Ocena hydrauliczna dziaania przepawki INFRASTRUKTURA I EKOLOGIA TERENW WIEJSKICH INFRASTRUCTURE AND ECOLOGY OF RURAL AREAS

Nr 7/2008, POLSKA AKADEMIA NAUK, Oddzia w Krakowie, s. 131142 Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi

Marian Mokwa, Krzysztof Tarnawski

OCENA HYDRAULICZNA DZIAANIA PRZEPAWKI DLA RYB PRZY STOPNIU WODNYM BRZEG DOLNY ____________ ASSESSMENT OF THE BRZEG DOLNY DAM FISHPASS HYDRAULIC PERFORMANCE
Streszczenie Stopie wodny Brzeg Dolny, wybudowany w 1959 roku skada si z picioprzsowego jazu, luzy, elektrowni oraz przepawki dla ryb. Przepawka jest konstrukcji komorowej schodkowej, w ktrej dno kadej kolejnej komory liczc od wlotu na grnej wodzie, jest obnione o okoo 30 cm w stosunku do poprzedniej. Przepawka skada si z 26 komr oddzielonych od siebie pionowymi cianami z przelewami (grnymi) i otworami przesmykowymi (dolnymi) umieszczonymi naprzemiennie. Doprowadzenie wody na stanowisku grnym odbywa si przez cztery otwory z zasuwami rozmieszczone obok siebie z przewyszeniem co 30 cm. Przepawka poczona jest ze stanowiskiem dolnym trzema otworami rozmieszczonymi jeden nad drugim. Taki ukad doprowadzenia i odprowadzenia wody z przepawki umoliwia jej dziaanie w duym zakresie zmiennoci poziomu wody grnej i dolnej. Przeprowadzone pomiary w naturze oraz analiza hydrauliczna dziaania przepawki umoliwiy ocen jej dziaania w warunkach zmienionego poziomu pitrzenia z rzdnej 108,00 m npm do 107,50 m npm oraz obnionego poziomu wody dolnej bdcej skutkiem erozji dna. Badania wykazay, e przepawka zachowaa dotychczasow swoj funkcje. W pracy przedstawiono take wskazania poprawy funkcjonowania przepawki poprzez przebudowanie jej na szczelinow oraz zamontowanie barier elektryczno-elektronicznych, chronicych ryby przed dostawaniem si do turbin i kierujcych je do przepawki. Sowa kluczowe: Stopie w Brzegu Dolnym, przepawka komorowa, drono Odry

131

Marian Mokwa, Krzysztof Tarnawski Summary The Brzeg Dolny Dam functioning since the year 1959 consists of a fivegate weir, sluiceway, powerhouse and a fishpass. The concrete pool pass has 26 chambers separated by vertical cross-walls each with one top notch and one submerged bottom orifice positioned alternately. The bottom of each following chamber, beginning from the inlet, drops by approx. 30 cm. Connection with tailwater is available through 3 entrances one above the other, what enables water supply within a wide range of head- and tailwater levels. Field studies and hydraulic analysis of the pass permitted to estimate its operation effectiveness confronted with the changed water level on the weir from 108.00 m.a.s.l. to 107.50 m.a.s.l. and lowered tailwater level due to river bottom erosion. The study showed that the fishpass sustained its function. This paper also presents recommendations towards the improvement of the pass functioning by its conversion into vertical slot pass and by the use of electric-electronic barriers protecting fishes from getting into turbines and directing them to the pass. Key words: Brzeg Dolny Dam, pool pass, the Odra River continuity

