Capoeira historia i antropologia w trzech tekstach

Anna Bajor-Ciciliati

Brazylijski balet niewolnikw

Capoeira que bom, no cai E se um dia ele cai, cai bem1 Absolutna pynno i precyzja ruchw. Rytm. Interakcja. Czy to taniec? Te. Chocia przede wszystkim walka. Walka, ktrej celem nie jest jednak samo zwycistwo, lecz estetyczna przyjemno pynca z uwiadomienia sobie moliwoci ludzkiego ciaa, energia powstaa na skutek gorcej rywalizacji oraz poczucie jednoci z grup we wsplnym kulturowym dowiadczeniu. Wszystko to decyduje o jej wyjtkowoci i niepowtarzalnoci. Nie ma bowiem dowodw, aby gdziekolwiek na wiecie miaa swj odpowiednik. Capoeira. Ju samo to sowo brzmi jak muzyka. W jzyku Indian Tupi kapuera oznacza poudniowoamerykaski rodzaj wrzosowiska, a dokadniej wypalony lub wykarczowany obszar poronity ubog dzik rolinnoci. Na takich terenach
1

Dobry capoeirista nie upada, a jeli ju kiedy mu si to zdarzy, robi to dobrze. Cytat z bossa novy autorstwa Viniciusa de Moraesa i Badena Powella Berimbau.

zbiegli z portugalskich plantacji niewolnicy zakadali osady i yli w zgodzie z afrykask tradycj. I na tym wanie, pozornie niepodnym gruncie, wyksztacia si spektakularna sztuka obrony, stanowica dzi jedn z najwaniejszych ikon kulturowych Brazylii. Cofnijmy si jednak do pocztkw. Nowa Afryka Kolonizacja odkrytej w 1500 roku przez Pedra Cabrala Ziemi witego Krzya, nazwanej potem Brazyli od cenionego w Europie lokalnego gatunku drzewa (pau-brasil), rozpocza si w 1530 roku, kiedy to krl portugalski Joo III wysa za ocean ekspedycj w celu zbadania ziem nalenych Portugalii na mocy traktatu z Tordesilhas (1494). Przywdca wyprawy Martim Afonio de Sousa zaoy wwczas na wschodnim wybrzeu pierwsze osady So Paulo i Pirating oddajc je pod kontrol swoim ludziom i zobowizujc ich do zorganizowania plantacji trzciny cukrowej. Wie o znakomitych glebach oraz licznych bogactwach naturalnych nowo poznanego ldu rozpowszechniaa si szybko, co zmusio kolonizatorw do wzmocnienia ochrony zagarnitych obszarw. Zaludnienie setek tysicy hektarw stanowio jednak nie lada zadanie dla liczcej dwa miliony mieszkacw monarchii. Konieczne okazao si opracowanie swojego rodzaju przywilejw, ktre stanowiyby dla mieszkacw krlestwa zacht do jego opuszczenia i rozpoczcia nowego ycia na antypodach. W oparciu o informacje uczestnikw ekspedycji dokonano zatem podziau wybrzea na

czternacie dziedzicznych kapitanii i rozdzielono je pomidzy ochotnikw do sprawowania wadzy, wykorzystujc w ten sposb dowiadczenie z Azorw, Zielonego Przyldka, Porto Santo, Madery i Angoli, gdzie Portugalia miaa ju swoje kolonie. Wobec dotkliwego braku wasnej siy roboczej i niemonoci ujarzmienia miejscowych Indian, zarzdzono transport posikw z Afryki. Odprawiani z afrykaskich portw Murzyni byli chrzczeni przez ksiy odpowiedzialnych za misj ewangelizacyjn, a nastpnie znaczeni rozgrzanym elazem. Podczas transportu na statkach towarowych zwanych tumbeiros okoo czterdziestu procent przewoonych umierao z wycieczenia, ran i chorb. U celu podry ci, ktrzy przetrwali, a wic najsilniejsi, byli licytowani na rynku niewolnikw, przy czym wywodzcych si z tego samego krgu kulturowego i wadajcych tym samym jzykiem rozdzielano w celu uniknicia rebelii. Ocenia si, e w cigu XVI, XVII i XVIII wieku do Brazylii sprowadzono odpowiednio sto tysicy, szeset tysicy i milion trzysta tysicy Afrykanw2, w wikszoci Sudaczykw z plemienia Joruba, Gege, Hausa i Mina oraz Angola z ludw Bantu. Niedoywieni i pracujcy ponad ludzka wytrzymao, przeywali w niewoli od siedmiu do dziesiciu lat. Na niegodziwe traktowanie odpowiadali uciekajc i zakadajc w brazylijskim buszu osady zwane quilombos, w ktrych usiowali odtworzy afrykaskie realia.
2

Zob. Alfonso de Escragnolle Taunay, Histria geral das bandeiras paulistas escripta a vista avultada documentao inedita dos archivos brasileiros, hespanhoes e portuguezes. Typ. Ideal. H.L.Canton, So Paulo 1925.

Najwiksza z tak powstaych wiosek - Quilombo Dos Palmares heroicznie odpierajc napa portugalskich najedcw, zyskaa legendarn saw. Najwybitniejszy jej obroca znany z niezwykej odwagi i przebiegoci w walce z wrogiem Zumbi, ktry zgin mczesk mierci z rk Portugalczykw sta si symboliczn figur bezkompromisowego oporu w imi wolnoci i kulturowej odrbnoci. Przygotowaniem do tak spektakularnych aktw byy jednak zamaskowane formy sprzeciwu wobec narzuconej religii i wizji wiata. Szczeglnie istotna okazaa si skrywana pod pozorami niewinnej rozrywki z udziaem tacw i pieni praktyka kultw afrykaskich na terenie plantacji. Candombl jako reakcja na okruciestwo narzuconego boga biaych stanowio i stanowi swoisty rytua wolnoci. W rytmie bbnw oywa kult orixs, a zarazem rodzia si nowa posta oporu wobec dominacji obcej kultury. Zapisany w tradycyjnym tacu system znakw konstytuujcych afrykask mow ciaa posuy jako inspiracja dla wysoce wyrafinowanej techniki obrony, ktra staa si skuteczna alternatyw dla walki wrcz. Gra o wielu twarzach Dotarcie do waciwych rde capoeiry jest zadaniem niezwykle trudnym, zwaywszy e wikszo dokumentw dotyczcych brazylijskiego niewolnictwa zostaa oficjalnie spalona wraz z ustanowieniem nowej republiki. Najpewniej jednak przed przybyciem czarnej ludnoci do Brazylii nie istniaa na terenie Afryki forma walki porwnywalna z t praktykowan w najwikszej

portugalskiej kolonii. Przyjmuje si zatem, i capoeira narodzia si w brazylijskich senzalas3 i quilombos jako rezultat dostosowania afrykaskich tradycji tanecznobitewnych do potrzeb chwili. Na terenach Karaibw i Kuby znane s tace wojenne wykazujce podobiestwa do afrobrazyliskiej sztuki walki. Rni si od niej jednak znaczco zarwno podoem kulturowym, jak i stopniem zoonoci. W akcie uznania oryginalnoci taca niewolnikw w lipcu 2008 roku wpisano go zatem na list Brazylijskiego dziedzictwa Kulturowego (Patrimnio Cultural Brasileiro)4. Istot capoeiry, sztuki metaforyzujcej histori niewolnictwa, jest malicia (lub mandinga), czyli spryt, ktry przez wieki stanowi podstawowe narzdzie czarnych w walce z biaym opresorem. Pozwalajca sabszemu na zwycistwo nad silniejszym umiejtno przewidywania ruchu przeciwnika i dostosowywania do niego wasnej reakcji uwaana jest za cnot kardynaln capoeirysty. W walce, ktrej zasad nie jest bezporednia konfrontacja fizyczna, lecz nieustanny spr stron o przestrze, zdolno symulowania i dyssymulowania intencji pozwala wykorzysta teren rywala w taki sposb, aby go osaczy i pozostawi w sytuacji bez wyjcia. W tym aspekcie ujawnia si inspiracja capoeiry wiatem zwierzt. Tak samo jak podczas walki dwch drapienikw stosunek si w starciu dwch graczy
3

