Pastwo wywiera wpyw na prawie kad ludzk dziaalno.

Ksztatuje i kontrolu-|e wiele dziedzin, od edukacji po kierowanie gospodark, od opieki spoecznej po Warunki sanitarne oraz od porzdku wewntrznego po obron zewntrzn. Tam, E<ie nie ksztatuje ani nie kontroluje, tam reguluje, nadzoruje, pozwala albo zaka-^>jt Take te aspekty ycia, ktre zwykle uwaa si za osobiste czy prywatne (ma-^stwo, rozwd, aborcja, kult religijny itd.) podlegaj ostatecznie wadzy pastwo-* Nie zaskakuje wic, e politologia jest czsto rozumiana jako nauka o pastwie, """tta sposobu, w jaki zorganizowane s instytucje pastwowe, ocena wpywu pa-r"* na spoeczestwo itd. Jest oczywiste, e zarwno debata ideologiczna jak i po-' Partii zwykle skupiaj si na kwestii odpowiedniej funkcji czy roli pastwa, -ifc " 3 t*'m' czym powinno zajmowa si pastwo, a jakie sprawy naley pozosta-PO)edynczym osobom i stowarzyszeniom. Zatem istota wadzy pastwowej sta-- *'ednyni z gwnych przedmiotw zainteresowa analizy politycznej. Debata ta Cbata o pastwie) porusza niektre z najgbszych i najtrwalszych podziaw *" Polityki. Termin pastwo" ma niezwykle szerokie pole znaczeniowe. Odnosi si ono do: zbio- X ru instytucji, jednostki terytorialnej, idei filozoficznej, instrumentu przymusu czy uci-j" sku itd. Ten zamt wywodzi si, po czci, z faktu, e pastwo jest rozumiane na trzy |bardzo rne sposoby, a mianowicie z perspektywy: idealistycznej, funkcjonalistycz- K nej i organizacyjnej. Idealistyczne podejcie do pojcia pastwa jest najwyraniej za-j^ rysowane w pracach Georga Wilhelma Friedricha Hegla. Wyrni on trzy momen-tll ty" egzystencji spoecznej: rodzin, spoeczestwo obywatelskie i pastwoPrzekonywa, e w rodzinie funkcjonuje jednostkowy altruizm", ktry zachca lu*|J dzi, aby zrezygnowali z wasnych interesw dla dobra swoich dzieci lub krewnych'^ w podeszym wieku. Inaczej wygldao spoeczestwo obywatelskie, postrzegane ja;^| ko sfera powszechnego egoizmu", w ktrej jednostki przedkadaj wasne interesyg nad interesy innych. Hegel pojmowa pastwo jako etyczn wsplnot, ktrej futffj damentem jest wzajemna solidarno - powszechny altruizm". Jednake wad idea alizmu jest fakt, e propaguje bezkrytyczny szacunek dla pastwa i, definiujc paS stwo z etycznego punktu widzenia, nie rozrnia jasno midzy instytucjami, ktre8y| czci pastwa, a tymi, ktre znajduj si poza pastwem. j| Funkcjonalistyczne podejcie do pastwa zwraca szczegln uwag na rol lubi instytucji pastwowych. Za gwn funkcj pastwa niezmiennie uwaa si tu utr mywanie spoecznego porzdku (patrz s. 480), a pastwo definiuje si jako zbir stytucji, ktre stoj na stray porzdku i zapewniaj spoeczn stabilno. Takiej dejcie zostao na przykad przyjte przez wspczesnych marksistw, ktrzy skaffi si do postrzegania pastwa jako mechanizmu, ktry agodzi konflikty klasowe, zapewni dugotrwae istnienie systemu kapitalistycznego. Jednake sabym pi tern funkcjonalistycznego pogldu na pastwo jest fakt, e zazwyczaj kojarzy on?., jciem pastwa wszelkie instytucje utrzymujce porzdek (na przykad rodzin,^ ki masowego przekazu, zwizki zawodowe i koci). Dlatego te w ninie)?] opracowaniu przyjto organizacyjne podejcie do definicji pastwa (patrz i chyba, e zaznaczono inaczej.
ROZDZIA V Czym jest pastwo? 109

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831)

Filozof niemiecki, ojciec nowoczesnego idealizmu, rozwin pogld, zgodnie z ktrym wiadomo i przedmioty materialne s w rzeczywistoci poczone. W Fenomenologii ducha (1807, wyd. pol. 1963, 1965) starat si stworzy racjonalny system, ktry zastpiby tradycyjne chrzecijastwo, interpretujc cay proces ludzkiej historii, a w rzeczywistoci caego wszechwiata, z punktu widzenia postpu absolutnego ducha w kierunku samorealizacji. Wedug Hegla historia jest w gruncie rzeczy marszem ludzkiego ducha w stron determinujcego punktu kocowego. Jego najwiksze dzieo polityczne, Zasady filozofii prawa (1821, wyd. pol. 1969), ukazuje pastwo jako idea etyczny i najwyszy wyraz ludzkiej wolnoci. Prace Hegla wywarty znaczny wpyw na Marksa i innych tzw. modoheglistw oraz pomogy nada ksztat rozwojowi myli zarwno liberalnej, jak i faszystowskiej.

Podejcie organizacyjne definiuje pastwo jako aparat rzdowy w najszerszym tego sowa znaczeniu, tzn. jako taki zestaw instytucji, ktre s wyranie publiczne", gdy s odpowiedzialne za kolektywn organizacj ycia spoecznego oraz s finansowane z pienidzy publicznych. Zalet tej definicji jest to, e wyranie rozrnia ona pastwo od spoeczestwa obywatelskiego (patrz s. 8). Pastwo obejmuje rne instytucje rzdu: urzdy, wojsko, policj, sdy, system ubezpiecze spoecznych itd. Moe by utosamiane z caym ciaem politycznym". Umoliwia to ustalenie pocztkw pastwa nowoytnego w procesie wyaniania si scentralizowanej wadzy w pitnasto- i szesnastowiecznej Europie, wadzy, ktra zdoaa podporzdkowa sobie wszystkie inne instytucje i grupy, zarwno duchowne jak i wieckie. Wspczesne pojcie suwerennej pastwowoci zostao sformalizowane w pokoju westfalskim w roku 1648. Ponadto podejcie organizacyjne pozwala mwi o rozszerzaniu" i ograniczaniu" pastwa, w znaczeniu zwikszania lub zmniejszania obowizkw pastwa i jego instytucji. W wietle powyszego, mona wyrni pi gwnych cech pastwa: ' Pastwo jest suwerenne. Posiada absolutn i nieograniczon wadz, jako e stoi ponad wszystkimi innymi stowarzyszeniami i ugrupowaniami w spoeczestwie. Thomas Hobbes (patrz s. 375) wyrazi ten pogld przedstawiajc pastwo jako Lewiatana", potnego potwora, zwykle wyobraanego jako stworzenie morskie. Instytucje pastwowe s wyranie publiczne" w odrnieniu od instytucji prywatnych", charakterystycznych dla spoeczestwa obywatelskiego. Ciaa publiczne s odpowiedzialne za podejmowanie i egzekwowanie decyzji zbiorowych, podczas gdy ciaa prywatne, takie jak rodziny, firmy prywatne i zwizki zawodowe istniej, aby zaspokaja interesy indywidualne. Pastwo jest praktykowaniem legitymizacji. Decyzje pastwa s zwykle (cho niekoniecznie) akceptowane jako obowizujce czonkw spoeczestwa. Twierdzi si bowiem, e s one podejmowane w interesie publicznym lub dla dobra wsplnego; pastwo rzekomo wyraa niezmienne interesy spoeczestwa. Pastwo jest instrumentem dominacji. Wadza pastwowa wspiera si na przymusie, a pastwo musi mie moliwo zapewnienia przestrzegania swych praw i karania przestpcw, zatem monopol na legalny przymus" (Max Weber) jest praktycznym wyrazem suwerennoci pastwa. Pastwo jest stowarzyszeniem terytorialnym. Posiada kompetencje zdefiniowane z uwzgldnieniem terytorium geograficznego i obejmujce wszystkie osoby yjce w jego granicach, bez wzgldu na to, czy s jego obywatelami, czy nie. Na scenie midzynarodowej pastwo jest zatem postrzegane (przynajmniej w teorii) jako jednostka autonomiczna.

