Przepięcia i ochrona

przeciwprzepięciowa
c.d.
2.5. Przejście fali przez węzeł z pojemnością równoległą
Dla fal prostokątnych fala padająca określona jest jej amplitudą u1’ = U1’ i przypadek ten
można traktować jako załączenie napięcia stałego na układ elementów skupionych Z1, Z2 i C.

U1' I 2'(s) W Z1 A
A
Z1 Z2
2U1' 1
Z2 U2'(s)
C s sC

Rys. 2.7. Układ dwóch linii z kondensatorem równoległym oraz obwód obliczenio-
               wy Petersena dla tego przypadku
Obliczenia fali przepuszczonej najłatwiej dokonać przy wykorzystaniu przekształcenia
Laplace’a.
Transformata fali przepuszczonej napięcia wynosi

 1  2U 1' 1
 ⋅ Z2  ⋅ Z2
U 2' ( s ) = I 2' ( s ) ⋅  sC = s ⋅ sC
 1 +Z  1
⋅ Z
1
+ Z2
 2  2
 sC  Z + sC sC
1
1
+ Z2
sC
Po uproszczeniu transformata napięcia U2’ wynosi
2Z 2 1 1
U 2' ( s ) = U 1' ⋅ ⋅ = α ∞U 1' ⋅
Z1 + Z 2  ZZ  s( 1 + sτ )
s 1 + sC 1 2 
 Z1 + Z 2 

Po obliczeniu transformaty odwrotnej przechodzimy do przebiegu w funkcji czasu

 −
t

u 2' ( t ) = α ∞U 1' ⋅ 1 − e τ 

 

Falę odbitą napięcia możemy obliczyć z zależności

 −
t

u1" ( t ) = u 2' −U 1' = U 1'  β ∞ − α ∞ e τ 

 
Prądy w układzie można obliczyć z następujących wzorów:

a) c) Rys. 2.8. Przebiegi  i  rozkłady  na-

u
pięć  w  układzie  z  rysunku  7:  a) 
U1' przebieg napięcia w punkcie A dla 
U1' u2'
t
przypadku Z1  = Z2, b) przebieg na-
u1"
Z1 u1"
C
Z2 pięcia  w  punkcie  A  przy  Z2  >  Z1 
-U1' i fali samotnej, c) rozkład napięcia 
b) u wzdłuż linii dla pewnej chwili cza-
d)
α∞ U1' α ∞U1' sowej  przy  Z1  =  Z2,  d) rozkład  na-
U1'
β ∞ U1' u2' pięcia  wzdłuż  linii  dla  pewnej 
t chwili  czasowej  przy  Z2  >  Z1  dla 
-u1" u1" Z1 Z2
u1" C przypadku trafienia w węzeł samot-
-U1' ∆t
-u2' ∆x nej  fali  prostokątnej.  Przebiegi  i 
rozkłady  wypadkowe  zakreskowa-
no
Pojemność równoległa łagodzi stromość czoła fali wędrownej. Przy falach o krótkim czasie
trwania możliwe jest również zmniejszenie ich wartości szczytowej.
2.6. Przejście fali przez indukcyjność szeregową
W układzie na rysunku 2.9 występują dwa punkty węzłowe A i B (rys. 2.9). Brak punktu
wspólnego obydwu linii zmienia relację pomiędzy falą padającą, odbitą i przepuszczoną.

I 2'(s) W Z1 A sL B
U1'
L

Z1 Z2 2U 1' Z2 U2'(s)
A B s

Rys. 2 9. Układ dwóch linii z indukcyjnością szeregową oraz obwód obliczeniowy Petersena 
              dla tego przypadku

Napięcie w punkcie A będzie sumą fali padającej i odbitej

uA = U1’ + u1”.