Senzala przeznaczona dla niewolnikw cz zabudowa fazendy, usytuowana najczciej naprzeciw casa grande rezydencji panw. 4 Status ten nadany zosta capoeirze przez Instituto do Patrimnio Histrico e Artistico Nacional (Instytut Narodowego Dziedzictwa Historycznego i Artystycznego) 15 lipca 2008 na wniosek Min. Kultury (Ministerio da Kultura)

zmienia si z minuty na minut. Moment nieuwagi wystarczy zatem, by straci przewag i znale si na straconej pozycji. Dlatego dobry capoeirysta zawsze potrafi przewidzie zachowanie przeciwnika i zareagowa na czas, unikajc tym samym upadku. A jeli ju mu si to zdarzy, winien podnie si najszybciej i najzrczniej jak to moliwe. Upadek oznacza bowiem w capoeirze najgorszy wstyd. Straci rwnowag to okaza si niezdarnym, a wic wystawi si na mieszno. Najbliszych zwizkw z capoeir upatruje si w angolskim tacu zebry NGolo5, praktykowanym przez modych mczyzn z plemienia Mucupe podczas rytuau efundula (inaczej mufico lub esico), ktry uprawia si z okazji osignicia przez dziewczta dojrzaoci pciowej. Brak dowodw potwierdzajcych istnienie tego obyczaju w Afryce przed wiekiem XX uniemoliwia jednak uznanie go za rdo capoeiry. Liczne podobiestwa tych dwch form rwnie dobrze bowiem mog dowodzi inspiracji pyncych z Afryki do Brazylii, jak i w kierunku odwrotnym, choby wydawao si to mao prawdopodobne. Angolska p-walka, p-zabawa, ktrej zwycizca w nagrod moe wybra sobie on, nie pacc jej rodzinie, opiera si na naladownictwie zachowa walczcych zebr. Do taca gra si na pasterskim uku zwanym, zalenie od regionu, hungu lub mbolumbumba. Wykazuje on wielkie podobiestwo z brazylijskim berimbau6 - specyficznym dla capoeiry instrumentem wykonanym z wygitego kija (verga),
5

Zob. Luis da Cmara Cascudo, Dicionrio do folclore brasileiro. Globar Editora, So Paulo 2000. 6 Ibidem

napitej na nim struny (arame), skrzynki rezonansowej (cabay), metalowej monety bd kamienia do zmiany tonacji (dobro), patyczka (baqueta), ktrym struna jest uderzana, oraz zakadanej na palec grzechotki w postaci wiklinowego koszyczka z ziarnami w rodku (caxixi). Capoeira to jedyna znana sztuka walki, o ktrej rytmie decyduje muzyka I piew. Jakkolwiek pocztkowo uprawiano j wycznie do wtru bbnw (atabaques), berimbau sta si jej nieodcznym elementem w pierwszych dekadach XIX wieku. Peni nie tylko funkcj akompaniamentu, ale I tajnego sposobu komunikacji, w tym rwnie alarmu odpowiedni sposb gry oznacza zbliajce si niebezpieczestwo w postaci wrogiego gangu lub policji konnej. Wraz z pojawieniem si w miastach band zbiegych niewolnikw, ktrzy wykorzystywali sw sztuk do rabowania biaych obywateli, zaczto bpowiem ciga capoeir z urzdu. Pierwotnie traktowana bya jako wystpek o niskiej szkodliwoci, jednak ju w roku 1890, w wyniku naciskw sterroryzowanego spoeczestwa, uznana zostaa za naruszenie bezpieczestwa publicznego, podlegajce karze wizienia od jednego do szeciu miesicy albo trwajcych tyle samo prac przymusowych na wyspie Fernando de Noronha. Sankcje prawne nie zmniejszyy jednak zainteresowania afrykask sztuk walki. Dugo uwaana za domen czarnych, zacza take budzi ciekawo klas uprzywilejowanych, w tym notabli. Na pocztku XX wieku coraz czciej podnoszono gosy w jej obronie, okrelajc j jako aktywno o charakterze sportowym. Wreszcie, w latach trzydziestych na fali Vargasowskiego nacjonalizmu capoeira, podobnie jak

samba, uznana zostaa za istotny element kultury brazylijskiej I niebawem staa si produktem eksportowym. Waloryzacja capoeiry jako manifestacji narodowego temperamentu pocigna za sob prby wypracowania spjnych metod treningu. Otwarcie w Salvadorze pierwszej akademii z oficjalna licencj (1937) zapocztkowao proces popularyzacji gry na skal midzynarodow. Wyodrbniy si wwczas dwa odrbne style jej uprawiania regional i angola. Twrca bajaskiej capoeiry regionalnej mistrz Bimba usiowa dokona modernizacji narodowej gimnastyki, wczajc do repertuaru tradycyjnych figur elementy walk wschodnich i pnocnoamerykaskich (boksu, jujitsu, catchu i taekwondo), przeywajcych wwczas okres wietnoci. Capoeira w jego rozumieniu miaa by przede wszystkim efektown taktyk obrony nie za widowiskiem o charakterze ludycznym. Zaoeniom tym przeciwstawi si mistrz Pastinha, budujc wasn koncepcj nauczania, w ktrej na plan pierwszy wysunite zostay estetyczne aspekty afrykaskiej sztuki. Kultywujc tradycyjne formy gry, szkoa angoli rozwija jednoczenie kreatywne zdolnoci swoich adeptw. Siedem figur podstawowych stanowi baz improwizacji prowadzonej z penym zachowaniem zasad dialogu. Wychowankowie szkoy Pastinii s zatem mistrzami mandingi. W przeciwiestwie do capoeiry regionalnej w angoli bezporednia konfrontacja jest bowiem niedopuszczalna. O jakoci gry wiadczy tu pynno interakcji nie za skuteczno atakw. Niekwestionowan warto stylu tradycyjnego stanowi rwnie aspekty obrzdowe, w ktrych odbija si

afrykaska wizja wiata. Rytualny porzdek, lekcewaony przez reprezentantw regionalnej odmiany walki, jest w szkole tradycyjnej witoci. Adept angoli jest wic wiadomy kulturowego bagau oraz estetycznego potencjau dyscypliny, ktr praktykuje. I dy do pogbienia jej wartoci artystycznych, podczas gdy dla skupionego na technicznych aspektach walki wychowanka mistrza Bimby priorytetem jest zwycistwo. Jeli wic analizowa capoeir jako metafor stosunkw spoecznych, oparta na idei ochrony czystoci gatunkowej metoda Pastinii byaby afirmacj afrykaskiej tosamoci poprzez uwypuklenie jej cech dystynktywnych, podczas gdy model regionalny stanowi propozycj rwnouprawnienia czarnych poprzez wczenie ich dziedzictwa w strumie kultury globalnej, kosztem zatarcia elementw indywidualnych. Rozrnienie to traci jednak powoli racj bytu. Wspczenie najczciej praktykowana capoeira moderna (atual), w rwnym stopniu skuteczna, co atrakcyjna pod wzgldem wizualnym, daje moliwo wydobycia z obu klasycznych koncepcji tego, co najbardziej wartociowe, bez ryzyka popadnicia w skrajnoci. W magicznym krgu Capoeira to walka baletnikw. Taniec gladiatorw. Pojedynek przyjaci. Gra. Zabawa, dysputa idealna symbioza siy i rytmu, poezji i gitkoci. To jedyna walka, w ktrej ruchy ciaa podyktowane s muzyk i piewem. To podporzdkowanie siy fizycznej

 rytmowi. Gwatownoci melodii. To sublimacja antagonizmw. W capoeirze rywale nie s przeciwnikami, lecz kompanami. Nie walcz, lecz udaj, e walcz. Usiuj jake radonie wyrazi konflikt poprzez artystyczn wizj. Ponad duchem rywalizacji jest w nich bowiem poczucie pikna. Capoeirysta to artysta i atleta, gracz i poeta (Dias Gomes)7. Jakkolwiek afrykaska sztuka walki popularna jest we wszystkich wikszych brazylijskich miastach, a zwaszcza w byych orodkach wadzy imperialnej, czyli w stanach Pernambuco, Rio de Janeiro, Alagoas i Bahia, wedug wielu tylko capoeira bajaska zasuguje na miano autentycznej. Ustanowiona w 1549 r. pierwsza stolica portugalskiego imperium Salvador pozostaje bowiem enklaw czarnej ludnoci, ktra ze szczeglnym pietyzmem kultywuje afrykaskie obyczaje. Salwadorska starwka zwana Pelourinho przyciga ogromne rzesze turystw pragncych ujrzec synn gr w oryginalnym wydaniu. I rzeczywicie capoeira w scenerii kolonialnego miasta jest widowiskiem wyjtkowym. Na tle bkitnego nieba i malowanych na biao kamieniczek, w miejscu, gdzie jeszcze dwiecie lat temu sta prgierz, gromadz si bosi, ubrani w nienobiae spodnie potomkowie niewolnikw, aby odprawi rytua, w ktrym oywiona zostanie pami przeszoci. Capoeira rozgrywana jest w obrbie koa utworzonego przez siedzcych lub stojcych graczy0uczestnikw. Jednorazowo wewntrz tego obszaru, zwanego rod, pozostaje tylko jedna para capoeirystw. O tempie i rytmie gry decyduje dwik
7