Oprcz tego, e pastwo rni si od spoeczestwa obywatelskiego, to samo jest rwnie zrnicowane wewntrznie, gdy dzieli si na podjednostki. Aparat pastwowy obejmuje zatem polityczn egzekutyw lub rzd, w wskim tego sowa znaczeniu, a moliwe, e take zgromadzenie lub parlament, sdownictwo, administracj, wojsko, policj, instytucje lokalne i regionalne itd. Jednak najwaniejsze jest rozrnienie midzy pastwem" a rzdem" - dwoma terminami, ktrych czsto uywa si zamiennie. Rozrnienie to nie ma jedynie akademickiego znaczenia. Siga do sedna I idei ograniczonego i rzdu konstytucyjnego. Mwic krtko, wadz rzdu mon i kontrolowa tylko wtedy, gdy uniemoliwia si aktualnemu rzdowi naruszanie absolutnej i nieograniczonej wadzy pastwowej. Oto gwne rnice pomidzy rzdem a pastwem: Pastwo jest pojciem szerszym ni rzd. Pastwo to stowarzyszenie wczajce, obejmujce wszystkie instytucje sfery publicznej oraz wszystkich czonkw spoeczestwa (jako obywateli). Rzd jest czci pastwa. _________________ Pastwo jest jednostk trwajc nieprzerwanie, a nawet sta. 1$J * jest tymczasowy - rzdy si zmieniaj, a systemy rzdw mogbycifr A, formowane i reorganizowane. Rzd to rodek, przy pomocy ktrego funkcjonuje wadza pastw i wa. Tworzc i wprowadzajc w ycie polityk i: pastwa, rzd je>t ';*; jj mzgiem" i utrwala jego istnienie. W Pastwo sprawuje wadz bezosobow. Pracownicy organw r?a-v stwowych s rekrutowani i szkoleni w sposb biurokratyczny) a ., oczekuje si od nich, aby byli politycznie neutralni, umoliwiaj ^
ROZDZIA V Konkurencyjne teorie pastwa 111
Rzd konstytucyjny system rzdw funkcjonujcy w ramach granic prawnych i instytucjonalnych, ktre ograniczaj jego wtadz oraz chroni wolno jednostki.

Warto wiedzie
Teoria umowy spoecznej Umowa spoeczna to dobrowolne porozumienie zawarte midzy jednostkami, ktrego wynikiem jest powstanie zorganizowanego spoeczestwa lub pastwa. Najpierw suya ona jako narzdzie teoretyczne mylicielom takim jak Thomas Hobbes, John Locke i Jean Jacques Rousseau (patrz s. 93), pniej wskrzesili j wspczeni teoretycy tacy jak John Rawls (patrz s. 72). Umowa spoeczna rzadko uwaana jest za akt historyczny. Czciej wykorzystuje si j do demonstrowania wartoci rzdu i podstaw zobowiza politycznych. Wedug teoretykw umowy spoecznej jednostki powinny zachowywa si tak, jak gdyby same t umow zawarty. W swej klasycznej postaci, teoria umowy spoecznej zawiera trzy elementy: powstanie wyobraenia hipotetycznego spoeczestwa bezpastwowego (stanu natury"). Nieograniczona wolno oznacza, e ycie jest samotne, biedne, bez sfoca, zwierzce i krtkie" (Hobbes). Dlatego jednostki staraj si wyrwa ze stanu natury przez zawarcie umowy spotecznej, zdawszy sobie spraw, e tylko suwerenna wadza moe zapewni porzdek i stabilno. Umowa spoeczna zobowizuje obywateli do szacunku i posuszestwa wobec pastwa z wdzicznoci za stabilno i bezpieczestwo, ktre moe zapewni wycznie system wadzy politycznej.

samym organom pastwowym opieranie si ideologicznemu entuzjazmowi aktualnego rzdu. Pastwo reprezentuje, przynajmniej teoretycznie, niezmienne interesy spoeczestwa, tzn. dobro wsplne lub wol powszechn. Z drugiej strony, rzd reprezentuje polityczne sympatie tych, ktrzy w danym czasie s akurat u wadzy.

m Konkurencyjne teorie pastwa

rorozumienie w kwestii tego, co rozumiemy pod pojciem pastwo" stanowi pod-tow, na ktrej mona przeprowadzi analiz gbszego problemu: jaka jest natura Madzy pastwowej i jakie interesy reprezentuje pastwo? Z tego punktu widzenia, Pastwo jest pojciem z zasady kwestionowanym". Istnieje kilka konkurencyjnych korii pastwa, z ktrych kada oferuje inne wyjanienie jego pocztkw, rozwoju 'wpywu na spoeczestwo. Co wicej, kontrowersje dotyczce natury wadzy pa-twowej coraz bardziej dominuj we wspczesnej analizie politycznej i prowadz do ^taa ideologicznych i teoretycznych nieporozumie w tej dziedzinie. Odnosz si "* na przykad do pyta o to, czy pastwo jest autonomiczne i niezalene od spo-T^enstwa, czy moe w gruncie rzeczy jest produktem spoeczestwa, wyrazem szer-"~8 rozdziau wadzy i rodkw. Ponadto, czy pastwo suy zbiorowemu dobru, JJnoze sprzyja grupom uprzywilejowanym lub klasie dominujcej? Czy pastwo U 3 pozytywn lub konstruktywn, ktrej obowizki naley rozszerzy, czy jest fttfJi negatywn lub destrukcyjn, ktr trzeba ograniczy, czy moe nawet znisz'" Mona w^;-^ m,. fmn. -< pastwa pluralistycznego pastwa kapitalistycznego pastwa-Lewiatana pastwa patriarchalnego.

Pastwo pluralistyczne
Pluralistyczna teoria pastwa ma wyranie liberalny rodowd. Wywodzi si z prze. konania, e pastwo dziaa w spoeczestwie jako sdzia" lub arbiter". Ten pogld zdominowa take gwny nurt analizy politycznej, wyjaniajc tendencj, przynajmniej w myli anglo-amerykaskiej, do pomijania pastwa i organizacji pastwowych, a w zamian, skupiania si na rzdzie". Rzeczywicie, w tradycji tej nie jest rzadkoci odrzucanie pastwa" jako abstrakcji i postrzeganie takich instytucji, jak sdy, administracja pastwowa i armia jako niezalenych aktorw, a nie elementy szeroko rozumianej machiny pastwowej. Niemniej jednak takie podejcie jest moliwe tylko dlatego, e opiera si na fundamentalnych i czsto niepotwierdzonych zaoeniach o neutralnoci pastwa. Pastwo mona ignorowa jedynie wtedy, gdy postrzega si je jako bezstronnego arbitra, na ktrego aktualny rzd moe wpywa zgodnie ze swoj wol. rde tej teorii pastwa mona dopatrywa si w dzieach siedemnastowiecznych teoretykw umowy spoecznej, takich jak Thomas Hobbes i John Locke (patrz s. 55). Gwnym przedmiotem zainteresowa owych mylicieli bya analiza podstaw zobowiza politycznych, ze wzgldu na ktre czowiek jest zobowizany do szacunku i posuszestwa wobec pastwa. Twierdzili oni, e pastwopo-.t wstao w wyniku dobrowolnego porozumienia, czy umowy spoecznej, zawartego przez jednostki, ktre zday sobie spraw, w jedynie ustanowienie suwerennej wadzy jest w stanie ochronijje' przed niepewnoci, nieadem i brutalnoci stanu natury. Bez pa; stwa ludzie le si traktuj, wykorzystuj i podporzdkowuj

sobie jedni drugich. Pastwo zapewnia lad i cywilizowan egzystencj ora chroni wolno. Jak powiedzia Locke gdzie nie ma prawa, nie nu te wolnoci". >3B
Zobowizanie polityczne - obowizek obywatela wzgldem pastwa; podstawa prawa, na ktrego mocy pastwo sprawuje wadz Stan natury spoeczestwo pozbawione wtadzy politycznej i formalnej (prawnej) kontroli nad jednostkami; pojcie to jest zwykle uywane jako narzdzie teoretyczne

Definicja
Neopluralizm jest stylem spoecznego teoretyzowania, ktry pozostaje wierny wartociom pluralistycznjt jednoczenie uznajc potrzeb weryfikacji i uaktualniania klasycznego pluralizmu w wietle na przy 8", elit, marksizmu i Nowej Prawicy. Chocia neopluralizm obejmuje wiele perspektyw i stanowisk, mona j wyrni w nim kilka myli przewodnich. Po pierwsze, stara si on bra pod uwag trendy, majce naj? unowoczenienie, takie jak powstanie spoeczestwa postindustrialnego i postkapitahstycznego. Po drtw podczas gdy neopluralizm zdecydowanie przedkada kapitalizm nad socjalizm, ekonomiczne doktryny J wolnorynkowe s zwykle traktowane jak przestarzae. Po trzecie, demokracje zachodnie uwaa 5, SJr za zdeformowane poliarchie", w ktrych wiksze korporacje wywieraj nienronorcionalnie duy Wpp

