, e miaem dobre przeczucie, powstrzymawszy si od pytania, co zamierzaj zrobi z ydami.

Konkluzja: i ta fala reakcyjna opadnie, jak opad Ku-Klux-Klan i makkartyzm. Spoeczestwo amerykaskie ma w sobie dosy antytoksyn. Ale nie mona negowa faktw, e kada kolejna fala jest silniejsza i e kada, ustpujca, zostawia po sobie osad.

Podegacz z kanadyjskim paszportem323

Przejedajc w 1958 r. przez pewne bawarskie miasteczko, zobaczyem w witrynie ksigarskiej ksik formatu duej semki, ktrej okadk wypenia bez reszty orze biay.

323

rdo tekstu: Odra 1959, nr 6 i 7.

Nacisnem peda hamulca, a zgrzytno, i po chwili miaem w rku ksik Charlesa Wassermana Unter polnischen Verwaltung. Zauwayem z zadowoleniem, e wycignem bueczk prosto z pieca. Bya to ni mniej, ni wicej relacja z objazdu naszych Ziem Zachodnich w roku 1957 - z objazdu, ktry czciowo odbyem piszc swego Smtka. Zaraz po przybyciu do Polski pojechaem na Ziemie Odzyskane tropem tej ksiki, zamierzajc j punkt po punkcie przymierza do tego, co zobacz. W uroczej miejscowoci Giycko, pooonej midzy jeziorami, zatrzymaem si w zacisznym hotelu, przerobionym z wielk pieczoowitoci ze starego zamku. W ksice goci znalazem nazwiska turystw z caego wiata - wpisy goci z Holandii, Francji, Danii, Niemiec itd. Jacob Beam, ambasador USA, wpisa swe uznanie hotelowi. Nie szczdzi mu pochwa P. Janelli, ambasador woski, ani cay tum innych cudzoziemcw. Kiedy po caodziennym objedzie wziem kpiel i zanurzyem si z rozkosz w wieyst pociel, nie zasaniajc okna i patrzc w ksiycowe kontury drzew parku - zapukano impetycznie do drzwi i do pokoju wpad obywatel, ktry peni funkcj mego cicerone, a ktremu daem do przejrzenia ksik, po prawdzie przyznajc, jeszcze przeze mnie nie napoczt.- Niech no pan zobaczy to paskudztwo rzuci mi na ko - o, tu choby, co ten pan pisze o naszym miecie: Inspekcja, jakiej poddaem hotel Miejski [w tyme Giycku - M. W.], bya najkrtsz, jak w yciu odbyem: dziesi krokw w jedn, dziesi w drug stron. Na tej krzywej drodze napotykaem przecitnie wypadajcych na kady krok trzech pijakw, trzy metry szecienne straszliwego smrodu i trzy tony brudu. - No, widzi pan - ali si kierownik hotelu. - Ten Miejski to naprawd najgorsza dziura. A przecie sun mi pod nos ksig goci - rodak p. Wassermana jest innego zdania: Enjoyed ourselves immensely with your wonderful hospitality. Many thanks. Charge daffaires du Canada Erichsen Blanc Sytuacja poczynaa si robi pikantna. Jako obywatel amerykaski polskiego pochodzenia jad swoim dawnym szlakiem, ktry w midzyczasie przed rokiem przemierzy i opisa w tej ksice obywatel kanadyjski pochodzenia niemieckiego, Charles Wasserman. C dziwnego, e z wielkim zainteresowaniem zanurzyem si w lektur, ale odkrywszy metod tego reportau, rycho zgasiem wiato i usnem. Miaem nadziej przeczyta jaki ognisty pamflet, ktry pobudziby moj wyobrani. Ale tre reportau bya jednostajna, niepomysowa i nuca. Kiedym wrci do Warszawy, otrzymaem ponowny bodziec: redakcja Polish Perspectives zwrcia si o recenzj. Poniej podaj ten artyku w tekcie polskim.

Na tropach Charlesa Wassermana Autor zamierzy ksik a these: wykaza, e ziemie, ktre odeszy od Niemiec do Polski, s le rzdzone. Przyznaj prawo do pisania ksiek tendencyjnych. Nieche jednak co daj: gryzc ironi, miadc dokumentacj, szermierk ze stron przeciwn, sentyment. Czytelnikowi subiektywizm pisarski jest rekompensowany wzruszeniem, umiechem, sportowym zadowoleniem lub sum choby

jednostronnych wiadomoci. Lubi ksiki a these w jakikolwiek sposb dobrze napisane. To jest rzuceniem rkawicy przeciwnikowi, wyzwaniem do napisania rwnie stronniczej ksiki, ale na rwnie dobrym poziomie. W rezultacie - wobec opinii wypywa jaka prawda, oglny ksztat. Ale p. Wasserman nie zadaje sobie adnego trudu. W ksice jego nie zna adnego przygotowania teoretycznego, adnej lektury przedmiotu, w swoim objedzie nie zadaje sobie bynajmniej fatygi, by wyszukiwa ludzi, ktrzy mogli najmiarodajniej (chociaby antypolsko) informowa. Po prostu - jedzie z aparatem i wiecznym pirem w rku, rozglda si za wszystkim, co jest zburzone, co mierdzi, poluje na kadego pijaka, gldzi monotonnie i bezbarwnie z przygodnie spotkanymi Niemcami, ktrzy dziwnie mao ciekawego maj do powiedzenia, choby o rzekomo doznanych krzywdach. W rezultacie - trzeba powicenia, by dobrn do koca ksiki. Jestem pewien, e niektre dane p. Wassermana odpowiadaj prawdzie. Ale ta prawda jest tak uboga, e budzi zastrzeenia u najmniej krytycznego czytelnika. Ten czytelnik czuje, e t metod, powiciwszy po 6 tygodni: na Bovery street w New Yorku i osiedliska murzyskie w poudniowych stanach; na West End w Londynie i chaupy som kryte w Walii; na Zatybrze w Rzymie, slumsy w Neapolu i przeraliw ndz Apulii; na rumowiska, o ktre wci tak atwo w Niemczech - mona by w dwadziecia cztery tygodnie mie cztery ksiki o ndznej wegetacji Stanw Zjednoczonych, Anglii, Woch i Niemiec. Tak spreparowa mona kady kraj. Mam przed sob felieton amerykaskiego dziennikarza Wayne Kilbourne w The Saturday Evening Post pod tytuem Svinus Americanus, po przeczytaniu ktrego mona by mniema, e nie ma na wiecie wikszych brudasw jak Amerykanie. Takie artykuy s poyteczne dla obywateli kraju, o ktrym si pisze. Ale drukowane dla czytelnikw innych krajw po prostu dezorientuj. Tote kiedy w Polsce ksik tego pokroju, dyfamujc Angli, napisa jeden ze znanych publicystw, ksika spotkaa si z oburzeniem i licznymi protestami i sprostowaniami.324 Czytelnik w Polsce po prostu nie chce by dezinformowany. To dezinformowanie czytelnika zdoaem stwierdzi na kadym kroku trasy p. Wassermana, ktr czciowo w rok po nim, dla swoich zamierze literackich, odbyem. Pan Wasserman nie kamie. Zapomina tylko powiedzie, e - jak np. w Prusach Wschodnich, gdzie byem w stanie osobicie jego twierdzenia skonfrontowa - Polska przeja zaledwie 40 procent przedwojennego potencjau przemysowego i e wikszo miast zostaa w 60-80 procentach zniszczona. e straty wojenne na ziemiach do Polski przyczonych wyniosy 16,882 mln dolarw (w Czechach 2,2 mln). Jeli si tylko o tym maym szczegle zapomina, to dalsze efekty s niesychanie atwe. Giycko, od ktrego zaczem objazd, a ktrym p. Wasserman by przeraony, zniszczone w 60 procentach, dorobio si ju 13 000 mieszkacw (przed wojn 16 000). Ostrda - tu niegdy stay domy! - wykrzykuje patetycznie p. Wasserman. Ale nie podaje, e... zniszczona w 64 procentach osigna ju przedwojenn ilo mieszkacw. Dobre Miasto, o ktrym p. Wasserman pisze: Tylko bociany na szczycie ruin - ma mieszkacw o 25 procent wicej ni przed wojn. Iawa: Nikt by nie uwierzy - pisze p. Wasserman - e to miasto przed wojn miao 14 000 mieszkacw. Ale czy kto uwierzy, gdy si powie, e Iawa, w ktrej zniszczono 75 procent budynkw, ma obecnie 11 000 mieszkacw.

324

Zapewne chodzi tu o ksik St. Cata-Mackiewicza Londyniszcze (1957).

Frombork. Podmiewajc si z ruin miasta Kopernika, p. Wasserman wykpiwa szyld kierujcy do biura turystycznego. Najwidoczniej spodziewaj si turystw - ironizuje. Ale ironia okazaaby si nie na miejscu, gdyby zajrza w wykaz turystw: w tym roku byo ich w tej dzielnicy 600 000 (mwi przede wszystkim o turystyce wakacyjnej z innych dzielnic Polski). Tak mona by cign nie koczcy si rejestr sprostowa. Ale i tego dosy, by odsoni metod. Najznamienniejsza jest w ukadzie fotografia p. Wassermana: gra karty zwykle przedstawia przedwojenne zdjcie, d -jaka to teraz opuszczona, zaniedbana ruina. Przejmujcy patos zniszczenia tej ziemi ma wiadczy - wedug niepojtych skojarze logicznych p. Wassermana - przeciwko niej. Ale kt zniszczy celowo w odwrocie t ziemi? Czasem ta metoda fotograficzna zawodzi mimo woli autora. Fotografuje ruin i nie jest w stanie wykasowa retuszem wspaniaego anu zboa. Podpisuje, dajc fotografi Szczecina: Ruiny i wp rozwalone domy na jednej z ulic Szczecina, a tu czytelnik na dalszym planie widzi cae bloki wieo wzniesionych domw. Takich, fotografii mona by narobi setki rwnie w kadym z miast w Niemczech. Panu Wassermanowi nie podoba si zbyt wolne tempo odbudowy. Np. z przeksem zaznacza, e kolosalne i wymagajce milionw na budow ruiny zamku w Malborku tylko zabezpieczono od dalszego zniszczenia prowizorycznymi dachami. Tak moe mwi kto, kto nie dotkn hierarchii potrzeb. Warmia - na ktrej p. Wasserman widzi tylko ruiny, pijakw i nie odbudowany zamek odziedziczywszy urzdzenia przemysowe zniszczone w 70 procentach, zbudowaa od fundamentw 740 zakadw produkcyjnych i 2065 warsztatw. Ale jest miejsce, w ktrym - raz tylko na przestrzeni swej siedem tysicy kilometrw wynoszcej podry (tak mwi reklama na okadce) - p. Wasserman spostrzega prac polsk. Jest to biuro odbudowy Gdaska cile wedug dawnych wzorw. Pana Wassermana zdumiewa, owszem, pietyzm, z jakim s odbudowywane nie tylko pamitki z czasw rzdw Rzeczypospolitej Polskiej w tym miecie, lecz i pniejsze budowle niemieckie. Ale sygnalizuje, e przy rekonstrukcji miasta pracuje 24 architektw, 12 rzebiarzy, 14 malarzy, ironizuje, e na to tyle powica si rodkw, gdy prymitywna odbudowa ley odogiem. Trudno wic dogodzi p. Wassermanowi. Tak samo grymasi, notujc artystyczn rekonstrukcj Wrocawia, ktra rwnie starannie odnawia pamitki rzdw niemieckich po okresie polskich Piastw. Ale w ogle nie obcia siebie zastanawianiem si nad polsk prac na tych ziemiach. Po prostu woli jej nie widzie. Zburzona w 80 procentach Gdynia, do ktrej zawija 50 okrtw dziennie - nie istnieje dla niego. Nie istnieje opera, 4 teatry, 6 wyszych uczelni Gdaska, ktry przed wojn posiada tylko politechnik. Bdzi na 20-kilometrowej, prostej jak strzaa, szosie midzy Gdaskiem a Gdyni, wzdu ktrej pdzi kolej elektryczna sze razy na godzin. Grymasi, e wskaniki drogowe s niedostateczne. Przejechawszy autem par razy Ameryk i Kanad od Atlantyku do Pacyfiku i Europ wzdu i wszerz, umiecham si czasem na polski neofityzm kraju pocztkujcego w motoryzacji, ktry uywa w nadmiarze znakowa, zakl i wskazwek przy drogach. Nie mogc nie przyzna, e nawierzchnie polskie zupenie nie ustpuj drogom wiatowym (a nieraz dziki tanioci robotnika s w stanie korzystnie uywa bardziej pracochonnego materiau), robi nonsensowne uwagi, e zapewne te drogi dostay si nam w spadku po Niemcach, tak jakby taki spadek mg trwa przez dwanacie powojennych lat bez naleytej konserwacji. Tak samo, widzc dobrze uprawione wielkie poacie ziemi, wyraa przekonanie, e to na pewno pola uprawiane przez Niemcw. Ale przecie gdzie indziej rozdziera si szaty, e Niemcw masowo wypdzono z tych ziem!

Dobry jest propagandowo chwyt, e Niemcw wyrzucono, dobrze, e tylko oni przysparzaj dobrobytu krajowi. Ale czenie tych chwytw przypomina argumentacj gospodyni, ktra zbiwszy poyczony od ssiadki garnek dowodzi, e by ju zbity, potem zaraz, e przecie jest cay, i nareszcie, e w ogle go nie poyczaa. Ten mit o tym, e Niemcy, owszem, zostali i e to oni buduj dobrobyt Zachodnich Ziem polskich, wzrasta w ksice p. Wassermana w miar posuwania si na poudnie. Przejedajc tym krajem byem zdumiony twierdzeniem p. Wassermana, e niemal wszystkie wsie s tu w stu procentach niemieckie. C si stao z 750-tysiczna mas polsk lska Opolskiego, ktra w 1945 r. opowiedziaa si za pozostaniem? Z t polskoci, ktrej 498 przywdcw wyaresztowano z wybuchem wojny i posano na mier w kacetach? Ale rozluniwszy dziki tej mitologii nasilenie sceptycyzmu, p. Wasserman przyznaje, e Opole odbudowano w znacznym stopniu. Miaem wykad w maym studium Wyszej Szkoy Pedagogicznej w tym miecie, powoanej do ycia w 1954 r. przez odgazienie Uniwersytetu Wrocawskiego. Jeszcze nie zdobyto si na zbudowanie auli, ale we wzniesionych domach studenckich ju odbywa kurs picioletni po maturze tysic studentw, z ktrych 80 procent ma pene stypendium (tzn. mieszkanie, utrzymanie i pienidze na wydatki). Specjalistyczna biblioteka pedagogiczna liczy 160 000 tomw, tak e zdolna jest obsuy potrzeby 80 procent prac magisterskich. A naokoo wida rusztowania dalszej rozbudowy. Czy i to wszystko wznosi praca niemiecka? Autor napastliwej ksiki jednak o niczym takim nie wspomina. Stojc przed gmachami Opola kontentuje si zapewnieniami jakich wyrostkw niemieckich, e to z zewntrz dobrze wyglda, ale wewntrz si sypie. W ogle strasznie mdli s ci informatorzy. Nic od nich konkretnego, choby ujemnego, o yciu kraju nie mona si dowiedzie. Dziwnie s krojeni na jedno kopyto. Czasami powtarzaj to samo, ten sam koncept, jak np., e jeli Gdask nazywa polskim, to tak samo Hamburg czeskim. Zbyt pieszy autor, nie majc czasu wyadiustowa ksiki, zbyt pieszy, nie majc czasu wej do gmachu i sprawdzi, czy istotnie si sypie. A moe si ba wchodzi w kontakty z Polakami? Ale przecie w jednym miejscu przyznaje, jak chtnie go ju w Warszawie przyjmowano, podkrela, jedyny raz w czasie podry stykajc si z Polakami, jak otwarcie mwi o wadach polskich poczyna. A mimo to rozpoczyna podr z arsenaem efektw, jakby si wybiera w podr po dorzeczach Amazonki. Ni mniej, ni wicej tylko zabiera ze sob dwa kufry z produktami i przyborami. Nadto zgrywa strach przed polskimi milicjantami, ktrzy sprawdzaj jego papiery rejestracyjne. Tumacz si przy tym z czstych kontroli, bo duo nowicjuszy szoferw. Za kadym takim opisem straszliwego spotkania Wasserman daje preludium mdlenia ze strachu i kade spotkanie koczy si grzecznym salutowaniem przez milicjantw. Jedyny incydent w cigu rzekomo 7-tysicznej drogi (trudno zrozumie ledzc marszrut, w jaki sposb namota te kilometry, sam zreszt w innym miejscu podaje 6000): kiedy milicjant, zirytowany ualaniem si dwu Niemek, da papierw i zwraca uwag, cakiem susznie, na to, e piecztka nie jest przybita na fotografii, jak ka przepisy - sprawa koczy si niczym, a polska publiczno ujmuje si za p. Wassermanem. W ogle przez cay czas trwania drogi p. Wasserman nie podaje ani jednego przejawu wrogoci (z wyjtkiem jakiego pijanego, ktry si go czepia, trudno waciwie zrozumie o co). Wszdzie wskazuj mu drog, hotele, podprowadzaj go, radz, witaj i egnaj umiechami. Dowiadczyem sam tego wjedajc do Polski wozem z cudzoziemsk rejestracj. Jedyny czowiek, ktry zachowa

si niegrzecznie, zwymylawszy p. Wassermana doskona niemczyzn za palenie papierosa na stacji, to by Niemiec, jak stwierdza p. Wasserman. Publiczno jednak uja si i tu za p. Wassermanem, a zwierzchnik Niemca - Polak, przeprosi go po angielsku, ktrego nauczy si w polskich szkoach. Pan Wasserman zgrywa si, akcentujc miao, jak popenia, fotografujc. Ale 172 fotografie jego ksiki, poczynione w penym blasku dnia na rynkach ruchliwych miasteczek, odejmuj mu aureol bohaterstwa. Pan Wasserman, ze swoj cudzoziemsk rejestracj auta, ze swoim jzykiem, ze swoim ptaniem si wzdu granicy, nigdy nigdzie nie jest ledzony. Nie mog tego powiedzie o swoim objedzie Prus Wschodnich w dawnych, dobrych, przedwojennych czasach, kiedy za mn jedzio policyjne auto, kiedy mi zabraniano nie tylko fotografowa, ale patrze na niektre obiekty, kiedy mi nasyano konfidentk policyjn, kiedy w lad za moim przejazdem wpadano do domw goszczcych mnie ludzi i kiedy przy moim wyjedzie nie tylko na cle zdejmowano mi buty, ale nawet drutem badano past do zbw. Nie taj, e z odraz obserwowaem nazizm. Ale ile sw uznania powiciem niemieckiej pracy na tych ziemiach! Nie uwaam si przez to za wikszego gentlemana od p. Wassermana. Ale przypuszczam, e wicej od niego dbaem o informatywno ksiki i o zaufanie czytelnika. Co najbardziej zdumiewa w ksice p. Wassermana, to brak wspczucia dla czowieka. Jeli autor postanawia zatai patos wraenia, jakie na kadym bezstronnym turycie musi robi odbudowywanie kraju przez nard zniszczony, ktremu w czasie wojny zabito sze milionw obywateli, przewanie inteligentw i technikw, ktry nie dosta adnych poyczek, jeli autor pomija to wszystko, fotografujc kad kupk mieci, to dlaczego, to skd ta niech do ludzi, ktrzy ten kraj zasiedlaj, ktrzy nic zego p. Wassermanowi nie zrobili, ktrzy oddaj mu peno przysug? S to ludzie, ktrzy przyszli tu z terenw niszych kulturalnie ni reszta Polski. Na pewno nie nadaj si na causerw w salonie p. Wassermana. Na pewno zdarzenia wojenne, nieludzkie zdarzenia, oduczyy ich porzdnej pracy, zwikszyy procent alkoholikw. Ale przecie te wietnie utrzymane konie, o ktrych czasem wypsnie si p. Wassermanowi, ale przecie te dobrze odkarmione krowy (ze skwapliwym przyczynkiem - brudne), to jest dzieo ich rk. Tak samo czasem zdumiewa si p. Wasserman, e wszdzie widzi, nawet u najbiedniejszych, kosztowne radioodbiorniki, tak samo przeszmuglowuj si do jego fotografii postacie robotnikw porzdnie ubranych. Ale zadziwiajcego czytelnictwa Polski, ktre jest dzieem tych ludzi, czytelnictwa wyszego ni w krajach zachodniej Europy, p. Wasserman nie widzi, bo na to naleaoby cho powierzchownie wejrze w ycie kraju, ktry si opisuje. Najbardziej niehumanistyczne stanowisko p. Wassermana podkrela podpis sygnalizujcy typ wschodni pod fotografi yda, jednego z tych nieszczsnych, ktrzy wyjedaj do Izraela lub osiedlani s na terenach, ktre przemierza p. Wasserman. A przecie ojca p. Wassermana, Jakuba, wygnay rasistyczne przeladowania z jego niemieckiej ojczyzny. Tak, wanie ton ksiki jest przede wszystkim dziwnie niehumanistyczny. Pan Wasserman, mimo swych kufrw z ywnoci, musi stwierdzi, e jedzenie jest proste, ale dobre. Czy to, e nie otrzymuje wymylnego jedzenia, jest zarzutem? Taki sam zarzut przed wojn stawiaem cukiernikowi w Cleveland, twierdzc, e polskie ciastka s lepsze. - Tak - odpowiedzia mi - ale wy ciastka dostarczacie dla wybranych grnych dziesiciu tysicy, a my dla milionw. Czy p. Wasserman nie pomyla, e gdyby nie wstrzsy dziejowe nigdy by nie zobaczy tych ludzi brzydko jedzcych i tak racych towarzyszc mu on: e nie potrzebowaby dobija si o stolik w przepenionych salach restauracyjnych, w ktrych te dziesi tysicy byo obsugiwane smaczniej i sprawniej? Pan Wasserman z poziomu restauracji europejskiej widzi niedocignicia, podczas gdyby patrzy z poziomu izby robotniczej, widziaby, e z punktu widzenia szerokich mas ten wskanik

przesun si w gr. Dlatego te byo mi przykro, kiedy w czasie mego pierwszego pobytu w Polsce w wywiadzie ze mn zanotowano jakie moje utyskiwania na restauracje. Trapiem si, e czytelnicy bd si dziwowa: czy ten facet nic innego nie umia spostrzec w ogromie socjalnych zmian? Pan Wasserman opowiada o jakich rzekomo Potiomkinowskich polach. Jak wiadomo, kiedy caryca Katarzyna jechaa inspekcjonowa wieo zasiedlone ziemie, jej minister ustawia na horyzoncie makiety rzekomo wzniesionych wsi. Takie makiety mia napotka p. Wasserman w gospodarstwach pastwowych w Polsce, w ktrej tylko obrzea pl obsiano dla zmylenia kontroli (!?). Pan Wasserman, gorliwie fotografujc odogi (ile by pracy po temu musia zuy we wasnej przybranej ojczynie albo i pod samym moim New Yorkiem!), nie daje ani jednej fotografii tych pl. A szkoda. Bo przecie z wysokoci byle bryczki, a nawet po prostu stojc przy polu, mona by udokumentowa, e jego rodek jest nie zasiany. Dziwnie naiwne to by byy sposoby zudzenia inspekcji! Natomiast ksika p. Wassermana jest Potiomkinowskim polem na odwrt: pokazuje obrzea zmarniae, unikajc pokazania, co si mieci wewntrz. Nieche pozwoli, e go wyrcz.

Prawda ze sztafaem Jak podkreliem, jedynymi informatorami p. Wassermana, ktry zabra si do pisania ksiki bez najmniejszego przygotowania do tematu, s przygodnie napotykani Niemcy, z ktrymi zwykle rozmawia przez okno samochodu. C mwi oni poza wykrzywianiem si na Pollacken? Mimo e jednogonie stwierdzaj, i od czasw Gomuki wszystko idzie ku poprawie (a Wasserman objeda teren w rok po objciu kierownictwa Partii przez Gomuk), mimo e potwierdzaj tak daleko idc popraw, e mog bezkarnie publicznie wymyla od polskich wi (i to temu pokoleniu, ktre przechodzio przez egzekucje, kacety i przymusowe wywzki), jednak bynajmniej nie myl zosta w Polsce, wyjedaj, nie wierz, aby na te ziemie wrciy rzdy niemieckie. Nasi modzi w to nie wierz i emigruj - informuje Niemka (s. 235). Pastor niemiecki potwierdza t opini (s. 244). T opini potwierdzaj i gocie z Niemiec: Przywrcenie tych ziem Niemcom byoby kamieniem myskim u ich szyi - mwi do Wassermana turysta przybyy z Niemiec (s. 239). W tych jednomylnych opiniach odbija si dziejowy proces: odpywu elementu niemieckiego na Zachd. Naturalnym zapleczem tych ziem jest Polska. Niemcw za bardziej nci Zachd i adne sztuczne kolonizacje niemieckie nie mogy nic na to poradzi ani na lsku, ktry mia ludno polsk z prehistorii, ani w Prusach Wschodnich, gdzie przed tysicleciem rozpocz si polsko-niemiecki spr o spadek po plemionach Prusw. Jaki rzd moe mie dostateczn ilo pienidzy, aby od niebios porzdek wiata odkupi - wykrzykuje z rozpacz nadprezydent Prus Wschodnich, Teodor von Schona, w memoriale o fiasku kolonizacji niemieckiej, w memoriale zoonym w r. 1822. Dalszy bieg wypadkw a po gorzkie owiadczenia, ktrych wysuchiwa p. Wasserman w roku 1957 potwierdzaj t opini von Schony. Mimo nieustannych zastrzykw pieninych Prusy Wschodnie marniay w zwizku ekonomicznym z Niemcami: w roku 1871 Niemcy liczyy 41 mln, w 1910 - 64 mln, w roku 1872 cz Polski pozostajca pod zaborem rosyjskim liczya 6,2 mln, a w 1911 - 12,4 mln, w roku 1871 Prusy Wschodnie liczyy 1,82 mln, a w 1910 - 2,06 mln. A do tego jeszcze naley doda, e obwd olsztyski, zasiedlony przez Polakw, od tych lat do wojny wykaza przyrost 83 procent, gdy zasiedlony przez Niemcw obwd krlewiecki w tym samym czasie wykaza przyrost 59 procent.

W jednym tylko dziesicioleciu 1900-1910, jak obliczaj dr Franz Ludtke i dr Otto Thiele w swojej Der Kampf um Deutsches Ostland, opucio Prusy Wschodnie, Pomorze i Dolny lsk (czyli terytoria, ktre objecha p. Wasserman) z gr p miliona osb. Wedug spisu z 12 VI 1907 w Prusach Wschodnich i Zachodnich, na Pomorzu, lsku i w regencji poznaskiej mieszkao urodzonych w innych prowincjach 350 000, w zachodnich natomiast prowincjach Niemiec mieszkao przybyszw ze Wschodu 2 300 000. Jest to wdrwka narodw, jakiej w czasach pokojowych nie notuj dzieje. W 1918 r., interesujc si tylko Prusami Wschodnimi, stwierdziem ze rde niemieckich, e na plebiscyt polsko-niemiecki przywieziono na koszt Rzeszy do gosowania 280 000 mieszkacw dzielnic zachodnich Rzeszy, urodzonych w Prusach Wschodnich. Wedug oblicze niemieckich z 1922 r. ucieczka do Rzeszy z jednych tylko Prus Wschodnich wynosia okoo 20 000 ludzi rocznie. Z innych ziem zachodnich Niemiec - to samo. Tote Hitler zapowiada (Mein Kampf, t. II, s. 742,): Rozpoczynamy z tego punktu, na ktrym utknlimy przed szeciuset laty. Zahamujemy odwieczne parcie germaskie na poudnie i zachd, zwrcimy si na wschd. Ale, jak widzimy, i Hitler nie potrafi od niebios porzdku wiata odkupi. Stwierdzi to uczony niemiecki, specjalista od ekonomiki Prus Wschodnich, ktry powici mojej ksice przedwojennej cae studium. Musia lojalnie stwierdzi, e jedyny czas rozkwitu gospodarczego Prus Wschodnich w dziejach by po trzecim rozbiorze Polski, kiedy Prusy otrzymay wspaniae zaplecze. Leider wahrte diese Bltezeit nur wenige Jahren (Niestety, ten stan rozkwitu trwa krtko) - ubolewa dr Gollub. I wszystko to mimo pomocy dla Prus Wschodnich pyncej z Niemiec nieustannym cigiem przez cay wiek XIX i przez XX stulecie - a do upadku Niemiec. Wszystko to na nic: zaduenie wasnoci ziemskiej w porwnaniu z pozostaymi obszarami Niemiec byo dwa i p raza wiksze w wielkiej i trzy razy w mniejszej wasnoci. W latach 1930--1934 wyrzucono w boto dla Prus Wschodnich 470 milionw marek, potem w myl tendencji Hitlera, subwencje wpychane dla popierania niemczyzny w ten kaleki kompleks gospodarczy bez polskiego zaplecza wzrosy do 200 milionw rocznie. Ten patriotyzm cieplarniany le pachnie, skoro kae si opaca 200 milionami marek - stwierdzi w sejmie pruskim pose Baczewski. Ustalia si zasada, e za wytrwanie na tych ziemiach Niemcom naley si nagroda, gdy Polacy za to otrzymywali cigi. Na skutek tego, jak pisze niemiecki pisarz Heinrich Hauser (Wetter im Osten)325 - zadziwiajco u tych kolonistw zanik dar improwizacji. Niemal nie zdarza si widzie samodzielnie postawionego potu lub samodzielnie sprokurowanych narzdzi rolniczych. Okazuje si, e u tych ludzi nie ima krzty pionierskiego ducha. Lud polski posiada zalety, z ktrymi nie wadzioby zapozna si Niemcom: mae potrzeby; zaciskanie pasa; wytrwao i pracowito, ktre polskiego pracownika zrobiy niezastpionym w niemieckim przemyle i rolnictwie; mio ziemi, rodziny, duma z licznego potomstwa. Modzie niemiecka, niemiecki pastor, spotkana Niemka, wszyscy ze lska powiedzieli p. Wassermanowi to samo o swoich ziemiach. To samo potwierdzi mu niemiecki turysta. Przy czyme wic upiera si Wasserman? I jakim konsekwencjom mogaby suy jego ksika?

325

Heinrich Hauser (1901-1955) - niemiecki pisarz i publicysta, autor powieci i esejw oraz tomu reportay Am laufenden Band (1936).

Wypas rumakw apokalipsy Wanie... Jakim konsekwencjom ma suy ksika p. Wassermana? Prawda, e Zachd auje swoich postanowie z koca wojny - konstatuje p. Wasserman, stwierdzajc w ten sposb, e ziemie wschodnie Niemiec przyczone zostay do Polski z wol mocarstw. Ale nie powouje adnego miarodajnego faktu dokumentujcego, e Zachd tej swojej decyzji auje. Nie jestem zwolennikiem pieniactwa historycznego, ktre kae polskim szowinistom wypomina, e Berlin stoi na kociach plemion sowiaskich, a Niemcom dowodzi, e ich zasig siga Wogi. Bo na tych rwninach wschodniej Europy nie byo w dziejach niewzruszonych Pirenejw ani nieprzebytych kanaw La Manche. Nie roszczenia wic emocjonalne znacz, ale celowo i fakty. A fakty s takie, e rezultaty swej pracy starli z oblicza tych ziem sami Niemcy, robic z kadego miasta twierdz, zostawiajc ruiny, ktre w 1957 r. jeszcze nie zniky cakowicie, i porzucajc t ziemi z lekkim sercem, bo dzieje bezlitosnych ewakuacji caych poaci kraju przez Niemcw spezy tam wszdzie na niczym, gdzie ludno do tych terenw przywara organicznie. Na tych odogach, ktrych ugory p. Wasserman z uciech fotografuje, zakorzenia si ponownie polska praca od samego pocztku. Praca ta przebija nawet przez monotonny gwasz rewizjonistyczny, ktrym pochopny emigrant niemiecki z Kanady zamazuje wszelkie rozpoznawalne kontury. Przebija odbudowa Gdaska, Wrocawia, Gliwic, Opola, raz po raz przebysku j dobrze utrzymane drogi, odkarmione bydo, pielgnowane konie, uprawne pola, utrzymane kwietniki, uczynno mieszkacw, taczce dzieci, maszerujca modzie. To s jedynie fakty, liczce si w obecnej epoce, ktra idzie do nowych form jednoci wiatowej i nie ma czasu na cige przestawianie kokw przez pokcone dzieci. Pana Wassermana spotyka to, co opisuje Remarque w Drodze powrotnej: po tylu cierpieniach opisanych w Im Westen nichts Neues znowu widzi maszerujc modzie. Wiemy, dokd domaszerowaa. Pan Wasserman, widzc w Gogowie modzie polsk maszerujc przy dwikach wojennego marsza - dostaje gsiej skrki (Es lauft mir kalt ber den Rcken). Sygnalizuje galopujce rumaki Apokalipsy. Ale przecie, skoro jest rzecz pewn, e nie da si pokojowo przesun granic zasigu niemieckiego na Wschd, to tacy jak Wasserman i jemu podobni prowokuj wojn. Po co si pisze takie ksiki? Czy wiat nie ma dosy rnych Saar, Alzacji i Lotaryngii, Malmedy, Jutlandii, Macedonii, Triestw, czy znowu ma si krwawi, wznawiajc istniejce przed wojn trzydzieci osiem sporw granicznych? Czy panu Wassermanowi marzy si nowe przesiedlenie narodw? Pan Wasserman wzdycha do nowej pokojowej epoki, ale j oddala, siejc wanie niepokj.

W emigracyjnych obieach
JAK TO SI ZACZO Siowanie si emigracji zarobkowej326
Ameryka przerobia na sto lat wczeniej ni jej obecni kontrpartnerzy drog do cywilizacji materialnej. Ubogi technokratyczny folklor amerykaski przechowuje legendy o udarnikach amerykaskich: o Wgrze Joe Magerack, ktry pobi fantastyczne rekordy w stalowni, o Murzynie John Henrym, robotniku kolejowym, ktry wygra miertelny wycig z maszyn, prdzej ni ona wbijajc podkady kolejowe, a wygrawszy wycig - pad martwy ze swym olbrzymim motem w doni. Dziki temu w roku 1860 Ameryka staa si trzecim pastwem przemysowym wiata, w roku 1870 drugim po Anglii, po pierwszej wojnie - pierwszym, a po drugiej reprezentuje dwie trzecie przemysu caego globu. [...] Ten wpyw walorw duchowych powtarza si w historii Ameryki. Kiedy w XVIII w. lord Gove z Halifaxu ewakuowa w obliczu rozptanego buntu sto kilkadziesit okrtw wypenionych inteligencj, bya to tylko drobna cz walorw ustpujcych miejsca dwunogim z lasu, jak pogardliwie chrzci tamtoczesna prasa angielska zbuntowanych Amerykanw. W cigu wielu lat nie ukazuje si ani jedna ksika, w cigu kilku dziesitkw lat wietny Harvard University, majcy w chwili wybuchu walki o niepodlego ptorawieczn tradycj, obywa si... trzema profesorami. Washington w rozmowie z Polakiem, J. U. Niemcewiczem, odbytej na kilka tygodni przed mierci, trwoy si o drog duchow Ameryki. Istotnie, po jego mierci prd materialistyczny, reprezentowany przez Hamiltona327, bierze gr nad ideami Jeffersona328, ktry uwaa, e dla zdrowia duchowego powstajcego pastwa naley zapewni przewag elementowi siedzcemu na roli. Na tej roli jednak nie siedzi nikt - rozpoczyna si wcieky marsz 3000 mil - ku Oceanowi Spokojnemu. Kade przesunicie wprzd to odcedzenie zawadzajcego w tym marszu balastu kulturalnego na rzecz coraz dalszych zdobyczy. W kadym dziesicioleciu dziejw amerykaskich widzimy lini granicy przesunit dalej, ale w kadym dziesicioleciu ta linia reprezentuje jakby sito odsiewajce. Po jednej jego stronie s pionierzy, po drugiej ci, ktrzy maj ich zaopatrywa, i te nie maj na nic innego czasu. Jeszcze w sidmym dziesicioleciu ubiegego wieku sito to nie przeszo wicej ni poow drogi, odcedza wwczas gdzie koo Kansas. Dopiero w roku 1900 ogoszono ostateczne zlikwidowanie granicy - tego drugiego po usuniciu Anglikw czynnika wyjaawiajcego. Trzeci czynnik - uprzemysowienie - zjawia si do wczenie, wyniszczajc cakowicie rolnictwo Nowej Anglii, cae poaci atlantyckie, na rzecz przemysu i spekulacji. Kiedy Pnoc odnosi w wojnie domowej zwycistwo nad arystokratycznym, tradycjonalistycznym i farmerskim Poudniem, roje carpet-baggers (szabrownikw Pnocy cigncych z pustymi
326

rdo tekstu: M. Wakowicz, Polacy i Ameryka, Newton 1954, s. 17-38. (Ksika opatrzona podtytuem: Odpowied Sharpowi. Zdemaskowanie Lattimoriady zachodniej .) 327 Alexander Hamilton (1757-1804) - polityk amerykaski, ekonomista (przez pewien okres minister finansw). Bliski wsppracownik Washingtona. 328 Thomas Jefferson (1743-1826) - polityk amerykaski, jeden z autorw Deklaracji Niepodlegoci (1776). W l. 1801-1809 prezydent USA.

walizami z dywanw po upy) rzucaj si do robienia interesw. Oni to staj si wychowawcami emigracji, ktra pynie z Europy. Oni to przeszczepiaj dla swoich celw racjonalizm XIX w., nie miarkowany imponderabiliami wyhodowanymi przez stulecia w Europie, oni to z zachwytem stosuj w najczystszej formie nauki Adama Smitha, hasa nie krpowanego niczym wyzysku, dostatecznie rzekomo regulowanego przez czynniki naturalne, ktre istniej w przeronitej organicznymi powizaniami gospodarczymi Europie, a ktrych nie ma na pustaciach wyrwanych Indianom. Zaczyna si tworzy ycie oparte na powizaniach nieorganicznych, tzn. powstaych z planowania, a nie z ewolucyjnego narastania wartoci. Rozrost cywilizacji materialnej US po wojnie domowej sta si kluczem do wolnoci specyficznego rodzaju - wolnoci od sigajcych gboko konfliktw pomidzy walorami staroytnoci, redniowiecza i wspczesnoci, ktre targay Europ. Istotnie - bez balastu tradycji byo lej si porusza i ta krzepa miaa licznych apologetw. Pnoc walczya o wyzwolenie Murzynw przede wszystkim dla swoich celw gospodarczych, a zwyciywszy, zmonopolizowaa stron ideow wojny domowej. Sens sprawiedliwoci dziejowej stan istotnie po stronie Pnocy, podczas gdy Poudnie walczyo o przeyty arystokratyczny ksztat ycia. Ale by to ostatni protest masowy przeciw epoce technokracji. Dzieje narodu, jak dzieje rodziny, rosn nie na formukach wiata nieorganicznego, a na nieznanych prawach organicznych. Gdy wyprodukujemy nieudany preparat, jake chtnie cofnlibymy proces, wiemy jakich bdw naleaoby unikn. Gdy narzekamy na swoje nieudane maestwo, przypisujemy mu wady, ktre odziedziczyy dzieci, nie zgodzimy si jednak cofn ycia wstecz, aby w zamian za te ywe dzieci, ktre mamy i kochamy, otrzyma dzieci z innej wymarzonej kobiety; nie moemy mie bowiem adnej pewnoci, czy nie porodziyby si z jeszcze wikszymi brakami. Narzekania na symplifikacj duchow byo w Ameryce duo. Ale wtpi naley, czy obecnie kto z tsknicych do Europy Ruskinw czy Browningw zgodziby si cofn przeszo za ogromn cen: bo przecie symplifikacja daa Ameryce potg materialn, bez ktrej obecnie czynnik mogcy ksztatowa now epok byby pozbawiony egzekutywy. Zrozpaczeni indywidualici amerykascy dowodzili wprawdzie, e symplifikacja stanowi zarazem sabo Amerykanw, bo im utrudnia w wikszym stopniu ni Europejczykom zrozumienie rnic midzy ideaami politycznymi, socjalnymi, moralnymi, estetycznymi i religijnymi, co stanowi istot cywilizacji zachodniej. Ale jeli nastpuje zmierzch cywilizacji zachodniej i ma j zamieni synteza nowej cywilizacji wiata, to wwczas to oderwanie Ameryki moe jej da wiksz atwo asymilowania nowych wartoci. Wielk gr graa Ameryka. Jeli zdya sformowa si duchowo, zanim przyszy rozstrzygnicia, to ryzyko ofiar poniesionych na rzecz cywilizacji materialnej mogoby by usprawiedliwione.

W myny technokratyczne wlewa si organiczny surowiec ludzki przybywajcy z Europy, aby ulec szybkiej technokratycznej przerbce. [...] Stumiona w Europie Wiosna Ludw hojnie zsypuje chlorofil na ziemi amerykask. Powstaje osada za osad. Wybuch wojny domowej ujawnia ju 816 polskich osad. Ale nie dao si wykopywa krzyy, zawiesza dzwonw i wyciga dugich botnistych uliczek wsiowych, przy ktrych ciasno zasiady chaupki. Szatan depresji przemysowej to nie jest biedny

diabe polski od niewinnych plag posuchy czy deszczu, nie odegna si go zakupem mszy. Pkaj osiedla, zespoy rozpryskuj si na drobiny po indywidualnych farmach. [...] Niezwyczajnych tej formy ycia za sia przygniata samotnoci, nie nauczonych formy indywidualnego gospodarzenia szatan technokratyczny znw pdzi, ale tym razem do miast, znw zgarnia w kup, ale ju bez krzya i dzwonu. Niezdolni do domokrstwa, nie znajcy jzyka, bezbronni, pyn bezwoln mas w myny fabryk, ktre miel ich koci na pognj. Z tego pognoju nie drzewa wyrosn, ale drapacze chmur. [...] Powstay slumsy, do ktrych szataskie szpony technokracji pozsypyway tych ludzi dla dalszej przerbki. Ale nie zakwita ponownie ycie gromadzkie o powizaniach organicznych. Odjto im rado zakupw. Nie ma si co targowa w wielkich uniwersalnych sklepach, nie ma co bada wartoci zestandaryzowanego towaru, ktry wszdzie jest taki sam. [...] Odjto im rado twrczoci, ktr mia w kraju nie tylko rolnik, ale najbiedniejszy szewczyna i krawczyna posiadajcy swoje sekrety. Produkuj obiekt, ktrego ksztatu nie ogarniaj. [...] Diabelskie myny wreszcie otrzymuj swj produkt: szar mas zmielon i zlan do rezerwuarw getta miejskiego. [...] Proces techniczny, ktremu poddano t mas, wytrawi z niej wszystkie cechy niepotrzebne dla produkcji. Zostawi tylko pracowito i wytrzymao. Ich warto jako robotnikw bya znana pisze E. F. Steiner. [...] Snad jeszcze tli w tych Polakach zmys samoobrony wsiowych majsterkw. Zawzito dwigania si nawet z tej wskiej ograniczonej bazy, nawet czstk nie najistotniejszych wartoci, ma w tych ludziach straszliw si. [...] Tu emigracja polska staje przed progiem nowego niebezpieczestwa. Metoda cigego dranienia potrzeb mas, pchajc je do wikszego udziau w bogactwie zamiast wsppracownictwa w twrczoci kulturalnej - mwi Bowers - jest dla postpu cywilizacji nader niebezpieczna. Nastpuje ciekawy proces: zwykle naprzd jest kultura (wierzenia, piewy, obyczaje), na pokadzie ktrej tworzy si cywilizacja. Tym ludziom zabito ich kultur, dano im cywilizacj obc, nie wyrastajc z nich organicznie. [...] Wwczas technokracja, ktra t gleb ludzk wyniszczya, zabraa si do jej reaktywowania... po swojemu. [...] Signito do wzorcw, przypomniano lata bohaterskiej modoci i jak profesorowie bismarckowskich Niemiec zaordynowali socjalizm, zaordynowano American Creed. Uzasadnieniem cywilizacji jest obrona kultury, na ktrej spoczywa. Tego uzasadnienia szuka cywilizacja amerykaska, tworzc American Creed, rodzaj dekalogu amerykaskiego. American Creed miaa jednak suy wytwrczoci. Wic ustalono hasa optymizmu, dorabiania si, dzielnoci - amerykaski socrealizm. Wyprbowanymi metodami masowej wytwrczoci wprzgnito do propagandy olbrzymi aparat. [...] Prasa, szkoy, przemwienia sdowe hucz sloganami: The land of the free (Ameryka - ziemi wolnoci), The land of opportunity (...wszelkich moliwoci), The cradle of liberty (...kolebka wolnoci), The home of democracy (...siedlisko demokracji), Freedom of speech (swoboda sowa), Freedom of religion (...wyznania). Niewtpliwie w tej American Creed jest zalek wielkiej, uniwersalnej cywilizacji przyszoci. Nie da si jednak adnym chwytem technicznym stworzy przypieszonej produkcji dusz. [...]

Z hasa opportumity pierwsze emigranckie pokolenie bierze pojcie pienidz. Money - oto pierwsze sowo, jakiego si ucz w Basic English nowej rzeczywistoci. Skoro walory starokrajskie s na nic, pienidz staje si czym jedynym namacalnym, czym, co daje oparcie. Drugie z rzdu pokolenie, znajce ju angielski, ale czujce si samotnie, bierze podsuwane hasa jako podstaw do zczenia si w gang. Gang wydaje si jedynym oparciem dla czowieka, ktry czuje si sam i na sabych nogach. Drugie pokolenie emigrantw - informowa mnie naczelnik synnego wizienia w Illinois - daje najwicej przestpcw. [...] Trzecie pokolenie, ju bdce w stanie odkry poczenia spoeczne, ale wyjaowione kompletnie, z dna duszy zabitej wywouje starokrajskie poczucie pana, janie wielmonego pana. Skoro mu wic dudni w uszy, e kady moe mie swoj g znoszc zote jaja (popularny slogan), znajduje j w pojciu bossa (szefa) politykierskiego lub zwizkowego. W zamian za pomoc wiadczon biedocie bra ich gosy i sprzedawa za koncesje puchncego ycia ekonomicznego. W ten sposb odczowieczona masa, zabierajc si do udziau w rzdzeniu krajem, zaczyna bra straszliwy odwet na systemie, ktry j odczowieczy. Kiedy obserwowaem kongres Narodowego Zwizku Polskiego329 w Buffalo, uderzy mnie stop poszlacheckich fumw oeniony z yankesowskim politykierstwem w chopskim szynku. Psychiatra polski, prof. Wadysaw Wadyczko, mwi mi kiedy, e cywilizacja pali si na knocie zanurzonym w kulturze i wypala z wolna cay kulturalny zbiornik. Tak oto lodwka wypalia godzinki. Szwed, prof. G. K. Myrdal, sprowadzony dla ratunku, po kilkuletnich studiach zakoczy omiosetstronicowe dzieo American Dilema kostyczn uwag: Sdzono, e zastosowawszy American Creed, zmieni si kakofoni w melodi. Ale Myrdal jest znad fiordu, a Wadyczko znad rzeki Niewiay. Obaj wzroli w powizaniach organicznych i wiedz, e trzeba kilkudziesiciu lat, aby drzewo wyroso. Krtko mwic, technokracja wypraw po ideowo zaopatrzya w slogany w puszkach. Stao si to, co spotkao wypraw arktyczn. Mieli w konserwach wszystko, co trzeba: tuszcze, biaka, fosfory, wglowodany, protein, a tymczasem wypaday im zby, ar szkorbut. Okazao si, e w wyjaowionych technokratycznych puszkach brak istotnej tajemniczej substancji. Tak dowiedziano si o potrzebie witamin. Amerykaska cywilizacja rabunkowa w psychice ludzkiej zniszczya jej organiczne powizania. Ukazay si spod jej zmytej nawierzchni etyczne, powszechnie przyjte pojcia: honest graft (tolerowane apwkarstwo), sucker (osesek - pogardliwe okrelenie okpionego), smart (spryciarz z odcieniem zachwytu dla oszustw). Ta erozja duchowa powoduje powane klski. Presja ycia, w ktrym zdenaturoway si dzikie instynkty pionierskie, jest tak silna, e aden kraj na wiecie nie ma tak duego procentu umysowo chorych. W cigu ostatniej wojny zdyskwalifikowano do suby wojskowej dwa miliony powoanych z powodu zaburze psychicznych, corocznie staje przed sdami dla nieletnich niemal p miliona modziey do 18 lat.

Wwczas, w p wieku po rozpoczciu si emigracji zarobkowej, kiedy masa emigracji polskiej zyskaa pewne podstawy materialne, nastpuje proces samoobrony, walki o utracone pozycje kulturalne:
329

Zaoony w 1880 Zwizek Narodowy Polski jest najliczniejsz organizacj polonijn w Stanach Zjednoczonych.

odpaty ziemi, ktra ich przyja, nie tylko prac zwierzcia pocigowego; odkupienia krzywd moralnych, ktre si Ameryce zadao. Z jakiej podstawy wyjciowej wkracza masa polska w ten nowy okres? [...] Emigracja polska, zoona z drobin wiata organicznego, staje wobec spoeczestwa zbudowanego na zwizkach spoecznych nieorganicznych. Organiczne s te grupy spoeczne, gdzie wi spoeczna ma charakter spontaniczny, nie racjonalizowany ex post [np. przez American Creed - M-W.], gdzie wic jest ona nakazem tradycji lub te jakich impulsw irracjonalnych. Natomiast spoeczno nieorganiczna takiej wizi spoecznej nie posiada i jedynym cznikiem tam jest interes. Spoeczestwo organiczne nazywa Tommis wsplnot, za nieorganiczne - spoecznoci. [...]

Pierwsza kropla stearyny, spadajca na gow owada, podnieca go do gwatownych ruchw, do ucieczki. Nastpna utrudnia posuwanie si, nastpne przygwadaj, ju tylko widzimy nie skoordynowane ruchy jeszcze wolnych apek czy macek, szereg nastpnych kropli nieubaganie zasklepia wzgrek stygncej stearyny, w ktrej tkwi preparat tego, co kiedy byo caym dla siebie wiatem. Te pierwsze krople stearyny, parzc bolenie, wywoyway zawzite postanowienie uciekania. Zgromadzi pienidze i wraca. Std kult pienidza w pierwszym pokoleniu. Emigrant nie kupuje farm, nie zakada sklepikw, nie ubezpiecza si na ycie, bierze zajcia, ktre mona rzuci z dnia na dzie, unika tak dalece wszystkiego, co si czy z planowaniem na duszy czas, e nie buduje nawet kociow, w ktrych mgby wytchn przed zalewem parafiny. Wzmaga si natomiast jego kontakt ze starokrajsk parafi. [...] Wzruszajce jest to przebijanie si przez stearyn. List zaoycieli Zwizku Narodu Polskiego, wysany przy jego zakadaniu do J. I. Kraszewskiego, jest przejmujcym woaniem o pomoc: Mistrzu nasz, Ojcze Duchowny... kilka sw zachty od Ciebie, ktry jeste jednym z wodzw narodu, bdzie dla nas warte tyle, co armia uzbrojona. Nie odmw nam tych sw. Ale na to wszystko kady si lata i lata...

Fanfary emigracji politycznych330

To nie dolar nas wabi w zaraniu tego kraju. I nie awanturnictwo. Na Dzikich Polach mielimy dosy ujcia dla instynktw pionierskich. Franciszek Warnadziewicz, czonek wyprawy Kolumba, gincy od strzay indyjskiej, to by wyjtek zabkany na Bahama zamiast na Dzikie Pola. Rnowiercy nie potrzebowali te ucieka za morza dla swych przekona religijnych. Polska bya europejsk Ameryk, do ktrej chronili si przeladowani. Pierwsi emigranci to drobinki dysydentw, emigrujcych jednak nie z powodw religijnych, a politycznych, ludzie, ktrzy si opowiedzieli za szwedzkim najedc. To Olbracht Zaborowski, ldujcy w 1662 r., dajcy pocztek potd istniejcej rodzinie Zabriskie, to Sadowski, ldujcy w epoce krlowej Anny, ktrego synowie - pionierzy docierajcy nie spenetrowanymi szlakami

330

rdo tekstu: j. w., s. 8-16.

wodnymi a do Nowego Orleanu, zakadajcy Cincinnati, i teraz kwitn rozronitym rodem Sandusky. Sowiaski Mayflower - polscy Arianie, poplecznicy szwedzkiej inwazji, uchodzcy po wyparciu Szwedw do Czech, zakadajcy Braci Morawskich, lduj w liczbie 4000 w pocztku XVIII w. Std Polak-dysydent, dr Kurcjusz, jest zaoycielem pierwszej szkoy wyszej w Nowym Jorku (1659), w ktrej czesne jeszcze pobierano skrami. Std Polak, Kowalski - Fabricius, jest pierwszym w ogle w Stanach pastorem luteraskim, objedajcym zbory do mierci, mimo spadej na w ostatnich dziesiciu latach lepoty. To Karol Baszkiewicz, sporzdzajcy pierwsze mapy pobrzea Atlantyku. To W. Adamkiewicz, budowniczy gubernatora Stuywesanta, wznoszcy pierwsze wiksze budynki Nowego Jorku (wwczas Nowego Amsterdamu). Nazwiska ich migaj nieznanymi wiatekami w tamtoczesnych registrach, s snad walorem kraju, skoro w broszurze wydanej w 1649 r. Polak, Konrad Popolski, wdaje si w dyskurs de publicis. I jakby wiadomi, e rozpoczynaj trzy wieki polskiej tradycji, polscy smolarze, szklarze, majstrowie klepki, waczosu, ugw i potaszw - specjalici sprowadzeni przed Pilgrims (pielgrzymi ldujcy w 1620 r., uwaani za pierwszych osiedlecw), bo w 1609 r. do ubogiego w technik kraju, robi w 1620 r. pierwszy strajk polityczny w Stanach nie stawiajc si do roboty, zanim nie uzyskaj gosowania. Potomek emigranta-dysydenta, bankier holenderski Stadnicki, wasnymi funduszami gwarantujcy poyczk nie uznawanego rzdu amerykaskiego, chcc zwalcza niewolnictwo, uzasadniane potrzeb rk roboczych na plantacjach trzciny cukrowej, zawizuje towarzystwo dla warzenia cukru z soku klonowego, zakupuje w US obszar rwny niemal Wyspom Brytyjskim, na ktrym towarzystwo w cigu pstuletnich swych rzdw znakomicie pchno rozwj gospodarczy kraju. Ogie ideowy, mniejsza o to, e z rnowierczych rde, jest polski. Siostry Morawskie w Savannah, dzierone siln rk przeoonego Leszczyskiego, szyj sztandar dla Puaskiego, ktrego wrczenie opiewa w p wieku pniej H. W. Longfellow.331 Pokolenie epoki Owiecenia w Polsce zwraca oczy na kraj, w ktrym ju realizuj si hasa mtnie dopiero wieszczone przez prekursorw zbliajcej si rewolucji francuskiej. Realizuje si wolno, o ktr dry zagroona Polska. Przejechaem kilka tysicy mil - pisze do Waszyngtona ldujcy w 1783 r. pionier, poeta Kajetan Wgierski - aby nauczy si zachowania dla narodu jego najdroszych praw. Realizuje si demokracja, ktr prno usiuj intronizowa sptanymi rkoma twrcy Konstytucji 3 maja. Patrzyem na niego z wikszym szacunkiem, jak na uszamerowanego marszaka w gromadzie lokajw - pisze Niemcewicz, jeden z twrcw tej Konstytucji, o generale Gates, zwycizcy spod Saratogi332, dwigajcym pkaty kosz z zakupion ywnoci.

331

Henry Wadsworth Longfellow (1807-1882) napisa w 1825 poemat ku czci Kazimierza Puaskiego zatytuowany Hymn Sistr Morawskich w Betlehem przy powiceniu proporca Puaskiego. 332 W bitwie pod Saratog (1777) wojska stanw amerykaskich powstrzymay ofensyw przybyego w 1776 do Ameryki angielskiego korpusu ekspedycyjnego.

Tej popularnoci Ameryki towarzysz czasem a zabawne objawy polskiej sympatii, jak to wysanie dla onierzy amerykaskich 50 000 funtw balsamu, leczcego rany, przez wojewod Mostowskiego albo zwrcenie si Polskiego Zakonu Rycerzy Boskiej Opatrznoci o list kandydatw do odznacze, z ktrym to fantem demokratyczny Kongres nie wie, co pocz. Na wstajce za morzami wiato cign urzeczeni nim rozbitkowie Konfederacji Barskiej. Okres ten pocztkuje polsk tradycj walki na wszystkich barykadach wiata. Tradycj niepoliczonych ofiar, rozproszkowanych wysikw. Siostra Weronika na pobojowisku pod Gettysburgiem333, odkrywajca pod zmyt krwi rysy brata, o ktrym nie wiedziaa, e przyby do Ameryki - jest tragicznym tego symbolem. Historia przypadkowo tylko zetrze krew, by tu i tam wynurzya si sylweta: Mikaszewicza - ktry na okrcie nazwanym Prince Radziwi na cze mecenasa Konfederacji Barskiej, majc jeszcze inny okrt, razem 10 dzia i 4 modzierze, uwija si szarpic tyranw. Albo innego konfederaty, Elholma, ktry na czele siedmiu stracecw bierze do niewoli wypraw rzeczn 5 okrtw z 14 dziaami i ptora setk onierzy, ktrego imieniem stan Tennessee nazwa jeden z dwu skadajcych go dystryktw (drugi nazwano imieniem Waszyngtona). To nie tylko polegy Puaski, ojciec kawalerii amerykaskiej, ratujcy armi Waszyngtona szar pod Bradywine, to nie tylko Kociuszko, ojciec amerykaskiej artylerii, zaoyciel akademii wojskowej West Point, ktry sztuk fortyfikacji przeway bitw pod Saratoga, stanowic o losach Ameryki. To wszyscy Polacy, niepoliczeni, ciaami swymi podmurowujcy fundament, nad ktrym teraz opocze 50 gwiazd. Kiedy tum amerykaski po drugim powrocie Kociuszki wyprzga jego powz, to nie tylko dlatego, e insurekcja zwrcia na siebie dwudziestotysiczny korpus rosyjski przygotowany dla umierzenia buntu amerykaskiego; kiedy kady Amerykanin po dzi nas wita wierszem, ktrego uczy si w szkole: And freedom shrieked when Kociuszko fell (I wolno zakrzykna, kiedy pad Kociuszko) - to i ten tum sprzed ptorasta lat, i te dzieci po drugiej wojnie wiatowej czcz nie Kociuszk, a swoje dziedzictwo, ktre budoway rce tych niepoliczonych i nieznanych.

To dziedzictwo zasnuwa dosytny dzie, ktrego Polacy nie maj. Na par miesicy przed mierci Waszyngton, siedzc przy kominku z Niemcewiczem, ktry go egna po dwutygodniowej gocinie, mwi z zamyleniem: - Najszczliwszy nard? Byleby szczcia tego nie popsu. Kt wie, jakie drogi oklne wiod do szczcia narodw. Kiedy kwiat inteligencji lojalistycznej wywozia jednorazowo flota okrtw pksiycowo wypywajca z Halifaxu, na miejscu zostali prostacy, upady uniwersytety. W dziennikach zniky na cae lata ksigarskie ogoszenia. Zainteresowania skupiaj si na budowie codziennego dnia i na krtki tylko czas byskawica 1831 r. i jego emigracja rozdziera szaro, ktra zaczyna zaciga Amerykanom ich wasn spucizn.

333

Gettysburg - miejsce jednej z gwnych bitew wojny secesyjnej. W czasie jej trwania wojska Pnocy pod dowdztwem gen. Meade pobiy armie Konfederacji i zmusiy generaa Lee do wycofania si z Pensylwanii do Wirginii.

W okresie od powstania do wojny domowej polska emigracja polityczna bije si jak w sieci, psujc spokj gospodarzom. I tu znajduj si Koyszkowie i Zaliwscy.334 Tak w 1838 r. 31-letni por. Szulc, ongi bohater spod Wawra, dorobiony ju, zarczony z Amerykank, na wie, e Kanada powstaje przeciw tyranom335, rzuca wszystko w diaby, wdziera si do Kanady ze 170 ochotnikami, broni si pi dni w murowanym mynie. Poddaje si dopiero po wystrzelaniu amunicji i utracie 60 ludzi i zostaje powieszony mimo obrony adwokata Mac-Donalda, pniejszego prezydenta Kanady. [...] Polskie awantury mc dobre stosunki z Rosj ku niekamanej irytacji rzdu amerykaskiego. W 1845 r. wybucha sprawa testamentu Kociuszki na rzecz Murzynw, ktrego egzekutorem by przyjaciel Kociuszki, Jefferson, trzeci prezydent Starw Zjednoczonych. Testament, ktry uniewaniy sdy US, przyjeda egzekwowa wspspadkobierca kpt. Wadysaw Wakowicz, dziad w linii bocznej podpisanego. Poniewa wbrew nakazom poselstwa rosyjskiego upiera si go egzekwowa przez buntownika, bo powstaca 1831 r., b. majora, a wtedy adwokata amerykaskiego Tochmana, dobra jego pod Wilnem zostaj skonfiskowane. A do wojny domowej Kongres grzmi mowami na rzecz polskich spadkobiercw Kociuszki, powouje komisje, ale rzd nie chce si wadzi z Rosj, tuszuje spraw z norymbersk bezwzgldnoci. Kiedy wybucha wojna domowa, Tochman i Wakowicz bior w niej udzia, wolc raczej zosta wygnacami po raz trzeci ni sprzeniewierzy si zasadzie wolnoci. Sprawa niewolnictwa buzuje si w Towarzystwie Demokratycznym Polskim336 w Nowym Jorku, emigrant Gurowski337 pisze dwie ksiki przeciw niewolnictwu, zwalczajcy je inny emigrant, Lawiski, uzbraja redakcj w dwie armaty. Weterani z 1831 r., mierosawczycy z powstania wielkopolskiego, uczestnicy powstania galicyjskiego w 1846 r., onierze Bema z kampanii wgierskiej, onierze Garibaldiego, Kozacy otomascy Sadyka Paszy sypnli si na jeszcze jedno pobojowisko wiata. Pcha si wida, kto w Boga wierzy, skoro na 30 000 zamieszkaych wwczas w Stanach Polakw (zapewne cznie z kobietami i dziemi) miga w przechowanych rejestrach wojny domowej 5000 polskich nazwisk. Mierosawczyk Krzyanowski, prowadzc sw brygad do ataku, ranny, pada z konia. Wylizawszy si pod Chancellorsville, gdy wszystko pierzcho, ostaje si jedyny ze sw trzypukow brygad. Pod Gettysburgiem odbija bateri, poprowadziwszy osobicie atak na bagnety, przy czym zostaje zabity jego adiutant. Koczy wojn jako genera wkraczajcy na czele piciu pukw do sypicego kwiatami Nowego Jorku. Karge, suchacz Mickiewicza, mierosawczyk, ktry przez podkop uciek z wizienia pruskiego rozbijajc synnego partyzanta Jacksona, pada z zabitego konia, ale prowadzi atak dalej i zwycia. Pod Barnetts Ford ratuje armi od rozbicia. Pod Brandy Station, nie mogc wstrzyma ucieczki,
334

Rodziny Koyszkw i Zaliwsklch naleay do rodzin polskich o silnych tradycjach narodowych. Dziaalno patriotyczn po upadku powstania listopadowego kontynuowali m. in.: Jzef Zaliwski (1797 -1855), ktry w 1833 z Galicji wkroczy z oddziaem do Krlestwa chcc wszcz na nowo powstanie, Adam Koyszko (1796 1870), dziaacz emigracyjny w Paryu po upadku powstania, Benedykt Koysz ko (1749 (54?)-1834). powstaniec Kociuszki, w podeszym wieku biorcy udzia jako jeden z dowdcw w powstaniu 1831. 335 Chodzi o powstanie osadnikw angielskich w Grnej Kanadzie (Ontario) skierowane przeciwko nieudolnym rzdom administracji brytyjskiej (1838). Zostao ono stumione przez ekspedycj wojsk brytyjskich. 336 Najsilniejsza organizacja emigracji polistopadowej, Towarzystwo Demokratyczne Polskie (gwne orodki propagandowe w Paryu i Londynie), dziaao take na terenie Stanw Zjednoczonych. 337 Adam Gurowski (1805-1866) - dziaacz polityczny, uczestnik powstania listopadowego (czonek lewicy Towarzystwa Patriotycznego). Od marca 1831 przebywa na emigracji, gdzie zmieni swoje pogldy polityczne, popierajc program panslawistyczmy. Od 1848 dziaa na terenie USA, propagujc program porozumienia z Rosj.

samowtr z adiutantem rzuca si do ataku, pada ranny, po trzech miesicach w szpitalu zdobywa Warrenton z zapasami, 1600 jecw. Dowodzc dywizj, bierze do niewoli gen. Cholsona. Weteran 1831 r., pk Sulatowski, dowodzi brygad, wysya okrt z bawen wartoci 78 000 dolarw na rzecz werbowania emigrantw 1863 r. Drugi weteran 1831 r., pk Szymaski, dowodzi pukiem, podpk Oadowski jest zbrojmistrzem armii, wielu oficerw jest na kompaniach, jak choby w Wakowicz, ktry otrzymuje patent na porucznika. I znowu wycznik przekrca historia - wody potoku spywaj. Genera Krzyanowski zostaje pierwszym gubernatorem Alaski i pokolenia Amerykanw dugo jeszcze widz posta sdziwego generaa Karge, ktry obejmuje katedr na uniwersytecie w Princeton. Masa trzepocze si na wyonionej mielinie. Amerykaskim Michcikom, ktrzy wiat przemierzyli, nie widzi si emigrancka wegetacja. A wiata - pogasy. Nowojorska kampania C-31, zoona z Amerykanw, zdejmuje uniformy powstania 1831 r. Okrty Warsaw, Poland, Puaski zmieniaj nazwy. Kroniki pene s wiadomoci o polskich awanturach pijackich, o polskich skandalach. Naprawd ten noisy people jest zbyt dokuczliwy. A serca tego noisy people re rozpacz. Stara to rozpacz - od Mantui i San Domingo...

Owocowanie obojga emigracji338

Owocowanie to nastpio bardzo pno, z reguy nie wczeniej ni w trzecim pokoleniu przybysza, generalnie - po stworzeniu form wstpnych: parafii, stowarzyszenia, prasy. [...] Przewaga emigracji zarobkowej coraz bardziej dominuje, coraz wyraziciej to ona wanie w yciu amerykaskim poczyna wartoci kultury polskiej. Dawniej naleao to wycznie do emigracji ideowej. Daa ona New Yorkowi zaoyciela pierwszej wyszej szkoy, Stanom pierwszego pastora, pierwszych nauczycieli szklarstwa i pierwszych nauczycieli sztuki wojowania. Pierwsz politechnik w Stanach Zjednoczonych zakada Polak, profesor Sorbony, L. Bock; autorem pierwszej ksiki angielskiej, jaka ukazaa si w Kalifornii, jest Polak, dr F. Wierzbicki. (Chtnym sygnalizuj, e jej egzemplarz jest, a przynajmniej by niedawno, do nabycia za 660 dol.) Jednym z pierwszych pionierw prohibicji jest ciko ranny weteran spod Gettysburga, pk J. Sobieski, pose do legislatury Minnesota. Pawe Sobolewski (jeden z tych powstacw 1831 r. przywiezionych austriackimi fregatami) wydaje w 1881 r. antologi Poles and Poetry of Poland. Rola ambasadora kultury polskiej, ktr za naszych czasw peni Paderewski, w XIX w. naley do Modrzejewskiej. Kiedy stara si ona o pierwszy engagement, deklamuje fragment z Adrienne Lecouvreur przed dyrektorem teatru, ktry zasiad w pustej ciemnej sali. Skoczya, ale Mr Hill milczy. Pena niepokoju pochyla si ze sceny i widzi, e Mr Hill... pacze. Ale niebawem to ju pokolenie zrodzone w Ameryce poczyna samo emanowa. Jakby ogniwem czcym jest Ralph, syn Modrzejewskiej, cakowicie wychowany w US, twrca mostw - cudw wiata, w St. Francisco, Filadelfii, Detroit, ktry nabudowa mostw w Stanach na trudn do uwierzenia sum idc w setki milionw dolarw.

338

rdo tekstu: j. w., s. 39-58. (W pierwodruku tytu: Nowy przypyw i wsplne owocowanie.)

Bo te w kraju technokracji inwencja polska idzie przede wszystkim w kierunku technicznym, przy czym przeeraj tych Polakw marzenia Katerli. E. L. aliski, profesor Instytutu Technologicznego Massachusetts, wynajduje pneumatyczne dziao torpedowe. Rzd US zakupuje dziao prof. Dbrowskiego (ktry przy tym daje jake charakterystyczny polski komentarz). L. Melanowski wynajduje pierwszy motor gazolinowy. Prof. Zwierzyski patentuje turbin wodn. In. St. Zand otrzymuje medal Wrighw za wynalazki w lotnictwie. F. Szwatka jest szefem ekspedycji na Ziemi Wilhelma. Podnoszca si fala wiedzy cisej poczyna zapenia katedry uniwersyteckie. W Ann Arbor obejmuje katedry a trzech Polakw: Pawowski, Rycki, Karpiski. Zaczynamy zdobywa i inne dziedziny. Filozof A. Korzybski wytycza nowe kierunki w socjologii w dziele Manhood of Humanity (istoty ludzkie jako grupa wica czas). Biolog E. J. Menge, profesor Uniwersytetu w Dallas, publikuje pi wartociowych dzie. W. Woynicz odkrywa rkopis Rogera Bacona, na ktrego odcyfrowanie powica kilka lat. Dziekanem wydziau prawnego na Uniwersytecie w Milwaukee zostaje prof. K. wietlik. Dziekanem wydziau farmaceutycznego na Uniwersytecie Pensylwania zostaje prof. S. Szczodrowski itd. Niektrzy z wyej wymienionych przybyli z Polski, ale w kadym razie wrd 28 polskich profesorw i 42 part time professors, jakich mielimy w US przed wojn, znakomita wikszo bya urodzona w Stanach. Nimi to poczynaa zakwita emigracja zarobkowa. Jake piknym fenomenem tego jej kwitnienia jest staruszek ksidz, Jan Wrbel, ktry, rezydujc na ndznej parafijce, po latach studiw astronomicznych umiera, pozostawiajc pisane po acinie obszerne studium. [...] Obecnie wkad polski w Ameryce poszed milowymi krokami. Kiedy w 1953 r. wydaem ksik pt. Polacy i Ameryka, byem w stanie wyliczy nazwiska 145 polskich naukowcw zaangaowanych na amerykaskich uniwersytetach. Ta liczba ronie szybkim tempem. Nie jest to dorobek dla Polski bez znaczenia. Ta emigracja - po emigracji chopsko-zarobkowej, po emigracji polityczno-wojskowej - jest trzeci warstw emigracji, ktra, nie zbaczajc na manowce bezpodnego politykierstwa, reprezentuje walor pracy, walor istotnego wkadu w ycie kraju, w ktrym osiada, a rwnoczenie zachowujc wizi czce z Polsk, jest dla nas cennym aktywem.339

UPLTACY Polak czy Amerykanin?340

Renegat jest to czowiek, ktry dla doranych korzyci wyrzeka si dobrowolnie dobra duchowego, w jakim wyrs, wyrzeka si jzyka, wyrzeka si kultury, wyrzeka si ksiek, wyrzeka si piosenek i obyczajw, w ktrych si ksztatowa; jest to czowiek, ktry zgadza si zosta kundlem bezdomnym, bo nigdy nie jest w stanie prawdziwie i uczciwie przej si kultur nowego rodowiska.

339 340

Ostatnie dwa akapity dodane w wersji obecnej. rdo tekstu: j. w., s. 60-69. (Pierwodruk pod pseudonimem dr. J. P. Zajczkowskiego w: Nowy wiat [Nowy Jork] z 1 sierpnia 1950.)

Dlatego sowo renegat u wszystkich ludw wiata, we wszystkich jzykach jest sowem pogardliwym. Jest sowem pogardliwym do tego stopnia, e rzdy krajw imigracyjnych nawoywaj przybyszw do niezatracania swojej osobowoci, bo nie chc mrowia kundli; bo na czowieku, ktry wyrzeka si duszy wasnej, nic nie mog budowa; nie mog mu zaufa, wiedzc, e w cikiej prbie, ktra idzie na wiat, taki kundel zawiedzie; e stanie si rwnie atwo komunist, jeli bdzie sdzi, e nadesza koniunktura po temu, jak sta si z lekkim sercem Kanadyjczykiem, Amerykaninem, Anglikiem, Argentyczykiem. Kwestia renegacji jest specjalnie palcym zagadnieniem dla emigracji polskiej, ktra usiuje zbudowa sobie godny czowieka i uczciwy wiatopogld w nowych warunkach, w jakich si znalaza. Dlatego dobrze robi p. Yolles, publicysta Nowego wiata w New Yorku, inicjujc dyskusj na temat renegactwa. Dyskusja ta coraz to zrywa si w prasie emigracyjnej ktrego z krajw wygnania. Ostatnio rozpta j w Anglii Zygmunt Nowakowski artykuem Poloniae adscripti.Glebae adscripti nazywali si chopi za czasw paszczynianych, przypisani do ziemi. Taki niewolnik ziemi nie mg zmieni miejsca zamieszkania. Rodzi si, by pracowa dla zagonu, na ktrym przyszed na wiat, i umiera na tyme zagonie, ktry zabra jego cay pot, wszystkie siy yciowe. Zygmunt Nowakowski uwaa, e zagonem, do ktrego przypisana jest nasza dusza, jest mowa polska, obyczaj polski, tradycja polska, wspomnienie dziecistwa, piosenki matki, nauki ojca, zabawy z kolegami, przeycia w pracy, wsplne onierskie niebezpieczestwa, wsplne polskie nadzieje i rozpacze. Jake to masz z duszy wyrzuci, czowieku, ktry nagle chcesz si spodli, jake potrafisz o tym wszystkim zapomnie? Choby przeszed tysic lasw, choby spotka w tej wdrwce najwiatlejszych, najlepszych ludzi, nie ugadasz si z nimi, nie dorozumiesz tak atwo, jak kilku sowami, ktre zamienisz ze spotkanym rodakiem. Bo on z jednego sowa wie, co mylisz, bo on z jednego gestu wie, co ci na sercu. Ty jeste biedny, a on by bogaty; ty jeste ze wsi, a on z miasta; ty jeste z jednej czci Polski, a on z drugiej; ty by w Polsce z jednymi, a on z drugimi. A przecie on i ty - wiecie posplnie, co znaczy sowo... Polska. Takie sobie sowo dla innych jak kada inna nazwa kadego innego kraju. Tylko dla was to sowo jest witym sowem. Czy jest witym sowem przez jaki sakrament, czy przez pomazanie, czy przez umow, czy przez lepszo midzy innymi narodami? Nie, jest witym sowem wanie przez t cudown tajemnicz wi, ktra stwarza porozumienie. Wiemy, e ludzie znajcy to sowo jednakowo bd reagowali w rzeczach maych i wielkich, w rzeczach zych i dobrych, e spotkawszy si, powitaj si w ten sam sposb, e w ten sam sposb do siebie przepij, e tak samo bd si bawi, tak samo martwi, e bd bliscy sobie w radoci i aobie, e tak samo, gdy trzeba, bd umiera i tak samo bd si zaamywa, tak samo bdzi. Dziecko uczy si alfabetu z dwudziestu czterech liter kilka miesicy. Ale alfabet narodu skada si z setek tysicy byskajcych znakw. Na te znaki skaday si wieki, a uczylimy si ich od pierwszej chwili ycia, kiedy poona przewizywaa nam tak a nie inaczej ppowin, kiedy matka, wziwszy nas w objcia, daa nam pierwszy umiech. Jest powie uawskiego Na srebrnym globie, w ktrej autor mwi, e mieszkacy ksiyca, Szernowie, maj rzekomo rozmawia z sob byskaniami na czole. Trudna to rozmowa, nie do nauczenia si. Takimi byskami rozmawiaj z sob czonkowie jednego narodu. A ty, gupi czowieku, zedrze chcesz ze swego czoa ten blask, to byskanie, i gulgota do ludzi naokoo drewnianymi dwudziestu czterema literami alfabetu. C powiesz, poza zamwieniem

potrawy w knajpie? [...] Powiedz ty Amerykaninowi powstanie - i c w tym biznesie si ten Amerykanin wyzna? Chcesz nie chcesz - jeste Poloniae adscriptus. Ma racj Zygmunt Nowakowski.

P. Yolles mwi co innego. Odpowiadajc obywatelce, ktra przyjechaa z Niemiec i zaklina si, e jej dzieci bd Polakami, i tylko Polakami, prosi j, aeby zechciaa spojrze przez inny koniec lornetki, tzn. zastanowi si, czy byy nam w smak mniejszoci narodowe w Polsce, yjce z tego kraju i nie asymilujce si. Ponadto zwraca uwag p. Yolles na to, e przecie dzieci, ktre si chowaj, bd dalekie Polski, jest to bowiem naturalne prawo ycia. Idc za myl p. Yollesa sprbujmy sobie wyobrazi tak scenk: nauczyciel w szkole amerykaskiej opowiada modziey porywajc histori o maym chopcu z czasw wojny domowej, ktry si zakrad do nieprzyjacielskich szeregw noc i zabra picym onierzom bro. Wszyscy chopcy suchaj z wypiekami na twarzy, bo wanie to miao miejsce w ich rodzinnym miasteczku i ich boisko, na ktrym kopi pik, przylega do tego miejsca. Czy bdzie nam si podobao, e may Stasio Kowalski, urodzony ju w Ameryce, bdzie siedzia pogardliwie wykrzywiony, czy te wolelibymy, aby i on mia rumiece na twarzy, aby i on by przejty tak, jak i jego koledzy, aby i na jego czole w tym dniu przybyo jedno wiateko natchnienia, ktrym porozumiewa si odtd bdzie z otoczeniem. Wyobramy sobie teraz, e ten Stasio przychodzi ze szkoy i opowiada, co sysza, swemu ojcu. Ojciec powiada: - Tak ci imponuje jaki szczeniak, co zwdzi karabiny? C on ryzykowa? Najwyej by mu paskiem zernli skr, gdyby si pobudzili. I zaczyna opowiada o maych ulicznikach warszawskich, ktrzy szli na bunkry z broni maszynow w powstaniu warszawskim i ginli, a matka, ktra pochodzi ze Lwowa, dorzuca o lwowskich Orltach341. Ale chopak mtnie tylko, mimo wszelkich stara rodzicw, moe sobie wyobrazi, gdzie ley Lww, a gdzie Warszawa, zna natomiast dobrze drog na boisko. I nie bardzo czuje, kto to by Pisudski, natomiast olni go ywy obraz, na ktrym Lee ze swoim mieczem, inkrustowanym drogimi kamieniami, podaje pod Appomattox rk Grantowi w skromnym onierskim mundurze. Legendy o bohaterstwie AK s dla niego niewiele blisze ni dla nas opowieci o Winkelrydzie, natomiast przed tygodniem wrci z guzem na bie, bo wanie (jest to sierpie 1949 r.) chopcy improwizowali bohaterskie ratowanie podwodnej odzi Cochino i on skrycie cierpia, e nie dano mu nie tylko roli komendanta odzi, ani bohaterskiego kapitana Benitera, ani dzielnego lejtnanta Wrighta, tylko zepchnito tego zabawnego forejnerskiego chopczyka do szarego tumu statystw. On czuje, e doskonale mgby by przynajmniej tym marynarzem Bathropem, rzucajcym si w odmty na pomoc toncym; zaciska pici, postanawia poprawi swoj angielszczyzn, postanawia, e przy nastpnej zabawie on bdzie Bathropem, a nie ten durny Ajrysz-niezgua. Czy potpiamy tego chopca? Czy odwoamy go: Nie baw si w te amerykaskie zabawy. Czy istotnie uwaamy, e jako namiastka tych zabaw wystarczy mu zbirka w niedziel, po kociele,

341

Lwowskie Orlta - nazw t przywyko si okrela modzieowe oddziay polskie walczce w listopadzie 1918 (pod dowdztwem kapitana Czesawa Mczyskiego) z Ukraicami o miasto Lww.

oddziaku polskich harcerzy, wypiewujcych Hej, ty Wiso, modra rzeko o jakiej rzece, w ktrej podobno kpa si kiedy tatu (wielki cymes!) Moe wic jednak i p. Yolles ma racj? Czy mog by dwie racje? Bo na to wyglda. W polskiej prasie emigracyjnej graj dwa chry. Nowakowszczycy nazywaj przeciwnikw renegatami, ci znowu chrzcz ich mianem gettowcw. To znaczy, e chc, eby Polacy siedzieli midzy narodami jak ydzi w gettach w swoich miesznych kapotach, eby dobrowolnie odsuwali si od wszelkiej roli w yciu tych obcych spoeczestw. Jak si istotnie przedstawia sprawa renegactwa? Jak daleki ma zasig w czasie? Czy Niemcy maj prawo nazywa Staszica, Libelta, Traugutta, gen. Dreszera342 renegatami, bo pochodzili z Niemcw? Czy renegatem by Szopen? Wyrzekanie si swojej narodowoci, pozbywanie si jej dla celw doranych jest rzecz brzydk. Ale proces asymilacyjny nie pleni si tylko na brzydkiej poywce, ale i na zdrowej. Badajc spraw mniejszoci polskiej w Prusach Wschodnich, zaobserwowaem ciekawe zjawisko: najduej trzymay si polskoci najciemniejsze elementy. Takie, ktrym najtrudniej byo nauczy si po niemiecku, takie, ktre nie zdobyy adnych kwalifikacji yciowych i pozostaway wyrobnikiem do wszystkiego. Jeli wie, do ktrej si zbliaem, bya zapuszczona, byem pewien, e rozmwi si w niej po polsku. Zaznajamiajc si z yciem Polonii amerykaskiej i jej histori, znw skonstatowaem jako regu: e jeli z Polski przybyo z jednej wsi dwu zielonych jeszcze chopakw - jeden pilny, zaradny, ciekawy ycia, a drugi leniwy albo pijak, albo ciemny, to po trzydziestu latach rodzina tego dzielnego jest wiele bardziej wynarodowiona ni tego lenia. Nie tyczy to, naturalnie, przyjedajcych z ugruntowan w sobie polsk kultur. Wwczas sobie powiedziaem: nie moe by nic dobrego, co si bazuje na zym. Nie chc takiej polskoci, co si trzyma na lenistwie. [...] Bo przecie nie uwaamy si za nard wybrany. Wartoci spoeczestw nas otaczajcych maj swoje, rwnie atrakcyjne wartoci jak polsko. Mona by wic racj przyzna p. Yollesowi, a nawet powiedzie, e nie dopowiada caej prawdy. Pan Yolles usiuje mwi zwyczajem przyjtym w Polonii amerykaskiej, e mona by Amerykaninem, a rwnoczenie pozosta wiernym kulturze polskiej, tradycji polskiej. Niestety, nie moemy tu si zgodzi z p. Yollesem. Takich dziwolgw na dusz met socjologia nie zna. Ten typ rozumowania, wygodny, bo pozwalajcy uspokoi sumienie, mg powsta tylko w modym narodowociowo spoeczestwie Nowego wiata. Jeli na to spoeczestwo przyjd godziny prby, w ogniu nieszczcia dopiero scementuje si nard, w ktrym parady Puaskiego, Kolumba i w. Patryka bd kuy w oczy. Nie ma adnych podstaw do przypuszcze, eby dziwotwr nazywajcy si Polakami amerykaskiego pochodzenia mg na duej si osta. Rzecz prosta, jako Polak, yczybym sobie, eby osta si jak najduej, bo to daje pewne, aczkolwiek mocno przereklamowane, oparcie sprawie polskiej.

342

Gustaw Orlicz-Dreszer (1889-1936) - genera polski, w l. 1930-1936 inspektor armii, prezes Ligi Morskiej i Kolonialnej.

Jeeli czytelnik dotychczas nie zniecierpliwi si koowaniem midzy prawdami p. Yollesa i Nowakowskiego, to nieche ju zrobi wysiek i dojdzie do konkluzji. Nie narzucajc ich nikomu, chciabym przedstawi do rozpatrzenia moje wasne. Przypuszczam, e czowiek uksztatowany, ktry przyby na obczyzn, nie moe pozosta niczym innym, jak Polakiem. Moe go z nowym krajem czy, jak czy p. Yollesa, kolebka i grb, ale kto raz z zapartym tchem w piersi stawa przed Adwentowiczem, aby mu deklamowa Wyspiaskiego (cytuj jeden z felietonw p. Yollesa), ten si nie przerobi. Powinien wyrobi w sobie zrozumienie i yczliwo dla kraju, w ktrym mieszka, moe sta si jego penoprawnym czonkiem przynoszcym korzy krajowi, w ktrym si znalaz, moe dorobi si tego, e mu ten kraj pomnik postawi, dwignie instytuty jego imienia, moe mu ste sowo polskie w ustach, moe nabra gustw miejscowych, a przecie nie bdzie nikim innym, jak Polakiem. Duszy raz uksztatowanej nie przerobi, wizw raz zwizanych nie zwie w sposb naturalny z innymi wzami. Moe je tylko gwatem sobie zadanym uci i bd wisie w prni martwe wkna. I choby by tak biednym, tak nikczemnym duchowo, e moe mu si wyda, e wyrzeczenie si polskoci w sobie to nie adna strata, przyjdzie czas, e mu bez tej polskoci straszno i samotnie si zrobi na wiecie. Inna rzecz - dziecko. Dziecko jest dla siebie, nie dla ciebie. Dziecko samo wie, jak ma rosn, jak rolinka odnajduje nieomylne drogi rozwoju. Dziecko moesz i powiniene nauczy wszystkiego najlepszego, co sam posiadasz, tak jak rolinie winiene da najlepszy grunt, najlepsz upraw. Ale nie naginaj, nie znieksztacaj. Ju ona sama wie, jak ma rosn. Dlatego wszelkie bicie dzieci za kade obce sowo wymwione przy stole, obdarzanie cukierkami za uczenie si polskich wierszy, zakazy naleenia do niepolskich zwizkw, zmuszanie do uczestniczenia w obchodach narodowych ma wprost przeciwny od zamierzonego skutek. Jak nie chcemy polskoci opartej na lenistwie, tak nie chcemy polskoci opartej na przymusie, bo obydwie te polskoci s mao warte. Ale mamy da dzieciom, co jest w nas najlepszego. A c jest w nas lepszego ponad polsko? To jest przecie caa nasza dusza, a kt nie chce swej ywej duszy przekaza dziecku. Dlatego ponure praktyki ludzkich kundli, ktre do wasnych dzieci mwi w obcym jzyku, ktre broni dzieci od polskoci, ktre pomagaj im si wynarodowi, s zbrodni popenian na duszy wasnego dziecka. Mamy te dzieci wychowywa na Polakw, i tylko na Polakw, bo na nic innego porzdnie nie jestemy ich w stanie wychowa. Moemy tylko i powinnimy otworzy im szeroko wrota do nowego wiata, w ktrym yj. Jeli ten nowy wiat porwie ich uksztacone przez polskich rodzicw, rozcieplone, rozwietlone polskoci dusze, westchniemy, bo si dziecko niewtpliwie od nas oddali, ale tu ma racj p. Yolles: nie moemy w sobie kultywowa kompleksu zazdrosnej teciowej. Oddali si jednak wwczas jako czowiek z uksztacon dusz, ktrego pocigny istotne wartoci tego maestwa z inn kultur, a nie jak biedny, odarty ze wszystkiego kundel, wrzucony w t kultur przemoc. Najwiksz ilo przestpcw, jak wykazuje statystyka, daj wanie dzieci pierwszego pokolenia emigrantw, ktre le przeszy szczepionk nowej kultury, bo nie miay podoa kultury z domu.

O przyjmowaniu obywatelstwa343344
Spraw przyjmowania obcego obywatelstwa rozstrzygno ycie w sposb niewtpliwy. Moe to stwierdzi kady, kto oglda si przytomnymi oczami po otoczeniu. Polityka jest przystosowaniem si do realiw, graniem tymi elementami, ktre ycie stworzyo. To wanie ycie stworzyo i nadal stwarza szerokie masy Polakw, nieraz pierwszorzdnych Polakw, ktrzy przyjli lub s w stanie przyjmowania obcego obywatelstwa. Losy nauczyy nas rozrnia pojcie obywatelstwa i narodowoci. Std nasze nieporozumienia z wypenianiem rubryki nationality. Jest to cenne rozrnienie, zdobyte latami przystosowywania narodu do nienormalnych form bytu. Zosta przecie prezydentem prof. Mocicki, ktry przyj obywatelstwo szwajcarskie. - Bo zmieni tylko obywatelstwo wrogie na neutralne - powiedz nieprzejednani. - A jakie obywatelstwo my zmieniamy? Przecie w papierach mamy nie polskie obywatelstwo, tylko stateless. Wyrzekamy si wic tylko poniajcego statusu. - Wic mamy opiera definicj tego, czym jestemy, na obcym sformuowaniu, a nie na swojej niezomnej wiernoci?- Wiernoci czemu? Polsce?... Tej wiernoci nie amiemy, zmieniajc stan statelessa, pozbawionego wpywu na sprawy kraju zamieszkania, ktry wzbogaca wasn prac, na stan prawny stanowicy elementarn podstaw czowieczestwa - obywatelstwo okrelone, ktre broni podstawowych praw czowieka. Jakieje to idei mamy by wierni do grobu? Czy idei papierka zastpczego jakich komitetw nansenowskich, UNRR-w345, IRO-w346 - bo ja wiem zreszt, kto si fabrykacj statelessw zatrudnia? W kadym razie nie rzd londyski.