WSTP

Drono poduna koryta rzecznego dla ryb, innych organizmw, osadw itp. to jedna z podstawowych cech prawidowo funkcjonujcej doliny rzecznej. Odra i jej dopywy zostay przegrodzone ponad 300 progami, jazami lub zaporami [Kotusz i in. 2006], ktre utrudniaj lub cakowicie uniemoliwiaj wdrwki ryb dwurodowiskowych, a take rezydentalnych reofilnych ryb do ich dawniejszych terenw tarliskowych [Witkowski 2004]. Sforsowanie tych przeszkd przez cz ryb jest moliwe tylko w okresie wysokich stanw wody, kiedy otwierane s zasuwy jazw lub podczas luzowania statkw [Lubieniecki 2003]. Programy zakadajce restytucj jesiotrw, ososi, cert czy renaturyzacj ekosystemw narzucaj konieczno podjcia prb udronienia dorzecza Odry. W zwizku z tym realna staa si szansa przywrcenia Odrze i niektrym jej dopywom gatunkw ryb, ktre naturalnie wystpoway tu przed kilkudziesiciu laty [Witkowski 2002]. Stopie wodny Brzeg Dolny w km 281+600 biegu rzeki (liczc od ujcia Opawy) jest pierwsz przegrod od morza, ktra stoi na drodze migracji ryb w gr Odry i jej dorzecza. Sprawno funkcjonowania przepawki przy tej budowli ma wic kluczowe znaczenie dla zachowania podstawowej cigoci ekologicznej korytarza Odry.
PODSTAWOWE DANE O STOPNIU WODNYM BRZEG DOLNY

Stopie Brzeg Dolny na wysokoci miejscowoci Way zosta oddany do uytkowania w 1959 r. W jego skad (rys. 1) wchodzi jaz z picioma przsami o wietle 23 m kade, zamykanymi zasuwami powokowymi z obrotowymi klapami podunymi.
132

Ocena hydrauliczna dziaania przepawki

Rysunek 1. Plan sytuacyjny stopnia Brzeg Dolny z przepawk dla ryb (oraz szczeg przepawki) z zaznaczonymi barierami elektryczno elektronicznymi do kierowania ryb Figure 1. Outlook plan of the Brzeg Dolny Dam with marked electric electronic barriers for fish directing

Lewy przyczek jazu poczony jest z waem rozdzielczym usytuowanym wzdu kanau eglugowego. Na kanale eglugowym zlokalizowana jest luza jednokomorowa dugoci 220 m i szerokoci 12 m, zamykana wrotami wspornymi, napeniana systemem czoowym. Przy stopniu funkcjonuje elektrownia wodna typu przepywowego wyposaona w cztery turbiny typu Kaplana, kada o rednicy 4,5 m, maksymalnym przepywie 60 m3/s i mocy zainstalowanej 2.7 MW. Pobr wody dla elektrowni o maksymalnej wielkoci 240 m3/s w okresach
133

Marian Mokwa, Krzysztof Tarnawski

rednich i niskich przepyww Odry moe powodowa obnienie poziomu wody powyej budowli [Mokwa 1995]. W skad stopnia wodnego wchodzi rwnie przepawka dla ryb typu komorowego-schodkowego z koca lat pidziesitych XX w. (fot. 2). Uytkownikiem przepawki przy stopniu Brzeg Dolny s Jeleniogrskie Elektrownie Wodne Zesp Elektrowni Wodnych Wrocaw. Dla omawianego stopnia przepyw najniszy wynosi NNQ = 33,4 m3/s, redni niski SNQ = 66,9 m3/s, redni roczny SSQ = 170 m3/s. Do przepywu 1300 m3/s moliwe jest utrzymanie staego normalnego poziomu pitrzenia (NPP) 108,00 m npm, na ktry zaprojektowane zostay urzdzenia stopnia. Przepywy wysze skutkuj wzrostem pitrzenia na jazie. W wyniku zmian eksploatacyjnych stopnia obnieniu uleg poziom pitrzenia na stanowisku grnym, a wskutek erozji dna nastpio obnienie poziomu wody dolnej. Na obecnym etapie eksploatacji stopnia wodnego Brzeg Dolny NPP ustalony zosta na rzdnej 107,50 m npm.

Fotografia 1. Wloty do przepawki od wody grnej (komory nr 25, 24, 23) (fot. M. Mokwa) Photo 1. Headwater fishpass inlets (chambers no 25, 24, 23) (Photo: M. Mokwa)

134

Ocena hydrauliczna dziaania przepawki

Fotografia 2. Cz grna przepawki (fot. M. Mokwa) Photo 2. Fishpass upper part (Photo: M. Mokwa) PRZEPAWKI TYPU KOMOROWEGO

