Zrozumiec Holokaust-Ksiazka Pomocnicza

Zrozumie Holokaust
Robert Szuchta Piotr Trojaski
Robert Szuchta Piotr Trojaski
Zrozumie Holokaust
Ksika pomocnicza do nauczania o zagadzie ydw
Pastwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Owicimiu Orodek Rozwoju Edukacji Warszawa 2012
Druk sfinansowano w ramach projektu Wdroenie podstawy programowej ksztacenia oglnego w poszczeglnych typach szk ze szczeglnym uwzgldnieniem II i IV etapu edukacyjnego Publikacja dofinansowana ze rodkw Fundacji Pamici Ofiar Auschwitz-Birkenau w Owicimiu Copyright by Robert Szuchta & Piotr Trojaski Copyright by Pastwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Owicimiu Korekta: Dorota Grzegorczyk Redakcja techniczna: Elbieta Czarnacka amanie: Boena Szydlik Projekt okadki: Robert Szuchta Zdjcie na okadce: Pawe Sawicki, Okulary ofiar KL Auschwitz-Birkenau Mapy: Leszek Nabiaek Nakad: 5000 egzemplarzy Wydanie I ISBN 978-83-62360-41-3 978-83-7704-053-9
Publikacja wspfinansowana przez Uni Europejsk wramach Europejskiego Funduszu Spoecznego E g z e m pl arz b e z p atny
Przygotowanie do druku, druk, oprawa: Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk www.grzeg.com.pl
Spis treci
Drodzy Czytelnicy!. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Cz I. Kim s ydzi?
Rozdzia I. Tosamo ydowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. 1. Jakimi jzykami mwi ydzi?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. 2. Wco wierz ydzi? Judaizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. 2.1. Historia judaizmu. Przymierze zBogiem, czyli jak to si zaczo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. 2.2. Doktryna religijna: Jahwe jedynym Bogiem Izraela. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. 2.3. Kult religijny: ofiara imodlitwa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. 2.4. Wwityni isynagodze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. 2.5. Judaizm podzielony, czyli jak drog do Boga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia II. Tradycja ydw spucizna wielu pokole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. 1. Kalendarz ydowska rachuba czasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. 2. wita, obrzdy iobyczaje ydowskie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. 2.1. Jestem dorosy Bar micwa ibat micwa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. 2.2. Pod lubnym baldachimem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. 2.3. mier ipogrzeb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. 3. Jak si ubierano? Tradycyjny strj ydowski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 12 13 14 16 18 19 22 25 25 25 26 27 28 30
Rozdzia III. Duga historia ydw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 III. 1. Wokresie staroytnym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 III. 2. ydzi wdiasporze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 III. 2.1. redniowiecze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 III. 2.2 Czasy nowoytne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 III. 2.3. Dzieje najnowsze (do 1948 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 III. 3. ydzi europejscy wokresie midzywojennym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 III. 3.1. Polska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 III. 3.2. ZSRR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 III. 3.3. Niemcy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 III. 3.4. Wgry iRumunia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 III. 3.5. Litwa, otwa iEstonia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 III. 3.6. Jugosawia iGrecja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 III. 3.7. Europa Zachodnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 III. 4. Wkad ydw wrozwj kultury nowoytnej Europy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Cz II. Od niechci do nienawici

Rozdzia IV. Antyjudaizm Nie moecie wyznawa swojej religii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV. 1. Pornieni wwierze pocztki konfliktu judeo-chrzecijaskiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV. 2. Zarzut bogobjstwa: ydzi zamordowali Chrystusa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV. 3. Koci triumfujcy: Ecclesia contra Synagoga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV. 4. Wdobie wypraw krzyowych masakry ydw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 73 73 75 76 3
Spis treci
IV. 5. IV. 6. IV. 7. IV. 8. IV. 9. IV. 10.
Oskarenia ydw omord rytualny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oskarenia ydw oprofanacj hostii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oskarenia ydw ozatruwanie studni iroznoszenie zarazy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wsubie szatana demoniczny obraz yda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Napitnowani, izolowani, wypdzani. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Reformacja ikontrreformacja aydzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
77 80 81 81 83 86
Rozdzia V. Antysemityzm Nie moecie mieszka midzy nami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 V. 1. Narodziny ideologii antysemickiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 V. 2. rda antysemityzmu nowoytnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 V. 2.1. Przemiany intelektualne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 V. 2.2. Przemiany spoeczno-polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 V. 3. Rasistowskie teorie iich propagatorzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 V. 4. Obsesja spisku Protokoy Mdrcw Syjonu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 V. 5. Narodziny antysemityzmu politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 V. 6. Sprawa Dreyfusa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 V. 7. Polscy propagatorzy ideologii antysemickiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 V. 8. ydzi wCesarstwie Rosyjskim represje ipogromy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 V. 9. Reakcje ydowskie: emigracja, rewolucja czy syjonizm? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Rozdzia VI. Republika Weimarska irozwj nazizmu wNiemczech (1919-1933) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 VI.1. Republika Weimarska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 VI. 1.1. Narodziny weimarskiej demokracji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 VI. 1.2. Trudne pocztki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 VI. 1.3. Trzeba znale winnego wszystkich naszych nieszcz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 VI.2. Adolf Hitler ipocztki narodowego socjalizmu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 VI. 2.1. Hitler przywdc partyjnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 VI. 2.2. Prba siy pucz monachijski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 VI. 2.3. Antysemityzm obsesyjny Hitlera Mein Kampf. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 VI. 2.4. Kwestia ydowska wprogramie partii nazistowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
Cz III. Nie moecie y nie jestecie ludmi

Rozdzia VII. Preludium Holokaustu od wykluczenia do wypdzenia (19331939). . . . . . . . . . . . . . 126 VII. 1. Adolf Hitler kanclerzem Niemiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 VII. 1.1. Czy tak musiao by?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 VII. 1.2. Budowa totalitarnego pastwa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 VII.2. Antysemityzm pastwowy polityka dyskryminacji ydw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 VII. 2.1. Rasizm zinstytucjonalizowany ustawy norymberskie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 VII. 2.2. Noc krysztaowa pogrom niemieckich ydw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 VII. 2.3. Dalsze ograniczenia praw iaryzacja kraju. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 VII. 2.4. Zy przykad niemiecki antysemityzm ijego oddziaywanie na inne kraje. . . . . . . . 146 VII. 2.5. wiat nie chce wicej ydw. Ograniczenia emigracji ydowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Rozdzia VIII. Pocztek wojny droga do ludobjstwa (19391940). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 VIII. 1. Wybuch wiatowego konfliktu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 VIII. 2. ydzi polscy wobliczu wojny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 VIII. 2.1. Pierwsze szykany irepresje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 VIII. 3. Polacy iydzi Jak ich zantagonizowa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
Spis treci
VIII. 4. Co zrobi zydami? Rezerwat lubelski czy plan madagaskarski?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 VIII. 5. Ja za takie oswobodzenie im dzikuj iprosz ich eby to byo ostatni raz. ydzi pod okupacj sowieck. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
Rozdzia IX. Czas Getta eksterminacja porednia (19401942). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 IX. 1. Plany koncentracji ydw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 IX. 2. Cele tworzenia gett . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 IX. 3. ydowskie dzielnice zamknite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 IX. 3.1. Wodzi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 IX. 3.2. WWarszawie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 IX. 3.3. Na prowincji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 IX. 4. Za murami getta ycie codzienne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 IX. 4.1. Judenraty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 IX. 4.2. Szmugiel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 IX. 4.3. Gd. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 IX. 4.4. Inna strona ycia wgetcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 IX. 4.5. Opr cywilny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 IX. 5. Wielka Akcja likwidacja getta wWarszawie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 Rozdzia X. Endlsung ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 X. 1. Wojna eksterminacyjna na Wschodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 X. 1.1. Masowe mordy na Wschodzie Einsatzgruppen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 X. 1.2. Pomocnicy czy tylko wiadkowie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 X. 2. Intensyfikacja zbrodni. Decyzja oostatecznym rozwizaniu kwestii ydowskiej. . . . . . . . . . . . 208 X. 2.1. Konferencja wWannsee. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 X. 3. Masowa Zagada. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 X. 3.1. Studium przypadku. Historia Dawidka Rubinowicza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 X. 3.2. Fabryki mierci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 X. 3.2.1. Orodek zagady Kulmhof (Chemno nad Nerem). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 X. 3.2.2. Obozy Akcji Reinhardt Beec, Sobibr, Treblinka iMajdanek. . . . . . . . 218 X. 3.2.3. Treblinka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 X. 3.2.4. Auschwitz-Birkenau. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 X. 3.3. Droga do nikd marsze mierci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Rozdzia XI. Wobec Zagady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 XI. 1. Bezsilno iopr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 XI. 1.1. Judenraty narzdzie wrkach okupanta? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 XI. 1.2. ydowski ruch oporu mity arzeczywisto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 XI. 1.3. Przygotowania do walki zbrojnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 XI. 1.4. Wimi honoru igodnoci ludzkiej powstanie wgetcie warszawskim . . . . . . . . . . 241 XI. 1.5. Wlenym ukryciu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 XI. 1.6. Zbrojne wystpienia wobozach zagady. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 XI. 2. wiat wobec Zagady. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 XI. 2.1. Pozostawieni wasnemu losowi bierno rzdw wolnego wiata . . . . . . . . . . . . . 252 XI. 2.2. Spoeczestwa okupowanej Europy wobec Zagady. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 XI. 3. Polacy iHolokaust. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 XI. 3.1. Sprawiedliwi wrd narodw wiata pomoc indywidualna izorganizowana. . . . . . 258 XI. 3.2. Od obojtnoci do wspdziaania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 XI. 3.3. Na obrzeach Zagady. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
Spis treci
Rozdzia XII. Inne ofiary niemieckiego ludobjstwa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 XII. 1. Wimi czystoci rasy ispoeczestwa niemieckiego.... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 XII. 1.1. Eutanazja umiercanie zlitoci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 XII. 1.2. Zagada Sinti iRomw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 XII. 2. Martyrologia Sowian zniewolenie ieksterminacja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 XII. 2.1. Polacy bezwzgldny terror. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282 XII. 2.2. Radzieccy jecy wojenni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 XII. 3. wiadkowie Jehowy niezomni wobec represji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
Cz IV. Pami o zamordowanym narodzie niepami

Rozdzia. XIII. Nastpstwa Holokaustu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292 XIII. 1. Bezporednie nastpstwa Holokaustu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 XIII. 1.1. Straty demograficzne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 XIII. 1.2. Procesy zbrodniarzy wojennych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294 XIII. 2. Ocaleni zHolokaustu sytuacja ydw wEuropie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 XIII. 2.1. ydzi wPolsce po wojnie tragiczne powroty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 XIII. 2.2. Przystanek Niemcy wdrodze do Palestyny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 XIII. 3. Wposzukiwaniu nowego ycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 XIII. 3.1. Na Zachodzie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 XIII. 3.2. Na Wschodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305 XIII. 3.3. Odbudowa spoecznoci ydowskiej wPolsce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306 Rozdzia XIV. Zmagania ztrudn przeszoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 XIV. 1. Spucizna Holokaustu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 XIV. 1.1. Odzyskiwanie zbiorowej pamici wPolsce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 XIV. 1.2. Debata oSsiadach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 XIV. 1.3. Holokaust apowstanie pastwa Izrael. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312 XIV. 1.4. Pami zagroona kwestionowanie Zagady. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314 XIV. 2. Holokaust wyzwaniem dla wspczesnoci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316 XI. 2.1. Refleksje nad Szoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316 XI. 2.2. Ludobjstwo po Auschwitz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 XI. 2.3. Lekcja Holokaustu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326 Kalendarium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indeks osb. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indeks geograficzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . rda fotografii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . rda cytowanych fragmentw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 340 345 350 351
Drodzy Czytelnicy!
Holokaust to zapowiadana, instytucjonalnie zorganizowana isystematycznie przeprowadzona eksterminacja blisko 6 milionw europejskich ydw wlatach II wojny wiatowej. Ogrom zbrodni, cakowity brak jej racjonalnych przesanek nie mieci si wkategoriach naszych norm poznania, ani pojmowania wiata. Wydaje si, e aby zrozumie to wydarzenie musimy zada sobie kilka podstawowych pyta: Dlaczego to byo moliwe? Jak do tego doszo? Co zrobi, aby si to ju nigdy nie powtrzyo? Co takiego wydarzyo si wwiecie, e jedni ludzie najpierw przez wieki mwili innym: Nie moecie wyznawa swojej religii, nastpnie Nie moecie mieszka midzy nami, a wreszcie uprogu lat 40. XX wieku Nie moecie y, nie jestecie ludmi? Odpowied na te pytania wymaga zatem rozwaenia kwestii stosunku spoeczestw do ydw, wrd ktrych yli od stuleci jak rwnie spojrzenia na nasze wspczesne relacje. ydom, yjcym wdiasporze wrnych krajach, czsto przyszo mieszka we wrogim im otoczeniu. Niech do nich motywowana bya rnymi czynnikami religijnymi, spoecznymi, ekonomicznymi czy kulturowymi. Dla zrozumienia Holokaustu wane jest poznanie, czym bya ta niech, dlaczego powstaa, jakie formy przyjmowaa na przestrzeni dziejw ijakie byy jej konsekwencje. Niezwykle wane jest take poznanie, chocia w zarysie historii ikultury ydw. Kim byli, gdzie mieszkali, czym si trudnili, na czym polegaa ich odrbno kulturowa ireligijna? Zdajemy sobie spraw, e nie udzielimy odpowiedzi na wszystkie nurtujce Was pytania. Zdecydowalimy si jednak podj ten trud, przekonani owadze zagadnienia ipewni, e zzainteresowaniem udacie si znami wpodr, aby pozna, nieraz mroczne, zakamarki tamtej odlegej itej cakiem nam bliskiej historii. Ksika, ktr trzymacie wrkach po raz pierwszy ukazaa si w2003 roku pod tytuem Holokaust zrozumie dlaczego. Obecne wydanie zostao poprawione iuzupenione onowe treci, dlatego zdecydowalimy si zmieni jej tytu. Uznalimy za konieczne wzbogaci nasz ksik onowe wyniki bada polskich historykw, lub ote treci, ktrych nie byo wpoprzednich wydaniach, aktre s warte przyblienia czytelnikowi. Badania naukowe, popularyzacja ich wspoeczestwie polskim iupamitnienie Zagady wcigu ostatnich 10 lat niezwykle si rozwiny. Kiedy przygotowywalimy pierwsze wydanie ksiki (2001-2002) wPolsce trwaa tzw. dyskusja jedwabieska, ktra jak si okazao miaa dla nas wszystkich przeomowe znaczenie. W2003 r. powstao Centrum Bada nad Zagad ydw przy Instytucie Filozofii PAN wWarszawie wtej chwili najwaniejszy orodek badawczy wPolsce, skupiajcy naukowcw rnych dyscyplin, ktrzy badaj nieznane lub pomijane dotd zakamarki Zagady. Wydawany przez Centrum rocznik pt. Zagada ydw. Studia iMateriay jest jednym znajwaniejszych pism naukowych powiconych tematyce Zagady na wiecie. W 2003 r. powsta, i do dzi dziaa, polsko-izraelski program Bliej siebie. Kultura ihistoria dwch narodw, ktremu patronuj oba ministerstwa edukacji, wramach ktrego corocznie spotyka si modzie szkolna obu krajw. Wanym elementem tego spotkania jest nie tylko rozmowa, ale wsplne upamitnienie Holokaustu. Od 2005 r. decyzj ministra edukacji narodowej wpolskich szkoach uro7
czycie obchodzi si 19 kwietnia jako Dzie pamici oHolokaucie izbrodniach przeciwko ludzkoci. Uczniowie inauczyciele wtym dniu uczestnicz wuroczystociach upamitniajcych to bezprecedensowe wydarzenie. Wielk rol wupamitnianiu iedukowaniu, nie tylko polskiego spoeczestwa, ma Midzynarodowe Centrum Edukacji oAuschwitz iHolokaucie w Pastwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau wOwicimiu. Organizuje ono seminaria dla polskich i zagranicznych edukatorw, ktrych tematem jest historia i symbolika Auschwitz oraz rne aspekty Holokaustu. MCEAH jest wiodcym wPolsce orodkiem edukacji wmiejscu pamici, ktry oddziaywuje iinspiruje dziaalno innych miejsc pamici wPolsce ina wiecie. Dorobek tych iwielu innych inicjatyw edukacyjnych, badawczych czy upamitniajcych Zagad, po 2000 r. wPolsce jest olbrzymi inie do przecenienia. Aktualne wydanie naszej ksiki jest tego dobitnym przykadem. Piszc j cay czas mielimy na uwadze Was, studentw i uczniw polskich szk. Przy rnych okazjach stykacie si zproblematyk Zagady iszukacie odpowiedzi na wiele nurtujcych pyta. Wasi nauczyciele wielokrotnie zastanawiali si, wjaki sposb iwjakim zakresie materiaowym uczy oHolokaucie. Jak wydarzenie to umieci wkontekcie historii wasnej miejscowoci, regionu, Polski czy wreszcie Europy iwiata. Chcemy wierzy, e nie odoycie jej na doln pk, ale bdzie Wam ona towarzyszy wszkole na lekcjach historii, wczasie zaj uniwersyteckich amoe zajrzycie do niej wwolnej chwili, kiedy uznacie za stosowne. Na zakoczenie chcemy podzikowa ludziom iinstytucjom, bez ktrych pomocy iyczliwoci wydanie tej ksiki nie byoby moliwe. Sowa wdzicznoci kierujemy pod adresem pani Krystyny Oleksy, prezes Fundacji Pamici Ofiar Auschwitz-Birkenau wOwicimiu, pana Mirosawa Sielatyckiego, byego wiceministra edukacji narodowej ipana Andrzeja Kacorzyka, dyrektora MCEAH, reprezentujcych instytucje, ktre wspary finansowo projekt. Wyraamy take wdziczno pani Joannie Iwaszkiewicz zMinisterstwa Edukacji Narodowej oraz Alicji Biaeckiej, kierownik Sekcji Programowej MCEAH, ktre wziy na siebie trud koordynacji projektu. Gorco dzikujemy za nieodpatne udostpnienie zdj, bez ktrych nasza ksika byaby znacznie ubosza, nastpujcym instytucjom: Instytutowi Yad Vashem wJerozolimie, Muzeum Holokaustu wWaszyngtonie, ydowskiemu Instytutowi Historycznemu im. Emanuela Ringelbluma wWarszawie iInstytutowi Pamici Narodowej. Szczeglne podzikowania chcemy skierowa pod adresem polskich nauczycieli, zktrymi wielokrotnie mielimy przyjemno rozmawia oksice. Ich uwagi, wskazwki ikomentarze byy dla nas bezcenne. Wielogodzinne rozmowy prowadzone podczas licznych spotka ikonferencji powiconych problematyce nauczania oZagadzie, przyczyniy si do ostatecznego charakteru tej ksiki. Wanie polskim nauczycielom iich uczniom chcemy dedykowa nasz prac. Robert Szuchta Piotr Trojaski
Cz I Kim s ydzi?
Kim s ydzi?
Rozdzia I. Tosamo ydowska

Kim s ydzi? Jak wygldaj? Ilu ich jest? Gdzie mieszkaj? Odpowiedzi na te pytania nie nale do atwych. Trudno wskaza jednoznaczne kryteria, takie jak np. rasa, grupa etniczna czy religia, ktrym mona by ich bez problemu przyporzdkowa. Przecie ydzi s zarwno biali, jak i czarni; s pord nich ludzie o cechach orientalnych i zachodnich, ateici i religijni. Czy jest zatem jaki sposb, aby ich wszystkich razem opisa? Kim waciwie s ydzi?
Fot. I. 1 Pocztwka zpocztku XX w. wyraajca niepewno ydowskiej egzystencji. Kim s ydzi? Narodowoci czy wyznaniem? Kim maj si sta we wspczesnym wiecie? Czy bd wstanie przetrwa, zachowujc przy tym swoj tosamo? Czy zostan zaakceptowani, jeli zdecyduj si na asymilacj? Czy jest takie miejsce na wiecie, w ktrym mog y spokojnie i bezpiecznie? Czy dla istnienia narodu konieczne jest posiadanie wasnego pastwa? Na te iwiele innych pyta dotyczcych ydowskiej tosamoci do dzi nie mamy jednoznacznych odpowiedzi.
Zagadnienie ydowskiej tosamoci, wbrew pozorom, wydaje si by pytaniem zaskakujco nowym. Wredniowieczu na przykad nikomu nie przyszoby do gowy, e istnieje taki problem. Przez wieki praktykowanie religii mojeszowej wyznaczao, kto jest ydem, aodejcie od jej zasad powodowao utrat tosamoci ydowskiej. Przez wieki uwaano ich za ludzi obcych, stanowiono prawa umacniajce ich odseparowanie od chrzecijan. ydzi postrzegali siebie jako nard wybrany przez Boga, ktry za grzechy zosta wygnany ze swej ziemi. Przyczyn tego stanu rzeczy okrelali jednak inaczej ni chrzecijanie czy muzumanie. Podczas gdy spoecznoci te uwaay odrzucenie iopuszczenie narodu wybranego za kar bosk, sami ydzi rozumieli to jako potwierdzenie swojej specjalnej pozycji narodu wybranego. Przez cae wieki rednie, anawet znacznie duej, ydzi nie mieli problemu ze zidentyfikowaniem swojej tosamoci. Tradycja wzmocniona postaw ssiadw, wyranie oddzielaa ich od otaczajcego ich wiata. Przy okrelaniu przynalenoci do spoecznoci ydowskiej posugiwano si starymi, datowanymi jeszcze na czaZAPAMITAJ
HASKALA (hebr. owiecenie, wyksztacenie) termin okrelajcy ruch propagujcy modernizacj, akulturacj iintegracj ydw zpozosta ludnoci kraju wlatach ok. 1750-1880 wEuropie Zachodniej irodkowej. Haskala propagowaa odrodzenie kulturalne ispoeczne ydw poprzez rozwj nauki, filozofii, reform szkolnictwa, zblienie do kultury krajw, wktrych yli, popieraa emancypacj, wpywaa na rozwj prasy iliteratury ydowskiej, zapocztkowaa ruch asymilacyjny. WPolsce gwnymi przedstawicielami haskali byli Chaim Zelig Sonimski iAbraham Jakub Stern. Rzecznikw ydowskiego owiecenia haskali nazywano maskilami.
10
sy rzymskie, zasadami. Zgodnie znimi dziecko ydowskiej matki byo ydem, natomiast dziecko ydowskiego ojca inieydowskiej matki nie mogo nim by, dopki formalnie nie przeszo na judaizm. Zasada ta cigle pozostaje regu wIzraelu iniektrych ydowskich wsplnotach na wiecie. Sytuacja zacza si zmienia wkocu XVIII w., kiedy to rozpocz si proces emancypacji ydw, zwany ydowskim owieceniem lub haskal. Dziki stopniowo nadawanym im prawom, ydzi zaczli czu si penoprawnymi obywatelami pastw, wktrych yli, anawet caego wiata. Owiecenie uwolnio ydw od koniecznoci ycia wgetcie, otworzyli si na nowoczesn kultur. Uniwersalne prawo, ktre miao traktowa wszystkich ludzi jednakowo, nie tylko przynioso ydom nowe prawo cywilne, lecz take zaprzeczao ich statutowi narodu wybranego. ydzi otrzymali peni praw obywatelskich, ale wzamian musieli porzuci swoj odmienno iautonomi. Zamiast tradycyjnych autorytetw pojawia si moliwo indywidualnego wyboru, religia stawaa si kwesti prywatn. Samookrelanie stao si mniej jasne, ale imniej bezpieczne. Rodzcy si wXIX w. antysemityzm zjednej strony powodowa odradzanie si dawnej ydowskiej tosamoci, z drugiej osabienie identyfikacji zydowsk wsplnot oraz proces zatracania lub ukrywania ydowskich korzeni przez wtapianie si wotaczajcy wiat.
Fot. I. 2 Mojesz Mendelsson (1729 1786) ojciec ydowskiego owiecenia. Pochodzi zDessau wPrusach, by ksigarzem, tumaczem i filozofem. Sw dziaalno rozwin w Berlinie, gdzie osiad po uzyskaniu od Fryderyka II Wielkiego indywidualnego przywileju zezwalajcego na osiedlenie si wtym miecie. Skupi wok siebie grup owieconych ydw dcych do uzyskania rwnouprawnienia. Wjednym ze swych dzie, napisanych wjzyku niemieckim, dawa takie oto rady ydom: Dostosowujcie si do obyczajw iporzdku panujcego w kraju, w ktrym zamieszkujecie, oraz trwajcie niezmiennie przy wierze swoich przodkw. Znocie to podwjne jarzmo, jak tylko potraficie. Niewtpliwie nie bdzie rzecz atw pogodzenie obowizkw obywatelskich z zachowaniem nakazw religijnych, tym bardziej e wdzisiejszych czasach trzymanie si przepisw religijnych jest wprzeciwiestwie do czasw dawniejszych szczeglnie uciliwe.
ZASTANW SI yy Na czym, wedug M. Mendelssona miaa polega asymilacja ydw? yy Na jakie trudnoci przy asymilacji wskazywa M. Mendelsson? Kolejnym czynnikiem determinujcym wspczesn ydowsk tosamo bya idea posiadania wasnego narodowego pastwa, oraz powrotu ydw do Syjonu. Ruch syjonistyczny postrzega kwesti wiadomoci ydowskiej wkategoriach narodowych anie, jak do tej pory, religijnych ikulturowych. Syjonici uwaali, e ydzi musz zbudowa na bazie jzyka hebrajskiego nowoczesny nard, ktry utworzy pastwo zapewniajce im prawa ibezpieczestwo. Rwnouprawnienie
11
Kim s ydzi?
i asymilacja te dwa naczelne hasa owieceniowej modernizacji nie zdoay ochroni ydw przed coraz groniejszym antysemityzmem. ZASTANW SI yy Jak zmieniao si rozumienie tosamoci ydowskiej na przestrzeni wiekw? Wymie de terminujce j czynniki. yy Wyjanij pojcia haskali. Jaki miaa ona wpyw na ksztatowanie si nowoczesnej wiado moci narodowej ydw.
I. 1. Jakimi jzykami mwi ydzi?

Podstawowym jzykiem ydw jest hebrajski. Jzyk ten, otradycji pimienniczej sigajcej XII w. p.n.e., przez wiele stuleci od III do po. XIX w. suy przede wszystkim do odprawiania modw istudiowania Tory. By on gwnie jzykiem liturgii synagogalnej, witych ksig, szkolnictwa iliteratury religijno-filozoficznej. Jego odrodzenie nastpio wXIX w., gwnie wrodowiskach haskali, apniej dziaaczy syjonistycznych, ktrzy unowoczenili sownictwo iprzywrcili mu status jzyka ywego. Wwczas ukazay si wPolsce, Niemczech iRosji oryginalne utwory hebrajskie itumaczenia literatury europejskiej. Rozwj jzyka hebrajskiego pozostawa wbezporednim zwizku zkoncepcj odrodzenia pastwa ydowskiego wPalestynie. Syjonici zdecydowali bowiem, i bdzie on jzykiem urzdowym przyszej ojczyzny ydw. Tak te si stao, gdy w1948r. powstao pastwo Izrael. Wrd ydw zamieszkujcych rne kraje Europy rozwiny si, pod wpywem otoczenia, take inne jzyki ydowskie. Najbardziej znane to ladino i jidysz. ZAPAMITAJ
LADINO jeden zjzykw ydowskich uksztatowany wredniowieczu na terenie Hiszpanii. Posugiwali si nim ydzi sefardyjscy wypdzeni zHiszpanii w1492 r., ktrzy nastpnie osiedli wpnocnej Afryce, poudniowej Europie (wybrzea Morza rdziemnego) iBliskim Wschodzie, tworzc wtym jzyku poezj wieck i religijn, literatur dla kobiet, bajki dla dzieci. Do czasw Holokaustu jednym z waniejszych orodkw jzyka ladino byy Saloniki wGrecji.
Co najmniej od XV w. jidysz by jzykiem potocznym ydw polskich. Pocztkw jego naley szuka ok. 1000 lat temu na terenie Nadrenii. Upodstaw jidysz le dialekty niemieckie, zawiera on jednak wiele elementw hebrajskich iby zapisywany za pomoc alfabetu hebrajskiego. Przeomowym okresem wjego rozwoju byy wieki XIV iXV. Wtedy wraz zwielk emigracj ydw na Wschd nastpi rozpad jidysz na zachodni (stopniowo zanikn) iwschodni, ktry po wzbogaceniu go oelementy sowiaskie da podstawy dzisiejszemu jzykowi standardowemu. Jidysz jest jzykiem bogatej literatury. Najstarszy zabytek jzyka jidysz na terenie Niemiec pochodzi zXII w. WXVI w.popularne byy transkrypcje na jidysz niemieckiej literatury ludowej, atake utwory suce pomoc wczytaniu irozumieniu tekstw biblijnych. Wtedy te ukazay si pierwsze przekady Biblii na jidysz. Nowoytna literatura jidysz ma swoje pocztki wokresie owiecenia. Za twrcw klasycznej literatury jidysz uwaani s: Icchak Lejb Perec, Mendele Mojcher Sforim, Szalem Alejchem i Isaac Bashevis Singer.
12
Fot. I. 3 Midzynarodowa ranga literatury jidysz zostaa potwierdzona przez przyznanie w1978 r. literackiej nagrody Nobla, pochodzcemu z Polski, a tworzcemu w Stanach Zjednoczonych pisarzowi jidysz, Izaakowi Beszewisowi Singerowi (1902-1991). Laureat urodzi si w Leoncinie pod Warszaw w religijnej rodzinie (ojciec by rabinem). Przed I wojn wiatow rodzina Singerw przeniosa si do Warszawy i zamieszkaa w centrum dzielnicy ydowskiej przy ul. Krochmalnej, okres wojny Singer spdzi wBigoraju. Dziki starszemu bratu, rwnie pisarzowi, od 1922 r. zwizany by zwarszawskim rodowiskiem pisarzy ydowskich, tu te debiutowa w 1935 r. W 1935 r. wyemigrowa do USA, gdzie powici si dziennikarstwu iliteraturze. Swe powieci pisa wjzyku jidysz. By wnikliwym obserwatorem ycia ydowskiego. Na fotografii Izaak Baszewis Singer podczas targw ksiki wMiami, 1988 r.
Przez wieki jidysz by potocznym jzykiem szerokich mas ydowskich w Europie rodkowo-Wschodniej. Przed II wojn wiatow posugiwao si nim okoo jedenastu milionw ydw wwiecie. Obecnie jest on jzykiem potocznym jedynie dla niektrych grup chasydzkich wStanach Zjednoczonych iIzraelu. ZASTANW SI yy Jakimi jzykami posugiwali si ydzi wprzeszoci, ajakimi dzisiaj? Zastanw si, dlacze go jedne znich przetrway ainne wymary? yy Zapoznaj si zbiografi itwrczoci literack I. B. Singera. Co byo gwnym tematem jego powieci iopowiada?
I. 2. Wco wierz ydzi? Judaizm

Religi ydw jest judaizm, zwany take wyznaniem mojeszowym lub mozaizmem. ydzi pomimo znacznego rozproszenia zostali wierni swej religii. To wanie judaizm przez wieki by wyznacznikiem ydowskoci. Jednak wostatnich dwch wiekach dla wielu ydw wyznawana religia przestawaa by najwaniejszym wyznacznikiem ich tosamoci. Wielu nie przestrzega wpraktyce wszystkich rygorw wymaganych przez tradycyjny judaizm, ale praktykuje jedn z jego zreformowanych form. Wrd yjcych obecnie kilkunastu milionw ydw tylko kilkanacie procent zachowuje tradycyjny judaizm, zwany ortodoksyjnym. Bliski tradycji, a zarazem wspczesnemu myleniu, jest judaizm zwany konserwatywnym. Natomiast najbardziej liberalnym jest judaizm reformowany, ktry odrzuca wikszo tradycyjnych form praktykowania pobonoci. Zmierzajc do zrwnania pozycji kobiet imczyzn zezwala on m.in. na sprawowanie funkcji rabinw przez kobiety. Wielu reformowanych rabinw popiera zawieranie maestw mieszanych, gdzie tylko
13
Kim s ydzi?
jedno zmaonkw jest ydem. Wlatach dziewidziesitych XX w. odbyo si wiele dyskusji na temat postawy wobec tzw. alternatywnych stylw ycia. Niektre osoby zkrgw reformowanych ydw usankcjonoway maestwo pomidzy osobami tej samej pci. Naley pamita, e mimo wielu podziaw wikszo wyznawcw judaizmu przyznaje si jednak do zasadniczych kategorii ydowskiej wizji wiata wyraonych wtradycji. ZASTANW SI yy Jak rol odegra judaizm dla zachowania tosamoci ydowskiej? I. 2.1. Historia judaizmu. Przymierze zBogiem, czyli jak to si zaczo Korzenie judaizmu sigaj patriarchy Abrahama, ktry wpocztkach II tysiclecia p.n.e. przyby wraz zrodzin zMezopotamii do Kanaanu (teren dzisiejszej Palestyny). Tam wmiecie Sychem zawar przymierze zBogiem. Wzamian za wierno iwiar Bg obieca Abrahamowi opiek iziemi Kanaan. Znakiem tego przymierza stao si obrzezanie. ZAPAMITAJ
OBRZEZANIE obrzd polegajcy na usuniciu napletka, symbolizujcy przymierze Abrahama zBogiem oraz oddanie chopca pod opiek Boga. Zabiegu dokonuje si wsmym dniu po narodzinach dziecka wsynagodze lub wdomu (wspczenie wszpitalu wobecnoci rabina ilekarza). Zabieg przeprowadza mohel mczyzna, ktry posiada odpowiednie umiejtnoci, czsto lekarz lub rzezak rytualny. Ceremonii obrzezania towarzyszy nadanie chopcu imienia, czsto po zmarych przodkach, wobecnoci zgromadzonej rodziny iznajomych.
Wnukiem Abrahama by Jakub, ktry mia dwunastu synw. Dali oni pocztek dwunastu plemionom, zktrych powsta nard ydowski. Jakub otrzyma imi Izrael iuwaany jest za ojca narodu ydowskiego. Jego syn Jzef zosta wysokim urzdnikiem w Egipcie, dokd sprowadzi ojca zbrami. Przez prawie czterysta lat ydzi cieszyli si tam pen swobod. Jednak sytuacja radykalnie zmienia si wpoowie XIII w. p.n.e., kiedy faraonem zosta Ramzes XII. ydzi utracili wszelkie prawa istali si niewolnikami. Wtym czasie urodzi si Mojesz, ktry po czterdziestu latach spdzonych na dworze faraona postanowi wyprowadzi ydw z Egiptu do Ziemi Obiecanej (Kanaanu). Wyjcie zniewoli egipskiej pod wodz Mojesza byo, wedug Biblii, skutkiem bezporedniej interwencji Boga, ktry na pocztku dugiej, bo trwajcej czterdzieci lat wdrwki zawar zIzraelitami przymierze. Na grze Synaj Mojeszowi zostaa objawiona Tora, ktrej symbolem stay si dwie tablice zwyrytymi na nich Dziesicioma Przykazaniami zwanymi Dekalogiem. Odtd Jahwe sta si jedynym Bogiem ydw, ktrzy przyjli na siebie misj narodu wybranego. Whistorii judaizmu wyrnia si dwa podstawowe okresy: judaizm biblijny, ktrego gwnym rdem wiedzy jest Biblia oraz judaizm talmudyczny (pobiblijny) uksztatowany wokresie dziaalnoci rabinw iopierajcy si na wasnej literaturze rabinicznej, zwanej rwnie talmudyczn.
14
Fot. I. 4 Uroczyste wprowadzenie nowego zwoju Tory do synagogi Tempel na krakowskim Kazimierzu. Tora zostaa podarowana spoecznoci ydowskiej Krakowa przez Stowarzyszenie Krakowian wIzraelu, 2012 r.
Okres judaizmu biblijnego zaczyna si wraz z dziaalnoci zaoyciela tej religii, czyli Mojesza itrwa przez epok Sdziw oraz krlw (Saula, Dawida, Salomona). Obejmuje on nastpujce wydarzenia: budow przez Salomona wityni w Jerozolimie, podzia pastwa na poudniow Jud i pnocny Izrael, upadek Izraela w 722 r. p.n.e., dziaalno prorokw, zdobycie Jerozolimy przez Nabuchodonozora II w586 r. p.n.e. oraz niewol babilosk, okres drugiej wityni a do jej zburzenia przez Tytusa w70 r. p.n.e.
ZAPAMITAJ
Wskad Biblii Hebrajskiej, zwanej take Tanachem lub Starym Testamentem wchodz: 1. Tora (hebr., Prawo), czyli Picioksig Mojeszowy (Ksigi: Rodzaju, Wyjcia, Kapaska, Liczb iPowtrzonego Prawa), 2. Newiim (Prorocy) czciowo ksigi historyczne iczciowo prorockie, 3. Ketuwim (Pisma) rne psalmy, ksigi, treny ipieni. Gwn czci Biblii jest Tora. Kady religijny yd jest obowizany studiowa j iprzestrzega jej nauk wyciu codziennym. Aeby uatwi ydom ycie zgodne zTor, uczeni imdrcy ydowscy przez wieki wyjaniali iprzybliali j wiernym. Efektem tego byo powstanie Talmudu (nauka), ktry by pierwszym wielkim komentarzem Tory. Skada si on zdwch czci Miszny (zbioru poucze iprzepisw regulujcych a do najdrobniejszych szczegw prawidowe postpowanie) iGemary (uzupenienie, wyjanienie ikomentarze do Miszny). Ze wzgldu na tre mwi si odwch czciach skadowych Talmudu. S to: halacha (postpowanie), zawierajce nakazy prawa, przepisy kultowe iyciowe, oraz haggada (opowie), czyli opowieci ocharakterze legendarnym. Oba te teksty, skadajce si razem na Talmud stay si wraz zBibli podstawowym tekstem sakralnym judaizmu.
ZASTANW SI yy Sprbuj okreli relacje pomidzy Tor aTalmudem. Jakie s pomidzy nimi zalenoci?
15
Kim s ydzi?
Fot. I. 5 Paskorzeba na wewntrznej stronie uku triumfalnego Tytusa w Rzymie, przedstawiajca onierzy rzymskich nioscych upy ze zburzonej wityni Jerozolimskiej, w tym wielki zoty siedmioramienny wiecznik menor. Zota menora bya gwnym obiektem rytualnym wityni wstaroytnej Jerozolimie. Od czasw jej zburzenia wystpowaa w niezliczonych miejscach i rnych postaciach na naczyniach, monetach jako symbol dziedzictwa ydw. Dzi jest godem pastwa Izrael.
ZASTANW SI yy Przemyl symbolik sceny przedstawionej na paskorzebie. Co ona wyraa ijak moga by odbierana przez ydw? Wydarzenie to zapocztkowao drugi okres wdziejach rozwoju religii zwany judaizmem talmudycznym lub pobiblijnym. ydzi odsunli na dalszy plan tak ywotne dla nich sprawy niepodlegoci, askoncentrowali si na kwestiach indywidualnego stosunku do Boga. Duchowym orodkiem judaizmu, ktry zastpowa zniszczon wityni Jerozolimsk, sta si wwczas dom nauki wJawne, gdzie w70 r. odtworzono kolegium zwane sanhedrynem (najwysza rada religijna) iostatecznie ustalono izamknito kanon, czyli zbir witych ksig, obowizujcy do dzi. Grunt by przygotowany, bo od dawna istniay synagogi, modlitwy ibogosawiestwa, ktre sprawiay, e judaizm mg funkcjonowa poza wityni Jerozolimsk. Stao si to tym bardziej istotne po 135 r., kiedy po krwawo stumionym ostatnim powstaniu ydowskim cesarz rzymski Hadrian wyda ydom zakaz wstpu do Jerozolimy. ydzi, wypdzeni ze witego miasta, zmuszeni zostali do szukania schronienia w innych krajach oraz organizacji kultu bez moliwoci skadania ofiar wwityni. ZASTANW SI yy Opowiedz biblijne pocztki judaizmu, wskazujc na szczegln rol Boga i ludzi w jego powstaniu. yy Przedstaw zmiany, jakie nastpiy wdrugim okresie rozwoju religii, tzw. judaizmie talmu dycznym. Czego byy one konsekwencj? I. 2.2. Doktryna religijna: Jahwe jedynym Bogiem Izraela Judaizm jest religi monoteistyczn. Za jedynego Boga ydzi uznaj Jahwe (Jehowa). Imi to Biblia tumaczy jako jam jest, ktry jestem (na jzyk polski tumaczone jest jako Przedwieczny).
16
Z czasem imi to uznano za tak wite, e nie wolno go byo wymawia. Zapisywano go spgoskami J,H,W,H, aprzy czytaniu zastpowano sowem Adonaj (Pan mj), zwyczaj ten utrzyma si do dzisiaj. Innymi imionami Jahwe s El-Elion (Najwyszy), Sabaoth (Pan zastpw), El-Szadaj (Wszechmocny), Elohim (Bg). Czowiek wjudaizmie traktowany jest jako suga iniewolnik Boga. Jednak zuwagi na przymierze, ktre Bg zawar znarodem wybranym kontakt ydw zNim jest bardzo intymny. ZAPAMITAJ
Znawca judaizmu Stanisaw Krajewski wnastpujcy sposb opisuje blisko ydw zBogiem: Blisko ta wynika zPrzymierza. Obowizuje ono obie strony. Mimo caej dysproporcji midzy czowiekiem a Bogiem dziki Przymierzu moliwe jest nie tylko oczekiwanie na opiek, proszenie o wstawiennictwo, dzikczynienie, ale take stawianie Bogu wymaga. (...) Ta postawa moe dochodzi a do granicy buntu wobec Boga, ktremu zarzuca si nie wypenianie obietnic. Skrajne przeycie porzucenia przez Boga, jak to si zdarzyo podczas wojennej Zagady ydw, skania niektrych mylicieli religijnych do przyjcia, e obok wiary, wiernoci Bogu, bya uprawniona postawa witej niewiary.
ZASTANW SI yy Na czym, zdaniem S. Krajewskiego, polega bliski kontakt z Jahwe? Do czego upowania czowieka przymierze zawarte zBogiem? Judaizm talmudyczny przyjmuje zasad wolnej woli czowieka oraz uznaje zapat za wszelkie czyny, zarwno wyciu doczesnym, jak iprzyszym. ydzi oczekuj nadal na przyjcie Mesjasza zrodu Dawida, ktry wybawi swj lud iustanowi swoje krlestwo na caej ziemi. ZAPAMITAJ
MESJASZ (hebr. Mszach pomazaniec), ten, ktry zostaje zesany przez Boga na ziemi iktry unicestwi wszelkie zo. Gdy przyjdzie, umarli zmartwychwstan, witynia Jerozolimska zostanie odbudowana inastpi czasy mesjaskie: Olam Ha-Ba (przyszy wiat).
Przyjcie Mesjasza ma przynie zarwno koniec cierpienia iwygnania Izraela, jak ikres niesprawiedliwoci ipocztek powszechnego pokoju. Wedug tradycji rabinicznej, wieczne zbawienie nie jest zarezerwowane wycznie dla ydw. wiata przyszego (ycia wiecznego) dostpi maj wszyscy sprawiedliwi (poboni) pord narodw wiata, ktrzy przestrzega bd tzw. rabiniczne minimum siedmiu przykaza, tj.: zakazu bawochwalstwa, blunierstwa, zabijania, kradziey, przestpstw seksualnych, jedzenia czci ywego zwierzcia oraz nakazu wymierzania sprawiedliwoci sdowniczej. ZASTANW SI yy Scharakteryzuj relacje panujce wjudaizmie midzy Bogiem aczowiekiem. yy Porwnaj doktryn religii chrzecijaskiej ijudaizmu. Wska podobiestwa irnice.
17
Kim s ydzi?
I. 2.3. Kult religijny: ofiara imodlitwa Wjudaizmie, zwaszcza okresu biblijnego, bardzo wane miejsce zajmowaa ofiara. Stosowano zarwno ofiary krwawe (ze zwierzt), jak ibezkrwawe (zpodw rolnych), ktre skadano na otarzach. Rozrni mona ofiary caopalne, zapewniajce pomylno iurodzaj, oraz ofiary zwyke, ktre miay odnowi lub umocni wi midzy czowiekiem aBogiem. Wprzypadku ofiar zwykych na otarzu spalano tylko cz zabitego zwierzcia ofiarnego, reszt przeznaczano dla kapana oraz uczestnikw uroczystoci. Tylko wwyjtkowych sytuacjach na otarzu palono cae zwierz ofiarne wraz zwntrznociami. ZAPAMITAJ
OFIARA CAOPALNA po grecku holokaustiks, sowo to dao nazw zagadzie ydw w latach II wojny wiatowej Holokaust. Jednak kontekst religijny tego sowa powoduje, i jest ono odrzucane przez wielu badaczy iteologw ydowskich, ktrzy dla okrelenia tragedii narodu ydowskiego wol uywa hebrajskiego sowa Szoa, co oznacza zagad, cakowite zniszczenie.
Spoywanie krwi byo zakazane. Po zburzeniu Drugiej wityni (70 r. n.e.) rola ofiary znacznie zmalaa. Jej miejsce zaja modlitwa, dziki czemu kult przybra posta bardziej uduchowion. Poboni ydzi odmawiaj modlitw rano, wpoudnie iwieczorem. Modl si stojc ztwarz zwrcon ku Jerozolimie. Podczas modlitwy wymagane jest nakrycie gowy (mczyni) oraz woenie odpowiednich szat modlitewnych. Gwnym pojciem judaizmu jest micwa. Wsensie dosownym jest to przykazanie, ale jest ona rozumiana take jako wypenianie go, tak wobec innych jak iwobec Boga. Nakazy etyczno-religijne obowizujce wszystkich ydw zawarte zostay wDekalogu. ZAPAMITAJ
MICWA (hebr. przykazanie) pierwotnie okrelano tak boskie nakazy z Biblii. WTorze zawartych jest 613 przykaza, 248 nakazw i365 zakazw. Chopiec zostaje zobowizany do ich przestrzegania po ukoczeniu trzynastego roku ycia (bar micwa), adziewczynka dwunastego (bat micwa). Wszerszym znaczeniu micwa oznacza kady dobry uczynek.
TEKST RDOWY
Dekalog I. Czci tylko jednego Boga II. Nie modli si do adnych wizerunkw III. Nie uywa imienia Jahwe nadaremnie IV. Przestrzega szabatu V. Czci rodzicw VI. Nie zabija VII. Nie dopuszcza si cudzostwa VIII. Nie kra IX. Nie dawa faszywego wiadectwa X. Nie poda cudzej wasnoci
ZASTANW SI yy P rzeanalizuj nakazy etyczno-moralne judaizmu. Wska na podobiestwa i rnice midzy brzmieniem Dekalogu, przyjtym przez ydw ichrzecijan. Zastanw si zczego one wynikaj?
18
Judaizm rabiniczny pooy wielki nacisk na stworzenie systemu praw regulujcych cae ycie swoich wyznawcw. WBiblii, Talmudzie ipniejszej literaturze znajduje si mnstwo szczegowych wskaza (rytualnych, kultowych), ktre, wprzeciwiestwie do przykaza etycznych, odnosz si wycznie do ydw. ydzi zobowizani s np. do przestrzegania zasad czystoci (koszerno). Dotykanie zmarego powoduje nieczysto, pewne zwierzta (np. winie, wielbdy, zajce) ipokarmy s nieczyste, dlatego naley unika ich spoywania. Zakazane jest take jedzenie zwierzt, ktre nie zostay zabite zzachowaniem przepisw rytualnych, jak rwnie czenie pewnych pokarmw (np. misa imleka). Stanu nieczystoci mona si pozby przez oczyszczenie. Pomimo tak duego legalizmu judaizm przywizuje wiele uwagi do kwestii postaw moralnych. Najwaniejsze trzy zasady obowizujce kadego wyznawc judaizmu to: studiowanie Tory, przestrzeganie przykaza oraz praktykowanie mioci bliniego. Fundamentem religijnoci ydowskiej jest dzikczynienie ibogosawiestwo. Dzikowa naley za wszystko, amimo to nie popada wbierno ifatalizm. Wszyscy ydzi maj obowizek, przy najrniejszych okazjach, wypowiada bogosawiestwa: przed ipo jedzeniu, na pocztek ina zakoczenie wit. Wane miejsce wyciu ydw zajmuje dobroczynno, ktra jest uwaana za wielk cnot. Organizacje pomocy spoecznej powstay jeszcze wokresie judaizmu biblijnego. Pomoc ubogim uznawana jest za powinno, anie wycznie za wyraz dobrej woli. Nawet biedni powinni oy na innych, jeszcze uboszych, lub na cele spoeczne. ZASTANW SI yy Jakie s fundamenty religijnoci ydowskiej? Wymie wskazania religijne, ktre odnosz si wycznie do ydw? I. 2.4. Wwityni isynagodze Pocztkowo kult skupia si wok Arki Przymierza, wktrej przechowywano tablice zdziesicioma przykazaniami. Przez kilka stuleci znajdowaa si ona wwybudowanej, specjalnie dla niej przez krla Salomona wityni Jerozolimskiej.
Fot. I. 6 Rekonstrukcja wityni Jerozolimskiej. Wybudowano j wJerozolimie na wzgrzu witynnym nazwanym Moria, na ktrym Abraham mia zoy Bogu w ofierze swego syna Izaaka. Wewntrz wityni, w miejscu zwanym wite witych, mieci si kamie wgielny wiata, ana nim spoczywaa Arka Przymierza. Bya to drewniana skrzynia wykadana zotem, wktrej przechowywano kamienne Tablice Dekalogu. Wewntrz wityni znajdowa si te kultowy siedmioramienny zoty wiecznik oliwny zwany menor symbolizujcy mdro Bosk. 19
Kim s ydzi?
Fot. I. 7 Na miejscu zburzonej wityni muzumanie wybudowali w691 r. meczet Kopua Skay (meczet Omara). Zachowanym fragmentem jest zachodnia ciana platformy, na ktrej staa witynia. Mur Zachodni (tzw. ciana Paczu) jest jedynym miejscem podtrzymujcym czno ydw zich staroytn wityni.
ZASTANW SI yy Jak rol odgrywa tzw. ciana Paczu dla tosamoci ydowskiej? yy Jaka budowla znajduje si obecnie na miejscu wityni Jerozolimskiej? Zjak religi jest ona zwizana? yy Poszukaj informacji wksikach, podrcznikach, prasie owspczesnych konfliktach po midzy ydami iArabami na wzgrzu witynnym. Jak sdzisz, dlaczego wanie wtym miejscu dochodzi do tak czstych konfliktw? W622 r. p.n.e. krl Jozjasz przeprowadzi reform religijn, na mocy ktrej jedynie ta witynia miaa by miejscem legalnego kultu Jahwe. Druga witynia, ktr wzniesiono pod koniec VI w. p.n.e. po zburzeniu pierwszej przez Nabuchodonozora II, suya jako centrum kultowe do 70 r. n.e. Zniszczenie jej przez Tytusa spowodowao, e rol wityni jako miejsca czynnoci religijnej izgromadze przej dom modlitwy, czyli synagoga. Wraz ze zburzeniem Drugiej wityni wygas urzd kapaski. Wstaroytnoci kapani stanowili osobny stan, sprawowali swe funkcje dziedzicznie, tworzyli zwizki rodowe, wobrbie ktrych przekazywali nastpcom sw wiedz iuprawnienia. Zniszczenie Drugiej wityni pozbawio ydw jednego centrum kultowego. Po wygnaniu ich zJerozolimy rozproszyli si po caym wiecie, zakadajc wasne gminy kierowane przez rabinw, ktrzy zajli dawne miejsce kapanw. Rabini przekazywali nowe nauki, atake wykonywali czynnoci sakralne: gosili kazania, zapewniali opiek duchow, organizowali pogrzeby, udzielali lubw i rozstrzygali sporne kwestie dotyczce przepisw religijnych.
20
Fot. I. 8 Stara synagoga w Krakowie. Wybudowano j pod koniec XV w. przy ulicy Szerokiej na krakowskim Kazimierzu. Po poarze miasta ydowskiego na Kazimierzu w 1557 r., odbudowa j woski architekt Mateo Gucci (prace ukoczono w 1570 r.). Zniszczon przez Niemcw w czasie wojny synagog odbudowano po wojnie. Obecnie znajduje si wniej muzeum kultury ydw.
ZAPAMITAJ
SYNAGOGA (gr. miejsce zgromadzenia) najwaniejsza instytucja wyciu religijnym ispoecznym ydw. Wjzyku hebrajskim okrelano j jako bejt ha-kneset (dom zgromadze) oraz bejt ha-midrasz (dom studiw religijnych), wjzyku polskim natomiast jako bnic. Po zburzeniu wityni Jerozolimskiej staa si miejscem modw iorodkiem ycia spoecznego ydw poza Palestyn. Tam odbywaj si rne uroczystoci, luby irocznice. Synagoga oprcz funkcji cile religijnych bya rwnie miejscem nauczania iorodkiem wadz administracyjnych gminy. Penia funkcj centrum spoecznego, integrujcego skupisko ydowskie. Znajdujc si czsto porodku ydowskiego rynku, bya take orodkiem ycia gospodarczego gminy. Wzorujc si na architekturze wityni wsynagogach wydzielano osobn cz zprzeznaczeniem dla kobiet (babiniec). Synagogi bardzo rniy si midzy sob stylem, gdy dostosowywano je do sposobw budowania wrozmaitych krajach. Zawsze jednak ich pooenie wskazuje kierunek Jerozolimy, anaprzeciw wejcia znajduje si szafa otarzowa, czyli miejsce na Tor (aron ha-kodesz).
ZAPAMITAJ
RABIN (hebr. rabbi mj mistrz) pierwotnie tytu stosowany tylko wobec uczonych zajmujcych si interpretacj iwyjanianiem Biblii iPrawa ustnego, pniej rwnie nadawany ydowskim nauczycielom iuczonym cieszcym si duym powaaniem iautorytetem religijnym, aod redniowiecza duchowym przywdcom spoecznoci ydowskiej.
ZASTANW SI yy Co spowodowao, e synagoga przeja funkcje kultowe wityni? Jakie byo jej znaczenie dla ydw mieszkajcych poza Palestyn? yy Jak rol penili rabini wstrukturze gminy ydowskiej?
21
Kim s ydzi?
I. 2.5. Judaizm podzielony, czyli jak drog do Boga Jeszcze pod koniec okresu judaizmu biblijnego wrd jego wyznawcw zacz si uwidacznia podzia. Spord istniejcych wwczas jego odamw wymieni naley samarytan, sadyceuszy ifaryzeuszy. Poza tymi odamami istniao take ugrupowanie majce charakter zakonu, ktre okrelano mianem esseczykw. WVIII w. n.e. powstaa sekta karaimw, ktrej twrca Anan ben Dawid, odrzuciwszy pniejsz tradycj talmudyczn, uznawa tylko Bibli. Sekta ta rozprzestrzenia si najpierw na terenie Bizancjium, a potem Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Od XII w. w Europie Zachodniej (gwnie wHiszpanii) rozwin si mistyczny kierunek zwany kaba, ktry wytworzy bogat literatur zjej gwn ksig Zohar (Blask). ZAPAMITAJ
kabaa (hebr. spucizna tradycji), najczciej uywany termin na okrelenie tajemnych nauk judaizmu imistyki ydowskiej. Za pomoc interpretacji liter imistyki liczb kabaa usiuje przenikn boskie tajemnice. Wszerokim sensie oznacza wszystkie kolejne ezoteryczne (tajemne) kierunki wjudaizmie, ktre powstaway od koca Drugiej wityni iodegray ywotn rol wsymbolice, obrzdach, obyczajach ihistorii ydowskiej.
Zgodnie zjej filozofi wiat materialny ma by odbiciem boskiego wiata idei, aczowiek moe poprzez rozmylanie iskupienie wznosi si coraz wyej do boskiego wiata. Wdrugiej poowie XVIII w. zkabay wyoni si chasydyzm, ktry przyj si gwnie wPolsce, na Ukrainie iwRumunii. ZAPAMITAJ
CHASYDYZM (hebr. chsd pobony) ruch mistyczno-religijny ispoeczny, zapocztkowany przez Izraela ben Elizera (1700-1760) zPodola, zwanego te Baal Szem Tow. Chasydyzm przeciwstawia si judaizmowi rabinicznemu, gosi rado ycia poprzez ekstaz religijn, taniec ipiew. Gwny nacisk kad na osobist modlitw, ktra miaa suy poczeniu si zBogiem, aprzez to wypenieniu najwaniejszego zadania czowieka. Chasydyzm rozwin swj wasny rytua religijny, zaoy wasne synagogi, lecz nigdy nie oderwa si od gwnego nurtu judaizmu. Do drugiej wojny wiatowej centrum chasydyzmu stanowia Europa Wschodnia, obecnie gwne jego orodki znajduj si wIzraelu iStanach Zjednoczonych.
Zaleca on ludow pobono, ktra miaa umoliwi zjednoczenie poprzez ekstatyczn modlitw, anie przez badanie Pisma czy te wypenianie Prawa. Chasydzi uwaali, e mio boa przenika cay wiat iBg da od ludzi tylko jednego tj. mioci. Najwaniejsze wczynach ludzkich s intencja ientuzjazm. Na czele gminy chasydzkiej sta cadyk, ktrego godno bya dziedziczna. Wten sposb wytworzyy si rne linie dynastyczne cadykw, wok ktrych powstay dwory chasydzkie. W obrbie dzisiejszego judaizmu istnieje kilka jego odamw rozpowszechnionych gwnie wEuropie Zachodniej iStanach Zjednoczonych: judaizm konserwatywny, reformowany iliberalny. Rni si one midzy sob zakresem pojmowania religii izewntrznymi formami liturgii.
22
Fot. I. 9 Religijni ydzi na jednej zulic krakowskiego Kazimierza, lata 30. XX wieku.
ZAPAMITAJ
CADYK (hebr. caddk czowiek sprawiedliwy), wchasydyzmie cadykiem nazywano mistrza, rebego, ktrego uwaano za nosiciela czstki duszy Mojesza. By duchowym przywdc spoecznoci, wspwyznawcy wierzyli wjego nadprzyrodzon moc czynienia cudw. Uwaano, e cadyk, dziki swej mistycznej jednoci zBogiem, moe poredniczy we wszystkich sprawach ludzkich. Zczasem rozwin si szczeglny kult cadykw, aich funkcje dziedziczyli jego potomkowie.
Tekst rdowy
Judaizm wspczesny opiera si na 13 artykuach wiary sformuowanych jeszcze wredniowieczu przez Mosze ben Majmona (Majmonidesa, 1135-1204). Kady wyznajcy judaizm yd potwierdza sw wiar: 8. Tora dana bya Mojeszowi 1. wBoga Stworzyciela, ktry jest 9. inie podlega zmianom; 2. jedynym, 10. Bogu wiadome s uczynki ludzi, wic 3. bezcielesnym, 11. nagradza ich ikarze, 4. wiecznym oraz jest 12. Mesjasz nadejdzie oraz 5. wycznym obiektem kultu; 13. istnieje ycie pozagrobowe. 6. wprawdziwo proroctw biblijnych, wto, e 7. Mojesz by najwikszym prorokiem,
ZASTANW SI yy Dlaczego doszo do podziau wrd wyznawcw judaizmu? yy Dowiedz si wicej na temat poszczeglnych odamw judaizmu wspczesnego. Wymie gwne rnice wystpujce midzy nimi.
23
Kim s ydzi?
Co warto przeczyta: yy Co kady powinien wiedzie ojudaizmie, praca zbiorowa, Krakw 2007 yy Micha Czajkowski, Lud przymierza, Warszawa 1992 yy Abraham Joshua Heschel, Paska jest ziemia. Wewntrzny wiat yda wEuropie Wschodniej, Warszawa 1996 yy Arthur Hertzberg, Aron Hirt-Manheimer, ydzi. Istota icharakter narodu, Warszawa 2001 yy Nicholas de Lange, Wielkie kultury wiata. ydzi, Warszawa 1996 yy Byron L. Sherwin, Duchowe dziedzictwo ydw polskich, Warszawa 1995 yy Norman Solomon, Judaizm, Warszawa 1997 yy Alan Unterman, ydzi. Wiara iycie, d 1989 yy Alan Unterman, Encyklopedia tradycji ilegend ydowskich, Warszawa, 1994 yy Andrzej bikowski, ydzi, Wrocaw 1997
24
Rozdzia II. Tradycja ydw spucizna wielu pokole

Przekazywanie zpokolenia na pokolenie obyczajw, przekona, zasad wiary ipostpowania odgrywao zawsze bardzo wan rol wrd ydw. Religia mojeszowa wymagaa od wyznawcw szacunku dla tradycji oraz jej kultywowania. Rne wita, obrzdy iobyczaje ydowskie, ktrych rodowd siga czasw biblijnych pozwalay ydom na zachowanie swej tosamoci. Ksztatoway si one wwarunkach pogbiajcej si izolacji od otoczenia, przez co przyczyniy si do powstania specyficznej kultury ydowskiej, ktra nie przestaa istnie iwci si rozwija.
II. 1. Kalendarz ydowska rachuba czasu

ydzi od 2,5 tysica lat posuguj si wasn rachub czasu. Kalendarz ten rni si znacznie od powszechnie uywanego dzi kalendarza gregoriaskiego (sonecznego). ydzi za pocztek rachuby czasu przyjmuj dzie stworzenia wiata, lub wsze dni pniej czowieka, czyli Adama iEwy. Na podstawie zawartych wBiblii danych chronologicznych ustalono, e wiat zosta stworzony 7 padziernika 3761 r. p.n.e. Tak wic rok 2012 to zgodnie zt rachub 5773 A.M. (anno mundi, czyli od stworzenia wiata). Miesice kalendarza ydowskiego nie pokrywaj si zmiesicami kalendarza gregoriaskiego. Nowy rok ydowski rozpoczyna si jesieni. Wkalendarzu ydowskim tydzie liczy siedem dni. Pierwszym dniem tygodnia jest niedziela, ostatnim sobota szabat. Dni tygodnia, ktre nie maj nazw wasnych, okrela si kolejnymi cyframi, acilej literami, poniewa wjzyku hebrajskim kadej literze alfabetu przypisana jest okrelona warto liczbowa. Wedug kalendarza ydowskiego doba zaczyna si wieczorem itrwa do zmierzchu dnia nastpnego. Dlatego szabat ikade inne wito ydowskie zaczyna si wieczorem dnia poprzedniego. Ze wzgldu na moment rozpoczcia si szabatu dla religijnego yda bardzo wane jest precyzyjne ustalenie pocztku doby. Tote wspczesne kalendarze ydowskie podaj dokadne godziny iminuty rozpoczcia szabatu, czyli zachodu soca.
II. 2. wita, obrzdy iobyczaje ydowskie

wita, obrzdy iobyczaje ydowskie s bardzo stare izrnicowane. Cho wwikszoci maj rodowd rolniczy, to jednak gboko tkwi whistorii, upamitniajc rne wydarzenia zdziejw narodu. Historia jest wszechobecna w ydowskich rytuaach i obrzdach. Dlatego jej znajomo wydaje si konieczna dla penego ich zrozumienia. wita ydowskie mona podzieli na dwie gwne kategorie: nakazane przez Picioksig ite dodane pniej. Do najwaniejszych nale: Szabat, Jom Kipur (Dzie Pojednania), Sukot (wito Szaasw), Pesach (Pascha), Chanuka (wito wiate), Rosz ha-Szana (Nowy Rok) iPurim (zwane ydowskim karnawaem). Poniewa kalendarz ydowski jest kalendarzem ksiycowo-sonecznym, wktrym dostosowanie roku ksiycowego do kalendarza sonecznego zachodzi wcyklach 19-letnich, dlatego daty wit ydowskich w kalendarzu gregoriaskim s ruchome. Obchody wit inspiroway twrczo ludow iprzyczyniay si do rozwoju rnych form artystycznego wyrazu iestetycznej wraliwoci.
25
Kim s ydzi?
Fot. II. 1 ydzi modlcy si wJom Kippur obraz Jakuba Weinlesa. Jom Kipur (Dzie Pojednania) to najpowaniejsze wito ydowskie wwymiarze duchowym. Obchodzone jest na przeomie wrzenia ipadziernika na pamitk dnia, kiedy to Mojesz zszed zgry Synaj zdrugimi Tablicami Dekalogu ioznajmi Hebrajczykom, e Bg wybaczy im grzech bawochwalstwa (kultu zotego cielca). Dzie Pojednania jest witem penym powagi. Wtym dniu wszystkich obowizuje cisy post oraz zakaz wykonywania wszelkiej pracy. Dawniej nie wolno byo nawet strzyc si ani goli. By to dzie oczekiwania na miosierdzie Boe. Zakoczenie postu obwieszcza uroczycie dwik rogu szofaru.
wita wymagay muzyki, piewu a take odpowiedniej oprawy plastycznej. Odgryway one wan rol wksztatowaniu tosamoci ydowskiej niezalenie od miejsca osiedlenia ydw. II. 2.1. Jestem dorosy bar micwa ibat micwa Chopiec po ukoczeniu trzynastego roku ycia, kiedy to wedug ydowskiego prawa religijnego staje si osob doros dostpuje uroczystoci bar micwy (syn przykazania). Tego dnia wobecnoci rodziny, znajomych iswojego nauczyciela chopiec odczytuje wsynagodze fragment Tory iwygasza samodzielnie przygotowany do niego komentarz. Obrzd ten czyni go penoprawnym czonkiem gminy, obowizanym do przestrzegania przykaza. Od tej chwili sam odpowiada za swoje grzechy, moe wchodzi w skad minjanu. Od XIX w. coraz czciej obchodzi si take uroczysto bat micwy (crka przykazania), wczasie ktrej ogasza si przyjcie dziewczt do dorosej spoecznoci ydowskiej (wwieku 12 lat). Przy tej okazji sadzi si sosny, zktrych gazi potem zrobione zostan drki do lubnego baldachimu, pod ktrym wprzyszoci dziewczta zawiera bd zwizki maeskie.
26
Fot. II. 2 Uroczysto bar micwy, podczas ktrej chopiec w wieku 13 lat staje si penoletni wobec prawa i od tego czasu odpowiada za swoje czyny wobec Boga. Podczas uroczystoci bar micwy chopcy wzywani s po raz pierwszy do odczytania fragmentu Tory oraz wygoszenia do niego komentarza.
ZAPAMITAJ
MINIAN (hebr. liczba) quorum dziesiciu ydw pci mskiej powyej trzynastego roku ycia, nieodzowne do odprawiania wszelkich naboestw publicznych ido czytania Tory.
II. 2. 2. Pod lubnym baldachimem ydzi bardzo wysoko cenili instytucj maestwa. Niezamne kobiety inieonaci mczyni nie cieszyli si szacunkiem. Wybr ony uznawano jednake za rzecz bardzo trudn, dlatego przestrzegano przed pochopnymi decyzjami. Maestwa czsto zawierano wmodym wieku. Kojarzeniem par na og zajmowa si swat. Wrodzinach bardzo religijnych modzi czsto wogle si nie znali przed lubem. To swat przeprowadza decydujce rozmowy zrodzicami, po ktrych zarzdzano tzw. ogldziny, podczas ktrych modzi mogli, czsto po raz pierwszy, si zobaczy. Mieli moliwo odrzuci ofert, jednak jeeli tego nie zrobili nastpowao spisanie zrodzicami wstpnych warunkw umowy lubnej. Ceremonia lubny odbywa si zgodnie zobyczajem inakazami prawa ydowskiego, jednak rni si on wzalenoci od epoki ikraju zamieszkania. Zuwagi na to, e wesela trway czsto kilka dni za najlepsz por do zawierania lubw uwaano wiosn lub jesie, anajbardziej odpowiednimi dniami byy wtorek lub pitek. Obrzd lubu ydowskiego nie ma charakteru ani cile religijnego, ani urzdowego. Jednak aby by wany musia si odby publicznie, oraz naleao sporzdzi kontrakt lubny zwany ketub (hebr. dokument). Zgodnie ze zwyczajem m gwarantowa onie mieszkanie, utrzymanie iopiek. Ketuba bya ijest gwarancj majtku kobiety ijej statusu prawnego. Wostatni sobot przed lubem odbyway si przyjcia dla przyjaci, wieczorki kawalerski ipanieski. Wdniu lubu modzi zobowizani byli do zachowania postu. Powinni mie na sobie nowe ubrania. Zarwno kobiet jak, imczyzn obowizywa kolor biay. Narzeczona powinna zasoni twarz welonem. Ceremonia lubu odbywaa si czsto na dziedzicu przy synagodze, pod baldachimem zwanym chup (hebr. lub).
27
Kim s ydzi?
Fot. II. 3 Wspczesny lub ydowski. W towarzystwie rodziny igoci pod chup (lubnym baldachimem) odczytywana jest ketuba (kontrakt maeski), wktrym wymienione s powinnoci pana modego wobec oblubienicy. Baldachim symbolizuje dom pana modego, do ktrego w momencie zalubin wchodzi panna moda.
Swat wtowarzystwie krewnych wprowadza narzeczonego pod chup. Drugi orszak, zmuzyk ipiewem, prowadzi narzeczon. Nastpnie rabin odmawia bogosawiestwo nad winem, ktre potem narzeczeni kosztowali zkielicha. Pan mody wkada narzeczonej na wskazujcy palec piercionek iwypowiada sowa: oto jeste mi polubiona zgodnie zwiar Mojesza iIzraela, po czym nastpowao odczytanie ketuby. Przed ipo jej odczytaniu odmawiano bogosawiestwa. Na zakoczenie ceremonii modzi wypijali wsplny kielich wina, po czym go tukli. Gest ten mia przypomina ozburzeniu wityni Jerozolimskiej. Zebrani na lubie gocie skadali yczenia pomylnoci wypowiadajc tradycyjne mazel tow (hebr. dobra gwiazda). Modych obrzucano ziarnami pszenicy, ryem lub orzechami. Po powrocie do domu modzi zjadali swj pierwszy posiek. Pan mody wygasza krtki wykad talmudyczny. Gocie wrczali prezenty irozpoczynay si tace. Wrd chasydw mczyni i kobiety taczyli osobno. Jedynie panna moda moga taczy ze swym mem. Noc modzi udawali si do sypialni, agocie bawili si dalej, czasem nawet przez kilka dni. Wortodoksyjnych rodowiskach ydowskich dziewcztom po lubie cinano wosy, aczsto nawet golono gowy. Jako matki nosiy peruki. Wchrzecijaskiej opinii publicznej maestwa ydowskie cieszyy si dobr opini, przewaao mniemanie, e poycie maeskie wrd ydw byo udane, cho zdarzay si gosy, e zawierane one byy wzbyt modym wieku. II. 2.3. mier ipogrzeb Wprzeciwiestwie do wesela pogrzeby byy bardzo skromne, odbyway si najczciej wdniu mierci zmarego lub nazajutrz. Obowizkiem moralnym ireligijnym ydw byo czuwanie przy ou ciko chorego. Modlono si, starano si przynie mu ulg. W chwili stwierdzenia zgonu zmarem zamykano oczy ikadziono na nie gliniane skorupki zrozbitego naczynia. Urzdzaniem pogrzebw zajmoway si bractwa pogrzebowe tzw. Chewra Kadisza (aram. wite bractwo). Przynaleno do niego bya dobrowolna inieodpatna, czonkostwo uwaano za zaszczyt. Bractwo to miao za zadanie zapewnienie wszystkim ydom czonkom gminy pogrzebu zgodnego ztradycj. Jego czonkowie opiekowali si chorymi, czuwali przy umierajcych izajmowali si wszystkim,
28
co dotyczyo przygotowania pogrzebu. Trumna powinna by wykonana znieheblowanych desek, bez gwodzi. Skadano j i stawiano bezporednio przy grobie. Na miejsce spoczynku zmarego odprowadza kondukt pogrzebowy. Chowano go wgrobie pojedynczym, niezabudowanym. Starano si, aby pierwsza gar rzuconej na trumn ziemi pochodzia zPalestyny, przez co mona byo uwaa, e zmarego pochowano wZiemi witej. Po zasypaniu grobu odmawiano modlitw za zmarych zwan kadisz. Pogrzeb koczya stypa, podczas ktrej podawano m.in. soczewic i jajko na twardo, wwierzeniach ydowskich symbolizujce aob. aoba obowizywaa bliskich krewnych zmarego. Jej charakter iczas trwania by zrnicowany wzalenoci od stopnia pokrewiestwa. Wprzypadku mierci rodzicw aoba trwaa przez cay rok. Cmentarze ydowskie miay specyficzny wygld. Stay na nich kamienne pyty nagrobne macewy. Wielkim uczonym icadykom budowano na cmentarzu ohele.
Fot. II. 4 Ohel (hebr. namiot), Jeszai Muszkata na cmentarzu ydowskim wWarszawie. Rodzaj grobowca w formie maego, prostego domku wykonanego z kamienia lub drewna, w ktrym umieszczano pyty nagrobne dla waniejszych osobistoci (gwnie wielkich uczonych i cadykw). Groby wybitnych osobistoci, autorytetw religijnych, obdarzanych zarwno przed, jak i po mierci szacunkiem i czci s do dzi miejscem pielgrzymek religijnych ydw zcaego wiata. Takimi s pielgrzymki chasydw do grobu synnego cadyka Elimelecha zLeajska yjcego wXVIII w.
Pami zmarych ydzi czcz poprzez zapalanie na grobach wieczek ikadzenie kamieni. Wtradycji ydowskiej wiato symbolizuje dusz zmarego. Zkolei kamienie, to prawdopodobnie stary zwyczaj pochodzcy zczasw, gdy za ich pomoc oznaczano groby na pustyni. Charakterystycznym zwyczajem jest take zostawianie na grobach wielkich rabinw lub cadykw maych kartek z probami do Boga. ydzi wierz, e porednictwo tych ludzi pomaga wspenianiu prb kierowanych do Boga. Groby krewnych odwiedza si wrocznic ich mierci oraz wrocznic zburzenia Jerozolimy, ktra przypada na przeomie lipca isierpnia. Wtradycji ydowskiej cmentarz to miejsce rytualnie nieczyste. Dlatego po opuszczeniu go naley umy rce. Jedn zwaniejszych zasad religii ydowskiej jest zasada nienaruszalnoci zwok, dlatego jej zamanie uwaane jest za cikie przestpstwo. Zuwagi na spoczywajce tam prochy przodkw cmentarz dla ydw jest miejscem witym. Znajdujce si tam prochy zmarych powinny pozosta wstanie nienaruszonym a do czasu przyjcia Mesjasza, ktry przywrci ich do ycia.
29
Kim s ydzi?
Fot. II. 5 Kamienne nagrobki (macewy) na starym cmentarzu ydowskim wOlechowie na poudniowo-wschodnich kresach II Rzeczypospolitej (obecnie Ukraina). Wyrazem pamici ozmarym s kamienie poukadane na nagrobku przez odwiedzajcych grub czonkw rodziny iznajomych.
II. 3. Jak si ubierano? Tradycyjny strj ydowski

WPolsce do koca XV w. ydzi nie wyrniali si zbytnio swym strojem od otoczenia. Tradycyjny ich strj (czarne bekiety ichaaty) iodmienne od chrzecijan uczesanie (dugie brody ipejsy) pojawiy si wPolsce dopiero wnastpnym stuleciu. ZAPAMITAJ
PEJSY (hebr. ps) loki skroniowe noszone przez ydw zgodnie zprzepisem biblijnym, zabraniajcym obcinania wosw po bokach gowy. Dugo pejsw jest dowolna. Wrd ortodoksyjnych ydw galicyjskich istnia zwyczaj nieobcinania pejsw wogle. Inaczej ni broda, wkrgach ortodoksyjnych rwnie niestrzyona, pejsy byway pielgnowane: natuszczane iskrcane wmisterne piercienie.
Do dnia dzisiejszego tylko ydzi ortodoksyjni, gwnie chasydzi, pozostali wierni tradycji noszenia na co dzie charakterystycznego stroju ydowskiego, ktry jest zewntrznym wyrazem ich przywizania do tradycji.
30
Fot. II. 6, 7 Dwaj ydzi z koca XIX w., akwarele Stanisawa Tondosa. Pierwsza przedstawia yda wstroju modlitewnym. Na gowie ma tefilin (filakteri) ichust modlitewn taes naoon na kapot. Do rogu taesu przymocowane s dugie frdzle zwane cicit. Druga akwarela ukazuje yda w czarnej kapocie, spodniach sigajcych za kolana i biaych poczochach. Na gowie ma czapk zlisiej skry zwan streiml. Tak ubrany yd pochodzi ze rodowiska chasydzkiego.
ZASTANW SI yy Obejrzyj przykady tradycyjnego stroju ydowskiego, ktre zostay przedstawione na fo tografiach isprbuj wykaza powizanie niektrych jego elementw zreligi mojeszow. Wokresie poprzedzajcym Holokaust zdecydowana wikszo ydw swoim ubiorem nie rnia si od chrzecijan. Jedynie wczasie modlitw wsynagodze zakadali oni specjalne szaty iprzedmioty liturgiczne wymagane przez rytua religijny. Najwaniejsze przedmioty liturgiczne to: chusty modlitewne (talit, taes) oraz filakterie, zakadane przez dorosych mczyzn do porannej modlitwy wdni powszednie. ZAPAMITAJ
TALIT (hebr. paszcz), taes (jid.) prostoktny szal modlitewny zfrdzlami (hebr. cicit) wczterech rogach, nakadany przez mczyzn podczas modlitwy. Zwykle biay, wykonany zweny, baweny lub jedwabiu. Obyczaj noszenia taesu pochodzi znakazu biblijnego: niech sobie zrobi frdzle na skrajach swoich szat (...) gdy na nie spojrzycie, przypomnicie sobie wszystkie przykazania Pana, aby je wypeni (Lb 15,38-39). Tradycyjni ydzi nosz na co dzie talit katan, czworoktn kamizelk zfrdzlami, ktra jest jakby zmniejszon odmian taesu.
31
Kim s ydzi?
Fot. II. 8 Zakadanie filakterii (tefilin) przed modlitw pod cian Paczu wJerozolimie. Te przedmioty modlitewne to dwa czarne pudeeczka zawierajce cztery przepisane ustpy biblijne, ktre rzemieniami przywizuje si do lewego przedramienia ido grnej czci czoa. Filakterie nosz doroli mczyni podczas naboestwa wdni powszednie. Nie zakada si ich wszabat iwita.
ZAPAMITAJ
FILAKTERIE (aram. ozdoby, hebr. tefilin) dwa czarne, skrzane wksztacie szecianu pudeeczka, wewntrz ktrych znajduj si zwitki pergaminu zwypisanymi rcznie przez sofera (przepisywacza Tory) czterema ustpami biblijnymi, ktre rzemieniami przywizuje si do lewego przedramienia ido grnej czci czoa. Filakterie nosz doroli mczyni podczas porannych modlitw wdni powszednie. Tefilin jest najwaniejszym podarkiem, ktry otrzymuj modzi chopcy w podczas obrzdu bar micwy.
ZASTANW SI yy Jakie najwaniejsze czynniki ksztatoway tradycj ydowsk? yy Na czym polega oryginalno iunikatowo kultury ydowskiej? Swoj odpowied uzasad nij konkretnymi przykadami. yy Wymie najwaniejsze wita iobyczaje ydowskie. Czy dostrzegasz jakie zwizki midzy kultur ydowsk ipolsk? Co warto przeczyta: yy Czy Tor mona czyta po polsku, Warszawa 2011 yy Ninel Kameraz-Kos, wita iobyczaje ydowskie, Warszawa 1997 yy Aleksander Klugman, yd co to znaczy?, Warszawa 2003 yy Mieczysaw Siemieski, Ksiga wit iobyczajw ydowskich. Byo, mino..., Warszawa 1993 yy Paul Spiegel, Co znaczy koszerne? ydowska wiara iycie, Katowice 2009 yy Rabin Simon Philip De Vries Mzn., Obrzdy isymbole ydw, Krakw 2001 yy Alan Unterman, Encyklopedia tradycji ilegend ydowskich, Warszawa 1994
32
Rozdzia III. Duga historia ydw

Wpoprzednim rozdziale poznalicie podstawowe elementy tosamoci ydowskiej. Dowiedzielicie si kim s ydzi, na czym polega ich religia judaizm, jakie s elementy ich tradycji, obrzdy izwyczaje. Wtym rozdziale przedstawiamy zarys historii ydw od czasw najdawniejszych po rok 1948, kiedy to na terenie Palestyny, po ponad dwch tysicach lat, odrodzio si pastwo ydowskie. Wnaszej bardzo pobienej analizie historycznej szczegln uwag zwrcimy na okres poprzedzajcy wybuch II wojny wiatowej. Pokaemy take wkad, jaki ydzi wnieli wrozwj kultury nowoytnej Europy.
III. 1. Wokresie staroytnym