Nie, z polskiego punktu widzenia nie da si utrzyma tej tezy, e obywatelstwo i narodowo to to samo. Ale tu wystpuje wanie - kazuistyka: - Skoro przyjmujemy obce obywatelstwo - powie mj oponent - to jestemy bez reszty tymi wanie Amerykanami, Anglikami i innymi Argentyczykami. - Polacy przed uzyskaniem niepodlegoci byli obywatelami Rosji i Niemiec, ale nigdy nie podejrzewali, e nie s Polakami. Jeeli bra w skali oglnej, to dla naszego znaczenia na wiecie

343 344

rdo tekstu: Dziennik Polski (Detroit) z 1955. Dokadnej lokalizacji nie udao si ustali. Ten artyku by ogoszony w Dzienniku (Detroit) w 1955 r., kiedy ju wyranie w ogromnej wikszoci emigracja polska uksztatowaa si jako emigracja zarobkowa i tak wrosa w nowe warunki, e ewentualno realna powrotu moga istnie dla drobnego procentu, w tych za realiach, ktre emigrantw otaczay, brak obywatelstwa stwarza z nich drug kategori ludzi. Ksztatowaa si nowa kategoria emigrantw, ktrzy stali si penoprawnymi obywatelami i przybierali na znaczeniu w obcym otoczeniu. Moe to si wydawa dziwnym, ale ciar polskiej odpowiedzialnoci ci ludzie odczuwali silniej anieli ci, dla ktrych politykierstwo dawao odpusty, w zamian wymagajc niekosztownych gestw deklaratywnych. 345 UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration) - dziaajca w latach 1943-1947 midzynarodowa organizacja majca za zadanie nie krajom zniszczonym przez II wojn wiatow pomoc w postaci ywnoci, medykamentw, materiaw budowlanych itp. 346 IRO (International Refugee Organization) - organizacja utworzona przez ONZ w 1948 z siedzib w Genewie, zajmujca si sprawami uchodcw, emigrantw i tzw. dipisw po wojnie wiatowej, uatwiajca im powrt do krajw ojczystych, legalizacj prawn itp.

wyrzekanie si obywatelstwa obcego jest powiceniem nad wyraz cikim, bo pozbawia nas wpywu na bieg spraw w krajach, ktre zamieszkujemy. - Drogi panie - powiedz mi - nie sprzedawaj pan za marne wygody, za misk soczewicy polskiego dziedzictwa politycznego. Pan, biedny czowieku, uwaasz, e wiatu bdzie imponowa Polak bogaty? Nie, wiatu bdzie imponowa Polak Niezomny. - Wierz w imponderabilia, ale to nie znaczy wiary we frazesy. Mit o Polaku wznoszcym duchowe wartoci jest oparty na fakcie. Mit o niezomnym statelessie jest oparty na frazesie.

Zaimponowa obcym... Kady z nas gdzie tam, jako tam mia sposobno im imponowa. A to w powstaniu warszawskim, a to pod Monte Cassino, a to pod Falaise, a to cierpic w Rosji, a to przekradajc si przez zielone granice. Imponowalimy w detalu kady na swoj rk, imponowalimy hurtem, nie majc Quislinga347 itp. I jako nie zaimponowalimy za wiele. Czy te powicenia byy naiwnoci? Nie, byy bezcenne. Ale jako spucizna dla nas samych, a nie jako propaganda. Czesi podczas wojny pchali si do fabryk i dorobili si inynierw. Mymy szli do wojska, wyrzynalimy wasn modzie i dorobili si krzyw. Ma to warto dla nas samych, ale to, co o nas myl, niewarte byo naszych polegych i umczonych. [...] Dumny i niezomny Polak, kiedy go foreman bdzie wygania z fabryki przy pierwszej redukcji jako statelessa, nie zmiady tego foremana stwierdzeniem, e dawno mgby mie obywatelstwo, tylko nie chcia. Anglicy nie maj mniejszego poczucia swej narodowoci. Ale o ile mniej romantyczne. Byem zaproszony do domu emerytowanego komandora marynarki wojennej, sir Digby Besta. Rd to z ogromnymi tradycjami; jeden city w Tower za udzia w Gunpowder Plot348, inny by wodzem w bitwie pod Sherburn349 (1645)i, jeszcze inny by kanclerzem pastwa za czasw citego Karola I350. Ich potomek, ktrego byem gociem, lubi rozprawia o tradycjach swojej suby. Obecny na przyjciu jego siostrzeniec jecha jako inynier na dwuletni kontrakt do Stanw Zjednoczonych. - Jeli zdecyduje si kontrakt przeduy, to naturalnie bdzie musia przyj obywatelstwo amerykaskie - mwi komandor bez adnego zgorszenia reszty towarzystwa.

347

Vidkun Abraham Quisling (1887-1945) - polityk norweski, z przekona faszysta. Po 1940 kolaborowa z okupujcymi Norwegi Niemcami (premier zalenego od okupanta rzdu norweskiego). Po wojnie sdzony i skazany na kar mierci. 348 Gunpowder Plot (spisek prochowy) - spisek katolicki w Anglii (1605) majcy na celu zgadzenie krla Jakuba I i czonkw parlamentu w odwecie za przeladowania katolikw. Na skutek zdrady fakt umieszczenia materiaw wybuchowych w piwnicy pod Izb Lordw zosta wykryty, a przywdcy spisku ujci i straceni. 349 Bitwa pod Sherburn midzy wojskami krla Karola I i wojskami parlamentu w czasie buruazyjnej rewolucji angielskiej (1640-1660). 350 Karol I Stuart (1600-1649) - krl angielski od 1625. Zwolennik absolutyzmu. Obalony przez rewolucj i stracony.

Dobrze czasami spojrze na siebie oczami obcych. W Wojna i mir Tostoja znajdujemy taki obrazek: Wojska Napoleona cignce na Moskw przeprawiaj si przez brd na Niemnie. Napoleon stoi konno na wzgrzu po tamtej stronie i obserwuje teren. Dowdca wic puku polskich uanw nie dociga do brodu, tylko wpiera konia w Niemen na wprost cesarza. Konie ton, kilku uanw ginie. Ale pukownik, mokry i szczliwy, wyldowa na drugim brzegu i z oddaniem (lubowno) patrzy na miejsce, gdzie przed chwil sta Napoleon. Bo cesarz nie czeka na koniec spektaklu i ruszy dalej na objazd.

Demonstracje dla obcych powinny by odmierzone jak czeskie Lidice351. Braem w obron Wyrw, nie dajcego si pobra na Kore, ktrego protest spowodowa korzystn dla naszych onierzy interpretacj. Broniem w Anglii opornych, ktrzy wzbraniali si zapisa do Korpusu Pomocniczego, by nie skada przysigi krlowi. Woleli zrzec si beneficjw, przecigali oporno do takich konsekwencji, e szli do wizie. Broniem tych Lidic, a dopki prasa polska nie przestaa przyjmowa moich artykuw. Ale gdyby te Lidice miay si odby kosztem kilkudziesiciu tysicy naszych onierzy, ktrzy by nie otrzymali odprawy, cywilnego ubrania, 2-letniego szkolenia, bezpatnej jazdy do obranych krajw wszystko za problematyczn cen zdumienia wiata - no, uwaabym to za wierutne gupstwo. O kilkaset metrw od mego jeepa zgin w bitwie o Ancon najwaleczniejszy z walecznych, porucznik Adolf Bocheski352. Powtarza on, e po zdradzie Anglii porzdny czowiek nie powinien y. By wierzcym katolikiem i zgin w jedyny sposb, na ktry mu pozwalaa etyka: majc jedn rk rann, jedn tylko pospiesznie rozbraja miny. Na ktrej musiao si to skoczy katastrof. Nad jego grobem w Loretto stalimy z poczuciem gbokiej czci dla czowieka, ktry tak rozwiza dla siebie t spraw. W moich oczach zastrzeli si mj zastpca kpt. Gieleniewski, kiedy nasz bunt wojskowy si zaama. Przy przekraczaniu granicy rumuskiej w 1939 r. znaleli si oficerowie, ktrzy strzelali sobie w eb. Samobjstwo popeni obroca Wybrzea, pk Dbek.353 Rejestr to bez koca ludzi, przed ktrych pamici pochylamy gowy. Ale nie mielibymy poczucia uwielbienia dla narodu, ktry wybiera raczej mier. Narodu z Lilii Wenedy, narodu na niby, a nie zbiorowiska realnego - ludzi z krwi i koci. [...] Polak na obczynie nie chce by cierpitnikiem. Ten fakt realna polityka polska powinna stwierdzi i wycign wnioski. Polak jest twardy, bi go los, oblata si po wiecie. Nie byo tej twardej cieki, ktr by nie szed do nowego ycia na emigracji - ani cieki bohaterw, ani cieki szabrownikw. Ma mocne okcie, mwi tubylcom: - Posu si, nie jestem gorszy. Ameryka nie uznaje i nie wymaga zrzeczenia si narodowoci. Formuka przysigi przy przyjmowaniu obywatelstwa obowizuje tylko do odrzucenia wszelkiej zalenoci i wiernoci wzgldem kadego panujcego i pastwa, wzgldem ktrego w czasie przyjmowania obywatelstwa [podkrelenie - M. W.] mog by zaleny lub ktrego obywatelem jestem (all allegiance or fidelity to any foreign prince,

351

Lidice - miejscowo w Czechosowacji zniszczona przez hitlerowcw w odwecie za zamach na Reinharda Heydricha (1942). Mieszkacy Lidie zostali wymordowani. 352 Adolf Bocheski (1909-1944) - polski publicysta polityczny, rzecznik orientacji proniemieckiej. Pogldy swe zawar w pracy Midzy Niemcami a Rosj (Warszawa 1937). 353 Pukownik Stanisaw Dbek peni we wrzeniu 1939 funkcj dowdcy Ldowej Obrony Wybrzea.

potentate, state or sovereignty of whom or of which at the time of admission to citizenship I may be a subject or citizen). A jakiemu to panujcemu lub pastwu w chwili obecnej z naszymi papierami bezpastwowcw moemy by winni wierno? Rzdowi legalnemu w Londynie? Ale w pojciu amerykaskim ten rzd nie egzystuje jako pojcie prawne.

Moralno wiata musi polega na tym, eby czowiek mia przyrodzone prawo do obrony siebie jako obywatela, do rwnej szansy i do udziau w sprawach publicznych tyczcych si rodowiska, na rzecz ktrego pracuje. [...] Tak rozumuje w praktyce i prawodawstwo amerykaskie i nie rozcina wosa na czworo. Jest w tym rozum stanu. Pastwo rozumie, e nieuchronnie wchonie jeli nie samego imigranta, to jego potomstwo. Pastwo ma czas. I dlatego uwaa, e mu wystarcza wyej przytoczona formua, nie atakujca pojcia narodowoci. - A wic sam pan stwierdza, e obce pastwo wchania? - A czy nie wchania tak samo dzieci tych, co nie przyjli obywatelstwa?

Sdz, e polska racja stanu na emigracji powinna stworzy odpowiedni modus vivendi. Da si to zrobi, jeli wemiemy zaoenia nastpujce: 1. Obywatelstwo jest stanem przyrodzonym czowieka, tak mu przynalenym jak powietrze. Nie jest to przywilej, ktrego wiat ma prawo moralne odmawia, uzaleniajc jego udzielanie od zrzeczenia si przez czowieka jego drugiego przyrodzonego prawa: poczucia narodowoci, z pyncymi wraz z tego konsekwencjami. Jeli si tego odmawia, to odmowa polega nie na odczuciu prawnym, tylko na przemocy. To poczucie prawne stworzyo dotychczasowe pojcia obywatelstwa w wiecie midzyepoki, ktry si skurczy i zbliy. Utracio ono podstawy etyczne, ktre musz by podstaw kadego prawa. Prawo bez tych podstaw staje si amoralne i pty trwa si bezwadu, pki coraz wiksza ilo ludzi nie zacznie go obchodzi. Wwczas dopiero prawo si zmienia. 2. Walor Polakw w zmieniajcym si wiecie polega na tym, e normy starego wiata dla nich szybciej si zmieniy ni dla innych. Dlatego w szukaniu nowych wyj nie moemy patrzy, e kto nas wyrczy, albo zasania si tym, e takie koncepcje nie istniej, albo e naszego stanowiska nikt nie zrozumie. Komory gazowe te nie istniay, genocidu te nikt nie rozumia, a przecie to byy fakty powodujce istotne zmiany. ycie nie miao czasu czeka na normy prawne, bo musi w kadej chwili swego istnienia rosn. Jeli mu w tym popiechu zmartwiaa brya praw zasania drog, ycie j wymija. Kra te nie mona byo i dotd nie ma prawa innego. A przecie ludzie w kacetach stworzyli sobie prawo organizowania. Nielegalne zyski przeladuje i prawo, i moralno. Ale ludzie stworzyli sobie prawo szabru. Jeli kto powie, e zmusiy ich do tego warunki nieprzewidziane przez normalne stosunki prawne i etyczne, to warunki wyrzucajce miliony ludzi z ich siedzib rwnie nie s przewidziane przez normalne stosunki prawne i etyczne. e nie jestemy tu destruktorami tylko pionierami nowego, zronitego wiata, wiadczy sprawa upartego Amerykanina w Paryu, ktry zrzek si paszportu amerykaskiego na rzecz nie istniejcego obywatelstwa wiata. Okrzyknito go za maniaka, bo tego robi nie potrzebowa. Ale za maniakw zawsze

si okrzykuje ludzi, ktrych postpkami rzdzi imponderabilium. Tymczasem imponderabilium zwykle jest pierwszym stopniem nowej rzeczywistoci. 3. Musimy stworzy normy istnienia zbiorowego przystosowane do warunkw. Istniej po temu dwa precedensy stworzone przez ludzi zmuszonych. Jeden - to precedens Niemiec, ktre musiay traci pokan cz ludnoci na rzecz emigracji i staray si stworzy normy podwjnego obywatelstwa. Drugi - to precedens narodu w rozproszeniu: ydw, ktry chcc y - wytworzy zesp norm wzmagajcych mimikr i ograniczajcych asymilacj. Dla nas wzr niemiecki jest nie do przyjcia, skoro emigracja odrzuca oparcie o rzd w Polsce, a wzr ydowski - bo nie mamy pojcia wybrastwa i nie jestemy uzbrojeni w religi ekskluzywn. Dlatego musz by stworzone normy polskie odmienne, ale oparte na tym samym prawie - prawie do ycia. 4. Prymat rzeczywistoci. Dziejowe koncepcje prawne nie wyskakuj z gowy teoretykw - docigaj z wolna za yciem. Dlatego pierwsz nasz trosk musi by ycie. Uchodstwo niesie na sobie dwa ciary: rzeczywistoci i legalistycznego symbolizmu. Jeli mamy umniejszy jeden ciar na rzecz drugiego, ustanawiamy pierwszestwo na rzecz rzeczywistoci.

Nie moemy traktowa Polakw, ktrzy przyjli obywatelstwo obce - jak panienk, ktra si polizgna i ktrej z aski pozwalamy uczestniczy w naboestwach narodowych, pod warunkiem, e bdzie cichutko staa w kruchcie. Nie, bracia nasi bd pracowali z nami rami przy ramieniu i modlili si do wsplnego Boga. Tylko jeli trzeba bdzie nie jakie tam legalistyczne feretrony z wianeczkami na gowie, to si na to powoa tylko patentowane dziewice.

Prosimy co najprdzej uprztn wodzostwa, pomazania, nienaruszaln cigo prawn etc. Wychodzc z galwek narodowych, bdcie askawi nie pta si w pracowitym naszym dniu codziennym w tych togach, w tych karmazynach, w tych gronostajach, wzbijajc tumany kurzu, od ktrego chce si kicha. Ben Gurion, premier Izraela, przyszedszy na zebranie robotnicze we fraku prosto z rautu dyplomatycznego, przeprosi zebranych za pojawienie si w roboczym stroju, ktrego nie zdy zmieni. Te gronostaje na niby przyznajemy wam jako strj roboczy. Ale bdcie askawi pojawia si midzy nami tak jak i my i mwi nie jzykiem wtajemniczonych, tylko po prostu tak jak mwi i caa reszta Polakw, ogromna rzesza ludzi dobrej woli, ktra nie da si segregowa wedug owiadcze, a tylko wedug - wiadcze.

Polskie Etrogim354
Midzy rezolucjami, jakie wpyny na zjazd kombatantw, jedno ze rodowisk wysuno rezolucj rozgrzeszajc wysyanie paczek przez PKO, ale potpiajc tych, ktrzy te paczki wysyaj. Kto

354

rdo tekstu: Nowy wiat (Nowy Jork) z 12 czerwca 1955.

zauway, e to jest tak, jak bymy potpiali kradzie, ale zezwalali na kupowanie rzeczy kradzionych. Mnie za przypomniaa si historia, na ktr trafiem w Palestynie.

Abraham Kublarz, ubogi uchodca z Polski, skonstatowa, e rokrocznie ydzi pac ogromne sumy Arabom za tzw. etrogim. Jest to owoc wielkoci rajskiego jabuszka, pochodzcy ze szczepienia pewnej odmiany cytrusw (tym mianem okrela si cytryny, pomaracze, grapefruity itd.). Tymi jabuszkami w wito Sukot (tzw. kuczki) przyozdabiaj ydzi szaasy wznoszone za obrbem domu, w ktrych zamieszkuj na pamitk bdzenia na pustyni. Kublarz wic postanowi zaj si produkcj tych etrogim. Ale poniewa by biedakiem, w dzie wic pracowa na kawaek chleba, a dopiero noc ssiedzi syszeli skrzypienie jego wzka, ktrym rozwozi wod i podlewa plantacj. Sze lat potrzebuj etrogim, aby wyowocowa. Sze lat wytrwaej, penej powicenia pracy. Nareszcie nadszed ten dzie, kiedy Kublarz powiz przy nadchodzcych witach Sukot wzek z piknymi owocami. W dzielnicy Stu Bram zamieszkaej przez kolele, tzn. zwizki ydw studiujcych Pismo, zrobi si niebyway rejwach. Rozwrzeszczany tum cign do rabinw oszoomionego Kublarza, zewszd groziy zacinite pici i pene nienawici gosy. Kublarz przestpi prawo, bo wyhodowa owoc pochodzcy ze szczepienia, a Pismo zabrania szczepi wszelki owoc. Kazano mu zniszczy plon szecioletniej pracy, zaora plantacj. I uprzedzono Arabw, eby nie kupowali chykiem owocw od Kublarza, bo ju si tego dopilnuje, aby nikt z ydw tych owocw nie naby. Mona byo bowiem nabywa etrogim od obcych, ale biada ydowi, ktry by si zaj tym nieczystym interesem. Abraham Kublarz wrci na plantacj i powiesi si.

Po obu powstaniach naszych na emigracji gwatownie czytano Dzieje wojny ydowskiej Flawiusza, w ktrej ten pisarz ydowski opowiada o zburzeniu pastwa izraelskiego. Roso zainteresowanie dla tego, jak ydzi sobie poradzili w rozproszeniu, jakich metod uywali, aby oprze si wynarodowieniu. Okazao si, e utraciwszy ziemi pod nogami i w dosownym tego znaczeniu, bo wywieziono ich na rynki niewolnicze w wiele wikszym procencie ni Polakw na roboty do Niemiec - starali si oprze na symbolach, ktre urosy w ich yciu do potwornych rozmiarw. Flawiusz opowiada, e kiedy tknity poczuciem solidarnoci plemiennej uda si jako rzymski m zaufania do wizienia, aby pomc trzem znakomitym rabinom, zasta starcw w wilgotnym lochu zajtych gwatown ktni nie na temat, jak go opuci, tylko jak rozstrzygn oderwany od ycia spr talmudyczny. Polacy rwnie szukaj ratunku w symbolice. Hodowanie rnym fikcjom doprowadza do tego absurdu etrogim - paczki. To znaczy, e ten agent prywatny, ktry ode mnie paczk przyjmuje, wyle j przez reymowe PKO, ale ja nic o tym nie wiem. Bardzo karkoomne amace. U ydw pozorne absurdy, ktrymi obudowali ogrodzenie dookoa Zakonu, miay gboki sens: wydzieliy ich w rodowiska o tyle odrbne, e nie moga ich napocz asymilacja. Dlatego profesor

Zieliski, zastanawiajc si nad tysicem nakazw i zakazw talmudycznych, pisa, e jest jaka ponura wielko w tym szalestwie.355 To samo wyczuwa Mickiewicz, ktry o ydach pisa jako o starszym bracie, albo Norwid, ktry mwi o dostojnym narodzie ydowskim. Bo w naszych poetach, jak i w kadym z nas, jak i w kombatantach, stawiajcych wniosek o paczkach PKO, tkwi gboka tsknota za czcymi symbolami. Ale recepty ydowskie nie pjd nam na zdrowie, bo zbieno midzy ich losem i naszym nie jest cakowita. Oni istotnie utracili ziemi i rozproszyli si po wiecie. Ogromna wikszo naszego narodu siedzi na tej swojej ziemi. Oni wzili ze sob na wygnanie gbok wiar w wybrastwo narodu ydowskiego - tak gbok, e tkwi ona w duszy ydw niewierzcych. U nas prby przekonania rodakw, e s Chrystusem Narodw, pozostay raczej w wokabularzu poetyckim. Dlatego nie moemy zapoznawa rzeczywistoci na rzecz symbolw. Symbole s rzecz wielk i potn. Zrosy si one z nasz rzeczywistoci, stay si czci naszego zbiorowego ycia. Ale zachodz wypadki, kiedy te zronite blinita syjamskie trzeba operowa i rozdzieli. Wwczas lancet powinien uwzgldnia interesy silniejszego ze zronitych organizmw - rzeczywistoci. Jeeli ta rzeczywisto jest tak oczywista, e nie potpiamy wysyania paczek przez PKO, to nie moemy zabagnia sprawy przez dobrowolne promowanie agentw, potpianych przez opini w imi tego, by symbolowi stao si zado. Do zupy, ktr warz na gwodziu, dorzumy wic dzisiaj may owoc cytrusu - paczk PKO.

Cz II Przemiany
CZY JESTEMY PRZEDMURZEM Zagadnienie midzyepoki356
Dlaczego uywam terminu midzyepoka? Czy dlatego, e jestemy wiadkami duych przemian? Te przemiany byy wszak zawsze: wojny wieloletnie - siedmioletnia, trzydziestoletnia, stuletnia; wielkie przeomy duchowe - reformacja, renesans, wiek owiecenia, walki sekt, nawet socjalizm w swoich moliwociach i w swoim zasigu w XIX wieku - to wszystko byy zdarzenia w krgu tej samej cywilizacji.

355

Tadeusz Zieliski (1859-1944) - filolog klasyczny, religioznawca, profesor uniwersytetw w Petersburgu i Warszawie. Jego praca o judaizmie to Hellenizm a judaizm (1927). 356 rdo tekstu: Kierunki 1962, nr 16.

Obecnie mamy walki midzy poszczeglnymi cywilizacjami. A wic epoka niepodzielnych rzdw cywilizacji zachodniej si koczy. Toynbee357 wylicza, e na dwadziecia trzy cywilizacje, ktre nasza obecna wiedza rozrnia w dziejach, tylko pi cywilizacji (midzy innymi eurazjatycka, pokrywajca si z zasigiem cywilizacyjnym dawnego Bizancjum) przetrwao. Cywilizacje powstaj i utrzymuj si dziki bodcom, ktre otrzymuj, dziki wkadowi, ktry wnosz. Cywilizacje, na ktre przestay dziaa te bodcewyzwania (challenge) historii, deprawuj si i zanikaj, bo trac sens istnienia - nie wnosz ju adnych wkadw w dorobek ludzkoci. Nie wyglda na to, by cywilizacja zachodnia miaa zanikn. Ma ona dosy bodcw, by przetrwa, tak jak mimo upadku Grecji po wojnach peloponeskich poszerzaa si hellenizacja. Zapewne te teraz westnizacja poszerzy si na wiat, ale rzdy cywilizacji zachodniej zmalej, tak jak malay rzdy Imperium Romanum wobec najcia innych cywilizacji. Wwczas - pomidzy kocem V i pocztkiem VIII wieku (bitwa pod Poitiers358) - trwa zamt midzyepoki, zanim wykiekowao redniowiecze z dalszymi sekwencjami i uksztatowaa si rzdzca wiatem a po wiek XX cywilizacja zachodnia. Wobec rosncego przeludnienia przed ludzkoci stoj zadania olbrzymie. Zagospodarowanie Arktyki i dna oceanw, a moe i wiatw kosmicznych, z ram science fiction przechodz na stoy krelarskie. Wobec postpu technicznego i zblienia si wiata s to zadania do podjcia, ale tylko przy jednolitej gospodarce wiatowej. Tymczasem jest do tego daleko. Poprzez dzieje by wiat (w granicach na jego czas rozpoznawalnych) zawsze pod przemonym wpywem jakiego czynnika koordynujcego. Czy to by Aleksander Wielki i Ptolemeusze, czy Imperium Romanum, czy Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, czy midzynarodwka krlw przez mariae normujca prawa wiata, czy w XIX wieku przemony wpyw Bank of England. Prby stworzenia namiastki ciaa koordynujcego w postaci najpierw Ligi Narodw, obecnie Organizacji Narodw Zjednoczonych nie s adekwatne do zada, jakie podj naley. Rnice midzy cywilizacjami s olbrzymie, a przecie gospodarka planowa i cywilizacja uniwersalna s tak nierozczne jak baza i nadbudowa. Po kataklizmie drugiej wojny zaistniaa obawa, e jej wynik tak samo nie da ostatecznych rozwiza. Stao si jasnym, e ta wojna nie bya wojn domow cywilizacji zachodniej, jak jeszcze w duej mierze bya pierwsza wojna, tylko e zainaugurowaa ona rozpoczcie si nowej epoki, w ktrej nastpi starcie cywilizacji wiatowych. e naczelnym zadaniem jest wynale czynniki uniwersalne, torujce drog do przyszej cywilizacji uniwersalnej i planowej gospodarki wiatowej. Tote wstrzsy, jakie przeywamy, s na prdzie uniwersalizmu. Przecie nawet z gruntu rasistowski Neu Ordnung (Nowy ad) zakada, e najwyszy gatunek czowieczestwa podarowany wiatu przez Wszechmocnego, jakim jest rasa niemiecka, podejmuje wielk decyzj urzdzenia wiata (Adolf Hitler Mein Kampf). Zaoenie jednak jednowadztwa, dobre za czasw uniwersalizmu rzymskiego, kiedy wiat by may, nie jest na miar obecn. Nowoczesne uniwersalizmy d do zjednoczenia gospodarczego
357

Arnold Toynbee (ur. 1889) - historyk i filozof angielski, autor 10-tomowej pracy historiozoficznej: A Study of History (1934-1954), w ktrej wyoy pogld o cyklicznych procesach rozrostu, stabilizacji, kryzysu i zaniku kolejnych farmacji cywilizacyjnych. 358 W bitwie pod Poitiers (732) wojska frankoskie dowodzone przez Karola Mota odniosy zwycistwo nad Maurami.

i cywilizacyjnego na drodze znalezienia katalizatora, przetwarzajcego w nadrzdn cao rnorakie wartoci poszczeglnych cywilizacji. Nasuwaj si tu cztery uniwersalizmy wspczenie dziaajce, ktre wymieniam wedug chronologii ich powstania: 1. Majcy tradycj szeciu omal tysicy lat (od Nezdry i Nehemiasza359) uniwersalizm ydowski (abachartanu). 2. Dwutysicletni uniwersalizm chrzecijaskiego Kocioa Powszechnego. 3. Liczcy niewiele ponad sto lat uniwersalizm marksistowski. 4. Rodzcy si w naszych oczach uniwersalizm neokapitalizmu. Zagadnieniu uniwersalizmu ydowskiego powiciem dwutomow ksik, w uamku tylko (Dzieje wczesnego syjonizmu) wydan pt. De profundis w Tel-Awiw w roku 1943. Zagadnienie wiodcego w neokapitalizmie czynnika podaem w studium drukowanym po angielsku w Ameryce pt. European ponders America. Zagadnienie midzyepoki zawarem w ukoczonej pracy Przywdztwo w midzyepoce (kryzys: ekonomiczny, polityczny, duchowy, geopolityczny), ktra nie znalaza wydawcy. Rozwaania o uniwersalizmie katolickim s zbyt powierzchowne - jest to raczej szkic, na ktrym chciaem przepracowa tematyk czwartego tomu zamierzonej Panoramy Losu Polskiego. Po ukazaniu si w druku pierwszych dwu tomw (Tworzywo i Drog do Urzdowa360) tom trzeci pt. Jak daleko? nie znalaz wydawcy, wobec czego zaprzestaem pracy. Nie czuj si te przygotowany do omawiania uniwersalizmu marksistowskiego, ktry by zaplanowany na tom pity i ostatni. Przywdztwo w midzyepoce jest w dziale rkopisw Ossolineum, zakupione cznie z rkopisem ksiki Kennedy na tle midzyepoki, duymi partiami dziea o ydach i rkopisami innych moich nie wydanych prac. Niektre z tych rkopisw s wykorzystane w tej ksice w sposb uamkowy, co si tumaczy m.in. koniecznoci nieprzekraczania rozmiarw ksiki. Te wszystkie materiay nie uwzgldniaj najnowszych rde. Poniewa jednak ksika jest wyborem publicystyki sigajcej a po 1911 rok, wic i one maj swoje miejsce. Czytelnik bowiem w tego rodzaju zbiorach szuka nie faktw encyklopedycznych, ale linii przewodniej

Kryzys materialny361
Czy przeywamy midzyepok, czy te jestemy wiadkami zdarze, ktre s w mniejszym lub wikszym stopniu udziaem kadego pokolenia?

359

Ezdrasz (VI/V w. p.n.e.) - kapan ydowski, rzecznik czystoci plemiennej Izraelitw, reformator prawa ydowskiego. Nehemiasz - dziaajcy w tym samym okresie reformator administracji i dziaacz na polu stabilizacji ycia Judei. Obaj dziaali take na dworze perskim. wiadectwem ich dziaalnoci s tzw. Ksigi Ezdrasza - Nehemiasza wchodzce w skad kanonicznych ksig Starego Testamentu. 360 Panorama Losu Polskiego, Cz. 1: Tworzywo, Nowy Jork 1954 (I wyd. krajowe Warszawa 1960), Cz. 2: Drog do Urzdowa, Nowy Jork 1955. 361 rdo tekstu: Kierunki 1962, nr 16 i 17.

Odpowied na te pytania jest niezbdna przy gospodarowaniu zasobami psychicznymi i materialnymi narodw i jednostek. Przy kadym wikszym wstrzsie w dziejach przypuszczano, e to koniec wiata. Wzgldnie - e to pocztek jakiej nowej epoki. Nadejcia Antychrysta oczekiwano w roku tysicznym, w latach wypraw krzyowych, w czasach Savonaroli, a rewolucja francuska zadekretowaa obliczanie czasu latami rzekomo rozpoczynajcej si epoki. A tymczasem wszystkie te wydarzenia mieciy si w jednej epoce - cywilizacji zachodniej.

Zdarzenia, ktrych bylimy wiadkami, miay cechy apokaliptyczne: Dwie wojny w jednym pokoleniu zniszczyy 50 milionw istnie. Dziesitki milionw uchodcw, wygnacw, uciekinierw wdroway przez Europ hordami przypominajcymi III i IV stulecie. Zniszczono oszczdnoci pokole. Sama tylko druga wojna kosztowaa tysic miliardw dolarw; aby uzmysowi wielko tej sumy, kto wyliczy, e jej wyrzucenie za okno w tempie jedna tysicdolarwka na sekund zajoby przy omiu godzinach pracy dziennie bez wit i niedziel - sto lat. Wszystko to jednak s zdarzenia ilociowe. wiat ronie i cyfry rosn, i wszystko, co si zdarzy - bitwa, tona, szybko osignita - jest najwiksze w dziejach. To, e wiek XX zainicjowa komory gazowe albo obozy pracy niewolniczej - to wszystko od biedy moe by rwnie uwaane tylko za nasilenie okruciestw, nieobcych i innym stuleciom cywilizacji zachodniej. Gdzie wic widzimy uzasadnienie dla twierdzenia, e jestemy w okresie midzyepoki? Uzasadnienia tego szuka naley w zjawiskach ekonomicznych, politycznych, geopolitycznych i duchowych. Te cztery czynniki stanowi o obliczu cywilizacji. To obserwacja ukadu tych czynnikw, a nie skonstatowanie materialnych strat, kazaa S. Baldwinowi362 po tamtej wojnie stwierdzi: Najistotniejsze podstawy zachodniej cywilizacji nie opr si powtrnej eksplozji wiatowej.

Odwet kolonii Siedzib cywilizacji zachodniej bya Europa. Ale t cywilizacj ywiy soki caego wiata. Rozkwit materialny Europy pocz si z wyprawami krzyowymi i wyprawami zamorskimi.

362

Stanley Baldwin (1867-1947) - polityk i przemysowiec brytyjski, w l. 1921-1922 minister handlu, 1922-1923 minister skarbu, 1923-1929 i 1935-1937 premier. Autor m. in. znanej ksiki This Torch of Freedom (1935).

Stary wiat ywiony jest przez nowy - mwi Edmund Burke363 w parlamencie w 1775 r. w swej synnej mowie On conciliation with colonies: Braki, ktre odczuwacie, stayby si beznadziejnym godem, gdyby to dzieci starych rodzicw z prawdziwie synowskim uczuciem, rzymiaskim miosierdziem nie przytkno piersi wezbranej nadmiarem modoci do ust wyczerpanych rodzicw. W tumaczeniu na pniejszy, mniej patetyczny jzyk rewolucji przemysowej koloniom pozwolono wywozi tylko surowce, zabraniano co produkowa na miejscu i dopiero fabrykaty przerobione z ich surowcw Europa wpychaa z powrotem koloniom. Zarwno Indie holenderskie, jak francuskie Indochiny eksportoway zaledwie 2-4% w wyrobach wykoczonych. Holandia naoya cikie ca na wywz ze swoich wasnych kolonii. Indyjska produkcja przemysowa, a wic produkcja kraju liczcego 350 milionw, rwnaa si produkcji 7-milionowej Australii. Tylko 2% tego nkanego przyrostem ludnociowym kraju zarabiao w przemyle. Jeli wemiemy pod uwag, e na rzecz trzech tylko pastw - Wielkiej Brytanii, Francji i Holandii pracowao p miliarda ludnoci kolonialnej, to zrozumiemy rda materialne, na ktrych cywilizacja zachodnia tak wspaniale rozkwita. W epoce wiktoriaskiej poczo si ludziom wydawa, e jest to porzdek przyrodzony, zakrelony jeli nie przez Boga, to przynajmniej przez Adama Smitha, w ktrego ludzie rewolucji przemysowej wierzyli niemal rwnie mocno. Stare, szacowne cywilizacje, starsze ni ywiona przez nie cywilizacja zachodnia, zostay wykrwione. Kady kryzys wiatowy ukrca zapotrzebowanie na surowiec i rzuca kraje tych cywilizacji na pastw bezwadu. Bo zniszczono w nich wszystko, co umoliwia przetrwanie: formy samodzielne, warsztaty obsugujce lokaln konsumpcj, fabryczki przerabiajce miejscowe produkty. Drive kapitalizmu europejskiego zmit to wszystko, zniszczy rozbudowan wielorak tkank powiza socjalnych, dziki ktrej spoeczestwo jest jak rolina wypeniona sokiem, pozwalajcym przetrwa susz. To miejsce zaj wielomilionowy py ludzki, pracujcy w wielkich plantacjach, w kopalniach, w robotach lenych, transportowych. Przy kadym kryzysie te miliony giny. W cigu 1875-1900 w Indiach zmaro z godu 25 milionw. Milion rocznie. Za naszej bliskiej pamici w samym Bengalu w 1943 r. (wg oblicze Departamentu Antropologii Uniwersytetu w Kalkucie) zmaro z godu trzy i p miliona ludzi, a 46% ludnoci ulego rnym chorobom na skutek wycieczenia i zmniejszonej odpornoci organizmu. Gody w Chinach w cigu ostatniego stulecia spowodoway mier 100 milionw ludzi. Norma przecitna, jak spoywa mieszkaniec Indii, wynosi 1000 kalorii, kiedy dla mieszkacw USA 2500. Te piersi wezbrane nadmiarem modoci lepiej obsugiway wyczerpanych rodzicw ni wasny organizm, skoro przecitna wieku ludzkiego w Indiach wynosia 25 lat, gdy w Wielkiej Brytanii - 55 lat. C dziwnego, skoro w najbardziej uprzywilejowanych krajach wiata jeden lekarz wypada na 800, gdy w najmniej - na 160 000 ludzi. - Czy moe si pan dziwi wobec tego - mwi do mnie lekarz, demonstrujc mi wie fellachw egipskich - e 92% ludnoci jest chore na bilchariasis (w ktrej pasoyty atakujce puca i wtrob obniaj si yciow do poziomu wegetacji), a 89% na trachom?
363

Edmund Burk (1729-1797) - polityk, pisarz i publicysta angielski, od 1778 zdecydowany konserwatysta (m. in. zaj negatywne stanowisko wobec rewolucji francuskiej : Reflection on the Revolution in France, 1790). W l. 1774-1775 by rzecznikiem obozu postpowego. W mowie On Conciliation with Colonies broni w parlamencie praw kolonii w Ameryce przed restrykcjami administracji krlewskiej i da zniesienia niewolnictwa.

Odwrotnie - cywilizacja zachodnia pleni si poczyna na podstawie materialnej, nawiedzanej przez objawy gruzw przearcia. Wielka ilo gromadzonych bogactw pozwolia na umieszczenie kapitau w coraz skuteczniej pracujcych maszynach, pienidz cign pienidz, sabszy gin, silniejszy ywi si pozostaymi po nim aktywami, narzuca coraz dalej idce monopole, dyktowa ceny. Na skutek tego produkcja silnie scentralizowana i pozbywajca si konkurencji rozrastaa si niebywale, a wreszcie okazao si, e nie ma komu kupowa, skoro poowa wiata bya w ndzy. Kiedy skady fabryczne wypczniay towarami, ktrych nie mona byo sprzeda, a fabrykantom bya potrzebna gotwka, gotowi byliby wyzby si wyrobw taniej. Ale to by mogo zepsu ceny raz na zawsze, wic w drodze zmowy fabrykanci nie tylko umawiali si pod grob kar pieninych ograniczy produkcj, ale niejednokrotnie wykupywali z rk sabszych kolegw zapasy i niszczyli, byleby ich nie dopuci na rynek, byle nie psuy ceny: i w tym czasie, kiedy miliony ludzi literalnie i dosownie umierao z godu, zarzynano i zakopywano w ziemi setki tysicy wi, wylewano mleko do morza, kaw palono w lokomotywach. Jeli ludzko oczekuje Antychrysta, to przygotowania szataskie na jego przyjcie, rozpoczte po tamtej wojnie - trwaj. W 1950 r. zaj si szatan niszczeniem w USA jabek, ktre strcano w doy wykopane przez ogromne pugi mechaniczne i zakopywano. ...w slumsach caego wiata miliony dzieci zera rachitis, awitaminoza. W 1951 r. w USA szatan niszczy cakowicie 39 milionw buszli kartofli, a 63 miliony buszli maluje na fioletowo, aby si nie przedostay na rynek dla ludzi i mogy suy tylko na pasz. ...w Madras za funt kartofli najmowa si w tym czasie czowiek na cay dzie do kopania studni. W 1952 r. szatan na Kubie pali 2 miliony funtw lici tytoniowych, wartoci 5 milionw dolarw, w celu utrzymania wysokich cen. Zdawaoby si, e szatan inicjuje szatask modlitw: Chleba naszego powszedniego nie daj za duo, Panie.

Bezrobocie Na skutek ogranicze produkcji obawa bezrobocia staa si sta grob ludzkoci, tak plag XX stulecia, jak plag redniowiecza byy stale powtarzajce si zarazy. Jednak zarazy przychodziy i odchodziy i ludziom tak si zdawao, e i bezrobocia bd przychodziy z kryzysami i przechodziy z kryzysami. e po zastojach znowu bd nastpoway okresy produkcji. Istotnie, okresy produkcji nastpoway, ale coraz wydajniejsze maszyny o wiele dugoci bray wzrost ludnociowy, zagroziy jak Golem swojemu twrcy. Lata najmniejszych bezroboci w cigu dziesiciu lat przed wojn liczyy wiksz ilo bezrobotnych jak lata najwikszych bezroboci w ubiegym wieku. Przecitna bezrobocia midzy ostatnimi wojnami bya o 10% wiksza ni przecitna bezrobocia w kocu XIX wieku. Nawet w okresie najpomylniejszej oglnowiatowej sytuacji w 1929 r. czna ilo bezrobotnych na wiecie wynosia 10 milionw. Liczba ta obejmuje tylko otrzymujcych zapomogi; wraz z niezarejestrowanymi oblicza si wiatow liczb bezrobocia w tym najpomylniejszym roku midzy dwiema wojnami na 40 milionw. Ludzie zawsze chc si udzi i nie od razu ucz si prawdy. W wieku XIX zdawao si wszystkim, e nigdy ju wojny w Europie nie bdzie. Po co? Ta Europa bya syta i bogata. Owszem, byo wspzawodnictwo o kolonie. Owszem, wojny bd, ale na peryferiach wiata. Jakie bunty

bokserw364, sipajw365, derwiszw366, jakie kampanie krymskie367, marokaskie368, afgaskie369, jakie ponowne awantury bakaskie370 czy inne Port-Arthury371. W synnym szeciotomowym dziele J. Blocha, tumaczonym na osiem jzykw, pt. Przysza wojna, wydanym w 1893 r.372, autor jak na doni wywid, e adne pastwo nie podoa ani straszliwym ciarom wojny nowoczesnej, ani jej zniszczeniom, skoro w 1870 r. bomba 70-funtowa rozpryskiwaa si na 42 odamki, a obecnie (1893 r.) na 1200 odamkw, niszczc wszystko w promieniu 200 metrw. Ale po pierwszej wojnie wiatowej ju nikt tak nie myla - wszyscy czekali nastpnej wojny. Tak samo z kryzysami. Kiedy wynik straszny kryzys 1929 r., ktry wstrzsn wiatem, mylano: przyszo i przejdzie. I c si okazao? e ju nie odczepilimy si od bezrobocia do samej wojny. W 1931-1932 r. w Anglii 6 milionw bezrobotnych wisiao na zapomodze pastwowej. Bezrobocie, ktre w cigu 9 lat przed wojn dao w Anglii przecitn jednego bezrobotnego na kadych piciu pracujcych, ktre potrafio dochodzi w USA do 12 milionw, tzn. e czwarta cz ludzi zdolna do pracy prnowaa (a w Australii nawet co trzeci czowiek) - nigdy ju nie opucio nas na dobre. Kiedy wojna wybucha w 1939 r., bezrobocie w USA wynosio 20% rozporzdzalnej siy roboczej. Znaczy - nie kryzys. Tylko - stae zo. Zo, ktremu si nie zaradzi bez koca rozbudowujc i komplikujc systemy wspar dla bezrobotnych, bo pienidze na te wsparcia wyjmuje si ostatecznie z tej samej kieszeni - podatnikw. Zo, ktrego przyczyn trzeba szuka gboko u podstaw ustroju gospodarczego. To ludzie drugiej wojny zrozumieli. I jak ludzie pierwszej wojny zrozumieli, e musi nadcign druga, tak onierz drugiej wojny rozumia, e musi nadcign ponowne bezrobocie. Chyba... chyba, e nastpi dobre czasy przygotowywania si do trzeciej wojny i wszystkie fabryki pjd na dwie albo i na trzy zmiany. Takie dobre czasy miay ju Niemcy -- kompletnie zatrudnione, kiedy wiat ugina si pod bezrobociem; przed drug wojn, w okresie 1935-1939, podniosy wydatki na zbrojenia z 400 milionw dolarw na 2,5 miliarda - i 6 milionw bezrobotnych jak noem uci. Ale dwie trzecie dochodu Niemiec, dwie trzecie ludzkiej pracy ludzkiego potu, szo na przygotowywanie wojny. Takim dobrym yciem kupuje diabe z legendy dusze ludzkie, a jak si okazuje - i dusze narodw. Dawne pokolenia po kocioach modliy si: Od powietrza, godu, ognia i wojny - zachowaj nas Panie... Na zaraz wynaleziono szczepienia, na ogie - strae poarne. A na gd?
364

Bunt bokserw - powstanie zorganizowane przez chiski zwizek patriotyczny Sprawiedliwej Pici przeciwko rzdom dynastii mandurskiej oraz mocarstwom wiatowym, usiujcym uczyni z Chin stref swoich wpyww (1899-1901). 365 sipajw - powstanie tubylczych onierzy armii brytyjskiej w Indiach przeciwk o uciskowi angielskiemu (18571859). 366 derwiszw - mowa o powstaniu Mahdiego w Sudanie (1881-1885). 367 kampania krymska - mowa o wojnie midzy Rosj a Turcj, Francj, Angli i Sardyni (1853-1855); zahamowaa ekspansj rosyjsk w kierunku Morza rdziemnego. 368 marokaska - w 1901-1902 do Maroka wprowadzone zostay wojska francuskie; cakowite podporzdkowanie tego kraju przez Francj nastpio w l. 1908-1912. 369 afgaska - Afganistan dosta si w kocu XIX w. pod faktyczny, cho nie formalny protektorat brytyjski . 370 awantury bakaskie - wojny pastw bakaskich przeciw Turcji, nastpnie za midzy sob o podzia zdobytych na Turcji terytoriw (1912-1913). 371 Port Arthur - w okolicach Port Arthura koncentroway si dziaania zbrojne wojny rosyjsko -japoskiej (19041905). 372 Wydanie polskie tej ksiki: J. Bloch, Przysza wojna pod wzgldem technicznym, ekonomicznym i politycznym, Warszawa 1900.

Teraz struchlae usta ludzkie gotowe s modli si do wojny... aby ich zachowaa od godu. Takim ponurym wyciem o up modli si stado wilkw. Ludzko musi si wyzwoli z tej straszliwej midzyepoki.

Autarkia Jeli spojrzymy wstecz na ubiegy okres midzy wojnami, to wiat przedstawi si nam jak dom wariatw w jakich miertelnych skurczach. Traktat wersalski fasonowa ten wiat politycznie, zbywajc sprawy gospodarcze nic nie znaczcymi frazesami bez sankcji. A tylko uporzdkowanie spraw gospodarczych mogo prowadzi do jednoci Europy, jak ujednolicenie taryf po 1787 r. stao si zjawiskiem jednoci USA, a po 1833 r. - Niemiec. Ekonomicznie dostojne pergaminy sygnowane w zwierciadlanej sali Wersalu zdaway si krzycze: Sauve - qui peut. Pastwa i pastewka, wydane na up tego hasa, chcc ukrci bezrobocie, staray si utrzyma w ruchu fabryki. Fabrykanci tumaczyli, e nie mog produkowa, bo zza granicy nadchodzi taszy towar. Towar ten by taszy przede wszystkim dlatego, e w danym kraju da si taniej wyprodukowa. Gdyby wiat by pod jednym zarzdem, to by takiemu krajowi, ktry nie ma rudy elaznej, zabroniono produkowa pugi i wpycha je chopu po trzykrotnej cenie. Ale wiat rzdzi si, jak chcia - kady sobie - i fabryka pugw otrzymywaa ochron celn boby stana i wyrzucia na bruk robotnikw. Pastwa wic wznosiy coraz wysze mury ce. Wycig ten zarysowuje si zwaszcza od 1879 r., kiedy traktat z Turcj i w latach nastpnych aneksja Boni, okupacja Transwalu, przejcie Cypru sprowadziy na Europ stan zbrojnego pokoju373, w ktrym przestano rozrnia ekonomi czasu pokoju i czasu wojny. Ten stan zbrojnego pokoju tylko utrwali si po pierwszej wojnie, ktra stworzya siedem nowych pastw i siedem tysicy mil nowych barier celnych. Pierwsza Anglia, rozstajc si ze swymi liberalnymi tradycjami, ustanowia w 1921 r. Safeguarding of Industries Act. Francja w cigu 3 lat midzy 1919 r. a 1922 r. podnosia 65 razy taryfy. Nastpiy zacieke wojny celne Polski z Niemcami, Wgier z Czechosowacj, Jugosawii z Austri. 1930 rok przynis wynalazek francuski w postaci tzw. Kwoty. Odtd nie tylko wysokie co tamuje dostp towaru, ale i kwota. W 1936 r. t obkan wynalazczo posuwaj jeszcze bardziej Niemcy przez ustanowienie Ukadw handlowych. Pastwo rzdzce si ukadami handlowymi nie ma generalnej taryfy, nie udziela klauzuli najwikszego uprzywilejowania. S tylko ukady z poszczeglnymi pastwami. Na ich podstawie Jugosawia otrzymaa od Niemiec aspiryny na sto lat blu gowy wszystkich mieszkacw. Brazylia otrzymaa na cae stulecie zapas szklanych oczu, na domiar zego niebieskich, podczas kiedy niebieskookich Brazylijczykw niemal si nie spotyka. E. Reves w Anatomy of peace pisze, e due pastwa zachowuj si w zanarchizowanym wiecie jak gangsterzy, a mae - jak prostytutki: musz i z tym, ktry co obiecuje, i w zamian za jego opiek wypenia wszystkie jego dania.

373

Po zakoczeniu zwyciskiej dla Rosji wojny rosyjsko-tureckiej zosta zwoany z inicjatywy mocarstw zachodnich kongres pokojowy w Berlinie. Na kongresie tym nie dopuszczono do zbytniego wzmocnienia si Rosji kosztem pokonanej Turcji. Jednoczenie kongres podj szereg decyzji o sytuacji na Pwyspie Bakaskim, m. in. oddajc Boni i Hercegowin w tymczasowy zarzd Austro -Wgier. W 1908 Austro-Wgry anektoway Boni i Hercegowin, amic w ten sposb postanowienia berliskie. Cypr w 1878 znalaz si pod zarzdem W. Brytanii.

Spotykajc opory przeciw takim daniom, Niemcy ruszyy z wielk wypraw karn na Europ. Teraz Anglia znajduje si w rwnie przymusowej koniecznoci eksportowania, tylko e -nikogo zmusi nie moe. Skoczyy si dla potg przemysowych dobre czasy XIX wieku, kiedy miay dumn pewno, e ich towary bd szy na wasnych nogach. Najpotniejsze pastwo przemysowe wiata, Stany Zjednoczone, dwukrotnie w czasie midzy wojnami podnioso taryf i przyoyo rki do wzdymania si wiatowego szalestwa. Kiedy za prezydentury Hoovera374 wychodzi bill Smoot-Hawley, podnoszcy taryfy, nastpio przeraenie ekonomistw, ktrzy w liczbie tysica zoyli petycj do prezydenta, aby przez wzgld na kraj, wiat, wymian midzynarodow i przyszy pokj nie podpisywa billu. Na prno. Rozpocz si wycig petycji o podnoszenie cen, ktry doprowadzi do krcenia si za wasnym ogonem. Amerykascy producenci jedwabiu, pytani, co im dolega, tumaczyli, e padli ofiar... podwyki taryfy: Na skutek podwyki ce na obce jedwabie w 1922 r. stworzya si tak wietna koniunktura, e wszyscy rzucili si do produkowania jedwabiu. No, i naprodukowalimy, i zarnlimy si. - Czeg wic chcecie? - Podwyki taryfy, Kiedy producenci bezkonkurencyjnych jabek kalifornijskich zwrcili si do pastwa o protekcj, komisja senatu przyja ich ze zdziwieniem: Przecie adne jabko na wiecie nie moe z wami konkurowa. - Tote my prosimy o zwyk ca na banany. Jeli takie rzeczy dziay si w najpierwszej potdze przemysowej wiata, to c si wyprawiao w siedzibie cywilizacji zachodniej, w Europie? Jej polityka gospodarcza, miotajca si w lesie sprzecznych rozporzdze, przypominaa kogo, kto chcc zaata konierz bra na to materia z rkawa, a chcc z kolei zaata rkaw, wykrawa kawa z nogawki. Zarzdzenia te bowiem wywoyway retaliacje innych pastw i w rezultacie autarkiczne pastwa produkoway droej to, do czego nie byy powoane przez warunki naturalne, co mogyby gdzie indziej taniej kupi. Duszc si w wojnach celnych, ktre ucinay dopyw gotwki, zdzieray sidm skr ze swych obywateli za towary, w ktre ci obywatele musieli si zaopatrzy na rynku wewntrznym po cenach, jakie podobao si rzdowi i przemysowcom naoy. A poniewa rynek wewntrzny, sparaliowany wysokimi cenami, nie wystarcza, naleao siga za granic. Za granic siedzieli tacy sami spryciarze podnoszcy bariery celne. A tu trzeba byo za wszelk cen wypchn za granic towar, bo fabryka zamknie tyle a tyle krosien albo obrabiarek albo wygasi tyle i tyle piecw i znowu narosn ogonki przed okienkami Funduszu Bezrobocia. Trzeba wic za wszelk cen podkupi, przepaci odbiorc zagranicznego, eby mimo wysokiego ca, ktre bdzie zmuszony zapaci swemu krajowi, uwaa za korzystne nabycie tego towaru. Pacono mu premie. Ale skd wzi pienidzy na to wieczne pacenie premii? Nie ma innej rady: niech krajowy odbiorca jeszcze wicej paci. Paci, bo musi. Nie zechce przecie marzn zim, bdzie musia kupi wgiel, a kupi zagranicznego mu nie damy. Nie bdzie pi niesodzonej herbaty, a cukru zagranicznego nie wpucimy. I wobec tego byy kraje, w ktrych konsument paci piciokrotnie wyej za wgiel albo za cukier, wyprodukowany w jego wasnym kraju, paci... odbiorca zagraniczny. Kiedy turysta chcia naby w Wiedniu znane kapelusze Habiga albo w Kopenhadze synn porcelan, wiadomi rzeczy mu to odradzali, bo przecie pan u siebie kupi taniej. wiat pdzi ku ruinie. Najbardziej szczytowy punkt jego produkcji, rok 1929, nie osign liczb produkcji sprzed pierwszej wojny. A. z kolei produkcja tego 1929, ktra spada o 50%, ju nigdy, do samej drugiej wojny, nie zostaa osignita. Dochd spoeczny wikszoci pastw, z Francj na czele,

374

Herbert Clark Hoover (1874-1964) - polityk amerykaski, republikanin. Po I wojnie wiatowej peni funkcj administratora pomocy amerykaskiej dla krajw Europy, za w l. 1929 -1933 by prezydentem USA.

by niszy w okresie 1929-1939 ni w dekadzie poprzedniej. To nie by kryzys - to byo stae zsuwanie si w d. Tak si stao, e podczas kiedy ekonomicznie wiat cywilizacji zachodniej coraz bardziej stara si od siebie oddali, technicznie cay glob ziemski si zrasta. To byo dokonaniem historii najnowszej. Jeszcze za czasw rewolucji amerykaskiej i francuskiej komunikacja nie bya szybsza jak za czasw faraonw. Przejazd morzem coraz bardziej si skraca, frachty taniay, linie lotnicze osnuway glob ziemski, telefonicznie rozmawia si z jednej pkuli na drug na odlego omiu tysicy mil, jak z pokoju do pokoju, kino ywi poczo jednakow straw wszystkie narody. wiat si zbliy, a ludzko do tego nie jest przygotowana - melancholijnie stwierdzia Pearl Buck, laureatka Nobla, odkrywczyni Chin dla literatury. Ten paradoks zrastania si technicznego i dziczenia ekonomicznego nie mg trwa. Bo wiat przechodzi z niszej formy jakiej kolonii drobnoustrojw, jakiej gbki, ktra moe egzystowa, kiedy si jej cz zniszczy - do formy wyszego organizmu, ktry ginie, jeli jedna jego cz zostanie uszkodzona.

Gd Skutki drugiej wojny Ten stan rzeczy, w ktrym kolonie nie przedstawiay dostatecznej siy nabywczej, a rynki europejskie nie kooperoway z sob - druga wojna jeszcze definitywnie pogorszya i na terenie Europy, i na terenie kolonii. Anglia utracia 350-milionowy rynek indyjski, Holandia - 70-milionowe kolonie, w ktre winwestowaa 20% swego narodowego majtku; miny czasy przysugujc pionierom cywilizacji zachodniej, kiedy to w Indiach Holenderskich ponad 3000 guldenw zarabiao 50% Holendrw, ale tylko 1/200 procenta tuziemcw. Francja w praktyce utracia zyski z Indochin, zysk Anglii na Malajach spady o 60%, wszyscy razem utracili Chiny, a wiele oporniejszy dla eksploatacji sta si - Bliski Wschd. Czy Europa moe ratowa si we wasnym zarzdzie skoro nie moga tego uskuteczni przed wojn? Skore przed 1939 r. Wielka Brytania importowaa 62% ywnoci Belgia i Norwegia 50%, Holandia 30%, Niemcy 25%. adna inna cz wiata nie ya w tak staej ekonomicznej zalenoci od reszty globu. W tym jake zawichrzonym przedwojennym gospodarstwie Europy wiele dla niej znaczya, poza koloniami, wymiana zachodniej czci ze wschodni. Ju po pierwszej wojnie pogorszyo si to znacznie; przewrt w Rosji carskiej nie tylko zniszczy widoki na handel z Rosj, wzbierajc wanie jako gigantyczny odbiorca, ale i t wymian, ktra ju bya za carskich czasw zmniejszona czterokrotnie. Pozostawao sto milionw nabywcw w dziewiciu krajach Midzymorza (midzy Rosj i Europ zachodni). Po drugiej wojnie te kraje fizycznie wyszy z obrbu cywilizacji zachodniej i twrcy planu Marshalla wykazali wielk ostrono, obliczajc, e w 1952 r. kraje objte planem bd otrzymyway z Europy wschodniej zaledwie 17% swego cakowitego importu. Okazao si jednak, e otrzymuj... 5%.

Europa tonie. Przed wojn importowaa jedn trzeci potrzebnych kalorii. Rnic midzy eksportem a importem, wyszym o dwa miliardy dolarw, pokrywaa z tzw. patnoci niewidocznych (turyci, zyski linii okrtowych, pienidze przysyane przez imigracj itd., a przede wszystkim - procenty od lokat zagranicznych). Teraz patnoci niewidoczne w znacznej czci wyschy. W razie blokady totalnej miliony ludzi w Europie zemrze mierci godow. Kontynent 17 pastw Europy zachodniej, 270 milionw najwietniejszej ludnoci wiata, olbrzymi potencja wgla, stali, chemikalii, wyrobw tkackich, maszyn, sam w sobie stanowicy 50% eksportu i importu wiata, 65% jego tonau - moe pogry si nagle w oczach naszego pokolenia jak ld legendarnej Atlantydy. ...a po tamtej stronie - wielki bezcowy zunifikowany planow gospodark obszar cywilizacji eurazjatyckiej, sigajcy od Elby po Ocean Spokojny... Narody Europy zachodniej przypominaj plemi bobrw gorczkowo uklepujcych tam. Pod naciskiem amerykaskich grb cofnicia pomocy t tam ma by stworzenie single market samowystarczalnego, samowspierajcego si rynku Europy zachodniej. Ale i przy stworzeniu takiego rynku obecna zachodnia Europa bdzie musiaa importowa jedn trzeci ywnoci i wiele surowcw. Rwnowanego eksportu nie stworzy w tym usamodzielniajcym si wiecie. Wic czym zaata bilans? Cywilizacja zachodnia szybowaa przez wiele stuleci na tej Europie, jak w krlewicz z legendy na czarodziejskim ptaku. Ten ptak mia dwa skrzyda - zachodnie i wschodnie. Wschodnie skrzydo odpado wraz z przejciem poowy Europy do innej cywilizacji. Ten ptak mia szpony, ktrymi szarpa poywienie z kolonii. Szpony obcito. Do Anglii przyjechaem po raz pierwszy po wojnie w styczniu 1947 r. Jechaem z Woch, gdzie mieszkaem przez czas duszy, przez wygodzone Niemcy, gdzie na stacjach nie mona byo otrzyma nic do jedzenia. We Woszech za to bufety w restauracjach uginay si pod najwymylniejszymi smakoykami. Tak si jadao u zwycionych. Dojedaem do Londynu godny i z przyjemnoci przypominaem mutton-chop, jak podawano przed wojn u Simpsona na Strandzie. No, dzisiaj zafunduj sobie po tym dniu godu kolacyjk odpowiedni na powitanie zwyciskiego kraju. e jednak byo pno, zaszedem do najbliszej restauracji. Okazao si, e byo tylko kilka potraw do wyboru, a kiedy zadaem chleba do zupy, kelner poinformowa mnie, e o tyle tylko otrzymam chleb, o ile zrzekn si deseru. Obiad by bardzo godnawy, ale mi odmwiono sera, bo okazao si, e ju przejadem dozwolone 5 szylingw. Tak mnie przyja stolica olbrzymiego Imperium, w ktrym jeszcze przed dziesiciu laty soce nigdy nie zachodzio, Imperium, ktremu swoje najwyszukasze bogactwa przesya glob ziemski, Imperium - militarnie zwyciskiego. Wwczas zrozumiaem pierwsz konsekwencj wojny: e we Woszech tak dobrze si jado na rachunek epoki zanikajcej; e tu natomiast, w tej restauracji, spotka mnie Nowy wspaniay wiat Huxleya, wiat regulacji, kuponw i pocztku nowej sprawiedliwoci socjalnej. I nowych koniecznoci. Mieszkaem w Anglii przez dwa lata, w czasie ktrych z odywianiem byo coraz ciej. Przyjechawszy do Stanw, poprosiem przyjaci, eby dali sobie spokj z Empire State Building375, ktry zapewne od

375

Najwyszy punkt Nowego Jorku, z ktrego jak z naszego Paacu Kultury oglda mona panoram miasta.

naszego przedwojennego spotkania si nie zmieni, tylko eby mnie zaprowadzili do Food Store376. Dopiero, uchwyciwszy si metalowego wzka, szalaem po pkach, obkupujc si w brd i na zapas. Pchajc ten wyadowany wz w kierunku wyjcia, przygotowywaem przemwienie tumaczce to hoarding rodzin zoon z dwunastu dzieci, ale kasjer, wida element surowy spoecznie i pogrony po uszy w ideach free initiative, zadowoli si wystukaniem wszystkiego na rachunku yardowej dugoci. Siedzc na stercie skrzy w wozie przyjaciela rozwaaem, e wida wrciem z powrotem do starej epoki. Wdrapaem si na t epok z powrotem w USA, jak wdrapuje si na drzewo kot uciekajcy przed psami i jak kot, z dumn obojtnoci maskujc niepokj, obserwuje z wysokoci zblianie si przeladowcw, tak i ja odtd z tej wysokoci USA obserwuj wiat. I wci poapa si nie mog w skutkach drugiej wojny wiatowej. Przypuszczam, e nie ja jeden.

Gd przedwojenny cwauje dalej i przybiera na szybkoci. W 1951 r. na konferencji Food and griculture Organization377 powoanej do ycia przed omiu laty w Hot Springs, dyrektor generalny tej organizacji, N. E. Dodd, stwierdzi w swoim referacie, e ilo ludnoci wzrasta w szybszym tempie ni produkcja ywnoci i ta rnica bdzie si coraz bardziej zwiksza. Ale co jest jeszcze bardziej grone, to nierwnomierno rozdziau ywnoci. Dobrze odywiajcy si odywiaj si dobrze i nadal, odywiaj si nawet coraz lepiej: konsumpcja misa w USA wynosia przed drug wojn 125 funtw na gow, gdy w 1945 r. wzrosa do 163 funtw. Ale ci, ktrzy i przed wojn byli godni, teraz s jeszcze godniejsi - konkludowa dr Dodd - a ten zwikszajcy si przedzia midzy sytymi i godnymi nieuchronnie powoduje wzrastajc powd niezadowolenia, rewolucje i wojny. Obawy Malthusa378 odyy. wiat w cigu ostatniego stulecia podwoi sw ludno i ma w chwili, kiedy to pisz - dwa miliardy trzysta milionw ludnoci, ale kiedy czytelnik bdzie to czyta, bdzie mia znacznie wicej, skoro miesicznie mu przybywa ptora miliona dusz a czysto, tzn. po odliczeniu zgonw. Teraz, po znakomitym poskromieniu miertelnoci, ludno wiata podwoi si znacznie szybciej: na 2000 rok mamy oczekiwa urodzin obywatela rozpoczynajcego czwarty miliard. Czy ziemia to wykarmi? Czy nie cignie na wiat grony czas godu i najstraszliwszej rewolucji - nie planowanej, lepej rewolucji rozpaczy? Zapas ziemi uytkowej na wiecie jest obliczony na dwa i p miliarda akrw, a waciwie prawdziwie uytkowej ziemi jest jeszcze mniej. Wynosi to dwie dziesite akra na osob, obliczaj Pearson i Harper.379
376 377

Supermarket FAO (Food and Agriculture Organization) - Organizacja do Spraw Wyywienia i Rolnictwa powoana przez ONZ w 1945. Jej dziaalno zmierza do rozwoju gospodarki rolnej i podniesienia poziomu spoycia na wiecie. 378 Thomas Robert Malthus (1766-1834) ekonomista angielski. Sformuowa teori, i przyrost ludnoci ronie w postpie geometrycznym, za przyrost rodkw utrzymania tylko w postpie arytmetycznym. Za rod ki zapobiegajce ndzy mas uwaa Malthus rne zjawiska ograniczajce przyrost naturalny: wojny, epidemie, pne zawieranie maestw itp. 379 Pearson i Harper - chodzi tu zapewne o Franka Ashmura Pearsona (ur. 1887), ekonomist, zajmujcego si problemami polityki i ekonomiki agrarnej, autora m. in. Vegetable Growing (1954), See How to Garden (1956), i Floyda Arthura Harpera (ur. 1905), amerykaskiego ekonomist, autora Inflation (1951), In Search of Peace (1951), The Greatest Economic Charity (1958).

Czy to dosy? adne rozwijanie przemysu, ktrym poszczeglne pastwa usiuj dopeni braki warunkw przyrodzonych - nie pomoe w oglnym wiatowym bilansie wyywienia. Gdzie kto musi nadprodukowa brakujc kaloryczn ilo. Kade stworzenie wymaga okrelonej przestrzeni naturalnej, dajcej gwarancj bytowania. Obliczono, e tygrys moe egzystowa, jeli na przypada teren 40 mil, jele - 4 akrw. Nawet przepirka wymaga akra. Ile wymaga czowiek? Indianie w USA wyginli pod naciskiem biaych, gdy im ju nie stao 4 mil na osob. Biay czowiek jest produktywniejszy, wicej uprzemysowiony, zadowoli si znacznie mniejszym obszarem. Ale czy uwiadamiamy sobie, e w chwili obecnej na kadego czowieka na wiecie wypada kwadrat ziemi uytkowej, ktrego kady bok wyniesie 19 stp? I nie tylko, e ten kwadrat bdzie si zmniejsza, bo ilo zdobywanych pod upraw obszarw wzrasta znacznie wolniej ni ilo ludnoci, ale e i jako tego kwadratu systematycznie si pogarsza przez wyjaowienie i erozj? Obliczono, na przykad, e ta Rzeka w Chinach rocznie wynosi do morza 25 milionw ton urodzajnej ziemi. A ile takich rzek na wiecie? Jeli wody bd unosiy ziemie w dotychczasowym tempie, glob ziemski, wedug obrazowego wyraenia J. de Castro380, stanie si martw planet, ktrej skalisty szkielet obupiony zostanie z ciaa-ziemi i ze skry-rolinnoci. Kiedy przed trzydziestu laty w puszczach Europy wschodniej ogldaem potne pnie drzew citych na wysokoci piersi przez drwali, ktrym nie chciao si schyla, tumaczyem sobie t rozrzutno pospieszn rabunkow gospodark tamtej wojny. Ale kiedy w 1950 r. ogldaem w lasach Columbii Brytyjskiej eksploatacj lasu na olbrzymi skal przy uyciu najnowoczeniejszych zdobyczy technicznych i kiedy zobaczyem, e drzewa wyrbuje si w strzak, tzn. zabierajc tylko esencjonaln cz pnia gwnego i zostawiajc gniciu znaczn cz materiau drzewnego przypomniaem sobie opowiadania o rzeziach tysicy bawow w stepach Saskatchewan, ktrym myliwi wycinali jedynie jzyki - i zrozumiaem narzekania rolnikw na dewastacj ziemi w pastwach przodujcych, dewastacj lasw, ktra powoduje erozj, ktra sprawia, e cae rodkowe Stany Zjednoczone stanowi dust bowl - puchar pyu. Gospodarka rolna USA jest rabunkowa - pisze R. C. Cook - przypomina wicej grnicz eksploatacj ni racjonaln upraw. Przypominam sobie hacjendy w Meksyku, stojce w szczerych, piarystych pagrkach bez ladw rolinnoci i wody. Przewodnik tumaczy mi smutne opowiadania chopw w obszarpanych sombrero i brudnych sarapach, e pono dawnymi czasy byo tu i rdo, i drzewa zieleniy si na grach. Przypomniaem wczgi na Cyprze, wyspie mioci, kdy wybuchajca w lutym rozkoszna wiosna zatrzymuje si barwn nawa kwiecia u stp gr widmowych, piarystych, zsuwajcych si szutrem do morza, gr, na ktrych drzewa wypleniy siekiery fenickie, egipskie, a wreszcie tureckie i krzyowcw. Wspomniaem pas przejechany wybrzeem Morza rdziemnego od Libii przez Egipt, przez Pustyni Synajsk, poprzez Gaz, Palestyn, Liban, ladami miast zawianych przez piasek, przez miejsca, gdzie sta Tyr i Sydon - a po Tars i Mersyn w Turcji, u podna nagich gr Tauru. I drogi przez przecze Tauru, biegnce milami, jakby w ksiycowym krajobrazie. Przypomniaem, jak od Bagdadu spiek pustyni sto z okadem mil wiz mnie wz na miejsce, gdzie ongi sta kwitncy sadami Babilon, przypomniaem, jak zaraz za Damaszkiem, za jego rozkosznymi ogrodami, stoi w niemym milczeniu pustynia, przez ktr jechaem 36 godzin, pustynia Deb bez ladu czowieka,
380

Josue de Castro - brazylijski ekonomista i geograf, autor The geography of hunger (wyd. pol. Geografia godu, 1954).

znaczna tylko rowymi wami rododendronw, biegncych w dal wzdu oysk wyschych strumieni. W grach Asni, nad granic Sahary, widziaem ludzi jakiego szczepu ydowskiego, yjcych w pieczarach. Ludzie sprawiali wraenie plepych. Gry, w ktrych mieszkali, byy kiedy zielone, Sahara, ktra si pod nich podtarzaa, bya kiedy pono zielona. Jadc od Zatoki Perskiej przez rozlewiska poczonego Tygrysu i Eufratu, gdzie domki Basry, klecone z muu rzecznego, mokn w rozkisych kanaach - ju wkrtce jadc na pnoc, wzdu Tygrysu, ktry ongi by otoczony kipicymi yciem osiedlami, musiaem szalem przeto osoni usta, bronic si przed pyem, ktry pokona dawne cywilizacje, kolorowe wojska Asyryjczykw, cignce jako wilki do stad, wiedz chaldejsk, mdre ustawy Hammurabiego, pyu, ktry wygna, w zaraniu dziejw z ziemi Ur plemi hebrajskie. Straszna jest Dolina Krlw w Karnaku, gdzie wyrywanie si do niemiertelnoci zaguszy na tysiclecia nadbiegy piasek pustyni. Tam przyszy ekskawatory, wygrzebujc ciekawostki, ale ziemi, ziemi prost, ziemi zasypan - kto bdzie odszukiwa? Widziaem takich fanatykw w pustyni Negeb, ktrzy szli, tropic yy wodne, do podna gr judejskich, zielonych ongi, grajcych gl Dawidow, teraz zmurszaych i nagich. Widziaem szalecw Syjonu nad brzegami Martwego Morza, w okolicach kwitncej ongi Sodomy, wieccych zielonymi twarzami wysmarowanymi zielon maci przeciw moskitom, coraz to biorcych w usta szczypt ziemi, ktr usiuj odsoli, i prbujcych - o ile ju mniej jest sona. Widziaem ich w grskim osiedlu Anawim, wysadzajcych dynamitem gazy, wyzwalajcych ziemi. Widziaem mae dzieci ydowskie w Polsce, znoszce miedziaki na zasadzenie jednego drzewa w Palestynie. Widziaem te lasy w Genigar i wszdzie, lasy zasadzone ku pamici Herzla381 i innych dziaaczy, lasy, ktre ponownie maj rozzieleni wyjaowion ziemi. Ale czy za tymi donkiszotami na maym skrawku ziemi szed wiat? Ten wiat cywilizowany, wiat bogaty, mony - wepchn si w niesychanie skomplikowany ukad spoeczny ziemi, rolin i zwierzt, wiat powizany odwiecznymi prawami wspzalenoci poerajcych i poeranych przymierzami odwiecznymi zaczepno-odpornymi wody i piasku, wody i drzewa, rolin i insektw, odmierzajcy wszystkim po rwno poywienie, po rwno wszystkim dajcy pomoc, po rwno karccy przerosty, wiat skomplikowanej symbiozy rolin, owadw, bakterii i zwierzt. W ten wiat wepchn si czowiek ze swymi drwalami, z broni ognist, z apkami na zwierzta, ze swymi regulacjami niedorzecznymi, niszczcymi odwieczne regulacje naturalne, zmieniajcymi umiechnite oblicze ziemi w pustyni bez wody, kiedy tona zboa niezmiennie i przez wieki wymaga swoich trzystu ton wody. A tu co dzie przybywa wiatu ponad 60 000 gb do ywienia. Co za rozbieg tragiczny w rozbiene strony z niszczejc ziemi. Wepchn si czowiek ze swoj kanalizacj, z roku na rok powszechniejsz, ktra jako ekskrementy wynosi do mrz niesychane bogactwa roli w mineraach i materii organicznej. I wpar si ze swoj rewolucj sanitarn, przyhamowujc mier.

381

Teodor Herzl (1860-1904) - pisarz ydowski, twrca doktryny syjonizmu. Zaoyciel i pierwszy prezydent midzynarodowej organizacji syjonistycznej.

Nawyki382
Nijako robi si na sercu, kiedy demografowie typu neomaltuzjaskiego pisz o odkryciach Pasteura w sposb ...a nienawistny. Te szczepienia ospy... tyfusu... malarii... Jeszcze w latach 1900-1930 udao si, bo w Indiach cholera zabraa dziesi milionw ludzi. Ze wiatowego punktu widzenia - pisze M. Voigt - gody s nie tylko podane, ale konieczne. Ale czy gody sprostaj zadaniu? Milton Eisenhower (brat generaa, znany uczony) wyliczy, e eby sprosta potrzebom, naleaoby w cigu najbliszych 25 lat zwikszy produkcj ywnoci na wiecie wicej ni dwukrotnie, bo o 110%. Gody wic nie wystarcz. Trzeba by wojen. Pocieszajcym faktem jest, e wedug ekspertw przysza wojna bdzie wybija 50% ludnoci danego terytorium. A moe by tymczasem nieco epidemii? Ale szkoda nawet marzy. Ju si druga taka gratka, jak z t choler w Indiach, nie przytrafi. Nierozumni przyjaciele ludzkoci do tego nie dopuszcz. Problem zwikszenia si ludnoci ma si odbija zgubnie i na tych spoeczestwach, ktre posiadaj dostateczn ilo kalorii (na razie). Raport Krlewskiej Komisji w Anglii w 1949 r. stwierdza, e poziom inteligencji jest odwrotnie proporcjonalny do przyrostu ludnociowego i zmniejsza si w Anglii o dwa punkty z kadym pokoleniem. C. Burt stwierdza, e w cigu 50 lat przepoowi si w Anglii liczba uczniw majcych scholarship ability, a podwoi si liczba niedorozwinitych. Lorimer stwierdza to samo prawo dla USA, tylko z tym, e z kadym pokoleniem spadek inteligencji ma wynosi do 4 punktw. R. C. Cook tumaczy to tym, e najbardziej podne s najmniej inteligentne jednostki, popierajc wic rozrodczo, niezalenie od problemu ywnociowego, przyczyniamy si do reselekcji.

Przeklty Pasteur C si bowiem dzieje w Azji. Przeklty Pasteur pooy kres dawnym dobrym czasom, kiedy w cigu trzech ostatnich stuleci ludno Europy zwikszya si dziesiciokrotnie. Na terenie azjatyckim jestemy wiadkami straszliwej eksplozji podnoci, zagraajcej bardziej wiatu ni eksplozje atomowe. A to dopiero pocztek. Jeszcze nie jest tak le. Jeszcze, na przykad, na Nowej Gwinei (wg Cilento) i obecnie umiera osiem na dziesicioro dzieci. Ale w tych krajach, ktre poczynaj si same rzdzi, miertelno z wolna poczyna male. Tote prof. K. Davis z Columbia University alarmuje, e Indiom i Pakistanowi grozi klska: Powinna tam zmniejszy si liczba urodzin albo zwikszy liczba zgonw. Caa poudniowa Azja - ostrzega prof. Thorner z Uniwersytetu Pensylwania - to ludzie stojcy w przypywie, ktry doszed im do garda i lada chwila ich zatopi. Naley zada od Azjatw, aby zaprzestali si podzi w takich ilociach, i danie to zaopatrzy w sankcje karne. Azjaci jednak maj inne zdanie. Dr Mukerjee, ekonomista hinduski, pisze: Gdzie znajduj si wolne przestrzenie, jeli nie w Amazonii, w Australii? Prohibicyjna polityka imigracyjna idzie wbrew wymaganiom ekonomiki wiatowej. Obszerne tereny Ameryki Pnocnej, z ktrych obecnie

382

rdo tekstu: Kierunki 1962, nr 18.

korzystaj jedynie hodowcy, mogyby by obrcone w uprawne pola, gdyby otwarto je dla imigracji chiskiej i indyjskiej. Innymi sowy - komentuje te projekty azjatyckie demograf W. Vogt - Stany Zjednoczone, Brazylia, Australia i Kanada musz otworzy bramy dla tumu muzumanw i Hindusw (razem z ich witymi krowami), aeby osabi konsekwencje ich nieokieznanego parzenia si. Nasz poziom yciowy ma by obniony, aeby podnis si poziom yciowy zacofanego miliarda Azjatw. Czcigodny neomaltuzjanista moe nie podejrzewa, e to, na co wykrzykuje w wielkim oburzeniu, jest wanie nieuniknion konsekwencj midzyepoki. Ograniczenia potrzeb i wielkie natenie pracy bd cechami zuboaej materialnie ludnoci w nowej epoce - przewiduje Berdiajew. Nic nie pomog nazistowskie pomysy H. L. Menckena, ktry proponuje paci dzikusom azjatyckim po 50 dolarw za sterylizacj. W. Vogt dowodzi, e to operacja niebolesna, nie odbiera rozkoszy pciowej i e dla samych dzikusw przecie jest lepiej i 50 dolarw zainkasowa, i by ubezpieczonym przeciwko hordom dzieciakw.

Rak woli tyem Zabawna psychologia posiadajcych, przypominajca kucharza, ktry dowodzi, e rak lubi by wrzucany do wrztku, byle gow naprzd, a nie ogonem. Pewien poudniowy Afrykaczyk opowiada mi, e szecioro czarnej suby mieszka w drewnianych budach skleconych na podwrzu, wysanych som, i e otrzymuj trzy razy na dzie owsiank. Zapytany, czy im si ta dieta nie sprzykrzy, odpowiedzia z oywieniem: Ale oni bynajmniej nie pragn adnej innej strawy. Zacietrzewionym demografom moe si wydawa, e Azjaci nic nie pragn poza rozkosz pciow. e sodycz macierzystwa, e instynkt przekazywania potomstwa, tak silny na najniszym stopniu wiata zwierzcego, jest im obcy. Myl si straszliwie i na tego rodzaju pomykach polega tragizm przeywanej midzyepoki. Tym Indiom, ktrych wzrost ludnociowy pragnlibymy powstrzyma... sterylizacj lub karaniem za rodzenie dzieci, przybyo od czasu ostatniego spisu ludnoci (w cigu 10 lat) 50 milionw, a na 2000 rok bd miay 950 milionw. A Chiny, a Malaje, a Poudniowa Azja, a inne czci wiata? ZSRR jest dzi jedynym pastwem na wiecie, ktre nie boi si przyrostu naturalnego. Rosja oczekuje, e bdzie liczy w 1970 roku wier miliarda ludnoci.383 Rosja nie jest cywilizacj zachodni. Jest cywilizacj odrbn, stanowic pomost do Azji. Rosja nie niesie jej krajom pomysw kastracji, tylko zabiera si do zrwnania poziomu kalorycznego w dwu poczonych naczyniach wiata: przekarmionym i niedoywionym. Maltuzjanizm zrodzi si w podobnej epoce co nasza. Zdawao si, e maszyna-robot wyprze maszyn-czowieka. Wyobramy sobie entuzjazm ludzi rewolucji przemysowej dla tej maszyny. Kafr, ktrego poudniowy Afrykaczyk karmi kasz, zaamie si fizycznie. Czowiek-maszyna potrzebuje koo czterdziestu skadnikw. Robot-maszyna pracuje, byle miaa napd i smar. Czowiek-maszyna jest tak dziwnie urzdzony, e nie chce rezygnowa z ycia, organizm jego przerzuca skromne zapasy, okupuje wegetacj cherlactwem. Jako skutek - rachitis po caym wiecie nazywa si angielsk chorob. I jeszcze w 1936 r. badania wykazay, e 50% ludnoci w Anglii jest niedoywione. To ukryte niedoywienie, polegajce na nie do rnorodnej diecie, wyniszcza ludzko. Okazuje si, e nie do jest karmi ludzi-maszyny bez porwnania kosztowniej ni roboty-maszyny, ale e jeszcze czeka
383

W 1969 r. wg The N.Y.T. Encyklopedia Almanac Zwizek Radziecki liczy 237 808 000 obywateli.

zawracanie gowy z kazaniami na temat, e a to tej witaminy za mao, to owej proteiny nie wystarcza. I technokracja XX w., creczka rewolucji przemysowej, znajduj ponownie swoich Malthusw i powiada, e skoro ludzie-maszyny okazali si modelem przestarzaym, no to go nie naley produkowa. Nowa epoka da rad z wyywieniem ludzkoci bez zwariowanych pomysw. W Anglii, mimo utraty kolonii, jest o wiele lepiej z powszechnym odywianiem na skutek planowania i dystrybucji. Ale wiadomo grozy pooenia daje nam miar dramatu midzyepoki: cigania si z czasem.

Po staremu Nadprodukcje, problem bezrobocia, ktry, wyszedszy z kryzysw, sta si cech naszej epoki, za dystrybucja dbr, niedostateczne kooperowanie rozbitego na suwerenne pastwa wiata, przeludnienie, na ktre epoka indywidualistycznego gospodarstwa nie umie znale rozwizania, konieczno poszerzenia wiatowego areau rolnego moliwa tylko przy ogromnym napiciu si caej ludzkoci, absorbowanej obecnie konkurencj i zbrojeniami - oto jedna cz, gospodarcza, zagadnienia midzyepoki, ktra kae osiemdziesicioletniemu filozofowi Bertrandowi Russelowi nie widzie innej alternatywy, jak rzd wiatem lub zanik globu. Ale myliciele nigdy nie zawrc biegu wypadkw - oni je tylko rozwietlaj. Bieg wypadkw jest tak nieuchronny, e zapewne, uzbrojeni w dowiadczenia, majc mono si cofn, nie bylibymy w stanie i dawn drog. Te wszystkie czarne strony kolonializmu, autarkii, nadprodukcji, przeludnienia, bezrobocia, zego podziau dbr - byy jednak stopniami do dalszego ksztatowania si wiata, stopniami, ktre ludzko musiaa i powinna bya przej. Ludzie przecie patrz, widz, wycigaj teoretycznie konsekwencje - i s bezsilni. Obawy tysica ekonomistw, wyraone w memoriale zoonym Hooverowi, sprawdziy si, po wielekro sprawdziy si. Stany Zjednoczone po wojnie prboway wycign konsekwencje z tego materiau i z bolesnych dowiadcze midzywojennych: w listopadzie 1947 r. zniyy taryfy na trzy lata - do 1 stycznia 1951 r. W 1949 r. zarysoway si pierwsze oznaki, nieodcznego ju towarzysza ludzkoci - bezrobocia. Liczba bezrobotnych signa szeciu milionw. Wedug ekspertw, gdyby nie wojna koreaska, taryfy celne musiayby skoczy. I znowu Amerykanie, decydujc si na to, rozumowaliby poprawnie: Ponosimy wysokie koszta robocizny. Mamy wysokie ceny. Nie moemy konkurowa z rynkami taniej pracy. Musimy mie taryfy chronice nasz standard ycia. Tego day robotnicze zwizki zawodowe pospou z fabrykantami. I miay racj. Bo przecie 80 milionw Japoczykw, zwaszcza straciwszy swe pichrze - Mandukuo, Kore, Formoz, wyszedszy spod kurateli, potrzebujc walut na zakup ywnoci - skoczyyby do garda konkurentom z wiksz jeszcze ni przed wojn drapienoci. Nic by tu nie pomogy moray Berdiajeww wykazujcych, e nowa epoka wymaga obnienia poziomu ycia.

Obietnice i rzeczywisto A zreszt i mimo pomylnej, bo zbrojeniowej, koniunktury, mimo namaszczonego misjonarstwa Amerykanw i poucze dawanych przez nich Europie o potrzebie ekonomicznej kooperacji, nawyczki protekcyjne daj zna o sobie i niebawem przejawi si na caym froncie gospodarczym. Pierwsi

poszli do ataku z pocztkiem 1952 r. producenci jakich tam preparatw z mleka ciarnych klaczy. Za egzotycznym precedensem ochoczo ruszyli inni. Bo to z cami jest jak z podatkami. Wszyscy postanowili sobie skada uczciwe zeznania. Po pewnym czasie znalaz si jeden, ktry czuje si uprawniony do krtactwa, bo ma dwanacioro drobnych dzieci, okradziono go, musi ponie koszta pogrzebu teciowej, a w dodatku stwierdzono u niego raka. Jego szwagier jest jednak niemal w rwnie cikiej sytuacji (minus teciowa i rak). Czy on wic nie jest usprawiedliwiony moralnie? Wuj zicia stoi tak samo prawie le jak szwagier (minus dwanacioro dzieci, rak i teciowa), wic idzie za tym przykadem. A ju wszyscy pociotkowie wwczas mwi: Jak wszyscy, to czemu nie my? Co si naobiecywano Europie, e taryfy USA zwikszone nie bd. Tylko ty, Europo, produkuj i sprzedawaj Ameryce, produkuj i sprzedawaj. Woono do USA masami wycieczki przemysowe, ukazywano, c to za olbrzymi dolarowy rynek nabywczy. Europejczycy posuchali, uwierzyli. Przemodelowali wytwory na amerykaski gust, wyekspensowali si na przedstawicieli USA. W 1951 r. Europa zwikszya o 30% swoj sprzeda w USA - doszo do 100 milionw dolarw miesicznie. Ten drobiazg, ta 1/230 dochodu spoecznego Stanw ju spowodowaa wyom w szeregach amerykaskich szwagrw, wujw i ziciw przemysowych. Pierwsi poczuli si chorzy na raka i obarczeni dwanaciorgiem dzieci fabrykanci serw i filcowych kapeluszy. Kiedy dla nich podwyszono ca, uzyskali to samo fabrykanci motocykli, rowerw, majolikarze, tytoniarze. A pod jak grnymi hasami to wszystko idzie! ich konkurenci europejscy tanio produkuj, bo maj tani robocizn. Bi ich po kieszeniach... za wyzysk robotnika. Ju teraz wszyscy chc zwyki ce. Korea tam nie wystarcza, zbrojenia Paktu Atlantyckiego im nie wystarczaj, czwarty punkt Trumana im nie wystarcza. Ciekawe, co by robili, gdyby tego wszystkiego nie byo, gdyby byy warunki normalne. Zadusiliby wiat!...

Kady sobie Kanada, Holandia, Dania, Wochy, Francja i Nowa Zelandia owiadczyy, e wrc do ekonomicznej kady sobie rzepk skrobie, jeli USA, naczelny kapan nowego porzdku rzeczy, taki przykad daje owczarni. Jako tak i robi. Jeli produkcja Europy w cztery lata po wojnie osigna wskanik przedwojenny (z wyjtkiem Niemiec i Grecji), zawdzicza to naley dolarom amerykaskim oraz wysikom poszczeglnych narodw, ale nie ich gospodarczemu wspdziaaniu. Na drodze do tego wspzawodnictwa wci staj dawne nawyki. Amerykanie, ktrym przykrzy si dawa pienidze, biegaj, prosz, namawiaj, gro. Poniechajcie umw bilateralnych - tumacz - s one zbyt sztywne w tym zrastajcym si technicznie wiecie. Umowy bilateralne narzucaj konieczno brania produktw, ktrych kraje nie potrzebuj. To nie jest wzajemna wsppraca, a wzajemny wyzysk. Przy zastpieniu umw bilateralnych umow

multilateraln Wochy za produkt, ktry dostarczaj Szwecji, mog otrzyma np. produkty Holandii, ktra jest dunikiem Szwecji. Ameryka stworzya po temu EPU (Multilateral European Payments Union) wyposaony w 600 milionw dolarw (potem doszy dalsze asygnowania), wypacajcy w praktyce od rki do 20% umownej sumy. Ale takiego planu nie mona wprowadzi bez Anglii, Tak - mwi Anglicy - ale my w jednej trzeciej tylko mamy obroty z Europ kontynentaln, a w dwu trzecich nasz handel jest zwizany z blokiem szterlingowym. Ju po raz drugi nie narazimy si na wyschnicie naszego zapasu zota, jak to byo przed dewaluacj funta w 1931 r. Dopiero proby - nie skutkuj. Dopiero naciski. No dobrze mwi Anglicy - bdziemy nalee do tego kontynentalnego businessu, ale ograniczymy kwot, ale damy zagwarantowania strat walutowych etc. Laburzysta Sir Stafford Cripps384, chudy ascetyczny jarosz, na konferencji w 1950 r. w Paryu385 jest jak skaa. Wszystkiego odmawia. Anglia poegluje sama. Jowialny konserwatysta i bynajmniej nie asceta, Winston Churchill, w 1951 r. w Waszyngtonie jest peen umiechw. O, naturalnie, e reprezentuje cigo polityki zagranicznej i tak jak jego poprzednik - nie wyciga rki po dolary. On tylko przyjecha - po stal. Stal, to nie dolary, jak mink coat - to nie apwka.

Potop - jedyna alternatywa? Tak wrd przetargw i wzajemnych zakl przedwojenna katarynka gra dalej. Na caym wiecie... I rcznik, ktry kosztuje w USA dziesi centw, musi kosztowa w Chile 60 centw, i w caej Ameryce Poudniowej szereg wyrobw amerykaskich kosztuje dziesi razy tyle co w USA, i ju wiele towarw nie zagraajcych miejscowej produkcji pastw poudniowoamerykaskich jest oboone w 135% cem. ycie kurczowo chwyta si coraz to nowych form gospodarczych, bo w starych ju wiat tkwi nie moe. Rwnie dobrze - pisa Tomasz Jefferson - moglibymy wymaga od kogo, aby wci nosi ubranie, ktre mu pasowao za chopicych lat, jak da od spoeczestwa, aby pozostawao w formach ycia, wytworzonych przez barbarzyskich przodkw. Jest to denie bezsensowne, ktre za naszych czasw pogryo wiat w potopie krwi. I za naszych czasw. I tym bardziej, e jestemy wiadkami zmian nie w onie tej samej epoki, zmian majcych na celu dopuszczenie do gosu nowej warstwy spoecznej. Tu fala potopu, o ktrej pisze Jefferson, podnosi si o tyle wyej, e sprawa jest globalna, poczona z przenosinami cywilizacji. Struchlay czowiek - biay, ty, czarny - stoi drcy w tej fali potopu na swej dziewitnastostopowej dziace i jest miotany przez kataklizm.