Przepawki typu komorowego nale do najstarszych konstrukcji umoliwiajcych rybom wdrwk w gr i w mniejszym stopniu w d rzeki. Wspczesne tendencje w budowie tego typu urzdze jako najskuteczniejsze wskazuj poprzeczne budowle hydrotechniczne naladujce warunki naturalne [Bachuta 2007, Bojarski i in. 2005]. Dotychczas wykonywane przepawki na Odrze maj tradycyjn konstrukcj komorow schodkow, w ktrej dno kadej kolejnej komory, liczc od gry, jest obnione o okoo 0,30 m w stosunku do poprzedniej. Komory oddzielone s od siebie cianami z przelewami grnymi i dolnymi otworami przesmykowymi umieszczonymi naprzemiennie przy lewej i prawej stronie przepawki. Otwory w przegrodach wymiarowane s w taki sposb, aby rnica poziomw wody w komorach odpowiadaa rnicy poziomw dna. Drugim kryterium hydraulicznym determinujcym wielko otworw jest prdko wypywajcej wody, ktra powinna by dostosowana do gatunkw ryb korzystajcych z przepawki. Minimalna szeroko otworu grnego w przepawkach dla ryb diadromicznych powinna wynosi: 0,60 m dla jesiotrw, 0,300,40 m dla ososi i troci wdrownych i 0,20 m dla pstrgw. Minimalna powierzchnia przesmykw dolnych powinna wynosi 0,20 m2 dla jesiotrw (0,45 m x 0,45 m), 0,090,10 m2 dla ososi i troci wdrownych oraz 0,04 m2 dla pstrgw. Do zalet
135

Marian Mokwa, Krzysztof Tarnawski

przepawek komorowych naley niewielki pobr wody potrzebny do ich dziaania (w zalenoci od wielkoci otworw przesmykowych od 0,05 do 0,50 m3/s). Budowle tego typu musz by systematycznie nadzorowane z powodu czstego zatykania si otworw przesmykowych niesionymi wod przedmiotami. Uzasadnione jest kontrolowanie stanu przepawki co najmniej raz na dob. Na okres wystpowania silnych wezbra lub powodzi przepawka moe by zamykana w celu niedopuszczenia do powstawania jej zamulenia i zanieczyszczenia. Dopuszczalne prdkoci wody w przepawkach dla podstawowych grup odrzaskiej ichtiofauny przedstawiaj si nastpujco: ryby ososiowate (np. oso, tro) < 2 m/s, reofilne ryby karpiowate (np. bole, kle, brzana, certa) < 1,5 m/s, ryby mae i mode < 1 m/s. Prdkoci na wlocie od wody grnej nie powinny przekracza 1,2 m/s, poniewa ryby wypywajc z przepawki s ju zmczone wdrwk pod prd cieku, a w szczeglnoci pokonaniem wszystkich komr przepawki. Natomiast prdko wody wpywajcej wylotem od strony wody dolnej moe dochodzi do 1,9 m/s poniewa ryby, namierzajc drog do pokonania przegrody, kieruj si wytworzonym tam prdem wabicym. Czsto najsilniejszy prd wabicy ma woda wypywajca z turbin elektrowni. W zwizku z tym zaleca si lokalizowanie tam wlotu do przepawki, najlepiej przy granicy pola turbulencji wody wypywajcej. W sytuacji gdy wytworzenie prdu wabicego jest trudne stosuje si bariery naprowadzajce ryby do przepawki. S one rwnie stosowane od strony wody grnej, chronic ryby przed dostawaniem si do turbin elektrowni i kierujc je do przepawki [Zioa, Malinowski 2008].
CHARAKTERYSTYKA BADANEJ PRZEPAWKI BRZEG DOLNY

Rzdna dna komory nr 26 pierwszej od grnej wody jest rwna 106,50 m npm, a komory nr 1 pierwszej od dolnej wody 99,30 m npm. Dno kadej nastpnej komory w stosunku do poprzedniej obnione jest o 0,30 m (rys. 2 i 3). Doprowadzenie wody do przepawki od strony stanowiska grnego (fot. 1) odbywa si przez cztery wloty do komr: nr 26 o rzdnej grnej krawdzi wlotu 108,30 m npm, nr 25 o rzdnej grnej krawdzi wlotu 108,00 m npm, nr 24 o rzdnej grnej krawdzi wlotu 107,70 m npm, nr 23 o rzdnej grnej krawdzi wlotu 107,40 m npm. wiato wlotw regulowane jest pionowymi zasuwani podnoszonymi lub opuszczanymi manualnie poprzez wycig rubowy. Wloty reguluj ilo wody wpywajcej do przepawki oraz stanowi otwr wejciowy i wyjciowy dla ryb. Ta druga funkcja narzuca zachowanie minimalnej wysokoci otworw rwnej 0,45 m.
136