Biblijne pocztki dziejw ydw zwizane s zpostaci patriarchy Abrahama, ktry okoo 2000 lat p.n.e. przyby zMezopotamii iosiedli si wraz zrodzin wziemi zwanej Kanaan (ziemia zamieszkaa przez plemi Kananejczykw, dzisiejszy teren geograficznej Palestyny). Porzuci on politeizm, zastpujc go wiar wjednego Boga Jahwe. Wnukiem Abrahama by Jakub (syn Izaaka), ktry otrzyma imi Izrael iuwaany jest za ojca narodu ydowskiego. Jego synowie dali pocztek dwunastu pokoleniom Izraela. Jeden zsynw Jakuba oimieniu Jzef trafi do Egiptu, gdzie po pewnym czasie zosta wysokim urzdnikiem. Wczasie klski godu, ktra nawiedzia Kanaan, sprowadzi on do Egiptu swoj rodzin. Izraelczycy, wliczbie okoo 70 osb osiedlili si wdelcie Nilu, wziemi Goszem. Przez prawie czterysta lat cieszyli si wEgipcie pen swobod. Jednak wpoowie XIII w. p.n.e., za rzdw faraona Ramzesa XII, ktry posiada ambitne plany rozbudowy swego krlestwa, ich sytuacja ulega radykalnej zmianie. ydzi stali si niewolnikami, zmuszono ich do cikiej pracy przy budowie warownych miast. Jak gosi Biblia, dziki interwencji Boej, Mojeszowi udao si wyprowadzi ydw zEgiptu (ok. 1280 r. p.n.e.). Wdrwka do Ziemi Obiecanej (Kanaan) przez pustyni trwaa 40 lat. Zgodnie ztradycj na pocztku podry doszo do zawarcia przymierza midzy narodem wybranym aBogiem. Znakiem tego przymierza byy Tablice zDziesiciorgiem Przykaza, ktrych wzamian za opiek Bo ydzi zobowizali si przestrzega. Mojesz zmar zanim Izraelici weszli do Kanaanu, ktry pod wodz Jozuego podbili. Po wejciu do Ziemi Obiecanej organizacj ycia wnowych dla Izraelitw warunkach zajli si przywdcy poszczeglnych plemion nazwani sdziami. Izraelici, szukajc alternatywy dla wadzy teokratycznej, przekonali proroka Samuela, aby namaci krla. Pierwszym krlem ydowskim zosta Saul (10101006 r. p.n.e.). Zasug Saula byo zjednoczenie dwunastu plemion Izraela. Jednak po kilku latach rzdw zgin wwalce zFilistynami. Jego nastpc zosta Dawid (1006-966 r. p.n.e.), ktry zdoby Jerozolim, gdzie okoo roku 1000 p.n.e. przenis z Hebronu stolic pastwa. Dawid okaza si doskonaym organizatorem pastwa, by dobrym wodzem ijednoczenie wspaniaym poet-psalmist imuzykiem. Dba orozwj kultu religijnego, udao mu si poczy wswoich rkach wadz krlewsk ikapask. Za jego rzdw Izrael zajmowa najwiksze terytorium wswej historii. Po jego mierci na tron wstpi syn Salomon, wielki budowniczy (wznis wJerozolimie wityni), doskonay polityk, administrator, znany ze swej m33
Kim s ydzi?
droci nawet poza granicami krlestwa. Prawie czterdziestoletnie rzdy Salomona przyczyniy si do wielkiego rozkwitu gospodarczego Izraela. Wdwa lata po jego mierci doszo do rozamu pastwa. Na poudniu, ze stolic wJerozolimie, powstao krlestwo Judzkie (dwa plemiona), ana pnocy krlestwo Izraelskie (dziesi plemion), ktrego stolic najpierw byo Sychem apniej Samaria. Wpoowie VIII w. p.n.e. krlestwo pnocne podbiy wojska asyryjskie, uprowadzajc jego ludno do Asyrii. Krlestwo Judy miao duszy ywot, ale ije spotka podobny los. W586 r. p.n.e. krl Babilonii Nabuchodonozor zdoby Jerozolim, zburzy wityni, nard za skaza na czterdziestoletni niewol babilosk. Wtym okresie dziaali wielcy prorocy Izraela: Izajasz, Jeremiasz, Ezechiel. Powstay pierwsze domy modlitwy inauki, ktre zczasem przeksztacay si wsynagogi. Ustalono take zasady kalendarza, ktrym posuguj si ydzi do dzisiaj. Po podboju Babilonii przez Persw, wroku 536 p.n.e. krl perski Cyrus wyda edykt, na mocy ktrego ydzi mogli powrci zwygnania. Okoo 50 tysicy ydw powrcio do Judei, reszta pozostaa wBabilonii, rozwijajc tam wasn kultur. Od tego czasu Judea bya zalena od Persji, zdu swobod wzakresie samorzdu ireligii. W520 r. p.n.e. rozpoczto odbudow wityni Jerozolimskiej, ktr potem nazwano Drug wityni. Wtym okresie ustalony zosta kanon Picioksigu, zapocztkowano powszechne czytanie iobjanianie Tory. Od okoo 415 r. p.n.e. wadza religijna przesza wrce najwikszych kapanw. Wdrugiej poowie IV w. p.n.e. Jerozolima dostaa si pod panowanie Aleksandra Macedoskiego. Proces hellenizacji postpowa bardzo szybko. ydzi posugiwali si jzykiem greckim. Ubir, zwyczaje, budowle stylizowane byy na wzorach greckich. Hellenizacja cieszya si szczeglnym powodzeniem wsferach arystokratycznych. WAleksandrii powstao ogromne skupisko ydw. Do roku 198 p.n.e. Palestyna znajdowaa si pod rzdami egipskiej dynastii Ptolemeuszy, potem przesza wrce dynastii syryjskiej Seleucydw. W175 r. p.n.e. krl Antioch Epifanes zakaza ydom wyznawania ich wiary iustanowi kult bogw greckich. Naruszenie przez Antiocha wityni doprowadzio w167 r. p.n.e. do wybuchu powstania narodowego Machabeuszy. ZAPAMITAJ
MACHABEUSZE tak nazw przyjli zwolennicy Judy Machabeusza, ktry stan na czele powstania przeciwko panujcym w Palestynie Seleucydom. Prowadzi skuteczn wojn podjazdow, wykorzystujc element zaskoczenia i znajomo uksztatowania terenu. Powstacy zajli Jerozolim i ponownie powicili wityni, co zapocztkowao obchody wita Chanuki.
Machabeusze odnieli wiele zwycistw nad Seleucydami. W164 r. p.n.e. zdobyli oni Jerozolim dokonujc rekonstrukcji wityni. Zwycistwo powstacw dao pocztek istnieniu niezawisego Pastwa Judzkiego. Wroku 63 p.n.e. Jerozolim podbili Rzymianie. Palestyna znalaza si wprowincji Syrii, rzdzonej przez legata rzymskiego. W37 r. p.n.e. Herod zosta mianowany krlem Judei, gdzie sprawowa wadz jako namiestnik rzymski. Herod, ktremu nadano przydomek Wielki, zasyn jako wielki budowniczy. Na cze imperatorw rzymskich wybudowa witynie, teatry, anie, atake nowe miasta (m.in. Cezare).
34
Fot. III. 1 Ruiny akweduktu wybudowanego wczasach Heroda Wielkiego wCezarei. Sprowadzano nim do miasta sodk wod zpnocy.
Aby si przypodoba ydom, odnowi wityni Jerozolimsk, zbudowa wiele twierdz (m.in. Masad nad Morzem Martwym). Chocia by krlem ydw, ydzi go nienawidzili. Mianowa wedug swojego upodobania arcykapanw. Po jego mierci, wlatach 6-70 n.e. Palestyn rzdzili prokuratorzy rzymscy, ktrych siedzib bya Cezarea. W66 r. ostatni prokurator rzymski zrabowa skarbiec witynny, co doprowadzio do rozruchw, anastpnie do otwartego buntu przeciw Rzymowi. Wcztery lata pniej wojska rzymskie zdobyy Jerozolim, burzc wityni (70 r.). Do 73 r. bronia si ostatnia ydowska twierdza Masada, ktrej oblenie skoczyo si zbiorowym samobjstwem 960 osb. Obrona Masady jest dzi symbolem niezomnej walki ydw zprzewaajcymi siami wroga. Porwnywana jest czsto z bohatersk walk powstacw w getcie warszawskim, ktrzy woleli popeni samobjstwo ni wpa wrce Niemcw. TEKST RDOWY
Jzef Flawiusz (37100) ydowski historyk tak opisywa Masad w swym dziele Wojna ydowska: Ska orozlegym obwodzie iznacznej wysokoci ze wszystkich stron oddzielaj gbokie wwozy. Zgbi, ktrej dna oko nie dosiga, wyrastaj tak strome urwiska, e nie przedostanie si tdy adne ywe stworzenie. [...] Kiedy przejdzie si [...] trzydzieci stadiw, dochodzi si do wierzchoka gry, ktra nie przechodzi wostry szczyt, lecz tworzy jakby paskowy. Tu wanie arcykapan Jonatan zbudowa twierdz inazwa j Masada. Pniej krl Herod zaj si naleytym urzdzeniem tego miejsca. Dookoa caej grnej paszczyzny wznis zbiaych gazw mur oobwodzie siedmiu stadiw (ok. 1300 m), wysoki na dwadziecia iszeroki na osiem okci. Stao za nim trzydzieci siedem wie, zktrych kada sigaa pidziesiciu okci (ok. 25 m). Mona znich byo przej do komnat pobudowanych wewntrz wzdu caego muru.
35
Kim s ydzi?
Fot. III. 2 Masada wzgrze nad Morzem Martwym, na szczycie ktrego Herod Wielki wybudowa paac, ina ktrym powstacy ydowscy bronili si skutecznie wczasie powstania antyrzymskiego do 73 r. n.e. Wspczenie miejsce odwiedzane przez licznych turystw zcaego wiata.
Judea staa si now rzymsk prowincj zalen od gubernatora rzymskiego, przebywajcego w Cezarei. Tak wic rok 70 przynis ydom radykalne zmiany. W 98 r. ustanowiono kalendarz iterminarz wit, atake kanon ksig Starego Testamentu. Wlatach 132-135 miao miejsce ostatnie powstanie, na czele ktrego stan Szymon Bar Kochba. Powstanie to zostao stumione zcaym okruciestwem. W135 r. cesarz rzymski Hadrian wyda zakaz wstpu ydom do Jerozolimy, ktrzy rozproszyli si niemal po caym terytorium imperium. ZAPAMITAJ DIASPORA (gr. rozproszenie) termin stosowany wodniesieniu do skupisk ydowskich poza Krajem Izraela. Jej pocztki sigaj VI w. p.n.e. kiedy wBabilonii, anastpnie na caym obszarze wpyww grecko-rzymskich (Aleksandria, Rzym) powstaway wane orodki ydowskie. ZASTANW SI yy Jakie znaczenie w dawnej historii ydw odegraa religia? Wska na wzajemne zwizki iprzenikanie si midzy histori Izraela ajudaizmem. yy Wymie, twoim zdaniem, najwaniejsze wydarzenia zhistorii ydw wstaroytnoci. Swoj odpowied uzasadnij. yy Jakie byy przyczyny rozproszenia si ydw po caym obszarze imperium rzymskiego?
36
III. 2. ydzi wdiasporze

III. 2.1. redniowiecze Do koca IV w., po tym jak Konstantyn Wielki ogosi chrzecijastwo (313 r.) religi panujc wimperium rzymskim, obszar staroytnego Izraela wprzewaajcej czci by ju krajem chrzecijaskim. Na terenie miejsc witych, takich jak: Jerozolima, Betlejem czy Galilea wzniesiono kocioy iklasztory. ydzi pozbawieni zostali resztek wzgldnej autonomii, jak rwnie prawa do piastowania urzdw publicznych. WVII w. Arabowie podbili Palestyn. Na miejscu dawnej wityni wJerozolimie wybudowali meczet Skay, nazwany pniej meczetem Omara. Stale malejca liczba ludnoci ydowskiej wwiekach nastpnych sprawia, i wczasie Iwyprawy krzyowej (1096 r.) na terenie dawnego Izraela mieszkao zaledwie kilka tysicy ydw. Kolejne podboje Arabw przyczyniy si do rozprzestrzenienia osadnictwa ydowskiego na inne tereny basenu Morza rdziemnego. Wielu ydw podao za armi arabsk, ktra stopniowo opanowywaa wybrzea Afryki Pnocnej iPwysep Iberyjski. Pomimo pewnych ogranicze, gminy ydowskie w krajach muzumaskich, w Hiszpanii i Portugalii rozwijay si dobrze, stajc si wkrtce orodkami promieniujcymi na inne europejskie skupiska ydw. Odmienna sytuacja panowaa wkrajach chrzecijaskiej Europy, gdzie do koca VIII w. mieszkao ju prawie dwie trzecie wszystkich wyznawcw judaizmu. Okresy spokoju iprosperity mieszay si tam zczasami represji iprzeladowa, koczcych si nierzadko wypdzeniami ydw zposzczeglnych krajw. Chocia niewielkie skupiska ludnoci ydowskiej istniay na terenie Europy ju od kilku stuleci, to jednak dopiero wX w. zaczy si tam tworzy wiksze orodki ydowskie. Sposoby osiedlania si ydw wEuropie byy wszdzie bardzo podobne. ydzi czsto byli zachcani przez lokalnych wadcw do osiedlania si na ich terenach wcharakterze administratorw ipoborcw podatkowych. Trudnili si take lichw (poyczaniem pienidzy na procent), rzemiosem i handlem. Nierzadko dobrze prosperowali, co budzio zazdro itworzyo konkurencj dla miejscowej ludnoci, awkonsekwencji prowadzio do antyydowskich wystpie. Bez wzgldu na to, czy ataki te motywowane byy niechci religijn, ekonomiczn czy te decyzj wadcy, ktry nagle uzna, i ydzi przestali mu by uyteczni, rezultat bardzo czsto by taki sam: zniszczenie gminy ydowskiej iwkonsekwencji emigracja. Warto jednak doda, e czasem kiedy jeden orodek upada, to winnym miejscu powstawa drugi. Itak np. upadek centrum judaistycznego wBabilonii ok. 1000 r. zbiego si wczasie zpowstaniem wielkich redniowiecznych orodkw nauki ydowskiej wEuropie: sefardyjskiego wHiszpanii iaszkenazyjskiego wNiemczech. Przez stulecia ydzi sefardyjscy iaszkenazyjscy wytworzyli rne obyczaje ipraktyki religijne. Posugiwali si oni jzykiem hebrajskim lub uywali dialektw, ktre czyy hebrajski zjzykami krajw zamieszkania: ladino (Sefardyjczycy) ijidysz (Aszkenazyjczycy). Kultury te byy tak dobrze rozwinite isilne zarazem, e kiedy wpnym redniowieczu oba orodki upady, to wlatach nastpnych odrodziy si one na innych terenach. Dowodem trwaoci tych rnych tradycji ydowskich jest widoczny do dzi wrd ydw podzia na Sefardyjczykw iAszkenazyjczykw. ycie ydw w wiekach rednich upywao pod znakiem spoecznej i ekonomicznej izolacji. yli wswoich wasnych gminach oddzieleni od ogu spoecznoci, podlegajc specjalnym prawom iograniczeniom. Pocztkowo ydzi dobrowolnie si separowali. Postawa taka bya czci samoobrony, ale take efektem wymaga religii mojeszowej, ktra nakazywaa bycie blisko synagogi iinnych instytucji religijnych. Idea przymusowego zamknicia ydw za murami gett, ktra zostaa rozwinita
37
38
Mapa 1: wiat ydowski IVXIII w.
Kim s ydzi?
ZASTANW SI yy Wska na mapie kierunki migracji ydw wokresie od IV do XIII w.
Mapa 2: Rozwj diaspor sefardyjskiej iaszkenazyjskiej XIXVIII w.
ZASTANW SI yy Okrel obszary, na ktrych rozwijay si wsplnoty ydw sefardyjskich oraz aszkenazyjskich.
39
Kim s ydzi?
jeszcze wstaroytnoci, po raz pierwszy wprowadzona zosta w1462 r. we Frankfurcie. Nastpnie pomys ten przyj si take winnych miastach Europy Zachodniej, stajc si norm postpowania wstosunku do ydw wXVI w. Wprzeciwiestwie do gett hitlerowskich, getta wczesne zezwalay ydom opuszcza jego mury wcigu dnia i prowadzi wasne interesy. Ichocia getto pozwalao ydom y wspokoju, warunki ycia tam panujce byy czsto bardzo trudne (przeludnienie, choroby). Pomimo separacji ydzi przyjmowali wiele zwyczajw otaczajcych ich spoecznoci ikultur. Powszechn praktyk byy take maestwa mieszane. Wielu ydw przechodzio na chrzecijastwo lub islam. Wrezultacie ydzi wdiasporze czsto byli czonkami dwch kultur. Czst praktyk schyku redniowiecza stay si przeladowania iwypdzenia ydw zkrajw Europy Zachodniej irodkowej, ktrych podoem byy zarwno rnice religijne, jak irywalizacja ekonomiczna. Wcigu XIII iXIV w. ydzi zostali wygnani zAnglii (1290), Francji (1306 i1394), Austrii (1420), Hiszpanii (1492) i Portugalii (1497). Czasem niektre wypdzenia byy wstrzymywane, kiedy niektrzy wadcy zdali sobie spraw zprzydatnoci ekonomicznej ydw. Wwyniku takiej polityki orodki ycia ydowskiego zaczy si stopniowo przesuwa dalej na wschd Europy, gdzie uciekajcy ydzi znajdowali schronienie oraz dogodne warunki do rozwoju. Migracje te byy elementem ruchw osadniczych szczeglnie intensywnych wokresie przemian spoeczno-gospodarczych XIIXVI w. Sabo zaludnione obszary Europy Wschodniej byy kolonizowane przez ludno niemieck, flamandzk, woosk, ormiask iydowsk. Lokalni wadcy chtnie przyjmowali osadnikw. Widzieli wich aktywnoci gospodarczej rdo swych dochodw. Przybysze przynosili ze sob znajomo nowych technik uprawy ziemi inarzdzi, upowszechnili znajomo pisma, wasne rozwizania organizacji ycia spoecznego, wzorce kulturowe, stroje, obyczaje, wreszcie swj jzyk. Wten sposb zapocztkowany zosta dugotrway proces mieszania si kultur, ajednoczenie powolnego powstawania wsplnot etnicznych, ktre wXVIIIXIX w. stan si nowoczesnymi narodami. Na ziemie polskie ydzi przybywali ju uzarania pastwowoci. Pocztkowo byli to gwnie kupcy, jak Ibrahim Ibn Jakub, kupiec ydowski zarabskiej Hiszpanii, autor obszernej relacji opastwie Mieszka I. Na przeomie XII iXIII w. ydzi zaczli osiedla si wksistwach polskich na stae. Znajdujemy ich wrd mincerzy Mieszka III Starego iLeszka Biaego. Zroku 1203 pochodzi jeden znajstarszych zabytkw materialnych, powiadczajcych sta obecno ydw na ziemiach polskich. Jest nim nagrobek macewa Dawida kantora gminy ydowskiej we Wrocawiu zmarego 4 sierpnia 1203 r. ]
Fot. III. 3 Na jednej z kwater Drzwi Gnienieskich przedstawiono ydowskich kupcw handlujcych niewolnikami. Autor pierwszej polskiej kroniki Gall Anonim wspomina, e ona Wadysawa Hermana, Czeszka Judyta, wielu chrzecijan wykupywaa za wasne pienidze zniewoli uydw.
40
Take pod koniec XII w. ydzi na stae osiedlili si w Krakowie. Wzrost liczebny gminy krakowskiej nastpi za panowania Kazimierza Wielkiego. wczesna dzielnica ydowska usytuowana bya wzdu dzisiejszej ulicy w. Anny, ktra wtedy nazywaa si ydowsk (pierwsza wzmianka w 1304 r.). Tam znajdoway si dwie synagogi i cmentarz. ydzi krakowscy trudnili si udzielaniem kredytu, rzemiosem, handlem lokalnym i dalekosinym. W 1369 r. zostali zmuszeni do przeniesienia si w rejon ul. Szpiglarskiej (obecnie w. Tomasza), a obszar, ktry zamieszkiwali zosta podarowany majcemu powsta uniwersytetowi. W1494 r. wiksza cz dzielnicy ydowskiej spona, poar obj rwnie chrzecijask cz miasta. Wydarzenie to stao si bezporednim powodem wydania przez Jana Olbrachta nakazu opuszczenia Krakowa przez ydw iprzeniesienia si na podkrakowski Kazimierz, gdzie ludno ydowska mieszkaa a do II wojny wiatowej.
Fot. III. 4 Kazimierz pod Krakowem jedna z najwikszych gmin ydowskich redniowiecznej Polski. Sztych z dziea H. Schedla Liber Chronicorum (Norymberga 1493). Wnajwikszych miastach polskich tworzyy si osobne dzielnice zamieszkae wycznie przez ydw. Pod koniec XV w. po wysiedleniu ydw zKrakowa, wpobliskim Kazimierzu powstaa dua gmina ydowska, ktra moga si poszczyci okaza, murowan synagog.
W1264 r. ksie wielkopolski Bolesaw Pobony nada swym ydom przywilej, ktrego przepisy dotyczyy jurysdykcji ksicej nad ydami, ich dziaalnoci gospodarczej (gwnie handlowej ikredytowej) oraz relacji zludnoci chrzecijask. Tak zwany statut kaliski (od miejsca wydania) okrela ydw mianem servi camerae (poddani skarbu monarszego), stali si oni rdem znacznych dochodw dla wadcy, mieli istotny wpyw na rozwj gospodarki towrowo-pieninej. Podobne przywileje wydawali pod koniec XIII w. ksita lscy. W1334 i1367 r. statut kaliski zosta rozszerzony na wszystkich ydw mieszkajcych wKrlestwie Polskim przez krla Kazimierza Wielkiego, awpniejszych stuleciach potwierdzali go wadcy Polski.
41
Kim s ydzi?
TEKST RDOWY
Przywilej Bolesawa Pobonego dla ydw wielkopolskich wydany wKaliszu w1264 r. Wimi Pana. Amen. Czyny rodzaju ludzkiego szybko przemijaj, jeliby nie odyy dziki zeznaniom wiadkw lub wiadectwu dokumentw. Przeto my, Bolesaw, zBoej aski ksi Wielkopolski, zawiadamiamy tak wspczesnych, jak potomnych, do ktrych wiadomoci dojdzie niniejsze pismo, e naszym ydom mieszkajcym na caym obszarze naszego pastwa tak postanowilimy sowo wsowo przedstawi ich ustawy iprzywileje, ktre od nas otrzymali, jak to jest zawarte wnastpujcym zestawieniu. 1. Najpierw postanawiamy, aby wsprawie opienidzu lub ojakkolwiek ruchomo lub nieruchomo, albo wprocesie kryminalnym, ktry dotyczy osoby lub majtku yda, jako wiadka przeciw ydowi nigdy nie dopuszczano chrzecijanina, lecz wraz zchrzecijaninem take yda. 2. Dalej, jeli chrzecijanin nagabuje yda twierdzc, e wzi od niego zastaw, lecz yd przeczy temu, achrzecijanin nie chce da wiary zwykym jego sowom, yd pod przysig zobowie si, e zwrci otrzymany ekwiwalent imoe wolno odej [...] 4. Dalej, jeli yd bez powoania wiadkw mwi chrzecijaninowi, e da mu poyczk na zastaw, aten zaprzeczy, od tego moe chrzecijanin uniewinni si tylko wasn przysig. 5. yd bdzie mg tytuem zastawu przyj wszystko, co mu dadz, jakkolwiek to si bdzie nazywa, zwyjtkiem szat krwi zbroczonych izmoczonych, atake liturgicznych, ktrych yd adn miar nie bdzie mg odbiera. [...] 7. Jeli yd zpowodu poaru lub kradziey lub gwatu utraci swj dobytek wraz zrzeczami danymi mu wzastawie ito stanie si wiadome, achrzecijanin, ktry to zastawi, mimo to obwinia go, yd uwolni si za pomoc wasnej przysigi. 8. Dalej, jeli ydzi rzeczywicie pokc si midzy sob lub rozpoczn walk, sdzia naszego miasta nie moe roci sobie adnego prawa do sdzenia ich, lecz tylko my bdziemy sdzi albo nasz wojewoda lub jego sdzia. [...] 9. Dalej, jeli chrzecijanin wjakikolwiek sposb zrani yda, winowajca ma zapaci kar nam inaszemu wojewodzie, ktr naley odnie do naszego skarbca, ipotem bdzie mg odzyska nasz ask; zranionemu za winien da odszkodowanie za leczenie ran iza wydatki, jakie tego daj iwymagaj prawa naszego kraju. [...] 14. Dalej, jeliby chrzecijanin wjakikolwiek sposb spustoszy lub najecha ich cmentarz, zarzdzamy, aby surowo zosta ukarany wedug zwyczaju ipraw naszej ziemi, acae jego mienie, jakkolwiek nazywaoby si przeszo do naszego skarbca. 15. Jeliby kto lekkomylnie obrzuca [kamieniami] szkoy ydw, zarzdzamy, aby naszemu wojewodzie zapaci dwa talenty pieprzu. [...] 29. Dalej, jeli jakikolwiek chrzecijanin przemoc odbierze swj zastaw od yda lub dopuci si gwatu wjego domu, winien by surowo ukarany jako niszczyciel naszego skarbu. [...] 31. Zgodnie zrozporzdzeniami papiea, wimi naszego Ojca witego bardzo surowo zabraniamy, aby wprzyszoci nikt nie obwinia adnego yda mieszkajcego wnaszym pastwie, e spoywa krew ludzk, gdy wedug nakazu prawa wszyscy ydzi powinni zupenie powstrzymywa si od spoywania wszelkiej krwi. Lecz jeliby jaki yd zosta przez chrzecijanina obwiniony ozabicie jakiego chopca chrzecijaskiego, powinni mu to udowodni trzej chrzecijanie ityle ydw; askoro udowodni mu to, wtedy ten yd za popenienie zbrodni powinien ponie tylko odpowiedni kar. Jeeli za oczyszcz go wspomniani wiadkowie ijego wasna niewinno, chrzecijanin za oszczerstwo zupenie susznie poniesie kar, ktr yd mia ponie. [...] 35.Postanawiamy, e jeliby jaki yd przynaglony cikim pooeniem wnocnej porze podnis krzyk, assiedni chrzecijanie nie zatroszczyliby si odanie mu odpowiedniej pomocy, kady ssiadujcy znim chrzecijanin winien zapaci trzydzieci solidw.
42
ZASTANW SI yy Wjaki sposb doszo do wytworzenia si dwch odrbnych grup ydw: Sefardyjczykw iAszkenazyjczykw? Na czym polegay rnice midzy nimi? yy Jak rol penili ydzi wredniowiecznej Europie? yy Jakie byy powody separacji ydw od chrzecijan? yy Wyjanij, dlaczego ydzi uschyku redniowiecza zaczli si osiedla na ziemiach Polskich? III. 2.2 Czasy nowoytne Do koca XVI w. na obszarze wschodniej Europy mieszkao ju prawie 60% caej ludnoci ydowskiej wiata. Szczeglnie gocinne dla ydw okazao si wwczas pastwo polsko-litewskie. Wwyniku zawartej unii w1569 r. wLublinie na nowo podzielono wschodnie obszary Rzeczypospolitej midzy Koron iLitw. Poudniowa Biaoru iUkraina Podlasie, Woy iPodole przypady Koronie. Przed polsk szlacht imagnateri otworzyy si niemal nieograniczone moliwoci kolonizacji tych terenw. Poredniczyli wtym dziele ydzi jako finansici, dzierawcy ipoddzierawcy. Wanie wtedy uksztatowao si na tych terenach typowe zajcie ydw arenda, czyli dzierawa dbr lub praw (np. do poboru ce lub podatkw) iczerpanie znich dochodw wzamian za ustalony zgry czynsz dzierawny, najczciej wpienidzach. Dla ydw przybywajcych wtym czasie na ziemie polskie, aszczeglnie na ich kresy wschodnie, warunki rozwoju gospodarczego, religijnego ikulturalnego byy owiele lepsze ni na terenie wielu krajw Europy Zachodniej. Pomimo niechci do ydw szerzonej przez duchowiestwo katolickie irnych antyydowskich praktyk, gminy ydowskie mogy si tutaj stosunkowo swobodnie rozwija. Tutaj powstay najwaniejsze wEuropie ydowskie orodki nauki, religii ikultury, takie jak Krakw, Wilno, Lww iLublin. Tu take powstaa specyficzna forma autonomii ydw Waad Arba Aracot Sejm Czterech Ziem. Zosta on utworzony w1581 r. Pierwotnie mia suy jedynie do sprawnego egzekwowania podatkw od ydw mieszkajcych wWielkopolsce, Maopolsce, w Wielkim Ksistwie Litewskim i na Rusi (std wanie nazwa Sejm Czterech Ziem). Z czasem przeksztaci si wregularnie obradujc instytucj samorzdow wszystkich ydw polskich. Jego struktura iorganizacja pracy wzorowana bya na szlacheckim polskim Sejmie. Na obrady Sejmu ydowskiego swoich przedstawicieli wysyay tzw. ziemstwa iwiksze gminy, posiedzeniom przewodniczy marszaek sejmu, wybierany najczciej spord seniorw gminnych. ydzi wybierali take spord siebie wiernika, czyli kasjera zajmujcego si sprawami skarbowoci oraz pisarza, ktre to urzdy powierzano najczciej rabinom. Na miejsce obrad wybrano Lublin, gdzie odbyway si synne jarmarki, na ktre zjedali kupcy zcaej Rzeczypospolitej. WXVI iXVII w. ydowska kultura wRzeczypospolitej polsko-litewskiej osigna najwyszy poziom rozwoju. Na szczeglnie wysokim poziomie znajdowaa si literatura rabiniczna. Jednak zczasem, gwnie pod wpywem ydowskich imigrantw, zaczto uwzgldnia obok niej take nauki wieckie. Rabini wtraktatach powiconych Talmudowi coraz czciej nawizywali do spucizny Mojesza Majmonidesa (1135-1204), najwybitniejszego przedstawiciela arystotelizmu ydowskiego, uczonego, ktry dy do racjonalistycznego uzasadnienia zasad judaizmu. Wielu znanych zwolennikw idei Majmonidesa pochodzio lub nauczao w Lublinie, miecie ktre wXVI ipierwszej poowie XVII w. byo centrum nauki iycia duchowego ydw nie tylko polskich ale ieuropejskich. Naleeli do nich Salomon Luria (1510-1574) iMordechaj Jaffa (15301612), a take Mojesz Isserles zwany Remu (1525-1572) rabin z Krakowa i Jakub Kopelman
43
Kim s ydzi?
(1555-1594) zBrzecia Kujawskiego. Wszyscy oni uzasadniali potrzeb pogodzenia zasad wiary z rozumem opartym na znajomoci nauk wieckich. Dlatego oprcz zgbiania tajnikw Tory iTalmudu studiowali tajniki filozofii, matematyki, astronomii imedycyny. Ich pisma zachcay pozostaych ydw do studiowania nauk wieckich i filozofii religijnej. Miao to uatwi wyjanianie treci zawartych w Torze i Talmudzie, a w konsekwencji prowadzi do pogbiania wiedzy religijnej.
Fot. III. 5 yd litewski zon icrk obraz nieznanego artysty zXVIII w. Pocztkowo ydzi nie rnili si ubiorem od mieszczan, dopiero zczasem uksztatowa si charakterystyczny ubir polskich ydw.
Inn dziedzin nauki uprawian przez ydw wPolsce bya medycyna. ydowscy lekarze synli ze swoich umiejtnoci, azich usug chtnie korzystali zarwno wadcy, jak i magnateria. Z uwagi na to, e na chrzecijaskie uczelnie w Polsce nie przyjmowano ydw, modzie ydowska podejmowaa studia medyczne za granic. Duym powodzeniem cieszyy si szkoy wysze w Hiszpanii, we Woszech i w Niemczech. Bardzo chtnie studiowano wPadwie. Wrd ydw, ktrzy suyli pomoc medyczn na dworach magnackich, du saw uzyska Jzef Salomon de Mediego. Pochodzi zKrety iby uczniem Galileusza oraz Keplera, ado Polski przyby w1616 r., by nastpnie przez kilka lat praktykowa wLublinie. Wniektrych miastach Rzeczypospolitej powstay te znane rody lekarskie, ktre nie ograniczay si do leczenia tylko ydowskich pacjentw. Zich usug chtnie korzystali rwnie chrzecijanie. Do szybkiego rozwoju nauki wrd ludnoci ydowskiej przyczynia si sztuka drukarska. Pierwsze oficyny drukw hebrajskich wPolsce powstay wKrakowie. Wlatach 30. XVI w. powstaa tu drukarnia trzech braci Haliczw Samuela, Aszera iEljakima. W1534 r. wydali oni pierwsz na ziemiach polskich ksik wjzyku hebrajskim. W1540 r., wydrukowali hebrajsk czcionk Nowy Testament wtumaczeniu na jzyk niemiecki Marcina Lutra. Wtym samym czasie powstaa drukarnia Chaima Schwarza wOlenicy na lsku. Jego nastpcy syn Izaak izi Jzef, przenieli dziaalno drukarsk do Lublina, ktry obok Krakowa sta si od roku 1547 jednym znajwaniejszych orodkw wydawniczych wPolsce. Wrd ydowskich centrw nauki i ycia duchowego w XVI i pierwszej poowy XVII w. wPolsce szczeglne miejsce zajmowa Lublin. ydzi zaczli si tu osiedla ju pod koniec XV w. Unia Korony z Wielkim Ksistwem Litewskim wpyna korzystnie na pooenie Lublina, ktry
44
z prowincjonalnego miasta stawa si jednym z waniejszych w Rzeczypospolitej. By miejscem odbywania Sejmw, posiedze Trybunau Koronnego, siedzib wadcy. Pooenie miasta na skrzyowaniu wanych szlakw handlowych ze Wschodu na Zachd powodowao, e osiedlali si tutaj zamoni kupcy irzemielnicy. WXVI w. Lublin sta si jednym znajwikszych orodkw handlu wewntrznego wKoronie. Przyczynio si to do szybkiego wzrostu zamonoci miasta, atym samym do bogacenia si spoecznoci ydowskiej. Gmina lubelska dorwnaa szybko swoim siostrzanym gminom we Lwowie iKrakowie. Wanym wydarzeniem wyciu lubelskich ydw byo nadanie w1567 r. przez krla Zygmunta Augusta gminie lubelskiej przywileju zezwalajcego na wybudowanie uczelni talmudycznej. Jej pierwszym rektorem zosta rabin Salomon Luria, zwany Maharszalem. Dziki wielkiej wiedzy i talentom dydaktycznym zdoa uczyni z lubelskiej jesziwy jedn z najlepszych akademii talmudycznych wwczesnej Europie, ktra pod jego kierownictwem przeya najwikszy rozkwit. Sam Luria zmar w1573 r., anapis umieszczony na jego kamieniu nagrobnym, znajdujcym si na starym cmentarzu ydowskim wLublinie, wiadczy owielkim powaaniu isawie, jak cieszy si za ycia.
Fot. III. 6 Nagrobek Salomona Lurii na starym cmentarzu wLublinie. Inskrypcja nagrobna gosi: Tu ley najsilniejszy zsilnych, Krl wszystkich mdrcw inauczycieli, Silny jak Synaj, aprzecie podnoszcy gry, Wielka pochodnia, ktra latami dawaa nam wiato. Wjego dziele Morze Salomona iwielu innych. Jego imi znane jest na caym wiecie, bowiem wychowa irozsawi wielu uczniw. To on, wielki, cud wiata, nasz Pan Salomon, syn Pana Jechiela Lurii. 12 Kislew wroku 5334 (1573) powoany zosta do akademii zawiatw, by tam rozstrzyga owiedzy iwierze. Tak spada korona znaszej gowy.
Uczelnia ta istniaa do III rozbioru Polski. Bya to pierwsza w Rzeczypospolitej Akademia Talmudyczna ipierwsza wysza uczelnia w Lublinie. Jej sawa, nie tylko w Polsce, ale iwcaej Europie przyczynia si do nadania jej nazwy ydowskiego Oxfordu, amiastu nazwy Jerozolimy Krlestwa Polskiego. Pami oLublinie jako miecie, wktrym nauki talmudyczne przeyway niegdy najwikszy rozkwit, przetrwaa do czasw wspczesnych. Wyrazem tej tradycji byo reaktywowanie w1930 roku uczelni ydowskiej nazwanej Jeszywas Chachmej Lublin (Uczelnia Mdrcw Lublina), ktra ponownie rozsawia wwiecie Lublin jako ydowski Oxford.
45
Kim s ydzi?
Drugim, obok Lublina, centrum duchowoci inauki ydowskiej byo Wilno. Po chwilowym wypdzeniu ydw zWielkiego Ksistwa Litewskiego zostali oni zaproszeni przez Aleksandra Jagielloczyka w1503 r. do powrotu na Litw. Odbudowyway si stare gminy ydowskie wBrzeciu, Pisku iGrodnie, powstaway nowe wKrzemiecu, Kowlu, Wilnie czy ucku. Aleksander Jagielloczyk podejmujc decyzj ozgodzie na powrt ydw na Litw kierowa si wzgldami ekonomicznymi. ydzi odgrywali ju wtedy tak wan rol wadministrowaniu izagospodarowywaniu tych ziem, e trudno byo wyobrazi sobie dalszy rozwj bez ich udziau. Miastem, wktrym stosunkowo pno osiedlili si ydzi byo Wilno. Stolica Wielkiego Ksistwa Litewskiego igwna siedziba wadcy otrzymaa w1527 r. przywilej de non tolerandis Judaeis, co oznaczao zakaz osiedlania si ydw. Wzorem innych miast wRzeczypospolitej, take iwWilnie zakaz ten nie by rygorystycznie przestrzegany. Wobrbie murw miejskich zamieszkiway pojedyncze rodziny ydowskich kupcw, celnikw czy kredytodawcw. W1551 r. krl Zygmunt August zezwoli na osiedlanie si ydw na terenie nieruchomoci nalecych do bojarw litewskich. Jako pierwsi skorzystali ztego ydzi podlegajcy jurysdykcji rodziny Suckich. Osiedlili si oni wWilnie tworzc zwart idobrze zorganizowan spoeczno. W1573 r. otworzyli tu pierwsz drewnian synagog. Szybko rosnca liczba ydw prowadzia, tak jak iwinnych miastach Rzeczpospolitej, do konfliktw zchrzecijaskim mieszczastwem. Doprowadzio to do wyznaczenia w1629 roku granic dzielnicy ydowskiej, zczasem nazywanej czarnym miastem. Tworzy je rozbudowany labirynt ciemnych iwskich uliczek, przej izaukw. Wkilka lat pniej wzniesiono wjej centrum najwiksz wwczas wRzeczypospolitej bonic, nazywan Wielk Synagog. Niezwykle szybko gmina wileska uzyskaa dominujc pozycj wrd gmin litewskich. Wpoowie XVII w. spoeczno ydowska Wilna liczya262 rodziny razem 1310 osb. Podobna liczba mieszkaa poza dzielnic, wrozproszonych po caym miecie posiadociach szlacheckich iduchownych. Na mocy przywileju wydanego przez Wadysawa IV w1633 r. ydzi wilescy mogli zajmowa si wszystkimi dziedzinami handlu irzemiosa. Uzyskali te zgod na wyczno produkcji isprzeday alkoholu wmiecie. Zezwolono im na odprawianie swoich naboestw, zaoenie cmentarza, zbudowanie rytualnej ani mykwy oraz rzeni. Wyrazem wzrostu znaczenia gminy wileskiej bya jej dominujca pozycja wpowstaym w1623 r. Sejmie ydw Litewskich. WXVIII w. na czoo litewskich gmin ydowskich wysuno si Wilno. Istniejca tu liczna spoeczno ydowska ju pod koniec XVII w. przekroczya liczb 3000 osb co stanowio 20% wszystkich mieszkacw miasta. Miasto stao si jednym z najwaniejszych, obok Lublina i Krakowa, centrw nauki talmudycznej. Do najwybitniejszych uczonych tego okresu nalea Elijahu ben Szlomo Zalman (1720-1797) zwany Wielkim Gaonem. Pochodzi zrodziny otradycjach rabinackich. Wmodoci wnauce korzysta zpomocy ojca. Nie studiowa, jak inni, wjesziwach. Wwieku niespena 7 lat wygosi swj pierwszy wykad talmudyczny wWielkiej Synagodze wileskiej. Studiowa te Kaba, interesowa si naukami cisymi (matematyka, astronomia, geometria), gramatyk, zoologi, botanik, geografi i medycyn. Po odbyciu w wieku 25 lat podry po Europie (kraje niemieckie, Austria) rozpocz icie ascetyczny tryb ycia powicajc si cakowicie studiowaniu Tory. Legenda oWielkim Gaonie mwi, e sypia tylko 2 godziny na dob, agdy sen morzy mu oczy kaza podawa sobie mis zzimn wod, wktrej moczy nogi. Cae dnie spdza wzamknitym pokoju zzasonitymi storami iprzy wietle lampy naftowej ubrany wtaes itefilin studiowa wite ksigi. Nie rozmawia te oniczym, co nie dotyczyoby Tory. Wwieku 30 lat by ju sawny wcaym wiecie ydowskim, jako najwikszy autorytet judaizmu rabinicznego. W1780 r. zaoy wWilnie
46
synn elitarn szko, wktrej pracowa zniewielk grup uzdolnionych uczniw. Wswej szkole kad nacisk na znajomo jzyka hebrajskiego istudia biblijne jako poprzedzajce studiowanie ipoznawanie Talmudu. Pozostawi po sobie okoo 70 dzie, zktrych 50 zostao wydanych ju po jego mierci. Jednym zjego uczniw by Abraham ben Jechiel Michael Dancig (1748-1820) pochodzcy zGdaska, autor wanego dla ydw aszkenazyjskich komentarza do dziea Jzefa Karo Szulchan Aruch zawierajcego przepisy prawa religijnego. Wielki Gaon by zdecydowanym przeciwnikiem chasydyzmu. Zdoa skupi wok siebie liczne grono mitnagdw (hebr. mitnagdim przeciwnicy), zwolennikw tradycyjnego judaizmu. Wystpowali oni przeciwko chasydom, zarzucajc im, e odrzucaj studiowanie Tory na rzecz fikania koziokw ibiegania pnago po ulicach wramach szczerej ispontanicznej suby Bogu. W1772 r. i1781r. Gaon zoy swj podpis pod kltw (cherem) wykluczajc litewskich zwolennikw nauki Baal Szem Towa ze wsplnoty ydowskiej. Mimo tak drastycznego postpowania nie udao si zapobiec rozprzestrzenieniu chasydyzmu na Litwie. Kltw powtrzono nastpnie winnych miastach litewskich, anawet wKoronie. Nie powstrzymao to jednak popularnoci chasydyzmu wsamym Wilnie. Zaoono tu kilka synagog chasydzkich i kilka dworw cadykw. Wzbogacio to miasto, ktre zracji swego znaczenia dla nauki iduchowoci ydowskiej oraz pooenia zaczto nazywa Jerozolim Pnocy. Wdrugiej poowie XVII w. sytuacja ydw wRzeczypospolitej ulega radykalnemu pogorszeniu. Wojny ze Szwecj, aszczeglnie kozackie powstanie pod wodz Bohdana Chmielnickiego przyczyniy si do upadku gmin ydowskich. Rwnie nasilajca si rywalizacja mieszczastwa chrzecijaskiego zydowskimi kupcami irzemielnikami potgowaa niech, awrcz wrogo chrzecijaskiego otoczenia wobec wyznawcw judaizmu. Coraz czciej wmiastach Korony iLitwy wybuchay antyydowskie tumulty, ktre ztrudem byy tumione przez interweniujce wojska krlewskie. Do takich aktw agresji fizycznej wobec ydw doszo we Lwowie w1664 r., w Brzeciu Litewskim w1680 r., wKrakowie iWilnie w1682 r., w1687 r. wPoznaniu. Narastajcy kryzys wRzeczypospolitej, upadek jej autorytetu iznaczenia wczasie drugiej wojny pnocnej (17001721), oligarchizacja ycia politycznego iparali gwnych instytucji prawno-ustrojowych wpastwie odbijao si take na yciu gmin ydowskich. Powodowao to oglne uboenie idezintegracj, wreszcie kryzys tradycyjnych form religijnoci. Prowadzio do powstania nowych ruchw religijnych, kwestionujcych autorytet rabinw iwszechwadz zwierzchnoci gmin (kahaw). Pierwszym tego typu ruchem by sabataizm. Jego twrc by Sabataj Cwi (1626-1676), ktry nie tylko gosi ryche nadejcie Mesjasza, ale w1655 r. sam si nim ogosi. Sabataizm by pierwszym powanym odchyleniem w judaizmie od czasw redniowiecza, prowadzi do rozbicia tradycyjnej religijnoci izakwestionowania autorytetw religijnych. Poddawa wwtpliwo autorytet Tory i kwestionowa jej znaczenie jako fundamentu judaizmu. W 1666 r. krl Jan Kazimierz zagrozi konfiskat majtku kademu, kto okrela si jako zwolennik sabataizmu. Zducha sabataizmu narodzi si frankizm. Zaoycielem tego ruchu by Jakub Lejbowicz Frank (1726-1791). Urodzi si na Bukowienie, w modoci studiowa kaba. Kiedy pojawi si w Polsce w1755 r. zacz podawa si za nastpc Sabataja iotwarcie gosi jego pogldy. Nauki Franka znajdoway zwolennikw wrd kupcw i rzemielnikw ydowskich, ludzi majtnych i wyksztaconych. Wielu z nich posugiwao si jzykiem polskim, wielu czyy zwizki ekonomiczne z magnateri i szlacht polsk. Frankizm, podobnie jak sabataizm, kwestionowa tradycyjny judaizm iwszechwadz rabinw. Jakub Frank w1757 r. musia ucieka przed przeladowaniami
47
Kim s ydzi?
na Wooszczyzn gdzie przyj islam. Jednak po rychym powrocie do Polski przeszed na katolicyzm, ajego ojcem chrzestnym by krl August III Sas. Podobnie uczyniy tysice jego zwolennikw. Ruchem mistycznym, ktry mia najwikszy wpyw na judaizm idoprowadzi do trwaego rozamu by chasydyzm. By to ruch religijny, ktrego celem staa si odnowa religijnoci wyznawcw judaizmu, skupiajcych si wok swych nauczycieli cadykw. Chasydyzm zawierajcy wiele pierwiastkw mistycznych oraz elementw miejscowej kultury ludowej, mia zwolennikw wrd biedoty ydowskiej na Podolu, Woyniu, wGalicji, wRumunii, na Ukrainie, Wgrzech ina Litwie. Jego twrca Izrael ben Eliezer (1700-1760) zwany Baal Szew Tow (Pan Dobrego Imienia) pochodzi zMidzyboa na Podolu. Gosi on doktryn spoeczno-religijn podwaajc ikontestujc oficjalne isformalizowane nauczanie rabinw. W XVIII w. w yciu zachodnioeuropejskich ydw zaczy nastpowa wane zmiany. Idee owiecenia zdobyway sobie zwolennikw wrd twrcw haskali, czyli ydowskiego owiecenia. Jej zwolennicy gosili hasa emancypacji, objcia ydw wieckim i nowoczesnym nauczaniem. Niektrzy znich uwaali, e ydzi powinni czciowo zrezygnowa zwasnej kultury, zarzuci tradycyjny strj iniektre obyczaje, za wyciu codziennym posugiwa si jzykiem kraju, wktrym yj. Ten ostatni postulat wiza si zodrzuceniem jzyka jidysz.
Fot. III. 7 Zasymilowana rodzina ydw niemieckich Kuemmel pochodzca zSchmalnau. Zdjcie wykonano w1928 r.
Idee haskali znacznie pniej dotary do krajw Europy Wschodniej. Do tego czasu bardzo liczne spoecznoci ydowskie na ziemiach polskich, Litwie, Ukrainie, Bukowinie, Wgrzech czy Besarabii trway wswym tradycyjnym sposobie ycia iizoloway si od otoczenia. Wtej czci Europy asymilacja ydw do kultur krajw osiedlenia czynia stosunkowo mae postpy. Dlatego wwieku XIX widoczne byy nadal gbokie rnice pomidzy kultur ydw zamieszkujcych wschodni izachodni cz Europy. ydzi zachodnioeuropejscy byli bardziej zasymilowa48
ni. Czciej mwili jzykami krajw, ktre zamieszkiwali, mniej wagi przywizywali do tradycyjnych praktyk religijnych, czciej zawierali mieszane zwizki maeskie, naleeli do redniej klasy, dziaali wrnych partiach politycznych, reprezentujcych nie tylko ydowski interes narodowy. Postawa taka nie pozostawaa bez wpywu na stosunek chrzecijan do ydw, ktrzy teraz byli czciej akceptowani przez swoich nieydowskich ssiadw jako penoprawni obywatele. Tym niemniej wiek XIX przynis ydom zachodnioeuropejskim rozczarowanie praktycznymi skutkami asymilacji. Wtej czci Europy narodzi si nowoczesny antysemityzm skierowany przede wszystkim przeciwko zasymilowanym ydom iich rwnouprawnieniu. Zahamowa on proces prawnej ispoecznej emancypacji ydw. Mimo to proces ich asymilacji nadal czyni tam postpy. TEKST RDOWY
Max Nordau, O oglnym pooeniu ydw na wiecie, fragment przemwienia na I Kongresie Syjonistycznym, Bazylea, 29-31 VIII 1897 r. yd, ktry szczerze chce si zasymilowa wrd swoich chrzecijaskich ssiadw, napotyka atmosfer nienawici i pogardy. [...] Narody, ktre przyznay ydom emancypacj, nie uczyniy tego z przekonania. Emancypacja ydw bya wynikiem racjonalizmu francuskiego wieku XVIII. Przyznano rwnouprawnienie obywatelskie wszystkim ludziom bez wyjtku, nie mona wic byo odmwi tego iydom. [...] Emancypacja ydowska staa si jedn zrzeczy koniecznych dla kulturalnej gospodarki pastwowej, tak samo jak fortepian, ktry musi znale si wkadym wytwornym salonie, chociaby nikt zdomownikw nie umia na nim gra. Na tym wanie polega duchowa ndza ydostwa europejskiego, ktra jest boleniejsza ni ndza materialna, albowiem spotyka ludzi bardziej dumnych ikulturalnych. Moralna ta ndza amie yda zachodnioeuropejskiego, ktry czuje si bez oparcia inie jest pewien nawet swych najbliszych przyjaci chrzecijan. Najlepsze swe siy powica, by ukry swe pochodzenie ydowskie, lecz kady jego ruch isowo zdradzaj wnim yda. Tak to powsta typ nowoczesnych marranw, ktrzy cierpi wicej od dawniejszych hiszpaskich marranw, gdy tamci starali si zachowa swe ydostwo, podczas gdy nowoczeni staraj si wyrwa ostatnie korzenie swego jestestwa ydowskiego.
ZASTANW SI yy Jakie byy przyczyny niepowodzenia programu asymilacji ydw europejskich? Czy zga dzasz si zargumentacj przedstawion przez Maxa Nordau? Cakowicie odmiennie przedstawiaa si sytuacja ydw wEuropie Wschodniej. WRosji, kraju najliczniejszej diaspory ydowskiej (wedug spisu ludnoci przeprowadzonego w1897 roku wImperium Rosyjskim mieszkao 5189 tys. ydw, co stanowio 46% wszystkich ydw wiata), asymilacj ograniczay ustawy pastwowe. Ubogie spoecznoci ydw wschodnioeuropejskich stoczone wmaych miasteczkach pozostaway przy tradycyjnych obyczajach zwizanych zreligi ydowsk. Ustawy majowe z1882 r. ograniczyy ich prawa, uniemoliwiajc jakkolwiek asymilacj, aycie codzienne czyniy coraz trudniejszym. Gwatowny wybuch antysemityzmu, aprobowanego przez pastwo, ktry przyj posta pogromw osabi wiar wskuteczno, czy nawet moliwo asymilacji. Odpowiedzi ydw wschodnioeuropejskich na nasilajc si fal antysemityzmu lat osiemdziesitych idziewidziesitych XIX wieku by polityczny syjonizm, zaangaowanie wdziaalno partii lewicowych lub emigracja zamorska wposzukiwaniu lepszych ispokojniejszych warunkw do ycia.
49
Kim s ydzi?
ZAPAMITAJ
SYJONIZM ruch polityczny powstay wXIX w., ktry postulowa narodowe odrodzenie ydw oraz utworzenie pastwa ydowskiego. Sam termin pojawi si po raz pierwszy wpracy Natana Birnbauma pt. Selbstemanzipation (Samoemancypacja) w1890 r., ale za ojca duchowego syjonizmu politycznego uchodzi wiedeski dziennikarz Teodor Herzl.
Mimo znacznych rnic regionalnych wsytuacji ludnoci ydowskiej wiek XIX przynis ydom europejskim rwnouprawnienie. Nastpio take widoczne zmniejszenie znaczenia religii wyciu codziennym. ydzi zaczli si integrowa ze spoeczestwami, wrd ktrych yli od wiekw. Dla wielu znich ydostwo nabierao charakteru wieckiej oraz narodowej wiadomoci. Pod koniec XIX w. rozpocz si ziszcza sen opowrocie ydw do swojej ojczyzny. Wlatach osiemdziesitych tego stulecia do Palestyny zaczli napywa ydzi zcaego wiata. Do koca XIX w. liczba ludnoci ydowskiej zwikszya si tam prawie szeciokrotnie z12000 w1839 r. do 70 000 w1900 r. Wcigu nastpnego stulecia miay miejsce nastpne fale emigracji (alije), ktre sprawiy, e w1940 r. liczba ydw wPalestynie osigna 459 tysicy. Byo to efektem dziaalnoci midzynarodowego ruchu syjonistycznego, ktrego zaoycielem ipierwszym przywdc by Teodor Herzl.]
Fot. III. 8 Teodor Herzl (18601904), naprawd nazywa si Beniamin Zeew. Urodzi si wBudapeszcie wrodzinie zamonego kupca. Po mierci siostry Pauli ichorobie matki przenis si zojcem do Wiednia, gdzie ukoczy studia prawnicze. Tu rozpocz aplikacj sdziowsk oraz powica si dramatopisarstwu i dziennikarstwu. Wsppracowa w wieloma niemieckimi iaustriackimi gazetami, wlatach 90. XIX w. zosta paryskim korespondentem wiedeskiej Neue Freie Presse, dla ktrej relacjonowa gon wtedy we Francji spraw Dreyfusa. Wanie to wydarzenie zadecydowao oradykalnej zmianie jego pogldw na spraw antysemityzmu. Rozpocz wtedy prac nad, jak to pniej nazwa, syjonistycznym dziennikiem, wktrym opracowywa projekty utworzenia pastwa ydowskiego. W1896 r. opublikowa broszurk pt. Der Judenstaad (Pastwo ydowskie) stajc si twrc politycznego syjonizmu.
W1897 r. wBazylei (Szwajcaria) odby si pod jego przewodnictwem pierwszy kongres syjonistyczny, na ktrym okrelono podstawowe kierunki dziaalnoci zmierzajce do utworzenia pastwa ydowskiego. W swym przemwieniu Herzl nakreli zadania ruchu syjonistycznego, ktre mona uj wnastpujcych punktach: 1. Emancypacja ydw okazaa si zudzeniem, stajc si raczej poywk dla antysemityzmu, ktry rani najbardziej oddanych sprawie integracji zkultur krajw osiedlenia. 2. Dlatego najwaniejszym zadaniem stojcym przez syjonizmem jest odzyskanie starej ojczyzny iodtworzenie wniej siedziby narodowej ydw. 3.Utworzenie pastwa ydowskiego powinno nastpi na drodze zawarcia midzynarodowych umw prawnopolitycznych umoliwiajcych legalne osadnictwo ydowskie wPalestynie.
50
4. Odtworzenie siedziby narodowej ydw wymaga pracy przygotowawczej: stworzenia podstaw organizacyjnych, zgromadzenia funduszy ipodjcia prac na rzecz umacniania irozwijania nowoczesnej wiadomoci narodowej ydw. Dziaania te zamierzano prowadzi wskali wiatowej ilokalnej zgodnie zustawodawstwem obowizujcym wposzczeglnych krajach osiedlenia. Kongres uchwali statut wiatowej Organizacji Syjonistycznej oraz warunki czonkostwa. Najblisze lata powicono na gromadzenie funduszy, dziaania organizacyjne idyplomatyczne, ktre miay doprowadzi do powstania niepodlegego pastwa ydowskiego. Jednoczenie trwaa nielegalna emigracja do Palestyny, chocia ydzi zEuropy Wschodniej czciej emigrowali do Ameryki. TEKST RDOWY
Apolinary Hartglas, Na pograniczu dwch wiatw, Warszawa 1996 fragment pamitnika Wteje sidmej klasie dowiedziaem si osyjonizmie. Byo to w1898 r. [...] Przychodzi te do nas dorosy ju wwczas mody czowiek, [...] Wadysaw Tuchhendler... Rodzina Tuchhendlerw wWarszawie bya zupenie zasymilowana. Tak oto Tuchhendler zacz nam opowiada zzachwytem owieo wydanej broszurze niejakiego dr. Herzla Pastwo ydowskie. Unosi si nad ni, wykazywa donioso tego ideau. Ja zJudtem wykpilimy go. Nonsens co my mamy ztym wsplnego? Brednie! Gdzie na pustyni nalecej do Turcji, otysice kilometrw od Polski tworzy pastwo? Kto tam pjdzie? Skd wzi pienidze na to? Iczy Turcja pozwoli na to? Dlatego, e przed 2 tys. lat byo tam lenne pastewko ydowskie, ju wtedy naprawd rzdzone przez Rzymian? Nie, my jestemy Polakami iPolakami pozostaniemy, aydami jestemy tylko formalnie zwyznania.
ZASTANW SI yy Jakie trudnoci, stojce przed budowniczymi pastwa ydowskiego wPalestynie, widzia Apolinary Hartglas? Zastanw si, dlaczego by on sceptyczny wobec idei utworzenia narodowej siedziby ydw wmomencie jej powstawania? yy Scharakteryzuj stosunek ydw zachodnio- iwschodnioeuropejskich do kwestii emancypa cji. Dlaczego hasa ydowskiego owiecenia (haskali) nie znalazy poparcia wcaej Europie? III. 2.3. Dzieje najnowsze (do 1948 r.) Wchwili wybuchu Iwojny wiatowej, ydzi europejscy zachowali si wsposb lojalny wobec krajw osiedlenia i zadeklarowali swoje poparcie dla walczcych stron konfliktu. W synagogach odmawiano modlitwy, apo naboestwach zdarzay si demonstracje solidarnoci zonierzami na froncie. Postawa lojalnoci kosztowaa ich dziesitki tysicy ofiar. Zakoczenie wojny przynioso ydom rodkowoeuropejskim midzynarodowe gwarancje ich praw. Nowo powstae pastwa zostay zobowizane do przestrzegania praw mniejszoci narodowych, etnicznych ireligijnych, wtym ydw, zamieszkujcych na ich terytoriach. Mimo tych zmian dla wielu ydw najwaniejsz spraw bya realizacji idei syjonistycznej, tj. utworzenia wasnego pastwa. Naprzeciw tym deniom wyszli Brytyjczycy, ktrzy w1917 r. zdobyli Palestyn, skd wypdzili Turkw. Wlistopadzie tego roku wtzw. deklaracji Balfoura rzd brytyjski owiadczy, e bdzie wspiera ydowskie denia do utworzenia w Palestynie ydowskiego pastwa. Deklaracja ta zostaa zaaprobowana przez Rad Najwysz gwnych pastw alianckich na konferencji w San Remo, ktra odbya si wkwietniu 1920 r. Wdwa lata pniej decyzj Ligi Narodw Palestyna staa si
51
Kim s ydzi?
Fot. III. 9 Modlcy si ydowscy onierze ioficerowie armii austro-wgierskiej wczasie Iwojny wiatowej. Obraz namalowany przez Jzefa Ehrenfreuda.
brytyjskim terytorium mandatowym, na mocy tego mandatu rzd brytyjski zobowiza si wspiera ydowsk emigracj iosadnictwo wPalestynie. Pomimo rnych ogranicze, ktre wynikay gwnie ze sprzeciwu Arabw, do 1929 r. wPalestynie mieszkao ju 190 tys. ydw, aw1936 r. liczba ta osigna prawie 400 tys., co stanowio ok. 30% caej wczesnej populacji. W 1939 r. Brytyjczycy, pod wpywem powstania arabskiego, wydali rozporzdzenie ograniczajce emigracj ydowsk do 10 tys. rocznie przez kolejne cztery lata, potem jej wysoko miaa by uzgadniana zArabami.
Fot. III. 10 Dawid Ben Gurion pierwszy premier pastwa Izrael urodzi si w 1886 r. w Posku. W 1906 r. wyemigrowa do Palestyny. Podejmowa dziaania na rzecz utworzenia pastwa ydowskiego. 14 maja 1948 r. ogosi wTel Awiwie niepodlego pastwa Izrael.
Pod koniec II wojny wiatowej problem palestyski stan na forum Zgromadzenia Oglnego Narodw Zjednoczonych. Rezolucja wydana przez to zgromadzenie zalecaa zakoczenie mandatu brytyjskiego ipodzia Palestyny na dwa pastwa: arabskie iydowskie. 29 listopada 1947 r. Zgromadzenie Oglne podzielio kraj na dwa niezalene pastwa. 13 maja nastpnego roku wygas mandat brytyjski, dzie pniej (14 maja 1948) Brytyjczycy opucili kraj, aDawid Ben Gurion ogosi niepodlego pastwa Izrael.
52
TEKST RDOWY
Leon Pinsker, Autoemancypacja, Berlin 1882 ydzi nie s narodem ywym; wszdzie s oni wrogami, dlatego s znienawidzeni [...] Stosownym ijedynym rodkiem mogoby by stworzenie narodowoci ydowskiej ludzi yjcych na wasnej ziemi, autoemancypacja ydw; emancypacja jako narodu midzy narodami poprzez nabycie wasnej ojczyzny.
ZASTANW SI yy Przedyskutuj kwesti wpywu powstania pastwa Izrael na moliwoci wykorzenienia an tysemityzmu. Czy podzielasz pogld na t spraw wyraony przez Leona Pinskera?
III. 3. ydzi europejscy wokresie midzywojennym