Dias Gomes, Alfredo de Freitas, Furaces da Bahia (Folheto do Grupo Folclrio Olodumare).

berimbau (jednego lub trzech). W pierwszym wypadku brzmienie instrumentu musi by wystarczajco donone, aby przewodzi orkiestrze i zarazem stanowi impuls do dziaa w rodzie. W drugim rola lidera przypada berimbau gunga (lub berra-boi) emitujcemu najniszy dwik. Osoba na nim grajca utrzymuje stay monotonny rytm, ktry uzupenia maj berimbau medio (redni) wprowadzajcy jeden temat oparty na brzmieniu podstawowym I viola (wysoki), sucy swobodnej improwizacji. Ponadto to muzyczne rody tworz atabaque (bben), pandeiro (rodzaj tamburynu), agog (dzwonek) i reco-reco (tarka), ktre uzupeniaj dwik berimbaus, nigdy jednak nad nimi nie dominuj. Zarwno styl capoeiry, jak m i poszczeglne etapy gry wymagaj odpowiedniej oprawy wokalnej. Peen szczerych emocji piew ludowy jest znaczcym elementem struktury dramatycznej rytuau. I tak, na przykad, wykonywana przez gracza bez udziau formujcego krg chru, charakteryzujca si wolnym tempem ladainha moe odgrywa rol wstpu do dziaa w rodzie lub komentowa biec sytuacj. Skadajca si z cztero- lub szeciowersowych strof piewanych przez solist i powtarzanych przez chr quadra suy natomiast jako to wokalne gry dotyczy bowiem najrozmaitszych tematw, niepowizanych bezporednio z akcj w rodzie. Canto corrido za to typowy dla gry o szybkim tempie dwuwersowy komentarz biecych dziaa, prowadzony w dialogu midzy solist a chrem. Pieni te, tak rnorodne pod wzgldem penionych funkcji, czy niezwyka prostota formalna. piewane dononym gosem niewyszukane rymy odznaczaj si ogromna sia ekspresji. To one, wesp z dwikiem

berimbau, s rdem tej wyjtkowej energii, ktr wyczuwa si podczas pokazu capoeiry. Rytua rozpoczyna si w momencie wejcia do rody pierwszej pary capoeirystw. Z wyjtkiem mistrzw, gracze nie maj prawa wolnego wyboru partnera. O tym, z kim przyjdzie im walczy, decyduje zatem przypadek, a cilej pozycja jak uprzedni0o zajmowali w krgu. Bram do wiata gry stanowi wyznaczone podwjna lini pknicie zwane boca-daroda (usta rody). Po jej przekroczeniu jeden z graczy intonuje ladaini zawierajc wyzwanie, na ktr ten drugi odpowiada. Nastpnie, dotykajc ziemi, a czsto rwnie i berimbau, obaj wykonuj znak krzya lub (zgodnie z tradycj candombl) szybkim ruchem podnosz do do czoa i szyi. Potem podaj sobie rce I otrzymuj pozwolenie na rozpoczcie gry osoba odpowiedzialna za akompaniament na berimbau berraboi pochyla instrument nad ich gowami. Obok mistrza (lidera grupy), berimbau okazuje si zatem najwyszym autorytetem capoeiry wyznacza on zarwno rodzaj, tempo i rytm walki, jak jej pocztek, a czsto rwnie koniec. Przystpujc do waciwych dziaa, capoeiryci okraj przestrze gry w kierunku przeciwnym do ruchu wskazwek zegara, po czym ustawiaj si naprzeciw siebie w boca-da-roda i jednoczenie wykonuj figur zwan a w kierunku centrum rody. A to rodzaj salta, w ktrym wsparte na ziemi ramiona tworz ksztat litery A, podczas gdy trzymane w powietrzu nogi przyjmuj form litery U8. I tak walka zostaje rozpoczta. Serii atakw I
8

Sekwencja a wykonana w trakcie gry jest jednym z najskuteczniejszych sposobw ataku.

unikw towarzyszy nieustanny komentarz chru zagrzewajcy do walki. Kiedy jeden z graczy pragnie zakoczy konfrontacj, wyciga rk w kierunku partnera i obaj, po wykonaniu odpowiednich ladainii, egnaj si, a nastpnie opuszczaj krg, zwalniajc miejsce kolejnej parze. Nogi do gry! Capoeira to odzwierciedlenie afrykaskiego systemu wartoci. Gest dotknicia ziemi przed przystpieniem do gry odwouje si do candombl, zgodnie z ktrym sfera sacrum znajduje si na dole, nie za na grze, jak w kulturze Judeo-chrzecijaskiej. Rwnie berimbau, podobnie jak bbny w candombl, obdarzony zostaje cechami boskimi oddaje si mu pokon i respektuje jego wol. Kolory, jakimi maluje si instrument, niemal zawsze stanowi hod dla konkretnych bstw candombl, i tak na przykad bkitny powicony jest bogini Iemanja a zototy Oxum. Ponadto berimbau, nim zostanie wprowadzony do gry, wymaga zabiegw przygotowawczych, czyli sumiennego wyczyszczenia, zmontowania i nastrojenia. Czynnoci te, choby zostay wykonane niedawno i pozornie pozbawione byy sensu, powtarzane s przed kadym spotkaniem, bowiem, tak samo jak oplatanie bbnw candombl kolorow tam suy maj przysposobieniu materialnego obiektu do penienia funkcji rytualnych poprzez obdarzenie go na czas trwania obrzdu odpowiedni moc (ax), co bliskie jest chrzecijaskiemu pojciu wicenia.

Take naturalna dla czowieka postawa ciaa ulega reinterpretacji. Pozycja do gry nogami uprzywilejowana jest nie tylko w momencie wejcia do rody, ale i w toku gry. Jak zauwaa profesor Leticia Vidor de Sousa Reis9, spord szedziesiciu trzech standardowych figur, w okoo pidziesiciu zasadnicz funkcj peni nogi i stopy. Atak przy ich pomocy wykonywany zazwyczaj nie ma jednak charakteru zwykego kopnicia. Ruch stopy przebiega bowiem po okrgu lub pokrgu, budzc skojarzenia z baletem. Obrazowe nazwy figur, jak meia-lua (pksiyc) czy religio (zegarek) dowodz, e w uniwersum capoeiry ksztat koa ma niebagatelne znaczenie. Najwyraniejsze potwierdzenie tej tendencji stanowi ginga podstawowy element ruchowy capoeiry, polegajcy na szybkiej zmianie pozycji koczyn grnych i dolnych (prawa noga wysunita do przodu, lewa do tyu / lewa rka do przodu, prawa do tyu) przy zachowaniu penej kontroli bioder. To wanie dziki tej technice poruszania si capoeira wykazuje zwizki z tacem. Idealny balans tuowia umoliwia nieustanne przesuwanie si stp po podou w rytm muzyki. Ciao capoeirysty krelce koa na kolistym obszarze wydaje si pyn w przestrzeni, wolne od wszelkiego cienia i napdzane si dwikw berimbau. Jest w tym ruchu nieokrelona pierwotna energia i pikno pynce z doskonaej harmonii. Wykorzystanie okrgu jako modelu dziaa capoeirysty pociga za sob nieustanne ewolucje ciaa na liniach gra-d i przd-ty. Nierzadko wykonuje si
9

Zob. Leticia Vidor de Sousa Reis, O Mundo de Pernas para o Ar: A capoeira no Basil. Publisher Brasil, So Paulo 2000.

rwnie inwersj na obu liniach jednoczenie, co zblia capoeir do akrobatyki. Ewolucja na linii gra-d najczciej jest szybka i chwilowa, jak w a. Bywa jednak, e gracz pozostaje duej w pozycji odwrconej, wykonujc zarazem rozmaite dziaania przy pomocy stp uwolnionych od ciaru ciaa, jak w figurze zwanej bananeir (bananowcem). Tak dugotrwaa inwersja suy, oczywicie, sprowokowaniu przeciwnika, jednak stwarza idealn okazj do zainicjowania zabawy. Znakomit realizacj tego mechanizmu jest popularna w Rio de Janeiro sztuczka znana pod nazw apanha laranja no cho tico-tico. Na ziemi kadzie si przedmiot, po ktry gracz, atakowany nieustannie przez partnera, ma sign przy pomocy ust. miech wywoany odwrceniem rl poszczeglnych czci ciaa rozadowuje napicie wywoane rywalizacj, wzmacniajc zarazem ludyczny aspekt gry. Fizycznej inwersji towarzyszy musi zmiana perspektywy. I nie chodzi tu wycznie o kierunek spojrzenia. wiat capoeiry to wiat na opak. Wraz z odwrceniem naturalnej dla czowieka postawy ciaa zmianie ulegaj znaczenia z t postaw zwizane. I tak, na przykad, bogosawiestwo tradycyjnie rozumiane jako wykonywany doni gest przychylnoci przyjmowany z pen rewerencj to w capoeirze silne pchnicie poczonych ze sob stp w pier adwersarza, a zatem atak, ktry wymaga uniku. Komiczna modyfikacja postawy pozwala odwrci znaczenie aktu, a przez to go zdesakralizowa. Dziki ironicznej transformacji przekroczona zostaje powaga ustalonego porzdku, ktry jednoczenie podlega zakwestionowaniu. Na tej samej zasadzie z powagi odziera si wizj pracy fizycznej.