384

Richard Stafford Cripps (1889-1952) - polityk angielski, reprezentant lewego skrzyda Partii Pracy. W l. 1947 1950 minister skarbu. 385 Autor ma na myli negatywny stosunek rzdu brytyjskiego wobec tzw. planu Schumana, postulujcego integracj gospodarcz zachodniej Europy.

Ludzie, ktrych serce ciska lk, wstrt, rozpacz i trwoga, niech przypomn rozdzia trzynasty z Ewangelii w. Marka: A gdy wychodzi z kocioa, rzek mu jeden z uczniw jego: - Nauczycielu, patrz, jakie to kamienie i jakie budowania. A Jezus odpowiadajc rzek mu: - Widzisz te wielkie budowania? Nie bdzie zostawiony kamie na kamieniu, ktry by nie by rozwalony. A przecie Chrystus by mioci. I wieszczc zburzenie, widzia nowe formy, ktre powstan. Filozofia, ktr Koci zawsze gosi, e nieszczcie zsya Bg, po nowoczesnemu okrela si Toynbeeowskim pouczeniem o bodcu (challenge), ktry daj wiatu nadchodzce katastrofy. Sowa s inne, ale tre - ta sama.

Na polskich wirach.
MASA SPADKOWA (WYJTKI Z BROSZURY KUNDLIZM) Wstp do wydania rzymskiego w 1945 r.386
Ta broszura to cztery felietony o wsplnej tematyce, wybrane spord tygodniowych felietonw pisanych dorywczo i bez rde w Dzienniku onierza APW387 w okresie poprzedzajcym Monte Cassino. Poczyniwszy pewne skrty i uzupenienia, drukuj je teraz, po ukoczonym wysiku wojennym, podzielajc obawy, e grobowiec bohaterw moe sta si legowiskiem kundli, a krew ich cementem umacniajcym mury megalomanii, ktre gnuno wznosi pocznie dookoa polskiego getta na emigracji. Tych, ktrzy nie zechc zosta w getcie - wiat (poza przyjaznymi drugimi oddziaami) nie bdzie pyta o zdolno umierania, tylko o zdolno ycia. Moe i te cztery felietony przydadz si jako jeden z przyczynkw sucych zbiorowemu wysikowi rewizji pogldu na nas samych.

386 387

rdo tekstu: Kundlizm, Rzym-Londyn 1947. Dziennik onierza A[rmii] P[olskiej na] W[schodzie] wychodzi 6 razy w tygodniu. Wydawany by przez Oddzia Kultury i Prasy II Korpusu w latach 1943 -1946. (Miejsce wydania uzalenione od aktualnego miejsca postoju wojsk; od 1945 w Rzymie.)

Wstp do wydania krajowego388

Rozprawka o kundlizmie bya wydana w Rzymie w kocu 1945 r., tzn. zaraz po zakoczeniu dziaa bojowych, kiedy uwaaem, e stanlimy na wielkim zakrcie. Rozprawka bya pierwszym strzaem w walce z emigracj. Po niej dopiero nastpia broszura Klub Trzeciego Miejsca, Drog do Urzdowa i Polacy i Ameryka. Kundlizm bacznie spostrzeono i ostrzelano. Orze Biay w Brukseli powici mu jadowity artyku pt. Psioczcy kundlizm.389 W jakiej szkole eskiej podobno spalono go przy oglnym zebraniu uczennic jako szkalujcy nard polski. W Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przedrukowa fragmenty Przekrj. Nie zagldaem do tej ksieczki przez cae dwadziecia lat. Przygotowujc do druku zbir artykuw, wziem j do rki z ociganiem, przypuszczajc, e s to sprawy przebrzmiae, zbyt lokalnie emigracyjne. Skonstatowaem z poczuciem zrozumiaego dla pisarza zadowolenia, e kundlizm ma znaczenie oglnopolskie i niewywietrzae. W pewnych partiach, np. o hodowli aniow, z ulg skonstatowaem, jak czas poszed milowymi krokami. W innych - jak suszne byy moje troski u progu rozpoczynajcej si nowej epoki w polskich dziejach. Mimo ostracyzmw, jakie spotkay ksieczk, neologizm kundlizm zaszczepi si na emigracji, tak jak i pojcie Klub Trzeciego Miejsca. Do publicystyki krajowej przesiko jedynie okrelenie chciejstwo, ktrym zastpiem angielski wishful thinking. Pragnbym, aby do jzyka wzeszo pojcie kundlizm.

Szewc zazdroci kanonikowi, e zosta praatem390

Bezinteresowna zawi Lecz zazdro spa nie daje: chcc si ku nam zbliy, wywyszy si niezdolny, chcesz drugich poniy. Kajetan Wgierski

Stale wahamy si midzy megalomani a kompleksem niszoci. Pisarz, ktry podbechtuje megalomani, podoba si nam. Pisarz, ktry wskazuje nasze ze strony - prdzej czy pniej ciga na siebie oburzenie. Pisanie pod prd powszechnych upodoba jest rwnie potrzebne, jak pisanie z rytmem serc. Ale chwila jest taka, e temu Polakowi, ktry jest dostatecznie bity przez wypadki, nie

388 389

Tekst nie publikowany. Chodzi o artyku T. Borna Psioczcy kundlizm, Orze Biay (Bruksela) 1947, nr 39. 390 rdo tekstu: Kundlizm, Rzym-Londyn 1947, s. 7-20.

ma si serca prawi moraw. Literatura - jak kochajca matka - mwi sobie: No, to moe ju jutro. Dzisiaj mi biedaczek tak blado wyglda. I podaje nowe ciastko na talerzyku. I objedzony ciastkami pupilek chodzi w przekonaniu, e jest cudownym dzieckiem. Czy nie zauwaylicie, e w rozmowach mamy dwie miary: albo si mwi o Polsce i Polakach generalnie i wtedy z ust nam nie schodzi wyrbana niepodlego, Gdynia, COP i jeszcze raz na odwyrtk COP i Gdynia, Westerplatte, obrona Warszawy - albo mwimy o znajomych Polakach i wtedy okazuje si, e - jak okiem sign, wszyscy s durnie, karierowicze, dekownicy, baga zaleszczycki, partyjnicy, nepoci, protekcyjnicy, synekurzysty, nieroby, intryganci... Po prostu, zdawaoby si - ten COP i ten krwawy wrzesie, to powstanie warszawskie i to Cassino391 sprawili jacy inni Polacy, ktrych nie znamy. Dlaczego nasz osd witeczny nas samych jest tak rny od osdu dnia powszedniego? Sdz, e oba osdy s suszne. Nasz nard jest tak swoisty jak aden inny. Dlaczego tak jest mwimy w nastpnych felietonach. Ale najpierw przerbmy nieco ten materia powszedni, naszych codziennych rozmw, naszego psioczenia codziennego. Polakom jest le ze sob. Stop... Prosz wstrzyma si z protestami. Ja wiem o tsknocie do swoich, ja wiem o wspomaganiu si i solidarnoci. Ale mwi nie o cikich chwilach, a wanie - o dniu codziennym. Ju zebralimy si, ju jestemy na kupie - i co wtedy? Wtedy zalewa nas jasna krew, wtedy nas bierze cholera, wtedy niech to szlag trafi, jak te rodaki jeden drugiemu utrudniaj ycie. Jeden drugiemu za grosz nie da kredytu. Zaznajamiamy si w podry z jakim cudzoziemcem. - Jaki jest paski fach? - pyta. - Jestem inynierem. - Ach, tak!... I w tych ach, tak! jest pokwitowanie wiadomoci z dodaniem paru groszy kredytu: Jeste inynierem, wic zapewne wystudiowae swj fach, wic zapewne umiesz to robi. Teraz jeli zaczn prac z tym cudzoziemcem, to j zaczn z tymi paru groszami kredytu. Zawsze to lej. Dopiero jeli poszkapi robot, to strac ten kredyt. Jeli jad z rodakiem i powiem, e jestem inynierem, to si krzywo umiechnie wewntrznie: Pewnie po prostu jaki technik budowlany. Jeli powiem, e jestem literatem - pomyli, e ma do czynienia z gryzipirkiem, doktor bdzie u niego apiduchem, geometra skoczybruzd, urzdnik urzdasem, policjant glin, wydawca wydawc, nakadca nakradc, ksidz - klech, podoficer zawodowy - zupakiem, weterynarz - konowaem, aptekarz - pigularzem, dziennikarz - skryb, a kucharka garkotukiem. Czowiek wesoy w jego pojciu - wygupia si, czowiek smutny - pozuje, czowiek energiczny - to karierowicz, indywidualno - to reklamiarz, czowiek mylcy samodzielnie -

391

Robic korekt artykuu pisanego w roku 1945, pragnbym doda: ...jak i odbudow powojenn.

strugajcy wariata, wierzcy to witoszek, a niewierzcy - to bolszewik, przedsibiorczy - to taki, ktry pcha si, a wstrzemiliwy - to kretyn. Wytworzylimy bogate sownictwo pogardliwych sw. Trudno z takim bagaem powszechnej zgryliwoci i braku zaufania poczyna prac. Polak w swoim rodowisku zaczyna j z reguy z obcieniem nieufnoci, podczas kiedy za granic ludzie zaczynaj j z paru punktami kredytu. Polak musi dopiero popracowa, by w oczach rodakw doj do zera, od ktrego dopiero moe si drapa na plus. Pomnmy ten debet zapisywany indywidualnie na rachunek kadego Polaka przez wiele milionw Polakw i zobaczymy ogromny debet psychiczny stworzony dobrowolnie - diabli wiedz dlaczego. Jeli zajd do wojskowego skadu angielskiego po cokolwiek, umiechnity Anglik myli przede wszystkim, jak zrobi, eby mi da to, czego pragn. Jeli zajd do polskiego, urzdujcy Polak myli przede wszystkim, jak nie da e moe jednak jaki punkt na to nie pozwala. Jeli Anglikowi mwi - przecie to wojna, to znaczy w jego ustach: Musz ci wic jak najwydatniej pomc. Jeli Polak mwi zgryliwie - czeg si wam zachciao, przecie to wojna392 - to oznacza, e mam znosi jego bezmylno, nierbstwo, brak przewidywania, niezaradno. Wojna jest tu gupim pretekstem, aby rozadowa tkwic w kadym Polaku nieuczynno i wrogo do drugiego czowieka. Zaatwiajc z Anglikiem jak spraw, ktra wymaga pewnego nagicia przepisw, najlepiej wyoy krtko swoj spraw, po czym nie nalega, nie tumaczy - po prostu sta i czeka. Biedak pty bdzie pociera eb, pty myla, a wreszcie powie: - I shall see what I can do for you. (Pomyl, co mgbym zrobi dla pana.) I rzeczywicie - zmobilizuje wszystkie swoje moliwoci. Polak w takich wypadkach ma te swoj gotow formu, ktr wszyscy doskonale znamy: - Nie ma tak dobrze!... Dlaczego nie ma tak dobrze? I co za uciecha, co za patetyczne mentorstwo tkwi w tym orzeczeniu. Kiedy si przyprze takiego bcwaa argumentami, e ma zaatwienie przed nosem, wtedy tumaczy: - Boby kady tak chcia! No pewno, e kady by tak chcia! To i rb kademu, jeli moesz, a jeli nie moesz wszystkim, to na ile ci sta. Dadz mi tu przykady, jak ludno pomagaa sobie w strasznych dniach powstania, jak wiele byo wiernego onierskiego koleestwa. A ja mwi - o codziennym dniu. Kiedy chwila wymaga, jak zwyklimy mwi - nie chciabym by z nikim bardziej, jak ze swymi rodakami. Wiem, e eb nadstawi za mnie, nara si, od ust odejm. Ale ja mwi - o dniu powszednim. A przecie i wojna - midzy byskami walk, niebezpieczestw, cikich przej - jest wypeniona szarym dniem, w ktrym yjemy obyczajem przedwojennym, obyczajem codziennym, w ktrym, co tu gada, jest Polakom le ze sob.
392

Po wojnie znaleziono inny pretekst jaka paca, taka praca.

Skd bierze si ten wielki zapas niechci czowieka do czowieka, tego, co ja bym nazwa bezinteresown zawici? Sienkiewicz kiedy zachodzi w gow w jakim felietonie, bronicym Modrzejewskiej przed zawici rodakw, dlaczego wytwarza si ta atmosfera sprzysionej niechci, penego przeksu, obliczania zarobkw wielkiej aktorki, notabene czerpanych nie z kieszeni rodakw. Nie mogc zrozumie tej zawici do talentu, ktremu nikt nie mg sprosta, ktry adnemu z polskich aktorw nie zagraa, bo Modrzejewska przyjechaa tylko na gocinne wystpy, Sienkiewicz t polsk zawi nazwa platoniczna zazdroci. Wystarczyo jednak tej bezinteresownej zawici, by na cae ycie wyposzy Modrzejewsk z kraju, jak wystarczyo jej, aby Paderewskiemu na zawsze obrzydzi wystpy w Polsce. A Kaden Bandrowski, czowiek, ktry stara si rzemioso pisarskie otoczy warunkami dajcymi mu mono rozwoju? C za ogon olizgych gada wlk si za tym czowiekiem, pomawianym o niesychany materializm, kiedy w rzeczywistoci czoowy pisarz zarabia nie wicej ni bardzo przecitny adwokat?

Organiczna gupota Bezinteresowna zawi jest rwnie nieoczekiwana, rwnie krzywdzca, jak organiczna gupota. Kiedy mody inynier koczy politechnik, ma mocno wbite sobie w gow, e na korozj, czyli rdzewienie, musi preliminowa, dajmy na to, dwadziecia procent, czyli tam, gdzie by starczyo 100 ton, musi si liczy z potrzeb zuycia 120 ton materiau. Kiedy oficer koczy podchorwk, wie, e wielkie jednostki musz preliminowa, dajmy na to, pidziesit procent na suby pomocnicze: preliminowane cae sto procent do linii nie powojowaoby dugo bez piekarzy, warsztatw, szpitali itp. Prawnik wie, e na kady rodzaj przestpczoci jest ustalony procent, i nie zaamuje si psychicznie, jeli pewien okrelony odsetek ludzi kradnie, tak jak nie rozpacza lekarz, e w spoeczestwie jest pewien procent chorych na raka czy grulic. Ale ani oficera, ani inyniera, ani adnego innego zawodu nie przygotowuje si, eby w swoich obliczeniach preliminowa powany ubytek si, czasu, moliwoci i wykonawczoci - na organiczn, cik, niewytumaczaln gupot. Cierpic nieraz dotkliwie, tak jak i tylu innych, z powodu tej ograniczonej gupoty, zachodzc w gow, jaka jest jej geneza, sdz, e jednym z najpowaniejszych jej skadnikw jest brak wyobrani. Osobicie zalecam walczy z organiczn gupot metod tego onierza napoleoskiego, cofajcego si spod Moskwy, ktry nigdy by nie wydosta od chopki ingrediencji potrzebnych do zwarzenia zupy, gdyby jej nie nabuja, e zup zrobi na gwodziu, po czym za dopiero wycygania a to mk, a to sl, a to kartofel, a to kapust. Organiczna gupota nie jest specjalnie polsk cech. Dosy poczyta wspomnienia z ubiegej wojny Lloyd Georgea albo Churchilla, eby za gow si zapa - odkrywajc, e istnieje nie podejrzewany przez nas gatunek wielkiej choroby spoecznej, pocigajcej w czasie wojny wicej ofiar ni jakakolwiek grypa zafrontowa, pocigajcej w czasie pokoju na pewno wiksze i kosztowniejsze straty ni rak, grulica, syfilis.

Sygnalizowano mi, e istnieje pono wielkie studium o gupocie w angielskiej literaturze socjologicznej, wynoszce szeset stron cisego druku. W czci historycznej dziea autor wykazuje, jak odmiennie potoczyyby si dzieje wielu narodw, a co za tym idzie i ludzkoci, gdyby nie organiczna gupota. Wpywa wic ona w rwnej mierze na losy wiata jak geniusz i powicenie. A wic gupota organiczna doczekaa si swego zaszeregowania w liczbie plag spoecznych. Po wojnie moe bd katedry tej plagi, a w poszczeglnych fachach bdzie si badao, w jakiej mierze gupota powoduje korozj. I ju modzi, rwcy si do pracy pracownicy, nie bd wychodzili z gabinetw szefw z uczuciem rozgoryczenia, z uczuciem nagego zawodu, z uczuciem krzywdy, ktra ich spotkaa. Tak jak nikt si nie rozala na los, e go ugryz anofeles (komar malaryczny). Bo o tym uprzedzano, bo uczono, e okoo 3% anofelesw nosi zarazki, bo na to wymylono siatki ochronne. Z malari nauczono si liczy, a z gupot - nie.

Polska protekcja odtrutk na powszechn zawi Jeli jednak organiczna gupota jest chorob midzynarodow jak rak, to zawi bezinteresowna specjalnie grasuje w Polsce jak mucha tse-tse w jakim Nyasa-Landzie. Co si to dzieje, e rodacy krzywo si umiechaj na powodzenie blinich? To mao powiedzie - krzywo si umiechaj: cigaj to powodzenie zajadle, jakby osobicie nim byli obraeni. Istnieje u nas, suszne zreszt, przekonanie, e Anglicy s wiele mniej od nas wylewni, e s powcigliwsi w sowach. A przecie s takie dziedziny, w ktrych Polaka ycie nauczyo by szczytem dyskrecji, nie dosigym dla Anglika: to jest sprawa ewentualnego jego mianowania. W klubach Anglicy, wyczerpawszy ju cakowicie temat pogody, poczynaj wakowa swoje ewentualne mianowania. Oczekuj na dugo przedtem, dyskutuj z tymi, ktrzy ju mieli to stanowisko, informuj si. U nas - czsto spotykamy przyjaciela, z ktrym codziennie gralimy w brida, wanie ostatnie roberki odeszy przedwczoraj - pytamy go, gdzie idzie, a ten odwraca gow z pewnym zaenowaniem, powiada, e wanie idzie po ostatni zakup, bo wanie za dwie godziny wyjeda, otrzymawszy mianowanie. Mwi to z zaenowaniem, jakby tym mnie osobicie obraa. Okazuje si, e to si wakowao ju od p roku, ale - popiesza zapewni - e on wcale nie jest zadowolony, e w tym mianowaniu jest peno zych stron, e waciwie to i teraz nie jest nic pewnego. On jest inynierem, ja jestem weterynarzem, ale cholera wie, czy ten weterynarz gdzie czego nie popsuje. Jeli si krzywo umiechn porucznicy, e jeden z nich zosta kapitanem, to rozumiem. Ale czemu stukajcy motkiem w zelwk szewc wykrzywi si z lekcewaeniem, z obraz osobist niemal i poczuciem krzywdy, kiedy si dowie, e kanonik zosta praatem, chocia ten szewc nigdy na praata nie celowa? Skd ta bezinteresowna zawi u tego szewca? Dlatego kanonik za Boga nie powie swemu szewcowi, e ma zosta praatem. Bo kt mu zarczy, czy odnoszc buty biskupowi, szewc nie buchnie pasterza w mankiet i nie powie, e wanie odnosi buty kanonikowi, po czym siorbnie nosem i powie: - Ja tam niby nic, ale eee!

Jeli kanonik by gadua i zwierza si z czekajc nominacj krawcowi, ktry rwnoczenie robi sutann biskupowi, i ten krawiec ze swojej strony zrobi gest peen niechtnego znaczenia, mwic o kanoniku, to ju dobry pasterz poczyna si niepokoi, e jednak opinia ma co przeciw temu kanonikowi. I podczas kiedy poczciwy kanonik zachodzi w gow, co mogo si sta, szewc i krawiec zapytani, bardzo by si zdziwili, e go chcieli utrci. Kanonika? - Bro Boe! Polskie skargi na rozpowszechnion protekcj s czciowo tylko suszne. Zwykle obywatelowi chodzi nie tyle o pozytywn protekcj, ile o to, aby mie kogo, kto wynyka - co jest na rzeczy. Jednym sowem - aby mie odtrutk na rozlany w powietrzu jad bezinteresownej zawici.

Bieda materialna Dlaczego Polak moe o sobie powiedzie sowami (skoro ju mwilimy o kopotach kanonika) arcybiskupa katolickiego Williama Walsha: I can endure my own despair, but not anothers hope e moe raczej przetrzyma wasne niepowodzenie ni powodzenie bliniego? Ja sdz, e to sprawiy dugie lata biedy materialnej, kiedy do ciasnego obka cisny si masy odsunitych od niego obywateli. Kiedy ci obywatele nie mieli gdzie naby kwalifikacji i nie mieli gdzie i. (Walsh by arcybiskupem bdcej w tym samym pooeniu Irlandii.393) Stan ten niewiele si poprawi po uzyskaniu niepodlegoci, kiedy wprawdzie dla mas polskich otworzyy si urzdy, ale zamkna si emigracja, odciajca nas rokrocznie przed tamt wojn na jakie dwiecie, trzysta tysicy obywateli, ktrzy nie tylko przestawali zaglda innym w garnek, ale jeszcze dosyali do kraju okoo dziesiciu milionw dolarw rocznie. Kiedy zamkny si wschodnie rynki zbytu. Kiedy autarkia szalejca na wiecie zamykaa w ogle drog dla polskich towarw, a nasza wielka rozrodczo dawaa nam co rok 450 000 przewyki urodzin nad zgonami, 450 000 nowych gb do ywienia, a zapasu ziemi ju niemal nie byo. C za rnica z krajami mniej dynamicznymi i wiele bogatszymi! Pamitam jak popijaw z przygodnie spotkanymi Belgami, jadcymi do Kongo. Kady mia kilka propozycji. A nasza modzie? ... Ta chopska maorolna - dorabiajca si, jak si da, robotami w lesie, zwzkami, najmowaniem si, ktrego nie zawsze starczyo, pracujca zaledwie pene trzy, cztery dni na tydzie, stanowica miliony ukrytego, nigdzie nie rejestrowanego bezrobocia? Ta rzemielnicza miejska - diabli wiedz dlaczego zmuszona gania po buki dla pani majstrowej przez trzy lata bezpatnej nauki, bo taki by nadmiar kandydatw. Ta inteligencka, zarzynajca si w bezpatnych praktykach, duszca si w kontyngentach zawodw, skrztnie dbajcych o umiarkowane zwikszenie swoich szeregw, marzca o utrzymaniu posadziny za 150 zotych miesicznie? C dziwnego, e w tej atmosferze narastao nie poczucie koleestwa, ale zawici tak ostrej, e a bezinteresownej, doprowadzajcej do tego, e szewc kanonikowi zazdroci. W tym wszystkim tkwio bezwiadome poczucie, e jeli naokoo bdzie si spluwao, bdzie si obniao wszystko
393

Fragment w nawiasie dodany w wersji obecnej.

i wszystkich, jeli poziom wszystkich w opinii si obniy, to moja mao zostanie wyej o p cala na tym pagrku, na ktry mozolnie si wdrapaa. Na tym tle erowa antyfeminizm mniej wartociowych mczyzn, na tym tle pleni si antysemityzm, podyktowany walk o byt (nb. co nie znaczy, bym nie widzia jego gbszych aspektw).394 Zawodne poczucie!... Bo fala zawici, nieufnoci, braku kredytu wracaa do zawistnika i strcaa jego z kolei. Mona by za Szekspirem powtrzy: O Boe, strze mnie od zazdroci. Jest to zielonooki potwr, ktry szydzi z wysiku innych, ktrym si karmi. Tak i my szydzimy z wysiku innych, ktry nam suy. Szekspir jednak y na przeomie. Ju za jego czasw kraj rozkwit i biedna wyspa stawa si poczynaa imperium. Somerville395, ktry si narodzi w sto lat pniej, ju by w stanie sformuowa zasad, na ktrej mogo si oprze angielskie ksztacenie charakterw: Pienidz w duej mierze robi czowieka. Tak - pienidz w duej mierze robi czowieka. A byt ksztatuje wiadomo. Nasz zawi bezinteresown midzy obywatelem a obywatelem sprawia jednak nie tylko bieda materialna, ale i parciejca kultura poszlachecka.

Fumy poszlacheckie396
Piszc o bezinteresownej zawici polskiej przypisaem j naszej biedzie materialnej, powodujcej niech dla czyjegokolwiek powodzenia, i... kulturze poszlacheckiej. Sprbuj omwi krtko t drug przyczyn, aczkolwiek temat jest zbyt obszerny jak dla felietonu. Znowu, jak w kadym podejciu do naszych rozmyla o tym, czym jestemy, uderzy nas - dwoisto: Chopak pasie krowy i jest pierwsza klasa.397 Koczy siedmiooddziaow szko powszechn - morowy szprync z konopiast czupryn - tylko uczy dalej takiego. Idzie do gimnazjum - spjrzcie na niego i na jego kolegw na boisku - pierwszorzdne chopaki. Na uniwersytecie ju czasem zaczyna mapie. Ale po ukoczeniu uniwersytetu mapieje na pewno. Ledwo otrzyma dziesitk subow - inny czowiek si robi. Ju siad z tamtej strony okienka, ju odwala uprzywilejowanego dygnitarza, ju strzee godnoci urzdu jak si tam nazywaj te aosne przywileje, ktrych si dochrapa. Ten, co to nazwisko przybra - pisze Ksawery Pruszyski w swojej ksice Droga wioda przez Narvik - chcia si nim wkupi nie w polsko, ale w pasko, przez owo ski, przez ca t ziemiasko [...] By to podpanek, podpanek. Tysice takich ludzi o ekonomskich duszach wroso cigiem wiekw w kark ludzki w Polsce, jak wrasta w nie wierzb, jak wgryza si giez koski. Osiado. Polska si zmieniaa, oni trwali.

394 395

Fragment od sw: Na tym tle... dodany w wersji obecnej. 8 William Somerville (1675-1742) - angielski poeta, autor m. in. The Chase (1735), Hobbinol (1740), Field Sports (1742). 396 rdo tekstu: j. w., s. 21-45. 397 Ten artyku by pisany w Rzymie w 1945 r.

Ludzie si ju nawet nie dziwuj, co si stao z tym byczym Frankiem, z tym morowym Stakiem. Wiadomo - poszed ju po drodze ycia zarobkowego (to niekoniecznie musi by urzd), osign pierwszy szczebel. Wida tak musi by - stwierdzaj zrezygnowani Polacy. Tymczasem - wcale tak nie musi by. Na Zachodzie ludzie do koca ycia zachowuj modo, prostot i yczliwo. [...] Nie sdz, eby w Stalky and Comp. Kiplinga albo w Tom Sawyer Marka Twaina by wiele lepszy materia ludzki ni np. w Latorolach Sieroszewskiego. Tymczasem u nas tyle jest ksitek i tak mao z nich staje si krlami - jak mwi przysowie francuskie. Jeli porwna wytwarzanie czowieka w Polsce do jakiego procesu fabrycznego, to gdzie tam u koca tamy Taylora jest ostatni czan z jakim niewaciwie dobranym barwnikiem, ktry wszystko psuje. W Persji objaniono mnie, jak poznawa falsyfikaty pewnego rodzaju dywanw perskich. Mianowicie, nie moe by w nich czarnego koloru. Bo w owych czasach czarny kolor zawiera skadniki gryzce, ktre zeray po kilkudziesiciu latach dywan. Czan z poszlacheckimi fumami zera nasz chopski narybek.

Jak si psuje czowiek w Polsce? Jaki to taki skadnik gryzcy znajduje pierwszorzdna przdza polska w ostatnim czasie? Znajduje tam - roztwr kultury szlacheckiej. Gdzie w zamierzchej przeszoci kultura ta powstaa z praw rycerskich, a indygenat wyrasta na krwi. Potem, coraz bardziej, stan szlachecki sta si stanem spoywajcych, bronionych przywilejami. Jeli szlachta lubia mwi, e jest z ojca miecza, to zapomniaa dodawa, e jest z matki - sakiewki. Wytworzya si plutokracja swoistego typu. Nie ta np. wenecka, gdzie patrycjusz dobrze musia si napoci, nim okrt z korzeniami sprowadzi z dalekich Indii. Nie ta typu holenderskiego, gdzie Flamandczyk dobrze si namozoli, nim bezkonkurencyjne sukna wysa na wiat. Nie ta typu angielskiego, gdzie modzi ludzie pynli na cikie przygody na morza. Nie skandynawskiego, gdzie energia ludzka dawaa to, czego da nie moga jaowa ziemia. Raczej ta typu hiszpaskiego, o ktrym pisze jeden z historykw angielskich, e Hiszpanie chcieli zachowa wielko imperium i wszystkie fumy, ale nie chcieli za to paci wysikiem. Jednak od losu Hiszpanw zachowao nas - inne pooenie geograficzne, zmuszajce do wysiku. I std ten czynnik miecza nie sparcia ostatecznie, std te tradycje powicenia i ofiary, tak ywe w naszym narodzie. Na co dzie jednak rzeczywisto bya inna. Masa szlachecka, nadajca ton duszy narodowej, wytworzya w wybijajcym si Polaku wiatopogld, e jego powodzenie polega nie na pracy, a na uczepieniu si skrawka jakiego przywileju. Nie byo mieszczastwa polskiego, przez ktre normalnie idzie fluktuacja ywych si z dou w gr. Wiele wygodniejsi dla szlachty byli ydzi, ktrych mona byo krcej trzyma ni mieszczastwo i ktrzy wicej ni mieszczastwo nadawali si do spki eksploatujcej chopa. W Polsce powstay niby dwa narody - szlachecki i chopski, a midzy nimi - ciana ydowska. To te znakomicie wspdziaao w tworzeniu si dwoistoci duchowego oblicza Polski.

Polsce nie day dzieje tych naturalnych korektyww, jakie maj inne narody, kiedy przychodzi rewolucja i automatycznie zrzuca przeyte formy. Pierwsza przyczyna - to pooenie geograficzne, ktre nie pozwalao warstwie rzdzcej zupenie si zdegenerowa. Druga - liczno tej warstwy, stanowicej dziesi z czubkiem procent i rozbudowanej wieloszczeblowo. Rewolucja wic, wyrzynajca dziesi procent narodu i nie majca resursw w mieszczastwie, byaby zagad narodu jako takiego. Trzecia przyczyna - zabory, ktre skieroway uwag na zewntrz. Kade spoeczestwo miao w swoim czasie odwieajc rewolucj - my nie. Weszlimy w dwudziesty wiek po zdjciu caunu niewoli niemal z nie naruszonymi upodobaniami z epoki saskiej, bo epoka owiecenia nie przeoraa narodu, bya zbyt krtka. Zacza si infiltracja mas dolnych w grne. Na Zachodzie to si odbywao tak, e syn chopa zostawa straganiarzem, jego syn sklepikarzem. Ten sklepikarz mia swoje zainteresowania i obyczaje - szed w sobot na krgle i na kufelek piwa, powoli zmieniali atmosfer od pradziada, ktry tkwi w masie ludowej, do prawnuka, ktry dostawa si do parlamentu. U nas byo inaczej. Ten chopaczyna pascy krowy, ktrego powoaem na pocztku artykuu na koronnego wiadka, nie mia adnych krgli po drodze, tylko dostawa si od razu w sfer janie wielmonych. Ci janie wielmoni - to bya wyrzucona na bruk miejski szlachetczyzna z wszystkimi narowami przeszoci, ale z urwanymi przywilejami, obraona na cay wiat, poszukujca skrztnie namiastek jakichkolwiek bd przywilejw, za ktre trzeba byo nieraz paci wysikiem wikszym ni za rezultaty rzetelnej pracy. C mia robi nowo uzyskany adept tej szlachetczyzny, ktra teraz nazywaa si inteligencj? Bra te wzory, ktrych si uczy u pani Kowalskiej czy Majewskiej, ktra wprawdzie utrzymywaa ostatniorzdn stajni dla studentw, ale ktrej m nieboszczyk, pisarz magistratu, mia ojca, ktrego ojciec jeszcze w powstaniu, ho... ho... posiada mityczne dobra ziemskie. W gruncie rzeczy te mityczne dobra to byo zwyke zwisanie u klamki moniejszych nicnierobw, ktrzy znowu zwisali u klamki jeszcze moniejszych. Pamitam, jak mi chop biaoruski nabonie stara si uzmysowi wielko pewnego obszarnika: e to u niego su pany, a u tych panw jeszcze pany, a u tych panw - jeszcze pany (administrator, rzdca, ekonom z szlachty zagrodowej398). Ta kolumna-duchw, pitrzca si od waszecia poprzez wielmonego do janie owieconych, pocza si z wolna przemieszcza do miast i formowa si od asesora, poprzez naczelnika i dyrektora, do ministra. Pan Kowalski, pisarz magistratu, otrzymywa miejsce przez protekcj pana radcy w taki sam sposb, jak dziadek Kowalski otrzymywa prebend officyalisty u dziadka pana radcy. Pastuszek z konopiast czupryn, ju dostatecznie podtruty tym wszystkim w czasie studiw, wychodzi na swoje, eni si i... jaki mia wzi styl ycia jak nie ten, ktry widzia u grand-damy

398

Fragment w nawiasie dodany w wersji obecnej.

Kowalskiej, wacicielki trzeciorzdnej stancji, ktra na rynek po zakupy stpaa w towarzystwie Marysi nioscej kosz, z tak sam grandezz, z jak szlachcianki chodaczkowe wdzieway rkawiczki do niw. Modzie chopska - pisa Jzef Chaasiski, omawiajc pamitniki modziey chopskiej399 w procesie zdobywania wyksztacenia zatraca kultur macierzystego rodowiska, kultur bogat w spoeczne i materialne wartoci zupenie nie wyzyskane w rozwoju narodu. Tote inwazja chopskiej modziey do warstw wyszych, tak jak ona dotychczas si dokonuje, jest zjawiskiem wyranie niepodanym dla przyszoci Polski. Nie chodzi o ratunek dla szlacheckiej kultury przed chopskimi synami, lecz chodzi o ratunek dla chopskich synw przed szlacheck kultur. T cik prawd o straszliwym przedziale po latach bezsilnej deklamacji z polsk szlacht polski lud, t prawd, ktr wyuskuje zimny skalpel socjologii - czua bezradnie literatura. Prus, usiujc da ide odnawiania si kultury polskiej przez warstwy idce od dou, musia jednak w Lalce wybra na bohatera prostaczka, ktry, aczkolwiek poczyna jako chopak na posyki w sklepie, pochodzi wszelako ze szlachty. Czoow powie nasz epoki pozytywizmu spotka los innych, traktujcych o problematyce poszlacheckiej kultury: pisano j z namaszczeniem, a okazywaa si grotesk. Niektrzy pisarze, jak Weyssenhoff w swoim Podfilipskim, poapali si wp drogi i skrcili z apologii ma grotesk w czas. W Lalce Prusa jest tyle rzetelnych wartoci, jest ona tak przewietlona, przede wszystkim zotym sercem Prusowskim, e czytamy j w dobrej wierze, wspczujemy Wokulskiemu i oburzamy si na lalk, przez ktrej bezduszno ycie sobie odbiera. Ale przecie w gruncie rzeczy w Wokulski to jest nieznony ppanek, ktry eni si ze star bab dla pienidzy, robi pienidze na dostawach do armii rosyjskiej, czego nie sposb byo dopi nie yjc za pan brat z apownikami, sprzymierza si z Moskalem na import rosyjskich perkalikw ze szkod przemysu dzkiego, a w usiowaniach zdobycia reprezentantki dekadentyzujcej kultury jest chamem, usiujcym przez skupywanie weksli, kamienicy papy, przegrywanie do niego w karty, zakupywanie koni wycigowych, trzymanie powozu itp. zepatowa pann i przytoczy j zotem. Trudno si dziwi pannie Izabeli, e otrzsaa si przed tymi zalotami o dwadziecia lat starszego adonisa. I nic wanie tak nie maluje tego bezmiaru naszego nieszczcia, jakim jest niezasilanie kultury narodowej przez warstwy od dou, jak rozpaczliwa prba Prusa, ktry wybra sobie na bohatera tak aosn posta, wyrzekajc si wszystkiego, co mgby wnie ze sob chociaby od swego opiekuna straganiarza (ktry znowu musia by usprawiedliwiony w swoim plebejuszostwie tym, e by eksonierzem Bema), chociaby od jego ony praczki, tylko apczywie chonie drogo przepacan namiastk kultury. Ta namiastka kultury, z ktrej tak jestemy dumni jak z osawionej rycerskoci dla kobiet, zabia poszukiwanie w masie polskoci istotnych walorw kulturalnych. W stosunku do swojej ludnoci, choby czysto polskiej, mielimy skandalicznie niskie nakady ksiek i czasopism. Dwui pmilionowa Litwa miaa czasopismo o nakadzie 100 000. Trzymilionowa Kuba, majca 60% Murzynw, miaa ju w 1925 r., kiedy tam byem400, dziennik o nakadzie 65 000, drugi o nakadzie 45 000. Rzucam pierwsze lepsze liczby, ktrych osobicie si dotknem. A gdzie tam mwi o krajach skandynawskich, o Europie zachodniej. Rzecz dziwna, jak przy caej tej poyskliwej kulturze poszlacheckiej sprawy kulturalne byy zepchnite na margines ycia mas. To jest bardzo zrozumiae - skoro si daje namiastk (pseudokultur towarzysk), to na dugi czas si zamyka popyt na produkt istotny.

399 400

Chodzi o wydawnictwo Mode pokolenie wsi, Warszawa 1938. Fragment dodany w wersji obecnej.

Przeciwnie - wwczas konsumenci namiastek si broni. W Tel-Awiw mieszkaem przez drzwi z rodzin polsk jakiego starosty, z ktr nie miaem zatargw, poza tym, e wyczuwali, i krzyki dzieci przeszkadzaj mi w pracy. Po pewnym czasie ze zdumieniem skonstatowaem, e kiedy zaczynaem pisa, rodzice zachcali dzieci do krzykw. Wytumaczyem sobie, e to takie swoiste poczucie niezalenoci - wolno Tomku w swoim domku. Po zastanowieniu doszedem do przekonania, e tam by podwiadomy protest ludzi zamknitego i wystarczajcego im stylu ycia kulturalnego (co za kostiumy, co za uczesanie, co za maquillage pani domu, nie znajcej adnego jzyka), ktre czuo si zaniepokojone. Tu, na emigracji - potniej zarwno zalety, jak wady. Na adnych manifestacjach ycia duchowego poza akademiami - naszych dygnitarzy nie ujrze. To - dla plebsu.

mieszny styl, ycia towarzyskiego Te panie Kowalskie i ich pociotkowie wytworzyli mieszny styl ycia towarzyskiego w Polsce. Caujrczkizm. Jak stosunek do kobiety wypielgnowanej, nic nie robicej, ktr si spotykao w komnatach i ktr nie wadzio w rczk pocaowa, przeniesiono ywcem do powszechnego dnia, w ktrym chodz kobiety pracujce, posikujce si rkami nie tylko dla unoszenia lorgnon do nosa, tak i wszystkie te zabawne polonezowe prysiudy przeniesiono w certowanie si u kadych drzwi, w skakanie uparte - na wycigi, kto grzeczniejszy, aby i z lewej strony, w wysadzaniu si na tytuy. Nigdzie chyba nie byo tylu prezesw, dyrektorw - co w Polsce. Niemcy te s zabawni z namaszczonym tytuowaniem, ale u nich ono wypywa z tsknoty za drylem i za hierarchi, a w Polsce - z fumw. Pozwol sobie przywoa zdarzenie, o ktrym kiedy pisaem: Leaem pewnego razu w szpitalu, a obok mnie podporucznik rezerwy, telegrafista w miecie powiatowym w Maopolsce. Zgadao si o awansach. - To pan redaktor czyta rozkaz z ostatnimi awansami? - Naturalnie, przecie jest tam i mj awans. - Jak to, to pan redaktor te moe awansowa? - dopytywa zdumiony, przywykszy, jak i cae wojsko, e hoduj si przy nim jako wolontariusz i biegam za Zagob. - No pewno! My te mamy awanse - podkreliem dumnie pluralis maiestaticus. - A to jaki awans pan redaktor otrzyma? - Na wieszcza - odpowiedziaem niedbale. - Z redaktora? Spiorunowaem wzrokiem biednego telegrafist: - Panie!... Ja ju od dwu lat przestaem by redaktorem. Jeszcze w Bagdadzie wyszo mianowanie moje na mistrza. - Panie re... Panie mi... Panie wieszczu - plta si ogromnie zaenowany rozmwca - to ja pana re... pana mi... to ja pana wieszcza o dwa stopnie za nisko tytuowaem. By niepocieszony, ale go uaskawiem, wic poczo go korci dalej:

- A czy... a czy, panie wieszczu, moe pan jeszcze dalej awansowa? - Mog, na wieszcza dyplomowanego, a nastpnie - na wieszcza narodowego. - A czy my mielimy w Polsce wieszcza narodowego? - Nie, od czasw Mickiewicza nikt nie dosta tej nominacji. Zabiega o to Kaden, kiedy migego zrobili marszakiem, ale rozeszo si po kociach. - No, ale wieszcz, to te duy stopie? - Tak, duy - pola kto z ssiedniego ka zimn wod - ale pan Wakowicz nie mwi, e zosta penicym obowizki wieszcza czasu wojny401.

Szedem pewnego razu z kilkotygodniowego pobytu midzy modzie robocz ydowsk na gwny trakt pod Tyberiad. Przez cay ten czas byem w swoistych formach ycia, w ktrych dua kultura intelektualna czy si z wielk prostot. Ju sam jzyk hebrajski ma to do siebie, e zna tylko form Ty. Kiedy koczyem swoje odczyty, w czasie ktrych czuem, e jestem suchany z napit uwag zaskakiwa mnie brak braw. - Jelibymy dopuszczali brawa, to musielibymy klaska i prelegentom, ktrzy nam si nie podobaj objanili. Ot brnc pyln drog w upale z plecakiem na ramionach, wyszedszy na szos, poczem czatowa na autostop. Los tak zabawnie zdarzy, e nadjecha autobus z ca wycieczk polsk. Zauwacie pastwo, e certolenie si przed wejciem do autobusu certoleniem si, a eby kto si posun, pomg dwign pakunek na pk, zada sobie jaki trud z yczliwoci dla bliniego - z tym gorzej; nasza naczupirzona grzeczno nie ma w sobie nic z yczliwoci, z koleeskiej pomocy czowieka dla czowieka. Natomiast - naturalnie natychmiast si funduje to nieznone podawanie apy i prezentowanie si: Przyprztycki jestem. W szalecie publicznym w ssiednim przedziale siedzi dwch panw. Jeden spostrzeg, e nie ma papieru, i prosi ssiada. Tamten zwija kul, przerzuca i przedstawia si: Przyprztycki jestem. Poratowany odkrzykuje ochoczo: Pimpelkiewicz. Boga scena. Porozumiay si rody Przyprztyekich i Pimpelkiewiczw. Maluczko, a rozpocznie si przez ciank ubikacji dyskurs: a z ktrych to Pimpelkiewiczw, i okae si, e naturalnie z lepszych, z tych bardziej uprzywilejowanych. Pimpelkiewicz ssiadujcy w autobusie obwieci mi uroczysty fakt, e jest Pimpelkiewiczem, ucisnlimy sobie donie na t radosn okoliczno, po czym zacz si dyskursik. Te dyskursiki polskie nie s tak wcibskie jak u ydw, to prawda. Opowiada mi jeden zirytowany jeki, tzn. yd niemiecki, e kiedy po raz pierwszy wjeda do Polski, na granicy przysiad si do niego jaki Ostjude. - Skd pan jedzie? - Z Berlina.
401

Wieszcz czasu wojny - artobliwa aluzja do stopni oficerskich czasu wojny nadawanych w Armii Krajowej i Polskich Siach Zbrojnych na Zachodzie. Miay one odrnia nowych oficerw od starego, zawodowego korpusu oficerskiego.

- A jak si pan nazywa? - Kohn. - A dokd pan jedzie? - Do Lwowa. - A po co pan jedzie? - Handluj z manufaktur. - A czy pan dzieci ma? - Mam czworo. Kohn berliski ratuje si od gradu pyta gazet. Kohn maopolski proponuje: - Czy moe pan poyczy gazety? Kohn berliski patrzy w lusterko, przyczesuje brod. Kohn maopolski poycza od niego kolejno lusterko i grzebyk. Na nastpnej stacji wsiada Kohn maopolski nr 2 i rozpoczyna si: - Skd pan jedzie?... Potem zostaje zaakaparowana gazeta, grzebyk, lusterko. Na nastpnej stacji wsiada Kohn galicyjski nr 3. Wreszcie w Przemylu siada ich naraz trzech. Wwczas, nie czekajc, Kohn berliski powstaje, informuje, e si nazywa Kohn, e jedzie do Lwowa, e handluje z manufaktur, e ma czworo dzieci, i wrcza gazet, lusterko i grzebyk. Natomiast dyskursy polskie s niemal a gorsze. Leni si taki bestia pomyle, o czym by tu mwi, i pyta po prostu, co tam sycha. To znaczy, ja si teraz mam mczy za bcwaa i wygupia si. Jak by mi wyj funta z kieszeni, byoby nie fair. A jak bez ceremonii przerzuca na mnie wysiek - to fair. Pewien fabrykant ciastek, powrciwszy z Parya, na wszelkie pytania, co tam sycha w Paryu, odpowiada, e tortowe wszystkie poszy, makaronikowych nieco zostao, i mia spokj. Ja od czasw pobytu w Palestynie nauczyem si odpowiada pytaniem na pytanie i ripostuj: Co znaczy - co sycha? Teraz ty sam si mcz, draniu. Pimpelkiewicz z autobusu naturalnie natychmiast mi zafundowa pytanie: - No i c tam sycha, panie prezesie? - Nie jestem prezesem. - A ja sdziem, e pan dyrektor jest prezesem. - Nie jestem dyrektorem. - Pan doktor wybaczy, ale przecie wiem, e pan piastowa rne godnoci. - Nie jestem doktorem. Znajomy si wyd: - Przecie musz do pana w jaki sposb si zwraca. - I odwrci si obraony od czowieka, ktremu brak podstawowej kultury towarzyskiej.

Chciaem mu powiedzie, jak p. Franz Fiszer, filozof i orygina, odpowiedzia pikolakowi w IPS-ie. Chopak zwrci si per panie dyrektorze, zosta spiorunowany wzrokiem, poprawi si na prezesie, wpad gorzej, a wreszcie Fiszer zahucza swoim wspaniaym basem: - Jak ju chcesz mi dogodzi, to mw od razu: Panie Boe! Ten sam pan, ktry mnie bezskutecznie tytuowa - na obiedzie w Tyberiadzie wrazi w jamochon kij wykaaczki i zademonstrowa taki gabinet dentystyczny, e musiaem z obrzydzenia zasoni si gazet. Fumy poszlacheckie aprobuj barok i uchylaj si od wszelkiej dyscypliny. Czowiek w nich wychowany dubie bez ceremonii w zbach wykaaczk, opiera nog o krzeso ssiada, zaglda w czytan przez niego gazet, przerywa w rodku zdania rozmwcy - po co ma si krpowa. Kady prezes i kady dyrektor jest przecie na swojej zagrodzie rwny innemu prezesowi czy dyrektorowi. Bo istotnie - ta licytacja w chiszczynie nic nie kosztuje. Wiele mniej ni opanowanie towarzyskie i wiele mniej ni prawdziwa uczynno.

Rzdy z fumami Nie ma drobnej wady w yciu spoecznym. Kada drobna a powszechna wada sublimuje si w styl ycia, wypitrza w narost, pod ktrym y trudno. Jeli si mieszka koo ogromnie ugrzecznionych przy przechodzeniu przez drzwi Polakw, ktrzy, kiedy czowiek samotny zachoruje, nie maj zwykego ludzkiego poczucia, eby mu pomc - to si uwaa za drobn indywidualn wad. Ale nie naley zapomina, e ci ugrzecznieni a nieuczynni Polacy, przeniesieni na urzd, t drobn indywidualn wad za sob powlek jako prawido ycia. W naszym tuactwie, jelimy zmuszeni byli i do rnych urzdw, czynilimy to ze cinitym sercem. Taki kontrast by midzy doem rwcym pod znaki narodowe, a t zafumowan gr. Ilem razy musia odwiedzi jakiego naszego przedstawiciela dyplomatycznego, niemal z reguy poczyna si cyrk wedug tych samych wzorw: telefonowanie bez potrzeby w mojej obecnoci do najbardziej postawionych cudzoziemcw, uywanie wszelakich jzykw, podnoszenie nogi pod nos, eby pokaza niesychane w deseniu angielskie skarpetki, tumaczenie, jak to rni przedstawiciele innych pastw pacz naszemu przedstawicielowi w kamizelk, oskarajc si wzajemnie, wysoce inteligentne rozwaania o lakach japoskich, pieskach chiskich i czort wie nie o jakim brekekeksie snobistycznym. A kiedy byo nie da si odstraszy tymi fumami i przeku tak dobrze odprasowan kuk, to wspanialec wypuszcza szybko powietrze, kapia i mwi gosem aosnym: - Prosz pana, c my moemy poradzi, w gruncie rzeczy tacy sabi jestemy... Utar si szablon, styl swoisty, szkoa zakorzeniona - tak urzdowa, aby nie napitrzao si zbyt wiele pracy. Personel na placwkach by zwarty, silny, gotowy, aby walczy z precedensem. Aby, bro Boe, adnemu rodakowi nie pomc, bo naronie precedens i inni zechc tego samego.

Ale wrmy do tego morowego pastuszka z konopiast czupryn, ktrego doprowadzilimy a do ostatniego roku na stancji pani Kowalskiej. Ju si pocz opierza, ju zapa posadzin. Niebawem nasz syn chopski fundowa sobie maonk. Mia, powiedzmy, czterysta zotych miesicznie, ale maonka ju miaa swego kocmoucha, na

ktrego moga spdza wielkopaskie fantazje, lec w brudnym barchanowym szlafroku na kanapie. Stokro od niej zamoniejsze na Zachodzie obyway si bez sucej. Jej maonek, jeli na przykad pracowa w starostwie, musia mie strzelb, bo wypadao polowa. Z budetem byo stale krucho. Dzieci rosy w atmosferze kwasw, jakich nieokrelonych pretensji do nie dosy honorowanej sytuacji yciowej. W biurze swoje zawody yciowe wyywa pan asesor na petentach. Nie wiadomo byo, jakimi sowami, dosy dostatecznie malujcymi szacunek, naleao mwi do starosty, do wojewody. Na inauguracji Uniwersytetu dzkiego powoany na katedr Jzef Chaasiski wygosi wykad o genezie inteligencji polskiej. W minionym okresie niepodlegoci nestor epoki pozytywistycznej, blisko stuletni Aleksander witochowski, z modziecz pasj napisa studium Genealogia teraniejszoci. Byoby rzecz ciekaw porwna te dwa studia ludzi z innych epok, ludzi mwicych innymi jzykami, ludzi stanowicych inne szkoy socjologiczne, ktrzy w gruncie rzeczy stwierdzali to samo. witochowski, sigajc do koca XIX wieku, kiedymy weszli w grb ze wszystkimi narowami posaskimi, pokazuje, jak z tymi narowami wychodzia z grobu Pierwsza Kadrowa. Chaasiski zastanawia si nad gettem kulturalnym, w jakim si zasklepia szlachetczyzna, ktra przewdrowuje do miast. Bya to wielka emigracja wewntrzna do miast i jak kada emigracja w obcym rodowisku oskorupia si w getto. To getto dbao o zachowanie swoich strojw i obyczajw, jak ydzi dbali o zachowanie ogady, polotu towarzyskiego, pogardy dla zawodw zarobkujcych (pamitam, jak moja babka lekarzowi, ktry pochodzi ze szlachty, przy podawaniu rki na poegnanie wtykaa dyskretnie honorarium jak wstydliw apwk, a tene zgarnia banknot udajc, e tego nie zauwaa). Jedyny zawd godny szlachcica i czowieka z towarzystwa to by urzd. Tote z tego urzdowania zwaszcza galicyjscy poszlachcice, majcy wikszy dostp do urzdw, robili misterium wtajemniczonych. To, co byo proste, naleao niezmiernie skomplikowa, bo przecie jedynie na tym mogo si wyy poczucie wielkoci nic poza tym nie umiejcego robi czowieka, tylko to byo glejtem dla zapadajcej si klasy, e jest na jakim polu niezastpiona. Chop dochrapujcy si stanowiska za okienkiem mapowa ten styl, bo biurokratyzm by jedyn form yciow wyycia si jako czowieka uprzywilejowanego. Std te niezrozumiae dla normalnego czowieka przyjd pan jutro w naszych urzdach. Czemu jutro? Czy jutro najjaniej owiecony pan dygnitarz bdzie mniej zajty? Nie, nic podobnego. Jutro tej nastpnej serii petentw bdzie odpowiada: przyjd pan jutro. Bo tak kae system robienia gocia na mikko, wyywania si w swojej wadzy. Zaraz zaatwi? Nie ma tak dobrze... Kady by tak chcia... Kiedy, w czasie wojny, zaniedbaem pj do urzdu angielskiego, ktry mnie wzywa. Po tygodniu otrzymaem ponowne wezwanie, zapowiadajce, e jeli si nie stawi, bd doprowadzony przez policj, i podpisane: your obedient servant. Mj posuszny suga nie zawahaby si uskuteczni zapowiedzi, wic w te pdy poleciaem do niego. Zostaem przyjty najgrzeczniej i najrzeczowiej. Urzdnik mnie zaatwiajcy to by istotnie potomek prywatnej administracji, utrzymywanej z funduszw komunalnych, parafialnych, kompanii handlowych itp., ktry zalea od swego klienta, i to mu w krwi pozostao. W tych czasach, kiedy zdarzyo mi si siedzie z tamtej strony okienka, poleciem jednemu z urzdw na prowincji przeprosi obywatela, ktry zosta potraktowany gupio, biurokratycznie i niegrzecznie. Na pismo mojego urzdu za odpowiednim numerem otrzymaem odpowied, e petent zosta wezwany i przeproszony. Ciekaw jestem, ile czasu musia czeka w poczekalni miejscowego dygnitarza na te przeprosiny. Ten dygnitarz to by potomek rzdzcych pokole uprzywilejowanych.

Prosz spojrze na styl rozmowy, jaki przybiera tzw. petent przychodzcy o cokolwiek: o zaoenie ksieczki oszczdnociowej, pobr sortw, wydanie karty zaopatrzenia, delegacji subowej, skierowanie etc. Zaatwiajcy go czynnik kompetentny niechtnie daje sobie cokolwiek wytumaczy, z gry wszystko wie, cho nic jeszcze nie wie, a klient musi mwi: moe pan kierownik bdzie askaw kaza to zaatwi, bo pan kierownik nie jest od tego, aby sam zaatwia. A ile sodyczy wkada petent, ile ubolewania, e wadza ma tyle na gowie, jak chtnie manifestuje, e wie, jak dobre wychowanie kae zachowa si w urzdach. W Rosji naleao si ba. Strach by konwenansem towarzyskim, formu grzecznoci oddawan wadzy. Mikoaj I, bdc w Kijowie, mia przyj gubernatora, ktry oczekiwa dugo w antyszambrze, i bdc wreszcie wezwany, dosownie narobi w portki. Car, nie mogc si doczeka, wyjrza do poczekalni, skonstatowa fakt i wygosi do zebranej wity pouczajce przemwienie na cze wzorowego obywatela, ktry, jak naley, boi si swego cesarza. W Polsce - posunitej dalej na Zachd, ale przecie nie zachodniej - eurazjatycki konwenans paszczenia si przeksztaca si w midzymorsko-szlachecki fason schlebiania i paszczenia si. Ten styl poszlachecko-przywilejowy jest wynikiem przeamywania si klimatu kontynentalnego i oceanicznego i niech nikt nie plecie dub smalonych o Polsce jako reprezentantce Zachodu, bo Polska jest istmem midzy oceanami Wschodu i Zachodu - jak pisa Nakowski. Byem w Petersburgu w czasie zabijania Rasputina, co na mnie jako na modym chopaku zrobio due wraenie. Wizytujc migego w Rumunii po klsce, nagle uwiadomiem sobie, e przy tym czowieku za czasw jego rzdw uksztatowa si rodzaj maej rasputiniady, o tyle zagodzonej w formach, e nie eurazjatyckiej, a midzymorsko-szlacheckiej. Tak - fumy polskich ppankw to delia poszlachecka podbita pwschodem. Z pewnym wojewod pojechaem na objazd gmin. W kadej gminie lecielimy przede wszystkim do wychodka - oglda, czy bielony. Nauczyem si o stanie powiatu bardzo wiele - mianowicie, e wszystkie wychodki byy bielone. Potem pojechalimy do powiatu, starosta wita. - Siadaj pan, panie starosto - zachca, rozsiadajc si, wojewoda. - Dzikuj, panie wojewodo, postoj - z respektem odpowiada starosta, b. sdzia, przyjmujc wojewod we wasnym gabinecie. W Ameryce zwiedzaem szereg fabryk. Oprowadzali w mniejszych zakadach waciciele, w wikszych jacy dyrektorzy dziaw. Zapytywany robotnik nie wstawa, odpowiada z rkami w kieszeniach. Wyraziem zdziwienie. - A po co ma wyjmowa papierosa z ust? - zdumia si dyrektor. - A dyscyplina? - No, niechby sprbowa czego nie wykona - rozemia si. Pomylaem, e u nas ludzie ludziom si naprezesuj, nadyrektoruj, nacauj rczek, naskacz koo drzwi, natrzaskaj w obcasy - i najspokojniej nic nie robi. I ta cecha, jak inna, wyostrzya si a do karykatury na emigracji. Jeli si chce co w naszym rodowisku zrobi, nie mona dobrze speni zadania w granicach swego fachu, z tym, e inne, dalsze rce zadanie podchwyc i poprowadz. Autor nie moe ograniczy si na napisaniu ksiki, tylko musi j pcha przez wszystkie etapy, dowdca kolumny transportowej musi budzi szoferw, szef kasyna omal zmywa talerze, a zaatwiajcy spraw nie tylko sformuowa j na pimie i nada bieg, ale

jeszcze aportowa w pysku papier z biura do biura przez wszystkie instancje. miech i rozpacz zbiera na myl, ile energii nam zajmuje to przepychanie. Z reguy adna sprawa sama nie pjdzie. Zawsze ten zapomnia, tamten nie zrozumia, w nie wrczy, tamten nie pokwitowa, w nie przejrza, tamten nie skontrolowa - i sprawa staa bez niczyjej winy specjalnej w powszechnym nieklapowaniu. Najgorzej, e w wiadomoci pono zachodniego Polaka utar si kismet - przekonanie, e to jest istotny tok rzeczy, e inaczej nie powinno by. Pamitam pierwsze zetknicie z wojskiem w Iraku. Byem tego wojska ciekawy. Dano mi azika, ebym pojecha do odlegego pono o pi kilometrw Repu (warsztatu reperacyjnego). azik zrobi ze dwadziecia pi kilometrw krc i szukajc na prno i wreszcie zdecydowa powrci do kompanii transportowej, tam, skd wyjechalimy - po informacje. W swojej naiwnoci mylaem, e kierowca bdzie za bezmylno ukarany. Ku mojemu zdumieniu szef kompanii wzi kawaek papieru i odrysowa drog - to, bez czego kierowca nie powinien by wyjeda w ogle. Na drugi dzie ruszylimy po to ciarwk o wicie, by przejechawszy p kilometra kierowca zdecydowa, e musi podpompowywa wszystkie cztery koa. Na trzeci dzie polecielimy w pi wozw prasowych o pidziesit kilometrw w przeciwn stron od miejsca, gdzie byy wyznaczone wiczenia artyleryjskie. I tak ju poszed sznureczek moich dni wojskowych. I std, z tych fumw ugrzecznionych i nadzwyczaj mao kosztownych, z braku istotnego wkadu w stosunek do pracy i do czowieka, rodzi si przeraajcy w Polsce brak szacunku do cudzej pracy i chamstwo tak przeraajce, e a zimno w kociach si robi. W Polsce przedwojennej402 notorycznie dowiadywali si ministrowie, e ju nimi by przestaj z radia albo od wasnych sekretarzy. Jeli egnano si z czowiekiem na Zachodzie, prawiono mu komplementy i obdarzano orderem, awansem, listem zwierzchnika. Ale tam patrzano na czowieka jak na zogniskowan sum yciowej pracy, ktra ma walor sama przez si. U nas - patrzano na czowieka pod ktem, jakiej rangi przywilej dwiga. Wic skoro go pozbawiano przywileju, traci warto. W tym wartociowaniu fumami rodzia si bezinteresowna zawi, o ktrej pisaem. Bo cudzego dorobku pracy trudno zazdroci. Ale bardzo naturalne, e si zazdroci przywileju. Std te bray si inne, cisze rzeczy.

Kundlizm403
To manierowanie si oddolnej kultury polskiej w spaczonej, wytchej i zdefigurowanej przez wieki spekulacji nierbstwa i przywileju kulturze poszlacheckiej powoduje bardzo gbokie, wprost tragiczne, rysy w cechach naszej pracy, naszego rzdzenia i naszego mylenia. Patrzcy powierzchownie na nasz ukad socjalny mgby mi zarzuci, e przecie w caej przedwojennej404 Polsce na 400 000 urzdnikw administracji cywilnej i samorzdowej byo 78% synw chopw, a tylko w administracji centralnej na jakie dwa, trzy tysice urzdnikw byo okoo 50% tzw. szlachty.

402 403

Wyraz przedwojennej dodany w wersji obecnej. rdo tekstu: j. w., s. 46-67. 404 Wyraz przedwojennej dodany w wersji obecnej.

Ale przecie to nie o szlacht chodzi, tylko o kultur poszlacheck, ktra miaa jeszcze bardziej rozkadajcy wpyw na masy chopskie, wchodzce w ni bezporednio bez stanw przejciowych, ni na szlacht waciw, ktra stricto sensu ograniczaa si do ziemiastwa i nie miaa istotniejszego znaczenia. Powsta z tego nieznony styl ycia, to, co bym nazwa kundlizmem. Ten kundlizm stworzy zawi czowieka do czowieka, brak szacunku pracy, fumy, i ten kundlizm stworzy zy styl mylenia i zy styl pracy. Nasz biurokratyzm wchon w siebie wszystkie miazmaty tego stylu.

Korupcja Czy bya w tym aparacie urzdniczym II Rzplitej405 korupcja? Na og naley odpowiedzie, e korupcji w sensie pieninym, afer w wielkim stylu - takich, jakich peno miaa Francja, a choby i lepiej od nas pracujce Czechy - nie byo. Piszc Sztafet, ksik o naszym dwudziestoletnim dorobku, staraem si pozna t kwesti. W Najwyszej Izbie Kontroli nazywano przy naszej biedzie panamami406 ju afery przekraczajce naduycia ponad sto tysicy zotych. Ot mijay liczne lata, w czasie ktrych nie mielimy ani jednej panamy. W cigu dwudziestu lat mona wymieni afer z Piramem (aparatem oszczdzajcym zuycie wgla na kolejach), spraw podkadw kolejowych, naduycia w jednym z departamentw Dyrekcji Lasw i naduycia Michalskiego, dyrektora Departamentu Podatkowego w Ministerstwie Skarbu. A jednak jeli byo zbada, ile kosztowao w Polsce stworzenie jakiego prototypu, to okazywao si na przykad, e wyprodukowanie prototypu bombowca czy samochodu, czy obrabiarki, ktre za granic kosztowao dajmy na to 600 000 z - u nas wynosio milion zotych. (Znaem kompletnie przepracowany jeden taki wynik bada, ktry wanie wykazywa rnic tych dwch liczb; nie podaj, czego to tyczyo, boby si zaraz znaleli fachowcy, ktrzy by siebie bronili; mnie za nie chodzi o rozprawienie si z wypadkiem poszczeglnym, tylko o unaocznienie zasady.) Poczynano bada, porwnywa. Okazao si, e koszta nadmierne powodowaa nie robocizna, nie surowiec, tylko - koszty administracyjne. Najzupeniej legalne. Skoro zaistniaa sprawa, szef najwyszy da kredytw na niepotrzebn jazd dla studiw za granic. Szef redni, na ktrego ju spado wykonanie, przeprowadza z tego powodu zbdne zwikszenie etatw swego biura. Tak dochodzio a do panny Marysi, maszynistki, ktra na tym interesie dostaa kilka godzin pozabiurwki. Sprawa, przechodzc przez tyle rk, wszdzie si opacaa jakim przywilejem. Poczucie prawa do przywileju byo niesychanie zakorzenione w naszym poszlacheckim spoeczestwie. Zdaje si - pisze susznie S. Stroski407 - e w wielu umysach ludzkich nieuleczalna jest skonno poprzez wieki i w okolicznociach odmiennych i odwrconych do stawiania sprawy nie na podstawie: nikt nie bdzie uprzywilejowany, lecz na podstawie: kto bdzie teraz uprzywilejowany?
405 406

Zwrot II Rzplitej dodany w wersji obecnej. Aluzja do tzw. afery panamskiej, zwizanej z bankructwem francuskiej spki akcyjnej powoanej dla budowy kanau w Ameryce rodkowej (dzisiejszy Kana Panamski). Po ogoszeniu przez spk bankructwa (1892) wyszy na jaw liczne naduycia finansowe dyrekcji, a take fakty przekupywania przez spk wpywowych politykw, parlamentarzystw oraz dziennikarzy francuskich. 407 Stanisaw Stroski, znany dziaacz emigracyjny i polityk, by take publicyst i historykiem. Napisa m. in. Pierwsze lat dziesi (1918-1928) (1929), Czego chc Polacy (1946), Przegld zdarze: wrzesie 1939 - wrzesie 1949 (1949).

Owo poczucie przywileju, owo poczucie wspuczestnictwa w cignieniu postawu sukna, jak pisa Sienkiewicz, byo a zabawnie sankcjonowane. Czowiek osobicie (nawet nie partyjnie, nie politycznie) niemiy urzdnikowi nie mg korzysta dla celw publicznych z aparatu publicznego. Tak byo przed wrzeniem, tak byo po wrzeniu. Nie mogem np. korzysta z tumacze prasy ydowskiej, bo dygnitarz, od ktrego to zaleao, nie lubi mnie osobicie. Nie zastanowi si przez chwil, e pastwo paci za te tumaczenia, e nie s jego wasnoci, e popenia naduycie takie samo, jakby popenia naduycie pienine. Bo polska korupcja sankcjonowaa rodzaj moralnoci publicznej jak u bohatera Gogola, ktry dumnie stwierdza, e apwki bierze tylko psami myliwskimi. apwki jednak byy apwkami, a korupcja korupcj, choby ta korupcja eufemistycznie nazywaa si nowoczenie urzdniczo swobodnym uznaniem (paragraf trzeci ustawy o trybunale administracyjnym), a starodawnie szlachecko - przywilejem. Na tle tego sankcjonowanego w spoeczestwie pogldu wytworzyy si dwie cechy pozornie sobie przeciwstawne: kult niekompetencji i pilnowanie swoich kompetencji.

Kult niekompetencji Skoro o objciu stanowiska decydowa przywilej, kompetencja stawaa si rzecz wtrn. Zawsze tam znale mona byo referenta, jak dawniej znajdowao si yda, ktry da sobie rad z eksploatacj tych nowoczesnych krlewszczyzn. Stale powtarzaa si historia tego petenta, ktry ubiega si o miejsce w orkiestrze: - Nie umiem gra, ale jedno miejsce podejmuj si obj: mog macha paeczk. Rwnoczenie z tym pilnowao si namitnie swoich kompetencji, to znaczy, po prostu, swoich przywilejw. Przy wszelakich reorganizacjach nie zdarzyo si, eby urzd, ktremu chc co uj, zgodzi si na to. Przecie mona by przypuci, e racja organizacyjna moe by czsto bezsporna. Ale nie u nas - ktrzy bylimy podzieleni na oddzielne feudalne monowadztwa. Kada grupa urzdw dziedziczya w spadku po magnaterii wasn polityk. Tak jak dawniej ubosi klienci pdzili na zamanie karku do janie owieconego przy zajazdach, tak teraz z punktu bra referencka czy innych subalternw grupowaa si koo swojego, ktry im patronowa. A swj byby zym zwierzchnikiem, gdyby da uszczupli kompetencje - nowoczesny przywilej.

Kliki - w kadym ustroju poszlacheckiej kultury Ta dzika posobiepaska odrodkowo tak si rozwielmonia wrd nas, e dochodzia zupenie do niedorzecznoci. Pamitam, kiedy mnie zsyano na Cypr, jak cay nasz transport umieszczono na trzytygodniowej kwarantannie w dwch cile izolowanych hotelach. Jeden nazywa si Grand, a drugi Helvetia. Tak jak przypadkowo siadalimy do podstawionych autobusw, tak przypadkowo pierwsze transporty byy zalokowane w Helvetii, a nastpne w Grandzie. Kiedy po trzytygodniowej kwarantannie moglimy si z nimi zobaczy i kiedy zaproponowaem swj odczyt w Grandzie, bo tam bya wiksza sala, zostaem moralnie ukamienowany przez

helwetczykw, z ktrymi mieszkaem. Okazao si, e skoro kochane rodaki nie mog si dzieli dzielnicowo ani klasowo, ani resortowo, to si podzielili... hotelami. I po trzech tygodniach odizolowanej kwarantanny z bram dwu hoteli wyszy rozarte na siebie partie. Czemu? aden z nich objani by nie umia - szli za nawykiem dziejw. Ale w podwiadomoci tkwio, e w razie, jeli rozdziela bd jakowe przywileje, to trzeba si bdzie trzyma kup, bo przecie przywilej na tym wanie polega, e go na wszystkich nie wystarczy, e trzeba wic za wszelk cen si wydzieli choby w imi najbzdurniejszych linii podziau. Wygadywania pene namaszczonego oburzenia na kolejny taki czy inny rzd przez panw, ktrzy s przekonani, e rzdy ich stronnictwa byyby lepsze, s jak wygadywania chorego na termometr. Bo przecie z kiepskiego tworzywa, jakie jest u gry w Polsce, zawsze bd powstaway kiepskie rzdy. [...] Kiedy Niemcy wyniszczyli nam tyle ywych si, kiedy inne skrpowano - w rzdach emigracyjnych panowa skrajny ostracyzm i najbardziej zacietrzewiona polityka personalna. Pokazywaem komu w Bukareszcie numer pisma niemieckiego z reportaem o tym, co robi przecitna kamienica. Reporter z fotografem szli przez osiem piter od piwnicy do poddasza i okazywao si, e wszyscy mieszkacy s wykorzystani co do jednego w wysiku wojennym. Rwnoczenie na biurku moim leay listy, e zabroniono wydawcy prywatnemu w Paryu wyda moj ksik o wrzeniu, e nie daj mi wizy na wyjazd na wasny koszt do Francji celem zebrania do mojej ksiki materiaw o marynarce i walkach Maczka, ktrych mi brak byo w Rumunii, e mi zabroniono wygasza odczyty w obozach jenieckich w Rumunii itd., itd. Smtnie byo wobec tego czyta, jak w Niemczech jest wykorzystana kada Frau Mller i kady emeryt. Nie szczdziem sw gorzkich pod adresem panw z Angers. Mj znajomy umiechn si. Nazajutrz przynis mi to, co drukowaem przed wrzeniem w Polsce. Czyta: Ile razy w pierwszych latach po przeomie majowym syszaem z ust mw stanu, e obywatel jest po to, eby paci podatki. Jeden z premierw martwi si tylko jednym - e jest za mao legionistw, wic trudno rzdzi. Gdyby tylko byo dwakro tyle legunw, gdyby w arkuszach ewidencyjnych kadego urzdnika byo niezbicie, e jest niepodlegociowcem - nard polski byby wielki i potny. Kady, kto zawadzi o ruch niepodlegociowy, by drczony kilkakrotnie do roku, przez lat dwadziecia, daniem skadania personaliw, weryfikowaniem i superweryfikowaniem. Po kanapach rozsiady si paniusie zasuone, tzw. wydry spoeczne, i rozczapierzajc palce, jak ongi pani Makowiecka, nicoway zasugi niepodlegociowcw. Nowa szlachta!408 Spjrzmy na jakikolwiek powiat, na jakkolwiek gmin: wszdzie tam dziaa jakby separatorwirwka. Jake czsto wydobywano na powierzchni ycia polskiego pian, ktra rzdzia. Mj znajomy spojrza kpico na mnie. Odpowiedziaem mu dosy bezradnie: - Wida to ju tak zawsze u nas... Mochnacki pisze, e w 1831 te tak byo.

408

Por. s. 153.

- I Mochnacki, i jego przeciwnicy polityczni te - przytakn mj rozmwca.

Sprawa spoeczna - zamglona I kiedy teraz po tej straszliwej klsce patrz wstecz na minione dwudziestolecie, zdaje mi si, e api ni, ktrej wwczas uchwyci nie mogem. Przed tamt wojn w naszych kkach modziey buzowaa si myl o przyszoci. Modzie postpowo-niepodlegociowa emancypowaa si spod wpyww ortodoksyjno-socjalistycznych409, my, modzie narodowa, wyemancypowalimy si spod wpyww endeckich410. Koniecznie naleao co nowego wymyli, bo przecie oba kierunki modziey pochodziy z pni dobrze przemylanych i zwartych systemw spoeczno-filozoficznych, a tu nagle zostao tylko przeczucie nadcigajcej niepodlegoci; trudno byo co solidnego tworzy w epoce niekontemplacyjnej. Ale wielka spucizna obowizywaa i my, modzie narodowa, w odrnieniu od modziey zarzewiackiej, ktra zrobia od nas secesj411, podkrelalimy potrzeb programu spoecznego. W dyskusjach, jake akademickich, podnosio si talmudyczne pytanie, czy niepodlego, do ktrej idziemy, ma by celem sama w sobie, czy tylko rodkiem. Uwaalimy, e jest tylko rodkiem dla tym peniejszego przeprowadzenia programu spoecznego. Gortsi cytowali sowa z Ry eromskiego, e nie ma wielkiej rnicy, czy do wizienia bdzie prowadzi onierz z dwugowym czy biaym orem na kaszkiecie. Wszyscy powtarzalimy sobie, e jak tylko niepodlego zostanie otrzymana, przesuniemy si bardzo na lewo. Ale kiedy ta niepodlego przysza - z picioprzymiotnikowym gosowaniem, prawami penymi kobiet, dwudziestu szeciu partiami najpostpowszymi w Europie, z omiogodzinnym dniem pracy, inspekcj fabryczn, ochron pracy dzieci, z reform roln, generalnym zniesieniem serwitutw, komasacj na ogromn skal - kiedy problematyka rozwina si nie dokoa wyzysku pracownika, a dokoa bezrobocia, a bezrobocie byo funkcj nierentownoci zakadw przemysowych - sprawa spoeczna nieco nam si zamglia. Mwi nam w sensie dosy generalnym, bo przez cay czas niepodlegoci nie nalec do adnego ugrupowania politycznego, nie mam prawa w imieniu adnego mwi. Jednak byo w co uderza. Po klsce wrzeniowej Ignacy Matuszewski, b. minister skarbu, ogosi w jednym z pierwszych numerw Wiadomoci Polskich w Paryu artyku, w ktrym dowodzi, e wojn spotkaa nie trzydziestoszeciomilionowa Polska, a omiomilionowe pastewko - do tego stopnia rzdy byy ekskluzywne, oparte na przywileju, na czynniku zacieniajcym.
409

Po rozamie w PPS (1906) skupiona wok Pisudskiego tzw. PPS-Frakcja Rewolucyjna nastawia si gwnie na dziaalno niepodlegociow (pozostawiajc na uboczu program spoeczny), przycigajc w nastpnych latach do akcji paramilitarnych (ruch strzelecki w Galicji) liczne rzesze modziey polskiej (gwnie pochodzenia inteligenckiego). 410 Na tle krytycznego stosunku do polityki Narodowej Demokracji po 1905 (rezygnacja z hasa niepodlegoci na rzecz programu skupienia wszystkich ziem polskich w pastwie rosyjskim na prawach autonomicznych) spod wpyww Ligi Narodowej wyemancypowa si Zwizek Modziey Polskiej, tzw. Zet. 411 Zarzewie - powstaa w 1909 (nazwa od 1910) z inicjatywy tzw. Frondy (secesja z ND z 1908), Narodowego Zwizku Robotniczego oraz Zwizku Modziey Polskiej organizacja modzieowa. W jej onie istniay od pocztku dwa nurty: sympatyzujcy z Pisudskim oraz sympatyzujcy z ND. W okresie I wojny wiatowej wikszo czonkw Zarzewia przesza przez Legiony.

W dawnej Polsce 10% tylko narodu yo yciem publicznym, cieszyo si przywilejami. Struktura, przede wszystkim psychiczna, w wieku dwudziestym pozostaa ta sama. Przecie bylimy jednym z chyba bardzo nielicznych krajw na wiecie, ktry nigdy nie przeszed adnej rewolucji. Walka szlachty o swoje prawa w XV wieku bya stopniow ewolucj, a wszelkie pniejsze konfederacje to ktnie w rodzinie, nie zmieniajce w sposb zasadniczy ukadu si spoecznych.

Wrzesie spad na Polsk w czasie linienia Klska nas spotkaa w maksymalnym nasileniu neoszlachetczyzny, ktra zawsze si nasila w epokach osabienia. Jeli mwi, e nas klska wrzeniowa spotkaa w epoce osabienia, to myl o organizmie polskim jak o organizmie zwierzcia, ktre zmienia skr jak w albo rogi jak jele. Zwierz idzie do nowej przyszoci, ale jest osabione. Jestemy w epoce, ktra wymaga linii podziau idcej nie pionowo, a poziomo, nie przez przekonania, a przez charaktery, i dlatego tym pilniej t prost prawd musimy zrozumie - ktrej nie chc zrozumie chwalcy albo potpiciele tego czy owego. Zawsze przy schyku jednej epoki i narastaniu drugiej poczyna si gwat, ale z pewnej perspektywy rozumie si cigo. Gwat powstawa przy tym, kiedy romantycy zmieniali klasykw, kiedy pozytywici zmieniali romantykw, kiedy wszechpolski kierunek wypiera pozytywistw, kiedy kierunek niepodlegociowy szed zluzowa wszechpolakw412, kiedy wreszcie narastajce prdy ludowe i modzieowe waliy o tzw. sanacj. Tymczasem gdyby nie romantycy, to nie stworzyby si nard nowoczesny, gdyby nie pozytywici, to nie zabliniyby si rany i nie powstaby kult dla pracy, gdyby nie narodowi demokraci, to nard o zablinionych ranach nie zrsby si w jedno psychiczn, gdyby nie niepodlegociowcy, toby tej jednoci psychicznej nie potrafi uy na zdobywanie niepodlegoci, gdyby nie kierunki idce na zmian sanacji, to tej niepodlegoci nie potrafilibymy uy dla programu spoecznego. Tylko ten ostatni proces by zahamowany przez dezorientacj ideow. W minionym zawieszeniu broni midzy jedn wojn i drug wiat kostnia w maksymalnym nateniu bezsensw autarkicznych i wzdymay chorobowe bble totalizmw, ktre byy niczym innym jak klinami szykowanymi przez histori dla rozbicia caej kilkusetletniej epoki. W takich warunkach ewolucja jest trudniejsza, drogi bardziej zagmatwane, bo rzucane wszystkie jeszcze poprzez dawny porzdek, ktry - ludzie to instynktownie czuj, jest ju nieaktualny. Linienie przeduao si ponad stan normalny i jak zwykle w okresie osabienia odezway si podstawowe defekty organizmu, a wic zoa poszlacheckich artretyzmw. Zawsze wwczas pojawia si w formie nasilonej - kundlizm. Kiedy degrengolowa pozytywizm, odezwa si w nim w formie wieszania si paskiej klamki zaborcw. Kiedy degrengolowaa Narodowa Demokracja - odezwa si w formie staroszlacheckich konfederacji, pytkich hase i schlebiania masom.
412

Mianem wszechpolacy przywyko si okrela przed I wojn przedstawicieli ruchu narodowodemokratycznego.

Kiedy degrengolowaa sanacja, kundlizm413 odezwa si w formie przywilejw, nazwanych w jzyku nowej szlachty sitw, i chwytw, jak narzucane przez monowadcw414 veta sejmikw, a ktre teraz nazyway si siucht. Nic by w tym wszystkim nie byo zego, eby nie przyplta si stan oglnowiatowego bezhoowia, ktry i nam kaza tkwi o kilka lat za dugo w przeytej formie. Tote aczkolwiek jako cao narodu moemy chlubi si wrzeniem - byo w nim wiele paskudztwa, ktrego byoby mniej i styl przegranej lepszy, gdyby wojna wybucha nie w czasie linienia - zrzucania sanacyjnej skry415.

Wady mylenia Drog okrn, ale chyba logiczn, dochodzimy do najgorszego ze skutkw kultury poszlacheckiej. Pierwszy - to bya bezinteresowna zawi Polaka do Polaka. Drugi - to byo przekonanie, e dorabianie si jest to kolekcjonowanie przywilejw. Trzeci - to generalna wada w systemie mylenia spoecznego. Rozpatrzmy ten trzeci czynnik. Wskutek braku naturalnej fluktuacji pomidzy doem i gr nard polski myli dwoma odrbnymi kategoriami. D chopski myli indukcyjnie, gra szlachecka dedukcyjnie. Te dwa wzory chopa i pana - pisze Chaasiski - stanowi zasad porzdkujc dwa krgi spoeczne: chopski i paski. Jednostki nalece do tych rnych krgw inaczej widz cae spoeczestwo. W spoeczestwie widzianym z krgu paskiego dominujc rol odgrywa indywidualno ludzka; spoeczestwo widziane z krgu chopskiego - to hierarchia stanowisk spoecznych. Jednostka z krgu panw w samej sobie widzi przede wszystkim indywidualno, podczas gdy jednostka z krgu chopw przede wszystkim swoj pozycj ekonomiczno-spoeczn. Przedstawiciel gry, jaki tam instruktor czy starosta, myli kategoriami dedukcyjnymi - bo to mocarstwowo, bo to symbole, zagrzewanie ducha, bo to ten czy inny slogan - legionowy, powstaczy, spod Wiednia czy spod Chocimia. No, i nalega na gminiakw, eby postawili - pomnik. Gminiaki drapi si w gow. Juci, mona... Ale ca ich uwag pochania, e te dziesi kilometrw do gminy s tak grzskie, e wozy w bocie ton. Ugwarzaj zrobi porzdn drog. Zrobiwszy j widz, e nie ma rady: trzeba z gminy przecign drog do wojewdztwa. Potem si okazuje, e z wojewdztwa do stolicy. I ze stolicy w wiat. Masy, przez wieki nie dopuszczane do rzdw, nie miay dostpu do uoglnie. Na wiecie byo inaczej, bo przez mieszczastwo myl ewolucjonizowaa si stopniowo i miaa cig fluktuacj wartoci - z gry na d i odwrotnie. Warstwa rzdzca, nie dotykajca praktycznie gruntu (szlachta polska skadaa si ze zych rolnikw i z wielu zdolnych administratorw), miaa wielki luz w myleniu. Std niepomiernie rozwinita w
413 414

Wyraz dodany w wersji obecnej. W wydaniu z 1947 jest: chwytw majcych rwnie wsk podstaw spoeczn. 415 W wydaniu z 1947 jest: gdyby wojna wybucha o kilka lat wczeniej lub pniej, a nie w okresie linienia.

Polsce poszlacheckiej zdolno atwej syntezy i zawsze chromajca analiza. Umysowo poszlachecka nie dochodzia do wnioskw, jednym sowem, nie indukowaa, tylko wychodzia z przesanek, tzn. dedukowaa. Std u dou wytworzy si powolny, miertelnie powolny proces mudnego mylenia, nie wzitego na skrzyda przemyle sfer grnych, mylenia tak powolnego, e nie docigao w chwilach przeomowych w sposb tragiczny (patrz krwawienie o ten temat eromskiego), a u gry wytworzya si nieodpowiedzialna pustologia z niesychan atwoci przerzucajca hasa i programy i rniczkujca ludzi. U rde duszy polskiej na grach zbudowano gadatliwe myny - z rozpacz konstatowa Miciski.416 Czy nie std taka atwo zadowalania si pierwszym lepszym frazesem? Poszlachecki umys emigranta polskiego, nawyky dedukowa ze skrzyde husarskich itd. (byem na otwarciu bekoniarni, gdzie, w czasie kiedy wiskie tusze podcigano na haki, dyrektor smali do nas mwk, e oto tu si podciga Polsk wzwy), dedukowa sobie teraz z historii Anglii, do ktrej lekkim sercem przypasowa dzieje Polski, tzw. idee demokratyczne, i chce je na gwat ustawi w naszej opinii jak w pomnik w gminie, ktra si czapie po botnistej drodze. Naturalnie, dwadziecia lat wasnego bytu zrobiy wiele, by nasze mylenie uzdrowi. Pamitam przed tamt wojn, jak staczalimy okrutne boje, jeli w jakim pensjonacie zagranicznym zabrako polskiej chorgiewki przy dekoracji stou lub jeli bya zepchnita na szary koniec. Ale kiedy odbyway si na Batorym zabawy, miejsce miay przed polskim wszystkie najmniejsze jzyki. Oni - ci Finlandczycy, Estoczycy, Litwini, otysze, ktrych wielimy, mieli honor, a my - Batorego na tym trakcie, ktry bekony preparowane w gminach wiz a w wiat. Symbole poczynay gra mniejsz rol, konkreta wiksz. U Anglikw widzimy to w wydatnym stopniu. Kto bdcy w Londynie w czasie wojny woskoabisyskiej opowiada mi, e w Hyde Parku widzia Abisyczyka przemawiajcego namitnie przeciwko polityce angielskiej, ktra wydaa Abisyni na up Wochom. Abisyczyk trzyma w rku dwie flagi - abisysk i angielsk. Koczc, wznis wysoko flag abisysk, a angielsk zaprodukowa ruch, jakby to by papier higieniczny. Tum zoony z samych Anglikw nie reagowa. Po prostu sobie myleli: Gadaj sobie zdrw: Ty masz bezsiln zo, a my - pancerniki. Z przykroci myl, e raz sam si znalazem w bezsilnym pooeniu Abisyczyka z Hyde Parku. Po mowie lutowej Churchilla417 jechaem w jednym przedziale sypialnym z angielskim majorem. Major zajrza przez rami w czytan przeze mnie gazet i widzc wielki tytu o Linii Curzona, zapyta, co sdz o tym. Odpowiedziaem, e wol o tym nie mwi. Korcia go jednak sprawa i po godzinie nawrci do niej. Wwczas powiedziaem mu, e to jest zdrada sojusznika, [...] podniecaem si, rzucaem sowa obraliwe dla polityki angielskiej, mwiem, e na dwa miesice przed wojn nie byo w Stanach Zjednoczonych spotkanego dziennikarza lub ma stanu, ktry by mi nie dziwi si, e wierzymy zdradzieckiemu Albionowi, wypominaem wszystkie zdrady, wszystkie egoizmy Anglikw, ale cay mj midzymorski patos rozbija si o gorliwe przytakiwanie Anglika: - You are right, of course you are right...

416 417

Tadeusz Miciski (1873-1918) opublikowa w 1906 zbir artykuw i studiw Do rde duszy polskiej. Mowa lutowa Churchilla - chodzi tu o wygoszone 22 lutego 1944 expospremiera Wielkiej Brytanii w Izbie Gmin na temat polityki zagranicznej. Churchill popar w nim stanowisko ZSRR w sprawie linii Curzona jako wschodniej granicy Polski, uznajc zarazem prawa Polski do niemieckich terytoriw wschodnich.

Nie by to czowiek bojaliwy ani nie by to czowiek nieszczery. Sdzi chyba, e jako Polak, jako czowiek nawet, mam zapewne stuprocentow racj. I dobrze wiedzia, e jako Anglik zrobiby wanie tak, jak zrobi jego rzd. Gadaj tu z takim. Bior przykady skrajne, ale odcieniaj one nasz waciwo - pokrywania konkretu formu i pokrywania treci - sowem. I my, majc konkrety przez lat dwadziecia, szlimy w kierunku odhisteryzowania si. Dwadziecia lat nie odrobiy wszystkiego. Na emigracji znalelimy si z tymi samymi wadami. Najprzd krzyczeli ci na tamtych, potem tamci na tych, potem znowu ci na tamtych - a wreszcie wszyscy zniechceni milkn, bo staje si jasne, e kady polski rzd bdzie mia wady warstwy, ktra go wydaje, e grna warstwa w Polsce jest zdefigurowana, e dolna jest niedocignita. e nie naley nad miar oburza si na rzdy, e naley im pomaga, e natomiast trzeba sobie prawd mwi choby na Popielec, trzeba dy do stopienia w jedno dwoistoci narodu. Ta dwoisto, ktra Mickiewiczowi kazaa plwa na t skorup i zstpi do gbi, jest wielk tragedi Polski, bez jej zrozumienia nie ma zrozumienia spraw w Polsce. Cay ten arystokratyzm kultury - pisze B. Suchodolski - jest tym niebezpieczniejszy, im towarzyszy mu zjawisko stabilizacji spoecznej struktury Polski na poziomie wybitnie stanowym, i to wedug stanowoci najgorszego gatunku, bo sztucznej i przypadkowej. Na tej dwoistoci korzysta - kundlizm. On zalega przestrze midzy jednym biegunem a drugim nie jak przewd i cznik, ale jak ciao martwe i izolator. Jest na kundlizm rodek - to powicenie, to krew, to mczestwo, bohaterstwo, wysiek. Kundlizm wrd nich topnieje. Ale jeli ndza po wysiku przychodzi, znw na ndzy tyje w swoich miesznych parszywiutkich przywilejach. Pamitacie pierwsze dni wojny? Kiedy serca tak biy zgodnie rytmem? To kundlizm czmychn - na chwil. Zakoczenie felietonu o kundlizmie, pisanego przed bitw o Monte Cassino, brzmiao: Obecnie, kiedy onierze id do boju, da Bg, kundlizm przywaruje. Doniesiemy arzcy ogie do polskiej ziemi. Jak ci - za Napoleona. Ich zgnietli. Teraz - wiele si zmieni w Polsce. Run przegrdki, przewarstwi si ludzie, bd liczy si na nowo. Da Bg - utrzymamy nad t Polsk rwny, czysty pomie serc. I zbudujemy j na charakterach. C powiem teraz - kiedy powrt do Polski si oddala? Literatura, tropica kundlizm przez wszystkie epoki, od Mickiewicza do Mackiewicza, powinna uprzedza, e pojawia si on w chwilach kryzysw jeszcze prdzej, ni znika w czasie walki. To nasz wierny towarzysz polski. Idzie z nami na emigracj. I znw bdziemy mieli do czynienia z bezinteresown zawici, organiczn gupot, fumami, pogoni za przywilejem i sieczk sw. Tote organizm narodu polskiego - pisze Mackiewicz - stara si wyrwna t swoj organiczn wad ofiarnoci i egzaltacj patriotyczn. Stoi wic przed odamem naszego narodu na emigracji gorzki wysiek. Kundle bd krzycze, e niepatriotycznie jest grzeba w wadach narodowych, dawa wrogom bro w rk i e teraz nie chwila. Nie pamitam takiego momentu, eby kundle uwaay, e chwila pozwala mwi prawd. Nie dbam o obcych - potrafi oni kalumniowa bez mojej pomocy. Dbam o tych modych, a nieraz i starych, ktrych widziaem w COP-ie, dwigajcych dziea techniczne przez las najdziwaczniejszych,

niepotrzebnych przeszkd. O tych, ktrzy te przeszkody mieli przy odbudowie Gdyni, przy walce z chorobami spoecznymi, przy konstrukcji polskich samolotw, w spdzielczoci - na kadym polu. Wikszo ich nie yje. Ale cz yje i yj ci, co s z ich ducha, z tego ducha genialnej, twardej improwizacji polskiej mimo wszystko, za ktr nie nada organizacja przeerana przez kundlizm. Tym wol powiedzie: Kochani - przygotujcie si nie tylko na brak pienidzy, brak pastwa, brak planu, wodzw, rozproszenie, zapomnienie przez wiat. Preliminujcie, jak inynierzy na korozj - na kundlizm polski. Da Bg, e w kraju przewarstwionym bdzie go mniej. My jestemy z jego spotgowanym bagaem. Kochani, przygotujcie si na kundlizm, ebycie nie opucili rk.