I wojna wiatowa bya wanym dowiadczeniem dla narodw Europy. Jednym pozwolia wskrzesi ich pastwowo, innym umoliwia stworzenie wasnego pastwa, ktrego nigdy nie mieli. Przyjty na konferencji pokojowej wpodparyskim Wersalu nowy ad polityczny dla powojennej Europy opiera si na dwch zasadach: po pierwsze granice pastw miano wytycza zgodnie zzasad samostanowienia narodw; po drugie, wcelu przeciwdziaania przyszej wojnie, wszystkie pastwa zobowizay si wzajemnie gwarantowa sobie bezpieczestwo. Na stray nowego porzdku stao dobrowolne zrzeszenie pastw Liga Narodw zsiedzib wGenewie. Wopinii wielu historykw ju wsamej koncepcji adu wersalskiego tkwio zarzewie przyszej wojny. Przyjcie zasady samostanowienia narodw wEuropie rodkowo-Wschodniej, gdzie dopiero wdrugiej poowie XIX w. budzia si nowoczesna wiadomo narodowa, naraao nowo powstae kraje na permanentne konflikty narodowociowe. Polska, Czechosowacja, Wgry, Krlestwo Serbw, Chorwatw iSowecw (od 1929 r. Jugosawii), Litwa, otwa iEstonia byy pastwami wielonarodowymi. Mniejszoci narodowe stanowiy tam od kilku do nawet kilkudziesiciu procent ogu ludnoci.
Pastwo/Republika Radziecka Estonia otwa Litwa Polska* Czechosowacja Biaoruska SRR Ukraiska SRR Wgry Rumunia Modawska ASRR Bugaria ydzi wtys. 4,6 95,7 153,7 3114,0 356,8 690,4 2438,9 444,6 728,0 191,1 46,6 ydzi w% 0,4 5,2 7,6 9,8 2,4 8,5 6,4 5,1 4,0 8,5 0,9 Mniejszoci narodowe w% 12,3 26,2 16,1 35,3 32,3 29,3 26,1 13,0 28,1 33,1 16,8 Ludno ydowska w Europie rodkowej przed wybuchem II wojny wiatowej
rdo: Piotr Eberchardt, Midzy Rosj aNiemcami. Przemiany narodowociowe w Europie rodkowo Wschodniej wXX wieku, Warszawa 1996 * Dane dotyczce Polski za Szacunek struktury narodowociowej ludnoci Polski w1931 r., w: Historia Polski wliczbach. Ludno. Terytorium, Gwny Urzd Statystyczny, Warszawa 1994, s. 163-164 (tab. 133)
53
Kim s ydzi?
Nacjonalizmy, ktre byy jedn zprzyczyn wybuchu Iwojny wiatowej wcale nie wygasy po jej zakoczeniu, aprzeciwnie, nadal prowokoway konflikty wwielu regionach tej czci Europy. Dlatego wielkie mocarstwa skoniy nowo powstae pastwa do podpisania zobowiza przestrzegania praw mniejszoci narodowych zamieszkujcych na ich terytorium. By to tzw. may traktat wersalski, zwany take traktatem mniejszociowym. Bez wtpienia zobowizania takie podyktowane zostay potrzeb ustabilizowania pooenia prawnego ydw wEuropie rodkowo-Wschodniej. Pewien wpyw na postanowienia konferencji pokojowej wywary doniesienia oodmawianiu praw obywatelskich, dyskryminacji ikrwawych pogromach ydw, do ktrych wtym czasie dochodzio gwnie na Ukrainie iwPolsce, ale take na Sowacji iwRumunii. Naley jednak pamita, i postanowienia traktatu mniejszociowego istniay raczej tylko na papierze. Na przeszkodzie do ich realizacji stany bowiem niestabilna sytuacja polityczna panujca wtych krajach, jak rwnie denie do rozwoju swoich wasnych narodowych aspiracji. Przyszo ydw europejskich wpierwszych latach po wojnie rysowaa si dwojako. Cz spoecznoci ydowskiej, po zoonej przez rzd angielski w1917 r. deklaracji ozgodzie na utworzenie pastwa ydowskiego wPalestynie, podja energiczne dziaania zmierzajce do realizacji planw syjonistycznych. Jednak zasymilowani ydzi zachodnioeuropejscy, widzieli sw przyszo jako obywatele pastw, wktrych yli od wiekw. Pogld ten podzielaa take cz ich wspwyznawcw zEuropy rodkowo-Wschodniej. Bya ona przekonana, e zobowizania przestrzegania praw mniejszoci narodowych, narzucone nowo powstaym pastwom na konferencji paryskiej, daj perspektywy na rozwj ydowskiej autonomii narodowej, aprzynajmniej na pene rwnouprawnienie ydw. Przyszo miaa jednak pokaza, e zamierzenia te nie mogy by zrealizowane. Zadecydowa o tym wzrost nastrojw antysemickich w Europie oraz narodziny ideologii nazistowskiej. W Europie przed II wojn wiatow yo niespena 10 mln ydw, ponad poowa mieszkaa w Polsce i ZSRR. Zintensyfikowaniu uleg proces urbanizacji ludnoci ydowskiej, ktry polega na przenoszeniu si ydw zmaych miasteczek do duych orodkw miejskich. Wraz zpopraw warunkw ycia wmiastach nastpi spadek przyrostu naturalnego ludnoci ydowskiej. WEuropie Wschodniej ydzi wdalszym cigu trudnili si gwnie handlem irzemiosem, cho wyksztacona klasa rednia, mimo wielu barier, sukcesywnie przeamywaa dotychczasow izolacj. Niektre kraje, takie jak np. Niemcy, Polska, Rumunia, Wgry ikraje nadbatyckie ograniczay dostp ydw do sektora publicznego oraz na wysze uczelnie (numerus clausus). ZAPAMITAJ
NUMERUS CLAUSUS (ac. liczba zamknita) zasada ograniczajca liczb osb, ktre mog by dopuszczone do uprawiania danego zawodu albo przyjte do danej instytucji np. szkoy, urzdu czy stowarzyszenia. Jedna zform dyskryminacji mniejszoci narodowych, przede wszystkim ydw. Stosowana wXIX w. na uczelniach rosyjskich; po pierwszej wojnie wiatowej zabiegay ojej wprowadzenie ugrupowania narodowe w Czechosowacji, na Wgrzech, w Polsce a take Niemczech. W Polsce ograniczenie dostpu na wysze uczelnie dotyczyo nie tylko ydw, ale rwnie przedstawicieli innych mniejszoci. Odsetek studentw danej narodowoci mia odpowiada jej udziaowi woglnej liczbie ludnoci pastwa. Najbardziej radykalne ugrupowania prawicowo-narodowe day wprowadzenia zasady numerus nullus, czyli cakowitego niedopuszczenia ydw do wyszych uczelni.
54
Inaczej byo w Zwizku Radzieckim, gdzie z powodu zakazu rozwijania prywatnej przedsibiorczoci, wielu ydw korzystajc zbraku ogranicze, pracowao wsubie publicznej iszkolnictwie wyszym. Niemal wcaej Europie (za wyjtkiem ZSRR) kwito ycie polityczne ydw. Partie ydowskie (syjonistyczne, socjalistyczne ireligijne) bray aktywny udzia wwyborach na szczeblu lokalnym, jak ipastwowym. Rozbudowywano sie szk zarwno religijnych (zjzykiem hebrajskim jako wykadowym) jak iwieckich, wktrych posugiwano si jzykiem jidysz lub narodowym krajw zamieszkania np. polskim. III. 3.1. Polska Wchwili wybuchu drugiej wojny wiatowej Polska bya najwikszym skupiskiem ludnoci ydowskiej wEuropie. Wedug szacunkw wprzededniu wojny yo tu okoo 3400 tys. ydw, co stanowio ok. 10% ludnoci pastwa. Niespena 80% ydw mieszkao wponad tysicu duych miast centralnej Polski (wWarszawie stanowili jedn trzeci mieszkacw) imaych miasteczkach Polski Wschodniej (tu ich odsetek siga 70 iwicej proc. mieszkacw). Tradycyjnym rdem utrzymania ludnoci ydowskiej by drobny detaliczny handel irzemioso. Wielu ydw zatrudnionych byo wprzemyle, stanowili oni okoo 17% klasy robotniczej wPolsce. Inteligencja polska pochodzenia ydowskiego, ktra najsilniej si asymilowaa, braa aktywny udzia wyciu spoecznym iintelektualnym kraju. Bardzo wielu uczonych, pisarzy, artystw (plastykw, muzykw, aktorw), dziennikarzy, lekarzy, prawnikw przyczynio si wpowanym stopniu do rozwoju nauki isztuki oraz oywienia ycia intelektualnego wodrodzonej Rzeczypospolitej. Jednoczenie kultura ydw polskich promieniowaa na cay wiat. WPolsce dziaay znane na wiecie teatry ydowskie ze synn scen Ester Rachel Kamiskiej. Wydowskich wytwrniach filmowych pod koniec lat trzydziestych nakrcono a 10 fabularnych filmw dwikowych. ydowskie wydawnictwa wydaway setki ksiek. Synne wydawnictwo Jakuba Mortkowicza wWarszawie wydawao oprcz pisarzy ydowskich, take powieci Henryka Sienkiewicza, Stefana eromskiego, Marii Dbrowskiej, Wacawa Berenta. Wdwudziestoleciu midzywojennym ydzi byli t mniejszoci narodow, ktra wydawaa najwiksz liczb tytuw prasowych. W1919 r. ukazyway si 44 periodyki (10 wjzyku polskim), wtym 18 dziennikw, aw1922 r. a 58 pism (13 dziennikw) ocznym nakadzie okoo 300 000 egzemplarzy; poowa znich wychodzia wWarszawie, a70% tytuw wydawano wjidysz. Du rol winformowaniu Polakw osytuacji ydw wPolsce odegrao polskojzyczne pismo syjonistw pt.: Nasz Przegld, ktre ukazywao si od 1923 r. pod redakcj Jakuba Appenszlaka. Redakcja od razu pozyskaa znakomite pira ydowskiej Warszawy wosobach dziennikarza ihistoryka Samuela Hirszhorna, historyka iposa na Sejm wlatach 1919-1928 Ignacego Schipera, czy pniejszego czonka polskiej Rady Narodowej na uchodstwie Apolinarego Hartglasa. Cotygodniowy dodatek pt.: May Przegld, redagowa znany warszawski lekarz iwychowawca dzieci Janusz Korczak. Wielu publicystw ipisarzy ydowskich publikowao wliterackiej prasie polskiej np. wWiadomociach Literackich lub wsptworzyo zpolskimi kolegami znane grupy artystyczne np.: Skamander. Byli to tacy poeci polsko-ydowscy jak: Antoni Sonimski, Julian Tuwim, Bolesaw Lemian, Tadeusz Peiper, Roman Brandtstaetter, czy Marian Hemar. ydowskie grupy poetyckie np. Jung Wilne zWilna wyznaczay nowe kierunki artystyczne wpoezji ydowskiej. Modzi pisarze ydowscy piszcy wjidysz wniezalenym pimie Literarisze Blater (ukazywao si wlatach 19241939) znajdowali wielu wiernych czytelnikw. Wrd nich znaleli si Alter Kacynze, Jzef Opatoszu, Noach Pryucki istarszy bart Icchoka Izrael Joszua Singer. Niezwykle du rol przywizywano do rozwoju nauk
55
Kim s ydzi?
wieckich, szczeglnie humanistycznych. Ju w1925 r. grupa ydowskich intelektualistw zAlbertem Einsteinem, Zygmuntem Freudem, Szymonem Dubnowem iinnymi zaoya ydowski Instytut Naukowy (JIWO Jidysze Wisenszaftliche Organizacje) zsiedzib wWilnie. Warto pamita, e JIWO by pierwsz na wiecie ydowsk wieck wysz uczelni. Instytut zajmowa si badaniami nad ludnoci ydowsk na wiecie (posiada swe filie w Nowym Jorku, Berlinie, Paryu i Warszawie) ze szczeglnym uwzgldnieniem ydw wschodnioeuropejskich. WWarszawie w1928 r. utworzono Instytut Nauk Judaistycznych, przy ktrym powstaa Biblioteka Judaistyczna. Zinstytutem zwizali swe losy tej miary naukowcy co Majer Baaban, autor trzytomowej Historii iliteratury ydowskiej ze szczeglnym uwzgldnieniem historii ydw wPolsce, Ignacy Schiper, historyk zajmujcy si przeszoci gospodarcz ydw gwnie polskich, czy mody Emanuel Ringelblum, twrca Archiwum Getta Warszawskiego wlatach drugiej wojny wiatowej. Rektorem Instytutu wlatach 19281930 i 19331934 by Mojesz Schorr wybitny orientalista, od 1924 r. prof. Uniwersytetu Warszawskiego, pose na Sejm II RP, w latach 19351938 mianowany przez prezydenta RP na senatora.
Fot. III. 11 Budynek Wielkiej Synagogi w Warszawie i gmach Gwnej Biblioteki Judaistycznej. Zdjcie wykonano przed wojn. Synagoga zostaa zniszczona przez Niemcw 16 maja 1943 r. Dzisiaj wjej miejscu stoi wysokociowiec nazywany przez warszawiakw bkitnym wieowcem. Wgmachu biblioteki, ktry przetrwa wojn, mieci si dzi ydowski Instytut Historyczny, ktry prowadzi dziaalno naukowo-badawcz, muzealniczo-wystawiennicz, archiwalno-dokumentacyjn iedukacyjn. 56
Dzieci imodzie ydowska uczszczay do szk wszystkich szczebli zydowskim lub hebrajskim jzykiem wykadowym, cho wikszo uczcej si modziey uczszczaa do szk polskich. Szkolnictwo ydowskie kierowane byo przez kilka organizacji szkolnych, ktre znajdoway si pod silnymi wpywami partii politycznych. W1921 r. rodowiska zwizane zjzykiem jidysz powoay do ycia Central ydowskich Organizacji Szkolnych, ktra pod koniec lata dwudziestych liczya 150 oddziaw regionalnych. Organizacja ta znajdowaa si pod silnymi wpywami Bundu ajej wiecki program nauczania ilewicowe pogldy kadry nauczycielskiej zraay rodowiska syjonistyczne ireligijne. Konkurencyjn organizacj zajmujc si edukacj byo zaoone w1922 r. ydowskie Stowarzyszenie Owiatowo-Kulturalne Tarbut, ktre wlatach trzydziestych prowadzio prawie 300 placwek pedagogicznych, skupiajcych prawie 50 000 uczniw. Nauka wtych placwkach odbywaa si wjzyku hebrajskim. Najwikszy wpyw na modzie miay rodowiska ortodoksyjne zwizane zparti Agudas Isroel. Zjej inicjatywy w1929 r. powoano Centraln Organizacj Owiatow Chorew, utrzymujc szkoy mskie. Jednoczenie jako formalnie niezalen organizacj szkoln Bejt Jakow (zostaa zaoona w1916 r. wKrakowie przez Sar Szenirer) prowadzono szkoy dla dziewczt, wktrych uczyo si 30 000 uczennic.
Fot. III. 12 Uczniowie pocztkowej religijnej szkoy ydowskiej (cheder) wraz z nauczycielem (meamed).
ydzi mieli take swoj reprezentacj parlamentarn. W poselskim klubie mniejszoci narodowych w Sejmie I kadencji (19221927) zasiadao 35 parlamentarzystw ydowskich. ydowskie partie polityczne od lewicowego Bundu po religijno-konserwatywny Agudas-Isroel nadaway ton yciu politycznemu mniejszoci ydowskiej. Na szczegln uwag zasuguje rozwj sportu wrd spoecznoci ydowskiej wPolsce. Pierwsze kluby sportowe istowarzyszenia turystyczne powstaway ju pod koniec XIX w. Jednak dopiero wokresie midzywojennym przeyway one burzliwy rozkwit. Do najbardziej zasuonych na tym polu naleay kluby sportowe zrzeszone wZwizku ydowskich Towarzystw Gimnastycznych iSportowych wPolsce Makabi. Pod koniec lat 30. XX w. zrzeszay one okoo 60 tys. modziey ydowskiej. Braa ona udzia worganizowanych wPalestynie makabiadach (odpowiednik spartakiad) reprezentujc na nich (w1932 i1935 r.) spoeczno ydowsk zPolski. Sportowcy ydowscy obok dyscyplin tak popularnych jak pika nona, pywanie czy tenis stoowy, uprawiali dyscypliny mniej popularne jak jazda konna, czy eglarstwo. Odnosili znaczce sukcesy na midzynarodowych zawodach sportowych reprezentujc na nich Polsk. Do najwybitniejszych naleeli: Alojzy Erlich
57
Kim s ydzi?
tenisista stoowy, 6-krotny medalista na mistrzostwach wiata. Maryla Freiwald lekkoatletka, 7-krotna mistrzyni Polski, wwiatowych Igrzyskach Kobiet w1930 r. zaja 3. miejsce wbiegu sztafetowym i4. miejsce wbiegu na 80 m przez potki. Szapsel Rotholc bokser kategorii muszej, brzowy medalista Mistrzostw Europy w1934 r., mistrz Polski w1933 r., 16 razy reprezentowa Polsk na zawodach midzynarodowych. Leon Sperling pikarz krakowskiego klubu Cracovia, 21 razy wystpowa wreprezentacji Polski wlatach 19201931. Ilja Szrajbman pywak, wielokrotny reprezentant Polski, m.in. na Igrzyskach Olimpijskich wBerlinie w1936 r. imedalista mistrzostw Polski. ydowscy sportowcy naleeli do cisej czowki wiatowej wszachach. Najwikszy sukces odniosa reprezentacja Polski wskadzie: Akiba Rubinstein, Ksawery Tartakower, Dawid Przepirka, M. Makarczyk iHenryk Frydman zdobywajc na III Olimpiadzie Szachowej w1930 r. wHamburgu zoty medal. ydzi iPolacy mieszkali wjednym kraju, ale ich koegzystencja nie naleaa do najatwiejszych. Byy to dwa spoeczestwa yjce rwnolegle, ktre niewiele czyo. Niestety najczstsz paszczyzn wzajemnych konfliktw bya rywalizacja ekonomiczna. Wrd licznego proletariatu ydowskiego, rodowisk maomiasteczkowej ubogiej inteligencji we wschodniej Polsce du popularnoci cieszya si ideologia komunistyczna. W niej upatrywano prawdziwego wyzwolenia ydw zarwno zwizw ortodoksji religijnej, jak ikapitalistycznego ucisku. Popularne byy te hasa syjonistyczne. Roztaczano przed modzie wizj wolnego od antysemityzmu pastwa ydowskiego, wktrym wadza bdzie spoczywaa wrkach ydw. W latach 30. XX w. nasiliy si akcje antyydowskie w wielu miastach Polski. Organizoway je bojwki skrajnych organizacji nacjonalistycznych, np. ONR-Falangi. Rne przejawy antysemityzmu nie sprzyjay zblieniu obu narodowoci. Przez Polsk przetoczya si fala ponad 150 zaj antyydowskich. Polscy mieszkacy miast imiasteczek niszczyli mienie ydowskich wspobywateli istosowali wobec nich przemoc. 9 marca 1936 r. drobny zatarg na miejscowym targu wPrzytyku przerodzi si wpogrom ludnoci ydowskiej miasteczka. Zabito dwoje ydw, a30 innych raniono. Wczerwcu tego samego roku mia miejsce pogrom wMisku Mazowieckim. Trwa 4 dni. Miasto opucio ok. 3 tys. ydw, poszkodowanych zostao 41 osb, podpalono 6 domw ydowskich. Policja aresztowaa 20 Polakw podejrzanych onapady idemolowanie sklepw ydowskich.
Fot. III. 13 Wlatach trzydziestych przez Polsk przetoczya si fala ponad 150 zaj antyydowskich. Polacy mieszkacy miast imiasteczek niszczyli mienie ydowskich wspobywateli i stosowali wobec nich przemoc. Wczerwcu 1936 r. wybuch w Misku Mazowieckim trwajcy 4 dni pogrom. Wjego wyniku miasto opucio ok. 3 tys. ydw, poszkodowanych zostao 41 osb, podpalono 6 domw ydowskich. Policja aresztowaa 20 Polakw podejrzanych onapady idemolowanie sklepw ydowskich.
ZASTANW SI yy Scharakteryzuj rozwoju ydowskiego ycia gospodarczego, kulturalnego i politycznego wPolsce wokresie midzywojennym. Jakie byy jego moliwoci, ajakie ograniczenia?
58
Aren antyydowskich wystpie byy take uniwersytety. Oprcz obowizujcej od koca lat 20. zasady numerus clausus przy rekrutacji studentw, ugrupowania skrajnie nacjonalistyczne domagay si wprowadzenia tzw. getta awkowego, czyli oddzielnych miejsc dla ydw w salach wykadowych. Si zmuszano ydowskich studentw do zajmowania miejsc po lewej stronie sali. Dochodzio przy tym do zaj, podczas ktrych wielu studentw byo bitych. Wadze uczelni pozostaway bierne wobec tych jawnych przejaww agresji. Tylko cz profesorw staraa si protestowa, anawet przeciwstawia chuligaskim iantysemickim wystpieniom polskich studentw. TEKST RDOWY
Wspomnienia prof. Stanisawa Grabskiego ozajciach antyydowskich w Uniwersytecie Lwowskim pod koniec lat 30. XX wieku: Nic tak nie zalepia jak nienawi. Przywdcy sanacji nie widzieli przygotowa Hitlera do uderzenia na Polsk, bo zalepia ich nienawi do Rosji. Aca modzie Obozu Wielkiej Polski zalepiaa nie mniej nienawi do ydw. Stracia ona zupenie poczucie niebezpieczestwa niemieckiego, []. Patrzc na to nie mogem nie obawia si, e staje si ona wprost narzdziem niemieckiej pitej kolumny. Bo wystarczyo goniej od innych nawoywa do bicia ydw, by zdoby sobie pene zaufanie modych narodowcw. Ato doskonale potrafili agenci hitlerowscy. Udao im si te narzuci licznym, ito czoowym dziaaczom Obozu Wielkiej Polski identyczne wrcz przewiadczenie, e Hitler szykuje atak jedynie na demoliberalny ydofilski Zachd, ale nie uderzy na nacjonalistyczn antysemick Polsk. Tak mnie zapewnia jeden znajbliszych Dmowskiego wsppracownikw jeszcze wiosn 1939 r. [...] Ale wlatach 1937 i1938 widziaem coraz janiej, e antysemicka akcja modziey wszechpolskiej nie tylko zatruwa jej dusze jadem icie pogaskiego nacjonalizmu, lecz otwiera zarazem szeroko drzwi dla infiltracji wpyww niemieckich, pchajcych Polsk na bezdroa wiodce do niechybnej katastrofy. Uwaaem za konieczne stan do czynnej walki zantysemickimi wybrykami na naszej wszechnicy. Organizowane byy te wybryki wten sposb, e na Uniwersytet przychodziy bojwki zoone ze studentw Politechniki ione wyrzucay ydowskich suchaczy zawek, ktre zajmowali polscy akademicy, do getta awkowego albo icakiem zsal wykadowych, przy czym opierajcych si ydw bito pakami a do silnego ich pokrwawienia, niejednokrotnie te grupy bojowcw przeryway wykady, wzywajc studentw do natychmiastowego udania si na wiec akademicki, samowolnie, bez zezwolenia rektora, zwoywany. Podobnie dziao si ina Politechnice, zt rnic, e tam dziaay bojwki zoone ze suchaczw Uniwersytetu. Osobicie nie dopuciem ani razu do przerwania mego wykadu. Bojwkarzy, ktrzy par razy prbowali to uczyni, nasamprzd mocno skrzyczaem, anastpnie zwracaem si do mego audytorium ze sowami: Kto uwaa, e wicej osignie poytku zdemagogicznych frazesw na nielegalnym wiecu, moe tam pj, ale po cichu wychodzc zsali, by nie przeszkadza pozostajcym wsuchaniu mego wykadu. Iani razu ani jeden student nie opuci mego wykadu, bojwkarze, poczekawszy na prno na efekt ich wezwania na wiec akademicki, opuszczali mocno skonfundowani moj sal wykadow. Ale te za to na wiecu odgraali mi si: Niech prof. Grabski pamita, e my umiemy bi.
ZASTANW SI yy Jakie zagroenia dla przyszoci Polski widzia prof. Stanisaw Grabski wkontekcie roz przestrzeniania si postaw antysemickich wrd modziey akademickiej? yy Jakie rodki zaradcze stosowa prof. Grabski przeciwstawiajc si akcji bojkotu studentw ydowskich w Uniwersytecie Lwowskim? Czy rodki te mogy by skuteczne? yy Poszukaj informacji ozajciach antyydowskich na innych uniwersytetach wII Rzeczypo spolitej. Zastanwcie si zkoleankami ikolegami wklasie, jakie zagroenia dla uczelni, miasta ipastwa polskiego mg mie wzrost antysemityzmu na polskich uczelniach?
59
Kim s ydzi?
Wystpieniom antyydowskim na ulicach, uniwersytetach i miasteczkach niezbyt skutecznie przeciwdziaay lokalne wadze administracyjne ipastwowe. Rzd doszed do wniosku, e konflikt mona zaagodzi tylko zmniejszajc liczb ydw wkraju. Dlatego postulat emigracji ydw sta si podstawowym punktem rzdowego programu wkwestii ydowskiej wlatach 30. Rzd popiera ugrupowania syjonistyczne, czciowo finansujc ich dziaalno. Palestyn widziano jako terytorium nadajce si do osiedlenia tam 23 mln ydw zPolski. Inne projekty przewidyway przesiedlenie ydw do rnych, najczciej odlegych iegzotycznych krajw lub kontynentw. Mimo narastajcej niechci do ydw icoraz liczniejszych przejaww agresywnego antysemityzmu nigdy wPolsce nie doszo do wprowadzenia antyydowskiego ustawodawstwa na wzr hitlerowski. Niemniej Sejm przyj wlatach 19361938 kilka ustaw skierowanych przeciw ludnoci ydowskiej. Jedn znich bya ustawa oograniczeniu uboju rytualnego zwierzt. Wjej wyniku prac stracio kilka tysicy ydowskich rzenikw. Przeciw ydom obywatelom polskim przebywajcym na terytorium III Rzeszy, skierowana bya ustawa pozbawiajca ich obywatelstwa. Kiedy wpadzierniku 1938 r. wydalono zNiemiec prawie 20 tys. polskich ydw, wadze polskie odmwiy ich przyjcia. Wprzygranicznym miasteczku Zbszy utworzono dla czci znich obz, gdzie zostali osadzeni na kilka miesicy itraktowani jako nielegalni imigranci. Starano si te ustawowo ograniczy ydom dostp do adwokatury oraz wykonywania zawodw lekarskich. Dwuznaczny stosunek do zagadnie ydowskich prezentowa Koci katolicki, ktrego pozycja wspoeczestwie ipastwie niepomiernie rosa. Hierarchowie potpiali przemoc stosowan wobec ydw, nawoywali, by widzie wnich blinich. Jednoczenie sankcjonowali bojkot ekonomiczny istale ostrzegali przed destrukcyjnym wpywem ydw ijudaizmu na moralno spoeczestwa polskiego. Szczeglnie silny antysemityzm panowa wrd redniego i niszego duchowiestwa. Proboszczowie w maomiasteczkowych lub wiejskich parafiach niejednokrotnie wykorzystywali ambon do rozpowszechniania antysemickich pogldw. ydw oskarano opopenianie mordw rytualnych izabjstwo Jezusa. Niski poziom wyksztacenia wiernych nie pozwala im zweryfikowa tych pogosek. Wtej sytuacji wspoecznoci ydowskiej nastpia radykalizacja postaw. BUND we wsppracy zPPS przystpi do zdecydowanych dziaa wobronie przed antysemityzmem. Organizowano strajki, szkolono ludzi do fizycznej obrony, zakadano grupy samoobrony zdolne ochroni lokalne spoecznoci ydowskie przed aktami agresji. Szczeglnie bolenie skutki antysemityzmu odczuway osoby ydowskiego pochodzenia, zasymilowane do kultury polskiej. Do czsto zdarzay si, na amach prawicowych pism, ataki na osoby powszechnie znane icenione, takie jak Antoni Sonimski, Julian Tuwim czy Bolesaw Lemian. Oskarano ich oszarganie mowy prawdziwych Polakw, antypolsko, rozwizo obyczajow ipogldy komunistyczne. Ich twrczo porwnywano do zgnilizny, publikowano wpismach satyrycznych ich krzywonose karykatury. Ofiar antysemickiej nagonki pad te Janusz Korczak. W latach 19351936 wygasza on pogadanki pt. Pedagogika artobliwa w Polskim Radiu, skd zosta usunity wwyniku nagonki narodowcw. Zarzucano mu zaydzenie radia idemoralizacj (pretekstem byo poruszenie na antenie radiowej tematu nocnego moczenia udzieci). Odsunito go take od wpywu na wychowanie polskich dzieci wsierocicu Nasz Dom, ktrego by wspzaoycielem (w1919 r. razem zMari Falsk). Polska bya wic miejscem gdzie moga rozkwita kultura ydowska, gdzie ttnio ycie najliczniejszej diaspory ydowskiej, gdzie istniay szkoy zwykadowym jzykiem jidysz ihebrajskim, gdzie ukazyway si setki czasopism ipowstawaa literatura ydowska, gdzie dziaay ydowskie teatry iwytwrnie filmowe. Bya krajem gdzie
60
dziaay liczne ydowskie partie polityczne, awparlamencie zasiadali ydowscy posowie. Zdrugiej jednak strony bya miejscem braku tolerancji, narastajcej wrogoci wobec ydw, anawet ich przeladowa. ydzi wyjedajcy zkraju przed 1939 r. zachowali obraz Polski niechtnej ydom iantysemickiej. I chocia nie by on do koca prawdziwy, to w pamici emigrantw ydowskich i ich potomkw taki wanie pozosta do dzi. III. 3.2. ZSRR Zakoczenie Iwojny wiatowej przynioso ydom rosyjskim zasadnicze zmiany. Nowe pastwo bolszewickie wprowadzio zasad rwnouprawnienia ydw jako jednostek, odmwio im jednak praw przedstawicielskich jako grupy narodowej. Sytuacja ta doprowadzia do nowych ogranicze, ktre tym razem spowodowane byy wzgldami ideologicznymi. Ograniczono moliwoci rozwoju ycia narodowego ydw, znacjonalizowano rwnie wszystkie instytucje ydowskie. Ponadto, wramach walki partii komunistycznej zreligi, zamykano synagogi idomy modlitwy. Nacjonalizacja przemysu oraz kolektywizacja rolnictwa wpyny na zmian struktury zawodowej ydw. Wielu zmienio zawd, przeszo do suby publicznej, usug irolnictwa. Na terenach Ukrainy, Biaorusi ina Krymie powstay ydowskie kolonie rolnicze, ktre stay si potem podstaw do tworzenia samorzdowych okrgw ydowskich (np. Kalindorf, Stalindorf, Larindorfi). Przetrway one do czasu Holokaustu. Poza ogromnymi przeobraeniami struktury zawodowej okres midzywojenny przynis take znaczne zmiany wrozmieszczeniu ludnoci ydowskiej. Rewolucja zniosa wczeniejsze ograniczenia dotyczce strefy osiedlania si, co spowodowao wielkie ruchy migracyjne. ydzi rozproszyli si teraz po caym terenie Zwizku Radzieckiego, przenoszc si tumnie zmiasteczek do miast iosiedlajc gwnie na terenach przemysowych. Wedug danych z1939 r., na terenie ZSRR mieszkao 3,2 mln ydw, co stanowio 1,8% caej populacji. Dwie trzecie zamieszkiwao na Ukrainie iBiaorusi, aponad jedna trzecia wduych miastach, takich jak: Moskwa, Kijw, Leningrad, Odessa iCharkw. ZASTANW SI yy Jaka bya sytuacja ydw rosyjskich po rewolucji? yy Jak oceniasz zmiany, ktre wprowadzia wadza radziecka? Czy byy one korzystne dla y dw, czy nie? III. 3.3. Niemcy Dzieje ydw niemieckich wlatach 19181939 zwyko si dzieli na dwa okresy, pierwszy od zakoczenia Iwojny wiatowej do przejcia przez nazistw wadzy w1933 r. idrugi do wybuchu II wojny wiatowej. Republika Weimarska bya krtkim okresem relatywnego spokoju. Usunite zostay ostatnie bariery iograniczenia prawne. ydzi uzyskali dostp do wszystkich dziedzin ycia gospodarczego ispoecznego Niemiec. Spis powszechny z 1925 r. wykaza, i spoeczno ydowska w Niemczech liczya wwczas 560 000 osb, co stanowio mniej ni 1% ogu mieszkacw. Prawie poowa ydw niemieckich mieszkaa wBerlinie. Wzdecydowanej wikszoci byli to ludzie zasymilowani, od wielu lat wronici wkultur itradycj niemieck. Wlatach nastpnych liczba ludnoci ydowskiej wNiemczech systematycznie spadaa. Byo to rezultatem intensywnie przebiegajcego procesu asymilacji, ktrego przejawem stay si liczne konwersje imaestwa mieszane.
61
Kim s ydzi?
Traktat mniejszociowy, nie dotyczy Niemiec, zreszt ydzi niemieccy nawet nie domagali si tego. Gwne organizacje ydowskie w Niemczech argumentoway, e tamtejsi ydzi rni si od pozostaych obywateli jedynie religi, natomiast stanowi integraln cz pastwa wrozumieniu narodowoci. ... aden inny nard nie ma ydw yjcych tak blisko siebie pisa wII poowie XIX w. Ludwig Bamberger, niemiecki polityk demokratyczny ydowskiego pochodzenia identyfikujcych si [znim] wtak duym stopniu, jak maj to Niemcy. [ydzi] S zgermanizowani nie tylko na ziemi niemieckiej, ale take daleko poza [jej] granicami... Europejscy ydzi nie wroli tak gboko waden inny jzyk jak tylko niemiecki, a[przecie to] jzyk wyznacza ducha [narodu]... Ponad 100 tysicy onierzy pochodzenia ydowskiego suyo w armii niemieckiej podczas Iwojny wiatowej, spord ktrych stosunkowo duo, bo a 12 tysicy zgino na polach bitew.
Fot. III. 14 Ulotka Zwizku ydowskich onierzy Frontowych adresowana Do niemieckich matek informujca o 12 000 ydowskich onierzy armii niemieckiej polegych za ojczyzn. Tekst na ulotce gosi: 12 000 ydowskich onierzy polego za Ojczyzn na polu chway. [tekst na pycie nagrobnej] Chrzecijascy iydowscy bohaterowie wsplnie walczcy iwsplnie spoczywajcy wobcej ziemi. 12000 ydw polego wwalce! Zalepiona nienawi partyjna nie oddaje czci grobom polegych. Niemieckie kobiety, nie tolerujcie tego, eby matka ydowska bya wyszydzana wswoim blu.
Nieliczni ydzi znaleli si take wrd prominentnych politykw Republiki Weimarskiej. Socjalista, Filip Scheidemann by pierwszym kanclerzem (premierem) Republiki, podpisywa w jej imieniu Traktat Wersalski. Zkolei Hugo Preuss, minister spraw wewntrznych wpierwszym powojennym rzdzie przygotowa projekt konstytucji. Innym znanym niemieckim politykiem pochodzenia ydowskiego by Walter Rathenau, minister spraw zagranicznych, ktry w1922 r. zosta zamordowany przez prawicowego ekstremist. Zaangaowanie ydw wtworzenie nowego pastwa stao si dla prawicowych politykw wygodnym argumentem do okrelania znienawidzonej przez nich Republiki Weimarskiej jako Judenrepublik (republiki ydowskiej). Nieliczni ydzi znajdowali si take wrd przywdcw rewolucji niemieckich: Kurt Eisner wMonachium oraz Ra Luksemburg iKarol Liebknecht wBerlinie. Wten oto sposb nienawi do demokracji, socjalizmu, komunizmu iydw poczona zostaa wNiemczech pod jednym antysemickim sztandarem. ydzi niemieccy odgrywali wan rol wyciu spoecznym ikulturalnym pastwa. Wielu wczesnych wybitnych przedstawicieli niemieckiej kultury inauki, byo pochodzenia ydowskiego. Byli wrd nich uczeni, pisarze, artyci, politycy, bankierzy i przemysowcy. Albert Einstein, Zygmunt
62
Fot. III. 15 Portret dwch onierzy niemieckich pochodzenia ydowskiego podczas I wojny wiatowej, Wollstein, 1917 r.
Freud, Franz Kafka, Stefan Zweig, Jacob Wasserman, Franz Werfel, Gustaw Mahler czy Arnold Schnberg, to tylko niektre postaci zasuone dla niemieckiej kultury. Dla ydw, Niemcy jawili si jako najlepiej na wiecie wyksztacone i ucywilizowane spoeczestwo. wiadczy o tym mg choby fakt, i do 1933 r. najwicej laureatw Nagrody Nobla mieszkao wtym kraju. Warto zaznaczy, i pord niemieckich noblistw osoby pochodzenia ydowskiego stanowiy a jedn trzeci, awmedycynie poow nagrodzonych. W duych miastach ponad jena trzecia lekarzy i prawnikw bya ydami, wiele przedsibiorstw przemysowych, prasa i teatr postrzegane byy, jako kontrolowane przez osoby pochodzenia ydowskiego. Sukcesy, ktre wstosunkowo krtkim czasie odnieli ydzi niemieccy wzmogy wrogo idodaway argumentw nacjonalistycznej propagandzie, ktra skwapliwie wykorzystywaa je wwalce politycznej. Tak wic przywizanie ydw do pastwa ikultury niemieckiej nie uchroniy ich przed antysemityzmem, ktry rozwija si potgowany trudnociami pocztkw Republiki Weimarskiej. Niemcy, za trudnoci gospodarcze zreguy obarczali win ydw. Udzia osb pochodzenia ydowskiego wnowym rzdzie sta si wygodnym argumentem do identyfikowania Republiki Weimarskiej zydami. Wkonsekwencji suyo to kwestionowaniu ustroju demokratycznego, co potem skwapliwie wykorzystali nazici, przejmujc w1933 r. wadz. ZASTANW SI yy Jaki by stosunek ydw niemieckich do Republiki Weimarskiej? Przedstaw wkad ydw wrozwj gospodarki, nauki ikultury niemieckiej. III. 3.4. Wgry iRumunia Wedug danych z1930 r. na Wgrzech mieszkao 445 tys. ydw, ktrych naturaln tendencj bya asymilacja, pomimo oficjalnie propagowanego przez wadze pastwowe antysemityzmu. Ju w1920 r. wprowadzono restrykcje wprzyjmowaniu ydowskich studentw na wysze uczelnie. Pod wpywem wydarze w Niemczech, wgierskie gazety apeloway o wprowadzenie ogranicze dla ydw wrnych dziedzinach ycia. Pierwsze prawo antyydowskie, ograniczajce do 20% udzia ydw whandlu iprzemyle wprowadzono w1938 r. Rok pniej odsetek ten zmniejszono do 6%, adwa lata pniej wprowadzono prawo zblione do ustaw norymberskich.
63
Kim s ydzi?
W Rumunii przed wojn spoeczno ydowska liczya 760 tys. ludzi. Postanowienia traktatu mniejszociowego nie zostay tam nigdy wprowadzone. Polityka nacjonalistyczna pastwa osabiaa ycie gospodarcze ydw. Podobnie jak na Wgrzech na uczelniach wprowadzony zosta numerus clausus. ydzi zostali wykluczeniu z wielu zawodw, nie wczajc suby publicznej. Na nic si zday wysiki zasiadajcych wparlamencie ydowskich posw, ktrzy protestowali przeciwko antyydowskim posuniciom rzdw. Warto doda, i pomimo tych trudnoci ydom rumuskim udao si stworzy niezaleny system szkolnictwa. Rozwijaa si take literatura ydowska wjzykach hebrajskim, jidysz irumuskim. Wielu modych ludzi przyciga ruch syjonistyczny. Sytuacja drastycznie zacza si pogarsza w kocu lat trzydziestych. Pierwsze prby pozbawienia ydw praw obywatelskich oraz wprowadzenia antyydowskiego ustawodawstwa podjto w1937 r. Uchwalona rok pniej konstytucja zawieraa zapisy legalizujce wRumunii dyskryminacj rasow iusunicie ydw ze wszystkich dziedzin gospodarki iycia spoecznego. Proces ten postpowa wlatach nastpnych. III. 3.5. Litwa, otwa iEstonia W pierwszych latach po uzyskaniu niepodlegoci przez Litw, otw i Estoni ydzi mogli si tam cieszy autonomi kulturaln, co pozwolio im na rozwj ydowskiego sytemu edukacji z jzykami wykadowymi: hebrajskim i jidysz. Wsparciem finansowym pastwa cieszyy si ydowskie organizacje religijne oraz opieka spoeczna. Ukazywaa si prasa ydowska oraz dziaay ydowskie partie polityczne, ktre miay swoich przedstawicieli w parlamentach. Jednake wraz znarastaniem tendencji nacjonalistycznych inastaniem rzdw autorytarnych sytuacja ydw zacza si pogarsza. Pod wpywem rosncego, szczeglnie wlatach trzydziestych, antysemityzmu rzdy pastw nadbatyckich prowadziy polityk zmierzajc do wyeliminowania ydw zrnych sektorw gospodarki. Ograniczeniu ulego take ycie kulturalne, gospodarcze ipolityczne ydw. Sytuacja ta powodowaa nasilenie emigracji. Do wojny wyemigrowao ok. 30 tys. ydw litewskich iotewskich, gwnie do Palestyny. Po aneksji przez Litw Wileszczyzny liczba ydw wkrajach nadbatyckich przekroczya 300 tys. III. 3.6. Jugosawia iGrecja Wokresie midzywojennym sytuacja ekonomiczna ydw jugosowiaskich, ktrych liczba przekroczya 70 tys. bya stosunkowo dobra. W przewaajcej czci trudnili si oni handlem irzemiosem. Spoeczno ta bya dobrze zorganizowana icieszya si wsparciem finansowym pastwa. Do czasu dojcia do wadzy nazistw w Niemczech, antysemityzm w Jugosawii by ledwo zauwaalny. Sytuacja pogorszya si dopiero po wybuchu wojny, za spraw naciskw ipropagandy niemieckiej. Pod presj Niemiec rzd wprowadzi rozliczne restrykcje iograniczenia dla ydw. Liczba ludnoci ydowskiej wGrecji iJugosawii bya porwnywalna, jednak sytuacja ekonomiczna owiele gorsza. ydzi greccy mieszkali gwnie wSalonikach (76%), gdzie ponad poowa znich zmagaa si zcikimi warunkami ycia. Zdecydowan wikszo ydw greckich stanowi proletariat, zaledwie 25% trudnio si handlem irzemiosem. Sytuacja prawna spoecznoci ydowskiej wGrecji zostaa uregulowana ju w1920 r. Gminy ydowskie odpowiedzialne byy za sprawy religijne, pomocy spoecznej iutrzymanie szk ydowskich. Prawie 90% ydw greckich deklarowao ladino, jako swj jzyk ojczysty. W tym wanie
64
jzyku ukazywao si wikszo literatury iprasy ydowskiej. Okres midzywojenny wGrecji zaznaczy si rozkwitem kultury ydowskiej, ktry znalaz swj wyraz wrnorodnej dziaalnoci szk, klubw istowarzysze ydowskich. III. 3.7. Europa Zachodnia ydzi Europy Zachodniej wokresie midzywojennym cieszyli si penym rwnouprawnieniem iod wielu lat byli grup na trwae wronit wycie spoeczne ipolityczne kraju, wktrym mieszkali. Szybko postpowa tam proces asymilacji, zmniejsza si wskanik urodze oraz zwikszaa liczba mieszanych maestw. Wielu znich penio wane funkcje polityczne ispoeczne, odnosili sukcesy na polu naukowym, literackim iartystycznym. We Woszech na przykad wlatach dwudziestych osoby pochodzenia ydowskiego sprawoway urzdy ministra wojny ipremiera. Pomimo dojcia do wadzy faszystw w1923 r. sytuacja ydw wtym kraju nie ulega zmianie. ydzi ireim faszystowski wspyli pokojowo a do 1933 r., kiedy to pod wpywem polityki Hitlera Benito Mussolini zacz lawirowa pomidzy deklaracjami sympatii dla ydw apodejmowaniem nieoficjalnych krokw antyydowskich. Tym niemniej a do wybuchu wojny status prawny ydw woskich pozosta niezmieniony. W 1938 r. ogoszone zostay prawa rasistowskie, a w rok pniej wydano rozporzdzenia antyydowskie. Warto zaznaczy, i pomimo to Mussolini odmwi wydania Niemcom ydw woskich. Podobnie wczasie wojny wbrew Niemcom woskie wojska okupacyjne wAlbanii iJugosawii udzielay ydom schronienia. ydowscy uchodcy zNiemiec, ktrzy po dojciu Hitlera do wadzy musieli ucieka zagranic, szukali schronienia take wkrajach Europy Zachodniej. 15 tys. ydw udao si do gocinnej Holandii, gdzie od wielu lat ludno ydowska dziaaa aktywnie na polu spoecznym ipolitycznym. ydowscy uciekinierzy przyczynili si do dalszego rozwoju gospodarki Holandii, gwnie przemysu tekstylnego ifilmowego. Niestety wlatach trzydziestych, podobnie zreszt jak wcaej Europie, take itam uaktywniy si tendencje antysemickie, wyrazem ktrych bya dziaalno Holenderskiej Partii Nazistowskiej. Wprzededniu inwazji niemieckiej na Holandi kraj ten zamieszkiwao 140 tys. ydw. Dwa razy liczniejsza spoeczno ydowska znajdowaa si we Francji. Do wybuchu II wojny wiatowej stanowili oni integraln cz spoeczestwa francuskiego. Jednake ponad poowa mieszkajcych tam ydw nie posiadaa obywatelstwa francuskiego. Byli to gwnie emigranci zkrajw Europy rodkowej iWschodniej, ktrzy organizowali si wniezalene gminy istowarzyszenia. Mwili iwydawali pras wjzyku jidysz. Rnili si oni znacznie od reszty ydw francuskich. W drugiej poowie lat trzydziestych wadze pastwowe ograniczyy znacznie napyw imigrantw ydowskich. Podobna do Francji sytuacja panowaa take w pozostaych krajach zachodnioeuropejskich, gdzie wokresie midzywojennym, na skutek ruchw migracyjnych, znacznie wzrosa liczba ludnoci ydowskiej. Wprzededniu inwazji niemieckiej wBelgii mieszkao 66 tys. ydw, wDanii 8 tys., wNorwegii 1,7 tys., wLuksemburgu 3,5 tys. Podsumowujc, sytuacja ydw europejskich wdwudziestoleciu midzywojennym bya zrnicowana. ydzi zachodnioeuropejscy byli wwysokim stopniu zintegrowani ze spoeczestwami pastw, wktrych yli. Odsetek ydw wtych krajach by niewielki wprzeciwiestwie do Europy Wschodniej iPoudniowej. Wtej czci kontynentu ydzi stanowili znaczny odsetek ludnoci. Dodatkowo tworzyli spoeczno do sabo zintegrowan ze spoeczestwami pastw, wktrych
65
Kim s ydzi?
zamieszkiwali. Rni ich czsto nie tylko odmienny, wyrniajcy ich strj, ale przede wszystkim jzyk, obyczaje, odmienna kultura. Co prawda wXX w. itu proces asymilacji ydw czyni pewne postpy, jednak przewaajca cz ludnoci ydowskiej nadal ya zgodnie zodwiecznymi nakazami religijnymi izwyczajami. Bdzie to miao duy wpyw na ich pooenie wokresie Holokaustu. ZASTANW SI yy Przedstaw, jak rysowaa si przyszo ydw europejskich po zakoczeniu Iwojny wiatowej? Jakie szanse izagroenia stwarza nowy ad wersalski? yy Zastanw si, jaki by zwizek pomidzy procesem powstawania pastw narodowych wEuropie rodkowowschodniej po I wojnie wiatowej a wzrostem nastrojw antysemickich wtych krajach? yy Sprbuj odnale wsplne tendencje w rozwoju europejskiego ydostwa lat midzywoj nia. Czy wystpoway rnice regionalne wpoziomie ycia jak rwnie statusie prawnym ydw Europy? yy Czy okres midzywojenny przyczyni si do zintensyfikowania procesu asymilacji ydw europejskich?
III. 4. Wkad ydw wrozwj kultury nowoytnej Europy

Pocztek procesu integracji ydw ze spoeczestwami europejskimi iich kultur datuje si na koniec XVIII w., izwizany jest zrozwojem ruchu ydowskiego owiecenia. Podczas gdy tradycyjni ydzi dziaali na marginesie spoeczestwa chrzecijaskiego Europy, integrujc si znim jedynie gospodarczo, to zwolennicy haskali nawoywali do otwarcia si ydw take na ycie spoeczne ikulturalne spoeczestw ich otaczajcych. Proces ten, stopniowo ogarniajcy coraz wiksze rzesze ludnoci ydowskiej, znaczco zmieni oblicze europejskich ydw przeomu XIX/XX w. iprzyczyniajc si do powstania wielu oryginalnych osigni wrnych dziedzinach nauki oraz kultury, ktre do dzisiaj stanowi podstaw dorobku zachodniej cywilizacji. Gwnym problemem europejskich ydw Ipo. XIX w., ktrzy dziaali na rzecz integracji kulturowej spoeczestwa, bya kwestia zachowania rwnowagi pomidzy zaangaowaniem si wycie otaczajcych spoeczestw ilojalnoci ydowskiemu dziedzictwu. Czasem bowiem entuzjazm dla kultury europejskiej prowadzi do odwrcenia si od ydowskiej tosamoci lub przyjcia wobec niej postawy obojtnoci. Dla niektrych nieuchronn konsekwencj tzw. akulturacji, swoistym biletem do kultury europejskiej, byo przyjcie chrztu. Drog tak obrao wielu wczesnych ydw, pord ktrych warto wymieni: filozofa Barucha Spinoz; jednego z najwikszych poetw niemieckich Heinricha Heinea; wybitnego muzyka ikompozytora Feliksa Mendelssohna; twrc doktryny komunistycznej Karola Marksa; angielskiego polityka ipisarza Benjamina Disraellego; pisarza Franza Kafk; kompozytora iwybitnego pianist Artura Rubinsteina. Wraz zpostpem modernizacji wdrugiej po. XIX w., kiedy pojawio si wiele nurtw reformistycznych wobrbie judaizmu, coraz wicej ydw zaczo wcza si wrozwj ycia spoecznego i kulturalnego Europy. Powstaa wwczas ydowska literatura historyczna, znana gwnie dziki pracy Heinricha Graetza. ydzi wczyli si take w rozwj wczesnej sztuki wiatowej. Jednym z najbardziej znanych artystw niemieckich tego okresu by Moritz Oppenheim. W tym czasie
66
rwnie wEuropie rodkowej iWschodniej ydowscy intelektualici zaczli wcza si wrozwj kultury krajw, ktre zamieszkiwali. Wydawali czasopisma wjzykach narodowych (m.in: polskim, rosyjskim, wgierskim), dziaali wrnych partiach politycznych iorganizacjach spoecznych. Najbardziej znanym w pierwszej poowie XX w. rewolucjonist ydowskiego pochodzenia by Lew Trocki (Lew Dawidowicz Bronstein), prawa rka Lenina, ktry przyczyni si wznacznym stopniu do sformuowania irozpropagowania kluczowych zasad bolszewizmu. Pod koniec XIX w. pojawia si nowa generacja ydw europejskich, naleca do drugiego lub trzeciego pokolenia wyrosego po wprowadzeniu rwnouprawnienia. To wanie ztej generacji pochodziy kolejne wybitne jednostki, ktre wniosy istotny wkad w rozwj europejskiej nauki ikultury. Przeomowe dla wspczesnych nauk przyrodniczych okazay si odkrycia niemieckiego yda, Alberta Einsteina, twrcy teorii wzgldnoci, ktry dowid, e przestrze iczas nie s absolutne, ale zale od stosunku ruchu imasy. Za swe odkrycia otrzyma Nagrod Nobla w1922 r. wdziedzinie fizyki. Wuznaniu jego zasug dla tworzenia pastwa ydowskiego wPalestynie zgoszono jego kandydatur na prezydenta pastwa Izrael w1952 r., ktrej nie przyj. Nie mniejsze zasugi dla nauki europejskiej mia wiedeski psychoanalityk, Zygmunt Freud, powszechnie znany jako ojciec teorii ipraktyki psychoanalitycznej. Jego odkrycie zmieniy sposb, wjaki ludzie postrzegaj problem podwiadomoci. Mao jest whistorii postaci, ktre osignyby tak znaczne ikontrowersyjne zarazem rezultaty jak Freud.
Fot. III. 16 Zygmunt Freud (18561939) W licie z 1926 r. do ydowskich przyjaci w Wiedniu pisa oswojej tosamoci: To, co czy mnie zydostwem to, wstyd przyzna, nie wiara ani duma narodowa, bo zawsze byem niedowiarkiem wychowanym bez religii, cho nie bez powaania wobec tego, co nazywamy etycznymi zasadami cywilizacji ludzkiej. Ilekro czuj przypyw narodowego entuzjazmu, natychmiast staram si go tumi, jako co szkodliwego i zego, wiadom niebezpiecznych przykadw narodw, wrd ktrych my, ydzi, yjemy. Pozostao jednak mnstwo innych rzeczy, ktre sprawiaj, e ydostwo i ydzi przycigaj nas jak magnes: tajemnicze siy, tym potniejsze im trudniej przychodzio je opisa sowami; a take klarowna wiadomo wewntrznej tosamoci; bezpieczna otoczka wsplnej konstrukcji umysowej. A ponadto bya jeszcze wiadomo, e tylko swemu ydowskiemu pochodzeniu zawdziczam dwie cechy, ktre okazay si niezbdne wmoim yciu. Poniewa byem ydem, byem wolny od wielu przesdw, ktre innym nie pozwalay wykorzysta ich intelektw. Ijako yd gotw byem znale si wopozycji ito bez zgody przygniatajcej wikszoci.
Wybitni ydzi dziaali take na gruncie innych nauk spoecznych. Twrc nowoczesnej socjologii oraz jednym znajwybitniejszych mylicieli przeomu XIX/XX w. by syn alzackiego rabina, Emile Durkheim. Jednym znajwybitniejszych przedstawicieli nauk medycznych tej epoki, ktrego badania
67
Kim s ydzi?
doprowadziy do rozwoju trzech wanych dyscyplin medycznych immunologii, chemioterapii i hematologii sta si Paul Ehrlich. Badania medyczne prowadzi take, wywodzcy si z Polski, Kazimierz Funk, ktry odkrywajc witaminy zwrci powszechn uwag na kwestie zapobiegania chorobom, czyli profilaktyk, jak rwnie zainspirowa badaczy do prowadzenia studiw zdziedziny dietetyki. Pocztek XX w. przynis wiele wybitnych dzie ydowskich pisarzy, artystw, naukowcw i filozofw. Dylematy egzystencjalne czowieka zagubionego w modernistycznym wiecie najlepiej prezentuj prace czeskiego yda, Franza Kafki (np. Proces, Zamek, Kolonia karna). Ogromny wpyw na ksztat idalszy rozwj literatury pierwszej poowy XX w. wywar francuski yd, Marcel Proust, ktry odrzuci dziewitnastowieczn koncepcj czasu literackiego, swoje powieci pozbawi tradycyjnej struktury ikonwencjonalnej akcji (Wposzukiwaniu straconego czasu). Wielkie uznanie wNiemczech zdobyy obrazy Maxa Liebermanna, ktry stan na czele Pruskiej Akademii Sztuk Piknych. Za pioniera nowoczesnej muzyki uznawany jest austriacki kompozytor ydowskiego pochodzenia, Arnold Schnberg, twrca nowego systemu konstruowania muzyki, nazwanego pniej technik serialn lub dodekafoniczn. wiatow saw cieszy si urodzony wodzi pianista, Artur Rubinstein. Zkolei (jakkolwiek dopiero po mierci), miano jednego znajbardziej twrczych iinspirujcych mylicieli XX w. zyska Walter Benjamin, krytyk literacki, dziennikarz, tumacz ifilozof. ydzi zaznaczyli sw obecno take wdziedzinie filozofii. Pord wybitnych przedstawicieli tej nauki wymieni naley m.in.: Martina Bubera (twrca koncepcji dialogu), Hermana Cohena czy Franza Rosenzweiga. Ogromny wpyw na swoj epok wywar take francuski filozof ydowskiego pochodzenia, Henri Louis Bergson. (Jego ojciec wywodzcy si zPolski, zchasydzkiej rodziny, by pianist ikompozytorem, uczniem Fryderyka Chopina). Bergsonowskie koncepcje czasu, ewolucji, pamici, wolnoci, intuicji, intelektu, mistycyzmu inspiroway wielu dwudziestowiecznych intelektualistw itwrcw. Godnym uwagi jest fakt, i na Ipo. XX w. przypad rozkwit kultury wschodnioeuropejskich ydw. Obok dzie religijnych powstaway tam take prace ocharakterze wieckim. Wtym czasie swoj literack karier rozpoczli wielcy twrcy nowoczesnej poezji i prozy hebrajskiej, tacy jak Chaim Nachman Bialik iSzmuel Josef Agnon. Wybitnymi twrcami tworzcymi wjzyku jidysz byli Szoem Jakub Abramowicz (uywajcy pseudonimu Mendee Mojcher Sforim Mendee handlarz ksiek), Szolem Alejchem (Salomon Rabinowicz), Icchak Lejb Perec, Szalom Asz i najbardziej chyba znany ydowski pisarz tworzcy wtym jzyku Isaac Bashevis Singer, ktry za caoksztat swej twrczoci uhonorowany zosta w1978 r. literack Nagrod Nobla. Na ten wanie okres przypada take powstanie monumentalnej syntezy historycznej Szymona Dubnowa, ktra zawieraa now interpretacj dziejw ydw. Oryginalnym twrc wzakresie ekspresji, jak itematyki by rosyjski malarz Marc Chagall. Uwieczni on na swoich olejnych ptnach kultur ydw wschodnioeuropejskich. Uchwyci wsposb naoczny, cho metaforyczny, istot ich bytu. Utrwali wizerunek wiata, ktry mia wkrtce znikn bez ladu. Stopniowy proces integracji spoecznej i kulturalnej ydw europejskich zosta zahamowany przez rozwj nazizmu wNiemczech. Kres wielokulturowej Europy, wktrej ydzi zwolna zaczli odgrywa rwnoprawn rol, przynis Holokaust. W jego wyniku zgadzona zostaa wikszo europejskich ydw awraz znimi bezpowrotnie przepada znaczna cz ich bogatego dziedzictwa
68
kulturowego. Przed cakowit zagad kultury ydowskiej uchronia j wczeniejsza otwarto ydw na spoeczestwa europejskie, bdca efektem ydowskiej haskali. ZASTANW SI yy Przedstaw dorobek ydw europejskich wdziedzinie nauki isztuki. Oce ich wkad wroz wj nowoytnej kultury europejskiej. yy Ktre zosigni ydw europejskich uwaasz za najwaniejsze? Uzasadnij odpowied. Co warto przeczyta yy Majer Baaban, Historia i literatura ydowska ze szczeglnym uwzgldnieniem historii ydw wPolsce, t. 1-3, (reprint) Warszawa 1988 yy Heiko Haumann, Historia ydw wEuropie rodkowej iWschodniej, Warszawa 2000 yy Aleksander Hertz, ydzi wkulturze polskiej, Krakw 2003 yy Paul Johnson, Historia ydw, Krakw 1998 yy Ezra Mendelsohn, ydzi Europy rodkowo-Wschodniej w okresie midzywojennym, Warszawa 1992 yy Hanna Zaremska, ydzi wredniowiecznej Polsce. Gmina Krakowska, Warszawa 2011
69
Cz II Od niechci do nienawici
Od niechci do nienawici
Rozdzia IV. Antyjudaizm Nie moecie wyznawa swojej religii

Holokaust, jako ekstremalny przypadek ludobjstwa wymaga rozwaenia kwestii stosunku spoeczestw do ydw, wrd ktrych yli od stuleci. Wyznawcom judaizmu czsto przyszo bowiem mieszka we wrogim im otoczeniu. Niech do nich motywowana bya rnymi czynnikami: religijnymi (antyjudaizm), spoecznymi, ekonomicznymi, politycznymi, kulturowymi (antysemityzm). Naley jednak pamita, e Holokaust nie by bezporedni konsekwencj tych postaw. Ichocia antyjudaizm iantysemityzm stworzyy dogodny klimat dla nazistw do wybrania ydw na ofiar, to jednak nie byy zjawiskami nieuchronnie prowadzcymi do realizacji tego zbrodniczego zamierzenia. Niemniej, nie ulega wtpliwoci, e do arsenau antyydowskich uprzedze nawizywali, przygotowujc iprzeprowadzajc Holokaust. ZAPAMITAJ
Wybitny historyk Holokaustu Raul Hilberg na pytanie: Co nazici wzili zprzeszoci? odpowiedzia: Treci praw, ktre wydawali, na przykad: wykluczenie ydw zycia publicznego, zakaz maestw mieszanych, zakaz zatrudniania aryjskiej suby poniej czterdziestu piciu lat, dekrety ooznakowaniu, azwaszcza t gwiazd, obowizkowe getto, [...]. Wikszo tych rodkw ksztatowana bya zbiegiem czasu, przez ponad tysic lat, przez wadze kocielne, nastpnie przez rzdy wieckie, ktre szy ich ladami. Itak zebrane dowiadczenie stao si magazynem, zktrego nazici czerpali, czerpali zadziwiajco duo.
Antysemityzm definiowany jako szeroko rozumiana niech do ydw ma bardzo dug histori. Jego pocztki sigaj czasw antycznych, kiedy to pojawia si swoista forma niechci do wyznawcw judaizmu motywowana gwnie wzgldami religijnymi, nazwana pniej antyjudaizmem. ZAPAMITAJ
ANTYJUDAIZM zesp uprzedze ocharakterze pseudoteologicznym, ktre byy pretekstem do przeladowa ydw. Mimo i pewne jego przejawy pojawiy si wokresie przed Chrystusem, to zasadniczo powsta on wczasie ksztatowania si chrzecijastwa jako postawa wynikajca zchci odrnienia wyznawcw nowej religii od judaizmu. Prowadzio to do postaw zmierzajcych do wykluczenia ydw ze spoeczestwa, ich izolacji, uzasadnianej obiegowymi przesdami, to znaczy faszywymi sdami na temat ich religii iobyczajw. Wredniowieczu sta si dominujcy wnauczaniu Kocioa katolickiego. Od schyku XIX w. stopniowo traci swe cechy religijne przybierajc posta nowoczesnego antysemityzmu. Wspczesny Koci katolicki potpi go, uznajc za przyczyn szerzenia wrd chrzecijan pogardy do ydw, aprzez to za grzech gwny.
Wzdominowanym przez politeizm wiecie staroytnym ydzi byli jedynym ludem, ktry wyznawa wiar w jednego Boga. Stao si to powodem oskare o nielojalno wobec imperium
72
rzymskiego, czego dowodem miao by m.in. nieuznawanie oficjalnych bogw. Dlatego staroytni pisarze okrelali czsto ydw ludmi bezbonymi iznienawidzonymi przez bogw. Wymiewano zwyczaje ydowskie oraz praktyki religijne. Czasem oskarano ich orozprzestrzenianie zarazy anawet dokonywanie mordw rytualnych. Pierwszy whistorii krwawy pogrom ydw mia miejsce w 38 r. n.e. w egipskiej Aleksandrii. Naley jednak pamita, i okresowa wrogo Grekw, Rzymian czy Egipcjan okazywana ydom wstaroytnoci, wynikaa przede wszystkim zantypatii do ydowskiej religii monoteistycznej iodrzucenia przez ydw drogi asymilacji zotaczajc ich ludnoci. Bya ona take rezultatem ekonomicznej, politycznej ikulturalnej rywalizacji. Jednake to dopiero wchrzecijaskiej Europie antyjudaizm sta si gboko zakorzenionym uprzedzeniem, ktre ostatecznie wpyno na postawy, kultur iprzekonania wielu Europejczykw, stpiajc ich wraliwo na cierpienia ydw. Pozostaje kwesti otwart pytanie, czy Holokaust by wynikiem jedynie rasowego antysemityzmu, czy moe take posiada korzenie religijne. Przecie propaganda nazistowska wwalce przeciwko ydom odwoywaa si nie tylko do starych przesdw, ale take do antyjudaistycznej retoryki kocielnej wiekw rednich.
IV.1. Pornieni wwierze pocztki konfliktu judeo-chrzecijaskiego

Wpierwszych wiekach chrzecijastwa stosunki midzy wyznawcami nowej religii ijudaizmu ukaday si poprawnie. Chrzecijanie dopuszczani byli do ydowskiego kultu religijnego, zawierano mieszane maestwa, chrzecijanie suchali nauk rabinw. ydzi przyjmowali chrzecijastwo. Z czasem jednak postpowa midzy nimi rozdzia, ktrego gwn przyczyn stay si rnice teologiczne. Oddalanie si chrzecijan od spoecznoci ydowskiej wynikao z przekonania, e Jezus by Mesjaszem Izraela, apogldu tego nie podzielaa wikszo ydw. Rozam zosta przyspieszony faktem, i coraz wicej pogan zaczo si przycza do ruchu pierwszych chrzecijan. Grupa ta wkrtce stanowia przytaczajc wikszo, co powodowao, e chrzecijastwo przeksztacao si zwolna wKoci bez ydw. Podzia midzy chrzecijastwem ajudaizmem uwidoczni si znacznie po zniszczeniu przez Rzymian w70 r. wityni Jerozolimskiej. Chrzecijanie widzieli w tym wydarzeniu kar bosk za odrzucenie przez ydw Jezusa jako Mesjasza. ydzi, po utracie swojego centrum religijnego, starali si odnale now tosamo wprzywdztwie swoich rabinw oraz tworzonej przez nich interpretacji Tory. Wyznawcy tego samego Boga podzielili si na dwie odrbne spoecznoci, okrelajce wasn tosamoci wopozycji do siebie. Koci definiowa si jako nowy Izrael, ktry przyj objawienie Boe. Natomiast na judaizm patrzy jak na anachronizm, ktry mg istnie wycznie dziki uporowi ydw.
IV. 2. Zarzut bogobjstwa: ydzi zamordowali Chrystusa

Coraz czciej przyczyn niechci chrzecijan do wyznawcw judaizmu staway si oskarenia owinie ydw za ukrzyowanie Jezusa Chrystusa. Przewiadczenie to opierao si na wersecie Ewangelii wg w. Mateusza, gdzie napisano: Acay lud zawoa: Krew Jego na nas ina dzieci nasze (Mateusz 27:25). [Fot. IV. 1]
73
Fot. IV. 1 ydzi (w charakterystycznych spiczastych kapeluszach) przybijajcy Jezusa do krzya (Fresk z Landau, 1500 r.)
W III w. n.e. patriarcha grecki Orygenes z Aleksandrii w swoim komentarzu do tej Ewangelii napisa: I Piat obmy swe rce, ale ydzi nie chcieli oczyci si zkrwi Chrystusa, lecz pozwolili jej spywa po nich na znak zemsty, kiedy powiedzieli: Krew Jego na nas ina dzieci nasze!. Oni s, zatem winni nie tylko krwi prorokw, lecz take krwi Chrystusa. Dlatego usyszeli Boga, ktry do nich przemwi: Kiedy wycigniecie rce, Ja odwrc od was swe oblicze, poniewa wasze rce s pene krwi. Zatem pozwolili krwi Chrystusa spyn nie tylko na ydw wspczesnych Jezusowi, ale take na wszystkie ich pokolenia, ktre nadejd a po kres czasw. Przez stulecia wybitni myliciele, pord ktrych byli biskupi iteologowie (m.in. Tertulian, w. Augustyn) interpretowali ten niesawny tekst jako zapowied kary spadajcej na ydw za ukrzyowanie Jezusa. w. Augustyn pisa: Starszy brat Kain, po zabiciu modszego, zosta naznaczony pitnem, aby go nie zabijano. Podobnie uczymy zludem ydowskim, aby przetrwa. Tak dokona si przejcie do uznania koniecznoci zachowania ydw, ale wniszym stanie jako Ludu wiadka iludu ukaranego. Oskarenie ydw omier Chrystusa, jak adne inne, wywaro ogromny wpyw na stosunek chrzecijan do ydw. Przez prawie dwa tysice lat, ta absurdalna, przechodzca zpokolenia na pokolenie odpowiedzialno zbiorowa, wykorzystywana bya jako usprawiedliwienie dla wielu antyydowskich poczyna. Bdne interpretowanie Pisma witego prowadzio czsto do podtrzymywania starych uprzedze oraz przenoszenia ich na grunt aktualnych postaw spoecznych. Obarczaniu ydw za mie Chrystusa ostatecznie pooy kres Sobr Watykaski II, ktry w1965 r. wwydanej deklaracji ostosunku Kocioa do religii niechrzecijaskich (Nostra aetate) stwierdzi, e mier Chrystusa bya aktem dobrowolnym, podjtym wcelu odkupienia czowieka. Dokument ten, potpiajcy wszelkie formy antyjudaizmu idyskryminacji, zwraca rwnie uwag, e wszystkie teksty liturgiczne, odnoszce si do ydw naley bardzo ostronie interpretowa, aby unikn tworzenia ich faszywego obrazu. W1994 r. podobne stanowisko zaj take Koci ewangelicko-augsburski.
74
IV. 3. Koci triumfujcy: Ecclesia contra Synagoga

Sytuacja ydw zmienia si diametralnie po ogoszeniu w313 r. edyktu mediolaskiego. Zalegalizowanie anastpnie uczynienie zchrzecijastwa religii pastwowej wImperium Rzymskim zakoczyo krtki okres wzgldnej tolerancji religijnej wobec wyznawcw judaizmu. Ataki na ydw uzyskay wsparcie wpostaci sankcji prawnych pastwa. Koci patrzy na swj tryumf jak na niepodwaalny dowd aski Boej idlatego trudno mu byo zaakceptowa istnienie jakiejkolwiek opozycji. Domaga si spoecznej izolacji wyznawcw judaizmu, aby wten sposb ograniczy praktykowanie religii mojeszowej. Ojcowie Kocioa atakowali ydw zniespotykan dotd gorliwoci. Przy pomocy sowa iobrazu przekonywali chrzecijan, e Koci (Ecclesia) zatryumfowa nad Synagog.
Fot. IV. 2 Dwa posgi gotyckie symbolizujce Koci iSynagog z poudniowej fasady katedry w Strasburgu, 12301240. Synagog symbolizuje kobieta zprzepask na oczach, trzymajca zaman wczni iTablice Prawa Mojeszowego. Podobne posgi znajdoway si wwielu redniowiecznych kocioach iklasztorach.
ZASTANW SI Dlaczego Synagoga przedstawiana jest z przepask na oczach i ze zaman wczni? Czy uwaasz za stosown obecno podobnych figur symbolicznych wkocioach powstajcych wspczenie? Argumenty natury teologicznej wzbogacono katalogiem przywar przypisywanych ydom. Ich modlitwy przyrwnywano do chrzkania wieprzy ido ryku osw. Ich samych nazywano zabjcami Pana, figurantami Diaba, mordercami prorokw, ras mij, donosicielami, oszczercami, ohydnymi potpiecami, wrogami wszystkiego co jest pikne. Grecki teolog Jan Chryzostom (354-407) dziaajcy wAntiochii, chcc przeciwdziaa przechodzeniu chrzecijan na judaizm stara si przedstawia wyznawcw judaizmu, wswych Kazaniach przeciw ydom, od jak najgorszej strony: yjc dla swego brzucha, zawsze zotwartymi ustami, nie zachowuj si lepiej od wieprzy ikozw wich rozwizej nieprzyzwoitoci inadmiernym obarstwie. Potrafi tylko jedno obera si iupija.
75
Negatywny obraz ydw, przedstawiany wpismach Ojcw Kocioa, wywar duy wpyn na prawodawstwo kocielne iwieckie tego okresu. Pierwsze znich wynikao zchci odcicia si od judaizmu iodrnienia chrzecijan od ydw. Synod wElwirze w306 r. zakaza zawierania chrzecijasko-ydowskich maestw mieszanych, kontaktw seksualnych oraz wsplnego spoywania posikw; synod wAntiochii w341 r. zabroni chrzecijanom obchodzi razem zydami wita Paschy, synod wOrleanii (538) zakaza ydom zatrudniania chrzecijaskich niewolnikw oraz pokazywania si na ulicach wokresie Wielkiego Tygodnia. Zakazy te miay na celu odseparowanie chrzecijan od ydw. Kiedy chrzecijastwo stao si religi pastwow wadze wieckie wspary swym autorytetem zarzdzenia Kocioa. W 404 r. zabroniono ydom wstpowania do armii rzymskiej, pozbawiono ich prawa piastowania wysokich urzdw na dworze cesarskim oraz wadministracji pastwowej. Najpeniejszy zbir regulacji antyydowskich zosta ustanowiony przez cesarza Teodozjusza II (408450). Kodeks z438 r. definiowa ydw jako wrogw prawa rzymskiego inajwyszego majestatu. Wkonsekwencji ydzi zostali pozbawieni prawa sprawowania urzdw cywilnych iwojskowych. Zakazano im take wznoszenia nowych synagog, zniesiono instytucj patriarchy oraz naoono na nich nowe podatki. Kodeks Teodozjusza II, sta si wzorem antyydowskich rozporzdze dla pniejszych wadcw Imperium. Ustawodawstwo antyydowskie skodyfikowa ostatecznie cesarz Justynian (527-565) dajc tym samym wzorzec praw powielanych wredniowieczu. Sprowadzay one wyznawcw judaizmu do obywateli drugiej kategorii. Antyydowskie prawodawstwo prowadzio do zerwania wizi spoecznych, izolacji towarzyskiej inarastania postaw wrogoci wobec ydw. Towarzyszyy mu czasem wybuchy agresji tumw wstosunku do wyznawcw judaizmu. Przeladowania ydw, biorce swe rdo zarwno zuprzedze, jak ibdnej interpretacji teologicznej Starego iNowego Testamentu, stay si spucizn pnego antyku. ZASTANW SI Jakie formy przybieraa dyskryminacja ydw? Zastanw si nad skutecznoci rnorodnych form dyskryminacji ydw.
IV. 4. Wdobie wypraw krzyowych masakry ydw

We wczesnym redniowieczu prawne pooenie ydw wEuropie charakteryzowaa wzgldna tolerancja iopieka ze strony wadcw wieckich. Wwielu krajach panujcy nadawali ydom przywileje gwarantujce im bezpieczestwo, ochron ich majtkw oraz swobod dziaalnoci gospodarczej, dbajc jednoczenie, aby spoeczno ydowska pozostawaa wizolacji od chrzecijaskiej. Znaczne pogorszenie stosunkw chrzecijasko-ydowskich nastpio w okresie wypraw krzyowych. Idea oswobodzenia Grobu Paskiego zrk niewiernych czsto rozumiana bya przez krzyowcw niezgodnie zintencjami Kocioa. Wopowieci ozym traktowaniu chrzecijan wZiemi witej przez muzumanw czsto wczani byli ydzi jako ich zdradliwi pomocnicy. Takie pogoski trafiay na podatny grunt wrd ludzi, ktrzy niecierpliwie pragnli zdoby ask iodpuszczenie grzechw. Argumentowano, e nie trzeba jecha do Ziemi witej skoro niewierni s na miejscu. Tymi niewiernymi byli ydzi. Po ogoszeniu w1096 r. wezwania do pierwszej krucjaty wybuchy krwawe zamieszki antyydowskie wdolinie Renu. WSpirze krzyowcy spldrowali iograbili dzielnic ydowsk mordujc 11 ydw. WWormacji zabito ich 800. Podobny los spotka ydowskich mieszkacw Moguncji, Kolonii, Trewiru, Ratyzbony, Bambergu, Pragi iinnych miast lecych na trasie przemarszu krzyowcw.
76
Fot. IV. 3 ydzi gincy od miecza miniatura z Biblii francuskiej zokresu wypraw krzyowych, ok. 1250 r.
Druga wyprawa krzyowa w 1146 r. pocigna za sob podobne nieszczcia. Piotr Czcigodny, opat wCluny owiadczy: Po c wyprawia si na koniec wiata, ponoszc wielkie straty wludziach ipienidzu, by zwalcza Saracenw, kiedy pozwalamy y wrd nas innym niewiernym po tysickro bardziej winnym wobec Chrystusa ni mahometanie. Do masakrowania ydw nakaniali wdrowni kaznodzieje wKolonii, Spirze, Moguncji. Rozruchy szybko przeniosy si na teren Francji iAnglii. Podobne wydarzenia powtarzay si przy kadej nastpnej wyprawie. Fanatyczny tum, podburzany przez kaznodziei, grabi iniszczy majtki, warsztaty pracy, aich ydowskich wacicieli mordowa. Warto zaznaczy, i wokresie wypraw krzyowych zaszy zmiany wsposobie ycia wyznawcw judaizmu. Strach przed przeladowaniami wzmg poczucie odrbnoci. ydzi zwasnej woli coraz czciej osiedlali si wzwartych skupiskach, wjednej czci miasta, tworzc wten sposb wasne dzielnice. Przeladowania ze strony krzyowcw wzmacniay wrd wyznawcw judaizmu poczucie jednoci iodrbnoci. Byy te jedn zprzyczyn ich migracji do Europy Wschodniej. Znajdowali oni schronienie na ziemiach gocinnego wtedy pastwa polskiego. ZASTANW SI J akie zmiany w relacjach ydowsko-chrzecijaskich zaszy w okresie wypraw krzyowych?
IV. 5. Oskarenia ydw omord rytualny

Od XII w. pojawiy si nowe argumenty majce uzasadnia nienawi do ydw. Byy nimi oskarenia omordy rytualne iprofanacj hostii. Przesd omordzie rytualnym by faszywym przekonaniem otym, e ydzi zabijali chrzecijaskie dziecko wcelu uzyskania krwi iuycia jej do pieczenia przanego chleba (macy) zokazji wita Paschy, ktre zawsze przypada wkalendarzu ydowskim przed chrzecijask Wielkanoc. Zarzut ten opiera si na cakowitej nieznajomoci ydowskich praw religijnych, jest jednym zprzekona utrwalajcych nienawi do ydw. Pierwsze oskarenie opopenienie mordu rytualnego pado w1144 r. wNorwich wAnglii, gdzie odnaleziono zwoki chopca oimieniu William ze ladami ukrzyowania iprzebitym lewym bokiem. Ciao zoono w tamtejszej katedrze. Wkrtce lokalny biskup uzna Williama za witego, aodpowiedzialnoci za zabicie dziecka obarczy ydw. Podobne oskarenia pojawiy si winnych miastach Anglii, atake we Francji ikrajach niemieckich.
77
TEKST RDOWY
List papiea Innocentego IV skierowany do arcybiskupw ibiskupw niemieckich z1247 r. wsprawie rzekomych oskare ydw omordy rytualne. Chocia Pismo wite nakazuje midzy innymi nie zabija izabrania ydom dotyka jakiegokolwiek trupa wczasie wit Paschy, niektrzy przypisuj im faszywie, e dziel si, wanie podczas owych wit, sercem zabitego przez nich dziecka. S przekonani, e tak nakazuje ydom ich prawo, gdy tymczasem jest oczywicie wprost przeciwnie. Ijeeli znajdzie si gdzie trupa, oskara si zoliwie ydw, e popenili t zbrodni. Wimi tych ijeszcze wielu innych zmyle sro si przeciwko nim bez sdu, bez przyznania si do winy, bez dowodu, niezgodnie z prawami jakie Stolica Apostolska w swej agodnoci przyznaa ydom; zabiera si im dobra wbrew Bogu isprawiedliwoci, s godzeni, wtrcani do wizienia, drczeni, poddawani najprzerniejszym karom, skazywani na najbardziej haniebn mier, pdz ywot bardziej opakany nili ich przodkowie za Faraona wEgipcie. Zmusza si ich podle, by opucili miejsca, gdzie oni iich rodzice przebywali od niepamitnych czasw. Wobawie przed cakowitym wyniszczeniem oddali si wopiek Stolicy Apostolskiej. Jako, e nie chcemy, by ydzi byli karani niesprawiedliwie, nakazujemy, abycie okazali si przychylni iyczliwi wobec nich iabycie nie pozwalali, aby ich niesusznie nachodzono pod powyszym pretekstem lub innymi podobnymi. Nieposusznych naley nieodwoalnie pohamowa potpieniem kocielnym.
ZASTANW SI yy Oce stosunek papiea Innocentego IV do ydw. yy Wjaki sposb wyjania on bezpodstawno oskare ydw omordy rytualne? yy Jak sdzisz, dlaczego pomimo apelu papiea nadal dochodzio do oskare ydw?
Fot. IV. 4 Niemiecka miniatura z 1493 r. przedstawiajca mord rytualny na Szymonie zTrydentu, dokonany rzekomo przez ydw w 1475 r.. Scena ta bdzie czsto powielana wpniejszych wiekach, przy okazji posdze ydw odokonanie mordu rytualnego.
Du rol w rozpowszechnieniu oskare o mordy rytualne odegrali duchowni, tworzcy miejsca kultu przy grobach rzekomo zamczonych przez ydw dzieci chrzecijaskich. Z czasem rosa ich popularno w Europie przyczyniajc si do rozprzestrzeniania oskarenia omord rytualny wrnych krajach. W pocztkach XV w. dotary one do Polski. O uprowadzeniu i zamordowaniu przez ydw dziecka
78
chrzecijaskiego wKrakowie w1407 r. pisa Jan Dugosz wswojej kronice. Pierwsze na ziemiach polskich oskarenie opopenienie mordu rytualnego zostao sformuowane przed sdem wRawie Mazowieckiej w1547 r.
Fot. IV. 5 Przedstawienie mordu rytualnego, dokonanego rzekomo przez ydw na chopcu chrzecijaskim. Obraz nieznanego artysty z Muzeum Okrgowego wJarosawiu, Ipoowa XVIII w.
ZASTANW SI Porwnaj przedstawienie mordu rytualnego zJarosawia zminiatur przedstawiajc mord Szymona z Trydentu. Jakie dostrzegasz podobiestwa? Zastanw si, jakie wnioski mona wycign z tego podobiestwa? We pod uwag czas i miejsce powstania tych obrazw. TEKST RDOWY
Stefan Batory w1576 roku onieuzasadnionych oskareniach ydw omord rytualny. Roku Boego 1576, My Stefan zaski Boej Krl Polski, Wielki Ksi Litewski (...) oznajmujemy to wszem iwobec, ikomu to wiedzie naley ipotrzeba: skoro do nas ido uszu naszych rzeczy dziwne azaprawd potd przez nas nie syszane doszy, ozabijaniu przez ydw dzieci chrzecijaskich (...) to urzdnicy nasi najwikszej dooyli pilnoci, apo przyzwaniu ydw rzecz zobu stron wiadkami idowodami wywicon bya zaczem okazao si, e nie tylko nijakiej winy, ale ipodejrzenia oczyn na ydach by nie moe. (...) ydzi, ktrzy nad wtpliwo niewinnoci swej dowiedli srodze ualali si przed nami, e zprzyczyny onego pospolitego mniemania, ajakoby krwi chrzecijaskiej potrzebujc, chrzecijaskie dzieci zwabiali izabijali atake jakoby Przenajwitszy Sakrament uywali ikupowali od chrzecijan aze krew ludzk wyciskali, e wic za takowym powodem nie tylko rozliczne cierpi aze krew ludzk wyciskali, e wic za takowym powodem nie tylko rozliczne cierpi przeladowania, ale nie raz wycia niebezpieczestwo popadaj owszem, mki ipastwienia rozliczne anawet mier srog ponosz, jako za niesprawiedliwie ijako niezasuenie, dekretami iprzywilejami poprzednikw naszych wykazowali. (...) Zatem: Ktoby oone rzeczy ydw pomawia, karanym ma by jako potwarca, ktoby za skary przed sdzi idla tej przyczyny skarg gwn przeciw ydowi wynosi, ten poenta talionis, czyli na gardle karanym bdzie.
ZASTANW SI yy Jaki by stosunek krla do ydw? yy Pomyl, dlaczego krlowi tak bardzo zaleao na dokadnym zbadaniu iwyjanieniu sprawy?
79
IV. 6. Oskarenia ydw oprofanacj hostii

W poowie XIII w. do oskare o morderstwa rytualne doczono zarzuty o profanacj hostii, co zwizane byo z rozwojem kultu eucharystii i ustanowieniem w 1264 r. przez papiea Urbana IV wita Boego Ciaa. Jedno z pierwszych posdze o profanacj hostii miao miejsce wParyu w1290 r. istao si wzorem dla wikszoci pniejszych oskare. Wedug oskarenia paryskiego, lichwiarz ydowski Jonathan obieca zaduonej uniego chrzecijance zwrci zastawion odzie witeczn wzamian za dostarczenie hostii. Pragn zobaczy ukryt wopatku krew Chrystusa. Hostia bya przez niego nakuwana co spowodowao krwawienie, atake rozdzierana igotowana woliwie. Pomimo okrutnych dziaa nie ulega zniszczeniu, za kadym razem odnawiaa si. Cuda spowodoway konwersj ony isyna Jonathana. Legenda paryska staa si popularna poza granicami Francji. Inspirowaa wiele oskare o profanacj hostii, szczeglnie w krajach niemieckich. Dla gmin ydowskich takie oskarenia byy szczeglnie niebezpieczne, bo wierzono, e przestpstwo przeciw hostii jest skierowane przeciw Bogu obecnemu w Eucharystii, za co grozia kara caej ludzkoci. To przekonanie popychao do rozprawienia si zmordercami Boga wnadziei, e Jego gniew odwrci si od chrzecijan.
Fot. IV. 6 Trzy z szeciu tablic dolnej czci otarza (predella) zkocioa wUrbino, przedstawiajce profanacj hostii. Paolo Uccello, 1465 r. Pierwsza tablica przedstawia ydowskiego piekarza kupujcego skradzion hosti. Druga ydowsk rodzin przestraszon widokiem wypywajcej krwi zpalonej przez nich hostii. Wtym czasie drzwi pokoju wyamuj onierze. Trzecia tablica przedstawia ca rodzin ydowsk ponc na stosie.
ZASTANW SI Paolo Uccello by naprawd wybitnym artyst. Czy uwaasz, e do jego obrazw powinna by doczona tablica wyjaniajca historyczny fasz tych wydarze?
80
Odpowiedzialnoci za zbrodni profanacji obarczano nie tylko jednostki, lecz przede wszystkim ca spoeczno ydowsk. Zplebsu miejskiego ichopw formowano odziay zbrojne, ktre pod wodz, czsto samozwaczych przywdcw napaday na gminy ydowskie. Kres oskareniom oprofanacj hostii wpastwach niemieckich przyniosa reformacja. Wkrajach katolickich okres wielkich reform kocielnych iodnowy ycia religijnego wXVI w. sta si apogeum kultu Eucharystii iwita Boego Ciaa, tote wicej tam byo wystpie skierowanych przeciw wyznawcom judaizmu, wtym, posdze oprofanacj hostii.
IV. 7. Oskarenia ydw ozatruwanie studni iroznoszenie zarazy

Postawy niechtne iagresja wobec ydw nasilaa si wokresie kryzysw, ktrym zazwyczaj towarzyszy wzrost poczucia strachu izagroenia. Epidemia dumy, ktra nawiedzia kraje Europy Zachodniej wpoowie XIV wieku spowodowaa mier trzeciej czci jej mieszkacw. Powtarzajce si klski nieurodzaju, fale godu, dokuczliwe wojny, prbowano tumaczy jako kar bosk, realizowan za Jego zgod przez szatana, za ktrego sugi uznawano ydw. W1321 r. Akwitani obiega pogoska, e ydzi zatruli studnie irda wody. Akt ten mia by czci oglnego planu zniszczenia chrzecijastwa, oktry posdzano ydw. Akty przemocy wstosunku do ydw wczasie epidemii dumy okazay si owiele dotkliwsze ni te zczasw wypraw krzyowych. W1348 r. zmasakrowano ispalono na miejscowym cmentarzu wStrasburgu dwa tysice ydw na specjalnie wtym celu przygotowanych stosach. WSabaudii, gdzie we wrzeniu 1348 r. przeprowadzono pierwsze procesy ospowodowanie zarazy, mienie oskaronych skonfiskowano jeszcze wtoku ledztwa, gdy ydzi przebywali wareszcie. Oskarenie, sformuowane na podstawie wymuszonych torturami zezna, opierao si narzekomym istnieniu ydowskiej konspiracji wywodzcej si zHiszpanii. Wysannicy zhiszpaskiego miasta Toledo mieli przenosi trucizn wmaych paczkach lub wwskim, zaszytym skrzanym woreczku. Rzekomo rozwozili instrukcje osposobie wsypywania trucizny do studzien irde oraz konsultowali si ze swymi wspwyznawcami na tajnych naradach. Po udowodnieniu oskaronym winy, skazywano ich na mier. Wydobyte od aresztowanych wSabaudii zeznania przekazywano listownie zmiasta do miasta; day one pocztek fali oskare inapaci na ydw wcaej Alzacji, Szwajcarii iNiemczech. Ofiarami stali si ydzi zBazylei, Fryburga, Augsburga, Norymbergi, Monachium, Krlewca, Ratyzbony, Wormacji, Moguncji, Erfurtu, Colmaru, Oppenheimu, Frankfurtu iinnych miast.
IV. 8. Wsubie szatana demoniczny obraz yda

Posdzenia odziaalno wsubie szatana wspgrao zksztatujcym si wwyobrani ludowej demonicznym wizerunkiem yda. Przedstawiano go jako posta przygarbion, z charakterystycznym haczykowatym nosem i pomiennymi oczami, poruszajc si na zakoczonych kopytami koczynach, wpierajc si na skatym kosturze, co symbolizowao tuaczk irozproszenie po wiecie. Demonicznego obrazu dopeniay rogi, wiskie uszy, broda koza iogon. Taki wizerunek mia budzi strach, wskazywa na jego zwizek ze zem ijednoznacznie podkrela jego niecne zamiary wobec dobrych iprawowiernych wyznawcw Chrystu81
sa. Ten motyw szataskiej natury yda bdzie powielany nie tylko przez sztuki plastyczne, ale iliteratur wiekw nastpnych, dajc wzorzec wyobraeniom yda wpotocznej wiadomoci XIX iXX w.
Fot. IV. 7 Dwiganie krzya: portret Jezusa jako szlachetnej ofiary prymitywnego, pozbawionego cech ludzkich tumu ydowskiego. Obraz Hieronima Boscha z1500 r. To karykaturalne przedstawienie ma rda wnauczaniu chrzecijaskich kaznodziejw, akontynuacj wantysemickich karykaturach hitlerowskich.
ZASTANW SI Porwnaj sposb przedstawiania ydw na obrazie Hieronima Boscha i karykaturach na s. 80, 85, 88. Jakie elementy tych wizerunkw s podobne?
TEKST RDOWY
Jako przykad antyydowskich stereotypw funkcjonujcych w literaturze piknej niech posuy fragment utworu Sebastiana Fabiana Klonowica (ok. 15451602), tum: Wadysaw Syrokomla: Tu na przedmiejskich kauach si wiod Chaupy ydw, obdartych ndzarzy: Kady jak kozie oszpecony brod, Zwieczn bladoci na uciech itwarzy. Niesfornym krzykiem wre ich synagoga, Wrzeszcz wsto gosw modlitwie szabatu, Ich lepa ciba urga si zBoga Iprosi oto, co ju dano wiatu. Spytasz: przecz wilka wpuszcza do owczarnie? Co tutaj robi w chytry rd wy, Nieprawe zyski najapczywiej garnie Isrog lichw ubogich ciemiy. Wszak robak dbu nie wyniszcza razem, Lecz go na prchno przegryza pomau; Jak rdza si pastwi nad twardem elazem, Ml szkodzi sukniom, apijawka ciau, Tak yd-wczga przez sztuk bezprawi Wciao spoeczne wpije si iwronie, Nasze bogactwa pozrze iprzetrawi, Pochonie wszytkie kraju posiadocie. Obacz krle, skd szkodliwa rana, Rzeczpospolita jknie po niewczasie, Gdy krew zjej ciaa bdzie ju wyssana Iwszelkie ycie obumarem zda si. Zwrmy oblicze do tego narodu, Kl si nie godzi egnajcie niewierni, Wracajmy raczej do piknego grodu, Co si zdaleka bieleje iczerni.
ZASTANW SI yy Znajd iwynotuj pejoratywne okrelenia ydw stosowane przez S.F. Klonowica. yy Jakie oskarenia formuuje on pod adresem ydw?
82
IV. 9. Napitnowani, izolowani, wypdzani

Demoniczne wyobraenia o ydach sprzyjay ich separacji od spoecznoci chrzecijaskiej. Realizowano j wdwojaki sposb. W1215 r. IV sobr lateraski nakaza nosi ydom na wierzchnim ubraniu kawaek tego ptna, jako oznak haby. Wniektrych krajach przyjto na oznaczenie ydw krek (Francja) lub nakazano im chodzi wszpiczastych nakryciach gowy (Niemcy). By to upokarzajcy znak niszoci ipohabienia czowieka. Wten sposb chciano odizolowa ydw od reszty spoeczestwa oraz zapobiec ich przypadkowym kontaktom zchrzecijanami. Wzmagao to wzajemn izolacj, awraz zni nieznajomo obyczajw ireligii ydowskiej. Inn form separacji byo tworzenie wmiastach gett, wobrbie ktrych pozwalano mieszka ydom. Wjednym zpierwszych, utworzonych wRzymie wpoowie XVI w., ydzi mieli zakaz wychodzenia poza wytyczone granice iosiedlania si gdzie indziej a do koca XIX w. ZAPAMITAJ
GETT0 wydzielona cz miasta (ulica, dzielnica) przeznaczona do zamieszkania przez ydw. Nazwa getto pochodzi zjzyka woskiego borghetto ioznaczao miejsce wWenecji, wktrym znajdowaa si odlewnia dzia, wokolicach ktrej zlokalizowano w1516 r. zamknit murami dzielnic ydowsk. Po utworzeniu przez papiea Pawa IV w1555 r. getta wRzymie podobne powstay we wszystkich miastach papieskich. Wlatach II wojny wiatowej getta wEuropie Wschodniej stay si miejscami, wktrych osadzano ydw przed ich eksterminacj.
TEKST RDOWY
Wlipcu 1555 r. papie Pawe IV wyda bull Cum nimis absurdum, wktrej okrela warunki utworzenia wRzymie getta ydowskiego. Poniewa jest gupiem i niestosownem by ydzi, ktrych Bg skaza na wieczn niewol, mieszkali razem zchrzecijanami [...] jako to wRzymie iinnych miastach w. Rzymskiego Pastwa mieszkaj przy ulicach pryncypalnych, nie nosz odznak haby itrzymaj wswych domach sub chrzecijask [...] przeto rozkazujemy, e: 1. Wszyscy ydzi winni mieszka wjednej ulicy, ajeli ta nie wystarcza, wkilku obok siebie pooonych. 2. Ulica, wzgldnie kwarta ydowski, maj by otoczone murem iwinny mie tylko jedno wejcie, nadto moe si tam znajdowa tylko jedna synagoga. Wszystkie inne winny by zburzone. 3. Swe posiadoci za kwartaem ydowskim maj ydzi odsprzeda chrzecijanom. 4. Wznawia si dawny przepis, by mczyni nosili te kapelusze, akobiety te welony. 5. Zabrania si trzymania suby chrzecijaskiej wdomach ydowskich. 6. Zabrania si im wszelkiego handlu nawet ywnoci; ydom wolno handlowa jedynie starzyzn. 7. Przy poyczkach nie wolno rozpocztego miesica liczy za cay. 8. Przedmioty przepade wzastawie wolno ydom sprzedawa dopiero po upywie 18 miesicy. 9. Ksigi handlowe winny by prowadzone jedynie wjzyku woskim ito literami aciskimi. 10. ydom lekarzom nie wolno wykonywa praktyki uchrzecijan.
ZASTANW SI yy Czym Papie Pawe IV uzasadnia potrzeb utworzenia getta wRzymie? yy Wymie zasady, na ktrych miay funkcjonowa getta? Jakie prawa iobowizki posiadali ich mieszkacy?
83
Fot. IV. 8 yd Jobst Mellern zPragi nosi znak haby t at naszyt na wierzchnie ubranie. Ze wzgldu na jej kolor okrelany jest wpodpisie jako der gelb Geckl ty modni.
Nienawi w stosunku do ydw przybraa take formy wypdze. W 1182 r. krl Francji Filip II August wypdzi ich z dbr krlewskich. Kolejni krlowie francuscy wypdzali ich z kraju w1306r., 1322r. iostatecznie w1394 r. W1290 r. krl Edward Iwypdzi ydw zAnglii. Najbardziej jednak znany przykad wypdzenia ydw pochodzi zHiszpanii. Wadcy tego arcykatolickiego kraju wygnali ich w1492 r., awic wczasie, gdy upad ostatni bastion arabski wHiszpanii (Grenada) igdy Krzysztof Kolumb wyrusza w sw pierwsz podr w poszukiwaniu nowej drogi do Indii. Doprowadzono do upadku oryginaln kultur ydw sefardyjskich, ktra rozwijaa
Fot. IV. 9 Filip II August wypdza ydw (noszcych na ubraniach te oznaki) z dbr krlewskich w 1182 r. Miniatura zkroniki francuskiej, 1321 r. 84
Mapa 3: Przeladowania iwypdzenia ydw wEuropie ok. XIIXVII w.
85
ZASTANW SI yy Wska na mapie pastwa, zktrych ydzi zostali wypdzeni, oraz te kraje, do ktrych emigrowali. yy Wymie przyczyny, dla ktrych ydzi migrowali pomidzy XII aXVII w.
si na Pwyspie Iberyjskim ju wczasach Imperium Rzymskiego. Hiszpania pozbawiona zostaa znacznej liczby wyksztaconych iprzedsibiorczych ludzi, co porednio przyczynio si do powolnej utraty jej pozycji politycznej igospodarczej wEuropie.
IV. 10. Reformacja ikontrreformacja aydzi

Wrogiego nastawienia do ydw nie zmienia take reformacja protestancka. Pocztkowo Marcin Luter sprzyja ydom; potpiwszy wszystkie dawniejsze pogromy, nawoywa do zgody znimi, gdy jak pisa przecie sam Chrystus pochodzi znich. Luter, mia, bowiem nadziej, e uda mu si nawrci wielu ydw. W1523 r. do swoich zwolennikw mwi: my wnaszej zmianie powinnimy traktowa ydw wsposb braterski, eby niektrych znich nawrci (....) [to] my jestemy poganami, podczas gdy ydzi s zrodu Chrystusa. Jednak, kiedy ydzi odrzucili propozycj nawrcenia, rozgniewany Luter zaatakowa ich upr iw1543 r. zwrci si przeciwko nim zwielk furi. Wwydanym wwczas wWittenberdze pamflecie (Oydach iich kamstwach), ktry wedug Paula Johnsona uzna mona za najwczeniejsze dzieo nowoytnego antysemityzmu iwielki krok na przd na drodze ku Holokaustowi, napisa: Najpierw powinny zosta podpalone ich synagogi, acokolwiek si ostoi, powinno by zakopane wziemi, tak aby nikt nigdy nie zobaczy ocalaego kamienia czy popiou. ydowskie modlitewniki powinny zosta zniszczone, a rabinom naley zakaza nauczania. Nastpnie naley zaj si narodem ydowskim: zburzy izniszczy ich domy, amieszkacw umieci pod jednym dachem albo wstajniach jak Cyganw, pokaza im, e nie s panami na naszej ziemi. ydzi powinni zosta usunici zdrg irynkw, ich wasno skonfiskowana, apotem to jadowite, trujce robactwo powinno by odesane do przymusowej pracy izarabia na swj chleb a im pot bdzie kapa znosa. Na ostatek ydzi powinni zosta po prostu wypdzeni po wsze czasy. Luter nie poprzesta na obelgach sownych. Wistotny sposb przyczyni si do wypdzenia ydw zSaksonii, Brandenburgii oraz wielu miast niemieckich. Inni liderzy protestanccy byli owiele lepiej ni on usposobieni do wyznawcw judaizmu. Postawa ich wynikaa jednak bardziej zfaktu wczesnego zaangaowania si wkonflikt zkatolikami ni bya rezultatem prawdziwych sympatii ywionych do ydw. Potwierdzeniem tego jest posta Jana Kalwina, ktry, mimo i wswoich pismach racje ydowskie przedstawia wsposb obiektywny, nie zapobieg wypdzeniu ydw zprotestanckich miast. Kiedy nadesza kontrreformacja, ydzi zostali potraktowani rwnie surowo jak protestanci. Skoczya si protekcyjna polityka ksit ipapiey, ktrzy do tej pory mieli wzwyczaju ochrania ydw. Papie Pawe IV, ktrym w1555 r. zosta kardyna Caraffa, Wielki Inkwizytor i,jak go wwczas zwano, bicz na ydw, przyj stanowisko Erazma zRotterdamu, zakadajce, e wpyw judaizmu jest miertelnym zagroeniem dla wiary. System gett rozcignity zosta wkrtce na wszystkie miasta ziem papieskich. WRzymie, Bolonii, Florencji iAnkonie zapony stosy, na ktrych oprcz ydowskich ksiek palono marranw (potomkw hiszpaskich iportugalskich ydw si nawrconych na chrzecijastwo). Papiestwo nie byo jedyn instytucj zwracajc si przeciwko ydom. Take najpotniejsze monarchie, ktre tradycyjnie ywiy najwiksz sympati wstosunku do ydw zmieniy sw dotychczasow protekcyjn polityk.
86
Fot. IV. 10 Palenie ksig ydowskich i pism heretyckich nadzorowane przez dominikanw. Obraz malarza hiszpaskiego Pedro Berruguetea, XV w. Palenie ksig ydowskich, wtym gwnie Talmudu, nakazywa ju synod wToledo, ktry odby si w681 r.
ZASTANW SI Opisz wasnymi sowami scen przedstawion na ilustracji. Czy uwaasz, e palenie ksig, jest odpowiedni iskuteczn metod walki zprzeciwnikiem? Obejrzyj ilustracj na s. 135 [Fot. VII. 8]. Jakie refleksje ci si nasuwaj po porwnaniu tych scen? Wrogie nastawienie do ydw mona byo take spotka wpismach wielu znanych uczonych imylicieli wczesnej Europy. Punktem odniesienia dla antyydowskich wypowiedzi sta si Talmud. Giordano Bruno pisa: Stwierdzam, e takich praw obyczajowych, jak rabiniczne, takiego pogldu na to, co sprawiedliwe igodziwe nie dostrzegem nigdzie, jak tylko ubarbarzycw dzikich. Przypuszczam, e powstay one najpierw, ale iwycznie tylko uydw; ydzi to rodzaj (...) zadumiony izowrogi dla wszystkich. Podobne pogldy, ktre oparte byy na dawnych religijnych uprzedzeniach istereotypach antyydowskich goszone byy jeszcze wwiekach XVII iXVIII. Francuski filozof Wolter w Historii Karola XII twierdzi, i Gdyby Bg ydowski wysucha wszystkich prb imodlitw swego ludu, to byliby zostali na ziemi sami ydzi, gdy nienawidzili wszystkie inne narody, awszystkie te ich nienawidziy. Zkolei Johann Wolfgang Goethe pisa: ydzi nie byli nigdy wiele warci, jak to im tysickrotnie mwili ich wasni przywdcy, sdziowie itp. Maj bardzo mao przymiotw, ale wszystkie niemal wady narodw nieydowskich. (...) Nikt si te dziwi nie moe, e nie mamy do ydw zaufania ie uwaamy za obowizek strzec naszej kultury od skaenia jej przez nich. Co warto przeczyta yy Brat Johannan (Jean Leroy), Chrzecijanie iantysemityzm. Midzy bolesn przeszoci anadzie j jutra, Krakw 2000 yy Micha Horoszkiewicz, Przez dwa millenia do rzymskiej synagogi. Szkice oewolucji postawy Kocioa katolickiego wobec ydw ijudaizmu, Warszawa 2001 yy Grzegorz Ignatowski, Kocioy wobec przejaww antysemityzmu, d 1999 yy Joshua Trachtenberg, Diabe iydzi. redniowieczna koncepcja yda awspczesny antysemityzm, Gdynia 1997 yy Hanna Wgrzynek, Czarna legenda ydw. Procesy orzekome mordy rytualne wdawnej Polsce, Warszawa 1995
87
Rozdzia V. Antysemityzm Nie moecie mieszka midzy nami