ROZDZIA V

Konkurencyjne teorie pastwa

113

W teorii liberalnej pastwo jest zatem postrzegane jako bezstronny rozjemca pord rywalizujcych grup i jednostek w spoeczestwie. Jest sdzi", ktry potrafi zapewni kademu obywatelowi ochron przed naruszeniem jego praw przez innych obywateli. Bezstronno pastwa wyraa fakt, e dziaa ono w interesie wszystkich obywateli i dlatego reprezentuje dobro wsplne czy interes publiczny. Wedug Hob-besa stabilno i porzdek mog by zabezpieczone tylko przez ustanowienie pastwa absolutnego i nieograniczonego, z wadz, ktrej nie mona ani podwaa, ani kwestionowa. Innymi sowy, uwaa on, e obywatele staj przed trudnym wyborem midzy absolutyzmem (patrz s. 33) i anarchi. Z drugiej strony Locke opracowa bardziej typow liberaln obron pastwa ograniczonego. Wedug niego cel pastwa jest bardzo konkretny: ogranicza si on do obrony zbioru naturalnych" lub danych przez Boga praw indywidualnych, a mianowicie prawa do ycia, wolnoci osobistej i wasnoci indywidualnej". Stwarza to wyran rnic midzy obowizkami pastwa (przede wszystkim utrzymaniem ldu wewntrznego i ochron wasnoci) a obowizkami kadego obywatela (zwykle postrzeganymi jako sfera spoeczestwa obywatelskiego). Ponadto, skoro pastwo moe z rwn atwoci stanowi zagroenie dla praw naturalnych, jak i ich przestrzega, obywatele musz mie zapewnion pewn form ochrony przed pastwem, ktra wedug Locke'a moga by realizowana tylko przez mechanizmy rzdu konstytucyjnego lub reprezentatywnego. W XX wieku owe pogldy zostay rozwinite w pluralistycznej teorii pastwa. Jako teoria spoeczestwa, pluralizm (patrz s. 96) utrzymuje, e w demokracjach liberalnych, wadza jest rozdzielona powszechnie i rwnomiernie. Jako teoria pastwa, pluralizm twierdzi, e pastwo jest neutralne o tyle, o ile jest podatne na wpyw rnych grup, interesw i wszystkich klas spoecznych. Pastwo nie sprzyja jakimkolwiek interesom czy grupom i nie posiada wasnego interesu, ktry rniby si od interesw spoeczestwa. Jak powiedzia Schwarzmantel (1994), pastwo jest sug spoeczestwa, a nie jego panem". Mona je zatem przedstawia jako poduszk na igy", ktra biernie przyjmuje wywierane na ni naciski i siy. U podstaw tego pogldu le dwa gwne zaoenia. Pierwsze mwi, e pastwo jest w gruncie rzeczy poddane rzdowi. Niewybieralne organy pastwowe (administracja pastwowa, sdownictwo, policja, wojsko itd.) s cakowicie bezstronne i podlegaj wadzy swych politycznych panw. Uwaa si zatem, e aparat pastwowy podporzdkowuje si za-dom suby publicznej i formalnej odpowiedzialnoci politycznej (patrz s. 393). Wedug drugiego zaoenia proces demokratyczny jest istotny i skuteczny. Innymi sowy) wspzawodnictwo partyjne i dziaalno grup interesu zapewniaj, e aktualny rc^d pozostaje wraliwy i reaguje na opini publiczn. Dlatego te ostatecznie pa-* wo Jest tylko chorgiewk, powiewajc w kierunku dyktowanym przez wikszo 8Pleczestwa. Jednake wspczeni pluralici czsto przyjmuj bardziej krytyczny ------------------Ina temat pastwa, zwany neopluralistyczn teori pastwa. Teo' tacy jak Robert Dahl (patrz s. 340), Charles Lindblom i John . Galbraith (patrz s. 245) uznali, e nowoczesne pastwa uprzeCwione s bardziej zoone i jednoczenie mniej wraliwe na pon e naciski, ni postulowa to klasyczny pluralizm. Neopluralici przykad, e biznes cieszy si uprzywilejowana pozycj" u 7" rzdu, z ktr inne grupy bez wtpienia nie mog rywalizoAnarchia - dosownie: brak wadzy; termin anarchia czsto jest uywany w znaczeniu pejoratywnym, sugerujc niestabilno czy nawet chaos. a. W Politics and Markets (1977) Lindblom wskaza, e jako gwny inwestor i najwikszy pracodawca w spoeczestwie, biznes z ca pewnoci wywiera znaczny wpyw na kady rzd, bez wzgldu na jego ideologiczne sympatie czy zobowizania zawarte w programie. Ponadto neopluralici przyznali, e pastwo nie tylko moe ksztatowa, ale rzeczywicie ksztatuje partykularne interesy. W ten sposb mona uwaa, e elita pastwa skadajca si z wysokich rang urzdnikw administracji pastwowej, sdziw, komisarzy policji, przywdcw wojskowych itd. realizuje biurokratyczne interesy swego sektora w pastwie lub interesy grup klientw. W istocie, jeli traktuje si pastwo jako aktora politycznego, mona postrzega je jako siln (jeli nie najsilniejsz) grup interesu w spoeczestwie. Ta metoda argumentacji zachcia Erica Nordlingera (1981) do stworzenia skoncentrowanego na pastwie modelu demokracji liberalnej, opartego na autonomii pastwa demokratycznego".

Pastwo kapitalistyczne
Marksistowskie pojcie pastwa kapitalistycznego stanowi wyran alternatyw dla pluralistycznego wizerunku pastwa jako bezstronnego sdziego lub arbitra. Marksici dowodzili zwykle, e pastwo nie moe by rozumiane z pominiciem kontekstu gospodarczej struktury spoeczestwa. Pogld ten jest najczciej rozumiany z punktu widzenia klasycznego sformuowania, e pastwo to nic innego, jak narzdzie ucisku klas: pastwo wywodzi si z systemu klasowego i w pewnym sensie go odzwierciedla. Niemniej jednak na polu teorii marksistowskiej w cigu ostatnich lat odbywaa si obszerna debata, ktra znacznie odsuna marksistowsk teori pastwa od jej klasycznej formy. Z wielu wzgldw weryfikacja marksistowskich postaw wobec pastwa jest moliwa z powodu dwuznacznoci, ktre mona znale w dzieach samego Marksa. Marks nie stworzy jednoznacznej i spjnej teorii pastwa. Oglnie rzecz ujmujc, by przekonany, e pastwo, ktre mona postrzega jako prawdziwy fundament ycia spoecznego, jest czci nadbudowy", okrelonej lub uwarunkowanej przez baz" ekonomiczn. Jednake, dokadny zwizek midzy baz" a nadbudow", a w tym wypadku midzy pastwem a kapitalistycznym modelem produkcji, nie jest jasny. Z dziel Marksa wyaniaj si dwie teorie pastwa. Pierwsza jest wyraona w jego czsto cytowanej

wypowiedzi z Manifestu komunistycznego (1848, wyd. pol. 1983): Wadza wykonawcza wspczesnego pastwa jest niczym innym jak tylko komitetem zarzdzajcym interesami caej buruazji". Z tego punktu widzenia, pastw) jest wyranie zalene od spoeczestwa i cakowicie zalene od dominujcej w nim pod wzgldem gospodarczym klasy, ktr w kapitalizmie tworzy buruazja. DlateW Lenin opisywa pastwo jako specjaln organizacj siy, przemocy w celu uciskaj jakiej klasy" [Pastwo i rewolucja, 1918]. ^ J?j Mimo to, w przeprowadzonej przez Marksa analizie wydarze Wj Buruazja-termin wolucyjnych we Francji w latach 1848-1851, opisanych w dzielej marksistowski Brumaire'a Ludwika Bonaparte (1852, wyd. pol. 1980), monaH* oznaczajcy rzdzc le inn, bardziej zoon i subteln teori pastwa. Marks sugew klas spoeczestwa wa, e pastwo moe cieszy si czym, co jest postrzegane j| kapitalistycznego, wzgldna autonomia" od systemu klasowego, a pastwo napol|

SS'mdtw

ROZDZIA V

skie est w stanie narzuci s

'