ODGRUZOWANIE CZOWIEKA O POWOJENNYCH KOMPLEKSACH NA EMIGRACJI I W KRAJU

S to bezporednie impresje po powrocie do kraju. Trzy pierwsze felietony s wyrzuceniem z siebie obserwacji na temat kompleksw na emigracji, cztery - potykaniem si z kompleksami w kraju. Cay cykl wyrs z troski o odgruzowanie czowieka po niebywaych kataklizmach duchowych.

Rozwizanie krzywki418419
Wrd odpowiedzi na moj ankiet w poszukiwaniu dokumentacji dla trylogii, ktr pisz, pewnego razu otrzymaem kilkunastostronicowy operat, dokumentowany i rzeczowy. Byem zachwycony, nim nie doszedem do przypisku: Dodatkowymi informacjami su w kadej chwili. Prosz o nie zwraca si pod adresem, jak niej, bez wzmiankowania jednak mego nazwiska. Jestem ledzony przez bolszewikw i musz ukrywa miejsce mego zamieszkania, jak rwnie czsto zmienia miejsce pracy, bo kiedy wywiad sowiecki je ustala, jestem palony przez nich promieniami na odlego. Znowu - predyspozycja? Zwoje mzgowe? Poczynam w to wtpi, grzebic w straszliwych minionych latach.

Oto wikary polski na odlegej, zarzuconej gdzie w wiecie parafijce. Wzorowy wikary. Dobry czowiek, otoczony sympati. Przeszed trzy kacety, by torturowany w sposb mrocy krew w yach. Ponur opowie tych lat snu mi przez ca noc. Kiedy ju brzask zaglda w okna, doszed do ostatnich chwil przed wyzwoleniem, do straszliwego godu, powodujcego ludoerstwo. - Wie pan - mwi - dorzynano umierajcych odamkiem szka lub blach z konserwy. Ale byli tak wyschli, e do jedzenia nadawao si tylko serce i uszy. Serce byo ylaste, ale uszo - zacz si histerycznie mia - ale uszko chrupao si, ha... ha... ha... wcale niele, ha... ha... ha... jako to szo... ha... ha... ha...

418 419

rdo tekstu: Kraj 1959, nr 10. Te polskie wiry - to: przede wszystkim nasze kompleksy, Inaczej narose na emigracji, inaczej w kraju. Dlatego zagadnienia podwiadomoci graj wan rol przy tworzeniu si wirw.

Straszliwy obkany miech jak wycie najgbszej ludzkiej rozpaczy zdradzi, e mwi z ludoerc. Jutro rozkrzyuje od otarza rce, zwracajc si ku wiernym, i zasidzie w konfesjonale, czowiek przeszyty przez samo serce straszliwym kompleksem.

onie mojej po powstaniu czynnie pomaga w ekshumacjach ojciec, szukajcy ciaa polegej crki. By rzeczowy i opanowany. W pewnej chwili jednak blad i woa: Verkehrt. Nie rozumia wwczas, co si do niego mwi. Przy wybuchu powstania by z rodzin wzity na rozstrzelanie. Pada komenda Verkehrt - obrci si do ciany, po czyim nastpia salwa i straci przytomno. Czy takie bezgone Verkehrt nie cina czasem mzgu wikarego-ludoercy? I czy Verkehrt nie nawiedza czasem i nas, ludzi pozornie normalniejszych, nie nawiedzonych przez tak straszliwe przeycia? Przecie pieniaczc si w honorwce nie mogem podejrzewa, e jestem chwilowo ruszony. A skde mog wiedzie, czy tylko chwilowo, i w jakiej mierze? Ludzie nkani kompleksami otwieraj sobie klapy bezpieczestwa.

Bdc w Kalifornii otrzymaem list z Kanady: Panie Wakowicz - pisa nie znany mi korespondent - byem wzity przez Anioa na Wenus i mieszkaem tam dwa tygodnie, i Bg mi objawi wiele rzeczy, i chodziem, i rozmawiaem po Wenus swobodnie. Przyjed pan do mnie i napiszemy wsplnie ksik o tym. Wariat? - Niewtpliwie. Ale w obszernym licie szczegowo informowa mi o swej pracy na tym tu ziemskim padole. By foremanem (majstrem), dobrze patnym specjalist, majcym pod sob robotnikw rnych narodowoci. Wida tai doskonale swj kompleks. Nie daj Boe, bym z nim si dosta np. do obsugi wyrzutni atomowej. Chciaem docisn eksperyment. Odpisaem, e redaktor jednego z polskich pism kanadyjskich by zaproszony na trzy tygodnie na Marsa, ale si z tym ukrywa przed niewtajemniczonymi. A byoby dobrze napisa ksik we trjk. Niech wic pjdzie z nim si porozumie tajemnym znakiem: ma mianowicie, wszedszy do gabinetu redaktora, Boe bro, nic nie mwi, tylko sple dwa knykcie nad gow (zaczyem rysunek) i powiedzie jedno tylko sowo Abrakadabra. Przyjechawszy do Polski natknem si nos w nos ze z lekka rozjuszonym redaktorem, ktrego przynioso z wizyt do kraju: - Co mi pan za wariata przysa?... Niech si pan nie zapiera... Kiedy gdaka raz po raz swoje Abrakadabra bez skutku, daem mu wycisk, i wyzna, e pan go nasa. Pytanie: jak gboko i szeroko w mas spoeczn id te powojenne kompleksy, wyraajce si nie tak ostrymi formami, a przecie cice podwiadomoci na formach ycia spoecznego?

Oto jeden z wielu przykadw: Z powodu mego powrotu do kraju posypa si na mnie na emigracji szereg zarzutw. W wikszoci rozeznawaem ich rda: czasem niewonne, politykierskie, czasem deklamacyjne, nieraz podyktowane gupot, bardzo czsto wewntrzn samoobron ludzi, ktrzy urzdzili byt materialny na obczynie i pragn dorobi do tego nadbudow ideologiczn. Skoro rozgryzem powd,

przestawaem zastanawia si nad zarzutami. Czasem jednak powd by skryty, aden z szymli go nie rozwizywa, naleao wwczas wykry dziaajcy i gboko zakamuflowany kompleks. Jeden z takich wypadkw zachodzi z mod matk, eks-harcmistrzyni w kraju, o gbokim instynkcie spoecznym i bardzo ofiarnej pracy w polskim harcerstwie na emigracji. Wysza przed sam wojn za m, lata wojny rozczyy j z mem, z ktrym poczya si w 1946 r., przeywszy lata okupacji w warunkach cikiej pracy konspiracyjnej i nieustannie grocego niebezpieczestwa. Lubiem bywa w ich domu. M, inynier, wietnie zarabia. Dziecko doskonale im si chowao. Z jednej strony willa i Cadillak, z drugiej strony zesp ideowy, ktry si koo nich wytworzy, daway zadowolenie i zadouczynienie caemu szeregowi potrzeb. Byli to wic ludzie na oko bez kompleksw, nie zaleeli od adnych pienidzy propagandowych, i dlatego braem sobie do serca ich negatywny stosunek do moich powrotnych zamierze. Prbowaem cierpliwie rozsupa ten supeek. Usiowaem ustawi dyskusj z kobiet w piramidk. To znaczy przede wszystkim ustala te wsplne przesanki, ktre nas cz, i usuwa z dyskusji. W ten sposb czubek dyskusji si zwa, dochodzio si do sprawy bez wtpienia rnicej. Wwczas opanowani rozmwcy zaczynaj si podnieca, trac dyscyplin w dyskusji i dwch ludzi penych najlepszej woli koczy eksklamacj w rodzaju: jak sobie chcesz, ja to wyssaem z mlekiem matki, albo: zbyt byem poniany, by tego nie pamita, albo: nie wiem, jak to wytumaczy rozumowo, ale potrzebuj wiary w to, co mwi, abym mg y, albo, po prostu: na tej drodze widz szczcie. Ot kiedy to mleko matki wjeda na st, oznacza to wyczerpanie dyskusji. Doszlimy do dna, na ktrym odkry si kompleks. Mwi si: chepcz sobie to mleko matki, jeli ci si przechowao w duszy w jakiej ukrytej lodwce, ale nie ka w tym gustowa innym. Czasem ze zdumieniem odkrywamy w sobie schowek z mlekiem ju nie matki, ale szeregu prababek: Przed wojn ulegem szeroko zakrojonej nagonce prasowej.420 Przewanie zza pota, przez anonimy. Jak zwykle narwa si porzdny czowiek, ktry ogosi w prasie list otwarty, zrywajcy znajomo ze mn. Bybym nie reagowa, eby nie to, e bya to okazja postraszenia kundli. Wyzwaem tego najsprawiedliwszego z nich (prosz nie wzrusza ramionami, sam to teraz robi) - na pojedynek. Podyktowaem formu, ktrej przyj nie mg, i zaostrzyem do ostatecznej wytrzymaoci wiadkw warunki spotkania. Wszystko to robiem aujc niezmiernie, e sprawa krupi si na czowieku, ktrego szanowaem. A mimo to postaraem si mierzy dobrze. I tu zostaem zaskoczony przez odruch, ktry mnie potem zdumia: kiedy po moim strzale przeciwnik pada, poczuem ostr rozkosz triumfu, tak wie, e chyba rwn triumfowi, kiedy jako omioletni chopak pooyem pierwszego zajca. Potem okazao si, e kula przebia pachwin, i ranny wykpi si dwoma miesicami lecznicy. Ale kiedy pada i lekarze biegli do niego, mogem przypuszcza, e zabiem czowieka. Czowieka porzdnego, ktrego szanowaem. Jego mier zaciyaby na mnie w sposb straszliwy. No, i prosz zrozumie, co za troglodyckie zwierz obudzio si wwczas we mnie i zawyo ze szczcia? Od tego czasu nauczyem si nie szamota ze swymi kompleksami - sia zego na jednego. Staram si tylko je rozeznawa i pyn z jakim sensem ich nurtem. Jest to tak, kiedy wpyniemy na bystrzyn. Nierozwany bdzie dy do odwrotu, a zaamie wioso, a go na eb, na szyj zniesie.

420

Odpowiadam Cywiskim, s. 150,

Dowiadczony bdzie tylko kierowa na wolne przejcia midzy gazami i w rezultacie (jeli si uda) przyspieszy swoj drog. Ale wrmy do inynierowej-harcerki. Dyskusje w piramidk rezultatu nie daway. Zgodnym, posplnym wysikiem ustalilimy dolne warstwy piramidy - warstwa po warstwie: Ze - Polska jest nad Wis. e - bywao w tej Polsce gorzej i lepiej; i zwykle raczej gorzej ni lepiej, a przecie nikt si na ni nie obraa. e - nikomu z otaczajcych cudzoziemcw to nie imponuje, e pan inynier nie wraca do Polski i e choby chcia, nie moe po biurach i po obcych obnosi si z fizys cierpitnicz i protestujc, a przeciwnie, warunkiem jego pracy jest fizys zadowolona i kolaborujca - wic jaki tu osupiajcy protest, ktry targa sumieniem wiata? e - kiedy ten wiat rzuci z pitku na sobot bomb wodorow i obejrzy si za potrzebnymi Polakami, to ich poszuka midzy tymi, ktrzy siedzieli w kraju i dzielili jego dol i niedol. Wszystkomy to piknie uzgadniali i wiele rzeczy innych, a wreszcie na tapet wyjeday dzieje ojca pani inynierowej, bez wtpienia tragiczne. Kiedy ta miska z mlekiem matki wyjedaa na st, dzikowaem piknie, e nie jadam, i rozgldaem si za kapeluszem. Nastpnym razem znowu zabieraem si do ataku, znowu ustawialimy w piknej zgodzie piramidk i znowu na jej czubku zjawia si tatu, i znowu nie byo midzy nami zgody, i znowu nie otrzymywaem kredytu moralnego na powrt do Polski. I znowu ponawiaem wysiki, a do pewnego dnia, kiedy (byem wanie u nich) moda kobieta wpada wzburzona, w stanie nerwowego podniecenia. Okazao si, e sza gboko zamylona, i kiedy podniosa oczy, zobaczya przed sob barier, ktr zaznaczaj robotnicy roboty drogowe. Tak samo malowane bariery stay przed gestapo na Szucha. Kobieta rzucia si do ucieczki, zatrzymaa si z bijcym sercem, by uprzytomni sobie, e jest w yczliwym wiecie, w ktrym nikt na jej wolno nie nastaje. Byo to w dziewitym roku jej poczenia z mem, w dziewitym roku szczliwego wspycia. A przecie to, co przenis ojciec z jednej, ona z drugiej strony, leao czarnym cieniem nie rozeznane podwiadomoci na wspomnieniu spraw polskich. Rozwizan krzywk przestaem si zajmowa.

Z Berchtesgaden na misjonarza421
Kompleksy zawisy nad caym wiatem jak py atomowy. U niektrych mieszkacw Hiroszimy po dwunastu latach dopiero ukazao si schorzenie. To samo bywa z psychicznymi kompleksami.

421

rdo tekstu: Kraj 1959, nr 1,1.

Wanie w dwanacie lat po synnym rajdzie na Dieppe422 odkryem u jego uczestnika klinicznie pikny obraz kompleksu. Rajd na Dieppe w sierpniu 1942 r. by generaln prb desantu, w ktrej wzili udzia Kanadyjczycy. Poniewa pierwszy tom mego cyklu Panorama Losu Polskiego dzieje si czciowo w Kanadzie, a trzeci nie mia mie miejsca w Polsce, poszukiwaem dla drugiego tomu pocze kanadyjskopolskich. Poniewa desant w Dieppe wspierao lotnictwo polskie i dwa nasze torpedowce, wic chciaem w tej bitwie zetkn marynarza z Polski z jego krewniakiem, urodzonym ju w Kanadzie. Pochonem ca literatur o Dieppe i objechaem Kanad od Atlantyku do Pacyfiku w poszukiwaniu uczestnikw pamitnego rajdu. Miaem ju z dziesi relacji tych uczestnikw, z ktrych wyoni si nie tylko ywy obraz bitwy, ale i nadzwyczaj ciekawy obraz tyczcy jecw, ktrych Niemcy pobrali pod Dieppe. Kiedy przygotowywano ten nad wyraz ryzykowny rajd, w ktrym z gry si zakadao, e nawet w razie uchwycenia przyczka nie da si go poszerzy i e rajd zostanie zepchnity do morza, przygotowano odpowiedni ilo kajdankw, majcych usprawni transport ujtych Niemcw do odzi desantowych. Niemcy, odzyskujc pla, znaleli kajdanki i, jako odwet, zarzdzili, e jecy spod Dieppe bd w kajdankach przez cay pobyt w niewoli. Byo to o tyle dotkliwsze, e nie zaoono kajdankw poczonych acuszkiem, tylko kady jeniec mia skrpowane kici rk na krzy. Kiedy jedli, jeden przytrzymywa miso widelcem, a drugi kraja. Kiedy grali w karty, przed kadym lea kapelusz lub co w tym rodzaju, za ktrego wstk zatykao si karty. Wzajemnie pomagano sobie przy ubieraniu si i... w latrynie. Po jedenastu miesicach zdjto im wizy, ale to wystarczyo. Pomidzy jecami, kapelan protestancki. Nalea do szczliwcw, ktrzy przebili si do odzi odpywajcej od okrtu, ktry mia ich odwie do Anglii. Bdc ju w odzi widzia, jak na pla przysza nawaa ognia niemieckiego i jak masowo padali spnieni Kanadyjczycy, ktrych ju nie mona byo uratowa. Wwczas skoczy w wod, popyn na brzeg pokryty wybuchami i peni sub duszpastersk, a go nie wzito do niewoli. By bosy, Niemcy pdzili go jedenacie kilometrw po plancie kolejowym pokrytym szmerglem. Za to bohaterski kapelan otrzyma niesychanie rzadkie odznaczenie - Victoria Cross. Miar wysokoci odznaczenia jest to, e przez ca wojn ubieg na cae lotnictwo kanadyjskie przypady tylko dwa takie krzye. Nawiasem mwic; jeden z nich przypad pomiertnie Polakowi, Mynarskiemu. Zatelefonowaem wic do niego z prob o wywiad w sprawie Dieppe. Kapelan, ktry zosta ministrem opieki spoecznej, zgodzi si na udzielenie mi informacji i zaprosi na obiad do gmachu parlamentu. By nadzwyczajnie uprzejmy: czeka u podna schodw, pomg zdj palto. Ucieszy si, kiedy spytaem go o stanowiska pewnej kompanii. - Ale pan dokadnie zna ordre de bataille. Bardzo si ciesz, e po obiedzie porozmawiamy sobie szczegowo.

422

Dieppe - port we Francji nad Kanaem la Manche. Prbny desant aliancki majcy za zadanie zbadanie jakoci i rozmieszczenia urzdze obronnych Wau Atlantyckiego (18/19 sierpie 1942) przynis biorcym w nim udzia wojskom kanadyjskim, amerykaskim, angielskim i polskim straty w wysokoci 3 600 zabitych i rannych, 98 samolotw oraz 1 niszczyciela i kilku odzi desantowych.

Okazao si, e obiad jedlimy w gronie caego gabinetu z premierem cznie. Po obiedzie przeszlimy z eks-kapelanem do ssiedniego salonu na kaw. Wydobyem notes, owek, zadaem wstpne pytanie tyczce koncentracji na brzegu angielskim. - Wymawiam sobie takie pytania - powiedzia podnieconym gosem kapelan. Zdumiaem si - czyby po dwunastu latach tajemnica wojskowa? Ale mj rozmwca woa dalej: - Nie chc mwi o Dieppe!... Nie bd mwi o Dieppe!... To s moje osobiste przeycia!... - Ale... przecie desant w Dieppe mia by przedmiotem naszego spotkania? Zmitygowa si. Tumaczy si niezrcznie, e sdzi, i oczekuj od niego informacji tyczcych opieki spoecznej. C miaem robi? Schowaem notes i poczem si egna. Odprowadzi mnie w umiechach, z ponownym podawaniem palta. Kompleks, ktry nagle, irracjonalnie wybuch, znowu nurkn na samo dno tych umiechw, znowu by nie do ujrzenia. A wic... nie tylko Polacy.

Ubiegego lata, jadc z Monachium przez Innsbruck do Karyntii, chciaem zwiedzi Orle Gniazdo Hitlera w Berchtesgaden. Kiedy wyjechaem z Berchtesgaden na strom gr, mj wz dopiero zakupiony w Niemczech, majcy na liczniku 500 km - zaci si. Chyba jestem ponad przesdy, ale zawsze tam gdzie w duszy drzemie ciemne to litewskie. Przypomniaem, jak mi odmwi suby nowiutki motorek niemiecki Sachs, kiedym zwiedza Prusy Wschodnie, i jak mi odesaa go do Polski fabryka z listem tumaczcym, e motorkowi nic nie brakuje (i istotnie, w Polsce mi dobrze dziaa). I jak mi na wodach niemieckich zatopia kajak maskota niemiecka, niebacznie uwizana do masztu. Przybye pogotowie samochodowe orzeko, e sprzgo jest spalone, i zabrao si do naprawy. Musiaem wic wraz z on uda si do agencji turystycznej. Wanie odchodzi autobus, bro Boe, nie do siedziby Hitlera. Prospekty agencji, napis na autobusie mwiy, e jedzie po prostu do Teehaus - herbaciarni pooonej malowniczo w grach. Ta hipokryzja pokrywa nastrj omal modlitewny autobusu. Ciekawa pielgrzymka, w ktrej nie mona si wypiewa, wymodli, wywzrusza. Ju wida zwaliska potnych bunkrw. To tu stao istne miasto-forteca, mieszczca rozlege biura i koszary doborowego oddziau piciuset SS. Ju tu zaczyna si cichy zachwyt nad kolossal, cho przecie to kolossal zostao zburzone na rozkaz rzdu bawarskiego. - Idioci - wskazuje na ruiny konduktor autobusu, arogujc sobie funkcj cycerona - po co to byo burzy? Na zwaliskach ponatykano znaczkw a tabliczek, a ornamencikw, wzywajcych do ochrony przyrody: Strzecie kwiatki, one s tworem Boga. Cay ten obszar to Naturschutzgebiet. Ponastawiano gemtlich kapliczek i arliwie si prosi, aby nie zabija ani motylka, ani muszki. Winda w kutym kominie skalnym strzela w gr. Tu byo Orle Gniazdo Hitlera, obecnie hurtowe miejsca sprzeday kiebasek i pocztwek.

Ale duch tego miejsca, wygnany, czeka tu za progiem. Strome urwiska. Przepacie. Krzy oblodzony na wichrze, tak e lodowe sople, zamarzajc na tym wichrze, stworzyy jakby dramatyczn harf strun lodowych, strun zamarzych. Mae czarne ptaki wielkoci kawki kr nad krzyem. Ale chyba to nie kawki, bo nie maj siwego konierza. Niemiec spytany o gatunek ptakw objania, e to s Kleine Raaben - mae kruki. Zmalay kruki Walhalli, ale kracz nad zamroonymi strunami. Zjedamy w d w towarzystwie milczcych Niemcw. ona moja - z innej planety - z takich sobie mazowieckich piaseczkw, szepcze do mnie, kiedy spadamy w d wind w olizgych cianach tunelu: - Jak tu czeka litoci od takich ludzi? Siedliby gdzie na ce, wol by midzy czarnymi ptaszyskami i mchawymi kikutami. Teraz obchodzimy powysadzane bunkry. Rzdzi tu Borman, prawa rka Hitlera, mityczny Borman, ktrego mier dotd nie jest stwierdzona. Wywaszcza dookoa ziemie, budowa paacyki sobie i Gringowi. On te zbudowa dla Hitlera wiszcy nad skalnym tunelem Adlerhorst - Orle Gniazdo. Borman tu panowa, urzdza potajemne archiwa i schrony, rzdzi esmanami, sieci wywiadu w krg, rozpanosza si w otaczajce doliny, siedzia na tym szczycie jak czarny, zy duch. Wtedy wanie ogoszono korespondencj tego mistyka nazizmu. Spotkaem si z aktork X - pisze do ony - wiesz, e adna kobieta oprze mi si nie moe. Miaem z ni stosunek. Luby, jak susznie postpujesz - odpisuje ona. - Ty jeste wasnoci caego narodu. Napisz list do niej, aby nie spdzaa podu, powinszuj zaszczytu, jaki na ni spyn. Borman ma syna pitnastoletniego, sposobi go na rzdy w Afryce, bo przecie wiat bdzie nalea do nazizmu. - Pan ima lornetk Zeissa? - pyta konduktor autobusu w drodze powrotnej. - Znalazem j w waszym bunkrze pod Monte Cassino. Konduktor bierze mnie za Amerykanina. - Jestem onierz Kesselringa - mwi konduktor. - Mielimy przed sob Polacken. Kiedym wszed do jednego schronu, ktrymy odbili z powrotem, znalelimy dziesi trupw naszych onierzy; kademu w usta wepchnito ucite genitalia. - Byem z polskim natarciem. Pan si myli. Takich grot nie byo. - Aber doch!... - Byem korespondentem wojennym - mwi z naciskiem - pan si myli. Niemiec si tuszuje. - Czemu go ostrzej nie potraktowa? - pyta ona, kiedy idziemy od autobusu. - Przecie on to widzia - mwi ze znueniem - on w to wierzy. Sklepi legend. Legendy to dopiero trwae prawdy. Za wielem ich widzia, by si donkiszoci. Jestem znuony. W garau witaj nas ze zdumieniem:

- Sprzgo, kiedymy rozebrali wz, okazao si w porzdku. Nie wiemy, co to byo, ale moe pan jecha, tak jak pan chcia, przez przecz Gro Glockner. Ruszylimy na Innsbruck. Przejedaem t drog kilkakrotnie w jake innych okolicznociach. Oto bramy Murnau. Wwczas roi si tu tum pawianw - by to obz jeniecki dla oficerw. Oto Garmisch Partenkirchen. Wwczas oficerowie alianccy na wypoczynku zaprawiali girlaski wybrane jak orzechy do rzemiosa wojskowego, nartujc z nimi po okolicy. Niemcy gdzie tam przytchnli po domkach farm, wysyajc tylko forpoczty kobiece na osiodanie zwycizcw. Teraz s wszdzie. Rzdz. Gospodarz. Lni od nowa. Przespalimy w bardzo miym hotelu w grach, nad miastem, bardzo ekskluzywny hotel. Wtedy kosztowa grosze - dla zwycizcy. Teraz - by to nasz najdroszy nocleg. I ot wtedy, na drugi dzie rano, dziki informacji portiera znienacka znalelimy si na niezapomnianej uroczystoci, ktr bym nazwa odkupieniem kompleksu przez kompleks. Wskimi uliczkami w arkadach pojechalimy do St. Jacobs Pfarrkirche. By to dzie 26 lipca 1958 r. W ciemnej wnce przy otarzu wznosi rce mody duchowny z ciemn brod. Kiedy odwraca si ku wiernym, widz jego smutne ciemne oczy. To - Martin Luter, najstarszy syn Bormana, odprawia swoj prymicj. Przed dwunastu laty, kiedy przez Brenner wyjedaem do rozbitego Innsbrucka, ogaszano jakie ogromne nagrody w dolarach za wiadomo o losach prawej rki Hitlera. Dugo jeszcze potem koatay si legendy o ocaleniu Bormana, o pojawieniu si jego w Poudniowej Ameryce. Rodzina jego bya otoczona morzem nienawici zrozpaczonych Niemcw. Wwczas to pitnastoletni Martin przemyka si chykiem przez Bawari, a tu, w Innsbrucku, znalaz schron u jezuitw. Wyrw ci, zaiste, z rk ludzi zych i odkupi ci z rk okrutnikw (Jer. XV, 21) - powiedzia sowami Jeremiasza przeoony zakonu. Zaiste, trzymali si przodkowie nasi na faszu i marnoci - mg odpowiedzie sowami tego proroka chopak przodujcy w Hitlerjugend. Teraz cisn si do niego po prymicyjne bogosawiestwo. Kadzie rce na gowach swoich sistr. Potem - pojedzie do Kongo, w gb Czarnego Ldu, na prac misjonarsk, albowiem nie chcia uwidn dla nieprawoci ojcw swoich - jak mwi Biblia. Tak wic na wszystkich szerokociach wiata, nie tylko w Polsce, ratuj si ludzie od kompleksw wybijajc kompleks kompleksem.

Drzazgi nie odkaone423

- Ale przecie te drzazgi, ktre mi wbijali pod paznokcie, byy nie zdezynfekowane i mogam dosta gangreny - tumaczya sdowi angielskiemu w obozie dla jecw w Klagenfurt polska dziewczyna. Przysuchiwaem si sprawie z zainteresowaniem. Bya to jesie 1945 r. i ju ukonstytuoway si obozy dla polskich uchodcw z polsk stra porzdkow i pewnym samorzdem.

423

rdo tekstu: Kraj 1959, nr 9.

Jechaem z Woch przez Brenner jak przez przecz dzielc od wiata, od ktrego byem odcity przez sze lat wojny. Nie bya wprawdzie to Polska, ale w Niemczech sformowa si wielki naciek z Polski byych jecw, kacetowcw, wywiezionych na roboty i niezliczonych rzesz, ktre przy zaamaniu si Niemcw, obawiajc si nowych porzdkw, przedostay si z kraju. Ile ten kraj przeszed! Jakie zmiany psychiczne w nim zaszy! Tropiem t spraw od pocztku. Pytaem psychiatrw, czy procent chorb umysowych jest wikszy wrd uchodcw ni normalnie. Lekarze przeczyli. Wszystkie pogaduszki o poraonych nieszczciem, ktrzy osiwieli w cigu jednej nocy itd., naley woy midzy bajki. Jak czowiek ma zdrowy ukad psychiczny, to zostanie psychicznie zdrowy, jak w zwojach mzgowych tkwi zarodek zniszczenia, to si rozwinie, choby czowiek y na rach. Nie szo mi o teoretyczne rozwaania. Jednak nie wierzyem, eby przejcia wojny nie powodoway zmian psychicznych, staraem si odcyfrowa, z jakim handicapem stajemy na starcie. Przed sam wojn wrciem ze Stanw Zjednoczonych, uwiadomiem sobie, e ekscentryzm amerykaski rekordy taca, jedzenia kiebasek, siedzenia na supie, zbiorowe histerie religijne (264 zarejestrowanych sekt) - to wszystko ekstrawagancje spoecznoci ludzkiej wysuszonej przez technokratyzm i cywilizacj materialn. Jeeli wic w spoeczestwach bytujcych w warunkach dziaajcych stosunkowo agodnie, relatywnie szczliwych i zabezpieczonych, nkanych mniej ni inne przez Freudowskie poczucie strachu przed yciem - narastaj kompleksy, to c za zmiany zajd w Polsce?

Dziewczyna zeznajca przed sdem zostaa zaaresztowana przez polsk stra obozow pod podejrzeniem, e skrada zegarek. Torturowano j, wbijano drzazgi pod paznokcie. Szukajc ratunku, symulowaa potrzeb pjcia do ubikacji. Prowadzona przez ulic midzy barakami, krzyczaa wielkim gosem, e jest torturowana. Jej oprawcy to nie byli groni gestapowcy z broni, tylko nie uzbrojeni wspmieszkacy obozu, tyle e noszcy opaski stray obozowej. Mimo to nikt nie stan w jej obronie - najwidoczniej uwaano t procedur za normaln i godziw. I teraz tumaczenie samej poszkodowanej nie szo bynajmniej po linii, e bya torturowana, tylko e narzdzia tortury nie byy zdezynfekowane. A wic po szeciu latach rzdy bezprawia tak zdyy zniweczy elementarne poczucie praw ludzkich!... Jakie tam zwoje mzgowe... To spustoszenie spowodowa naciek warunkw zewntrznych. Przecie te warunki nie potrzeboway by a tak dramatyczne jak apanki i rozstrzeliwania pod murami ulic. Wystarczaa izolacja, wystarczao zahamowanie swobodnego obiegu krwi arteriami czcymi z podoem naturalnym. Pamitaem ksik Rodiona Markowitza opisujc wynaturzenia w obozie austriackich jecw na Syberii, psychozy zbiorowych hodw dla rowych podporuczniczkw grajcych role kobiece, pojcia o wypadkach najzupeniej oderwane od rzeczywistoci, plag sdw honorowych. Byem w takim luksusowym obozie w liczbie wybranych przez rzd angielski i zaproszonych na pobyt na Cyprze goci Krla Jegomoci. Mieszkalimy w hotelu dla milionerw, usugiwaa suba w smokingach, a przecie poczucie, e si jest na wyspie odcitej od wiata, przeobraao z dnia na dzie to zbiorowisko ludzkie w gromad rozkadajcych si egzystencji psychicznych, przez ktrych

kruszejc powok zewntrzn z sykiem wyzwalao si parcie wstydliwie wizionych kompleksw. Jaki dyrektor w porywie kompleksowej zazdroci zbi kijem pidziesicioletni on, ktra wesza, niosc posiek, do pokoju szedziesicioletniego mczyzny, jaki pukownik chodzi z okiem podbitym przez komisarza policji, ktry mia inne zdanie o polityce wiatowej; a ja sam jako wiadek w honorwce, niewartej funta kakw, nie przyjmowaem przeprosin strony przeciwnej, dajc podpisania formuy upokarzajcej i niemoliwej dla zdrowego sensu do przyjcia. Kiedy nas przewieziono do Palestyny, tak samo jak i z Cypru nie moglimy si nigdzie ruszy. Ale poczucie, e si nie jest na wyspie, e teoretycznie jest moliwy wyjazd, e teoretycznie mamy wolno, znakomicie uzdrowio to zbiorowisko. Pamitam, e chodzc nad morzem, gruntownie zastanawiaem si, jaki bies mnie skusi do zajmowania tak idiotycznego stanowiska w tej honorwce - i nie rozumiaem. Ale zrozumiaem, ujrzawszy obz byych jecw w Murnau. Czterech oficerw mieszkajcych w celi podzielio kred st na cztery czci. Kiedy rkawiczka jednego z nich leaa dwoma palcami przez kresk, waciciel ssiedniego kwadratu odci te dwa palce wzdu kresy. Kiedy przyjechaem, byo ju trzy miesice po wyzwoleniu obozu. Mimo to byo kilku oficerw, ktrzy nie wyszli, choby na krtki spacer, poza bram obozu. Tak wrs w nich kompleks wizienny. Z tym nagromadzeniem kompleksw, narosych zarwno w kraju, jak na emigracji, weszlimy w okres powojenny. Rozpoczynajc ten cykl o kompleksach powojennych, z ktrych musimy odgruzowywa ycie, chciabym zaznaczy, e jest on pisany tylko i wycznie z pozycji reporterskich - byem, widziaem... Nie roszcz pretensji do wiedzy psychoanalitycznej. Poza podstawowymi ksikami Freuda i Adlera nic w tej materii nie wiem, chyba nieco z rozmw ze specjalistami, ktrzy czasem mnie irytuj. Goszczc w domu profesora-psychoanalityka uniwersytetu w Ottawie, ktrego ona z zapaem studiuje rwnie t dziedzin, spdziem p nocy na rozmowach, usiujc zrozumie, dlaczego czowiek, ktry ma sen, e wjeda na wozie siana do stodoy, wyraa przez to podwiadome pragnienie wlezienia z powrotem do... ona matki, bo ma lk przed yciem. W objcia matki? Nie, z powrotem do ona matki. Ale przecie czowiek nie ma z tym onem matki adnych wspomnieniowych asocjacji... Ale przecie to jedna niewygoda i obrzydliwo... W ramiona matki? - Nie, on si chce skry w onie matczynym. Chopek-roztropek buntowa si we mnie coraz bardziej. Ale trzeba wykorzysta rdo wiedzy, ile si da. Pytam wic, co znaczy pewne uczucie, jakie nazwabym uczuciem paralelizmu, ktre notowaem zwaszcza w dziecistwie: mianowicie, np. schodzc klatk schodow, kiedy dotknem zimnej albo chropowatej ciany jedn rk, musiaem drug dotkn rwnie ciany, aby na niej otrzyma to samo poczucie zimna lub chropowatoci. Czy takie refleksy miewaj inni ludzie? I co one znacz? Profesor odpowiedzia, e to bardzo proste, e nosz w sobie kompleks kastracyjny. - Ka...stra...cyjny?... - Tak, musia pana kto w dziecistwie straszy wykastrowaniem. - Co te pan profesor opowiada! Cby to by za zwizek z paralelizmem w rkach. A poza tym mogli mi obiecywa rnitk, ale czemu zaraz kastrowanie.

- Nic nie poradz. Zapewne tym pana straszono. Profesorowa widzc, e poczynam si irytowa, zaproponowaa podkurek, bo istotnie dogadalimy si do trzeciej w nocy. Szukajc po kredensie, tumaczya si, e zapomniaa kupi masa. - To jest kompleks wymionowy -- orzekem. Oboje profesorostwo, zapominajc o podkurku, rzucili si na podsunity up. Jak to rozumiem? - eby mie maso, naley wydoi krow. Kiedy si doi, ciga si j bolenie za wymiona. Pani profesorowa asocjuje to jako kobieta i podwiadomie nastpuje przyhamowanie, kiedy ma kupi maso. Jak wida, ju i ja poczuem si na siach rozprawia o psychoanalizie. Moe to istotnie, z odrobin fantazji, nie bardzo trudne zajcie. Nie majc pojcia o chiromancji, praktykowaem w modoci wrenie z rk z niebywaym nieraz profitem dla siebie, kiedy dawao mi si wytumaczy, e los wyryty na rce kae tej, ktrej wr, popeni, co ja wiem, a ona rozumie. Ot tu jednak temat jest zbyt bolesny. Nie pozuj na psychoanalityka, liznem tego tylko tyle, ile wymaga rzemioso reportera. Tyle e w dugiej wdrwce za losem polskim rejestrowaem kompleksy spoeczne, ktre w tym cyklu podaj, przymierzajc bardzo pobienie do kompleksw obcych.

Wizje godowe424425
W Polsce twarda rzeczywisto nie pozwala na emigranck nieokieznan fantazj, ktr kompleks rekompensuje odniesione rany. Ale przebiegi, w gruncie rzeczy, s identyczne. Pamitam z bytnoci w 1956 r., jak siedzc w towarzystwie kilkunastu osb, nagle uwiadomiem sobie, e matki i ony polegych przeplataj doborowy komplet eks-kajdaniarzy. I to jakich kajdaniarzy! Z najciszego dna ponienia ludzkiego, z rnych stylw odhumanizowania, o ktrych nie nio si adnym Dostojewskim. Eks-winiowie podsuwali wdowom cukier, mieszali yeczkami w filiankach, ale nie daem si zwie: to wszystko byo na niby, jak posiedzenie emigranckiego pseudo instytutu naukowego. Poszedem wic na blisz rozmow do jednego z nich. Znaem go od dziecistwa; odwiedzaem w czasie pobytw we Lwowie. Dobry fachowiec rzuci si do pracy w swojej dziedzinie z caym oddaniem. Aresztowany, torturowany, pomiatany bezecnie, przesiedzia siedem cikich lat w wizieniu. Zdumiaem si, e ten siedemdziesicioletni czowiek jest opanowany, wygolony, schludnie ubrany i mwi w wyrazach powcigliwych o swojej strasznej przeszoci. Jedyn rzecz, ktra wiadczya o jakich niedomogach, by palcy czerwony nos. Znajomy lekarz mi mwi, e ludzie o mocnym charakterze, ktrzy przywykli przez wszystkie lata, kiedy usiowano ich zama, zachowywa niezawis postaw, znalazszy si na wolnoci, chodz w niej nadal jak w pancerzu. Ich wola nakazuje nawet ciau dobr form. Ale dowiadczone oko uowi zawsze
424 425

rdo tekstu: Kierunki 1902, nr 17. (W pierwodruku szkic zatytuowany: Gd.) Ten i trzy nastpujce szkice cyklu tycz kompleksw w kraju. Drukowane w pismach w 1958 r. s ju, na szczcie, w duej mierze przeytkiem, ciekawym jednak dla dokumentacji.

symptomat wewntrznego zniszczenia. Ot - choby czerwony nos, ktry wiadczy o gbokich, nieodwracalnych zmianach w przemianie materii. Nastpuje dzie, kiedy nagle, w jednej chwili, kruchy pancerz spada, odsania inwalid. To samo ze stanem duchowym. Czowiek relacjonujcy z opanowaniem wasne przejcia nagle zacz dowodzi, e wszystko bdzie dobrze, bo ukw i Eisenhower ju si dogadali. ukw ma pretensje tylko do tego, co miaa Rosja carska przed wojn. Znajomy mego rozmwcy, ktry bdc we Lwowie odwiedzi jego mieszkanie, przynis wiadomo od mieszkajcych w nim Rosjan, e mj przyjaciel otrzyma cae mieszkanie wraz z meblami ju za par miesicy, bo Rosjanie opuszcz Lww... wywoc ze sob wszystkich Ukraicw. Patrzyem na bliskiego mi czowieka z blem: przemawiaa przez niego jaka Hamsunowska wizja godowa narosa w cigu dugich lat wiziennej beznadziei, w ktrej musia si karmi fikcjami marze. Pomylaem o jego odpowiedniku na emigracji, ktry mi pisa, e go na odlego bolszewicy pal promieniami.

Przypomniaem te miech ksidza-ludoercy, kiedy mi moda kobieta opowiadaa, jak, zaraz po ich uwizieniu, kazano wszystkim kobietom wizienia za jakie przewinienie rozebra si do naga i pdzono na asfalt do podziemi, gdzie stay w zimnie, po kolana w wodzie, zlewane hydrantami. Stranicy - moe przez perwersj - nie pozwalali i w koszulach, ale pozwalali naoy albo majtki, albo bluzk. I tu - mwia zamiewajc si - okazao si, e pojcie wstydu jest rne u rnych kobiet: jedne wolay zasoni d, inne gr. Opowiadajca - wwczas kiedy si to dziao, miaa osiemnacie lat - bya wzita wprost z domowego puchu. Jej miech zabrzmia jak miech ksidza-ludoercy, by okropny, bo c na obron zostao? miech by obron, jak przez dwa tysice lat dowcip broni ydw, ktrzy idc do komory gazowej yczyli sobie, eby si spotka w jednym kawaku myda. miech - bro nieszczliwych.

Kiedy przyjechaem do Polski przed zdarzeniami padziernikowymi, widziaem, jak psychika ludzka wydziela z siebie ochronne otoczki. Byy one tego samego typu co na emigracji - najczciej mistycznego. Na emigracji kobieta z wyszym wyksztaceniem, ktra stracia w powstaniu syna, obcowaa z jego duchem za porednictwem medium. Pewnego razu wrcia rozpromieniona, uspokojona. Medium widziao przebiegajcego lisa. A koleg jej syna by, polegy rwnie, Lisiewicz czy Lisicki. Musieli wic by razem w zawiatach. Innym razem medium zakomunikowao, e dzi dojdzie j jaki znak z zawiatw. Wrciwszy do domu stwierdzia, e wazon z okna by przestawiony na niezwyke miejsce. Nic nie pomogy stwierdzenia landlady wynajmujcej pokj, e to ona wazon przestawia. Byo jasne ponad wszelk wtpliwo, e w domu by duch jej syna. Ile razy byem zapewniany przez inn matk, e wanie teraz, kiedy rozmawiaa ze mn, poczua, e przez pokj przechodzi jej zabite dziecko. Nie umiaa wytumaczy, jak to poczua, ale z twarzy jej bio szczcie.

Pochylaem si i caowaem jej rk. Ale rwnoczenie mylaem, jak si pokieruj sprawy narodu, w ktrym liczb takich matek pomnoy przez milion. W Polsce widziaem to samo stwarzanie kompleksowych otoczek. Pobiegem do nad wyraz nieszczliwej pani, ktra stracia ma, wszystkie dzieci, ca rodzin, cay majtek, jest w ndzy, w opuszczeniu. Spotkaa mnie umiechnita. W oknie staa doniczka, na stole kawa i ptifurki. Ze czci pomylaem o harcie tej kobiety. Ale zmartwiem si, kiedy powiedziaa, e wie to na pewno, e ofiara Polakw zostaa przez Matk Bosk przyjta jako dostateczny ju ekwiwalent za nasze grzechy i e nie ma ju adnej wtpliwoci, i odtd przestaniemy by karani.

A czy nie tego samego, acz ciszego, typu bya kompleks-otoczka, jak naokoo swego cierpienia zbudowaa pewna pozostajca w kraju somiana wdowa? Odwiedzia mnie w hotelu ze spraw nastpujc: M jej, oficer zawodowy, znalaz si w Stanach Zjednoczonych. Jej prby korespondowania przeci listem powiadajcym, e jest bardzo wan osob w najbliszym otoczeniu prezydenta USA, wic korespondowanie z kim zza elaznej kurtyny sprawi mu wielkie trudnoci, naraa go na podejrzenia. Zdeprymowana kobieta spytaa go, czy wobec tego nie zezwoli na porozumienie si z nim drog mediumiczn, na co chtnie zezwoli. Odtd stale rozmawia z nim t drog. Prosi mi jednak o zawiezienie listu i wpynicie na ma, aby zezwoli na korespondencj. Naturalnie, byo jasne, e m nie yczy sobie cznoci z on. Ale ilu ludzi pielgrzymowao do mnie, aby pomc im znale bliskie osoby na emigracji, tak jakby przez tyle lat od zakoczenia wojny te bliskie osoby nie byy w stanie nawiza kontaktu. Spytaem wic tylko, po co prosi mnie o porednictwo, skoro ma nawizan drog mediumiczn (na ktrej m jej odpowiada, tak jakby wanie tego sobie yczya: serdecznie, w sowach penych tsknoty). Odpowiedziaa, e... jednak... chciaaby mie w rku zmaterializowany list od niego... spojrze na jego podpis... Tak kompleks osania tylko do czasu. Czowiek z nim idzie jak kto, kto posuwajc si nad przepaci zasania wzrok. Przyjdzie zakrt - runie w przepa. Piszc o emigracji, demonstrowaem na przykadzie Instytutu Naukowego, jak z kompleksw indywidualnych tworzy si zbiorowa zasona oddzielajca od rzeczywistoci. W Polsce dzieje si to samo. We wszystkich jej przekrojach. Kiedy zaproszono mnie na zebranie towarzyskie, ktre stanowili sami utytuowani. Przed wojn ludzi tego krgu rozpoznawao si po nieuchwytnych oznakach. Tu tymczasem najautentyczniejsze hrabiny mwiy z nalotem przypominajcym nieco aktorki grajce rol arystokratek. Niektre z tych osb znaem przed wojn jako bynajmniej nie afektowane. Wida znalazszy si wrd swoich i wrd czterech cian - rozadowyway kompleksy... Ale i w sposobie mwienia szerokich mas pojawiy si swka zasklepiajce.

Znuony tuaczk, uchwyciem si doludzkiego sowa kochany, a zorientowaem si, e jest to symbol naduywany przez odartych ze skry ludzi, ktrzy nim pokrywaj zniecierpliwienie, wywoane cikimi warunkami ycia. To swko siedzi jak przeszarowany maquillage na znuonej twarzy. Takie chwyty nie wystarczaj. Na pomoc przychodzi - wdka. I znowu - w kadym przekroju Polski. Kelner zaproponowa wiartk. Przyjechawszy z pierwsz wizyt do Polski jeszcze przed Padziernikiem, zaprosiem dwie znajome na obiad. Spojrzaem ubawiony na dwie zaproszone panie po szedziesitce, ale nie protestoway. Kelner, nie czekajc na dyspozycj, przynis - p litra. Obie matrony, ktre znaem sprzed wojny, ktrych nie mgbym wyobrazi sobie z wdk, cignc amfitriona jak na lince, wawo osuszyy butelczyn. Jest - za ciko. Za wszelk cen chce si poy na niby. To na niby, jak widzielimy, osiga si rnymi rodkami. Wdka nie jest najdrastyczniejszym.

Lew rk przez praw nog426

Kiedy byem w 1956 r. w Polsce, trudnoci zwizane z przechodzeniem z epoki kapitalistycznej, ktre ci nad mentalnoci z tamtej epoki, rzucay mi si w oczy z ca wieoci, z jak je widzi przybysz. To, co pisz, jest anachronizmem, ale wskazujcym, z jakich wychodzilimy trudnoci. W pierwszy wieczr zaprosiem na kolacj dwu najbliszych krewnych. Byem oszoomiony tanioci w przeliczeniu na zote i wspczuem ich latom niedostatku. Obstalowywaem najlepsze potrawy i napoje, kelner, poznawszy przedwojennego gocia, usugiwa w ekstazie. Kiedy gociom moim poda dwie melby, a mnie lody, poprosiem, aby mi do lodw przynis takie dwa wafelki, jakie s w melbie. Mj wielbiciel pocz wydawa nieartykuowane dwiki, wykazujce zupen bezradno: nie mg, za adn dopat, doda mi tych dwu wafelkw, bo tego jadospis przy lodach nie przewidywa. Kiedy ju tak dwa miesice przemieszkaem w Polonii, co dzie majc goci zarwno na obiad, jak na kolacj, pewnego dnia, majc dwu interesantw, uprzedziem zarzdzajcego, e naleno ureguluj jutro. Mimo tego, e tkwiem w tyme hotelu ze wszystkimi bagaami, e pisano o mnie w gazetach, e urzdy przysyay po mnie auta, e czsto wizytowali mnie rni dygnitarze - kredytu nie uzyskaem, bo przepisy nie zezwalaj. Kiedy jechaem autem przysanym po mnie, kierowca w pewnym miejscu wskaza: - O, to jedzie moja takswka. Okazao si, e moja oznacza, e jedzi na niej zmiennik. Na moje zdumienie, jak moe czy to ze swoj posad, odsoni mi tajniki tak skomplikowanej ekonomiki na najniszym szczeblu, e jej nie mogem uchwyci. Mimo e nalea do trzeciej kategorii kierowcw (okazuje si, podzielonych na klasy jak mandaryni), mia za osiem godzin dziennie podstawow ga 600 z. Musia wic w swej instytucji jedzi dwanacie godzin, by wyrobi 900 z. Dalej ju sza skomplikowana abrakadabra jakich premii, midzy ktrymi zapamitaem mroc mi jako automobilicie krew w yach premi za nieprzedstawienie wozu do przegldu. To wszystko dawao mu dalsze 300 z. Ale tak naciuane

426

Tekst nie publikowany.

1200 z nie starczao na on i troje dzieci, wic trzy razy na tydzie najmowa si na nocnego zmiennika i trzy razy na tydzie pracowa bez przerwy 36 godzin. Pomylaem sobie, e oto mam czowieka, ktremu ka zrobi potnego susa z epoki kapitalistycznej w epok socjalistyczn. Przed skokiem przez przepa midzyepoki ucinaj mu nogi (swobodnej inicjatywy) i zastpuj je niesychanie pomysowymi protezami, penymi sprynek rnych premii.

Pojechaem te wwczas kajakiem. W pewnym miejscu ldowaem w majtku nalecym do Rady Zakadowej pewnej fabryki. Zobaczyem w mdym kapuniaczku siedem smtnych sylwetek ospale acych po polu. Bya to komisja majca stwierdzi, czemu nie obrodzi chmiel. Po dwu z wojewdztwa, z powiatu, Rady Zakadowej i jeden z Rady Gromadzkiej. Nie jestem pewien, czy dotd midzy szanownymi instancjami zainteresowanymi nie trwa korespondencja na temat ustalenia winy. Przestraszyem si - e jednak strasznie drogo produkuje si ten chmiel. Czytelnik zechce mi wybaczy te wydziwiania, ktre mog si wydawa wydziwianiami czowieka nie rozumiejcego nieuchronnych koniecznoci. Nie myl, eby tak byo, bo gdyby mnie ncio rozrabianie, to bym po prostu - zosta na emigracji. Przypominam jednak, e tematem tego cyklu nie jest analiza warunkw gospodarczych, tylko polskich kompleksw. Niezalenie od tego, co suszne, a co nie, co nieuchronne, a co byoby do ominicia, fakt jest niewtpliwy, e za przestawianie systemu gospodarczego paci si duymi ofiarami, a gdzie due ofiary, tam narzekania, a gdzie narzekania, tam kompleksy, tam wypaczenie psychiki, a gdzie wypaczenie psychiki, tam zniona zdolno spoeczestwa do pracy. To mnie wanie interesuje. Po dowiadczeniach sprzed dwch lat wracaem ju na stae do Polski z wyostrzon obserwacj: przecie tym razem to nie krtkotrwaa wizyta, a duszy pobyt i praca. To ju nie ycie w hotelowym kloszu, tylko kade brakorbstwo bdzie mnie bio osobicie. Bd cign soki tematyczne z gruntu, ktry uleg nie rozeznanym w caoci przeze mnie zakwaszeniom, procesom fizycznym i chemicznym. Tote z t napit czujnoci wstpowaem ju od razu w New Yorku do linii Gdynia-Ameryka po bilet. Zwykle otrzymuje si trzy rodzaje nalepek na baga: kilka nalepek na te dwie, trzy sztuki do kabiny, nalepk z napisem wanted (do zadania), ktr si nalepia na kufer wdrujcy do okrtowego skadu podrcznego, i wreszcie ca mas nalepek not wanted na baga, ktry zjeda do lukw i nie jest dostpny a do przybycia do portu docelowego. Ale urzdniczka wrczya mi czterdzieci nalepek z napisem wanted. - Czy pani przypuszcza, e bd na przykad potrzebowa caej swojej biblioteki w cigu drogi? - Ach, bo tych nalepek not wanted mi zabrako... Okazao si, e tych nalepek zabrako dla wszystkich omiuset pasaerw Batorego. Pytaem przy zaokrtowaniu oficera bagaowego, jak to bdzie? - Zrobi si na medal - odpowiedzia rzeko. Na medal? Kt to uy tego powiedzenia? Ach, to o tym referacie, eby wyda caego Mickiewicza po angielsku.

Medal okaza si ju nazajutrz, kiedy tumy spazmujcych paniu brodziy po stertach kufrw, nawalonych jeden na drugi, a zaoga bagaowa azia po tych Gaurisankarach, beznadziejnie usiujc co odgrzeba. - Panie - dawiem si irytacj, patrzc jak uznojony bagaowiec ociera pot z czoa - czy warto si mczy? Czy nie warto zwrci uwagi linii, eby wydrukowaa nalepki? Ucieszy si, e pokonwersuje: - Pewno, e trzeba by, kochany. Nie byo w tym krzty nadziei, e to si zrobi. Indyferentyzm. Przypomnia mi si nocleg w hoteliku tureckim w Mersynie, ju po tamtej stronie gr Taurus. Oblazy mnie gsto pluskwy, poleciaem do portiera Czerkiesa, mwicego po rosyjsku. - Czort znajet, kopy... Portier nudzi si jak mops i z rozkosz podj temat: - Da, oni, proklatyje, kak oblezut... Zaopatrzyem si w transformator do maszynki do golenia, bo w Europie i w Polsce jest inny prd. Ale wtyczka transformatora nie wazi do gniazdka. Kochany... Cyk... - dali drug wtyczk. Ale na nic si to nie przydao, bo na prd stay, a maszynka jest na prd zmienny. - Tocie o tym nie wiedzieli, zanim obcilicie wtyczk? - Zapomnielimy. - No, nic, przyda si na Warszaw. - Hm... ta wtyczka na Warszaw nie bdzie pasowaa. - To czegocie bezmylnie uniemoliwili uywanie maszynki i na Warszaw, bo nie ta wtyczka, i na okrt, bo prd jest stay, i na USA, bo ju zmienilicie na zmienny 120? Ucieszyli si z tematyki: Ach, istotnie, jak obci, to jest obcite... Oni, proklatyje, kak oblezut... W Warszawie w hotelu rwnie beztroskie chopaki obcili mi z powrotem wtyczk, zaoyli drug, ale spalili transformator. Wobec czego postanowili przewin co w maszynce. Przewijali, przewijali, a im spucho. - Wtyczka jest fest - owiadczyli uczciwie - ale tej maszynki teraz nie mona uywa ani w Polsce, ani w Ameryce, ani w ogle nigdzie, bo w rodku spucha. Chciaem si goli yletk, ale nie byo ostrz. Chciaem pj do fryzjera hotelowego, ale na frontonie hotelu tylko jarzy si wielki neonowy napis fryzjer, a w rodku nie byo nic. Chodziem obronity, urzdzony na medal. Jako wida, w tym wszystkim trzeba sobie radzi. Jak radz ci ludzie? Owszem - stolarz, spawacz, lusarz, tapicer, elektryk - s tak rzetelni wzgldem klienta, e kiedy im zwracam przy przedstawionych rachunkach uwag, e zapomnieli policzy jak cz, odpowiadaj uczciwie, e j rbnli w miejscu pracy. Trudno si oburza na niesumienno wzgldem mnie, kiedy s tak niesumienni w stosunku do wasnego czasu i do czasu kolegw rzemielnikw. Czas ludzki, najcenniejsza z rzeczy, jakie znam, jest

pomiatany, kopany, zdewaluowany, ley jak miecie na ulicy. A przecie cen czasu mierzy si cena godnoci ludzkiej.

Hajda na termometr!..427
Dotd pisaem o kompleksach mas. Ale kompleksy tkwi nie tylko w rzdzonych. Dla mnie najatwiej dawa przykady po temu z pisarstwa. Z wieloletniego tarcia wiata pisarskiego dcego do warunkw swobodnego wypowiadania si i czynnikw rzdzcych domagajcych si, aby pisarze dali pomoc tworzcemu si yciu - powstay obustronne kompleksy. Pisarze, wraz ze spoeczestwem, nie byli przygotowani do przechodzenia do nowych form, wic i ich tkna reglamentacja. Niebyway wzrost czytelnictwa stworzy plazm, w ktrej moe si rozwija pisarstwo zaczepione o masy. Mimo tak pomylnych warunkw nie ma autorytetw pisarskich, ktre by ksztatoway opini. Nie sdz, abymy mieli pisarzy wywierajcych tak wielki wpyw jak eromski na pokolenie mojej modoci, Sienkiewicz na pokolenie moich rodzicw, Kraszewski na pokolenie moich dziadw i trjka wieszczw na pokolenie pradziadw. Ju pokolenie moich dzieci w minionym dwudziestoleciu jechao resztkami eromskiego, a pokolenie moich wnukw ju zapewne nie ma nawet resztek do rozporzdzenia. Czy to przypadkowa koincydencja, e zabrako tego rodzaju pisarzy? Nie wierz w to - tacy pisarze zawsze si znajduj, kiedy im klimat sprzyja. I teraz mamy talenty, mamy charaktery w wiecie pisarskim. I mamy plazm w wiecie czytelniczym. Ale klimat midzyepoki nie sprzyja formowaniu si pisarskich monolitw. Pisarstwo narodu lecego w midzyepoce na starciu dwch cywilizacji musi przerobi w sobie tak cik prac, e wszelkie zaganianie go do formuek gotowych bdzie miao jeden skutek: pisarz przywrze do formu przestarzaych. Jestem reporterem. Dobry reporta podbudowuje wszystkie dyscypliny ludzkiego mylenia. Ale reporter nie jest ani politykiem, ani socjologiem, ani naukowcem, ani poet. Jest ustawiaczem faktw w odpowiedniej perspektywie wszystkich piciu zmysw. aden jednak z tych zmysw nie powinien ujarzmia czynnika, na ktrym zbudowany jest reporta, tzn. faktu. Walk z literatur wszczyna gniew na termometr wskazujcy, e istniej jakie przebiegi chorobowe. Czowiek, ktry widzi ple na pokarmie, zrobiby naiwnie, zdzierajc ple i nie wpuszczajc przewiewu, bo zostawi warunki do ponownego narastania pleni. Ple pojawia si atwiej, kiedy skra jest zdarta i kiedy jest duszno. Tak fal pleni (nu w buhu) mielimy zaraz po tamtej wojnie. Kierunki polityczne przedwojenne byy zaskoczone niepodlegoci,

427

Tekst nie publikowany.

miay program spoeczny zamglony. I jak przed rewolucj francusk tak i teraz mielimy swoiste Die Leiden des jungen Werthers. ycie jednak daje korektywy, jeli mu nie przeszkadza. Na to panujca pdyktatura bya za saba. Stworzyy si ruchy chopskie, konserwatywno-mieszczaskie, socjalizm o paru odmianach, a nawet urzdowo zakazana myl komunistyczna raz po raz uzewntrzniaa si a to Miesicznikiem, a to Sygnaami, a to powieciami Wasilewskiej, Sokolicz, Drzewieckiego itd. Plenie niky w tych przewiewach, w ktrych w 1928 r. strzelano do uanw i podejmowano bunty chopskie. I wwczas okazao si, ze Buty w butonierce podzili nie spekulanci, tylko talenty zapdzone w kozi rg dywagacji. Bdc w Moskwie w 1934 r., byem zaproszony przez Jasieskiego i Standego na obiad. Pokazywali mi swoje socrealistyczne prace - Czowiek zmienia skr i Pieni Uralu. Kiedy zaczynali te prace, by to ju okres schykowy dla rzetelnego socrealizmu. Przetumaczywszy Pieregnoj Sejfulinej, byem bodaj pierwszym, ktry odway si sign do literatury radzieckiej. Potem ju jako wydawca podjem ca seri radzieckich ksiek: bodaj wszystko, co napisa Erenburg, Szoochow, Ilf i Pietrow, Zoszczenko, ksiki Katajewa, Gadkowa, Pilniaka, Iwanowa, A. Tostoja, Leonowa, Gorkiego i wielu innych. Wydawaem wszystko Wasilewskiej, wydaem Kwaniakw Drzewieckiego, Cysarskie cicie Antoniny Sokolicz, w domu moim gociem Pilniaka, Ilfa i Pitrowa, Erenburga, w Moskwie bywaem na obiadach u Radka. A przecie nie byem komunist, nie byem nawet, mimo Opierzonej rewolucji, fellow-travellersem. Po prostu, jeli ueraem si o to wszystko z cenzur, to dlatego, e uwaaem, i kultura musi rosn na przecigach wiata. [...] Jaskrawy obraz, co si z ni stao, daj wydane w jednym tomie Razgrom i Molodaja Gwardija samobjcy Fadiejewa. Pierwszy, pisany w 1920 r. - kb dymicego pomienia; druga, pisana w czasie drugiej wojny - propagitka. A moe literatura nie jest czynnikiem witalnym, skoro, mimo e upadaa, sputnik si wznosi? Odbiegbym za bardzo od tematu kompleksw, podejmujc to pytanie. Sdz, e kada cywilizacja ma swoje prawa. Harakiri wzbudza dreszcz u Europejczyka, a Ho Szi Min, Mao Ce-Tung lub Hirohito publikujcy okolicznociowe wierszyki dla uczczenia rocznic lub goci umiech u europejskich mw stanu, na ktrych polityce nie ciy komponenta artystyczna. Truman, ktry jako urzdujcy prezydent ogasza, e wykopie genitalia recenzentowi crkipiewaczki, rni si nieco od prezydentw europejskich. A chacun son got - co jednym nie przeszkadza, to innych moe umierci. Po Prostu idce na czele popadziernikowego przeomu sypao rewelacjami, demaskowao, przerobio robot konieczn. Ale to obrachunkarstwo byo, na og, publicystyk niewietn. Kiedy przegldam na noc tygodnik po tygodniku (ze starczymi obliczami kwartalnikw) numer za numerem spada na podog nie czytany. Le tam na kupie publikacje marksistw i katolikw, publicystyka polska. A przecie jest to publicystyka witochowskich, Niemojewskich, Srokowskich, Dmowskich, Rosnerw, nawet Ehrenbergw, nawet Nowaczyskich. Co si stao z publicystyk polsk?

Prbowaem rozpoczyna artyku od ustpu czwartego lub pitego, mniej wicej takiego: Doceniajc wic w caoci wag zagadnienia, naley jednak... Ale i ten chwyt - nie popaca. Cay bowiem artyku by sklejony z monotonnej nierozeznawalnej papki dialektycznej. Ten sposb pisania uprawiaj nawet ksia. W tej szkole wszystkoizmu uczyli si pisa wchodzcy w ycie dziennikarze i chocia (w pewnym stopniu) zanika przyczyna, skutki trwaj. Miaem prbk, co za szkolenie musieli przechodzi moi koledzy. Do pewnej redakcji przysano autorytatywn polemik per: Z jakich pozycji pisze pan Wakowicz? Polemika raz po raz walia mnie cytatami z Lenina. Lenin - wielki czowiek, ale drugije cypliata toe kuszat choczut. I nawet maj prawo te walczy swoimi cytatami, ot, choby z Seneki: To jest godne zastanowienia, e najbardziej bezwzgldni wadcy w stosunku do zalenych od siebie s rwnoczenie najbardziej oddanymi robotnikami w stosunku do sug innych panw. Jadc do Polski uwaaem, e ode mnie tylko zaley nie nagina mego sposobu pisania. Ale w praktyce... Ogosiem w Trybunie Ludu list do biblioteki powiatowej w Eku. Przesyam sto zotych jako ekspiacj za niezawiniony udzia w darmowej pijatyce wyprawianej z pienidzy publicznych przez Rad Narodow - i porwnaem te obyczaje do czasw saskich. Ale w tyme artykule zamieciem passus o piknej pracy biblioteki w Eku. Wysawszy felieton, zreflektowaem si: biblioteka to pikna rzecz, ale skde si wzia w artykule nie bdcym jak oglnikow korespondencj z Eku, tylko majcym jeden cel - napitnowanie zych obyczajw. I zrozumiaem, e ju doczam do obwarowanego stylu pisania.

Nad literatur wiata zaciyy nie tyle przeladowania polityczne, ile nieznone widzimisi, od ktrego nie byy wolne nawet najwiksze umysy, c dopiero - urzdnicy cenzury. Ju Platon proponowa usunicie z Homera ustpw nieodpowiednich, Plutarch mia Arystofanesa za spronika. Pomimy, eby uplastyczni to widzimisi, konfiskaty reformatorw, rewolucjonistw, piszcych o seksie. Ale przecie konfiskowani bywali Dante, Cervantes, Molier, Szekspir, Goethe, Flaubert, Mark Twain, Maeterlinck, Jack London, nawet bajki Andersena, nawet libretto Traviaty, nawet Robinson Cruzoe. Konfiskowane byy przez Koci dziea pniejszych papiey Leona XIII, Piusa II. Nie byo pisarza polskiego, ktrego nie usiowano by zniszczy. Znowu nie uatwiam sobie zadania cytujc pisarzy kontrowersyjnych. Ale przecie Kollokacja Korzeniowskiego bya pitnowana jako niemoralna, o Halce pisano, e wydobywa brudy, konserwatywnemu Szajnosze wytykano obrazy nieprzyzwoite, Wincenty Pol mu wytyka bezczeszczenie w. Jadwigi. O Szopenie pisano jako o sentymentalnej pchle. Sonety Mickiewicza, wedug Mostowskiego, byo to paskudztwo, a autor ich - wedug Komiana - by to pgwek wypuszczony ze szpitala szalonych.428 Demokrata Polski

428

Sd Mostowskiego o Sonetach Mickiewicza zosta zrelacjonowany w licie Komiana do gen. Morawskiego (z marca 1828), w ktrym nadawca pisa: Sonety Mickiewicza najlepiej oznaczy Mostowski jednym sowem:

pisa o Panu Tadeuszu, e wyraa barbarzysk nienawi umysowemu ruchowi429, Ostrowski pisa o spodleniu Mickiewicza, a Pszonka430 po prostu w swoim artykule nazwaa Mickiewicza Osem431. A co o prostactwie Mickiewicza pisa dostojny Komian? Nastpcom nie lepiej si dziao. Stanisaw Tarnowski pisa, e caa poezja Wyspiaskiego to jeden wielki wariacki taniec, Prusa gorszy Sienkiewicz, o ktrym znowu i Nowaczyski pisa, e patrzy przez rur od barszczu, Widzimisi doszo apogeum w wypadku Kraszewskiego. Ten tytan powieci historycznej, wielbiony wadca umysw, pitnowa drugiego tytana narodowego, .Matejk, za jego Rejtana: Policzkowa trupa matki nie godzi si. Alici sam pojecha na audiencj do papiea Piusa IX, ktry, nastawiony przez rodakw, skarci Kraszewskiego za niemoralno.432 Po c mnoy te smutne rejestry? Ci wszyscy potpiacie mieli pene kwalifikacje na zajcie stolcw cenzorskich. A strach pomyle, czego by narobili, gdyby mieli wadz.

Doceniam dyscyplin spoeczn (uwaga!... zaczyna si obmurowywanie). Spencer pisa, e dyscyplina przepaja ca przyrod, ktrej prawa s okrutne. Nie jestem, tym bardziej, przeciw dyscyplinie w ustrojach awangardowych, ktre musz ama nawyki wikszoci zrosej z przesz epok. Wrciwszy po Padzierniku, informowaem emigracj, e musi nastpi przykrcenie odwily, jeli nie mamy i do anarchii lub katastrofy. Uwaam stanowisko pisarzy wystpujcych w obecnym ustroju totalnie przeciwko cenzurze jako takiej, a rwnoczenie podkrelajcych pozytywny stosunek do polskiej rzeczywistoci (eufemizm) za contradictio in adiecto, w wolnym przekadzie: kiwanie palcem w bucie. Zakrzykn veto!... i uciec na Prag?433 Nie, nigdzie nie ucieka i walczy o sens pisania. O to, aby cenzura, skoro musi istnie, nie uatwiaa sobie zbytnio swych zada. Przed wojn studiowaem reklam. Z mego zaplanowania wyszo kilka najwikszych kampanii reklamowych. Stwierdziem wwczas, e na ze zaplanowanie kampanii wpywa, kiedy mwi ona nie to, co przekonuje odbiorc, tylko to, co si podoba mocodawcy.

paskudztwo. W dalszym cigu listu Komian okreli autora Sonetw jako pgwka wypuszczonego ze szpitala szalonych. 429 Demokrata Polski w numerze z 4 grudnia 1838 pisa o poemacie tonem wtpliwoci tyczcych si sytuacji, w ktrej Mickiewicz w swoim najnierozumniej wysawionym Tadeuszu nie wynurzy niejako barbarzyskiej nienawici umysowemu ruchowi i rozwiniciu Polski. 430 Pszonka - satyryczne czasopismo emigracyjne zwizane z Towarzystwem Demokratycznym Polskim. Wydawane w Strasburgu (1839-1842) i Paryu (1842-1844), wielokrotnie oskarao Mickiewicza o religianctwo, jezuityzm i zwizki z Towiaskim. 431 Jzefat Bolesaw Ostrowski (1803-1871) zwany Ibusiem, publicysta i dziaacz emigracyjny, znany by gwnie jako paszkwilant atakujcy m. in. Mickiewicza i Worcella. 432 Inspirowany przez rodowiska zmartwychwstacw Pius IX na audiencji w 1858 skarci Kraszewskiego za rzekom niemoralno ksiek i pogldw, nagannych u pisarza katolickiego. 433 Odwoanie do znanego cytatu z komedii J. U. Niemcewicza Powrt posa, gdzie w akcie I Starosta powiada o liberum veto: Jeden Ojczyzny caej trzyma w rku wag/ Powiedzia nie pozwalam i uciek na Prag.

Rzecz prosta, zaklei wszystkie poty hasami odpowiada biurokratycznemu zadowoleniu. Ciesz si, e plan propagandowy przekroczyli o 117%, nie troszczc si o to, e konsumpcj propagowanego hasa obniyli o dalsze 1%. Ka co napisa - a to napisane bdzie tak samo martwe jak haso na pocie. Zaka co - a to zakazane przejdzie aluzj, przeszwarcuje si humorem. Humor i patos z jednych pyn rodowodw. Oba s wyrazem uczucia, oba stanowi witamin konieczn dla ycia. Nie wyobraam sobie pisania bez tych dwu ingrediencji. Jeli pisz w Zielu o onie jako krliku i przypisuj jej smrodek dydaktyczny, to jest to jeszcze jedna farba na palecie wzruszenia. Dlatego republikascy (a wic prorzdowi) fotografowie api ziewnicia Ajka434, kade jego podrapanie si w gow, byliby najszczliwsi uchwyciwszy, jak potkn si i apie spadajcy kapelusz. A c tymczasem za urzdowe polskie niezadowolenia byy o okadk Life, na ktrej Gomuka okry gow jakim bezpretensjonalnym kapturkiem gumowym w czasie przemwienia w deszcz. Zastawiano si... o powag Gomuki. Durnie s zawsze powani - pisa Jewrieinow. A przecie, jak zauway Shaftesbury435, humor jest miar doniosoci zjawiska. Z tym niepomiernym ciarem - zwierza si Lincoln - jaki dwigam dniem i noc, umarbym chyba, gdyby co dzie nie dawano mi okazji si pomia. Humor jest tak nieodcznym skrtem myli jak metafora. Gdzie mdro znajduje art na wypowiedzenie si - pisa Penn436 - tam art staje si jej najlepszym ordownikiem. Wyugowa humor, to wykrwawi publicystyk i humoru nie zwalczy. Bo ucieka wwczas w opotki, zasiada na uroczystych transparentach i dopiero wietnie na nich rozkwita. Bo, ostatecznie, czy naprawd tak zmieni si od Juvenala czas, w ktrym si stwierdzao, e difficile est satiram non scribere. A nade wszystko -- humor zabija kompleksy.

Ale czyme zabi myl? Tylko wpywaniem na ni inn myl. Diabe nic tak nie kocha jak nietolerancj reformatorw - pisa J.E.. Lovell - i niczego si tak nie obawia jak ich wyrozumiaoci. Dopisaem si do takich a truizmw, e je okraszam cytatami, by zbytnio nie ckniy. Potrzebowaem ich dla podejcia do nastpujcego twierdzenia: Czym zaciya Bereza?

434 435

Chodzi o Ike Eisenhowera. Anthony Ashley Cooper Shaftesbury (1671-1713) - angielski ksi, pisarz-moralista, autor Characteristics of Men, Manners, Opinions and Times (1711). Cytat pochodzi z czci: Sensus Communis: an Essay Concerning Wit and Humour. 436 William Penn (1644-1718) - przywdca stowarzyszenia Society of Friends (tzw. kwakrw), publicysta, autor dziesitkw traktatw religijnych i politycznych oraz zbioru aforyzmw Some Fruits of Solitude (1693).

Nie tyle sam sw instytucj - pozbawienie wolnoci w drodze administracyjnej istnieje nawet w pdyktaturach. I zwaszcza w pdyktaturach przychodzi wwczas urodzaj na mczennikw, nieraz zabawnych. Cymbay (fools) - pisa Byron - kochaj by mczennikami. Niebezpieczestwo dla reymu sanacyjnego nie tyle polegao na powoaniu instytucji Berezy, ile na tym, e ta instytucja ncia atwoci rzdzenia: pakowao si do Berezy Mackiewicza, ktry irytowa dygnitarzy; ydowskiego adwokata, ktry zadrani poczucie patriotyczne jakim chucpiarskim przemwieniem; biaoruskich kooperatystw, przeszkadzajcych rzdzi si gminnym kacykom. Z chwil kiedy chce si rzdzi zbyt atwo, rzdzi si zbyt krucho. Bo w masach rodzi si przekonanie (e zapoycz si od Latimera437), e gdzie zachodzi przeladowanie, tam zapewne prawda jest po stronie przeladowanej. Rzdzenie wymaga cigego wysiku duchowego. Nie mona go wyda z siebie bez wsppracy z intelektualistami. Nie mona ich zapdza do obozu kiwajcych palcem w bucie. Ach, na pewno kiwanie palcem w bucie nie jest grone. Ale absencja? Gdyby wszystkie rotacje zawali pracami zleconymi pir nawet najlepszych, nad rumorem tej wydajnoci bdzie staa - gucha absencja.

Poprzednie felietony powiciem kompleksom mas. Zanim poczniemy kurowa kompleksy mas, rzdzcy w sobie powinni przeama kompleks uatwiania rzdw przez rajdy na termometry. A literatura - kompleks strachu, prowadzcy do absencji.

Ru na gruzach438
Mimo zamglenia kompleksami - Polska w tej mgle jest nasilona niewidocznym dla nie uczulonego oka blaskiem. W dni padziernikowe, kiedy mia na placu Defilad przemawia Gomuka, pieszyem, aby zdy na czas z zebrania fabrycznego na eraniu. Byo pochmurno. W tej mgiece ze wszystkich stron odbudowanego miasta sycha byo schodzce si gwiadzisto do placu kroki mas ludzkich. Z baru wywalio si kilku obywateli pod gazem. Widzc mnie objuczonego lamp elektronow i aparatem fotograficznym, ucieszyli si: - Te, panie fotograf, bdziesz pan mia dzi dobre zajcie. - Owszem, tak - podjem komunikatywnie - tylko e mga...

437 438

Hugh Latimer (1485-1555) - angielski duchowny, reformista, spalony na stosie w Oxford. Tekst nie publikowany.

- Co to mga - rozstawi si sympatyczny pijak przede mn na rozkraczonych nogach -- tu jest dzi soce - waln si w piersi. Zapamitaem sobie o tej mgle i o tym socu, aby zrozumie, e czowiek w Polsce, mimo nerww jest ciepy.

Kiedy wracaem ponownie po dwu latach, po wyldowaniu w Gdyni nadaem depesz: jestemy, witamy, przyjedziemy jak najprdzej. Telegrafistka powiedziaa gosem kategorycznym:- Niech pan pomyli, kiedy istotnie pan bdzie mg przyjecha, i powiadomi, bo inaczej bd si denerwowa. Mj Boe, gdybym amerykaskiej telegrafistce podyktowa, e w klatce przywiozem fruwajcego sonia, odpowiedziaaby gosem drewnianym jak klekot aparatu Morsea: - Yes, sir - i wybbniaby wiadomo o soniu. Dzwoni do telefonistki hotelowej: - Prosz, niech mnie pani przez p godzinki nie czy, chc si zdrzemn. - To ja pana przez godzin nie bd czy; niech si pan wypi. Wyobraam sobie min biznesmena amerykaskiego, gdyby mu kobieta-automat tak nieoczekiwanie sfelerowaa. Zadzwoniby do biura naprawy, czy raczej do dyrekcji hotelu z zaaleniem. Albo... Albo poleciaby do centrali telefonicznej z bukietem r. Polak z zaaleniem nie poleci, bo za strat czasu si nie obraa. Polak te nie poniesie r, nie tylko dlatego, e musi dba wicej o grosz, ale i dlatego, e w Polsce dorodkowo czowieka do czowieka nie jest czym tak niezwykym. Dlaczego uywam sztucznego sowa dorodkowo, zamiast zwykego yczliwo? Bo wanie przyjedam z kraju, gdzie yczliwo powszechna i istotna jest stokro wiksza ni w Polsce. Ameryka, w spadku po pionierskich przodkach, otrzymaa tradycje dobrego ssiada, pomocy gromadzkiej, uczynnoci. W adnym pewno kraju nie podadz tak chtnie cakiem obcemu przybyszowi pomocnej rki. Jest to ten wspaniay klimat ludzki, ktrym zachystuje si przybysz z Europy. Ale to jest uczynno ludzi bogatych, dla ktrych udzielenie pomocy materialnej nie jest wysikiem. Jest to te forma wspycia modej, nie zdegenerowanej spoecznoci ludzkiej, forma, w ktrej ta spoeczno czuje si dobrze. Ta ich yczliwo pochodzi z czasw, kiedy jednemu pionierowi zapalia si o w wozie, a drugi udzieli mu smarowida, i kiedy obaj podali do tych samych znalezisk zota. Nasza dorodkowo?... Mj Boe!

To oszalaa Warszawa, pdzca na dworzec kolejowy na wiadomo, e na rampie stoj wagony z dziemi wywoonymi z Lubelszczyzny.439 To drzwi na klatkach schodowych otwierajce si, by schroni uciekajcych przed apank. Ta wiara, z jak zbieg z kacetu podbiega do pierwszego czowieka z liter P. Ten tum - chce y. Dugie lata, moe dziesiciolecia - walczy [...] o prymitywne prawo do przeycia. Ten tum w dorabianiu si nie jest solidarny, wsppomocny, jak tum amerykaski. Ale jest wsppomocny - w przetrzymaniu. Jest rzecz wzruszajc patrze, jak ten tum strofuje si wzajemnie w ogonkach. To nie jest tylko wyadowywanie zdenerwowania. To jest ten instynkt wyrobienia moliwie najbardziej znonych warunkw wegetacji, ktry kaza winiom maej, natoczonej celi za wsplnym porozumieniem obraca si na drugi bok. To nie jest yczliwo, to jest dorodkowo, wana, twrcza i zdrowa cecha ludzkiego poycia, aczkolwiek wywodzca si z kompleksw chorobowych. W organizmie fizycznym widzimy te same procesy, gdzie produkty chorobowe sprzyjaj wyzdrowieniu. Robaki zalge w ranie to przyjaciele: zjadaj tylko czci obumare, a ich wydzieliny zabijaj bakterie. Chorobliwe wzmoenie narostu ciaek biaych w szpiku kostnym rannego zabija procesy gnilne. W organizmie psychicznym narodu z procesw chorobowych powstaj nowe wartoci. To nie jest yczliwo czowieka do czowieka, na ni jestemy jeszcze za biedni, ale to jest dorodkowo, bdca cennym produktem kompleksw. Jaka jest midzy nimi rnica? Wemijmy dwa analogiczne wypadki: W maym miecie na poudniu Teksas do szpitala przywieziono ofiar katastrofy samochodowej. Uratowa j moga tylko transfuzja, ale ofiara posiadaa rzadk grup krwi, ktrej nie byo na skadzie. W p przerwanej nagle audycji radiowej podano grup krwi i ogoszono apel. Apel posysza w radio samochodowym przejedajcy koo szpitala kierowca, sign do swoich papierw i przekona si, e naley do tej grupy krwi. W dwie minuty po apelu szpital mg przystpi do transfuzji i ycie ludzkie byo uratowane. Ale tymczasem w szpitalu pojawiali si nowi oferenci, telefon dzwoni nieustannie z pocze dugodystansowych. Z najdalszych zaktkw USA, pooonych o dwa tysice mil i wicej, ofiarodawcy do tej samej grupy krwi zgaszali gotowo niezwocznego przybycia samolotem na wasny rachunek. Wspaniay zryw solidarnoci ludzkiej. Sublimowana yczliwo czowieka do czowieka. I oto, ledwom w Polsce zaoy radio, posyszaem wezwanie:

439

Chodzi o akcj masowego wysiedlania ludnoci polskiej wedle tzw. Generalnego Planu Wschodniego przewidujcego germanizacj terenw Europy wschodniej. Akcja ta realizowana bya w trzech etapach na Zamojszczynie (listopad 1941, listopad 1942 - marzec 1943, czerwiec - lipiec 1943). W czasie akcji wywieziono ok. 30 tys. dzieci, z ktrych wiele zmaro w obozach w Zamociu i Zwierzycu lub w Owicimiu. Spoeczestwo usiowao wykrada lub wykupywa dzieci z transportw zamojskich.

Na st operacyjny idzie zagroona lepot. Jest, nadto, gucha. Lekarze bd mieli trudnoci w komunikowaniu si z ni przy stosowaniu anestezji, poszukuje si ofiarodawcw aparaciku suchowego. Sam kiedy posyaem taki aparacik do Polski. Wiem, ile to kosztuje dolarw, wiem, ile to znaczy w przetumaczeniu na zote, wiem, ile czasu to idzie. Wiem, jak jest oczekiwane. Nie jest to sprzcik, ktry po prostu ley w sklepie w Polsce i czeka na kupienie. I oto radio podao, e niezwocznie przez telefon zgoszono gotowo podarowania czternastu takich aparatw i e zgoszenia trwaj. Ja wiem, jacy to ofiarodawcy. I musz wyzna, e ich ofiara wicej mi imponuje, jak przelecenie si Amerykanina o dwa tysice mil.

S wic zoa psychiczne, ktre daj mono odgruzowania ycia z kompleksw. Instynkt odgruzowania jest silniejszy (do czasu) od uczucia beznadziei. Po wojnie, bezporednio po upadku Niemiec, w kompletnie zburzonym Monachium zobaczyem dwoje staruszkw. On, zapewne emeryt, w paletku wybiera cegy z rumowiska, ktre byo ich domkiem, a ona, w kapelusiku upitym na koczku, odwozia je rczn taczk na stron. Zanotowaem sobie ulic i miejsce i w tym roku, po dwunastu latach, tam pojechaem. Znalazem domek schludny, kwiaty za firaneczkami. Otworzya mi moda dziewczyna, oznajmia, e babcia yje jeszcze, ale nie ma jej w domu. Poprosiem, eby powtrzya, e widziaem prac jej babci wwczas. Opowiada mi kto, jak silne na nim zrobio wraenie, kiedy, przyjechawszy w tyme czasie do kompletnie zburzonego Raciborza, ujrza pord ruin nagryzmolony chemicznym owkiem szyldzik naprawa obuwia. Tak prbowao, nieraz na prno, odgruzowywa si, odrasta ycie. Pojechaem na ruiny mego byego domu, w ktrym wzrosy moje dzieci, z ktrego posza do powstania Krystyna, jej koledzy, i polegli. Kiedy szukaem - w ktrym e tu miejscu roso drzewko zasadzone ongi dziecinnymi rczkami, rozleg si za mn rozdraniony gos starej kobiety: - Zdaje si, e pan jest starszy czowiek i nie ma zrozumienia, eby nie chodzi po zasianym. Istotnie, na miejscu, na ktrym kiedy by dom, wschodzia nika trawa. Usunem si jej pospiesznie i powiedziaem: - Ja tu kiedy mieszkaem. Ale, Boe bro, nie chc niszczy trawy, ktr zasielicie na odgruzowanym.

Klub trzeciego miejsca440

Polacy lubi pozowa wobec wiata na znawcw Rosji, zapominajc, e patrzyli na Rosj zza krat, zza ktrych obserwacja jest bardzo jednostronna. [...]

440

rdo tekstu: Klub Trzeciego Miejsca. Pary 1949, s. 21- 80.

Sdz, e poziom tych opinii jest ten sam, ktry nam mwi o papierowych czogach po anszlusie Wiednia.441 [...] I dlatego bazeskie gadanie o Rosji jest szkodliwym mceniem w gowach. [...] Chciejstwo, tzn. wishful thinking, przesania te spojrzenie na Polsk. [...] Zniko ziemiastwo, arystokracja, plutokracja, inteligencja zostaa wyuskana z form kulturowych, wytworzonych przez dane ycie, ludzie z wyksztaceniem szkoy powszechnej zostaj dyrektorami fabryk, krzywo si z tego chamstwa natrzsaj kelnerujce na emigracji paniusie i ich tapicerujcy mowie, a tymczasem w Polsce czytelnictwo wzrasta, teatry wypenione, uzdrowiska pkaj od robotnikw, wchodz warstwy chopskie - ci ludzie ju z osignitego szczebla w ty nie wrc. Istotnie - hebel dar wiele gbiej ni pozbawienie ora korony. [...] Tote mona sceptycznie patrze na to, co si dzieje w Polsce, ale nie wolno nie rejestrowa zmian w polskiej umysowoci, nie wolno uwaa, e na tej arenie nic si nie dzieje, i nudzi si, uwaajc, e wiat znajduje si w sezonie ogrkowym, i pytajc, kiedy si zacznie. Tak pytaj winki morskie, ujc swj li saaty i nie podejrzewajc, e ju s pod dziaaniem przeobraajcych promieni. Przy tej wtej postawie duchowej jestemy jak sabowity chopaczek, ktrego opychaj nic nie kosztujcymi opowiadaniami o czerwonoskrych. Cwauje w marzenia na dzikim mustangu w pogoni za Komanczami, potpia bolszewikw, rzdy reimowe w Polsce, jest wyzywajcy w stosunku do tych wszystkich przeciwnikw, ktrzy go nie dosign. Stronnictwa ogaszaj nieugite uchway, zwizki drukuj krwioercze odezwy, ksia pynnie mwi patriotyczne kazania, poeci cwauj ostrzc w zanadrzu miecz Wallenroda442, publicyci wysilaj si na maksimum sarkazmu. Nike im cigle polatuje nad pobojowiskiem, a wrble w gowie. Ale niechby przyszo psa przepdzi z drogi, to pogromca Komanczw woli udawa, e go nie widzi. Czy nie takim jest np. postpowanie Zwizku Pisarzy, ktry jest bardzo miay choby przez zaskoczenie zjazdu uchwa niepisania do kraju? Uchwaa ta przypomina uchwa starych panien, ktre poprzysigy nie wychodzi za m, nim ojczyzna nie uzyska wolnoci, bo i tak byo jasne, e mono pisania do kraju zostanie ucita, ale teraz wina spada na nas.

Po przyjedzie z Woch do Londynu chciaem zaobserwowa, jak si odbywaj te polskie boje na niby. W pierwsze dni witano mi serdecznie - powitaniami z mwnic na odczytach, tuszami w teatrzykach. Zadebiutowawszy felietonem o przyjedzie do Londynu z pijanym i kradncym transportem wojskowym, wiedziaem, e ju maluczko, maluczko po tych powitaniach poczn chodzi po Picadilly za wini (i rzeczywicie...), pieszyem wic co nieco wyrozumie o tych tu ludziach, wiedzc z dowiadczenia, e czego si w pierwszym tygodniu yczliwoci nie da wykorzysta, to ju si potem zamknie.

441

Propaganda rzdowa staraa si w 1938 osabi wraenie potgi Niemiec hitlerowskich wywoane w spoeczestwie polskim przyczeniem Austrii do Niemiec. 442 Wiersz apoteozujcy ten kieszonkowy miecz pira poety - pukownika Antoniego Bogusawskiego.