Motek, noyczki czy lina narzdzia, ktrymi posugujemy si przy uyciu rk w capoeirze stanowi nazwy figur, ktre wymagaj znakomitej koordynacji koczyn dolnych. Przekorna ilustracja sposobu ich dziaania wywouje uzasadniony miech, a tym samym rozadowuje negatywne emocje zwizane ze wspomnieniem przeszoci. Chwytem ironicznym jest zreszt idea tkwica u samych podstaw capoeiry. Poruszanie si na poziomie ziemi z wykorzystaniem czterech koczyn tak, jak to robi zwierzta, jest przecie aluzj do sposobu, w jaki biali postrzegaj ras czarnych. Realizacja wizji Europejczykw na temat dzikiej Afryki okazuje si wic idealnym sposobem na jej omieszenie. Zwizki i pokrewiestwa Capoeira to jednak nie jedyna, cho niewtpliwie najlepiej znana, brazylijska manifestacja kulturowa, ktrej pocztki wi si z walk niewolnikw o prawo do zachowania tosamoci. Rwnie intrygujcym wyrazem oporu wobec biaych opresorw okazuje si taniec maculel. Podobnie jak capoeira wykonywany jest on w rodzie, ktr formuj piewajcy i klaszczcy do rytmu atabaque (brak tu berimbau) uczestnicy obrzdu. Czsto traktuje si go zatem jako komplementarn cz pokazw brazylijskiej sztuki walki, zwaszcza e poziom oryginalnoci i dynamiki tych dwch form ekspresji ludowej jest bardzo zbliony. Jakkolwiek pochodzenie maculel jest spraw kontrowersyjn, to najczciej przyjmuje si, e pracujcy na plantacjach trzciny

cukrowej niewolnicy praktykowali je w celu rozadowania negatywnych emocji, jakie ywili wobec swoich panw. Nie oznacza to jednak, e forma ta ma wycznie afrykaskie rda. Obok elementw wywodzcego si z Angoli taca cucumbi, mona w niej bowiem dostrzec take wpywy indiaskie. Bdcy elementem folkloru Bahii, zwaszcza Santo Amaro, gdzie prezentowany jest jako gwna atrakcja wita Matki Boskiej Gromnicznej (Nossa Senhora de Purificao), patronki miasta, maculel jest tacem o ogromnej sile wyrazu.. Pierwotnie wykonywane przez mczyzn, dzi stanowi jedn z najbardziej popularnych prezentacji kobiecych lub mieszanych. Jego charakterystycznym atrybutem s drewniane paeczki (grimas) ktre, uderzane o siebie rytmicznie, wydobywaj charakterystyczny dwik tworzcy kontrapunkt dla innych instrumentw perkusyjnych. W wikszoci przypadkw zastpuj one uywane w czasach niewolnictwa maczety do cinania trzciny cukrowej, zdarzaj si jednak wysoce profesjonalne wykonania maculel z udziaem ostrych narzdzi a zwaszcza noy, z ktrych w dynamicznej grze sypi si iskry. Jeszcze bardziej spektakularne efekty daje uycie poncych pochodni. Nie bez znaczenia dla atrakcyjnoci prezentacji jest rwnie wygld tancerzy. Wymalowane w plemienne wzory i przystrojone wiklinowymi spdniczkami ciaa graczy sprawiaj w ruchu wraenie barwnych widm. W pierwszych dekadach XX wieku niemal zapomniane, maculel oywione zostao przez mistrza Paulino Aluisio de Andrade, zwanego Pop. W 1943 roku zgromadzi on czonkw swej licznej rodziny oraz

przyjaci i w oparciu o wasne wspomnienia nauczy ich krokw tradycyjnego taca. Z czasem skojarzone z afrykask sztuk walki maculel stao si nieodcznym elementem niezwykle wanych dla amatorw capoeiry dorocznych uroczystoci chrztu (Batizado) i zmiany sznurw (Troca de Kordas), podczas ktrych przyznaje si adeptom sztuk walki poszczeglne stopnie zaawansowania, oznaczajc ich wizanym z boku spodni sznurem odpowiedniego koloru. Jako towarzyszca ceremonii atrakcja, taniec z pakami nastpuje bezporednio po pokazie umiejtnoci capoeirystw, poprzedza natomiast rytua zwany wyciganiem sieci (Puxada de Rede), stanowicy de facto teatralizacj popularnej legendy rybackiej. Historia rybaka, ktry, pomimo ostrzee ogarnitej zymi przeczuciami ony, wypywa w nocy na pow i, wypadszy przypadkiem z odzi, topi si, po czym wraz z sieci zostaje przez kompanw wycignity na brzeg i pogrzebany na miejscowej play, wywodzi si z czasw, kiedy rybowstwo stanowio podstawowe rdo utrzymania byych niewolnikw. Przedstawiana w formie muzycznej pantomimy z udziaem chru komentujcego akcj, opowie ta jest znakomitym uzupenieniem artystycznego przekazu tacw obronnych. W tradycyjnych pieniach wykorzystywanych w widowisku kryj si liczne nawizania do kulturowego i religijnego dziedzictwa Afryki, spord ktrych najbardziej oczywistym jest hod skadany Iemanja czczonej w candombl bogini wd. Puxada de rede to przedostatni element cyklu prezentacji w rodzie. Dziaania zamyka samba de roda, ktra daa pocztek sambie karnawaowej. Nacechowany erotycznie taniec

pojedynczych par w centrum krgu suy wyciszeniu emocji, przetworzeniu rywalizacji, ukazujc zarazem peni afrykaskiego temperamentu, dla ktrego muzyka jest czynnikiem warunkujcym. Roda to samowystarczalny mikrokosmos sytuujcy si w opozycji do wiata zewntrznego. Prowadzona w nim narracja jest zarazem afirmacj etnicznego indywidualizmu i przejawem protestu przeciw obcemu systemowi wartoci. W sekwencji tanecznych ruchw capoeiry i powizanych z ni dziaa rytualnych narzucony przez biaego czowieka porzdek zostaje zanegowany i zastpiony adem wynikajcym z afrykaskiej wizji wiata. Wszystko to dokonuje si jednak w duchu sztuki. Nad instynktem walki dominuje gboko ludzka potrzeba ujcia emocji w estetyczna form. Aspekt ludyczny agodzi zatem ostry podzia wynikajcy z konfliktu, czynic taniec wojenny rytuaem zjednoczenia. Rywale staj si partnerami, a walka zmienia si w spotkanie. Z przeciwiestw rodzi si idealna harmonia, ktra stanowi potwierdzenie cigoci ycia duchowego pokole.