Pleczestwu swiwo1? dziala>c l^J

______ tworny organizm-pasoyt". Jeeli pastwo wyraao interesy i^lg

Konkurencyjne teorie pastwa 115

wiek klasy, nie byy to interesy buruazji, ale najliczniejszej klasy francuskiego spoeczestwa - chopw z maych gospodarstw rolnych. Chocia Marks nie rozwin tego pogldu szczegowo, jest oczywiste, e z tej perspektywy, autonomia pastwa jest tylko wzgldna, jako e pastwo zdaje si poredniczy midzy bdcymi w konflikcie klasami i tym samym utrzymuje istnienie systemu klasowego. Obydwie z powyszych teorii znacznie rni si od liberalnego i pniejszego pluralistycznego modelu wadzy pastwowej. W szczeglnoci podkrelaj, e pastwa nie mona zrozumie inaczej, jak tylko w kontekcie nierwnej wadzy klasowej oraz tego, e pastwo rodzi si ze spoeczestwa kapitalistycznego i to spoeczestwo wyraa, dziaajc albo jako narzdzie ucisku w rku klasy dominujcej, albo, bardziej subtelnie, jako mechanizm, przez ktry zmniejszane s antagonizmy klasowe. Niemniej jednak postawa Marksa wobec pastwa nie bya cakowicie negatywna. Twierdzi on, e pastwo moe by uyte konstruktywnie w okresie przejcia od kapitalizmu do komunizmu w formie rewolucyjnej dyktatury proletariatu". Upadek kapitalizmu byby wiadkiem zniszczenia pastwa buruazyjnego i narodzin pastwa alternatywnego, czyli proletariackiego. Opisujc pastwo jako dyktatur" proletariatu, Marks wykorzysta pierwsz teori pastwa, postrzegajc je jako instrument, przez ktry dominujca gospodarczo klasa (wtedy ju proletariat) mogaby ujarzmia i trzyma w ryzach inne klasy. Z tego punktu widzenia wszystkie pastwa to dyktatury klasowe. Dyktatura proletariatu" bya postrzegana jako rodek zabezpieczajcy korzyci, jakie wynikay z rewolucji, przez uniemoliwienie wywaszczonej buruazji przeprowadzenia kontrrewolucji. Niemniej jednak Marks nie postrzega pastwa jako koniecznej lub trwalej formacji spoecznej. Przewidzia, e wraz ze znikniciem antagonizmw klasowych, pastwo zaniknie", czyli e cakowicie komunistyczne spoeczestwo take bdzie bezpastwowe. Jako e pastwo narodzio si z systemu klasowego, gdy zostanie on zniesiony, pastwo po prostu straci powd swego istnienia. Ambiwalentne dziedzictwo Marksa dostarczyo wspczesnym marksistom, czy neo-marksistom, wiele moliwoci do dalszej analizy wadzy pastwowej. Zachcay do tego rwnie dziea woskiego marksisty Antonia Gramsciego (patrz s. 255), ktry podkrela stopie, w jakim dominacja klasy rzdzcej osigana jest dziki manipulacji ideologicznej, a nie po prostu przez otwarty przymus. Wedug tego pogldu dominacja nuazji utrzymuje si w duej czci przez hegemoni" (patrz s. 253), czyli przy-wdztwo intelektualne lub kontrol kulturow, przy czym pastwo odgrywa w tym procesie znaczc rol. W latach 60. i na pocztku lat 70. XX wieku marksistowskie teoretyzowanie na temat pastwa byo zdominowane przez konkurencyjne stanowiska przyjte przez Ralpha Milibanda i Nicosa Poulantzasa (1936-1979). Chocia debata ta przesza przez kilka faz, jako e kady autor weryfikowa swoje stanowisko, w |ej centrum leay diametralnie rne instrumentalne i strukturalistyczne pogldy na pastwo. W The State in Capitaist Society (1969) Miliband przedstawi pastwo jako przedstawiciela lub instrument klasy rzdzcej, podkrelajc, e elita pastwa w nieproporcjonalnie duej mierze wywodzi si z szeregw ludzi uprzywilejowanych i majtnych. Przychylne nastawienie pastwa do kapitalizmu wywodzi si zatem ze zbienoci rodowiska spoecznego urzdnikw administracji pastwowej i innych instytucji publicznych z jednej strony, a bankierw, liderw wiata biznesu i potentatw przemysowych z drugiej. Innymi sowy, obie grupy s zwykle reprezentantami klasy kapitalistycznej. Poulantzas w Political Power and Social Classes (1968) odrzuci to socjologiczne podejcie, zwracajc natomiast uwag na stopie, w jakim struktura wadzy ekonomicznej i spoecznej ogranicza autonomi pastwa. Pogld ten wskazuje na to, e pastwo nie moe nie utrwala systemu spoecznego, w ktrym funkcjo- | nuje. W przypadku pastwa kapitalistycznego, jego rol jest suenie dlugotermino- | wym interesom kapitalizmu, nawet jeli tym dziaaniom mog si przeciwstawi sektory samej klasy kapitalistycznej. Przykadami s dziaania, takie jak rozszerzanie praw demokratycznych i reformy systemu opieki spoecznej, ktre s ustpstwami na rzecz klasy pracujcej, a mimo to zwizuj j z systemem kapitalistycznym. Rozwj nowoczesnego marksizmu przynis znaczc zbieno midzy teori ph-. } ralistyczn a marksistowsk. Podczas gdy pluralici coraz czciej rozpoznaj znacz-.-' nie potgi korporacji, neomarksici zostali zmuszeni do porzucenia pogldu, e pa^ " stwo jest jedynie odbiciem systemu klasowego. Przede wszystkim neomarksiri' przyznali, e we wspczesnych warunkach, klasyczny model dwuklasowy (oparty na buruazji i proletariacie) jest zbyt uproszczony i czsto mao przydatny. Podajc za^, Poulantzasem, neomarksici zwykle przyznaj, e istniej znaczce podziay w klasie^ rzdzcej (np. pomidzy kapitaem finansowym i produkcyjnym) i e pojawienie si5 demokracji wyborczej wzmocnio pozycj interesw i grup poza klas rzdzc. Do-, -. datkowo, coraz czciej postrzegaj pastwo jako teren zmaga interesw, grup iklfe Jest to szczeglnie wyrane w przypadku strategicznego podejcia relacyjnego" 00J7 pastwa Boba Jessopa (1982). Jessop postrzega pastwo nie jako rodek utrwalaj^ cy kapitalizm w skutek osabiania napi klasowych, lecz jako krystalizacj stratefc politycznych", to znaczy jako zbir instytucji, przez ktre rywalizujce grupy i u^to

resy walcz o dominacj lub hegemoni. Wedug tego pogldu pastwo nie jestS tern instrumentem" w rku grupy dominujcej czy klasy rzdzcej, lecz raczej K|g nostk dynamiczn, ktra obrazuje rwnowag si w spoeczestwie w &$$& momencie, a tym samym wyraa wynik toczcej si walki o hegemoni. ^m