Ot miaem mono w te pierwsze dni powita by zaproszonym na par konwentykli o szerokim wachlarzu ludzi. Siedziaem odrtwiay, kibicujc przez 5 godzin niezrozumiaej partii jakiego politykierskiego mah-jonga: Po gbszym sondowaniu okazao si, e prawica PPS gotowa by przyj w zasadzie wstpne postulaty sformuowane przez lewic Kuncewicza443 pod warunkiem, e si przewentyluje... W tej chwili wszed nowy uczestnik. Odstawi pkat tek, odgarn spocone wosy gestem zmczenia: - Nie uwierz mi panowie, to moje szste posiedzenie dzisiaj. Zachodz nowe trudnoci ze strony Stronnictwa Demokratycznego, ktre rozbio si na dwa obozy... naleao by raczej postulowa poparcie odamu Iksa, ale o ile zgodzi si na poprawk C w punkcie pitym, zgoszon przez paryski odam Stronnictwa Pracy. Proponuj dla omwienia tej sprawy odoy zebranie dla porozumienia z mandatariuszami do dnia... Zaszeleciy terminarze. Jak wyranerowane kobiety przechwalaj si sukniami wyciganymi z naftaliny, samooszukujc si, e mog wywoa sensacj, podczas gdy normalnym mczyznom wszystko jedno, co te czupirada upstrz - tak ci panowie profesorowie, redaktorzy, prezesi, radcy dalibg, niegdysiejsza mietanka - poczli mruczando przebiega nieskoczone awice poterminowanych posiedzeniami dni, bagajc si wzajemnie, aby zgodzili si co odwoa, dali si gdzie zastpi, bojc si, e to niemoliwe. Z pocztku podejrzewaem tych ludzi, e si tak wyywaj umownie. Ale z przeraeniem stwierdziem, e ten miertelnie powany mah-jong to nie rozrywka, to - misja. Wydajc kilkadziesit pism za pienidze z jednego rda, usilnie przekonywali siebie i grali w mah-jonga, grali w mah-jonga. Te pisma polskie, poza wspominkami, naleao wypenia jak treci. Dlaczeg by pukownik, urzdnik, ktrzy nic przydatnego na t sytuacj nie umiej, prokurator, policjant, dwjkarz, pisarz, ktry wraca nie moe, pan Iks, ktry wraca nie chce, bo ma tu inn kobiet, pan Igrek, ktry ju by na Koymie i obawia si powtrki, fachowiec, ktry znalaz wygodniejsz egzystencj, dlaczeg by oni wszyscy nie mieli stworzy ideowego uzasadnienia, e pozostaj na emigracji, aby walczy. Wwczas zaczyna si druga lipa - lipa nieugitoci. Chopcy wic ustroili si w grony piropusz z kurzych pir, uproszonych u kucharki. Uzupenia go tomahawk z dziaduniowego cybucha - wrzask na Administracj Warszawsk. Leje si wrzaskliwy potok dowcipw, urga, natrzsa, o nadmiernej iloci cudzysoww. Pisze si o szkole w cudzysowie, o reformie rolnej i o odbudowie w cudzysowie, o caej Polsce wzitej w cudzysowy. Wymachuj tomahawkiem - cudzysowem w stron Polski. Ach, jacy dzielni!... Ach, jacy nieulkli!... Ach, jacy nieprzejednani!...

Nieprzejednani wobec reimu warszawskiego rozgldaj si, kogo by mogli nie tylko w marzeniach pore, i widz... Polakw na emigracji.

443

Powstay na emigracji efemeryczny odprysk stronnictwa ludowego pod nazw Wolno.

To mi wyprawa wojenna, na ktr si maluj w najjaskrawsze kolory wyssane z lakierowanego palca emigracyjnych Pustowjtwien i z lipsztykw nieprzejednanych Emilii Plater. Teraz ju stoj, pomalowani w pasy kultury zachodniej, romby katolicyzmu, trjkty demokratyzmu, kropy wolnoci, zygzaki liberalizmu. Polacy na emigracji nie maj oparcia w zacudzysowionej Polsce, li si z ran, broni si przed niedostatkiem, wic sdzicie, o mni, e kurzy ogon, cybuch i lakier do paznokci na nich wystarczy? Zakamanego stosunku leaderw i masy nie moe czy rzetelna warto - opinia. Dlatego opini zastpia jej namiastka - ostracyzm. - Czemu pan tego nie sprbuje napisa? - pytaem dziennikarza. - Mam on i mae dziecko... W zaszymlowanej ideologii nie ma co prbowa - z gry wiadomo, co nie pjdzie. Moja broszura Kundlizm, poszczuta przez Biaego Ora444, zostaa przez jakich belfrw publicznie w polskim gimnazjum spalona; trzeci tom Monte Cassino przykonfiskowany przez cztery miesice; z rozmw z Beckiem i migym dano okruchy w oprawie redakcyjnych komentarzy; cykl o opornych, ktrzy nie chcieli przysiga krlowi angielskiemu, by odrzucony; recenzja cytujca moje krytyczne uwagi o bitwie o Monte Cassino -- skastrowana, redaktor tumaczy, e nie moe sobie odcina rde finansowych; inny, e nie moe mie wszystkich przeciw sobie. Rozumiem tych redaktorw. Tylko czy im si nigdy ten kaganiec na pysku nie sprzykrzy, czy nie marzy im si inny, gorejcy, ktry by nieli w ciemniach midzyepoki przed rzucon na wiat czstk historycznego i tak miertelnie zakotunionego narodu? Gdzie Zwizek Pisarzy, gdzie ludzie walczcy o wolno mylenia? Na wyjezdnym w tym roku 1949 do Ameryki poszedem na imprez urzdzan przez Zwizek Literatw ha temat: Literatura w kraju.. Prbowano mnie z tych zebra wypasza nie bez kozery. Powiedziaem, e emigranccy pisarze wygldaj jak panie w loach, patrzce przez lorgnony i krytykujce. Przytoczyem cytat z Andrzejewskiego: Do wiadomoci ogu Polakw jedna sprawa cakowicie nie dotara. Przeoczyli j wrd wasnych powice i bohaterstw. Taka niezaleno polityczna, o jakiej myleli i myl Polacy, ju nie istnieje. Przytoczyem kilkaset sw liczc dedykacj Osmaczyka do ksiki Sprawy Polakw, ktr mi przysa. Ksika wyrasta z bolesnego i zdumionego odkrycia, tego samego, co i u Andrzejewskiego: Taka niezaleno polityczna, o jakiej myleli i myl Polacy, ju nie istnieje. Moe naturalny kompleks niszoci zasycze, e obaj pisarze poszli na atwy chleb, ale jak dugo mona wszystko tumaczy w tak prostacki sposb? Czy nie naleaoby pomyle, e ci trzydziestokilkoletni ludzie tkwicy w kraju maj wicej uczulon obserwacj ni tkwicy na obczynie szedziesiciolatki, stanowicy jdro bezkompromisowej publicystyki? Ta publicystyka nie ma w ogle zagadnie poza yczeniem, eby Moskal sobie ju poszed i eby oni mogli wrci i y spokojnie. Z trudem wyszukujc, jakim e to zagadnieniom politycznym ta publicystyka suy,

444

Orze Biay ukazujcy si przy II Korpusie Polskim pocztkowo w Jerozolimie (1943), nastpnie w Iranie i Woszech (1943-1944), od zakoczenia wojny wydawany jest w Brukseli. Pismo atakowao Kundlizm m. in. w artykuach T. Borna Psioczcy kundlizm (1947, nr 39) i T. Nowakowskiego Na tropach kundla (1947, nr 33).

znajdujemy a cay organ Lww i Wilno445. Siedz w nim panowie szlachta. To pismo jest tylko yk tej samej wody z emigracyjnego kuba. Rozrs si na niej pasoyt, ktry widziaem na Bliskim Wschodzie: nawierzchni lici ma purpurow - to arogancja i ostracyzm; spd biay - to niewiara w siebie w teraniejszoci, niewiara w przyszo, kompleks niszoci wobec jej ludzi, jej metod, jej przemian. To wszystko trzeba jedn czarn szyb przesoni, zamaza, odci, bo jeszcze by si kto skusi, bo jeszcze kogo bolszewicy i reimowcy przekonaj, bo jeszcze kogo uwiod.

Najgroteskowsze jest czepianie si fikcyjnych mandatw z kraju. Nagle mah-jongici - tacy wspaniali, tacy niezaleni, tacy jasnowidze, tacy nieubagani wobec reimowcw, tacy peni ostracyzmu dla emigrantw - zacieraj rczki, certuj si przed progiem: Ale rodacy szanowni... pierwszy kroczek... Pierwszy kroczek!... Juecie go dali krajowi przy decydowaniu o wybuchu powstania. Widzc przecie, e pomocy skutecznej nie otrzyma. Czy nie?... Zabrnlicie w tak niepojtego mah-jonga, tak rozdrapalicie grosz publiczny, tak odcilicie dusz emigracji od mylenia, tak wywindowalicie si na wiee podniebnych fikcji i zaga, e jeli tylko trzeba bdzie zazi do jakich decyzji, trz si zaczniecie i bekota: niech kraj pomoe zazi na grunt realny. Kraj nie pomoe wam, bo bdzie musia bi si z tamtej strony barykady. Pomoe wam - obcy drugi oddzia. I neo-Churchill, ktry przyrzeknie neo-humbug.

Podoe psychologiczne opornych446

Kombatanci zarzdzili ankiet wrd opornych. Wanie ju wypeniono pierwszych pitnacie odpowiedzi. Podaj niektre: Jakie s powody twego niezdecydowania? Odp. 1. Z powodu wadz polskich. Odp. 2. Poniewa czuj si dorosym mczyzn, mog pracowa bez opieki. Odp. 3. Jestem zupenie zdecydowany. Nazw niezdecydowany uwaam za obelg. Odp. 4. Postanowienie wyzwolenia si bezwzgldnego [podkr. oryg. - M. W.] z organizacji, dyscypliny i mentalnoci wojskowej. Zachowanie zupenie nieusprawiedliwionej dla organizacji przygotowujcej do ycia cywilnego hierarchii wojskowej. Rozkazami jeszcze nikt nikogo do ycia cywilnego nie przygotowa i nie przygotuje. Czy twoja decyzja jest ostateczna? Odp. Jestem zdecydowanie niezdecydowany.

445

Tygodnik Lww i Wilno wydawany by w pierwszych latach po wojnie w Londynie przez grup konserwatywnych ziemian kresowych. 446 rda tekstu nie udao si ustali.

Z czego chcesz si utrzymywa? Odp. Mam swj zawd, jestem mistrzem w swoim fachu, a jeli nie, to bd pracowa tam, gdzie mnie los popdzi. Czy zgadzasz si na podjcie pracy zarobkowej natychmiast? Odp. - typ 1 W Anglii - nie! Odp. - typ 2 Na to tylko oczekuj. Czy uwaasz, e nie naley wstpowa do PKPR? Odp. 1. Mam za sob ju tyle lat suby i niczego si nie doczekaem, tylko deportacji do Niemiec. Jestem przekonany, e po skoczeniu PKPR to samo bdzie; nie dam si oszuka. Odp. 2. Anglicy chc pdarmowego robotnika. Sprzedali Polsk, a kupili biaego murzyna. Jak sobie wyobraasz uoenie swego przyszego ycia? Odp. 1. [z zachowaniem oryginau pisowni - M. W.]: ycie spokojne w cywilju, tak jak byo przed wojn. Odp. 2. Tylko poza instytucj wojskow, tylko poza wysp Angli. Odp. 3. [z zach. or. pis.]: To wasz nic nie obchodzi. Odp. 4. Bardzo czarno. Uwaga moja: Wikszo odpowiedzi brzmi krtko: z pracy. Czy rezygnujesz z opieki PKPR? Odp. 1. W zupenoci tak, z materialnej, jak i moralnej czy duchowej. Odp. 2. Wzdrygam si na sam myl doznania ponownie podobnej opieki, jakiej ju dowiadczyem jeli chodzi o stron moraln.

Niech pan mi powie wreszcie co rozsdnego: o co tym ludziom chodzi? - pytaem, zachodzc to do tego, to do innego z duchowych przywdcw obozu. - Prosz pana, jest proste: ludzie s stsknieni do wolnoci; chc jak najprdzej i do cywila; moe poza Angli i nie jest lepiej, ale sam fakt poczucia, e nie mona si z wyspy wyrwa, przygnbia. Jestemy zaleni od dwu czynnikw: od Anglikw, ktrzy chc mie taniego niekwalifikowanego robotnika i bd pcha do tego, aby kady nasz lusarz czy monter by zmuszony wzi opat w gar, i od polskich oficerw, ktrzy, stojc przed widmem zupenego zdeklasowania, chc jak najduej utrzyma si przy etatach, ktre nie dadz si utrzyma, o ile ludzi nie bdzie. W tym miejscu zwalniam pisanie. Pisarz czuje jak ko miejsce niebezpieczne, ktre naley przeby. Z powodu zacytowania sw kierowcy w pierwszym felietonie, e wszystkie, ktre byli porzdne polegli, sw, notabene, osawionych z punktu przez komentarz dodany przeze mnie, wyraano mi niezadowolenie. Tak jakby mona pisa o jakich niezadowoleniach nie relacjonujc, na czym polegaj, ani analizujc ich przyczyn. Wiema wsiem dowolny-s, Wasze Prewoschoditielstwo raportowa komendant wizienia dygnitarzowi przyjedajcemu zbada przyczyny godwki.

Na pewno bd i w tym miejscu mia oburzenia. Tak jakby mona byo przez niespojrzenie na temperatur sprawdzi, e nie bdzie gorczki. Owszem, mona nie spojrze. Mona, po prostu, poczyni starania o odwoanie oficerw naszych z obozw dla opornych i postara si, eby tak czy inaczej sprawa przesza obok nas. Naley wwczas sobie powiedzie, e zajmujcy takie stanowisko byliby moralnymi wspsprawcami najwikszej haby, jak wydaa ta wojna: wydawania Niemcom naszych onierzy. Jeliby mia kto tendencje przelizgn si w ten sposb koo kwestii, to podniesienie jej na amach prasy sprawi, e to mu si nie uda. Uczciwa opinia musi zaakceptowa jej omawianie, a jeli tak - to mieszne i niegodne byoby -cytowanie tylko grzecznych opinii opornych onierzy. W jednym z zeszych artykuw cytowaem wyraenia wrcz obelywe dla Anglikw. Nie mogem ich pomin, uwaajc za istotne dla odmalowania nastrojw. Ku wielkiemu memu zadowoleniu stwierdzi musz, e miaem dowody, e przyjte one byy ze strony angielskiej rzeczowo. Gdyby byy przyjte inaczej - byoby mi niesychanie przykro, ale nie mogoby to wpyn na mj sposb pisania. Ta dusza dywersja jest zrobiona nie tylko ze wzgldu na objawy niezadowolenia, ktre zbieram, nie tylko ze wzgldu na to, co napisaem, ale i ze wzgldu na to, co pisa bd. Nastpny artyku moe bardzo si nie podoba niektrym naszym czynnikom, a nastpny, tzn. 9 j ostatni z tego cyklu czynnikom angielskim. Skoro jednak ko musi przej jak drog - no, to przej musi bez wzgldu na wszystkie... dziury w mocie. Nie mona si z wyspy wyrwa!... Otrzymaem obszerny list onierski. Od dziesiciu lat by grnikiem we Francji. Ma tam on i dziewicioletniego wnuka. Zacign si, odsuy chlubnie, dorobi si plutonowego. 10 maja 1946 r. (a wic rok temu!) zoy podanie o demobilizacj. Po dugich czekaniach, a potem po dugich szukaniach (a nie jest atwo przeprowadza takie szukania onierzowi uwizionemu w oddziale, ktremu nie odpowiadaj na listy) okazao si ostatecznie, e jego podanie zagubiono 15 padziernika 1946 r. Skada ponownie podanie. W midzyczasie rozchorowuje mu si ona, przysya naleycie uwierzytelnione wiadectwo lekarskie. 26 lutego tego roku przyjeda do sztabu, pytaj go, czy si zapisa do PKPR. Broni si tym, e przecie jeszcze wiele przed zaistnieniem koncepcji PKPR zgosi si do demobilizacji, e przecie w instrukcji o organizacji zacigu do PKPR podano, e jadcy do Francji nie potrzebuj si zaciga. Ale referent pokazuje mu drzwi. Wreszcie - ka mu skada podanie przez waciwy oddzia. W oddziale w referacie urlopowym odnotowuj na podaniu: oporny. Broni si, e oporny nie jest, e trzyma si tekstu ulotki Bevina447, e onierze maj jecha do W. Brytanii, skd zostanie im uatwiony powrt do rodzin, e instrukcja o zacigu nie przewidywaa wcigania wracajcych do Francji; prosi, by mu da wniosek na rk, e sam z nim pojedzie do Londynu. Ale wniosek (to ju trzeci z rzdu) wysyaj drog subow. Poszed wic przez wszystkie szczeble Monte Etato, przez grup brygadow, grup dywizyjn do sztabu, skd wrci z adnotacj, e ma by wypisany wedug innego wprowadzonego w midzyczasie wzoru. Wyszuka ten wzr z pomoc

447

Ernest Bevin (1881-1951) - labourzystowski polityk brytyjski, w l. 1940-1945 minister pracy w rzdzie Churchilla, 1945-1951 minister spraw zagranicznych. Ulotka Bevina - autor ma tu zapewne na myli not rzdu brytyjskiego z 31 lipca 1945 do tzw. przez aliantw Polskiego Rzdu Tymczasowego (Krajowego), w ktrej uznanie granic na Odrze i Nysie uzaleniano m. in. od rozstrzygnicia losu onierzy Polskich Si Zbrojnych na Zachodzie. Nota postulowaa owiadczenie rzdu polskiego tak ujte, by mogo ono tych Polakw upewni i zachci do powrotu, i z ktrego wynika by miao, e czonkowie PSZ pod dowdztwem brytyjskim, ktrzy pragn do Polski powrci, bd mogli to uczyni na tych samych prawach, jakie przysuguj polskim formacjom znajdujcym si pod broni w Polsce.

rotmistrza dowdcy kompanii, wysa (skada wic wniosek po raz czwarty). Czy tym razem zagubi, czy zmieni wzr, czy po prostu nie odpowiedz, nie wiem - wiem tylko, e owego plutonowego wysyaj w midzyczasie do obozu opornych. Zapytuj Pana Redaktora - koczy list - czy lepiej, eby chora ona emigranta zostaa wyrzucona w obcym kraju na bruk bez adnej opieki za to, e jej m speni swj obowizek? Odpisaem nowoczesnemu niewolnikowi, e wyraam nadziej, e naley sdzi itd. Zapewne zmi ten mj wistek i rzuci do kosza. A przecie niejeden taki pisze. I co mam odpowiada?

rda polskiej anarchii448

Przeczytaem z zainteresowaniem rozpraw Jasienicy o polskiej anarchii449. [...] Jasienica jest w wyszym stopniu historykiem ni socjologiem. Ponadto - reprezentuje to skrzydo historykw w spadku po Askenazym, moe Bobrzyskim, a nawet po Komianie (Stanisawie), ktre wkracza w esej z ca jego przewag syntez nad analiz. Rodzaj to historii-publicystyki szacowny - od Tainea do Tocquevillea, od Churchilla po Christophera Dawsona, zahaczajcy o socjologi od Spenglera po Toynbeego, o beletrystyk od Stracheya po Maurois. I Jasienic pociga wicej synteza ni analiza. Swoje syntezy buduje na faktach historycznych, mniejszy nacisk kadc na normy socjologiczne. To nie jest jego wada, to jest jego cecha. Cecha pena uroku, twrcza, animujca, pocigajca do mylenia. Ale dziki tej waciwoci Jasienicy, ktry udelektowa nas smakowit rozprawk, polemice zagraaj zbyt pochopne konkluzje dowodw historycznych, ktre - jak wiadomo - s wzgldnymi dowodami. Jasienica rzuci tez, e nie jestemy ani mniej, ani wicej anarchiczni ni inne narody, i raczej wskazywa w naszych dziejach na niebezpieczestwo anarchii odgrnej, przy czym mia na myli nie tyle naduycia tyranw, ktrych mao mielimy w naszej historii, ile raczej sobiepastwo rozlane w psychice narodowej, zalge na przywilejach. Polakom zagraa nie tyle wdka - brzmi jeden z doskonaych aforyzmw Jasienicy - ile woda sodowa. Na takie dictum liczni adepci historii ruszyli z argumentami pro i contra. Wiadomo - historia bezparcjalnie dostarcza broni obu wojujcym stronom. Po takich bojach suchacze wzbogacaj erudycj, ale zostaj przy nie naruszonych pogldach.

Dawkowanie anarchii Prby definiowania zoonych poj socjologicznych, takich jak anarchia, s czcze, jeli ich si nie rozszczepia na czynniki skadowe.

448 449

rdo tekstu: Przegld Kulturalny 1962, nr 14. P. Jasienica, Polska anarchia. Przegld Kulturalny 1962, nr 10

Nie ma bowiem czynnikw w yciu zbiorowym, ktre dayby si umieci tylko pod prgierzem albo na cokole. Odwaga moe by pitnowana jako bohaterszczyzna, pracowito jako hobby, wizjonerstwo jako chciejstwo, sia woli jako ubstwo bodcw, przekonania jako doktrynerstwo, eklektyzm jako brak pionu, lojalno jako sitwa, tradycjonalizm jako ciemnogrd, postpowo jako brak realizmu, stanowczo jako upr, a znowu upr jako dzielno. Nie ma wic pojcia, ktre mona by umieci niewzruszenie w aktywach albo w debecie. Operowanie faktami nic tu nie pomoe, bo ten sam fakt - rozstrzelanie ksicia dEnghien450 albo wymordowanie jecw w Egipcie451 - jedni Napoleonowi gani, gdy inni zapisuj na konto jego mskich decyzji. Kady Aleksander Wielki, rozcinajcy kady wze, jest strofowany za psucie sznurka, kady Diogenes wymiewany za siedzenie w beczce i odwrotnie -- kady Herostrates znajdzie piewcw poerajcych go ambicji. Jeeli ocena jednostek jest kontrowersyjna, to c dopiero - narodw, to c dopiero cech narodowych przybierajcych przez stulecia coraz to inne formy. Pisaem w Tdy i owdy o dziaaniu nalewki z 27 zi. Podejrzewaj, e jest tam i blekot (Aethusa cynapium). Gdyby kto si uwzi, mgby potpi domieszanie blekotu, przytaczajc fakty historyczne, w ktrych blekot zaszkodzi. Przecie Sokratesa otruto cykut - jego greckim krewniakiem. No wic? No wic co, skoro, domieszany w naleytej proporcji do nalewki, podnosi jej warto. Anarchia polska (tumultus sarmaticus) jest jednym ze skadnikw polskoci i ciar dyskusji powinien polega nie na jej potpieniu lub wielbieniu, tak jak nie potpia si lub wychwala mrozu, upau, deszczu ani soli, ani pieprzu - tylko ustala si ich naleyte proporcje. Bo w obronie tego pejoratywnego pojcia mona by powiedzie, e jego przeciwstawnoci jest konformizm, a natomiast sama anarchia moe mie zarodki twrcze.

Ani taka swoboda, ani taka silna rka Dzieje id po spirali: od dorodkowoci do odrodkowoci i da capo. Dorodkowo cechuje systemy, ktre osigny historyczne zaoenia. Odrodkowo jest pocztkow cech buntw, ktre niebawem krystalizuj si w deniu do swoich spenie. Niewtpliwie dwr Ludwika XVI ocenia jakobinw jako ywioy anarchiczne. Warstwy, ktre osigny swj cel, przestaj pracowa nad uzasadnieniem ideologicznym: cel ten jest spetryfikowany, jego legenda ustalona, jego hasa poklasyfikowane i odlane w wypolerowane slogany.

450

Ksi Louis-Antoine dEnghien (1772-1804) zosta porwany z terytorium Badenii i rozstrzelany na rozkaz Napoleona za udzia w spisku rojalistycznym (1864). 451 Wymordowanie jecw miao miejsce w czasie egipskiej wyprawy Bonapartego (1798 -1799).

W czasie pierwszej wojny, rozpoczynajcej midzyepok, nosiem star szabl otrzyman w spadku, na ktrej by wyryty czterowiersz: A Dieux mon me, Ma vie au roi, Mon cour pour dames, Lhonneur pour moi. (Ma dusza - Bogu, ywot - krlowi, Serce - damom, Honor mj - dla mnie.) Naturalnie, e kady ateista, agnostyk, kady republikanin pomierzony t miar by... anarchist, postpowanie za z damami i kodeks honorowy przycite do potrzeb klas konsumujcych. Tote te nasycone warstwy s dorodkowe, maj tendencj do mylenia dedukcyjnego. W tym myleniu wychodz z kanonw okrelonych. Nie potrzebuj do niczego dochodzi. W spoeczestwach o zahamowanym awansie spoecznym dedukcyjny sposb mylenia sfer rzdzcych przygniata. Jeli do gminy przyjecha przedstawiciel tych sfer i proponowa obchd albo postawienie pomnika, to chop drapa si w gow. Projektodawca dedukowa z poj o chwale narodowej, chop raczej myla indukcyjnie; wolaby te pienidze obrci nie na pomnik, tylko na poprawienie drogi do gminy. Z kolei poczby myle o drodze do powiatu, do wojewdztwa, do stolicy i wreszcie - w wiat. Pezby do wielkoci, o ktrej marzyo si pankowi, ale nie od strony deklamacji o odsieczy pod Wiedniem. Gdy kmiotkowie bronili si cich ironi, obniajc walory, ktre powinny byy jednoczy, inicjator, wracajcy do orodkw cywilizacyjnych, biada nad polsk anarchi. Jake tu byo da sobie rad z t anarchi? Pisao si polecenie i uzyskiwao si jednomylne uchway postawienia pomnika albo zakupywania poyczki, albo wysyania pocztwek na Mader452, albo przystpienia do BBWR453. To atwo szo, nic dziwnego, e atwo dotaczao si a do Berezy i Brzecia. Siln rk spotka nieuchronny los: za atwego rzdzenia. Bereza pocza suy do tego, aby do niej wsadzi dziennikarza, krytykujcego budet wojskowy454, biaoruskiego kooperatyst albo drobnego spekulanta. Po co byo si mczy przewodami sdowymi, kiedy istnia pod rk taki wygodny rodek administracyjny. wiadome samoograniczenie silnej rki dodatnio wyrnia obecnie Polsk. W dwudziestoleciu silna rka bya rk odgrnej anarchii, ktra zmienia achmany na hieratyczne szaty.

452

Chodzi o pocztwki z yczeniami imieninowymi dla marszaka Pisudskiego wysyane spontanicznie przez spoeczestwo w czasie pobytu solenizanta na Maderze. 453 Autor ma na myli deklarowanie poparcia dla Bezpartyjnego Bloku Wsppracy z Rzdem przez pracodawcw w imieniu caoci pracownikw swej instytucji. 454 Chodzi o uwizienie w Berezie Kartuskiej Stanisawa Cata-Mackiewicza, ktry w 1939 wystpi z ostr krytyk stanu wyposaenia armii polskiej w nowoczesny sprzt wojenny.

I to ten anarchiczny sobiepan umundurowany i wyorderowany, zasonity bagnetami Goldzinowa, zza swojego biurka urzdowego rzuca gromy na biedn krewniaczk anarchii z buntw chopskich, ze strajkw fabrycznych. Pisudczycy nie byli reprezentantami odpowiednich klas, jak stronnictwa socjalistyczne, chopskie, konserwatywne i mieszczaskie. By to ruch koniunktury historycznej bez adnego programu spoecznego; budowany na imponderabiliach, operujcy dedukcjami, lekcewacy realia. A przecie mia swoj racj projektodawca pomnika, ualajcy si na spoeczn obstrukcj. ycie to potwierdzio, kiedy po uzyskaniu niepodlegoci powstao 26 partii, z ktrych 14 znalazo miejsce w Sejmie. Premier Grabski455, ktry nie mia do rozporzdzenia Berezy, musia dziaa przekupstwem. Klubik z czterech posw, znalazszy si w pozycji jzyczka u wagi, za koncesj na wywz jaj przechyla gosowanie na stron projektu rzdowego. Nie, nie podoba si nam taka swoboda i nie podoba si nam taka silna rka. Po prostu, w jakikolwiek bymy puzon dli - anarchii czy dyscypliny, nie unikniemy dysonansw. Na to nie pomoe adna ustrojowa forma, jak kwartetowi Kryowa nie pomogo adne rozsadzanie grajkw. Na to moe pomc tylko prawidowa ewolucja.

Poszlacheckie mylenie Przerost w Polsce dedukcyjnego, odgrnego mylenia, bdcego spadkiem kultury poszlacheckiej, da nam pikne zrywy, zostawiajce gorzki posmak. mier na polu bitwy, traktowana u innych narodw z nalen czci jak smutna konieczno, u nas bya wielbiona sama w sobie. Kiedy si czyta kroniki z ostatnich lat przed rewolucj francusk, czowiek zdumiewa si na jaki niepojty nonsens, najspokojniejszy obywatel nie mia gwarancji, czy nie straci ycia w pojedynku. Bo jego otoczenie dedukowao normy honorowe z feudalnych czasw, kiedy te normy miay swoje yciowe wytumaczenie. A wszak jeszcze przed wojn pojedynek w kontynentalnej Europie by form przyjt w wielu wypadkach jako jedyne rozwizanie. To archaiczne dziwactwo zniko wreszcie, ale nie jestem pewien, czy w Polsce znika gloryfikacja umierania dla umierania. Literatura wojenna zachodnia, ktrej wybitnym przedstawicielem jest Ernie Pyle, bya na wskro pacyfistyczna, niechtna umieraniu. Ernie Pyle zajmowa si nie tyle opisem walk, ile opowiadaniem, jak onierz ceruje skarpetki. A przecie nie szczdzi siebie tam, gdzie to nakazywa jego obowizek, i poleg.456 Na wschd od nas by inny styl, ale i tam raz po raz dowdcy pouczaj, jak np. w Wookoamskoje szosse, o koniecznoci mwienia o zwycistwie, nie o umieraniu. O przenoszeniu si polskiego dedukcyjnego mylenia na sprawy gospodarcze mylaem, ogldajc pracowit rekonstrukcj Gdaska w czasach, kiedy ludzie mieszkali w szopach, albo stawian oper, kiedy siedemnacie tysicy rodzin warszawskich nie ma mieszka, albo suchajc projektw odnowienia Zamku Krlewskiego ze swego punktu obserwacyjnego w naszej kamienicy.457

455

Wadysaw Grabski (1874-1938) - ekonomista i historyk zwizany z Narodow Demokracj. Premier w l. 1920, 1923-1925. Twrca reformy walutowej 1924. 456 Ernie Pyle (1900-1945) - dziennikarz amerykaski, korespondent wojenny armii amerykaskiej podczas II wojny wiatowej, zgin na froncie japoskim na wyspie Ie blisko Okinawy w ostatnich dniach wojny. 457 Opowiadanie w Tdy i owdy.

Doceniam w chemii spoecznej imponderabilia, jak w chemii waciwej rol nie ogarnitych adnym wzorem katalizatorw. Ale innego dawkowania wymagaj Czesi, ktrych szlacht wyrnito pod Bia Gr458, a innego my, ktrych bezrewolucyjne dzieje sztucznie przeduay panowanie kultury poszlacheckiej z caym jej spadkiem dedukcyjnym - ze skrzyde husarskich etc. Naleyt proporcj potrafili moe stworzy Anglicy. Z jednej strony trzymali si tradycji w sposb a dziwaczny dla kontynentalnej Europy. Ten sdzia w peruce, speaker na worku weny, ucze karany cielenie w szkoach o redniowiecznych regulaminach, oficer w tradycjach Marlborough459 - to wszystko z krlem na czele, ktrego rzekomo prywatn wasnoci jest majtek pastwowy od pancernika po cae miasta - c za zatchy lamus dedukcyjnego mylenia wywodzcy si z ywych treci, ktre gdzie indziej, jak np. w Monarchii Habsburskiej, staway si szymlami. Ale w Anglii te szymle pulsoway yciem. Bo ten lord w peruce to zwykle by uszlachetniony dorobkiewicz, ktry zaczyna ycie w krwawym pocie i ktry docenia wag realiw; bo ten speaker w poowie wypadkw rekrutowa si z dziaacza robotniczego; bo ten student bez przeszkd hodowa najskrajniejszym prdom; bo ten oficer, wzywany w potrzebie wprost z cywilnego zawodu, otrzymywa rang, po generaa wcznie, nie przeszedszy adnej podchorwki; bo ten krl rozporzdza tylko szeroko debatowan list cywiln, odczytywa mowy napisane przez dorobkiewiczw albo eks-robotnikw i tylko panowa, gdy oni rzdzili. Nic dziwnego, e takie Londyniszcze mierdziao szlachcicowi Mackiewiczowi jako twr wyrachowanego, cynicznego narodu kupcw, przekadajcego realia ponad Bergerakowski panach blanc - rycerski piropusz.

Awans spoeczny i anarchia W Polsce dwudziestolecia istniao wznoszenie si masy chopskiej i robotniczej, przynoszcej od kadej grudki ziemi, od kadej rubki w tokarce docenianie realiw. Ten awans spoeczny mg wnosi dorodkowo. Ale by on hamowany przez zy ukad spoeczny, ktry w spoeczestwach kapitalistycznych wymaga szczebli przejciowych. Tymczasem Polska dwudziestolecia, poza zaborem pruskim, nie miaa uksztaconego mieszczastwa. Na Zachodzie syn licznej maorolnej rodziny wdruje do miasta, zostaje niekwalifikowanym robotnikiem, syn jego ma ju kwalifikacje, wnuk samodzielny warsztacik, prawnuk fabryczk, praprawnuk fabryk i dopiero syn tego praprawnuka, cigle tkwicy w realiach ycia, przyjmuje tytu lordowski i obowizki narzucane przez imponderabilia. W tych wszystkich przejciowych formach na kadym ze szczebli gospodarczych wspinajcy si po nich wytwarzaj otoczk odpowiadajcych im obyczajw. Ojcowie taczyli barn dance (taniec

458

Biaa Gra - miejsce klski czeskich oddziaw powstaczych, pokonanych przez wojska austriackie Habsburgw w czasie wojny trzydziestoletniej (1620). 459 John Churchill Marlborough (1650-1722) angielski m stanu. W 1688 popar przewrt Wilhelma Oraskiego. Wdz naczelny w czasie wojny o sukcesj hiszpask (1701-1714).

stodoy), oni te maj dla tego taca sentyment, taniec ten lubi taczy maonek krlowej, ten taniec taczylimy na kadym weekendzie politycznym w elbietaskim zamku Ashridge. Ale ksi Filip i jego otoczenie gra w polo, moje rodowisko inteligenckie w krykieta, wiksze mieszczastwo (jak w Wielkopolsce) urzdza zawody na krla kurkowego, drobniejsze zadowala si krglami. W tym harmonijnym rozwoju nie ma miejsca na zgnioty kulturalne i na kulturalne jaowizny. W Polsce nie byo tego harmonijnego rozwoju pomidzy dwoma biegunami: cham i janiepan. Jaki pukownik legionowy Jarema-Augustyniak skaka jednym skokiem z Augustyniaka w tego Jarem. Jeeli przez wskie gardo awansu spoecznego przepchn si syn chopski lub robotniczy, opacajc nadmiernym wyjaawiajcym wysikiem dyplom, to z pierwszym jego klientem wchodzia we drzwi jego gabinetu kultura poszlachecka, ktr musia przyj, bo te formy, ktre by ze sob wnis, w nim wytchy, a poza tym byy zbyt daleko. Nie chcia przecie mwi np. do pacjentki niech bdzie pochwalony, nie mg jej, po prostu, poda rki, bo nie przeszed stopni porednich organicznie rozwijajcej si kultury. Jedyna moliwa forma - buchn bab w ap. Caowanie w rczki, tytuomania (pani konduktorowa wskotorowa), wizyty, rewizyty, certowanie si, reprezentacja, szastanie si, jaowo form kulturalnych, ktrych kurczowo trzymaa si wyrzucona z dworw warstwa poszlachecka, gdzie kada pani referentowa moga si wyywa, pdzajc le patnego kocmoucha - oto czym Polska nagradzaa awans spoeczny. Bo ten awans, owszem, mia miejsce w dwudziestoleciu. Pod koniec tego okresu 56 procent urzdnikw byo pochodzenia chopskiego. Ale c z tego, kiedy z chwil gdy wyawansowany syn chopski siada z tamtej strony okienka, przed klientem pojawia si jeszcze jeden ppanek, ktry uwaa, e uapi czstk przywilejw klasy rzdzcej, a wraz z t czstk naleny mu udzia w paskim widzimisi. Kiedy objedajc Polsk, podebraem szesnastoletniego pastuszka-sierot, tak jak sta - boso, w porteczkach i w koszuli. Obsprawiwszy go i nauczywszy prowadzi wz, wyrobiem mu prawo jazdy. Uszczliwiony, siad po raz pierwszy na ulicach miasta za kierownic i kiedy drog mu zajecha wz chopski, wychyli si z okna i nadrabiajc basem krzykn: - Na bok, chamie!... Ten mj Bolcio siad ju wraz z pukownikiem Jarem-Augustyniakiem z uprzywilejowanej strony okienka, poczu, e otrzymuje miejsce wrd uprzywilejowanych, wraz z nimi prawo do rzdzenia si swoim widzimisi. To widzimisi mg stosowa coraz szerzej w miar posuwania si po uprzywilejowanej drabinie. Gdyby zosta wojewod, mgby aberowa jak wojewoda wileski Bociaski: niezadowolony z moich artykuw wspierajcych ruch biaoruski, twierdzi, e Biaorusini s odmian Polakw, mwic, jak Kaszubi, jedn z gwar polskich. Rosyjscy gubernatorowie mwili, e to jedna z gwar rosyjskich, ale to samo mwi kady gubernator, to samo nawet mwi mi w 1960 r. Kiereski. Podczas kiedy ssiedni wojewoda Beczkowicz w wojewdztwie nowogrdzkim zakada szkoy biaoruskie. U Rosjan wic by to system, u nas widzimisi pozakasztelaskich wielkorzdcw. A przecie to oni tpili anarchi.

A jak teraz z anarchi? Trudno rozezna drogi polskiej anarchii w PRL. Nie s to bunty Zebrzydowskiego, nie s to rozruchy midzywojnia. Ale jeli przez anarchi rozumiemy odrodkowo, to jest to zagadnienie dla budownictwa Polski bardzo wane. Jakie s szanse na zmniejszenie tej odrodkowoci? Przyczyny, ktre j zwikszyy, byy rne. Wojna domowa, ktrej rozmiarw sami sobie nie uprzytamniamy, dranicy awans niekompetentnych, poczucie pokrzywdzenia wywaszczonych, poczucie pokrzywdzenia akowcw, odrodkowe nawyki okupacyjne, bieda materialna, jtrzenia obcych wywiadw, a nade wszystko doktryna ekonomiczna przeciwstawiajca si przestarzaym nawykom odchodzcej epoki - chyba to dosy, aby zagniedzi milczc anarchi w okresie przecigania bezwadu w inn epok. Od tych pierwszych lat wiele si zmienio. Blizny czciowo zarosy, krzywdy zostay uznane i w pewnej czci naprawione, awans spoeczny, jedna z najkosztowniejszych, ale i najsuszniejszych inwestycji, si przeszlifowa, iluzje co do polityki midzynarodowej zniky, bobrowanie wywiadw zredukowao si do rutynowego szpiegostwa bez spoecznego zaplecza, kontury planowania poczy si masom ujawnia, wspbudowanie wciga kadego uczciwego czowieka, anarchia samowoli zmalaa, znik strach, przecitny obywatel najprzd przyjrza si Gomuce, po czym pocz wierzy, e i jego otoczenie skada si z Polakw o dobrej woli. Zdawaoby si - duo. Bardzo duo. A przecie problemat polskiej odrodkowoci nie jest rozwizany. Niezupenie jasny jest zesp czynnikw organicznych, ktre t odrodkowo bd przeksztaca. Takim czynnikiem jest awans spoeczny, ktry wzrs teraz wielokrotnie. Zdawaoby si, e to spraw zaatwi. Ale awans spoeczny w ustroju kapitalistycznym pi si szczeblami inicjatywy prywatnej, ktrych teraz nie ma. Syn komornika bardziej ceni realia, ktrych si dochrapa jako straganiarz, ni te, ktre otrzyma jako brygadzista. W zamian za to, e nie gospodaruje na swoim, otrzymuje niebezpieczn (przy niedochowaniu obywatelskim) rzecz - uamek wadzy. Reakcj otoczenia jest anarchiczny opr. To jest dusza droga wychowania czowieka. Szlachetniejsza, ale dusza. PRL budowaa niemal wszystko duszymi drogami, bo dla doranych sukcesw atwiej byo zostawi moliwie wiele form nawykowych. Ale podejmujc te dusze drogi naley mie zrozumienie obcie. Do pozyskania wiadomego obywatela idziemy wiadomie dusz drog. Nastpna trudno to dedukcyjne mylenie od gry. Wwczas byo to dedukcyjne mylenie z karmazynw, teraz - z marksizmu. Kade dedukcyjne mylenie jest niecierpliwe w narzucaniu gotowych szablonw i kade walczy z mozoln indukcj, nie widzc na razie nic poza tym, e wz wpada w wyboje drogi do gminy, i ironizujc wszelkie pomniki. Trzecia trudno to ta, e rzdzcy rwnie wyszli ze rodowiska nadpsutego poszlacheckim spadkiem. Zaproszony na uroczysto z okazji stawiania pomnika Kajce, byem wiadkiem takiej darmowej pijatyki dwustu zaproszonych, e w Trybunie Ludu umieciem list towarzyszcy przekazowi pieninemu do miejscowej biblioteki, skadajcy t sum jako ekspiacj za niezawiniony udzia w darmowej pijatyce z grosza publicznego, urzdzonej przez Rad Narodow.

W tym nieustannym wzywaniu, coraz bekotliwszym, do powstawania przy sto lat dla coraz to mniejszych dygnitarzy widziaem posmak bankietu szlacheckiego.

W obronie... socrealizmu S due realne trudnoci. Ale kiedy je rozwaam, przychodzi mi przed oczy Polska na nowo poznana. Najprzd jej socrealistyczna literatura, zakpiona, zapdzona w kt. Ksiki pisane przez ludzi nieraz do pisania nienaoonych, pisane jzykiem nieudolnym, operujce szymlami. Ale nauczyem si czci szymle, bdc przy mierci onierzy, ktrzy w ostatniej godzinie ycia mwili o biaym orle, o ojczynie w kajdanach, wyraali szymlami, jakie znali, najcenniejsze swoje wartoci duchowe. Wol ich jak kombinatorw z wdzikiem przefruwajcych na egzystencjalne i wszelkie inne kwiatki. Naczytawszy si tej topornej lektury, ruszyem na Polsk. Zobaczyem w praktyce miar wartoci, jak daje poczucie tworzenia. Niech mi wolno bdzie przytoczy przykad a groteskowy. W pewnym miecie oprowadza mi po miejscach pracy mody inynier, czonek KC PZPR, zapaleniec spalajcy si w inicjatywach, ktre umia przeprowadza. Patrzyem z upodobaniem na jego czupryn spadajc na byszczce oczy, on za cay by w deniu wbicia mi do gowy tego wszystkiego, do czego tu si idzie. W pewnym miejscu przerwaem potok jego wymowy. - Ale to co nie bardzo zgadza si z marksizmem. - Ach, tak - opdzi si i wrci do wywodu. - Ale przecie pan jest w kierownictwie partii!... - Tak, tak - opdza si z roztargnieniem - ot czci nie dostarczyli... - Stop, stop!... - hamuj kaskad - to dlaczego pan do partii naley? - Bo to mi uatwia prac. Wtedy mwi do naczelnego... - Panie - to z tymi pogldami naleaby pan przed wojn do wsppracujcych bez tar. - Naturalnie - jeszcze nie odczuwa ironii. - Mwi do naczelnego, e nie ma innej rady, tylko... Czy ten chopak by karierowiczem? Bynajmniej. Niewtpliwie by jeszcze bardzo zielony. Ale ujo mnie jego upojenie. Entuzjazm tworzenia jest antidotum na anarchi.

Mao tej Polski jeszcze widziaem w kieracie odczytowym. Ale z dopadania do obrabiarek i dieslw, piecw, dwigw i suwnic, rurocigw i melioracji, z rozmw na miejscu, z cichej radoci towarzyszcej stawaniu si w Polsce, z narad, w ktrych mi dawanym byo uczestniczy, gdzie przez sowa ludzi z awansu przebijaa si znajomo rzeczy i wyzbyta deklamacji troska o to, co si robi,

wynosiem wraenie, e z tych pojedynczych iskierek coraz czstszych, ktre si cz, rozpala si wsplne ciepo, przy ktrym, powoli, ale nieuchronnie - maleje anarchia polska.

Rozmowa z przeszoci W pidziesiciolecie porodu II Rzeczypospolitej460

Rozpoczynamy druk wspomnie i refleksji Melchiora Wakowicza, sdziwego dzi pisarza, wiadka epok ju minionych. Sdzimy, e zainteresuje Czytelnikw Jego spojrzenie na okres midzywojennego dwudziestolecia, na konflikty i politykw tej doby, ktrych zna czsto z osobistych kontaktw... (Redakcja Polityki)

Listopad niebezpieczna dla Polakw pora.461 11 listopada uznano jako dat odzyskania niepodlegoci. W przeddzie, 10 listopada, wrci z wizienia w Magdeburgu brygadier Jzef Pisudski.462 Rada Regencyjna o drugiej w nocy bya uwiadomiona o majcym nastpi przyjedzie. Ale o dziesitej - Warszawa wiedziaa.463464 Ze wszystkich stron sycha byo koncentracyjnie zbliajcy si klekot drewnianych chodakw - obuwia pierwszej okupacji. Tak jakby si krew zbiegaa do serca. A przecie Warszawa, tak jak cay kraj, nie witaa Legionw z entuzjazmem. Nie wita ich Sienkiewicz, do ktrego w Oblgorku przyjecha patrol kawalerii Beliny465, penej Kmicicw i Bohunw; nie pody za nimi boek lewicowej modziey, z ktrej poczy si Legiony - eromski. Ani wtedy, ani wtedy kiedy pisa, rwnie pod prd, Przedwionie, nie wdrapywa si na trybun. Tote pie Legionw, ktrych twrc teraz bieg wita nard, mwia gorzko (podaj tekst pierwotny, nie przyadaptowany jeszcze do oficjalnych uroczystoci): Nie chcemy dzi od was uznania ni waszych kies, ni waszych ez, miny ju dni koatania do waszych serc... was pies.466

460 461

rdo tekstu: Polityka 1968, nr 36-38. Cytat ten, pochodzcy z Nocy listopadowej Wyspiaskiego, brzmi dokadnie: Listopad to dla Polski niebezpieczna pora. 462 Uznajc fiasko orientacji na pastwa centralne (wobec zmienionej sytuacji midzynarodowej ) sprawy polskiej w wyniku rewolucji rosyjskiej) Pisudski - a wraz z nim cz legionistw - odmwi zoenia przysigi na wierno Niemcom. Doprowadzio to do rozwizania Legionw, internowania czci legionistw w obozach w Beniaminowie i Szczypiornie oraz uwizienia samego Pisudskiego w Magdeburgu (tzw. kryzys przysigowy). 463 Staem na ul. Moniuszki, zadzierajc gow ku balkonowi pitego pitra, gdzie przed kilku dniami rozmawiaem z Rydzem-migym. W par miesicy potem zamieciem w endeckiej Gazecie Polskiej artyku o pisudczykach, a niebawem w odcinku Robotnika - o endekach. Nie wtrcabym tej dywagacji, gdyby nie to, e pragn poda klucz do moich wspomnie: nie pisze ich historyk ani polityk, tylko reporter, idcy za zdarzeniami trzech epok. Jako taki wierzyem i wierz, e potok dziejw skada si z wielu strumieni, i ciesz si nasileniem prdu w kadym z nich. I tak jak wtedy, zawsze bd mia punkty obserwacyjne nie z trybuny, tylko z chodnika, pord ludzi. 464 Zob. szkic Pisudczycy w niniejszym zbiorze 465 Kawaleria Beliny - kawaleria Legionw zorganizowana i dowodzona przez Wadysawa Pramowskiego. pseudonim Belina (1888-1938). 466 Ta pie Legionw to znana pniej pod nazw My, Pierwsza Brygada pie z tekstem Tadeusza Biernackiego piewana na melodi marsza jednego z syberyjskich pukw piechoty. Utwr zosta napisany po 17 lipca 1917 w zwizku z tzw. kryzysem przysigowym. Tytu My, Pierwsza Brygada nie pochodzi zreszt od

Ta najdumniejsza pie bya skomponowana na melodi Die blauen Husaren, tak jak i druga dumna pie Tysic walecznych opuszcza Warszaw bya skomponowana na melodi niemieck. Pisudski przestrzega. Strzecie si ajentw. Ale kto jest ajentem w tym toku strumieni, w ktrym nawet do najpatriotyczniejszych pieni wsikaj wrogie melodie? Sam Pisudski by oskarony o ydokomun (kochanka Perlwna, tajny przewd do bolszewikw). Ksidz pose Adamski467 (pniejszy biskup lski) przyprowadzi do Belwederu z Wielkopolski delegacj i mierzc palcem w Pisudskiego powiedzia twardo: - Zdrada jest - tu! Wyndzniay tum, ktry zdyszanym sercem przypad do jezdni, by gnany zrozumieniem, e wchodzimy w now epok. Tak samo niebawem Pozna wita Paderewskiego. Prawda, byo laurowo. Ale byo i ciemno.468 Bardzo ciemno.

Narodziny mitu Na balkonie ukaza si Pisudski. Mundur na nim szary.469 Poczyna si wielki mit. Dzieje stoj mitami i obrazoburcami. Mit rodzi si w mgach. Promieniejcy Szturm de Sztrem470 powiewa z balkonu dug brod i czerwonym sztandarem. Jednak dla wikszoci tych w dole czerwony sztandar wydawa si symbolem zagroenia solidaryzmu narodowego. Pisudski poszed za tym: wtedy, w pokojach tego pensjonatu, powiedzia delegatom, e wysiada z czerwonego tramwaju na przystanku niepodlego. Wysiadanie jest funkcj sam w sobie definitywn. Przystanek za jest pojciem przejciowym. Poon niepodlegoci by znak zapytania. Duo znakw.

Pamitam kade drgnienie tamtej chwili. Tum dookoa mnie czu, e oto narasta nowy sj w naszych dziejach. W Muir Wood w Kalifornii widziaem przekrj drzewa redwood, liczcego cztery tysice lat. Rok pierwszy naszej ery by w poowie pnia. Ile na tych nasojeniach rzezi, katastrof, wieszcze kocw wiata! A oto wszystko uoone w harmonijnie narosy rysunek kolejnych nawarstwie.

autora. Cztery wersy pitej strofy tekstu Biernackiego brzmi: Nie chcemy ju od was uznania /Ni waszych mw, ni waszych ez. /Ju skoczy si czas koatania /Do waszych serc - do waszych kies! 467 Ksidz Stanisaw Adamski by w 1918 czonkiem trjosobowego komisariatu wielkopolskiej Naczelnej Rady Ludowej z ramienia Chrzecijaskiej Demokracji. 468 Prawda, byo laurowo - nawizanie do znanych sw C. Norwida: Byo w Ojczynie laurowo i ciemno, z wiersza otwierajcego cykl Vade-mecum o incipicie: Klaskaniem majc obrzke prawice... 469 Mundur na nim szary - cytat z wiersza Lechonia Pisudski z Karmazynowego poematu. Wiersz koczy si sowami: A on mwi nie moe. Mundur na nim szary. 470 Tadeusz Szturm de Sztrem (1892-1968) - dziaacz polityczny (czonek PPS), ekonomista i statystyk. W latach II wojny wiatowej czonek organizacji Wolno, Rwno, Niepodlego.

Dziad mj by autorem memoriau o potrzebie zniesienia paszczyzny; ojciec mj, syn, osiemnastolatek, powstaniec, po powrocie z dziesicioletniego Sybiru, kontynuowa modo romantyczn, zasilajc artykuami pozytywistyczny Kraj Erazma Piltza; brat mj tkwi w ruchu wszechpolskim, ktry si pocz w buncie przeciw pozytywistom i ugodowcom, stwarzajc stronnictwo narodowo-demokratycznie; byem od niego o dziesi lat modszy i ju trafiem na prd niepodlegociowy, wyraajc rozgoryczajcemu si bratu pogard za lizanie apy carskiej. Tak oto na skrtach historii romantycy lyli klasykw, pozytywici romantykw, endecy pozytywistw, ktrzy zaleczali rany popowstaniowe, potem my endekw, ktrzy podjli kolejne zadanie - czenia zaborw, a wreszcie moje pokolenie, ktre wnioso swj wkad niepodlegociowy, byo lone przez pokolenie, ktre wzroso w ramach niepodlegego pastwa, za brak programu spoecznego.

Wic i ruch niepodlegociowy poczyna si we wrogim oporze. W 1897 r., kiedy Krlestwo Polskie zebrao milion rubli na wiernopoddaczy dar dla przyjedajcego do Warszawy cara, cay budet roczny niepodlegociowej Polskiej Partii Socjalistycznej wynosi 5616 rubli. Ale ju ld poczyna topnie, od pobrzegw pojawia si, jak w serwisie Wojskiego, krajobraz wiosenny. Zmiany warty po powieszonych czonkach Rzdu Narodowego471, po szlachcie, objli proletariatczycy472. Ciko jest przestawia si w takich zmianach. W jednej z kronik Prus wylicza dobrotliwie: Rosja ma tyle i tyle pukw i baterii, Niemcy tyle i tyle, a Austria tyle. Ile wy moecie mie, drodzy przyjaciele? Przy rewizji u mnie szpicle olnli, znalazszy pokwitowanie daniny na Skarb Wojskowy473. Chciaem wysprawdza si argumentacji Prusa na towarzyszu w celi. Chopak nie by wygadany, wic uratowa si krtkim: - Milcz, bo jak Boga kocham, dam po mordzie. Wwczas nie rozumiaem, e nie jest to argument bez wartoci. Ale Prus wyczu nurt imponderabiliw, piszc w pierwszym numerze Modoci, wydawanej przez Henryka Juszkiewicza: Mylc tak, myliem si, z najwikszym zadowoleniem to przyznaj.474

Zanotujmy nie tylko wyprzedzenia, ale i opnienia z racji starych nawykw. Dmowski w 1912 r. owiadczy mi, jako przedstawicielowi modziey, e byle mia sto tysicy rubli na rozkrcenie

471

Autor ma na myli mier Romualda Traugutta, ostatniego dyktatora powstania styczniowego, straconego na stokach Cytadeli Warszawskiej 5 lipca 1864. 472 Przywdcy I Proletariatu: Stanisaw Kunicki, Piotr Bardowski, Micha Ossowski oraz Jan Pietrusiski, zostali straceni na stokach Cytadeli Warszawskiej 28 stycznia 1886. 473 Instytucja Skarbu Narodowego zostaa utworzona z inicjatywy Ligi Polskiej, a konkretnie pod wpywem broszury T. Jea-Mikowskiego Rzecz o obronie czynnej i Skarbie Narodowym (Pary 1887). 474 Ot mylc tak, myliem si - pisa Prus o swoim negatywnym stosunku do ruchw rewolucyjnych w Krlestwie Polskim w artykule Oda do modoci, zamieszczonym w pierwszym numerze pisma Modo w 1905.

Watykanu w sprawie chemskiej475, miaby Rzym w d.... Pomijajc demagogi - z wodza stronnictwa katolickiego wylaz wychowanek epoki racjonalizmu, w ktrej w 1887 r. zawizywaa si Liga Polska, rodzicielka endecji, z zakonspirowanymi masoskimi stopniami476. Mek znowu Niedziakowski477, kiedy przyjedaem na konferencj z ich organizacj do Wilna, pokazywa mi z dum portret przodka-biskupa. No, a ten tu komendant w szarym mundurze, zamachowiec spod Bezdan478, redaktor konspiracyjnego Robotnika479, zesaniec? Wpierajc w niego wzrok, zastanawiaem si, czy nie pomykowo znalaza si czapka frygijska480 w odmtach wandejskiej fali481? No, bo jake? O ycie kadego z mojego pokolenia zahacza poczynajcy si mit. Jako strzelcy bdcego w zalku Zwizku Strzeleckiego bylimy prowadzeni przez migego w tyralierze, oddziakiem nie przenoszcym plutonu. A w dwa lata potem staem na peronie w grupie wygwizdujcej lojalizm ekipy strzeleckiej, wyjedajcej na zawody oglnoaustriackie do Wiednia. Zaoylimy wwczas frondujcego Wolnego Strzelca na polecenie Zetu (wyszego po Pecie stopnia konspiracji).482 Zostaem zastpc jego komendanta, Peczyskiego, pniejszego Grzegorza, szefa sztabu AK. Niebawem jednak wystpiem z Zetu po moim artykule - Niepodlego - rodkiem czy celem? Dyskusja susznie wydawaa si kolegom, ktrzy chcieli dziaa, zbyt akademicka. Artyku opatrzyem mottem z eromskiego: Za jedno mi, czy mnie do wizienia bdzie prowadzi onierz z dwugowym, czy z biaym orem na kaszkiecie. Libicki, pniejszy dyrektor Polskiego Radia, ze suszn pasj wykrzykiwa na zebraniu zetowym: - Kolega Wakowicz na wszystko patrzy sub speciae aeternitatis. Przyznawaem mu jego racj, ale rozumiaem i to, e zaszczytne miejsce przy warsztacie nie pozwala widzie caoci, i to, e ta aeternitas moe by diablo krtka.

Wwczas, w dniu 10 listopada, na ul. Moniuszki penia si chwila wyjtkowa, kiedy wszystkie strumyki rozszczepionych prdw zlewaj si w jedno. Od jutra poczn si ponownie rozszczepia. Na
475

Sprawa chemska - chodzi tutaj o przekazanie Chemszczyzny Ukrainie na mocy traktatu midzy Ni emcami i Austro-Wgrami a Ukraisk Rad Centraln, zawartego 9 lutego 1918. 476 Liga Polska (za. 1887) daa pocztek ruchowi narodowodemokratycznemu. Jakkolwiek Narodowa Demokracja przez cay okres istnienia gosia hasa antymasoskie, to sama Liga Polska w swej strukturze wzorowana bya na organizacjach masoskich. 477 Mieczysaw Niedziakowski (1893-1940) - czoowy dziaacz PPS okresu midzywojennego. W l. 1927-1939 redaktor naczelny Robotnika, 1919-1935 pose na Sejm. We wrzeniu 1939 zasuony w obronie Warszawy. Zgin rozstrzelany w Palmirach. 478 26 wrzenia 1908 grupa Organizacji Bojowej PPS-Frakcji Rewolucyjnej pod osobistym dowdztwem Pisudskiego dokonaa napadu na pocig pocztowy na stacji w Bezdanach koo Wilna. Bya to ostatnia akcja Organizacji Bojowej. 479 Pisudski by redaktorem Robotnika w l. 1894-1900. 480 Frygijska czapka - czapka galernikw, noszona w czasie rewolucji francuskiej i uwaana powszechnie za symbol wolnoci. 481 wandejska fala - Wandea bya w czasie rewolucji francuskiej miejscem powsta rojalistycznych. 482 Chodzi o organizacj Przyszo, ktra bya dziaajcym na terenie szk rednich odgazieniem Zwizku Modziey Polskiej (Zetu).

razie patrzyem z otuch na Pisudskiego, tak jak z przejciem suchaem wywodw Dmowskiego, jak ze czci patrzyem na witochowskiego, ktremu w ostatnich latach jego ycia wydaem Genealogi teraniejszoci, jak z istotn atencj przeprowadzaem wywiad z Witosem, jak przejmowaem si, wydajc ksiki Wandy Wasilewskiej, jak z prywatnych moich pienidzy sfinansowaem ksik germanofila Studnickiego483, ekscentryka. O, wspaniay zespole strumieni, ktrymi pyn los narodu!... Nieche dyspens otrzyma kronikarz, ktry si cieszy nawet z sukcesu Szpicbrdki u zagranicznych kasiarzy.

Z pierwszym wrzaskiem noworodka-niepodlegoci, kiedy prawica i lewica chuchay na wty organizm, rycho szy w zapomnienie spory akademickie - jaka ma by Polska. Jeszcze kiedy Medard Downarowicz484 wzywa: - Jeli panowie z prawicy nie przybd nam na pomoc, lejce wypadn nam z rk! Thugutt485 odpowiedzia: - Ja bym wola raczej te lejce rzuci na wiatr, za jedyn bowiem rzecz w tej chwili potrzebn uwaam wielki hebel, ktry by zdar z drzewa narodowego wszelk ple i zmurszao, wydobywajc na wierzch ywy rdze. Ale powitalna deklaracja Pisudskiego ju lega na pocztku bytu niepodlegego. Tene Thugutt, jako minister spraw wewntrznych, zamiast hebla uy symboli: na Zamku wisia czerwony sztandar (na krtko), ora pozbawiono korony (niebawem j restytuowano), zamiast policji powoano milicj ludow (na krtko), na wystawach sklepowych zabroniono wystawia smakoyki.

Aura pocztkw Comy obejmowali? Ziemi, na ktrej obrcono w perzyn milion osiemset siedemdziesit cztery tysicy budynkw, unicestwiono szedziesit trzy procent dworcw, zburzono trzysta dziewidziesit duych i dwa tysice dziewitnacie maych mostw, zdemolowano siedemdziesit osiem warsztatw kolejowych, zdewastowano dla ta przemys na ogln sum miliarda osiemset milionw zotych, zwy sto milionw korcy zboa i produktw rolnych ulego zniszczeniu na pniu w pierwszych dwu latach wojny, na czterech i p miliona hektarw zaprzestano uprawy, zabito lub zarekwirowano wicej ni cztery miliony byda, wysiedlono trzy miliony ludzi, sto trzydzieci milionw metrw drzewa wywieziono bez odszkodowania. Dugi to byby rejestr. Dla przykadu wemy d, z ktrej wywieziono pidziesit milionw metrw gotowych tkanin, trzydzieci milionw kilogramw weny i baweny, zdarto z maszyn tysic trzysta

483

Wadysaw Studnicki (1865-1953) - polityk, publicysta i ekonomista. Czoowy rzecznik orienta cji proniemieckiej. 484 Medard Downarowicz (1878-1934) - polityk, dziaacz PPS i PPS-Frakcji Rewolucyjnej, onierz Legionw, dziaacz lewicy aktywistycznej. W okresie midzywojennym minister spraw wewntrznych (1921 -1922), wojewoda poleski (1922-1924), pose z ramienia BBWR (1928-1930). 485 Stanisaw Thugutt (1873-1942) - polityk, dziaacz ruchu ludowego, W l. 1917-1924 jeden z przywdcw PSL Wyzwolenie.

kilometrw pasw rzemiennych, wyrwano z najcenniejszych maszyn ich subtelne organizmy -- tysic ton czci miedzianych, zarekwirowano sto tysicy ton miedzianej armatury fabrycznej i prawie dziesi tysicy motorw silnikw i obrabiarek. Zarzdzony spis ludnoci z 1921 r. wykaza, e ludzie zamieszkuj siedemdziesit pi tysicy budynkw niemieszkalnych - chleww, szop, stod. Jeszcze jesieni 1918 r. znalazem si na kresach. Widziaem ludno mieszkajc w ziemiankach, pola zdziczae, gdzie wrd chwastw rudzia drut kolczasty. Pod Hooblami, jadc saniami, naliczyem rwnoczenie pldrujcych w szerokim promieniu szesnacie lisw. Dur i cholera obejmoway miejsce okupantw. Nadzwyczajny komisarz dla walki z epidemiami, dr Chodko, mia prawa gwnodowodzcego: mg otacza kordonami cae miasta, zamyka kocioy, wstrzymywa ruch pocigw, pozbawia wolnoci osobistej. Jego zastpca, dr Bujalski, opowiada mi, e by na pewnym zarzuconym na rozogach kresowych punkcie sanitarnym przy mierci sidmego z kolei kierownika tego punktu. Mody lekarz umierajc, kiedy ju mwi z wysikiem, poucza jeszcze, ktre punkty jego rejonu s specjalnie niebezpieczne, i troszczy si, aby byy wydane odpowiednie zarzdzenia. Na jego miejsce przyszed smy... Na baranowickim cmentarzu widziaem obelisk dwignity ku czci 180 zaraonych i zmarych w walce z epidemi lekarzy i sanitariuszek.

Kiedy wracaem z on z tej wyprawy na kresy, siad przy nas jaki pan w dosy pociesznym ubraniu, zrobionym z zielonego koca w czarno-zielon kratk. Okazao si, e by to Jan Pisudski486, pniejszy minister skarbu, ktry wojn przeby w Wilnie i po raz pierwszy jecha do Warszawy. Sumowa si, czy te gdzie kwater dostanie. - Moe pan do nas zajedzie? - mwi ona. - Daje spokj - reflektuj wylewy gocinnoci - przecie pan na pewno zatrzyma si u brata. Brat ten wwczas przyjmowa posw obcych mocarstw, wydawa dekrety, mianowa ministrw. - Eee - odpowiada skromnie nasz towarzysz podry - on sam tam pewno gdzie u kogo na kanapce nocuje.

Wyobrania zwykle wyprzedza zdarzenia. Ale kiedy zdarzenia raz rusz, wyobrania nie moe nady. Sieroszewski, minister propagandy w Rzdzie Lubelskim487, ktry zawiza si za okupacji austriackiej, kiedy jeszcze w Warszawie rzdzili Niemcy, opowiada mi, jak na pierwszych posiedzeniach rzdu 7 i 8 listopada 1918 r. (dwa dni przed powrotem Pisudskiego) nauchwalali wszystko dobre dla Polski,

486 487

Jan Pisudski by bratem marszaka Pisudskiego. Rzd Lubelski - rzd utworzony w Lublinie (6/7 listopada 1918) przez przedstawicieli lewicowych stronnictw polskich, zwizanych jednoczenie z obozem pisudczykowskim. Premierem by Ignacy Daszyski (PPSD), ministrowie rekrutowali si spord dziaaczy PPS, PSL Wyzwolenie oraz Stronnictwa Niezawisoci Narodowej. Rzd ogosi! manifest, bdcy najbardziej postpowym programem reform spoecznych, jaki sformuowano w cigu caego okresu midzywojennego (nie biorc pod uwag koncepcji KPP).

o czym tylko syszeli: omiogodzinny dzie pracy, powszechne prawo wyborcze, powszechne nauczanie, reform roln... Co kto proponuje jeszcze? - Prawo wyborcze dla kobiet... - Brawo, wyprzedzimy Angli. Co kto wie jeszcze? - Ochrona pracy dzieci... - Brawo, co kto proponuje jeszcze?... - No, wic - opowiada Sieroszewski - po wydrukowaniu Manifestu wzilimy my, ministrowie, kubeki z klejem, pdzle i poszlimy rozwiesza Manifest po parkanach Lublina (orygina tego Manifestu w Instytucie Hoovera; w Polsce, o ile wiem, go nie ma, zrobiem wic fotokopi, ktr tu podaj).

REPUBLIKA POLSKA TYMCZASOWY RZD LUDOWY OBYWATELE Reakcyjne i ugodowe rzdy Rady Regencyjnej zostay przez Lud Polski obalone. Z polecenia stronnictw ludowych i socjalistycznych Krlestwa i Galicji ogaszamy si za TYMCZASOWY RZD LUDOWY REPUBLIKI POLSKIEJ ujmujc w swoje rce peni wadzy do chwili zwoania Sejmu Ustawodawczego. Komendantem naczelnym wszystkich wojsk polskich mianujemy zastpc J. PISUDSKIEGO pukownika EDWARDA RYDZA-MIGEGO Tymczasowy Rzd Ludowy Republiki Polskiej, Tomasz Arciszewski Julian Poniatowski Ignacy Daszyski Wacaw Sieroszewski Medard Downarowicz Baej Stolarski Gabriel Dubiel Stanisaw Thugutt Marian Malinowski Wincenty Witos Jdrzej Moraczewski Bronisaw Ziemicki Tomasz Nocznicki Lublin - Krakw d. 7 listopada 1918 roku.

Rozpicie midzy rzeczywistoci zniszczonego kraju, a dobrymi chciami. Tak oto w pocztku niepodlegoci natknlimy si na problem istotny dla dalszego rozwoju wypadkw. Dziaacze podpisani pod Manifestem uwaali si za szczerych lewicowcw, ale pochodzili przewanie ze szlachty: Daszyski. Downarowicz, Malinowski, Moraczewski, Sieroszewski. Poniatowski (ten ostatni yjcy czonek rzdu lubelskiego mieszka obecnie w Warszawie). Tak jak ze szlachty pochodzi Pisudski. Podpis Witosa zamieszczono podobno bez jego wiadomoci. Wygldaoby na dziwaczn demagogi z mojej strony pomstowanie na kultur szlacheck, ktra daa Polsce jej si atrakcyjn.[...]

Prezesem Banku Wspdzielczego zosta dr Rzd, chop z pierwszego pokolenia (to ten dom pod orami na placu przy ul. Zgoda). Pewien dziaacz spoeczny, nieco zgorszony, nieco rozrzewniony, opowiada mi wwczas: - Co za szyki, co za sale, woni, sekretarze. Wchodz do wspaniaego gabinetu pokrytego dywanem i widz, e dr Rzd marynark zdj i po dywanie kozy fika. Wiedziaem, e namitnie uprawia wiczenia gimnastyczne, ale mg sobie znale inne miejsce. Wic go pytam: Czego si tak cieszysz? A on stan przede mn zziajany, oczy mu byszcz i powiada: Jakby ty zacz od pasania byda, a teraz dosta taki fajny bank, toby si te cieszy. Niepodlego kademu obiecywaa jakie spenienie. Cieszyli si wszyscy, chocia nie bardzo wiedzieli, jak tej niepodlegoci zaywa. Bo te dopiero pocza odrasta od ziemi. Leon Wasilewski, pierwszy minister spraw zagranicznych nowo powstaej Rzeczypospolitej488, odwiedzajc nasz dom z crk Wand ju w wiele lat potem, wspomina, jak uroczycie zasiad w czarnym tuurku w bryczce zaprzonej w par koni i udawa si na konferencj. By to jedyny wehiku ministerstwa. Wadysaw Raczkiewicz, pniejszy marszaek Sejmu i wreszcie prezydent rzdu emigracyjnego, opowiada mi, jak zredagowano pierwsze pismo pierwszego ministra MSW powstajcego pastwa. Byo to jeszcze za Niemcw.489 Na ul. Marszakowskiej, w jednym z pierwszych domw od ogrodu Saskiego po stronie parzystej, wynajto na Ministerstwo Spraw Wewntrznych jeden duy pokj i trzy przylege mae. Nastpi uroczysty dzie rozpoczcia urzdowania. Nie byo jeszcze wwczas gen. SawojaSkadkowskiego, wic o p do dziesitej przyszed wony, potem dwie biuralistki, wreszcie referent, naczelnik, dyrektor departamentu; kiedy wic w ten sposb wszyscy hierarchicznie si pospniali, ostatni przyby sam minister, Jan Stecki490. Zasiedli, teczki rozoyli, postrugali owki, naszykowali registratory i czekaj: co te Bg zdarzy. Koo p do dwunastej zrobi si ruch: przyszed interesant! Wony szurgajc zdj z niego paszcz i zaanonsowa do pana referenta. Pan referent wysucha petenta: by to jaki szlagon z kresw, ugrzzy w Warszawie przez te dwa lata wojny. Trzeba byo sprawiedliwie si nacieszy autentycznym petentem i po rwno rozdzieli sodycz urzdowania. Pan referent odstpi porcj nektaru naczelnikowi. - Ot - mwi szlagon - upi jakby poczynaj Niemcw (w tym miejscu pan naczelnik zrobi sourde oreille, tak jak by chcia wrci do swojego majtku). - O, to wana i nieatwa sprawa - krci gow pan naczelnik - zastrzeona wycznie do kompetencji pana dyrektora.

488

Leon Wasilewski (1870-1936) - polityk, publicysta i historyk. Czoowy dziaacz PPS, jednoczenie blisko zwizany z Pisudskim. Po 1926 nieoficjalny ekspert obozu sanacyjnego od spraw narodowociowych. 489 Autor ma na myli rzd utworzony jeszcze za czasw okupacji niemieckiej przez Rad Regencyjn pod prezesur Jana Steczkowskiego. 490 Jan Stecki (1871-1954) - dziaacz polityczny o pogldach konserwatywnych, ekonomista. Przed I wojn zwizany z Narodow Demokracj, w II Rzeczypospolitej jeden z przywdcw Stronnictwa Chrzecijasko Narodowego, od 1926 Stronnictwa Chrzecijasko -Rolniczego.

Pan dyrektor przyj interesanta uprzejmie, ale si zatroska: - Widzi szanowny pan, kresy nie podlegaj nam terytorialnie, jest wic to, resortowo rzecz biorc, sprawa raczej zewntrznych stosunkw; musi by wic skierowana poza ministerstwo, a to moe zrobi tylko pan minister. Jan Stecki, matador ziemiaski, siedzia w swoim gabinecie, z patriarchaln brod i ju tylko na to czeka; szybko si dogadali, kto kogo rodzi, i zaraz sprawa okazaa si atwa: - Ot, my panu wydamy papier do genera-gubernatorstwa warszawskiego, e pan nam znany osobicie porzdny czowiek i istotnie posiada majtno na kresach; w genera-gubernatorstwie wemie pan potwierdzenie i z tym pjdzie do przedstawicielstwa Ober Ostu491. Tam znw zajd dwie moliwoci: albo panu dadz przepustk i wtedy pan pojedzie... - Albo te, panie ministrze? - Albo te nie dadz i pan nie pojedzie. Rozpoczto wic urzdowanie. Przez dyrektora i naczelnika poszo zlecenie do referenta, ktry wygotowa koncept, poszo w brudnopisie do aprobaty, przy czym odbya si pierwsza narada w gabinecie ministra tyczca usprawnienia administracji: czy i jakie akta przedkada w brudnopisie, a jakie komu od razu w czystopisie. Jedna panienka wystukaa na maszynie, druga postawia stemple i znika. Akt przywdrowa do pana ministra. Pan minister uj w do piro, otoczenie zamaro w poczuciu historycznego momentu: od czasw Tadeusza Mostowskiego pierwszy to polski minister spraw wewntrznych mia podpisa pierwszy akt. Dziobn pan minister w kaamarzu raz, dziobn drugi - co to? Atramentu nie ma? Przybiega sposzony wony: jake, kupiono sto flaszeczek, zaraz przyniesie... Ale po chwili wraca skonfundowany - flaszeczki schowano do azienki, a tam kpie si panna Wandzia, jedna z owych dwch urzdniczek... Jeli ta dygresja jest duga, to droga od tych pocztkw do tego, co mamy w pidziesiciolecie, bya jeszcze dusza. Warto utrwali tamte momenty, dla ktrych ju obecne pokolenie nie bdzie miao miary, tak jak tamto pokolenie z 1918 r. ... obawiam si, e nie bdzie miao miary dla objcia tych zdarze, ktre poczn si dzia w drugim dwudziestoleciu.

Trudnoci materialne Jakie to terytorium obja odzyskiwana niepodlego? Bywao ono za Jagiellonw obszarem miliona kilometrw, bywao za Ksistwa Warszawskiego skrawkiem 100 000 km2, teraz objo 388 390 km2. Ale zawsze byo to samo: Inne narody u granic swoich maj gry wysokie, morza niezgbione. Polska to rwnina nikomu niebronna. Wrg acno komunikiem wnij wynij moe, upw nabrawszy. Piersi jeno nasze, a garda nasze oto gry i morza, oto mury i fosy, oto caa municja i obrona nasza. Tak pisa w szesnastym wieku Marcin Bielski.

491

Ober Ost - okupacyjna wadza niemiecka na tereny wschodnie w czasie I wojny wiatowej.

Polska jest to istm wski midzy oceanami Wschodu i Zachodu na spukanie skazany - pisa w trzy wieki po nim Nakowski. Instynkt narodu przechowa przez czas niewoli przestrogi Bielskiego. Gdy okupacja upada 11 listopada 1918 r., mielimy tylko brygad houbionego przez Rad Regencyjn Wehrmachtu. W sze tygodni potem, rozporzdzajc broni skonfiskowan na wadzach okupacyjnych i z eszelonw powracajcych ze wschodu, mielimy 110 tysicy ludzi w 100 batalionach piechoty, 80 bateriach artylerii, 70 szwadronw kawalerii, w subach technicznych pomocniczych oraz skromnego lotnictwa. Pospieszylimy si nie na prno: Polska niezwocznie stana w poncym krgu piciu wojen. Wojny te na wschodzie tliy si w formie partyzantki a po 1924 rok, tzn. do chwili powstania Korpusu Ochrony Pogranicza492. A z Litw stan ex lex trwa do 1938 r. Jeszcze w 1936 r. przechodziem do niej z przemytnikiem. A c tam byo na tym wschodzie? Z czym naleao na ten wschd i? Obserwowaem jako korespondent wojenny odsiecz Lwowa. Nie mona byo mie wtpliwoci, e wojna znika, ale ukraiskie denia niepodlegociowe zostay. Byem na wiecu ludnoci w Wokowysku, urzdzonym przez Stra Kresow, organizacj zaoon jeszcze przed upadkiem pastw centralnych, jako protest na traktat brzeski, przyznajcy Chemszczyzn Ukrainie. Bya to organizacja, wbrew endekom, propagujca idee federacyjne wolni z wolnymi. - Przecie chyba radzi jestecie - pyta po zebraniu jedn z grup zapalony chopak, instruktor Stray Kresowej -- e car upad i macie niepodlego. - A c, panoczku - odpar stojcy w gromadce stary chop - cara my pieretrymali, to i niepodlego pieretrymajem. Wojewoda wileski, Bociaski, reprezentujcy program asymilacyjny, dowodzi mi z ca powag, e jzyk biaoruski jest odmian polskiego, gwar polsk. Ani program federalistw, ani asymilatorw nie by realny. Unie narodw w dziejach nie robiy si w dobrowolnym porozumieniu, jak wiadczy i unia angielsko-szkocka, i nasza unia lubelska, kiedy trzeba byo a do Brzecia goni i zawraca uciekajcych Litwinw. Na to nie wystarczyy przyjazne sowa, naleao jeszcze mie za plecami gruby kij. Aby za wynaradawia skutecznie, trzeba by mie jeszcze grubszy. Ziemie b. Wielkiego Ksistwa Litewskiego stanowiy 52 procent terytorium, w wyborach 1922 r., kiedy mniejszoci stworzyy wspln list, na listy polskie gosowao tylko 62 procent wyborcw. W bezsile zarwno pastwa narodowociowego, jak narodowego skoczyo si na psich figlach. W rezultacie mniejszoci terytorialne nie korzystay nawet z tych uprawnie, jakie dawao im stoypinowskie ziemstwo (samorzd) z czasw carskich.493 ydzi stanowili 11 procent ludnoci nie zespolonej z reszt wspobywateli. Wrd mniejszoci niemieckiej kiekowaa pita kolumna.

492

Korpus Ochrony Pogranicza - w l. 1924-1939 specjalne oddziay wojskowe chronice wschodnich granic Polski. 493 W istocie samorzd lokalny w guberniach i powiatach Rosji europejskiej istnia ju od 1864. Zasug Piotra Stoypina (premier Rosji w l. 1906-1911) byo natomiast przeprowadzenie reformy agrarnej w postaci dekretu o prawie wystpowania chopw ze wsplnoty gminnej wraz z nadziaem ziemi.

A jak si przedstawia ywio etnograficzny polski? Niewietnie. Czowiek jest najwartociowszym czynnikiem wszelkiej odbudowy. Czowiek jest najwaniejszym surowcem. Rozumiej to przemysowcy. W 1915 r., kiedy w naszym wiecie technicznym i przemysowym zawrzao od oblicze naszych szans na wypadek otrzymania bytu niezawisego rzecz charakterystyczna - obok liczb, obliczajcych nasze bogactwa naturalne, fabryki i warsztaty, komunikacje i sprawy tranzytowe - najdociekliwsze rozwaania byy powicone sprawie czowieka, sprawie naszej dzielnoci i rachunkowi sumienia, czy i o ile nasze zacofanie gospodarcze jest wynikiem naszych wad, a w jakiej mierze naszego pooenia gospodarczego. Dyskusja ta trwa przez wszystkie epoki. Jerzy Stempowski, syn Stanisawa, w 1920 r., kiedy wojska radzieckie byy pod Warszaw i rzd przygotowywa si do ewakuacji, przyszed do mnie z propozycj, aby na znak protestu pocig obrzuci granatami. Ot, z t swoj nadwraliwoci, w wiele jeszcze lat potem, bo w 1933 r., tak odebra postaw obywateli: Chcc obejrze miejsca danej przeprawy na Wile naprzeciw Starego Otwocka, wybraem si tam pieszo lewym brzegiem rzeki. Za Skolimowem wszedem w kraj pozbawiony drg i rzadko tylko odwiedzany przez mieszkacw stolicy. Zmuszony do czstego pytania o drog, byem zdumiony yczliwoci miejscowych chopw. Kady mia mi co uprzejmego do powiedzenia. Dopiero dwaj modzi chopcy zdradzili tajemnic tych piknych obyczajw: Jeeli pyta pan o przepraw, jest jasne, e ucieka pan przed policj, wszystko jedno z jakiego powodu, nikt go nie wyda i kady mu pomoe si ukry. [....] Wdz mg porwa za sob ludno do obrony kraju, ale przeama jej nieufno, da obywatelom zudzenie, e s wspgospodarzami swego pastwa, mogy tylko instytucje republikaskie i samorzdowe. Przemysowcy w 1915 r. rozwaali, w chwili kiedy o wycofujcych si wojskach rosyjskich lud mwi, e nasze odchodz, i nie dawa si ani niepodlegociowym, ani socjalistycznym knowaniom. Trudno, trzeba byo czym paci za stulecie saskie i za stulecie niewoli. A przecie nie by to ju w 1915 r. chop z epoki Rozdziobi nas kruki, wrony. Kiedy Stempowski pisa w osiemnacie lat potem, ten lud znowu by dalej. Tym rokiem 1933 wkraczalimy w epok buntw chopskich. I ten lud w czasie drugiej wojny by ju mas wiadomych obywateli. Zarysoway si z punktu trudnoci gospodarcze. Otrzymalimy wydmuch trzech pastw, wszystkie zabory byy kresami krajw zaborczych podporzdkowanymi interesom centralnym, a wic dla nas odrodkowym. Midzy tymi zaborami zalegay przepaci komunikacyjne, ktre dwudziestolecie pocznie zasypywa. Obszar kurpiowski nie by zszyty z reszt, nie mia pocze z Warszaw i Gdyni. Sandomierz, odlegy w rzeczywistoci o 204 km od zagbia wglowego, praktycznie by odlegy od niego o 282 km, a wraz z nim o tyle oddalao si ywicielskie zaplecze Woynia. Pamitam zdumienie nasze na wycieczce w Sandomierzu, gdzie z tamtej strony way Austriak budowa, z tej strony Ruski nie chcia; pamitam odwiedziny u kolegi pod Bigorajem, do ktrego jechalimy z Lublina, trzeba byo jecha 96 wiorst (ponad sto km) komi. Austria ze wzgldw strategicznych, aby zapobiec inwazji, zostawia Galicj bez rozbudowanej sieci komunikacyjnej.

Waylimy gorzko, w sztubackich zaciekliwych dyskusjach, t ndz w jednej rce, te swobody galicyjskie w drugiej. Z gszczu liczb, nieumiejtnymi gowami, chowanymi na poezji romantycznej, na improwizacji z Dziadw, na rozprawach o mioci ojczyzny Libelta - wyawialimy liczby straszliwe; wyawialimy je z tabel i kolumn cyfr, z dat, e Galicja wyprzedaje lasy, ziemi, akcje kolejowe, obligacje indemnizacyjne. Szczepanowski woa do nas wielkim gosem, e z ndzy ginie w Galicji 55 000 ludzi rocznie. I wtedy, po raz pierwszy, do umysw ksztaconych na humaniorach, egzaltowanych przez niewol, przekrada si wiadomo, e orzeki biae, sprzedawane przez ydw w Sukiennicach krakowskich, przewoone w bielinie do kraju przez rozentuzjazmowane paniusie, to jest bardzo mao wobec tego, o co si potyka pierwszy galicyjski nafciarz, przemysowiec i romantyk tej Polski nowej, nadchodzcej jeszcze, ledwo przeczuwanej. 80 procent przewozw kolejowych skupio si wzdu ramion trjkta lsk-Warszawa-Lww-lsk oraz w pionie lsk-Gdynia. W rodku ten trjkt by pusty. Zapuszczone drogi wodne przewoziy 1 procent transportu. Odlego midzy mostami na Wile dochodzia do 70 km. Nie mwic o kresach, w rodku Polski do pidziesiciu km byo do poszczeglnych miasteczek, a w powiecie niaskim i janowskim - do 70 km. A same te orodki - c, ndza!... Kt mia z tych zlepkw stworzy jednolity organizm? Mzgw przemysowych nie moglimy dziedziczy po obcym kapitale. A jedyne przeszkolone kadry administracyjne odziedziczylimy po prowincjonalnej Galicji. Byli to ludzie skromni i bez polotu. Si kierownicz zosta swoisty awans spoeczny - pokolenie mode, pijane odzyskan wolnoci. Obejmujc funkcje ponad ich moliwoci mwili, e nie wici garnki lepi. Julek Ejsmond podkpiwa w wierszu satyrycznym: Nie wici lepi, ale garncarze. Programu nie mieli adnego.

Koncepcje polityczne Od pierwszego kroku niepodlegego pastwa zarysowaa si potrzeba koncepcji politycznej. Sdz, e z perspektywy dziejw moemy sobie powiedzie, e traktat wersalski, ktrym zacz si chaos rozpoczynajcej si midzyepoki, by tworem opartym politycznie na pewnych mglistych i nie wyeksperymentowanych przeczuciach o samostanowieniu narodw. Ale ekonomicznie twr ten, po ktrym pozostao dwadziecia osiem sporw granicznych, by podbudowany dziewitnastowiecznym: kady sobie rzepk skrobie, i rzuca wiat na pastw rozpasanych autarkii, wojen celnych, dumpingw, jednostronnych umw kompensacyjnych. Z punktu staa si jasna niefunkcjonalno powojennego ukadu, w ktrym Estonia miaa mie rwny gos z Wielk Brytani. Tote moni tego wiata szybko nawrcili ku zasadom balansu midzy mocarstwami. Ju nazajutrz po wojnie pobite Niemcy w tej ocenie przedstawiay wikszy walor ni sojusznicza Polska. Tote z punktu dano im finansowe zastrzyki.494 Nie naleao te rozgorycza Rosji, co do ktrej miano nadziej, e bdzie kapitalistyczna. Std z jednej strony umknito Polsce Gdask, jak umknitoby lsk, gdyby nie trzykrotne powstania, a na wschodzie, a do konferencji
494

Pomoc finansowa dla Niemiec pyna przede wszystkim ze Stanw Zjednoczonych; przewidywa j m. in. plan Dawesa (1924)

ambasadorw w 1923 r.495, negowano Wilno. Odszkodowania rwnie naleay si tylko monym. Ludzie siedzcy po ziemiankach, wrd pl poronitych perzem, ze zdumieniem czytali w gazetach, e na obszary Francji pnocnej, ktrej drobn cz tylko zniszczya wojna, id cae pocigi z Niemiec szumice pszczoami, pene uli, bo nawet i w tej formie, a do ostatniej potrzeby, aprowidowano i odbudowywano wojenne zniszczenia. Mymy nie otrzymali nic, bo nie mielimy tytuu pastwa walczcego. Przed wojn Wielkopolska ya z eksportu rolnego do Niemiec, zabr rosyjski z eksportu przemysowego do Rosji, zabr austriacki z emigracji. Wszystkie te rda si zamkny.

Zaciya te od pierwszego dnia niepodlegoci kwestia waciwej doktryny. Doktryny przedmurza cywilizacji zachodniej nie sposb byo utrzymywa majc Niemcw na zapleczu. Ju w 1908 r. Dmowski w ksice Niemcy, Rosja i kwestia polska pisze, e Polacy musz zerwa z tradycj przedmurza Europy na wschodzie i sta si winni, we wasnym interesie, przedmurzem dla Rosji, a przez ni dla Europy, przed ekspansj niemieck. Okres polskiej niepodlegoci by prawidowoci historyczn, adna inna droga nie bya realnie do pomylenia po ptorawiecznej niewoli. Pisudski wysiadajcy na przystanku niepodlego szed za t prawidowoci. Lenin w swych pracach publicystycznych wypowiada si za samostanowieniem. Dekret Rady Komisarzy Ludowych z 20 VIII 1918 przyznaje narodowi polskiemu nieodbieralne prawo do zjednoczenia i niepodlegoci. Stalin pisze ksik o koniecznoci uwzgldnienia narodowych tendencji wyzwoleczych. Te przemylenia rosyjskie sigaj daleko w przeszo. W wymianie deklaracji z Proletariatem (1884) Narodna Wola496 stwierdza, e rnica warunkw socjalnych rosyjskiego i polskiego narodu nie dopuszcza zupenej tosamoci prowadzenia pracy. A przy tym w Polsce obz rusofilski ba si rewolucji, a obz pisudczykowski by prowadzony przez byych rosyjskich winiw politycznych. Ale - przede wszystkim - jak powiedziaem, niepodlego Polski bya historyczn prawidowoci. Tym niemniej ta nieuchronna prawidowo wisiaa w prni.