Z drugiej strony napięcie w punkcie A będzie sumą fali przepuszczonej (czyli napięcia
w punkcie B) i napięcia na indukcyjności L Napięcia opisane małą literą są
zmienne w czasie w przeciwień-
uA = u2’+ uL , stwie do fali padającej mającej
zatem możemy napisać stałą wartość (fala o czole pros-
U1’ + u1” = u2’ + uL . tokątnym).
Transformatę fali przepuszczonej napięcia wynosi
2U 1' 1
U 2' ( s ) = I 2' ( s ) ⋅ Z 2 = ⋅ Z 2 = α ∞U 1' ⋅
s( Z 1 + Z 2 + sL ) s( 1 + sτ )

Przebieg czasowy fali przepuszczonej ma taką samą postać jak w przypadku kondensatora
 −
t

u2' ( t ) = α ∞U 1' ⋅ 1 − e τ 

 
Transformata odwrotna prądu wynosi  t

2U 1' −
i2' ( t ) = ⋅  1 − e τ 

Z1 + Z 2  
Napięcie na indukcyjności można obliczyć z wzoru
t
di2 ' −
uL = L = 2U 1'⋅e τ
dt
Fala odbita napięcia  −
t

u1" = u A − U 1' = u2' +u L − U 1' = U 1'  β ∞ − ( α ∞ − 2 ) ⋅ e τ 

 
 a)
u uA = u1" + U 1'
2U1' u2' = uA − uL c)
uA u1"
U1' uL uL
U 1' u2'
u1" t
Z1 A L B Z2

b) u Z2 < Z1
2U 1' 0 <α <1
d)
-1 <β < 0
uA
U1' α∞ U1'
uL α ∞ U1' u1" u2'
-u1" -β ∞ U1' L
t
u1" β ∞U1' Z1 A B Z2
∆x
-uL -α∞ U1' ∆x
-U1'
∆t -uA ∆x = v·∆t

-2U1'

Rys. 2.10. Przebiegi i rozkłady napięć w układzie z rysunku 2.9: a) przebieg napięcia w punk-
                 tach A i B la przypadku Z1 = Z2, b) przebieg napięcia w punktach A i B przy Z2 < Z1 
                 i fali samotnej, c) rozkład napięcia wzdłuż linii dla pewnej chwili czasowej przy 
                 Z1 = Z2, d) rozkład napięcia wzdłuż linii dla pewnej chwili czasowej przy Z2 < Z1 dla 
                 przypadku przejścia samotnej fali prostokątnej przez indukcyjność szeregową
 Indukcyjność szeregowa łagodzi stromość czoła fali wędrownej. Taką funkcję spełniają dła-
wiki przeciwprzepięciowe instalowane na podejściach linii do stacji. Przy falach o krótkim cza-
sie trwania możliwe jest również zmniejszenie ich wartości szczytowej.

2.7. Trafienie fali na koniec linii obciążony układem szeregowym LC

Układ LC może zostać w praktyce utworzony przez dławik przeciwprzepięciowy i pojem-
ność doziemną szyn zbiorczych i aparatury stacyjnej.

a) b)
I 2'(s) W Z A sL B
'
U 1
A L B
2U1' 1
Z
s sC U2'(s)

Rys. 2.11. Trafienie fali prostokątnej na szyny stacji el-en chronionej za  pomocą dławika przeciw-
                 przepięciowego L: a - schemat stacji, b - schemat zastępczyPetersena
 Przebieg czasowy prądu (transformata odwrotna)

2U 1' −δt
i (t ) =
'
⋅e shβt dla β ≠ 0.
2
β⋅L

Z 1
gdzie: δ = , β= δ2 − .
2L LC

1 L
Jeśli δ2 < czyli Z <2 to podstawiając β = jω 0 otrzymamy następującą zależność
LC C
2U 1' −δt
i2 ( t ) =
'
⋅e sin ω0 t .
ω0 L

L
Zwykle impedancja linii Z << 2 , w obwodzie powstają drgania tłumione i przebieg napię-
C
cia na pojemności C ma postać oscylacji tłumionych o amplitudzie początkowej 2U1’ i okresie
T ≈ 2π LC , nałożonych na składową stałą równą 2U1’

  δ 
u '2 ( t ) = 2U 1' 1 −
1
e −δt cosω0 t − ar ctg [
 ≈ 2U 1' 1 − e −δt cos(ω0 t )
ω0 
]
 ω0 LC 
Z ostatniego wzoru wynika, że wartość napięcia na
szynach stacji może być w granicznych przypadkach
czterokrotnie większa od napięcia fali przychodzącej.