Wiek XIX nis ze sob wane zmiany wyciu spoecznym, gospodarczym ipolitycznym Europy. Dokonujca si wtym stuleciu rewolucja przemysowa dawaa moliwoci wzbogacenia si, jak iwprowadzaa wnieznanej dotychczas skali rywalizacj odobra materialne, pozycj spoeczn, zawodow, czy przywdztwo polityczne. Hasa modernizacji inowoczesnoci wspgray zhasami goszonymi przez zwolennikw haskali. Idee rewolucji francuskiej, rozpowszechnione wczasach napoleoskich, day pocztek powstaniu nowoczesnych narodw. W pierwszej poowie XIX w. nastpi szybki rozwj ideologii nacjonalistycznych, ktrych zadaniem bya konsolidacja narodu wok idei wasnej pastwowoci. Ksztatowanie nowoczesnej wiadomoci narodowej odbywao si poprzez wyrane przeciwstawienie swj obcy. Przez nard rozumiano ludzi tej samej krwi, rasy; ludzi urodzonych na tej samej ziemi, wywodzcych si od tych samych przodkw imajcych wsplne cechy iinteresy narodowe. Tak rozumiana wsplnota kierowaa si swoicie pojtym egoizmem narodowym, ktry wyklucza zniej wszystkich obcych, awic iydw. Dla nich wczenie si wycie spoeczno-gospodarcze krajw osiedlenia wymagao stopniowego upodobnienia si do otaczajcych ich spoeczestw. Dla wielu asymilacja stawaa si warunkiem sukcesu, zagraaa jednak tradycyjnej tosamoci. Kiedy jednak towarzyszca jej emancypacja pocza czyni znaczce postpy, wiele narodw zwrcio si przeciwko ydom. Europa, z gboko zakorzenion kultur chrzecijask, nie bya w stanie odrzuci swych dawnych uprzedze religijnych. Antyjudaizm przyj now, pseudonaukow form, zwan antysemityzmem.
Fot. V. 1 W ten sposb rozpowszechniony w literaturze i sztuce europejskiej motyw yda wiecznego tuacza przedstawi w1852 r. znany francuski ilustrator Gustave Dor.
ZASTANW SI Opisz wasnymi sowami wizerunek yda przedstawiony na ilustracji. Porwnaj go zilustracj na s. 97 [Fot. V. 6], jakie dostrzegasz podobiestwa?
V. 1. Narodziny ideologii antysemickiej

Termin ten spopularyzowany zosta przez niemieckiego publicyst Wilhelma Marra (1818-1904), ktry w1879 r. utworzy wBerlinie parti onazwie Liga Antysemitw. Celem organizacji byo propagowanie anty88
ydowskich pogldw oraz stworzenie antysemickiego ruchu politycznego. Marr przeciwstawia ydw nie chrzecijanom, jak czyniono do tej pory, ale Niemcom. Uwaa on, e ydzi s znatury li itaka te jest ich kultura. Ponadto posiadaj szczegln zdolno do zespoowego dziaania, aich celem jest narzucenie ydowskiej kultury innym narodom. Narody te, zdaniem Marra, musz przeciwstawi si tej ekspansji, kierujc si wswoim postpowaniu egoizmem narodowym, na kadym kroku demaskujc niecne zamiary ydw. ZAPAMITAJ
ANTYSEMITYZM ideologia, prd polityczny, zesp przesdw uzasadniajcych wrog postaw wobec ydw. Zwizany zformowaniem si koncepcji nacjonalizmu, bazowa na tradycji ksenofobii (wrogoci wobec przedstawicieli innych narodw) iwielowiekowej tradycji nauczania Kocioa wduchu antyjudaizmu. Odwoywa si do rasizmu, bdnie wyodrbniajc ydw jako ras antropologiczn, tzw. ras semick. Wszerszym znaczeniu okrelenie wrogiej postawy, agresji sownej lub fizycznej, nieprzychylnych sdw uoglniajcych iuprzedze wobec ydw. Wedug wielu badaczy antysemityzm sta si gwn ideologiczn przesank Holokaustu.
V. 2. rda antysemityzmu nowoytnego

V. 2.1. Przemiany intelektualne Dziewitnastowieczni badacze zaczli dokumentowa ycie ikultur spoeczestw pozaeuropejskich oraz przedstawia ogromn rnorodno rodzaju ludzkiego. Stawiano sobie pytania dotyczce przyczyn tej rnorodnoci. Zastanawiano si np. dlaczego jedne spoeczestwa mona klasyfikowa jako zaawansowane natomiast inne jako prymitywne. Odpowiedzi na te pytania wizano zczynnikami rasowymi. Istnienie ras zaczto wspiera innymi odkryciami naukowymi. Filologia wykazaa obecno dwch wielkich niespokrewnionych ze sob rodzin jzykw: indoeuropejskiej (lub jak j czasem wwczas nazywano: indogermask albo aryjsk) isemickiej (obejmujcej jzyki hebrajski iarabski). Szukano rde kadej znich wjzykach, ktrymi wodlegej przeszoci posugiwali si przodkowie Europejczykw iSemitw. Zastanawiano si, wjaki sposb grupy te mogy by zesob spokrewnione, jeli ich jzyki s tak bardzo rne. Na intelektualne pogldy duy wpyw mia take darwinizm, ktry uzasadnia, i niektre spoeczestwa, oraz oczywicie rasy, mogy by bardziej od innych spoecznie igenetycznie rozwinite. Wten oto sposb terminy rasa irasizm stay si intelektualnie szanowanymi pojciami. ZAPAMITAJ
RASA termin odnoszony do grup ludzkich wyrniajcych si okrelonym zespoem cech przekazywanych dziedzicznie, np. barwa skry, oczu iwosw, ksztat twarzy iczaszki. Wspczesne badania genetyczne podwayy zasadno takiego podziau, kwestionujc nawet podzia antropologiczny ludzi wedug koloru skry. Genetyka wykazaa, e wobrbie kadego koloru skry wystpuje tak due zrnicowanie genetyczne, e nie mona mwi tu orasie.
89
V. 2.2. Przemiany spoeczno-polityczne Dziewitnastowieczny antysemityzm by take odpowiedzi na przemiany polityczne tego stulecia. Poczynajc od koca XVIII w. romantyczny nacjonalizm zacz zdobywa coraz wiksze uznanie. Szczeglnie silny by wpastwach niemieckich, ktre dyy do zjednoczenia narodowego, aich mieszkacy szukali waciwej sobie narodowej tosamoci. Niektrzy myliciele odwoywali si do mitycznej germaskiej przeszoci oraz wykorzystywali jej mit wcelu definiowania istoty bycia Niemcem. Takie podejcie prowadzio do szowinizmu ile wryo kadej niemogcej si wten sposb okreli grupie ludnoci. ZAPAMITAJ
NACJONALIZM (ac. natio nard) postawa spoeczno-polityczna oraz forma ideologii podporzdkowujca interesy innych narodw interesom wasnego narodu lub rasy. Wyraa si wegoizmie narodowym, wniechci, nietolerancji i wrogoci wobec innych narodw. Skrajnymi postaciami nacjonalizmu s szowinizm irasizm.
Wstrzsy spoeczne XIX w., wywoane rewolucj przemysow, byy bardzo niepokojcym zjawiskiem dla wielu konserwatywnych grup spoecznych, ktre sdziy, e niezadowolenie mas mona atwo skierowa przeciwko ydom. Wten sposb ydzi stali si kozem ofiarnym odpowiedzialnym za cae zo spoeczne. Zjednej strony byli oni postrzegani jako sia napdowa liberalnych isocjalistycznych ruchw, ktre uwaano za niebezpieczne. Zdrugiej za, ydom zazdroszczono sukcesw winteresach itradycyjnych dla klasy redniej zawodach, jak rwnie bogactwa, jakie niektrym znich udao si zdoby. Tak wic, ydzi znaleli si wrozterce, bowiem przez znaczn cz spoeczestwa europejskiego byli utosamiani zarwno zrewolucyjnym socjalizmem, jak imidzynarodowym kapitalizmem.
V. 3. Rasistowskie teorie iich propagatorzy

Jeszcze wXVII w. snuto domysy na temat istnienia rnych ras ludzkich. Wpoowie XIX w. wEuropie pojawiy si tzw. teorie rasistowskie. Ich zwolennicy twierdzili, e skonno czowieka do bycia dobrym lub zym wynika z jego przynalenoci do okrelonej rasy. Propagowano tez, e tylko czysta rasa aryjska (indoeuropejska, indogermaska) jest zdolna tworzy kultur wysz. Utrzymywano, e ydzi nale do oddzielnej rasy, zwanej semick, aich celem jest zniszczenie kultury aryjskiej. Chocia do grupy narodw semickich zaliczano rne ludy zamieszkujce Pwysep Arabski iAfryk Pnocn, to pod koniec XIX w. niemieccy antysemici zaczli uywa tego terminu wycznie wodniesieniu do ydw. Wten sposb niech do ydw przestaa mie podoe wycznie religijne, azastpiono je teoriami rasistowskimi. Ogromny wpyw na ich rozwj wywary twierdzenia angielskiego przyrodnika Karola Darwina, ktry gosi, e ewolucja dokonuje si przez naturalny dobr gatunkw. Wbrew jego intencjom teori t prbowano stosowa take w innych dziedzinach nauki, na przykad w socjologii czy antropologii kulturowej. Staa si ona skadnikiem ideologii darwinizmu spoecznego, ktra gosia, e osobniki silne maj naturalne prawo do rzdzenia, anawet zwalczania sabszych.
90
Myl ta znalaza swj wyraz wtzw. ruchu eugenicznym, znanym rwnie pod nazw higieny rasowej. Jego przedstawiciele utrzymywali, e moliwym jest zarwno ochrona, jak ipoprawa kondycji spoeczestwa przez zapobieenie mieszania si ras. TEKST RDOWY
Propagator rasizmu iantysemityzmu Theodor Fritsch, w1883 r. opublikowa Rasistowski dekalog: dziesi przykaza antysemity 1.Bd dumny, ztego e jeste Niemcem, staraj si szczerze istale praktykowa odziedziczone cnoty swojego narodu: odwag, wierno iprawd oraz wzbudza irozwija je wtwoich dzieciach. 2.Wiedz, e ty razem ze wszystkimi twoimi rodakami Niemcami, bez wzgldu na wiar czy wyznanie, masz wsplnego, nieprzejednanego wroga yda. 3. Zachowaj swoj czyst krew. Uwaaj za przestpstwo, ktre plami ludzi szlachetnej rasy aryjskiej, mieszanie si zras ydowsk. Wiedz, e krew ydowska jest wieczna, naznaczajca ciao idusz pitnem ydowskim a do najdalszych pokole. 4. Pomagaj swojemu rodakowi Niemcowi, nie moesz mu przeciwstawia si wadnej sprawie, ktra dotyczy sumienia niemieckiego, tym bardziej, jeeli znajduje si on pod presj yda. Powiniene od razu poda do sdu kade wykroczenie iprzestpstwo popenione przez ydw, bowiem powszechnie znane jest powiedzenie, eby yd nie naduywa prawa kraju bezkarnie. 5.Nie utrzymuj adnych stosunkw zydem. Unikaj wszelkich kontaktw ijakiejkolwiek wsppracy znim, trzymaj go zdala od siebie itwojej rodziny, zwaszcza twoich crek, aeby nie zostay zranione na ciele iduszy. 6. Nie prowad adnych interesw zydem. Nigdy nie wybieraj yda na swojego partnera winteresach, nie poyczaj ani nie kupuj uniego, take on zachowuj zdala od tego. Nie moesz nic jemu sprzeda, ani uywa go jako agenta wtwoich transakcjach, aby mg pozosta wolnym inie by niewolnikiem yda, ani nie pomaga mu wpomnaaniu jego pienidzy, ktre s si zniewalajc naszych ludzi. 7. Masz wypdzi yda ze swojego serca inie bra adnego przykadu zydowskich sztuczek izdrady. Nigdy nie dorwnasz ydowi woszustwie, jedynie moesz straci honor izasuy na pogard twoich rodakw Niemcw oraz kar sdu. 8. Nie powierzaj swoich spraw ydowskim prawnikom, ani swojego ciaa ydowskim lekarzom, ani swoich dzieci ydowskim nauczycielom, eby twj honor, ciao idusza nie ucierpiay. 9. Nie dawaj posuchu iwiary ydowi. Trzymaj zdala od niemieckiego domu wszystkie ydowskie pisma, eby ich uporczywa trucizna nie moga pozbawi ci si idoprowadzi do zepsucia ciebie oraz twojej rodziny. 10. Nie moesz uywa adnej przemocy przeciwko ydom, to nie jest warte ciebie oraz niezgodne zprawem. Jednak, jeeli yd zaatakuje ci, odeprzyj zniemieckim gniewem jego semick bezczelno.
ZASTANW SI yy Do czego mogoby doprowadzi postpowanie wedug przykaza Fritscha. Uzasadnij swo je zdanie iprzedyskutuj je na forum klasy.
91
Fot. V. 2 Rysunek ilustrujcy teorie rasistowskie. Dzieliy one ludzi na rasy nisze i wysze, ktre miay si rni budow ciaa anawet sposobem siedzenia. Liter A oznaczono przedstawiciela rasy niszej, liter B rasy wyszej.
ZASTANW SI Czy uwaasz, e rnicowanie ludzi wedug ras iwartociowanie ich cech jest uzasadnione? Przeprowadcie w klasie dyskusje na ten temat zudziaem nauczyciela. W1854 r. francuski dyplomata ipowieciopisarz Joseph Artur de Gobineau opublikowa prac pod tytuem Esej onierwnoci ras ludzkich, wktrej dowodzi wyszoci rasy aryjskiej nad innymi. Ksika ta staa si wkrtce podrcznikiem antysemitw iwywara ogromny wpyw na wielu wczesnych twrcw imylicieli. Teoretykiem antysemityzmu rasistowskiego XIX w. by Anglik zurodzenia, aNiemiec zwyboru Houston Stewart Chamberlain (1855-1927), ktry wswojej pracy Fundamenty dziewitnastego wieku (1899) dowodzi, e kultura icywilizacja zale od czynnikw genetycznych ludzi. Prbowa uzasadnia, e rasa germaska lub jak j czasem okrela aryjska stworzya podwaliny cywilizacji europejskiej. Jego obsesj stao si przekonanie, e kultura niemiecka zmierza ku upadkowi na skutek przemieszania jej zelementem semickim. H. S. Chamberlain uwaa, e mieszanie si rasy aryjskiej zsemick doprowadzi do sytuacji, wktrej Europ bd zamieszkiwali jedynie ludzie zdegenerowani fizycznie, umysowo imoralnie. Istotn rol wpropagowaniu idei antysemityzmu rasistowskiego wNiemczech odegra orientalista Paul de Lagarde (1827-1891). Wedug niego chrzecijastwo zostao zjudaizowane idlatego wanie przegrao we wszystkich aspektach ycia, zarwno duchowym jak imoralnym. Twierdzi, e: Kady yd jest dowodem saboci ycia narodowego iograniczonej wartoci tego, co nazywamy religi chrzecijask. Jako czonek Konserwatywnej Partii Prus, namawia w1884 r. do ... zniszczenia ydostwa... i do burzenia synagog. Zaleca deportacj wszystkich ydw na Madagaskar, gdy s [oni] bakcylami itasiemcami, powinni by, zatem jak najszybciej wyeliminowani. Wielkimi zwolennikami idei P. de Lagardeawpniejszym okresie stali si Adolf Hitler iideolog nazizmu Alfred Rosenberg. ZASTANW SI yy Jakie byo podoe rozwoju teorii rasistowskich wEuropie. Jaki wpyw na ich powstanie mia rozwj bada naukowych? Ktre zodkry naukowych, wszczeglny sposb, wspary te teorie? yy Wymie gwnych propagatorw antysemityzmu rasistowskiego oraz scharakteryzuj ich pogldy. Jakie jest twoje zdanie na temat argumentw, ktrymi si posugiwali? Jakie propozycje rozwizania problemu ydowskiego wysuwali przedstawiciele antysemityzmu rasistowskiego?
92
TEKST RDOWY
Fragment ksiki Wernera Kellera pt. Diaspora redniowieczne argumenty zostay porzucone, chrzecijaska motywacja osaba, dlatego nie ma ju wpywu na masy. Nowych argumentw szukano wnowoczesny sposb, oparto je na tzw. przyczynach ekonomicznych. yd wic, ledzc jego istot, nie posiada zdolnoci do uczestniczenia wnowoczesnej cywilizacji; przeciwnie jego cechy rasowe stanowiy ojej zagroeniu. Dlatego musi on by oddzielony od reszty ludnoci lub wostatecznoci unicestwiony. Argumentacja ta nie pozostawiaa ydom adnej alternatywy... Kapelan Stoecker pozwoli, aby co najmniej jedne drzwi zostay otwarte: Izraelici s ludmi obcymi i mog si sta jednymi z nas jeeli przejd na chrzecijastwo. Natomiast antysemityzm rasistowski zamkn nawet te drzwi. Podczas gdy koci redniowieczny represjonowa ydw, aby ich zmusi do zaakceptowania chrztu, antysemityzm dy do ich cakowitej eliminacji.
ZASTANW SI yy Na podstawie fragmentu ksiki W. Kellera pt. Diaspora przedstaw wjaki sposb zmienia si stosunek do ydw w przecigu stuleci. Na czym polegaa rnica midzy antyjudaizmem aantysemityzmem rasistowskim?
V. 4. Obsesja spisku Protokoy Mdrcw Syjonu

Inny rodzaj wczesnego antysemityzmu oparty by na przekonaniu, e ydzi zawizali spisek celem przejcia wadzy nad wiatem ipodporzdkowania sobie wszystkich ludzi. Najbardziej znanym przykadem takich przekona jest pamflet pt.: Protokoy Mdrcw Syjonu. Na jego tre skadaa si relacja ztajnego spotkania, zorganizowanego jakoby przez grup wpywowych ydw (Mdrcw Syjonu), ktrzy mieli obmyla plan dotyczcy sposobw irodkw opanowania wiata. Rzekomo zalecali oni stosowne dziaania majce zdestabilizowa istniejce rzdy, gwnie przez promowanie liberalizmu albo socjalizmu, anastpnie, kiedy wybuchn niepokoje, planowali uycie finansowej potgi celem przejcia wadzy.
Fot. V. 3, 4 Winiety Protokow Mdrcw Syjonu; wydanie, francuskie i hiszpaskie z lat trzydziestych XX w.
Protokoy powstay na pocztku XX w. w Rosji. Ich autorem by anonimowy pracownik carskiej ochrany (tajnej policji politycznej). Po raz pierwszy opublikowano je w 1903 r. W czasie rewolucji rosyjskiej 1905 r. posuyy wadzom do podburzania ludzi przeciwko rewolucjonistom, kt93
rych posdzano oydowskie pochodzenie. Po przewrocie bolszewickim wpadzierniku 1917r. poprzez rodowiska biaych emigrantw rosyjskich Protokoy zostay upowszechnione wEuropie Zachodniej, gdzie zyskay ogromn popularno. Po Iwojnie wiatowej dzieo to przetumaczono na wiele jzykw, m.in. niemiecki, angielski, woski, francuski, jzyki skandynawskie. Protokoy wydano take wRumunii, Grecji, Bugarii, na Litwie, na Wgrzech, anawet wChinach iJaponii. WPolsce po raz pierwszy wydano je w1920 r., ado wybuchu II wojny wiatowej doczekay si 9 edycji. Do dnia dzisiejszego s ludzie, ktrzy wierz wprawdziwo zawartych wniej treci. Adolf Hitler ijego zwolennicy wykorzystywali ich teksty do usprawiedliwiania przeladowa ydw. Publikowano je wNiemczech a do ostatnich dni III Rzeszy. Po II wojnie wiatowej Protokoy przetumaczono na jzyk arabski. W1963 r. pojawia si wersja hiszpaska ksiki, ktra zostaa przesana biskupom uczestniczcym wSoborze Watykaskim II, by nie dopucili do zmiany stosunku Kocioa katolickiego wobec ydw. TEKST RDOWY
Protokoy mdrcw Syjonu fragmenty Wykad I 9. Syjoskie zasady rzdzenia Kto pragnie rzdzi, musi tym samym ucieka si do podstpw iobudy. Wielkie cnoty narodu szczero i uczciwo s wadami w polityce, bowiem atwiej i pewniej ni wrg najpotniejszy, strcaj wadcw ztronu. Cnoty te powinny by waciwoci pastw gojw [czyli nie-ydw], my za wadnym razie nie powinnimy powodowa si nimi. 18. Zasady ipodstawy rzdu syjoskiego Hasem naszym jest sia ipodstp. Wsprawach polityki zwycia tylko sia, zwaszcza, jeli ukryta jest poza zaletami, niezbdnymi dla mw stanu. Gwat powinien by zasad, zoy korony ustp przedstawicieli jakiej nowej potgi. Jest to zo, stanowice jedyny rodek osignicia celu, ktrym jest dobro. Tote nie powinnimy si cofa przed korupcj pienin, oszustwem izdrad, oile ma to dopomc do osignicia celu naszego. Wpolityce naley umie bra bez wahania wasno cudz, jeeli przy jej pomocy zdobdziemy ulego iwadz. Wykad II 5. Rola prasy Pastwa wspczesne posiadaj w rku swoim olbrzymi si, wytwarzajc ruch myli w narodach to prasa. (...) Prasa jest ucielenieniem wolnoci mwienia. Pastwa nie umiay wykorzysta tej siy ioto znalaza si ona w naszym rku. Przez ni zdobylimy wpywy, pozostajc na uboczu i w cieniu, dziki niej zgromadzilimy wposiadaniu naszym zoto, nie baczc na to, e zmuszeni bylimy wyawia je ze strumienia krwi iez...
ZASTANW SI yy Przeczytaj uwanie fragmenty Protokow mdrcw Syjonu i uwzgldniajc charakter rda, zastanw si dlaczego ten tekst mona uwaa za antysemicki? yy Jakie zarzuty stawiano ydom w Protokoach. Ktre znich mogy zyskiwa szczeglna probat czytelnikw wmomencie wydania ksiki idlaczego? Ktre mog by aprobowa-
94
ne przez wspczesnego czytelnika? Na ten temat moecie przeprowadzi debat klasow lub szkoln. yy Czy spotkae kogo kto czyta Protokoy iwierzy wich prawdziwo? Jakich argumentw uywa, aby przekona Ci do wasnych racji? Antysemityzm rasistowski i spiskowy nie wykluczaj si wzajemnie. Mona je atwo ze sob godzi, wistocie nowoytna antysemicka literatura bardzo czsto miesza oba pojcia.
V. 5. Narodziny antysemityzmu politycznego

Wdrugiej poowie XIX w. antysemityzm sta si na tyle popularny, e pod jego hasami mona byo organizowa ludzi. Tote niektre zpowstajcych wwczas masowych partii politycznych przyjmoway go jako wasn ideologi, okrelajc kierunki dziaa. Jedn z pierwszych bya Chrzecijasko-Spoeczna Partia Robotnicza utworzona w 1878 r. wNiemczech. Jej zaoyciel, pastor Adolf Stoecker (1835-1909) obwinia ydw oto, e poprzez swj kult dla pienidza wyzyskiwali ekonomicznie robotnikw, przez co przyczyniali si do ich ndzy. Dlatego, jak twierdzi, walk zwyzyskiem gospodarczym naleao czy zwalk przeciwko rzekomej dominacji ydowskiej nad spoeczestwem niemieckim. Pomoc wtym miao by m.in. pozbawienie ydw moliwoci sprawowania urzdw publicznych. Wswojej antyydowskiej retoryce odwoywanie si czsto do redniowiecznych uprzedze. Najbardziej uwidocznio si to podczas jego wystpienia w Reichstagu w 1891 r., kiedy to jako deputowany zabra gos w sprawie rzekomego mordu rytualnego w Xanten maym miasteczku nad Renem. Stoeker oznajmi: Kady kto zna histori nie zaprzeczy, e chrzecijanie, szczeglnie dzieci, byli mordowani rkami ydw zpowodu ich fanatyzmu iprzesdw. Program chrzecijaskich socjalistw spotka si zduym poparciem spoecznym. W1880 r. 250 tysicy osb zoyo swoje podpisy pod petycj do Reichstagu domagajc si usunicia ydw ze szk pastwowych iuniwersytetw. Poparcia partii A. Stoekera udzielali take konserwatyci pod przewodnictwem kanclerza Otto von Bismarcka. Wroku 1882 wDrenie odby si pierwszy Midzynarodowy Kongres Antyydowski. Kolejne zjazdy miay miejsce wKassel (1886) iBochum (1889). TEKST RDOWY
Adolf Stoecker, przemwienie zroku 1883 Wiem bardzo dobrze, e prasa liberalna ydzi ici, ktrzy znimi spiskuj okrelaj nas jako szczujcych ydw amnie uwaaj za ich przywdc. Ale ja na szczcie uwaam siebie, za tego ktry tu wBerlinie da pocztek odporze ydowskiej dominacji nad spoeczestwem. ydzi s winni, poniewa prowokuj ludzi na wiecie do dziaa ekstremalnych. Ruch antysemicki zatacza coraz wiksze krgi na caej ziemi. Panowie, wszdzie dominacja ydowska staa si nie do zniesienia, ludzie powstacie aby zrzuci to jarzmo. Deklarujemy wojn ydom wcelu ich cakowitego pokonania oraz, e nie spoczniemy, pki nie zostan strceni zpiedestau, na ktry tu wBerlinie sami si wynieli...
95
96
Mapa 4: Emancypacja ydw irozwj antysemityzmu wEuropie 18451914
ZASTANW SI yy Wska na mapie kraje, wktrych rwnouprawnienie ydw nastpio najwczeniej oraz te, wktrych nastpio najpniej. yy Jakie byy tego przyczyny.
Fot. V. 5 Winieta niemieckiego czasopisma Ostara przedstawiajca karykatur yda iaryjskiego rycerza, ok. 1900 r. Podpis gosi: Niemcy! Kto ma przewodzi, kto ma by ksiciem?
ZASTANW SI Scharakteryzuj pogldy antyydowskie Adol fa Stoeckera iprzemyl, jakie mogo by ich podoe? Jak sdzisz, czy zdawa on sobie spraw zfaktu, i pogldy te mogy si kci zreligi, ktr wyznawa?
Wtym samym czasie powstay wWiedniu dwie wpywowe partie polityczne, ktre odwoyway si do ideologii antysemickiej. Pangermaska Partia Nacjonalistw Georga von Schnerera i Chrzecijasko Spoeczna Partia Karla Luegera. Ta ostatnia uzyskaa due poparcie w rodowisku drobnomieszczastwa wiedeskiego, kiedy jej przywdca w latach 18971910 piastowa urzd burmistrza miasta. Dziaalno tych partii, aszczeglnie ich przywdcw, wywara wielki wpyw na przebywajcego wtym czasie wWiedniu, Adolfa Hitlera.
Fot. V. 6 Antysemicka karykatura francuska z 1898 r. ukazujca przekonanie ofinansowej dominacji nad wiatem rodziny Rothschildw.
ZASTANW SI J akie elementy karykatury wiadcz o chci dominacji finansowej nad wiatem rodziny Rothschildw? Z najd dodatkowe informacje o rodzinie Rothschildw, czym si zajmowali jej przedstawiciele, jak rol odegrali w rozwoju XIX wiecznego przemysu i finansw.
97
V. 6. Sprawa Dreyfusa
Wkocu XIX w. antysemityzm sta si punktem odniesienia politycznych debat take we Francji. Uwidocznio si to zwaszcza wokresie niesawnej sprawy Dreyfusa, ktra wstrzsna III Republik iujawnia jak silne s nastroje antysemickie wspoeczestwie francuskim. Wgrudniu 1894 r. oficer armii francuskiej ydowskiego pochodzenia kapitan Alfred Dreyfus (18591935), zosta oskarony oprzekazanie Niemcom tajemnic wojskowych. Pomimo braku wystarczajcych dowodw zosta aresztowany, oskarony ozdrad anastpnie skazany na doywotnie zesanie do jednej zkolonii francuskich na Wysp Diabelsk. Zdecydowana wikszo spoeczestwa francuskiego uwierzya wwin oskaronego. Cz francuskiej opinii publicznej bya jednak przekonana ojego niewinnoci. Nalea do niej znany francuski pisarz Emil Zola. Wlatach 1896-1897 na amach pisma Le Figaro zamieci on kilka artykuw, wktrych krytykowa wszystkich, ktrzy wystpujc przeciwko ydom, ujawniali swe antysemickie pogldy. Jego kampania przeciwko antysemityzmowi osigna apogeum, kiedy w1898 r. na amach radykalnego dziennika LAurore oskary rzd iarmi oamanie prawa. Wielu ydw obawiao si wwczas, e emancypacja moe zosta na trwae zatrzymana. Obawy te, jak si okazao, byy uzasadnione. Kiedy w1899 r. rozpoczynano rewizj procesu A. Dreyfusa nacjonalistyczna skrajna prawica francuska, wyraajca swe przywizanie do monarchii, utworzya ruch polityczny pod nazw Action Franaise (franc., Akcja Francuska). Na amach dziennika pod tym samym tytuem propagowano nacjonalizm, antysemityzm i antyrepublikanizm. Obwiniano ydw iwszystkich obcych otrudnoci iz sytuacj we Francji.
Fot. V. 7 Francuski plakat wyborczy z1889 r. antysemickiego kandydata Adolfa Willetta. Napis na plakacie gosi m.in.: [...] Wyborcy. ydzi s tylko dlatego wielcy, bo jestemy przed nimi na kolanach! Podniecie si! Jest ich pidziesit tysicy, ktrzy wycznie korzystaj z pracy mozolnej i beznadziejnej trzydziestu milionw Francuzw, ktrzy stali si ich drcymi niewolnikami. Tu nie chodzi oreligi. yd pochodzi zrasy obcej iwrogiej naszej rasie. Judaizm oto wrg! Kandydujc daj Wam okazj (szans) zaprotestowania razem ze mn przeciwko ydowskiej tyranii. Uczycie wic to, bo uczynicie to tylko wimi honoru. Willette
TEKST RDOWY
Program Action Franaise z1908 r. L`Action Franaise jest dziennikiem uczciwych obywateli wyprowadzonych z bdu wzgldem Republiki izwracajcych si znw ku Monarchii. [...] Republika jest zem. Republika to rzdy ydw ydw zdrajcw [...], ydw zodziei [...], ydw demoralizatorw ludu iprzeladowcw religii katolickiej [...]. Republika to rzdy protestanckich pedagogw importujcych zNiemiec, Anglii iSzwajcarii system nauczania, ktry ogupia idezorientuje umysy modych Francuzw. 98
ZASTANW SI yy Przeczytaj Program Action Franaise z1908 r. izastanw si jakich, zwolennicy tej partii, argumentw uywaj, oceniajc system republikaski? oce je iodnie do poziomu kultury politycznej ich autorw. yy Zestaw katalog zarzutw stawianych zwolennikom III Republiki i przemyl ich bezzasadno.
Fot. V. 8 Ilustracja przedstawiajca degradacj kapitana Alfreda Dreyfusa, zamieszczona w popularnym francuskim czasopimie Le Petit Journal w1895 r. Pod wpywem tego wydarzenia twrca syjonizmu Teodor Herzl w swym Dzienniku napisa: Afera Dreyfusa ilustruje nie tylko aberracj sprawiedliwoci, ale take pragnienie wikszoci Francuzw by przeladowa jednego yda, aprzez niego, wszystkich ydw. mier ydom, krzycza tum gdy szlify [oficerskie] zrywano zjego kapitaskiego munduru ... jeli postpowi iniewtpliwie wysoko wyksztaceni ludzie mog to zrobi, to czego mona si spodziewa od innych?
ZASTANW SI Sprbuj postawi si w sytuacji Al freda Dreyfusa, tak jak na ilustracji, i powiedz jakie uczucia mogy mu towarzyszy podczas tej habicej ceremonii? Przeczytaj tekst Teodora Herzla iza stanw si, czym mona tumaczy zachowanie si tumu podczas degradacji kapitana A. Dreyfusa. W1899 r. sprawa A. Dreyfusa zostaa ponownie rozpatrzona icho oszustwo zostao udowodnione, to jednak nie uniewinniono go, ajedynie zmniejszono kar do 10 lat. Cakowita rehabilitacja nastpia dopiero w1906 r. Wczasie Iwojny wiatowej A. Dreyfus zosta ponownie przyjty do armii, iawansowany do rangi generaa.
V. 7. Polscy propagatorzy ideologii antysemickiej

Wostatnim dwudziestoleciu XIX w. ideologia antysemicka zyskaa zwolennikw take na ziemiach polskich. W latach 70. pierwsz prb utworzenia partii antyydowskiej podj pose na sejm galicyjski Teofil Merunowicz. W1896 r. ksidz Stanisaw Stojaowski prbowa za pomoc
99
Fot. V. 9 Pocztek ruchu antysemickiego w Krlestwie Polskim wiza si zpowstaniem tygodnika Rola. Pismo nierzadko uciekao si do napastliwych ioszczerczych polemik, zamieszczao sensacyjne iskandalizujce artykuy.
antysemickich hase organizowa ruch ludowy wrd galicyjskich chopw. Spotkao si to zwyranym potpieniem wyszej hierarchii kocielnej. W Krlestwie Polskim antysemickie treci szerzyo pismo Rola, wydawane wlatach 1883-1913 przez Jana Jeleskiego. Antysemityzm sta si wanym elementem programu politycznego polskiego ruchu narodowego, ktremu przewodzia Narodowa Demokracja. Jej przywdca i gwny ideolog, Roman Dmowski, publikujc w 1903 r. broszur pod tytuem Myli nowoczesnego Polaka, wczy do programu partii antysemicko zorientowany nacjonalizm polski.
TEKST RDOWY
Roman Dmowski, Myli nowoczesnego Polaka Wspoeczestwie, jak wprzyrodzie, odbywa si dobr, wypywajcy zmniejszej lub wikszej zdolnoci do ycia rozmaitych typw rasowych. Nasz nard wcale nie jest jednolitszy rasowo od innych: pierwiastki sowiaskie mieszaj si wnim zpokan czsto przymieszk germaskich rnego pochodzenia, od grnoniemieckich do skandynawskich, fiskich wogromnej liczbie, litewskich, tatarskich, mongolskich itd.; dawniej wmniejszym stopniu istniaa, awieo wwikszym przybya przymieszka ydowska. Pierwiastki te, skutkiem tego, emy modzi historycznie iemy yli mniej skomplikowanym yciem ekonomicznym, owiele mniej si zamalgamoway ni wspoeczestwach zachodnich, skutkiem czego mniej nawet od tamtych jestemy jednolici. Ot pierwiastki, ktre dawniej byy przyguszone, dzisiaj mog w sprzyjajcych warunkach na wierzch wypyn, aprzez to wyciska silniejsze pitno na charakterze narodowym. Czy kto zaprzeczy, e wdzisiejszym typie ycia ekonomicznego iwobecnym momencie ekonomicznego rozwoju atwiej od innych zdobywaj sobie byt unas ludzie zprzymieszk krwi niemieckiej lub ydowskiej? Wprawdzie gwna przyczyna moe tu lee wpochodzeniu ze szczepw, majcych wysz tresur ekonomiczn, ni polski, ale co trzeba te pooy na karb zdolnoci rasowych.
100
V. 8. ydzi wCesarstwie Rosyjskim represje ipogromy

Oile wcaej Europie wcigu XIX w. ydzi zwolna stawali si rwnoprawnymi obywatelami, cieszc si tymi samymi prawami politycznymi, co wszyscy pozostali mieszkacy, otyle wRosji ich los coraz bardziej si pogarsza. Polityka pastwa wobec nich miaa charakter niejednolity i sprzeczny wewntrznie. Raz przybieraa form surowych represji innym razem niezbyt konsekwentnych prb uczynienia zydw integralnej czci spoeczestwa rosyjskiego. Dla ydw utworzono rodzaj wielkiego getta w postaci tak zwanej strefy osiedlenia, poza ktr ydzi nie mogli si osiedla. Kampania antyydowska wRosji bardzo nasilia si po udanym zamachu terrorystycznym na cara Aleksandra II, zorganizowanym w1881 r. przez rosyjskich rewolucjonistw. Chocia wrd terrorystw bya tylko jedna ydwka ogoszono, e to ydzi zorganizowali zamach. Wkrtce doszo do antyydowskich pogromw. Wadze na og obojtnie przyglday si wydarzeniom inie podejmoway adnych dziaa wcelu przerwania pogromw. Pierwszy znich wybuch 15 kwietnia 1881 r. wmaym miasteczku Elizawietogorsk (lub Jelizawietgrad). Wcigu dwch lat doszo do 224 pogromw, podczas ktrych niszczono mienie ydowskie, ydzi byli bici i poniani, ich majtki grabiono, paday ofiary miertelne. ZAPAMITAJ
POGROM termin pierwotnie uywany wycznie do okrelenia krwawych wystpie antyydowskich wRosji zlat 18801881. Zczasem upowszechni si wwiecie jako nazwa wszystkich zbiorowych wystpie przeciwko ydom, ktre kiedykolwiek miay miejsce whistorii.
TEKST RDOWY
Historyk rosyjski Julij Gessen w swojej Historia ydw w Rosji, wydanej w 1916 r. tak opisywa okolicznoci pogromw: Z gry wyznaczono dzie, w ktrym pogrom mia si odby, przy czem puszczono w tum pogosk, e majtek, a nawet osoba yda nie cieszy si opiek praw. [...] Cytowano im wistki antysemickie, zapewniajc, e s to ukazy, zezwalajce na bicie ydw, lecz nieopublikowane wskutek przekupienie wadzy przez ydw. [...] Gdy ydzi zwracali si do wadz, doradzano im mie si na ostronoci, lecz adnego skutecznego zapobiegania nie przedsibrano. Przeciwnie, ydw chccych si broni, aresztowano ikarano.
ZASTANW SI yy Jaki by udzia pastwa worganizowaniu pogromw wRosji? Dlaczego dziaania te spoty kay si zpowszechnym poparciem spoeczestwa?
101
Mapa 5: Pogromy wRosji w latach 18811919
ZASTANW SI yy Wymie pastwa, do ktrych emigrowali ydzi zRosji. yy Jakie byy gwne przyczyny wzmoonej emigracji ydw na przeomie XIX iXX w.?
102
TEKST RDOWY
Nikoaj Iwanowicz Pietrow wlicie do brata z29 kwietnia 1881 r. opisa pogrom antyydowski wKijowie, ktry mia miejsce 2528 kwietnia 1881 r. Rozwcieczony tum bez broni, goymi rkami wybija wsklepach drzwi iokna, wyrzuca na ulic towary idobytek, iniszczy go na miejscu; darto nawet banknoty iciskano je na ziemi. Nawiasem mwic wiele artykuw ywnociowych, materiaw igotowej konfekcji rozkradali spokojni mieszkacy okolicy, asi na cudze dobro. (...) Oczywicie policja nie moga nic zrobi. Pojawili si onierze ikozacy, ale ioni nie mogli pierwszego dnia powstrzyma rozruchw. (...) Lotne oddziay kozakw atakoway cz motochu rozbijajcego jaki sklep, lecz albo dawano im odpr, albo musieli przenosi si pdem na drug stron ulicy, gdzie rwnie sycha byo dwik tuczonych szyb, fruwa puch zydowskich pierzyn iniszczono lub rozdrapywano ydowskie mienie. (...) Powiadaj, e wcaym Kijowie dziaao wtym dniu okoo 5000 osb. Ci ajdacy sami mwili, e wielu znich specjalnie przyjechao zMoskwy bi ydw, ie jeszcze nastpni s wdrodze, e to tylko wstp, aprawdziwa bitwa odbdzie si 9 maja. My, Rosjanie, zrazu nie balimy si osiebie, dlatego e prowodyrzy oznajmili wprost, i chrzecijan nie bd rusza. Ajednak wieczorem 26 kwietnia uprzedzili, eby Rosjanie wystawili woknach ikony zlampeczkami, aby unikn pomyki. Ale poniewa ydzi take zaczli wystawia ikony, to powsta taki galimatias, e nie dao si odrni yda od Rosjanina. Ca noc nie spalimy. Zamieszki trway przez cay dzie. Tum by mniejszy, ale bardziej pijany iokrutny. (...) Mwi, e aresztowano okoo 1400 osb. Kr pogoski, e bij ydw rwnie winnych miastach imiasteczkach guberni kijowskiej. Ale wgazetach mowa jest tylko owewntrznych motywach buntu, rzekomych lub prawdziwych. Oczywicie gwn przyczyn jest wyzyskiwanie Rosjan przez ydw.
ZASTANW SI yy Oce stanowisko, jakie wobec opisywanego pogromu zaj autor listu? yy Porwnaj oba teksty odnonie roli wadz pastwowych w organizowaniu i zapobieganiu pogromom. Wieci owydarzeniach wRosji szybko docieray do Krlestwa Polskiego. Wmaju 1881 r. wWarszawie, na murach domw zaczy pojawia si antyydowskie napisy, kryy wrogie ydom ulotki idowcipy. Narastaa atmosfera niechci ydom, tym bardziej, e wiedziano obezkarnoci organizatorw pogromw wRosji. 25 XII 1881 r. wybuch pogrom ludnoci ydowskiej wWarszawie. Rozruchy trway do 27 grudnia, dwie osoby zginy, a24 zostay ranne. Ucierpiao 2011 rodzin (ok. 10 tys. osb), zktrych 948 stracio cay majtek. Starty materialne szacowano na ok. 800 tys. rubli. Najwiksze straty ponieli najubosi: kramarze, sprzedawcy uliczni, szynkarze irzemielnicy. Kilka tygodni po wydarzeniach powybijano szyby wsynagodze na Tomackiem iprzylepiono do muru kartk: Synagoga do zamknicia, ydzi do wyrnicia.
103
TEKST RDOWY
Eliza Orzeszkowa opogromach wRosji wlicie do Leopolda Myeta z16 maja 1881 r. Straszne rzeczy dziej si na wiecie. Jestem pena przeraenia ioburzenia. Jeeli burza rozszalaa si na poudniu, dojdzie do nas, bdzie to nie tylko akt barbarzystwa przeciwny caej cywilizacji iwszystkim tradycjom naszym, ale fakt historyczny ogromnej, a fatalnej dla kraju naszego wagi. Ludno izraelsk uwaaam zawsze za ywio spoeczny, niezmierne znaczenie majcy nie tylko dla teraniejszoci, ale take i bardziej jeszcze dla przyszoci naszej. Jest to materialna i umysowa potga, mogca w mierze nieobrachowanej przyczyni si do zmartwychpowstania i ostatecznego upadku naszej wsplnej sprawy. Potg t zjedna sobie [...] jest jedyn zdrow polityk. Uczyni wzgldem niej to, co uczynili inni, byoby nie tylko nieludzkoci, ale szalonym bezrozumem. Takim jest uczucie i przekonanie moje, podzielane przez wszystkich, z ktrymi yj. Dlatego w wypadku zaburze, ktre i tu u nas s mocno prawdopodobne, postanowilimy broni iosania krzywdzonych wedle wszelkiej naszej siy imoliwoci. Gupie iciemne masy popeni mog zbrodnie iszalone gupstwo, ale niech przynajmniej gar inteligencji polskiej zaprotestuje przed ludzkoci ihistori, nie tylko sowami iczynami, ale choby yciem swoim. Ja przynajmniej ipar jeszcze osb zdecydowani jestemy zgin choby, asta pomidzy rozhukan fal adrzwiami napastowanych.
ZASTANW SI yy Przeczytaj fragment listu Elizy Orzeszkowej do Leopolda Myeta izastanw si, jakie za dania stawia jego autorka przed inteligencj polsk wcelu niedopuszczenia do akcji pogromowej na ziemiach polskich? Czy cele te udao si osign? Rozmiary zamieszek i straty poniesione przez ydw w wyniku pogromw w caej Rosji byy olbrzymie. Nawet sam Aleksander III by poruszony ich rozmiarami, ale podobnie jak jego ministrowie, cz odpowiedzialnoci za ich wywoanie zrzuca na samych ydw. Zarzucano im prowokujce zachowanie iwykorzystywanie chrzecijan. Podjto wic kroki, ktre miay wprzyszoci ukrci wyzysk ydowski inie dopuci do pogromw. Ich wynikiem byy prawa majowe wydane 3 maja 1882 r., ktre obowizyway do 1917 r. Ograniczay one prawa osobiste, takie jak wolno wyboru zawodu imiejsca zamieszkania. Okrelay list zawodw dozwolonych dla ydw, zabraniay im posiadania lub dzierawienia ziemi, mieszkania na wsi, przenoszenia si na nowe miejsce osiedlenia, pracowania wniedziele iinne wita chrzecijaskie. Wnastpnych latach ograniczono im dostp do rozmaitych zawodw i zmniejszono stref osiedlenia. Na pocztku lat 90. wypdzono ydw zwikszych miast pooonych poza stref, midzy innymi w1891 r. wysiedlono ok. 20 tys. ydowskich mieszkacw Moskwy. Ograniczono dostp ydowskich dzieci do szk, a na uniwersytetach wprowadzono limit studentw pochodzenia ydowskiego (numerus clausus), wkrtce te zakazano ydom przyjmowania imion obrzmieniu rosyjskim lub chrzecijaskim, awpaszportach nakazano zaznacza cechy zewntrzne iwyznanie posiadacza. ydw obwiniano za fatalny stan gospodarczy kraju, owyzysk ludnoci iinspirowanie wystpie rewolucyjnych. Postawy wrogie ydom reprezentowali take niektrzy przedstawiciele kultury rosyjskiej. Literatura, wktrej sylwetki ydw byy zazwyczaj negatywne, przyczynia si do utrwalenia negatywnego stereotypu yda. Coraz czciej pojawiay si antyydowskie
104
broszury nawoujce do czynnych wystpie przeciwko nim. Podsycana i inspirowana przez wadze nagonka antysemicka doprowadzia do kolejnej fali pogromowej. W 1903 r. wybucha seria straszliwych pogromw, wktrych nie tylko rabowano iniszczono mienie ydowskie, ale mordowano dorosych i dzieci. W Kiszyniowie w Besarabii zabito 47 osb, a 424 byy ciko ranne, 700 domw spalono, 600 sklepw obrabowano. Straty szacowano na sum 3 milionw rubli. W 1905 r. w czasie czterodniowych zamieszek w Odessie zabito 800 ydw, rannych zostao 5000 osb. Wsumie 10000 rodzin ponioso starty materialne, ktre szacowano na 100 milionw rubli. W 1906 r. pogrom wybuch w Biaymstoku, a uczestniczyo w nim take wojsko ipolicja.
Fot. V. 10 Rodzina ydowska przed swoim domem zdemolowanym wczasie pogromu, wstolicy Besarabii Kiszyniowie w1903 r.
ZASTANW SI yy Wyjanij pojcie pogrom . Czy znane Ci s przypadki pogromw ydw wepokach poprzednich? Co byo ich przyczyn? Wjakich okolicznociach najczciej wybuchay? yy Do czego moe prowadzi pastwowy antysemityzm? Jakie s granice nienawici etnicznej czy religijnej? Przeprowadcie na ten temat debat wklasie lub szkole. Iwojna wiatowa staa si punktem zwrotnym wdziejach ydw wRosji. Walki toczyy si na terenach przez nich zamieszkanych, co oznaczao cakowit ruin gospodarcz, liczne ofiary wrd ludnoci cywilnej, gd.
105
Fot. V. 11 3 czerwca 1906 r. wBiaymstoku mia miejsce krwawy pogrom inspirowany przez carsk ochran [tajna policja polityczna]. Wwyniku stosowania przemocy fizycznej wobec ydw zgino 70 osb, a90 zostao rannych. Pogrom biaostocki odbi si gonym echem wzaborze rosyjskim. Pisano onim wgazetach ilustrujc zajcia serwisem fotograficznym.
Wchwili wybuchu wojny, ydzi zachowali si wsposb lojalny izadeklarowali swoje poparcie dla wadz carskich. W synagogach odmawiano modlitwy za rosyjski sukces wojenny, a po naboestwach zdarzay si demonstracje solidarnoci. Kiedy po kilku miesicach wojny Rosjanie zaczli ponosi klski, win za niepowodzenia militarne obarczono ydw. Prasa pisaa oprzechodzeniu ydowskich onierzy na stron wroga, wszdzie widziano szpiegw ydowskich. Nawizujc do redniowiecznych przesdw ostrzegano przed kupowaniem ywnoci uydw, ktra rzekomo miaa by zatruta. Wyznawcy judaizmu kolejny raz stali si kozem ofiarnym, ktrego mona byo obarczy win za wszelkie niepowodzenia. W rezultacie, aby ograniczy domnieman dziaalno szpiegowsk ydw, gwnodowodzcy armi rosyjsk rozkaza ich usunicie zobszarw dziaa wojennych, bra zakadnikw spord wanych obywateli, internowa rabinw. Wsumie okoo 600 tys. ydw zostao wypdzonych ze swoich domw, tylko nielicznym udao si ze sob zabra choby cz dobytku. Deportacje przerway dopiero szybkie postpy wojsk niemieckich iaustriackich. Wojna itowarzyszce jej trudnoci byy przyczyn radykalizacji spoeczestwa, ktre dao pokoju ireform politycznych. Wlutym 1917 r. upad rzd carski aMikoaj II zosta zmuszony do abdykacji. Powoano liberalny Rzd Tymczasowy. Jako drugi orodek wadzy powstaa Piotrogrodzka Rada Delegatw Robotniczych ionierskich. Wikszo partii ydowskich zzadowoleniem przyja te zmiany. Tak jak cae spoeczestwo rosyjskie, ydzi chcieli skorzysta zustanowionej wolnoci politycznej. Jeden zpierwszych aktw Rzdu Tymczasowego znosi wszystkie wprowadzone przez carat antyydowskie prawa. Dekret
106
ten proklamujc pene rwnouprawnienie ludnoci ydowskiej, gwarancje opieki prawa, wolnoci osobistych oraz zabezpieczenie praw narodowych (wpostaci autonomii narodowo-kulturalnej), da ydom moliwo penego uczestnictwa wwydarzeniach politycznych rozgrywajcych si wokresie pomidzy rewolucj lutow ipadziernikow 1917 r. Zakoczenie wojny przynioso ydom zachodnio- i rodkowo-europejskim midzynarodowe gwarancje ich praw. Nowo powstae pastwa, w tym Polska, zostay zobowizane do przestrzegania praw mniejszoci narodowych, etnicznych ireligijnych, wtym ydw, zamieszkujcych na ich terytoriach. Nowe pastwo bolszewickie niemajce swojego przedstawicielstwa na konferencji pokojowej wParyu, takich zobowiza na siebie nie przyjo. Wprowadzio zasad rwnouprawnienia ydw jako jednostek, jednak wprzeciwiestwie do Rzdu Tymczasowego, odmwio im praw narodowych.
Fot. V. 12 To jego wina! Winnym wszystkich nieszcz wEuropie okaza si yd. karykatura z1915 r.
ZASTANW SI yy Jaka jest wymowa tej karykatury. Zwr uwag na wielko przedstawionych postaci. yy Okrel, jakie pastwa personifikuj postacie przedstawione na ilustracji. Wojna domowa, jaka rozgorzaa wRosji po rewolucji bolszewickiej, przyniosa kolejn fal szczeglnie krwawych ibrutalnych pogromw dokonywanych na ludnoci ydowskiej przez wszystkich uczestnikw konfliktu. Tylko midzy 1 a10 wrzenia 1919 r., wkraczajca do Kijowa Ochotnicza Armia generaa Antona Denikina zabia 146 ydw. Nie mniejszych okruciestw dopuszczay si ukraiskie oddziay atamana Symona Petlury, ktry utraci cakowicie kontrol nad swoimi ludmi. Okres wielkich pogromw na Ukrainie pochon ok. 100 tys. ofiar miertelnych. Udzia wzbrodniach mieli take onierze Armii Czerwonej zorganizowanej idowodzonej przez Lwa Trockiego. Na apel wielkiego rabina Moskwy Jakowa Maze, by ten zechcia pomc ludowi, zktrego si wywo107
dzi, Trocki oznajmi, e nie jest ydem, tylko rewolucjonist. Usysza wtedy synn replik: Troccy robi rewolucj, rachunki pac Bronsteinowie. ZASTANW SI yy Wykorzystujc sw wiedz, zdobyt na lekcjach historii, zastanw si nad zwizkiem po midzy procesem powstawania pastw narodowych w Europie Wschodniej po I wojnie wiatowej,awzrostem postaw antysemickich. Jak mylisz, dlaczego taki zwizek istnia? yy Skomentuj sowa Jakowa Maze, Troccy robi rewolucj, rachunki pac Bronsteinowie. Jaki jest sens tej wypowiedzi?
V. 9. Reakcje ydowskie: emigracja, rewolucja czy syjonizm?

Wiek XIX przynis ydom rozczarowanie programem asymilacji. WEuropie Zachodniej narodzi si nowoczesny antysemityzm skierowany przede wszystkim przeciwko zasymilowanym ydom iich rwnouprawnieniu. Zahamowa on proces prawnej ispoecznej emancypacji. Symbolicznym kocem zudze zwolennikw asymilacji staa si bulwersujca sprawa Dreyfusa. Powtarzajce si represje iprzemoc wRosji skutkoway poczuciem niepewnoci iwykorzenienia. Mode pokolenie ydw starao si rozwiza te problemy na rne sposoby. Jedni emigrowali, inni wczali si wradykalne ruchy dce do obalenia caratu, ajeszcze inni wsptworzyli partie narodowo-ydowskie. W1897 r. wWilnie powsta Oglnoydowski Zwizek Robotniczy na Litwie, wPolsce iwRosji. Bund, bo tak wskrcie okrelano t parti, wdobie kryzysu imasowych strajkw 18991903 zyska wielu zwolennikw, osigajc liczb ok. 30 tys. czonkw. Wtym okresie jego liczebno jak iwpyw wspoeczestwie byy owiele wiksze ni innych partii robotniczych wCesarstwie Rosyjskim. Dziaalno Bundu polegaa gwnie na organizowaniu strajkw idemonstracji robotnikw ydowskich, apo serii pogromw w1903 r. tworzeniu oddziaw samoobrony, ktre miay broni ydw przed aktami przemocy. Powszechne oywienie polityczne wRosji przyniosa rewolucja 1905 r., ktra rozbudzia wrd ydw nowe nadzieje. Jedni wierzyli wupadek caratu, inni wjego ewolucj iliberalizacj. Zzadowoleniem przyjto manifest Mikoaja II z30 X 1905 r. zapowiadajcy swobody obywatelskie izwoanie parlamentu ustawodawczego. Jednak ju po ukazaniu si manifestu doszo do pogromw wponad 300 miejscowociach. Mnoyy si pobicia izabjstwa, poczone zrabunkami ipodpalaniem wasnoci ydowskiej. ZAPAMITAJ
Historyk rewolucji rosyjskiej Richard Pipes, tak opisuje te wydarzenia: Nazajutrz po proklamacji manifestu padziernikowego wcaym cesarstwie wybuchy pogromy antyydowskie, ktrym towarzyszyy napaci na studentw iinteligentw. Wrd ydw wstrefie osiedlenia, atake wmiastach takich jak Moskwa, gdzie mieszkao wielu ydw zczasowymi zezwoleniami, narastaa panika: ydzi nie przeywali takiego strachu od redniowiecza. Mnoyy si pobicia izabjstwa, poczone zrabunkami ipodpalaniem wasnoci ydowskiej. Odessa, wktrej ywa bya tradycja skrajnej przemocy, bya widowni najdzikszego pogromu, wktrym zgino okoo 500 ydw. Wmiastach redniej wielkoci utrata ycia przez 30 lub 40 czy wicej ydw nie naleaa do rzadkoci.
108
Niesawn rol worganizowaniu antyydowskich wystpie odegra monarchistyczny Zwizek Narodu Rosyjskiego. Wpogromie odeskim iinnych, ktre wybuchay wlatach 19051907 Zwizek Narodu Rosyjskiego wystpowa wsplnie zCzarn Sotni. ZAPAMITAJ
CZARNA SOTNIA nacjonalistyczna i antysemicka organizacja, ktra z inicjatywy swoich mocodawcw iprzy jawnym nieraz poparciu policji, zhasami Bij yda! Ratuj Rosj!, bezkarnie dopuszczaa si grabiey imordw na ulicach miast imiasteczek rosyjskich. Tworzya ona bojwki, czsto skadajce si zkryminalistw, specjalnie szkolone do napaci, bicia ludzi idokonywania pogromw.
Wraz zupadkiem rewolucji, sytuacja ydw zacza si pogarsza. Zwizek Narodu Rosyjskiego podsyca nastroje szowinistyczne iantyydowskie rozpowszechniajc Protokoy Mdrcw Syjonu. Wadze wprowadziy wiele nowych ogranicze. Bezwzgldnie egzekwowano zasad limitu studentw pochodzenia ydowskiego na uczelniach. Zamykano przed ydami kolejne zawody. W1911 r. nie tylko Rosja, ale iEuropa poruszone zostay gon spraw oskarenia omord rytualny Mendla Bejlisa zKijowa. Pod naciskiem midzynarodowej opinii publicznej sprawa zakoczya si w1913 r. uniewinnieniem przez sd przysigych oskaronego. Sd jednak nie odnis si do faszywego zarzutu, ywcem przejtego ze redniowiecznych przesdw. Gwatowny wybuch antysemityzmu, wspieranego przez pastwo, ktry uzewntrzni si wformie pogromw osabi wiar ydw rosyjskich wskuteczno, czy nawet moliwo asymilacji. Odpowiedzi na nasilajc si fal antysemityzmu by zjednej strony polityczny syjonizm, azdrugiej zaangaowanie wdziaalno partii lewicowych. Syjonizm by ideologi, a jednoczenie ruchem na rzecz odrodzenia narodowego, jednym zlicznych procesw narodowotwrczych, ktre nasiliy si wtym czasie wrd wielu ludw Europy, m.in. wrd Czechw, Polakw, Ukraicw. Niektrzy odrodzenie narodowe rozumieli jako tworzenie nowoczesnego narodu ydowskiego budowanego na bazie jzyka hebrajskiego, wprzeciwiestwie do jzyka jidysz uywanego przez ydw wyciu codziennym. Inni widzieli jedyn moliwo przed uchronieniem si od antysemityzmu wzaoeniu wasnego pastwa oraz wpowrocie do Palestyny. Wodpowiedzi na pogromy wRosji Leon Pinsker opublikowa gon broszur Autoemancypacja (1881), w ktrej opowiada si za zaoeniem wasnego pastwa przez ydw, pastwa, wktrym nie bdzie antysemityzmu, aydzi bd ksztatowali swoje losy wedug wasnego uznania. Ludno ydowska od wiekw naleaa do najbardziej ruchliwej wEuropie. Kupcy ydowscy przemierzali szlaki handlowe, liczne grupy ludnoci ydowskiej wypdzane zkrajw zachodnich zasiedlay Europ rodkow iWschodni. Jednak charakter migracji dziewitnastowiecznych rni si od wczeniejszych jej form, mia te inny kierunek iinne przyczyny. Dziewitnastowieczna emigracja ydw europejskich bya przede wszystkim reakcj na wzrost antysemityzmu, na nasilajc si przemoc wobec nich. Emigracja zRosji ikrajw Europy Wschodniej przybraa ogromne rozmiary po 1881 r. Nie by to przypadek, bowiem wtedy wanie wkraju najwikszej diaspory ydowskiej Rosji, pooenie prawne iekonomiczne ydw znacznie si pogorszyo. Wadze rosyjskie nigdy nie bray pod uwag emigracji jako rodka rozwizania kwestii ydowskiej, nie prowadziy te planowej polityki emigra109
cyjnej. Doradca Aleksandra III Konstanty Pobiedonoscew sugerowa carowi, e problem ydowski zostanie rozwizany, gdy jedna trzecia ydw si zasymiluje, jedna trzecia wyemigruje, ajedna trzecia wymrze. Mimo tych sugestii emigracja bya utrudniona iczsto traktowano j jako przestpstwo. ydzi opuszczali Rosj nielegalnie, za apwk, lub zfaszywym paszportem. Pocztkowo liczba emigrujcych nie bya wysoka; wlatach 18201870 Rosj opucio ok. 7,5 tys. ydw, wlatach 18711880 ok. 40 tys. Sytuacja zmienia si gwatownie wlatach 18811882. Wlatach 18811890 wyjechao zRosji 135 tys. ydw, awnastpnym dziesicioleciu 280 tys. Pierwsza alija wywoana wzrostem antysemityzmu i fal brutalnych pogromw w Europie Wschodniej zapocztkowaa kolejne wielkie fale emigracji ydowskiej. ZAPAMITAJ
ALIJA (hebr. wznoszenie si, pielgrzymka) oznacza podr lub emigracj do Ziemi Izraela (alija la-erec wznoszenie si do kraju). Dawniej udawali si tam pielgrzymi, czsto starcy, ktrzy pragnli umrze wZiemi witej. Kolejne fale emigracji do Izraela okrela si mianem pierwszej aliji (18811903), drugiej (19041914), trzeciej (19191923), czwartej (19241928), pitej (19291939). W latach 19341948, wobec ogranicze wprowadzonych przez Wielk Brytani, sprawujc wadz nad Palestyn zramienia Ligi Narodw, emigracja miaa charakter przewanie nielegalny.
Ubogie masy ydowskie opuszczay kraj jadc w nieznane, nierzadko nie wyobraajc sobie nawet nowego miejsca ycia. Podrowano wbardzo zych warunkach, bez pienidzy, na miejscu zostawiajc cay dorobek ycia. Pomimo duej popularnoci programu syjonistycznego iidei utworzenia pastwa ydowskiego wPalestynie emigranci kierowali si przede wszystkim do Stanw Zjednoczonych. Wlatach 1881 1914 przybyo zRosji iinnych krajw Europy Wschodniej do Ameryki prawie 1600000 ydw, na ok. 2 mln, ktrzy wyjechali wrnych kierunkach. Do Wielkiej Brytanii przybyo przed Iwojn wiatow 120 tys., do Afryki Poudniowej wpierwszym dziesicioleciu XX w. 17200, do Kanady 11252, tylko w1914 r. Do Palestyny przybyo jedynie 70 tys. emigrantw, pomimo wzmoonej agitacji syjonistw nakaniajcych ydw do wyjazdw wtym kierunku. Co warto przeczyta: yy De Fontette Franois, Historia antysemityzmu Wrocaw 1992 yy Andrzej bikowski, Dzieje ydw wPolsce. Ideologia antysemicka 1848 1914. Wybr tekstw rdowych, Warszawa 1994 yy Alina Caa, Asymilacja ydw wKrlestwie Polskim (1864 1897). Postawy, konflikty, stereotypy, Warszawa 1989 yy Alina Caa, yd. Wrg odwieczny. Antysemityzm wPolsce ijego rda, Warszawa 2012 yy Gran Larsson, Protokoy mdrcw Syjonu. Prawda czy fasz?, Warszawa 1997 yy Pawe piewak, ydokomuna. Interpretacje historyczne, Warszawa 2012 yy Janusz Tazbir, Protokoy mdrcw Syjonu. Autentyk czy falsyfikat?, Warszawa 1992
110
Rozdzia VI. Republika Weimarska irozwj nazizmu wNiemczech (19191933)
Rozdzia VI. Republika Weimarska irozwj nazizmu wNiemczech (1919-1933)

VI. 1. Republika Weimarska
VI. 1.1. Narodziny weimarskiej demokracji Klska armii niemieckiej wIwojnie wiatowej zadaa kres istnieniu Cesarstwa Niemieckiego. Niepowodzenia na froncie oraz trudnoci aprowizacyjne wkraju doprowadziy do radykalizacji nastrojw spoecznych. Niemieccy onierze buntowali si, cae oddziay dobrowolnie skaday bro, nasilay si dezercje. Wwielu miastach dochodzio do zamieszek. 9 listopada 1918 roku wybucha rewolucja. Cesarz Wilhelm II abdykowa. Wadz wposzczeglnych krajach niemieckich przejmowali przedstawiciele rnych ugrupowa politycznych, od komunistw przez socjaldemokratw do monarchistw. 19 stycznia 1919 r. przeprowadzono wybory do Zgromadzenia Narodowego isejmw krajowych. Przyniosy one zdecydowane zwycistwo koalicji partii, ktre opowiaday si za przeksztaceniem Niemiec wkonstytucyjn republik. Wskad koalicji weszy Socjaldemokratyczna Partia Niemiec, ktra otrzymaa 37,9% gosw, Chrzecijaska Partia Narodowa Centrum 19,7% ilewicowo-liberalna Niemiecka Partia Demokratyczna 18,5%. Partie te uzyskay 329 z421 mandatw wnowym parlamencie. Na miejsce obrad pierwszego republikaskiego parlamentu wybrano Weimar (Berlin wydawa si zbyt niebezpieczny zuwagi na trwajce tam zamieszki), gdzie wkrtce uchwalono now konstytucj pastwa, odtd zwanego Republik Weimarsk. Niemcy stay si pastwem demokratycznym zsystemem rzdw parlamentarnych, co wpodzielonym politycznie kraju oznaczao konieczno tworzenia mao stabilnych gabinetw koalicyjnych. Na czele pastwa sta, wyaniany wwyborach powszechnych, prezydent. Zosta nim socjaldemokrata Friedrich Ebert. Zkolei kanclerzem obrano Filipa Scheidemanna, niemieckiego polityka ydowskiego pochodzenia, ktry by bliskim wsppracownikiem prezydenta. ZASTANW SI yy Omw okolicznoci powstania Republiki Weimarskiej. VI. 1.2. Trudne pocztki Od samego pocztku republika borykaa si z wieloma trudnociami, ktre zagraay jej istnieniu. Postanowienia traktatu wersalskiego, do ktrego podpisania rzd socjaldemokratyczny zosta zmuszony 28 czerwca 1919 r., wzbudziy wspoeczestwie niemieckim wielkie rozgoryczenie. Traktat pokojowy wymusza na Niemcach ustpstwa terytorialne (Niemcy straciy okoo 13% swego przedwojennego terytorium na rzecz przede wszystkim Polski, wmniejszym stopniu Francji, Belgii iDanii; musiay te zrzec si wszystkich posiadoci kolonialnych); obowizek jednostronnego rozbrojenia (nie mogy posiada broni pancernej, lotnictwa imarynarki wojennej, awojska ldowe mogy liczy jedynie 100 tys. onierzy ioficerw); wypat pastwom poszkodowanym reparacji wojennych oustalonej w1921 r. wysokoci 132 miliardw marek wzocie. Spoeczno midzynarodowa uznaa Niemcy za winne rozptania wojny wiatowej (mwi o tym art. 231 traktatu
111
pokojowego). WNiemczech postanowienia te byy postrzegane jako niesprawiedliwe. Niemcy czuli si pokrzywdzeni przez spoeczno midzynarodow izdradzeni przez rzd socjaldemokratyczny, zktrym przestawali si identyfikowa. Dlatego wielu znich ustanowienie Republiki Weimarskiej uwaao za niezgodne znarodow tradycj inieodpowiadajce niemieckiemu duchowi narodowemu. Nastroje niepokoju wzmagaa pogarszajca si sytuacja ekonomiczna kraju, ktra przejawiaa si rosnc inflacj iuboeniem spoeczestwa.
Fot. VI. 1 Wokresie wielkiej inflacji (19191923) warto marki niemieckiej gwatownie spadaa. Ceny rosy najpierw z miesica na miesic, potem ztygodnia na tydzie, by wkocu zmienia si kadego dnia. W1919 r. za 1 dolara amerykaskiego pacono 14 marek, awcztery lata pniej jego warto osigna astronomiczn cen 4200000000000 marek. Banknoty, jak gosi podpis pod zdjciem, byy tasze ni tapeta.
Istotnym zagroeniem dla modej demokracji niemieckiej byy ataki na ni skrajnych ugrupowa politycznych. Prawica nacjonalistyczna rozpowszechniaa legend, e Niemcy nie zostay pokonane wboju, lecz otrzymay cios wplecy, ktry zadali im zdradzieccy politycy socjaldemokratyczni, wrd ktrych wielu byo ydami. 9 listopada 1918 r. dzie upadku II Cesarstwa prawica uwaaa za dzie haby izdrady. Warto zaznaczy, i legend t propagowali m.in. znani icenieni generaowie armii niemieckiej, ajednoczenie bohaterowie ostatniej wojny: Paul von Hindenburg iErich Ludendorff. Wstyczniu 1919 r. w Berlinie komunici zorganizowali krwawo stumione powstanie zbrojne. Ich celem, podobnie jak bolszewikw wRosji w1917 r., byo przejcie wadzy wpastwie. Wlutym doszo do podobnych wystpie w Zagbiu Ruhry, a w kwietniu w Bawarii, gdzie przez trzy tygodnie istniaa Bawarska Republika Rad, obalona ostatecznie wwyniku interwencji wojskowej. Wmarcu 1920 r. po wadz prbowali sign monarchici, ktrzy pod wodz Wolfganga Kappa iWalthera Lttwitza zorganizowali nieudany zamach stanu. Trzy lata pniej doszo do nieudanych wystpie komunistw, ktre na terenie Saksonii, Turyngii iHamburga stanowiy prb przejcia wadzy. Gdy na pocztku listopada 1923 r., przy pomocy wojska udao si przywrci wkraju porzdek, wMonachium wybuch kolejny nieudany pucz. Tym razem po wadz prbowa sign osobliwy sojusz niezadowolonych oficerw armii oraz skrajnie nacjonalistycznej iprawicowej partii kierowanej przez Adolfa Hitlera. Pucz monachijski z9 listopada 1923 r. pomylany by jako prolog do obalenia republiki. Data przejcia wadzy zostaa wybrana nieprzypadkowo. Kres republiki mia si dokona wrocznic jej powstania. ZASTANW SI yy Z jakimi trudnociami musiao si boryka nowo powstae pastwo niemieckie?
112
yy Dlaczego spoeczestwo niemieckie uznao postanowienia traktatu wersalskiego wobec Niemiec za upokarzajce? Czy zgadzasz si zt opini? VI. 1.3. Trzeba znale winnego wszystkich naszych nieszcz Niemieccy ydzi od samego pocztku poparli Republik Weimarsk. Wielu z nich czynnie uczestniczyo wtworzeniu zrbw nowego pastwa, wielu weszo wskad wadz pastwowych, samorzdw iinnych instytucji. Sukcesy, ktre odnieli ydzi niemieccy wzmogy wrogo idodaway argumentw prawicowej propagandzie, ktra skwapliwie wykorzystywaa je wwalce politycznej. Tak wic przywizanie ydw do pastwa ikultury niemieckiej nie uchroniy ich przed antysemityzmem, ktry rozwija si potgowany trudnociami pocztkw Republiki Weimarskiej. Niemcy win za trudnoci gospodarcze obarczali ydw. Udzia osb pochodzenia ydowskiego wnowym rzdzie (m.in. kanclerz, minister spraw wewntrznych izagranicznych) sta si wygodnym argumentem do identyfikowania Republiki Weimarskiej zydami. Wkonsekwencji suyo to kwestionowaniu ustroju demokratycznego. Wzrost nastrojw antysemickich wNiemczech potwierdzao wiele doniesie napywajcych zcaego kraju. Na przykad wSzwabii odnotowano niezadowolenie ludnoci wmiastach ina wsi wefekcie cigego wzrostu cen. Wci syszy si dookoa donoszono w 1920 r. z tego regionu e nasz rzd sprzedaje nas ydom. We wszystkich czciach kraju narastay nastroje sprzyjajce organizowaniu pogromw. W czasie rozruchw w Monachium i Berlinie ydw zaatakowa rozwcieczony tum. Do kolejnych wystpie antyydowskich, wktrych zgino kilka osb, doszo w latach 19231924. Dalszej eskalacji przemocy zapobiegy stanowcze dziaania rzdu. ZASTANW SI Omw przyczyny wzrostu nastrojw antysemic kich wNiemczech wpocztku lat dwudziestych? Jakich argumentw przeciwko ydom uywali ich przeciwnicy? Dlaczego Niemcy tak chtnie win za niepowodzenia modego pastwa obarczyli odpowiedzialnoci ydw?
Fot. VI. 2 Plakat wyborczy Bloku Ludowego (antysemickiej partii niemieckiej) z1928 r. Napis gosi: Inspirator. Pracownicy umysowi irobotnicy gosujcie na Blok Ludowy.
ZASTANW SI yy Opowiedz, co przedstawia ten plakat. Do jakich argumentw antysemickich odwouje si jego autor.
113
VI. 2. Adolf Hitler ipocztki narodowego socjalizmu