Akademickie spory przedwojenne na temat, jakim celom ma suy niepodlego, stay si wan spraw ju od tego pierwszego, kiedy Pisudski wysiada z pocigu socjalistycznego na stacji niepodlego. Kt pokierowa pastwem? - tak zwane pokolenie niepodlegociowe. Byli to modzi, patriotyczni ludzie, nie zwizani z jedn okrelon klas. Pochodzenie ich spoeczne naleaoby okreli przewanie jako inteligenckie, ale inteligencja ta bya funkcj skrzyowa klasowych, ktre w kadym z zaborw ksztatoway si inaczej: w Galicji z domieszk chopsk, w Wielkopolsce - mieszczask, w Krlestwie - poszlacheck, na kresach -- zgoa ziemiask. Nad tym zlepkiem panujc dominant bya idea niepodlegociowa, a kiedy te marzenia si speniy, wypeniono groc pustk ideologiczn - kultem wodza. Ten wdz mgby, gdyby mu pozwalay okolicznoci i nie przeszkadzay
495 496

Wschodnie granice Polski zostay uznane przez mocarstwa zachodnie dopiero w 1923. Narodna Wola powstaa w 1879 w wyniku rozamu w Ziemli i Wo li.

wasne obcienia, pokierowa swoim obozem, w ktr chcia stron bez wikszego oporu swoich zwolennikw. Taki Skadkowski, ktry wizi komunistw, wiziby te i ich przeciwnikw, gdyby mu nakaza ukochany komendant. Miedziski497 zainstalowa si w Piacie (Witosa). Kociakowski498 w Wyzwoleniu (radykalne stronnictwo chopskie), a pono Wojewdzki499 a w ruchu komunistycznym. Minister opieki spoecznej, Hubicki, opowiada mi, e zosta odkomenderowany do masonw, i wymienia jaki wysoki stopie, ktry otrzyma. No, a sam Pisudski na zjedzie w Niewieu wycign rk do konserwatystw.500 Po jego za mierci zobaczylimy daleko zaawansowany flirt pisudczykw z ONR-em.501 Obz wic sanacyjny nie mia cech tzw. stronnictwa historycznego, jak stronnictwa i partie chopskie, robotnicze, mieszczaskie, ziemiaskie. W tych warunkach patriotyzm staje si oglnikiem szlachetnym, ale mao konkretnym, a brak programu zastpuje kult jednostki. Jzyk kultu sympatyczny u weteranw sta si slangiem mw stanu. Jak uzualny i jak przyjty a po sam koniec drugiej Rzeczypospolitej sta si ten slang, wiadczy broszura napisana ju w 1939 r. nie przez byle kogo, bo przez ambasadora najprzd w Moskwie, potem w Paryu, Juliusza ukasiewicza; broszura pod megalomaskim tytuem: Polska jest mocarstwem, gdzie w adnym miejscu Pisudski nie jest wspomniany bez ozdobnika tytan, spiowa posta, z ktrym wrg, tzn. Niemcy, ju po kapitulacji w Compiegne502 nie omieli si szuka rozprawy, ktry w pamitnym dniu 6 sierpnia samotnym wysikiem podway kamie mogilny Polski503, jakby nic przy tym nie znaczya wojna midzy zaborcami. Wszystkie zaimki zastpujce nazwisko Pisudskiego autor pisze z duej litery. On, Jemu, w Nim, Go. C wic mwi o panegirycznym czadzie rnych pomniejszych. Gustaw Olechowski504 wielbi dziewiczo Pisudskiego, ktry rumieni si jak student, gdy syszy sowa lecznica ginekologiczna. Nawet chwali byo nie dosy. Trzeba byo chwali tylko na najwyszym diapazonie, co jest waciwoci skrybw, nie pisarzy. Kiedy Iakowiczwna, dugoletni pracownik w gabinecie Pisudskiego, napisaa ciep, mi ksik cieka obok drogi, wywarto na wydawc nacisk, aby jej nie wznawia. Autorka bowiem braa miar ludzk, nie do apokryficzn. Fellowtravellersi byli najgorliwsi, Mackiewicz z powodu zjazdu w Niewieu zamieci dwa portrety - Stanisawa Augusta... i Pisudskiego. I zapowiada, e ulice zabrzmi okrzykami: Niech yje krl. Sukcesja Korony.
497

Bogusaw Miedziski (ur. 1891) - polityk i czoowy publicysta obozu sanacyjnego (od 1929 redaktor naczelny Gazety Polskiej). W pocztkach II Rzeczypospolitej czonek PSL Piast, nastpnie (od 1923) PSL Wyzwolenia. W latach trzydziestych czoowy przedstawiciel grupy pukownikw, a nastpnie dziaacz Ozonu. 498 Marian Zyndram-Kociakowski (1892-1946) - polityk sanacyjny, wspzaoyciel Zwizku Naprawy Rzeczypospolitej. Po mierci Pisudskiego przedstawiciel liberalnego odamu sanacji; premier w l . 1935-1936. 499 Sylwester Wojewdzki (1892-1933?) - dziaacz polskiego ruchu robotniczego i ludowego. onierz Legionw i POW. W l. 1922-1924 czonek PSL Wyzwolenie. Zaoyciel (1924) Niezalenej Partii Chopskiej. Po 1930 znalaz si w ZSRR, gdzie na podstawie faszywych oskare zosta represjonowany i stracony. 500 Spotkanie w Niewieu (padziernik 1926) zapocztkowao okres wsppracy midzy konserwatystami a obozem Pisudskiego. 501 W 1937 faszyzujce elementy Obozu Zjednoczenia Narodowego nawizay przejciow wspprac ze skrajnie faszystowsk organizacja: Obozem Narodowo-Radykalnym Falang. 502 11 listopada 1918 cesarskie Niemcy podpisay w miejscowoci Compiegne (pn. Francja) akt zawieszenia broni. 503 6 sierpnia 1914 kompania kadrowa wkroczya, na rozkaz Pisudskiego, na tereny Krlestwa Polskiego. 504 Gustaw Olechowski (1874-1959) - literat i publicysta. W l. 1905-1906 redagowa pismo Nard a Pastwo, w czasie I wojny wiatowej Przedwit w Kijowie, by w I Korpusie Wschodnim. Autor m. in. Wdz, powie o J Pisudskim (1929).

W tych okolicznociach, w ktrych losem naszym byo, e mit musia zastpowa koncepcj, budoway si legendy zamiecajce mylenie polityczne. Oto jak rozumuje o polityce zagranicznej ukasiewicz, czowiek o najwikszym stau dowiadcze i obserwacji politycznych, jaki mu moga da dugoletnia praca na czoowych stanowiskach: Oceniajc dwudziestoletni polityk zagraniczn Polski prowadzcej od zwycistwa do zwycistwa, gdy w obliczu zwycistwa cieszyskiego505 szukamy w przeszoci punktu wyjcia, znalelibymy go w strzeleckiej dziaalnoci komendanta, nigdzie poza tym (podkr. - M. W.). Dziaalno Komitetu Narodowego w Paryu506, podczas gdy Pisudski musia trzyma z Niemcami507, podpis Dmowskiego na traktacie wersalskim itd. wszystko to nie liczyo si. Dopki mit moe oby si bez sprawdzianw, wystarczy za program piosenka: Hej, hej, komendancie, miy wodzu nasz. Ale kiedy upywa dwadziecia lat, zachodzi potrzeba podbudowania mitu faktami. A wic w traktacie o nieagresji z Niemcami508 ukasiewicz (w broszurze wydanej na kilka miesicy przed wojn!) pisze, e jest to zasuga kanclerza Hitlera, e inicjatywa moga byskawicznie niemal przeksztaci si w konkretny akt pastwowy. Byem wwczas w Berlinie. Ambasador Wysocki opowiada mi, jak trudne byo jego pooenie wobec histerii na temat Brennende Grenze. Na przyjciach dyplomatycznych robia si koo niego momentalnie pustka. Na bankiecie przeznaczony mu na ssiada przy stole profesor, przeczytawszy na bilecie, z kim ma ssiadowa, ostentacyjnie zada innego miejsca itd. Nastroje hitlerowcw nie pozostawiay wtpliwoci, pakt byskawicznie zawarty przez Hitlera by kolejn przygrywk, ale mit wymaga udrapowania go w sposb faszywy. Kiedy mit naronie , nie ma ju adnej rady: albo trzeba go bez granic rozbudowywa, albo si zawali. A jeli si go rozbudowuje a fakty przecz, to tym gorzej dla faktw. Po okupacji Nadrenii509, kiedy ju na penych obrotach szed monta pitej kolumny w Polsce, ukasiewicz pisze, e porozumienie z Hitlerem w sprawach mniejszociowych nie tylko nie byo paszczyzn tar i niepokojw, ale stao si czynnikiem pogbiajcym wzajemne zaufanie partnerw. Po aneksji Sudetw ukasiewicz pisze o zabraniu Zaolzia, e zwycistwo cieszyskie - to nowy etap historycznego pochodu Polski Pisudskiego w coraz to lepsz przyszo. Przypominam, e te sowa ukazay si w 1939 r., w kilka miesicy potem bya masakra w Wawrze, a w rok potem stan Owicim. ukasiewiczowi jednak zdawao si, e jeli Europa nie popada w stan absurdalnej wojny, zawdziczaa to rozsdnej, zrwnowaonej i mskiej polityce polskiej. Jak wiadomo, Europa tylko na rok unikna wojny wskutek oszukaczej konferencji w Monachium, w czasie ktrej Polska staa za drzwiami.

505 506

Mowa o wymuszeniu przez Polsk w padzierniku 1938 na Czechosowacji zwrotu lska Cieszyskiego. Komitet Narodowy Polski, utworzony w sierpniu 1917 w Lozannie (pniej przeniesiony do Parya) pod przewodnictwem Romana Dmowskiego, dy do odbudowy pastwa polskiego w oparciu o mocarstwa zachodnie. Uznany przez Entent za oficjalne przedstawicielstwo polskie. Istnia do 1919. 507 Do 1917 Pisudski, traktujc Rosj jako gwnego przeciwnika niepodlegoci Polski, by rzecznikiem orientacji na pastwa centralne. 508 W styczniu 1934 midzy Polsk a Niemcami zawarty zosta ukad o nieagresji (na 10 lat). 509 W 1936 wojska niemieckie, amic postanowienia traktatu wersalskiego, zajy zdemilitaryzowan cz Nadrenii.

Mity su krtkim zrywom. Na duej musz je zastpowa koncepcje. Inaczej nie tylko mitologizuje si swoje walory, ale obnia si obce ukasiewicz uwaa, e Benesz i Masaryk, wiate umysy tamtej epoki, zorganizowali pastwo czechosowackie w oparciu o najgorsze metody policyjne. Taki rozziew midzy mitem a rzeczywistoci wiata otaczajcego musi nieuchronnie prowadzi albo do poszerzania si w przepa, w ktr wpada spoeczestwo rzdzone mitomani, albo do powstania rewizji mitu... Literatura jest zawsze z mitem rodzcym si i pierzcha, kiedy mit poczyna wietrze. Tote w ostatnich latach drugiej Rzeczypospolitej w prasie rzdowej coraz powszechniejsze pojawia si narzekanie na absencj literatury w biecych zagadnieniach, na jej dezercj na tereny piknoduchostwa. Adam Skwarczyski510, mimo obu ng amputowanych w biodrze mnie borykajcy si z yciom, stwierdzi z boleci: Gdy w jakie kilka lat po wskrzeszeniu pastwa polskiego owa dziewka bosa z parabazy Wyzwolenia posza w roratn godzin do bram teatru, aby wypuci Konrada na lot zamiast Konrada zastaa tam pana Wasta [autora piosenek kabaretowych - M. W ] z satelitami. Ano, ta dziewka bosa z pism Wyspiaskiego, eromskiego, Struga, Daniowskiego, Kadena, skamandrytw pierzcha, kiedy mit wietrza. Literatura asystuje przy cikim porodzie kadego mitu, opuszcza go, kiedy atwizna w rzdzeniu zapowiada jego koniec. Bereza dla pastwa maego, cienionego midzy dwoma odrbnymi ideologiami dwch potg, moga by koniecznoci, rozumian jako poszukiwanie rodkw obrony, ale grona bya atwo rzdzenia, ktra dostawaa si w rce nie kontrolowanych rzdw. Adwokat w Misku Mazowieckim zwymylany od ydakw i reagujcy odpowiedni monet szed do Berezy za obraz narodu polskiego. Kooperatysta ukraiski bdcy sol w oku niedonym polskim konkurentom - szed do Berezy. Do Berezy szed wielki wachlarz po prostu niewygodnych ludzi od chopw, ktrzy domagali si biaoruskich szk, a po reakcjonistw jak Mackiewicz, domagajcych si tworzenia wojsk pancernych ku irytacji generaw, ktrzy - poza tym, e nie mieli wyobrani - po prostu nie mieli pienidzy. Do Berezy szli przywdcy najrdzenniejszej chopskiej ludnoci za strajki rolne, do Berezy szli wszyscy, ktrym si nie mogo udowodni winy, od podejrzanych o komun do podejrzanych o paskarstwo. Decyzj administracyjn uatwiao si sobie rzdy.

Mit plus atwo rzdzenia, plus brak pogbionej koncepcji stworzy w pastwie pdyktatorskim, a wic pastwie (pozornie) silnej rki, typ funkcjonariusza-asekuranta. Kiedy po umowie suwalskiej, zawartej z Litwinami w chwili dla Polski kryzysowej, chciano t umow obali, postanowiono, e gen. eligowski zbuntuje si ze sw dywizj przeciw rzdowi warszawskiemu i zajmie Wilno511. Kociakowski, pniejszy premier, opowiada mi, e kiedy zawiz eligowskiemu rozkaz zbuntowania si, eligowski zada go... na pimie.

510

Adam Skwarczyski (1886-1934) - publicysta i krytyk literacki zwizany z obozem pisudczykowskim. Jego dziaalno pisarska stanowia prb stworzenia doktryny ideowo -politycznej, uzasadniajcej teoretycznie poczynania obozu sanacyjnego. 511 W padzierniku 1920 genera Lucjan eligowski, dziaajc pozornie z wasnej inicjatywy, faktycznie za w porozumieniu z Pisudskim, zaj Wilno, tworzc tzw. Litw rodkow. 1922 organy ustawodawcze Litwy rodkowej podjy uchwa o poczeniu si z Polsk. Przyczenie Wilna do Polski wywoao gwatowne

Kiedy zaraz potem zrobiem z nim wywiad, przyj mnie w paacu Tyszkiewiczowskim w towarzystwie przydanego sobie (w roli adiutanta) Prystora, towarzysza walk przedwojennych Pisudskiego, ekskatornika, wwczas kapitana, potem - premier. Za kadym moim pytaniem genera zwraca si do Prystora: - Nu, a co pan kapitan myli? Prystor za kadym razem rzeko obciga pas na wydatnym brzuszku i rba: - Zdaniem pana generaa jest, e... Zdyscyplinowanie miao zastpi wyrobienie. Premier Sawek512 mawia, e najwiksz bolczk powstajcego pastwa jest, e za mao jest do rozporzdzenia legionistw. Tym legionowym awansem obsadzano stanowiska, wskutek czego raz po raz zapaday improwizowane decyzje. Kupiec w Biaymstoku mwi sceptycznie: - Nu, z tym rozporzdzeniem to trzeba poczeka. Teraz to jak rozpalona blacha, pluniesz, to syczy. Poczekawszy, z goem dupiem mona si na niej. W rzeczach drobnych byo to uciliwoci, w rzeczach wanych - zagroeniem. Wojewoda Bociaski w Wilnie kaza Biaorusinom uwaa si za Polakw. O jedno wojewdztwo w d wojewoda Beczkowicz zezwala nawet na szko redni biaorusk. Ale poniewa abiturient tej szkoy nie mg znale posady, wic gorzknia i okazywao si, e wojewoda za pienidze pastwowe podkwalifikowywa pastwu wrogw. O jedno jeszcze wojewdztwo w d, poleskie, wojewoda Kostek Biernacki513 przysparza ich w prostszy sposb: kaza przeszkala policjantw w cinaniu grnych wgw w chacie niepodanego elementu. W ten sposb chata budowana na zrb rozpadaa si. W wojewdztwie woyskim, graniczcym z drugiej strony z wojewdztwem Kostka Biernackiego, wojewoda Nowak prbowa liberalnej polityki z Ukraicami, ale byoby to, jakby kto chcia utrzyma w przylegych naczyniach rne poziomy - bo w ssiednim wojewdztwie lubelskim, na Chemszczynie, patriotyczni generaowie, wtrcajc si do spraw nie swoich, burzyli stare cerkiewki, nie obsadzone przez nikogo, nikomu niepotrzebne, nagle prowokujc ludno do histerycznych modw (rzekome pojawienie si Matek Boych etc.).

Nie rozpatrujc dziejw przedwojennego dwudziestolecia, cytuj z niego tylko pewne fakty ilustrujce tezy wyjciowe, majce dobitny epilog po katastrofie. Rozmawiaem w Bukareszcie z Woodi Jaroszewiczem, z ktrym - jako komisarzem na m. st. Warszaw - prowadziem przed wojn boje na temat zakusw konfiskowania wydanej przeze mnie Ojczyzny Wandy Wasilewskiej. Nagle kto? - Woodia mwi: oni. O kim? - O rzdach sanacyjnych.

protesty Litwy Kowieskiej, za spr o to miasto uniemoliwia w cigu caego okresu midzywojennego normalizacj stosunkw midzy obu pastwami. 512 Walery Sawek (1879-1939) - polityk, jeden z najbliszych wsppracownikw Pisudskiego. Przed I wojn dziaacz PPS i PPS-Frakcji Rewolucyjnej, nastpnie onierz Legionw i wsporganizator POW. Po przewrocie majowym 1926 czoowa osobisto obozu sanacyjnego, rzecznik koncepcji politycznych, ktrych wyrazem byo utworzenie BBWR, a nastpnie narzucenie krajowi konstytucji kwietniowej 1935. Po mierci Pisudskiego przegra walk o wadz i koncepcje polityczne z konkurentami z obozu sanacyjnego i utraci wszelkie znaczenie w yciu politycznym kraju. Zmar mierci samobjcz. 513 Wacaw Kostek-Biernacki (1884-1957) - dziaacz polityczny, pukownik. Komendant twierdzy brzeskiej w okresie walki z Centrolewem, a nastpnie organizator obozu koncentracyjnego w Berezie Kartuskiej.

Komendant gwny Policji Pastwowej, Kordian Zamorski, pod ktrego komend jako dowdcy wiczyem ongi swj pluton strzelecki na Boniach podkrakowskich, ktrego potem przez cay okres lat dwudziestu nie widziaem, przypomnia sobie o mnie, odwiedzi i co mwi? Znowu: oni. Dyrektor naczelny Polskiego Radia, Libicki, ktry za czasw studenckich atakowa mnie za rozcinanie wosa na czworo, teraz mi mwi: - Po wojnie ju im rzdzi nie damy. Na og nie byli to karierowicze. Kopciuszki, ktrzy rzucili swego ycia los na stos, nagle zostali wyrzuceni ze wspaniaej karety mitu, ktra okazaa si skorup dyni, i na myl o stracie modoci dar ich nieznony al. O rozmowie z Beckiem po wojnie 1939 r. pisz w szkicu na s. 227, tu tylko podam epizod wskanikowy. Chciaem z niego wydoby, czy, o ile i kiedy pocz si liczy z moliwoci najcia niemieckiego. Beck si uchyla, ja nalegaem, cigno si to zmaganie a do pna w noc, a wreszcie stwierdzi, e a do lutego 1939 r. mia nadziej, e ta nawaa pjdzie doem, przez Bakany. Zrozumiae, e przy takim zmaganiu rozmowa chwilami odbiegaa od poprawnoci. Kiedy nie mogc uzyska odpowiedzi wykrzyknem: - Dobrze, wiele niewiadomych. Ale jaka bya linia, linia generalna polityki zagranicznej? zdenerwowany Beck, krcy po pokoju, stan przede mn i powiedzia ze zniecierpliwieniem: - Co pan wci o tej linii? Jakby mona wszystko raz na zawsze lini zaatwi, to ministrowie spraw zagranicznych byliby niepotrzebni. Skoro posta przyjmujca owacje na balkonie na ul. Moniuszki w dniu rozpoczynania bytu niepodlegego bya mitowym zwornikiem, scalajcym rzdy bezkoncepcyjne, nie mona oceni tych chwil powstawania pastwa bez przyjrzenia si Jzefowi Pisudskiemu. Mwiem, e -czcz wszystkie kontrowersyjne postaci, jakie zawayy na naszych dziejach. I e pozornie kontrowersyjne w toku historii przejmoway jedna za drug dalszy cig pracy. Dla postaci Pisudskiego mam o tyle bardziej bezporedni i ciepy stosunek, e jest on wspczesnym epoce mego dojrzewania. Nie liczc przytoczonego na wstpie opisu powrotu Pisudskiego z Magdeburga, byem wiadkiem dwu momentw kluczowych w jego yciu w okresie drugiej Rzeczypospolitej. Pierwszy moment to bankiet w sali Malinowej Bristolu w 1923 r., kiedy jako naczelnik pastwa odchodzi do Sulejwka, wycofywa si z udziau w rzdach. Zagaja osiemdziesicioletni Limanowski, nestor socjalizmu, z ktrym grywaem w szachy w Krakowie za lat uniwersyteckich. Suchalimy go ze czci, ale to mwia przeszo, a tu w osobie Pisudskiego mia przemwi czas teraniejszy. Kiedy nie wida byo temu koca, poczto oklaskiwa mwc. Kiedy Limanowski, przeczekawszy oklaski, poczyna mwi znowu, klaskano od pocztku. Wreszcie zrezygnowa. Wtedy wsta Pisudski. Obserwowaem go kilka razy w okolicznociach nieurzdowych. Na rautach koo jego fotela zwyka si zbiera gromadka suchajcych i wwczas wytwarzaa si atmosfera pogawdki (monologu) w szlacheckim dworku. By to w kadym calu szlachcic dawnej daty,

o soczystym, ciepym sposobie bycia, gawdziarz znakomity. Jeli dodam do tego chwil, w ktrej mia porzuci to, co stworzy, zrozumiemy, jak peen napicia by ten wieczr w Malinowej sali. Pisudski w szarym mundurze, jake inny od dyktatorw obwieszonych orderami (po sobiepasku zachowa zwyczaj noszenia maciejwki, kiedy wojskowym nakryciem gowy bya rogatywka), mwi do zebranych najbliszych wsppracownikw, jak to obrzucano go botem, przy czym zrobi gest obrzydzenia, jakby zgarnia z munduru plwociny zaplutych karw514. Z okna pierwszego pitra w sztabie patrzyem na ogrodzenie na placu Saskim, gdzie ustawiono cok. Ksi Poniatowski, zdjty z konia, lea twarz w bocie. I mwiem sobie: Kolego, obu nam przyszo by utarzanym w bocie. Styl pobarokowy Pisudskiego w mowie i w pimie nieraz niepokoi, nieraz odstrcza, kiedy mwi o przeciwnikach, ale nieraz, jak w ksice o powstaniu 1863 r. o znaczeniu piecztki narodowej rzdu powstaczego - wzrusza. Teraz to taka wanie bya chwila - wzruszenia. Nie zwracalimy uwagi na metafory z zaplutymi karami, na egotyzm w tym per kolego z ksiciem Jzefem. Staa przed nami tragedia czowieka, ktry opanowawszy wadz, nie ustpi zamachom np. 6 stycznia 1919 r.515 (kiedy zamachowca, ks. Sapieh, zrobi wspaniaomylnie ambasadorem w Londynie): a teraz dobrowolnie ustpuje.

W trzy lata potem danym mi byo by wiadkiem momentu, ktry by przeciwstawieniem bankietu w sali Malinowej. Dowiedziawszy si rano dwunastego maja 1926 r., e Pisudski cignie na Warszaw, wziem takswk i pojechaem na Sulejwek. W drodze spotkaem szpic sidmego puku uanw prowadzon przez Cenia Kaskiego, mego koleg z pocigu pancernego, zaimprowizowanego w lutym 1918 r. przeciwko Niemcom. Minwszy przecigajcy puk, zobaczyem Pisudskiego w grupie oficerw stojcych przed jakim domem. Mia twarz zzielenia - dramat by na twarzy.

514

Zaplute kary - okrelenie uyte przez Pisudskiego pod adresem Narodowej Demokracji (personifikowanej w tym wypadku - jak si wydaje - przez Stanisawa Stroskiego) w przemwieniu poegnalnym wygoszonym w sali Malinowej hotelu Bristol 3 lipca 1923 (po zrzeczeniu si ostatniej funkcji pastwowej - przewodnictwa cisej Rady Wojennej). Nawizywao do przeszkd, jakie napotykaa dziaalno Pisudskiego ze strony endecji, jak i do moralnego oblicza tego obozu w kontekcie niedawnego mordu na Gabrielu Narutowiczu. Czy na polu bitew, czy w spokojnej pracy w Belwederze - mwi Pisudski - czy w pieszczotach dziecka, cie... nieodstpny koo mnie ciga mnie i przeladowa. Zapluty, potworny karze na krzywych nkach, wypluwajcy swoj brudn dusz, opluwajcy mnie zewszd, nie szczdzcy niczego, co szczdzi trzeba - rodziny, stosunkw bliskich mi ludzi, ledzcy moje kroki, robicy mapie grymasy, przeksztacajcy kad myl odwrotnie - ten potworny karze peza za mn jak nieodczny druh, ubrany w chorgiewki rnych typw i kolorw - to obcego, to swego pastwa, krzyczcy frazesy, wykrzywiajcy potworn gb, wymylajcy jakie niesychane historie, ten karze by moim nieodstpnym druhem, nieodstpnym towarzyszem doli i niedoli, szczcia i nieszczcia, zwycistwa i klski (J. Pisudski, Pisma zbiorowe t. 6, s. 31). 515 Zamach 6 stycznia 1919 - chodzi o spisek przeciwko rzdowi Moraczewskiego zawizany w Warszawie przez oficerw: Mariana egot-Januszajtisa, Mieczysawa Wyka i Mieczysawa Skrudlika, oraz ksicia Eustachego Sapieh i Jerzego Zdziechowskiego. W nocy z 4 na 5 stycznia spiskowcy opanowali Komend Miasta i utworzyli rewolucyjny rzd narodowy z Januszajtisem i Sapieh na czele. Projektowane aresztowanie Pisudskiego nie udao si i zamach upad.

Pchaem si t swoj takswk za nimi, a zatrzymano j przy wjedzie na most Poniatowskiego. Pieszo docisnem si do sceny na mocie tylokrotnie opisywanej przez uczestnikw. Te trzy momenty, ktre miaem szczcie obserwowa - Pisudski w 1918 r. wysiadajcy na przystanku niepodlego, Pisudski w 1923 r. rezygnujcy z wadzy i Pisudski w 1926 r. idcy po ni przez zamach stanu: to s trzy znaki drogowe jego drogi yciowej. Jego walory zostay dostatecznie nawietlone. Nie wyobraam sobie adnych rzdw i w przyszoci, ktre by mogy go z Wawelu ruszy. Jaka zatem bya tragedia jego ycia? Przede wszystkim - to bya tragedia caego jego pokolenia. Pisudski by czowiekiem XIX wieku. To byo jego handicapem, ale i uatwieniem. Nard by wstrzymany w rozwoju. Trwa w opnieniu. Prorocy mog wybiega myl naprzd, ale kiedy z burzycieli staj si budowniczymi, atwiej im rzdzi idc z prdem. Za swoim przywdc i jego najblisi byli neoromantykami XIX wieku. Sprawy ekonomiczne mieli raczej w pogardzie. Ich mylenie wizo w ich modoci - w ich piknej modoci. Kiedy przedostaem si (jedyny dziennikarz) do pinternowanego migego w Rumunii (por. s. 230), charakterystyczne byo jego westchnienie: - Ba, eby to byy warunki 1920 r., to bymy wiele z nasz armi mogli dokaza. Ale to przecie bya inna epoka. migy powiedzia do mnie: - Nie docenialimy znaczenia broni pancernej. Ale we wszystkich narodach, ktre wyamay si z rutyny mylenia, ju t bro docenili i Fuller w Anglii, i Michel w USA, i Szaposznikow w Rosji, i Guderian w Niemczech, i de Gaulle we Francji. A tymczasem my mielimy nie da ani guzika ze spadkiem czterdziestu romantycznych pukw kawalerii, ktre nam pozostawi Pisudski, ze spadkiem niedoceniania przez niego lotnictwa. To samo byo w rzeczach gospodarczych, gdzie Matuszewski, dyletant-neofita w terminie u prof. Adama Krzyanowskiego, hodowa dziewitnastowiecznemu Adamowi Smithowi, kiedy na wiecie rozwijali swoje teorie Schacht516 i Keynes517. Pisudski nie wtrca si do spraw ekonomicznych. Mia lekk pogard dla producenta, w czym mieszay si z jednej strony niech socjalistycznej modoci do kapitalizmu, z drugiej wywieziona z ojcowskiego Zuowa tradycja nieparania si miark i wag. Wiek dziewitnasty tkwi rwnie w pogldach politycznych, gdzie niepodlego ujmowano w kategoriach jeli nie Fichtego, to Mazziniego, gdzie zmieniano ze na jeszcze gorsze (tzn. teori przedmurza na teori dwch frontw), gdzie wiedza o Zwizku Radzieckim utrzymywaa si na poziomie opowiada o lochach czerezwyczajki.

516

Horace G. Hjalmar Schacht (1877-1970) - finansista i polityk niemiecki. W l. 1923-1930 prezes Banku Rzeszy; przeprowadzi stabilizacj marki (1923-1924). W okresie hitlerowskim ponownie prezes Banku Rzeszy (19331939) oraz przejciowo minister gospodarki (1934-1937). Porniwszy si z Hitlerem w kwestiach polityki finansowej pastwa, zbliy si do opozycji konserwatywnej i by z tego powodu represjonowany (1944 -1945). Sdzony przez Trybuna Norymberski, zosta uniewinniony. 517 John Keynes (1883-1946) - ekonomista, przemysowiec i polityk angielski. W pracach ekonomicznych dowodzi, i pastwo kapitalistyczne jest w stanie - poprzez sensown interwencj w ycie gospodarcze kraju zapobiec cyklicznym kryzysom ekonomicznym.

Mylenie przestarzae byo waciwe wszystkim kierunkom. Tomasz Arciszewski, bojowiec z 1905 r., z ktrym lokowalimy si na ssiednich pryczach w koszarach w 1920 r., kiedy po drugiej wojnie przyjecha jako premier rzdu emigracyjnego, ktremu ju odjto uznanie, owiadczy reporterom na przystani nowojorskiej, e wiat musi doj do omiogodzinnego dnia roboczego (wwczas kiedy ju w USA by 40-godzinny tydzie roboczy). Czy to wszystko bya wina Pisudskiego? Doszukiwanie si win lub zasug jednostek w historii jest rzecz zawodn. Tam gdzie je widzimy, byy przewanie w zasugach - koniunktury, a w bdach nieuchronne koniecznoci. Natomiast tragedi bardziej osobist Pisudskiego (o ile tragedie rzdw mog by osobiste) byo rozdarcie midzy demokrat i dyktatorem. Pisudski w sali Malinowej to jeszcze demokrata, ktry wycofuje si, nie widzc moliwoci na drodze demokratycznej utrzymania si przy wadzy. Pisudski z mostu Poniatowskiego to ju dyktator, ktry niebawem zapowie struchlaym posom, e bat bdzie wista. Pisudski w sali Malinowej to pogrobowiec wolnociowych tradycji polskich i adept ruchw socjalistycznych, Pisudski z mostu Poniatowskiego to pocztek sterowania jego pogrobowcw na totalizm. W swoich pismach (t. VIII, s. 19) sam maluje wasne rozdarcie: Mocy bez siy nakazu i przymusu nigdzie nie znalazem. I w tym wieczystym problemie, w tej sprzecznoci demokracji i wojska, byem dugo chowany. Istotnie, trudno byo rzdzi demokratycznie spoeczestwem, ktre cay wiek XIX, gdy wypoczwarzay si demokracje, przedrtwiao w kokonie niewoli. Byem kiedy na komisji prasowej w Sejmie, obserwowaem, jak ministra Ratajskiego518, poznaniaka, wychowanego w niemieckim kulcie wadzy, pomiataj kmiotkowie z Pipidwek. Byo tego 26 partii. Premier Grabski musia przekupywa koncesjami na wywz jaj dziwkarza i warchoa ksidza Okonia, ktry z grup trzech posw znalaz si jako jzyczek u wagi519. Zanarchizowana Polska zabia pierwszego prezydenta. Tuwim po zamachu majowym, kiedy prawica urzdzajca zamach wylewaa zy krokodyle nad upadkiem demokracji, ironizowa w wierszu, e tak dugo namawiano Pisudskiego na faszystowskie wzorki, a wreszcie wykrzykn: ono, dzieci, przekonali mnie faceci - id robi to, co trza - eja, eja, tralala (przypiewek z faszystowskiej giovinezzy).520

W starciu sobiepastwa Pisudskiego z demokratyczn rzeczywistoci jest potwierdzenie tego, co pisaem o dwch szkoach mylenia: dedukcyjnej i indukcyjnej.

518

Cyryl Ratajski (1875-1942) - adwokat, dziaacz polityczny. W okresie midzywojennym prezydent miasta Poznania (1922-1924, 1925-1935), minister spraw wewntrznych w rzdzie Wadysawa Grabskiego (19241925), czonek Stronnictwa Pracy (od 1937). W latach wojny i okupacji pierwszy delegat rzdu emigracyjnego na kraj (1940-1942). 519 Eugeniusz Oko (1892-1949) - duchowny, dziaacz ruchu ludowego. W 1918 wsptwrca Republiki Tarnobrzeskiej, nastpnie zaoyciel i prezes (1918-1928) Chopskiego Stronnictwa Radykalnego. Po 1928 wycofa si z czynnego ycia politycznego. 520 Jest to cytat z wiersza J. Tuwima Eia, eia, alala z Jarmarku rymw: Wrzasn dziadek: - ono, dzieci! / Przekonali mnie faceci, / Id robi to, co trza! / Eia, eia, alala!

Pisudski obejmowa wadz w narodzie mylcym kategoriami dedukcyjnymi z tradycji zarwno zwyciskich, szumicych skrzydami husarskimi, jak straceczych, z odgosami powstaczych dubeltwek. By w tym swoim micie wspaniay, zwyciski wobec mylenia indukcyjnego, obcianego egoizmami, nieefektownego, bardzo mozolnie poruszajcego si na drodze indukcji ku szerszym zaoeniom. Beck w mowie z 1 padziernika 1938 r. mwi o Pisudskim: Kontrast midzy purpur Jego uczu mylenia o Polsce a tym, co z Polski chcia zrobi, by na pewno najwikszego godnym podziwu rozdziaem jego ycia. W tym starciu musiao nastpi to, co nastpio: opanowanie rzdw przez sanacj i z wolna jej staczanie si ku nieuchronnej klsce (nie tylko militarnej).

Ten szkic napisaem z wielkimi oporami. Krytyczn ocen minionej epoki jest mi podejmowa przykro - jest za bliska. Ale nigdy nie sposb byo napisa co pod prd ludzkiego chciejstwa, eby nie postpoway napomnienia, e teraz nie chwila na to. A przecie powinnimy ocenia przebyte drogi. Chciabym unikn zarzutu besserwisserstwa, o ktre atwo ex post. Ot jeli wytykam bdy przeszoci, to nie znaczy, e pouczam, jak naleao postpi. Przeciwnie: wikszo bdw w dziejach jest nieuchronn prawidowoci. Te zachodzce nieuchronnoci pocigay nieraz ze nastpstwa. Wykazywa je, to nie znaczy poucza, e za kadym razem mona ich byo unikn. Pisaem o przeciciu pnia w starym drzewie: jak kolejno nakadajce si soje tworz jedn cao celowego deseniu. Kiedy jeden sj zmienia drugi, nastpuje szereg gwatw w rolinie. A tymczasem drzewo rozrasta si i korona jego szumi zieleni. W to wierz.

Na pisarskich rozdroach
Serce na gwodziu O nagrodach i modach521
I ja si zdecydowaem zjubileuszowa mj felietonik, i tym razem, zamiast warzy zup na gwodziu, zdejmuj z gwodzia pisarskie serce. Bardzo ludzkie serce z bardzo zardzewiaego gwodzia. Bodca mi dostarczy felieton ssiada przez felietonow cian, Jerzego Putramenta. Poruszy mnie tak, e zaklem przeklestwem, ktre zaaplikowa metrampa w Tel-Awiwie zecerowi skadajcemu moj ksik o ydostwie. -- A eby twoje serce w trefnej jatce na zardzewiaym haku wisiao. Oto tezy felietonu Putramenta z 16 sierpnia br. pt. Przestacie, chopcy:

521

rdo tekstu: Przegld Kulturalny 1962, nr 38.

1. Mania przeladowcza jest literack chorob zawodow. 2. Przewraliwienie jednak jest rdem tworzenia. 3. Dziwnie sam wiat literacki nie liczy si z tym przewraliwieniem.

Wszyscy wiemy, e Putrament ma racj. Kiedy mowa o przewraliwieniu, pamitam, jak Pilniak mi opowiada, e zarzd Zwizku Literatw w Moskwie musia zamkn na klucz ubikacj znajdujc si w p schodw, bo nadcigajcy z najdalszych ktw Zwizku Radzieckiego adepci z cetnarami rkopisw, skoro ich spotka zabijajcy werdykt - raz po raz wieszali si w tej ubikacji. Putrament pisze o wysokim procencie samobjstw. Nie mog zapomnie Ernesta Tollera, z ktrym spdziem na wsi weekend, i zaraz po tym weekendzie wyczytaem jego samobjstwie.522 Nie mog zapomnie Lechonia, spotkanego na kilka dni przedtem, nim run gow w d z dziewitego pitra. Kady z nas otar si o takie tragedie. mier Hemingwaya bya wsplnym przeyciem nas wszystkich. Putrament dzwoni na alarm: szanujmy wraliwo ywych, nim zaczniemy deklamowa panegiryki nad grobami swoich ofiar. Putrament ma racj. Mona by pj dalej, przyznajc pisarzom pewne prawo nie tylko do nadwraliwoci, ale i do megalomanii. Ich zawd, jeli jest rzetelnie traktowany, jest tak ciki, oparcie, ktrego szukaj poza sob - tak kruche, e samoobrona pisarska poczyna szuka ratunkw wewntrznych, rozbudowujc ochronn megalomani. Pisarze rni si nie tyle posiadaniem tej cechy lub nie, ile sum opanowania i taktu, ktry pozwala t nieuniknion zawodow deformacj ukrywa. Nie wierz w dumn niezawiso nawet u najwikszych ekskluzywistw. To tylko najgbiej zraniona duma kae zapewnia o tworzeniu sobie a muzom. Pisarz nieustannie szuka pokwitowania tego, co tworzy; pokwitowanie to moe by rwnie dobrze pochwa jak nagan; w obu wypadkach jest czym, co wypenia pustk, w ktrej pisarzowi jest trudno pracowa. A nawet, po prostu egzystowa. Dlatego bdmy cierpliwi dla wyytych pisarzy, zadrczajcych opowiadaniem o sobie. Biedacy!... walcz o przeduenie egzystencji. Dlaczego nie stworz sobie filozofii staroci pisarskiej? Dlaczego rni Sienkiewicze maj do ostatka pisa jakie Wiry? mier w siodle tutaj zaszczytu nie przynosi. danie Putramenta - wci przebija osignity puap - musi mie limit, jeli nie chcemy zmusza ludzi do zamiecenia literatury. T filozofi odkry dla siebie Pascal, piszc, e wielko czowieka polega na nieprzekraczaniu swoich moliwoci. Dla siebie odkry t prawd osiemdziesicioletni Goethe: Aus Massigkeit entspringt ein reines Glck.

522

Ernst Toller (1893-1936) - niemiecki pisarz ekspresjonistyczny, autor dramatw i poezji. Jako antyfaszysta od 1933 do mierci samobjczej w 1936 przebywa na emigracji w USA.

No, ale Putramentowi na t recept za wczenie, a tym bardziej modszym, ktrzy szarpi si w wypompowanej atmosferze. W deniu do afirmacji rozpaczaj, nie otrzymujc nagrd, spotykajc milczenie u recenzentw. Nagrody jednak i recenzje -- w naszej przynajmniej epoce, s zadouczynieniem zudnym.

Gwd nagrodowy Nagrody literackie byy zapewne we wszelkich epokach wtpliw afirmacj. Mecenasi zwykli mie swoje cele. Ju od Medyceuszw byli lepsi wydawcy; ich nagrody byy czciowo zbiene z zainteresowaniami pisarskimi - miay zdoby poczytno. W kadym razie nagrody daway pienidze. Na pewno s rzeczy waniejsze od pienidzy - stwierdza Prosper Merime -- ale mona je uzyska tylko za pienidze. Jedn z takich najcenniejszych rzeczy jest samodzielno pisarska, ktr daje niezaleno materialna. To bdne koo zamyka si lapidarnym stwierdzeniem Van Loony, ktry w swojej Historii ludzkoci stwierdza, e sztuka bez puda (invariable) idzie za pen kies. Pena kiesa najmniej za przynosi w rkach wydawcw, wicej w rkach Medyceuszw, najwicej w rkach zych politykw. Charles Gide523 twierdzi, e polityk to pewien ustrj psychiczny o moliwociach ograniczonych. Nie sta go, co moemy nawet wyrozumie, na bezinteresowno szlachetnego mecenasa. Rozplenione nagrody pism, instytucji i rodowisk, bdce w istocie wyrwnujc renumeracj dla wsppracownikw -- s tylko tego potwierdzeniem. Daleki jestem od rozdzierania szat. Polityka ma swoje cele i uprawniona jest do nich dy. Naley tylko stwierdzi, e te cele, jak wiadczy premiowanie na Zachodzie Doktora ywago, nie pokrywaj si bez reszty z pisarstwem. S w tym strony dobre, bo animuj ycie, s i ze, bo odrtwiaj twrczo. Jeli bdziemy mieli t wiadomo, to literaci nawet mog poprze politykw, zasiadajc w ich jury. Bo wwczas kiedy zasady gry s jasno wyoone, gra trzymajca si tych zasad przestaje by nieuczciwa. Tylko wic o t wiadomo chodzi. Dlatego, w wypadkach cennych pisarzy, naley walczy o nich z nimi samymi, jak podpisany w swoim artykule Pamitliwe sonie (Przegld Kulturalny 31 V 62). Przy tej te wiadomoci nie byoby miejsca na rozalenia pominitych przez nagrody. Nieche serca pisarskie nie wisz na -tym nagrodowym haku.

Polityczne wzgldy ci i na literaturze na emigracji. Kiedy wracaem z niej po dziewitnastu latach pobytu i napisaniu w tym okresie na emigracji siedmiu ksiek, nagrody literackie otrzymao ju pidziesiciu dwu autorw; bya taka trudno w wyszukiwaniu kandydatw, e w pewnym
523

Charles Gide - francuski ekonomista, teoretyk kooperatyzmu, autor m. in. Cours conomie politique (2 t. 19118-1920), przekadany wielokrotnie na jzyk polski (m. in. Kooperatyzm, tum. S. Thugutt, Warszawa 1937, Pierwsze wiadomoci z ekonomii politycznej, t. S. Posner, Warszawa 1925).

momencie przyznano nagrod za maszynopis ukoczony w poowie (tytu Obrachunek wodarzy, nazwiska zapomniaem, jak i zapomnieli je ju moe jurorzy). Czy jako autor choby Monte Cassina miaem si martwi, e mnie spotkaa krzywda moralna? Nie, prosz kolegi Putramenta, bardzo dawno ju serce moje na tym zardzewiaym haku nie wisi. Co prawda, potrzebny jest pewien chwyt w tym zdejmowaniu si z haka. Bo jednak siedemdziesiciolatek nigdy nie nagrodzony ani przed wojn, ani na emigracji, ani po powrocie do Polski moe odczuwa pewne zakopotanie przy wypenianiu ankiet, przyznajc si do Schnheitsfehleru. Panna z Schnheitsfehlerem pty rozpacza, pki si nie domyli przez odpowiedni maquillage zrobi z niego atrakcj. Tak sobie poradziem z moim biblijnym imieniem. Bo czy to nie Schnheitsfehler? Kt tam moe wiedzie, e odziedziczony po ojcu i dziadach. Jeszcze jako sztubak dosy nosw narozbijaem i sam nierzadko oko miaem podbite w walce z szydercami, ktrzy odkryli, e Melchior, jako rodkowy, ofiarowa kadzido, a wic, w wulgarnej interpretacji, po prostu w stajence smrodzi. Nieco maquillageu i oto wyobraam sobie takie rozmowy dwch panw jadcych pocigiem: - Wie pan, Melchior Wakowicz wrci do kraju. - Melchior... naturalnie, e wiem. Ale gdybym by Janem... Tak samo domyliem si sprofitowa Schnheitsfehler beznagrodnika i, dalibg, profituj. Mam dwa sny koszmarne. Jeden to, e mam zdawa matur. Drugi - e mi Zwizek Literatw, urzdzajcy herbatki jubileuszowe sznureczkiem, jak ewidencja leci, raptem z powodu dwudziestej ksiki, pidziesiciolecia maestwa, siedemdziesiciolecia urodzin czy jakiego innego - robi lampk wina. Zrujnowaliby caoyciowy maquillage!... Wic o c si kolega Putrament martwi? Przecie bliski jest czas, kiedy posyszymy w przedziale kolejowym tak rozmow: - Czyta pan Kowalskiego? - Kowalskiego? - Stanisawa Kowalskiego. - Stanisawa? - No, tego, ktry nie otrzyma adnej nagrody. - Ach, naturalnie, wiem o nim. Jake. To wietny pisarz. Zdjlimy wic serce Panaputramantowe z gwodzia nagrodowego.

Niebezpieczestwo sukcesu

Michel Cournot przeprowadzi dla paryskiego Expressu kilka wywiadw na temat wpywu wielkich nagrd literackich na dalsze losy laureata. Oto fragmenty rozmowy z Jeanem Louis Borym, ktry otrzyma nagrod Goncourtw w r. 1945524: - Czy chcia pan wwczas otrzyma nagrod Goncourtw? - Ja? Byem przecie wtedy smarkaczem! Naprawd nic nie jestem winien! - Czemu si pan tak tumaczy? Przecie to nic zego. - Prosz! Co si za tyczy krytykw, ci tylko przegldaj takie powieci. Jeli jednak chodzi o utwr modego pisarza, debiutanta, jest jeszcze gorzej: Nie ma tak dobrze! Wagonowa lektura! Amatorszczyzna! Przypadkowe wyrnienie! Znam to wszystko z wasnego dowiadczenia. Musiaem tego wszystkiego wysucha tylko z powodu nagrody. Z powodu nagrody mody pisarz, ktry bez niej miaby przynajmniej tyle szans co i inni, zostaje nagle zatrzymany w miejscu. Jego zapa ganie pod wpywem wzgardy elity czytelniczej i pod wpywem atakw krytyki. Dla wielu z nich nie ma ju ratunku. Taki na przykad Colin byby moe pisarzem, gdyby nie zosta pewnego dnia laureatem Goncourtw. Zabrako mu odpornoci; nagroda go zabia. - Czy wic szeroka publiczno, setki tysicy czytelnikw nie maj adnego znaczenia? - W kadym razie nie z punktu widzenia rozwoju pisarza. Publiczno kupuje nagrod Goncourtw. Kupuje j co roku i to wszystko. Rocznik 59, 60, 61 itd. Obchodzi ich ksika nagrodzona, a nie ksika jako taka; laureat, a nie pisarz Goncourt - to doroczna atrakcja, doroczny wydatek, co w rodzaju Salonu Samochodowego. - Mimo wszystko jednak jest wiele innych korzyci. Jest pan znany, tygodniki ubiegaj si o artykuy... - A inni o dialogi do filmw. To jest wanie drugie niebezpieczestwo, jeszcze groniejsze ni pierwsze: ta atwo, z jak laureat si gonkurtyzuje. Mona przypomnie doskonay przykad: Maurice Druon. Jako mody, obiecujcy pisarz otrzymuje nagrod Goncourtw.525 Gdyby nie to, nie wiadomo, jak daleko by zaszed. Zostaje jednak laureatem, a e kocha uroki ycia, nie potrafi si oprze pokusom. Co roku powtarza t sam ksik, podzi artykuy, dialogi filmowe, sztuki teatralne, pracuje to dla tych, to dla innych, daje si wcign w gr, ktra go bawi. Gonkurtyzuje si. Dobrze mu si yje, lecz to, co podziwia u Claudela czy u Gidea, jest stracone na zawsze. Jego rwnie zabia nagroda. - A wic za kadym razem oznacza to tragedi? - Czy si pani nie zmieni pod wpywem tego sukcesu? - pyta jeden z reporterw tegoroczn laureatk, Ann Langfus526. - Nie zaamao mnie nawet gestapo, wobec czego mam nadziej, e przetrzymam i nagrod Goncourtw.

524 525

Jean Louis Bory otrzyma nagrod Goncourtw w 1945 za powie Mon village . lheure allemande. Maurice Druon (ur. 1918) - francuski prozaik odznaczony nagrod Goncourtw w 1948 za powie Les Grandes Familles wchodzc w skad cyklu La Fin des Hommes (czci pozostae to: La Chute des Corps, 1950, Rendez vous aux Enfers, 1951). 526 Anna Langfus otrzymaa nagrod Prix Charles Veillon w 1960 za tom Le sel et le soufre.

Gwd recenzencki Poza spraw nagrd kolega Putrament porusza spraw recenzji. Napisa w cigu ostatnich dwu lat pi ksiek niemal nie recenzowanych. Specjalnej pikanterii dodaje fakt, e tylko jedna zdawkowo bya recenzowana w czoowym kierunkowym organie. A przecie Putrament jest homo politicus. A wic moje wywody o przywilejowaniu politycznym byyby niesuszne. To ju biez wodki nie rozbieriosz, to znaczy bez signicia do samego dna spraw literackich. Dajmy spokj politykom. W wikszoci nie oni pisz recenzje, tylko pisarze. Nie u politykw wic winy naley szuka, tylko w wiecie pisarskim. I jeszcze gbiej - w atmosferze, ktra ten wiat otacza. Zastanawiajc si nad t atmosfer, K. T. Toeplitz nazwa j atmosfer epoki konsumpcyjnej. Niepodlego - uzyskana, socjalizm - urzeczywistniony, o c tu walczy? O zwikszenie wydajnoci etc. - to za mao animujcy temat. O rewolucj w gromadzkim powiecie? Kiedy nikt nie wybiera si galopowa z jaboczkiem atomowym w zanadrzu. Droga pokojowej egzystencji? - Ziewa si chce. Poczty przynosz mi wiele listw, w tym od modziey. W trzech listach znalazem identycznie sformuowane ale: e modzie chce y z idei, nie dla idei, to znaczy uczy si, zdobywa dyplomy, fruktyfikowa osignicia. Moich korespondentw to uwiera. Osobicie uwaam to za prawidowo dziejow, pen pomylnych prognoz na przyszo. Ale jest to epoka, o ktrej pisa Edward Bernstein527: Das Ziel ist nichts, die Bewegung ist alles. A przecie dynamika celu to jest to, co spaja literatur. Wwczas ta literatura jest taranem. Wwczas mg Carlyle pisa, e dwoma promotorami cywilizacji s druk i proch strzelniczy. A kiedy poczciwy Szkot to pisa, imponowali wiatu Herder, ktrego druk by niedaleko od prochu Sharnhorsta, i Mazzini, od ktrego by krok do tysica walecznych Garibaldiego. Wwczas by czas na romantykw, od ktrych byo bliej do rozkwitajcego Kruppa, ni jest obecnie od egzystencja-listw do fabryki atomowej. Cele skomplikoway si i modziey trudniej jest wskoczy w efektown ide, by dla niej y. Wol y z niej i to ma zarodek przyszoci, ale skpo przy tym ywi si literatura. Kazimierz Brandys tak charakteryzuje rodowisko literatw: Jest to kilkusetosobowa grupa, w ktrej kady kademu ma wiele do zarzucenia i nikt nie jest z siebie rad [...] zamknity krg neurastenii, ambicji, plotek [...] od czasu do czasu kto wybucha wciekym czy szyderczym miechem i opisuje wszystkich pozostaych [...] rodowisko to [...] jest niezdolne do spoecznego wspycia na co dzie; produkuje niszczycielskie jady, bywa dziecinnie okrutne i szarpane mani przeladowcz. Sdz, e Brandys nie powinien wycza siebie z tej oceny. Trudno si std wyrwa - stwierdza z rezygnacj. Brandys potwierdza mani przeladowcz, o ktrej pisze Putrament. Czy naprawd nieotrzymywanie ceduek z tego skompleksowanego rodowiska powinno deprymowa? Czy naprawd warto zawiesza serce na tym drugim zardzewiaym gwodziu? Pamitam sposzenie si moje wraz z on, kiedymy, w par dni po przyjedzie do Polski, zajechali do Obr. Przyjedalimy niemal wprost z czteromiesicznego pobytu w domu pisarzy

527

Edward Bernstein (1850-1932) - niemiecki socjaldemokrata, gwny teoretyk rewizjonizmu.

amerykaskich. Bylimy dla Amerykanw obcy, mimo to otoczya nas z punktu atmosfera koleeskiej uprzejmoci. W Oborach zalegaa taras jaka skiszona substancja ludzka, niezdolna do najbahszego sowa powitania. Pomylaem, e tych ludzi przeera jaki kompleks niszoci, z ktrego ratuj si, budujc w sobie mozolnie kompleks wyszoci. S w tym i cechy oglnoepokowe. Bernard de Veto, amerykaski laureat Pulitzera528, pisze, e literatura amerykaska jest coraz bardziej nieodpowiedzialna. Spenia poczyna rol magikw, striepteasers. Publiczno opaca rozrywkowiczw (entertainers), ale nie uwaa, e oni j reprezentuj. Sinclair Lewis nie ma tego autorytetu co Mark Twain, Hemingway tego wpywu na umysy, jaki mia Emerson. Oni te mwili przykre rzeczy, ale znawstwem I z jdra spraw,Dzielc z Amerykanami ciar midzyepoki, jestemy od nich o tyle wicej poszarpani, o ile cisze przebylimy cigi. Tadeusz Breza pisze o drzewie dividivi, ktre nie walczy jak inne drzewa z wiatrem, tylko cakowicie si do niego dostosowuje. Wyglda wic na drzewo z wielk rozwian grzyw. Bieda jednak w tym, e kiedy raz na par lat wiatr zawieje z innej strony, dividivi doznaje silnych szkd w gaziach, nie mwic o tym, e traci wikszo lici. Patrzc na ten taras w Oborach miaem wraenie, e go porasta zmarniae, zmitoszone, przewiane, podskubane dividivi. Pisarze prbuj ratowa si z tego Brandysowskiego krajobrazu, czc si, jake kruch, miar szyderstwa. Znowu s tu oglnoludzkie cechy midzyepoki: Krytycy na giedzie literackiej ustalaj warto pisarza przez pomniejszenie innych pisarzy - pisze M. Cowley, czoowy krytyk amerykaski. - Oni wiedz, ale wygodniej jest im zapomina, e prawdziwi pisarze s nieporwnywalnymi, bo kady jest unikatem w swoim rodzaju. Nagle autor zostaje pomierzony jak jedn okrelon miark, tak jakby jednego nie naleao mierzy w calach wzrostu, innego miar pojemnoci, innego miar wagi, innego miar kondensacji, a jeszcze innego niespodzianym sowem, ktre przynosi. Nie ma takiej ceduy na adnej giedzie wiata, ktra by potrafia wymierzy te wszystkie wartoci. A jednak na giedzie literackiej buduje si lub niszczy egzystencje literackie zalenie od tych prostackich pomiarw. Ale znowu specyfika polska jest tragiczniejsza. Ci pisarze amerykascy dziel si na koterie w myl emulacji zawodowych. U nas nie ma potrzeby oscylowania midzy materialnymi przeciwstawnociami konkurujcych wydawnictw, prasy, telewizji, radia: my nie mamy monoci czy potrzeby czy si w grupy walczce o konkret materialny. Po prostu nie ma kleju dla sklecenia nawet klik, cho tyle si o tym mwi. Kliki zwyky si polaryzowa wok orodkw materialnych albo ideowych w innych epokach, mniej konsumpcyjnych, kiedy jednak wypadao grupowa si koo jakich walczcych ze sob hase. Trzy dominujce grupy, nazwijmy je peryfrastycznie: optymici, pesymici i katolicy, s grupami, w ktrych optymici uprzykrzyli sobie realizm, pesymici nie bardzo wiedz, w imi czego i co maj rewidowa, katolicy upltali si w enienie spirytualizmu z materializmem. Na skutek tego te trzy bloki s jak topniejce gry lodowe - wicej dookoa nich odamkw odpadajcych ni w nich samych lodu. Poniewa i katolicy, i optymici maj duo do roboty poza krytyk, krytyka raczej pozostaje w rku pesymistw i tam przedstawia aosny widok. Magowie, ktrzy siedz na tych topniejcych grach,

528

Joseph Pulitzer (1847-1911) - dziennikarz i wydawca amerykaski (World za. 1883), fundator nagrody (od 1917) za prace publicystyczne, dziennikarskie, biograficzne i muzyczne.

usiuj nas czarowa jakimi tablicami, na ktrych s wyryte kanony niezmiernie niezalene, niezmiernie szlachetne. Maj si za wydzielonych z profanum vulgus. Trudno to jednak z pozycji Bandar Logu wynosi si nad tum ludzi normalnych. Bertrand Russel te nie cierpi stada: Doznajemy wygodnego ciepeka bdc w stadzie, jego jednomylno agodzi nasze wtpienia. Ale jeli niezawile mylimy, nie jestemy w stanie doczy do jakiejkolwiek grupy, z ktr mogliby si zgadza we wszystkim. Bertrand Russel nie zakada z gry pogardy, nie stroi si w ni, raczej by tskni do stanicia wraz z innymi, c, kiedy wewntrzna uczciwo mu nie pozwala. Bertrand Russel, wspaniay dziewidziesiciolatek, siedzi na pytach chodnika wraz z tumem ludzi protestujcych przeciw atomowej zagadzie. To z tej pozycji, a nie z wiey z koci soniowej ustawionej w mapim gaju atakuje stadno mylenia. To z tej pozycji ostrzega: Najpierwsz rzecz, jakiej potrzebujemy, jest rzetelno mylenia; nieatwa to rzecz, bo wyklucza przyjcie kadej gotowej postawy. Poniewa tego cikiego wpisowego nie ma, to, dobr klik nastpuje na podstawie przypadkowej, pzwierzcego garnicia si w kup osobnikw o wsplnych upodobaniach czy wsplnych zagroeniach. Kiedy po zwiedzeniu tak zwanego parlamentu studenckiego w Oxford pytaem, jaki gatunek oxfordczykw robi najwiksze kariery, jeden z nich zadowcipkowa: - ydzi homoseksualici o przekonaniach komunistycznych, ktrzy przechodz na katolicyzm. Miao to znaczy, e wwczas cign si za nimi dawne afiliacje i podpieraj nowo zaakwirowane.

O chwaach i o zgrzytach Na emigracji napisaem ksik Klub Trzeciego Miejsca, ktrego byem jedynym czonkiem. Obecnie Kisiel, odamek gry katolickiej (w poprzednich felietonach pisaem o dryfujcych i topniejcych grach katolikw, optymistw i pesymistw), proponuje akces do klubu. No, to bdzie nas dwu zarejestrowanych. A ilu nie zarejestrowanych? Od Mackiewicza, samotnego odamka roztopionej gry konserwatywnej, do Putramenta, odamka z samego najautentyczniejszego Mont Blanc? Poerajcie si sobie, o Ugolinowie, na waszych lodowatych grach dryfujcych erratycznie. Ale nam, odczepionym od was, dokuczylicie po dziurki w nosie. Kisiel ju zdj mzg z gwodzia, nie chcc potyka si z wiatrakami, a Putrament pisze: Te paskie niewybredne zaczepki, ataki, przytyki [...] gdyby to bya analiza naszych bdw, solidna, bezkompromisowa, ale i bezzoliwostkowa [...] A metoda wymownego milczenia [...] W ostatnich dwch latach wydaem pi ksiek. Z nich w pewnej wielkiej gazecie zrecenzowano jedn, najbahsz. O innej bya piciowierszowa wzmianka. O trzech najwaniejszych ani swka. W innym pimie, cile literackim - o adnej z piciu ksiek ani swka. W jeszcze innym - to samo. Kiedy ten artyku si ukae, spotka mi kolejno szereg panw, kiwajc ze wspczuciem gowami: -- Bo to, widzi pan... wystartowa pan ze zego miejsca. Pan nie by w kraju, pan nie wie... Putrament... szep, szep, szep i poufnie.

Taki numer z tego Putramenta? No, to go rba. Heje na Putramenta, ja z wami: - Ale, bo widzi pan... - Widz tyle, e to jest nielojalno wobec wasnego zawodu lekceway czyjkolwiek trud pisarski zawarty w piciu ksikach i obchodzi go milczeniem. W tych rozwaaniach o krytyce jest moment hamujcy. Kady najlepiej zna temat od swego podwrka, a o sobie pisa nie wypada. Putrament to przeama - nieche doo trzy grosze ze swoich dowiadcze, trzy grosze o tyle moe niezdewaluowane, e daje je czowiek, ktrego adna krzywda w sensie atakw od krytyki nie spotkaa. Nie byo mnie ponownie w kraju z gr rok; pragnc odrobi czas stracony, postanowiem zaprenumerowa dwutygodnik powicony wycznie sprawozdaniom z ukazujcych si nowoci. Chcc ustali termin, od ktrego mam wpaci, spytaem, kiedy ukazaa si recenzja z ksiki mojej przed p rokiem. Otrzymaem odpowied, e recenzji nie byo i nie przewiduje si. Poczuem si dotknity. - Ksika ma 435 stron, pierwszy nakad 30 000, rozesza si w miesic, mimo prohibicyjnej ceny 60 zotych, jest wic faktem, ktrego pismo waszego typu nie moe nie zarejestrowa. Na to otrzymaem rozczulajc odpowied: - Bo krytycy nie wiedz, jak o tej ksice pisa... W par dni potem by u mnie Wiesaw Grnicki, ktrego pisarstwo bardzo ceni. Ucieszyem si wic, kiedy posyszaem, e ksika mu daa tyle wrae, e j przeczyta dwukrotnie. Kiedy mu powiedziaem, e jednak s recenzenci, ktrzy nie wiedz, jak o niej pisa, odpowiedzia: - Wie pan, ja te bym nie wiedzia. e trzeba wiedzie, jak pisa, okazao si na innej mojej ksice w dwch czoowych tygodnikach. Tak si zoyo, e recenzenci sami t inicjatyw podjli i obaj byli tyle askawi, e mi swoje recenzje przeczytali. Kiedy si ukazay, nie poznaem ani jednej, ani drugiej. W jednym pimie polecono sprawozdawcy ponownie recenzj napisa pod ktem spoeczno-politycznym, z czym sobie nie poradzi. W drugim organie postpiono prociej: na marginesie wielkiej, bo idcej przez dwa numery recenzji, napisano w redakcji krytykowi inny tekst. Charakterystycznie mi si tumaczy: - Wie pan, jak si ma rodzin, to szkoda tysica wierszy. A panu to wszystko jedno. Mniejsza o to, co recenzent pisze, wag ksiki ocenia si dugoci recenzji, a ma pan j przecie i na tytuowej stronie, i przez dwa numery. A wic s ksiki, o ktrych nie wie si, jak pisa. Autorzy ich s sami sobie winni - przecie szkki pisania: katolicka, socrealistyczna, polrealistyczna, rewizjonistyczna, maj doskonae schematy. W trzytomowej katolickiej powieci emigracyjnej Giertycha529 bohater rozpina dziewczynie bluzk, wszystko jest na najlepszej drodze, kiedy spostrzega krzyyk midzy piersiami - przytomnieje

529

Chodzi o trzytomow powie Jdrzeja Giertycha (ur. 1903) W Polsce midzy wojnami. Rodzina Paskw, Londyn (1950.

i nabonie bluzk zapina. aden katolik by tego nie zrobi, ich kenne meine Pappenheimer, zrobi to pisarski szablon. W socrealistycznej literaturze znalazem scen, w ktrej przodownik pracy rzuca przodowniczk na opiki i rozpina kombinezon. Przodowniczka jednak proponuje odoy dalszy cig, bo to obniy norm. I w szkce rewizjonistycznej otarem si o przeszkolenie. Podpisaem umow o filmowanie Tworzywa. Te umowy filmowe, ktre si raz po raz podpisuje, przypominaj sprzeda psa przez cygana: pies co wieczr wraca do waciciela i jest ponownie na sprzeda. Ot kiedy zaczto omawia scenariusz, utalentowany pisarz proponowa, aby mj Gsior, taki peen cnt dalszy cig Pana Balcera w Brazylii, ogarnity freudyzmem, zamordowa ukochan (po co?), uciek w puszcz (na co?) i jeszcze tam narobi czego okropnego. No wic, co si martwi krytyk gorszc si, e jeden autor nie uszanowa krzyyka, drugi - normy, trzeci - Freuda? e na ten temat posypi si zoliwostki. Putramenta zoliwostki denerwuj. Mnie by denerwowao co innego - e sprawa koczy si na zoliwostkach. Zaznaczyem, e nigdy krzywda mnie nie spotkaa od krytykw. Putramentowi nikt rwnie nie zarzuci zego pisarstwa. Tu si naley niepokoi, nie za tymi zoliwostkami. Przecie nie brak skrupuw tu powstrzymuje ouwcw (w starej polszczynie - oszczercw), tylko e jeszcze jestemy za mali pisarze, by na odbrzawianiu nas mona byo zrobi interes. Przecie jeli Pszonka pisaa o Mickiewiczu jako o ole albo Mostowski jako o paskudztwie, albo Davison o Szopenie jako o chorobliwie sentymentalnej pchle, to pisali wtedy, kiedy Mickiewicz i Szopen byli uznanymi wielkociami. Wtedy dopiero odbrzawianie moe sta si zyskowne. Kiedy byli na dorobku, zasugiwali tylko na zoliwostki (np. Komiana). Powoli, cierpliwoci... Do prawdziwego chlastania trzeba dorosn. Ramy artykuu nie pozwalaj na poszerzenie tych przykadw o cytowanie polskich atakw na Matejk, Kraszewskiego, Pola, Conrada, Korzeniowskiego (autora Kollokacji), Wilkoskiego itd., z najmniej oczekiwanych pozycji, bo z punktu patriotycznego i moralnoci. Ataki na bliszych nam latami pisarzy s znane. Jeli ataki na Przybyszewskiego, Brzozowskiego, nawet eromskiego mogy by podyktowane motywami wiatopogldowymi, to ataki na Sienkiewicza albo Wyspiaskiego byy dorabianiem si na odbrzawianiu. Mimo caego dysgustu, ktry mam na tego rodzaju krytykw, nie mog odmwi im pewnej poytecznej roli, jak speniaj na przykad glisty spulchniajce ziemi. Dziki nim utrzymuje si istotny balans. Bo i odwrotnie - robi si karier krytyczn na wyciganiu z zapomnienia. Nie bardzom rozumia to elazne prawo balansu, kiedy po moim wieczorze w Sali Kongresowej kto yczliwy przestrzega, ebym tego eksperymentu nie powtarza ze trzy lata. Zrozumiaem to prawo dobitniej po uroczystym trzydniowym obchodzie powiconym Marii Dbrowskiej. Przy wyjciu podszed do mnie jeden z krytykw - jaki wyjtkowy amator, bo literatw na obchodzie nie byo: - Nie powinna bya Dbrowska yczy sobie tego wieczoru; zobaczy pan, teraz zacznie si reakcja. Istotnie, Dbrowska ju w peni dorosa do sprawienia w ludoerskiej kuchni. Cae szczcie, e strachliwi ludoercy mog si ustraszy nawet takiej tylko ostrzegawczej pukawki jak mj artykulik.

A wic skoro krytyk rzdz te nieprzyjemne prawidowoci, czeg si doczekamy trzymajc serce na jej zardzewiaym haku? I... po co si upomina. W Meksyku, koo ktrego rokrocznie przepywaj na pord modych wieloryby z zatoki Beringa, a potem wracaj z podrosym przychwkiem, stary autochton opowiada mi o ostrzeeniach wielorybicy: - Synku, tylko nie wodotryskuj, to ci nie zaharpunujCiekawy eksperyment zrobiem w Polsce. Opowiadaem, jak w kawiarence arabskiej, do ktrej chadzaem z ydem-tumaczem, syszaem przypowie o wrblu, ktry pisn, gdy na pado wielbdzie ajno, kot na niego skoczy i zjad. Mora: Nie piszcz, jak wpadniesz w ajno. Moi polscy suchacze na wycigi pokazali mi brod: to jest polski kawa, z ktrego nie dadz si wywaszczy na rzecz Arabw. No, mili moi... To jest oglnoludzki kawa, taki sam w Meksyku, w Arabii i w Polsce jak i we wszystkich szerokociach wiata. Nie szukaj ratunku u kotw, siedzc w ajnie.

A gdzie sprawdzian? Moe kto proponowanej przez mnie postawie zarzuci filozofi lisa wobec nieosigalnych winogron. Julian Ejsmond w jednej z fraszek broni lisa, e lis nie potrzebuje w ogle winogron jako poywienia. Ale to byoby nieprawd mwi, e pisarz nie potrzebuje recenzji. Trudno mi mwi za og pisarzy, ale przypuszczam, e pisarz nie ma sam w sobie wymierzonej miary swego dziea. Potrzebuje spojrzenia z zewntrz. Czytelnicy czsto nie zdaj sobie sprawy, jak dalece ich gosy wpywaj na twrczo pisarza, przyspieszaj powstawanie ksiki - pisze ukrowski. I to jak potrzebuje!... Milknie natychmiast, kiedy zacz mwi o jego twrczoci, zaczajony na kade sowo. Pisarz zaczaja si na kade sowo ju nie adnych wyroczni. Co mwi jego gosposia, jego teciowa, szofer w takswce - jest dla niego rwnie nieskoczenie wane: odbicie fali, ktr wysa od zwierciada ycia. Ten szok - skupionego oczekiwania - jest tak silny, e odczuwam go nawet w rozmowie przez telefon. No, c - mwi poczynam o twrczoci tego rozmwcy, czemu ma przerywa? A tymczasem w telefonie jest jaki gatunek ciszy - zaczajony. Jest i inny typ rozmwcy, ktry odwraca rozmow, gdy tylko poczyna mwi na jego temat. Ale to dlatego tylko, e posysza faszywy dwik lub wydaje mu si, e posysza; nie chce, by mu zafaszowywa odbir. Jest jak czujny badacz, ktry nieustannie przeciera szko mikroskopu, jak eglarz, ktry drobiazgowo reguluje szka lornety. Jake mu si dziwi? Przecie najcenniejsze, co jest w jego pisaniu, nie powstao z przemylenia. Napisao mu si z przemyle oglnych, z cierpie, z radoci, z dziecistwa, ze spucizny, no, i nie bardzo wie, co to jest warte. Zdarza si, e si obnosi z czym, do czego si rozczaruje, z czym, co byo zbudowane na elementach wtrnych, co byo zafaszowane spekulacj. Szuka ludzi, ktrzy pomogliby mu co najprdzej rozbi to samozudzenie. Zdarza si, e napisa co tak prosto, jak

prostym jest oddech, bicie serca. To proste i to wielkie ley nie dostrzegane przez niego samego. I nagle widzi, e to proste otwiera dusze, ktre poczynaj krwawi, przeciera oczy, ktre si przejaniaj. Najcenniejsze rzeczy w pisarzu powstaj nie z przemylenia. Krytyk przychodzi i mwi mu, jakie wartoci znajduj si w tym pisaniu, systematyzuje to, umacnia wiadomo pisarsk, pisarskie dojrzewanie. Ksika przez to w wiadomoci pisarza zostaje ustabilizowana dopiero w jakie dwa lata po jej opublikowaniu. W tym czasie docigaj ostatnie spnione recenzje. Nie zdarzaj si niemal recenzje wszechstronne - poza specjalnymi studiami powiconymi pisarzowi. Ale kada recenzja przynosi swj wkadzik. Przed wojn po dwch latach miao si przecitnie p setki recenzji i jakie takie odbicie ksiki. Po dwch latach przychodzia te powrotna fala reakcji od czytelnikw. Teraz - zostaj piszcy bez tej walnej pomocy warsztatowej ze strony krytyki. To opnia dojrzewanie pisarskie. No - i dojrzewanie problematyki. Pisaem na wstpie, e psychika pisarska wymaga odzewu. Skoro odzew nagrd, skoro odzew krytyki zawodz, to gdzie go szuka? U zapomnianych, ktrzy si nie licz -- u czytelnikw. To jest zupenie zdumiewajce, jak czytelnik chodzi sobie, a recenzje sobie. Mona sobie yczy recenzji ze wzgldw warsztatowych, ale nie ze wzgldw kolportaowych. Fiedler, Meissner, ktrzy nie nale do adnej z gr lodowych, przechodz ju milion tomw w powojennej Polsce, chocia nic si o nich nie pisze. Piknoduchy usiuj wykrzywia si na kryteria masy czytelniczej. Te wykrzywiania naley bra z zastrzeeniem. Jako dugoletni przedwojenny wydawca miaem nieraz mono sprawdzi, e ani pornografia, ani spekulacja, ani tromtadracja nie dadz powodzenia. Tylko wtedy tromtadracja albo pornografia plonuj, jeli je popiera talent. Tylko wtedy spekulacja chwyta, jeli zdolny pisarz spekuluje na godzie duchowym mas. Uboga szwaczka w powieciach typu Mniszkwny czy Zarzyckiej, ktr ubieraj w brylanty zakochani ksita, a ktra mimo to nie traci niewinnoci -- to jest odzew na zamwienie spoeczne dziewczt nie majcych awansu spoecznego. May staje si ulubionym autorem chopcw nie majcych boisk ani wczasw. Kariery robione przez chopcw z zapakami ywi bezsilne marzenia. A tu przychodzi taki mapiarz piknoduchowski i wymiewa si z tych prostych szarych odbiorcw. W aden sposb nie potrafibym pisa o najintymniejszych spotkaniach dnia codziennego z czytelnikami. Przez poczt przynoszc po kilkanacie listw dziennie. Przez zetknicia na kadej drce Polski. A nawet te rozkoszne anonimy, gromice za sprone sowa, za oportunizm, za szarganie witoci albo za bohaterszczyzn. Prawowanie si prymityww, ktrzy s rzetelnymi czytelnikami. To s tak wasne moje przeycia, e pisa o nich jest rwnie niemoliwe, jak pisa o perypetiach w rodzinie. Och, s tam ciernie i w tej strawie pisarza. Ale ju nie miejsce pisa o tym. Wikszym jeszcze sprawdzianem ni odzew czytelniczy jest wysilona praca. Wilson, ktremu izolacjonizm amerykaski nie pozwoli uzna wasnego dziecka - Ligi Narodw, ktry po wojnie musia przekn tyle przyczepek bardzo jeszcze niedojrzaej i stadnej opinii, jak aden z jego poprzednikw, wywiesi nad biurkiem oprawion cytat z Abrahama Lincolna:

Jelibym prbowa czyta wszystkie na mnie ataki, a tym bardziej odpowiada na nie, to musiabym si zrzec wszelkiej innej dziaalnoci. Robi po mojemu najlepiej, jak mog, i zamierzam tak robi. Jeli czas pokae, e robiem susznie, zarzuty oka si bez znaczenia; jeli za czas okae, e si myliem, to znaczyoby, e walka moja z zarzutami byaby niesuszna. Ja sdz, e treny na temat zapoznawanych twrcw s chtnie wyolbrzymiane. I jeli dziaa si krzywda, to moga si dzia czasem do mierci pisarza bardzo wielkiej miary. Nas, pisarzy przecitnych, taka krzywda nie spotka. Mamy ten smtny przywilej przecitnoci, e nie jest to tak niezmierzone zagadnienie wyceni, jeszcze za naszego ycia, czy pracowalimy uczciwie i poytecznie i czy dopisyway nam potrzebne zdolnoci.

Wynomy si z trefnej jatki. Najprzd mzg z jej zardzewiaych gwodzi zdj Kisielewski. Teraz kolej na serce. Niech na jej zardzewiaych hakach wisz tylko poladki.

Pamitliwe sonie530
Ksika Wojciecha ukrowskiego W krlestwie miliona soni (Wydawnictwo MON, 1961, s. 111) jest reportaem z pobytu autora na pocztku 1960 r. w Laosie wrd walczcych i dlatego zapewne zostaa skierowana do oceny reportera, mimo e nie jest on krytykiem literackim. Korzystam z tego przywileju.

Pisarstwo Wojciecha ukrowskiego jest z urodzajnej gleby: soczyste dziecistwo, modo pena napicia, wspaniaa wyobrania, poczucie jzyka, chonno (nawet adaptywno), dociekliwo, pasja zawodu... No i wiek jak obszy na rozpoznanie midzyepoki. Dlatego rozpoznanie jego drogi pisarskiej jest ciekawe, ale nieatwe: ksiki pisarzy thse s jak paliki kilometraowe na wytknitej szosie, ale ukrowskiego droga meandruje. Meandruje formalnie: od realizmu do abstrakcjonizmu, od opowieci do powieci, od powieci do reportau i da capo. To nie s prby zmian, w ktrych chwilowo pisarz czuje si sabszy, jak w zmieniajcy skr (np. Lovell), bo ukrowski zwyk nawraca do chwilowo porzuconych form. Meandruje ideologicznie: od ziemiasko kawaleryjskich cigot do socrealizmu, od katolicyzmu do marksizmu i da capo. To byby zarzut dla polityka. Ale ukrowski nawet publicyst nie jest, cho i w tym kierunku ten atwo zachodzcy w ci pisarz ma wpadki. Dla pisarza eklektyzm moe by nawet zalet, ale pod warunkiem, e jest okupiony, jak u Andrzejewskiego, zmaganiem.

530

rdo tekstu: Przegld Kulturalny 1962, nr 22.

Z powodu tego meandrowania nie mona pisa o kolejnej ksice ukrowskiego bez priorw.

Powitanie w reportau Reporta po Padzierniku zosta wylany jak dziecko z wod i uwaam jego odrodzenie si za piln potrzeb. Ostatni ksik ukrowskiego uwaam za klasyczny reporta, zasilony z zasobnego arsenau rodkw pisarskich. Wytnijmy z tkanki pisarskiej pierwszy lepszy segment, ktry nam posuy dla kilku analiz (dla jednej z nich podaj rodkowych 110 sw kamieniem). Wioz mnie dugo, zrazu drog, potem na przeaj, prujemy przez potok z pieca na eb. Jeep rzzi. Ogromne poacie stepu zliza ogie. Ciepy wiatr skrca supy sadzy i zetlaych traw, wtacza si na wraki spalonych ciarwek. Na horyzoncie niebo faluje, pocite czerwon kresk zbat; tam si jeszcze trawy na pagrkach pal szeroko. - Dokd jedziemy? - zapytuj uczepiony porczy. - Do sztabu. Czekaj na was. Stajemy midzy pkami bambusw podobnych do ogromnych puszystych bukietw. Dalej pieszo nura w krzewy. Sysz muzyk podobn do brzku owadw i dalekiego gosu organw: to wartownik zaszyty w krzakach gra na trzcinowych piszczakach. Prowadz mnie w d, rozchylajc gazie. Na stoku wwozu wycito peczk, rozpito pod gaziami dach z brezentu, doem sypnito natarganej trawy i rozcielono spadochron, na supku wisi stajenna latarnia naftowa, no, i macie cay ten sztab. Piciu ludzi przycupno nad rozoonymi mapami. Mundury spowiae, zdjta bro z pasami ley obok, tylko jeden drobny, w zielonym sportowym overolu i wojskowej czapce, byska biaymi zbami. Zgodnie z obyczajem zzuwam trampki, wchodz na spadochron i zajmuj wskazane miejsce. Przedstawiaj si kolejno: pukownik Pathet Lao, legendarny dowdca 1 batalionu - Singapo, szef sztabu, pk armii Krlestwa Laosu - Heuane, minister obrony narodowej - Kaysone i najskromniejszy, ktry wycign do mnie obie donie, omotane w kostkach grubo bawenianymi nimi. Nie wiemy, po co s omotane napistki kpt. Kong Le. Dowiemy si o tym par stron dalej. Intryka. Tak samo nie wiemy z punktu: dlaczego zosta zabity kupiec hinduski. Intryka. Takich smaczkw wzitych z arsenau technicznego jest wicej. Nie czeka si dugo na rozwizanie, nie przesaniaj faktw, a usmaczniaj czytanie. Pisarz o niesychanie uczulonej fantazji trzyma si jednak w tej ksice informatorw jak lepiec psa; fachowiec, umiejcy dobrze oblicza arkusze druku, nie podwatowuje przey lektur, jak na przykad Wolanowski w ksice o Japonii - co zreszt byoby usprawiedliwionym zabiegiem, majcym swj walor: pisarz ca gb nie raczy nas dywagacjami na rzecz przyrody itd., ktre na pewno byyby penocenne (widzimy prbk w pierwszym akapicie cytaty); fotografie nie s w stylu ulica w Vientiane, tylko bij w cel. Chciabym t niewielk ascetyczn ksieczk uwaa za start w nowo odradzajcym si polskim reportau. ukrowski ma wszystkie dane do zajcia w nim pierwszego miejsca. Oby podziela gusty Cezara, ktry wola pierwsze miejsce w wiosce ni drugie w Rzymie.

Jako ten, ktry zgotuje drog Twoj przed Tob (Ew. w. Marka I, 2), niech mi wolno bdzie zasygnalizowa jej manowce, tym bardziej e ukrowski lubi meandrowa. Widz na tej drodze trzy niebezpieczestwa.

Szybkorbstwo Rozumiem, e dziwolg konwencji protegujcy pisarzy sabych, dajcy ubog egzystencj miernym i handicapujcy poczytnych, chciaby wyrubowa norm przodownicz Kraszewskiego, piszcego trzystustronicowy tom w dwa tygodnie. Co Kraszewskiemu uszo, to innych pole w lady Fortunata Strowskiego531. Naley wszelkimi siami broni si przed schabeceniem. Czy nie za prdko ukrowski tworzy, specjalizujc si w maokalibrowej szybkostrzelnej literaturze? Czy nie naraa to na przykad na takie zniecierpliwienia, jak Kijowskiego, niejednokrotnie wyraajcego uznanie dla pisarza: ukrowski nurza si od pewnego czasu w zupenie jaowej, nudnej, a dziwacznej gadaninie. Nie bd si nad tym manowcem zastanawia, po pierwsze dlatego, e honoraria z tumacze chroni ukrowskiego od konwencji, ktra szybko i sprawnie wyjaawia polsk twrczo, a po wtre dlatego, e zarzuty niedopracowania s zawodne, innej dla kadego pisarza miary, wtrca si do tego nie naley. Pewien komentarz daje tu sam ukrowski w licie do Lichniaka, publikowanym w Kierunkach, z dnia 7 VII 1963: Uciekam przed dugotrwaym codziennym wysikiem.

Koloryzowanie Zdarza si i wielkim pisarzom, na przykad eromskiemu, ktry koniom przypisuje czarny poysk, bo s trzymane w ciemnej stajni, albo kae Rozuckiemu zmczonemu odkopaniem grobu na tyle nie ochon z egzaltacji, e cauje piszczele; zdarzy si i dobrym pisarzom, na przykad Brandysowi, ktrego bohater przewozi zwoje akcji w odbytnicy. Ale to nie s reportae. Natomiast kiedy w reportau Ossendowskiego szczupak przepeza z jeziora do jeziora albo kiedy u Fiedlera jego bohater niesie rannego rwnoczenie si ostrzeliwujc, albo kiedy Lepecki z pistoletu zabija jaguara na gazi, Rawicz natyka si na yeti itd., to reporta traci swj podstawowy walor dokumentacj. Walcz o prawo do poszerzenia reportau, na przykad o prawo zbitki, to znaczy koncentrowania w przygodach zbiorowego bohatera o fikcyjnym nazwisku faktw wzitych z innych yciorysw. W tym sensie Karabel z Meschedu i Trzynacie opowieci Pruszyskiego gotw jestem uwaa za reportae. Ale reporter nie moe podawa faktw nieprawdziwych.

531

Fortunat Strowski (1866-1952) - francuski uczony-humanista pochodzenia polskiego, profesor w Bordeaux i Paryu, od 1926 czonek Akademii Nauk Moralnych, autor wielu opracowa i publikacji, m. in. Montaigne (1906), wielotomowej Histoire du sentiment religieux en France au XVII si cle (1907-1913), Histoire des lettres franaises de Ronsard nos jours (1923), antologii, artykuw krytycznych itp.

Jeli ukrowski twierdzi, e widzia chopca wychowanego przez wilki albo e oficer wietnamski, aby uspokoi dziewczta, siad na pocisku, ktry ma eksplodowa, i wylecia w powietrze, albo e w dyngus hinduski inteligenci oblewaj si powszechnie atramentem itd. - to peen rewerencji czytelnik nie ma innego wyjcia jak umacnia si niemiaym zdumieniem Gazety Olsztyskiej - nie wierzy przecie nie ma powodu. Ale powd jednak jest, skoro sam ukrowski lojalnie do tego upowania: Musz was z gry uprzedzi, e jestem amatorem deformacji, dotwarzania sobie dziejw, dopowiadania wydarze, zmylania anegdot obyczajowych. Ubezpieczanie si to jest celowe, bo zawodowy krytyk, mielszy nili czytelnik, sam si dobiera do konkluzji: Uoglnienia te robi wraenie a przesadnie udramatyzowanych (Lichniak). ukrowski-poeta jest w penym prawie ostrzec: Bo musz wam po cichu wyzna, e lubi i akrobatyk mylow, stwarzanie dziwnych nastroikw i ten dreszczyk, a narrator i, mam nadziej, czytelnik dostaje gsiej skrki. Ale ukrowski-reporter nie powinien tych cech wnosi do reportau. Moe ukrowski odpowiedzie, e dzielenie na gatunki literackie to bzdura, sk w tym, czy jest dobrze napisane. Wychodzc z tej zasady sprzedawca zamiast kiebasy mgby zapakowa ciastko, bo te smakuje. Ceni pisarstwo ukrowskiego, ale z Domu bez cian chciabym wycign prawd o Wietnamie, na pkach za nie mam miejsca na nic innego jak ksiki encyklopedyczne. Kto wic mi moje dwadziecia zotych powrci?

Zaamany przekaz Trzecim manowcem jest wmontowywanie w niektrych ksikach ukrowskiego stacji przekanikowych na linii autor - czytelnik. Tak stacj przekanikow jest, jak rzemioso pisarskie istnieje, gust wydawcw i tak stacj s opinie sdziw w sdach konkursowych. Nigdy nie obesaem adnego konkursu. Gotowego rkopisu nigdy nie miaem, a gdybym na konkurs pisa, jurorzy przesoniliby mi czytelnika. Piszc ksik Skpani w ogniu, zgoszon pod tytuem Rebiata, na konkurs z nagrod, ktr przysdzao jury z generaem Kuszk, z pukownikiem Hubertem itd., ukrowski nadawa swoje myli przez stacj przekanikow. Pamitam wraenie, kiedy skoczywszy przedostatni rozdzia Dni klski, bdcy skomponowanym epilogiem, zobaczyem w nastpnym rozdziale toporn przyczep. e nie byo to konieczne, wnosz ze wspczesnych recenzji (1953 r.): Decyzja bohatera pod koniec ksiki nie wydaje si dosy umotywowana psychologicznie (Ryszard Matuszewski). Usterk powieci jest nie dosy przekonywajco przedstawiona decyzja wyjazdu Nowosada (Monika Warneska). Niedopracowana psychologicznie kocowa decyzja Nowosada (Janina Preger). Co niezrozumiaego tkwi w zakoczeniu ksiki (Andrzej Trepka).

Z tych gosw tylko Trepk bym zakwestionowa. Naturalnie, e taki zabieg ciesielski jest samookaleczeniem. Nowosad jest odcity na dystans pisarskiej spekulacji (Wilhelm Mach). ukrowski, dajc powd do takich twierdze, krzywdzi siebie, naraajc si niesusznie z powodu innej ksiki na zarzuty np. Kijowskiego o panegiryzmie. Dom bez cian to te zaamany przekaz czytelnikowi. Autor nagina reporta nie tylko pod zbyt kolorowan opowie, ale i pod publicystyk, wtrcajc swoje komentarze.

Ukonkretnienie formy Natomiast W krlestwie miliona soni wyobrania pisarza jest wzita na wdzido. Sam ju jzyk tej ksiki jest zwilejszy, cho w peni artystyczny i obrazowy. Prus uwaa, e w dobrym jzyku powinno by mniej ni poowa czasownikw na ogln ilo rzeczownikw, a tylko wier przymiotnikw. Teoria jak teoria... Zgadza si z ni Babel - uycie ju dwu przymiotnikw przy rzeczowniku jest zuchwalstwem, na ktre moe sobie pozwoli tylko geniusz; nie zgadza si z ni Arthur Knight, ktry podkrela jako wielk zalet Hemingwaya vivid choice of adjectives - bogactwo przymiotnikw. Przyoywszy Prusowsk miar do surowego jzyka Marii Dbrowskiej, o ktrym Stefan Flukowski pisa, e nie zauwaamy go, a tylko ludzi i rzeczy, ktre on powouje do ycia, w pierwszych wierszach opowiadania Pies na 40 rzeczownikw znalazem 26 czasownikw i 15 przymiotnikw. W wierszach podanej na wstpie cytaty zoonych kamieniem znajdujemy u ukrowskiego na 40 rzeczownikw - 22 czasowniki (ale tego wymaga dynamizm reportau) i tylko 13 przymiotnikw. Z tego by wynikao, e ukrowski w tym ustpie przeszed nawet Dbrowsk. Natomiast gdybymy wzili nie tylko Okruchy weselnego tortu (np. powrt wiedm), ale nawet ksik o Wietnamie, zapewne skondensowanie formy byoby mniejsze. Wszystko to s igraszki niemiarodajne; miarodajny jest fakt wymagajcy skomplikowanych analiz ukonkretnienie si formy reportau ukrowskiego.

Ukonkretnienie treci Nic propagitkowego rwnie w ksice o Laosie nie ma. Nie jestem propagatorem literatury niezaangaowanej. Nie mam na swoim koncie ani jednej niezaangaowanej literki. Bo przecie i ta recenzja jest zaangaowana w to, o co walcz, jest stronna, bo wybija moje zastrzeenia, pgbkiem dajc do zrozumienia moje zachwyty. Rozpatrywanie zalet ukrowskiego mniej nci, skoro s one bezsporne i wielokrotnie omwione. Ale gdzie jest recenzja mwica wszystko, co o autorze naley powiedzie, i gdzie jest ksika mwica wszystko o podjtym temacie? Sdz, e mwienie o literaturze obiektywnej jest czyst fikcj, taka literatura nie istnieje. Camus wymia wysterylizowanego pisarza, ktry galopuje wok politycznej areny. Ale idzie o to, aby w zaangaowaniu unika atwizny.

Zanalizujmy to na najwieszych reportaach: Jeli Grnicki pisze o matactwach Lawrencea532 (ktry zwrci ordery, kiedy nie dotrzymano jego obietnic danych Arabom), jeli Dziewanowski533 oburza si, e arabscy robotnicy w amerykaskiej koncesji naftowej le na wsplnych czyciutkich salach, a inynierowie w separatkach, jeli Wolanowski534 zaatwia udzia Japonii w wojnie epitetami szajka, fanatyzm, bekot - to wszyscy ci trzej autorzy nie ustrzegli si atwych zelizgw. Ale jeli Grnicki dociekliwie dokopuje si do 11 deka ryu na gow dziennie w Surabai; jeli Dziewanowski wyciska w fabryce baweny El Barrak w Egipcie prawdy o wyzysku dzieci i robotnikw; jeli Wolanowski w Zarazie w Hong-Kongu dynamik swego wzburzenia opiera na zestawionych liczbach - to wszyscy ci trzej pisarze s zaangaowani w najbardziej twrczy sposb. W ostatniej ksice ukrowskiego zaangaowanie jest rzetelne, nie zmcone atwizn; ukrowski ukonkretnia si i w treci reportau.