Rys. 2.12. Przebieg napięcia na szy-
                 nach stacji (pojemności C)
2.8. Zjawiska falowe w układach wielowęzłowych
2.8.1. Przejście fali przez układ kilku węzłów

Przykładem układów wielowęzłowych są linie przesyłowe z włączonymi krótkimi odcinkami linii o

innych impedancjach falowych. Włączenie np. odcinka kabla przy przechodzeniu na-powietrznej linii
elektroenergetycznej przez szeroką rzekę lub na podejściu do stacji stwarza w torze przebiegu fali dwa
punkty węzłowe w których zjawiska odbicia i przepuszczania zmieniają rozkłady napięć w linii.
Węzłami w których powstają nowe fale są również punkty rozgałęzienia linii, końce linii oraz,
w przypadku przewodów odgromowych, punkty połączeń z uziemionymi konstrukcjami nośnymi
(słupami).
Rysunek 2.13 przedstawia przypadek włączenia w linię przesyłową odcinka linii o innej impedancji
falowej. Jeżeli długości linii o impedancjach Z1 i Z2 są znacznie większe od długości l0 odcinka linii o
impedancji Z0, to można uprościć rozważania i nie uwzględniać fal odbitych od początku linii Z1 i końca
linii Z2. Pozostają jednak dwa punkty węzłowe i konieczność uwzględniania współczynników
przepuszczania fal α10, α02 i α01 oraz współczynników odbicia β01, β10 i β20.

U lo
A B
Z1 α 01 α 10 Z0 α 02 Z2
β 01 β 20
β 10

Rys. 2.13. Trafienie fali wędrownej na odcinek linii o impedancji falowej Z0
 2Z0
α
10 = - współczynnik przepuszczania fali z linii Z1 na linię Z0,
Z1 +
Z0

2Z 2
α
02 = - współczynnik przepuszczania fali z linii Z0 na linię Z2,
Z0 +Z2

2Z1
α
01 = - współczynnik przepuszczania fali z linii Z0 na linię Z1,
Z0 +
Z1

Z −Z1
β
01 =
0
- współczynnik odbicia fali przychodzącej z linii Z1 od punktu A,
Z0 +
Z1

Z −Z0
β
10 =
1
- współczynnik odbicia fali przychodzącej z linii Z0 od punktu A,
Z1 +
Z0

Z −Z0
β
20 =
2
- współczynnik odbicia fali przychodzącej z linii Z0 od punktu B.
Z2 +
Z0

Przy analizowaniu napięć w punktach A i B należy pamiętać o opóźnianiu się fal powstają-
cych przy kolejnych odbiciach o czas przebiegu fali przez odcinek l0. Czas ten można obliczyć
z zależności
t0 = l0/v0 ,
gdzie v0 jest prędkością fali w linii Z0.
 2.8.2. “Rozkład jazdy” fal Bewley’a

Przebiegi napięcia w punktach A

i B można uzyskać sumując U 1'
wszystkie fale padające i odbite Z1 A Z0 B Z2
Uα
od tych punktów lub fale prze- Uβ 0
1
10

puszczone przez te punkty t0 U α 02 α

z uwzględnieniem ich przesu- β 20
10

Uα 10

nięć czasowych.
α 10 β 20 Uα 2t0
Wartości poszczególnych skła- Uα 01 10 β
10 β
20

dowych będą zależeć od współ- U α 02 α β

3t0 β
czynników przepuszczania β β
2
20
10
10
20
10

i odbicia czyli od relacji między Uα 10

2

impedancjami Z1, Z0 i Z2. α10 β 1 0 β 20 Uα 4t0

Uα 01 10 β 2
β 2

Wszystkie możliwe przypadki

10
20

tych relacji przedstawione zosta- U α 02 α β 2

5t0 3
10
10 β
2
20
β 20
ły w tab. 2.2.
2
β 10
Uα 10
3
2
β 6t0
α 0 β 10 20
Uα
Uα 01 1 10 β 3
β 3
10
20