VI.2.1. Hitler przywdc partyjnym Wrd skrajnych ugrupowa iruchw politycznych, ktre winiy ydw za z sytuacj Niemcw ijednoczenie dyy do zrewidowania krzywdzcych ich zdaniem postanowie traktatu wersalskiego bya Niemiecka Partia Robotnicza (Deutsche Arbeiterpartei, DAP). Na jej zebranie, zorganizowane wSali Weteranw monachijskiej piwiarni Sterneckerbru, 12 wrzenia 1919 r. przyby trzydziestoletni kapral Adolf Hitler. W trakcie zebrania wystpi przeciwko jednemu z mwcw, ktry wzywa do oderwania Bawarii od Niemiec. Hitler wykaza talent oratorski icakowicie zbi argumenty przeciwnika. Wwczas Anton Drexler, lusarz kolejowy, ktry zaledwie dziesi miesicy wczeniej zaoy t parti, natychmiast zaproponowa Hitlerowi jej czonkostwo. ZASTANW SI Zwr uwag na fascynacj modych ludzi osob Fot. VI. 3 Hitlera. Jak mylisz, co mogo przyciga do niego Adolf Hitler wotoczeniu suchajcych go czonmodzie? kw partii wjednej zmonachijskich piwiarni. ZAPAMITAJ
Adolf Hitler (1889-1945) urodzi si w1889 r. waustriackim miasteczku Braunau. Od 1920 r. by liderem Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej (NSDAP). Wstyczniu 1933 r. zosta mianowany kanclerzem Rzeszy. Funkcj t sprawowa do 30 kwietnia 1945 r., tj. dnia samobjczej mierci. Jego wielk ambicj bya kariera artysty malarza, jednak wwieku dziewitnastu lat nie zda egzaminw na Akademi Sztuk Piknych wWiedniu. Lata 19071913 spdzi wstolicy cesarstwa Habsburgw. W1913 r. przenis si do Monachium. Wkrtce wybucha Iwojna wiatowa, ktra odmienia jego dotychczasowe ycie. Wcigu czteroletniej suby wojskowej warmii niemieckiej bra udzia wpierwszej bitwie pod Ypres (1914), wkrwawych walkach nad Somm (1916), wpadzierniku 1918 roku pad ofiar gazu musztardowego (okresowo utraci wzrok). Wsierpniu 1918 r. odznaczony zosta elaznym Krzyem Pierwszej Klasy. Po demobilizacji powrci do Monachium, gdzie wstpi do maej antysemickiej organizacji politycznej, Niemieckiej Partii Robotniczej (DAP). Rok pniej zosta jej fhrerem (przywdc). Jako przywdca partii nazistowskiej owiadczy, inasz powinnoci jest wznieca ipobudza wnarodzie instynktown odraz do ydw. 9 listopada 1923 r. zorganizowa nieudany zamach stanu wMonachium stolicy Bawarii. Aresztowany, wczasie pobytu wwizieniu napisa ksik pt: Mein Kampf, wktrej przedstawi zaoenia ideowe icele polityki nazistowskiej. Po dojciu do wadzy w1933 r. wzywa aryjczykw, aby si zjednoczyli celem powstrzymania zdradzieckich praktyk ydostwa, ktre postrzega jako wcielenie absolutnego za. Znalazo to pniej wyraz wpolityce rasowej czystoci istopniowego wyczania ydw zniemieckiego spoeczestwa. Hitler zainspirowa iby osobicie odpowiedzialny za planowanie iprowadzenie nazistowskiej wojny przeciwko ydom, ktra ostatecznie zakoczya si eksterminacj wikszoci europejskich ydw. By to jeden zniewielu celw, wznieconej przez niego II wojny wiatowej, ktry udao mu si niemal cakowicie zrealizowa.
114
Szybko okazao si, e jest najcenniejszym nabytkiem partii. Jego wystpienia przycigay nowych czonkw, przysparzay jej zwolennikw. Latem 1920 r. partia zmienia nazw na Narodowosocjalistyczn Niemieck Parti Robotnicz (National-Sozialistische Deutsche Arbeiterpartei, NSDAP). Od samego pocztku NSDAP dya do zniszczenia demokracji weimarskiej. Domagajc si rewizji traktatu wersalskiego, gosia antyliberalizm, antydemokratyzm, antybolszewizm, militaryzm iwsposb szczeglnie gorliwy antysemityzm. Niebawem nastpiy zmiany wkierownictwie partii. Coraz wiksz rol zacz odgrywa obdarzony wielkim talentem oratorskim Hitler, ktry w1921 r. sta si jej niekwestionowanym przywdc oraz gwnym ideologiem. Pocztkowo NSDAP bya ma, nieliczn organizacj, jednak ju wtedy pojawili si wrd jej czonkw Herman Gring, Rudolf Hess, Julius Streicher czy Alfred Rosenberg najbardziej znani wIII Rzeszy politycy nazistowscy. ZASTANW SI yy Jakie byy podstawowe zaoenia programowe NSDAP? yy Wjaki sposb Hitler sta si niekwestionowanym przywdc narodowych socjalistw? VI. 2.2. Prba siy pucz monachijski Wokresie formowania si partii nazistowskiej jej najwaniejszym wystpieniem politycznym by tzw. pucz monachijski. W dniach 89 listopada 1923 r. kilka tysicy zwolennikw Hitlera prbowao wstolicy Bawarii usun tamtejszy rzd, po czym, wzorem woskich faszystw Benito Mussoliniego, zorganizowa marsz na Berlin, celem obalenia Republiki Weimarskiej. Zamachowcom udao si opanowa jedynie niektre budynki publiczne wmiecie, jednak nie zdoali pozyska dla swej akcji ani policji, ani wojska. Na nic zdao si take poparcie, jakiego udzieli im genera Erich Ludendorff. 9 listopada okoo trzechtysiczna kolumna hitlerowskich bojwek SA, kierujca si ku centrum miasta, zostaa zatrzymana przez salw karabinow oddziaw policji. Zgino kilkunastu demonstrantw, reszta wraz zHitlerem rozpierzcha si. Organizatorzy puczu zostali aresztowani istanli przed sdem. ZAPAMITAJ
SA Sturmabteilungen der Nationalsozialistischen Deutschen Arbeiterpartei, Oddziay Szturmowe NSDAP organizacja paramilitarna zaoona w1920 r., ktrej zadaniem bya ochrona zebra partii nazistowskiej oraz rozpdzanie wiecw imanifestacji partii rywalizujcych znazistami. Rozwizana w1923 r. za wspudzia wpuczu monachijskim. W1925 r. na nowo zorganizowana zczonkw NSDAP, w1933 r. liczya ok. 2 mln czonkw. Odegraa znaczc rol wzwycistwie nazistw iutrwaleniu totalitarnego reimu wNiemczech. Kiedy Hitler doszed do wadzy SA staa si oficjaln rzdow organizacj, ktra odtd wsplnie z policj aresztowaa itorturowaa przeciwnikw politycznych oraz zakadaa obozy koncentracyjne. Dominujc rol stracia po tzw. nocy dugich noy, kiedy to na rozkaz, obawiajcego si rebelii Hitlera, jego elitarne oddziay przyboczne SS (Schutzstaffel) zmasakroway przywdcw SA.
115
Fot. VI. 4 Julius Streicher przemawiajcy do tumw monachijczykw na Marienplatz, 9 listopada 1923 r. Jego zadaniem byo skoni mieszkacw Monachium do poparcia puczu. W tym czasie bojwka dowodzona przez Heinricha Himmlera zajmowaa gmach Ministerstwa Wojny, a oddzia SA aresztowa burmistrza miasta. W przeddzie tych wydarze, w monachijskiej piwiarni Brgerbraukeller Adolf Hitler, wymachujc rewolwerem, przemwi do zgromadzonych tam czonkw rzdu bawarskiego iok. 3 tys. monachijczykw: Rozpocza si rewolucja narodowa! Budynek ten jest zajty przez 600 uzbrojonych ludzi. Nikt nie moe opuci sali. Jeeli natychmiast nie zapanuje cisza, ka postawi karabin maszynowy wprzejciu. Rzdy niemiecki ibawarski zostay usunite iutworzono tymczasowy rzd narodowy. Wojsko ipolicja maszeruj do miasta pod sztandarem ze swastyk.
Wykorzystujc pobaliwo trybunau, Hitler przeksztaci sal sdow wmiejsce agitacji politycznej. Wzi na siebie ca win za zorganizowanie zamachu, podkrelajc, i jego celem byo obalenie pastwa zrodzonego zdyktatu wersalskiego oraz pocignicie do odpowiedzialnoci za zdrad stanu tych, ktrzy podpisali traktaty pokojowe. Wrezultacie Hitler zosta skazany na 5 lat wizienia, ktre ostatecznie opuci po 9 miesicach. Proces uczyni go znanym wcaych Niemczech, ajego nazwisko po raz pierwszy dotaro do opinii wiatowej. Pucz monachijski uwiadomi mu, i wadzy wpastwie nie mona zdoby inaczej ni wwyniku dobrze przygotowanego demokratycznego przewrotu. Jednak bez silnej i dobrze zorganizowanej partii, a przede wszystkim poparcia armii ipolicji nie bdzie to moliwe. ZASTANW SI yy Jakie znaczenie dla przyszej kariery Hitlera mia tzw. pucz monachijski? By on jego suk cesem czy porak? VI. 2.3. Antysemityzm obsesyjny Hitlera Mein Kampf Wedug historykw nazizmu ibiografw Adolfa Hitlera, kluczowy dla jego wiatopogldu sta si obsesyjny antysemityzm. Przywdca NSDAP zbudowa go na dorobku dwch antysemityzmw: austriackiego iniemieckiego. Zpierwszego, bujnie rozwijajcego si przed Iwojn wiatow wstolicy monarchii Habsburgw, gdzie Hitler przebywa wlatach 19071913, mia przej nienawi do tak zwanych ydw wschodnich (Ostjuden). Jak sam wspomina, inspirujce dla niego wtym czasie byy pogldy imetody dziaania Karla Luegera iGeorga von Schoenerera. Zantysemityzmu niemieckiego po 1917 r., przej skonno do utosamiania kwestii ydowskiej (Judenfrage) zbolszewizmem albo szerzej zinternacjonalizmem.
116
TEKST RDOWY
Fragment wspomnie A. Hitlera na temat stosunku do problemu ydowskiego w czasie pobytu wAustrii Dzisiaj jest mi trudno powiedzie, jeeli to wogle moliwe, kiedy sowo yd nabrao dla mnie socjalnego znaczenia. Nie pamitam, abym kiedykolwiek usysza to sowo wdomu za ycia mego ojca. [...] Wwieku czternastu, pitnastu lat zaczem coraz czciej spotyka si ze sowem yd, szczeglnie przy okazji politycznych dyskusji. [...] WLinzu mieszkao bardzo wielu ydw. Wcigu stuleci upodobnili si do Europejczykw inie rnili si wygldem od innych ludzi: wwczas patrzyem na nich jak na Niemcw. [...] jedynym wyrniajcym ich szczegem, ktry dostrzegaem, bya odrbno religijna. [...] Nastpnie pojechaem do Wiednia. [...] Chocia Wiede liczy wwczas okoo dwch tysicy ydw, nie widziaem ich wrd dwu milionw mieszkacw. [...] Nie twierdz, e sposb, wjaki miaem ich pozna, by dla mnie szczeglnie miy. Cigle jeszcze traktowaem ydw jako przedstawicieli innej religii [...]. Uwaaem, e ton, uywany szczeglnie przez wiedesk antysemick pras, niegodny by kulturalnych tradycji wielkiego narodu. [...] Kiedy pewnego razu spacerowaem po miecie, napotkaem jak istot zczarnymi pejsami, wdugim kaftanie. Moj pierwsz myl byo to, czy jest to yd. WLinzu wygldali oni zupenie inaczej. Ostronie obserwowaem tego mczyzn, ale im duej wpatrywaem si wniego ibadaem jego rysy, tym bardziej nasuwao mi si pytanie: czy to jest Niemiec? Jak zwykle przy takich okazjach prbowaem rozwia moje wtpliwoci przy pomocy ksiek. Pierwszy raz wyciu kupiem za kilka halerzy antysemickie broszury. [...] Nie mogem duej wtpi, ten problem nie dotyczy ludzi innej wiary, ale odrbnego narodu. Jak tylko zaczem studiowa to zagadnienie izwrciem uwag na ydw, ujrzaem Wiede winnym wietle. Teraz gdziekolwiek nie poszedem widziaem ydw, aim czciej ich spotykaem, tym wyraniej zauwaaem, e rnili si od innych ludzi. [...] Judaizm wiele straci wmoich oczach, kiedy poznaem przejawy jego dziaalnoci wprasie, literaturze idramatopisarstwie. Na nic nie zdadz si ju obudne zapewnienia. Wystarczy tylko popatrze na ich plakaty iprzestudiowa nazwiska tych natchnionych twrcw obrzydliwych wymysw na potrzeby kina czy teatru, ktre s im przypisywane, eby si na nie na zawsze uodporni. Ta zaraza, ktra zostaa wszczepiona naszemu narodowi, bya gorsza ni czarna mier. Zaczem uwanie studiowa nazwiska wszystkich twrcw tych plugawych produktw ycia artystycznego. Efektem bya coraz bardziej nieprzychylna postawa, jak kiedykolwiek zajmowaem wstosunku do ydw. Chocia moje uczucia mogy si sprzeciwia temu tysic razy, rozum musia jednak wyciga waciwe wnioski.
ZASTANW SI yy Zjakich rde czerpa sw wiedz oydach Adolf Hitler? yy Wynotuj epitety, jakimi A. Hitler okrela kultur ydowsk. Jakie wnioski moesz wyci gn zcharakteru tych epitetw? Co na ich podstawie mona sdzi ostosunku Hitlera do ydw? yy Przedstaw ewolucj stosunku Hitlera do ydw. Co zadecydowao ozmianie jego stano wiska?
117
Fot. VI. 5 Ostjuden. W 1890 r. wWiedniu mieszkao okoo 120 tys. ydw, co stanowio prawie 9% mieszkacw miasta. Dzielnica Leopoldstadt, w ktrej ydzi stanowili jedn trzeci mieszkacw, nazywana bya przez wiedeczykw wysp macy, Wiede 1915 r.
Adolf Hitler sta si gwnym propagatorem antysemityzmu w ruchu narodowosocjalistycznym. Antysemityzm nazistowski wykorzystywa stereotypowy wizerunek yda, ktry by uosobieniem demonicznej siy, dziaajcej zpremedytacj na szkod rasy germaskiej. ydw uwaano za symbol absolutnego za, odpowiedzialnego za wszystkie niepowodzenia, ktre spaday na Niemcw iinne narody aryjskie na przestrzeni dziejw. Identyfikowano ich ze szkodnikami, drobnoustrojami zakaajcymi zdrowy organizm, dlatego nawoywano do walki znimi, a do ich unicestwienia. Swoje antysemickie pogldy Hitler zawar wksice napisanej w1924 r., podczas pobytu wwizieniu po nieudanym puczu monachijskim. Nada jej tytu Mein Kampf (Moja walka).
Fot. VI. 6 Wlipcu 1925 r. wMonachium opublikowano Mein Kampf Adolfa Hitlera. Przy redagowaniu tekstu Hitlerowi pomaga bliski wsppracownik Rudolf Hess. Jednak dzieo rozczarowao wielu czytelnikw zawioci iniejasnoci stylu. Hitler przedstawi wnim swj rasistowski program zmierzajcy do usunicia ydw zNiemiec iEuropy. Wlatach trzydziestych iczterdziestych Mein Kampf bya najczciej drukowan wNiemczech ksik, rozdawano j m.in. parom maeskim jako prezent od pastwa ifhrera na now drog ycia. Ksika reklamowana bya na ulicach miast niemieckich wformie wielkich reklam zachcajcych Niemcw do czytania.
ZASTANW SI W jaki sposb propagowano w Niemczech pro gram nazistowski? Sprbuj dowiedzie si oroli masowych rodkw komunikacji, takich ja prasa wielkonakadowa i radio w rozpowszechnianiu treci nazistowskich. Jaki by zakres ich oddziaywania na ludzi?
118
Nie ulega wtpliwoci, e wanie ta ksika pooya ideologiczne podwaliny pod zbrodni Holokaustu. Kiedy Hitler j pomyla nie mia jeszcze do jej realizacji ani moliwoci, ani rodkw technicznych. Dlatego we wczesnych latach jego dziaalnoci nikt wNiemczech nie traktowa jego zapowiedzi powanie. Szybka kariera polityczna ipopularno programu jaki gosi wskazyway, e istnieje moliwo jej spenienia. Antysemicki program zawarty wMein Kampf zawiera wiele elementw nawizujcych do tradycji zarwno antyjudaizmu, jak idziewitnastowiecznego antysemityzmu. Wedug Hitlera ydzi byli cakowitym przeciwiestwem Aryjczykw, ktrych uwaa za najlepsz inajszlachetniejsz ras ludzk. Wprzeciwiestwie do Aryjczykw ydzi kieruj si wswym postpowaniu wycznie obud, wyrachowaniem, przewrotnoci. Cechy ich charakteru s wycznie negatywne. ydzi jako rasa podrzdna stwarzaj zagroenie dla innych ras. Hitler nie unika wstosunku do nich takich okrele, jak: trutnie, pijawki, bakcyle, zaraza. Jako rasa nisza, ydzi nie s zdolni do stworzenia wasnej kultury, ajedynie do marnego naladownictwa wzorw od innych narodw. Hitler uwaa, e ydzi jako niezdolni do tworzenia kultury nie mogli wnie do historii ludzkoci adnych pozytywnych wartoci. Wszystko, co jest ich wytworem, przynioso ludzkoci niepowetowane straty, szkody, nieszczcia itragedie. Twrca nazizmu oskara ydw ostworzenie: marksizmu, pacyfizmu, liberalizmu, demokracji i parlamentaryzmu. Rozwiniciem pogldw o niezdolno do twrczej kreacji ydw, bya konstatacja, e nie posiadaj oni, wprzeciwiestwie do Aryjczykw, prawdziwej religii. Jej marn namiastk, wedug niego, s Stary Testament iTalmud. Religia mojeszowa miaa ydom suy gwnie do oszukiwania iokradania innych narodw, ktre yj godnie zowocw swojej cikiej pracy. Pasoytniczy tryb ycia ydw, erujcych na pracy innych narodw, nie predestynowa ich do stworzenia iutrzymania wasnego pastwa. Dlatego te ydzi stworzyli wiatowy spisek, ktrego celem jest zdobycie panowania nad wiatem oraz zniszczenie rasy aryjskiej, zNiemcami na czele.
Fot. VI. 7 Plakat NSDAP z1925 r. informujcy omajcym si odby wiecu nazistowskim wMonachium, na ktrym bdzie przemawia Adolf Hitler. Adolf Hitler mwi oprzyszoci Niemiec inaszego ruchu gosi plakat. Pod spodem widniej dopisek ydom wstp wzbroniony.
ZASTANW SI Dlaczego ydzi nie mogli uczestniczy wwiecach nazistowskich? Plakat informujcy o wiecu nazistowskim ma charakter publiczny. Jak sdzisz, w jaki sposb oddziaywa on na przechodniw, niekoniecznie zwolennikw ideologii nazistowskiej? Tak zdefiniowany antysemityzm nosi cechy eliminacyjne, to znaczy dy do eliminacji ydw ze spoeczestwa aryjskiego. W okresie istnienia Republiki
119
Weimarskiej Hitler nie mia sprecyzowanego sposobu rozwizania kwestii ydowskiej. Gdy wypowiada si na ten temat, jego propozycje dotyczyy przede wszystkim ydw niemieckich. Jednak koncepcja globalnego uporania si zproblemem narodzia si jeszcze przed 1933 r., arozwinita zostaa znacznie pniej, gdy Hitler doszed do wadzy itym samym zdoby moliwoci realizacji swojej idei. ZASTANW SI yy Jak rol wwiatopogldzie Hitlera odgrywa obsesyjny antysemityzm? Na jakiej podsta wie zosta on zbudowany? yy Scharakteryzuj antysemicki program zawarty wMein Kampf. yy Wyjanij pojcie antysemityzmu eliminacyjnego. VI. 2.4. Kwestia ydowska wprogramie partii nazistowskiej Program praktycznego rozwizania kwestii ydowskiej przed 1933 r. ksztatowa si wdwch etapach. Do listopada 1923 r. (pucz monachijski) Hitler skania si do zastosowania wobec ydw wNiemczech metod represji irestrykcji prawnych przewidzianych wprogramie NSDAP z1920 r. Program ten przewidywa, wbliej nieokrelonej przyszoci, pozbawienie ydw moliwoci sprawowania funkcji iurzdw publicznych, niemieckiego obywatelstwa, niemal wszystkich praw publicznych i wielu prywatnych, cznie z moliwoci deportacji z Niemiec, jeli bd wymagay tego wzgldy ekonomiczne. Program nie przewidywa natomiast jeszcze takiego rozwizania, ktre zakadaoby fizyczne unicestwienie ydw. TEKST RDOWY
Fragmenty programu Niemieckiej Partii Robotniczej (DAP), uchwalonego wMonachium 24 II 1920 r., anastpnie przejtego przez NSDAP. Jego twrcami byli czonkowie partii, m.in. A. Dexler, G. Feder iA. Hitler. Jednak sam Hitler nigdy nie czu si ztym programem cile zwizany, interpretowa go dowolnie wzalenoci od politycznej koniunktury. Program Niemieckiej Partii Robotniczej jest programem czasowym. Przywdcy nie wyraaj zgody na to, aby po osigniciu celw wyoonych wprogramie wysuwa nowe tylko dlatego, by przez sztucznie wzmagane niezadowolenie mas umoliwi dalsze istnienie partii. Domagamy si skupienia wszystkich Niemcw wjednych Wielkich Niemczech na zasadzie prawa narodw do samostanowienia. Domagamy si rwnouprawnienia narodu niemieckiego wstosunku do innych narodw, zniesienia traktatw pokojowych wWersalu iSt. Germain. Domagamy si ziemi igleby (kolonii) dla wyywienia naszego narodu iosiedlenia nadwyki naszej ludnoci. Obywatelem pastwa (Staatsbrger) moe by tylko ten, kto jest Volksgenosse*. Volksgenosse moe by tylko ten, kto ma krew niemieck, niezalenie od wyznania. aden yd nie moe przeto by Volksgenosse. Kto nie jest obywatelem pastwa, moe przebywa wNiemczech tylko jako go imusi podlega ustawodawstwu obejmujcemu obcokrajowcw Prawo do decydowania o kierowaniu pastwem i jego ustawach moe przysugiwa tylko obywatelom pastwa. Dlatego damy, by kady urzd publiczny, niezalenie od rodzaju, wszystko jedno czy wRzeszy, czy wkraju, czy wgminie, mg by piastowany tylko przez obywatela pastwa. [...]
120
Domagamy si, aby pastwo byo zobowizane do zabezpieczenia wpierwszej kolejnoci zarobkw imoliwoci ycia obywatelom pastwa. Jeeli wyywienie caej ludnoci jest niemoliwe, to trzeba wydali zRzeszy czonkw obcych narodowoci (Nicht-Staatsbrger). Naley przeszkodzi wszelkiej dalszej imigracji nie-Niemcw. Domagamy si, aby wszyscy nie-Niemcy, ktrzy przywdrowali do Niemiec od 2 sierpnia 1914 r., zmuszeni zostali do natychmiastowego opuszczenia Rzeszy. Wszyscy obywatele pastwa musz posiada rwne prawa iobowizki. [...] 23. Domagamy si ustawowego prowadzenia walki przeciwko wiadomemu kamstwu politycznemu ijego rozpowszechnianiu wprasie. Dla umoliwienia stworzenia prasy niemieckiej domagamy si, aeby: a/ wszyscy redaktorzy iwsppracownicy gazet ukazujcych si wjzyku niemieckim byli Volksgenosse., [...] Domagamy si ustawowej walki przeciwko tym kierunkom sztuki iliteratury, ktre wywieraj zgubny wpyw na nasze ycie narodowe, oraz zakazania imprez wymierzonych przeciwko wyoonym wyej daniom. 24. Domagamy si zapewnienia wpastwie wolnoci dla wszystkich wyzna religijnych, oile nie zagraaj one jego istnieniu inie s wymierzone przeciwko uczuciom moralnym iobyczajowym rasy germaskiej. Partia jako taka stoi na stanowisku pozytywnego chrzecijastwa, bez wizania si zjakim okrelonym wyznaniem. Zwalcza ona ducha ydowsko-materialistycznego wnas ipoza nami oraz jest przekonana, e trwae uzdrowienie naszego narodu moe nastpi tylko od wewntrz na zasadzie: Dobro ogu przed dobrem osobistym.
* Volksgenosse sformuowanie stworzone przez narodowych socjalistw oznaczajce obywatela Niemiec, (aryjskiego) niemieckiego pochodzenia.
ZASTANW SI yy Jaki by stosunek autorw programu do ustalonego wWersalu adu politycznego wEuro pie? yy Wjaki sposb nazici chcieli rozwiza problemy spoeczno-gospodarcze Niemiec? Na poparcie jakich grup spoecznych mogli liczy? yy Kto, zdaniem autorw programu, moe by obywatelem pastwa? Jakie miejsce wyznaczo no wnim ydom? yy Rozwi myl: Dobro ogu przed dobrem osobistym pastwa . Historycy sdz, e uywane od 1919 r. przez Hitlera okrelenie Entfernung (usunicie) ydw naley interpretowa jako ch ich deportacji zNiemiec. Jednak wpocztku lat dwudziestych Hitler domaga si wodniesieniu do ydw wNiemczech uchwycenia za od korzeni iwyplenienia go doszcztnie. Bra take pod uwag moliwo osadzenia czci znich wobozach koncentracyjnych. W1922 r. mwi ju opotrzebie unicestwienia ydw wNiemczech przez skazanie na szubienic wszystkich czonkw tego narodu. Jednak na podstawie jego wczesnych wypowiedzi trudno jest jednoznacznie stwierdzi czy ju wwczas myla oplanowej eksterminacji.
121
TEKST RDOWY
Fragment wypowiedzi na temat zagroenia ydowskiego udzielonej przez Hitlera 16 wrzenia 1919 r. Tekst ten jest jedn zpierwszych politycznych wypowiedzi Hitlera na temat kwestii ydowskiej. Antysemityzm jako ruch polityczny nie powinien inie moe by determinowany przez czynniki emocjonalne, ale raczej przez zdanie sobie sprawy znastpujcych faktw: [...] Po pierwsze ydostwo to niewtpliwie rasa, anie wyznanie religijne. [...] yd zachowa na og swoj ras ijej odrbno wstopniu wyszym ni wiele ztych narodw, wrd ktrych yje. Aztego wynika, e wrd nas yje nieniemiecka, obca rasa, nieskonna, ani te nie bdca wstanie powici swej rasowej odrbnoci, wyrzec si wasnych uczu, wasnego sposobu mylenia ide; amimo to majca wszelkie prawa polityczne, takie same jak my. Uczucia yda dotycz spraw czysto materialnych, tym bardziej jego myli idenia ... Wszystko to, co pozwala czowiekowi dy do wyszych celw, czy bdzie religia, socjalizm czy demokracja, wszystko to jest dla niego tylko rodkiem do celu zaspokojenia dzy pienidza iwadzy. [...] Aztego wynikaj rzeczy nastpujce: antysemityzm oczysto emocjonalnym podou znajdzie swj ostateczny wyraz wpogromach. (!)) Antysemityzm rozumny natomiast musi prowadzi do planowego iustawowego zwalczania iusuwania przywilejw ydostwa ... Jego ostatecznym celem musi by jednak nieodwracalna eliminacja (usunicie die Entfernung) ydw wogle.
ZASTANW SI yy Czym wedug Hitlera rni si antysemityzm emocjonalny od antysemityzmu rozumne go? Do czego mia prowadzi ten ostatni? Radykalizacja pogldw Hitlera na kwesti ydowsk nastpia po nieudanym puczu monachijskim wczasie jego pobytu wwizieniu. Jak sam wspomina, wtedy wanie mia uwiadomi sobie konieczno zastosowania najostrzejszych rodkw walki z ydami. W Mein Kampf sugerowa, e nie ma innego sposobu na pozbycie si ydw, jak tylko przy uyciu miecza. Obok wczeniej uywanego okrelenia usunicie zacz posugiwa si zowieszczym okreleniem Ausrottung (wytpienie) ydw. Skania to wielu historykw do pogldu, e ju wtedy dojrzewaa w nim myl oeksterminacji ydw. Hitler by coraz bardziej przewiadczony omisji, jaka mu przypada do wypenienia oczyszczenia Niemiec zydw. Na razie problemem by dobr rodkw technicznych iorganizacyjnych potrzebnych do przeprowadzenia tego planu. Przynajmniej do 1933 roku Adolf Hitler by centraln osob wruchu nazistowskim, propagujc antysemityzm. Owadnity nim wstopniu patologicznym infekowa go swym zwolennikom. Kwesti trudn do ustalenia pozostaje stopie recepcji pogldw Hitlera przez jego otoczenie. Jak wynika zbada historykw, antysemickie zaoenia ideologii NSDAP bynajmniej nie stanowiy w okresie walki o wadz gwnego czynnika, przycigajcego do tej partii nowych czonkw isympatykw. Bardziej od antyydowskich hase na potencjalnych zwolennikw partii oddziaywa jej program gospodarczy ispoeczny. Na przykad, na przeomie lat dwudziestych itrzydziestych w Dolnej Saksonii wyborcw NSDAP bardziej interesoway propozycje partii dotyczce uporania si ze skutkami kryzysu ekonomicznego ni postulaty rozwizania kwestii ydowskiej. Rwnie wielu nalecych do partii nazistowskiej lub sympatyzujcych zni Niemcw pociga co prawda antysemityzm, lecz wyznawali go przede wszystkim dlatego, e zwizali si zruchem nazistowskim, anie odwrotnie.
122
ZAPAMITAJ
Wybitny historyk Holokaustu Michael R. Marrus oceniajc wpyw antysemityzmu na Niemcw ijego zwizek zZagad, zwraca uwag, e: ani istnienie tradycji antyydowskiej wNiemczech, ani uprzedzenia przywdcw nazistowskich, ani [nawet] przekonania szerokiej rzeszy zwolennikw nazizmu pord spoeczestwa niemieckiego (...) nie wymagao wymordowania ydw. Innymi sowy, antysemityzm wNiemczech mg by niezbdnym warunkiem dla Holokaustu, ale nie by warunkiem dostatecznym. Zdecydowa otym Hitler ijego determinacja przy realizacji swych antysemickich fantazji.
ZASTANW SI yy Przedstaw pomysy Hitlera na rozwizanie tzw. kwestii ydowskiej wlatach 19191933. yy Przedyskutuj rol, jak odegra on wpropagowaniu antysemityzmu wrd czonkw swojej partii oraz caego spoeczestwa niemieckiego. Co warto przeczyta: yy Brigitte Hamann, Wiede Hitlera. Lata nauki pewnego dyktatora, Warszawa 1999 yy Eberhard Jckel, Hitlera pogld na wiat, Warszawa 1973 yy Ron Rosenbaum, Wyjanienie Hitlera. Wposzukiwaniu rde za, Warszawa 2001 yy Alan Bullock, Hitler. Studium tyranii, Warszawa 1997
123
Cz III Nie moecie y nie jestecie ludmi
Nie moecie y nie jestecie ludmi
Rozdzia VII. Preludium Holokaustu od wykluczenia do wypdzenia (19331939)

VII. 1. Adolf Hitler kanclerzem Niemiec
VII. 1.1. Czy tak musiao by? 30 stycznia 1933 r. Adolf Hitler obj urzd kanclerza Republiki Weimarskiej. Dzie ten uwaany jest za pocztek nowej epoki wdziejach Niemiec. Chocia pierwszy rzd Hitlera by rzdem koalicyjnym, wktrym nazici stanowili mniejszo, to jednak wbardzo krtkim czasie, przejli oni absolutn kontrol nad krajem. Zdobyt wadz Hitler wykorzysta do eliminacji swoich przeciwnikw politycznych. Niemcy, wcigu kilku miesicy, zpastwa demokratycznego przeksztaciy si wpastwo totalitarne, zmierzajce ku wojnie wiatowej, awkonsekwencji take zagadzie ydw. Naley jednak pamita, e kapitulacja Republiki bya jedynie ostatnim krokiem wprocesie prowadzcym do jej upadku, ktry rozpocz si na dugo przed dojciem Hitlera do wadzy. Poprzedza j okres kryzysu gospodarczego lat 1929-1933, masowego bezrobocia, spoecznych niepokojw, powszechnego rozczarowania z demokracji. Warto take pamita, e partia nazistowska nigdy nie zdobya absolutnej wikszoci wwolnych wyborach. Wmiar nasilania si kryzysu gospodarczego nazistowska reprezentacja parlamentarna stopniowo rosa: zdwunastu przedstawicieli wReichstagu w1928 r. do 107 posw w1930 r., by wdwa lata pniej zdoby trzeci cz wszystkich gosw oddanych wwyborach (230 posw) ista si najwiksz parti polityczn wNiemczech.
Wyniki wyborw do parlamentu niemieckiego wlatach 19191932 Partia socjalici Centrum Bawarska Partia Ludowa demokraci socjalici niezaleni komunici Partia Ludowa Niemieckonarodowi nazici oglna liczba posw
19 I1919 6 VI 1920 4 V 1924 7 XII 1924 20 V 1928 14 IX 1930 31 VII 1932 6 XI 1932
165 91 75 22 19 44 423
102 64 21 39 84 4 65 71 459
100 65 16 28 62 45 95 32 472
131 69 19 32 45 51 103 14 493
153 62 16 25 54 45 73 12 491
143 68 19 20 77 30 41 107 577
133 75 22 4 89 7 37 230 608
121 70 20 2 100 11 52 196 584
126
Procentowy udzia NSDAP wparlamencie

100 90 80 70
37,8% 33,5%
NSDAP %
60 50 40 30 20 10 0
18,5%
6,7% 2,8% 0%
919 6 VI 1
2,4%
0%
920 4 V 1924 XII 1924 0 V 1928 IX 1930 VII 1932 XI 1932 6 2 7 14 31
19 I1
Fot. VII. 1 Adolf Hitler z prezydentem Republiki Weimarskiej Paulem von Hindenburgiem po przyjciu urzdu kanclerskiego w1933 r. Ian Karshaw historyk ibiograf Hitlera napisa: Przekazanie wadzy Hitlerowi wdniu 30 stycznia 1933 byo najgorszym ze wszystkich moliwych rozwiza niekoczcego si kryzysu demokracji weimarskiej. Nie musiao tak by.
ZASTANW SI yy Czy zgadzasz si z t opini? Zastanw si, jak mogyby potoczy si wypadki wNiemczech, gdyby nie doszo do desygnowania Hitlera na urzd kanclerza. Hitler inazici nie zdobyli wadzy na drodze rewolucji, jak to zapowiadali w 1923 r., ale w ramach struktur i procedur funkcjonujcych wdemokratycznym pastwie. Fakt ten stawia wiele pyta, ktre do dnia dzisiejszego zaprztaj umysy historykom: Jak to si stao, e nazici przejli wadz w Niemczech? Czy
127
nazizm by gboko zakorzeniony wnaturze, kulturze ipolityce spoeczestwa niemieckiego? Czy by to proces nieunikniony, wynikajcy zwielowiekowej tradycji ihistorii Niemiec? Czy mona byo temu zapobiec? Jakkolwiek pewnych przyczyn dojcia do wadzy nazistw mona by si ju dopatrywa wniemieckiej tradycji historycznej co te czyni niektrzy historycy, zwracajcy uwag na ksztatowan przez stulecia bdn koncepcj niemieckiej polityki narodowej to jednak pogld onieuchronnoci zwycistwa nazizmu wNiemczech wydaje si by bardzo przesadzony inie wytrzymuje argumentw krytyki. Gwnych przyczyn tego zjawiska naley raczej szuka wzaamaniu si struktur demokratycznych Republiki Weimarskiej. Najwaniejszym jednak czynnikiem, ktry doprowadzi do upadku Republiki by nasilajcy si na pocztku lat trzydziestych kryzys gospodarczy. Zaznaczy si on we wszystkich dziedzinach ycia, spowodowa masowe bezrobocie, ktre wlatach 19321933 signo ogromnej liczby 6 milionw osb. Rosnce rozczarowanie mas ludnoci oraz niech, ktr klasa rednia szczeglnie ciko dowiadczona kryzysem, ywia do systemu demokratycznego stay si dobr poywk dla rozwoju ruchw spoeczno-politycznych bazujcych na populistycznych hasach. Najwikszy krg odbiorw znajdyway hasa nazistowskie, ktrych autorzy potrafili si szybko adaptowa do kadej sytuacji iskada wszelakie obietnice. Ponadto nazici dysponowali lepsz machin propagandow, ktrej dziaanie najlepiej uwidocznio si wwynikach wyborw z 1930 r., kiedy to w porwnaniu z 1928 r. liczba zdobytych przez NSDAP mandatw zwikszya si dziewiciokrotnie. Ten bezprecedensowy wzrost popularnoci partii nazistowskiej na pocztku lat trzydziestych nastpowa watmosferze licznych kryzysw konstytucyjnych iutraty zaufania spoecznego przez rzdy parlamentarne.
Fot. VII. 2 Na pocztku lat trzydziestych, wokresie nasilajcego si kryzysu gospodarczego, spoeczestwo niemieckie byo coraz bardziej krytycznie nastawione do systemu demokratycznego, parlamentaryzmu i gospodarki liberalnej. Coraz wiksz popularnoci cieszyy si programy radykalnych partii politycznych, ktrych wspln cech bya likwidacja demokracji w Niemczech. Oprcz programu NSDAP, wielu zwolennikw miaa ideologia komunistyczna. Fotografia przedstawia podwrko jednej zkamienic czynszowych wBerlinie, ktrej mieszkacy wywieszonymi flagami manifestowali swoje pogldy polityczne wczasie wyborw 1932 r.
ZASTANW SI Opisz wasnymi sowami fotografi. Zwr szczegln uwag na flagi wywieszone woknach kamienicy. Na podstawie symboli znajdujcych si na flagach okrel, zwolennikami jakich partii politycznych byli mieszkacy tej kamienicy?
128
Jak, twoim zdaniem, ukadao si wspycie mieszkacw tej kamienicy, skoro mieli oni tak rne pogldy polityczne? Tak wic dojcie do wadzy Hitlera nie nastpio na drodze siowego przejcia wadzy, ale byo rezultatem wolnych demokratycznych wyborw. Dlatego, chcc zrozumie sposb dochodzenia nazistw do wadzy nie mona traktowa go, jako procesu nieuniknionego. Nie byo bowiem nic nieuchronnego wrozwoju wydarze, ktre doprowadziy do powoania Hitlera na urzd kanclerski. Bieg wydarze prawdopodobnie mona byo odwrci wkadym momencie, jednak raz obdarzonego wadz Hitlera nie mona ju byo jej pozbawi. ZASTANW SI yy Przeled proces dochodzenia nazistw do wadzy. Wymie czynniki, ktre twoim zda niem miay decydujce znaczenie dla osignicia tego celu. VII.1.2. Budowa totalitarnego pastwa Natychmiast po objciu wadzy Hitler przystpi do eliminacji politycznych przeciwnikw, domaga si te nowych wyborw do Raichstagu. Doskonaej okazji ku temu dostarczyo mu, na tydzie przed wyborami (27 lutego 1933 r.), podpalenie gmachu parlamentu, ktry symbolizowa Republik Weimarsk iparlamentaryzm niemiecki. Odokonanie tego czynu oskarono komunistw. Nastpnego dnia po poarze rzd Hitlera wyda dekret oochronie narodu ipastwa, wprowadzajcy stan wyjtkowy dla obrony przed rzekom grob atakw komunistycznych. Dokonano masowych aresztowa komunistw, podjto take kroki przeciwko socjaldemokratom, rozpoczto akcj szkalowania lewicy izastraszania wyborcw. Efekty tej kampanii, jakkolwiek nie do koca zadawalajce nazistw, znalazy odzwierciedlenie wwynikach wyborw (przeprowadzonych 5 marca 1933 r.), ktre przyniosy NSDAP 43,9% gosw. Dziki koalicji z nacjonalistami udao si im uzyska sab wikszo wparlamencie (51,8%), co wystarczyo aby przejcie wadzy przykry paszczem legalnoci. Po tym zwycistwie nazici przystpili do brutalnego amania podstawowych wolnoci obywatelskich. Na ulice miast wylegy uzbrojone oddziay SA, biorc odwet na przeciwnikach.
Fot. VII. 3. Aresztowani 5 marca 1933 r. niemieccy komunici w Berlinie pilnowani przez szturmowca zSA. Pretekstu do masowych aresztowa dostarczy poar Reichstagu dokonany na polecenie Hitlera 27 Lutego 1927 r.
ZASTANW SI Wjaki sposb nazici wyko rzystali poar Reichstagu? Oczym wiadczyy metody walki zprzeciwnikami politycznymi partii A. Hitlera?
129
Od samego pocztku wadza nazistw opieraa si na terrorze. Wanym instrumentem nazistowskiego terroru byy obozy koncentracyjne. Ju wmarcu 1933 r. utworzono obz wDachau koo Monachium. Sta si on wzorem dla pniejszych obozw koncentracyjnych. Nastpne utworzono wSachsenhausen koo Berlina, Buchenwaldzie koo Weimaru, Neuengamme koo Hamburga, Mauthausen (we wczonej do Rzeszy Austrii), Flossenbrgu (wBawarii). W1934 r. sie niemieckich obozw podporzdkowano Reichsfhrerowi SS (naczelnemu dowdcy) Heinrichowi Himmlerowi, ktry od 1936 r. peni rwnie funkcj dowdcy niemieckiej policji. W pocztkowym okresie istnienia obozw koncentracyjnych do ich zada naleao izolowanie iunieszkodliwianie przeciwnikw politycznych nazistw. Dlatego te pierwszymi osadzonymi w obozach byli niemieccy komunici, socjaldemokraci, czonkowie zwizkw zawodowych, duchowni katoliccy iprotestanccy, apo nocy krysztaowej (9/10 listopada 1938 r.) take niemieccy ydzi. Osadzano wnich rwnie tych, ktrych uznano za elementy niepodane, lub aspoeczne. Do tej kategorii zaliczono notorycznych przestpcw kryminalnych, wczgw, ebrakw, prostytutki, homoseksualistw, anawet czonkw grupy religijnej Badaczy Pisma witego (wiadkowie Jehowy) oraz Romw iSinti (Cyganw). Osadzenie wobozie koncentracyjnym nastpowao na podstawie decyzji administracyjnej podejmowanej przez policj. Motywowano je koniecznoci ochrony pastwa ispoeczestwa Trzeciej Rzeszy przed ujemnym wpywem lub szkodliw dziaalnoci osadzanych wobozie jednostek. Do wybuchu wojny przez obozy koncentracyjne wNiemczech przeszo 170 000 osb. Aparat pastwowy zosta scalony zpartyjnym. Polityka staa ponad prawem. Wcigu paru nastpnych miesicy Hitler zlikwidowa nie tylko legaln opozycj, ale niemal wszystkie niezalene orodki polityczne wpastwie. Rozwizano wszelkie organy samorzdowe, zlikwidowano zawodowe organizacje socjalistyczne, chrzecijaskie i liberalne. Kresu dobiega take dziaalno partii politycznych, ktre zostay zlikwidowane, bd te pod presj nazistw ulegy samorozwizaniu. TEKST RDOWY
Do poowy lipca 1933 r. wszystkie partie polityczne za wyjtkiem NSDAP zostay rozwizane lub samorozwizay si. 14 lipca ukaza si oficjalny komunikat podpisany przez kanclerza Rzeszy A. Hitlera nastpujcej treci: Rzd niemiecki niniejszym postanawia: Artyku I: Niemiecka Narodowosocjalistyczna Partia Robotnicza stanowi jedyn parti wNiemczech. Artyku II: Kady, kto prbuje utrzyma organizacyjn form innej partii politycznej albo zawiza now parti polityczn, podlega karze cikich robt do lat trzech lub wizienia do lat trzech [...]
ZASTANW SI yy Oczym informuje tekst komunikatu kanclerza Rzeszy A. Hitlera? yy Jakie przestpstwa wymieniono wkomunikacie? yy Jak sankcj karn przewiduje si dla amicych ustanowione prawo? Co moesz powie dzie ostopniu restrykcyjnoci takiego prawa?
130
Fot. VII. 4 Martin Niemller (18921984) pastor protestancki, symbol oporu przeciwko reimowi nazistowskiemu wNiemczech. Pocztkowo popar rzdy nazistw, widzc wnich przeciwwag dla komunizmu imoliwo narodowego odrodzenia Niemiec. Kiedy jednak Hitler zacz podporzdkowywa Koci ewangelicki pastwu, wystpi przeciwko rzdom hitlerowskim stajc si centraln postaci opozycji wlatach trzydziestych. Aresztowany na polecenie Hitlera w1938 r. spdzi wobozach koncentracyjnych 7 lat. Po latach wspomina: Kiedy przyszli po ydw, nie protestowaem. Nie byem przecie ydem. Kiedy przyszli po komunistw, nie protestowaem. Nie byem przecie komunist. Kiedy przyszli po socjaldemokratw, nie protestowaem. Nie byem przecie socjaldemokrat. Kiedy przyszli po zwizkowcw, nie protestowaem. Nie byem przecie zwizkowcem. Kiedy przyszli po mnie, nikt nie protestowa. Nikogo ju nie byo.
ZASTANW SI yy Jak rozumiesz sowa pastora Martina Niemllera? yy Jakiej sytuacji one dotyczyy? yy Zastanw si nad przesaniem tych sw iich aktualnoci wdzisiejszych czasach. 6 lipca 1933 r. Hitler proklamowa zakoczenie narodowo-socjalistycznej rewolucji. Po mierci prezydenta Paula von Hindenburga w1934 r. przej jego funkcje, przyj te tytu Fhrer und Reichskanzler (wdz ikanclerz Rzeszy) iogosi pocztek nowej ery wdziejach Niemiec tysicletniej Trzeciej Rzeszy. Jej symbolem staa si swastyka, uywana przez wiele ludw dawnej Europy iAzji jako znak ognia, ruchu ipodnoci.
Fot. VII. 5 Swastyka zgity krzy ju w1920 r. zosta wybrany na symbol nazistw. Wedug Hitlera ten prastary znak, uywany ju przez ludy staroytne, m.in. przez Ariw, ktrzy wedug nazistw byli przodkami Niemcw, jest odwiecznie antysemicki. Dlatego wanie stanowi powinien symbol zwycistwa rasy aryjskiej. To dla swastyki wybrano wkolorze intensywnie czerwonym, aby przycign robotnikw. Jak zauwaa korespondent amerykaski przebywajcy wBerlinie William L. Shirer: Zgity krzy zdaje si wzywa do czynu pozbawione poczucia bezpieczestwa klasy nisze irednie, ktre nie potrafi si odnale wchaosie pierwszych lat powojennych.
ZASTANW SI yy Jak funkcj peni symbole iznaki wmasowych ruchach spoecznych czy politycznych? yy Do jakich tradycji nawizywali nazici, wybierajc znak zgitego krzya na swj symbol? yy Co oznacza, wedug nazistw, symbol swastyki iczerwony kolor, na ktrym go umieszczano?
131
Nowemu reimowi nie wystarcza system jednopartyjny, dy do zbudowania spoeczestwa, ktre we wszystkich aspektach swojego ycia (prywatnym, publicznym, kulturalnym ipolitycznym) identyfikowaoby si zzasadami nazizmu ipostpowaoby wedug nich. Pomoc wrealizacji tego celu miaa by propaganda, ktrej mistrzem by Jzef Goebbels, mianowany 13 marca 1933 r. na stanowisko ministra owiaty publicznej ipropagandy Rzeszy. Dao mu to cakowit kontrol nad rodkami przekazu radiem, pras, wydawnictwami, kinematografi iinnymi dziedzinami sztuki. Niemcy stay si widowni wielu parad, majcych na celu gloryfikowanie pastwa niemieckiego, jak ipodniesienie ducha narodu. Wielobarwne defilady iuroczyste obchody wit narodowych budziy entuzjazm, poczucie potgi isiy.
Fot. VII. 6 Ulubionym zajciem kanclerza Rzeszy byo uczestniczenie wgigantycznych paradach nazistowskich. Organizowano je na wielkich stadionach sportowych, ktre mogy pomieci wielotysiczne tumy ludzi. Paradom wojskowym towarzyszyy spektakle wietlne, inscenizowane przy pomocy wielkich lotniczych reflektorw. Tradycj nazistowsk stay si doroczne zloty partyjne wNorymberdze, wedug Juliusa Streichera, miasta, ktrego uliczki istare mury przesikny duchem nazizmu. Adolf Hitler w otoczeniu dostojnikw NSDAP zajmuje miejsce na trybunie honorowej w czasie zjazdu partii w Norymberdze 1934 r. 132
ZASTANW SI yy Czego moemy dowiedzie si ztej fotografii o nazizmie jako masowym ruchu politycznym? yy Zastanw si, jaki cel mogo mie organizowanie tak masowych parad iimprez nazistow skich. Jaki mg by ich odbir wNiemczech, ajaki za granic? W miar polepszania si sytuacji gospodarczej gwatownie wzrastao poparcie dla nowego reimu ijego polityki. Spoeczestwo niemieckie byo pod wraeniem energii izaangaowania zjakimi nazici przystpili do realizacji swojego programu. Dojcie do wadzy Hitlera zbiego si bowiem z kocem wielkiego kryzysu. Podjto wwczas roboty publiczne, rozpoczto budowy autostrad, rozbudowywano wielki przemys zbrojeniowy. Zlikwidowano ogromne bezrobocie. Dziki sprawnemu wykorzystaniu przemysu iprzestawieniu niemieckiej gospodarki na produkcj wojenn, udao si stworzy w spoeczestwie poczucie ekonomicznego oywienia. Masy pozostaway pod wraeniem sukcesw polityki zagranicznej. Odwane posunicia na arenie midzynarodowej leczyy uraon dum narodow. Ju wkilka miesicy po przejciu wadzy Hitler owiadczy, e Niemcy wystpuj zLigi Narodw. Jego celem stao si teraz uwolnienie rodakw od ogranicze narzuconych przez traktat wersalski izdobycie tzw. przestrzeni yciowej dla rasy panw. Wymagao to przygotowania kraju do wojny. Wlatach 19351936 Hitler ogosi przywrcenie powszechnej suby wojskowej oraz budow lotnictwa wojskowego. W1936 r. dokona remilitaryzacji Nadrenii, awrok pniej zawar korzystne sojusze polityczne iwojskowe zWochami iJaponi tworzc o RzymBerlinTokio. Ukoronowaniem sukcesw nazistw na arenie midzynarodowej byo dokonanie wmarcu 1938 r. Anschlussu Austrii pod hasem Jeden nard, jedna Rzesza, jeden wdz, oraz zajcie na pocztku padziernika tego roku czeskich Sudetw. Nastpio to w wyniku zorganizowanej 2829 wrzenia 1938 r. midzynarodowej konferencji wMonachium, na ktrej Wielka Brytania iFrancja zgodziy si, za cen zachowania pokoju zHitlerem, na rozbir Czechosowacji. Niemcy byli przekonani, e nazici realizuj marzenie wielu pokole. Dlatego byoby wielkim bdem sdzenie, e program partii nazistowskiej wprowadzany by przy pomocy terroru iprzymusu. Wrzeczywistoci ogromna wikszo spoeczestwa bya entuzjastycznie nastawiona do nowego reimu, bd te chtnie go wspieraa. ZASTANW SI yy Wyjanij, jak to si stao, i wcigu zaledwie kilku miesicy Niemcy zpastwa demo kratycznego przeksztaciy si w pastwo totalitarne? Czy podobna sytuacja moe si powtrzy? yy Na przykadzie Niemiec nazistowskich przedyskutuj rol propagandy w polityce pa stwa totalitarnego. yy Jak mona wyjani przychylny stosunek wikszoci spoeczestwa niemieckiego do poli tyki prowadzonej przez reim hitlerowski?
133
VII.2. Antysemityzm pastwowy polityka dyskryminacji ydw

Wkrtce po dojciu do wadzy nazici przystpili do kontynuowania kampanii skierowanej przeciwko ydom. Tym razem prowadzono j innymi rodkami ni poprzednio. Walk antyydowsk, ze sfery ideologicznej ipropagandowej, przeniesiono na grunt administracyjno-prawny. Przy wykorzystaniu konstytucyjnych uprawnie izaostrzonych rodkw przystpiono do systematycznego wykluczania ludnoci ydowskiej zycia publicznego ispoecznego Niemiec. Rozpoczynano od zastraszania, agdy to nie skutkowao posuwano si do aktw przemocy anawet terroru. Sukcesywnie wydawano zarzdzenia dyskryminujce iszkalujce ludno ydowsk. Ju wmarcu 1933 r. ulice gwnych miast niemieckich stay si widowni pierwszych, inspirowanych przez grupy szturmowe SA, atakw, ktrych celem stali si ydzi. Kiedy prasa zagraniczna donosia opanujcym wNiemczech terrorze, nazici dla obrony jak wtedy argumentowano przed zagraniczn propagand grozy zorganizowali 1 kwietnia masow akcj bojkotowania sklepw ydowskich, domw towarowych, ydowskich lekarzy iadwokatw. Wcelu zapewnienia skutecznoci tej akcji przed wejciem do sklepw postawiono umundurowanych, aczasem take iuzbrojonych ludzi, ktrzy zabraniali klientom wejcia do rodka. Firmy nalece do ydw znakowano gwiazd Dawida, wwitrynach sklepw farb pisano Niemcy! Strzecie si! Nie kupujcie niczego uydw, po ulicach jedziy samochody ztransparentami antyydowskimi. Pomimo faktu, e bojkot mia mie charakter pokojowy, wwielu miejscach wybijano szyby wwitrynach sklepowych, atakowano ich wacicieli.
Foto. VII. 7 Szturmowcy SA pikietujcy 1 kwietnia 1933 r. przed sklepem ydowskim w Berlinie. Jzef Goebbels tego dnia zapisa w swoim dzienniku: Spacerowaem po ulicach, aby zobaczy co si dzieje. Wszystkie ydowskie przedsibiorstwa s zamknite. Ludzie zSA stoj przed drzwiami. Wszdzie spoeczestwo okazuje pene poparcie. Dyscyplina jest przykadna. Co za imponujcy widok!
Poniewa bojkot nie przynis zamierzonych rezultatw, nazici podjli nowe kroki. Wdniu 10 maja zorganizowali, niespotykan od czasw redniowiecza, akcj palenia ksiek autorw ydowskich iprzeciwnikw reimu hitlerowskiego. Na polecenie ministra propagandy Goebbelsa sporzdzono czarn list zakazanych ksiek, na ktrej znalazy si uznane za obce duchowi narodowemu prace: Woltera, Lessinga, Marksa, Heinego, Freuda, Einsteina, Heinricha, Manna, Brechta iwielu innych. Muzyka, teatr, film, malarstwo zostay znazyfikowane. Prawie cae wcze134
sne niemieckie rodowisko literackie zmuszone zostao do emigracji. Jednoczenie dokonywano licznych napadw na synagogi ilokale ydowskie.
Fot. VII. 8 Przeciwnikami, ktrych naleao zniszczy, byli nie tylko ludzie, ale i wytwory ich umysu ksiki. 10 maja 1933 r. w Berlinie i innych miastach uniwersyteckich nazici urzdzili publiczne palenie ksiek obcych rasowo autorw.
W walce propagandowej posugiwano si oszczerstwami, wskazujc ydw jako nieprzyjaci pastwa. Prasa oskaraa ich ospowodowanie wszelkich problemw, zktrymi borykay si wwczas Niemcy. ydw na wiecie przedstawiano jako wrogw, ktrzy zagraaj dobrobytowi Rzeszy ipokojowi. TEKST RDOWY
Bernard Singer dziennikarz ipublicysta obserwowa palenie ksiek wKrlewcu. Wswojej relacji ztego wydarzenia pisa: [] Zapowiadano na 10 maja wielk parad ognia, nie sztucznego zfajerwerkw iogni bengalskich, ale ze stosw ksiek zoonych na specjalnym placu. Ceremonia palenia ksiek miaa wypa najuroczyciej wKrlewcu. Tu bowiem znajduj si najwiksze ksigarnie Niemiec inajwiksze ksigozbiory. Na godzin szst wieczr zoono ju na Trommelplatz kilka tysicy ksiek. Zanim jeszcze miano jednak spali ofiary, postanowiono je przedtem zbezczeci, znca si tak, jak kilka tygodni przedtem nad ludmi. Zdarto przedtem oprawy, rozerwano ksiki na kartki, uoono ogromny wysoki stos. Plac otoczyli ze wszystkich stron studenci, ktrzy wmaszerowali wszyku bojowym. Cz studentw zjawia si wmundurach Oddziaw Szturmowych. [] Na Trommelplatz miano wskrzesi redniowiecze; studenci ustawieni pkolem zopaskami swastyki na ramionach izpochodniami wrku, szturmowcy zwzniesionymi do gry rkoma, przywdcy krccy si koo wielkiego stosu ksiek, jak oprawcy koo szubienicy, mieli stanowi cakowite to okresu tpienia myli ludzkiej ipalenia filozofw na stosie. Rzucano wtum jakie okrzyki, starano si zowrogo podnieci publiczno przeciw ksikom lecym na stosie, ale nikt widocznie zobecnych nie wcha ksiek skazanych na spalenie inie mia im osobicie nic do zarzucenia. Okrzyki przeciwko palonym autorom giny wic bez echa. [...] Parada na Trommelplatz wypada na og niepowanie. [...] To, co pokazano 10 maja na placu publicznym, byo tylko obraz lecego koo starego kocioa przy uniwersytecie profesora Immanuela Kanta. Byo tylko hitlerowsk krytyk czystego rozumu.
135
Fot. VII. 9 Niemiecki plakat reklamujcy wystaw Der ewige Jude (Wieczny yd), otwart w Monachium 8 listopada 1937 r. W karykaturalny sposb przedstawia on ortodoksyjnego yda, trzymajcego wjednej rce gar zotych monet, awdrugiej pejcz. Pod pach dziery map Niemiec znarysowanym na niej sierpem imotem symbolem bolszewickiego komunizmu.
ZASTANW SI Sprbuj zinterpretowa wymow tego plakatu. Jakie uczucia do ydw chcieli wzbudzi twrcy plakatu uzwiedzajcych wystaw? Jakie emocje budzi wtobie ten plakat? Sprbuj je nazwa iopowiedzie jak si znimi czujesz. Jednym znajwaniejszych narzdzi nazistowskiej propagandy by wydawany od 1923 r. wNorymberdze przez Juliusa Streichera antysemicki tygodnik Der Strmer (Napastnik). Wlatach dwudziestych by najpoczytniejszym periodykiem nazistowskim wBawarii. Po 1933 r. jego nakad sign kilkuset tysicy egzemplarzy, docierajc do kilku milionw czytelnikw zterenu caych Niemiec. Na amach pisma ukazyway si proste wformie inapastliwe wtreci artykuy antyydowskie. Nawizyway one do historycznych rde antysemityzmu, przy ich prezentacji szczegln wag przykadano do wykorzystania ilustracji ikarykatury. Celem ich byo wzbudzenie wspoeczestwie niemieckim obrzydzenia do ludnoci ydowskiej poprzez wytworzenie przeraajcego ipozbawionego cech ludzkich wizerunku yda. Bez wtpienia pomogo to wzmocni wspoeczestwie przekonanie, jakoby ydzi nie byli istotami ludzkimi. Dlatego od czasu do czasu redaktorzy pisma zapewniali swoich czytelnikw, e ich gwnym zadaniem jest doprowadzenie do odseparowania Niemcw od ydw.
Fot. VII. 10 Okadka pisma Der Strmer zmaja 1934 r., na ktrej zamieszczono karykatur przedstawiajc rzekomy mord rytualny dokonywany przez ydw na chrzecijaskich dzieciach. Antysemickie karykatury zamieszczane wtym pimie miay utwierdza przekonanie czytelnikw orealnym zagroeniu ydowskim.
ZASTANW SI Do jakich wydarze z przeszoci nawizywano, za mieszczajc na okadce pisma karykatur? Jak rol wyznaczono pismu Der Strmer? Niezalenie od akcji bojkotowej i propagandowej, od kwietnia 1933 r. zaczto sukcesywnie wprowadza szereg ustaw dyskryminujcych ludno ydowsk. Pierwsze prawo
136
antyydowskie zostao ustanowione 7 kwietnia. Do prawodawstwa niemieckiego wprowadzono wwczas nowe pojcie nie-Aryjczyk, ktrym to mianem okrelano yda bd osob pochodzenia ydowskiego. Rozrnienie to powodowao wiele ogranicze dla nie-Aryjczykw: zamknito im dostp do policji, suby publicznej, wszelkich urzdw, wszczeglnoci pastwowych, notarialnych, sdziowskich. Rwnoczenie przystpiono do usuwania osb pochodzenia ydowskiego zycia kulturalnego ispoecznego. ydzi zostali take pozbawieni moliwoci pracy wmediach. Zamknito im dostp do szkolnictwa pastwowego, ana wyszych uczelniach wprowadzono numerus clausus. Wszystkie te poczynania miay na celu psychologiczne przygotowanie spoeczestwa niemieckiego do zaakceptowania sankcjonowanej prawem segregacji rasowej. Partia nazistowska zorganizowaa zakrojon na szerok skal kampani propagandow, celem ktrej byo zwrcenie uwagi na konieczno wprowadzenia jasnych regulacji prawnych dotyczcych kwestii ydowskiej. Wcaych Niemczech stawiano znaki ostrzegajce ydw przed wchodzeniem do restauracji, publicznych parkw czy nawet poszczeglnych miejscowoci. Dzieci imodzie niemieck uczono wszkoach rozpoznawa yda po jego wygldzie zewntrznym irysach twarzy. ZASTANW SI yy Wyjanij, na czym polegaa zmiana polityki nazistw wobec ydw niemieckich po 1933 r. yy Wjakiej sytuacji znalaza si ludno ydowska wNiemczech po dojciu do wadzy Hitlera? Jakim represjom iszykanom zostaa poddana? yy Jakie rodki podjli nazici celem psychologicznego przygotowanie spoeczestwa nie mieckiego do zaakceptowania sankcjonowanej prawem segregacji rasowej?
Fot. VII. 11 Zgodnie z zaoeniami rasistowskiego pastwa powszechne nauczanie wykorzystano do szerzenia nienawici rasowej iantysemityzmu. Do programw nauczania wprowadzono obowizkowe wykady znauk rasowych. Wpodrcznikach szkolnych tumaczono uczniom rnice rasowe pomidzy Aryjczykami a innymi mniej wartociowymi rasami. Ju kilkuletnie dzieci uczono rozpoznawa yda po cechach fizycznych. yd, jako przedstawiciel rasy semickiej, mia by opasy, niady, zhaczykowatym nosem, peen zoci. Jego przeciwiestwem by Niemiec silny, jasnowosy iszczliwy. Na ilustracji ze szkolnego podrcznika, uywanego w niemieckich szkoach wlatach trzydziestych, ucze przy tablicy wyjania kolegom, e ydowski nos ma ksztat cyfry sze. Podpis pod ilustracj gosi: Nos ydowski jest na kocu zawinity. Swoim wygldem przypomina szstk.
ZASTANW SI yy Opisz wasnymi sowami sytuacj przedstawion na ilustracji. yy Jak oceniasz wpajanie dzieciom na lekcjach szkolnych teorii rasistowskich?
137
yy Czy uwaasz, e rasizm iantysemityzm s zjawiskami nalecymi do przeszoci? yy Czy spotkae si zprzejawami rasizmu lub antysemityzmu, lub onich syszae? Co onich sdzisz? TEKST RDOWY
Interesujcym rdem do poznania atmosfery wNiemczech przed wprowadzeniem ustaw norymberskich s dzienniki Victora Klemperera, niemieckiego intelektualisty ydowskiego pochodzenia, ktry przey wojn wNiemczech. 21 lipca, niedziela Nagonka na ydw iatmosfera pogromu nasila si zkadym dniem. Strmer, przemwienia Goebbelsa (wytpi jak pchy ipluskwy), akty przemocy wBerlinie, Wrocawiu, wczoraj take tu, na Prager Strae [wDrenie]. Nasila si take walka przeciwko katolikom oraz wrogom pastwa oreakcyjnym ikomunistycznym nastawieniu. [...] 11 sierpnia, niedziela Nagonka na ydw nasila si niepomiernie, jest owiele gorsza ni wczasie pierwszego bojkotu; gdzieniegdzie zaczynaj si pogromy, liczymy si wic zewentualnoci, e zatuk nas tutaj niebawem na mier. Nie ssiedzi, ale nettoyeurs*, ktrych tu i wdzie obsadza si w roli wyrazicieli duszy narodu. Na tabliczkach przystankw tramwajowych (...): Kto kupuje uyda jest zdrajc narodu, woknach wystawowych sklepikw (...) sentencje iwiersze zrnych epok, autorw ikontekstw (...) pene obelg (...); wszdzie Strmer znajobrzydliwszymi historiami ohabicielach rasy idzikie przemwienia Goebbelsa iwnajrniejszych miejscach jawne akty przemocy.
* (fr.) czyciochy
ZASTANW SI yy Jaka bya atmosfera wNiemczech przed wprowadzeniem ustaw norymberskich? yy Co chcieli osign nazici prowadzc do eskalacji nienawici do ydw? VII. 2. 1. Rasizm zinstytucjonalizowany ustawy norymberskie Rasistowskie prawo wprowadzono wycie decyzj parlamentu wpostaci tzw. ustaw norymberskich, ktre zostay przyjte podczas wyjazdowego posiedzenia Reichstagu wNorymberdze 15 wrzenia 1935 r. Wprowadzay one separacj biologiczn ludnoci ydowskiej od Niemcw. Czyniy zydw obywateli drugiej kategorii, pozbawionych praw obywatelskich. Wmyl wydanych wtedy ustaw Oobywatelstwie Rzeszy oraz Oochronie krwi niemieckiej ihonoru obywatelem Rzeszy nie moga by osoba pochodzenia ydowskiego, poniewa nie bya krwi niemieckiej. ydem by ten, ktrego przynajmniej trzej dziadkowie byli pod wzgldem rasowym pochodzenia ydowskiego.
138
TEKST RDOWY
Ustawodawstwo nazistowskie. Ustawa oochronie niemieckiej krwi iczci z15 wrzenia 1935 r. Sejm Rzeszy przepojony wiadomoci tego, e czysto krwi niemieckiej stanowi warunek dalszego trwania narodu niemieckiego ioywiony niezomn wol zabezpieczenia Niemieckiego Narodu po wszystkie czasy uchwali jednomylnie nastpujc uchwa, ktr niniejszym ogaszamy: 1. Zawieranie maestw midzy ydami iniemieckimi poddanymi krwi niemieckiej albo pokrewnej jest zakazane. Maestwa zawarte wbrew temu zakazowi s niewane take, gdy dla obejcia niniejszego zakazu zawarte zostan za granic. [...] 2. Pozamaeskie stosunki midzy ydami aniemieckimi poddanymi krwi niemieckiej albo pokrewnej s zakazane. 3. ydom nie wolno zatrudnia wgospodarstwie domowym kobiet, niemieckich poddanych, krwi niemieckiej albo pokrewnej wwieku poniej 45 lat. 4. Zakazuje si ydom uywania flag obarwach narodowych niemieckich. [...] 5. (1) Kto naruszy zakaz zawarty w 1., podlega karze wizienia. (2) Kto naruszy zakaz zawarty w 2., podlega karze aresztu lub wizienia. Pierwsze rozporzdzenie wykonawcze do ustawy oobywatelstwie Rzeszy z14 listopada 1935 r. 3. Jedynie obywatelowi Rzeszy, jako posiadajcemu prawa polityczne, przysuguj prawa wyborcze iprawo piastowania urzdu publicznego. [...] 4. (1) yd nie moe by obywatelem Rzeszy. Nie przysuguj mu prawa wyborcze; nie moe piastowa urzdu publicznego. (2) Urzdnicy ydzi przechodz zdniem 31 grudnia 1935 r. wstan spoczynku. 5. (1) ydem jest osoba majca wrd krewnych wstpnych II stopnia [dziadkw] co najmniej trzech przodkw pochodzenia rasowego ydowskiego. (2) Za yda uznaje si te osob, niemieckiego poddanego, mieszaca bdcego wnukiem dwch przodkw pochodzenia ydowskiego [...]
ZASTANW SI yy Po przeczytaniu powyszych tekstw zastanw si, jakiego rodzaju s to rda historycz ne? Do analizy jakich zagadnie mog by one przydatne? yy Jakie kwestie regulowano wustawodawstwie norymberskim? yy Dlaczego uznaje si je za ustawodawstwo rasistowskie? yy Jakimi kryteriami posuono si przy definiowaniu pochodzenia ydowskiego? Powysze regulacje prawne wyczay spoeczno ydowsk zycia politycznego, spoecznego ikulturalnego Niemiec. Pozbawiay prawa obywatelstwa Rzeszy atym samym prawa wyborczego, piastowania stanowisk publicznych, suby wojskowej. Uniewaniono maestwa zawarte midzy ydami aobywatelami krwi niemieckiej. Utrzymywanie pozamaeskich stosunkw seksualnych ydw zNiemcami uznane zostao za przestpstwo kryminalne.
139
Fot. VII. 12 Zwizki pozamaeskie ydw zNiemkami byy pitnowane publicznie. Na zdjciu Niemka iyd ztabliczkami, ktre informoway przechodniw o ich pozamaeskim zwizku, awic czynie niezgodnym zustawami norymberskimi.
ZASTANW SI W jaki sposb para ludzi zo staa ukarana za rasowy wystpek? Jak funkcj mogo peni pu bliczne napitnowanie osb amicych ustawy norymberskie? TEKST RDOWY
W1939 r. sd we Frankfurcie skaza na miesic pobytu wwizieniu yda, ktrego wina polegaa na przypatrywaniu si pitnastoletniej dziewczynie na ulicy ogodzinie jedenastej przed poudniem. Wwyroku sdu czytamy: Zachowanie oskaronego miao wyranie erotyczne podoe imogo mie na wzgldzie wycznie zblienie si do dziewczcia, ktre wzbudzio wnim zainteresowanie. Do niczego nie doszo tylko dlatego, e wiadek [dziewczyna] odmwi wsppracy [z oskaronym] i wezwa policj. Postawa ydowskiego obwinionego charakteryzowaa si brakiem poszanowania dla niemieckiej dziewczyny oraz pogard dla wiadka, gdy oskarony najwyraniej przyj, e uda mu si zbliy do dziewczyny za spraw wyzywajcego zachowania. [...] Mimo, e oskarony nie wykazywa dalszych zamiarw wobec wiadka, to jego rzucajcej si w oczy postawy nie sposb inaczej zinterpretowa.
ZASTANW SI yy Oco zosta oskarony podsdny sdu we Frankfurcie? yy Wjaki sposb sd uzasadni wyrok? yy Sprbuj na tym przykadzie oceni praworzdno sdw nazistowskich wydajcych tak surowe wyroki wobec ydw. Zakazano ydom zatrudniania chrzecijan wwieku poniej 45. roku ycia wcharakterze suby domowej. Rozpoczto konfiskat mienia ydowskiego, wydano zakaz kupowania samochodw, przedmiotw wartociowych, telefonw, anawet gazet czy zwierzt domowych. Odtd ydzi niemieccy byli poddanymi Rzeszy bez adnych praw obywatelskich. Ustawy norymberskie zbiene z doktryn rasistowsk, stay si podstaw do systematycznego imasowego przeladowania ydw wlatach nastpnych. Zmieniy one nazizm rasistowski w prawo pastwowe. Nie tylko legitymoway wykluczanie ydw ze struktur spoeczestwa niemieckiego, ale take dostarczyy nazistom uzasadnienia dla organizowania wystpie
140
antysemickich, wprzyszoci. Niezwocznie przystpiono do masowych aresztowa iwzniecania nowych ekscesw antyydowskich. Osoby oskarane obezczeszczenie rasy byy aresztowane a nastpnie kierowane do obozw koncentracyjnych. Ustawy norymberskie dostarczyy nazistom podstawy dla podejmowania nowych rodkw prawnych skierowanych przeciwko ydom. Do 1939 r. wydano wNiemczech ponad dwa tysice dodatkowych ustaw irozporzdze antyydowskich. Rozporzdzenia te usuway ydw zweterynarii (1936), profesury iodbieray im prawo nauczania we wszystkich kategoriach szk (1937), wydalay reszt studentw ydowskich z wyszych uczelni (1938), wykluczay farmaceutw, lekarzy (1937) i dentystw (1938) zpublicznej suby zdrowia. W1936 r. ataki przeciwko ludnoci ydowskiej czciowo zostay zawieszone wzwizku zodbywajcymi si w Berlinie Igrzyskami Olimpijskimi, ale ju na pocztku 1938 r. przeladowania ydw wznowiono ze zdwojon si. Warto nadmieni, i zaraz po Anschlussie Austrii rozpoczto tam grabie ydowskiego mienia, niezwocznie te wprowadzono wszelkie niemieckie dekrety antyydowskie.
Fot. VII. 13 Austriaccy faszyci zachcani przez swych niemieckich towarzyszy zmuszaj wiedeskich ydw do czyszczenia ulic. Temu ponianiu godnoci czowieka zawsze przyglday si tumy gapiw mieszkacw Wiednia, wrd ktrych byy dzieci i modzie.
ZASTANW SI yy Opisz wasnymi sowami sytuacj pokazan na zdjciu. Co ono przedstawia? yy Zwr uwag na zachowanie modziey idzieci przygldajcych si zmuszaniu ydw do czyszczenia ulicy. Zastanw si jaki stosunek do tych upokorzonych ludzi ksztatowany by wrd modziey. Zintensyfikowaniu ulegy dziaania, majce na celu przejcie wasnoci ydowskiej w Rzeszy. Wcelu uatwienia jej konfiskaty wkwietniu nakazano obowizkow rejestracj wasnoci pozostajcej wposiadaniu ludnoci ydowskiej. Wielu ydw zmuszono do odsprzeday swoich firm poniej ich wartoci rynkowej. Dla atwiejszej identyfikacji wadze nakazay ydom, ktrzy nie nosili ydowskich nazwisk, dodatkowo przyjcie imion ydowskich: Izrael lub Sara, oraz zaczto stemplowa paszporty liter J.
141
142
Mapa 6: Przeladowania ydw wNiemczech w latach19331939
ZASTANW SI yy Jakie formy przybray przeladowania ydw wNiemczech? yy Jak rol wnazistowskim systemie terroru pastwowego peniy obozy koncentracyjne? Wska je na mapie.
Fot. VII. 14 Paszport wystawiony na nazwisko Sara Rosenberg 23 stycznia 1939 r. Po lewej stronie widnieje dua litera J Jude.
ZASTANW SI Czemu miao suy nadawa nie ydowskich imion zasymilowanym ydom? Dlaczego postanowiono stem plowa ydowskie paszporty liter J? 27 wrzenia 1938 r. Niemcy rozpoczli aresztowania wrd emigrantw ydowskich zPolski, ktrzy posiadali obywatelstwo polskie z zamiarem ich wydalenia z Niemiec. Pretekstem do tych dziaa stao si rozporzdzenie wadz polskich, zgodnie z ktrym do 29 padziernika wszyscy obywatele polscy przebywajcy za granic zobligowani zostali do dokonania potwierdzenia swoich paszportw wPolsce. Wprzeciwnym razie nie mogliby ju nigdy legalnie wrci do kraju. Rozporzdzenie to Niemcy wykorzystali dla wytumaczenie deportacji okoo 17 tysicy ydw, ktrych pod eskort policji iSS pocigami odtransportowano do granicy zPolsk. Wadze polskie zezwoliy na wjazd okoo 10 000 ydw, pozostaych umieszczono wpooonym przy granicy zNiemcami Zbszyniu w nadziei, i dua liczba ydw w pobliu granicy wywrze nacisk na rzd niemiecki wtrakcie negocjacji polsko-niemieckich nad ich dalszym losem. Wstyczniu 1939 r. doszo do zawarcia umowy pomidzy Polsk aNiemcami. Niemcy zezwolili deportowanym ydom na powrt do Rzeszy celem zakoczenia swoich interesw aPolacy zgodzili si na przyjcie kilkunastu tysicy osb, rodzin tych, ktrych wypdzono wpadzierniku. Sprawa wydalenia ydw, obywateli polskich, zNiemiec bya czci polityki rzdu hitlerowskiego, ktry stosujc groby inacisk dyplomatyczny wobec innych pastw, dy do takiego uregulowania zagadnienia ydowskiego, aby mc wodpowiednim momencie zrealizowa swj plan wyniszczenia ydw. ZASTANW SI yy Co oznaczao dla ydw niemieckich wprowadzenie ustaw norymberskich? Jakie byy ich konsekwencje? yy Przypomnij sobie program NSDAP izastanw si, ktre zjego punktw udao si nazistom zrealizowa? VII. 2.2. Noc krysztaowa pogrom niemieckich ydw W 1938 r Niemcy znajdoway si w katastrofalnej sytuacji finansowej, spowodowanej kolosalnymi wydatkami na przygotowania wojenne, trudnociami dewizowymi, zadueniem wobec zagranicy. T nader trudn sytuacj finansow usiowano poprawi za pomoc konfiskaty mienia ydowskiego. Zapowiedzi penej grabiey wasnoci ydowskiej wRzeszy byo owiadczenie Her143
mana Gringa zpadziernika 1938 r., ktry na tajnej konferencji wkancelarii Ministerstwa Lotnictwa owiadczy, e naley ydw zupenie usun zycia gospodarczego przy uyciu wszelkich dostpnych rodkw. Niezwocznie przystpiono do organizowania oglnokrajowej akcji antyydowskiej, ktra miaaby zapocztkowa iuzasadni zagrabienie wasnoci ydowskiej. Na waciwy pretekst nie trzeba byo dugo czeka. 7 listopada 1938 r. zosta zamordowany sekretarz niemieckiej ambasady wParyu Ernst von Rath. Zamachowcem okaza si Herschel Grynszpan mody yd, ktrego rodzin wpadzierniku deportowano zNiemiec do Polski. Czynu swego dokona wodwecie za to, co spotkao wypdzonych ydw azwaszcza jego rodzin, ktra potem popada wndz. Zabjstwo von Ratha wykorzysta Goebbels do propagandowego przygotowania masowego pogromu na niespotykan od stuleci skal. Pogrom ten, eufemistycznie nazwany noc krysztaow (Kristallnacht) od odamkw szka zacielajcych niemieckie ulice, oficjalnie okrelany by jako protest spontaniczny jednak wrzeczywistoci przygotowany zosta iosobicie kierowany przez szefa Sipo iSD Reinharda Heydricha. Dnia 9 listopada wysa on telegram do wszystkich dowdcw policji iszefw gestapo zzawiadomieniem, e wnajbliszym czasie bd w caych Niemczech zorganizowane akcje antyydowskie, szczeglnie przeciw gminom ydowskim, synagogom... Udzieli jednoczenie instrukcji, jak naley go organizowa, zkim wsppracowa oraz jak postpowa zydami. Wcigu kilku godzin rozpoczy si rozruchy. Tuczono szyby wsklepach ydowskich, pldrowano ich magazyny, setki synagog idomw ydowskich stano wpomieniach, wielu ydw byo atakowanych fizycznie. Dziao si to wszystko wobecnoci izprzyzwoleniem policji. Stra poarna interweniowaa tylko wtedy, gdy ogie rozprzestrzenia si na inne budynki.
Fot. VII. 15 Zniszczona witryna sklepu ydowskiego wBerlinie wczasie nocy krysztaowej.
Bilans nocy krysztaowej by przeraajcy. W caej Trzeciej Rzeszy zamordowano 91 ydw, 30 tys. aresztowano iosadzono w obozach koncentracyjnych w Dachau, Sachsenhausen i Buchenwaldzie, gdzie poddano ich brutalnemu traktowaniu, wwyniku czego wielu zmaro. Spalono 267 synagog, dziesitki domw modlitwy, setki mieszka prywatnych. Bezczeszczono cmentarze ydowskie wwielu miastach imiasteczkach niemieckich. Rozbito dziesitki tysicy szyb oszacunkowej wartoci 6 milionw marek. Materialne szkody wyrzdzone ydom tej nocy oszacowano na kilkaset milionw marek.
144
TEKST RDOWY
Naoczny wiadek wydarze nocy krysztaowej wBerlinie Erich Kstner relacjonowa: Kiedy 10 listopada 1938 r. okoo trzeciej nad ranem wjechaem takswk wberlisk Tauenzien, zobu stron dobieg mnie brzk tuczonego szka. Haas by taki, jakby przewracano tuziny wypenionych szkem wagonw. Wyjrzaem ztakswki izobaczyem, po lewej ipo prawej, przy co pitym mniej wicej domu mczyzn, zktrych kady biorc potny zamach dugim stalowym prtem rozbija okno wystawowe. Ledwie zrobi swoje zjedn witryn, miarowym krokiem szed do nastpnego sklepu inie naduywajc energii zabiera si za kolejn, ca jeszcze szyb. Oprcz tych mczyzn, ubranych wczarne bryczesy, buty do konnej jazdy icywilne kurtki, jak okiem sign nie byo ywej duszy. Takswka skrcia wKurfrstendamm. Tu wregularnych odstpach stali mczyni idugimi prtami rozbijali ydowskie wystawy. Wydawao si, e kady ma pensum, jakie pi do dziesiciu domw. Kaskady szka sypay si irozpryskiway na bruku. Cae miasto zdawao si wypenia tylko iwycznie brzk trzaskajcego szka. Inny wiadek Eric Lucas, nastolatek zwioski Hoengen niedaleko Akwizgranu relacjonowa: ... nagle rozleg si gony okrzyk Precz zydami itum uzbrojony wsiekiery icikie moty kowalskie ruszy wkierunku maej synagogi [...] wyamano drzwi itum, zkrzykiem imiechem, wdar si do Domu Boego. [...] trzech mczyzn rozbio wit skrzyni iwyrzucio przechowywane wniej zwoje Tory. Rzucili je zwoje, ktre trway wswej milczcej godnoci, okryte niebieskim iczerwonowinnym aksamitem, przyozdobione srebrnymi koronami, naoonymi na drki, ktre podtrzymyway zwoje podczas naboestwa wrzeszczcemu ikrzyczcemu tumowi, ktry wypeni wntrze niewielkiej synagogi. Ludzie chwycili zwoje ijakby grajc wpik, podrzucali je do gry. Podrzucane zwoje wyrzucono wkocu na ulic. Kobiety porway czerwony iniebieski aksamit ikady prbowa zabra chocia fragment srebrnych ozdb zwojw. Nagie iotwarte zwoje leay na jesiennej botnistej drodze; dzieci deptay je irway na strzpy pergamin, na ktrych spisano Prawo Mojeszowe to samo Prawo, ktre rozrywajcy je teraz na strzpy, prbowali przyswoi sobie od ponad tysica lat.
ZASTANW SI yy Przypomnij sobie pogromy ydw z lat wczeniejszych i sprbuj porwna je z noc krysztaow . Jakie zauwaasz podobiestwa, ajakie rnice? VII. 2.3. Dalsze ograniczenia praw iaryzacja kraju Zgodnie zzamierzeniami zaraz po pogromie nazici przystpili do zintensyfikowania aryzacji kraju. ZAPAMITAJ
ARYZACJA przejmowanie mienia ydowskiego przez Niemcw. Proces ten dzieli si na dwa okresy: 1) 19331938 stopniowe usuwanie ydw zycia gospodarczego Niemiec; 2) po 1938 r. przymusowe wywaszczanie ydw na drodze kontrybucji ikonfiskaty majtku.
145
Przedsiwzito take wiele nowych krokw antyydowskich, odecydujcym znaczeniu dla ydw niemieckich. Gwne postanowienia zapady 12 listopada 1938 r. podczas tajnej narady zorganizowanej przez Gringa. Obecni na naradzie przywdcy nazistowscy dokonali oceny sytuacji powstaej wRzeszy po nocy krysztaowej iwytyczyli zadania na najblisz przyszo. Decyzje tam podjte wpyny wsposb znaczny na dalsze losy ydw wRzeszy. Wiele zuchwa podjtych na konferencji wprowadzono wycie wtrybie natychmiastowym. Wtym samym dniu ukazao si rozporzdzenie onaoeniu na spoeczno ydowsk kontrybucji wwysokoci 1,25 miliarda marek, rzekomo aby pokry szkody powstae podczas pogromu. Nastpnie wydano rozporzdzenie ozakazie od 1 stycznia 1939 r. prowadzenia przez ydw wszelkich przedsibiorstw. ydom zabroniono nabywania nieruchomoci, zakazano udziau wtargach ijarmarkach. Ponadto zostali zobowizani do usunicia wszelkich zniszcze inaprawy szkd powstaych podczas pogromu. Wkocu listopada wydano rozporzdzenie ograniczajce ydom prawo do swobodnego poruszania si ikorzystania ze rodkw komunikacji. Wgrudniu wprowadzono zakaz uczszczania do kin, teatrw, czytelni, ani, parkw itd. Wreszcie dokonano konfiskaty majtkw, zablokowano konta bankowe, zakazano sprzeday kosztownoci idzie sztuki. Zarzdzenia te spowodoway drastyczne pogorszenie si sytuacji materialnej ydw wRzeszy. Bardzo szybko postpowa proces pauperyzacji ludnoci. Jak si potem okazao, to cakowite wywaszczenie ydw wNiemczech, ktre miao zwizek zdeniami do wykorzystania skonfiskowanego mienia ydowskiego na rzecz rozwoju potencjau zbrojeniowego, byo tylko pocztkiem kolejnych zbrodniczych zarzdze, ktrych jednak terminy wprowadzania zaleay od rozwoju sytuacji politycznej wwiecie. ZASTANW SI yy Wyjanij wasnymi sowami, jak rozumiesz pojcie aryzacji kraju. Zastanw si, jaki by cel irezultaty tych dziaa? VII. 2.4. Zy przykad niemiecki antysemityzm ijego oddziaywanie na inne kraje Sytuacja wNiemczech nie pozostawaa bez wpywu na inne kraje europejskie. Wwielu znich pogorszenie sytuacji ekonomicznej wywoane oglnowiatowym kryzysem ekonomicznym prowadzio do radykalizacji pogldw spoecznych. Rosa popularno masowych ruchw iorganizacji, ktre wswych programach dziaania opowiaday si za siln wadz. Krytykowano demokracj iparlamentaryzm oskarajc je oniezdolno do skutecznej walki zkryzysem gospodarczym. Wtych okolicznociach starano si znale winnego tej sytuacji. Kozem ofiarnym stali si ydzi, ktrych czyniono odpowiedzialnymi nie tylko za nieudolne rzdy, ale iza spowodowanie kryzysu ekonomicznego. W atmosferze rosncej niechci do wyznawcw judaizmu hasa goszone przez nazistw wNiemczech znajdoway coraz wikszy odzew winnych krajach. Ruchy spoeczne anawet partie faszystowskie, skrajnie nacjonalistyczne iantydemokratyczne powstay i zyskiway coraz wiksze poparcie m.in. w Rumunii, na Wgrzech, we Francji i wielu innych krajach. Nurt faszystowski wRumunii reprezentowa powstay w1927 r. Legion Archanioa Michaa. W1930 r. przywdcom ruchu udao si zbudowa prn organizacj paramilitarn tzw. elazn Gwardi. Ruch faszystowski wRumunii mia tak due poparcie, e w1937 r. udao mu si utworzy parti polityczn iwej do parlamentu jako trzecia sia polityczna wpastwie. Podobnie wygldaa droga do wadzy faszystw na Wgrzech. Reprezentantem tego nurtu bya, zyskujca pod koniec lat 30. XX w., coraz wiksze poparcie spoeczne Partia Woli Narodowej. Od goda jakie wgierski ruch faszystowski przyj (krzy ze strza) zwolennicy iczonkowie ruchu faszystowskiego
146
na Wgrzech nazywani byli potocznie strzaokrzyowcami. Ruchy faszystowskie ireprezentujce je partie powstay take wtakich krachach jak: Francja, Belgia, Dania anawet Wielka Brytania iStany Zjednoczone. Faszyci kwestionowali porzdek spoeczny ipolityczny panujcy wwczesnym wiecie. Opowiadali si za siln wadz, gloryfikowali wasny nard, podkrelali rol religii wyciu czowieka ispoeczestwa. Cech charakterystyczn tego typu ruchw ipartii politycznych byo take poszukiwanie wewntrznego wroga, najczciej utosamianego zydami. ZASTANW SI yy Zastanw si, dlaczego hasa goszone przez nazistw znalazy posuch take winnych krajach Europy iwiata?
Fot. VII. 16 Take wPolsce, gdzie ya najwiksza liczba ydw, wlatach trzydziestych nasiliy si tendencje antysemickie. Skrajnie prawicowo-narodowe organizacje ipartie polityczne formuoway program izolacji ydw lub wradykalnej postaci usunicia ich zPolski, czyli nakonienia do emigracji. Dobitnie wyraa to plakat wyborczy Obozu Narodowego z1938 r. Haso na plakacie brzmi: ydzi do ghetta! Chcesz wypdzi ydw gosuj na Obz Narodowy.
ZASTANW SI Jakie ugrupowanie polityczne wPolsce byo zwo lennikiem pozbycia si ydw zkraju? I jaki mg by cel propagandowy tego plakatu. Jaki efekt chcieli osign jego autorzy? Co na podstawie plakatu mona powiedzie owiatopogldzie iprogramie politycznym ugrupowania politycznego, ktre posugiwao si nim wczasie wyborw 1938 r.? VII.2.5. wiat nie chce wicej ydw. Ograniczenia emigracji ydowskiej Usankcjonowany prawami pastwowymi antysemityzm skania wielu Niemcw ydowskiego pochodzenia do opuszczenia kraju iudania si na emigracj. Wsumie wlatach 19331938 zNiemiec wyemigrowao, do rnych krajw wiata, okoo 190 tys. ydw, az Austrii po jej Anschllussie okoo 65 tys. Jednak emigracja ydw zNiemiec nie bya atwa, wikszo pastw na wiecie niechtnie przyjmowaa ydowskich emigrantw. Opinia demokratycznego wiata prbowaa wywiera wpyw na swe rzdy idomagaa si zezwolenia na imigracj uchodcw ydowskich zNiemiec. Pod wpywem opinii publicznej prezydent Stanw Zjednoczonych Franklin Delano Roosevelt zwoa 5 lipca 1938 r. midzynarodow konferencj wEvian wsprawie uchodcw. Na konferencji obecni byli przedstawicieli 32 pastw wiata, gwnie zkontynentu amerykaskiego. Celem konferencji bya wymiana informacji co do liczby ikategorii uchodcw, kwestie paszportowe oraz powoanie organizacji do rozwizania problemu emigracji uchodcw ydowskich. Niestety konferencja wEvian nie przyniosa spodziewanych efektw.
147
Fot. VII. 17 Wrd ydowskich uchodcw zNiemiec, ktrzy schronili si wHolandii, znajdowaa si rwnie rodzina Otto Franka. Podobnie jak wielu innych niemieckich ydw, Otto Frank wczasie I wojny wiatowej suy wniemieckiej armii. Jego dwie crki Anna iMargot urodziy si we Frankfurcie. Po dojciu Adolfa Hitlera do wadzy rodzina Frankw zdecydowaa si na emigracj do Amsterdamu, gdzie ojciec Anny bdzie prowadzi firm. Wkilka miesicy po urodzinach Anny wybucha wojna. Anna wprowadzonym przez siebie dzienniku zapisaa Po maju 1940 r. skoczyy si dobre czasy: najpierw wojna, potem kapitulacja, wkroczenie Niemcw idla nas ydw zaczo si pasmo udrk.Wkrtce jej starsza siostra otrzymaa wezwanie do zarejestrowania si. 6 lipca 1942 r. rodzina Frankw zaczyna si ukrywa w przygotowanej kryjwce na strychu oficyny nalecej do fabryki Otto Franka. 4 sierpnia 1944 r. ukrywajcy si zostali zdradzeni przez nieznanych Holendrw. Po aresztowaniu rodzin Frankw umieszczono wobozie wWesterbork, skd 3 wrzenia, ostatnim transportem zostali wywiezieni do Auschwitz. Anna wraz zsiostr Margot zostaa 28 padziernika 1944 r. przeniesiona do obozu Bergen-Belsen wNiemczech. Ich matka Edith zostaa wAuschwitz gdzie zmara zgodu iwyczerpania 6 stycznia 1945 r. Ojciec Otto doczeka wyzwolenia obozu Auschwitz. Znalaz si wgrupie 45 mczyzn i82 kobiet, ktrzy przeyli wojn zgrupy 1019 osb deportowanych zWesterborg. Margot zmara na tyfus pod koniec lutego bd na pocztku marca 1945 r. Wkilka dni po mierci siostry zmara take Anna. Jej dziennik odnaleziono iwydano w50 jzykach wiata wnakadzie przekraczajcym 20 milionw egzemplarzy. Naley on do najwartociowszych wiadectw Holokaustu.
Delegat Wielkiej Brytanii argumentowa, e jego kraj ze wzgldu na znaczn liczb bezrobotnych nie moe przyj uchodcw. Podobnych argumentw uy przedstawiciel Francji. Zkolei delegaci Belgii iHolandii, odmawiajc przyjcia uchodcw, zadeklarowali zbadanie moliwoci przyjcia ich wkoloniach.
Fot. VII 18 Karykatura zamieszczona wThe New York Times 3 lipca 1938 r., komentujca sytuacj ydw przed zbliajc si konferencj wEvian.
ZASTANW SI W jakiej sytuacji znaleli si niemieccy ydzi po dojciu A. Hitlera do wadzy? Wjaki sposb autor karykatury przedstawi t sytuacj?
148
Konferencja ograniczya si do szumnych deklaracji oraz wyraenia wspczucia dla ofiar reimu nazistowskiego wNiemczech. Wbrew daniom opinii publicznej nie zaprotestowaa przeciw hitlerowskiej polityce dyskryminacji ydw, nie przyja uchwa, zalecajcych rzdom pastw zachodnich zagodzenie ustaw imigracyjnych. Nawet Stany Zjednoczone, zezwalajce na przyjazd 27 tys. uchodcw rocznie, nie zdecydoway si na zwikszenie tego limitu. Jak wykazay cztery niezalenie od siebie przeprowadzone badania amerykaskiej opinii publicznej w1938 r. od 71% do 85% badanych sprzeciwiao si zwikszaniu kwoty emigracyjnej celem dopomoenia (ratowania) uchodcom. Podobnie zachowao si najwiksze imperium kolonialne wiata Wielka Brytania. Syjonistyczne organizacje ydowskie wNiemczech iinnych krajach domagay si od rzdu brytyjskiego zezwolenia na osiedlenie uchodcw wPalestynie, ktra od zakoczenia Iwojny wiatowej znajdowaa si jako terytorium mandatowe pod wadz Londynu. Tymczasem wlistopadzie 1938 r. podczas debaty parlamentarnej premier angielski zoy deklaracj, wktrej owiadczy: (...) Rzd brytyjski uwaa, e wobrbie imperium kolonialnego nie ma obszarw, na ktrych mona by osiedli wiksz liczb uchodcw (...) Prasa angielska wtrowaa premierowi, wskazujc jednoczenie, e inne pastwa europejskie mogyby przyczyni si do rozwizania zagadnienia emigracyjnego. Londyski Times sugerowa, e francuski Madagaskar moe sta si terenem szeroko zakrojonego osadnictwa. Propozycje przyjcia przez poszczeglne pastwa po 25 tys. uchodcw zostay konsekwentnie odrzucone przez Wielk Brytani, Francj, Szwajcari, Dani, Norwegi, Holandi iBelgi.
Fot. VII. 19 Ilustracj losu uchodcw ydowskich z Niemiec jest historia rejsu statku pasaerskiego St. Louis z 930 uchodcami ydowskimi z Niemiec na pokadzie. Statek ten opuci port w Hamburgu 15 maja 1939 r. i skierowa si na Kub. Peni nadziei pasaerowie liczyli, e otrzymaj w Stanach Zjednoczonych status uchodcw izostan przyjci wtym, jak im si wydawao, gocinnym kraju. Niestety, wporcie wHawanie dowiedzieli si, e na ld moe zej jedynie 29 osb! Pozostaym odmwiono prawa pozostania na Kubie akapitanowi nakazano opuszczenie portu. Przez nastpnych kilkanacie dni statek pywa wokolicach Miami wnadziei przyjcia uchodcw przez Stany Zjednoczone lub jedno zpastw Ameryki aciskiej. Wtej sprawie pasaerowie wysali nawet list to prezydenta Roosevelta, ale pozosta on bez odpowiedzi. Rzdy Kolumbii, Paragwaju iChile take odmwiy przyjcia uchodcw. Po 35 dniach bezowocnej eglugi statek by zmuszony wrci do Europy iwpyn do portu wAntwerpii wHolandii. Od samego pocztku losy uchodcw ledzone byy przez wiatowe media. Kroniki filmowe iprasa informoway opini publiczn olosach pasaerw St Louis. Dlatego rzdy Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii iHolandii, pod presj opinii publicznej, zgodziy si przyj 619 uchodcw. Niestety wikszo znich nie przeya wojny. Wobozach zagady igettach Europy Wschodniej zgino 660 z930 pasaerw statku. Wrd ocalonych znalazy si bliniaczki Renee iInnes Spanier. Ich rodzice otrzymali azyl wHolandii. Podczas wojny rodzina zostaa deportowana do obozu wWesterbork gdzie ojciec Renee iInes, Fritz Spanier by obozowym lekarzem. Po wojnie siostry wyemigroway do Stanw Zjednoczonych. 149
Fiasko planw emigracyjnych pozostawiao ydw w niezwykle trudnej sytuacji. Agresywna polityka Hitlera, nowe zdobycze terytorialne (Austria, czeskie Sudety), ijawne denie do rozstrzygni terytorialnych na korzy Niemiec na drodze wojny, pozostawiay na pastw nazistw nie tysice, ale miliony ydw. Rzd hitlerowski nie ukrywa, e dy do rozwizania kwestii ydowskiej przez usunicie jej zprzestrzeni yciowej Niemcw. Deportacja ydw europejskich miaa spowodowa wrezultacie ich fizyczne wyniszczenie, miaa im przynie Zagad. Sugerowa to na amach Strmera wmaju 1939 r. Julius Streicher, piszc: Musi nastpi ekspedycja karna przeciwko ydom (...), ekspedycja, ktra zgotowaaby im taki los, jakiego mog si spodziewa wszyscy mordercy iprzestpcy kryminalni, amianowicie kary mierci iegzekucji. ydzi (...) musz by wytpieni, musz by zniszczeni wraz zkorzeniami. Planowana przez Hitlera wojna miaa przynie przede wszystkim realizacj planw stworzenia przestrzeni yciowej dla rasy panw. Przestrze ta miaa by wolna od ydw, ktrym nie tylko odebrano wszelkie prawa iwasnoci, ale przede wszystkim odmwiono czowieczestwa. ZASTANW SI yy Jak oceniasz wysiki wsplnoty midzynarodowej na rzecz znalezienia bezpiecznego schronienia dla uciekinierw ydowskich zNiemiec? yy Co oznaczao fiasko planw emigracyjnych dla ydw pozostajcych pod panowaniem niemieckim? Co warto przeczyta yy Karol Jonca, Noc Krysztaowa icasus Herschela Grynszpana, Wrocaw 1992 yy Ian Kershaw, Hitler, Warszawa 2001 yy Jerzy W. Borejsza, Szkoy nienawici. Historia faszyzmw europejskich 19191945, Wrocaw WarszawaKrakw 2000 yy Michael Burleigh, Trzecia Rzesza. Nowa historia, Warszawa 2002 yy Joachim C. Fest, Oblicze Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1970 yy Eberhard Jckel, Panowanie Hitlera. Spenienie wiatopogldu, Wrocaw 1989 yy Victor Klemperer, Dziennik 19331945. Wybr dla modych czytelnikw, Krakw 1999 yy Nazizm, Trzecia Rzesza aprocesy modernizacji, wybr iopracowanie Hubert Orowski, Pozna 2000 yy Laurence Rees, Nazici. Ostrzeenie historii, Warszawa 1998 yy Franciszek Ryszka, Noc imga. Niemcy wokresie hitlerowskim, wyd III, Warszawa 1997 yy Fritz Stern, Niemiecki wiat Einsteina. Eseje oHistorii Niemiec XX wieku, Warszawa 2001 yy Jerzy Tomaszewski, Preludium Zagady. Wygnanie ydw polskich zNiemiec w1938 r., Warszawa 1998
150
Rozdzia VIII. Pocztek wojny droga do ludobjstwa (19391940)
Rozdzia VIII. Pocztek wojny droga do ludobjstwa (1939-1940)