Dwa westchnienia Jedno westchnienie pod adresem wydawcw: ksika, jak i reportae Grnickiego, Wolanowskiego nie ma mapki. Czy kreskowa jednokolorowa mapka przy kilkusetstronicowej ksice tak powikszy koszt? Reportae winny by by poprzedzane wprowadzajc notk tematyczn. Indeksy s te lekcewaone. Chlubnym wyjtkiem jest ksika Grnickiego, ale kiedy chciaem przypomnie, piszc felieton o Mazowszu, nazw baletu z Bali, ktry widziaem w USA, musiaem z irytacj przerzuca kart po karcie. To, czy ksika ma indeks, decyduje o zostawieniu jej w ksigozbiorze. Pod fotografiami rwnie dobry obyczaj nakazywaby powoywa odnone strony tekstu. Drugie westchnienie - pod wasnym adresem. Na to mi zeszo!... -- teoretyzowa na temat reportau. Imiona wymienione w cytacie na wstpie znam z prasy, a ukrowski pali z nimi fajk i jest na ty. A ja nie?... Jestem wycofany z profesji jak Nana, ktra ju tylko crk sw, Pipp, na kurtyzan ksztacia. Z tej pozycji nie pozwol sobie jednak na mentorstwo, ktrego nie unika Stadnicki: ukrowski ma uproszczon obserwacj historyczn, skonno do operowania schematem. Na szczcie te wady s wadami modoci. ukrowski si z nich leczy. Skala pisarska ukrowskiego jest zbyt wielka, by go uczy. Mona si tylko - domaga. Jak psy sysz wibracje niedostpne, tak i rasowy pisarz, jakim jest ukrowski, syszy wielkiego niemow - czytelnikw. Tkwic wrd ich milionw, nieche doceni i ich pami nie mniejsz ni legendarna pami miliona soni. To z pozycji czytelnika, nie - mentora, napisaem t recenzj. Z pozycji wdzicznego czytelnika. Wszyscy my, czytelnicy, bdziemy niecierpliwie czekali na nastpn ksik.

532 533

W. Grnicki, Tam gdzie pieprz ronie, Ksika i Wiedza, 1961, s. 412. K. Dziewanowski, Mahomet i pukownicy, Iskry, 1961, s. 338. 534 Wolanowski, Zwierciado bogini, Czytelnik, 1961, s. 359.

W obronie paszkwilu535
W Kierunkach z dnia 14 VII rb. p. R. K, oceniajc moj Drog do Urzdowa jako doskona ksik, podkrela za parysk Kultur nieprzyjemne wraenie, jakie robi zoliwe przedstawienie niektrych osb, zupenie na to nie zasugujcych. W serii recenzji o Zofii Kossak (trzeciorzdna pisarka), Adolfie Rudnickim (Mniszkwna), Iwaszkiewiczu (snob) Kultura napitnowaa Drog do Urzdowa jako paszkwil na emigracj. Po Tworzywie - pierwszym tomie serii Panorama Losu Polskiego, ktre, omawiajc okres 19001939, wyszo stosunkowo obronn rk -- tom drugi serii pt. Drog do Urzdowa trafia w ukrop lat 1939-1944. Nazwiska powieciowe w tej ksice, nie mwic o nazwiskach historycznych (np. rozmowa na emigracji z Rydzem-migym, Beckiem, wodzem palestyskich terrorystw itd.), s umieszczone w okolicznociach co do joty prawdziwych. Natomiast na kadego z powieciowych bohaterw zoy si szereg autentycznych postaci. Dzieje tych dramatis personae nie s umiejscowione w midzygwiezdnych przestrzeniach, tylko w realiach losu polskiego. Bohaterowie powieci musz si spotyka z polskimi wadzami. I jeli np. pijany polski konsul z rudymi baczkami w Casablance potraktowa takiego bohatera niewaciwie autor zostaje powiadomiony przez gorliwcw, e w tym czasie w Casablance urzdowa nie pijak z rudymi baczkami, ktrego autor przejrzycie ukrywa pod nazwiskiem Kowalski, tylko szatyn, ojciec szeciorga dzieci, przykadnie chodzcy do kocioa, co mog zawiadczy tacy a owacy, jeeli autor bdzie mia odwag podda spraw sdowi opinii publicznej, i brek ekeks, i brekekeks. Kultura rozszyfrowuje dwie ofiary paszkwilu: gen. Przewocki i por. Zielicki - obaj rzekomo zakamuflowani nazwiskiem Drystal. W ksice figuruje gen. Drystal, major Drystal, rotmistrz Drystal, kapitan Drystal, w nastpnym tomie ukae si porucznik Drystal, a moe i Drystal pukownik. Bdc w podry, nie mam ksiki pod rk, zacytowabym z niej ustpy o rozronitym klanie Drystalw, o drystalizmie jako wojskowej odmianie kundlizmu. Wszdzie, gdzie si pojawia Drystal, autor pozwala sobie na grotesk, bo ju ustali z czytelnikiem, e to konwencja. Drystale -- nie ludzie, Drystale - symbole, rni si tylko przydomkami; Drystal - Szpora, Drystal - Mnchhausen, Drystal Wyborowy i jako tam jeszcze. Naturalnie, kady Drystal musi by gdzie umiejscowiony. Genera jest dowdc wojsk w Egipcie, pniej dowdc bazy we Woszech, major jest szefem dwjki w Bagdadzie, kapitan najprzd ukazuje si na Cyprze, potem nawet nie pamitam, gdzie go umieszczam (do tego stopnia s to postacie epizodyczne), rotmistrz by zastpc szefa propagandy II Korpusu, ktrym w rzeczywistoci by por. Zielicki. Spytany przeze mnie Zielicki, czy poczuwa si jako prototyp, rozemia si: - Przeczytaem ksik i w gowie mi nie postao, eby mnie obabra.

535

rdo tekstu: Kierunki 1957, nr 44.

Genera Przewocki natomiast domaga si wzicia go w obron, midzy innymi... przytaczajc, e nie by nigdy artylerzyst (ale artylerzyst by gen. Kopaski536, z ktrego w pewnym miejscu opowiadania zapoyczyem wzorek). Tak samo nie by nigdy gen. Przewocki dowdc wojsk w Egipcie. Na szczcie gen. Karaszewicz Tokarzewski537, ktry by tym dowdc, tak jak i gen. Kopaski, potraktowali spraw la Zielicki. Obrazi si za nich hurtem jako pars pro toto gen. Przewocki. Ale przecie do tej epizodycznej postaci, zajmujcej par stron w z gr pisetstronicowej ksice, mog pozgasza pretensje i inni. W kadej te chwili mog doczeka si protestw ze strony licznych prototypw innych Drystali. Lada chwila mog si dowiedzie, e szef dwjki w Bagdadzie by cakiem nie taki, lada chwila moe mnie zaatakowa falanga dyplomatw i wojskowych, politykw i dziaaczy. Kaden opowiada mi o potopie pretensji po ukazaniu si Generaa Barcza i o kopotach z sekretarzem Koz z Czarnych skrzyde. Sam autor powinien doczy si do zbiorowego protestu o plagiat. Usilnie bowiem mu si tumaczy, e w brodaczu Haukem, ktry by pieczeniarzem przez dwadziecia lat midzywojnia, aroku, nieczuym na cierpienia blinich, ktry czochra si i mierdzi, i sprowadza do domu prostytutki odmalowaem siebie tylko dlatego, e Hauke jest rezonerem ksiki i wygasza czciowo teorie, ktre przewijay si przez moj publicystyk.

W powieci s tylko dwie (epizodyczne) postacie przestylizowane cakiem z jednego prototypu. Jedn z nich rozszyfrowuje recenzent Kultury (co do drugiej zachowujc milczenie), ale nie bd dublowa tej niedwiedziej przysugi. Pozwoliem sobie w stosunku do tych dwu postaci na przejrzysty kamufla, bo pisaem o nich z nieskrywan sympati. Gdyby jednak zawiodo waciwe im poczucie humoru, to zachodzi tu ciekawy objaw upantoflenia monumentw. W Polsce spotkaem czogist, majcego za sob brawurowy wyczyn. Nagle wrci z emigracji czonek zaogi jego czogu. - Witaj, chopcze - cieszy si - pamitasz, jak ci wtedy brzuch bola? Konsternacja. A przecie wiadek nie dezawuowa bohaterstwa, brzuch za moe bole i bohaterw. Kady z nas ma jak kulminacj ycia, ktrej wspomnienie si petryfikuje. I kt by si zgodzi na to, aby na jego piowe stopy na pomniku wkada najautentyczniejsze jego wasne pantofle z tamtych lat. Nawet ja sam.

536

Stanisaw Kopaski (ur. 1894) - genera polski, w l. 1940-1943 dowdca Brygady Strzelcw Karpackich w Armii Polskiej na Wschodzie. Od sierpnia 1943 peni funkcj szefa Sztabu Naczelnego Wodza (kolejno: gen. Sosnkowskiego, gen. Andersa, gen. Komorowskiego). 537 Micha Tokarzewski-Karaszewicz (1893-1964) - genera, dziaacz ZWC, onierz Legionw i POW. W czasie kampanii wrzeniowej dowodzi grup operacyjn w bitwie nad Bzur. Po klsce wrzeniowej stworzy konspiracyjn organizacj: Suba Zwycistwu Polski (istniaa do listopada 1939; w jej miejsce utworzono Zwizek Walki Zbrojnej) i zosta jej komendantem. W styczniu 1940 zosta mianowany komendantem ZWZ na terenie Lwowa. Aresztowany przy przekraczaniu kordonu niemiecko-radzieckiego przebywa w wizieniu (rosyjskim) do 1941. Nastpnie znalaz si w armii generaa Andersa i razem z ni opuci ZSRR. Wyznaczony na dowdc organizowanego w Egipcie III Korpusu Polskich Si Zbrojnych.

W Bitwie o Monte Cassino zamieci grafik za moj aprobat bardzo zoliw karykatur, z ktrej wtedy serdecznie si miaem. Bo ja wiem - gdybym mia po trzynastu latach wygosi odczyt w rocznic bitwy - czubym si dotknity, gdyby na afiszu znalaza si ta sama karykatura z wielkim brzuchem, opadajcymi portkami i szelkami wyacymi spod uciekajcej w gr kurtki battledressu.

Kopoty Kadena dzielia chyba wikszo autorw piszcych o wspczesnej im epoce. Proklamowano jako paszkwilanta Goethego, kiedy napisa Wertera, Turgieniewa z powodu Zapiskw myliwego. Thomas Mann, siedzc w Rzymie, dowiedzia si ze zdumieniem, e jego rodzinna Lubeka burzy si na paszkwil Buddenbrookw. Z powodu Nocy i dni wydano w Kaliszu broszur zwalczajc paszkwil pani Dbrowskiej. Zirytowany nagonk Mann wystpi z rozprawk Bilse i ja, ktr nazwa manifestem. A oto kocowe sowa tego manifestu: Autor stwarza sytuacje dalekie od pierwowzoru - i z tego powstaje skandal. Nie powtarzaj: to ja jestem tym, a w jest tamtym. Nie zakcaj plotk i obmow wolnoci pisarza.

Przy okazji chciabym podzikowa panu R. K. za danie mi sposobnoci tych wyjanie. Robi to dlatego, e po osiemnastu latach rozki witam si w tym roku z czytelnikiem czterema ksikami. Drog do Urzdowa, poza Kultur, przemilczaa prasa emigracyjna, w Polsce za tej ksiki dosta nie mona. Czytelnik nie moe sobie wyrobi sdu z czytania ani z porwnania recenzji, a poniewa w ten sam sposb pisz dalsze tomy cyklu, nie chciabym, aby przywary do mnie na wiar zarzuty, ktre uwaam za niesuszne.

Pamici Ksawerego Pruszyskiego538

Ksawery Pruszyski zgin w wypadku samochodowym przed dziesiciu laty, majc lat czterdzieci trzy. Zgin, kiedy talent jego rozjarza si, niosc wielkie, coraz dalsze zapowiedzi. Wyszed z reportau i reportau nigdy nie porzuci, wykuwajc jego coraz nowoczeniejsze formy. To sprawio, e mielimy duo wsplnych zainteresowa. Poniewa byem znacznie starszy, a poza tym na pisanie przed wojn miaem raczej mao czasu, chtnie mu odstpowaem zwierzane mi prace np. o Woyniu dla wydawnictwa Wegnera albo cykl codziennych omwie w radio. Byem te wydawc jego ksiek (Palestyna po raz trzeci, Podr po Polsce, W czerwonej Hiszpanii). To sprawio, e przygldaem si tej ciekawej organizacji pisarskiej i jej rozwojowi z rnych punktw obserwacyjnych. Bywa czstym gociem w moim domu, z noclegami wcznie. Dlatego trudno mi o nim pisa jako o pisarzu tylko, pisanie za o nim jako o czowieku wymagaoby wikszego dystansu czasu. Pruszyski by natur egocentryczn, pen kompleksw. Wedug mego przekonania wady te s paliwem pisarskim, ale wanie dlatego, e parz, wymagaj obserwowania z odpowiedniego dystansu.
538

rdo tekstu: ycie Warszawy 1960, nr 141.

Wacaw Zbyszewski, jego przyjaciel, za nekrolog napisany o Pruszyskim narazi si na zerwanie z pozostaymi przy yciu czonkami rodziny, a z drugiej strony o tyme nekrologu inny przyjaciel Pruszyskiego, Stanisaw Mackiewicz, napisa, e jest to najpikniejszy nekrolog o Pruszyskim, jaki czytaem.539 Oto jest wzgldno rzeczy i spraw dookoa indywidualnoci pisarskiej. Jan Bielatowicz zaliczy Pruszyskiego do kresowej szkoy pisarstwa. Zalicza do niej braci Mackiewiczw, braci Bocheskich, braci Zbyszewskich i braci Pruszyskich (bo i Mieczysaw Pruszyski tgo wada pirem). Pisarze ci - pisze Bielatowicz - wykazuj pokrewn ruchliwo umysu i gorczk temperamentu. Gdyby rozszerzy zasig pojciowy nomenklatury Wakowicza, pisarzy tych okreli by mona jako antypodw kundlizmu, a wic jako gromadk rasowych ogarw wszcych wspaniale ludzi i sprawy polskie. Szkoa ta odwrcona jest od fabularno-estetycznych form literackich, a zapatrzona namitnie w problematyk biecego ycia [...] Widz oni [pisarze tej szkoy - M. W.] rzeczywisto nie fatalistycznie, a jako materia do ksztatowania, jako budulec historii. Stosunek do ycia cechuje u nich zapa nauczycielski, stosunek do historii - rewizjonizm. Pruszyski wyrs na boga na tym podnym czarnoziemie. Dziecistwo dao mu wiele blaskw na drog ycia. Ale z tym wszystkim - bagaem tradycji nasikni estetycznych, poczuciem niezalenoci, z francuszczyzn, ktra bya jego drugim naturalnym jzykiem - mody, zdolny, chonny hrabicz znalaz si jako jedenastoletni chopiec na drodze wygnania, ktr bya dla niego midzywojenna Polska. Kompleksy, ktre powstay z tego zderzenia epok w yciu zapowiadajcego si pisarza, day mu ostro spojrzenia, czujno oceny; natomiast brak wszelkiej dyscypliny mylenia spoeczno-politycznego uwiesza rezultaty nie tyle przemyle, ile dozna na zmiennym grzbiecie fal, ktre szy przez jego pisarstwo. Bardzo to krucha podstawa - nie stronnictwo, nie ugrupowanie, nie doktryna, nie program, nie krg poplecznikw, nie aden wsplny cel z adnym okrelonym rodowiskiem, tylko po prostu: pisarstwo. Samowasne, harde, zaczepne, impertynenckie, paradoksalne, zaskakujce. Rzecz prosta, wwczas to jedyne podparcie - talent - musi by dostatecznie silne, aby pisarz si utrzyma na powierzchni. Jego dwa ostatnie tomy wydane przed mierci - Trzynacie opowieci i Karabela z Meschedu - to takie olniewajce supy blasku, ktre zapaliy si kolejno na tej pisarskiej, z naga przerwanej drodze. A c to jest za forma? Reporta! - Ale jakime wiatem rozjarzony. wiatem jzyka metafor, parabol, przenoni, asocjacji, dynamik ywej krwi krcej w kadym wierszu. Reporta zaczepiony jak rolina szeroko rozpuszczajca korzenie pod ziemi o przeycia wiekw, krajw, ludzi, dozna, wzrusze, prdw. Dziwna to bya organizacja pisarska. Sdz, e Pruszyski nigdy by nie napisa powieci. aden z pisarzy tej szkoy nigdy by nie napisa powieci. Droga wioda przez Narvik, ktr musia zbeletryzowa, bo forma powieci dawaa wikszy luz skojarzeniom - jest, wedug mnie, najmniej udan jego ksik. Ale te jest supem granicznym midzy reportaami czystej klasy a czym nowym, co zapocztkoway jego dwie ostatnie ksiki. Pruszyski nie by w stanie wymyli fabuy. Musia widzie to tworzywo, z ktrego poczyna tworzy. W roku zeszym zwiedzaem ten rokokowy kociek w Wies, stojcy wrd zielonych k - jaka raca strzelaa z tego, gdy do tego kocika przylgny skojarzenia wojenne Pruszyskiego. Jest nieco ordynarne powiedzenie o rodzaju niewiast, ktre nie mog przej koo pary portek suszcych si na
539

W. A. Zbyszewski w 1950 opublikowa artyku Wspomnienie o K. Pruszyskim, Kultura (Pary) nr 3/4. St. Mackiewicz wspomina ten nekrolog w szkicu o Pruszyskim lnfelix esto (Kierunki 1957, nr 9).

pocie, bo zaraz zachodz w ci. Co takiego byo z Pruszyskim - rzecz zdumiewajca, jak twrczo dziaao na niego zaobserwowanie faktu, ktry inny by min ledwo zauwaywszy. No, i gdzie tu, prosz pastwa, reporta, skoro w tej literackiej lawinie gin pierwotny bodziec reportaowy? Ale jeli przyjrzymy si gatunkowi pomienia, ktry rozpala si na pocztkowej obserwacji, to widzimy ze zdumieniem, e nie jest to pomie moc talentu rozdymany bez koca z jednego wtka. Spostrzeemy olbrzymi ilo fakcikw reportaowych, pozbieranych w czasie czujnego ywota, ktre szufla asocjacji dorzuca do pomieni. Ani jeden element nie jest zmylony. Artyzm tych majstersztykw polega na tym, e autor - reportaysta, ju jako artysta z boej aski skadajcy mozaik - ma narzucony sobie przez charakter swej twrczoci surowy rygor niedobierania farb i rozcierania na palecie. On musi znale realnie istniejcy kamyczek, ktremu ksztat i kolor nadao ycie. Jego rola, to wybra z tysicy ten jeden, z setek tysicy uoy to, z setek tysicy rozplanowa barwne plamy. Jest to oszalay maria namitnej, penej fantazji wizji z surowym zastygym ksztatem tworzywa. Pruszyskiego ponosiy pasje. Pasje nie tyle przekonaniowe. Pasje godnego widzenia. Potem przychodzili mdrale, wykrzywiali si, mierzyli, dopasowywali, mwili, e to nieprawda. Szkoa kresowa...

Tyle na grb pisarza, na ktrym knie trawa, i na ksiki jego, na ktrych dugie jeszcze lata bdzie porasta zielone ycie.

Pamici Wadysawa Broniewskiego540

Posyszaem w telefonie schrypy gos: - Przyjechae? - Co ci? - E, tam... bronchit... ale le... zajd. Obok siedzia redaktor z wydawnictwa: - Rak... Od kilku miesicy to wiemy. Od kilku miesicy zasklepia si nad nim zmowa milczenia. Spod caunu, o ktrym nie wie, przebija si schrypym: przyjd.

Przeciskalimy si razem przez wrzesie agwicy. Nie dopina mu si konierz starego munduru, mwi, e daby wszystko za znalezienie kogo, kto by go za rozpit haftk do paki wsadzi. Ale autor Bagnetu na bro nie znalaz takiego na ziemi bezpaskiej.

540

rdo tekstu: Express Wieczorny 19612, nr 41.

Po trzech latach otrzymaem wezwanie. Jak teraz. A wic przey. Noc wyjechaem z Bagdadu, o witaniu zobaczyem miasto szpitalnych namiotw, w ktrych trzsa malaria, ar szkorbut, niszczya czerwonka. Tam, w kancelarii, powita mnie pierwszy jego wiersz, przypity do ptna namiotowego. Poszukujc dalej, wszdzie widziaem przypite wiersze Broniewskiego. Szedem ich tropem. W namiocie w pkoszulku siedzia Broniewski na skrzynce po konserwach, przemawiajc do Burka. By to jaszczur trzydziestocentymetrowy, uwizany do masztu; takie jaszczury uganiay si po namiocie za tarantulami. Iracki jaszczur sta si mazowieckim Burkiem, paac poezji otacza jak otoczka bronica od rzeczywistoci. W Jerozolimie by ju pozbawiony dowodzenia, przeniesiony do rezerwy. aro to legionowego kapitana Orlika.541 Do mieszkania drugiego wypdka wpada z fraszkami mienicymi si jdrnoci Kochanowskiego i epigramatami o dle Aretina. On si dugo na tych fraszkach nie przetrzyma: skazany tak samo na bezczyn, pisaem ksik o ydach, sza do drukarni. Miaem czas. - Jed ze mn. Recytacja Broniewskiego sza jak ywy pomie po zasuchanych kibucach Haszomer Hazair (lewicowych). A potem zapado si nad nim kilka dni milczenia. Mieszkalimy daleko, on w ydowskiej, ja w arabskiej Jerozolimie. Pewnego wieczoru zapukano. W drzwiach sta Broniewski i jak to on zwykle bez wstpw: - Suchaj... To by Bagnet na bro o dziewczynie jaspisookiej i o tym, co wchon...

Po dziewitnastu latach, po siedemnastu krajach - wracaem. Zatrzymaem si w hotelu w Sopotach - zanim pojad w Polsk. Ld chodzi pode mn, potrzebowaem oparcia. I wwczas zatelefonowa - on pierwszy - Wadek.

Et, co tam pisa - upiny zdarze... Kiedy teraz zadzwoni: przyjd - nierozumny, zwlekaem. Odoyem do niedzieli. W niedziel przysza wie, e zmar. ycie odupuje si po kawaku. Nie kademu jest dany czarodziejski dar reintegracji przez poezj.

541

Kapitan Orlik - pseudonim Wadysawa Broniewskiego w czasie I wojny wiatowej, kiedy poeta by onierzem Legionw Polskich.

Wic, e nie umiem jaszczura nazwa Burkiem, brak mi, Wadku, Twoich siwych oczu i Twojego kostycznego, a tak rozwietlonego umiechu.

Niezniszczalne sowo Pamici Jana Lechonia542

Na ten odcinek przysza nawaa bomb. Rafa, dowdca Parasola (zginie niebawem), z rk na temblaku - nie chce schodzi do schronu. Zostaje przy nim czniczka. Przy pkajcym huku bomb czytaj Norwida. O grze duchw, na ktrej szczytach krluj wieszczowie sowa i z ktrej sowo spywa w d a po ostatniego zamiatacza ulic. A tam gdzie ten d - to schron, w ktrym skupiy si wylke babiny. wiato zawieszonej latarni chwieje si w podmuchach eksplozji. Przy tym wietle siwy pan czyta na gos o obronie Czstochowy. Wwczas mury, wyniose ciany i wiee zarysowyway si jaskrawo, potem znw gasy. onierze poczli patrze przed siebie z trwog ponur i zabobonn. Raz wraz te trca jeden drugiego i szepta: - Widziae? Ten klasztor zjawia si i znika na przemian... To nieludzka moc!... [...] Nic tu nie wystoimy!...

Powstanie dogorywa. Stos na placu. Siwy czowiek o czarnych zjeonych brwiach i palcych oczach to Irzykowski. Pal mu dorobek jego ycia: ksiki i rkopisy wieloletniej pracy. Gorej, jak Warszawa duga i szeroka, prace dziesitkw lat, biae kruki po archiwach. Kamucy bagnetem rozdzieraj jedyn wynoszon walizeczk, a w niej skrypt - lec przy urgliwym miechu zapisane arkusze w popi i w boto. Po powstaniu. Ekipy podpalaczy posuwaj si ul. Koszykow. Troskliwa rka koacze o bram Biblioteki Publicznej. Otwieraj postacie witych - siwe bibliotekarki, przygarbieni bibliotekarze. - Co robicie? - Zabijamy w skrzynie co najcenniejsze ksiki. Mamy jeszcze wr jczmienia. Mamy jeszcze z czego kasz gotowa. Jeszcze uratujemy, co si da. - Ale ju dwudziesty drugi numer ponie. O dwie kamienice od was...

Sowo jest do niewypalenia. Te nie dopalone ziarna przenis Lecho do siewu na t ziemi. Co spotka? To, co przed p wiekiem na tej ziemi spotka w Maripozie Sienkiewicz. Stary czowiek z Polski czyta co dzie Bibli - jedyne sowo polskie, jakie unis na obczyzn. Mwi do Sienkiewicza jzykiem Wujka i autor skruszonym, struchlaym i przejtym sercem patrzy na t pszenic wydobyt z grobowca i kiekujc ponownie.

542

rdo tekstu: Nowy wiat (Nowy Jork) z 16 czerwca 1956.

Ale wiemy: troskliwe rce zanurz si w popi spucizny. I znw, jak niezmiennie w toku naszych dziejw bynie jdrne nie dopalone ziarno. Plenne ziarno. Niezniszczalne sowo.

Dystans i zblienie543
W yciu Warszawy z 23 listopada [1968] Stanisaw Lorentz informuje, e prezydent Starzyski nie zna jzykw, za Jarosaw Iwaszkiewicz dorzuca kilka szczeglikw do ksiki Andrzeja Micewskiego W cieniu Marszaka Pisudskiego. Tytu jednak artykuu Iwaszkiewicza Wielko i mao wydaje mi si nieadekwatny. Ludzie lubi dowiadywa si o maostkach postaci ubrzowianych. Z ciekawoci si dowiaduj, e Ajschylosowi, ktrego rzekomo porazi grom, spad, po prostu, wielki w na gow, na dobitk ys, e wielki Wespazjan, pogromca Judei, wcha grosz z podatku naoonego na ustpy, e cesarz Klaudiusz, znakomity uczony, smakosz na kobietki, by jka, e wielcy wojownicy, jak Nelson i Sobieski, ulegli (mwic z licencj) dosy lekkim kobietom, e tene Sobieski, jak i hetman kiewski, brali pienidze od obcych potencji, e Stanisaw August by ydowskim bkartem, Barbara Radziwiwna rozpustnic, e Churchill przyjmowa Roosevelta w swoim pokoju na gk itd., itd., itd. Lubili si dowiedzie, e Katarzyna II, wadczyni dziesitkw kochankw i pastwa czterykro wikszego ni caa reszta Europy, wyziona ducha na sedesie, e Edward VII, twrca entente cordiale, zmar w domu publicznym i musiano przebija mur do ssiedniej kamienicy, aby nie eksportowa zwok z kompromitujcego miejsca, e prezydent USA, Calvin Coolidge, suchy, pozbawiony humoru purysta, lubi promenowa po Biaym Domu w dugiej koszuli nocnej z rudym kotem dookoa szyi itd., itd., itd. Literatura anegdoty nieraz gorszy, ale na og uplastycznia postacie historyczne i poszerza pejza epoki. Nic wic dziwnego, e oczekiwaem jakich odbrzowie w stosunku do ludzi mi wspczesnych. Na przykad o Dmowskim, wodzu obozu stawiajcego na katolicyzm, mwicego do delegacji uczniowskiej, e gdyby mia do rozporzdzenia sto tysicy rubli, to by mia Watykan w d... (w dniach odczenia Chemszczyzny); jak osiemdziesicioomioletniego Limanowskiego, sztandar i boyszcze pokolenia, musiano nieprzerwanymi oklaskami w sali Malinowej zmusi do ustpienia gosu Pisudskiemu; jak Skadkowski wymieni w umowie kompensacyjnej z Francj Curie Skodowsk na k... Skodowsk; jak Jan Pisudski, minister skarbu, cichy i potulny czowiek, z okrzykiem: a oto nasz program, wyrwa papier z kieszeni tak nieostronie, e na siedzcych w pierwszym rzdzie kanonikw polecia prezerwatyw; jak gen. Sikorski krzycza na adiutanta, e ma by jego cieniem; jak przy spotkaniu mianowanego naczelnym wodzem, ale pobitego Bora-Komorowskiego ze zwyciskim Andersem wayo si, kto ma si zameldowa itd., itd., itd.

543

Tekst nie publikowany.

Okazao si jednak, e tytu Iwaszkiewicza jest mylcy, waciwszy byby Dystans i zblienie. Jest to zblienie, e Iwaszkiewicz widzia Matuszewskiego idcego w czasie kanikuy w sandaach po piasku albo premiera witalskiego544 grajcego w tenisa, albo modego Sawka, ktry chyba flirtowa z piknymi pannami Osiskimi, albo Howk545, ktry mia mae oczki i napomina modego Iwaszkiewicza, aby nie by wyrachowany. No dobrze, ale gdzie tu oznaki maoci?

Niedobrze, kiedy do zblie dochodz dystorsje i bahe szczegy, np. e Matuszewski kocha si miertelnie w poetce Konopackiej. Matuszewski by to typ renesansowy. Studiowa rwnoczenie (i zdawa egzaminy) prawo w Dorpacie, polonistyk w Krakowie i architektur w Mediolanie. Wiele jego uzdolnie nie rozwino si, np. poetyckie (twierdz, e w tumaczeniu Rimbauda nie ustpowa Miriamowi). Jego utalentowana publicystyka bya znamieniem epoki. Jego pasjom sportowym (by czoowym pywakiem) i wpywom zawdziczaj dojcie do zotego medalu olimpijskiego Konopacka i Wierzyski (nie szuka w Maej encyklopedii). Ale ten sensualista by mzgowcem niezdolnym do miertelnego zakochiwania si. Dyskobolka Konopacka, crka wacicielki sklepiku ze sztucznymi kwiatami w Wilnie, mogaby mimo to by poetk, ale nie bya; jej jedyny w yciu tomik Ktrego dnia, wydany w dniach upojenia olimpijskiego, zawdzicza swe powstanie Matuszewskiemu i Wierzyskiemu. Rzekomo za miertelnie zakochany Matuszewski by zdumiony, kiedy jego maonka, zniecierpliwiona przygodami renesansowca, zawoaa takswk i kazaa mu si wynosi z hotelu.

Z tym Pierackim jest rwnie co nie tak. Iwaszkiewicz wkada mu w usta: Pamitajcie, e wszystko, co si na wiecie dzieje, to jest walka z jezuitami i masonami. Tym si wszystko tumaczy. Pamitam krc w tym czasie anegdotk, e wedug Pierackiego organizmem rzdz hormony, a narodami masony. Ma to ju inny i zabawniejszy wydwik. Wolno wtpi, e Pieracki przyadaptowa anegdot jako wyraz wiatopogldu, wolno wtpi tym bardziej, e Iwaszkiewicz twierdzi, e Sonimski by z Pierackim na ty, co nie odpowiada prawdzie. Nawiasem mwic, ze Sonimskim nie szczci si Iwaszkiewiczowi. W ostatniej Twrczoci powouje synny Savoir-vivre Tuwima. Nigdy nic takiego Tuwim nie napisa, a cytata, jak przytacza Iwaszkiewicz, jest ze zbiorku opracowanego przez Sonimskiego i Magdalen Samozwaniec.

544

Kazimierz witalski (1886-1962) - czoowa osobisto obozu pisudczykowskiego. Przed I wojn wiatow dziaa na terenie Galicji w ruchu niepodlegociowym (ZWC, Zwizek Strzelecki), nastpnie suy w I Brygadzie Legionw. Po przewrocie majowym uchodzi za czoowego reprezentanta grupy pukownikw. Kierowa akcj wyborcz BBWR w 1928. Po mierci Pisudskiego zosta wyeliminowany, jako zwolennik Sawka, z udziau w yciu politycznym obozu sanacyjnego (peni ju potem tylko drugorzdne funkcje, m. in. wojewody krakowskiego w l. 1935-1936). 545 Tadeusz Howko (1889-1931) - polityk polski. W latach I wojny wiatowej czonek PPS i wybitny dziaacz POW. W niepodlegej Polsce nieoficjalny ekspert obozu pisudczykowskiego od spraw narodowociowych. Zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich.

Ten mj spr o pozorne drobiazgi ma jednak znaczenie. Wytykanie maoci ludzi ma wwczas pikanteri, jeli wytykajcy ma rozeznanie ich osobowoci. Jeli wie, kim byli Nelson i kiewski, jeli docenia, e w zabi nie szewca, tylko Ajschylosa. Nie chodzi o wszystkoizm, ale o to nieuchwytne poczucie czytelnika, e przytaczajcy zabawne fioki ma pen miar tego, o czym mwi. Iwaszkiewicz czerpa z treci humanistycznych, ale nie z polskich realiw. Tote kiedy wkracza w dziedziny sobie obce, traci zaufanie czytelnika. Mwic, e Howko niesusznie posdza go o materializm, wnioskuje zabawnie: Wniosek prosty zupenie nie zna si na ludziach. Ja te tak sdz, ale jeli si myl, to czy koniecznie oznacza, e generalnie nie znam si na ludziach? Zosta mi w oczach Howko, kiedy stan w drzwiach mej kwatery w chwili zamachu na gen. Dowbora. Zosta mi w oczach, kiedy wydawa moje Strzpy epopei. Mogem przeoczy ten prosty wniosek. Ale skoro go przeoczyem, to wida nie bya to prawda tak leca na wierzchu, e mona j byo nieomylnie stwierdzi na podstawie osobistej urazy. I znowu drobny sztych dokadajcy faszywy cie do zbiorowego wysiku wielu pir odtworzenia epoki. Howko zosta zabity przez ukraiskich nacjonalistw, zaway na polskich koncepcjach. Jeli np. jad ryb noem, nic nie zawadzi to stwierdzi, ale pod warunkiem, e si widzi dystans midzy t pikanteri a strzaami skrytobjcw. Nie wymagam pisania: aczkolwiek jad ryb noem, nie naley zapomina, e by wsptwrc programu federacyjnego. Ale s nieuchwytne drogi, ktrymi czytelnik si rozeznaje, czy pisarz ma w sobie miar zjawiska, ktrego marginesw dotyka. Sybaryta Sosnkowski546... Zostaa mi w pamici caonocna rozmowa na jego farmie w Arundel, gdy zgrubiaymi od wide palcami nalewa grog i mwi smtnie, e otrzyma za sprzeda prosit kwot, z ktrej wynika, e zarabia 30 centw za godzin pracy. witalski... Mam w oczach jego godne zachowanie si i w oflagu, i w wizieniu. Sawek... Dobrze, e si dowiem, e ten asceta kiedy tam flirtowa (chyba - pisze Iwaszkiewicz). Dla mnie ta ludzka cecha jest a rekompensat za cikie uczucie, z jakim rozmawiaem ze Sawkiem. Trudno byo si dogada. Jego twarz z blizn po bombie, ktr w 1905 r. konstruowa, to bya twarz fideisty. Nagle dowiaduj si, e ten zakonnik ideologiczny flirtowa, i doznaj ulgi. Tu by pasowa szczeg istotniejszy. Sawek jako premier mawia, e wszystko szo by dobrze, gdyby rozporzdza wiksz iloci legionistw do obsadzenia stanowisk. Kursowaa o nim anegdota, e ulitowa si, widzc modego czowieka jedzcego traw. Chcia mu pomc, ale dowiedziawszy si, e nie by legionist, pomoc streci do wskazania, e pod dalszym krzaczkiem bya soczystsza trawka. Micewski powiada, e to byli tacy wani panowie - pisze Iwaszkiewicz. Micewski rozrnia wag gatunkow kadego z nich i nie sili si na ubrzowianie, jak chyba nie sil si nowoczeni historycy.
546

Kazimierz Sosnkowski (1885-1969) - wojskowy i polityk polski. Przywdca Organizacji Bojowej PPS i zaoyciel ZWC. W II Rzeczypospolitej peni funkcj w WP (1927-1939 inspektor armii), nie mieszajc si do spraw politycznych. Po wrzeniu 1939 przebywa na emigracji, penic m. in. urzd Komendanta Gwnego ZWZ (1939-1940) oraz ministra stanu w gabinecie Sikorskiego. W 1941 wystpi z rzdu, nie godzc si z form zawartego przez Sikorskiego ukadu z ZSRR. Jako Wdz Naczelny w l. 1943-1944 dawa wyraz swym antykomunistycznym i antyradzieckim pogldom, wystpujc m. in. przeciwko ujawnianiu si oddziaw AK i administracji cywilnej wobec wkraczajcych wojsk radzieckich. Odnoszc si krytycznie do polit yki W. Brytanii wobec sprawy polskiej, zosta zmuszony do ustpienia ze swego stanowiska na skutek interwencji rzdu angielskiego.

Zarwno Micewski piszcy ksik o Dmowskim, jak i Garlicki piszcy ksik o Pisudskim zapytywali mnie o drobne cechy - ani koturnowe, ani demoniczne. Ale p. Iwaszkiewicz konkluduje: Nie mog czyta historii najnowszej, co mi przeszkadza. Zapewne mao ludzka, moja wasna mao. Bybym zbudowany tym samopokajaniem, gdyby nie zalatywao minoderi. Nie mao nie pozwala Iwaszkiewiczowi na naleyt percepcj, tylko wyobcowanie z tematyki. Czuj si, na przykad, wyobcowany ze wspczesnych koncepcji poetyckich, ju mi nie starcza czasu na doszkolenie, ubolewam z tego powodu, ale nie drcz si poczuciem maoci. Jedynie wycigam z tego wniosek, eby na temat poezji nie pisa.

W III Rzeczypospolitej
Wstp do pierwszej ksiki w powojennej Polsce547
Propozycja wydania Szczenicych lat w trzynastym roku Polski Ludowej zaskoczya autora. Ta ksieczka ju w 1934 r., kiedy si ukazaa, bya odlega o stulecie. A moe i o dwa, bo na gbokich kresach konserwoway si obyczaje z koca XVIII wieku. Piszc j, uciekaem w kraj lat dziecinnych. Ukoczywszy pisanie, ulkem si demonstracji nicnierbstwa, rozpusty, obarstwa i siedmiu grzechw gwnych i zatrzasnem nad rkopisem szuflad, jak nad tylu gawdami i diariuszami przede mn. Z tego zakamarka wycignem rkopis po piciu dopiero latach, kiedy zdarzy mi si drugi przypadek: po podry do Rosji napisaem Opierzon rewolucj - bolszewick, e ha! Napisawszy, ponownie struchlaem i udelektowawszy czytaniem jejmo maonk, dziatki tudzie przyjacioy, rzuci miaem on relacy o peregrynacji w hyperborejskie kraje do teje szuflady. Ujrzawszy na jej dnie rkopis Szczenicych lat, powziem myl sodk, z ktr popdziem do wydawcy. W rezultacie, jako e okres produkcji by kapitalistyczny, wic krtszy, w trzy miesice potem omdlay zewok jednej z ciotek trzeba byo cign sprzed okna wystawowego ksigarni Arcta do wezwanej takswki. Oto co ciotunia ujrzaa: p okna na zielono - byy tam rozoone Szczenice lata z okadk z drzewem genealogicznym rodu Wakowiczw, ktren to rd, jak wiadomo, z rzymskich si czasw wywodzi i pono jest spokrewniony z Matk Bosk. P za okna zawaliy czerwone okadki Opierzonej rewolucji z sierpem, motem i napisami Proletariusze wszystkich krajw, czcie si, w kilkunastu jzykach. Na miedzy, midzy tym zielonym i czerwonym polem, roso wielkie drzewo genealogiczne zrobione przez Daszewskiego z papier-mch, z ktrego pkata figurka Wakowicza zdejmowaa tarcz heraldyczn Jerzego oenionego z Sofk Giedyminwn i zawieszaa na jej miejsce picioramienn czerwon gwiazd bolszewick.

Zaraz potem pocz si cyrk niesamowity.

547

rdo tekstu: Szczenice lata, Warszawa 1957. s. 5-13.

Przed ukazaniem si obie ksiki przeszy przez odcinki gazeciarskie. Szczenice lata posaem do katolickiego i tradycjonalistycznego Kuriera Warszawskiego. Czasem jego redaktor, Kondzio Olchowicz548, wita mnie, po zaznajomieniu si z kolejn elukubracj, entuzjastycznie: - Wspania rzecz napisae!... By to nieomylny znak: - No, to oddawaj rkopis - mwiem zrezygnowany. Tym razem Kondzio siedzia skrzywiony widocznie rkopis akceptowa. Spojrzaem i zdbiaem: przez cay maszynopis, pisany na drugi zb, bieg nad kadym wierszem sznureczek drobnego pisma. Jaki tytan pracy na zlecenie redakcji napisa Szczenice lata na nowo. Zabrawszy zaakceptowany rkopis, umieciem go w odcinkach ziemiaskiego Sowa w Wilnie.

Odby si krtki lot godowy; otrzymaem 47 listw miosnych zapraszajcych w gocin do paacw i dworw. Czy mona si dziwi po tym wszystkim, e entuzjastycznie nastrojon ciotk z naga szlag trafi przy tej wystawie? Radek549, ktry mi w Moskwie przedstawia: Krupnyj pomieszczik Ugumienskawo Ujezda (tak si przedstawia paniom z koa w. Wincentego a Paulo, przyprawiajc je o lekki dreszczyk, nawrcon jawnogrzesznic), napisa do mnie list, gratulujc z powodu Opierzonej rewolucji, e mona straci majtek, ale nie straci rozumu. Ten list spocz w moim archiwum, a i z wystaw Arcta moe by przyscho, ale Robotnik zasygnalizowa ksik jako niezrwnany dokument obyczajowy - satyr na szlachetczyzn, a jego naczelny redaktor, Mieczysaw Niedziakowski, podkreli, e pod weso form kryje si zamylenie poszukiwacza prawdy. Wtedy pocz si odwrt. Pismu, powiconemu heraldii, ktre zamiecio pean pochwalny, posaem Opierzon rewolucj, po czym w nastpnym numerze odczytaem, e tfu... tfu... - tamta pochwalna recenzja si nie liczy. Redaktor Sowa, Mackiewicz, przeczytawszy w Opierzonej rewolucji moj aprobat, e Kauyce opiewane w Szczenicych latach zostay wywaszczone przez rewolucj, uraczy mnie epitetem kabotyn. Kiedy pojechaem autem po kresach, ukaza si w Sowie artyku ostrzegajcy bra szlacheck, e mog naprowadzi reform roln, potem artyku mego krewniaka pt. Zy to ptak, ktry wasne gniazdo kala.

548

Konrad Olchowicz (ur. 1894) - dziennikarz, redaktor Kuriera Warszawskiego oraz publicysta miesicznika Sfinks. 549 Karol Radek (1885-1939) - dziaacz midzynarodowego ruchu robotniczego. Czonek SDKPiL, nastpnie wspzaoyciel Zwizku Spartakusa w Niemczech. Od 1919 na terenie ZSRR, redaktor dziennika Izwiestija. W 1937 skazany w procesie grupy trockistowskiej na kar mierci.

Byoby to ncce w Polsce Ludowej przypiecztowa te perypetie sowami Worcella o Panu Tadeuszu: Jest to kamie grobowy pooony na starej Polsce.550 Ale bym skama. Szczenice lata pisaem ze szczerej tsknoty do form tej kultury, z ktrej pocza si i na ktrej podotd trwa kultura polska. Nie mielimy mieszczastwa jako stanu poredniego midzy warstw chopsk a szlacheck. Chop, wchodzc w tzw. inteligencj bez stadium przejciowego, przyjmowa wszystkie formy poszlacheckie. Tej parciejcej kulturze poszlacheckiej, ktra nas deformuje, powiciem broszur Kundlizm. Przeczytawszy potem ksik profesora Chaasiskiego pt. Kryzys inteligencji spostrzegem, e moja intuicja zostaa podbudowana przez socjologa. Powodzenie ksiki zaniepokoio mnie, czy aby nie przyczyni si do gruntowania cigot poszlacheckich. Wobec czego przedmow do drugiego wydania opatrzyem wstpem pt. Z ojca miecza i matki sakiewki, powicon tym, ktrzy niczego si nie nauczyli, ktrzy w ycie Polski nowoczesnej weszli z but a bez pokory. Jeli szlachta jest dumna z rycerskiego pochodzenia, to nie powinna zapomina, e z tym tam rycerskim pochodzeniem diabli wiedz, jak, kiedy i za ktrego krla wieczka bywao, a za niewtpliwie wszyscy pochodzimy od, tout simplement dit, plutokracji, ktra prosperowaa, gnia i rozkadaa si dugie wieki... Zabawny jest ten rzekomy wstrt do miarki i wagi u stanu, ktry, jakoby poniewierajc okciem, w rzeczywistoci by wdany w rne spekulacje, ktry pysznie kupczy wen i zboem, i piek, i waczosem, ktry sam prowadzi krypy do Gdaska, zjeda na kontrakty, rozbudowa skomplikowane systemy i przedsibiorstwa trzymania dbr, zastaww, pozastrzega zwolnienie od ca, upowszechni system nabywania od duchownych zawiadcze, przysig zwalniajcych od odprawy celnej, dar chopw przez propinacje ydowskimi jeno pazurami. Przodkowie w prostej linii naszych arystokratycznych strohmanw i prezesw rad nadzorczych w cudzoziemskich spkach akcyjnych. Kiedy porzdkuje si stan szlachecki - a w Polsce porzdkuje si wiele pniej ni na Zachodzie, bo a w wieku XVI - zrnicowanie gospodarcze jest ju daleko zaawansowane. Kutrzeba551 stwierdza, e proces nagan i oczyszczanie szlachectwa na zasadzie zezna wiadkw trwa a po koniec XV wieku. Moemy sobie wyobrazi, jakie to byy wiadki. ywioy silniejsze ekonomicznie miay ich zawsze pod dostatkiem. W ten sposb u kolebki szlacheckiej, jako rodzice chrzestni, stan nie tylko pierwiastek rycerski, ale i plutokratyczny. Wszak ju wwczas z samego prawa nie uzyska oczyszczenia szlachectwa ten, kto by tylko natus; naleao by jeszcze i possesionatus. I to drugie byo waniejsze. Przez filtr cenzusu majtkowego przepuszczano szlacht wielokrotnie, a do nobilitacji diplomatibus secretis w kocu XVIII wieku, a do zarzdze ju rosyjskich w 1832 r. Prawo Zygmunta III z 1592 r. uszlachcao wszystkich neofitw. Jak sprawy klejnotu czono z handlem, wiadczy choby dobroduszna propozycja Krzysztofa egockiego, biskupa chemskiego, ktry, gdy Czarnieckiemu Rzeczpospolita uchwalia nagrod 100 000 zotych, wnis, aby sum t zebra, nobilitujc kilkadziesit rodzin za pienidze.
550

Po ukazaniu si Pana Tadeusza Stanisaw Worcell pisa do A. Mickiewicza: Pozwolili mi wydawcy Monthly Magazine tutejszego napisa o twoim Tadeuszu, o owym kamieniu grobowym pooonym rk geniusza na starej Polsce naszej. 551 Stanisaw Kutrzeba (1876-1946) - historyk prawa polskiego. Od 1908 profesor UJ, od 1914 czonek PAU. Autor ponad 400 prac naukowych.

Wniosek, dziki Bogu, nie przeszed, ale jak spekulacyjna hoota cisna si wszystkimi sposobami do szlacheckiego oba (bo jake nazwa miejsce, w ktrym jeno przywileje zostay), wiadczy odnaleziony w rkopisie przez Amilkara Kosiskiego552 Liber chamorum z XVII wieku, zawierajcy 900 nazwisk przemyconych do stanu szlacheckiego. W toku dziejw pierwiastek rycerski mala, plutokratyczny dominowa. Czy nie uderza, e mimo cige pobrzkiwania karabel, mimo cige spory i pieniactwa duellum w Polsce niemal ginie ju w drugiej poowie XVI stulecia. Panowie bracia wycieraj sobie gby najfatalniejszymi przezwiskami, wielmoe rozstawiaj sobie famili po ktach in publico, ale jako do korda nikt si nie kwapi. Za to chtnie jest on wydobywany w tumultach, przy zbiorowych wrzaskach, gdzie ryzyko ycia jest minimalne. Na kresach jest lepiej, bo juci musi kto caego tego baaganu broni. Tote susznie porwnywano Polsk do obwarzanka: tyle wartoci, co na obwodzie, a w rodku dziura. Ju w 1537 r. zebrana na sejmie w Nowogrdku szlachta litewska wydaje manifest, w ktrym uskara si, e panowie z Polski, poeniwszy si na Litwie, suby wojskowej nie nie chc i e tylekro zmykaj do Litwy, ilekro ich wezw na obron Korony, a uciekaj do Korony, gdy ich potrzebuje na sub Litwa. Ale i na kresach panoszya si dzika plutokracja, skrajny serwilizm szaraczkw, zupena przemoc pienidza. Tote musimy zgodzi si z Rejem, e wywieszone herby s jako jagoda na gogu, a chocia si piknie czerwieni, ale smaku adnego w nich nie masz, a gg przedsi drapie. Sdz, e zbyt jednostronnie potomkowie rodw szlacheckich wywodz si z miecza, e zbyt nieopatrznie zapominaj o pochodzeniu stokro bliszym - od sakiewki. Gdybymy pochodzili stricto modu od pienidza, jak, powiedzmy, plutokracja wenecka, miaoby to swj styl. Pienidz wszake szlachecki pochodzi nie z pracy, ale z przywileju, w ktrego bardzo ju zamierzchym pocztku leaa warto pozytywna - podbj. Pienidz szlachecki przez dugie wieki rodzi si nie z pracy, nie z umiejtnoci, lecz z przedziwnego kunsztu, w ktrym szlachta dosza do perfekcji - z fruktyfikowania skomplikowanej sieci przywilejw, pozaczepianych wzajemnie, u ktrych koca zawsze znajdowa si albo yd, albo homo novus, wydobywajcy dla szlachty dobra materialne, ktre ta rozleniwiona warstwa przedziwnie umiaa wydbia. Susznie spostrzega prof. Rutkowski553 w Historii gospodarczej Polski, e waciwym rolnikiem by chop. Stan szlachecki od miecza si oderwa, do warsztatu produkcyjnego nie przywar.

Ksika odlega o dwa stulecia? Ja za sdz, e jest i teraz aktualna. Przez te siedemnacie lat byem w siedemnastu krajach. I w siedemnastu krajach widziaem siedemnacie innych katolicyzmw, siedemnacie innych demokracji, siedemnacie innych komunizmw. Katolik w Abisynii kastruje niewolnikw, katolik w Anglii czyta Bibli. Widziaem we Francji odezwy komunistw skierowane do rentierw z wezwaniem o poparcie. A demokracja w kadym kraju inn rzepk skrobie. Wielkie idee adaptuj si do podoa cywilizacyjnego. Ze zdumieniem spostrzegem, jak do podoa kultury poszlacheckiej adaptuj si jej kolejni kierownicy.

552

Adam Amilkar Kosiski (1814-1893) - powieciopisarz i heraldyk, autor wielu powieci i opowiada z epoki napoleoskiej. W l. 1877-11885 wyda 5-tomowy Przewodnik heraldyczny. 553 Jan Rutkowski (1886--1949) - ekonomista, historyk, wybitny znawca dziejw gospodarczych Polski.

Czysta sensacja, jak y pragn! Kiedy mnie spytano, jak mi si Polska Ludowa podoba, powiedziaem, e wygodniej si urzduje i z samochodami jest atwiej ni w Ameryce. Istotnie, referencik przybijajcy mi wiz zajmowa tylko dla siebie obszerny pokj, podczas gdy w Ameryce nawet wysoki urzdnik rozporzdza przegrdk na wsplnej sali. Auta rzdowe zapewne s w Waszyngtonie - w kadym razie ja ich w Nowym Jorku nie widziaem. W pewnej instytucji zaproponowano mi obiad. - Moe bymy zajechali do Iksa? - spytaem. - Och, on przyjedzie swoim samochodem. Zasiedzielimy si dwie godziny, a auta z dwoma szoferami czekay. Po prowincji wszdzie nasuchiwaem si, lak samo przed wojn jak teraz, o niemonoci porozumienia si z dygnitarzami. Pisz to w tydzie po VIII Plenum. Nim ksika wyjdzie w zwolnionym tempie wycigu pracy, by moe wszystko to bdzie przeszoci. Nie sdz jednak, aby atwo byo przemc w tak krtkim czasie zakorzeniony poszlachecki kult dla przywileju. Dlatego nie jest le, jeli raz jeszcze ukae si ksika o atwym yciu, z ktrego ten kult si poczyna.

Po wyjciu Pana Tadeusza, wielkiego eposu szlacheckiego, Demokrata Polski pisa: Czy Mickiewicz w najnierozumniej wysawionym Panu Tadeuszu nie wynurzy niejako barbarzyskiej nienawici umysowemu ruchowi i rozwiniciu Polski? Obawiam si, e od tamtych czasw nie zmniejszya si ilo surowych Katonw i na pewno znajdzie si i na moj drobn ramot jaki redivivus Ropelewski, ktry arcydzieu wieszcza Adama wytyka: Bohaterowie Mickiewicza, wtpi, aby zagrzali kogo do szlachetnego wspzawodnictwa. Ale im odpowiedziaa Polska Ludowa. Polska Ludowa, ktra od pierwszych lat swego istnienia pochylia si z mioci nad spucizn wiekw, hojnie sypic na rynek wydawniczy niesychan iloci diariuszy, gawd, fraszek, pamitnikw, przyczynkw, ktre acz nikogo nie zagrzeway do wycigu pracy, day wielki blask zndzniaej, pokrytej bliznami Polsce, wstpujcej na nowe cieki przeznacze. Chciabym i za tym blaskiem. Szczenice lata byy ksik niezamierzon. Kiedy Wojciech Natanson wskaza na ich jzyk nowoczesny, operujcy skrtami, zdziwiem si, jak Molierowski Jourdain, ktremu powiedziano, e mwi proz. Zaczem zastanawia si, dlaczego wolno muzykowi bra motywy z karczmy, rzebiarzowi ze witkw, a dlaczego rwnie bogatym tworzywem nie ma by ujta w karby szlachecka gawda z jej niesychan plastyk, zblieniami, egocentryzmem i zachwycajcymi dygresjami - zwrotnikami ukw zamierzonej narracji. I wwczas - na cztery lata przed wojn - postanowiem zosta pisarzem. Teraz, kiedy z gr dwadziecia lat mino od tamtej chwili, a ksiek napisanych przez ostatnie lat siedemnacie czytelnik nie zna, chciabym, aby przeczytawszy t ksieczk, umiechn si do nich ciepo i pomyla sowami Krasiskiego (w licie do Romana Zauskiego): Poeta sta na przesmyku midzy znikajcym tym plemieniem ludzi a nami. Nim umarli, widzia ich, a teraz ju ich nie ma.

Przedmowa do powojennego wydania Na tropach Smtka554

Po ukazaniu si Na tropach Smtka w dzienniku ABC ukazaa si wzmianka dajca wyraz obawie, e ksika naraa polskich dziaaczy. Na moje danie pod przewodnictwem b. premiera, Antoniego Ponikowskiego, zostaa zwoana komisja dla ustalenia stanu faktycznego. Komisja, przesuchawszy konsula w Olsztynie, Antoniego Zalewskiego, wiceprezesa Zwizku Polakw w Niemczech555, Kazimierza Donimirskiego, dyrektora Instytutu Spraw Narodowociowych, Stanisawa Paprockiego, dyrektora Zwizku Zachodniego556, Bolesawa Srockiego, dyrektora Ligi Morskiej i Kolonialnej, Jama Dbskiego, oraz przedstawiciela MSZ (o ile pamitam - Szczsnego Zaleskiego), stwierdzia: 1. Wszystkie wyej powoane osoby i instytucje otrzymay rkopis ksiki przed jej wydrukowaniem. 2. Na wsplnych posiedzeniach rozpatrzono nazwiska ludzi, ktrzy mogliby by z powodu ksiki zagroeni. 3. Nazwisko Kajki, chopskiego poety mazurskiego, zostawiono, biorc pod uwag, e ma osiemdziesit lat i rodzin dobrze notowan u Niemcw. 4. Linkowej ofiarowano pomieszczenie w Domu Starcw na Pomorzu. 5. Kazimierz Donimirski upowani do umieszczenia jego nazwiska. 6. Liga Morska i Kolonialna zadeklarowaa dla Kiwickiego 10 000 z na zakup sklepiku w Dziadowie. 7. Szereg nazwisk skrelono. 8. Komisja stwierdzia, e autor przy przygotowaniu ksiki wykaza maksimum odpowiedzialnoci obywatelskiej. Protokou tego nie mogem opublikowa. Niemcy bowiem po usiowaniach przemilczenia pierwszych nakadw tego bestsellera dwudziestolecia, po ukazaniu si czwartego nakadu, zdecydowali si na reakcj; na biurku moim znalazy si wycinki koo p setki recenzji z pism niemieckich. Na danie MSZ i pod jego patronatem musiaem przyj zaproszenie na niadanie z radc ambasady niemieckiej Braunem. Niewiele to pomogo na rozalenia niemieckie, skoro nawet moim nieletnim crkom odmawiano choby tranzytowej wizy na przejazd do Francji. Kolejny, zdaje si dziewity, nakad zdjli Niemcy po wkroczeniu do Bydgoszczy z maszyn drukarskich, a w dniu 9 wrzenia 1939 r. suchajc w bombardowanym Lublinie radia niemieckiego, po podaniu komunikatu usyszaem mi zapowied: Wakowicz jest teraz w Lublinie, ale my go tropami Smtka zapiemy. Po wojnie za przyniesiono mi kompletne tumaczenie Na tropach Smtka, wydane streng geheim przez Niemcw. Kierownicy placwek w Niemczech bombardowali MSZ, e moja ksika psuje im dobre stosunki, i w tych warunkach nie uwaano za wskazane ujawnianie szerszej wspodpowiedzialnoci za ksik. Protok ten wic zachowywaem do prywatnego uytku. Spali si w Warszawie ze wszystkimi papierami i dwutomowym dzieem o kresach. Od konsulw w Olsztynie, Kwidzyniu, Eku i Krlewcu wiedziaem, e nikomu a do wybuchu wojny z powodu mojej ksiki wos z gowy nie spad.

554 555

rdo tekstu: Na tropach Smtka, Warszawa 1959, s. 7 -10. Zwizek Polakw w Niemczech zosta utworzony w sierpniu 1932, a gwnym jego zadaniem bya organizacja ycia kulturalno-narodowego mniejszoci polskiej, jak rwnie reprezentowanie jej interesw wobec wadz niemieckich. Istnia do wrzenia 1939. 556 Utworzony w 1921 Zwizek Obrony Kresw Zachodnich nosi od 1934 nazw Polskiego Zwizku Zachodniego.

Tymczasem na emigracji w czasopimie Myl Polska557 ukaza si zarzut, e ksika spowodowaa po wybuchu wojny osadzenie w kacecie wiceprezesa Zwizku Polakw w Niemczech, Kazimierza Donimirskiego z Ramz w Ziemi Malborskiej, tak jakby sama jego dziaalno nie bya po temu dostatecznym powodem. Oburzony t wzmiank dr Jan Kaczmarek, b. kierownik naczelny Zwizku Polakw w Niemczech, opublikowa nastpujce owiadczenie: Aczkolwiek centralne wadze Zwizku Polakw w Niemczech, tzn. z siedzib w Berlinie, nie miay wpywu bezporedniego [wic miay poredni przez swego wiceprezesa i ekspozytury w Polsce - M.W.] na temat ksiki Melchiora Wakowicza w czasie jej pisania, to jednak zaraz po jej ukazaniu si miaem obowizek zajcia si ni z punktu widzenia naszej organizacji i naszych czonkw. Nasz Wydzia Prawny po dokadnym zanalizowaniu ksiki stwierdzi, e poza jedynym nazwiskiem Kazimierza Donimirskiego z Ramz, wiceprezesa Zwizku Polakw w Niemczech, w ksice nie znajduje si adne nazwisko kogokolwiek z powaniejszych dziaaczy polskich w terenie i e ksika omina wszelkie moliwoci ewentualnego odcyfrowania przez Niemcw naszych taktyk i naszego postpowania w penetracji terenu. Wydzia rwnie stwierdzi, e prokurator niemiecki nie znajdzie adnej moliwoci do wystpienia przeciw komukolwiek z Polakw w Prusach Wschodnich. Suszno opinii Wydziau Prawnego potwierdza si pniej w zupenoci, gdy spord kilkuset spraw sdowych ani jedna nie opieraa si o ksik Wakowicza. Nastpne, po ukazaniu si ksiki Na tropach Smtka, posiedzenie Rady Naczelnej Zwizku Polakw w Niemczech zajo si te spraw tej ksiki. Obecny na posiedzeniu Kazimierz Donimirski wtenczas owiadczy, i on sam da autorowi woln rk w zamieszczeniu nazwiska i w opisaniu wypadkw tak, jak je zreferowa jemu, i e nie widzi adnej potrzeby do jakiejkolwiek akcji obronnej ze strony Zwizku Polakw. Czonkowie Rady Naczelnej z innych terenw wyrazili yczenie, aby ksika Na tropach Smtka znalaza naladowcw w stosunku do innych terenw polskich, jak Pogranicze, Grny lsk itp. Nie ulega wtpliwoci, i w czasie wojny osoby i organizacje na wszystkich terenach w Niemczech ucierpiay w rwnej mierze takie same przeladowania jak Prusy Wschodnie. Zarzuty czynione Melchiorowi Wakowiczowi za napisanie Na tropach Smtka nale do kategorii zarzutw opozycji Rady Gminnej o moralnym wywoywaniu ognia na wsi przez to, e ta zorganizowaa Stra Poarn. Dr Jan Kaczmarek Dawny kierownik naczelny Zwizku Polakw w Niemczech.

Musz -doda, e przyjechawszy do kraju, otrzymaem od syna p. Kazimierza Donimirskiego list nad wyraz serdeczny, podkrelajcy, jak bardzo zmary dziaacz ceni sobie Na tropach Smtka. Tak sam wiadomo otrzymaem od syna Kiwickiego, ktry, zoony chorob, kaza sobie wkada egzemplarz tej ksiki pod poduszk. Po przyjedzie do Polski byem wzywany przez Zwizek Dziennikarzy na Warmii i Mazurach, rne tameczne organizacje i poszczeglnych dziaaczy do przyjazdu. Skaryli si na popenione przez nas bdy. Czas mi na to nie pozwoli.
557

Myl Polska - emigracyjny organ Narodowej Demokracji ukazujcy si od 1941 w Londynie.

Nie wtpi, e mamy cikie zawinienia w stosunku do tamtejszej ludnoci. Moe jednak ksika moja przyczyniaa si do zbytnich uoglnie: Oto jakie skarby polskoci mielimy sygnalizowane i comy z nimi uczynili? Ot nie naley bra momentw najwydatniejszych za powszechnie typowe. Patriotyczne poczucie czytelnika, ywo kwitujc te skrztnie wyuskane przeze mnie momenty, zamykao oczy na gsto rozsiane po ksice napomnienia o tym, jak znacznie ludno, zwaszcza na Mazurach, bya zniemczona. Podkrelam to z prob, by czytelnik zaznajomi si z ksik bez tych przesanek dyktowanych przez pobone chci. 1956

Jak may Jasio widzi558

Popioy oceniem ujemnie z punktu widzenia konsumenta, bo tylko z tej pozycji mam kwalifikacje do pisania o filmie. Ale nie jest to kompetencja do zlekcewaenia. Dlatego jednak nie mwi o szwankujcym udwikowieniu. Kiedy ojciec Rafaa, zasypiajc, wygasza dosy dugawe racje, z sali widz podirytowany ju i poprzednimi mamrotami krzykn: -- Goniej, panie starszy! - i sala rykna miechem. Dlatego nie mwi o (zwaszcza w pierwszej czci) sabej ekspozycji. W tej wanie pierwszej czci wychwalaj kulig. Kulig to blask niegu, pierwszorzdne kontrasty. Fachowcy mwi, e to przecie noc. Mam zmartwienie? To niech jad w dzie, a dojad na wieczr. e nielogicznie? Aj, c za naga troska o logik akurat w tym miejscu. W procesie fabrykantki aniokw okazao si, e w niedziel nie moga przyszy guzika ze wzgldu na nieamanie nakazu o odpoczynku witecznym. Zreszt niechby jechali noc - przy pochodniach. Krl Jan tak jedzi z Wilanowa, kuligi tak jedziy. Za to nigdy nie jedziy... polami. Od krla wieczka Polska ma rowy i miedze. Posuway si - drogami. Czsto tak kopnymi, wyobionymi w koleiny jednokonnych saneczek chopskich, e zaprzgano konie w szpic: dwa, trzy, nawet cztery. Piszcy te sowa widzia kulig w Bielicy wiackich pod Orsz, w ktrym osiem stroczonych saneczek cigno osiem koni w szpic. Ale w porcz (cztery konie w rzdzie)? Kt by takim baagulskim zaprzgiem po Sandomierszczynie ujecha? No, wic tu wkraczamy w realia. Widz jest na nie czuy. Jeden, jak ja - widzia kulig, poniektry za widzia wojn. Obraz zaczyna si od widoku pobojowiska ywego-martwego. ywego, bo widzimy peno wybuchw, martwego, bo padaj midzy dosy symetrycznie porozcigane manekiny obrazujce zabitych. - Lipa!... - zawyrokowa siedzcy za mn czterdziestolatek - aden si ani ruchnie. - No bo ju pozabijani. - To jak pozabijani, to artyleria przenosi ogie dalej. A na pobojowisku zawsze jest wicej rannych jak zabitych. Potem ten obraz raz jeszcze powtarza si w opowiadaniu ksicia Gintuta.

558

rdo tekstu: ycie Literackie 1965, nr 49 (tytu w pierwodruku: eromski zwajdany) przedr. w: Zupa na gwodziu, Warszawa 1967.

Maszeruj legionici. Wszyscy maj gwery, a jake, wszyscy maj lnice czaka, ale s bez portek, wiec goymi ydkami, boso (ale pasy na nich wykredowane na glanc -- jak wydano z magazynu). - Lipa -- mwi mj ssiad - na wojnie kady chop jest w gorszym pooeniu od onierza. To ju z tym gwerem taki golec nie mg poprosi gospodyni, by mu nogawk dosztukowaa? Nie mg zabra butw chopu? - Ale bo to wyjtkowy onierz. piewaj... - Lipa. Bdzie panu onierz podpiewywa, idc goy, bosy. Tak si poczyna i tak si cignie sekwens tego, jak may Jasio widzi wojn. W Saragossie maszeruje oddziaek omiu legionistw. Pod cian stoi powizanych omiu Hiszpanw. Cel - pal... ju le rozstrzelani, oddziaek maszeruje. Znowu omiu pod cian. Pif... paf... - ju le. Oddziaek maszeruje. Nastpnych omiu. T-r-ach! - le. A c za wietni strzelcy! I jak si zmwili, e kaden jeden kadego jednego. A ten Rafa, co za budowniczy! Dom zbudowa do poowy, a ju jest pobielony na glanc. I jaki szybki. Tu odmwi, Cedro odjeda, a tu ju dogania go w penym mundurze. Tak w mig si sprawi, nim Cedro znikn za zakrtem? - Panie drogi! - pouczaj mnie - co si pan czepiasz tej czy tamtej drobnostki. Nie o to chodzi. - Wolnego, panie szanowny. Ile razy kto co sknoci, tyle razy bajeruje, e mia wysze cele na wzgldzie, a to symbolik, a to skrt, a to umylne zamglenie. I e miny czasy jeleni na rykowisku i napadu wilkw, gdzie kady guziczek na liberii stangreta by wymalowany realistycznie. Kossak opowiada mi, jak na zamwienie dyrektora cyrku, Mroczkowskiego, namalowa obraz, w ktrym Mroczkowski z biczem w rku kieruje ewolucjami czterech karych ogierw. Mroczkowski obejrza obraz i zawyrokowa: zaraz wida, e niefachowiec malowa, bo bicz nie jest zakoczony charakterystyczn trzaskawk. Kossak mia racj, e zby zarzut miechem. Ale Mroczkowski miaby racj, gdyby konie namalowane nie byy Kossakowskimi rumakami tylko realistycznymi chabetami. Helena przebywajca w grach w szaasie w niepokalanej nylonowej koszulce - niech bdzie. Ostatecznie przywyklimy do perypetii niepokalanie wymakilowanych i wypermanentkowanych diw w westernach. Ale nawet w westernach kochanek nie umieciby dla pieszczot lubej w koszulce na gazach, jak to czyni Rafa, i nie podoy jej choby marynarki. I aden zbj nie wybraby si na wypraw w skoczylasowskim przybraniu gowy, boby go austriackie dziandzdary z punktu przyskrzyby. Owszem, mogli sobie naczepia takie porabowane wanie andarmom na wyprawach czaka przy wdce, oblewajc pomylny powrt. A tu ubrano w nie dwch studentw - staystw z gadkimi gbusiami, ktrzy z papierowymi umiechami trzymaj wyrywajcego si Rafaa. Nic nas ten gwat nie wzrusza. Nic nie przejmuje ten gwat w Saragossie ani ta dziewica z noem odstawiajca trupa, bo ani przez chwil nie zapominamy, e to wszystko na niby. Wielu pedagogw uspokaja wzburzon opini, e dzieci ogldaj krwawe westerny, zwracajc uwag, e te gsto padajce trupy s umowne, e nikt si tym nie przejmuje, jak nikt nie przejmuje si krzywkami utalentowanej Agaty Christie na temat kto zabi, bo wiadomo, e zarwno ofiary, jak zbrodniarze nie s ywymi ludmi, tylko konwencjonalnymi znakami krzywki.

Ale chyba gdy si bierze w rce spucizn wielkiego pisarza, chodzi o co wicej. Mona powiedzie - sam eromski by daleki od realiw (patrz jubileuszowy numer Kameny559 ukazujcy si wanie). Ale eromski mia po temu prawo. By przynaturzony (e zaczerpn okrelenia Kameny) do nieszczcia swego narodu. Ale yjemy w innej epoce. I film powinien eromskiego podeprze, a nie pognbia.

Bo tu z zarzutami braku realiw, z zarzutami, jak may Jasio widzi wojn, przechodzimy do powaniejszych: jak imay Jasio wyobraa ucisk klasowy i jak may Jasio wyobraa histori. Twrczo eromskiego obfituje w ostre akcenty socjalne, ale nie spotykamy akcentw tanich. Batoenie Michcika w Popioach jest wstrzsajcym obrazem. Ale zaprodukowanie dybw na wiele chopskich gw, ktre stoj we dworze - jest wizj maego Jasia. Cynizm i egoizm klas posiadajcych u eromskiego ma cechy dramatyczne. Ale Wajdowskie przebranie argentyskich handlarzy ywym towarem za szlacht i dzikoludw za chopw jest mieszne. Wojaowanie Cedry na grzbiecie lokaja jest tylko komiczne. A ten obiad arystokracji mwicej nadwilask francuszczyzn, ktra wybucha szyderczym, manifestacyjnym, jednomylnym miechem, widzc nie umiejcego bra z pmiska... gocia ksicia Gintuta? Znowu obraz, jak may Jasio widzi osiemnastowieczn socjet. Ta socjeta bya skorumpowana, cyniczna, ale przy stole obowizyway maniery wersalskie. Udano by, e si tego nie widzi. Ta wersalsko miaa dugie tradycje: kiedy krl angielski przyjmowa szacha i szach wyssany szparag rzuci za siebie, gospodarz, a za nim cay dwr, poszed za jego przykadem. Kiedy attach brytyjskiego lotnictwa podejmowa obiadem Edena, siedzca po prawej rce gospodarza ona polskiego dygnitarza, ktrej pierwszej podano due kwadratowe grzanki, nie wiedzc, c tym zrobi, umiecia grzank w zupie, Eden z niezmcon min zrobi to samo, cho zna zwyczaj, e grzank kadzie si na stosie migdakw umieszczonych przed kadym gociem na talerzyku. Drani mnie ta Obrona Czstochowy na odwyrtk. Ceni patriotyzm, ale mnie to nie obowizuje do wysuchiwania tyrad Kordeckiego.

Zanim rozpatrzymy z kolei, jak may Jasio widzi histori, zastanwmy si, jak Wajda widzi publiczno. Tu ju zachodzi nie jego grzech, tylko dosy powszechny. Kiedy zaczynalimy ycie kulturalne po wojnie, piknoduchw razio zaopatrywanie kadej cytaty cudzoziemskiej, kadego bardziej popularnego zwrotu, zaadaptowanego w Polsce - tumaczeniami. Widziaem w tym szacunek dla czowieka dorabiajcego si tej kultury i biorcego ksik do rki. Wzruszaem si wydaniami klasykw, gdzie kade choby nieco obce swko, jak kontusz, pozytywizm czy impresjonizm itd., opatrywano wyjaniajcymi przypiskami. Nie umiechaem si pogardliwie na podawan w nawiasach transkrypcj fonetyczn nazwisk. Rzecz prosta, byoby to dranice w wydawnictwach specjalistycznych i ekskluzywnych, ale nie w stutysicznych nakadach.

559

Chodzi tu zapewne o artyku T. Bartosza Co napisaby eromski ogoszony w nrze 23/24 Kameny z 1965.

Ale nad wyraz prdko spiknoduszelimy. Redaktorzy pism o kilkudziesiciotysicznych nakadach nie wahaj si powica szpalt polemikom na tematy nie obchodzce nawet setki talmudystw, pisarz i producenci filmowi nie maj wzroku nastawionego na najszerszego odbiorc. Trudno wymaga od czowieka pracy w Polsce, eby koniecznie czyta Popioy. Epoka przynaturzania si pisarzy na Judymw, co byo w pewnym sensie jej poyteczn koniecznoci, mina i eromski nie kwalifikuje si na codzienny chleb duchowy. Ja sam czytaem z wielkim wzruszeniem Popioy za czasw przed pierwsz wojn, to ywe wzruszenie zostao we mnie na zawsze, ale w pie nie pamitam szczegw, moe to nie Wajda ustawi kun (prgierze) w dworku wiejskim, moe to sam eromski naknoci z tymi wszystkimi nieporadnociami. A jednak piszc ten artykulik nie zmogem si na ponowne zgnbienie (takie wyraenie nie byoby stosowne w epoce, w ktrej powstay) Popiow, bo i po co? Jeli nawet eromski to napisa w swoim czasie, to Wajda nie powinien wygupia eromskiego w innym czasie, wybierajc akurat wygupy. Wychodzc z kina posyszaem pytanie: - Skd nagle ta facetka tam w te gry zalaza z tym Rafaem? Bardziej jeszcze, zapewne, dziwowali si, co strzelio do gowy Rafaowi, eby nagle wystpi przeciw swoim i nie da im strzela do Austriakw. A moe si mign jaki komentarz. Ale skoro nie zauwayem go, pamitajc sens wystpienia Gintuta, to rwnie dobrze mg go przeoczy niejeden widz, modszy i mniej zbratany z eromskim ni moje pokolenie. Wiem, e komentatorstwo -zabija film. Ale Popioy s dla szerszej publicznoci garci nie powizanych wewntrzn logik obrazw. Wybierajc zo mniejsze ni komentatorstwo w dialogach, wolabym si przemc na komentatorstwo spikera lub w napisach. Albo na wydrukowanie libretta.

No, a jak may Jasio pojmuje histori? Bardzo w sposb przestarzay. Czy uwaacie, jak czas leci? Dawniej mwio si przestarzay o czym o pokolenie wstecz. Obecnie, kiedy si mwi z modzie, przestarzaym pokoleniem nazywa si pokolenie starsze o pi lat. Wajda wci tworzy w konwencji Krla Ubu, ktra bya naturalnym odruchem na przebohaterszczenie560. Tote gromy sypice si na to pokolenie nazywaem strzelaniem z armat do wrbli. Tak samo jak obecne gromy na zmaterializowanie modziey. Kolejne mody zaatwiaj kolejne potrzeby. Ale ju poszlimy dalej poza Krla Ubu. I wwczas przykro jest widzie t czkawk pokacenjamerow w krzywym zwierciadle majcym odbija fabu powieci pisarza czoowego dla swojej epoki. Mimo wszystko, co bymy eromskiemu-lirykowi wdanemu w epik zarzucali, w Popioach pal si wielkie ognie znamienne dla okresu, kiedy w Polsce zetkna si epoka posaska z epok porewolucyjn.

560

Chodzi tu nie tyle o sztuk Krl Ubu francuskiego dramaturga Alfreda Jarry (1873-1907), ile jej trawestacj opracowan przez Andrzeja Gakowskiego i Jana Choiskiego, wzbogacon o aktualia polityczne Polski po padzierniku 1956. Wystawiona w roku 1959 przez zesp studencki Klubu Stodoa wywoaa oywion dyskusj wok problematyki patriotyzmu, powicenia i tzw. wwczas bohaterszczyzny narodowej.

Nic z tego Wajda zdaje si nie rozumie. Oburzenia na wojn w Hiszpanii s oburzeniami znowu maego Jasia stojcego z mamusinym dykcjonaem etycznym przed kataklizmami historii. Trudno nie wspczu z walczcymi o wolno Hiszpanami, ale nie naley zapomina, e to przecie na ostrzach bagnetw przetoczya si w zatche krainy zapirenejskie Marsylianka z hasami rewolucji. Rwnie dobrze powinni bymy sprzyja Wandei. I zupenie rozumiemy Szoochowa podajcego w Cichym Donie obrazy malujce bohaterstwo biaych i zezwierzcenie czerwonych, ale nic tam nie ma zuboajcego sens istotny przemian. Tego wszystkiego pod pojkiwaniem, szyderstwem i sensacjologi Wajdy nie znajdujemy. Nic nie rozumiemy, czemu ten onierz bez nogi krzyczy: Niech yje cesarz! Widz bez adnego zrozumienia oglda ububionego eromskiego. Celowe to byo po powstaniu warszawskim, przebrzmiae przy zmaganiu o miejsce na wiecie. Smaczkodawcy w takich wypadkach popieszaj wesprze si opini zagranicy. Mirosaw uawski (jego Ostatni Europ jak i Psi gwiazd zaliczam do najwietniejszych ksiek, jakie si po wojnie ukazay) powouje si na zdanie jakiego Francuza, ktry po obejrzeniu ktrego z poprzednich filmw Wajdy orzek, e to jest typowy Wajda. Calvin Kentfield, redaktor ekskluzywnego pisma Contact, z ktrym wsppracowa C. Wrigth Mills, po premierze Lotnej wytrzeszczy na mnie oczy: - To jest bosh (brednia), to jest blah (bujda), tego nikt nie strawi.

Jest mi niezmiernie ciko pisa to. Tyle pracy, tyle zdolnoci, tyle kosztw, tyle talentw. Jake mona tak lekkomylnie co chlasta, tak nie szanowa wielkiego wysiku. Ale wanie dlatego naley o tym pisa, bo pisarza wielkiego adaptowa na film reyser renomowany. Mwi si o eksporcie. Brnie si w ubizm dalej. Nie szkodzi Wajdzie, bo zdolni reyserzy na kamieniu si nie rodz. Tylko szanowa ich prac przez krytyk, a nie przez poklepywanie po ramieniu.

Sercem gryz O filmie Wajdy561

To nie jest recenzja, bo na filmie si nie znam. To mia by przyczynek jako gos kinowidza. Kiedy zobaczyem film, zrozumiaem, e to, co pisz, moe by czym wicej: gosem wiadka. Dotknem z bliska kompleksw, o ktrych pisze Wajda. Dotknem z bliska kompleksw, ktre podaje Wajda. Na przykad o tym, jak na prno bagay o ratunek nagie kobiety, wiezione do krematorium przed frontem dziewiciu tysicy mczyzn. I mczyni si bali. Ale w wypadku torturowanej dziewczyny, o ktrej pisz w rozdziale Drzazgi nie odkaone (s. 498), Polacy jej nie ratowali z rk nie uzbrojonych polskich stranikw. W tyme rozdziale pisz o ksidzu, ktry mi si przyzna do ludoerstwa, i o pastorze, ktry nie mg przetrawi ran psychicznych zadanych w niewoli niemieckiej.

561

rdo tekstu: Kultura 1970, nr 40.

Poczynam si czu ju nie jako odbiorca filmu, nie tylko jako wiadek jego rzetelnoci - pragn doszlusowa do jednego z nim szeregu. Po premierze Popiow napisaem o nich w yciu Literackim ostr recenzj, w ktrej pozwoliem sobie na niezbyt wytworny dowcip - e eromski zosta zwajdany. Mniejsza o wyrzuty sumienia z powodu tego okrelenia - to si nie liczy, to si wybacza. Zosta mi niepokj o to, e taki artyku mg by kamieniem rzuconym w Wajd, w ca jego twrczo. Tymczasem byaby to nieprawda. Artyku by zatytuowany: Jak may Jasio widzi wojn. Zyem si z realiami wojny, w filmie razi mnie jej papierowy obraz. Trupy byy manekinami, onierze pod Raszynem papierowym wojskiem, sceny w Saragossie wydumane itd. Nigdzie jednak nie obruszyem si na kalanie gniazda. Z tym kalaniem gniazda to jest dugi cig naszej tradycji literackiej. Nie moe sobie ona poradzi z narodem o duym rozpiciu sprzecznoci: spadek wspaniaej przeszoci i nieludzkich powice i narost paskudztwa od epoki saskiej poprzez ponienia niewoli. Mickiewicz radzi plwa na plugaw skorup i wstpi do gbi. Moe to by recepta ku pokrzepieniu serc, ale nie recepta, kiedy si chce wykuwa rzeczywisto. Recepta dla Wajdy, tak jak i dla mnie. Sens wyraa si w moim okrzyku, kiedy, opisujc bankiet ku czci Sikorskiego i wiodc wzrokiem po twarzach uczestnikw, pisaem, e to naszyjnik z brylantw pozlepianych gwnem, kiedy w Drodze do Urzdowa (czciowo odtworzonej w Stopcach) pisaem o klanie Drystali - poruczniku, kapitanie, majorze, pukowniku, generale - nazywanych groteskowo, symbolicznie, bo przecie nie bdcych adnymi krewnymi, tylko pobratymcami w Kundlizmie. Tote Drog do Urzdowa nazwaa paryska Kultura paszkwilem na emigracj, a ksik Kundlizm spalono publicznie na pensji eskiej za habienie narodu polskiego. Jak widzimy, doskwiera nie tylko socrealizm, ale i polrealizm. A przecie tu, w kraju, pitnowano moj sag o Hubalu jako bohaterszczyzn. To tak o sobie - spod serca. Spod serca - do Wajdy. Z cholernej nudy i irytacji na wszystkoizm, ktry by chcia, aby i filmy opatrywa czsto gsto zastrzeeniami: ale nie zapominajmy, e z drugiej strony, nikt mnie posdza nie moe, e... itd. A nieche posdzaj. Nieche nam dadz spokj, kiedy pod gardo podchodzi polska kloaka. Nieche hoota zrozumie, e do kadzi kultury polskiej kady twrca wlewa ognisty pyn pasji. Jeden obrzydzenie na kundlizm, drugi zachwyty nad bohaterszczyzn. A nawet nie jeden, drugi, tylko nieraz ten sam. Tymczasem kadzi tej pilnuj facety od skupu mleka czy ywca - z narzdziami odmierzajcymi, ile powinno by tego skadnika, a tamtego. Odsucie si, wytwarzacze lury! Gdy odsuniecie si, w kadzi kultury pocznie musowa ognisty likwor.

Pianissimo. Skde ta szara na myny, w ktrych don-kiszotowie upatruj ze moce? No dobrze, mwmy spokojnie. Jaki jest w szerszym znaczeniu Krajobraz po bitwie? yjemy w midzyepoce. To znaczy, kiedy cywilizacja zachodnia, formujca dotychczas wiat, przechodzi do defensywy. Brak nam wiatowego kierownictwa jak nigdy; teraz, kiedy liczba godnych

ronie. Tylko wiatowa gospodarka planowa co na to poradzi. Kt j przeprowadzi? Czy pi odrbnych cywilizacji, ktre naliczamy na wiecie? Te cywilizacje zblia postp techniczny, ale rozdziela jzyk duchowy. Tu jest szansa dla poliglotw cywilizacji. Tu jest wielkie oczekiwanie na katalizator. Rozgldaj si twrcy, jak Wajda, wzrok ich w tym kbowisku pada na wasny nard, pooony na styku. adne przedmurze, wszystkie przedmurza kruszy midzyepoka. Wic co? - mierzwa, ktr zdepc, czy jaka warto, ktra speni sw rol na miar si? Oczy Wajdw widz przecie: jeli z tego narodu, posiadajcego walory kultury elastycznej, jaka formuje si na przecigach wiata, nie zeskrobie si skorupy plugawej - stanie si zdeptanym pomostem, niczym. Nie pogardliwie splun na t skorup i zstpowa do, czsto pozornej, gbi obchodw grunwaldzkich. Naley si tej skorupy uczepi krwawicymi pazurami i rwa. To chyba robi Wajda. Obsacz go podejrzliwoci. Daj Boe, tym razem nie, ale z powodu poprzednich jego filmw go obsaczay podejrzliwoci, e nic go ten nard nie obchodzi, e... spekuluje. e epatuje. e pochlebia piknoduchom. No c, to jest uzasadnione podejrzenie do wszelkich rodzajw sztuki. Choby, e nieudolno pokrywa si chwytami. Ale kiedy mamy powiedzie, e trzy nosy Picassa s spekulacj, patrzymy na jego realistyczny okres bkitny i widzimy, jaki to tgi realistyczny malarz. Spjrzmy na niektre inne filmy Wajdy (ale i choby na ten omawiany) i zamilknijmy. Nie ma w sztuce pornografii, nie ma nihilizmu, nie ma taniego patriotyzmu, nie ma dewocjonalizmu. To wszystko zachodzi wtedy, kiedy zawodz rodki artystyczne i szczero wypowiedzi. Wajda uparcie wraca do swoich smutnych rozmyla, do zjadliwych obserwacji, do sarkastycznego miechu. C to jest? Pasja. Panowie, prosz zdj czapki z gowy. Jest w filmie pasja, pozornie daleka od spoecznych treci. To ucisk miosny wyzwalajcych si, bo nie wyzwolonych, chopca i dziewczyny. Podobno Wajda mia tumaczy swj film jako film o mioci. Czyby chcia zakamuflowa gorzk prawd socjologiczn? Czyby chcia zmami zazomajcw? Odczytaem go jako symbol. Odczytaem jako obraz tej Mickiewiczowskiej lawy, oblepiajcej zgorzknia dziewczyn, zasceptycznionego chopca. Surrealistyczny obraz dwch obnaajcych si cia, przetaczajcych si w wielokrotnych skrtach po gruncie najeonym (pod zwidym listowiem) ostrymi gazkami, kamykami, drapicym, dajcym bl towarzyszcy wyzwoleniu - moe to nie zamierzony przez Wajd symbol? Prawda wydobywa si niejako poza artyst, z jego aury, w ktrej tworzy. Ten miosny symbol, jake pikny, moe sta si symbolem mierzwy ludzkiej z baraku. Bdzie odpada z nich skorupa ponienia, ale czy zaponie w nich twrczy pomie? Czy zostan ju tylko wyjaowion miazg ludzk na czasy, ktre id? Ja myl, e to jest troska Wajdy. Nie jest sam. Stoi za nim tradycja naszych najwikszych. eromskiego, rozdrapujcego rany, Matejki, pitnowanego jako oszczerc za gorzk wymow Rejtana, Szopena z jego smutkiem, historycznej szkoy krakowskiej z jej rewizjonizmem. Mocne to jest zaplecze.

O mitomanii i alergii562
Wrd zasadzek czyhajcych na reportera najgorsza jest zasadzka, ktr mu gotuj informatorzy bona fide. Notuj ze swojej praktyki dwa charakterystyczne wypadki. Na ankiet w sprawie warunkw w fabrykach kanadyjskich dla pierwszego tomu Panoramy Losu Polskiego (pt. Tworzywo) otrzymaem rzeczow, wyczerpujc relacj od majstra w Kanadzie. Ale przy relacji by list proponujcy mi wspprac przy opisywaniu podry tego majstra na Wenus, gdzie by zabrany przez anioa. Wyszukiwanie uczestnikw polskich rajdu Dieppe (potrzebne dla III tomu, ktry musiaem poniecha) szo opornie, dlatego ucieszyem si, otrzymawszy wietn relacj na kilkunastu stronach. W licie towarzyszcym znalazem przypisek, aby nie adresowa wprost na autora, bo go bolszewicy na odlego pal promieniami. W obu wypadkach postanowiem informacje wykorzysta po moliwie dokadnym sprawdzeniu. Rozdwojenie osobowoci, jak si informowaem u psychiatrw, nie zawsze si atwo demaskuje. W styczniowym The Atlantic Monthly z tego roku Greer Williams oblicza ilo schizofrenikw USA na milion, z czego tylko 300 000 w szpitalach. S to osobniki skrajnie egotyczne, opanowane wobec stawianych obiekcji, a wic niebezpieczni informatorzy.

Mitomani Za najniebezpieczniejsz jednak grup informatorw uwaam ludzi psychicznie normalnych (z poprawk, e stuprocentowo normalny czowiek zapewne nie istnieje). S to mitomani. Wyjani to pojcie na przykadzie. Na sen czytuj pamitniki albo reportae; mimo lekkiej faktury nie s to jednak dreszczowce dajce pene odprenie, bo czujno napita w cigu dnia i tu nie opuszcza podwiadomoci. Tej lektury nieraz dostarcza dwunastomilionowy Readers Digest w kadym numerze podajcy rzecz wybran, ktra wanie ma si ukaza w numerze ksikowym. Pewnego razu zamiast rytualnych trzydziestu minut czytaem ca noc. Bya to pasjonujca relacja jednego z najlepszych reporterw amerykaskich, Quentin Reynoldsa. Ksika, jak napisa, bya relacj spisan z opowiadania byego oficera wywiadu brytyjskiego, ktry by zrzucony do Francji, ujty, torturowany. Doczytawszy do koca, powziem podejrzenia: delikwentowi lej wrztek w gardo, daj mu lewatyw z kwasu siarkowego, a on sobie yje i jest nauczycielem w Calgary w Kanadzie. Ale Reynolds? Ale Readers Digest? Po dwu tygodniach wybucha skandal: Readers Digest trafi do rk wywiadu w Anglii, ktry powiadomi wydawnictwo, e bohater opowiadania pracowa w czasie wojny jedynie w biurze Intelligence Service, gdzie nasucha si rnych opowiada.