Ocena hydrauliczna dziaania przepawki

Tabela 1. Podstawowe parametry badanej przepawki Table 1. Main characteristics of the studied fishpass
ilo komr (numeracja od dolnego do grnego stanowiska) number of chambers dugo jednej komory chamber length dugo komory wypoczynkowej (nr 9 i 17) resting chamber length (no 9 and 17) szeroko komory chamber width wymiary otworu dolnego (przesmykowego) bottom orifice diameters wymiary otworu grnego (przelewowego) top notch diameters spad midzy dwoma kolejnymi komorami hydraulic drop between two sequencing chambers wysoko przegrd midzy komorami (przy napenieniu) height of walls separating chambers (when full) wymiary czterech otworw wlotowych od wody grnej diameters of four headwater inlets, upstreams wymiary trzech otworw wlotowych od wody dolnej diameters of three tailwater entrances, downstreams 26 4,20 m 12,0 m 2.50 m 0,45 x 0,45 m 0,45 x 0,30 m 0,3 m 1,5 m 0,45 x 1,50 m 0,45 x 0,45 m.

A
35 25 40
105,80

400

40

380

40

380

40

360

40

30 105 45 15

30 45

15 45

102,60

12
102,30

11
30
102,00

10
101,70

9
30

400

400

400

1100

1740

Rysuek 2. Przekrj poduny czci przepawki Figure 2. Longitudal section of a part of the fishpass 137

Marian Mokwa, Krzysztof Tarnawski

107,50

120

250
105,80

25 40

30 40

19
45

45

104,40

45

102,90 102,60

150

45

13

12
40 245 38 27

180

190

40 30

245

Rysunek 3. Przekrj A-A grnego stanowiska przepawki Figure 3. A-A section headwater-part of the fishpass

ANALIZA HYDRAULICZNA I OCENA DZIAANIA PRZEPAWKI

Badania terenowe przepawki przeprowadzono w czerwcu 2008 r. Polegay one na obserwacji funkcjonowania obiektu, wykonaniu pomiarw stanw i prdkoci wody w gwnych urzdzeniach przepawki, dokumentacji fotograficznej obiektu oraz przeprowadzeniu wywiadu z pracownikami stopnia wodnego. W dniu pomiaru stan wody na wodowskazie grnym wynosi 107,40 m npm, a na wodowskazie dolnym 100,70 m npm. Poziom wody grnej by rwny grnej krawdzi wlotu do komory nr 23. rednie prdkoci zmierzone w przekroju wlotowym w funkcji podniesienia zasuwy przedstawiono poniej (tab. 2):
Tabela 2. rednie prdkoci i wydatki otworu wlotowego Table 2. Mean velocities and discharges of the inlet
Wysoko otworu [m] Inlet height [m] 0,1 0,2 0,4 0,5 Prdko w otworze [m/s] Velocity in the inlet [m/s] 2,5 2,4 1,8 1,7 Wydatek otworu [ m3/s] Inlet discharge [m3/s] 0,12 0.22 0,33 0,38

138

30

320

Ocena hydrauliczna dziaania przepawki

Ze wzgldw technicznych (dua turbulencja strumienia) zamiast wykonywania pomiarw prdkoci w otworach przegrd midzykomorowych posuono si wzorami empirycznymi [Mokwa 2008]: 1. Wydatek otworu przesmykowego (dolnego) powierzchnia otworu F = 0,45 x 0,45 ~ 0,2 m2, rnica poziomw wody w komorach H = 0,3 m, wspczynnik wydatku otworu = 0,608
Q = F 2 gH
Q = 0,608 0,2 2 9,81 0,3

Q = 0,3 m3/s V = Q/F = 1,5 m/s 2. Wydatek otworu przelewowego (grnego) = 0,6 szeroko otworu b = 0,45 m, wysoko otworu H = 0,3 m, wspczynnik wydatku otworu = 0,6
2 Q = b 2g H 3 3
Q= 2 0,6 0,4 2 9,81 0,3 3 3
2