VIII. 1. Wybuch wiatowego konfliktu
Przekonanie Hitlera o nieuchronnej, cigej walce pomidzy narodami i rasami, poczone z jego skonnoci do zbrojnej agresji, musiay w kocu doprowadzi do wybuchu wojny. Tylko wten sposb nazici mogli zrealizowa swoje dwa podstawowe postulaty, tj. zdobycie przestrzeni yciowej dla narodu niemieckiego oraz ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej wEuropie.
Fot. VIII. 1 Jednym z gwnych celw wojennych Trzeciej Rzeszy byo ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej. Napis na wagonie zonierzami niemieckimi jadcymi do Polski w1939 r. gosi: Jedziemy do Polski rozprawi si zydami.
ZASTANW SI Co zwykli Niemcy wiedzieli na temat celw wojny zPolsk? Dziki zrcznej polityce zagranicznej Hitler zdoa upi czujno spoecznoci midzynarodowej, ktra zbyt pno podja starania ostworzenie bloku antyhitlerowskiego. Niepowodzeniem zakoczyy si take, podjte wiosn 1939 r., zabiegi Wielkiej Brytanii iFrancji majce na celu skonienie Zwizku Radzieckiego do wsppracy przeciwko Niemcom. Fiasko tych negocjacji przesdzio owybuchu wiatowego konfliktu. 23 sierpnia 1939 r. podpisany zosta wMoskwie pakt onieagresji pomidzy Rzesz Niemieck aZSRR. Radzieckie iniemieckie gazety nastpnego dnia poday do publicznej wiadomoci tekst tego dokumentu. wiat dowiedzia si, e dwa do tej pory wrogie wobec siebie, pastwa obiecay sobie yczliw neutralno na wypadek wojny. Stalin sdzi, e udao mu si oddali grob ataku niemieckiego przynajmniej chwilowo. Zkolei Hitler nie musia si teraz obawia konfliktu zZSRR na wypadek agresji na Polsk.
151
Fot. VIII. 2 Z mioci, czy z wyrachowania? zastanawiali si angielscy twrcy tej karykatury komentujcej zawarcie niemiecko-radzieckiego paktu onieagresji 23 sierpnia 1939 r.
Oficjalnym uzgodnieniom towarzyszy tajny dodatkowy protok rozgraniczajcy strefy wpyww pomidzy obydwoma pastwami na wypadek jak to okrelono, zmian terytorialnych lub politycznych. Nowi sprzymierzecy zgodnie podzielili si terenami Polski, Finlandii, Estonii, otwy iLitwy oraz rumuskiej Besarabii. Ziemie polskie na zachd od linii NarewWisaSan miay znale si wniemieckiej strefie wpyww, tereny na wschd od tej linii miay przypa ZSRR. Tak zwany pakt RibbentropMootow od nazwisk ministrw spraw zagranicznych obu pastw rozwizywa Hitlerowi rce, iwpyn na podjcie ostatecznej decyzji orozpoczciu wojny zPolsk. Rankiem 1 wrzenia 1939 r. armia niemiecka na caej dugoci linii granicznej zPolsk przystpia do dziaa wojennych. Wtrzy dni pniej Wielka Brytania iFrancja, wypeniajc swoje deklaracje sojusznicze wobec Polski, wypowiedziay wojn III Rzeszy. Rozpocza si II wojna wiatowa.
VIII. 2. ydzi polscy wobliczu wojny

Wybuch wojny ydzi przyjli zobaw ajednoczenie ztrosk opastwo polskie. Przedstawiciele wszystkich partii ydowskich nawoywali do wsparcia polskich przygotowa wojennych. Wyrazem tego poparcia by szereg odezw, deklaracji iwezwa mobilizujcych spoeczestwo do oporu. Wjednej znich pisano Organizacja Syjonistyczna inard ydowski stoj po stronie polskiej, gotowe do walki osw godno iniepodlego. [...] Miejsce ydw zcaego wiata jest po stronie polskiej. Masowo wpacano na Fundusz Obrony Przeciwlotniczej, Poyczk Narodow, ufundowano nawet na rzecz armii polskiej samolot bojowy im. Modziey ydowskiej. Pod koniec sierpnia 1939 r. przedstawiciele warszawskiej gminy wyznaniowej wraz zczonkami rabinatu wzili udzia wkopaniu roww przeciwlotniczych na warszawskiej Woli. Do wojska powoano 100 tys. ydw, tysice wczyy si do organizowania samoobrony, obrony przeciwlotniczej iinnych sub pomocniczych. Historycy szacuj, e wwojnie obronnej 1939 r. zgino 7 tys. ydw, 61 tys. dostao si do niewoli niemieckiej a20 tys. do niewoli sowieckiej. Wpierwszych dniach wrzenia 1939 r. ludno ydowska dzielia losy Polakw. Osaby te nastroje antysemickie. Szybkie postpy wojsk niemieckich zmusiy masy ludnoci cywilnej do ucieczki na bardziej bezpieczne terytoria centralnej iwschodniej Polski.
152
Fot. VIII. 3 Tysice uciekinierw tzw. bieecw, blokujcych drogi utrudniao przemieszczanie jednostek wojskowych, a ziemie centralne iwschodnie nie byy przygotowane na przyjcie takiej masy ludzi. Wrd tych uchodcw znaczn cz, szacowan na 300 tys. ludzi, stanowili ydzi. Na zdjciu uchodcy ydowscy wypdzeni przez Niemcw zKobudzka.
Decydujca dla przebiegu walk wrzeniowych bya agresja ZSRR na Polsk. 17 wrzenia owicie ponadmilionowa Armia Czerwona przekroczya wschodni granic II Rzeczypospolitej. Walka zdwoma miertelnymi wrogami sabej liczebnie iniedostatecznie przygotowanej technicznie armii polskiej musiaa zakoczy si klsk. Na domiar zego sojusznicza Wielka Brytania iFrancja, po wsplnej naradzie wAbelville 12 wrzenia, zdecydoway oniepodejmowaniu dziaa zaczepnych wobec niemieckiego agresora. Osamotniona stolica Polski kapitulowaa 28 wrzenia 1939 r. chocia na niektrych odcinkach frontu walki trway jeszcze do pocztkw padziernika. Wzwizku zpostpami wojsk niemieckich zdecydowano okorekcie granicy midzy radzieck iniemieck stref wpyww. 28 wrzenia wBrzeciu Litewskim niemiecki genera Heinz Guderian wtowarzystwie swego radzieckiego odpowiednika Siemiona Kriwoszeina przyjli wspln defilad onierzy Armii Czerwonej i Wehrmachtu. Sojusznicy zawarli now umow, w myl ktrej niemieck stref wpyww wPolsce objto wschodni cz woj. warszawskiego iwoj. lubelskie. Nowa granica przebiegaa na linii rzek PisaNarewBugSan.
Podzia terytorium iludnoci Polski midzy ZSRR aNiemcy na przeomie 1939 i1940 r. Tereny okupowane Ziemie wcielone do Niemiec Generalne Gubernatorstwo Ziemie anektowane przez ZSRR Powierzchnia wtys. km2 92,5 95,5 201 Ludno wtys. 10500 12000 13500 Wtym: ludno ydowska wtys.* 600 1500 1200
rda: Piotr Eberhardt, Polska granica wschodnia 19391945, Warszawa, b.d.w., s. 26. * na podstawie: Najnowsze dzieje ydw wPolsce. Wzarysie (do 1950 roku), pod redakcj Jerzego Tomaszewskiego, Warszawa 1993, s. 275.
Ziemie polskie zajte przez armi niemieck zostay podzielone na dwa obszary. 8 padziernika 1939 r. dekretem Adolfa Hitlera wojewdztwa: lskie, poznaskie, pomorskie oraz czci wojewdztw: biaostockiego, kieleckiego, krakowskiego, dzkiego iwarszawskiego zostay wcielone do III Rzeszy. Nad pozostaymi ziemiami dekretem z12 padziernika ustanowiono wadz cywilnego
153
genera gubernatora. Ostatecznie 26 padziernika zziem tych utworzono Generalne Gubernatorstwo (Generalgouvernement, GG), gdy gubernator Hans Frank wyda proklamacj oobjciu swego urzdu. Polityka niemiecka na tych obszarach bya zrnicowana. Ziemie wcielone do Rzeszy traktowano jako integraln cz pastwa niemieckiego. Rozcignito na nie prawo niemieckie, rozpoczto bezwzgldn walk zpolskoci. Wprowadzono ustawodawstwo rasistowskie, przewidujce aryzacj ludnoci zakwalifikowanej jako nadajc si do germanizacji np. Kaszubw, lzakw. Natomiast Polakw iydw zaczto wbezwzgldny sposb wysiedla do GG. Tereny ziem polskich wcielone do Rzeszy zamierzano zgermanizowa poprzez zasiedlenie ich Niemcami przesiedlonymi tu zkrajw batyckich, Woynia iBesarabii. Wplanach niemieckich tereny GG miay stanowi rezerwuar niewolniczej siy roboczej wykorzystywanej przez przemys wojenny III Rzeszy, po czym resztki wyniszczonej biologicznie ludno miano wysiedli na Daleki Wschd. ZASTANW SI yy Jaka bya postawa ydw polskich wobliczu wojny? Jak ksztatoway si stosunki polsko -ydowskie wtym czasie? VIII. 2.1. Pierwsze szykany irepresje Nazici od dawna grozili, e to wanie ydzi stan si gwnymi ofiarami wojny. Wstyczniu 1939 r. Hitler wswoim przemwieniu wygoszonym wRaichstagu prorokowa, e przysza wojna bdzie oznacza unicestwienie rasy ydowskiej wEuropie. TEKST RDOWY
Fragment przemwienia Adolfa Hitlera wRaichstagu 30 stycznia 1939 r. Jedn rzecz chciabym powiedzie wtym dniu, ktry moe okaza si pamitnym dla innych jak rwnie idla nas Niemcw. Wmoim yciu bardzo czsto udawao mi si trafnie przewidywa przyszo lecz zwykle wtedy, ztego powodu, kpiono sobie ze mnie. Wokresie, kiedy walczyem owadz, byli to gwnie ydzi, ktrzy przyjli moje przepowiednie ze miechem, gdy mwiem, e pewnego dnia przejm przywdztwo pastwa, aznim caego narodu ie bd potem mg, m.in. rozwiza problem ydowski. Ich miech by gony, jednak myl, e od pewnego czasu, ju si nie miej. Dzisiaj jeszcze raz bd prorokiem. Jeeli midzynarodowym ydowskim finansistom wEuropie ipoza ni uda si znowu wcign narody wwojn wiatow, wtedy rezultatem jej ju nie bdzie bolszewizacja wiata itriumf ydostwa, lecz unicestwienie rasy ydowskiej wEuropie!
ZASTANW SI yy Jaki by cel przypisywania sobie przez A. Hitlera zdolnoci przewidywania przyszoci? yy Kto zdaniem Hitlera mia by sprawc wojny wiatowej? yy Zwr uwag na sprzeczno wwypowiedzi Hitlera dotyczc sprawcw wojny idomnie manego jej skutku. Czym mona j wytumaczy? Ju pierwsze dni wojny pokazay, e mordowanie ydw stanowio integraln cz hitlerowskiej polityki podboju Polski. Niemieccy onierze ipodajce za nimi oddziay policji oraz SS, tzw. Einsatzgruppen traktoway ydw ze szczegln brutalnoci iokruciestwem. 8 wrzenia wBdzinie spdzono kilkuset ydw do synagogi, ktr nastpnie podpalono. Dwustu ydw
154
spono ywcem. Nastpnego dnia Niemcy cynicznie oskaryli ozbrodnie Polakw, wzili zakadnikw itrzydziestu znich rozstrzelali na jednym zplacw miasta. Inne wydarzenie miao miejsce wWieruszowie, gdzie Niemcy kazali zebra si na placu targowym dwudziestu ydom. By wrd nich 64-letni Israel Lewi. Gdy jego crka podbiega do ojca, Niemiec ukara j za zuchwao: kaza jej otworzy usta, wsun tam luf pistoletu iwystrzeli. Liebe Lewi pada martwa iwwczas przeprowadzono egzekucj pozostaych ydw. Dziaania te czsto przybieray posta nieakceptowan przez wyszych dowdcw jednostek wojskowych. Dowdca 8 Armii genera Johannes Blaskowitz wprotecie wysanym do Kancelarii Hitlera opisa incydent, ktry wydarzy si 30 padziernika 1939 r. wmiejscowoci Turek: grup ydw spdzono do synagogi i kazano im si czoga midzy awkami i piewa, podczas gdy esesmani okadali ich batami. Nastpnie kazano im cign spodnie, aby mona ich byo bi po goych poladkach. Jeden zydw, ktry ze strachu zabrudzi spodnie, musia rozsmarowa swoje odchody po twarzach innych ydw.
Fot. VIII. 4 Form zncania si nad ydami byo publiczne obcinanie im brd. onierze niemieccy czsto fotografowali si przy tej czynnoci, ktrej towarzyszyo grono gapiw. Na zdjciu onierze niemieccy w trakcie zabawy obcinania brody ydowi zPocka.
Fot. VIII. 5 Dwaj onierze niemieccy kopicy lecego yda na ulicy Wocawka. Wok stoj inni onierze i przygldaj si scenie. Woddali widoczni mieszkacy miasta.
ZASTANW SI yy Obejrzyj dokadnie zdjcia iopowiedz co na nich widzisz. Zwr uwag na postaci onie rzy niemieckich iinnych osb asystujcych przy zncaniu si iponianiu ydw. yy Jaki wyraz twarzy maj onierze niemieccy, jaki ydzi iosoby asystujce? Opisz wasnymi sowami uczucia iemocje tych osb. Sprbuj oceni ich postaw. yy Jaki jest twj stosunek do tego, co widzisz na zdjciach? Jak mylisz, jaki mg by stosunek icel autora fotografii? yy Zastanw si, dlaczego moliwe byo publiczne zncanie si iupokarzanie ydw. Czy dzi siaj jest ono take do pomylenia? Uzasadnij swoj odpowied.
155
Pocztkowo represje wobec ydw na okupowanych ziemiach polskich miay charakter samowolnych dziaa poszczeglnych oddziaw niemieckich, lub lokalnych dowdcw. Jesieni 1939 r. przybray one bardziej zorganizowane formy. Jeszcze przed kapitulacj Warszawy 21 wrzenia 1939 r. Reinhardt Heydrich szef Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy, ktremu podlegay gestapo, policja kryminalna iSD przekaza wszystkim dowdcom grup operacyjnych policji bezpieczestwa stacjonujcych na ziemiach polskich, rozkaz dotyczcy etapw rozwizania problemu ydowskiego na okupowanych terytoriach. TEKST RDOWY
Telefonogram Heydricha do dowdcw grup operacyjnych Policji Bezpieczestwa okolejnych etapach imetodach ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej, Berlin 21 wrzenia 1939 r. Do szefw wszystkich grup operacyjnych Policji Bezpieczestwa. Dotyczy: Problemu ydowskiego na okupowanych terytoriach. Powoujc si na odbyt dzi w Berlinie konferencj, jeszcze raz zwracam uwag na to, e zaplanowane czne posunicia (awic ostateczny cel) musz by utrzymane wcisej tajemnicy. Naley odrnia: 1. ostateczny cel (ktry wymaga duszego czasu) 2. od etapw prowadzcych do ostatecznego celu (ktre bd realizowane wkrtkich terminach). Planowane posunicia wymagaj jak najgruntowniejszego przygotowania zarwno pod wzgldem technicznym, jak igospodarczym. Jest rzecz oczywist, e przysze zadania nie mog by przeze mnie ustalone we wszystkich szczegach. Nastpujce wskazwki iwytyczne su jednoczenie temu celowi, by skoni szefw grup operacyjnych do praktycznych rozwaa. Pierwszym zaoeniem prowadzcym do ostatecznego celu jest koncentracja ydw zprowincji wwikszych miastach. Naley przeprowadzi je we wzmoonym tempie. Naley przy tym rozrni: 1. midzy terytoriami: Gdask iPrusy Zachodnie, Pozna, Wschodni Grny lska, a 2. pozostaymi okupowanymi terytoriami. Wmiar monoci naley wymienione pod numerem 1 terytorium oprni zydw, aprzynajmniej dy do tego, by zostali oni skoncentrowani wniewielkiej iloci miast. Na terytoriach wymienionych pod numerem 2 naley stworzy moliwie mao punktw koncentracji, co uatwi pniejsze kroki. Naley przy tym stara si oto, aby tylko te miasta wyznacza na punkty koncentracji, ktre s wzami kolejowymi lub przynajmniej le na liniach kolejowych. [...] Jako uzasadnienie koncentracji ydw wmiastach naley podawa, e wedug najbardziej miarodajnych informacji brali oni udzia wpartyzanckich napadach iakcjach rabunkowych. [...] Koncentracja ydw wmiastach bdzie wymagaa prawdopodobnie zuwagi na oglne wzgldy policyjnego bezpieczestwa wydania zarzdze wtych miastach, cakowicie zabraniajcych ydom przebywania wniektrych dzielnicach miasta oraz np. opuszczania getta, wychodzenia zdomu wieczorem ookrelonej godzinie itd., oczywicie zawsze jednak uwzgldniajc potrzeby gospodarcze. [...]
156
ZASTANW SI yy Co wystawca dokumentu rozumia pod pojciem ostateczny cel? yy Dlaczego ostateczny cel zamierzano utrzyma wcisej tajemnicy? yy Wjaki sposb zamierzano zrealizowa ostateczny cel? Jakie etapy jego realizacji wyr niano wtelefonogramie idlaczego? yy Gdzie zamierzano zlokalizowa miejsca koncentracji ydw idlaczego? yy Wjaki sposb zamierzano uzasadni koncentracj ydw wwyznaczonych miejscach? yy Jakie ograniczenia dla skoncentrowanych ydw zamierzano wprowadzi i dlaczego? Czym byy one przede wszystkim warunkowane? Niezwocznie przystpiono do wykonywania tego zalecenia. 8 wrzenia wKrakowie wprowadzono obowizek znakowania sklepw, kawiarni i restauracji ydowskich przez umieszczenia na szybie wsposb wyranie widoczny gwiazdy Dawida. 11 listopada podobny obowizek wprowadzono wodzi. Zkolei 23 listopada rozporzdzeniem gubernatora Hansa Franka zosta wprowadzony od 1 grudnia 1939 r. nakaz oznakowania gwiazd Dawida ludnoci ydowskiej od 10. roku ycia na caym terytorium GG.
Fot. VIII. 6 Stara kobieta sprzedajca opaski z gwiazd Dawida wwarszawskim getcie. Zrozporzdzenia gubernatora Franka: Wszyscy ydzi iydwki, przebywajcy wGeneralnym Gubernatorstwie amajcy ukoczone 10 lat ycia, obowizani s nosi, zaczynajc od 1 grudnia 1939 r., na prawym rkawie biay pasek szerokoci co najmniej 10 cm, zaopatrzony wgwiazd syjosk.
ZASTANW SI Czemu miao suy przymusowe oznako wanie ydw? Czy by to pomys nowy, czy te moe zaczerpnity zprzeszoci? Wcigu nastpnych dni itygodni lokalni dygnitarze niemieccy penicy funkcj komisarzy miast wGG wprowadzili ten obowizek na swoim terenie. Dodatkowo ydzi wwieku 14 (apotem 12) do 60 lat zostali zmuszeni do cikiej pracy fizycznej. Podobny obowizek ciy na ludnoci polskiej (od 16. roku ycia). Zaczto take systematycznie pozbawia ich majtku. Konta bankowe, nalece do ydw zostay zablokowane. Zakazano im zmiany miejsca zamieszkania, przebywania wniektrych dzielnicach miasta oraz korzystania zkomunikacji publicznej. Spoeczno ydowska zmuszona zostaa do pacenia specjalnych opat isurowych kontrybucji.
157
Fot. VIII. 7 Tablica informujca o zakazie wchodzenia ydw na teren krakowskich Plant. Poczynajc od wiosny 1940 r. na obszarze Generalnej Guberni ludno ydowsk obowizywa zakaz korzystania zparkw, kin, teatrw, podrowania kolej, itd.
ZASTANW SI Zastanw si, dlaczego Niemcom zaleao na wprowadzeniu prawa dyskryminujcego ydw take na terenie okupowanych ziem polskich. Pierwsze antyydowskie rozporzdzenia niemieckich wadz okupacyjnych miay na celu oznaczenie ydw, odizolowanie ich od ludnoci polskiej, zabr ich mienia oraz skoncentrowanie w wikszych orodkach miejskich bdcych wanymi wzami komunikacyjnymi. Podyktowane to byo planowanymi dziaaniami zmierzajcymi do urzeczywistnienia rasistowskiego programu stworzenia niemieckiej przestrzeni yciowej na wschodzie wolnej od ludnoci ydowskiej. Na tym etapie nie precyzowano jeszcze metod rozwizania tego problemu ale nie ukrywano, e wprzyszoci przybior one posta radykalnych ibezwzgldnych rozwiza. ZASTANW SI yy Scharakteryzuj sytuacj ludnoci ydowskiej po zajciu Polski przez Niemcw. Jakie represje zastosowano wobec ydw? yy Dlaczego Niemcy wprowadzili ustawodawstwo antyydowskie na okupowanych ziemiach polskich?
VIII. 3. Polacy iydzi Jak ich zantagonizowa?

Od pocztku starano si wzbudzi wPolakach poczucie zrozumienia dla antyydowskich posuni wadz niemieckich. Wwielu miejscach powoane przez R. Heydricha specjalne oddziay niemieckie inspiroway pogromy antyydowskie, aby uzasadni iprzygotowa grunt dla wprowadzenia antyydowskiego ustawodawstwa. Propaganda niemiecka na okupowanych ziemiach polskich przedstawiaa wizerunek yda jako insekta, roznosiciela chorb zakanych. Czsto odwoywano si do istniejcych w spoeczestwie polskim nastrojw antysemickich. Agitacja antyydowska przenikaa waciwie ca oficjaln dziaalno wydawnicz ibodaj nie byo druku, wktrym nie znalazby si jaki fragment skierowany przeciwko ydom. Publikowano antysemickie broszury iksiki (na czele zProtokoami mdrcw Syjonu), organizowano propagandowe antyydowskie wystawy, na murach domw miast imiasteczek wywieszano antysemickie plakaty. Wwielu znich pojawiy si witryny, w ktrych prezentowano kolejne numery antysemickiego i rasistowskiego Der Strmera. Nie may wtym udzia miay take niemieckie czasopisma adresowane zarwno do Polakw, jak iydw. Najwaniejszym pismem niemieckim dla ludnoci polskiej by Nowy Kurier Warszawski.
158
W1940 r. wKrakowie zacza wychodzi Gazeta ydowska jedyne wGG pismo niemieckie wjzyku polskim dla ydw. Tak jak jedynym zistotnych celw gazety dla ludnoci polskiej zapisa wswoim diariuszu Ludwik Landau jest szerzenie antysemityzmu, judzenie przeciwko ydom, tak Gazeta ydowska ma znw pod tym samym patronatem niemieckim judzi przeciw chrzecijaskiej ludnoci polskiej. Wprasie polskiej atakowano ydw obwiniajc ich ospowodowanie konfliktu zNiemcami, atym samym ostateczne pogrzebanie niepodlegego pastwa polskiego. Dajc przy tym do zrozumienia, by ludno polska na wasn rk rozprawia si zydowskimi winowajcami klski wrzeniowej. Natomiast wprasie ydowskiej usiowano przekonywa ydw, e to wanie Polacy nie Niemcy stanowi dla nich najwiksze zagroenie.
Fot. VIII. 8 Niemiecki plakat propagandowy rozlepiany wmiastach iwsiach GG w1940 r. Propaganda niemiecka miaa sprzyja cakowitej izolacji ludnoci ydowskiej. Jej efektem byo take rozbudzanie przekonania, e ycie yda nie jest wicej warte ni ycie robaka, ktrego mona bez emocji go pozbawi.
ZASTANW SI Do jakich wyobrae odwoywali si twrcy tego plaka tau? Dlaczego ten plakat mona nazwa antysemickim? Uza sadnij odpowied. Antyydowskie posunicia niemieckich wadz okupacyjnych przyczyniy si do wzrostu antysemickich postaw wrd Polakw. Solidarno Polakw iydw zpierwszych tygodni wojny, odchodzia wniepami. Zauwaali to dziaacze tworzcego si polskiego pastwa podziemnego i informacje o niebezpieczestwie wrogich postaw Polakw wobec ydw przesyali do dziaajcych na uchodstwie wadz polskich. Wsporzdzonym pod koniec 1940 r. raporcie dla wadz polskich na uchodstwie pt. Dziaalno wadz okupacyjnych na terytorium Rzeczypospolitej wokresie 1 IX 19391 XI 1940 pisano: Rwnoczenie cigle podburza si ludno polsk przeciwko ydom, szerzy si niech do ydw jako spekulantw, demoralizatorw i wyzyskiwaczw. Ley w interesie kadej poszczeglnej, nieydowskiej jednostki, aby jak najstaranniej unika bliskiego stykania si zludnoci ydowsk. Oto generalna wytyczna polityki antyydowskiej. Na efekty takiej dziaalnoci nie trzeba byo dugo czeka. Do wybuchu agresji wobec ydw doszo wczasie wit Wielkanocnych 1940 r. wWarszawie. Ulice przylegajce do dzielnicy ydowskiej stay si widowni pogromu antyydowskiego przeprowadzonego przez Polakw przy biernej postawie niemieckich wadz miasta. Zajcia warszawskie byy te filmowane przez niemieckie ekipy filmowe.
159
TEKST RDOWY
Biuletyn Informacyjny z29 marca 1940 r. wartykule pt. Prowokowanie pogromw donosi: Poczynajc od drugiego dnia wit Wielkanocnych poszczeglne dzielnice iulice Warszawy s codziennie widowni zaj antyydowskich. Dzieci iwyrostki (od 9 do 14 lat) oraz rne pojedyncze podejrzane indywidua wybijajc szyby, inicjuj grabiee sklepw, bij do krwi przechodzcych ydw. Wadze niemieckie nie reaguj. Policja polska bez skutku usiuje opanowa sytuacj. Na Marszakowskiej iWoli stwierdzono filmowanie zaj przez Niemcw. [...] Wyzyskujc polski antysemityzm oraz sabe wyrobienie mas polskich akcja ta ma na celu: a odwrcenie uwagi mas od okupantw, b sublimowanie nagromadzonej nienawici do Niemcw przez przerzucenie jej na ydw, c poderwanie sympatii propolskich wkrajach alianckich iUSA, d rozbicie frontu antyniemieckiego wkraju na wzajemnie zwalczajce si grupy.
ZASTANW SI yy Dokonaj analizy tekstu, uwzgldniajc jego charakter oraz miejsce (pismo) wjakim zosta wydrukowany. Zastanw si, jaki by cel jego publikacji? yy Jaki, wg Biuletynu Informacyjnego by cel prowokowanych przez Niemcw zaj antyydowskich na ulicach Warszawy wmarcu 1940 r.? TEKST RDOWY
Historyk, dziaacz spoeczny itwrca Archiwum Getta Warszawskiego Emanuel Ringelblum wprowadzonej wczasie wojny kronice zanotowa: Poczwszy od pitku [22] marca do dzisiaj, czwartku 28 marca, miay miejsce ekscesy przeciwko ydom na wszystkich prawie ulicach ydowskich, wszczeglnoci za na ulicach graniczcych zydowskim gettem, na Lesznie, Rymarskiej, abiej, placu Bankowym, Granicznej, placu elaznej Bramy (onegdaj odby si tam wiec, na ktrym wznoszono antyydowskie okrzyki), Grzybowskiej, Rynkowej, elaznej, Chodnej, Mazowieckiej iinnych. Wszdzie grabiono ydowskie sklepy (mwi, e na Niecaej take polskie, nie syszaem otakich wypadkach winnych stronach). Rabowano kramy, wyamywano najwiksze elazne sztaby. Wpierwszych dniach zadawalali si tuczeniem szyb, potem zaczli rabowa. Dzi grabili na Karmelickiej, Franciszkaskiej. Doszo tam do formalnej bitwy midzy ydami ichuliganami. Podobno zosta tam zabity chrzecijanin. Opowiadaj, e ztej ulicy zabrano wielu niezameldowanych ydw. Dzi prowadzono cae bandy aresztowanych chuliganw. Byli wrnym wieku, przewanie dziesi, dwanacie lat. Na przodzie ina kocu takiej bandy jecha kto na rowerze. Wydawali oni rozkazy, utrzymywali porzdek. Przed band biegli modzi chuligani iwznosili okrzyki. Wszyscy byli uzbrojeni wkije iskrcone druty. Kto stoi za tymi ekscesami? Uwaa si, e mona byo, gdyby chciano, nie dopuci do tych zaj lub wnajgorszym wypadku przerwa je. Najlepszym tego dowodem jest to, e wanie dzi po poudniu przerwano ekscesy. Filmowano te wydarzenia, filmowano moment, kiedy onierze [niemieccy] wybiegaj [na ulice] iprzepdzaj chuliganw. Czsto si zdarzao, e onierze wyskakiwali ztramwaju, eby przepdzi chuliganw. Widziaem dzi lotnika na czele grupy ydw, odprowadza ich do domu. [...] 30 marca 1940 r. dalszy cig wydarze zkoca marca. Syszaem owypadkach, e za onierzami szli rabusie zzagrabionymi rzeczami inikt ich nie zaczepia. Napadnito na Gmin ydowsk. Przegnano chuliganw przy pomocy Batalion Pracy. [...] Syszaem ooburzeniu wielu chrzecijan. Oni habi Polsk, dzisiaj napadaj na ydw, ajutro Konduktor zatrzyma tramwaj izawoa: Czy wiecie, czyim wy jestecie narzdziem?! Mwi si, e podobno rozmawiano zprofesorem Cybichowskim, przywdc Falangi, ktry mia owiadczy, e napady na ydw nale do starej polskiej tradycji. Wwielu wypadkach chrzecijanie ostrzegali ydw przed udaniem si wtym czy wowym kierunku, gdy tam s chuligani. Na placu Bankowym jaka chrzecijanka bardzo mocno bia chuliganw.
160
ZASTANW SI yy Przeczytaj uwanie fragment Kroniki E. Ringelbluma izastanw si skd autor czerpa informacje ozajciach antyydowskich wWarszawie? yy Kto, zdaniem Ringelbluma, by inicjatorem, akto wykonawc ekscesw antyydowskich? Jaki by stosunek przygodnych chrzecijan (Polakw) do tych wydarze? yy Wjaki sposb zachowywali si Niemcy wczasie zaj? Czym mona wytumaczy to zachowanie? Jaki mieli wtym cel? Biuletyn Informacyjny wskazywa wprost, i za realizacj powyszych celw odpowiedzialny jest Andrzej wietlicki organizator bojwek skrajnie nacjonalistycznej ONR-Falangi, starajcej si o przychylno Niemcw jako zacztek polskiej partii narodowosocjalistycznej. Wskazywano te na ideowych patronw zaj warszawskich wosobach ks. Stanisawa Trzeciaka, przedwojennego antysemickiego publicysty, oraz prof. prawa zUniwersytetu Warszawskiego Zygmunta Cybichowskiego. Wiosn 1940 r. niemiecka polityka rnicowania Polakw iydw odnosia sukcesy. Udao si okupantom zantagonizowa obie spoecznoci wmyl zasady divide et impera. Wkrtce przystpiono do wysiedlania ludnoci ydowskiej zzajmowanych dotd dzielnic idomw, ikoncentrowania jej wwydzielonych czciach duych miast. Wten sposb zaczto tworzy getta miejsca poredniej eksterminacji. ZASTANW SI yy Dlaczego Niemcom tak bardzo zaleao na zantagonizowaniu Polakw iydw? Jakie kroki przedsiwzili, by to osign? Oce skuteczno ich dziaa. yy Czy Polacy ulegli niemieckiej propagandzie? Jakie postawy spoeczestwa polskiego wobec ydw mona byo zaobserwowa wtym czasie? yy Wymie kolejne etapy rozwizania tzw. kwestii ydowskiej, ktre udao si Niemcom urzeczywistni wpierwszych dwch latach wojny.
VIII. 4. Co zrobi zydami? Rezerwat lubelski czy plan madagaskarski?

Midzy wrzeniem 1939 r. amarcem 1940 r. Niemcy skoncentrowali okoo 95 tys. ydw wrejonie Niska, w pobliu Lublina. Dziaania te byy czci realizacji planu utworzenia w tym regionie rezerwatu ydowskiego. Nisko miao peni funkcj obozu przejciowego, zktrego ydzi mieliby zosta przesiedleni do dystryktu lubelskiego. Wedug twrcw planu Adolfa Eichmanna i Franza Stahleckera rezerwat lubelski mia by pastwem ydowskim pod administracj niemieck. Zamknicie ydw na tym terenie uatwioby Niemcom nad nimi kontrol oraz dawaoby moliwo wykorzystania ich do pracy przymusowej a w konsekwencji eliminacj poprzez gd ichoroby. Wkocu 1939 r. plan ten uzyska akceptacj wyszych przywdcw SS. Ludno ydowska miaa tam by deportowana zterenw okupowanych przez Niemcy, ktre wprzyszoci miay zosta oczyszczone zydw. Chodzio tu wpierwszym rzdzie oRzesz oraz Protektorat Czech i Moraw. Pierwszy transport przyby do Niska z Czech i Moraw 18 padziernika 1939 r. W kilka dni pniej przywieziono ydw zKatowic iWiednia, ktrych zmuszono do budowy barakw
161
na podmokym terenie. Jednak pomimo dugoterminowych planw Eichmanna dotyczcych tego miejsca wkilka miesicy pniej transporty zostay wstrzymane. Oficjaln przyczyn zamknicia obozu, co nastpio wkwietniu 1940 r., byy jak podano problemy techniczne. Prawdopodobnie jednak doszo do sporu wkrgu administracji niemieckiej na temat podziau kompetencji iodpowiedzialnoci za realizacj planu. Dodatkow przyczyn byo stanowisko Hitlera, ktry przesta si interesowa tym planem iswoj uwag zwrci ku bardziej radykalnym rodkom rozwizania problemu ydowskiego. Nowy plan rozwizania kwestii ydowskiej wEuropie zrodzi si na wiosn 1940 r. ipozostawa wcisym zwizku zkolejnymi podbojami Niemiec. Sukcesy na froncie zachodnim spowodoway, e wpoowie roku pod kontrol nazistw znalazo si okoo czterech milionw ydw. Wzwizku zfiaskiem planu utworzenia rezerwatu lubelskiego powstaa naglca potrzeba znalezienia nowych terytoriw, dokd mona by ich byo przesiedli. Odya wwczas stara koncepcja wykorzystania wtym celu francuskiej kolonii wyspy Madagaskar. TEKST RDOWY
12 lipca 1940 r. generalny gubernator Hans Frank poinformowa swoich wsppracownikw oplanie przesiedlenia europejskich ydw na Madagaskar. [...] Bardzo wane jest rwnie postanowienie fhrera powzite na mj wniosek, e nie bdzie wicej adnych transportw ydw do Generalnej Guberni. Wychodzc zzaoe polityki oglnej chciabym wzwizku ztym doda, e planuje si przetransportowanie caego plemienia ydowskiego zRzeszy Niemieckiej, Generalnej Guberni iProtektoratu [Czech iMoraw] do kolonii afrykaskiej albo amerykaskiej wmoliwie najkrtszym czasie po zawarciu pokoju. Przewidziany jest Madagaskar, ktry Francja ma odstpi na ten cel. Bdzie tam na przestrzeni 500 000 km2 dosy ziemi dla kilku milionw ydw. Czyniem starania, aby take ydzi zGeneralnej Guberni mogli uczestniczy wtej korzystnej akcji budowania nowego ycia na nowej ziemi.
ZASTANW SI yy Wjaki sposb latem 1940 r. nazici chcieli rozwiza kwesti ydowsk? yy Zjakich terytoriw planowano deportowa ydw na Madagaskar? Sprawd na mapie jaka bya wtym czasie przynaleno pastwowa tych terytoriw. Warto przypomnie, e pomys przesiedlenia tam europejskich ydw nie zrodzi si wNiemczech. Wokresie midzywojennym podobne gosy pojawiay si wwielu krajach europejskich, m.in. Wielkiej Brytanii, Holandii oraz Polsce. W1937 r. rzd polski wysa nawet delegacj na Madagaskar celem zbadania moliwoci osiedlenia tam ydw. Rok pniej problemem tym zajmowa si A. Eichmann, ktremu zlecono przygotowanie odpowiedniego raportu. Sprawa ta odya na nowo wkocu maja 1940 r., kiedy to po upadku Francji Hitler oficjalnie zaaprobowa plan madagaskarski. Jednak ju wkrtce okazao si, e wskutek zajcia wyspy przez wojska brytyjskie, plan ten by technicznie niewykonalny. W nastpstwie fiaska obydwu planw, jak rwnie zaprzestania dalszej moliwoci prowadzenia legalnej emigracji ydw zNiemiec iterenw okupowanych, co zkolei byo nastpstwem wojny, nazistowscy przywdcy zaczli rozpatrywa nowe sposoby rozwizania kwestii ydowskiej. Jakkolwiek wdalszej perspektywie widziano pewne moliwoci przesiedlenia czci ydw
162
w gb ZSRR, oczywicie po jego uprzednim pokonaniu, to jednak wydaje si, e od tej pory gwn rol wrozwizaniu tego problemu miay odgrywa getta, obozy koncentracyjne iobozy pracy. ZASTANW SI yy Oce faktyczne moliwoci urzeczywistnienia koncepcji stworzenia rezerwatu dla y dw na Lubelszczynie oraz wcielenia wycie tzw. planu madagaskarskiego. Jakie czynniki zadecydoway ozaniechaniu ich realizacji? Co dla ydw oznaczao zaniechanie realizacji tych planw?
VIII. 5. Ja za takie oswobodzenie im dzikuj iprosz ich eby to byo ostatni raz . ydzi pod okupacj sowieck
Sytuacja ydw na terenach ziem polskich okupowanych po 17 wrzenia przez ZSRR bya zgoa inna ni pod okupacj niemieck. Po pierwsze liczba ydw jaka si tam znalaza pod koniec 1939 r. wzrosa na skutek ucieczki przed niemieckimi represjami wzachodniej icentralnej Polsce. Historycy szacuj, e liczba ludnoci ydowskiej na Kresach Wschodnich wzrosa o300 tys. osb ipod koniec 1939 r. wynosia okoo 1600 tys. osb. Cz mieszkajcych tu lub przybyych zzachodniej czci Polski ydw, wprzeciwiestwie do Polakw, przyja yczliwie wkraczajce oddziay Armii Czerwonej. Witano je owacjami, budowano bramy triumfalne udekorowane kwiatami i transparentami wyraajcymi poparcie i yczliwo dla wyzwolicielskiej armii. W wielu miejscowociach zachodniej Biaorusi i zachodniej Ukrainy powstaway nawet spontanicznie komitety, stra obywatelska, czy milicja ludowa, wskad ktrych wchodzili nie tylko miejscowi ydzi, ale take ludno ukraiska ibiaoruska, jak rwnie Polacy.
Fot. VIII. 9 Mityng propagandowy podczas obrad Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Biaorusi, 2830 padziernika 1939r. Napis na transparencie wtrzech jzykach (po polsku, rosyjsku iwjidysz) gosi: Niech yje zjednoczona Biaoru Radziecka!
163
W obliczu represji jakie spady na Polakw zamieszkaych na tych terenach, poparcie czci ydw dla okupanta radzieckiego spotkao si ze zdecydowanym potpieniem spoeczestwa polskiego i jak zgodnie twierdz historycy bardziej ni wszystkie inne czynniki wpyna na wzrost antysemityzmu Polakw podczas wojny. To dlatego we wczesnej fazie wojny wielu Polakw nie rozumiao lub nawet krytycznie odnosio si do deklaracji sympatii ipoparcia okazywanych ydom przez rzd polski na emigracji. TEKST RDOWY
Wdepeszy z25 wrzenia 1941 r. do Naczelnego Wodza gen. Wadysawa Sikorskiego, Komendant Gwny Zwizku Walki Zbrojnej gen. Stefan Rowecki ps. Kalina komunikowa: [...] Melduj, e wszystkie posunicia iowiadczenia Rzdu iczonkw rady narodowej, dotyczce ydw wPolsce, wywouj wkraju jak najgorsze wraenie iznakomicie uatwiaj propagand rzdowi nieprzychyln iwrog. Tak byo zDniem ydostwa iprzemwieniem Szwarcbarda*, nominacj Libermana** iyczeniami na ydowski nowy rok. Prosz przyj jako fakt zupenie realny, e przygniatajca wikszo kraju jest nastrojona antysemicko. Nawet socjalici nie s tu wyjtkiem. Rnice dotycz tylko taktyki postpowania. Zalecajcych naladowanie metod niemieckich prawie nie ma. Metody te wywoay odruchy wspczucia ale zmalao ono po zlaniu si obu okupacji izaznajomieniu si przez og zzachowaniem si ydw na wschodzie. Nie znam przyczyn, ktre zmuszaj Rzd do takich pocigni ale tu wkraju obniaj one gwatownie jego popularno is wykorzystywane przez grupy sanacyjne.
* Ignacy Schwarzbart polityk ydowski, czonek Rady Narodowej RP na uchodstwie wLondynie, reprezentowa parti syjonistyczn. ** Herman Liberman (18701941) adwokat, dziaacz polityczny, wiceprezes Rady Narodowej RP na uchodstwie, reprezentowa parti socjalistyczn.
ZASTANW SI yy Dlaczego posunicia rzdu emigracyjnego wobec ydw nie spotykay si zprzychylno ci spoeczestwa polskiego w kraju? Z czego mogy wynika rozbienoci w ocenie sytuacji? Stosunki polsko-ydowskie na kresach wschodnich pod okupacj sowieck nale do najbardziej trudnych kwestii stojcych przed historykami tego okresu. W potocznej wiadomoci duej czci Polakw utrwalio si przekonanie omasowej wsppracy ydw zokupantem radzieckim. Niestety taki pogld, wsparty stereotypem ydokomuny, nie wytrzymuje krytyki wspczesnej historiografii. Po pierwsze zakwestionowano masowe poparcie ydw dla nowej wadzy. Na przykad wczasie jesiennych wyborw do Zgromadzenia Narodowego na Biaorusi Zachodniej wybrano 621 Biaorusinw, 127 Polakw, 72 ydw, 53 Ukraicw i 43 Rosjan. Wradzie miejskiej Lwowa wyonionej w1940 r. byo 53% Ukraicw, 28% Polakw, 14% Rosjan i4% ydw. Naley podkreli olbrzymie zrnicowanie zarwno majtkowe, jak i polityczne ludnoci ydowskiej na Kresach Wschodnich. Rzeczywicie gwnie modzie ydowska, szczeglnie zuboszych warstw spoecznych wyraaa sympati dla ideologii komunistycznej. Modzi ydowscy komunici wiedzieli wArmii Czerwonej, armi wyzwolicielk, ktra niosa, jak gosia
164
sowiecka propaganda, uciskanym przez sanacj mniejszociom narodowym, wolno, rwno isprawiedliwo. Wwielu relacjach dotyczcych tego okresu, ktrych autorami s take ydzi, wspomina si o yczliwym przyjciu Rosjan. W jednej z nich, przechowywanej w Instytucie Pamici Yad Vashem wJerozolimie czytamy: ydzi witali Armi Czerwon zradoci. Modzie spdzaa ranki iwieczory zonierzami [sowieckimi]. Winnej czytamy: Pierwsze dni obecnoci bolszewikw byy bardzo przyjemne. Ludzie wychodzili na ulice, przygldali si czogom, dzieci chodziy za onierzami. Dua cz spoecznoci ydowskiej odnosia si jednak do nowej wadzy zrezerw. Starsze pokolenie pamitao jeszcze pogromy antyydowskie organizowane czy to przez wadze carskie, czy bolszewickie zokresu rewolucji iwojny domowej. Zamoni ydzi, waciciele drobnych zakadw rzemielniczych i sklepw obawiali si o swoj wasno, tym bardziej, e bolszewicy po ustanowieniu administracji cywilnej nad zdobytymi ziemiami polskimi przystpili do masowej nacjonalizacji wasnoci prywatnej, ydowskiej take. Wreszcie ydzi religijni obawiali si bolszewikw, ktrzy deklarowali wiatopogld ateistyczny inawoywali do walki zprzesdami, za ktre uznawali kady system religijny. Wmeldunkach operacyjnych sowieckiego aparatu bezpieczestwa dla wadz zwierzchnich mona znale wiele fragmentw, ktre informuj nas owrogim nastawieniu ludnoci ydowskiej do wadz komunistycznych. Dotyczyo to przedstawicieli ydowskich partii socjalistycznych Bund, oraz partii i organizacji syjonistycznych. TEKST RDOWY
Wmeldunku z9 padziernika 1939 r. dotyczcym sytuacji na zachodniej Biaorusi aszczeglnie na terenie biaostocczyzny, wrd informacji oprzesuchaniach aresztowanych osb czytamy: Aresztowany Zilbersztejn Ejna [...], kupiec, czonek organizacji syjonistycznej, wczasie przesuchania zezna, e do organizacji syjonistycznej zosta wcignity w1934 r., za w1935 r. zosta wybrany przewodniczcym organizacji syjonistycznej wm[miasteczku] Sokoy wpowiecie omyskim ipeni t funkcj do 1939 r. W swych zeznaniach Zilbersztejn wymieni nazwiska czonkw komitetu i aktywu organizacji w iloci 16 osb, bdcych wwikszoci kupcami ihandlowcami wmiasteczku Sokoy. Przesuchiwani w tej sprawie wiadkowie, [...] zeznali, e organizacja syjonistyczna pod kierownictwem Zilbersztejna prowadzia szeroko zakrojon propagand przeciwko komunistom. Winnym meldunku z12 padziernika 1939 r. czytamy: Wwyniku dziaa agenturalnych ustalono, e womy istnieje drobnoburuazyjna ydowska organizacja Poalej Syjon Lewica, ktra postawia sobie za cel walk zruchem komunistycznym iutworzenie [dla] narodu ydowskiego niezalenej republiki buruazyjnej wPalestynie. [...] na czele organizacji [...] znajduje si komitet zoony z7 ludzi [...] caa organizacja liczy 75 ludzi.
ZASTANW SI yy Jakie organizacje polityczne reprezentowali aresztowani ydzi oraz zjakich grup spoecz nych si wywodzili? Oco ich oskarano?
165
Ze rde historycznych wyania si wic obraz bardzo zrnicowanych postaw ludnoci ydowskiej na Kresach Wschodnich, daleki od krzywdzcych t ludno uoglnie ioskare omasowe poparcie dla wadzy komunistycznej. Form legalizacji zaboru wschodnich ziem Rzeczypospolitej przez ZSRR byo przeprowadzenie na tych terenach wyborw do Zgromadze Ludowych zachodniej Biaorusi izachodniej Ukrainy. Deputowani mieli nastpnie zwrci si do wadz centralnych ZSRR owczenie do wsplnoty narodw radzieckich. Wybory przeprowadzono pod koniec padziernika 1939 r. Ich wynik by zgry przesdzony, wschodnie terytorium Rzeczypospolitej inkorporowano do ZSRR, dokonano zmiany ustroju, wywaszczenia i nacjonalizacji wszelkiej wasnoci prywatnej oraz nalecej do pastwa polskiego. Wten sposb stworzono podstawy do dalszych represji wobec mieszkacw tych ziem nie tylko polskiego pochodzenia. Do najbardziej dotkliwych imasowych naleay wysiedlenia ludnoci zich miejsc zamieszkania. Wsumie przeprowadzono 4 wielkie akcje wywzek, ktrymi objto okoo 400 tys. obywateli polskich. Wtrzeciej akcji deportacyjnej, tej zczerwca 1940 r., obejmujcej 78 tys. osb, gwnie uciekinierw zzachodniej icentralnej Polski, a 84% wywiezionych stanowili ydzi, 11% Polacy, reszt Biaorusini iUkraicy. Wedug szacunkw polskiego MSZ z1944 r. wrd obywateli polskich przymusowo zesanych wgb Rosji wlatach 19391941 osoby narodowoci polskiej stanowiy 52% natomiast ydzi 30%. Oznaczao to, e odsetek ydw wrd populacji zesacw by zdecydowanie wikszy ni procent, ktry stanowili na tych terenach przed wojn. Dane te podwaaj twierdzenie, jakoby ydzi byli przez Sowietw traktowani lepiej ni Polacy. Od 1940 r. pod okupacj sowieck take ydzi zostali poddani represjom nowych wadz. Kiedy wiosn 1940 r. rozpoczto paszportyzacj, czyli narzucenie ludnoci obywatelstwa sowieckiego poczone zrejestracj deklarujcych ch powrotu do Niemiec, ydzi masowo odmwili przyjcia sowieckich dowodw tosamoci paszportw oraz tumnie zgaszali si na listy do powrotu do GG. Dobrze ilustruje to notatka Haima Hadesa zBrzecia, ktry stara si owyjazd zterenw anektowanych przez ZSRR: Godzinami staem wkolejce iwkocu dostaem kart uprawniajc do wyjazdu, co wwczas uwaano za los szczcia. Jaki niemiecki oficer zwrci si do tumu stojcych ydw izapyta ydzi, dokd wy jedziecie? Nie zdajecie sobie sprawy, e my was zabijemy?. Jak si potem okazao pozostanie pod okupacj radzieck paradoksalnie oznaczao dla nich ocalenie. Ju wkrtce po niemieckim ataku na ZSRR wczerwcu 1941 r. olbrzymie masy ydw znajdujcych si na tych terytoriach zostan poddane masowej eksterminacji fizycznej. ZASTANW SI yy Wyjanij, dlaczego cz ydw na tzw. Kresach Wschodnich zentuzjazmem witaa wkra czajce tam wojska radzieckie. Jaki to miao wpyw na postawy Polakw wobec nich? Dlaczego potem ydzi masowo odmwili przyjcia paszportw sowieckich iwoleli wyjecha do GG ni pozosta na ziemiach anektowanych przez ZSRR? yy Porwnaj sytuacj ydw pod okupacj niemieck iradzieck wpierwszych latach wojny. Jakie dostrzegasz podobiestwa rnice?
166
Co warto przeczyta yy Jan Tomasz Gross, ydzi polscy pod panowaniem sowieckim w przededniu Holokaustu, [w] Holokaust z perspektywy pwiecza. Pidziesita rocznica powstania w getcie warszawskim, Materiay zkonferencji zorganizowanej przez ydowski Instytut Historyczny wdniach 2931 marca 1993r., Warszawa 1993, s. 207-224 yy Marek Wierzbicki, Polacy iydzi wzaborze sowieckim. Stosunki polsko-ydowskie na ziemiach pnocno-wschodnich II RP pod okupacj sowieck (19391941), Warszawa 2001 yy Andrzej bikowski, Konflikty narodowociowe na polskich Kresach Wschodnich (1939 1941) wrelacjach ydowskich bieecw, [w] Tygiel narodw. Stosunki spoeczne ietniczne na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej 19391953, praca zbiorowa pod redakcj Krzysztofa Jasiewicza, WarszawaLondyn 2002, s. 409-427 yy Andrzej bikowski, ydzi polscy pod okupacja sowieck 19391941, [w] Studia zdziejw ydw wPolsce, tom II, Materiay edukacyjne dla szk rednich iwyszych, Warszawa 1995, s. 53- 69
167
Rozdzia IX. Czas getta eksterminacja porednia (19401942)

Wojna zPolsk, do ktrej dy Hitler, oznaczaa dla wielu skupisk ydowskich zagad. Wjej pierwszych tygodniach hitlerowskie represje iprzeladowania dotykay wrwnym stopniu Polakw iydw. Kiedy jednak zakoczono bezporednie dziaania wojenne istworzono niemieck administracj cywiln na okupowanych ziemiach polskich, sytuacja ludnoci ulega radykalnej zmianie. Niemcy przystpili do rnicowania i antagonizowania Polakw i ydw wykorzystujc do tego bogaty arsena rodkw propagandowych iprzymus administracyjny.
IX. 1. Plany koncentracji ydw

Niemieckie plany dotyczce ludnoci ydowskiej zostay okrelone ju 21 wrzenia 1939 r. winstrukcji Reinharda Heydricha dla grup operacyjnych Policji Bezpieczestwa. Szef Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy (RSHA) poleca przeprowadzenie we wzmoonym tempie koncentracj ydw wwikszych miastach, przez ktre przebiegaj linie kolejowe. Wybranie wanie takich miast podyktowane byo planowanym na przyszo ostatecznym rozwizaniem kwestii ydowskiej, ktrego form pki co nie precyzowano. Przystpujc do koncentracji ludnoci ydowskiej Niemcy odwoali si do starej tradycji getta ydowskiego istniejcego wredniowiecznych miastach. Mimo analogii midzy gettem hitlerowskim, a gettem redniowiecznym, rni je bardzo wiele. Przede wszystkim Niemcy uczynili zgetta etap poredni eksterminacji ydw. Miao ono te suy cakowitej izolacji ydw od ludnoci aryjskiej. TEKST RDOWY
Hitlerowski teoretyk wdziedzinie polityki antyydowskiej Peter Hainz Seraphim pisa w1941 r.: Niejednokrotnie wskazuje si, e to rozwizanie [getto] jest rzecz, ktr nakazuje nam historia, poniewa wredniowieczu istniaa ydowska dzielnica mieszkaniowa getto. Ta historyczna argumentacja jest, zdaje si, niewaciwa. Getto wredniowieczu byo wznacznie wikszym stopniu prawem ydw ni przymusem [...] Getto redniowiecza byo wgruncie rzeczy dobrowolnym wsplnym miejscem pobytu inie wykluczao przy tym gospodarczych kontaktw ydw znie-ydami [...] Oznacza to, e getto obecne, oile ma mie sens, winno by inne anieli redniowieczne, [winno by] bez kontaktu lub bez moliwoci kontaktu znie-ydami.
ZASTANW SI yy Jaka bya, wedug P.H. Seraphima, rnica midzy gettem redniowiecznym awspcze snym? Potrzeb tworzenia gett tumaczono przede wszystkim wzgldami bezpieczestwa. Uzasadniano, i istnieje konieczno przeciwdziaania ich udziaowi wakcjach partyzanckich irabunkowych. Inspirujc antyydowskie ekscesy wiosn 1940 r. tworzono wrd ydw poczucie
168
Rozdzia IX. Czas Getta eksterminacja porednia (19401942)
zagroenia przed Polakami. Przekonywano, e getto bdzie bezpiecznym azylem dla ludnoci ydowskiej, chronic j przed atakami Polakw. Rozpowszechniano faszywe informacje jakoby ydzi byli roznosicielami chorb zakanych, takich jak tyfus plamisty, dlatego ich izolacja jest koniecznym rodkiem zapobiegajcym rozprzestrzenianiu si tych chorb, szczeglnie wrd aryjskich mieszkacw miast.
Fot. IX. 1 Przed wejciem na teren getta wWarszawie przestrzegay tablice wjzyku polskim iniemieckim: Obszar zagroony tyfusem. Dozwolony tylko przejazd.
ZASTANW SI yy Dlaczego Niemcy zdecydowali si na postawienie takich tablic przed wejciem do getta? yy Jak sdzisz, czy rodki te okazay si skutecznym sposobem odstraszania? Uzasadnienie to byo najczciej podawane przez gubernatorw iburmistrzw wzarzdzeniach dotyczcych tworzenia gett. Przywoywano te argumenty natury ekonomicznej. Starano si wykaza, e izolacja ydw wgettach umoliwi wadzom niemieckim lepsz kontrol nad ich aktywnoci gospodarcz. Propaganda hitlerowska rozpowszechniaa antysemick opini, e ydzi nie lubi inie chc pracowa. Ich koncentracja iizolacja wgettach traktowana wic bya jako dziaanie wychowawcze, polegajce na zmuszeniu ydw do pracy ikarnoci. Planujc irealizujc polityk zamykania ludnoci ydowskiej wgettach, odwoywano si zatem do argumentw natury politycznej, gospodarczej izdrowotnej.
169
ZASTANW SI yy Wymie argumenty natury politycznej, gospodarczej isanitarnej, ktrymi posugiwali si Niemcy uzasadniajc potrzeb koncentracji ludnoci ydowskiej. yy Wjaki sposb Niemcy tumaczyli konieczno tworzenia gett Polakom, awjaki ydom? Co mylisz otakiej polityce?
Fot. IX. 2 Kobiety z getta w Dbrowie Grniczej zatrudniane w warsztatach krawieckich niemieckiej firmy Rossner. Przymus pracy dla ludnoci ydowskiej wprowadzono 26 padziernika 1939 r. W rozporzdzeniu generalnego gubernatora Franka czytamy: Dla zamieszkaych w Generalnym Gubernatorstwie ydw wprowadza si z natychmiastow moc przymus pracy. W tym celu wciela si ydw do oddziaw robotnikw pracy przymusowej.
ZASTANW SI yy Jakie znaczenie dla gospodarki Niemiec miao wprowadzenie tego rozporzdzenia? yy Jak rol odegray getta ydowskie wrealizacji celw gospodarczych III Rzeszy?
TEKST RDOWY
Gubernator dystryktu warszawskiego Ludwig Fischer 3 kwietnia 1941 r. na konferencji ugeneralnego gubernatora Franka wnastpujcych sowach stwierdzi: Istniej trzy przyczyny, ktre spowodoway utworzenie zamknitej dzielnicy ydowskiej: natury politycznej, gospodarczej isanitarnej. Zpunktu widzenia politycznego trzeba byo wyeliminowa wpywy ydw na ludno polsk, ktry nastawia j przeciw Niemcom ipowodowa sabotowanie wszystkich zarzdze wadz niemieckich. [...] Nie mona byo przeprowadzi zarzdzenia wsprawie nadzoru cen, gdy ydzi uniemoliwiali jego wykonanie. Na odcinku gospodarczym rozbudowa uporzdkowanej ekonomiki bya moliwa tylko po uprzednim usuniciu elementw ydowskich. Izolowanie ydowskiej czci ludnoci ze wzgldw zdrowotnych byo niezbdne do skutecznego zwalczania epidemii. Jak dugo ydzi poruszali si swobodnie, zachodzio cige niebezpieczestwo rozszerzania si tyfusu plamistego. Okazao si, e od czasu zamknicia gett ilo zachorowa na tyfus plamisty znacznie si zmniejszya.
ZASTANW SI yy Jakie byy, wedug L. Fischera, powody tworzenia gett na okupowanych ziemiach polskich?
170
IX. 2. Cele tworzenia gett

Na okupowanych ziemiach polskich zaoono ponad 400 gett, wktrych skupiono niemal ca znajdujc si tam ludno ydowsk. Zgodnie zplanami oczyszczenia ziem niemieckich zludnoci niearyjskiej przystpiono do masowych wysiedle ludnoci polskiej iydowskiej zziem polskich wczonych do Rzeszy. ydw kierowano do gett tworzonych na przeomie 1939 i1940 r. wmiastach GG. Od jesieni 1941 r. do GG zaczto przywozi ydw zkrajw Europy Zachodniej, gwnie zNiemiec, Protektoratu Czech iMoraw, Austrii, Luksemburga. Traktowano ich pobyt wgettach jako tymczasowy etap wrealizacji ostatecznego rozwizania. Wpocztkowym okresie wojny Niemcy nie mieli sprecyzowanego pogldu na sposb rozwizania kwestii ydowskiej. Wtym czasie opowiadali si za rozwizaniem terytorialnym, czyli wysiedleniem ydw poza obszar niemieckiej przestrzeni yciowej. Od samego pocztku realizacji tych planw zakadano jednak eksterminacj ydw, a getta za etap zaplanowanej zbrodni. wiadczy otym uzasadnienie prezydenta regencji kalisko-dzkiej Friedricha belhrera, ktry wtajnym oklniku z10 grudnia 1939 r., dotyczcym zorganizowania zamknitej iizolowanej dzielnicy dla ydw wodzi, podkrela, e utworzenie getta jest oczywicie tylko rodkiem przejciowym. [...] Celem ostatecznym jednak jest cakowite wypalenie tego wrzodu. Getto byo wic od pocztku okupacji hitlerowskiej jednym zgwnych instrumentw wyniszczenia ludnoci ydowskiej. Warunki jakie stworzono ydom w gettach podporzdkowane byy niemieckim planom eksploatacji ekonomicznej mieszkacw, anastpnie ich deportacji icakowitej eksterminacji worodkach zagady. ZASTANW SI yy Jakie byy prawdziwe cele koncentracji ludnoci ydowskiej wgettach?
IX. 3. ydowskie dzielnice zamknite

Ju jesieni 1939 r. Niemcy przystpili do tworzenia gett. Do koca lata 1940 r. akcj t charakteryzowa brak koordynacji dziaa oraz dowolno w interpretacji zalece wadz zwierzchnich. Pierwsze getto utworzono 28 padziernika 1939 r. wPiotrkowie Trybunalskim. Nastpne wPuawach iRadomsku (grudzie 1939 r.). Wiosn 1940 r. utworzono getta wJdrzejowie, Wodzisawiu, Woszczowej, Rakowie iPrzedborzu; wmaju wowiczu, Gownie, Bolimowie iKiernozi. Stosunkowo wczenie zaczto tworzy getta na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy, w tzw. Kraju Warty. 8 lutego 1940 r. prezydent policji dzkiej Johannes Schfer wyda rozporzdzenie, wktrym wyznaczy teren getta wodzi iokreli terminy isposoby przeniesienia si do niego ydw. IX. 3.1. Wodzi Getto dzkie zlokalizowano wnajbiedniejszej pnocnej czci miasta obejmujcej dzielnice Bauty i Stare Miasto. Na powierzchni 4,13 km2, skupiono okoo 200 tys. ludzi. Oprcz 170 tys. ydw zodzi iokolicznych maych gett, na przeomie padziernika ilistopada 1941 r. na rozkaz Himmlera do getta dzkiego przesiedlono 20 tys. ydw zAustrii, Czech, Luksemburga iNiemiec. Wlistopadzie 1941 r. na terenie ydowskiej dzielnicy utworzono izolowany obz dla 5 tys. Romw przywiezionych tu zpogranicza wgiersko-austriackiego. Zostali oni zamordowani wobozie zagady wChemnie nad Nerem.
171
Eksterminacja ludnoci ydowskiej zgetta dzkiego Data 16-29 I1942 22 II-2 IV 1942 4-15 V 1942 3-12 IX 1942 23 VI-14 VII 1944 9-29 VIII 1944 Razem Liczba ofiar 10 003 34 073 10 914 15 681 7196 65-67 000 143-145 000 Miejsce zagady Chemno nad Nerem jw. jw. jw. jw. Auschwitz-Birkenau
30 kwietnia 1940 r. getto dzkie zostao ostatecznie zamknite i odizolowane od wiata zewntrznego. Wok getta oraz wzdu jego gwnych arterii przelotowych ustawiono zapory izasieki zdrutu kolczastego. Domy przylegajce do getta zostay wyburzone. ydzi skupieni wgetcie nie mogli korzysta ztelefonu, aczno pocztowa ze wiatem zewntrznym moliwa bya tylko za porednictwem niemieckich kart pocztowych, ktre musiay by wypenione czytelnym pismem. Na terenie getta wprowadzono odrbn walut, co uniemoliwiao wszelkiego rodzaju wymian handlow iprzemyt towarw iywnoci do izgetta.
Fot. IX. 3 Na placach, skwerach iulicach getta dzkiego kwit czarny (nielegalny) handel ywnoci iinnymi artykuami. WKronice Getta dzkiego pod dat 5 kwietnia 1941 r. zapisano: Wdniu dzisiejszym funkcjonariusze Urzdu Kontroli Cen [] przeprowadzili obaw na Placu Pilcera, na ktrym dokonywany jest handel artykuami ywnociowymi. Wprzecigu p godziny handlarzom uprawiajcym lichw odebrano towar [] zarekwirowane artykuy ywnociowe ulegy konfiskacie izostay przekazane do sprzeday [].
IX. 3.2. WWarszawie Do bardziej skoordynowanych iplanowych dziaa zmierzajcych do koncentracji iizolacji ydw wgettach przystpiono wdrugiej poowie 1940 r. Podstaw prawn dla tworzenia gett wGeneralnym Gubernatorstwie byo rozporzdzenie generalnego gubernatora H. Franka z13 wrzenia 1940 r. Oograniczeniu swobodnego wyboru miejsca zamieszkania ipobytu wGeneralnym Gubernatorstwie. Wsierpniu 1940 r. utworzono getta wmiastach powiatu jdrzejowskiego, we wrzeniu opatowskiego, wpadzierniku miskiego.
172
Utworzenie getta wWarszawie planowano ju jesieni 1939 r. Wkwietniu 1940 r. zaczto wznosi pierwsze mury wok pnocnej, zamieszkaej gwnie przez ydw, czci miasta, ktr Niemcy uznali za izolowany teren epidemiczny. 2 padziernika 1940 r. zgodnie zzarzdzeniem gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera przystpiono do tworzenia getta wWarszawie.
Fot. IX. 4 Budowa muru getta w Warszawie. Mary Berg w swoim Dzienniku z getta warszawskiego, pod dat 15 listopada 1940 r. zapisaa: Dzi oficjalnie zaoono ydowskie getto. [...] Rozpoczto ju prac przy budowie muru granicznego, ktry ma mie dwa i p metra wysokoci. ydowscy murarze nadzorowani przez hitlerowskich onierzy kad ceg za ceg.
ZASTANW SI yy Przyjrzyj si ludziom przedstawionym na fotografii. Opisz, kim s, co robi, jak si zachowuj. yy Wyobra sobie, e podobny mur powstaje dzi wtwoim miecie. Jaka byaby twoja reakcja na to wydarzenie? ZAPAMITAJ
Marek Edelman wraz z Jackiem Kuroniem wystosowali 19 padziernika 1999 r. list do prezydenta Czech Wacawa Havla bdcy reakcj na wydarzenia zwizane zbudow muru odgradzajcego osiedle romskie od osiedla Czechw wUsti nad ab wCzechach. Szanowny Panie Prezydencie, Jak Pan wie, od tygodnia stoi na uliczce Matiszcze may betonowy mur, ktry stanowi wielkie zagroenie. Wyraa on pogard czowieka wobec czowieka. Ze rzeczy zaczynaj si zawsze od drobiazgw. Ludzie wdwch blokach przeszkadzaj kilkunastu mieszkacom na drugiej stronie ulicy, bo miec, haasuj, piewaj kady pretekst jest dobry. Przypominamy, e odgrodzenie ydw zaczo si od tego, e ydzi maj wszy ityfus plamisty. Ite stan dwumetrowy mur. Apotem bya Noc Krysztaowa, potem obozy koncentracyjne, potem Zagada. Czesi te mieli swoje dowiadczenia wTerezinie iwiadomo do czego to doprowadzio. Wszystkie takie mury prowadz do zbrodni ludobjstwa. Tu pod bokiem, wmaej Austrii, neonazici s drug co do wielkoci parti. Ten mur jest zich ideologii. Pobudza do tego, eby, na przykad, niektrzy waciciele hoteli pisali Romom (Cyganom) pokoi nie wynajmujemy. To s pocztki. Mamy nadziej, e spoeczno midzynarodowa nie dopuci do tego, eby kraj ztak dug tradycj demokratyczn doprowadzi do destabilizacji Europy. Sdzimy, e demokracja czeska jest dzi na tyle silna, by zdusi zarodki moliwej katastrofy. Tu nie wystarcz tylko sowa, ktre ju byy: Pana Prezydenta, Pana Premiera iparlamentu. Tu szybko musz nastpi czyny.
173
ZASTANW SI yy Czy podzielasz obawy autorw listu dotyczce budowy muru? Ojakim zagroeniu oni m wi? Czy zgadzasz si znim, i ze rzeczy zaczynaj si zawsze od drobiazgw? yy Czy suszne jest, twoim zdaniem, czynienie tutaj analogii do odgradzania ydw podczas wojny? Odpowied uzasadnij. yy Przedyskutuj problem, czy wszystkie takie mury prowadz do ludobjstwa? TEKST RDOWY
Ztreci rozporzdzenia L. Fischera mieszkacy Warszawy zapoznali si 10 dni pniej, gdy odczytano go przez megafony. 1. Na podstawie rozporzdzenia oograniczeniach pobytu wGeneralnym Gubernatorstwie zdnia 13 wrzenia 1940 r. (Dz. Rozp. G. G. I, str. 288) tworzy si wmiecie Warszawie dzielnic ydowsk, wktrej maj zamieszka ydzi, mieszkajcy wWarszawie lub przesiedlajcy si do niej. Nastpujce ulice odgradzaj dzielnic ydowsk od pozostaego obszaru miasta: [...] 2. Polacy zamieszkujcy wdzielnicy ydowskiej maj przenie si do dnia 31 X 1940 r. do pozostaego obszaru miasta. Urzd mieszkaniowy polskiego zarzdu miejskiego dokonuje przydziau mieszka. [...] Polakom nie wolno si osiedla wdzielnicy niemieckiej. 3. ydzi mieszkajcy poza dzielnic ydowsk maja przesiedli si do dzielnicy ydowskiej do dnia 31 X 1940 r. Wolno im zabra ze sob tylko pakunek uchodczy ipociel. Przydziau mieszka dokonuje starszy Rady ydowskiej.
ZASTANW SI yy Opisz, jak zgodnie z rozporzdzeniem Fischera, mia przebiega proces tworzenia getta wWarszawie. yy Czy rozporzdzenie to dotyczyo tylko ydw? Co dokument ten mwi na temat Polakw? W nastpnych dniach ulice Warszawy stay si widowni prawdziwej wdrwki ludw. Do ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej przesiedlono 138 tys. ydw zinnych czci miasta. Polacy, ktrzy musieli zwolni lokale mieszkaniowe dla nowych lokatorw, wliczbie 113 tys. zostali przesiedleni poza obrb getta, ktre stao si najwikszym gettem wokupowanej przez Niemcw Europie. Skupiono tu na powierzchni mieszkalnej 307 ha (okoo 4 km2 powierzchni cakowitej, wczajc ulice, chodniki iskwery) okoo 400 tys. ydw. Latem 1941 r., wmomencie najwikszego zagszczenia dzielnicy zamknitej, liczya ona okoo 460 tys. mieszkacw (wedug danych niemieckich nawet 490 tys.). 16 listopada 1940 r. getto warszawskie zostao odcite od reszty miasta. Otoczono je murem trzymetrowej wysokoci, podwyszonym jeszcze ometr ogrodzeniem zdrutu kolczastego. Do budowy muru wok getta i pokrycia kosztw jego budowy Niemcy zobowizali ydowsk gmin wyznaniow. Prezes gminy Adam Czerniakw wswym dzienniku pisanym wczasie okupacji pod dat 13 kwietnia 1940 r. krtko zanotowa: Za mury zapacimy. Dostpu do getta strzegy od zewntrz posterunki niemieckiej policji [Schutzpolizei] oraz polskiej policji, zwanej od koloru munduru granatow, od wewntrz ydowska Suba Porzdkowa, potocznie zwana policj ydowsk. Teren zamieszkay przez ludno ydowsk wWarszawie by niemal zupenie pozbawiony zieleni, zgranic getta wyczono parki, ogrody iinne tereny zielone.
174
Niezwykle gronym iskutecznym czynnikiem izolacji ydw, by system represyjny polegajcy na karaniu mierci zarwno ydw ujtych bez wanej przepustki po aryjskiej stronie, jak iPolakw udzielajcych im jakiejkolwiek pomocy. W rozporzdzeniu generalnego gubernatora Hansa Franka z15 padziernika 1941 r. czytamy: 1) ydzi, ktrzy bez upowanienia opuszczaj wyznaczon im dzielnic, podlegaj karze mierci. Tej samej karze podlegaj osoby, ktre takim ydom wiadomie daj kryjwk [...] Na rozporzdzenie to, wniespena miesic po jego ukazaniu si, powoywa si Ludwig Fischer przypominajc: Wostatnim czasie rozprzestrzenili ydzi, ktrzy opucili wyznaczone im dzielnice mieszkaniowe, wlicznych udowodnionych wypadkach tyfus plamisty. Aby zapobiec: grocemu wten sposb niebezpieczestwu dla ludnoci, rozporzdzi Generalny Gubernator, e yd, ktry w przyszoci opuci nieuprawniony wyznaczon mu dzielnic mieszkaniow, bdzie karany mierci. Tej samej karze podlega ten, kto takim ydom udziela wiadomie schronienia lub im winny sposb pomaga (np. przez udostpnienie noclegu, utrzymania, przez zabranie na pojazdy wszelkiego rodzaju itp.). TEKST RDOWY
Konieczno izolacji ydw wgettach ibezwzgldny zakaz kontaktowania si znimi pod kar mierci Niemcy uzasadniali powodami zdrowotnymi. Wrozporzdzeniu starosty powiatowego wowiczu Dr. Schwendera z12 grudnia 1941 r. komunikowano: Wostatnim czasie zdarzyy si liczne wypadki zachorze (sic!) mieszkacw powiatu owickiego na tyfus plamisty. Stwierdzono, e roznosicielami tej choroby s ydzi. Celem zapobieenia roznoszenia si tej choroby polecam, aby kady wasajcego si yda odda wrce najbliszego posterunku policji. Ponadto naley unika wszelkiego kontaktu zydami. Przez Urzdowego Lekarza zostao stwierdzone, e nawet po krtkiej rozmowie zydwk pewien wieniak, ktry ju wmidzyczasie zmar, zosta zaraony tyfusem. Zwracam jeszcze raz uwag na zarzdzenie, e kara mierci grozi kademu, ktry udzieli schronienia ydom opuszczajcym miejsce ich odosobnienia bez zezwolenia Wadz, lub te winny sposb okae ydom sw pomoc. Spodziewam si, e kady mieszkaniec powiatu owickiego wswym wasnym dobrze zrozumiaym interesie ze wzgldu na swe wasne zdrowie zastosuje si do wydanych zarzdze iogosze.
ZASTANW SI yy Jak sdzisz, dlaczego Niemcy wprowadzili tak surowe kary za opuszczanie getta bez zezwolenia oraz udzielanie pomocy uciekinierom? yy Czy argumenty sanitarne przemawiay do Polakw? IX. 3.3. Na prowincji Do poowy 1941 r. wwikszych imniejszych orodkach miejskich (anawet wsiach) powstay ydowskie dzielnice mieszkaniowe, wktrych stoczono ludno ydowsk wysiedlan zokolicznych terenw, atake deportowan zEuropy Zachodniej. Na podstawie rozporzdze komendanta gwnego policji porzdkowej wRzeszy Kurta Daluege, wydanych wpadzierniku 1941 r. do gett na Wschodzie deportowano ydw zBerlina, Hamburga, Hanoweru, Dortmundu, Mnster, Dsseldorfu, Kolonii, Frankfurtu nad Menem, Kassel, Stuttgartu, Norymbergi, Monachium, Wrocawia, Wiednia, Pragi, Terezina, Brna iLuksemburga. ydzi niemieccy trafiali do gett wodzi, Warszawie,
175
Fot. IX. 6 iFot. IX. 7 Wrd deportowanych na wschd ydw niemieckich, znalaza si kilkuletnia Hanna Lethrer z Monachium. Dziewczynka oznaczona gwiazd Dawida, tak jak setki ydw przywiezionych zrnych miast niemieckich wlistopadzie 1941 r. do getta wRydze na otwie, zostaa zamordowana woddalonym oosiem kilometrw od miasta, lesie Rumbulli miejscu eksterminacji ydw zgetta ryskiego. Tu take, 8 grudnia zosta zamordowany 81-letni wybitny historyk ydowski Szymon Dubnow. Wedug wiadka, przed mierci nakaza pozostaym przy yciu: Zapisujcie inie pozwlcie zapomnie!.
Kownie, Misku, Rydze. Wikszo deportowanych na przeomie 1941 i1942 r. zaraz po przyjedzie bya rozstrzeliwana. Po agresji niemieckiej na ZSRR wczerwcu 1941 r. zzajtych dawnych wojewdztw lwowskiego, stanisawowskiego itarnopolskiego utworzono Dystrykt Galicja, ktry 1 sierpnia wczono do Generalnego Gubernatorstwa. Dawne wojewdztwo biaostockie (bez Suwalszczyzny) wczono bezporednio do Rzeszy jako cz Prus Wschodnich. Wdrugiej poowie 1941 r. przystpiono do tworzenia gett na tych terenach, m.in. wTarnopolu, nastpnie wKoomyi, niatyniu, Horodence, Tumaczu, Lwowie i innych miastach Galicji Wschodniej. Rwnie na terenach Litwy i Biaorusi Niemcy utworzyli getta skupiajc tam wiele tysicy ydw. 26 lipca 1941 r. utworzono getto w Biaymstoku, we wrzeniu w Wilnie, inne powstay m.in. w Szczuczynie, Grajewie, Tykocinie, Jasionwce. ZASTANW SI yy Jak przebiega proces tworzenia gett wlatach 1941-1942? Czym si on rni od poprzed niego (wlatach 1939-1940)?
176
IX. 4. Za murami getta ycie codzienne