Monika Proba

Capoeira jako wito

W wietle ksiki Jeana Duvignaud Le don du rien W Le don du rien Jean Duvignaud koncentruje si na temacie wita, nadajc mu nowy, nihilistyczny wydwik. Przedstawia bardzo subiektywn, cho spjn wizj wiata i wynikajcej z niej antropologii. wiat przez niego przedstawiony skada si przede wszystkim z rozproszonych, uniwersalnych energii. Natura, ta nienaruszona przez czowieka, poprzeszywana jest rdami skutecznoci, odczuwalnymi przez wszystkich ludzi na przestrzeni wiekw. Autor dowodzi swojej tezy, przytaczajc przykady miejsc kultw pogaskich, ktre nastpnie byy przejmowane przez chrzecijastwo. Czynnoci, ktrymi czowiek stawia czoa naturze stworzonej z rozproszonych energii, stanowi fundament naszej egzystencji10. Takim sposobem jest przede wszystkim wito. Chciaabym podj prb spojrzenia na capoeir, zazwyczaj rozpatrywan w sentymentalnych ramach ideologii wyzwolenia, poprzez pryzmat antropologii wita autorstwa Duvignauda. Capoeira przechodzia liczne przemiany, o wielu nie moemy nic powiedzie, dlatego te skoncentruj si na capoeirze dzisiejszej, przede wszystkim brazylijskiej,
10

Jean Duvignaud, Le don du rien. Teraedre, Paris 2007. Wszystkie kolejne cytaty, jeli nie zaznaczono inaczej, pochodz z tego wydania.

ale take z uwzgldnieniem capoeiry praktykowanej poza granicami Brazylii. Nikomu jeszcze nie udao si uoy spjnej definicji capoeiry, jednak przed rozpoczciem dyskusji na jej temat naley przede wszystkim ustali, czym ona na pewno nie jest. Czsto bywa mylnie interpretowana przez obserwatorw z zewntrz najczciej bdnie nazywana tacem ktry udaje walk. Nie jest ani jednym, ani drugim: jest po prostu gr, w ktrej przeplataj si elementy taca i sztuki walki. Tak te o niej mwi wszyscy nauczajcy, a samo praktykowanie capoeiry po portugalsku okrela si jogo de capoeira, co oznacza mniej wicej gra capoeira albo gra capoeiry. Jednak okrelenia te nie oddaj znaczenia portugalskiego, co czsto skania ludzi do tworzenia wasnych, poprawnych jzykowo (cho nie znaczeniowo) okrele. Dlatego te w Polsce tak popularne jest okrelenie taczy capoeir. Powodem tej bdnej interpretacji jest to, e niewielu obserwatorw jest wiadomych istnienia bardzo istotnej rnicy midzy pokazowymi rodas11 a rodas odbywajcymi si w akademiach12 czy w gronie ludzi zaznajomionych z t sztuk. Roda, ktra opisuje Leszek Kolankiewicz w Sambie z bogami13, a ktr nazywa poematem choreograficznym jest wanie rod pokazow, ktrej gwnym celem s popisy skierowane przede wszystkim do widzw, a nie interakcja midzy
11 12

Roda krg, w ktrym praktykuje si capoeir. Akademie miejsca, w ktrych naucza si capoeiry; zazwyczaj s to bardzo skromne budynki, czasem tylko jedno niewielkie pomieszczenie 13 Leszek Kolankiewicz, Samba z bogami. Wydawnictwo KR, Warszawa 2007

grajcymi czy rytua. Kolejnym istotnym elementem jest istnienie dwch rodzajw capoeiry: regional i angola. Regional to styl stworzony w XX wieku przez mistrza zwanego Mestre Bimba, bardzo dynamiczny i do agresywny, przypominajcy na pierwszy rzut oka, bardziej ni angola, sztuk walki. Dziki widowiskowoci regional sta si bardzo popularny na caym wiecie14. Angola jest systemem bardziej tradycyjnym, spokojniejszym, opartym na podstpie i rytuaach, ktre rzadko bywaj analizowane. Styl ten zosta stworzony przez innego mistrza Mestre Pastinha, ktremu zaleao na zachowaniu tradycyjnej formy capoeiry. Bya to swego rodzaju odpowied na poczynania Mestre Bimby, z ktrym czyy go chodne stosunki. Mwi si, e angola jest sztuk dla starych, dowiadczonych graczy, dlatego te tradycyjnych angoleiros15przedstawia si jako starszych mczyzn, elegancko ubranych, w kapeluszach. Jasne stroje maj dawa nam do zrozumienia, e graczom nigdy nie zdarza si upa. Angola w pierwszym kontakcie jeszcze bardziej ni regional fascynuje Europejczykw. Gwnie ze wzgldu na jej mistyczny charakter i ruchy, ktre zdaj si czsto by pozbawione celu i funkcji. Naley rwnie pamita, e prowadzc dyskusj o Brazylii, nie mona skupia si na jednym tylko elemencie folkloru. Candombl (oraz inne kulty optania), capoeira i samba to nierozerwalne skadniki kulturowej tosamoci Brazylii. Wszystkie te elementy przenikaj si nawzajem, a cznikiem jest przede
14

Angola jest w Polsce mao popularna. We Wrocawiu znajduje si jedyna w Polsce grupa oficjalnie zajmujca si Angol. 15 (port.) ludzie praktykujcy capoeir angola.

wszystkim wszechobecny rytm, ktrego lady mona odnale w kadym opisie Brazylii. Cicie czyli fizjologia transu W rozdziale na temat transu Duvignaud skupia si na brazylijskich kultach optania: candombl, macumba, umbanda. Nie sposb nie przeprowadzi paraleli midzy tymi obrzdami a praktykowaniem capoeiry. Podobiestwa s uderzajce, poczwszy od miejsca (zawsze w maym pomieszczeniu wypenionym symbolami zaczerpnitymi z rnych kultw) czy muzyki, a koczc na rodzaju energii, ktr si operuje w obu przypadkach, zwanej axe. Duvignaud kadzie nacisk na rozrnienie midzy transem a nawiedzeniem. Trans jest stanem, ktry osigamy dziaajc rnymi sposobami na swoje zmysy po to, by wyzwoli umys ze struktur i konwencji spoecznych, co pozwala czowiekowi pozby si ciaru wasnego ja. Duvignaud cytuje sowa Maussa, opisujce trans: wiadomo kadego czowieka dominuje ta sama myl, jedna halucynacja, jeden cel. Wszystkie ciaa koysz si tak samo, wszystkie twarze maj t sam mask, wszystkie gosy krzycz to samo. Prawa psychologii spoecznej niszcz psychologi indywidualn. Sposoby wspomagania transu s zawsze podobne: wykorzystuje si wszystkie zmysy do zniszczenia tej warstwy czowieka, ktra zamyka nas w funkcji. Rytm, ktry spotykamy w candombl, w capoeirze, w obrzdach afrykaskich i islamskich jest taki sam: trzy

uderzenia, z ktrych jedno jest akcentowane. Sposoby wprowadzania w trans s powszechnie znane, jednak Duvignaud kadzie nacisk na towarzyszce mu zachowania, nazywane przez niego szar stref, ktra bya dotd przez antropologi lekcewaona. Ma na myli pozornie nieznaczce czynnoci towarzyszce zarwno przygotowaniom do wita, jak i jego obchodom. Czynnoci, ktrych nie zauwaamy, poniewa nie wchodz w obszar funkcjonalizmu, cho s integralna i moe podstawow czci ludzkiej wiadomoci. Duvignaud postanowi dowie swojej tezy, opisujc przygotowania do obrzdw umbanda w brazylijskim terreiro16. Zauwaa, e inni obserwatorzy nie zdaj sobie sprawy z oczekiwania, zamieszania, wahania, ktre wpywa na wszystkie postaci. A przecie w tym tkwi niezbdny element kultu: reprezentacja mitw i transe nie rozpoczynaj si nigdy na sygna reysera. To roztargnienie i poruszenie ma by przejawem oddziaywania rodzaju pamici zbiorowej, uczestniczka obrzdw, zapytana o to poruszenie, mwi: to ma nam przypomina, ktre gesty mamy wykonywa, a ktre nie. Bardzo podobny opis przygotowawczego rozgardiaszu znajdujemy w przypadku wita w Sidi Soltane17, gdzie uczestnicy cay dzie si schodz i zanurzaj w gestach i rozmowach, ktre ostatecznie trac jakiekolwiek znaczenie. Ten opis przywodzi mi na myl scen z filmu18 przedstawiajcego rod w Salwadorze19.
16

Terreiro miejsce, gdzie odbywaj si obrzdy; zazwyczaj may budynek, w ktrym mieci si jedna sala 17 Sidi Soltane miejscowo na terenie Tunezji. 18 Mowa o filmie nakrconym przez czonka grupy Unicar. 19 Salwador miasto w Brazylii, kolebka capoeiry.