Q = 0,13 m3/s V = Q/F = 1,0 m/s 3. Sumaryczny wydatek otworw w przegrodach komr wynosi: Q ca. = 0,3 + 0,13 = 0,43 m3/s. Przy podniesieniu zasuwy wlotu do komory nr 23 na wysoko 0,55 m zwikszeniu ulega dopyw wody do przepawki do wartoci Q = 0,4 m3/s. Wwczas prdko na wlocie do komory maleje do 1,7 m/s. Poszczeglne komory przepawki (tzn. do grnej krawdzi przegrody) wypeniaj si cakowicie wod. Prdko w otworze przelewowym grnym wynosi wtedy v = 1,0 m/s, a w otworze przesmykowym dolnym v = 1,5 m/s. W przepawkach komorowych, wg danych literaturowych zaleca si przepyw midzy komorami tylko dolnym otworem przesmykowym. W badanym obiekcie wydatek dolnego otworu wynosi Q = 0,3 m3/s przy napenieniu komory do dolnej krawdzi przelewu grnego i powinien mu odpowiada taki sam dopyw do przepawki. Dlatego zasuwa na wlocie do komory 23 powinna by podniesiona do wysokoci ok. 0,4 m.
139

Marian Mokwa, Krzysztof Tarnawski

4. Prdko wypywu wody z przepawki na dolne stanowisko (prd wabicy): wydatek otworu Q = 0,3 m3/s, powierzchnia otworu F ~ 0,2 m2, prdko v = 1,5 m/s. Jest to prdko rwna zalecanej v = 1,5 m/s. 5. Sprawno przepawki obrazuje parametr jednostkowej energii wody E w komorze. Wielko tego wskanika nie powinna przekracza 200 W/m3 dla silnych i dobrze pywajcych ryb, a dla gatunkw maych i narybku 100 W/m3 [Larinier 2000]. Parametr E obliczono za pomoc wzoru:
E=

g H Q
At

[W/m3]

gdzie: H rnica poziomw wody midzy komorami (H = 0,3 m), Q przepyw wody przez przepawk (Q = 0,4 m3/s), A powierzchnia komory (basenu) (A = 2,5 x 4,2 = 10,5 m2), t napenienie w komorze (basenie) (t = 1,5 m). E = 74 W/m3.
PODSUMOWANIE I WNIOSKI

1. Zasady dobrego projektowania przepawek wskazuj e przepawka powinna by sprawna przy wszystkich poziomach wd umoliwiajcych migracj ryb. W przypadku stopnia wodnego Brzeg Dolny oznacza to zapewnienie poczenia pomidzy wod grn na poziomie NPP a najniszym z moliwych poziomw wody na stanowisku dolnym. 2. Obnienie rzdnej na stanowisku grnym o 0,50 m, tj. do rzdnej 107,50 m npm oraz obnienie w wyniku erozji rzdnej zwierciada wody dolnej o ponad 1,00 m nie wpyno w sposb zasadniczy na waciwe funkcjonowanie przepawki pod wzgldem hydraulicznym. Naley stwierdzi, e zachowaa ona dotychczasow swoj funkcj. 3. Projektanci zaproponowali 4 wloty na stanowisku grnym usytuowane na rnych rzdnych uwzgldniajc moliwo zmian pitrzenia. To samo dotyczy stanowiska dolnego. Trzy otwory pooone na rnych wysokociach zapewniaj waciwe dziaanie przepawki przy rnych poziomach wody dolnej. 4. Zmiana poziomw zwierciada wody grnej i dolnej nie ma take istotnego wpywu na rozkady prdkoci. Na stanowisku grnym prdkoci na wlocie mog by regulowane do wartoci jakie wystpoway przy pitrzeniu NPP = 108,00 m npm poprzez odpowiednie ustawienie zasuw. Na stanowisku dolnym wskutek obnienia zwierciada wody w korycie prdkoci na wylocie z przepawki nieznacznie wzrosy w stosunku do projektowanych, ale s moli140