Bieg ycia codziennego w getcie wyznaczay zarzdzenia wadz niemieckich, rozporzdzenia Judenratw oraz potrzeby itroski samych mieszkacw. ydw obowizywa zakaz opuszczania terenu getta pod kar mierci. Moliwe to byo jedynie wwyjtkowych wypadkach, ktre okrelay wadze niemieckie. Wyznaczono te w jakich godzinach ydom nie wolno przebywa na ulicach. Na przykad wgetcie dzkim ydzi nie mogli przebywa na ulicach wgodzinach od 17 do 8 rano dnia nastpnego. Przestrzegania tego przepisu pilnowali czsto sami ydzi, tj. policja ydowska inadzorujce j Judenraty. IX. 4.1. Judenraty Wrozkazie szefa RSHA z21 wrzenia 1939 r. okrelono charakter izakres kompetencji ydowskich wadz wgetcie, ktre uczyniono bezporednio odpowiedzialnymi za wykonywanie wszystkich polece wadz niemieckich. Byy to Rady ydowskie (Judenraty). Wprzeciwiestwie do przedwojennych zarzdw gmin wyznaniowych, ktre miay status samorzdu religijnego, Judenraty nie peniy funkcji samorzdowych. Byy instytucjami o charakterze administracyjnym, powoanymi do wykonywania rozkazw niemieckich. Zazwyczaj tworzono je zosb znanych icieszcych si autorytetem wrodowisku miejscowym. TEKST RDOWY
Fragment telefonogramu szefa RSHA R. Heydricha z21 wrzenia 1939 r. do dowdcw grup operacyjnych Policji Bezpieczestwa dotyczcy tworzenia Judenratw: 1) Wkadej gminie ydowskiej naley ustanowi ydowsk Rad Starszych (ein jdischer ltestenrat), ktr wmiar monoci naley utworzy zpozostaych na miejscu osobistoci irabinw. [...] Rad naley obarczy pen odpowiedzialnoci wcaym tego sowa znaczeniu za dokadne iterminowe wykonanie wszelkich wydanych lub wydawanych polece. [...] 3) Rady ydowski (die Judenrte) winny przeprowadzi wswoich rejonach pomocniczy spis ludnoci ydowskiej [...] 4) [...] Trzeba je nastpnie obarczy osobist odpowiedzialnoci za ewakuacj ydw zprowincji. [...] 5) Rady Starszych wmiastach bdcych punktami koncentracji powinny by odpowiedzialne za dostarczenie odpowiednich pomieszcze ydom przybywajcym zprowincji. [...] 6) Rady Starszych naley take obarczy odpowiedzialnoci za odpowiednie ywienie ydw w czasie transportowania ich do miast. [...]
ZASTANW SI yy Kto tworzy wgettach Rady ydowskie? yy Jaki zakres obowizkw nakadano na Judenraty? yy Wykorzystujc wiedz pozardow przemyl kwesti samodzielnoci Judenratw. yy Jakie moliwoci dziaania mieli czonkowie? Czy uzasadnione jest twierdzenie oich kola boracji Judenratw zNiemcami? Sprbuj, na podstawie dostpnej literatury, zebra argumenty za iprzeciw temu twierdzeniu.
177
Prezesem Judenratu w Warszawie zosta Adam Czerniakw, znany przedwojenny dziaacz spoeczny isamorzdowy, senator RP zramienia BBWR. Wgetcie dzkim funkcj t obj Chaim Mordechaj Rumkowski, przemysowiec iprzedwojenny dziaacz filantropijny. Wgetcie lwowskim prezesami Judenratu byli: dr Jzef Parnas prawnik iznany adwokat lwowski, Adolf Rotfeld dziennikarz, dr Henryk Landsberg prawnik, adwokat idziaacz spoeczny. WBiaymstoku Judenratowi przewodniczy Efraim Barasz, a w Wilnie Jakub Gens lekarz i dyrektor szpitala ydowskiego. Zczasem zakres spraw, ktrymi miay zajmowa si Judenraty wzrasta. Poszczeglne wydziay Rad ydowskich odpowiaday za: zbirk podatkw iwyznaczanych przez Niemcw kontrybucji, utrzymywanie instytucji pomocy spoecznej szpitali, sierocicw, domw starcw, domw noclegowych, tanich stowek. Judenraty odpowiedzialne byy za dostarczanie robotnikw ydowskich, ktrzy zatrudniani byli wprzedsibiorstwach niemieckich usytuowanych poza terenem getta, nazywanych placwkami. Szczeglne miejsce zstrukturze Rad ydowskich zajmowaa ydowska Suba Porzdkowa. Policjanci ydowscy wykonywali rozporzdzenia Judenratu iutrzymywali porzdek wgetcie, awokresie likwidacji gett, latem ijesieni 1942 r. wykonywaniem zarzdze niemieckich iwspprac zodpowiednimi subami niemieckimi. Suba Porzdkowa liczya, wzalenoci od wielkoci getta, od kilkudziesiciu do kilkuset funkcyjnych. TEKST RDOWY
Do zada SP wgetcie warszawskim okrelonych przez A. Czerniakowa wrozporzdzeniu opublikowanym 3 stycznia 1940 r. naleao: 1) Niedopuszczanie do gromadzenia si tumw ido tworzenia si zbiegowisk na ulicach. 2) Regulowanie ruchu pieszego ikoowego na ulicach, zwaszcza wpunktach ruchliwych iprzecznicach. 3) Usuwanie wszelkich przeszkd wruchu ulicznym. 4) Nadzorowanie czystoci na chodnikach ijezdniach. 5) Nadzorowanie porzdku, czystoci iodpowiedniego owietlenia na podwrzach iklatkach schodowych. 6) Niedopuszczenie do wykrocze iprzestpstw. 7) Utrzymywanie porzdku wgmachach iurzdach publicznych, zwaszcza Gminy ijej instytucjach.
ZASTANW SI yy Jak mona okreli zakres obowizkw Suby Porzdkowej wgetcie warszawskim? Ocena dziaalnoci Judenratw iSub Porzdkowych wgettach jest bardzo trudna. Budzia ona wtpliwoci i czsto rozbiene opinie take wrd mieszkacw gett. Kontrowersje dotyczyy zakresu podlegoci tych instytucji wadzom niemieckim. Ju wczasie okupacji oskarano czonkw Judenratw o zbyt gorliw wspprac z Niemcami. Zarzucano im nierwnomierny rozdzia spoecznych kosztw wyniszczajcej polityki okupanta oraz preferowanie interesw ludzi zamonych. Oskarano o nieskuteczno w walce z epidemi tyfusu plamistego i godem. Niech budzia obco ludzi zJudenratu. Wywodzili si oni przewanie ze sfer przedwojennej buruazji, czsto nie identyfikowali si zkultur iobyczajami ydowskimi, anawet nie znali jzyka ydowskiego.
178
Szczegln niechci darzono Sub Porzdkow. Policjantom ydowskim zarzucano przekupstwo, demoralizacj ibrutalno wwykonywaniu czynnoci porzdkowych. Wyrazem niechci narastajcej wraz zpogarszajcymi si warunkami ycia wgetcie, byo wydanie wyroku mierci przez ydowskie organizacje konspiracyjne na komendanta SP wgetcie warszawskim Jzefa Szeryskiego. Wyrok prbowa wykona Izrael Kana, czonek ydowskiej Organizacji Bojowej wsierpniu 1942 r., ale zdoa jedynie zrani skazanego. Szeryski, znienawidzony przez mieszkacw getta, obciony odpowiedzialnoci za cis wspprac z Niemcami przy eskortowaniu ydw latem 1942 r. na Umschlagplatz, popeni samobjstwo 21 stycznia 1943 r. Rwnie kontrowersyjn postaci by prezes Judenratu dzkiego Chaim Rumkowski. Jedni oceniaj go surowo, wysuwajc zarzut szczeglnie gorliwej wsppracy z Niemcami na szkod spoecznoci ydowskiej. Widz w nim osob, ktra odpowiada za przeksztacenie getta wobz pracy niewolniczej, za szerzenie iluzji na przeycie; obcia si go win za pomoc przy organizacji transportw ydw do obozw zagady.
Fot. IX. 8 Deportacja dzieci ydowskich zgetta dzkiego. Wikszo mieszkacw tego getta zgina w obozie zagady wChemnie nad Nerem.
TEKST RDOWY
Wprzemwieniu wygoszonym 4 wrzenia 1942 r. do mieszkacw getta dzkiego, po otrzymaniu od Niemcw nakazu dostarczenia na przesiedlenie 20 tys. dzieci istarcw, Rumkowski stwierdzi: Na getto spad ogromny smutek. daj od nas, abymy oddali co mamy najdroszego: dzieci iludzi starych. [...] Nigdy nie przypuszczaem, e to moje rce bd skaday tak ofiar na otarzu. Przypado mi wlosie, e musz dzi wycign do was ramiona ibaga: bracia isiostry, ojcowie imatki wydajcie mi swoje dzieci ... [...] Wczoraj po poudniu dostalimy rozkaz, aby deportowa 20 000 ludzi zgetta. [...] Zmyl otym nie ilu zginie, ale ilu potrafimy uratowa, ja imoi najblisi wsppracownicy doszlimy do wniosku, e jakkolwiek jest to dla nas straszne, musimy wzi na siebie odpowiedzialno za wypenienie tego dekretu. Ja musz przeprowadzi t krwaw operacj. Ja musz amputowa czonki, aby ratowa ciao. Ja musz odebra wam dzieci, bo inaczej inni zgin wraz znimi.
ZASTANW SI yy Zastanw si nad postaw Rumkowskiego? Czy twoim zdaniem postpi susznie? yy Zorganizuj na ten temat dyskusj wklasie, zrodzicami, rwienikami iprzedstaw argu menty za iprzeciw.
179
Inni widz wnim ma opatrznociowego, uwaaj, e Rumkowski realizowa jedyn moliw wtedy, polityk przetrwania. Miaa ona polega na przeksztaceniu getta wwydajny kompleks produkcyjny, niezbdny dla gospodarki wojennej Trzeciej Rzeszy. T polityk udawao si wielkiemu prezesowi prowadzi bardzo dugo. Getto dzkie, jako jedyne, przetrwao do sierpnia 1944 r. Byo wnim wtedy jeszcze ponad 70 tys. ludzi. Niektrzy badacze oraz wiadkowie, ktrzy przeyli czas getta, uwaaj, e gdyby Stalin nie zatrzyma frontu na przedpolach Warszawy na pocztku sierpnia 1944 r., to by moe ydzi dzcy zostaliby uratowani. Niestety tak si nie stao. W jednym z ostatnich transportw do Auschwitz-Birkenau 28 sierpnia 1944 r., Chaim Rumkowski zosta wywieziony wraz zca rodzin. Tam zginli wkomorze gazowej dzielc los setek tysicy ydw. ZASTANW SI yy Sprbuj si zastanowi nad ocen dziaalnoci Judenratw oraz policji ydowskiej. Czy mona ich uzna za narzdzia Zagady wrkach niemieckich? yy Pomyl, jak mogo wyglda funkcjonowanie gett bez pomocy ydowskich Rad Starszych oraz policji? Czy wtedy Niemcom byoby atwiej, czy trudniej realizowa ostateczne rozwizanie? IX. 4.2. Szmugiel Wzwizku zwprowadzeniem reglamentacji ywnoci idrastycznym ograniczeniem jej iloci przypadajcej na osob, powszechnym zjawiskiem wystpujcym wgettach by szmugiel (przemyt) ywnoci do getta. Zazwyczaj zajmoway si tym dzieci, ktrym atwiej byo przedosta si przez mur getta na aryjsk stron. Mogy te liczy na pobaliwo policjantw ydowskich, polskiej policji lub posterunkw niemieckich.
Fot. IX. 9 Kadr z propagandowego filmu niemieckiego przedstawiajcy maych szmuglerw przyapanych na gorcym uczynku.
ZASTANW SI Opisz wasnymi sowami scen przedstawion na fotografii. Zwr uwag, wjaki spo sb ubiory dzieci byy przystosowane do szmuglu ywnoci na teren getta. Zastanw si, w jakim celu Niemcy filmowali scen szmuglu ywnoci.
180
TEKST RDOWY
Wnikliwy obserwator ycia warszawskiego getta, zwyksztacenia lekarz, Ludwig Hirszfeld zanotowa wpamitniku: Mury posiadaj par wylotw. Uwylotu stoi stra, wmiejscowej gwarze wacha. [...] Przy wasze od strony dzielnicy chmary oberwanych dzieci, po stronie aryjskiej tumy gapiw patrzcych na widowisko. Te dzieci to ywiciele dzielnicy. Gdy Niemiec si odwraca, przebiegaj na drug stron, gdzie zakupuj troch kartofli lub chleba, kad pod achmanki it sam drog staraj si wraca. Policja polska na og spoglda na to pobaliwym okiem. ydowscy policjanci walcz zsob: al im dzieci iwidz przecie, e one waciwie ywi dzielnic, e bez nich niejeden umar by zgodu. Te dzieci to nie tylko ywiciele dzielnicy, ale zwykle jedyne rdo utrzymania rodziny. [...] Te dzieci przeduyy ycie p miliona mieszkacw dzielnicy orok. Jeli kiedy wystawi si pomnik zmarym, zasuguje na przede wszystkim to bohaterskie dziecko. Na pomniku tym naleaoby wyry sowa: Nieznanemu dziecku przemytnikowi.
ZASTANW SI yy Jak rol wgetcie peniy dzieci, ktre przemycay ywno? yy Na co byy one naraone wprzypadku wykrycia? yy Dowiedz si, jakie kary ich wtedy spotykay ze strony policji? Nie zawsze jednak wyprawa na aryjsk stron koczya si powodzeniem. Niemcy cile pilnowali aby nikt bez upowanienia nie opuszcza terenu getta. Policjanci ydowscy zgorliwoci cigali maych szmuglerw ikonfiskowali im ywno, ktr starali si wnie do getta. Dla wielu rodzin ydowskich byo to jedyne rdo ywnoci, pozwalajce trwa na granicy ycia imierci godowej. IX. 4.3. Gd Najwikszym wrogiem ludzi w gettach by gd. Niemcy stale ograniczali ilo dostarczanej do getta ywnoci, systematycznie podnosili te jej cen. Polityk wyniszczenia ludnoci ydowskiej wida wyranie na przykadzie zmieniajcej si ceny kartkowego chleba wgetcie warszawskim. Chleb kartkowy kosztowa pocztkowo 50 gr za kilogramowy bochenek, od marca 1941 r. 60 gr, od padziernika 1941 r. 70 gr, od stycznia 1942 r. 90 gr. Przydziaowe 2,5 kg czarnego chleba miesicznie (od listopada 1942 r. 2 kg) sprzedawane byo na raty wokrelonych ilociach iodstpach czasu. Na przykad wczerwcu 1942 r. mona byo kupi 8 razy po 250 gr chleba. Dzienn warto kaloryczn oficjalnych przydziaw kartkowych przedstawia ponisza tabela.
Dzienna warto kaloryczna przydziaw kartkowych wgetcie warszawskim wlatach 1940 i1941 Kwarta I 1940 1941 503 237 Kwarta II 449 219 Kwarta III 331 198 Kwarta IV 369 360
181
Dzienna warto odywcza przydziaw kartkowych dla ludnoci Warszawy wlatach 19411943 Norma wyywienia Dzienna norma fizjologiczna ustalona przez Komitet Ekspertw Ligi Narodw ludnoci polskiej ludnoci niemieckiej ludnoci ydowskiej Liczba kalorii liczba bezwzgldna 2400 biaka 70 Spoycie wg tuszcze 50 wglowodany 400
Warto odywcza przydziaw ywnoci w1941 r. dla: 699 2613 184 12,9 82,4 3,2 3,3 95,6 0,2 142 338 41
ZASTANW SI yy Sprbuj zinterpretowa dane zawarte w tabeli. Jakie byy szanse przeycia w Warszawie poszczeglnych grup ludnoci? Co wynika zich porwnania? Brak ywnoci uzupeniano na czarnym rynku, kupujc j po zawyonych cenach, lub znaraeniem ycia szmuglujc zaryjskiej strony.
Tabela Przecitne ceny wolnorynkowe niektrych artykuw spoywczych wgetcie warszawskim w1942 r. (wz za kg) Rodzaj towaru Chleb ytni Chleb pszenny Mka ytnia Kasza Ziemniaki Buraki Marchew Cebula Maso Miso woowe Cukier Okres 25 I 31 I 8,00 15,25 12,50 15,00 3,75 2,50 2,25 8,50 71,00 25,00 30,25 8 III 11 III 8,50 16,00 14,25 16,50 4,25 2,25 2,25 9,00 92,00 27,75 44,00 29 III 4 IV 10,25 17,00 16,25 17,50 5,25 2,75 2,75 9,75 110,00 43,25 44,25 10 V 16 V 11,50 20,50 18,00 19,00 4,60 2,30 3,25 9,25 132,00 43,00 60,00 31 V 6 VI 10,50 20,00 16,50 17,00 3,90 2,20 3,10 18,00 120,00 45,00 59,00 5 VII 11 VII 9,75 20,00 16,50 18,00 4,80 2,65 5,25 19,60 108,00 42,00 64,50
ZASTANW SI yy Ceny, ktrych produktw rosy najszybciej, aktrych najwolniej. Ofiarami godu byy najczciej dzieci, ebracy oraz ludno przesiedlana zinnych miejscowoci lub krajw Europy Zachodniej.
182
Innym powodem wysokiej miertelnoci byy choroby zakane dziesitkujce mieszkacw gett. Staym problemem sub medycznych, szpitali, sierocicw byo zapobieganie durowi, tyfusowi, grulicy iinnym chorobom. Fatalne warunki higieniczne, ciasnota, cige niedoywienie, atake przymusowa bezczynno, uczucie zagubienia, brak nadziei na przetrwanie, zaamanie psychiczne przyczyniay si do wzrostu miertelnoci wrd mieszkacw gett. TEKST RDOWY
Mary Berg wswoim dzienniku pod dat 12 czerwca 1941 r. zanotowaa: Getto staje si coraz bardziej zatoczone; stale napywaj nowi uchodcy. S to ydzi zprowincji, ktrych obrabowano ze wszystkiego, co posiadali. [...] Ludzie ci s obdarci, bosi i maj tragiczne oczy godnych. Wwikszoci to kobiety idzieci. Przechodz pod opiek Gminy, ktra umieszcza ich wtzw. domach. Tam wczeniej czy pniej umieraj. Odwiedziam taki dom uchodcw. Jest to zdewastowany budynek. ciany dziaowe wyburzono, by utworzy wielkie sale; nie ma wygd, kanalizacja zniszczona. Pod cianami prycze zdesek nakryte szmatami. Tu iwdzie ley brudna, czerwona pierzyna. Widziaam pnagie, brudne dzieci lece apatycznie na pododze. Wkcie siedziaa liczna cztero czy picioletnia dziewczynka, pakaa. Nie mogam si powstrzyma, by nie pogaska jej zwichrzonych, jasnych wosw. Dziecko spojrzao na mnie wielkimi, niebieskimi oczami ipowiedziao: Jestem godna.
ZASTANW SI yy Wjakim stanie byli uchodcy ydowscy, ktrzy w1941 r. tumnie napywali zprowincji do Warszawy? yy Jakie byy moliwoci udzielenia im pomocy?
Fot. IX. 10 Dzieci ofiary godu. Zdjcie wykona niemiecki onierz fotoamator Heinrich Jst. Bdc wWarszawie spacerowa po getcie i fotografowa scenki z ycia codziennego.
ZASTANW SI J akie uczucia towarzysz ci podczas ogldania tej fotografii? C o mylisz oonierzu, ktry j wykona? Wjakim celu mg on zrobi to zdjcie? IX. 4.4. Inna strona ycia wgetcie Jednak obok skrajnego ubstwa wgettach znajdoway si te oazy zamonoci. Dziaay tu kawiarnie, kabarety iteatry, powstaway nawet wielkie fortuny osb prowadzcych interesy zNiemcami. Do getta docieray zaryjskiej strony rnorodne towary, od ywnoci poczynajc na przedmiotach luksusowych koczc. Przedsibiorcy ydowscy, ktrzy wsppracowali zhandlarzami po aryjskiej stronie wykorzystywali wswych przedsibiorstwach maych szmuglerw. Technik ich pracy izrnicowanie szmuglowanego asortymentu tak opisuje Symcha Binem Motyl, jeden ze
183
szmuglerw wgetcie warszawskim: Wydostaem si zgetta dachami. [...] Udaem si do znajomego kupca szmuglera, ktry mia swoj met na rogu Sosnowej iZotej. [...] Zwykle wnocy przyjmowa on towar. [...] Oumwionej porze dao si sysze lekkie stpanie po dachu icichy zgrzyt, pochodzcy zotwierania klapy na dachu przy kominie. [...] By to cznik strony aryjskiej. [...] Natychmiast przystawiono drabin do otworu itym razem zamiast ludzkiej postaci wsun si worek jakiego zboa. Szybkim ruchem zosta on pochwycony przez stojcego na drabinie tragarza, ten poda go [...] innemu ipo chwili worek ten znik gdzie wciemnociach strychu. Po krtkiej chwili wsun si drugi worek, za nim trzeci, czwarty idziesity, poczem kolejno szy kosze zmisem, drobiem, wiartki wow, wi, skrzynie zjajami, paki masa, jakie butelki, wkocu due worki zieleniny, ziemniaki itd. Trwao to okoo godziny. wiat getta by zrnicowany. Obok umierajcych zgodu przechodzili dobrze odziani inajedzeni ludzie. Dominujce jednak byo zwtpienie irozpacz, strach ipoczucie osamotnienia, nawet tych ktrych sta byo na teatr, kawiarni czy inne rozrywki. Ju na pocztku okupacji Niemcy zamknli wszystkie polskie szkoy wysze i rednie, zostawiajc jedynie powszechne izawodowe. Szkoy ydowskie wszystkich typw rwnie zostay zamknite, ale latem 1940 r. po licznych interwencjach Rad ydowskich zezwolono na otwarcie szk powszechnych ikursw zawodowych. 1 padziernika 1941 r. otwarto 6 jawnych szk podstawowych, ktre dziaay do czerwca 1942 r. Szkolnictwem powszechnym wgetcie warszawskim objto pod koniec 1941 r. 6700 dzieci, to znaczy 13% oglnej liczby dzieci wwieku szkolnym.
Fot. IX. 11, 12 Chopiec na zdjciu to Aleksander Ole Perelmuter. Zdjcie wykonano wyrardowie pod Warszaw wsierpniu 1940 r. Ojciec Olesia Beniamin Perelmuter jako onierz polski, bra udzia wwojnie obronnej we wrzeniu 1939 r. Dosta si do niewoli niemieckiej ijako jeniec wojenny przey ca wojn wOflagu II C, wWaldenbergu (dzisiaj Dobiegniew koo Gorzowa Wielkopolskiego). Ole wraz zmatk R Perelmuter znalaz si wgetcie wWarszawie gdzie zamieszkali przy ul. Leszno 63. Na kartce wysanej do ojca 21 lutego 1942 r. Ole napisa niewprawn rk: Mj kochany tatusiu! Dzikuj Ci za yczenia. Bardzo za Tob tskni. Przylij foto, bo ju nie pamitam, jak wygldasz. Czytam ksieczki. Ucz si. Cauj Ci mocno Ole. Ta poka kartka, zkilkoma zdaniami pisanymi przez kilkuletniego chopca kolawymi literami, jest jednym zlicznych wiadectw losu ydowskich dzieci zwarszawskiego getta. 184
ZASTANW SI yy Przeczytaj uwanie to, co napisa Ole do swojego ojca przebywajcego wOflagu niemiec kim. Sprbuj wyobrazi sobie zajcia kilkuletniego chopca wgetcie warszawskim. Czsto byy one przykrywk dla szk rednich (take religijnych) anawet wyszych. Wyksztacenie oficjalne uzupeniano na tajnych kompletach prowadzonych przez profesorw przedwojennych uniwersytetw. W getcie warszawskim wykady z medycyny prowadzi m.in. prof. Ludwik Hirszfeld. Wgetcie wileskim prowadzono wykady zmatematyki, chemii, fizyki, filozofii iinnych przedmiotw. Wduych gettach rozwijao si ycie kulturalne, zwaszcza muzyczne iteatralne. Znaleli si tu wybitni przedwojenni twrcy kultury, aktorzy, poeci, piewacy, czonkowie orkiestr symfonicznych. Wielu znich nie znajdujc rodkw na utrzymanie, dawao wystpy na ulicach ipodwrzach lub maych lokalach liczc na skromne datki od widowni. Wgettach Warszawy, Krakowa, Wilna, odzi organizowano koncerty muzyki lekkiej ikameralnej, wystpy solistw. Wadysaw Szpilman wspomina, e wteatrze Femina na Lesznie (obecnie przy al. Solidarnoci 115 mieci si kino pod tak sam nazw) raz wtygodniu odbyway si koncerty symfoniczne pod batut Mariana Neuteicha. W lipcu 1942 roku przygotowywano wykonanie dzisiejszego hymnu zjednoczonej Europy IX Symfonii Ludwika van Beethovena zhebrajskim tekstem. Wystawiano take sztuki teatralne ydowskich autorw, grane przez zespoy aktorskie maych nielegalnych teatrw jak iduych koncesjonowanych teatrw zawodowych. Warszawa tych ostatnich miaa a pi.
Fot. IX. 13 Jedna z ulotek rozpowszechnianych w getcie warszawskim zachcajca do rozrywki wogrdku kawiarni BAGATELA przy ul. Nowolipie 36.
ZASTANW SI yy Dlaczego wgetcie za wszelk cen starano si zachowa pozory normalnoci (dziaay szkoy, teatry, organizowano koncerty)? yy Jak oceniasz postpowanie ludzi, ktrzy po obu stronach murw bogacili si, wykorzystu jc trudn sytuacj wgetcie? IX. 4.5. Opr cywilny Wanym elementem ycia kulturalnego a zarazem przejawem konspiracji i oporu cywilnego byo dokumentowanie ycia gett. Ju wpadzierniku 1939 r. historyk Emanuel Ringelblum wraz zgrup przyjaci zainicjowa gromadzenie wiadectw dokumentujcych ycie ydw pod okupacj niemieck. Wten sposb powstao Archiwum Getta Warszawskiego, pod nazw Oneg Szabat (Rado sobotnia) gromadzce wczesne ogoszenia, zarzdzenia wadz niemieckich iydowskich getta, oficjalne iosobiste dokumenty, tajn pras ydowsk ipolsk docierajc do gett. Inicjowano spisywanie relacji osytuacji ydw, zamawiano uliteratw, publicystw inaukowcw opracowania,
185
ilustrujce zmiany wpooeniu ludnoci ydowskiej od pocztku okupacji niemieckiej. Zbiory tego archiwum zostay zakopane wbakach od mleka imetalowych skrzynkach na terenie getta. Cz znich odnaleziono ju po wojnie. S one nieocenionym rdem wiedzy na temat dziejw ydw pod okupacj hitlerowsk iich Zagady. Podobne prace archiwalne prowadzono wgetcie dzkim ibiaostockim.
Fot. IX. 14 Emanuel Ringelblum zsynem Uri Emanuel Ringelblum (19001944) historyk, dziaacz spoeczny. Nalea do cisego kierownictwa ydowskiej konspiracji w warszawskim getcie. Twrca tajnego archiwum getta Oneg Szabat, zwanego take Archiwum Ringelbluma, dokumentujcego los ydw w czasie Holokaustu. By zwolennikiem zbrojnego oporu, przygotowywa sprawozdania o sytuacji ydw, ktre przewoone na Zachd przez kurierw polskiego pastwa podziemnego miay alarmowa wiat. Wczasie powstania wgetcie wkwietniu 1943 r. zosta deportowany do obozu wTrawnikach, skd dziki staraniom m.in. polskiego podziemia zdoa uciec ischroni si wzbiorowym schronie przy ul. Grjeckiej wWarszawie. 7 marca 1944 roku na skutek denuncjacji wszyscy ukrywajcy si tam ydzi zostali aresztowani przez gestapo iprzewiezieni na Pawiak. Tam te Ringelblum, jego ona Judyta isyn Uri zostali rozstrzelani.
Gromadzenie relacji i wiadectw Zagady ydw byo nielegalne i prowadzono je w konspiracji. Rwnie w konspiracji rozwijao si ycie polityczne. W gettach dziaay ydowskie partie polityczne, organizacje spoeczne istowarzyszenia religijne. Dua cz modziey zrzeszona bya worganizacjach modzieowych afiliowanych przy partiach politycznych. Szczeglnie rozwinit dziaalno konspiracyjn prowadziy ugrupowania syjonistyczne isocjalistyczne na czele zBundem. W getcie warszawskim, gdzie znalazo si stosunkowo duo inteligencji ydowskiej, partie polityczne wydaway okoo 50 tytuw prasowych. Organizowano rnorodne spotkania, akademie rocznicowe. Wgetcie dzkim, gdzie dominowali robotnicy ydowscy, rozwijay dziaalno partie izwizki zawodowe organizujc strajki idemonstracje. Szczegln rol wyciu getta peniy ogniwa samopomocy spoecznej. Wgetcie warszawskim od samego pocztku jego istnienia dziaaa ydowska Samopomoc Spoeczna, wktrej skupiay si rne instytucje istowarzyszenia opiekucze, grupy pomocy ssiedzkiej izespoy przedstawicieli partii politycznych. Stowarzyszenia opieki spoecznej prowadziy liczne sierocice, orodki zdrowia, szkoy iporadnie zawodowe. Na przykad Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludnoci ydowskiej zajmowao si przeciwdziaaniem chorobie godowej irozprzestrzenianiu si wgetcie epidemii. Towarzystwo Popierania Rolnictwa organizowao upraw warzyw na podwrzach i balkonach mieszka. Towarzystwo Popierania Emigracji pomagao w poszukiwaniach krewnych za granic, poredniczyo wkorespondencji izabiegao opaczki ywnociowe. Centrala Zwizku Towarzystw Opieki nad Sierotami i Dziemi Opuszczonymi (CENTOS) prowadzia sie placwek doywiania dzieci godujcych oraz orodki tajnego nauczania na poziomie podstawowym.
186
Fot. IX. 15 Janusz Korczak Henryk Goldszmit (1878 lub 18791942) z dziemi. By lekarzem, pedagogiem i wychowawc dzieci polskich i ydowskich. Przed wojn prowadzi sierocice dla dzieci w Warszawie. By twrc systemu wychowania, ktry opiera si na uznaniu dziecka za penowartociowego czowieka. Przeciwstawia si rozpowszechnionej wwczas praktyce pedagogicznej polegajcej na wpajaniu dziecku dyscypliny, wyklucza stosowanie kar cielesnych, potpia praktyki zawstydzania dziecka. Wlatach 19261929 wydawa wsplnie z dziemi popularne pisemko May Przegld. W latach 19351936 wygasza w Polskim Radiu popularne pogadanki pt. Pedagogika artobliwa dla dzieci irodzicw. Za spraw rodowisk nacjonalistw polskich zosta usunity zradia. Wgetcie prowadzi sierociniec dla dzieci ydowskich przy ul. Krochmalnej 29. Zgin 6 sierpnia 1942 r. wkomorze gazowej wTreblince razem zdziemi, ktrymi si opiekowa.
Mieszkacy getta korzystali take zpomocy licznych komitetw domowych, ktre zrazu powstaway samorzutnie aod poowy 1940 r. stay si podstawowym ogniwem ydowskiej Samopomocy Spoecznej. Pod koniec kwietnia 1940 r. byo wWarszawie 788 komitetw domowych w878 domach, wmaju 1940 r. 1518 w2014 domach, awe wrzeniu 1940 r. ju okoo 2 tys. Wstyczniu 1942 r. ich liczba zmalaa do 1108. Komitety domowe miay cile okrelon struktur. Zarzd komitetu skada si zsiedmiu osb: przewodniczcego, wiceprzewodniczcego, sekretarza, skarbnika oraz trzech czonkw komisji rewizyjnej. Przy komitetach powoywano spoeczne komisje: gospodarcz, imprezow, kwalifikacyjn do spraw zapomg, opieki nad dziemi, odzieow iinne. Tworzono te koa, np.: modzieowe, kobiet, patronaty nad domami starcw, sierocicami, schroniskami dla przesiedlecw, kuchniami ludowymi. Taki rozszerzony komitet domowy mg liczy do 3040 osb. Komitety organizoway dziesitki zebra, na ktrych zbierano datki pienine na biec dziaalno, organizowano zbirki ywnoci (kromek chleba, talerzy zupy), wgla, lekw itp. Czonkowie komitetw domowych starali si wywiera presj na zamonych mieszkacw getta, apelowali oofiarno, pisali wtej sprawie petycje iwysyali listy indywidualne. Wystawiano pikiety, dajc od gospody domowych powracajcych ztargu datku na rzecz godujcych wpostaci ziemniaka, marchwi czy buraka. Zbirka odbywaa si take pod postaci tzw. akcji yeczkowej, w czasie ktrej lokatorzy kamienicy ofiarowali na rzecz godujcych po yeczce (od herbaty) mki, cukru, kaszy itp. Wobec opornych stosowano sankcje wpostaci bojkotu moralnego: wbramach domw wywieszano czarne listy osb uchylajcych si od wiadcze na rzecz wsplnoty ssiedzkiej, nie podawano rki osobom napitnowanym.
187
Fot. IX. 16 Kuchnia ludowa dla ortodoksyjnych ydw w getcie warszawskim na ul. Nalewki 27. Kuchnie spoeczne wydaway codziennie kilkadziesit tysicy porcji zupy. Dla wielu mieszkacw getta by to jedyny posiek.
ZASTANW SI Wyjanij, dlaczego posta nowiono zorganizowa iprowadzi archiwum getta? Jakie praca ta ma dzisiaj dla nas znaczenie? O czym moe wiadczy bujny rozwj ycia politycznego wgetcie? W ymie rne organizacje istowarzyszenia spoeczne, ktre dziaay wgetcie. Czym si zajmoway? Jakie miay znaczenie dla mieszkacw getta?
IX. 5. Wielka Akcja likwidacja getta wWarszawie

Na wiosn 1942 r. Niemcy przystpili do akcji likwidacji gett na okupowanych ziemiach polskich. ydw stoczonych wgettach deportowano do obozw zagady zlokalizowanych na odludnych terenach wschodniej czci GG. 22 lipca 1942 r. Niemcy rozpoczli likwidacj getta wWarszawie. Od przewodniczcego Judenratu in. Adama Czerniakowa zadano wytypowania codziennie od 6 do 10 tys. ydw, ktrzy mieli stawi si na Umschlagplatzu, gdzie adowano ich do wagonw towarowych, ktrymi mieli by, jak informowano, wysiedleni na Wschd.
Fot. IX. 17 Umschlagplatz fragment dzisiejszej ulicy Stawki wydzielony ceglanym murem i drewnianym potem, przy pnocnej granicy getta warszawskiego. W lecie 1942 r., oraz w styczniu i maju 1943 r. gromadzono tu ludno ydowsk przed zaadunkiem do wagonw towarowych na bocznicy kolejowej, skd wysyano ich do Treblinki ina Majdanek.
188
TEKST RDOWY
Marek Edelman, wiadek tego co si dziao na Umschlagplatzu latem 1942 r., wspomina: ANiemcy, nie przebierajc wrodkach, stosuj nowy chwyt propagandowy. Przyrzekaj idaj kademu ochotniczo zgaszajcemu si do wyjazdu 3 kg chleba i1 kg marmolady. To wystarcza. Dalej ju propaganda igd robi swoje. [...] Zdarzaj si dni, kiedy setki ludzi odchodz zUmschlagu ipo kilka dni czekaj na kolejk na wyjazd. Tylu jest chtnych do otrzymania 3 kg chleba, e transporty, odchodzce ju teraz 2 razy dziennie zliczb 12 tysicy, nie mog ich pomieci.
ZASTANW SI yy Jakie byy metody postpowania Niemcw wobec ydw. Czemu miao suy cige stwa rzanie pozorw iperfidne oszukiwanie ich? Komunikat niemiecki informowa, e deportowani mog zabra 15 kg bagau podrcznego oraz ywno na trzy dni. Aby zachci ydw do zgaszania si na wysiedlenie rozdawano wysiedlanym chleb imarmolad.
Fot. IX. 18 Zaadunek do wagonw towarowych na rampie przy Umschlagplatzu. Od 22 Lipca do 21 wrzenia odjeday std transporty deportowanych na Wschd liczce 6-10 tys. ludzi
ZASTANW SI yy Opisz wasnymi sowami, co widzisz na fotografii. yy Odszukaj wrd licznych relacji fragmenty dotyczce sytuacji przedstawionej na fotografii. Odczytaj je w klasie i wsplnie z koleankami i kolegami zastanwcie sie czy oddaj one atmosfer tego zajcia? Tak zwana Wielka Akcja wgetcie warszawskim trwaa do 21 wrzenia. Wtym czasie, wniespena dwa miesice, zUmschlagplatzu wywieziono do Treblinki okoo 280 tys. ydw, 10300 zmaro lub zostao zabitych na terenie getta, a11580 deportowano do obozu przejciowego (Dulag). Wgetcie, ktrego powierzchni znacznie zmniejszono, pozostao legalnie 35 tys. ydw, 25 tys. za nielegalnie. Wrd nich byli m.in. pracownicy tzw. szopw niemieckich zakadw produkcyjnych; ludzie modzi, we wzgldnie dobrej kondycji psychicznej ifizycznej, ktrych najblisi, czonkowie rodzin zostali wywiezieni do Treblinki. Wanie wtej grupie wczasie Wielkiej Akcji dojrzaa myl ozbrojnym oporze.
189
Przyjcie postawy oporu zbrojnego wobliczu deportacji nie byo atwe inie wszdzie moliwe. Wskutek odizolowania ydw od reszty spoeczestwa organizacje ydowskie miay mae szanse zdobycia broni. Ponadto gsta zabudowa getta ograniczaa moliwoci prowadzenia na jego terenie akcji zbrojnych, ktrych efekty, wobec stosowania przez Niemcw zasady odpowiedzialnoci zbiorowej, wostatecznym rozrachunku mogy przynie ydom wicej strat ni zyskw. Stao si to podstaw pogldu oydowskiej biernoci wobliczu zagady iprzyzwoleniu na mord przeprowadzony na tak wielk skal. Pogld ten formuowany by ju wczasie wojny przez samych ydw. Emanuel Ringelblum wswoich notatkach pod dat 15 padziernika 1942 r. pisa: Dlaczego? Dlaczego nie przeciwstawiono si, kiedy rozpoczli deportacj 300 000 ydw zWarszawy? Dlaczego dali si prowadzi jak owce na rze? Dlaczego przyszo to wrogowi tak atwo, tak gadko? Dlaczego oprawcy nie ponieli ani jednej bodaj ofiary? Zaskoczona masowymi deportacjami ludno ydowska nie stawiaa w zasadzie adnego oporu. Po wywiezieniu do obozw zagady inicjatyw wikszoci dziaaczy ydowskich przejy organizacje modzieowe dce do walki zbrojnej. Ich przywdcy doszli do przekonania, e mieszkacy gett nie maj szans na przeycie, dlatego naley rozpocz walk. Udao im si nawiza kontakt zpolskim podziemiem, przy pomocy ktrego zaczli tworzy organizacje bojowe. Rozpoczto szkolenia bojownikw, gromadzenie broni, atake budow bunkrw ikryjwek, zktrych zamierzano korzysta podczas przewidywanej walki zbrojnej. Wtakiej sytuacji przystpiono do stopniowego jednoczenia konspiracyjnych organizacji ydowskich. Jednak latem ijesieni 1942 r. liczba ludnoci ydowskiej wGeneralnym Gubernatorstwie radykalnie zmalaa. Wwyniku dziaa podjtych wramach Akcji Reinhardt pod koniec 1942 r. na ziemiach polskich pozostaa niewielka liczba ydw. Dobitnym tego przykadem jest najwiksze skupisko ludnoci ydowskiej, czyli Warszawa, wktrej z450 tys. pozostao zaledwie 60 tys. Ci ktrzy zostan, przy kolejnej prbie ich deportacji na wschd, wstyczniu 1943 r. podjli pierwsz prb walki ze swymi oprawcami, awkwietniu tego roku zdecydowali si na zbrojne powstanie.
Fot. IX. 19 Wspczesny pomnik upamitniajcy 300 tys. ydw warszawskich wywiezionych latem 1942 r. zUmschlagplazu do obozu zagady wTreblince. 190
Co warto przeczyta: yy Julian Baranowski, dzkie getto 19401944. d 1999 yy Aleksander Bieberstein, Zagada ydw wKrakowie, Krakw 2002 yy Barbara Engelking-Boni, Jacek Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejcym mie cie, Warszawa 2001 yy Stefan Ernst, Owojnie wielkich Niemiec zydami Warszawy 19391943, Warszawa 2003 yy Anka Grupiska, Jan Jagielski, Pawe Szapiro, Getto Warszawskie, Warszawa 2002 yy Israel Gutman, ydzi warszawscy 1939-1943. Getto, podziemie, walka, Warszawa 1993 yy Tadeusz Radzik, Lubelska dzielnica zamknita, Lublin 1999 yy Ruta Sakowska, Dwa etapy. Hitlerowska polityka Zagady ydw woczach ofiar, Warszawa 1986 yy Ruta Sakowska, Ludzie zdzielnicy zamknitej. Zdziejw ydw wWarszawie latach okupacji hitlerowskiej. Padziernik 1939marzec 1943, wydanie II, Warszawa 1993 yy Oskar Singer, Przemierzajc szybkim krokiem getto.... Reportae ieseje zgetta dzkiego, d 2002 yy Warszawskie getto 19431988. W45. rocznic powstania, Warszawa 1988 yy Archiwum Ringelbluma. Getto warszawskie lipiec 1942stycze 1943, opracowaa Ruta Sakow ska, Warszawa 1980 yy Archiwum Ringelbluma. Dzieci tajne nauczanie wgetcie warszawskim, tom 2, opracowaa Ruta Sakowska, Warszawa 2000 yy Kronika getta dzkiego, tom I-II, zoryginau do druku przygotowali, wstpem iprzypisami za opatrzyli Danuta Dbrowska iLucjan Dobroszycki, d 1965 yy Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego. 6 IX 193923 VII 1942, opracowanie Marian Fuks, Warszawa 1993 yy Mary Berg, Dziennik zgetta warszawskiego, Warszawa 1983 yy Ludwik Hirszweld, Historia jednego ycia, Warszawa 2000 yy Janusz Korczak, Pamitnik, [w] tene, Pisma wybrane, tom IV, Warszawa 1978 yy Calel Perechodnik, Czy ja jestem morderc?, opracowanie Pawe Szapiro, wydanie II, Warszawa 1995 yy Jakub Poznaski, Pamitnik zgetta dzkiego, Warszawa 2002 yy Emanuel Ringelblum, Kronika getta warszawskiego. Wrzesie 1939stycze 1943. Wstp iredakcja naukowa Artur Eisenbach, Warszawa 1983
191
Rozdzia X. Endlsung ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej

Przeom w polityce niemieckiej wobec europejskich ydw nastpi w poowie 1941 r. Plany podboju Europy, po nieudanej prbie pokonania Wielkiej Brytanii jesieni 1940 r., ulegy istotnym modyfikacjom. Hitler postanowi teraz skierowa ekspansj niemieck na Wschd. Gwnym przeciwnikiem, ktrego naleao bezwzgldnie zniszczy sta si Zwizek Radziecki.
X. 1. Wojna eksterminacyjna na Wschodzie

Niemieckie zamierzenia wstosunku do wschodnich terenw Europy zostay skonkretyzowane wiosn 1941 r. Wprzemwieniu wygoszonym 30 marca na odprawie dowdcw wBerlinie, Hitler przedstawi plan podboju ZSRR nakrelajc gwne zadania, jakie powinny sta przed armi niemieck na Wschodzie. Mwi: Powstaa szansa podbicia Rosji, gdy nie jestemy zwizani na zachodzie. Taka szansa szybko si nie powtrzy. Gdybym zniej teraz nie skorzysta, zdradzibym przyszo narodu niemieckiego! Wojna na Wschodzie miaa rni si od tej prowadzonej na zachodzie Europy. Jej celem byo zniszczenie azjatycko-barbarzyskiego bolszewizmu idlatego nie moga by prowadzona rycerskimi metodami, miaa to by wojna eksterminacyjna. ZAPAMITAJ
EKSTERMINACJA polityka zmierzajca do wytpienia okrelonych grup ludnoci zpowodu ich przynalenoci do innej rasy, religii lub narodowoci.
Hitler wzywa swoich dowdcw do bezwzgldnoci iskrajnej brutalnoci. Plan agresji na ZSRR, ktremu nadano kryptonim Barbarossa upowania kadego oficera niemieckiego na terenie przyszej okupacji niemieckiej na Wschodzie do wykonywania egzekucji bez sdu na kadej osobie podejrzanej owrogi stosunek do Trzeciej Rzeszy. 6 czerwca 1941 r. zaleceniu temu nadano podstaw prawn wpostaci Rozporzdzenia okomisarzach okrelajcego sposoby traktowania radzieckich komisarzy politycznych, ktrzy zostali uznani za nosicieli ideologii bolszewickiej, awic iwrogiego stosunku do narodowego socjalizmu. Naley ich [komisarzy politycznych R.S. iP.T.] odizolowa od pozostaej masy natychmiast po wziciu do niewoli, tj., jeszcze na polu walki. Jest rzecz konieczn, aby odebra im wszelk moliwo oddziaywania na wzitych do niewoli onierzy. Komisarzy nie uznaje si za onierzy; ochrona prawna zgodnie zprawem narodw, nalena jecom, nie ma wstosunku do nich adnego zastosowania. Po odizolowaniu komisarzy naley ich zlikwidowa. onierzy Wehrmachtu i innych jednostek wspierajcych atak na ZSRR poddano szczeglnie silnej indoktrynacji, ktrej najwaniejszym skadnikiem by antysemityzm. Wrozkazach dowdcy wzywali onierzy do bezwzgldnoci ibraku uczu przede wszystkim do ludnoci ydowskiej. Na krtko przed przystpieniem 22 czerwca 1942 r. 3 milionw onierzy niemieckiej Armii Wschd do ataku na Zwizek Radziecki ogoszono im rozkaz Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu owanym znaczeniu dla charakteru
192
wojny na Wschodzie. Jego tytu brzmia: Dyrektywy do postpowania onierzy wRosji. Wnim to bolszewizm okrelony zosta jako wrg miertelny narodowosocjalistycznego narodu niemieckiego. Dowodzono wnim, e walka znim wymaga bezwzgldnego ienergicznego dziaania oraz cakowitej likwidacji kadego przejawu czynnego lub biernego oporu. ydzi wprost okreleni zostali mianem wrogiej grupy. Wrozkazie stwierdzano, e walka toczy si bdzie przeciw bolszewickim podegaczom, partyzantom, sabotaystom i ydom. Przesanie rozkazu brzmiao: wszystko, co ma jakikolwiek zwizek zydami ibolszewizmem, musi by zwalczane bezwzgldnie iwkocu zlikwidowane. Kolejny rozkaz regulowa kwestie sdownictwa wojskowego na terenach okupowanego Wschodu. W gruncie rzeczy rozkaz ten by instrukcj bezwzgldnego traktowania wrogiej ludnoci cywilnej wokupowanym kraju. Dawa on przyzwolenie na wszelk przemoc oraz poczucie bezkarnoci. Kady onierz frontu wschodniego rozumia jego przesanie: mog tu robi, co mi si ywnie podoba inie zostan pocignity do odpowiedzialnoci przez niemieckie organy sdownictwa wojskowego. TEKST RDOWY
Nawet wtrakcie realizacji planu Barbarossa dowdca 6. Armii dziaajcej wramach Grupy Armii Poudnie feldmarszaek Walther von Reichenau, uzna za konieczne przypomnie swoim onierzom wkolejnym rozkazie z10 padziernika 1941 r. skal tolerowanej ipodanej przemocy uywanej wwalce zwrogiem. Wrozkazie, ktry dotar do wszystkich onierzy, von Reichenau pisa: Zasadniczym celem kampanii przeciw systemowi ydowsko-bolszewickiemu jest cakowite zniszczenie si zbrojnych iwypalenie wpyww azjatyckich weuropejskim krgu kulturowym. Tym samym pojawiaj si dla oddziaw zadania wykraczajce poza tradycyjnie jednostronne pojmowanie suby onierskiej. Wprzestrzeniach Wschodu onierz jest nie tylko wojownikiem prowadzcym walk wedug regu sztuki wojskowej, lecz rwnie reprezentantem bezlitosnej idei volkistowskiej imcicielem wszystkich bestialstw, ktrych dowiadczya ludno niemiecka ipokrewna. Nastpnie tre rozkazu odnosia si do egzekucji masowych przeprowadzanych przez oddziay SS: Ztego te powodu onierz okaza musi cakowite zrozumienie dla bezwzgldnej, ale sprawiedliwej zemsty na ydowskich podludziach. Ma ona ponadto na celu zduszenie wzarodku wszelkich prb buntw na tyach Wehrmachtu, wzniecanych, jak uczy dowiadczenie, najczciej przez ydw.
ZASTANW SI yy Czym von Reichenau uzasadnia konieczno wrogiej postawy wobec ydw onierzy niemieckich prowadzcych wojn zZSRR? Co mylisz otakiej argumentacji? yy Czym, wedug Hitlera, miaa si rni wojna eksterminacyjna na Wschodzi odwojny do tychczas prowadzonej? X. 1.1. Masowe mordy na Wschodzie Einsatzgruppen Do wykonania swych zada przygotowywali si nie tylko onierze Wehrmachtu, ale przede wszystkim czonkowie Einsatzgruppen. Na odprawie szkoleniowej 120 dowdcw grup operacyjnych w Szkole Policyjnej w Pretzsch nad ab, zorganizowanej pod koniec maja 1941 r. Himmler wyjani, e celem szkolenia jest przygotowanie ich do akcji unicestwienia wroga rasowego. Podczas kolejnej odprawy zwoanej przez Heydricha 1 czerwca, dowdcy grup operacyjnych zostali poinformowani, e ydzi ze wschodu s intelektualnym rezerwuarem bolszewizmu izdaniem Fhrera naley ich zlikwidowa.
193
ZAPAMITAJ
EINSATZGRUPPEN [Einsatzgruppen der Sicherheitsdienstes (SD) und der Sicherheitspolizei (SIPO)] grupy specjalne Suby Bezpieczestwa iPolicji Bezpieczestwa powoane do wykonywania zada specjalnych na zapleczu Wehrmachtu. Po raz pierwszy uyte wczasie Anschlussu Austrii (III 1938 r.), nastpnie aneksji Sudetw (X 1938 r.) idziaa przeciwko Polsce (IX XI 1939 r.); do ich zada naleaa likwidacja lub dokonywanie aresztowa przeciwnikw Trzeciej Rzeszy, polskiej inteligencji iydw. Dziaay take wNormandii, Luksemburgu, Alzacji iLotaryngii oraz Jugosawii. Na kilka tygodni przed planowan agresj na ZSRR (plan Barbarossa) w wyniku porozumienia Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy (RSHA) zNaczelnym Dowdztwem Wehrmachtu przy poszczeglnych grupach armii utworzono cztery Einsatzgruppen: A, B, C iD. Zadaniem kadej znich byo wyszukiwanie imordowanie wrogw Rzeszy, wtym komunistw, Romw iwszystkich ydw. Kada bya podzielona na pododdziay nazywane Einzatzkomandos, Sondernkommandos lub Teilkommandos. Grupa A, najliczniejsza ok. 1000 mczyzn, zostaa doczona do Armii Pnocnej. Dziaaa wkrajach batyckich (Litwa, otwa, Estonia) ina terenach midzy ich wschodnimi granicami aLeningradem. Grupa B liczca 655 mczyzn, doczona do Armii Centrum, operowaa na Biaorusi iwDystrykcie Smoleskim, na wschd od Moskwy. Grupa C 700 mczyzn doczona do Armii Poudniowej obja pnocn icentraln Ukrain. Grupa D 600 mczyzn doczona do XI Armii, dziaaa na poudniowej Ukrainie, wrejonie Krymu iKaukazu.
TEKST RDOWY
Niemiecki inynier budowlany, naoczny wiadek mordw ludnoci ydowskiej na Wschodzie, zanotowa: Zobaczyem rodzin zoon zjakich szeciu osb, wszyscy byli rozebrani do naga ioczekiwali na rozkaz zejcia do wykopanej ju mogiy. Obok ojca rodziny sta chopiec, dziesicio-, dwunastoletni. Ojciec pooy mu rk na gowie, drug wznis ku niebu i mwi co chopcu, ktry, jak mogem dostrzec, prbowa powstrzymywa zy. ona tego mczyzny staa przy starej kobiecie owosach biaych jak nieg, bdcej jej matk lub teciow, ktra trzymaa na rku dziecko, nucia mu co cicho ikoysaa je. Wtedy pad rozkaz: Nastpna dziesitka irodzina ruszya przed siebie, obchodzc kup wykopanej ziemi ischodzc do grobu. [...] Wtedy wezwano kolejn grup, aby si przygotowaa na mier, to znaczy cigna zsiebie ubranie. Apotem usyszaem strzay izrozumiaem, e wszystko si ju dokonao.
ZASTANW SI yy Ktre z fragmentw relacji wiadcz oplanowo przeprowadzonej masowej zbrodni. W tym samym czasie na terenie okupowanej Belgii i Francji podjto kroki majce na celu wstrzymanie emigracji ydw do neutralnej Portugalii, astamtd do Stanw Zjednoczonych. Walter Schellenberg dziaajcy na tym terenie wimieniu Heydricha, rozesa do wszystkich placwek SD ido niemieckich konsulatw oklnik, wktrym informowa, e od tej pory emigracja ydw zostaje wstrzymana przez wzgld na niewtpliwe ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej. 22 czerwca 1941 r. wlad za oddziaami Wehrmachtu na froncie wschodnim pojawiy si cztery zmotoryzowane grupy policyjne Einsatzgruppen (A, B, C, D). Do ich zada naleao likwidowanie bolszewikw, partyzantw oraz uosabianych znimi ydw.
194
Do poszczeglnych akcji przydzielano onierzy Wehramchtu, oraz oddziay niemieckiej policji. Na Litwie i Ukrainie korzystano zpomocy lokalnych formacji paramilitarnych. W pocztkowym okresie ich zbrodniczej dziaalnoci likwidowano gwnie mczyzn, ktrych uznano za bolszewickich komisarzy politycznych lub sprzyjajcych bolszewizmowi. Pniej mordowano take kobiety idzieci nie czynic ju Fot. X. 1 Czterech nagich mczyzn i jedno ydowskie dziecko w czapce oczekuj na rozrnienia na bolszewikw egzekucj. niaty, 11 maja 1943. Fotograf nieznany. w ten sposb podpisano iinnych. w jednym z archiww niemieckich to zdjcie. Kto i kiedy je wykona, kogo przedonierze Einsatzgrupstawia? nigdy si nie dowiemy. pen gromadzili swe ofiary mczyzn, kobiety i dzieci wparowach, wykopach, kamienioomach, rowach idoach, zmuszali do oddania dobytku izabierali im ubrania. Potem strzelali do nich izakopywali ciaa wdoach. Dowdcy skadali dzienne raporty na temat zbrodniczych osigni. Po wojnie, przywdcy Einsatzgruppen byli sdzeni wNorymberdze iwinnych procesach. Spord 24 oskaronych, skazano na mier 14. Do dzi wykonano wyroki tylko na 4. Innym zmniejszono kary. ZASTANW SI yy Jak moesz oceni surowo kar wymierzonych po wojnie przywdcom Einsatzgruppen, biorc pod uwag ogrom popenionych przez nich zbrodni?
Fot. X.2 Egzekucja ydowskiej rodziny. Zdjcie wykona niemiecki onierz, czonek plutonu egzekucyjnego Einsatzgruppe w 1942 r. w okolicach Iwangorodu na Ukrainie.
Jednym z najwikszych jednorazowych masowych mordw ludnoci ydowskiej na Wschodzie bya masakra przeprowadzona 29 i30 wrzenia 1941 r. wBabim Jarze pod
195
196
Mapa 7: Wojna eksterminacyjna na Wschodzie 19411943
Kijowem przez czonkw Sonderkommanda 4a (pododdzia Einsatzgruppe C) dowodzonego przez Paula Blobela. Zbrodnia ta zostaa bardzo dobrze udokumentowana wniemieckich sprawozdaniach wysyanych przez dowdcw oddziaw do Berlina. Jak dzi wiemy, radiotelegramy Einsatzgruppen ju od 1941 r. byy podsuchiwane iodszyfrowywane przez wywiad brytyjski. Masakra ludnoci ydowskiej znana wic bya wwolnym wiecie ju wkilka tygodni po jej dokonaniu. Wmomencie napaci niemieckiej na ZSRR liczba mieszkacw Kijowa, ktry od 1934 r. by stolic Ukraiskiej Republiki Radzieckiej, wynosia 930 tys. osb. Ludno Kijowa bya mieszana, Ukraicy stanowili poow mieszkacw miasta, reszt Rosjanie i ydzi. Spoeczno ydowska miasta liczya 220 tys. osb, zczego przed jego zajciem przez wojska niemieckie, znaczna cz ucieka na Wschd, tak e wmiecie pozostao okoo 50 tys. ydw. 19 wrzenia 1941 r. oddziay 6 Armii marszaka Waltera von Reichenu zajy miasto. Wraz zoddziaami dotara do Kijowa okoo pidziesicioosobowa grupa Sonderkommando 4a Einsatzengruppe C. Dowdca 6 Armii von Reichenau iszef Sonderkommando 4a Paul Blobel ju duo wczeniej uzgodnili zasady wsppracy przy przeprowadzaniu eksterminacji ludnoci ydowskiej. czyy ich take pogldy na charakter wojny na Wschodnie irol, jak maj tu do odegrania wojska niemieckie. Ju wsierpniu onierze Wehrmachtu wspdziaali zczonkami Sonderkommando 4a przy mordowaniu ydw wBiaej Cerkwi. Wczasie likwidacji ydw tego miasta, pozostawiono wbudynku szkolnym grup dzieci ydowskich. 22 sierpnia von Reichenau osobicie podj decyzj oich rozstrzelaniu. Ju wkilka dni po zajciu Kijowa przez Niemcw midzy 24 a28 wrzenia 1941 r. wlicznych budynkach zajmowanych przez onierzy ioficerw niemieckich, doszo do potnych eksplozji. Zginy przy tym setki onierzy Wehrmachtu iliczni mieszkacy miasta. Wrd oficerw armii niemieckiej powstaa silna potrzeba znalezienia iukarania winnego. Po wielu naradach ustalono, e winnymi przelanej niemieckiej krwi s kijowscy ydzi idlatego wikszo znich powinna by zabita. Oficerowie SS iWehrmachtu podzielili si kompetencjami przy wykonywaniu tego zadania. Caa akcja zostaa ukryta pod pozorem ewakuacji ydw do obozw pracy. Wten sposb powsta model, powielany nastpnie przy innych akcjach eksterminacyjnych na Wschodzie. ydzi wzywani byli do stawienia si o okrelonej godzinie, w okrelonym czasie na okrelonym miejscu, po czy mieli by przemieszczeni winne miejsce gdzie bd pracowa. Jeden zuczestnikw tej akcji August Hfner tak zperspektywy czasu wypowiedzia si owsppracy SS iWehrmachtu: To my musielimy wykona brudn robot. Zawsze myl otym, co genera major Eberhard powiedzia wKijowie: To wy musicie strzela!. Genera nie tylko nie mia adnych obiekcji co do morderczych planw, lecz wrcz forsowa je wobliczu aktualnych podpale, jak wynikao zraportu SS dla Berlina: Wehrmacht zzadowoleniem przyjmuje podjte dziaania iporosi oradykalne postpowanie. Azatem kijowscy ydzi mieli zgin pod pretekstem odwetu za wysadzenia ipodpalenia. Dla oficerw niemieckich poary byy jedynie pretekstem do itak planowanego wymordowania ydw kijowskich. Pojcie odwetu miao dawa pozr militarnej koniecznoci itym samym usprawiedliwia akcj woczach onierzy Wehrmachtu iSS. Masakra przygotowana zostaa 28 wrzenia za pomoc rozlepionych wmiecie plakatw wzywajcych ludno ydowsk wjzyku rosyjskim, ukraiskim iniemieckim do stawienia si na placu nastpnego ranka. 29 wrzenia na miejsce zbirki przybyo okoo 30 tys. ydw. Wikszo znich wierzya, e zgodnie z zapowiedziami niemieckimi zostan ewakuowani lub wysiedleni w transportach kolejowych na terytorium sowieckie. Tymczasem zgromadzone rodziny ydowskie zostay
197
popdzone wkierunku tej czci miasta, wktrej znajdowa si cmentarz ydowski iwwz zwany Babim Jarem. Droga przemarszu strzeona bya przez onierzy Wehrmachtu. Samo miejsce rozstrzeliwania otoczone byo drutem kolczastym. Czonkowie Sonderkommanda 4a oraz policji ukraiskiej stanowili personel nadzorujcy. Kiedy dotarli na wyznaczony teren, ydzi musieli odda przedmioty wartociowe oraz ubrania, anastpnie uda si do wwozu, gdzie byli rozstrzeliwani. Wedug oficjalnych raportw niemieckich wcigu dwch dni, 29 i30 wrzenia 1941 r. wBabim Jarze zamordowanych zostao 33771 ydw. TEKST RDOWY
Kurt Werner, czonek Sonderkommando 4a, uczestniczcy wmasakrze wBabim Jarze, wspomina: [] By to teren piaszczysty. Wwz gboki by na okoo 10 metrw, dugi na okoo 400, szeroki na grze na okoo 80 metrw, ana dole 10. Zaraz po przybyciu na miejsce egzekucji musiaem uda si zinnymi kolegami na d tego zagbienia. Niedugo po tym przyprowadzono skrajem wwozu pierwszych ydw. Musieli si oni pooy twarz do ziemi przy cianach zagbienia. Wwwozie znajdoway si trzy grupy strzelcw, wsumie okoo 12 onierzy. Wtym samym czasie do grup rozstrzeliwujcych stale doprowadzano zgry ydw. Przybywajcy ydzi pooy si musieli na trupach ich zastrzelonych wczeniej towarzyszy. Strzelcy stali kadorazowo za ydami izabijali ich strzaami wpotylic. Zapado mi wpami, wjak panik wpadli ydzi, ktrzy po raz pierwszy dostrzegali zbrzegw wwozu znajdujce si na dole zwoki. Wielu znich gono krzyczao zprzeraenia. Nie mona sobie wyobrazi, ile nerww kosztowao wykonanie tam na dole tej brudnej roboty. [] cae rozstrzeliwanie tego dnia mogo trwa do okoo pitej czy szstej (po poudniu).
ZASTANW SI yy Jak okreli stosunek Kurta Wernera do wykonywanej brudnej roboty , jak on sam okrela swj udzia wrozstrzeliwaniu ydw wBabim Jarze? yy Czy jego wypowied po latach wskazuje, e mia on jakiekolwiek wyrzuty sumienia? yy Czy udzia wmasowym mordzie ludnoci ydowskiej wpyn destrukcyjnie na jego psychik? TEKST RDOWY
Relacja jednego zonierzy 101 Batalionu Policji na temat egzekucji ydw wJzefowie koo Bigoraju. Major Wihelm Trapp [dowdca batalionu] owiadczy, i na miejscu, wktrym si znajdujemy, mamy przeprowadzi masow egzekucj przez rozstrzelanie, iwyranie powiedzia, i ci, ktrych mamy rozstrzela, to ydzi. Wczasie wystpienia poleci ebymy pomyleli onaszych onach idzieciach wojczynie, ktre musiay znosi bombardowania lotnicze. Musimy szczeglnie zachowa wpamici fakt, e wiele kobiet idzieci stracio ycie na skutek tych bombardowa. Mylenie otych sprawach uatwi nam wykonanie rozkazu wczasie nadchodzcej akcji. Major Trapp stwierdzi, i akcja ta nie jest wjego stylu, ale e otrzyma takie rozkazy od wyszego dowdztwa.
ZASTANW SI yy Wjaki sposb major Trapp usprawiedliwia akcj mordowania ydw? Co miao uatwi onierzom wykonanie rozkazu? yy Czy rozstrzeliwani ydzi (wtym kobiety idzieci) byli odpowiedzialni za bombardowania niemieckich miast? Zastanw si, dlaczego onierze uwierzyli wargumenty Trappa?
198
TEKST RDOWY
Fragment zeznania Kurta Mbiusa, byego funkcjonariusza batalionu policji wChemnie (8 listopada 1961 r.). Chciabym doda, e nie przyszo mi do gowy, i rozkazy te mog by niesprawiedliwe. Wiem, e obowizkiem policji jest obrona niewinnych obywateli, ale wwczas ywiem przekonanie, e ydzi byli ludmi winnymi. Wierzyem wto, co gosia propaganda, i byli wszyscy kryminalistami ipodludmi oraz e stanowili przyczyn upadku Niemiec po pierwszej wojnie wiatowej. Dlatego nie powstaa wmojej gowie myl, e mona odmwi wykonania lub uchyli si od rozkazu udziau weksterminacji ydw.
ZASTANW SI yy Co Niemcy robili, aby zaguszy w onierzach sumienie i poczucie winy za popeniane przez nich zbrodnie? yy Po wojnie wikszo zbrodniarzy niemieckich tumaczya swoje postpowanie konieczno ci wykonywania rozkazw, podczas gdy byli rwnie i tacy, ktrzy odmawiali udziau wmasowych egzekucjach inie ponosili za to surowych kar. Co otym mylisz? Kiedy twoim zdaniem onierz ma prawo odmwi wykonania rozkazu? yy Skomentuj nastpujce sowa: Nic nie czuem robic te rzeczy, poniewa otrzymaem taki rozkaz. Wten sposb zostaem wychowany (Josef Kramer, komendant obozu wBelsen). ydw mordowano wmiejscu zamieszkania przez rozstrzelanie. Przed egzekucj czsto kazano im kopa wasnorcznie doy, wktrych nastpnie zakopywano ofiary. Do pomocy Einsatzgruppen doczono Bataliony Policji rekrutowane z czonkw Policji Porzdkowej w Niemczech. Jednym z nich by 101 Policyjny Batalion Rezerwy z Hamburga, ktry sw dziaalno na ziemiach polskich rozpocz ju w1939 r. Od tego czasu batalion kilkakrotnie wycofywany by do macierzystego miasta, gdzie uzupeniano jego skad rezerwistami. Kiedy od padziernika 1941 r. do koca lutego 1942 r. deportowano zNiemiec 53 tys. ydw i5 tys. Romw na Wschd, 101 Policyjny Batalion Rezerwy mia za zadanie nadzorowanie deportacji hamburskich ydw. Pod koniec czerwca 1942 r. Batalion zosta przeniesiony do Zamocia anastpnie do Bigoraja. Wpoudniowej czci dystryktu lubelskiego 101 Policyjny Batalion Rezerwy uczestniczy w akcjach deportacyjnych ydw do Treblinki oraz bezporednich akcjach mordowania ludnoci ydowskiej w okolicznych miastach imiasteczkach Lubelszczyzny. TEKST RDOWY
Dowdca Einsatzgruppen D Otto Ohlendorf tak opisywa typow masow egzekucj ludnoci ydowskiej przez podlegych mu onierzy: Wyznaczony do wykonania zadania oddzia wkracza do wsi czy miasteczka irozkazywa starszynie ydowskiej zwoa wszystkich ydw wsprawie przesiedlenia. Nastpnie kazano im odda wszystkie kosztownoci dowdcom jednostki ... Potem prowadzono ich na miejsce egzekucji zazwyczaj by to rw przeciwczogowy. Tam ich rozstrzeliwano wpozycji klczcej lub stojcej, atrupy bd same wpaday do rowu, bd je tam strcano. Zanim zwoki ostatecznie pogrzebano, dowdcy plutonu egzekucyjnego musieli upewni si, czy wszystkich zabito, idobi kadego, kto jeszcze y.
199
Fot. X. 3 4 wrzenia 1941 r. Niemcy zajli Dubossary nad Dniestrem. Nie udao im si jednak nakoni do wsppracy miejscowej elity iutworzy Judenratu. onierze Einsatzgruppe D zaczli mordowanie ydw od powieszenia 6 osb na rynku, nastpnie spalili 600 osb w 8 synagogach. 14 wrzenia rozpoczli masowe rozstrzeliwania ludnoci ydowskiej nieopodal miasteczka. Podczas tej egzekucji zamordowano 2000 osb. Fot. X. 4 Diagram zinstrukcji dla onierzy wykonujcych egzekucje ydw w ytomierzu na Ukrainie. Przedstawia nie tylko wymiary wykopu zdolnego pomieci trupy zamordowanych, ale take odlego zjakiej naley strzela do ofiary.
Fot. X. 5 16 i 22 wrzenia 1941 r. onierze Einsatzgruppe D przeprowadzili masowe egzekucje 28 tys. ydowskich mieszkacw Winnicy na Ukrainie. Zdjcie egzekucji ostatniego yda z Winnicy wykona czonek plutonu egzekucyjnego Erwin Bingel.
ZASTANW SI Opisz przedstawion na fotogra fii sytuacj. Przyjrzyj si uwanie znajdujcym si tam postaciom i omw ich zachowanie. Kim s? Co robi? Jaki jest ich stosunek do sytuacji, wktrej si znaleli? Rozwa problem odpowiedzialno ci poszczeglnych osb za mier ydw? Czy twoim zdaniem wszyscy przedstawieni na zdjciu onierze w rwnym stopniu odpowiadaj za zbrodnie ludobjstwa? Jaka powinna by dla nich kara?
200
TEKST RDOWY
Relacja Alfreda Metznera, niemieckiego onierza, ktry bra udzia wegzekucji ydw. Sama egzekucja trwaa od 3 do 4 godzin. Braem wniej udzia cay czas. Jedyna przerwa, jak miaem bya wtedy, gdy musiaem przeadowa karabin. Tak wic jest mi trudno powiedzie ilu waciwie ydw zabiem wcigu tych 34 godzin, poniewa wmidzyczasie kto inny mnie zastpowa. Cay czas pilimy duo spirytusu, aby zachowa waciwy nastrj.
ZASTANW SI yy Wjaki sposb A. Metzner opisuje swj udzia wakcji mordowania ydw? Jaki jest jego stosunek do tego co zrobi? Co zjego sumieniem? Czy jest mu al zpowodu mierci niewinnych ludzi? yy Wkontekcie tych sw zastanw si nad skonnoci czowieka do popenienia zbrodni. Czy kady czowiek moe sta si wokrelonych warunkach zbrodniarzem? Czy wychowanie moe tutaj odegra jak rol?
Ofiary dziaalnoci Einsatzgruppe D wokresie padzierniklistopad 1941 r. Kategorie Data 7 XI 26 X 2 XI 31 X 5 XI 2 8 XI 3 9 XI 6 7 XI 9 15 XI 10 16 XI 17 25 XI Razem ydzi 535 43 137 10 650 113 15 000 1422 47 61 28 008 Pracownicy aparatu politycznego 6 3 15 20 57 4 24 133 Sabotayci igrabiecy 10 1 21 3 30 10 20 95 1013 inni 599 414 Razem 535 59 740 11 100 136 15 000 1509 61 105 29 249
Zzestawienia wynika, e wrd zabitych przez Einsatzgruppe D od 26 padziernika do 25 listopada 1941 r., 95,75% stanowili ydzi. Wcigu jednego dnia zabijano 943 osb, wtym 903 ydw.
Do najbardziej znanych miejsc masowych egzekucji ludnoci ydowskiej nale: Babi Jar pod Kijowem, Ponary pod Wilnem gdzie zamordowano okoo 65 tys. ydw, Fort IX wKownie gdzie zgino 30 tys. ydw kowieskich. W dniach od 29 listopada do 8 grudnia 1941 r. w okolicach Rumbuli, nieopodal Rygi na otwie wymordowano 38 tys. ydw z ryskiego getta, oraz ydw przywiezionych tu z Niemiec, Austrii Czech i Moraw. Ziemie Litwy, otwy, Estonii, Biaorusi iUkrainy stay si miejscem kani blisko 1,250 tys. ydw.
201
Liczba ofiar Einsatzgruppen A, B, C iD zamordowanych wlatach 19411945 Rok 1941 1942 1943 1944 1945 Razem ydzi 383 000 408 000 140 000 60 000 40 000 1 031 000 Romowie 9 000 17 000 82 000 60 000 10 000 178 000 1 250 000 Polityczni 6 000 16 000 12 000 6 000 1 000 41 000
ZASTANW SI yy Na podstawie danych zamieszczonych wtabeli przedstaw, wjaki sposb realizowano roz kaz dotyczcy unicestwiania wroga politycznego irasowego na Wschodzie. yy Porwnaj, proporcje poszczeglnych grup ofiar oraz powiedz, jak zmieniay si one wpo szczeglnych latach. Jakie wnioski mona wysnu ztego zestawienia?
Fot. X. 6 Ponary miejsce masowych strace w latach 19411944 na poudniowy zachd od Wilna, zlokalizowane na terenie zalesionych pagrkw, gdzie w latach 19401941 Rosjanie budowali skadnic paliw pynnych. Gbokie doy wykorzystano jako masowe groby mordowanych tu mieszkacw Wilna iokolicznych miejscowoci. Egzekucje wykonywane byy przez onierzy niemieckich, ktrym pomagali tzw. szaulisi czonkowie kolaborujcego zNiemcami Zwizku Strzelcw Litewskich. Zamordowano tu strzaem wgow 65 tys. ydw, gwnie zgetta wileskiego, okoo 20 tys. Rosjan, 2 tys. Polakw isetki Romw.
X. 1.2. Pomocnicy czy tylko wiadkowie? Przy rozwizywaniu kwestii ydowskiej na Wschodzie Niemcy wykorzystywali take silne nastroje antyydowskie miejscowej ludnoci. Specjalne oddziay policji niemieckiej prowokoway iorganizoway pogromy, do udziau wktrych zachcano okoliczn ludno. ZASTANW SI yy Jakie zadania stawiano przed oddziaami Einsatzgruppen na zajmowanych terenach wschodniej Europy? yy Czym miay si zajmowa inspirowane przez Niemcw oddziay samoobrony? yy Dlaczego Niemcy chcieli unikn rozgosu inspirujc pogromy ludnoci ydowskiej?
202
Wczerwcu ilipcu 1941 r. wwielu miejscowociach Biaostocczyzny, Polesia, Litwy, Biaorusi, Ukrainy doszo do antyydowskich wystpie miejscowej ludnoci. Korzystajc zniemieckiego przyzwolenia wokrutny sposb zncano si nad ydami, bito ich iponiano, po czym mordowano wbestialski sposb dzieci, kobiety istarcw. Wwielu miejscowociach dochodzio do spalenia ydw wsynagogach lub stodoach. Najbardziej brutalne wystpienia antyydowskie miay miejsce wdniach 2529 czerwca 1941 r. wKownie, iwpierwszych dniach lipca we Lwowie. TEKST RDOWY
Ju wczasie zajmowania obszarw wschodnich Reinchard Heydrich wyda 29 czerwca 1941 r. polecenie dotyczce tzw. akcji samooczyszczajcych iokreli rol wnich Einsatzgruppen. [...] Nie naley stawia przeszkd deniom do samooczyszczania wystpujcym wantykomunistycznych iantyydowskich krgach na nowo zajtych obszarach. Przeciwnie, naley je wywoywa, nie pozostawiajc ladw, intensyfikowa, jeli to potrzebne, oraz kierowa na odpowiednie tory, wtaki sposb, eby miejscowe koa samoobrony nie mogy pniej powoywa si na rozporzdzenia lub udzielone polityczne przyrzeczenia. [...] Tworzenia staych oddziaw samoobrony zcentralnym kierownictwem naley na pocztku unika; zamiast nich celowe jest wywoywanie miejscowych pogromw, wsposb wyej przedoony.
Fot. X. 7 Pogrom ydw w Kownie. Czonkowie i sympatycy Frontu Litewskich Aktywistw w brutalny sposb zamordowali 2500 kowieskich ydw. Doktor Elena Kutorgiene-Buivydaite, mieszkanka Kowna, bdc naocznym wiadkiem tych wydarze, zanotowaa wswoim dzienniku: 27 VI [...] Przez cay dzie ludzie zminami zwycizcw iopaskami wlitewskich barwach narodowych kbi si po ulicach, wdzieraj si do domw iprzy dziennym wietle wynosz ydowsk wasno, nie gardzc przy tym ostatnimi rupieciami. To jest jak epidemia, wybuch chciwoci. [...] Miasto jest jak wymare. [...] Donosi si owszelkich moliwych upokorzeniach, ktrym poddaje si ydw, zmusza si ich do wynoszenia gnoju goymi rkami. Widziaam grup uwizionych ydw prowadzonych zopatami. Wieczorem pacjentka [...] opowiadaa mi, e widziaa na cmentarzu, jak ydw, ktrzy kopali sobie groby, zabijano drewnianymi kantwkami. [...] Wszystkie te prace wykonali Litwini, Niemcy nie brali w nich udziau, stali tylko obok. Niektrzy Niemcy robili zdjcia.
ZASTANW SI yy Jakie byy rda informacji doktor Eleny Kutorgiene-Buivydaite o pogromie ydw wKownie? Oce wiarygodno jej relacji. yy Jak zachowywali si mieszkacy Kowna podczas pogromu ydw, ajak onierze niemieccy?
203
Fot. X. 7a Po zajciu Lwowa przez wojska niemieckie 30 czerwca 1941 r. wmiecie wybuch pogrom. Niemcy wykorzystali nastroje antysemickie wrd Ukraicw i rozpowszechnili pogosk o wspudziale ydw w mordach na winiach politycznych dokonywanych przez NKWD tu przed opuszczeniem miasta przez Sowietw. Ukraiscy nacjonalici wamywali si do domw, atakowali iwokrutny sposb zncali si nad ydami. ydzi apani byli na ulicach, prowadzeni na place i do wizie, gdzie ich mordowano. W cigu czterech dni pogromu zamordowanych zostao okoo 4000 ydw.
TEKST RDOWY
Fragmenty pamitnika Almy Heczkowej opogromie antyydowskim we Lwowie. Sobota, 28 czerwca 1941 roku Zapanowaa unas dziwna wiadomo bezwadzy, bezkrlewia. Wiemy, e Sowieci s wstanie wojny zNiemcami. Wiemy te, e we Lwowie nie ma ju wadzy sowieckiej, ale te nie ma jeszcze hitlerowskiej. Ale jest co niepokojcego, co wisi wpowietrzu. Wiemy te, e przyjd Niemcy, ale nie wiemy, co to bdzie dla nas znaczy. Wtorek, 1 lipca 1941 roku Wyglda na to, e rozpocz si pogrom ydw we Lwowie. [] Uwylotu ulic Sapiehy, Kopernika, Tomickiego, azdrugiej strony ckiego, znajduje si potny gmach zgwnym wejciem od ulicy Leona Sapiehy. Przed wojn w gmachu tym miecia si Wojewdzka Komenda Policji. Po wybuchu wojny, od czerwca 1941 urzdowao tu NKWD. Jest to wizienie na ckiego. To, czego bylimy mimowolnymi wiadkami przechodzio wszelkie wyobraenie. Sceny, jakie rozgryway si przed naszymi oczami byy makabryczne. Przed gwn bram wejciow na teren wizienia ustawili si Niemcy wpodwjny szpaler. Wtym korytarzu, wywlekani zdomw biegli ydzi trzymajc rce nad gowami. Bito ich pakami niemiosiernie, gdzie popado. Przed sam bram kazano im czoga si na kolanach, nie zaprzestajc katowania. Pokrwawieni, zmasakrowani, ju na stojco wpadali do bramy. Od strony ulicy ckiego, zakratowane okna wizienia byy otwarte. Zagldnlimy przez nie. To, co zobaczylimy, byo przeraajce. Zrobio mi si niedobrze. Pomordowani ludzie! Pomordowani! Wkrwi! Krew wszdzie na cianach, sufitach, pododze. Zgroza! Nie, to nie do pojcia. Gdy ochonlimy zpierwszego potwornego wraenia, poszlimy dalej ulic ckiego. Przez szpary parkanu otaczajcego wizienny dziedziniec, zobaczylimy na placu poukadane rzdy trupw ikrcych midzy nimi ludzi, poszukujcych swoich bliskich. Zdalimy sobie spraw ztego, e zosta popeniony straszny, zbiorowy mord. Za co? Przez kogo? Dotara do nas wiadomo, e taki sam los spotka winiw wBrygidkach przy ulicy Kazimierzowskiej iwwizieniu przy ulicy Zamarstynowskiej. Wtedy zrozumielimy wszystko. NKWD przed swoj ucieczk, wymordowao wizionych tam przez siebie ludzi. Aydzi bici ikatowani na ulicy, zostali zapdzeni przez Niemcw iUkraicw do porzdkowania wizie.
204
Do domu wrcilimy roztrzsieni. Opotwornociach, ktre dziay si na terenach okupowanych przez Niemcw wiedzielimy zopowiada ludzi przekraczajcych lini demarkacyjn oraz zprasy podziemnej, ktr przynosi Lolek, izlondyskiego radia. Teraz przekonalimy si, e to samo robi sowieci. Tego samego dnia po poudniu Tego samego dnia po poudniu przeyam podobn scen po raz drugi. [] Minam Teatr Wielki. Usyszaam krzyki od strony ulicy Kazimierzowskiej. Zobaczyam dugi, podwjny szpaler Niemcw iUkraicw, ktrzy ustawili si od ulicy Rzenickiej, wzdu ulicy Kazimierzowskiej, a do bramy wizienia Brygidki. Powtrzya si makabra zulicy Sapiehy. Wycigano ydw zokolicznych domw ipdzono wkierunku wizienia. Biegncych bito pakami po gowie, plecach, nogach. Upadali, wstawali izalani krwi biegli dalej wkierunku bramy wiziennej.
ZASTANW SI yy Dowiedz si, jaka sytuacja panowaa we Lwowie wokresie okupacji sowieckiej izastanw si, jaki wpyw miaa ona na wybuch nienawici Ukraicw wobec ydw po wkroczeniu wojsk niemieckich. 27 czerwca Niemcy podpalili wBiaymstoku dzielnic ydowsk wraz zWielk Synagog, do ktrej zapdzono okoo 1000 ydw. Mieszkaniec Biaegostoku Szamaj Kizelsztejn po latach wspomina: Po wywoaniu poogi [Niemcy R.S. iP.T.] popdzili wkierunku poncej wityni wszystkich ydw, mczyzn imodziecw, ktrych mogli dopa. Zwntrza palcej si synagogi rozlegay si krzyki. Niemcy zmuszali ydw do tego, eby jedni wpychali drugich do ognia. Wwypadku oporu strzelali do wszystkich, ktrzy si poruszali. Ciaa zastrzelonych wrzucano do ognia. [...] Tego dnia Biaystok ze swoimi ydami zosta opuszczony przez Boga, jeli taki istnieje?! Kilka dni po tym, seria antyydowskich pogromw obja okolice omy. Wpierwszych dniach lipca do pogromw doszo m.in. wWsoszy (5 lipca) iRadziowie (7 lipca). TEKST RDOWY
Relacja Chany Finkelsztejn, uczennicy biaostockiej szkoy ydowskiej, owystpieniach antyydowskich wRadziowie, zoona 12 padziernika 1945 r. Chana miaa wtedy 12 lat. Moje przeycia wczasie okupacji niemieckiej [...] Kiedy przyjechali Niemcy, rozpocza si ydowska zagada. Natychmiast zaczto gnbi ydw. Od razu, jak Niemcy wkroczyli do miasteczka, Polacy pytali si Niemcw, co grozi za zabicie yda. Niemcy odpowiedzieli, e zupenie nic, e wolno. Polacy od razu zaczli urzdza pogromy. Noc napadali na ydowskie domy. Wycigali mczyzn zdomu ibili do utraty przytomnoci. Itak noc wnoc. Potem apali ludzi na ulicach idrczyli bez wyjtku. Prowadzono ich do rzeki idrczono [...] Nastpnie wynieli wite ksigi zbeit midraszu (dom modlitwy R.S., P.T.) na drog, wypdzili starych ydw, by wzili je na swe barki izanieli do rzeki. apali starych ydw zbrodami, obcinali poow brody irobili karykatury, bili, eby si wykrzywiali. [...] Niemcy zgromadzili ydw na rynku ipowiedzieli do Polakw: Macie tu wszystkich ydw, rbcie znimi, co chcecie. Iodjechali. Polacy mczyli, kogo chcieli. [...] Siedzielimy wdomu. Mylelimy, e skoro wypuszczono nas zrynku, nie bd si nas czepia. Ale przyszli po nas. Wypdzili nas zdomu. Poprowadzono nas do tamtych ydw. Bylimy moe sto metrw od stodoy, kiedy usyszelimy strza izobaczylimy dym. Podpalono stodo zydami. Chopcy nas zostawili. Wtedy ucieklimy ju wpole. Sycha byo gosy mczennikw, a ziemia draa. Smrd palonych cia nis si po polach.
205
10 lipca wJedwabnem cz Polakw wzia czynny udzia wokrutnym zncaniu si, konwojowaniu ispaleniu kilkuset ydw wstodole nalecej do jednego zmieszkacw miasteczka. Teren, na ktrym doszo do masakry by wszczeglny sposb dowiadczony wczasie II wojny wiatowej. We wrzeniu 1939 r. tereny te zostay zajte przez wojska niemieckie. Po zawarciu traktatu ogranicy iprzyjani midzy III Rzesz aZSRR 28 wrzenia omyskie na 21 miesicy przeszo pod panowanie sowieckie jako cz Zachodniej Biaorusi. Po 22 czerwca 1941 r. terytorium to ponownie objli Niemcy. Polskie kresy pnocno-wschodnie ju przed wojn byy zrnicowane etnicznie. Mieszkali tu Polacy, Biaorusini, Ukraicy, ydzi iTatarzy. Wedug ustale historykw wmomencie wybuchu wojny w miasteczku Jedwabne mieszkao okoo 2500 ludzi z czego okoo 1000 stanowili ydzi, czyli 40% mieszkacw. Stosunki midzy poszczeglnymi grupami narodowociowymi ukaday si wlatach trzydziestych XX w. nienajlepiej. Historycy tego regionu odnotowuj dla okresu przedwojennego bardzo silny wpyw Narodowej Demokracji i jej ideologii antysemityzmu na ludno etnicznie polsk, wspieranego autorytetem Kocioa katolickiego. Wpowiecie omyskim, gdzie Narodowa Demokracja i nastroje antysemickie byy bardzo silne, w latach trzydziestych bardzo czsto dochodzio do wystpie iekscesw antyydowskich. Najczstsz form demonstrowania swych antyydowskich pogldw przez endekw i ich licznych zwolennikw byo bojkotowanie handlu ydowskiego, ale take nie do rzadkoci naleay zajcia antyydowskie. Do pogorszenia, itak nienajlepszych, stosunkw polsko-ydowskich doszo wokresie okupacji sowieckiej tych terenw (17 IX 1939 22 VI 1941). Wpolskiej pamici zbiorowej utrwali si, kwestionowany dzi przez wikszo historykw, obraz powszechnej kolaboracji ydw zsowietami. Mieli oni rzekomo gremialnie poprze wkraczajce na polskie Kresy Wschodnie wojska sowieckie, atake zaangaowa si czynnie po stronie nowego sowieckiego aparatu administracyjnego iaparatu represji. Polacy wanie ydw czynili odpowiedzialnymi za szczeglne represje wobec ludnoci polskiej. Za aresztowania, osadzenia wwizieniach, konfiskat majtkw, liczne mordy indywidualne, zsyki na Syberi. Zarzucano im nieidentyfikowanie si zpastwem polskim, brak ideowoci, sympatie ipogldy komunistyczne. Sprzyjao to rozpowszechnianiu si wrd kresowych Polakw stereotypu ydokomuny, obecnego wspoeczestwie polskim ju od zarania niepodlegoci II RP. Stereotyp ten wzmacniany by przez nauczanie miejscowych ksiy. Duchowiestwo diecezji omyskiej nie kryo swych antysemickich pogldw, otwarcie je goszc wczasie niedzielnych naboestw. Czynniki powysze miay olbrzymi wpyw na postawy idziaanie jednostek igrup ludzi wmomencie, kiedy tereny omyskiego zaja armia niemiecka. Ju pod koniec czerwca 1941 r. wraz zuciekajcymi na Wschd wojskami sowieckimi uciekli pracownicy administracji sowieckiej iczonkowie aparatu represji. Na terenach przez ktre byskawicznie przetoczya si armia niemiecka pojawiy si niewielkie zmotoryzowane oddziay policjantw niemieckich, ktrych zadaniem byo prowokowanie antyydowskich pogromw. Bez wtpienia przyczynio si to do wybuchu nienawici wobec ludnoci ydowskiej na tych terenach. Miejscowa ludno polska czua si uprawniona do odwetu za miesice represji iprzeladowa doznawanych zrk sowieckiego aparatu represji utosamianego, zgodnie ze stereotypem ydokomuny, zludnoci ydowsk. Mimo toczcego si wlatach 20002002 ledztwa prokuratorskiego iwnikliwych bada historykw, ktre w nastpstwie tzw. debaty jedwabieskiej, wywoanej ksik Jana Tomasza Grosa pt. Ssiedzi, nie udao si precyzyjnie stwierdzi jaki by przebieg wypadkw 10 lipca 1941 r. wJedwabnem.
206
ZAPAMITAJ
We wczesnych godzinach rannych tego dnia polscy mieszkacy miasteczka, omieleni iczujcy bezkarno, co zapewnia im may oddzia niemiecki skadajcy si zandarmw ifunkcjonariuszy gestapo, zaczli wypdza jedwabieskich ydw igromadzi ich na miejskim rynku. Tu doszo do zbiorowego zncania si nad ydami iponiania ich, kazano im czyci rynek zmuszajc do wyrywania spomidzy kamieni trawy. Nastpnie zmuszono ich do rozbicia pomnika Lenina iwykrzykiwania sw przez nas wojna. Szcztki rozbitego pomnika nakazano zanie grupie ydw, ktrej przewodzi miejscowy rabin zczerwon flag, na miejscowy cmentarz ydowski celem pochowania ich tam. Ci ydzi, ktrzy uczestniczyli wtym pochodzie zostali na miejscu zamordowani. Tymczasem na rynku trwaa orgia bestialstwa inienawici. ydzi byli bici, poniani, zmuszani do bezsensownych prac porzdkowych. Polacy uczestniczcy czynnie wtych zajciach, uzbrojeni wbaty, kije idrgi, zancali si wiele godzin nad starcami, kobietami idziemi. Ci, ktrzy prbowali ratowa si ucieczk, mordowani byli wokrutny sposb na miejscu. Po kilku godzinach postanowiono, by moe wporozumieniu zNiemcami, e ydzi jedwabiescy pognani zostan na skraj miasteczka itam spaleni wstodole jednego zmieszkacw Jedwabnego. Nie wiemy, jak liczna bya grupa Polakw uczestniczcych wzncaniu si imasakrze ydw, nie wiemy ilu ydw zamordowano tego dnia. Historycy s bardzo ostroni wswych ustaleniach, zuwagi na charakter rde (relacje wiadkw zaj, zeznania uczestnikw wydarze skadane w czasie powojennych procesw, oraz relacje ocalonych ydw). Szacuje si, e w Jedwabnem grupa okoo 40 Polakw, przy biernoci reszty polskich mieszkacw miasteczka iprzyzwoleniu nielicznego oddziau niemieckiego, zabia okoo 350400 ydw, palc wikszo znich wstodole.
Zbrodnia wJedwabnem bya mordem zbiorowym, ktrego dopucili si Polacy na ydowskich mieszkacach miasteczka. Spord kilkusetosobowej spoecznoci ydowskiej, ktra istniaa tu od 400 lat, masakr zdoao przey zaledwie 7 osb. Cz znich zdoaa ukry si na okolicznych polach, niektrzy zostali uratowani przez swych polskich ssiadw. Jak wykazay badania historykw polskich do podobnych wystpie miejscowej ludnoci przeciwko ydom doszo wponad dwudziestu miejscowociach na Biaostocczynie iwomyskiem. Fala pogromw imordw latem 1941 r. przetoczya si take przez Ukrain i Besarabi zajmowan wtedy przez wojska niemieckie irumuskie. Masowe egzekucje imordy dokonywane na wschodzie przez Einsatzgruppen i cz miejscowej ludnoci stay si wstpem do mordu ydw na skal o wiele wiksz ni do tej pory.
Fot. X. 8 Pomnik upamitniajcy ydw zamordowanych 10 lipca 1941 r. w Jedwabnem odsonity w 60. rocznic wydarze. Podczas uroczystoci prezydent RP Aleksander Kwaniewski oficjalnie przeprosi za ni, wimieniu swoim oraz jak si wyrazi tych Polakw, ktrych sumienie jest poruszone tamt zbrodni. 207
X. 2. Intensyfikacja zbrodni. Decyzja oostatecznym rozwizaniu kwestii ydowskiej