Pastwo-Lewiatan
ROZDZIA V Konkurencyjne teorie pastwa 117

im

We wspczesnej polityce obraz pastwa jako Lewiatana" (potwora dbajcegojjKjj sne interesy, zdecydowanego na ekspansj i rozrost) jest kojarzony z Now "jjM Pogld ten jest,zakorzeniony we wczesnym lub klasycznym liberalizmie, a ^^sH glnoci, w przywizaniu do radykalnej formy indywidualizmu (patrz s. 240). Nowa Prawica, a w kadym razie jej skrzydo neoliberalne, wyrnia si siln niechci wobec interwencji pastwa w ycie spoeczne i gospodarcze, ktra wywodzi si z przekonania, e pastwo jest organizmem pasoytniczym, zagraajcym zarwno wolnoci indywidualnej, jak i bezpieczestwu gospodarczemu. Wedug tego pogldu pastwo zamiast by bezstronnym sdzi lub arbitrem, jak postuluje pluralizm, jest apodyktyczn niani", gotow wtrca si i ingerowa w kady aspekt ludzkiego ycia. Gwn cech tego pogldu jest to, e pastwo dy do osignicia interesw, ktre s odrbne od interesw spoeczestwa (inaczej ni w marksizmie), oraz e te interesy wymagaj niesabncego wzrostu roli pastwa lub poszerzenia jego obowizkw. Dlatego myliciele Nowej Prawicy twierdz, e dwudziestowieczna tendencja opowiadajca si za interwencj pastwa odzwierciedlaa nie tyle powszechne naciski na bezpieczestwo gospodarcze i spoeczne lub potrzeby stabilizacji kapitalizmu przez zmniejszanie napi klasowych, co raczej wewntrzny dynamizm pastwa. Teoretycy Nowej Prawicy wyjaniaj dynamizm ekspansji wadzy pastwa przez odniesienie do naciskw ze strony zarwno popytu jak i poday. Naciski ze strony popytu to te, ktre wywodz si z samego spoeczestwa, zwykle jako mechanizm demokracji wyborczej. Jak mwilimy uprzednio, Nowa Prawica dowodzi, e wspzawodnictwo wyborcze zachca politykw do przelicytowywania" si nawzajem przez skadanie obietnic dotyczcych wikszych wydatkw i hojniejszych programw rzdowych, niezalenie od dugotrwaych szkd, ktre taka polityka wyrzdza gospodarce w formie zwikszonych podatkw, wyszej inflacji i wypierania" inwestycji. Z drugiej strony naciski podaowe to te, ktre pochodz z wewntrz pastwa. Mona je zatem wyjani przy uwzgldnieniu instytucji i pracownikw aparatu pastwowego. w pogld, w swej najbardziej wpywowej postaci, jest znany jako nadwyka poday" rzdu. Teza nadwyki poday jest zwykle kojarzona z teoretykami wyboru publicznego (patrz s. 342), ktrzy analizuj, jak podejmowane s decyzje publiczne zgodnie z zaoeniem, e zaangaowane jednostki dziaaj w sposb racjonalnie interesowny. Przykadowo, William Niskanen (1971) dowodzi, e skoro kontrola budetowa w legislatywie takiej jak amerykaski Kongres jest zwykle saba, na zadanie tworzenia budetu w duej mierze wpywaj interesy agend rzdowych i wyszych urzdnikw. Poniewa implikuje to, e rzd jest zdominowany przez pastwo (gdy elita pastwa )est w stanie ksztatowa mylenie wyonionych w wyborach politykw), istniej podobiestwa midzy modelem wyboru publicznego a omawianym wczeniej pogldem Barksistowskim. Jednake miejscem, w ktrym obydwa te pogldy wykazuj rni- tt s interesy, ktrym suy aparat pastwowy. Podczas gdy marksici twierdz, e Pastwo jest odzwierciedleniem szerszych interesw klasowych czy spoecznych, Nowa Prawica ukazuje pastwo jako niezalen lub autonomiczn jednostk, ktra re-. 'e Woje wasne interesy. Wedug tego pogldu biurokratyczny interes wasny nieennie wspiera wielki" rzd i interwencje pastwa, poniewa prowadzi to do nU / Een'a samej biurokracji, co pomaga zagwarantowa stae zatrudnienie, pod-Ba e> otworzy moliwoci awansu zawodowego i podnie status urzdnikw j)^, 0w ych. Obraz egoistycznych urzdnikw wyranie kci si z pluralistycznym - !?Z ^ machiny pastwowej, przepojonej etyk suby cywilnej i cile podlegajSWroli politycznej. Pastwo patriarchalne Wspczesny styl mylenia o pastwie patriarchalnym musi w kocu uwzgldni konsekwencje teorii feministycznej. Nie znaczy to jednak, e istnieje systematyczna feministyczna teoria pastwa. Teoria feministyczna obejmuje cae spektrum tradycji i p0_ gldw, tworzc w ten sposb zakres bardzo rnych podej do kwestii wadzy pastwa. Ponadto feministki zwykle nie traktuj natury wadzy pastwowej jako gwnego zagadnienia politycznego i wol koncentrowa si na gbszej strukturze mskiej wadzy, ktra skupia si wok instytucji takich jak rodzina i system gospodarczy. Niektre feministki mog wrcz podwaa tradycyjn definicj pastwa, dowodzc na przykad, e to, i pastwo korzysta z monopolu na legalny przymus ma swoje rdo \ w rutynowym stosowaniu przemocy i zastraszenia w rodzinie. Niemniej jednak feministki, porednio bd otwarcie, pomogy wzbogaci debat na temat pastwa przez rozwijanie nowatorskich i stanowicych wyzwanie pogldw na wadz pastwow. Liberalne feministki, ktre s przekonane, e rwne traktowanie pci (patrz s. 248) mona osign w drodze stopniowych reform, przyjmuj zwykle zasadniczo pluralistyczny pogld na pastwo. Zdaj sobie spraw z tego, e jeli odmawia si kobietom .1 prawnej i politycznej rwnoci, a szczeglnie prawa gosu, oznacza to, e pastwo fa- I woryzuje mczyzn. Jednake ich wiara w zasadnicz bezstronno pastwa przejawia i si w przekonaniu, e wszelk tak stronniczo mona przezwyciy w procesie re: 1 form, oraz e tak wanie si stanie. W tym znaczeniu feministki liberalne uwaaj, ie , I wszystkie grupy (wczajc kobiety) maj potencjalnie rwny dostp do wadzy pa- ?' ] stwowej, i e fakt ten moe by bezstronnie wykorzystywany, aby pro-\:: ________________ mowa sprawiedliwo i dobro wsplne. Dlatego zwykle postrzegajc one pastwo w pozytywnym wietle, a interwencj pastwow jakowi sposb na napraw nierwnego traktowania ze wzgldu na ple i na'.'; wzmocnienie roli kobiet. Mona to zaobserwowa w kampaniach na 4 rzecz ustaw o rwnych zarobkach, legalizacji aborcji, zapewnienia mo ;;j| liwoci opieki nad dzieckiem, rozszerzenia zasikw z opieki spoeczn|j| itd. Mimo to radykalne feministki gosz bardziej krytyczny i negatjf^ ny pogld na pastwo, twierdzc, e wadza pastwa odzwierciedl.^ gbsz struktur ucisku w formie patriarchatu. 4jH

Istnieje kilka podobiestw midzy pogldami na wadz pastwa wyraanymi przez marksistw a tymi wyraanymi przez radykalne fe*
Radykalny feminizm forma feminizmu, w wietle ktrej rnice w traktowaniu osb odmiennych pici, zakorzenione w strukturze ycia domowego, s najistotniejsz z politycznego punktu widzenia lini podziau spoecznego. Patriarchat dosownie oznacza wadz ojca", dominacj ma i ojca w rodzinie oraz podporzdkowanie^ ony i dzieci. Jednake termin ten jest zwykle uywany w bardziej oglnym znaczeniu wtadzy mzczy3| z akcentem na catoksztatt ucisku i wykorzystywania, jakim podlegaj kobiety. Tak wic uycie terminu Ti patriarchat" sugeruje, e system mskiej wtadzy w catym spoeczestwie bierze si z faktu dormnacjtJ| w rodzinie i jest jej przejawem. Patriarchat jest kluczowym pojciem w radykalnie feministycznej analw gdy podkrela, e nierwne traktowanie ze wzgldu na pte jest systematyczne, zinstytucjonalizowanej i wszechobecne. Natomiast socjalistyczne feministki zwracaj uwag na zwizek pomidzy nierwnyna waniem pci i wasnoci prywatn, postrzegajc kapitalizm i patriarchat jako podobne systemy donjll

ROZDZIA V

Rolapasrwa

119

niinistki. Obydwa podejcia zaprzeczaj na przykad temu, e pastwo jest jednostk autonomiczn zdecydowan na realizowanie wasnych interesw. Pastwo jest za to pojmowane, a jego stronniczo wyjaniana, w odniesieniu do gbokiej struktury" wadzy w caym spoeczestwie. Podczas gdy marksici umieszczaj pastwo w kontekcie ekonomicznym, radykalne feministki umieszczaj je w kontekcie nierwnoci pici i uparcie twierdz, e w gruncie rzeczy jest to instytucja wadzy mskiej. Podobnie jak w marksizmie, rozwinito odrbne instrumentalne i strukturalistyczne wersje tego feministycznego pogldu. Argumentacja instrumentalna postrzega pastwo jako co wicej ni porednika" czy narzdzie" uywane przez mczyzn do obrony ich wasnych interesw i stania na stray struktur patriarchatu. Ta metoda argumentacji czerpie z feministycznych przekona, wedug ktrych patriarchat jest podtrzymywany przez podzia spoeczestwa na oddzielne publiczne" i prywatne" sfery ycia. Podporzdkowanie kobiet tradycyjnie osiga si przez przywizywanie ich do prywatnej" sfery rodziny i obowizkw domowych, czynic z nich gospodynie domowe i matki, oraz przez ich wykluczenie ze sfery publicznej", skupionej wok polityki i gospodarki. Wedug tego pogldu, pastwo jest zarzdzane przez mczyzn i dla mczyzn. Podczas gdy argumenty instrumentalne skupiaj si na pracownikach pastwowych, a w szczeglnoci na elicie pastwa, argumenty strukturalistyczne podkrelaj zwykle stopie, w jakim instytucje pastwowe s zakorzenione w szerszym systemie patriarchalnym. Wspczesne radykalne feministki szczegln uwag zwracaj na pojawienie si pastwa opiekuczego, postrzegajc je jako wyraz nowego rodzaju wadzy patriarchalnej. Pastwo opiekucze (patrz s. 62) moe podtrzymywa patriarchat wywoujc zmian z zalenoci prywatnej (w ktrej kobiety - gospodynie domowe" s zalene od mczyzn - ywicieli rodziny") do systemu zalenoci publicznej, w ktrym kobiety s coraz bardziej kontrolowane przez instytucje poszerzonego pastwa. Przykadowo, wiksz zaleno od pastwa mona zaobserwowa w przypadku kobiet korzystajcych z usug pastwowych (takich jak instytucje opieki nad dzieckiem, obki i praca spoeczna) oraz kobiet jako pracownikw, szczeglnie w tak zwanych zawodach opiekuczych" (jak opieka pielgniarska, praca spoeczna i edukacja). Ponadto rozszerzenie obowizkw pastwa na sfery tradycyjnie kobiece, takie jak wychowanie i opieka nad dziemi, niejednokrotnie wytworzyo jedynie nowe formy podporzdkowania. W szczeglnoci, zmierza to do wzmocnienia roli kobiety lo rezerwowej siy roboczej" w sytuacji, gdy pracodawcy coraz czciej poszukuj Kobiet, ktre bd elastyczn, tani i zwykle uleg si robocz.