562

rdo tekstu: Przegld Kulturalny 1962, nr 28.

W midzyczasie reporta ukaza si w ksice. Wydawca (Random House) ogosi, e zwraca pienidze za sprzedane w pierwszym rzucie dziesi tysicy egzemplarzy. Okazao si, e wytrawny reporter pad ofiar mitomanii. Jego informator, stary dziaacz harcerski, cieszcy si, jak sam stwierdziem w Calgary, nieposzlakowan opini, dzieli si zasyszanymi opowiadaniami przy ogniskach harcerskich w nabonym celu wykazania, e wiara w Boga daje si przetrwania. Dla oywienia stopniowo wprowadza swoj osob, opowiadanie przez dziesi lat coraz bardziej si szlifowao, wreszcie tak przywaro do niego, e sam w nie uwierzy. Faktura mitomanii winna by przepracowywana w szkoach dziennikarskich. Czy skonno do mitomanii nie ley w zalku w kadym czowieku, tak jak masochizm czy sadyzm, czy inne smoki podwiadomoci, normalnie nie uwiadamiane przez nas samych? Pomylmy o jakim zdarzeniu, ktre lubimy od lat opowiada. Jaki nasz popisowy kawaek. Najlepiej pochodzcy z dna ywych przey, z dziecistwa, z niezwykych sytuacji, w ktrych znalelimy si. Na przykad, jeli zdarzyo si opowiadajcemu jako omioletniemu chopcu, e zaalarmowa matk, gdy w dziecinnym pokoju wybuch poar, za co by chwalony jako zbawca dwuletniej siostrzyczki. Czy to zdarzenie, opowiadane przez kilkadziesit lat, nie uksztatowao si tak, e ten omioletni chopiec wynis dziecko z pomieni? I, co najciekawsze, e bohater zdarzenia sam w to uwierzy? C za bogaty kompleks mitomanii daway rozmowy z uczestnikami powstania 1863 r.? Jak wspaniale zabrzowiano ju nie wyczyny jednostek, a cae kompleksy spraw? Choby Makryna Mieczysawska.563 Zapewne sama wierzya w to, co opowiadaa Sowackiemu. Na terenie walk mjr Hubala trafiem na zakrystiana; z detalami, w ktre sam opowiadajcy musi wierzy, mwi mi, jak w lesie podnis rannego Hubala, jak go przetransportowa, przenocowa i leczy. Ot mjr Hubal ani razu w czasie swej partyzantki raniony nie by. A jake plastyczne, jak obfitujce w szczegy byo opowiadanie zakrystiana. Co ma robi reporter w takim wypadku? Co ma robi, jeli innych relacji nie ma albo ma relacje niepene? Tym bardziej e mitomania jest jak kwarc, ktry tai w sobie zote samorodki autentyzmu. Jak to odrni?

Alergicy Weszo mi w krew to podejrzliwe czytanie. Byem rad rozsupawszy Reynoldsa, ale martwi si nawykiem zabijajcym bezinteresowno lektury. W walce o reporta po Padzierniku, w deniu, by zwerbowa mu ukrowskiego, przestrzegajc go przed deformacj, powoaem szereg pisarzy z eromskim na czele. adne stanowisko pisarskie nie uchroni od niecisoci, a co za tym idzie i od wytkni. U Sienkiewicza Skrzetuski stoi z mieczem

563

Makryna Mieczysawska przybya w 1845 do Parya podajc si za przeoon klasztoru Bazylianek w Misku, ofiar przeladowa carskich. Jej opowieci wywary ogromny wpyw na emigracj polsk usiujc wykorzysta je jako materia do antyrosyjskiej kampanii propagandowej. Dopiero w 1923 zostaa wykazana kamliwo opowieci Mieczysawskiej.

i nagle szabl daje znak dragonom; albo oko nie mogo nady za ruchami rapiera Woodyjowskiego, ktrego szabla zataczaa kolisko. U Parnickiego Aecjusz ciska chyba trzeci rk Galla, ktry trzyma w jednej rce wczni, a w drugiej miecz itd., itd. Przekrj mnie wymia, kiedy napisaem o dle mii; byoby kwerulanetwem pisa z tego powodu listy. Po spdzeniu pewnej iloci lat w zawodzie po prostu rejestruje si te pochwycenia dla nastpnego wydania. Tak zapewne postpi K. Brandys z moj uwag w tyme artykule. Sdz, e na przykad Kamena okazaa niepotrzebn kurtuazj, cytujc anonimowo moje nieporczne zdanie jako przykad popiesznego pisania. Tote z przykroci przeczytaem listy Fiedlera i Lepeckiego reagujce na moje uwagi w podnieconej formie. Jestem z nimi od lat w najlepszych stosunkach i nie wybieraem si po ich skalpy. Czujno profesjonalna kazaa mi si poruszy kilkakrotnie przy czytaniu Fiedlera, midzy innymi, kiedy jego bohater nis na jednym ramieniu ciki karabin maszynowy wacy 60 kilo, na drugim rannego, i raz po raz z oboma przypada pod ostrzaem do ziemi. Kiedy w londyskich Wiadomociach przeczytaem wytknicie tego ustpu, przypomnia mi si silniej przy zacytowaniu tego, co o reportau chciaem powiedzie. Na danie p. Fiedlera mgbym ten numer sprowadzi, by stwierdzi, czy jest tam mowa o ostrzeliwaniu si, czego wida w ksice p. Fiedlera nie ma. Ale przecie i to ciganie cekaemu, o ktrym wzmiank p. Fiedler w swojej cytacie pomija - wystarczy. Mam niech do pisarskich monachomachii, aczkolwiek po rozmowie z przewodnikiem p. Fiedlera w Kanadzie mgbym poczu wol Bo do tego niewonnego sportu. Nawet wic sobie odmawiam wstawienia si u p. Fiedlera za redakcj Przegldu Kulturalnego, ktra rada by wiedzie, o jakie to moje elukubracje mi chodzi. Co zrobimy z tym jaguarem, panie Mieczysawie? Cytowaem, e zabi pan celnym strzaem z broni krtkiej jaguara, a pan mwi, e nie... Moe wic to by kuguar? Albo lampart? W kadym razie co tam duego, drapienego siedziao na gazi, co pan ustrzeli, to pamitam z przedwojennej rozmowy. Pan susznie wwczas wyrazi zdanie, e naley, by autor by na fotografiach, co zwiksza autentyzm, ja pytaem, czy nie zmniejsza poczucia autentyzmu taki strza, pan przyzna, e to by ornament wymylony. Po latach pan wida nie pamita tej rozmowy, jak ja nie pamitam, w ktrej z paskich czterdziestu ksiek jest ten lampart - jaguar - kuguar. Traf chcia, e wpada mi w rce maa pana ksieczka Tchnienie Tajemniczego Moghrebu, ktr z ma nadziej poczem przeglda. Duo tam miejsca odchodzi na przyjazd, duo na odjazd p. Lepeckiego na teren wojny marokaskiej jako korespondenta wojennego, ale na kilkudziesiciu stroniczkach waciwej akcji a si roi od przygd. Dzielny korespondent uderza olbrzymiego Argentyczyka i wrzuca go do morza (s. 35); w innych okolicznociach jest tak rozochocony, e zamierza kopn w brzuch ugrzecznionego policjanta (s. 37); gdzie indziej zwinit pici uderza hiszpaskiego onierza w nos (s. 59); czasem zmienia metod i unieruchomi napastnika, kopic go w kolano (s. 62). Dlatego tym popieszniej i wobec niego zgaszam propozycje wylania wody na miecze. Tym bardziej e i na tych kilkudziesiciu stroniczkach znajduj potwierdzenie wietnego strzelectwa p. Lepeckiego. Kiedy wedety posny, on jeden czuwa i wita strzaem skradajcych si Kabylw (s. 74). Zabija kul z krtkiej broni nie tylko ptaka (s. 78), ktrego trujce miso przyprawia go

o chorob, ale, nie zraony tym, przygotowuje si do poerania mapy, ktr ustrzeli z tego pistoletu (s. 81). Panie Mieczysawie, moe to jednak by jak nie jaguar, to kuguar? A jeli nie, to niech pan zaakceptuje w zamian ptaka, map i Kabyla. Bo ja przecie tym czterdziestu ksikom nie dam rady.

Czaru w grobowcu Szujskich Polski Mnchhausen564

Wykryem, e znakomity pisarz, rysujc sylwetk swego bohatera [Cezarego Baryki - M.W.], mia przed oczami obraz przez kogo mu odmalowany, modelem za tego obrazu byem ja sam -przedstawia si Stanisaw Strumph Wojtkiewicz w jednej ze swoich licznych autobiografii (O wasnych siach - Ksika i Wiedza 1967).565 Latem 1918 r., jako mody spiskowiec, ukrywajcy si przed andarmeri niemieck, sypiaem [w Warszawie - M.W.] w zaniedbanym grobowcu ksit Szujskich. W kampanii 1920 r. cicie pomidzy opatk i ramieniem oraz skrcona przez twarde koci kula karabinowa. Ale adnych o tym konkretw. Rozfiglowana siostra sprawiaa mi kopoty, kiedy jako podchory leaem w separatce... wolaem znale si na sali z p setk ludzi. Czytajc opis wypadkw w Nawoci, nie wiedziaem, czy mia si, czy paka z typowego dla eromskiego uszlachetniania mojego epizodu. Kto wie, czy nie uwiodaby [dziedziczka - M.W.] modzika, ale traktowaa w sposb arogancki sub. W ogle nie moe opdzi si od kobiet. Towarzysz wycieczki przywiza j sznurem do nogi, kto wie, czy nie z mego powodu. Nawet jeniec niemiecki w drugiej wojnie ocenia pikno fizyczne Strumpha i mwi, e do takich jak Herr Leutnant bdzie nalea wiat. Kiedy wychodzi ze szpitala podchory, ktremu naleaa si separatka, faworyzowany przez siostr, ktry by ranny i przez cicie, i przez kul - mj kapita zakadowy skada si z piciu [?] bochnw chleba, cignitych paskiem od spodni. Moje rzeczy pozostay wraz z siodem i nikt mi ich nie przywiz. Pienidze? - najwyej mgbym sobie za nie kupi jeden bilet tramwajowy. Chleb musia mu wystarczy na okres, w ktrym zdecydowa si miao, czy ma ochot do ycia. Crki dozorcy pomogy mu wynaj (?) pokj. Otrzyma z darw amerykaskich buty za ciasne. Poniewa do Politechniki nie puszczano na bosaka, wic z Freta szedem boso, buty w rku. Na Polnej znajomy dozorca pozwala mi na umycie ng, po czym w butach wkraczaem do audytorium.

564 565

rdo tekstu: Odra 1968, nr 11. Pisaem na podstawie ksiek St. Strumph Wojtkiewicza Wbrew rozkazowi, O wasnych siach, Nasz Wdz (o Rydzu migym), rocznikw redagowanego a do wojny przez St. Strumpha pisma Mody Obywatel oraz wypowiedzi prasowych po wojnie.

Ksztaci si nie tylko na Politechnice. Pisze, e mia za sob dwa lata medycyny, gdzie indziej znw, e by na filozofii, a znowu informuje, e u prof. Gubrynowicza566 pisa prac na temat krytyki, a jeszcze gdzie indziej - o kursach na Sorbonie. Ale o jakimkolwiek dyplomie - gucho. Jest nad wyraz hojny. Maemu ydkowi, ktry sprzedaje nadgnie gruszki, daje tyle, e ten po latach otwiera trzy sklepy w rdmieciu, Poleszukowi, ktry za przewiezienie go da 6 zotych, daje 30. Poleszuk dzikuje: Bogacza ze mnie zrobilicie. Ju teraz mam na trzy konie. Wedug Rocznika Statystycznego z 1928 r., ktry mam pod rk, cena konia remontowego wynosia 800 z, za roboczego 409 z. We wczesnej modoci sam jeden pogromi czterech Niemcw. Jest bardzo dzielny. Kul trafia w lot ptaka. Przepywa dziesi kilometrw. Tak zna si na eglarstwie, e ludzie morza podejrzewaj w nim ukrytego marynarza. Prowadzi szybowiec tak miao, e jeden z instruktorw (by to silny chop) zemdla w czasie mojego lotu. Bierze przeszkody modelowane dla zawodw hippicznych cznie z tzw. fortepianem. Klepaem po ramieniu znakomitych skoczkw. Jego spyw Wis obfituje w mroce krew w yach niebezpieczestwa. Mam najwysz odznak kajakow (zote wioso z wiankiem), miaem trzy belki na kajaku za najnowszy kilometra sezonu, przewodniczyem Oglnopolskiemu Zjazdowi Kajakowcw - nie syszaem, eby spyw szar nudn Wisek by czym tak niebezpiecznym, jak wyprawa po Orinoko. Ale i na noclegu kolonici niemieccy (wiele lat przed wojn) do biwakujcego Strumpha strzelaj przez ca noc - mimo e kule gwizday, budzc mnie regularnie co kwadrans, przespaem si niele. Ta sama odwaga nie opuszcza go w czasie bombardowania Londynu: pozostaje w ku z jedyn obaw, e wobec pobliskich wybuchw w razie wypadnicia szyby mgbym zazibi si nie na arty. W Gdasku czyta o sobie notatki w prasie gdaskiej. Przepynwszy wzdu brzegu do Gdyni zaczem sam siebie uwaa za szaleca. Okazujc lekcewaenie dla imprezy, zaprawione doz przyjemnej mskiej pychy, zapowiada paniom, e popynie na Bornholm. Nie - odrzeky stanowczo nic z tego nie bdzie, my ten kajak spalimy. I istotnie - nie popyn. Kobiety nie rozumiej, e mwi z tak dowiadczonym marynarzem Strumphem, ktremu weteran floty handlowej, Borkowski, moe by wdziczny, e nie zostawi go sam na sam z groz moliwej katastrofy. Ta groza moliwej katastrofy to dotrzymywanie Borkowskiemu towarzystwa w pogawdce na mostku kapitaskim w rejonie, na ktrym zdarzay si gry lodowe. Innym razem byskawicznie i bez przerw w naszym dyskursie [podkr. - M.W.] rozcignlimy na ziemi dwch pijanych portowych nicponi. Okazuje si, e kapitan Wielkiej eglugi, Eustachy Borkowski, niezliczon ilo razy jest winien wdziczno Strumphowi, skoro tak oto Strumph relacjonuje to, co mu piewa: Dziki ci, miy redaktorze, za to, e swoj obecnoci wzbudzie we mnie pokus i wol wejcia do buchty Vigo, mimo e z Atlantyku powia silny West. Strumph wykazuje zaradno na rnych polach. Jako druba np. konstatuje, e frak pana modego jest le uszyty. Poszy w ruch noyczki i zrobiem z fraka znacznie modniejszy strj smokingowy. Obrbio si to na poczekaniu, jako przyprasowao, bylimy spnieni o dobr godzin.

566

Bronisaw Gubrynowicz (1870-1933) - historyk literatury, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, wspzaoyciel i redaktor Pamitnika Literackiego.

Tak samo trci Mnchhausenem, e siostr Arnolda Szyfmana zabrao pogotowie, zemdlaa bowiem, gdy jej z torebki wyskoczyy liczne malekie myszki. To Strumph woy do torby Szyfmanwny tak doskonale na czas uregulowan brzemienn mysz. Robi karier w Kurierze Warszawskim, ktry zakupuje u niego powie. Kasjer, kiedy mu przedstawia kwit na pobranie honorarium, stwierdza, e to bya omyka, i dopisuje zero. Jednak redakcja kae Strumphowi odda ju pobran sum. Oddaem pienidze, dostaem dziesit ich cz. Starczyo na trzy kotlety z piwem. Byy kasjer Kuriera Warszawskiego, zamieszkay obecnie w Warszawie, p. Jung, stwierdza: Nie mwic o tym, e kasjer nie ma prawa decydowa samowolnie o wypacie, przecie na kwicie suma jest wypisana sowami.

Gebethner i Wolff zakupi na wsze czasy powie za sum 500 z spacan po 5 z miesicznie (to znaczy przez osiem lat i cztery miesice). Mortkowicz zamiast gotwki posya autorowi wzite gdzie na kredyt kartofle i wgiel. Biblioteka Opowieci wydaa tom moich nowel Jenera Maj po 85 groszy w nakadzie masowym, zarobia ponad 40 000 z i natychmiast ogosia upado, nic nie pacc. Rzeczoznawca przy Izbie Handlu Zagranicznego, zapytany przeze mnie, da mi na pimie z 29 II 1968 kalkulacj, z ktrej wynika, e, biorc pod uwag noty wwczas stosowane, naleaoby sprzeda milion egzemplarzy, aby uzyska zysk w wysokoci 40 000 z. Nakad za w rzeczywistoci wynosi 8000.

Dostawszy si do Kuriera Warszawskiego, modociany Strumph opiekuje si plejad pisarzy, ktrych nazwiska wymienia: W charakterze ojca chrzestnego to i owo doradzaem - ukasiewiczowi wyzwolenie si spod wpyww eromszczyzny, Meissnerowi ostrono w doznawaniu efektw. Nowel Reymonta poprawia w kadym niemal zdaniu (nawiasem mwic, informuje kamliwie, e Reymont by oeniony z crk swego wydawcy, Wolffa).

Strumph ma te wpywy na sprawy wewntrzne. Chcielimy [czy ten pluralis oznacza Kurier Warszawski? - M.W.] doprowadzi nareszcie do waciwej obsady stanowisk naczelnych XX. W 1936 r. po wielu gorczkowych zabiegach w prasie i na innych terenach uspokoiem si. Co byo w tym zakresie do zrobienia, byo osignite. Wtpliwe, by katolicko-endecki Kurier Warszawski mg obsadza w sanacji naczelne stanowiska. Robi to, wida, na wasn rk potny Strumph. Przecie nawet prezydent Wojciechowski, przybywszy na oficjaln uroczysto, rezygnuje z ustawionego na froncie fotelu, przenoszc towarzystwo Strumpha.

Zbudzony ze snu uporczywym dzwonkiem telefonicznym sucham i uszom swoim nie wierz. Dzwoni Krglewski, mocny czowiek wielkiego przemysu, rzdzcy tysicami ludzi i maszyn: Bagam pana, redaktorze, prosz natychmiast przyjecha. Prosz - jkn. Wobec tego postanowiem da dyrektorowi czas na ochonicie, zapowiedziaem wizyt na wczesn godzin popoudniow. Jak si okazao, czeka na mnie przez cay czas bardzo cierpliwie.

Strumph zastaje dyr. Krglewskiego w smokingu i pomitej koszuli, nie rozbiera si ca noc i dzie. Rano byem bliski samobjstwa - zwierza si Strumphowi. Ale zamieszkay obecnie w Poznaniu dyr. Krglewski pisze, e w ogle nie zna osobicie Strumpha. O c to chodzio? Okazao si, e zdradzone tajne umowy obudziy czujno zagranicznych koncernw. Nieustraszony Strumph podejmuje walk. Wwczas nastpuj naciski na Strumpha i prby przekupstwa. Ofiarowuj mu tanio domek, tysic zotych miesicznie plus premi co kwarta za zreferowanie prasy raz na tydzie, sfinansuj mu podr do Ameryki, sfinansuj mu wydanie ksiki. Po pite, po szste pisze Strumph, ale ju nie wymienia dalszych propozycji, bo odrzuciem pokusy bogatej Putyfary. Rbaem nadal telefony i pamflety. Wreszcie pracownik drukarni Kuriera Warszawskiego wygarn cay magazynek, jedn z kul wpakowa mi w opatk. Kula w opatce tkwi dotychczas. Dobrze zrozumiaem, e chodzi nie o lepy miecz, lecz o kierujc rk. Waciwie to ywot Strumpha mgby by naraony niejednokrotnie na miertelne niebezpieczestwo, skoro pisze, e zamieciwszy artyku o lnie naraziem si potgom dzkiego przemysu bawenianego. Raz ju Strumph mia by usunity z Kuriera Warszawskiego, kiedy zabi czowieka w pojedynku. Podaje, e wwczas usprawiedliwia go biskup Choromaski. Osobliwy stosunek kapana do zabjstwa. Sk w tym, e biskup Choromaski w licie do red. Olchowicza nic sobie takiego nie przypomina. [...] Strumph by jednak tak niezbdny, e wwczas Kurier Warszawski go nie wydali, skorzysta tylko (jak pisze) z pretekstu, aby mu obniy pobory. Teraz w tej nagonce koncernw zagranicznych obejmuje stanowisko sekretarza Polski Zbrojnej wydawanej przez rzd567, ktrego decyzje na rzecz zagranicznego kapitau zwalcza z naraeniem ycia. Redakcj Kuriera Warszawskiego, ktry osoni go po pojedynku, ktry oy na jego kuracj w Zakopanem, obsypuje szeregiem insynuacji. Red. Olchowicz stwierdza, e nieprawd jest, jakoby mu zmniejszono pobory po aferze pojedynkowej. Ale Strumph opowiada trudn do uwierzenia histori: e p. Lewentalowa, wspwacicielka pisma, wysyaa dla sanatorium w Rudce za jego porednictwem walizk z kilka tysicami dolarw, za co mu ofiarowywaa sto dolarw, ktrych nie przyj. Dlaczego wysyaa dewizy, kiedy zakad potrzebowa na wydatki zotwek, dlaczego uciekaa si do porednictwa p. Strumpha, kiedy coraz to kto z zakadu bywa w Warszawie, dlaczego wreszcie nie przekazaa pienidzy poczt - zgadn trudno. Ale to opowiadanie jest potrzebne po to, aby woy w usta red. Olchowicza pochway uczciwoci p. Strumpha, skierowane do jego dziadka, na co dziadek: szkoda tylko, e on tego o panu nie mwi. Red. Olchowicz stwierdza, e w ogle nie widzia na oczy Strumphowego dziadka. Strumph opowiada rwnie, e pracujcy w Kurierze Warszawskim przez lat trzydzieci, przywizany do redakcji Olchowiczw red. Czempiski, ratujc jednego z czonkw tej rodziny, wyoy sum 4500 zotych, ktre miano zwrci. Kiedy wydajc crk za m poprosi o to, red. Olchowicz tak brutalnie odmwi zwrotu pienidzy, e red. Czempiski uleg w redakcji atakowi serca i wkrtce potem zmar. Zamieszkaa w Gdyni crka red. Czempiskiego w licie do red. Cichowicza wyraa ubolewanie z powodu tego oszczerstwa i stwierdza, e na jej lubie by i przemawia red. Olchowicz.

567

Polska Zbrojna-, dziennik ukazujcy si w l. 1922-1939, wyraa opinie wyszych k wojskowych.

Strumph ma wielki wpyw na zdarzenia polityczne: Zaegnaem wojn. Przychodzi oficer z tamtejszej dywizji [na pograniczu Litwy - M.W.]: widz - wojskowa depesza -- kamie, kamie, kamie. Donosi Pisudskiemu, e Litwini maszeruj na Wilno. Rankiem Pisudski ma dwa raporty: oficjalny i mj. Nie zarzdza dziaa wojennych.

Podczas zamachu z maja 1926 r. jest bardzo czynny: Zobaczyem generaa Malczewskiego568, jak wydobyt szabl wyznacza miejsce. Panie generale - krzyknem - nie tak si broni mostu. A jak? A jak? - zapyta sposzony genera. - Z tamtej strony! Dreszer po naradzie z Wieniaw569 mwi: Musimy pana aresztowa. Nie chc paskiej mierci. Chory konwojuje Strumpha do wizienia, ale w drodze, kiedy ich atakuje tum, wybroniem poczciwca. Wdz strony przeciwnej, gen. Zagrski570, grozi, biegajc po pokoju: pana rozstrzelam. Karol Jaroszyski, multimilioner, fundator Katolickiego Uniwersytetu w Lublinie, angauje go na sekretarza po zabjstwie Narutowicza, mwi: Przecie pan zamierza zczy swj los z moim. A moje szanse teraz wzrosy. - Trzasnem tak drzwiami, e jeszcze dzi to sysz. Mussolini mwi do Strumpha: Ja jestem take dziennikarzem i pilotem - jest wic pan na najlepszej drodze... Rozmowa ta bya podana przez pisma, w radio, w hotelu rzeczy moje przeniesiono do apartamentu z salonem i azienk. Ale czemu w prasie polskiej tej rozmowy nie byo?

Rydz-migy yczy -sobie niejednokrotnie mojego towarzystwa. Na tle tych wszystkich spotka musiao doj do pewnego spoufalenia. Rydz czyta poezje Strumpha. Bo proza Strumpha jest przeplatana patriotycznymi poezjami, niektre o wydwiku proroczym. Na przykad wiersz napisany w 1921 r. przewiduje zamach majowy 1926 r.: Za nasze walki w maju, za ruble srebrne, dumskie. Rydz jednak kwestionuje taki oto czterowiersz: Oficerowie grali w karty I pili, i piewali [?], Kiedy pancernik bok rozdarty Zanurza w mtnej fali.

568

Genera Jzef Malczewski, minister spraw wojskowych w rzdzie Wincentego Witosa, dowodzi w maju 1926 wojskami, ktre dochoway wiernoci prezydentowi Wojciechowskiemu. 569 Bolesaw Wieniawa-Dugoszowski (1881-1942) - wojskowy i polityk, wieloletni adiutant marszaka Pisudskiego. Do 1938 dowdca dywizji kawalerii, nastpnie ambasador polski w Rzymie (1938 -1940). W 1939 niedoszy prezydent Rzeczypospolitej. 570 Wodzimierz Zagrski (1882- ok. 1927) - genera polski, szef departamentu lotnictwa Ministerstwa Spraw Wojskowych do maja 1926. Polityczny przeciwnik Pisudskiego; po maju 1926 represjonowany, zagin w tajemniczych okolicznociach.

Rydza nie zastanowio, e wariat tylko piewaby na toncym okrcie. Ani nie kwestionowa wartoci poetyckich. Przecie sam Sonimski zatrzyma mnie na Mazowieckiej... i powiedzia Pan jest poet. Chwali te jego poetyk Wolski, ale akurat wtedy zabrano go do szpitala psychiatrycznego. Nie, migy zgasza obiekcje polityczne: Ten paski pancernik to ma by Polska? Wywizuje si rozmowa polityczna. W ogle wszyscy rozmwcy zawsze i stale pesz si, przytoczeni autorytetem Strumpha. Wszyscy milczeli, marszaek umiecha si niewyranie. Strumph dyskutuje z Matuszewskim, tym wielkim mem stanu, bez ktrego nic wwczas nie mogo si dzia w dziedzinie finansowej i gospodarczej. C moemy wiedzie o tym - poza tym, e ju wwczas od trzech lat Matuszewski by pozbawiony teki ministra skarbu, naprzd zepchnity na boczny tor Gazety Polskiej, ktrej ton nadawa Miedziski, a wreszcie zupenie ju zsunity na stanowisko prezesa Miejskiego Towarzystwa Kredytowego. Matuszewski owiadcza: Gwarantuj panu, e przed 1945 r. Niemcy nie uderz na nikogo. - Mog to napisa. - Oczywicie, bardzo o to prosz. Ale dlaczego tak cenny wywiad... si nie ukaza?

Strumph jest wic grony nie tylko dla koncernw, ale i dla wywiadw. W Rzymie roi si od Niemcw, wic ambasador polski ostrzega: Powinien pan troch uwaa na siebie. Sytuacja jest taka, e kto wie... Zdarzay si porwania, ludzie znikaj... Bo co tu mwi, jakie paskudne powizania istniej. Nie dziwota, e agenci niemieccy gotowi byli Strumpha ubi, bo podczas ktrego bankietu woski minister lotnictwa, genera Valle, nie zwaajc na obecno kilkudziesiciu Niemcw (sic!), zwrci si poprzez st [a wic bardzo gono - M.W.] z kielichem szampana do mnie: Pij za ostateczne zwycistwo was, Polakw, nie mylcie, e kochamy naszych sojusznikw. Tu rk wskaza na Niemcw. Strumph skada migemu memoria o pooeniu midzynarodowym. Niestety - bezskutecznie. To ju ostatnie dni przed wojn. Wzmocniono nadzr nad yciem prywatnym migego i osb, ktre si z nim kiedykolwiek stykay. Niektrym kazano wyjecha za granic, naleaem do takich wanie. Dlaczego Strumph kreuje siebie na emigranta politycznego? Przecie ten dugoletni wsppracownik mieszczaskiego pisma, sucego endeckiej haastrze, jest a do samej wojny redaktorem pisma Mody Obywatel. Pierwszy numer, wydany jeszcze za ycia Pisudskiego, w artykule wstpnym pira Strumpha nawoywa: Dajmy Dziadkowi szczere, prawe serca, oraz stwierdza, e Marszaek Jzef Pisudski armi nasz doprowadzi do potgi moe najwikszej dzi w Europie, ostatni za numer, z czerwca 1939 r., mia migego na okadce i peno apologii w treci. Tu przed wojn rwnie ukazuje si ze migym na okadce ksika Strumpha pt. Nasz Wdz z komentarzem: Jest to historia o onierzu z krwi i koci, o Wodzu z Boej aski, z ktrej dowiadujemy si rzeczy zdumiewajcych, jak to, e Centralny Okrg Przemysowy by dzieem migego, ktry rozstrzyga z rzadk lotnoci umysu mnstwo zagadnie. W ksice chopcy szkolni mwi: My jestemy jego przyszymi onierzami, a onierz dba o swojego wodza. W ksice cywile z mioci rzucaj si do oczyszczania drogi, ktr ma jecha Rydz. Autor ksiki za zapewnia: Wojsko jest gotowe pj za Naczelnym Wodzem wszdzie tam, gdzie bdzie on uwaa za potrzebne skierowa oddziay, wietne potg ducha bojowego i wspaniale zaopatrzone. Tak

kocha Wodza i tak bezgranicznie mu ufa moe tylko takie wojsko, ktre z ca pewnoci wie, e dowdca jest znakomitym i wytrawnym onierzem. Wodzu, prowad nas! Tymczasem z ksiki wydanej w PRL okazuje si, e adiutant Rydza otrzyma rozkaz niedopuszczania go do marszaka, a samemu apologecie ka wynosi si z Polski.

Zlekcewaono memoria Strumpha. Wybucha wojna. Dzieje Czarusia Baryki - pisze o sobie Strumph - domagay si dalszego cigu; sam eromski zamierza je kontynuowa w nowej powieci. Ale w tej sprawie miao przemwi nie czyje piro, tylko samo ycie. Jednak ycie przemwio pirem Strumpha Wojtkiewicza. W walkach wrzeniowych nie uczestniczy, ale by gotw do bohaterskich czynw. O may wos a w historii polskiej zdublowaby si dramat Gieguda571. Byem zdecydowany, e wymusz na Rydzumigym powrt samolotem do Warszawy. Albo wrci, albo... postanowiem co ostatecznego. Na szczcie niedoszy kpt. Skulski, ktry zastrzeli Gieguda przy przejciu granicy, zosta odpdzony przez majora z eskorty migego. Zrozumiaem, e za sekund mog zgin [?]. Nogi mi troch dray. Odchodziem szybciej, ni chciaem. Ale wymienitemu strzelcowi, ktry wszak z pistoletu ptaka w locie trafia, pistolet si przydaje i dla mniej wzniosych celw. Pod groz pistoletu zdobywa cywilne ubranie dla przejcia granicy rumuskiej. Wyjem pistolet i stanowczo owiadczyem, e nie bd mia litoci. We Francji nadmierne mstwo udaremnio jego udzia w walkach: Oddziau ci nie dam - mwi pukownik - bo jeste za gorcy... Mgby przez upr wygubi oddziay w pierwszej bitwie... Ale jak zajdzie potrzeba pozostawienia stray tylnej z zadaniem obrony do koca, albo przeprowadzenia jakiej ryzykownej wyprawy na nieprzyjacielskie tyy, to ci bd mia pod rk... Ty bdziesz do akcji specjalnych. Akcj specjaln okazuje si referat prasowy przy wojsku w Paryu. W tym dwuosobowym referacie we dwjk robilimy wicej ni wieloosobowe Ministerstwo Informacji. Na dworcu spostrzega wodza sojuszniczych armii, gen. Weyganda572. Wyda mu si przygnbiony. Dogoniwszy generaa, zapytaem go, czy mgbym mu by pomocny. Genera... podzikowa. C mg innego zrobi? Przy ewakuacji, aczkolwiek w drugim rzucie, personelu biurowego wykazuje Strumph cuda inicjatywy. Gdziekolwiek jest zamieszanie, wkracza z pistoletem i przywraca porzdek. Kiedy zawodz francuscy kierowcy, znw uruchomiem pistolet. Licz do trzech: Un, deux... Na francuskim lotnisku musiaem na trzy godziny obj najblisze posterunki wasnymi siami. Na dworcu w Bordeaux pomachujc pistoletem, zainstalowaem si obok dyurnego ruchu i jego telefonu. W Anglii por. Strumph aranuje pokaz dziennikarzom alianckim. Twierdzi, e od tego wanie momentu rozpocza si przychylna dla nas tendencja. Ale brudzi jaki pukownik. Stanem na
571

Genera Antoni Giegud (1792-1831) po nieudanym ataku na Wilno usiowa zbiec do Prus Wschodnich i zosta zastrzelony przez kapitana Skulskiego podczas przekraczania granicy. 572 Maxime Weygand (1867-1965) - genera francuski, w l. 1930-1934 szef sztabu. W 1940, ju po klsce wojsk alianckich we Flandrii i Ardenach, obj stanowisko gwnodowodzcego armii francuskiej (19 maja). W l. 19421945 internowany przez Niemcw.

baczno i spokojnie, lecz twardym gosem powiedziaem: Z rozkazu Naczelnego Wodza jest pan pukownik aresztowany. Baczno! Wykona rozkaz... Pukownik Mazurkiewicz osupia w postawie na baczno. Tak zaczyna si duga lista czynw Strumpha, ktre decydujco wpyny na pewne fazy wojny. Kiedy mia w wojsku wybuchn pucz majcy na celu usunicie Sikorskiego, Strumph temu zapobiega. Bunt nie wybuch, gdy spiskowcy poczuli si zdemaskowani, za prezydent Raczkiewicz przedar podpisany ju akt dymisji dla Sikorskiego. On te udaremnia knowania majce na celu wyamanie si dywizji Maczka. On nie dopuszcza meldunku gen. Tokarzewskiego o cakowitej gotowoci wyamania si wojsk na Wschodzie i we Woszech spod rozkazw rzdu londyskiego. Mona wic wnosi, e na emigracji Strumph gra rol powan, nawet powaniejsz ni w Polsce, jak mona wnioskowa choby z tego, co mu mwi ju na emigracji min. Kociakowski: Wie pan, rozmawiajc z panem mylaem, jak wielki bd popenilimy przed wojn, e takiego czowieka jak pan nie wyzyskalimy. Doprawdy czuj si winien... Mwi to adnie rumienic si. Wodzowie na emigracji staraj si ustrzec przed tym bdem, wszyscy, bez wzgldu na reprezentowany przez siebie kierunek, zasigajc rad Strumpha. Ze strony Sikorskiego pado pytanie, ktremu towarzyszyo spojrzenie jakby trwone i zuchwae zarazem: - Czy pan myli, poruczniku, e moja gwiazda ju wzesza? Gen. Sikorski zapowiada, e zrobi Strumpha ambasadorem w Rosji, i pyta trwonie: Czy bdzie pan pracowa ze mn? Bo mnie ju zapewniano, e przekabacili pana minister Grabowski i inni. Sikorski mu zwierza, e gen. Zajc jest nielojalny, e intryguje u Raczkiewicza i Sosnkowskiego. Ale Sosnkowski te zabiega o Strumpha: A c pan nie ufa nawet mnie? Mnie? Generaowi Sikorskiemu pan suy, a mnie pan suy nie chce? W tonie generaa zabrzmia al. Zrobio mi si przykro. Sosnkowski dalej nalega: Niech pan rotmistrz si zastanowi... Bardzo pana ceni, a pan mnie chce odstpi. Wstrznity rozmow z Wojtkiewiczem, Sosnkowski obiecuje wszystko przemyle i konkluduje: Najlepiej niech pan w tych dniach wstpi na kieliszeczek. Ale prezydent Raczkiewicz rwnie: Zawsze pana ceniem - wyjka - pojechaby pan wbrew mej radzie i probie? - Kt w takim razie pozostanie? Nawet Anders, o ktrym Strumph pisze: mam przewiadczenie, e w jaki sposb by winny mierci Sikorskiego - zabiega o wzgldy Strumpha-sikorszczaka: Bdzie pan ze mn? Bo musz panu wyzna - jest mi pan potrzebny. Konfidencjonalnie pochylony nade mn, ciszonym gosem Anders mwi: Niech pan rotmistrz jedzie, ale nie za daleko... Prosz trzyma si blisko granicy, gdzie w Persji. Zreszt wydam stosowne zarzdzenia... Otrzyma pan przy mnie jeszcze wysze stanowisko. Wszyscy ubiegaj si o nawietlenie sytuacji przez Strumpha. Przed wojn skada migemu memoria o niebezpieczestwie niemieckim, z chwil wybuchu wojny rosyjsko-niemieckiej skada Sikorskiemu memoria nawietlajcy sytuacj. Nawet Br-Komorowski, ledwo stan na gruncie londyskim, ju si zorientowa, e powinien si zwrci do Strumpha o memoria. Strumphowi nie dano zapobiec mierci Sikorskiego. Brygadier brytyjski przychodzi do niego, aby mu powiedzie, e w adnym razie genera Sikorski nie powinien wyjeda.

- Czy sdzi pan, e powinienem tej podry przeszkodzi? - spytaem. - Kady uczciwy czowiek powinien zrobi w tym kierunku, co tylko jest w stanie zdziaa. C, kiedy szef gabinetu Sikorskiego ani myla uatwi mi spotkania. Molestowaem na prno. Tak oto mgby Strumph zapobiec mierci Sikorskiego. Ale apologeta Sikorskiego, a potem migego nie jest do nich dopuszczony. W tym miejscu pamitnikw budzi si nasza czujno. Jake to moe by, aby tyle znaczcy i u swoich, i u obcych czowiek nie mg uzyska zwykej rozmowy - i to w tak wanej sprawie? Przecie tak si ze Strumphem licz! Przecie w rozmowie z nim tak si kady z dygnitarzy konfunduje. Min. Kociakowski poni si, min. wojny by sposzony, dyr. Krglewski jkn, gen. Zajc przyblad, prezydent Raczkiewicz wyjka, dyplomata angielski wykrztusi oraz wi si, pk Mazurkiewicz osupia, gen. Kukiel573 nalega, Sikorski pyta trwonie i obiecywa ambasad w Moskwie, Anders pochyla si konfidencjonalnie i obiecywa wysokie stanowisko. Przecie Strumph tak miesza atuty w grze monych tego wiata, e na ycie jego dybi nieustannie. Zaczo si to ju na dugo przed wojn (kolega chce go zabi, postrza z ramienia koncernw zagranicznych, dybanie na niego agentw niemieckich w Rzymie, jaki niejasny epizod z atakiem Henckla, gen. Zagrski grozi mu rozstrzelaniem, gen. Dreszer liczy si z t moliwoci, major ze wity Rydza-migego ma zamiar zrobi to samo). Ta miertelna seria si nie koczy. Anders, ktry najpierw radzi mu schroni si gdzie w Persji, teraz sam dybie na jego ycie. Ze Anders z rozkosz kae mnie rozstrzela, o tym nie wtpiem. Na wszelki wypadek zmieniem w sadzie kierunek i zanocowaem u zaufanego oficera. W tego rodzaju sytuacji mona si byo spodziewa wszystkiego. To byo w Rosji. Strumph wyjeda do Londynu, ugrzz po drodze na trzy tygodnie w Kairze. Trzykrotnie Anglicy wyznaczali dla mnie miejsce w samolocie... Rozptao si dookoa mnie co w rodzaju sporu o sieranta Grisz. Adiutanci Andersa przyjedali ze specjalnymi rozkazami, aby mnie zatrzyma. Wreszcie ktrego dnia wpad do mnie brytyjski oficer i owiadczy, e odlatuj o wicie. Raniutko dotarem do czteromotorowego Suderlanda ju wypenionego pasaerami. Silniki zahuczay. Wtem z przystani nadano sygna i start wstrzymano. Motorwk przypyn angielski major. Chodzio o sprawdzenie, czy znw nie zaszy jakie okolicznoci, czy nie podstawiono zamiast mnie kogo innego... Z tych kilku zadanych mi pyta wynikao istotnie, e wyjedam z Kairu jakby w ostatniej chwili. Genera Sikorski prosi nas specjalnie, abymy si panem zaopiekowali... A my wiemy, e znw zagraaj panu jakie wasze wewntrzne porachunki. Ale widmo mordu idzie za nim. W Londynie Czapski mu mwi: - By moe Anders zwrci si do ciebie z propozycj pojednania. Nie chciabym, aby marnie zgin. On ci ucauje, awansuje, zabierze do Woch, a tam udowodni ci, e zamordowa wasn babk, i zamorduje, ale ciebie. To czowiek mciwy, podstpny i straszny.

573

Marian Wodzimierz Kukiel (ur. 1885) - wojskowy i historyk, onierz Legionw, a od 1918 Wojska Polskiego. W okresie midzywojennym szef Wojskowego Biura Historycznego (1925-1926), wykadowca Uniwersytetu Jagielloskiego, czonek PAU. Od 1939 przebywa na emigracji. Sprawowa tam m.in. funkcje dowdcy I Korpusu (1940-1942) oraz ministra spraw wojskowych w gabinetach Wadysawa Sikorskiego, Stanisawa Mikoajczyka i Tomasza Arciszewskiego (1942-1945). Od 1946 jest dyrektorem Instytutu Historycznego im. gen. Sikorskiego w Londynie.

Groza mierci idzie za Strumphem i po jego powrocie do Polski. Teraz znowu: Niejaki Kamiski przywiz z odprawy w Sztabie Gwnym w Londynie rozkaz zlikwidowania kilku osb, a wrd nich gem. Rmmla i mnie. Razem wic dziewiciokrotnie groza mierci zawisa mu nad gow. No, wanie. Bardzo jest grony ten Strumph. A tu Sikorski, nie pomnc, e dziki Strumphowi prezydent podar podpisan ju dymisj, nie liczc si z tym, e dziki Strumphowi pozostaje na swym wysokim stanowisku, pozwala, eby dyrektor gabinetu odprawi go z kwitkiem. Nieszczsny, przecie podpisa tym wyrok mierci na siebie w katastrofie gibraltarskiej. A tu znowu migy, nie pomnc, e Strumph zapobieg wojnie z Litw, zapowiada adiutantowi, aby go nie dopuszcza. Tyle znaczcy czowiek kolejno jest usuwany z posad przed wojn; ali si, e nie dawano mu adnych miejsc we wadzach dziennikarskich (co si powtrzyo i w PRL); w odwrocie wrzeniowym nie ma przydziau; we Francji Sikorski (o ktrym Strumph pisze, e zdecydowa si wyjecha z Polski tylko na jego osobisty rozkaz) nie kwapi si go wzi do swego sztabu. Strumph zostaje skierowany do zapasowego puku. We Francji jest umieszczony w drugim rzucie ewakuacji, znowu w Wielkiej Brytanii skierowany na szkock prowincj jako staysta artylerii - skd ta idea przyczenia do mnie grupki staystw - dociekaem daremnie. Przez cay czas wojny w tak ustosunkowany oficer raz tylko awansuje (z porucznika na rotmistrza), podczas gdy inni oficerowie rezerwy (np. Wadysaw Kamiski, ktry nigdy nie by w subie staej) ju w 1943 r. otrzymywali stopie podpukownika, nie majc za sob adnych znamiennych wyczynw poza rzeteln prac w jednostkach liniowych. Strumph nadrabia te nieustanne niepowodzenia nieustannym mitologizowaniem, na skutek czego dyrektor gabinetu Sikorskiego, ktrego apologi Strumph gosi, zjawi si z andarmem i skonfiskowa nagromadzony w mojej szufladzie stos notatek. Moe pewne wiato na te niepowodzenia rzucaj niektre opinie o nim. Jeszcze w Polsce gen. Zagrski popatrzywszy na mnie jak na wariata, kaza mnie zwolni. Crka Sikorskiego popatrzya na mnie jak na szaleca. Zapewne tak samo popatrzy na Weygand. Na progu emigracji, w Bukareszcie, pk Smoleski mwi: Pod sd pana nie oddaj, ale to tylko ze wzgldu na paski nienormalny stan psychiczny. Gdy Strumph chcia nada depesz Sikorskiemu: Melduj, e niezbdne jest zbadanie, czy gen. Anders rozumie polityk Naczelnego Wodza, gen. Zajc, dowdca wojsk na rodkowym Wschodzie, troch przyblad i owiadczy, e oficer w stopniu rotmistrza nie powinien miesza si do tak wanych spraw. Maa figurka generaa wyraaa niepokj. Niepokj by uzasadniony, skoro gen. Zajc meldowa Sikorskiemu: Odsyajc rotmistrza, musz nadmieni, e zachodz podejrzenia co do jego poczytalnoci.574

Po kurierkowej, sanacyjnej i prosikorskiej fazie ycie Czarusia-Strumpha po powrocie do kraju ulega dalszej ewolucji. W znanym ju stylu Nasz Wdz pisze o Borejszy, ktrego wpyw tak wybitnie zaznaczy si w dziedzinie sowa drukowanego, e niewtpliwie stanowi bdzie jeden z rozdziaw w naszej najnowszej historii. Deklaruje si, e nie zgasza pretensji przeciw kontroli: Literatura zawsze suya klasom - stwierdza z lekkiej rki - dzi suy ma wreszcie klasie pracujcej. To jasne. Chodzi jeszcze o to, kto ma jako
574

Od sw; Moe pewne wiato... do: co do jego poczytalnoci, fragment dodany w wersji obecnej.

tej pracy ocenia. Pisarze rzeczywicie wartociowi zgodz si na autorytet jakiego wielkiego umysu. To si nazywa pisa sub rosa.575 Wnosi te cenny wkad informujc o opiniach, jakie ukaday si na szerokim wiecie, z ktrego przybywa: Plan Goebbelsa [w sprawie Katynia - M.W.] -- obliczony by ten szanta midzynarodowy na efekty dobrze rozwaone [...] Zagra miay wszystkie agentury totalizmu i kapitau czekajce od dawna na sposobno poparcia dobrych Niemcw i obrocw Europy przed Wschodem. [...] Hak zosta co prawda poknity, ale tylko przez Polakw - powiedzia jeden z dziennikarzy amerykaskich, orientujcy si trafnie w sytuacji. Goebbels przeliczy si, jeeli chodzi o dalsze skutki. wiat nie uwierzy Niemcom.576 Przed wojn w Nasz Wdz pisa o tym, e Dziadek wychowa dzielnych kierownikw pastwa. Obecnie koryguje swj pogld. W Przekroju 1946 r. zaraz w pierwszym proczu pobytu w Polsce: Czy przed wojn mielimy szczcie do wczesnych kapitanw. Nie umieli oni przecie nawigowa po szlakach spokojnych i dobrze kademu znanych: a takie proste byoby - da masom szczcie pracy i dobrze y z ssiadem, innym ni my, ale bliszym ni inni. Przyjaciel Witka min. Grabowskiego577, ktry mu sekundowa w honorwce (teraz pisze o nim, e jest karierowiczem, ktry dorobi si na procesie brzeskim, a przed wojn by wiadkiem Strumpha w honorwce), redaktor Ksigi jazdy polskiej, tak w czambu o byych kumplach rymuje (nadmieniem, e ksik faszeruje katoskimi rymami): Niezdolni, a zarozumiali, Nadci pych, wdk kwani, Wprzgnite w bractwo ozonowe Kwiecie Narodu... (kady z tumu Mia wicej od nich uczciwoci, Serca, uwagi i rozumu)... Czaru Strumph wraca, jak widzimy, do marszu na Belweder. ycie z punktu ukada mu si gadko: Tylko na usilne proby Borejszy zorganizowaem mu Wieczr, a na proby pomogem przy organizacji Polski Zbrojnej. Polski Zbrojnej? - Widzimy, e ory wracaj do gniazd. [...] Dopki pisarz opowiada o sobie na temat t--a-k-a-a ryba!, moe to mie swj wdzik. Kiedy jednak poczyna mitomani na temat de publicis, musimy si nastroszy. Mitomania Strumpha jest w najwyszym stopniu nieodpowiedzialna.578 Oto jak bezlitonie drwi z tragedii chorego Rydza-migego przedzierajcego si do Polski: Na gbokich tyach niemieckiego frontu jedno skinienie marszakowskiej buawy Rydza-migego miao wyczarowa potg, a wic i takie moliwoci kompromisu, ktre coraz czciej wyraano
575 576

Akapit dodany w wersji obecnej. Akapit dodany w wersji obecnej. 577 Witold Grabowski (ur. 1898) - dziaacz sanacyjny, prawnik. W 1931 by prokuratorem w procesie przywdcw Centrolewu, w l. 1936-1939 ministrem sprawiedliwoci. 578 Zdanie dodane w wersji obecnej.

buczucznym sloganem teraz Niemcy s naszymi sojusznikami, a ktre w istocie oznaczao niewolnicze naladownictwo Francuzw Ptaina i Lavala, Belga Degrellea579 czy Norwega Quislinga. Aureola migego i olbrzymia dotacja w dolarach [?] miay sprzyja odnowieniu legendy. migy zmar 2 grudnia 1941 r. Na jego anonimowym grobie takie oto zrwnanie z Quislingiem zoy jego byy apologeta. Strumph pisze o nastrojach Quislingowskich w liczbie uoglniajcej. A wic stawia jakiej czci Polakw zarzut, ktrego nikt na wiecie dotd nam nie postawi. O innych dygnitarzach, o ktrych w swej apologii pisa, e Dziadek przygotowa dzielne pokolenie kierownikw pastwa, wyraa si z nie mniejszym obrzydzeniem. Najwyszy dostojnik pastwa zaj si potulnie fachem zegarmistrza w Szwajcarii - pisze o Mocickim, profesorze uniwersytetu w teje Szwajcarii, wynalazcy przemysowej metody otrzymywania kwasu azotowego z powietrza, posiadaczu szedziesiciu patentw. Inspektorem angielsko-ydowskiej policji palestyskiej by w dalszym cigu eks-premier, SawojSkadkowski. Nieprawda. Byem w Palestynie dwa lata rwnoczenie ze Skadkowskim. Kochanka min. spraw wojskowych, aktorka Kajzerwna, wioza jakoby cae walizy zegarkw i kosztownoci. To jakoby ma zabezpieczy Strumpha. Na zasadzie tego jakoby insynuuje, e byy to precjoza oddane na Fundusz Obrony Narodowej. Jakoby otwiera mitomanowi drog do najdzikszych plotek. Pokazowy jest obszernie skonstruowany na 32 stronach w ksice Gwiazda Wadysawa Sikorskiego, powtrzony na 37 stronach w ksice Wbrew rozkazowi i jeszcze raz obszernie w Dzienniku Demokratycznym zbir plotkarskich wywodw na temat mierci gen. Sikorskiego. Z tym przyszy historyk nie bdzie mia kopotw. Jakie to takie zobowizania mg mie Sikorski wobec Anglikw, ktrzy zobowizania oficjalnie potrafili anulowa, z chwil kiedy im nie dogadzay? A gdyby nawet chcieli zgadzi niewygodnego czowieka, ktry nie mg by niczym innym jak bezsilny Mikoajczyk albo bezsilny na inny sposb Sosnkowski - to przecie s na zgadzanie czowieka sposoby eleganckie i dyskretne. Tu za, licho wie po co, zabito czterech brytyjskich generaw i dygnitarzy z szefem wywiadu, i to zaraz na starcie. Ale mitomania Strumpha posuwa si dalej ni atwe do obalenia plotkarskie erowanie na tragedii ludzkiej. Strumph usiuje nam wmwi rzeczy, ktre podaje goosownie. Jawni, przyapani na gorcym uczynku szpiedzy na rzecz Niemcw korzystali z opieki generaw. Gdzie? Jacy szpiedzy? Jacy generaowie? Opowiadajc o jakim wypadku, kiedy on, Strumph, odkrywa szpiegw niemieckich z radiostacj (naturalnie szef tych szpiegw zna zawd Strumpha i wymieni jego nazwisko), stwierdza, e skierowa ich do pk Englichta na prno: Englicht niedbale przejrza ich dokumenty i beztrosko zezwoli na wczenie ich samochodu do naszej kolumny. I zaraz dodaje insynuacj pod adresem pk Englichta: A dziw bierze, w jaki sposb w drobny oficerek, wsawiony okruciestwami na Ziemiach

579

Leon Degrelle (ur. 1906) - faszysta belgijski, twrca belgijskiego legionu Wallonia, ktry walczy na froncie wschodnim u boku Niemiec.

Wschodnich w latach 1919-1920, mg zosta oficerem II Oddziau Sztabu Gwnego. Jaka rka pomoga mu wspi si a na tak wysoki szczebel? W dalszym cigu komunikuje, e on, Strumph, odkryj meldunek naszego attach wojskowego w Berlinie, pk Szymaskiego. Datowany na tydzie przed hitlerowskim najazdem raport zapowiada wtargnicie Niemcw na dzie 1 wrzenia [nb. na tydzie przedtem, jak wiadomo, nawet Hitler nie zakada tej daty - M.W.]. Na marginesie meldunku bya decyzja Englichta: Panikarstwo. Ad acta. [...] Jasne wic jest, e pk Englicht by szpiegiem. Kopot jest ten tylko, e Strumph pomiesza podpukownikw Jzefa Englichta, ktry nigdy nie by na kresach, z podpk Adamem Wincentym Englertem, z wyksztacenia historykiem, z przydziau jaki czas w andarmerii, ktry by na kresach, ale za to nie by nigdy w II Oddziale. Brak odpowiedzialnoci w wymienianiu nazwisk ludzi, o ktrych si podaje rzeczy obciajce, przejawia Strumph piszc o kapitanie Niezbrzyckim (Wraga) jako o byym agencie nacjonalistycznego wywiadu ukraiskiego. Tej wierutnej bzdurze take kae wierzy na sowo.580 Proniemieck postaw i podziw dla hitleryzmu najsilniej wyraa pukownik Jan Kowalewski, jeden z szefw Ozonu581, dopiero po wojnie w peni rozszyfrowany. Ale jeli tak, to dlaczego po wojnie ukazuj si jego artykuy w prasie emigracyjnej? Strumph te na sowo kae wierzy, e Sawkowi nakazaa samobjstwo konspiracja pisudczykw.582

Mitomania wic w pewnych warunkach przestaje by nieszkodliwym objawem. Krytyka moe nawet z sympati traktowa gawdziarzy - ostatecznie nie ma co si spiera o to, jakich rozmiarw ryb zapa ktry z nowoczesnych Panie Kochankw, ale jeli chodzi o historyczne sprawy i nazwiska wiemy, jakie zamieszanie w gowach robi historia z wielk ryb, ktra pokna Jonasza.

Inynier dusz - petentem583

Na zwracanie si tzw. rodkw masowego rozpowszechnienia o wyraenie pogldu na temat stanowiska pisarza nauczyem si nie reagowa po smutnych dowiadczeniach, e si spracowaem nadaremno. Kiedy jeden z tych rodkw masowego rozpowszechnienia zapewni mi, e za zamwione artykuy, ktre si nie uka, bdzie mi wypaca 100% honorarium, odpowiedziaem: - Mam propozycj dla nas obu lukratywn: artykuw zamawianych pisa nie bd i pan mi 100% paci nie bdzie, tylko poow.

580 581

Dwa ostatnie akapity dodane w wersji obecnej. Pukownik Jan Kowalewski peni do stycznia 1938 funkcj szefa sztabu Obozu Zjednoczenia Narodowego. Ustpi ze swego stanowiska wraz z innymi przedstawicielami faszyzujcego odamu Ozonu. 582 Dwa ostatnie akapity dodane w wersji obecnej. 583 rdo tekstu: Literatura 1972, nr 3.

ycie Literackie przysao mi tak czteropunktow ankiet. Ale rwnoczenie przeczytaem, e Komitet Centralny zaprasza bezpartyjnych, inteligencj pracujc, uczonych i twrcw do przedstawienia swoich uwag. Poczuem si, jakby mi zmobilizowano. Niejeden zmobilizowany wolaby nie wysuwa nosa z chaupy, ale skoro ojczyzna wzywa... Mam jednak pietra wyruszajc na te boje. Nie mog pozby si nieufnoci, e zamiast laurw za okazan waleczno sprawa ograniczy si do wicze powsta - padnij wrd zmobilizowanych literatw, po czym zostaniemy odesani do domw. Tote z tych czterech punktw wybieram ostronie na razie jeden punkt, i to potraktuj go zawajco. Mianowicie ten punkt brzmi: Co, zdaniem pana, naleaoby zmieni w naszym systemie kulturalnym, zwaszcza [podkr. - M.W.] w zakresie kontaktw pisarza z wydawc? Ot pewniej si bd czu, e moja odpowied ukae si w druku, jeli ogranicz si do tego zwaszcza.

Kontakty pisarza z wydawc Te kontakty maj aspekt finansowy i polityczny w produkcji ksiki, w czym wydawca i pisarz s czciami tego samego organizmu (papier, poligrafia, rozpowszechnienie, reklama i inne atrybuty przemysu), cierpimy dotkliwie na te same bolczki, ktre s udziaem wszelkiej produkcji w epoce przejciowej od formujcych si przez wieki metod kapitalistycznych do przetrawiajcych si wci jeszcze metod gospodarki uspoecznionej. Na to nie ma rady, to trzeba zapisa na koszta przeksztacania ycia, tak jak ponielimy koszta upastwowienia, awansu spoecznego, reform socjalnych. Nie podejmujc tych kosztw, mielibymy atwiejsze lata odbudowy. Spromulgowalimy ograniczone prywatne wadanie ziemi, bo tu koszt mg si okaza ponad miar obciliwy, ale pozostae koszta ponielimy z widokami na ostateczn opacalno. Dlatego i w odniesieniu do trudnoci wydawniczych odmawiamy sobie efektownych i susznych eksklamacji. Pojmowa jednak przyczyny powstawania za nie jest to nie sygnalizowa tego za.

Stosunki finansowe Zawajc w dalszym cigu moj odpowied, pomijam wszelkie inne aspekty przemysowe (aczkolwiek rzutujce na los pisarza choby przez wyduony cykl wydawniczy), by skoncentrowa si na stosunku niejako osobistym: pisarz - wydawca. W prawidowo dziaajcym wiecie produkcji kady ze skadajcych si na ni czynnikw ma swj wymierzalny ciar gatunkowy. Wspzaleno tych czynnikw powoduje automatyczne samoulepszanie si. W tym zespole czynnikw pisarz jest czynnikiem pozbawionym ciaru gatunkowego. Pomimy deklamacje, e jestemy inynierami dusz. Wemy realia.

Wydawca kapitalistyczny pragnie zarobi. Jeli pisarz przynosi kontrowersyjn, a nawet skandalizujc ksik, wydawca, wietrzc zysk, gotw jest ponosi ryzyko. A nasz wydawca? W tym miejscu wypraszam sobie deklamacje o poczuciu obywatelskim, o poczuciu odpowiedzialnoci, o poczuciu przyzwoitoci, jakie mie powinien, wypraszam sobie powoywanie si na szczytne przykady wydawcw-mecenasw. Jestem na tyle materialist dziejowym, e doceniam w ocenie zjawisk prymat zasady: byt ksztatuje wiadomo. Kiedy przed wojn pojechaem do Berlina omwi z wydawc spraw wydania Na Zachodzie bez zmian, opowiedziano mi w wydawnictwie wypadek, ktry wanie si zdarzy. Remarque zosta zaproszony dla podpisania umowy na wznowienie. Kiedy to nastpio, wydawca da polecenie, aby zajecha wz Remarquea. Wwczas Remarque powiedzia, e nie ma wozu, na co wydawca mu odpowiedzia: - Ale od dzisiaj go pan posiada. By to prezent, poza honorarium, wydawcy, ktremu zaleao na Remarqueu przy dalszych wznowieniach, tumaczeniach i adaptacjach. Nie o to chodzi, e w naszym ukadzie wydawca nie znalazby pokrycia dla wydatku ekstra. Idzie o to, e nie znalazby sam w sobie bodca wywoanego poczuciem zyskw. W ksice Karafka La Fontainea, ktrej I tom ma si ukaza podobno w 1972 roku, podaj liczne przykady z niczym nie liczcymi si kosztami, jakie ponosili wydawcy celem pozyskania autorw. Nie mona chyba negowa, e tego rodzaju ubieganie si stwarza odpowiedni klimat dla samopoczucia pisarskiego. W Polsce jednak inynier dusz jest petentem. Kady z kooperantw wydawcy ma czstkowo w swoim rku planowanie, musz si z nim liczy. Z pisarzem za liczy si nie trzeba: 1. Nie moe on przy umowie zastrzec wysokoci honorarium. Naley mu si okrelona suma od arkusza i aden wydawca w trosce o jego pozyskanie tej normy przekroczy nie moe (wyjtki nie s regu i nie chc si na nich zna). 2. Autor przy umowie nie moe zastrzec nakadu, bo z reguy zawiera si z nim umow na nakad podstawowy 10 000, chocia wydawca wie z gry, e nakad bdzie wikszy. Autor jest skazany na kar za poczytno, za kadymi bowiem dziesiciu tysicami zmniejsza mu si honorarium, a wreszcie, kiedy to honorarium dojdzie do 50%, wydawca zmniejsza mu je w dalszym cigu, przechodzc na tzw. nakad masowy, przy ktrym honorarium maleje do miesznej sumy. W tym miejscu zastrzegam: nie ma powodu, aby w ustroju socjalistycznym wyrastali pisarzemilionerzy. Owszem. Pisarz to jest odrbna specyfika: pracuje nerwowo, ma zaamania, ma dugie okresy milczenia, wielkie koszta warsztatowe, stosunki z ludmi, podre, kupowanie ksiek, zdobywanie rde, koszty przekadw dla swego uytku, szperaczy (research), ktrych musi opaca, dla pracy w bibliotekach, sekretariat, niezbdny dla pisarza majcego wielk korespondencj, maszynistki, wreszcie wielki odrzut nie przyjtych (co nie znaczy nie wartociowych) ksiek idcych na marne razem z nie opaconymi przez nikogo latami pracy. Pisarzowi nie przysuguje ustawowo emerytura, zagania si go wic do etatw, co nie jest dla pisarstwa poyteczne. Mona powiedzie, e pisz o pisarzach miary najwikszej. Ale c mamy za zmartwienie z pisarzami mniejszej miary? Przecie bd mieli mniejsze nakady, a co za tym idzie i mniejsze zarobki.

Dlatego jestem za dobrym uposaeniem pisarza, ale nie uwaam, eby pisarz, nawet najwybitniejszy, potrzebowa mie wiksze aspiracje ponad domek, auto, podre, ksiki, podwajajce jego wydajno pomoce warsztatowe. Nie znam, poza jednym pisarzem, ani jednego spord najwybitniejszych kolegw, ktry by mia sekretark - kiedy, signijmy do skrajnoci, Simenon ma dwudziestu (poza sub) wsppracownikw na staym etacie zamieszkujcych w jego willi. Ale nie wyobraam sobie, aby pisarz potrzebowa lokowa kapitay w akcjach lub nieruchomociach, kupowa biuteri i trwoni na luksusy grosz zarobiony na ciko pracujcym spoeczestwie. Obcienie dochodw pisarza musi, istotnie, poda w kierunku progresji, ale natomiast w zamian tego pisarz musi by zdjty z prokrustowego oa, na ktrym go trzymaj sprzeczne z celowoci przepisy. Przy tym ukadzie stosunkw pisarz nie jest chroniony wobec widzimisi wydawcy, ktry jednostronnie ma nieograniczone i niczym nie skrpowane prawo okrelania nakadu, objtoci ksiki oraz obcinania jej treci. Pisarz jest pozbawiony przyrodzonego i twrczego prawa gosu w sprawie szaty graficznej, w sprawie podania jej treci do wiadomoci publicznej. Jakie tam klauzule na korzy pisarza w schematycznych jednobrzmicych dla wszystkich wydawcw i wszystkich pisarzy formularzach umw, rzekomo majce zagwarantowa prawa pisarzy, s iluzoryczne, bo kt si bdzie procesowa z chlebodawc, od ktrego zaley byt pisarza. Dlatego wszystkie terminy i klauzule przysugujce pisarzowi mog by bez adnej enady przez wydawcw przekraczane. Znam konkretny przypadek, ktry jako pars pro toto przytocz. Autor zawar z wydawnictwem umow, przedstawiajc maszynopis wynoszcy 35 arkuszy. Otrzyma umow na 15 arkuszy. Nie protestowa, skutkowao tu bowiem jedynie zmniejszenie zaliczki na razie. I autor, i wydawca mieli pene porozumienie, e ksika bdzie zawieraa znacznie wicej arkuszy, ni wynosi umowa. Tak si stao, e ju po podpisaniu tej umowy autor napisa broszur wynoszc pi arkuszy, na ktr u tego wydawcy otrzyma umow i zaliczk. Kiedy ju cay rkopis zosta wyadiustowany i mia i do druku, wzgldy oglne kazay wydawcy zaniecha druku. Wedug umowy wydawca ma prawo zrzuci si z umowy, zaliczka za jest niezwracalna. Wydawca jednak auje i tej, jake skromnej (bo wynoszcej jedynie wier wynagrodzenia od 10 000, kiedy w zaoeniu miao by arkuszy wiele wicej zaliczki. Wobec tego proponuje autorowi fikcyjn rekompensat. Umowa na ksik zwikszy si o pi arkuszy i zaliczka dana za broszur zanuluje si na rzecz zaliczki na ksik. Jest to fikcja, bo ta dua ksika i tak, i owak bdzie wiksza. Autor wic na czysto i realnie traci cao otrzymanej ju zaliczki bez adnej rekompensaty za jej przygotowywanie, przepisanie itd. Naturalnie, moe si nie zgodzi. Ale musi si z tym liczy, e losy jego duej ksiki, nad ktr strawi ycie, s cakowicie w rku wydawcy. Jeszcze jeden przykad. W tym samym tygodniu otrzymuj od wydawnictwa A propozycj III wydania ksiki liczcej 8,4 arkusza w nakadzie 90 000 egzemplarzy, za co mi przypadnie 43 082 z. Rwnoczenie wydawnictwo B proponuje VIII wydanie ksiki liczcej 4,2 arkusza w nakadzie 70 000 egzemplarzy, a wic i dwukrotnie mniejszej objtociowo, i w mniejszym nakadzie, ale za wysze honorarium wynoszce 52 325 z.

Gdyby wydawnictwo A obliczao wg stawek wydawnictwa B, honorarium wyniosoby 111 022 z. Petent-autor zosta wic pokrzywdzony o 67 940 z. Mruga oczami i nic nie rozumie: obie ksiki s reportaami na tene polski temat wojenny, napisanymi przez to samo piro, dwie umowy s podpisywane w tym samym tygodniu! Tumacz mu, e wydawca A poszed po rozum do gowy i zakwalifikowa ksik do serii. Wic jak bym zanis do sklepu dwa udce baranie z tego samego barana, to rzenik sprytniejszy mgby mi zapaci dwa razy mniej, tumaczc, e zalicza ten udziec do serii? Bynajmniej si nie skar na moje zarobki pisarskie. Ale wanie dlatego mj gos jest bardziej obiektywny. Jestem za progresj podatkow, ale przeciw systemowi honorariw obliczanych lew rk przez praw nog i ustawiajcego pisarza w roli petenta.

Polityczny parawanik asekurantw Pisaem na wstpie tego artykuu, e stosunek midzy wydawc i autorem jest dyktowany normami finansowymi oraz politycznymi. Staraem si unaoczni w tym, co dotychczas napisaem, zaleno pisarza pod wzgldem finansowym i teraz, kiedy zabieram si do pisania o czynnikach politycznych, widz nieadekwatno tego okrelenia. Wyraziem to ju w rozmowie z ongi dostojnikiem pastwa, ktry si zdumia, kiedy twierdziem, e cenzura jest w jednej trzeciej powodowana motywami politycznymi, a w dwu trzecich jest wynikiem oglnych ukadw waciwych wszystkim dziedzinom ycia. Cenzor jest czynnikiem politycznym. Ale jego zadaniami obciono rwnie wydawc, ktrego obarczono zadaniem cenzury wstpnej. Wydawca jest take trybem wielkiej machiny gospodarczej i ulega jej uwarunkowaniom. Ju pisaem, e na niego nie wpywaj bodce waciwe dla wydawcy kapitalistycznego. Z uoeniem si tych bodcw gospodarki uspoecznionej jest krucho. To tak, jakby amputowano nog i naturalny obieg krwi chciano zastpi protez. Ta proteza coraz bardziej si ulepsza skomplikowanym zespoem rubek i sprynek, premii, wycigw pracy, zacht, odznacze, norm. Ale kad z tych rubek przemylno ludzka szybko tak przystosowuje, aby bya jak najmniej uciliwa. Dlaczego, powiedzmy, mamy poszukiwa z mozoem maego imbryka i wszdzie ofiarowuj nam tylko wielkie czajniki? Czy may imbryk jest politycznie niepodany w wikszym stopniu ni duy czajnik? A przecie jeszcze wicej odpowiada zapotrzebowaniu, tak jak wicej spoecznemu zapotrzebowaniu odpowiada ksika wnoszca nowe wartoci ni ksika szablonowa. Ale prawa rzdzce produkcj czajnika s takie same, jak prawa rzdzce produkcj ksiki. Wyprodukowanie jednego czajnika wymaga tyle blachy, co szeciu maych, ale jest o ile mniej pracochonne. Tak samo bardziej pracochonne jest wyprodukowanie ksiki kontrowersyjnej ni ksiki szablonowej. Wytwrca czajnikw byby zapewne najbardziej zadowolony, zbudowawszy jeden czajnik wysokoci drapacza chmur i wyrobiwszy w ten sposb norm. Wydawca majcy norm dwustu ksiek rocznie zrobi to mniejszym kopotem produkujc ksiki pod strychulcem.

Gust osobisty wydawcy? Nastawienie ideowe? Poczucie spoeczne? - to s jednak czynniki wtrne wobec niezomnych praw ycia. Miaem w swojej praktyce taki wypadek: Posaem do wydawcy rkopis z gr siedemsetstronicowej ksiki. Po dwch dniach otrzymaem telefon: - Dzisiaj do biaego rana koczyem pana rkopis - mwi rozentuzjazmowany wydawca. - No to podpiszemy umow? - Niech pan zajdzie do wydawnictwa - odpowiedzia z naga zgasym gosem. Nazajutrz przyj mnie nie tylko kaw, ale i koniakiem (to ju dobry znak), ponown porcj zachwytw, po czym wezwa redaktork i powiedzia jej: - Niech pani to przestudiuje z owkiem w rku, ale wie pani, tak na chamego (dosownie). Musz stwierdzi, e ksika ta dotd ley na Powzkach (tak nazywa si pka moich rkopisw nie zakwalifikowanych do druku). C wic tu zaszo? Zapewne, gdybym ksik posa drugiemu wydawcy, rwnie podobaaby mu si... jako czytelnikowi. Ale rwnie zapewne obawiaby si jej jako wydawca. Ale czeg by si mia obawia jako wydawca, skoro od tego jest cenzura? Gdyby cenzura ksik zatwierdzia, to drzazga niepokoju by zostaa. Wydawca A i wydawca B nie mieli nic ani przeciw autorowi, ani przeciw tematyce ksiki. Ale kto wie, czy za rok nie nastpi jaka zmiana nastrojw i nawet ten wydawca-wielbiciel, ktry nie wyda ksiki, nie powie rozkadajc rce o wydawcy-wielbicielu, ktry ksik wyda: - No, jak on takie ksiki wydaje... Na tak chwil wydawca-nieszcznik, ktry t ksik wyda, musi mie elazn podmurwk w postaci recenzji wewntrznych, zewntrznych i superzewntrznych i superwewntrznych. A z tymi podmurwkami... Znowu przytocz przykad z wasnej praktyki.

Przygody petenta Kiedy pad strza zabijajcy prezydenta Kennedyego, miaem na ukoczeniu dwutomowy reporta ladami Kolumba. Z punktu wybraem obfity materia o yciu politycznym Ameryki. Materia ten by tylko nebenproduktem zamierzonej ksiki reporterskiej. Jeli reporta napisany jest dobrze, czytelnik tego nie spostrzega, jaka ilo materiau zostaa przetrawiona, aby da, pozornie polotne, obrazki.

Wobec faktu zabjstwa prezydenta wielki luny materia zebrany dla innych celw nabiera niesychanej wyrazistoci. By ju zebrany, naleao mu tylko nada docelow spoisto. Wiadomo przekaza mi telefonicznie jeden z dziennikarzy podczas drzemki poobiedniej. Wyskoczyem z ka, odwoaem telefonicznie spotkanie, pobiegem do biurka, zaoyem tek Kennedy na tle midzyepoki, o czwartej nad ranem teka spczniaa podtekami noszcymi tytuy odpowiednich rozdziaw. W kadej podtece byy dwa dziay: jeden, w ktry weszy wszystkie ustpy napisane ju dla zamierzonej ksiki reportaowej, drugi, wiele pkatszy, w ktrym zwaliem surowiec researchu dla ksiki reportaowej. By on dla niej zbdny, ale dla ksiki o Kennedym okaza si pierwszorzdny. Poza tym miaem odrzucony czterystastronicowy rkopis pt. Midzyepoka. O smej rano poderwaem si, zrobiem pierwszy szkic spisu treci, na dziewit byem gotw, zadzwoniem do wydawcy z radosn fanfar, e dam ksik o Kennedym. By powd do fanfary: przecie kiedy deklarowaem cakowity ukad ksiki, nie mino 24 godziny od zamachu. Odwoaem wszystkie spotkania, zatelegrafowaem do Stanw, eby mi lotniczo wysano wszystko, co si ukae na temat Kennedyego, i wziem si do pracy. Pod wieczr byem zmczony, piem duo mocnej czarnej kawy. Koo pnocy nie mogem ani pracowa, ani zasn. Wziem proszek na sen. Mimo to w nocy budziem si i na bloczku owkiem (mam je zawsze na takie okazje zawieszone przy ku) zapisywaem pomysy dla ksiki, ujcia, analogie, ktre mi si nasuwaj, tytuy ksiek, ktrych nie doczytaem. Na drugi dzie na stole wstawionym na t okazj do mego gabinetu rozoyy si cztery pkate zeszyty odrzucanej Midzyepoki: powybierane z materiau gromadzonego dla ladami Kolumba ustpy, ktre nadaway si tylko jako wewntrzna podbudowa reportau, a tu byy w sam raz; stosy ksiek, powybieranych z pek bibliotecznych, z ktrych uprzednio wynotowaem tylko misz reportaowy i pozostawiem pobienie przejrzane ustpy naukowe lub publicystyczne. Wcieky galop po spisach treci, po indeksach. Praca. Kawa. rodek nasenny. Na trzeci, czwarty, pity dzie ten materia by prze ssany na tyle, e sporzdzony uprzednio spis treci pocz byszcze rnymi kolorami. I przez trzeci, czwarty, pity dzie - kawa i rodki nasenne. Na szsty dzie - wkluczanie do poddziaw wynikw poprzednich trzech dni w postaci lunych kartek: niech le razem, niech si przemutuj wzajemnie. Kawa i proszek na sen. Na sidmy dzie - do poudnia praca nad skojarzeniem pierwszej podteczki. Hura! - przed samym kocem godzin biurowych telefonuj do wydawcy: pierwszy arkusz mog dostarczy za trzy dni. - Podziwiam - powiedzia wydawca. Zatknem si. On mnie podziwia! Potrzebne mi bardzo to podziwianie. Jak z drukiem? smy dzie - pisanie. Na trzeci zb, z marginesem - eby mona wstawi dodatki. Kawa. rodek nasenny. Dziewity dzie - ditto. Dziesity dzie - dwie maszynistki. Kawa i proszek - ditto. Jedenasty dzie od rana telefon do wydawcy: - Jest pierwszy arkusz! Przysyajcie goca. Na to wydawca co w rodzaju:

Czy pan czasem nie z Radomiu? Jknem. Prawda, e z Radomiu, z innej epoki. Pamitam, kiedy pisaem Opierzon rewolucj, e co dzie ju stercza w domu goniec, czekajc na arkusz, i gna na rowerze do drukarenki ydowskiej, ktra zgodzia si pracowa na dwie zmiany, a korektor spa na jakim kouchu na pododze drukarni. Prawda... Nie jestem ju w Radomiu, tylko w porzdnie zagospodarowanym przemyle wydawniczym. Palcem nie rusz, pki nie otrzymaj tekstu w trzech odbitkach po 1800 znakw na stronie. Cholera! Jeszcze raz cholera! I jeszcze raz cholerrra! W tym jedenastym dniu do proszka na sen przycza si relanium. W dwunastym dniu - zebranie si do skoku na to omiusetstronicowe dzieo. Prac trudno zatumi wzburzenie. Bo tyle ju mi nie puszczono ksiek. Mam na to swoje pocieszenie: w Morzu Martwym utrzymywaem si na powierzchni, lec na wznak i czytajc gazet trzymaa mnie konsystencja wody. W zwykym morzu musz robi ruchy utrzymujce na powierzchni. W rozrzedzonej wodzie musz trzykro tyle bi petwami, aby si utrzyma. Trzykro tyle napisa, by wyda. Ale trzeba trzykrotnie pracowa - co z tego wyjdzie. To tak jak pielgrzymka do Rzymu: trzy kroki w przd, dwa w ty. Jeden krok si zarabia. Zamiast piciu godzin maszerowa pitnacie i przestrze si pokona. Ale tam szczytny cel: dobrn do jakiego Rzymu. A tu - po co ta mka? eby nie psu trawienia asekurantom? W trzynastym, czternastym, pitnastym dniu do kawy, proszka nasennego i do relanium przycza si (jednak, mimo wszelkich uspokajajcych filozofii) - bellergal. W szesnastym - dwudziestym drugim dniu - poza sekretark maszynistka od rana do wieczora. Ju i kawa nie pomaga. Koniak. A poza tym wszystkie inne paskudztwa. W czwartym tygodniu - stosy materiaw z prasy amerykaskiej. Noyczki i klej, noyczki i klej, noyczki i klej... A wic mia racj wydawca, e chcia od razu mie porzdn cao? Nie, nie mia. W takich wypadkach dopenia si ze szczotki korekty szpaltowej. W pitym tygodniu ju dwie maszynistki poza sekretark. Przychodzi zawrt gowy. Nigdy tego nie miaem. Moe pko co w mzgu? Lekarz daje aviomaryn i kae zaprzesta pracy. Ale ju koniec blisko. Do poprzednich rodkw dochodzi benzydryna. W cigu dnia si dopinguj, na noc - bior rodki uspokajajce. Szsty tydzie. Wymioty. Maszynistki pracuj na ostatnich biegach, ale wci musz co podklejanego na nowo docza. Cige wymioty, cigle pracuj. W poowie szstego tygodnia upadem na skutek wzmoonego zawrotu gowy. Jeszcze tylko trzy dni. Pracuj, jeli tak mona wyrazi si, pezajc. Ekipa dowerbowanych maszynistek, pomidzy ktre podzielono cao, przepisuje wszystko na czysto. Za to ponowne przepisanie pac 5000 z, wysyam maszynopis, kad si do ka, usuwam rodki stymulujce. Sidmy tydzie. Lekarz domowy da konsylium z docentem neurologiem. Ka wzi czterdzieci doylnych heparyn.

Nastpne tygodnie. Le. Wlewaj mi co dzie heparyn. No wic jest wreszcie nakazany doskonay spokj. A za doskonay, bo od wydawcy ani sychu. Znowu eksplozja psychiczna - lotniczo przysana pierwsza broszura o Kennedym. Nastpnie dwie ksiki. Jedna... druga... Co u polskiego wydawcy? W czytaniu... Ju mj stan poczyna si poprawia. - Co u wydawcy? - Oddano do recenzji zewntrznej. To ju miesic od wrczenia w caoci uporzdkowanego maszynopisu. Wydawca na moje burzliwe reklamacje zdradza sodk tajemnic - kto pisze recenzj. Truchlej. Jest to Bya Wana Osoba stylu przedpadziernikowego. Trzeci miesic od wrczenia maszynopisu. Sta si cud pewnego razu: wadza wydawnicza zadzwonia do petenta. Podniecony wydawca komunikuje radosnym gosem, e zaistniaa moliwo wydania ksiki. Rozhojni si wydawca: mwi, e mi przyle recenzj. Recenzja - sze stron. Wnikliwa. I rozsdna. Referent stwierdza na wstpie, e nie posuguj si sformuowaniami marksistycznymi, ale to robi mj jzyk bardziej komunikatywnym. Wnioski za jego s na og zbiene z moimi. Uwaa, e ksika ma wielkie walory, ale zaleca wydawcy popracowa nad tekstem, uzgadniajc z autorem zastrzeenia podane na tych szeciu stronach. Zastrzeenia s czciowo suszne, czciowo obojtne, w maym procencie odbiegaj od moich pogldw. Sdz, e da si uoy. Czwarty miesic. Wydawca posa do drugiej recenzji. Jest to pisarz partyjny, znawca spraw amerykaskich. Pity miesic. Ten drugi recenzent solidaryzuje si z pierwszym. Szsty miesic. Wydawca posa do kogo. Nigdy si nie dowiem, do kogo. Sidmy miesic. Kto nie wrci jeszcze z zagranicy. smy miesic. ledz namitnie i po omacku, jakie to osoby przebywaj za granic, jakie wrciy. Dziewity miesic. Wydawca donosi, e kto wrci, ale jeszcze nie przeczyta. Dziesity miesic - ditto. Jedenasty miesic. Wydawca nie informuje, czy kto przeczyta, czy nie, ale uwaa, e tyle ju przez ten rok o Kennedym napisano. Wic - nie. Kennedy umar i pogrzebion, umara i pogrzebiona jest moja ksika. W jedenastym miesicu ciy rodzi so. I ja w jedenastym miesicu... poroniem.

Niepotrzebne amace Te wszystkie amace asekurantw psu na bud si nie zday. Nie byy potrzebne z adnych politycznych wzgldw. Pogruchotay tylko autora.

Bo prosz: te dwa gotowe tomy ladami Kolumba nieco umniejszyem... na rzecz trzeciego tomu, ktry podwaowaem materiaem z Kennedy na tle midzyepoki. Wyamaem z tej ksiki jak pit cz - reszta si wtoczy nie da. Gdyby co si zmienio - ju ksiki Kennedy na tle midzyepoki nie wydam, bo pita jej cz wydarta dla innej ksiki, a te cztery pite -- zdezaktualizowane. Z ksiki wydanej na emigracji pt. Drog do Urzdowa wyamaem materia dla odtworzonej na jej gruzach ksiki Exodus. Redaktorka naczelna (ktr wreszcie spawiono) robi szereg idiotycznych skrele. Tej Osoby w ogle do koca nie widziaem na oczy, a podlega redaktorka, ktrej polecano te bzdury serwowa, nie moga ich omwi, bo si enowaa. Co robi? Zgadzam si na skrelenia w imi tych dwch krokw w ty. Redaktorka zjawia si z ponown porcj skrele. Nic ju nie mwi, tylko owkiem, Niobe przedcenzury, wodzi po wykrelonych miejscach. Nic nie mwi, tylko macham rk: - Niech bdzie. Niobe zjawia si z trzecimi zakreleniami. Teraz ju mwi: - Dosy tego. Exodus poszo na pk Powzki. Ale to nie koniec. Szwarcuj rkopis odrzuconego Drog do Urzdowa - Exodus po raz trzeci, ale ju kamuflujc jako zbir reportay caoyciowych. W tym celu dodaj z przodu kilka reportay przedwojennych i na kocu kilka reportay emigracyjnych. Razem tytu: Od Stopcw po Kair. W wydawnictwie ten nowy wypiek podoba si; akurat ten odrzucony rodek powieciowy, to znaczy Exodus vel Drog do Urzdowa, vel Wielki eksperyment (bo i taka ingrediencja, kiedy tam odrzucona, zostaa wlana w pewnej czci do wsplnego kota). Ale co do reportay, wzruszaj ramionami: rodek - beletrystyka, oba koce - reportae, to razem nie pasuje. Czy pan czasem nie z Radomiu? Tym razem w cichoci ducha przyznaj, e, istotnie, chyba jestem z Radomiu. Wic co? - po raz trzeci zawali? Robi tedy waniack min i powiadam: - Co cesarskiego - cesarzowi. Wy - wybredzajcie politycznie, ale mnie dajcie powybredza artystycznie. Naczelny redaktor, cze mu i chwaa niech bd na wieki - zgodzi si. Ostatecznie to mnie przecie bd ruga, a nie wydawnictwo. Ostatecznie nie bd wini, e wydawnictwo nie robio autorowi trzydziestu ksiek wstrtw artystycznych przy trzydziestej pierwszej. Ale pomniejsi augurowie krc gow: -- Napisz pan przynajmniej przedmow uzasadniajc to dziwactwo, e pan krzyuje yraf ze soniem i uwaa, e to wszystko w porzdku.

Owszem. Napisaem przedmowisko: O poszerzenie konwencji reportau. Doskonay sukces: trzydzieci dwie recenzje nic nie mwice o ksice, a tylko o przedmowie. No wic wida, e taka genialna. Jeden taki kto przypar mnie do kta: - Bo wie pan -- szepn dyskretnie - z t pana przedmow to ja si nie zgadzam. - Polowa na oryginalno jak kto, kto by brylowa twierdzeniem, e ziemia nie jest okrga. - Ja si te z ni nie zgadzam - odpowiedziaem, zostawiajc faceta z rozwart gb.

Na boga! - nie jestem z Radomiu... Wyobraam sobie rozwaania jakiego krytyka za p wieku: W midzyepoce, ktr przeywaa w poowie dwudziestego stulecia Polska wraz z caym wiatem, zagadnienia stojce przed Polsk byy jeszcze bardziej skomplikowane jak dla caego wiata. Czony tego wiata byy czonami jednolitej cywilizacji, ktra je wydaa. Cywilizacja zachodnia bya w defensywie, cztery pozostae cywilizacje - w ofensywie. To dawao okrelon defensywn lub ofensywn, ale jednolit postaw tym cywilizacjom, upraszczajc komplikacje midzyepokowe. Polska, ktra miaa cywilizacj raczej zachodni, nosia w sobie spadek Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Kraj ten, nie odgrodzony grami lub morzami, lecy na przestrzale cywilizacyjnym, nasikn te rnymi skadnikami, ktre, w dobie poszukiwa drogi do wsplnej gospodarki wiatowej, uniwersalizmu i porozumienia midzy cywilizacjami, mogy okaza si cywilizacyjnie elastycznymi i twrczymi. Polska, leca na terenie cywilizacyjnym raczej o kulturze zachodniej, ale o pooeniu geopolitycznym-przejciowym, moga w tym poszukiwaniu rozwiza uniwersalistycznych odegra twrcz rol, stanowic pomost przejciowy. W tych warunkach nadzwyczaj wany byby czynnik literatury torujcej drog w zrozumieniu tego zagadnienia. Tymczasem kiedy wgbimy si w literatur tamtych lat, nie uderza nas postpujca z roku na rok odkrywczo, ale wzrastajce wyjaowienie. Niektre ksiki s wzorcami unikw. Ksiki innych pisarzy, ktrzy nie wyrobili w sobie sztuki unikw, s pogruchotane, klecone, nie majce celowych form artystycznych, jednolitego wyrazu konstrukcyjnego. Na przykad... Rety, nie cytuj wywodu o sobie, podanego w analizie kilkudziesiciu innych autorw. Ten iblowiec dwudziestopierwszowieczny nawybrzydza si nad amacami Stopcw, W ppku Ameryki, nad amaniami Wojny i pira i zakonkluduje: Ta uderzajca nieporadno eglowania po fluktuacjach epoki sprawia wraenie, e ksiki te wyszy spod pira jakiego prowincjonalnego pisarza majcego tak zacienione horyzonty, e nie by w stanie nada swoim sowom adnego ustawienia perspektywicznego. Oby widmo moje wwczas wstao z grobu i wielkim gosem powiedziao: Ach, ty, w zbek czesany dwudziestojednowieczny Ryszardzie Matuszewski! To nie ja byem z Radomiu, to twoi poprzednicy zalegajcy przedproe cenzury.

Taka jest odpowied (zawajca) na jeden punkt ankiety. O ile bdzie niestrawna, to czy redakcja nie uwzgldniaby propozycji podanej na wstpie: ja ju na tamte dalsze punkty nie odpisz, redakcja natomiast mi zapaci za nie tylko p honorarium.

List Melchiora z 1972 r., koczcy ksik, do Mela, ktry przed z gr pstuleciem napisa wstp do tej ksiki
Mj Miy Mody Kolego! Bardzo mi si ongi podobaa Twoja optymistyczna drabina jani, po ktrej wspinajc si czowiek wprawdzie zbacza w niewaciwych kierunkach, ale posuwa si coraz wyej. Mino p wieku. To, co si dziao w tym czasie, mogo przewrci Twoj optymistyczn drabin w boto i wpdzi ludzi w niewski egzystencjalizm. Te bezecestwa szarpny i mn zbyt silnie, abym mg z ufnoci patrze w gr, tam gdzie jako osiemnastolatek wyrysowae jaki idealny punkt, w ktrym zbiegaj si linie poytku i pikna. A jednak mi al tych Twoich modzieczych roje. Zbieram si w sobie z tego kau, ktry pokry wiat, patrz na lec w nim Twoj drabin, ktra runa, i c widz? - przybraa ksztat lecej w bocie wielkiej spirali o coraz potniejszych zwojach. Na kadym etapie kady kolejny zwj wzbija si wyej ku niebu i na kadym etapie kady kolejny zwj spada w coraz bardziej przeraajcy sposb w boto. Tak wic myl, e jestem ten samowaty - przez cztery klimaty.

Wybr tekstw Andrzej Garlicki Przypisy opracowali Andrzej Chojnowski Andrzej Makowiecki Andrzej Notkowski Okadk i obwolut projektowa Wojciech Freudenreich PRINTED IN POLAND Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1972 r. Wydanie pierwsze Nakad 30 000+290 egz. Ark. wyd. 41,2. Ark. druk. 47,75 Papier druk. sat. kl. IV, 65 g, format 82X104 Oddano do skadania 13 stycznia 1972 r. Podpisano do druku w kwietniu 1972 r. Druk ukoczono w maju 1972 r. dzka Drukarnia Dzieowa, d, ul. Rewolucji 1905 r. nr 45 Nr zam. 129/A/72. A-99. Cena z 65.-