U α 02 α β 3 3
7t0 4 10
10 β
3 β 20
20
β 10
Uα 10
3 4
β 10 β 20 8t0
Rys. 2.14. Rozkład jazdy fal dla uk- U α 01
α10 Uα
10 β 4
10 β 4

                ładu trzech linii o róż- 20

                nych impedancjach falo-
                wych
Wartości napięć w punktach A i B osiągane po czasie teoretycznie nieskończenie długim będą wynosić:

UA∞ =Uα10 +Uα10α01β20 +Uα10α01β 10β 220 +Uα10α01β 210β 320 +Uα10α01β 310β 420 + ... ,

UB∞ = Uα10α02 +Uα10α02β10β 20 +Uα10α02β 210β 220 +Uα10α02β 310β 320 + ... .

Po pogrupowaniu otrzymamy
UA∞ = Uα10 + Uα10a01β20(1 + β10β20 + β210β220 + β310β320 + . . . . ),

UB∞ = Uα10α02(1 + β10β20 + β210β220 + β310β320 + . . . . ).

Z ostatniego wyrażenia wynika, że odcinek linii Z0 nie ma wpływu na ustaloną wartość na-
pięcia w punktach A i B. Napięcie to wynika ze współczynnika przepuszczania fali z linii Z1
na linię Z2.
Tabela 2.2. Relacje między impedancjami układu linii i odpowia-
                   dające im przedziały współczynników przepuszczania 
                   i odbicia
Z1 < Z0 >Z2 Z1 > Z0 < Z2 Z1 < Z 0< Z2 Z1 > Z0 > Z2

1 0 1 2 1 0 1 2 1 0 1 2
- - - - 1 0 1 2

-1 0 1 2 -1 0 1 2 -1 0 1 2 -1 0 1 2
α 10

α 02

α 01

β 01

β 20

β 10

Przebiegi napięcia w punktach A i B wyznaczone na podstawie rozkładu jazdy fal, przedsta-

wiają rysunki 2.15a, b, c i d. Rysunki te zostały sporządzone dla fali o czole prostokątnym
dla różnych wariantów zależności między impedancjami Z1, Z0 i Z2.
 2.8.3. Eliminacja oporności falowej

Po nieskończenie wielkiej U Z1>Z0<Z2 U Z1<Z0 >Z2

liczbie odbić, na końcach
odcinka linii środkowej UA
α 21U
ustala się napięcie o war-
α 21U
tości niezależnej od impe-
UA
dancji falowej tego odcin-
ka. Ustalanie się tego na- UB
pięcia zachodzi w sposób
schodkowy. UB
0 2 4 6 8 10 t/t0 0 2 4 6 8 10
Rozpatrując tylko ogólny t/t0
charakter zmian napięcia w U U
węzłach możemy skokowe Z1>Z0 >Z2 Z1<Z0<Z2
zmiany napięcia zastąpić
przebiegiem ciągłym. UA UA
W przypadkach 2.15a α 21U
i 2.15b otrzymamy krzywe UB
wykładnicze a w przypad- UB
kach 2.15c i 2.15d przebie- 4 6 8 10
0 2 t/t0
gi oscylacyjne.
0 2 4 6 8 10 t/t0

Rys. 2.15. Przebiegi napięć w węzłach A i B dla różnych relacji między
                 impedancjami 3 linii
Przebiegom ciągłym odpowiadają obwody elektryczne z elementami skupionymi R, L, C
Zabieg zastąpienia krótkiego odcinka linii (w porównaniu z długością fali wędrownej)
elementami skupionymi nosi nazwę eliminacji oporności falowej
W przypadku gdy Z0 jest znacznie mniejsze od Z1 i Z2 (rys. 2.15a), odcinek linii Z0 można
zastąpić pojemnością skupioną o wartości
C = C0l0
1
Z 0 = L0 / C0 v0 =
L0 C0
Ponieważ a prędkość fali , pojemność jednostkowa wynosi

C0 = 1/Z0v0 ,   biorąc pod uwagę że t0 = l0/v0 otrzymujemy

C = t0/Z0 .