Rola
Odmi,

pastwa
yonuenne interpretacje wadzy pastwa wyranie wskazuj na poz- Rezerwowa sita robocza '" rol lub obowizki pastwa. Jakie funkcje czy obowizki powin- ...os ^pne zaso y prac?' no vnme}niA . . . , .; ii ktrych w czasie recesji "jpcmiac pastwo, a ktre naley pozostawi w rkach poszcz- mona si atwo ycn jednostek? Pod wieloma wzgldami s to pytania, wok pozby; rezerwa" tych obraca si polityka wyborcza i wspzawodnictwo partyjne, nie ma zapewnionego ktkiem anarchistw, ktrzy odrzucaj pastwo jako z gruntu ze bezpieczestwa i posiada lnie P0trzebnp wo, ,. -i- i i... niewielk wadz v *e fci ' wszyscy myliciele polityczni uznaj, ze w pewnym sen. no "" paca. Nawet rewolucyjni socjalici, zainspirowani leni-nowskim hasem: zniszczy pastwo", zaakceptowali istnienie potrzeby tymczasowego pastwa proletariackiego, ktre, w formie dyktatury proletariatu", nadzoro-' waoby przejcie od kapitalizmu do komunizmu. Niemniej jednak istnieje gboka, rnica zda dotyczca dokadnej roli, jak powinno odgrywa pastwo, a zatem wa; ciwej rwnowagi midzy pastwem a spoeczestwem obywatelskim. Oto niektre. spord wypracowanych form pastwa: pastwo minimalne pastwo rozwojowe pastwo socjaldemokratyczne pastwo skolektywizowane < pastwo totalitarne.

Pastwa minimalne
iM

Pastwa ramuiiau.v
Pastwo minimalne jest ideaem wszystkich liberaw, ktrych celem jest zapewne nie jednostkom moliwie najszerszej sfery wolnoci. Pogld ten wywodzi sizW]|| umowy spoecznej, a mimo to przedstawia w gruncie rzeczy negajT*; n" ocen pastwa. Z tej perspektywy, warto pastwa to jego* no do wyznaczania ogranicze wobec ludzkiego zachowania,* samym do powstrzymywania jednostek przed naruszaniem pw'1,., noci innych. Pastwo jest jedynie ciaem zabezpieczajcym, * gwna funkcja to zapewnienie podstaw spokoju i porzdku nego, w ramach ktrych obywatele mog wie ycie wedug^ uznania. W znanym porwnaniu Locke'a pastwo funkcjon J^. str nocny, z ktrego usug korzysta si tylko wtedy, kiedy *>&
Prawa - prawne lub moralne uprawnienia do dziaania lub bycia traktowanym w szczeglny sposb; prawa obywatelskie rni si od praw czowieka. ROZDZIA V Rolapastwa 121

ne jest uporzdkowane ycie. Niemniej jednak pozostawia to pastwu minimalnemu", czy pastwu nocnego stra", trzy gwne funkcje. Po pierwsze - pastwo istnieje, aby utrzyma wewntrzny porzdek. Po drugie - pastwo gwarantuje, e umo-yry Jub dobrowolne porozumienia zawarte midzy poszczeglnymi obywatelami s przestrzegane. Po trzecie - pastwo zapewnia ochron przed atakami z zewntrz. Instytucjonalny aparat pastwa minimalnego jest zatem ograniczony do siy policyjnej, systemu sdowniczego i pewnego rodzaju armii. Obowizki gospodarcze, spoeczne, kulturalne, moralne i inne nale do jednostek i dlatego niewtpliwie stanowi cz spoeczestwa obywatelskiego. Idea pastwa minimalnego zostaa przywoana we wspczesnej debacie politycznej przez Now Prawic. Opierajc si na wczesnych pogldach liberalnych, w szczeglnoci na teoriach gospodarki wolnorynkowej czy tradycyjnej, Nowa Prawica ogosia potrzeb ograniczenia zasigu pastwa". W dzieach Roberta Nozicka sprowadza sie to do przeformuowania liberalizmu Locke'a, opartego na obronie praw indywidualnych, w szczeglnoci praw wasnoci. Ekonomici zajmujcy si gospodark wolnorynkow, na przykad Friedrich von Hayek (patrz s. 62) i Milton Friedman (patrz s. 235), postrzegaj interwencj pastwa jako martw rk", ktra redukuje konkurencj, sprawno i wydajno. Z punktu widzenia Nowej Prawicy gospodarcza rola pastwa powinna by ograniczona do dwch funkcji: utrzymania stabilnych rodkw wymiany lub zdrowego pienidza" (niska inflacja lub jej brak) oraz promowania konkurencji przez kontrolowanie wadzy monopoli, ustalanie cen itd. Kra-jeazjatyckie, takie jak Tajwan, Singapur i Malezja, s czsto przedstawiane jako wspczesne przykady pastw minimalnych. Opinia ta ignoruje jednak stopie, do jakiego pastwa te s zaangaowane w zarzdzanie gospodark poprzez kierowanie inwesty-q*ami oraz przywizywanie duej wagi do edukacji.

Pastwa rozwojowe
Najlepszymi historycznymi przykadami pastw minimalnych byy takie kraje jak Vielka Brytania i Stany Zjednoczone we wczesnym okresie industrializacji w XIX wieku. Z reguy jednak im pniej dane pastwo ulego industrializacji, tym wiksza tyla jego rola gospodarcza. Przykadowo w Japonii i w Niemczech pastwo od po-otku przyjo bardziej aktywn rol rozwojow". Pastwo rozwojowe, to takie Pastwo, ktre ingeruje w ycie gospodarcze z okrelonym celem promowania wzroki' przemysowego i rozwoju gospodarczego. Nie sprowadza si to do prby zast-J^ua rynku socjalistycznym" systemem planowania (patrz s. 236) i kontroli, ale ra-5doprby zbudowania partnerstwa pomidzy pastwem a najwikszymi interesami irczymi, czsto wzmacnianymi przez konserwatywne i nacjonalistyczne prio, cznym przykadem pastwa rozwojowego jest Japonia. Podczas Okresu Meiji 1868-1912 pastwo japoskie nawizao bliskie stosunki z zaibatsu, wielki-innymi imperiami w wiecie biznesu, ktre dominoway w gospodarce japo-do U wojny wiatowej. Od roku 1945 rozwojow rol pastwa przejo japo-terstwo Handlu Zagranicznego i Przemysu (MITI), ktre razem z Bankiem Pomaga [od grudnia 2000 r. rol MITI przejo METI, Ministerstwo Gospondlu i Przemysu - tum.] ksztatowa prywatne decyzje inwestycyjne i pro-wadzi gospodark Japonii w kierunku midzynarodowej konkurencyjnoci. Podobny model ingerencji rozwojowej istnieje we Francji, gdzie rzdy zarwno lewicowe jak i prawicowe wykazuj tendencje do uznawania istnienia potrzeby planowania gospodarczego, a biurokracja pastwowa postrzega sam siebie jako stranika interesu narodowego. W takich krajach jak Austria i do pewnego stopnia Niemcy - rozwj gospodarczy osiga si przez budowanie pastwa partnerskiego", w ktrym du wag przywizuje si do utrzymywania bliskich stosunkw pomidzy pastwem a najwikszymi interesami gospodarczymi, zwaszcza wielkimi firmami i zorganizowan prac. Od cakiem niedawna gospodarcza globalizacja (patrz s. 173) sprzyja powsta-wianiu pastw konkurujcych", ktrych przykady mona znale pord tygrysw gospodarczych Azji Wschodniej. Ich rol jest rozwijanie strategii narodowej koniunktury w kontekcie wzmagajcej si konkurencji ponadnarodowej.

Pastwa socjaldemokratyczne
Podczas gdy pastwa rozwojowe praktykuj interwencjonizm, aby stymulowa postp ekonomiczny, pastwa socjaldemokratyczne interweniuj w celu przeprowadzenia szerszej restrukturyzacji spoecznej, zwykle w zgodzie z takimi zasadami jak uczciwo, rwno (patrz s. 511) i sprawiedliwo spoeczna. W takich krajach jak Austria i Szwecja, interwencj pastwa kieruj priorytety zarwno rozwojowe, jak i socjal-. demokratyczne. Niemniej jednak rozwojowo oraz demokracja socjalna nie zawsze id w parze. David Maruand (1988) wskaza na to, e chocia Zjednoczone Krlestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Pnocnej w okresie bezporednio po 11 wojnie wiatowej ulego znacznemu poszerzeniu na mod socjaldemokratyczn, nie przeksztacio si w pastwo rozwojowe. Kluczem do zrozumienia pastwa socjaldemo-, kratycznego jest fakt zmiany negatywnej" oceny takiego pastwa, wedug ktrej jest ono czym wicej ni zem koniecznym, na ocen pozytywn", wedug ktrej jest ono rodkiem sucym do poszerzania wolnoci i promowania sprawiedliwoci. Pastwo socjaldemokratyczne jest zatem ideaem zarwno nowoczesnych liberaw, jak i demokratycznych socjalistw. Zamiast jedynie wyznacza warunki uporzdkowanego ycia, paA-------------------------- stwo socjaldemokratyczne peni rol aktywnego uczestnika, kt M szczeglnoci pomaga przywrci rwnowag i zmniejszy niesprawiedliwoci bdce

konsekwencj gospodarki rynkowej. Dlatego U zwyczaj mniejsz wag przywizuje do wytwarzania bogactw, a wi$ sz do ich sprawiedliwej i susznej dystrybucji. "W praktyce sprowad si to do prby wyeliminowania biedy i zmniejszenia nierwnoci sgt ecznych. Zatem dwie podobne cechy pastwa socjaldemokratyczna to keynesizm i opieka spoeczna. Celem keynesistowskiej politykij spodarczej jest kierowanie" lub kontrolowanie" kapitalizmu w* promowania wzrostu i utrzymania penego zatrudnienia. Chociazja e to pociga za sob element planowania, klasyczna strategia W^ sistowska obejmuje zarzdzanie popytem" przez zmiany w po'1 fiskalnej, czyli w poziomach wydatkw publicznych i podatkw. i| jcie polityki opieki spoecznej doprowadzio do powstania tzw.p| opiekuczych, ktrych obowizki rozszerzyy si na promowans cialnego dobrobytu pord obywateli. W tym znaczeniu, pastwo socjaldemokratyczne jest pastwem umoliwiajcym", oddanym zasadzie indywidualnego upodmiotowienia.