Uroczysto odbywa si w zamknitym pomieszczeniu. Capoeiristas, ubrani na biao, stoj w krgu. W sali znajduje si wielu widzw, siedz albo stoj stoczeni po jednej stronie okrgu. Gry prowadzone w rodku roda s nieregularne: kada ma inny charakter, nie ma jednej zasady wykorzystania gry. Nagle do rody wskakuje chopak, ktrego strj rni si od obowizujcego ma na sobie szorty. Kto przerywa gr, chcc mu poda spodnie, zamieszanie ronie, ale gracze wracaj do gry. Jest bardzo gorco, wszyscy si poc, podoga staje si mokra. Moda, gruba dziewczyna w stroju capoeiristy przeciera leniwie kilka razy podog szmat. Widzowie mieszaj si z capoeiristas, ale zdaj si nie patrze na bieg wydarze. Autor Le don du rien rozwaa teatralny aspekt transu oraz istotn dla jego osignicia rol publicznoci: osoba na scenie tworzy symbole, ktrych signifiant nie zaley od niego, ale od publicznoci. Publiczno jest podpor i odpowiedzi na zdarzenie. Duvignaud przypomina, e aktor europejski wyrasta z kultury pisma i druku, w ktrej aktor suy pisarzowi i nie ma szansy odda si we wadanie postaci mitycznej. Kada rola jest wejciem we wczeniej spreparowany kadr. Wysiki Grotow3skiego i Strasburga byy wci, wedug niego, zdominowane pismem. Jednak Duvignaud mimo wszystko potwierdza rwnie moliwo oddziaywania opisywanych przez siebie manifestacji na umysy zachodnie. W przypadku capoeiry nie ma wtpliwoci, e mamy do czynienia z forma aktywnoci opierajc si na transie. Wszystkie elementy rytuau s do tego przystosowane. Sama akademia, ktra zazwyczaj mieci

si w surowo wykoczonych niewielkich pomieszczeniach, sprzyja intensywnoci dziaa grupowych. Czsto zdarza si rwnie, e przygotowaniom do rody towarzyszy rozbudowany ceremonia na przykad w akademii Mestre Curio w Salwadorze rod poprzedza si dugim wstpem muzycznym, podczas ktrego mistrz obchodzi akademi z dymicymi kadzidami, proszc tym samym o bogosawiestwo. Koo, w ktrym odbywa si rytua capoeiry, sprzyja temu rodzajowi teatralnoci, w ktrym publiczno tworzy wydarzenie w rwnym stopniu, jak ludzie znajdujcy si wewntrz koa. Wystarczy sign do drugiego przykadu podanego przez Duvignauda wito w Maroku: odbywajce si bez okazji, ekstatyczne, transowe, dostpne dla wszystkich. W kulturze europejskiej analogii szuka naleaoby w pogo na koncertach punkowych. Zarzuca si czasem capoeirze, e w sztuczny sposb podkrca emocje: Chcielibymy, eby trans by rytuaem czystym i absolutnym. Gdzie takie rytuay mogyby istnie? pyta autor i stwierdza, e publiczno jest tak samo potrzebna transowi, jak i aktorowi. Trans jest stanem poszukiwanym dla samego siebie, pozwalajcym nam wydosta si ze struktur spoecznych. Nawiedzenie moe nastpi po transie, ale implikuje wcielenie si w inna istot. Trans prowadzi zawsze do wita, podczas gdy nawiedzenie, ktre jest przywilejem elit, prowadzi do religii. Moemy podejrzewa, e capoeira rozwijaa si rwnolegle z kultami optania, moliwe, e wychodz

one z tego samego rda. Podobnie moe by z samb nie mam tu na myli samby karnawaowej ani towarzyskiej, ale uliczn albo tak zwan samba de roda20, ktra taczy si na zakoczenie rody. Moemy w nich rozpozna tace, ktre w Afryce taczy si jeszcze dzi. Inaczej mwic, capoeira moe by po prostu form, ktra rozwina si przede wszystkim dlatego, e pozwalaa osign stan rozpuszczenia struktur. Nike mona, rzecz jasna, zaprzecza, e bya te sztuk walki. Mona postawi hipotez, e moliwo bycia czym innym, czym wicej, dajc moliwo wychodzenia poza ograniczenia ciaa tkwice w wiadomoci czowieka oraz eliminujc hamulce takie jak bl czy strach, sprzyjay walce. Trans przecie moe by kontrolowany i bywa wiadomie wykorzystywany na przykad przez charyzmatycznych przywdcw religijnych, czsto zreszt wywodzcych si z Afryki. Istniej wiadectwa z okresu kolonializmu mwice o powstaniach w quilombos21, w ktrych wykorzystywano capoeir. Capoeiristas bywali rwnie wykorzystywani przez Portugalczykw podczas tumienia buntw najemnikw z Europy.

Koci i skra o symbolu

20

Samba de roda w Brazylii: http:?? Pl.youtube.com/watch? v=jP_XcqDI_ck . Samba de roda w Europie: http://pl.youtube.com/watch?v=4Mf_PTB8juc&feature-=related 21 Quilombos osady tworzone przez zbiegych niewolnikw.

Na pocztku rozdziau zatytuowanego Koci i skra Duvignaud przeprowadza krytyk dotychczasowych teorii symboli, ktre ra trywialnoci opierajc si na rozdzieleniu signifiant i signifie. Autor proponuje spojrzenie na symbol jako na rzecz, a nie jako na znak. Taka interpretacja wywodzi si przede wszystkim z jego wizji wiata, ktrego natura jest blisza wizji czowieka pierwotnego ni wspczesnego. Rzeczywisto bowiem stworzona jest z rozsianych po wiecie energii, ktrych zrozumienie nas przerasta, ale ktre moemy odczuwa. Miasto jest tutaj konstrukcj bdc ucieczka od tych si. Duvignaud twierdzi, e praktykowanie symbolu rozpoczo si od zwalczania si dziaajcych destrukcyjnie na ludzko: pierwszym jego przejawem byy pogrzeby epoki neolitu, ktrych celem byo oczyszczenie koci z mikkich substancji i przez to wprowadzeniem mierci w ycie. Wszelkie praktyki, ktre nazywamy magi, s wedug niego rezultatem tego spotkania twarz w twarz z natur, spotkania z energiami, ktrymi ona jest poprzeszywana. Dla wikszoci ludzi mana jest magi, ale dlaczego nazywa j magi, skoro dla Melanezyjczykw oznacza ona prawdziw si? Marzenia, niewiadomo, a moe nawet cae ycie psychiczne nie porusza si w trjwymiarowej rzeczywistoci euklidesowej. Duvignaud twierdzi, e umys kadego z nas jest umysem dzikim. Istnieje w kulturze dyskurs, ktrego przedmiotem s spotkania czowieka z owymi hierofantami, jednak zazwyczaj nie wykraczajcy poza ramy kultury oralnej. Duvignaud przytacza tu przykad przygd Ulissesa jako wdrwki

po miejscach naadowanych tymi energiami (Circe, cyklopi). Twierdzi rwnie, e owa bdzca myl, ktra naley do wiata natury, wdziera si czasem w miasto, ale jedynie jako sowa kobiet czy dzieci spychane na margines i niedoceniane. Jednym z jej przejaww s banie. Duvignaud twierdzi, e banie charakteryzuje tren sam duch, ktry kieruje dzikimi, aby prosili ziemi, by stworzya ze zmarego symbol: kosmos, gdzie spotykaj si czowiek i energia, jest kpiel z kwasu, ktra da bohaterowi posta czowiecz. Niedugo ta prba przyjmie nazw inicjacji. Warto zatrzymac si przy temacie miasta. Wedug Duvignauda miasto to skonstruowany dyskurs, w ktrym tworzy si mity na podstawie elementw wyrwanych myli bdzcej, mity nie maj ju energii, ktrym czowiek stawia czoa, staj si metafor. Symbol rodzi si z przejcia od natury i kultury nomadw do dyskursu i do miasta, symbol wci si odnawia z frustracji, ktr powoduje, odsyajc cigle do innego symbolu. Od symbolu Duvignaud przechodzi do definicji wita, ktre wedug niego czy si z nim cile, poniewa symbol jest jego skadnikiem, wito jest czynnoci, podczas ktrej czowiek odnajduje w konwulsji obcej wszelkim konceptom zderzenie spoeczestwa z natur [] akt subwencji i destrukcji. Duvignaud wspomina o procesie ksztatowania si nowej tosamoci Afrykanw przywiezionych do Brazylii, przywoujc myl Burchardta: W okresach, gdy cigo kultury podlega rozpuszczeniu bd zniszczeniu, czowiek bywa poddany myli bdzcej, kierujcej jego osob. Czy capoeira nie jest wyjtkowo

wyrazistym przykadem wybuchu bdzcej myli wynikajcej z gwatownego odcicia ludzi od swojej kultury? Przygldajc si pieniom piewanym podczas praktykowania capoeiry, trudno nie zauway, e one rwnie nale do baniowego wiata tego dyskursu. Oto kilka fragmentw: 1) w tej rodzie penej magii Gra dostaa gsiej skry 2) Uwolnijcie magi, uwolnijcie magi 3) Jestemy czarnymi strami Ruandy Ktrzy przychodz czci Conceicao Stary czarny czowiek siedzia Przy wejciu do starej bramy Stary czowiek z viola Stary czowiek z gitar 4) Pakaa, przyjacielu, za zotym sznurem, Ktry zosta jej skradziony 5) Kobra mnie ugryza Ale jej trucizna mnie nie skrzywdzi nad brzegiem Cais 6) Moja krlowo, syreno morska Nie pozwl zaton mojej odzi. Praktyk capoeiry w dzisiejszych czasach mona przyrwna do renesansowych ceremonii dworskich, o ktrych pisze Duvignaud. Wedug niego ceremoniay SA precyzyjnymi aktami spoecznymi, ktre animuj pewien rodzaj wspycia spoecznego, jednoczenie go nie kwestionujc. Ceremonie te wyrastay ze sztuki metamorfozy i odwoyway si do postaci pochodzcych ze wiata myli bdzcej; przywoywano wtedy m. in.