Dla przypadku gdy Z0 jest większe od Z1 i Z2 można wyeliminować impedancję Z0 włącza-

jąc między linie Z1 i Z2 indukcyjność

L = L0l0
Po podstawieniu L0 = Z0/v0 oraz t0 = l0/v0 otrzymujemy
L = Z0t0
W przypadkach 2.15c i 2.15d w których mamy do czynienia z przebiegami drgającymi odci-
 a) Z1 > Z0 < Z2 b) Z1 < Z0 > Z2
U U
A A B
Z1 Z2 Z1 L Z2
C

Z1 > Z0 > Z2 Z1 < Z0 < Z2

c) d)
U U
A B A B
Z1 Lz Z2 Z1 Lz Z2
Cz/2 Cz/2

Rys. 2.16. Schematy zastępcze układu 3 linii po zastąpieniu odcinka linii środkowej Z0 elemen-
                 tami skupionymi

Analiza matematyczna przebiegów drgających o okresie drgań 4t0 dla przypadków c i d

pozwala na wyznaczenie wartości elementów L i C w schematach zastępczych
C Z 2t 0 2
= ,               LZ = Z 0 t0
2 πZ 0 π
 2.9. Tłumienie i odkształcanie fal wędrownych

Tłumienie i odkształcanie fal wędrownych w liniach spowodowane jest:

a) stratami energii na ciepło,
b) stratami energii związanymi z występowaniem ulotu.

Ad a)
Straty energii na ciepło związane są z przepływem prądu przez przewód i ziemię pod przewo-
dem. Dla fal o dużej stromości wzrasta rezystancja przewodu i rezystancja drogi prądu w zie-
mi (zjawisko naskórkowości), wzrastają zatem straty energii proporcjonalnie do tych rezystan-
cji. Stromość czoła fali jest znacznie większa od stromości jej grzbietu, zatem większe straty
występują na czole niż na grzbiecie i fala ulega również odkształceniu. Największe znaczenie
mają straty energii fali w ziemi gdyż rezystancja drogi prądu w ziemi jest dużo większa od re-
zystancji przewodu. W wyniku tych strat czoło fali prostokątnej przybiera kształt klina. Dłu-
gość takiego czoła klinowego pozwala w przybliżeniu obliczyć poniższy wzór

tcz - długość czoła fali (w mikrosekundach) po przebyciu drogi l (metry),

ρ ⋅l 2
tcz ≅ Z - opór falowy linii (w omach),
260 ⋅ Z 2 h 2 h - wysokość zawieszenia przewodu nad ziemią (w metrach),
ρ - opór właściwy gruntu (w omometrach).
 Ad b)
W przypadku występowania ulotu, straty energii fali związane z tym zjawiskiem są znacznie
silniejsze od strat energii na ciepło. Tłumienie fal związane jest z wydatkowaniem części
energii fali na jonizację powietrza. Odkształcanie fali związane jest z grą ładunku prze-
strzennego wokół przewodu zmieniającego pojemność jednostkową linii. Uwzględniając
w równaniach telegrafistów pojemność dynamiczną linii Ck = dq/dt, uzyskuje się prędkość fali
zależną od wartości napięcia
β - współczynnik wyznaczany eksperymentalnie.

Zmianę kształtu fali można wyznaczyć przypisując poszczególnym wartościom chwilowym

napięcia na czole fali inne opóźnienie czasowe

∆t =
l
c
( )
1 − 1 + 2β ⋅ u = β ⋅ u
l
c
Współczynnik β [10 -4 1/ kV]
6
a)
kV
b)

5 1000
u(t)
4 800
∆t - opóźnienie czasowe (µs) odpowia- ∆t

dające wartości napięcia u kV), 3 600

l - droga przebyta przez falę (km), 2 400

c - prędkość światła (300 m/µs). 1
dla fal ujemnych
200

0 0
Zjawisko tłumienia fal wędrow- 0 10 20 30 40 50 60 0 1 2 3 4 5
Średnica przewodu d [mm] s
nych przez ulot wykorzystano w
konstrukcji tzw. podejść ochron- Rys. 2.17. Zależność współczynnika β od średnicy przewodu (a) 
nych. oraz sposób wyznaczenia złagodzonego kształtu czoła fali (b)