Pastwa skolektywizowane
Podczas gdy pastwa rozwojowe i socjaldemokratyczne interweniuj w ycie gospodarcze w celu kierowania lub wspierania w wikszoci prywatnej gospodarki, pastwa skolektywizowane poddaj cao ycia gospodarczego pod kontrol pastwa. Najlepszymi przykadami takich pastw byy ortodoksyjne pastwa komunistyczne, takie jak ZSRR i inne pastwa Europy Wschodniej. Staray si one cakowicie zlikwidowa sektor prywatny i stworzy centralnie planowane gospodarki, administrowane przez sie ministerstw i komisji planowania. Tak zwana gospodarka nakazowa" bya zatem zorganizowana za pomoc systemu odgrnego" planowania, ktry by ostatecznie kontrolowany przez najwysze organy partii komunistycznej. Uzasadnienie pastwowej kolektywizacji wywodzi si z podstawowego socjalistycznego upodobania do wasnoci wsplnej, a nie prywatnej. Jednake wykorzystanie pastwa do osignicia tego celu sugeruje bardziej pozytywny stosunek do wadzy pastwowej ni ten zarysowany w klasycznych dzieach Marksa i Engelsa (1820-1895). Marks i Engels w adnym wypadku nie wykluczali nacjonalizacji, a Engels szczeglnie zdawa sobie spraw z tego, e w czasie dyktatury proletariatu" kontrola pastwa byaby zwikszona i obejmowaaby fabryki, banki, transport itd. Niemniej jednak obydwaj przewidywali, e pastwo proletariackie byoby wycznie tymczasowe i e zanikoby" w miar zmniejszania si antagonizmw klasowych. Natomiast w ZSRR pastwo skolektywizowane stao si trwae, roso w si i byo coraz bardziej zbiurokratyzowane. Pod rzdami Stalina (patrz s. 68) socjalizm by w praktyce zrwnywany z etatyzmem, a postp socja- ---------------lizmu odzwierciedla si w zwikszajcym si zakresie obowizkw i wadzy aparatu pastwowego. W rzeczywistoci po tym, jak w roku 1962 Chruszczow ogosi, e dyktatura proletariatu si skoczya, pastwo zostao oficjalnie utosamione z interesami wszystkich narodw radzieckich". Pastwa totalitarne Najbardziej ekstremaln i rozleg form interwencjonizmu mona znale w pastwach totalitarnych. Istot totalitaryzmu (patrz s. 35) jest stworzenie wszechobecnego pastwa, ktre wywiera wpyw na kady aspekt ludzkiego ycia, przejmuje bezporedni kontrol nie tylko nad gospodark, ale take nad szkolnictwem, kultur religi, yciem rodzinnym itd. Najlepszymi przykadami pastw totalitarnych s hitlerowskie Niemcy i ZSRR okresu stalinowskiego, chocia niewykluczone, e wspczesne reimy, jakim by Irak Saddama Husajna, odznaczaj si podobnymi cechami. Gwnymi filarami takich systemw s wszechstronny proces inwigilacji i terrorystyczny nadzr policyjny oraz wszechobecny system ideologicznej manipulacji i kontroli. W tym sensie, pastwa totalitarne skutecznie niszcz spoeczestwo obywatelskie i cakowicie likwiduj prywatn" sfer ycia. Jest to cel, ktry tylko faszyci pragncy zniszczy indywidualn tosamo w caym spoeczestwie, s gotowi otwarcie popiera. Czasami dowodzi si, e pojcie pastwa totalitarnego wedug Mussoliniego, wywodzi si z heglowskiej wiary w pastwo jako etyczn wsplnot" odzwierciedlajc altruizm i wzajemne sympatie swoich czonkw. /. tego punktu widzenia, postp ludzkiej cywilizacji mona wyranie poczy ze zwikszeniem potgi pastwa i rozszerzeniem jego obowizkw.

Pastwo wydrone"?
Chocia tradycyjnie uwaa si pastwo za gwny element ycia politycznego, w wyniku wydarze ktre staway si coraz bardziej wyrane pod koniec XX wieku, jego H rola i znaczenie s zagroone. Najbardziej dramatyczny przebieg tego procesu moi- na zaobserwowa w niektrych krajach postkomunistycznych i w niektrych czc-' ciach wiata rozwijajcego si, gdzie podzielone i rozpadajce si aparaty pastwo-' we stany przed problemem niepokojw na tle etnicznym lub rosncych zagroe,' jakie stanowi zorganizowane grupy przestpcze. Wynikiem tego byo pojawienie si"j. pozbawionych wasnego pastwa narodw, plemion i klanw, czego wybitnymi przy-" J kadami s Czeczeni w Federacji Rosyjskiej, etniczni Albaczycy w Kosowie, KuraV ." wie, Tamilowie i Ibowie w Nigerii. W innych czciach wiata zanikanie pastwa by: j o mniej uderzajce, ale mimo to znaczce. Skadao si, jak nazwa to Jessop (1990)iJ z wydrania", podstpnego procesu, w wyniku ktrego funkcje, nalece kiedy dop? pastwa, zostay stopniowo przekazane innym instytucjom i organom. Przyczynynt^ ley szuka w trzech rnych, lecz powizanych ze sob procesach: globalizacji, Kg strukturyzacji i ograniczeniu kompetencji oraz w rozwoju subpastwowego rzdu|||

Globalizacja

By moe najwaniejszym zagroeniem dla pastwa, a przynajmniej dla pastw| rodowego, jest proces globalizacji (omwiony bardziej szczegowo w rozdziale w wyniku ktrego, oglnie rzecz ujmujc, wydarzenia zaistniae i decyzje poofl w jednej czci wiata, wywieraj wpyw na ludzi w cakiem innym jego rejonie.jj nym z przejaww tego procesu jest pojawienie si globalnej gospodarki, w ktorcjj jedynczym krajom coraz trudniej jest regulowa midzynarodowy przepyw KH
ROZDZIA V Pastwo wydrone"? 125

tu, o ile w ogle maj tak moliwo. Konsekwencje takiego rozwoju wydarze dla pastw s dramatyczne. Oznaczaj na przykad, e zdolno pojedynczych pastw do zarzdzania yciem gospodarczym oraz do zagwarantowania powszechnego dobrobytu jest ograniczona, poniewa pastwowe" strategie gospodarcze, takie jak key-nesizm, s w praktyce niemoliwe do zrealizowania w globalnym kontekcie. Podobnie globalizacja doprowadzia do powszechnego odstpienia od doktryny pastwa opiekuczego, poniewa nasilona konkurencja wywiera presj, aby obnia podatki i koszty pracy. Innym przejawem tego procesu jest fakt, e pastwom coraz trudniej jest sprawowa kontrol nad firmami midzynarodowymi,