Jazona, Herkulesa, Kupidyna, Merlina, Rolanda. Przywdziewanie tych postaci pozwalao czowiekowi by czym wicej ni zwykym czowiekiem. Podczas rody piewa si pieni o nieistniejcym ju magicznym wiecie capoeiry o graczach, ktrych nie imaj si noe, o syrenach, tajemniczych rdach. Wchodzc do rody czowiek zanurza si w ten wiat, utosamiajc si z nim, tak jak uczestniczki obrzdw candombl wchodzc do morza, zanurzaj si w metaforze. Jednak zarwno we wspomnianych ceremoniach renesansowych, jak i w praktykowaniu capoeiry mona dostrzec przewrotno: wita te wzbogacaja i utrzymuj cigo spoeczestwa, a jednak figury wystpujce w nich odwouj do obrazu wiata, ktry stawia czowieka twarz w twarz z siami natury: seksualnoci, mierci, godem Zapewne niezwyko capoeiry bierze si z jej historii nietypowego przypadku wybuchu myli bdzcej w miecie ( cho powszechnie obecna jest jedynie w kulturach pierwotnych). W miecie, ktre zostao zbudowane po to, aby przed ni chroni. Procesy niszczenia struktur poprzez rytuay wyrose z kultur pierwotnych, dajce moliwo owego skoku w bdzc myl, jest tym, co moe wspczesnego czowieka pociga najbardziej. Dziki nim moemy dotkn sfer, ktrych nie moemy dowiadczy poprzez dyskursy naszej kultury, gdzie podstaw humanizmu jest literatura. Duvignaud zauwaa, e problemem naszej kultury jest to, e elity intelektualne szukaj w formalnych rozwizaniach wytumaczenia dla wiata, od ktrego si odwracaj. Prawdopodobnie dlatego capoeira okazuje si tak inspirujca dla wielu dziaa teatralnych. Capoeira bywa

uywana w pracy teatralnej dwojako. Przede wszystkim jej jzyk, ktry prowadzi do rozlunienia struktur spoecznych, moe suy jako narzdzie do dekonstrukcji aktora wbudowanego w przyzwyczajenia codziennoci po to, aby zbudowa now posta mwic innym jzykiem. Posta teatru otwartego na czowieka, teatru nie wywodzcego si z tradycji europejskiej. Jak zauwaa Duvignaud, teatr europejski wyrs na fascynacji cierpieniem i wyobcowaniem jednostki, ktra stoi samotnie przed oczami Boga. Zawsze chodzi o to, eby wyizolowa czowieka w rodku okrgu po to, eby go potem zniszczy. Capoeira jest teatrem celebrujcym postaw do, jest radosn celebracj wspbycia ludzkiego. Capoeira sprawia rado z ogldania dialogu dwch wsplnie poruszajcych si cia. Teatr Gardzienice stara si tworzy, wychodzc wanie od postawy do. Dlatego te moemy zauway uderzajce podobiestwo midzy treningami capoeiry a treningiem wzajemnociowym prowadzonym w Gardzienicach w obu przypadkach jest interakcja dwch cia na zasadzie: bodziec reakcja, a poprzez to stwarzanie siebie nawzajem. Capoeira suy take w samym procesie kreacji. Obcy nam jzyk capoeiry stawia czowieka twarz w twarz z natur. Dlatego te capoeira moe suy do opisywania tych dowiadcze, do ktrych nasze klisze kulturowe nie daj dostpu. W przedstawieniu Kroniki obyczaj lamentacyjny Teatru Pie Koza scena wspbycia ze zmarymi oraz ich odchodzenia oddano za pomoc capoeiry. Capoeira, bdc spotkaniem z Natur, moe by take tacem z duchami.

Dar W rozdziale zatytuowanym Zakad Duvignaud polemizuje z teoriami antropologicznymi dotyczcymi pojcia daru. Zarzuca antropologom, e zbytnio zracjonalizowali dar w ujciu kultur pierwotnych i twierdzi, e ludzie wychowani w spoeczestwie kapitalistycznym nie potrafi poj daru wystpujcego w kulturze nie wyrosej z naszej koncepcji ekonomii. Zaprzecza te teoriom, ktre twierdz, e wszystkie kultury ostatecznie dotr do naszego systemu ekonomii rynku. Proponuje wic, aby rozpocz analiz nie od teorii, ale od samych przedmiotw. Udowadniajc niedorzeczno takiego sposobu pojmowania daru, opisuje przypadki, w ktrych dary, nie majce adnej wartoci ekonomicznej, skadaj ludzie yjcy w niedostatku. Autor przywouje wito odbywajce si w Sidi Soltane (Tunezja), ktre suy za modelow egzemplifikacj jego tezy: nie ma nic innego do podarowania ponad t nico, ktra stanowi cz zakadu ukrytego w kadym wicie. Duvignaud twierdzi, e w przeciwiestwie do rytuaw sakralnych czy czynnoci technicznych, nie istnieje adna koncepcja poprzedzajca wito. Sami uczestnicy wita Sidi Soltane nie potrafi wytumaczy, dlaczego bior w nim udzia. Dzieje si tak dlatego, e zawsze tak si dziao. wito Sidi Soltane wymyka si naszym klasyfikacjom opierajcym si na funkcjonalizmie. Podczas tego wita dokonuje si co, co moemy postrzega jako ofiar: uczestnicy przyprowadzaj zwierzta, ktre zostaj nastpnie zabite,

ale z ich misa nie robi si uytku. Ofiara ta staje si spektakularnym niszczeniem jedynego dobra, jakie posiadaj. Gest ten odbiera uczestnikom moliwo kumulacji dbr, wejcia w system ekonomii rynku. Sidi Soltane jest tylko pretekstem do odegrania z pasj negacji wiata ekonomii. Podczas tego wita uczestnicy przemieniaj swoj dziaalno w symbol. Zastanawia, dlaczego Duvignaud krytykuje narzucanie przez czowieka Zachodu idei ekonomii rynku innym kulturom, podczas gdy sam pokazuje przypadki, kiedy te kultury niszcz ekonomi, a wic musz mie jak jej ide. Niszcz ekonomi, ktra ma by , wedug niego, charakterystyczna tylko dla naszego krgu kulturowego i ktra nie istnieje w koncepcjach innych kultur. Ponadto kultury opisywane przez Duvignauda nie nale do kultur pierwotnych, ale s wyranie dotknite przez nasz cywilizacj. Zarwno kulty nawiedzenia w Brazylii, wita zmarych w Meksyku, wito Sidi Soltane, jak i inne wita marokaskie powstaway w spoecznociach, w ktrych spotykay si oba wiaty, a racjonalna idea ekonomii moga dotrze do umysw nie znajcych jej wczeniej. Czy mentalno pierwotna nie jest zdominowana przez jednolit wizj wiata, gdzie sacrum i profanum istniej obok siebie? Czy jest w kulturze pierwotnej miejsce na wito, ktre neguje ekonomi rynku po to, aby stan twarz w twarz z natur? Le don du rien opisuje zatem wita, ktre rodz si ze spotkania dwch wizji wiata: czy to w Ameryce Poudniowej, Afryce czy Europie. Moemy podejrzewa, e z tej perspektywy wita powstaj tylko w wyniku takiego spotkania. Kluczowa jest przy tym terminologia:

Duvignaud wyranie oddziela wito od rytuau religijnego. Przypomina mi si inny fragment ze wspomnianego ju filmu nakrconego w Brazylii. Widzimy w nim sceny z bardzo cikiego treningu dla zaawansowanych czy te wtajemniczonych. Uczniowie wicz ataki i kopnicia, nauczyciel kae im dziaa agresywnie, nacieraj na siebie z ogromna si. Wida, e w maej salce jest bardzo gorco, ze wszystkich cieka pot, na twarzach wida zmczenie. wiczenia staj si coraz intensywniejsze, a przechodz w zapasy: pary siuj si na ziemi w spazmatycznych uciskach, ktre powoli przestaj wyglda jak zapasy, a przypominaj ucisk kochankw. Nie wiadomo ju, czy uczestnicy jeszcze walcz, czy si poddali, czy te po prostu nie maj ju siy si rusza i zastygli w tej groteskowej i perwersyjnej pozycji. Nie ma w tych zapasach celu, bo w capoeirze nikt nie wygrywa, a jednak trenujcy katuj na tej sali wasne ciaa. To wyczerpanie, bezcelowe zniszczenie materii, ktra stanowi, mona porwna z uczuciem bogoci doznawanym przez uczestnikw wita Sidi Soltane po odrzuceniu wszystkiego, co posiadali, a wic tego, co ich definiowao w kategoriach ludzkich. Wedug Duvignauda, istot tego zakadu przeczuwa ju Pascal to, co wnosz do tego zakadu, jest niczym w porwnaniu z tym, co mog zyska. Duvignaud doszukuje si pocztku swojej teorii u Johanna Huizingi, ktry w Homo ludens pisze, e widzi w zachowaniu ludycznym zerwanie funkcjonalizmu aktywnoci spoecznej, gdzie wszelka dziaalno skupia si na wyznaczonym celu. Ofiara jest gr, w ktrej skadamy niepotrzebny dar z nicoci, ktr posiadamy.

T nicoci, albo ta odrobin, ktr posiadamy i ktr ofiarujemy, jest prawdopodobnie to, co mieci si w ramach funkcjonalnoci. To powicenie funkcjonalnoci dla owego stanu astrukturalnoci jest wywoywane fascynacj tym, co jeszcze niedokonane, nieprzeznaczone dla czowieka w jego wymiarze spoecznym. Fascynacja gr jest fascynacj czowieka ustrukturowanego przez kultur. Dla Duvignauda modelowym przykadem denia do tego uczucia jest hazard. Jednak za pocztek gry Duvignaud uwaa moment, kiedy kobieta i mczyzna przerywaj mechanizm reprodukcji, robi z mioci przyjemno. W grze nastpuje skandaliczne odwrcenie funkcji, ktre kieruje sytuacj w stron moliwej katastrofy, poniewa podwaa zasadno ustalonych regu. Takim odwrceniem jest rwnie capoeira, ktra tworzy walk, nie prowadzc do zabijania, ani nawet nie do zwycistwa. wito W ostatnim rozdziale Duvignaud stara si wydoby z myli europejskiej wtki, ktre wskazywayby na gboko zakorzeniony w umyle pierwiastek wita. Autor podejrzewa, e wanie wraz z ilustracjami wit nastao przejcie od ikony do obrazu. Ikony, ktra bya skutkiem chrzecijaskiej wizji wiata: artyci zauwayli, e sytuacja czowieka we wszechwiecie nie jest w sposb absolutny zdefiniowana przez dogmaty kocielne. Malarstwo europejskie jest prawdopodobnie rezultatem odkrycia pewnej autonomii

form w przestrzeni. Autonomii, ktra obdarza manifestacje historyczne i wita swoj spektakularna si. To uwolnienie form dotyczyo take formy ludzkiej; czowiek mg teraz wczy siebie w manifestacj sakraln, jak to miao miejsce na przywoanych przez autora obrazach Piera Della Francesco, ktre zbudowane s z cia i kostiumw wspczesnych, czy te na obrazach, na ktrych pikne dziewczta z rodzin patrycjuszowskich reprezentoway Wenus. Jednak: wito nigdy nie naleao do oceny rzeczywistoci ani estetyki, ale do pewnej idei wzniosoci wywoanej poczuciem nieskoczonoci, ktr autor widzi m. in. u Kanta. U Kanta uczucie wzniosoci wywoywaa natura, prawdopodobnie dlatego, e przeczuwa i nieskoczono nie ley w naszych sdach ani wiadomoci, ale poza ludzkimi kategoriami, a przez to czy nas z kosmosem. Duvignaud zgadza si z Schillerem, ktry twierdzi, e Kant przeczu estetyczn przyszo czowieka. Zapewne Kant jeszcze wwczas nie mg wiedzie, jaki obrt przyjmie nauka w nastpnych wiekach, a jednak przeczu, e czowiek znw skoni si ku wizji teorii rzeczywistoci, w ktrej wszechwiat nie jest jednolit, atw do opanowania przez czowieka materi, i e taki wanie wiat znw zafascynuje czowieka. XIX i XX wiek przyniosy wiele zmian zarwno w nauce jak i sztuce, mona je postrzega jako kontynuacje przeomu, ktry zapocztkowali przywoywani przez Duvignauda malarze toskascy, odrywajc si od zotego nieba i stereotypowych figur. Kant przeczu pragnienie, ktre miao zdominowa wielu ludzi, a ktre potwierdza si

poprzez wci szerzce si praktyki wit, coraz odwaniej podchodzce do nieskoczonoci.

Leszek Kolankiewicz

Notatki po spektaklu: O candombl da Bahia

[fragment] () Z pokadw lecych najgbiej, to znaczy z jzykw bantu, pochodz nazwy najoglniejsze i najszerzej znane. A wic na przykad sowo samba () czy capoeira pocztkowo nazwa wdrownego atlety popisujcego si rzucaniem noem, wspczenie nazwa sawnego w caym wiecie kunsztu brazylijskich Murzynw: po trosze sztuki walki, po trosze gimnastyki artystycznej, w sumie niezwykego taca wykonywanego przy wtrze bbenkw przez dwjki zapanikwakrobatw. Tu dygresja. Pokazy capoeiry mona oglda w caej Brazylii niemal wszdzie, gdzie s Murzyni jako swego rodzaju atrakcj turystyczn kraju, w ktrym nie ma trzynastowiecznych katedr. Ale turyci odwiedzajcy Salvador s do obejrzenia capoeiry wrcz zobowizani. Wystarczy z placu, przy ktrym mieci si paac Tom de Souza, bdcy obecnie siedzib wadz municypalnych zjecha synna winda Lacerna z Miasta Grnego do Dolnego, by majc przed sob port, wyj prosto na salwadorskie sukiennice, ktre nazywaj si Mercado Modelo. W pkolistym podcieniu Mercado Modelo prawie zawsze ustawione jest arenowe podium otoczone tumem gapiw: z daleka ju sycha bbenki, a kiedy si czowiek przecinie bliej, odsania si

fascynujce widowisko. Rosy mczyzna penicy funkcje swojego rodzaju maitre de ballet, wadczym gestem, bez sw wyznacza kolejne dwjki zapanikwakrobatw. Ubrani w nienobiae lune spodnie, obnaeni do pasa, bosonodzy, zwinnie wskakuj na podium. Powolutku, nie spuszczajc si z oczu, czajc si, bezustannie balansujc, pynnie przechodzc od gbokiego przysiadu do pprzysiadu okraj aren. Ich ruchy staj si stopniowo szybsze, ewolucje bardziej zamaszyste: wykonuj gwiazd lub staj na rkach i robi w powietrzu pszpagat, wreszcie zaczynaj skoki i przewroty wszystko w rytm bbenkw i w idealnej wzajemnej harmonii. Z pocztku oddaleni od siebie i tylko jakby poczeni niewidzialnymi nimi, zbliaj si coraz bardziej, w kocu wyprowadzaj nage, jak bysk noa, ciosy nogami krcc si w pobrocie albo wykonujc salto. Ale te ciosy nigdy nie dosigaj przeciwnika-partnera, jakim cudem, a raczej nadzwyczajnym kunsztem zatrzymane w ostatniej chwili. Hipnotyzujce widowisko. Te zapasy to prawdziwe poematy choreograficzne. Najwikszy entuzjazm widowni wzbudzaj walki dwumetrowych dryblasw ze zwinnymi malcami, ktrzy dopiero ucz si trudnej sztuki capoeiry. Plenerowe zajcia szk capoeiry mona w Salvadorze obserwowa na trawnikach nie opodal starego, szesnastowiecznego fortu Monte Errat. Caa histori tej sztuki mona natomiast przeledzi zwiedzajc Museu Afro-Brasileiro przy Terreiro de Jesus na Pelourinho; ekspozycja powicona jest tylko dwm tematom, za to najwaniejszym dla kultury Czarnej

Brazylii: wanie capoeirze i kultowi optania candombl.

Pierwodruki: Anna Bajor-Ciciliati, Brazylijski balet niewolnikw oraz Monika Proba, Capoeira jako wito Didaskalia nr 88, grudzie 2008 Leszek Kolankiewicz, Notatki po spektaklu: O candomble Dialog 1/1995.