Ocena hydrauliczna dziaania przepawki

we do pokonania przez ryby. Ten wzrost prdkoci wytworzy intensywniejszy prd wabicy do przepawki. 5. Z przeprowadzonych bada i analiz wynika, e przy obnionym pitrzeniu wody na jazie do rzdnej NPP 107,50 m npm przepawka powinna by napeniana wlotem do komory nr 23 (otwr najbliszy elektrowni), w ktrym zasuwa powinna by podniesiona do wysokoci 0,40 m. Wwczas przepyw przez przepawk bdzie wynosi Q = 0,3 m3/s, a prdkoci w otworach przesmykowych (dolnych) v = 1,5 m/s, za na wlocie od wody grnej v = 1,8 m/s (otwr przelewowy grny w przegrodach midzykomorowych bdzie nieczynny). 6. Prdkoci wystpujce w przepawce umoliwiaj jej pokonywanie przez ryby anadromiczne (certa, tro wdrowna, oso) oraz takie gatunki ryb, jak kle, bole, brzana, leszcz, oko, po. Problematyczne moe by pokonywanie przepawki przez osobniki mae. 7. Poziom wody dolnej przy przepywach niskich w rzece moe obniy si do rzdnej 100,35 m npm. Wwczas grna krawd najniszego wlotu do przepawki od wody dolnej bdzie usytuowana 60 cm ponad zwierciadem wody. W przypadku planowanego oddania do eksploatacji stopnia wodnego Malczyce [Hydroprojekt 2006], cofka statyczna zwierciada wody osignaby w Brzegu Dolnym rzdn 101,40 m npm, wwczas dolny wlot do przepawki znajdowaby si pod lustrem wody we wszystkich warunkach przepywu. 8. Stwierdzono, e wylot z przepawki do dolnej wody zosta le zaprojektowany. Znajduje si on zbyt blisko turbin, w strefie wzmoonej turbulencji, co utrudnia rybom znalezienie wejcia. Dlatego wskazane jest zainstalowanie przy budowli barier elektroniczno-elektrycznych w sposb pokazany na schemacie (rys. 1). 9. Naley zapewni caodobowy monitoring przepawki w celu wyeliminowania czstego kusownictwa oraz nadzorowa drono otworw midzy komorami.
BIBLIOGRAFIA
Bachuta J. Wpyw zabudowy hydrotechnicznej rzek na ryby. Jak skutecznie chroni przyrod dolin rzecznych? Towarzystwo na rzecz Ziemi. Polska Zielona Sie. Materiay szkoleniowe. 2007, s. 3237. Bojarski A. i inni. \ Zasady dobrej praktyki w utrzymaniu rzek i potokw grskich. Wyd. Ministerstwo rodowiska. Departament Zasobw Wodnych. 2005. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Deutscher Verband fr Wasserwirtschaft und Kulturbau e.V. (DVWK). Fish Passes Design, Dimensions and Monitoring. Rome 2002. Hydroprojekt Wrocaw. Stopie Wodny Malczyce na rzece Odrze. Raport oddziaywania na rodowisko inwestycji do decyzji o rodowiskowych uwarunkowaniach realizacji przedsiwzicia z uwzgldnieniem oddziaywania na obszar NATURA 2000. 2006 Lubieniecki B. Przepawki i drono rzek. Wydawnictwo Instytutu Rybactwa rdldowego w Olsztynie. 2003.

141

Marian Mokwa, Krzysztof Tarnawski Kotusz J. i inni. Fish migrations in a large lowland (Odra R., Poland) based on fish pass observations. Folia Zool. 2006, 55(4). Larinier M. Dams and fish migration. Contributing paper. Dams, ecosystem functions and environmental restoration. World Commission on Dams, 2000. Mokwa M. Okrelenie warunkw hydraulicznych funkcjonowania przepawki przy jazie Brzeg Dolny dla rnych rzdnych wody grnej i dolnej. Maszynopis RZGW, Wrocaw 2008. Mokwa M. Instrukcja eksploatacji stopnia wodnego Brzeg Dolny. Maszynopis, RZGW Wrocaw 1995. Witkowski A. i inni. Przechodzenie ryb przez przepawk Way lskie na Odrze. Komunikaty Rybackie Nr 3, 2004 Witkowski A. i inni. Realizacja projektu restytucji ryb dwurodowiskowych w grnym i rodkowym dorzeczu Odry. Komunikaty Rybackie Nr 3, 2002. Zioa S., Malinowski M. Urzdzenie do kierowania zachowaniem si ryb w rodowisku wodnym NEPTUN. Monografia. Dolnolskie Wydawnictwa Edukacyjne. Wrocaw Dychw 2008. Marian Mokwa, Krzysztof Tarnawski Instytut Inynierii rodowiska Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocawiu Recenzent: Prof. dr hab. Wodzimierz Parzonka

142