ktre s w stanie atwiej przenosi produkcj i inwestycje z miejsca na miejsce. Nie mniejszy wpyw wywiera globalizacja polityczna, co odzwierciedla si w rosncym znaczeniu instytucji midzynarodowych i ponadnarodowych, takich jak Organizacja Narodw Zjednoczonych, Unia Europejska (UE), NATO i wiatowa Organizacja Handlu. Dla przykadu, jest oczywiste, e czonkostwo w UE zagraa wadzy pastwowej, poniewa poszerza si zakres decyzji (dotyczcych na przykad polityki pieninej, rolnej, dotyczcej rybowstwa, obrony i spraw zagranicznych), ktre s podejmowane przez instytucje europejskie, a nie przez pastwa czonkowskie. Niektrzy twierdz, e tendencje globalizacyjne w praktyce wpyny na rekonstrukcj pastwa w tradycyjnym tego sowa znaczeniu. Z pewnoci definiujca cecha pastwa, jak jest suwerenno - a w kadym razie utosamiana z ni najwysza i wyczna wadz - zanika. Pastwa funkcjonuj teraz w warunkach postsuwerennych, w kontekcie wspzalenoci i przenikalnoci. Moe to doprowadzi nie tyle do schyku pastwa, co do powstania pastwa innego rodzaju. Pastwa socjaldemokratyczne, podobnie jak skolektywizowane, mogy zosta wrzucone do kosza historii, ale na ich miejscu wyrosy pastwa konkurencyjne", ktre s lepiej przystosowane do wymogw gospodarki globalnej. Przedmiotem zainteresowa tych pastw jest przykadowo konieczno wzmocnienia edukacji jako najwaniejszego sposobu na zagwarantowanie sukcesu gospodarczego w nowej, zalenej od techniki gospodarce, ch zwikszenia otwartoci rynku przez promowanie przedsibiorczoci i elastycznoci pracy oraz potrzeba walki z wykluczeniem spoecznym i konieczno umacniania moralnych fundamentw spoeczestwa. Globalizacja polityczna moe rwnie otworzy przed pastwem moliwoci, jak i je zmniejsza. Wyraa si to w pojciu poczonej" suwerennoci, co oznacza, e pastwa, ktre byyby sabe i bezskutecznie prboway dziaa niezalenie, mog osign wikszy wpyw dziki wsplnej pracy z innymi pastwami za pomoc narzdzi, jakimi s instytucje midzynarodowe czy regionalne. Mona to zaobserwowa na przykadzie, jakim jest fakt, e Rada Unii Europejskiej, ciao w n wikszym stopniu ksztatujce polityk Unii, jest dzieckiem pastw czonkowskich i; Pewnia forum, ktre pozwala politykom z poszczeglnych pastw podejmowa decyzje na poziomie regionalnym.

Restrukturyzacja pastwa
) w naj-izaPrywatyzacja przeniesienie majtku pastwa z sektora publicznego do 80. i 90., szczeglnie w USA i Wielkiej Brytanii, mia miejsce prywatnego,

rpwczy atak na rzdy zainspirowany priorytetami i przekonaniami odzwierciedlajce "*ej Prawicy. Doprowadzio to do ograniczenia kompetencji pastwa ^J5*"* 2af fu
poprze,,, i; i ii -i i. obowizkw pastwa

- yuuiyK ta^ ^ znlesienie kontroli, prywatyzacj oraz wpro- wadzenie reform rynkowych w sektorze usug publicznych. Jednake podobna polityka zostaa przyjta rwnie gdzie indziej, prawdopodobnie najbardziej entuzjastycznie w postkomunistycznych ustrojach Europy rodkowej i Wschodniej, ktre usioway zli-kwidowa skolektywizowane machiny pastwowe. Tam, gdzie duy wpyw wywieraa prorynkowa i antypastwowa filozofia prywatne - dobre, publiczne - ze", kurczenie si pastwa zostao przyspieszone. Jednake swj udzia miay tu take szersze i mo-niejsze siy. Zaliczaj si do nich naciski wywierane przez wzrastajc globaln konkurencj oraz konieczno rozwoju bardziej skutecznych i elastycznych rodkw rozwoju polityki spoecznej, jak i dostarczania usug publicznych, poczone z przejciem od rzdzenia do zarzdzania" (patrz s. 6). Ostatnie pojcie odzwierciedla fakt, e w miar jak spoeczestwo stawao si bardziej zoone i pynne, naleao wymyli nowe metody rzdzenia, ktre mniej opierayby si na zhierarchizowanych instytucjach pastwowych, zamazujc tym samym rnice midzy pastwem a spoeczestwem. Zwrot w kierunku zarzdzania" w polityce jest wyrany w nastpujcych tendencjach: nasila- " jcej si skonnoci do finansowania programw publicznych przez inwestycje prywatne, nowej wizji" rzdu, zakadajcej odejcie od zapewniania bezporednich usug na ~ rzecz umoliwiania" czy regulowania", czstszym uyciu quasi-rzdowych i prywat- " nych organizacji w celu zapewniania usug publicznych oraz nastaniu nowego zar- .-dzania sektorem publicznym", ktre przejawia si w tym, e rzd szerzej stosuje techniki zarzdzania typowe dla sektora prywatnego. -j

Zarzdzanie subpastwowe
Ostatecznym wyzwaniem dla pastwa s naciski dotyczce decentralizacji, czyli tenden-1 cji do przenoszenia obowizkw z organw pastwowych czy centralnych na organy,; na poziomie spoecznoci lokalnej. Nie jest to w adnym wypadku proces powszechny,^ ale w wielu czciach wiata wzrastajce znaczenie spoecznoci lokalnej i polityki ety-^ ki wywoao dania wzmocnienia organw lokalnych i regionalnych. Przykadowy utworzenie Parlamentu Szkocji i Zgromadzenia Walijskiego w roku 1999 przybliya Wielk Brytani do reszty pastw europejskich, takich jak Hiszpania, Francja i Wochy^ pod wzgldem znacznego poziomu decentralizacji rzdu. W przypadku Szkocji wiiej si to ze znacznym zakresem dziaalnoci wybieralnego samorzdu i niewykluczone,* jest rwnoznaczne z quasi-federalizmem". Ponadto siy odrodkowe wewntrz U' Europejskiej doprowadziy do pojcia Europy regionw", co oznacza, e grupy i fl stytucje regionalne coraz czciej d do bezporedniego dostpu do organw Ihi omijajc w ten sposb rzdy pastwowe. Stworzyo to w obrbie Unii schemat zan dzania wielopoziomowego, obejmujcego organy subpastwowe, "* -------------------------- stwowe i ponadpastwowe, ktre trudno pogodzi z tradycyjnym] Z nacisk Zarzdzanie > cjem pansrwoWoci. Jednake w swej najbardziej dramatycznej p Xor^ p7e7p^ityczny, odrodkowe doprowadziy do ponownego ukonstytuow obejmujcy poziom wadzy pastwowej lub upadku samego pastwa. W ten sposb nan subpastwowy, jacy nacjonalizm etniczny doprowadzi w roku 1993 do tozpadu^ pastwowy i ponadchosowacji i stworzenia dwch oddzielnych pastw, czeskiego i sto] pastwowy oraz aktorw ambicji nacjonalistycznych i rywalizacji kieg0i a na pocztku lat 90. wojna domowa, podsycana mies^ i pozarzdowych etnicznej, rozbia Jugos _________________ Omwione siy s poddane gbszej analizie w rozdziale 8. j
ROZDZIA V Podsumowanie 127

0 Podsumowanie
Pastwo jest stowarzyszeniem politycznym, ktre w zdefiniowanych granicach terytorialnych posiada suwerenne kompetencje. Pastwo, w przeciwiestwie do rzdu, ktry jest jedynie jednym z jego elementw, obejmuje wszystkie organy publiczne i sprawuje nieosobow wadz, opierajc si na zaoeniu, e reprezentuje trwae interesy spoeczestwa, a nie stronnicze sympatie jakiejkolwiek grupy politykw. Istnieje kilka konkurencyjnych teorii pastwa. Pluralici uwaaj, e pastwo jest ciaem neutralnym, ktre rozstrzyga midzy rywalizujcymi interesami spoeczestwa. Marksici twierdz, e pastwo utrzymuje system klasowy dziki uciskaniu klas niszych, albo przez agodzenie konfliktw klasowych. Nowa Prawica ukazuje pastwo jako dbajcego o wasne interesy potwora, ktry w zamiarach ma ekspansj i rozrost. Radykalne feministki wskazuj na patriarchalne tendencje, ktre wspieraj wadz mczyzn w pastwie. Osoby, ktre popieraj pastwo, postrzegaj je albo jako sposb obrony jednostki przed naruszaniem jej praw przez innych wspobywateli, albo jako mechanizm, dziki ktremu mona zorganizowa wsplne dziaanie. Jednake krytycy zwykle wskazuj na to, e pastwo odzwierciedla albo interesy dominujcych grup spoecznych, albo interesy odrbne i przeciwstawne spoeczestwu. Pastwa speniaj bardzo rne role. Pastwa minimalne po prostu wyznaczaj warunki uporzdkowanego ycia. Pastwa rozwojowe staraj si promowa wzrost i rozwj gospodarczy. Celem pastw socjaldemokratycznych jest przywrcenie rwnowagi i zmniejszenie niesprawiedliwoci typowych dla gospodarki rynkowej. Pastwa skolektywizowane sprawuj kontrol nad caoci ycia gospodarczego. Pastwa totalitarne wprowadzaj powszechne upolitycznienie i w gruncie rzeczy niszcz spoeczestwo obywatelskie. Nowoczesne pastwo spotyka si z rnymi zagroeniami. Gwne z nich to: globalizacja w formie wzajemnych zalenoci gospodarczych i powstanie cia ponadpastwowych; ograniczanie kompetencji" i wydranie" pastwa, w miar jak obowizki przenoszone s na instytucje prywatne; decentralizacja przez przeniesienie obowizkw z instytucji pastwowych na organy regionalne czy lokalne.