Pomimo ogromnej liczby zamordowanych ydw, ktrzy kadego dnia ginli z rk Einsatzgruppen, tempo zabijania zdaniem Hitlera byo wci niewystarczajce. Ponadto masowe rozstrzeliwanie wpywao deprymujco na onierzy Einsatzgruppen iWehrmachtu, ktrzy nierzadko narzekali na obcienie psychiczne i fizyczne, zwizane z udziaem w plutonach egzekucyjnych. Dodatkowym argumentem przemawiajcym za ich wstrzymaniem by fakt, i wciganie miejscowej ludnoci do akcji antyydowskich przysparzao Niemcom zbyt duo wiadkw zbrodni, ktr to przecie zamierzano ukry przed wiatem. Wzwizku ztym wadze wBerlinie zaczy poszukiwa innych bardziej efektywnych imniej deprymujcych metod umiercania. Postanowiono nada zabijaniu ludzi bardziej przemysowy ihumanitarny charakter. Dziaania te zbiegy si wczasie z wstrzymaniem przez A. Hitlera akcji eutanazji, realizowanej od 1 wrzenia 1939 r. na terenie Rzeszy Niemieckiej. Wjej ramach wwydzielonych szpitalach mordowano tlenkiem wgla osoby niepenosprawne ipsychicznie chore, wtym du grup dzieci niemieckich. Warto pamita, e rozkaz wstrzymania eutanazji w Niemczech Hitler wyda po protestach duchownych Kocioa ewangelickiego wNiemczech. Teraz dowiadczenia personelu medycznego itechnicznego zdobyte wczasie akcji eutanazji, mona byo wykorzysta do umiercania ydw na Wschodzie. Wtym celu zwrcono si do niemieckich inynierw itechnikw aby skonstruowali komory gazowe zainstalowane na samochodach ciarowych. Te ruchome komory gazowe nazywane wozami specjalnymi, wktrych umiercano ludzi gazami spalinowymi wydostajcymi si zsilnika samochodowego, uyy po raz pierwszy we wrzeniu 1941 r., oddziay Einsatzgruppen D dowodzone przez Otto Ohlendorfa na Ukrainie. Ta metoda zabijania, zpunktu widzenia oprawcw, bya owiele doskonalsza od zabijania ludzi strzaem wty gowy. Zapewniaa ona brak kontaktu fizycznego midzy oprawc aofiar, przez co sam akt zabijania ludzi nie mia negatywnych konsekwencji psychicznych dla mordercw. TEKST RDOWY
Fragment raportu porucznika Walthera na temat przeprowadzania egzekucji wpobliu Belgradu, 1 listopada 1941 r. Kopanie grobw zajmuje bardzo duo czasu, podczas gdy rzeczywista egzekucja jest o wiele szybsza (100 ludzi na 40 minut)... Zpocztku nie miao to wpywu na moich onierzy. Ale wdrugim dniu mona byo ju zauway, e jeden lub dwch nie miao moralnej siy by wykonywa egzekucje przez duszy czas. Moje osobiste wraenie jest takie, e podczas egzekucji nikt nie ma psychicznych zahamowa. Pojawiaj si one pniej, kiedy kilka dni pniej wieczorem czowiek myli otym wspokoju iciszy.
ZASTANW SI yy Jaki mg by cel sporzdzenia powyszego raportu? Na jaki problem zwraca on uwag? yy Jak niemieccy onierze znosili psychicznie udzia wplutonach egzekucyjnych? yy Co na podstawie tego tekstu moesz powiedzie oich poczuciu moralnoci?
208
Fot. X. 9 Samochody komory gazowe budowane byy w Berlinie przez niemieckich inynierw, nastpnie odbyway podr na teren dziaania. Sprawozdania niemieckie mwi odwch wozach, ktre zBerlina jechay a na Krym. Waktach procesu czonkw Einsatzgruppen D, ktry toczy si Niemczech w1946 r. zapisano: Byoby interesujcym pozna myli kierowcw tych morderczych pojazdw, gdy jechali przez poow Europy, przez miasta iwsie, przez gry irwniny, 2000 kilometrw ze swymi gilotynami gazowymi, aby zgadzi bezbronne kobiety idzieci.
ZASTANW SI yy Dlaczego Niemcy do masowego zabijania ydw postanowili wykorzysta komory gazowe? Jesieni 1941 r., rozpoczto masowe deportacje ludnoci ydowskiej zNiemiec, Czech, Moraw, Luksemburga na tereny wschodnie. Zgodnie zoglnym rozkazem szefa policji porzdkowej Kurta Daluege z24 wrzenia 1941 r. transporty ydw zNorymbergii, Hamburga, Kolonii, Dseldorfu iinnych niemieckich miast zaczy przybywa na terytorium Biaorusi, Litwy iotwy. Kierowano je gwnie do gett wRydze (20 tys. osb), Kowna (15 tys. osb) iMiska (7 tys. osb). Cz spord nich bya mordowana natychmiast po przybyciu, cz wysyano do obozw pracy gdzie wkrtce umierali zwycieczenia. Jednoczenie znacznie zaostrzono kary dla osb opuszczajcych getta oraz udzielajcych ydom pomocy. Od 15 padziernika 1941 r. wykroczenia te karano mierci. Fakty te wiadczyy ozmianie polityki niemieckiej wstosunku do ydw. Wraz zrozpoczciem wojny zZSRR, ktra wplanach niemieckich miaa by wojn eksterminacyjn, zadecydowano o ostatecznym rozwizaniu kwestii ydowskiej (Endlsung). Przywdcy Trzeciej Rzeszy zrezygnowali wtedy zplanw terytorialnego rozwizania kwestii ydowskiej, na rzecz eksterminacji wszystkich ydw wsposb zaplanowany, systematyczny i wysoce stechnicyzowany. W lipcu 1941 r. Hitler przypuszczalnie wyda Gringowi i Himmlerowi ustny rozkaz fizycznej zagady wszystkich ydw na terenie niemieckiej strefy wpyww. Od tego czasu ju tylko od nich wychodziy dalsze rozkazy dotyczce tej kwestii. Chocia nie odnaleziono dotd adnej pisemnej dyrektywy Hitlera odnoszcej si do Endlsung, to jednak nie ulega wtpliwoci, i to wanie on zdecydowa ozagadzie ydw. Jeszcze na dzie przed samobjcz mierci Hitler, wswoim testamencie politycznym, nawoywa do kontynuowania polityki eksterminacji ludnoci ydowskiej, ktr cynicznie tumaczy koniecznoci dokonania zemsty na ydach za wywoanie przez nich wojny wiatowej: Prawdziwy winowajca tej morderczej walki: ydostwo! [...] Winny zapaci za to choby ofiarami wludziach. Tak wic dam od rzdzcych krajem, jak rwnie od wszystkich, ktrzy pozostali mi wierni, aby skrupulatnie wcielali wycie prawa rasowe iby ze wszystkich si opierali si wiatowej zarazie narodw midzynarodowemu ydostwu.
209
Penomocnikiem do spraw rozwizania kwestii ydowskiej mianowany zosta marszaek Rzeszy Hermann Gring, ktry 31 lipca 1941 r. poleci obergruppenfhrerowi SS R. Heydrichowi opracowanie szczegowego planu jej realizacji. TEKST RDOWY Polecenie H. Gringa przygotowania ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej wydane 31 lipca
1941 r R. Heydrichowi (fragmenty): Uzupeniajc przekazane ju Panu zarzdzeniem z24 I1939 r. zadanie znalezienia korzystnego, odpowiadajcego obecnym czasom rozwizania kwestii ydowskiej wformie emigracji lub ewakuacji, polecam Panu niniejszym podjcie wszelkich koniecznych przygotowa organizacyjnych, fachowych i materiaowych wcelu kompleksowego rozwizania tej kwestii na obszarze niemieckich wpyww wEuropie. Jeli konieczne bdzie wykorzystanie wtym celu kompetencji innych naczelnych instancji, naley uwzgldni ich udzia. Polecam Panu ponadto przedoenie mi wkrtce kompleksowego zarysu wstpnych czynnoci wsferze organizacyjnej, fachowej imateriaowej, niezbdnych wcelu dokonania planowanego ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej [podkrelenie R.S. iP.T.].
ZASTANW SI yy Co zadecydowao oporzuceniu przez nazistw polityki rozwizania kwestii ydowskiej na drodze emigracji iewakuacji? yy Jak rozumiano pojcie kompleksowego rozwizania tej kwestii? Wykonanie tego zadania przypado SS, natomiast kierownictwo organizacyjne spoczywa miao wrkach gestapo. X. 2.1. Konferencja wWannsee Koordynacji dziaa zmierzajcych do realizacji Endlsung powicona bya midzyresortowa konferencja zorganizowana przez Gwny Urzd Bezpieczestwa Rzeszy, ktra odbya si 20 stycznia 1942 r. wWannsee pod Berlinem. Trwaa ona niespena 90 minut. Spotkanie prowadzi genera SS Reinhard Heydrich, ktry poinformowa przybyych, e zosta mianowany na stanowisko penomocnika do przygotowania ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej. Konferencja miaa suy okreleniu zasad wsppracy ikoordynacji dziaa Kancelarii Rzeszy, Urzdu Rasy iOsadnictwa, Ministerstwa Okupowanych Obszarw Wschodnich, Ministerstwa Spraw Wewntrznych, Ministerstwa Sprawiedliwoci, Ministerstwa Spraw Zagranicznych ikilku innych urzdw pastwowych. Obecni byli take przedstawiciele wadz Generalnego Gubernatorstwa oraz szef niemieckiego planu czteroletniego, odpowiedzialny za rozdysponowanie skonfiskowanej wasnoci ydowskiej. Ustalenia konferencji wWannsee protokowa Adolf Eichmann, kierownik referatu spraw ydowskich wGestapo. Prowadzcy konferencj zakomunikowa zebranym, e wtrakcie praktycznej realizacji ostatecznego rozwizania Europa zostanie przeszukana zZachodu na Wschd. Adolf Eichmann przedstawi list zawierajc dane oliczbie ludnoci ydowskiej zamieszkujcej poszczeglne kraje Europy, ktra miaa podlega specjalnemu traktowaniu, co wpraktyce oznaczao deportacj na Wschd iumiercenie wobozach natychmiastowej zagady.
210
TEKST RDOWY
Protok konferencji wWannsee (fragmenty) Od dzi, zgodnie z rozkazem Fhrera ewakuacja ydw na wschd zastpuje emigracj. Jest to jedynie czciowe rozwizanie problemu. [...] ydzi maj by uyci jako sia robocza na terytoriach wschodnich. Ci, ktrzy s zdolni do pracy zostan podzieleni na grupy czy ekipy osobno mczyni ikobiety iewakuowani do okrelonych miejsc. Podczas przesiedlania maj by uyci do budowy drg, co wsposb znaczny wyeliminuje wiksz ich cz. Ci ktrym uda si przey [...] musz by traktowani wwiadomy sposb. Kade uchybienie wtej dziedzinie doprowadzi by mogo do odnowienia si ydostwa wEuropie. [...] Wtrakcie praktycznej realizacji ostatecznego rozwizania zostanie Europa przeszukana zZachodu na Wschd. Przede wszystkim naley dokona tego na terytoriach Rzeszy zprotektoratem Czech iMoraw wcznie chociaby ze wzgldu na kwesti mieszkaniow iinne koniecznoci spoeczno-polityczne. Ewakuowani ydzi bd stopniowo umieszczani wtzw. gettach przejciowych, skd wdalszym cigu przetransportuje si ich na Wschd. [...] Sekretarz stanu dr Bhler stwierdzi, e Generalne Gubernatorstwo byoby zadowolone, gdyby od niego rozpoczto rozwizywanie tego problemu, gdy tutaj problem transportu nie jest skomplikowany iwzgld na zatrudnienie nie hamowaby przebiegu tej akcji. Naleaoby usun ydw zterytorium Generalnego Gubernatorstwa jak najszybciej, bo wanie tutaj yd stanowi due niebezpieczestwo jako nosiciel epidemii ipoza tym wywouje stae zaburzenia wgospodarczej strukturze kraju zpowodu cigego uprawiania poktnego handlu. Zreszt wrd 2,5 miliona ydw wchodzcych wrachub, wikszo jest niezdolna do pracy.
ZASTANW SI yy Jakie formy eksterminacji ydw planowano na konferencji wWannsee? yy Zwr uwag na eufemizmy (wyraenia ogldne, stosowane wzastpstwie innych, bardziej dosadnych, drastycznych lub nieprzyzwoitych) uyte wprotokole konferencji wWannsee. Zastanw si dlaczego je stosowano? yy Co zadecydowao owybraniu Generalnego Gubernatorstwa na miejsce ostatecznego roz wizania kwestii ydowskiej? Ustalenia konferencji w Wannsee miay kapitalne znaczenie dla dalszego biegu wydarze. Stay si one podstaw do masowych deportacji ludnoci ydowskiej do obozw zagady oraz dalszej rozbudowy aparatu ludobjstwa. Wyznaczay zarwno cel jak imetody nowej polityki niemieckiej wobec ydw. W rezultacie czego nastpi miaa tzw. akcja oczyszczania Europy zludnoci ydowskiej, ktr zamierzano dokona poprzez deportacj jak twierdzono do pracy oraz tzw. odpowiednie traktowanie, czyli wyniszczenie w obozach zagady. Odpowiedzialno za realizacj tego programu wEuropie Zachodniej ina Wgrzech przej Adolf Eichman, natomiast wGeneralnym Gubernatorstwie Odilo Globocnik, dowdca SS wLublinie.
211
Zgodnie zprotokoem konferencji wWannsee zagadzie miao ulec 11 mln ydw europejskich, znajdujcych si na pocztku 1942 r. take poza zasigiem niemieckiego panowania. Liczb ludnoci ydowskiej zposzczeglnych krajw przeznaczon do specjalnego traktowania i deportacji do obozw zagady na Wschodzie przedstawia ponisza tabela. KRAJ A. Rzesza Marchia Wschodnia Terytoria wschodnie Generalne Gubernatorstwo Biaystok Protektorat Czech iMoraw Estonia (wolna od ydw) otwa Litwa Belgia Dania Francja okupowane terytoria nieokupowane terytoria Grecja Holandia Norwegia B. Bugaria Anglia Finlandia Irlandia Wochy zSardyni wcznie Albania Kroacja (Chorwacja) Portugalia Rumunia zBesarabi wcznie Szwecja Szwajcaria Serbia Sowacja Hiszpania Turcja (cz europejska) Wgry ZSRR Ukraina Biaoru (zwycz. Biaegostoku) Razem ponad LICZBA 131800 43700 420000 2284000 400000 74200 3500 34000 43000 5600 165000 700000 69600 160800 1300 48000 330000 2300 4000 58000 200 40000 3000 342000 8000 18000 10000 88000 6000 55500 742800 5000000 2994684 446484 11000000
Fot. X. 11 Oryginalna lista krajw wraz z liczb ydw przeznaczonych do zagady, fragment protokou zkonferencji wWannsee.
ZASTANW SI yy Przeanalizuj liczby ydw w poszczegl nych krajach europejskich przeznaczonych do eksterminacji wobozach zagady. Wycignij wnioski na temat totalnego charakteru Zagady. yy Zwr uwag na zasig terytorialny plano wanych dziaa. O czym moe wiadczy planowanie zagady ydw poza niemieck stref wpyww wEuropie na przeomie 1941 i1942 r.? Odszukaj na mapie te kraje.
212
X. 3. Masowa Zagada
Ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej w GG otrzymao kryptonim Akcja Reinhardt, pod pojciem ktrej rozumiano nie tylko zagad ydw, ale take rabunek ich mienia. ZAPAMITAJ
AKCJA REINHARDT (Aktion Reinhardt) niemiecka nazwa akcji likwidacji gett ideportacji ydw do orodkw zagady oraz rabunek ich mienia. Realizowana bya na terenie Generalnego Gubernatorstwa od wiosny 1942 do jesieni 1943 r. Nazw akcji nadano na cze Reinharda Heydricha, ktry zmar wczerwcu 1942 r. wwyniku ran odniesionych podczas zamachu dokonanego przez czeski ruch oporu. Po jego mierci na stanowisku szefa caej akcji zastpi go Ernst Kaltenbrunner.
Wtym celu zmobilizowano cay transport kolejowy nie tylko Generalnego Gubernatorstwa, ale caej Rzeszy Niemieckiej. Jedne pocigi wiozy ydw na mier, ainne zagrabione mienie do Rzeszy. X. 3.1. Studium przypadku. Historia Dawidka Rubinowicza Przebieg Akcji Reinhardt na terenie GG mona przeledzi na przykadzie likwidacji getta wBodzentynie na Kielecczynie. Akcja wysiedlecza ydw bodzentyskich przebiegaa podobnie jak wwikszoci maych gett dystryktu radomskiego icharakteryzowaa si szczeglnym bestialstwem. Przygotowywano j ju wczerwcu 1942 r. Wzamierzeniu wadz okupacyjnych miaa by przeprowadzona siami zorganizowanymi przez miejscowego dowdc SS ipolicji dr. Herberta Bttchera. Do realizacji tego celu powoa on specjaln grup wysiedleniow (Sonderkommando Feucht) zoon zfunkcjonariuszy radomskiej komendy Policji Bezpieczestwa, uzupenian wmiar potrzeb jednostkami pomocniczymi. Do likwidacji getta bodzentyskiego przystpiono 19 wrzenia 1942 r. Wykorzystano w niej gettowych policjantw ydowskich, polskich granatowych policjantw i andarmeri niemieck. Mieszkaniec Bodzentyna iwiadek tamtych wydarze Jan Ffara wspomina: Gdy Niemcy wywozili ydw zBodzentyna, zegnali ich na Dolny Rynek [...]. Alarm rozpocz si o8 rano. Zaczto bi wdzwony, aandarmi ipolicja ydowska chodzili po miecie od domu do domu, gdzie mieszkali ydzi iwypdzali nieszczliwych zmieszka. Byo chyba kilkunastu andarmw. Chorych oraz starych, zniedoniaych idzieci czonkowie ich rodzin wynosili na plecach. Razem zydami ze Supi Nowej poprowadzono wszystkich poprzez Wzd Rzdowy iMichniw do Suchedniowa. Ile godzin trwaa ta golgota? Po rowach leao potem peno zamordowanych, przewanie kobiet, ludzi starych idzieci. Obok nich walay si porzucone toboki zich osobistymi rzeczami. Relacja potwierdza wyjtkowe bestialstwo, jakiego na ydach dopuszczano si w czasie akcji wysiedleczych. Wczasie ich przeprowadzania obowizywa rozkaz mordowania na miejscu osb niezdolnych do transportu, czyli niemowlt imaych dzieci, kobiet wzaawansowanej ciy, ludzi wpodeszym wieku, obonie chorych itp. Uzasadniano go koniecznoci oszczdnoci cennych rezerw transportowych. Ale brutalny terror mia te na celu sparaliowanie jakiejkolwiek prby oporu wysiedlanych. Zaszczuci w ten sposb ludzie, przestraszeni i zdezorientowani stawali si apatyczni ikompletnie podporzdkowani woli swoich katw.
213
214
Mapa 8: Zagada ydw wokupowanej Europie w latach 19391945
Oprcz ydw bodzentyskich zebrano wSuchedniowie rwnie ydw wysiedlonych zpobliskich miejscowoci. Wponiedziaek 21 wrzenia, wdniu uroczystego wita ydowskiego Jom Kipur zaadowano zgromadzonych do wagonw towarowych. Gdy pocig wtoczy si na stacj zwagonw dochodziy nawoywania ydw jadcych zSdziszowa. Pocig zdeportowanymi, zgodnie zniemieckim rozkadem jazdy nr 587, wyruszy zSdziszowa ogodz. 1618. TEKST RDOWY
Jerzy Gobski by wtedy dyurnym ruchu na stacji kolejowej wSuchedniowie inaocznym wiadkiem przygotowania transportu ydw. Wspomina: Przypominam sobie, widziaem, jak Niemcy prowadzili ydw. Oni ich zgromadzili na placu wSuchedniowie. Tam by plac nad rzek. Gromadzili ydw ztych wszystkich wiosek imiasteczek. IzBodzentyna. Wjedno miejsce. Ioni tam siedzieli, ci ydzi, pod goym niebem, okoo dwch dni. Dzie inoc. ANiemcy spacerowali wpelerynach, ana tych ydw pada deszcz. Oni nie mieli adnych okry. Inie wolno im byo chodzi. Ani sta. Wszyscy musieli siedzie. [...] Igdy podstawili te wagony pod ramp, to byo, zdaje si, okoo pitnastu tych wagonw krytych ... kryte, zwyke wagony, ktrymi si wozi bydo itowary. Byy wychlorowane. Wic pdzono tych ydw grupami na ramp. Tam ich zbierali wszystkich, podstawiali wagony iwpychali ich do rodka. Do jednego wagonu, tak przypuszczalnie, wpychali okoo stu ydw. [...] To byo w42-gim roku. Ja byem kawalerem jeszcze imieszkaem tutaj na stacji. Jak raz pamitam miaem wtedy wolne iposzedem zobaczy. To bya, zdaje si, jesie, tak, taka pna jesie. Byo mglisto, troch zimno. Ale Niemcy nie dali si nam wtedy przybliy. Oni mieli tych volksdeutschw wtakich czarnych mundurach, ktrzy umieli mwi po polsku. I psy te mieli. Obstawieni byli karabinami maszynowymi dookoa, e strach byo podej do nich. ydzi prosili owod. Wygldali zwagonw iprosili, eby im poda. Nie moglimy wadnym wypadku podej, bo tamci chodzili naokoo iodpdzali precz. Dzieci tak pakay, obapyway rkami tych Niemcw, ale Niemcy apali ich ijak ju nie byo miejsca wtych wagonach, to wrzucali je nad gowami starszych. Po prostu ludzi to ubijali nogami, eby mona byo drzwi zamkn. Iwagony wtedy si zamykali, tak e nieraz to irk byo wida. Przyciskali t rk Niemcy.
Stacj docelow bya Treblinka. Na trasie jego przejazdu, midzy Kielcami aSkaryskiem Kamienn, by Suchedniw. Zniewiadomych przyczyn nazwa tej miejscowoci nie jest wyszczeglniona wniemieckim dokumencie. Jednak zuwagi na przebieg linii kolejowej musia przejeda przez Suchedniw. Na podstawie analizy czasw przejazdu iodlegoci pomidzy poszczeglnymi stacjami mona zduym prawdopodobiestwem ustali nastpujcy przebieg wypadkw. Pocig wjecha na stacj wSuchedniowie okoo 21.00 iczeka za zaadunek ydw okoo 33 minuty. Ze wspomnie Jerzego Gobskiego wynika, e dokonywa si on w wielkim popiechu. Wrd deportowanych znalaza si rodzina Rubinowiczw zKrajna. Tauba iJosek Rubinowiczowie wraz zdziemi: Dawidem, Mani inajmodszym synem zostali zaadowani do wagonw towarowych. 22 wrzenia po 11 godzinach i51 minutach ogodz. 1124 pocig przyby do celu.
215
Fot. X. 12 Rozkad jazdy pocigu nr. 587, wktrym 21/22 wrzenia 1942 r. Dawid Rubinowicz jecha do Treblinki.
216
X. 3.2. Fabryki mierci Dowiadczenia zmordowaniem ludzi za pomoc gazu trujcego udowodniy, i jest on owiele skuteczniejszym rodkiem zabijania ni masowe egzekucje. Niezwocznie przystpiono do budowy obozw zagady, wktrych ydzi mieli by umiercani wspecjalnych komorach gazowych. Oprcz Owicimia, komory gazowe zbudowano w Chemnie nad Nerem, Becu, Sobiborze, Treblince ina Majdanku wLublinie. Wszystkie obozy zagady umiejscowione zostay na terenie okupowanych ziem polskich, wzdu pasa granicznego zokupacj sowieck. Oich lokalizacji zdecydoway wzgldy techniczne, amianowicie blisko najwikszych skupisk ludnoci ydowskiej izwizane ztym mniejsze koszty transportu. Istotne znaczenie miay take wzgldy propagandowe, chodzio bowiem oukrycie zbrodni przed wiatem. Panujcy wPolsce straszliwy terror wydawa si by dla Niemcw gwarantem, i informacje na temat zbrodni nie przedostan si na Zachd. ZAPAMITAJ
Opinia izraelskiego historyka Israela Gutmana: Czasami twierdzi si, e Niemcy specjalnie wybrali Polsk na miejsce realizacji ostatecznego rozwizania lokalizacji obozw zagady, poniewa powszechny wrd Polakw antysemityzm dawa szans poparcia miejscowej ludnoci. W rzeczywistoci brak powanych podstaw dla takiego twierdzenia i wydaje si, e inne czynniki, przede wszystkim ocharakterze technicznym, zadecydoway owyborze. Polska znajdowaa si cakowicie pod administracj okupacyjn, przy ktrej nie istniay adne mniej lub bardziej autonomiczne wadze polskie. Niemcy nie musieli pyta Polakw, atym bardziej polskich wadz, czy zgadzaj si na tworzenie obozw zagady na ich ziemiach. Niemcy nie uzaleniali tworzenia obozw ani te innych dziaa od stanowiska spoeczestwa polskiego. Polacy, poza pomocniczymi siami polskiej policji (tzw. potocznie policji granatowej), nie wzili czynnego udziau wrealizacji ostatecznego rozwizania. Mona przyj, e hitlerowcy wPolsce ulokowali obozy zagady, poniewa tutaj oraz innych krajach Europy Wschodniej mieszkay miliony ydw, atake dlatego, e atwiej byo tu utrzyma zbrodni wtajemnicy przed ogem ludnoci, politykami, opini publiczn pozostaych pastw wiata ni wokupowanej Europie Zachodniej.
ZASTANW SI yy Jakie twoim zdaniem mogy by powody, dla ktrych Niemcy zlokalizowali wszystkie obo zy zagady na okupowanych ziemiach polskich? Czy zgadzasz si zprzedstawion opini prof. I. Gutmana? ZAPAMITAJ
OBOZY HITLEROWSKIE miejsca wizienia, odosobnienia, przymusowej iniewolniczej pracy oraz masowej zagady ludzi, organizowane przez wadze hitlerowskie na terenie Trzeciej Rzeszy oraz krajw przez ni okupowanych. Pierwszy obz koncentracyjny powsta w1933 r. wDachau. Pniej wybudowano nastpne, m.in. w: Sachsenhausen (1936), Buchenwaldzie (1937), Mauthausen oraz obz kobiecy wRavensbrck (1939). Do 1939 r. przez obozy koncentracyjne wNiemczech przeszo ok. 170 tys. winiw politycznych. Wraz zwybuchem wojny zmieni si charakter obozw koncentracyjnych, ktre zorodkw izolacji przeciwnikw reimu zmieniy si wnarzdzia biologicznej eksterminacji narodw podbitych. Powstay wtedy nowe obozy, m.in.: Stutthof (1939), Auschwitz IwOwicimiu, Gross-Rosen, Bergen-Belsen (wszystkie 1940), Majdanek (1941), ktre suyy zreguy do masowego, stopniowego umiercania winiw. Na przeomie 1941 i 1942 r. zaczto tworzy orodki natychmiastowej zagady ludnoci ydowskiej wChemnie nad Nerem (Kulmhof ), Treblince, Sobiborze, Becu, Owiciumiu (Auschwitz IIBirkenau) ina Majdanku wLublinie. 217
IX. 3.2.1. Orodek zagady Kulmhof (Chemno nad Nerem) Pierwszy na ziemiach polskich orodek natychmiastowej zagady powsta jeszcze wgrudniu 1941 r. w Chemnie nad Nerem (oddzia specjalny Kulmhof ). Zlokalizowano go w znajdujcym si tam paacyku ina terenie otaczajcego go parku. Pocztkowo funkcj komr gazowych peniy specjalnie w tym celu skonstruowane ciarwki, ktre dla zamaskowania zbrodni oznaczono symbolem Czerwonego Krzya. Poniewa metoda zabijania przy pomocy gazu spalinowego wydawaa si zbyt powolna, oraz zuwagi na rozpaczliwe krzyki duszcych si ofiar bardzo deprymujca dla uczestniczcych w likwidacji esesmanw, wprowadzono potem cyklon B. Po raz pierwszy zastosowano cyjanowodr 8 grudnia 1941 r. Tego dnia wkomorze gazowej zamordowano ydw przywiezionych zmaych miasteczek Dbie, Sampolno iKoo. Od stycznia 1942 r. worodku tym zaczto masowo mordowa mieszkacw gett zterenu wczesnego Kraju Warty, gwnie getta dzkiego (pierwszy transport ydw zgetta dzkiego przyjecha do Chemna ju 15 grudnia 1941 r.).
Fot. X. 13 ydzi z getta w odzi wywoeni byli do obozu zagady Kulmhof w Chemnie nad Nerem odkrytymi wagonami towarowymi. Kiedy dotarli na miejsce witano ich nastpujcymi sowami: Pojedziecie na wschd, tam s due tereny do pracy, trzeba tylko przebra si w czyste ubranie, ktre bdzie wam dane iwykpa si. Rozlegy si oklaski.
Przywoono tam take transporty ydw zEuropy Zachodniej. Szacuje si, i do koca funkcjonowania tego niewielkiego obozu zamordowano ok. 310 tys. osb. Oprcz ydw zgino tam take kilka tysicy jecw radzieckich, Romw, sistr zakonnych iksiy oraz dzieci polskich zZamojszczyzny iprawdopodobnie 88 dzieci czeskich zLidic, ktre trafiy tam wlecie 1942 r. wodwecie za zamach na Heydricha. X. 3.2.2. Obozy Akcji Reinhardt Beec, Sobibr, Treblinka iMajdanek Kolejne orodki zagady powstay wpierwszej poowie 1942 r., co byo konsekwencj postanowie konferencji w Wannsee. W okresie od marca do lipca ukoczono budow trzech znich: wBecu, Sobiborze iTreblince. Dwa pierwsze zlokalizowane zostay wdystrykcie lubelskim, trzeci wwarszawskim, gdzie zgodnie zplanami Akcji Reinhardt realizowanej od wiosny 1942 do jesieni 1943 r. miaa si dokona zagada ydw zGeneralnego Gubernatorstwa.
218
W1941 r. na przedmieciach Lublina, na Majdanie Tatarskim, zaoono obz koncentracyjny (Majdanek), ktry pocztkowo by obozem jenieckim, gdzie przetrzymywano jecw radzieckich ipolskich winiw politycznych. W1942 r. obz rozbudowano imasowo zaczto do niego deportowa ydw. Wsumie wobozie tym mier ponioso ok. 80 tys. osb, wtym blisko 60 tys. ydw. Wikszo ofiar zgina wkomorach gazowych imasowych egzekucjach, pozostali zmarli wwyniku godu, epidemii iwyniszczajcej pracy. Zanim jednak zaczy pracowa krematoria Niemcy przystpili do likwidacji maych gett, anastpnie komasacji gett redniej wielkoci. Wpoowie marca rozpoczto wysiedlanie ydw zLublina, wmaju iczerwcu zKrakowa, apod koniec lipca zWarszawy. Masowe deportacje ydw do obozw mierci, ktre zgodnie znazistowsk frazeologi nazwano przesiedleniami (Umsiedlung), wyglday prawie zawszy tak samo: Po otrzymaniu odpowiedniego zarzdzenia policja otaczaa lokalne getto iwbestialski sposb wypdzaa przeznaczonych na mier ydw na najblisz stacj kolejow. Std jechali wbydlcych, szczelnie zamknitych wagonach do komr gazowych. Na miejscu, po krtkiej selekcji grup najsilniejszych pozostawiano do prac pomocniczych rozebranych do naga ydw (kobietom golono gowy) pdzono do komr. Nastpnie specjalne komando zakopywao bd palio ciaa. Wszystkie obozy mierci wykorzystyway te same metody eksterminacji, tj. komory gazowe, pozwalajce umierci kilkaset osb wcigu 15-20 minut. Pocztkowo ciaa zamordowanych zakopywano wwielkich zbiorowych doach, potem jednak w celu ukrycia ladw zbrodni, odkopywano je a nastpnie palono na stosach lub specjalnie przygotowanych stalowych rusztach. Obozy te w istocie byy swoistymi fabrykami mierci, wktrych proces zabijania od momentu przybycia ludzi do czasu ich zagazowania dokonywa si wsposb przemysowy. Trwa on wsumie okoo 2 godzin, tak aby wkrtkim czasie umoliwi przyjcie kolejnych transportw. Caa akcja deportacyjna bya perfekcyjnie zorganizowana. Zaangaowane wni zostay tysice zwyczajnych ludzi urzdnikw, ktrzy skrupulatnie obliczali moliwoci przewozowe kolei, notowali kolejne transporty, ulepszali komory gazowe ikrematoria. Cho nie zabili osobici ani jednego yda, to jednak bez ich pracy masowy mord na tak skal raczej nie byby moliwy.
Fot. X. 14 Esesmani w obozie w Becu. Nowo przybyych do obozu wita jego pierwszy komendant Chrystian Wirth. Jego przemwienie tumaczone byo przez winiw na jzyk jidysz i polski. Wyjania zebranym na rampie, e przybyli oni do obozu przejciowego i po dezynfekcji zostan wysani do rnych obozw, do pracy. Nawet po morderczej podry ludzie wto wierzyli. Wikszo znich nie byo wstanie przyj do wiadomoci, e zostali deportowani na mier. 219
Fot. X. 14a Jedna zwielu tablic zorodka zagady wBecu informujca ydw osposobie zachowania si przed wejciem do komory gazowej. Odnalaz j po wojnie iprzechowa mieszkaniec Beca Jan Gb. Napis na tablicy: Uwaga! Cakowite zoenie odziey. Wszystkie przywiezione przedmioty z wyjtkiem pienidzy, rzeczy wartociowych, dokumentw i obuwia naley pozostawi na miejscu rozebrania si. Pienidze, rzeczy wartociowe idokumenty naley do oddania przy okienku zachowa przy sobie ityche zrk nie wypuszcza. Obuwie naley parami zwiza ina wskazane miejsce zoy. cznie cakowicie rozebranym przystpi do kpieli iinhalacji.
ZASTANW SI yy Wjaki sposb niemiecka obsuga orodka zagady wBecu przyjmowaa nowo przyby ych? yy Jaki by cel takiego wanie traktowania nowo przybyych do orodka zagady wBecu? Warto doda, i deportacje dla kolei niemieckich stanowiy wspaniay interes, gdy za kadego przewoonego yda otrzymyway one pienidze. Mimo ogromnych potrzeb Wehrmachtu, przemysu zbrojeniowego igospodarki nigdy nie zabrako wagonw do transportu ydw. X. 3.2.3. Treblinka SS Sonderkommando Treblinka tak brzmiaa wczesna nazwa orodka zagady zosta utworzony w celu masowego mordowania ludnoci ydowskiej pochodzcej gwnie z okupowanych ziem polskich. Orodek zosta zlokalizowany na zalesionych terenach nadbuaskich, we wschodniej czci dystryktu warszawskiego GG, nieopodal duego wza komunikacyjnego w Makini, przy trasie zWarszawy do Biaegostoku. Takie pooenie dawao moliwo zamaskowania dokonywanej zbrodni, aprzywoonym tu ludziom dawao zudzenie, e znaleli si wobozie przejciowym ipo krtkim pobycie pojad na Wschd pracowa wniemieckich obozach pracy ifabrykach. Teren orodka zagady, ukryty wlesie, obejmowa ok. 20 ha powierzchni ipodzielony by na trzy czci. W czci pierwszej administracyjno-mieszkalnej, znajdoway si: komendantura, koszary dla 80120 ukraiskich stranikw (Wahmanw), barak mieszkalny dla 2030 Niemcw, kuchnia imagazyn spoywczy oraz zoo, wktrym znajdoway si zwierzta lene, m.in. sarna, lisy, gobie idwa pawie. Przez t cz orodka prowadzia szeroka, wybrukowana droga nazywana na cze najstarszego czonka niemieckiej zaogi Kurt Seidel Strae. Inne drogi ialejki wysypane byy wirem. Wtej czci znajdowaa si wydzielona cz, odgrodzona od reszty drutem kolczastym, zwana przez Niemcw Wohnlager obz mieszkalny. Znajdoway si tu prymitywne baraki mieszkalne dla 700-800 ydowskich winiw. Wyapywano ich ztransportw (wTreblince iinnych orodkach natychmiastowej zagady nie przeprowadzano selekcji nowo przybyych winiw) ikierowano do wykonywania doranych prac.
220
Kolejn cz Niemcy nazywali Auffanglager obz przejciowy. Tworzya go rampa wyadowcza, zdolna przyj jednorazowo okoo 20 wagonw towarowych, barak rozbieralni dla kobiet idzieci (poniej 15. roku ycia), gdzie pracowali take fryzjerzy, barak rozbieralni dla mczyzn oraz barak sucy do skadowania wartociowych przedmiotw. Barak ten by stylizowany na budynek stacji kolejowej. Nad okienkiem kasy biletowej wisia stacyjny zegar, aobok niego rozkad jazdy pocigw. Cay teren rozbieralni otoczony by drutem kolczastym. Std prowadzia ukowata droga wprost do komr gazowych. Miaa ona wygity ksztat, zaoga orodka nazywaa j der Schlauch, winiowie za Himmelfahrtsstrae droga wniebowstpienia. Codziennie specjalne komando winiw miao obowizek uzupenia gazie sosnowe, ktrymi gsto utkany by druciany parkan. Trzecia cz orodka zagady w Treblince zwana bya Totenlager obz mierci. Pocztkowo znajdoway si tu trzy, bardzo prymitywne, komory gazowe wykonane z drewna. Szybko okazao si, e s one niewystarczajce dla licznie przybywajcych transportw. Wsierpniu i wrzeniu 1942 r. przeprowadzono reorganizacj orodka w Treblince. Wybudowano wtedy nowy, murowany iotynkowany budynek, ktry mieci prawdopodobnie 6 lub 10 komr gazowych. Budynek mieszczcy komory gazowe upodobniony by do bonicy. Do gwnych drzwi prowadzio pi betonowych szerokich stopni. Po obu stronach drzwi ustawiono dwie betonowe donice, wktrych posadzono kwiaty. Nad drzwiami zawieszono gwiazd Dawida. Po przeciwnej stronie budynku znajdowaa si maszynownia zdwoma silnikami Diesla. Trujce spaliny doprowadzone byy do komr gazowych rurami zakoczonymi sitkami imitujcymi prysznice wodne. Przed reorganizacj orodka ciaa zagazowanych chowano wdoach, awpniejszym okresie po wydobyciu palono na rusztach, wykonanych zszyn kolejowych, na wieym powietrzu. Na terenie Totenlager znajdowa si ogrodzony budynek dla okoo 300 winiw, ktrzy wykorzystywani byli do obsugi komr gazowych, grzebania ipalenia zwok. Pierwszy transport ydw, liczcy okoo 6000 osb dotar tu z Warszawy 23 lipca 1942 r. w godzinach rannych. Od tego momentu orodek funkcjonowa bez duszych przerw do 2 sierpnia 1943 r., kiedy to cz winiw wzniecia zbrojny bunt, wwyniku ktrego okoo 100 winiom udao si uciec. Wiadomo, e po tym wydarzeniu orodek funkcjonowa jeszcze sporadycznie do padziernika/listopada tego roku. 19 sierpnia przyby do Treblinki ostatni transport ydw zBiaegostoku, skadajcy si z39 wagonw, a20 padziernika i4 listopada wysano pozostaych przy yciu ydowskich winiw uywanych do likwidacji orodka izacierania ladw po masowym mordzie do orodka zagady w Sobiborze. Pozostaych 2530 winiw ztzw. Restkommando zamordowano strzaem wpotylic, aciaa skremowano na prowizorycznym maym ruszcie. Jesieni przystpiono do likwidacji orodka wTreblince izacierania ladw popenionych tam zbrodni. Urzdzenia mierci zostay zdemontowane, nieliczne baraki winiarskie iogrodzenie rozebrano iprzewieziono na Majdanek wLublinie. Teren orodka zaorano i obsadzono ubinem. Z cegie pozostaych po rozbirce komr gazowych wybudowano dom oraz budynki gospodarcze, w ktrych osiedlono dwch ukraiskich wachmanw z rodzinami. Prowadzili oni gospodarstwo rolne, hodowali konie, krowy iwinie oraz siali isadzili warzywa. Wsierpniu 1944 r. obawiajc si nadejcia Armii Czerwonej rodziny ukraiskie ucieky furmankami wkierunku Makini.
221
Fot. X. 15 Zaadunek ydw zgetta wSiedlcach do wagonw kolejowych 23 sierpnia 1942 r.. Zdjcie to wykona onierz Werhmachtu Hubert Pfoch, ktry jecha przez Siedlce na front wschodni. Czy wiedzia, e transport ydw siedleckich jeszcze tego samego dnia znajdzie si wTreblince?
ZASTANW SI Czy przedstawiony na zdjciu onierz nie miecki wiedzia jaki los czeka konwojowanych przez niego ydw? Co mg myle widzc dzieci, kobiety istarcw adowanych do bydlcych wagonw? Jak moga by wiedza na temat prawdziwego miejsca przeznaczenia wysiedlanych ydw wrd onierzy i urzdnikw (kolejarzy) niemieckich, ktrzy brali udzia wdeportacjach? TEKST RDOWY
Hubert Pfoch oprcz zdj wykonanych na stacji kolejowej wSiedlcach prowadzi dziennik, wktrym zapisywa codzienne spostrzeenia iuwagi. Jego zapiski zostay wykorzystane po wojnie wprocesie Kurta Stangla, komendanta Treblinki. Pfoch zapisa: Nasza kompania piechoty jest wdrodze zWiednia do Rosji, przez Ostraw, Katowice, przez przemysowy region Grnego lska do Radomia, ukowa iSiedlec, gdzie przybywamy wieczorem iotrzymujemy zup. [...] Od czasu do czasu syszymy strzay ikiedy wyszedem, by zobaczy, co si dzieje, ujrzaem wpewnej odlegoci od naszego toru ramp wypenion ludmi oceniam, e byo tam okoo siedmiu tysicy mczyzn, kobiet idzieci. Siedzieli wkucki lub leeli na ziemi, agdy ktokolwiek prbowa si podnie, stranicy zaczynali strzela. Noc bya duszna, powietrze cikie ispalimy le. Wczenie nastpnego ranka, 22 sierpnia [1942 r. R.Sz. iP. T.] przesunito nasz pocig na boczny tor, tu obok rampy, iwwczas dosza do nas pogoska, e ci ludzie s zydowskiego transportu. Woali do nas, e jad przez dwa dni bez wody ijedzenia. Apotem, kiedy zaczto ich adowa do wagonw bydlcych, stalimy si wiadkami upiornych scen. Ciaa zabitych poprzedniej nocy zostay przez ydowskich policjantw wrzucone na ciarwk, ktra obrcia cztery razy. Stranicy ukraiscy ochotnicy SS, niektrzy pijani upychali po 180 osb do kadego wagonu, rodzice do jednego idzieci do drugiego, nie przejmowali si tym, e rozdzielaj rodziny. Wrzeszczeli, strzelali do nich ibili tak mocno, e amali kolby karabinw. Kiedy ludzie byli ju wwagonach, rozlegy si bagania owod. Piercionek zoty za wod, woali. Inni oferowali pi tysicy zotych za szklank wody. Niektrym udao si wydosta na zewntrz przez otwory wentylacyjne, lecz kiedy tylko stawali na ziemi, dosigay ich kule. Zaczyna si masakra, od ktrej robi si nam niedobrze, krwawa kpiel, ktr trudno opisa. Jaka matka zdzieckiem zeskakuje na ziemi ispokojnie wpatruje si prosto wluf karabinu aza chwil syszymy, jak stranik chwali si koledze, e udao mu si zaatwi oboje jednym strzaem, ktry przedziurawi im czaszki. []
222
Kiedy wkocu odjechalimy ze stacji wzdu torw leao przynajmniej pidziesit martwych cia kobiet, mczyzn idzieci, niektre byy zupenie nagie. Widzielimy, jak ydowscy policjanci usuwali je, awszystkie wartociowe przedmiotu znikay wich kieszeniach. Nasz pocig jecha ztransportem idalej widzielimy ciaa po obu stronach torw rwnie dzieci. Mwili, e Treblinka jest obozem do odwszawiania. Kiedy zbliylimy si do stacji Treblinka, transport znajdowa si tu obok nas. Fetor lecych wok stacji irozkadajcych si zwok powoduje, e niektrzy znas wymiotuj. Sycha coraz goniejsze bagania owod icoraz wicej bezadnej strzelaniny stranikw []
ZASTANW SI yy Jakie wydarzenia opisa niemiecki onierz Hubert Pfoch? yy Wjakich warunkach odbywao si przygotowanie transportu ydw do orodka zagady wTreblince na stacji kolejowej wSiedlcach? Zaoga kadego zobozw zagady skadaa si zok. 30 esesmanw i100120 Ukraicw wyselekcjonowanych spord radzieckich jecw wojennych oraz specjalnie wtym celu przeszkolonych wobozie szkoleniowym wTrawnikach niedaleko Lublina. Wobozach tych wzasadzie nie przeprowadzano selekcji. Jedynie niewielkiej grupie ydw pozwolono duej wykonywa niektre prace pomocnicze zwizane zprocesem zagady, takie jak np. sortowanie ipakowanie ubra, oprnianie komr gazowych, palenie zwok. Winiowie ci wchodzili wskad tzw. Sonderkommando, ktrego czonkw po stosunkowo krtkim czasie likwidowano. Wszystkie orodki zagady zlokalizowane zostay wodosobnionym ipilnie strzeonym terenie. Wsumie zgino wnich ponad 1,8 miliona ydw.
Fot. X. 16 Plan orodka zagady wTreblince narysowany przez Samuela Wilenberga, winia, uczestnika buntu 2 sierpnia 1943 r. Od lipca 1942 r. do padziernika 1943 r. wymordowano tu ponad 870 tys. ludzi, wtym okoo 300 tys. ydw zWarszawy. Aby nie wzbudza podejrze przywoonych wtransportach ludzi, Niemcy zbudowali prowizoryczn stacj kolejow gdzie znajdowa si budynek kasy, wktrej rzekomo mona byo nawet kupi bilety. Na budynku stacyjnym zegar pokazywa aktualn godzin, astojce na peronach drogowskazy wskazyway kierunki odjazdu, aprzez megafony zapowiadano nadjedajce pocigi. 223
Plan transportu SdziszwTreblinka 2122 IX 1942 r.
ZASTANW SI Wymie sposoby jakie Niemcy sto sowali aby ukry przed nowo przybyymi do orodka zagady wTreblince prawdziwy cel ich przyjazdu. Zastanw si dlaczego Niemcy stara li si ukry zbrodnie, jakich dokonywali wobozach zagady. Przemyl rnice pomidzy orod kiem zagady a obozem koncentracyjnym. TEKST RDOWY
Fragment wspomnie Toivi Blatta, winia Sobiboru: Otworzono bram. Zdawao mi si, e wszedem do jakiego miasteczka. Czyby to moga by mordownia? Chyba nie. Uliczki wzorowo wysypane czarnym wirem, po bokach kwiaty... Malekie, schludne domki wadnym la zakopiaskim stylu. Na skrzyowaniach drg drogowskazy rzebione w drzewie, przedstawiajce kelnera z tac i inne formy, ktrych ju nie pamitam, pokazyway kierunek kasyna, domu gry itp. Przecie niemoliwe, aeby wtakim miejscu miaa by wykaczalnia.
ZASTANW SI Dlaczego Niemcy chcieli za wszel k cen oszuka przybywajcych do obozu ydw? Jak na t mistyfikacj reagowali winiowie? Na podstawie zamieszczonych wtym rozdziale informacji przedyskutuj problem znaczenia mistyfikacji (rozumianej jako wszelkie dziaania podejmowane wobec ofiar wcelu ich oszukania, uspokojenia i dania nadziei) dla powodzenia iusprawnienia Endlsung.
224
Oprcz obozw zagady na ziemiach polskich Niemcy utworzyli obozy pracy dla ydw iobozy koncentracyjne, ktre od 1942 r. peniy take funkcj miejsc natychmiastowej zagady. Do staego personelu obozw koncentracyjnych naleeli lekarze obozowi, ktrzy za zezwoleniem Himmlera przeprowadzali tam wiele dowiadcze medycznych na winiach: prby ze sterylizacj i szczepionk przeciwko tyfusowi plamistemu, eksperymenty z iperytem i fosgenem, z malari i transplantacj koci.
Fot. X. 17 Obz pracy niewolniczej wPaszowie na przedmieciach Krakowa. Utworzony zosta wlecie 1942 r., awstyczniu 1944 r. sta si take obozem koncentracyjnym. W1944 r. wobozie przebywao ok. 24 tys. winiw, spord ktrych przytaczajc wikszo stanowili ydzi. Okoo 900 winiw obozu pracowao dla Oskara Schindlera. Wsumie wobozie zamordowano ponad 8 tys. ydw. Jego ostatnim komendantem by Ammon Goeth, sadystyczny morderca, ktremu sprawiao przyjemno strzelanie do winiw.
Osoby poddawane eksperymentom spotykaa czsto mier lub te czekao ich kalectwo na cae ycie. Wysok miertelno wrd winiw powodoway take panujce tam nieludzkie warunki ycia. Ciasnota, epidemie, choroby, cika praca dziesitkoway winiw. 3 i 4 listopada 1943 na rozkaz Heinricha Himmlera, zaraz po buncie winiw w Sobiborze, ze wzgldw bezpieczestwa i innych powodw, wszystkie obozy dla ydw na wschodnich terenach GG zostay zlikwidowane wramach akcji Erntefest (doynki). Polegaa ona na mordowaniu resztek ludnoci ydowskiej pozostajcej jeszcze wobozach itzw. gettach szcztkowych. Wedug oficjalnych danych zamordowano wtedy okoo 42 tys. osb, wtym blisko 18 tys. wcigu jednego dnia wobozie na Majdanku wLublinie. Ten jednorazowy masowy mord ludnoci ydowskiej by najwikszy spord wszystkich dokonanych przez Niemcw aktw ludobjstwa wczasie II wojny wiatowej. Swymi rozmiarami przekroczy nawet mord ydw wBabim Jarze. X. 3.2.4. Auschwitz-Birkenau Najwikszym obozem koncentracyjnym, a zarazem najwiksz fabryk mierci by KL Auschwitz, zaoony zrozkazu Himmlera wkwietniu 1940 r. Utworzono go wprzedwojennych koszarach wojska polskiego wdzielnicy Owicimia Zasole. Owicim, tak jak cae terytorium Grnego lska znalaz si jesieni 1939 r. na terytorium Trzeciej Rzeszy. Zpocztku kierowano do niego prawie wycznie polskich winiw politycznych. Wczerwcu 1940 r. przywieziono tu pierwszy transport 728 winiw zTarnowa, wrd ktrych byo take kilku ydw. Wpadzierniku 1941 r. Niemcy przystpili do rozbudowy obozu. Wrejonie oddalonej o3 km od Owicimia wsi Brzezinka (niem. Birkenau) powsta obz zagady, ktry
225
otrzyma nazw Auschwitz IIBirkenau. Na miejscu przyszego obozu przystpiono do rozbirki wiejskich zabudowa pozostaych po wysiedlonych chopach polskich. Twrc planw obozu Auschwitz-Birkenau by oddelegowany zBerlina Karl Bischoff, specjalista od budowy obozw dla jecw wojennych. Wedug projektu zatwierdzonego 15 padziernika 1941 r. przez komendanta obozu Rudolfa Hssa, teren obozu by rozdzielony gwn drog obozow na dwie czci. Obok drogi zaprojektowano bocznic kolejow, ktr wybudowano dopiero wmaju 1944 r. Na lewo od drogi gwnej ibocznicy mia znajdowa si tzw. obz kwarantanny, dla nowo przybyych winiw, na prawo dwa obozy (IiII). Cay teren tworzy zwarty prostokt otoczony ogrodzeniem zdrutu kolczastego, strzeony wieami wartowniczymi. Dugo bokw tego prostokta miaa wynosi 720 i1130 m. Wedug planu, we wszystkich trzech odcinkach obozu, miay znajdowa si 174 baraki mieszkalne murowane, zdolne pomieci do 100 tys. winiw. Plan budowy obozu w Brzezince zosta zrealizowany tylko czciowo i musia ulec zmianie, wzwizku zwyznaczeniem Auschwitz na miejsce masowej eksterminacji ydw. W dniach 35 wrzenia 1941 r., przeprowadzono pierwsz prb umiercenia winiw przy uyciu gazu trujcego cyklonu B.
Fot. X. 18 Cyklon B cyjanowodr (kwas pruski). Silnie trujcy zwizek chemiczny, sucy do dezynfekcji ideratyzacji. Wpostaci preparatu onazwie cyklon B uywany by do umiercania ludzi wkomorach gazowych wczasie II wojny wiatowej. Jego dziaanie polega na zahamowaniu oddychania komrkowego. Zatruciu cyjanowodorem towarzysz objawy poraenia orodkw oddechowych poczone zuczuciem lku, zawrotami gowy iwymiotami. Wedug zezna Rudolfa Hssa do zabicia 1500 ludzi wystarczao ok. 5-7 kg cyklonu.
Wykorzystano do tego celu budynek bloku 11 wobozie macierzystym, w ktrym skupiono 600 jecw radzieckich i 250 chorych wyselekcjonowanych z obozowego szpitala. Po zasypaniu okien piwnicznych ziemi i uszczelnieniu budynku wpuszczono do rodka gaz. Poniewa wdniu nastpnym stwierdzono, e nie wszyscy winiowie zginli, czynno gazowania powtrzono. Ciaa zagazowanych iich ubrania przewieziono do krematorium ispalono. Umiercanie ydw w Auschwitz-Birkenau rozpoczto wiosn 1942 r. W lipcu obz wizytowa Himmler, ktry obserwowa cay proces umiercania. By obecny przy wyadunku ydw ztransportu, selekcji, zabijaniu gazem wbunkrze nr 2 w Birkenau iusuwaniu zwok zkomory gazowej. Dowiadczenia iwnioski ztej akcji eksterminacyjnej wpyny na ostateczne decyzje dotyczce technicznego rozwizania umoliwiajcego nie tylko masowy mord, ale iszybkie niszczenie zwok dla zatarcia ladw zbrodni. Wsierpniu 1942 r. przystpiono do rozbudowy obozu iprzystosowania go do masowej, na skal przemysow prowadzonej eksterminacji. W KL Auschwitz-Birkenau stworzono prawdziwy kombinat mierci, ktry docelowo mia pomieci do 200 tys. winiw. Integraln czci byy urzdzenia zagady: kompleks czterech komr gazowych wsppracujcych z krematoriami oraz dwie prowizoryczne komory gazowe okrelane jako bunkier 1 i bunkier 2. Tempo budowy byo bardzo szybkie. Midzy marcem a czerwcem 1943 r. ukoczono budow krematoriw wraz z komorami gazowymi, i po prbnym rozruchu przekazano je do uytku komendanturze KL Auschwitz.
226
Fot. X. 19 Krematorium III w Auschwitz-Birkenau. Oddane do uytku 25 czerwca 1943 r., pracowao bez przerwy do dnia wysadzenia go przez esesmanw w powietrze 20 stycznia 1945 r. Wydajno na dob krematoriw zastaa ustalona przez Niemcw w1943 r. wsposb nastpujcy: krematorium I 340 zwok, krematorium II 1440 zwok, krematorium III 1440 zwok, krematorium IV 768 zwok, krematorium V 768 zwok, jednak wedug czonkw Sonderkommanda wydajno ta bya dwukrotnie wiksza. Wokresie duego nasilenia transportw (lato 1943 ilato 1944) wkrematorium II iIII spalano na dob cznie 5000 zwok, awkrematoriach IV iV do 3000 zwok.
Pierwsze wielkie transporty ydw zaczy dociera do obozu Auschwitz-Birkenau wiosn 1942 r. 26 marca do Auschwitz przyby transport 999 ydwek ze Sowacji, a w 4 dni pniej 1112 ydw z Francji. Pierwszymi ydowskimi winiami z Birkenau, ktrzy zginli w komorze gazowej, byli chorzy wybrani przez obozowego lekarza. 4 maja 1942 r. zostali oni zaadowani na ciarwk i przewiezieni do niedawno uruchomionej komory gazowej w bunkrze nr 1 tzw. czerwonym domku w Birkenau.
Fot. X. 20 Fotografia lotnicza kompleksu obozowego KL Auschwitz IiAuschwitz II Birkenau wykonana przez zaog samolotu amerykaskiego 26 czerwca 1944 r.
Obz zagady Auschwitz-Birkenau stanowi cz wielkiego kompleksu obozowego, obejmujcego obz wMonowicach (Auschwitz III Monowitz) i ponad 40 maych podobozw, posiadajcych charakter orodkw pracy przymusowej, wktrych winiowie pracowali dla potrzeb wielkich niemieckich koncernw przemysowych. Masowa eksterminacja ydw w KL Auschwitz rozpocza si wczesn wiosn 1942 r., kiedy do Birkenau zaczy przybywa transporty ydw zcaej okupowanej Europy.
227
Kierunki deportacji ydw do Auschwitz-Birkenau w latach 19421944
228
Fot. X. 21 Selekcja dokonywana przez lekarza obozowego i esesmanw na rampie wyadowczej w Auschwitz-Birkenau. Na drugim planie widoczna brama obozowa, nazywana bram mierci. Zdjcie zostao wykonane przez jednego zesesmanw latem 1944 r. wczasie selekcji transportw ydw wgierskich.
TEKST RDOWY
Selekcj na rampie wyadowczej tak zapamita wwczas 15-letni Elie Wiesel: Wyszed nam na powitanie oficer SS z pak w doni. Rzuci rozkaz: Mczyni na lewo! Kobiety na prawo! Te sze sw wypowiedzia cicho, spokojnie, bez emocji. Sze prostych, krtkich sw. Ale dla mnie by to moment rozstania zmatk. Nie miaem czasu myle, ale czuem ucisk doni ojca. Zostalimy sami. Przez uamek sekundy widziaem jeszcze moj matk isiostr, kierujce si na prawo. Czipora trzymaa rk matki. Widziaem, jak znikaj woddali. Matka gadzia siostr doni po jasnych wosach, tak, jakby chciaa j ochroni. Ja zostaem zojcem iinnymi mczyznami. Nie zdawaem sobie wwczas sprawy ztego, e wanie wtej chwili, wtamtym miejscu, na zawsze rozstawaem si zmatka isiostr.
Ludzi starych ichorych oraz dzieci kierowano prosto zrampy kolejowej do komr gazowych. Niewielkiej liczbie najsilniejszych ydw (ok. 20%) pozwolono pracowa, dopki nie zmarli zwyciczenia lub na skutek chorb. Wszystkich pozostaych czekaa mier. Znajdujce si na terenie Birkenau cztery komory gazowe mogy wcigu doby umierci do 5 tys. ludzi, awokresie duego nasilenia transportw nawet do 8 tys. Ciaa palono wkrematoriach przylegajcych bezporednio do komr gazowych.
Fot. X. 22 ydzi wgierscy zBerehova na Rusi Zakarpackiej oczekuj wlasku wAuschwitz-Birkenau na zaprowadzenie ich do komory gazowej. Zdjcie wykonano wczerwcu lub lipcu 1944 r.
ZASTANW SI Opisz sytuacj przedstawion na fotogra fii. Przyjrzyj si uwanie sfotografowanym ludziom. Kim s? Co wyraaj ich twarze oraz gesty? Czy ludzie ci maj wiadomo zbliajcej si mierci? Jakie uczucia towarzysz Ci, kiedy ogl dasz to zdjcie?
229
Fot. X. 23 Latem 1944 r. kiedy do Auschwitz-Birkenau przywoono ydw zWgier, obsuga komr gazowych nie nadaa pali zwok pomordowanych. Robiono to na otwartym terenie przy krematorium V. Wtedy wanie czonkowie obozowego ruchu opory wykonali seri kilku zdj dokumentujcych t straszliw zbrodni.
Machina przemysowego zabijania dziaaa bardzo sprawnie. Wcigu zaledwie roku zamordowano ok. 80% wszystkich ydw przebywajcych w gettach na terenie Generalnego Gubernatorstwa. W 1943 r. zlikwidowano ostatecznie pozostawione tymczasowo getta szcztkowe, za wyjtkiem getta dzkiego, ktre przetrwao do lata 1944 r. Stopniowo likwidowano te obozy pracy przymusowej. Otym, jak du wag Niemcy przywizywali do dopenienia zagady ydw wiadczy chociaby fakt, i nawet w obliczu nieuchronnej klski nie zaprzestano akcji mordowania ludzi. Od maja do lipca 1944 r. wkomorach gazowych Auschwitz-Birkenau zagazowano ogromn wikszo spord 438 tys. deportowanych tam ydw wgierskich. Oblicza si, i wczasie wojny wobozach zagady zgino cznie blisko 3 mln ydw. Wnajwikszym znich Auschwitz-Birkenau, na 1,3 mln przywiezionych do obozu, mier ponioso ok. 1,1 mln osb, wrd nich 90% stanowili ydzi (960 tys.). Ofiarami tego najwikszego obozu mierci, ktry wwiecie uwaany jest za symbol Holokaustu, byli take Polacy (70-75 tys.), Romowie (21 tys.), radzieccy jecy wojenni (10-15 tys.) iinni.
Straty osobowe ludnoci ydowskiej w nazistowskich orodkach zagady na okupowanych ziemiach polskich wlatach 19411945 Orodek zagady Beec Sobibr Treblinka Chemno nad Nerem Majdanek Auschwitz-Birkenau Razem 230 Straty oglne ydw (wtys.) 500 150 850 150 60 960 2670 Straty ydw polskich (wtys.) 490 60 800 150 60 300 1860
X.3.3. Droga do nikd marsze mierci Wmiar postpw armii radzieckiej Niemcy zacierali lady swoich zbrodni. Rozbierano baraki, burzono komory gazowe ikrematoria. Zgodnie zwytycznymi z21 grudnia 1944 r. Gauleitera Grnego lska Fritza Brachta, zamierzano wwarunkach bezporedniego zagroenia przez wroga ewakuowa ludno cywiln, jecw wojennych, robotnikw przymusowych i winiw. Ewakuacj winiw z KL Auschwitz postanowiono przeprowadzi pod kryptonimem Karla. Okrelono szlaki pieszej ewakuacji, a z obawy przed odruchami buntu zezwolono konwojujcym na zabijanie uciekajcych na miejscu. Wdniach 1721 stycznia 1945 r. wyprowadzono zKL Auschwitz ijego podobozw okoo 56 tys. winiw iwiniarek wpieszych kolumnach ewakuacyjnych. Tak zwane marsze mierci kierowano na zachd przez Grny iDolny lsk. Winiowie zobozu koncentracyjnego wStuttowie wywiezieni zostali transportem kolejowym do Dachau iRavensbrck. Kolumny piesze lub transporty kolejowe kierowano do obozw koncentracyjnych wDachau, Buchenwaldzie, Mauthausen, Sachsenhausen, Ravensbrck ipodlegych im podobozw, obozw pracy ifabryk na terenie Niemiec. Osoby chore isabe rozstrzeliwano na miejscu. Wniektrych miejscowociach na trasach ewakuacji doszo do masakry winiw. Jedna znich miaa miejsce wLeszczynach-Rzdwce koo Rybnika. Wnocy z 21 na 22 stycznia 1945 r. zatrzymano tam pocig wiozcy ewakuowanych winiw. Gdy rozkazano winiom opuci wagony cz znich zwycieczenia fizycznego nie bya wstanie wykona tego polecenia. Esesmani zeskorty pocigu oraz miejscowi policjanci umiercili ich, kierujc ogie karabinw maszynowych wotwarte drzwi wagonw. Wypdzonych zwagonw winiw pognano na zachd. Po ich odejciu na terenie stacji iwnajbliszej okolicy zebrano 288 zwok zastrzelonych winiw.
Fot. X. 24 Wobec zbliajcych si wojsk alianckich niemiecka obsuga obozw koncentracyjnych staraa si wyprowadzi jak najwicej winiw w rnych kierunkach poza obz. Na zdjciu pozostali przy yciu winiowie obozu koncentracyjnego w Dachau na pnoc od Monachium, konwojowani przez SS-manw w marszu mierci.
ZASTANW SI yy Dlaczego Niemcy postanowili ewakuowa winiw obozw koncentracyjnych?

231
TEKST RDOWY
Relacja Marii leziony zJastrzbia zoona w1978 r. opisujca marsz mierci pozostaych przy yciu winiw KL Auschwitz: Tragiczny przemarsz winiw obserwowaam wraz z domownikami z okna budynku, w ktrym do dzi mieszkam. Ulic Pszczysk pdzono winiarki. Po lewej stronie ulicy odesza od kolumny kobieta wbardzo zaawansowanej ciy. Oparta omur transformatora trzymaa si za brzuch. Kolumna przechodzia, nie zatrzymujc si. Nadszed esesman, przepchn rodzc na praw stron drogi na pobocze. Podbieglimy do drugiego okna, zktrego widoczno bya lepsza. Winiarka leaa na niegu na plecach. Esesman strzeli jej wtwarz zpistoletu idrugi raz wbrzuch. Gdy ulica opustoszaa, wyszymy zobaczy zamordowana winiark. Bya to moda kobieta wwieku okoo dwudziestu piciu lat.
Mieszkacy wiosek imiast, przez ktre przechodziy kolumny winiw, nie tylko ledzili dramaty jakie rozgryway si na drogach, ale take udzielali pomocy ewakuowanym winiom. Udzielali jej naraajc si na represje ze strony wadz niemieckich. Zpomoc pieszyli Polacy na lsku, Czesi wCzechach ina Morawach, rzadziej Niemcy zamieszkali na tych terenach. TEKST RDOWY
Jeden zocalaych winiw zmarszu wiodcego zobozu Dora-Mittelbau wspomina: Pewnego razu zatrzymalimy si wpobliu miasteczka Gardelegen. Leelimy na polu iprzyszo kilku Niemcw, zastanawiajc si, co powinni uczyni. Powrcili zwieloma czonkami Hitlerjugend oraz policjantami zmiasteczka. Zapdzili nas do duej stodoy. Poniewa byo nas od piciu do szeciu tysicy ludzi, ciany stodoy zawaliy si pod naporem cia iwielu znas zdoao uciec. Niemcy oblali budynek benzyn ipodpalili. Kilka tysicy ludzi spalio si ywcem. My trzej, ktrym udao si uciec, leelimy wpobliskim lesie isyszelimy rozdzierajce serce krzyki ofiar. Byo to 13 kwietnia. Dzie pniej miejscowo ta zostaa zdobyta przez armi Eisenhowera. Kiedy weszli tam Amerykanie ciaa wci jeszcze si paliy.
ZASTANW SI yy Oce zachowanie mieszkacw terenw, przez ktre przechodziy marsze mierci. W kocowych dniach wojny nazici zainicjowali marsze mierci z wielu obozw w samych Niemczech: Flossenbrga, Sachsenhausen, Neuengamme, Magdeburga, Mauthausen, Ravensbrck, ifilialnych obozw Dachau. Ostatnie niemieckie marsze mierci wyruszyy wdrog 7 maja, kiedy wzasadzie cae Niemcy znalazy si ju pod okupacj, azaledwie 24 godziny dzieliy je od podpisania bezwarunkowej kapitulacji. Spord ok. 700 tys. winiw, ktrzy rozpoczli marsze mierci zgino okoo 250 tys., wtym 100 tys. ydw.
232
Fot. X. 25 Za pno? Obz koncentracyjny w Wbblin wNiemczech chwil po wyzwoleniu przez Amerykanw.
ZASTANW SI Opisz wasnymi sowami scen przed stawion na zdjciu. Jakie uczucia wywouje wtobie to zdj cie?
Ocenia si, e wwyniku Holokaustu mier ponioso okoo 6 mln ydw z11 mln, jakie zamieszkiway wwczas Europ, zczego blisko 5 mln zgadzono na okupowanych ziemiach polskich, wtym 2,8 mln ydw polskich. Co warto przeczyta yy Auschwitz. Nazistowski obz mierci, praca zbiorowa pod redakcj Franciszka Pipera i Teresy wiebodzkiej, Owicim 1998 yy Marek Bem, Sobibr. Niemiecki orodek zagady 1942-1943, Wodawa/Sobibr 2011 yy Christopher R. Browning, Zwykli ludzie. 101. Policyjny Batalion Rezerwy iostateczne rozwiza nie wPolsce, Warszawa 2000 yy Artur Eisenbach, Hitlerowska polityka Zagady ydw, Warszawa 1961 yy Martin Gilbert, Holokaust. Ludzie, dokumenty, fakty, Warszawa 2002 yy Daniel Jonah Goldhagen, Gorliwi kaci Hitlera. Zwyczajni Niemcy iHolokaust, Warszawa 1999 yy Jan Tomasz Gross, Ssiedzi. Historia zagady ydowskiego miasteczka, Sejny 2000 yy Tomasz Kranz, Zagada ydw wobozie koncentracyjnym na Majdanku, Lublin 2007 yy Robert Kuwaek, Obz Zagady wBecu, Lublin 2010 yy Micha Maranda, Nazistowskie obozy zagady. Opis iprba analizy zjawiska, Warszawa 2002 yy Franciszek Piper, Ilu ludzi zgino wKL Auschwitz. Liczba ofiar wwietle rde ibada 19451990, Owicim 1992 yy Tomasz Szarota, Uprogu Zagady. Zajcia antyydowskie ipogromy wokupowanej Europie. Warszawa, Pary, Amsterdam, Antwerpia, Kowno, Warszawa 2000
233
Rozdzia XI. Wobec Zagady

Zagada ydw skania nas do refleksji nad natur ludzk. Jak to si stao, i czowiek by zdolny do popenienia tak okropnej zbrodni? Gdzie byli wwczas inni ludzie, rzdy, autorytety moralne, ktre na to przyzwoliy? Czy zrobiono wszystko, by uratowa jak najwicej istnie ludzkich? Wiele ztych pyta pozostaje do dzi bez odpowiedzi.
XI. 1. Bezsilno iopr

Bezprecedensowy charakter Holokaustu sprawi, i przebieg wydarze azwaszcza postpowanie ludzi jest wyjtkowo trudne do wytumaczenia izrozumienia. Ichocia wszyscy ydzi skazani zostali przez nazistw na zagad, to jednak los poszczeglnych osb, czy nawet grup by zrnicowany. Wpyw na to miao wiele czynnikw, wrd ktrych gwn rol odgryway warunki okupacyjne narzucone przez Niemcw wposzczeglnych krajach. Los ydw zalea take od wieku, pci, wyksztacenia, wtym znajomoci jzyka polskiego, anawet wygldu zewntrznego. Szanse na przeycie zwikszay dobre relacje zotoczeniem oraz stosunek samych ydw do swego losu. Chcc zatem zrozumie zrnicowane postawy wczasach Holokaustu naley zda sobie spraw zpanujcych wwczas realiw, uwzgldniajc fakt, i yjcy wtedy ludzie nie posiadali takiej samej wiedzy, jak my dzisiaj. Nie zdawali sobie sprawy zwaszcza wpocztkowej fazie wojny zzamierze iskutkw hitlerowskiej polityki ichyba nikt nie dopuszcza jeszcze wwczas myli omoliwoci totalnej zagady. Owszem obawiano si daleko idcych przeladowa, wywaszczenia, represji, deportacji do obozw pracy, lecz zpewnoci nie przewidywano dziaa zmierzajcych do biologicznego unicestwienia caego narodu. Wyraano nawet nadziej, i po przejciu oddziaw frontowych (wedug tradycyjnych wyobrae zawsze skonnych do rabunku) nastpi stabilizacja iydzi zdoaj mniej lub bardziej spokojnie przey okupacj. Te wanie zudne nadzieje oraz niewiadomo prawdziwych zamierze nazistw rodzia rne postawy, pord ktrych dominowao przewiadczenie okoniecznoci podporzdkowania si woli okupantw, awzwizku ztym dystansowanie si od konspiracji. Przewaa pogld, e po wojnie trzeba bdzie odbudowa normalne ycie idlatego spoeczestwo ydowskie powinno posiada reprezentacj wasnych interesw, ktra bdzie stara si agodzi represje niemieckie. Stay si ni powoane przez Niemcw rady ydowskie, tzw. Judenraty. XI. 1.1. Judenraty narzdzie wrkach okupanta? Byy one w peni podporzdkowane wadzy niemieckiej a ich czonkowie ponosili odpowiedzialno osobist za wykonywanie ich polece. Pomimo e staray si agodzi konsekwencje zarzdze niemieckich oraz, szczeglnie w duych gettach, wspomagay rne instytucje pomocy spoecznej iorganizoway zaopatrzenie mieszkacw wniezbdne produkty, to jednak faktycznie byy instytucjami poredniczcymi midzy okupantem aludnoci ydowsk, przez co powszechnie obciano je odpowiedzialnoci za to co si dziao. Co wicej upatrywano wnich instrument sucy niemieckim represjom, oskarano o nieuczciwo, a nawet wysugiwanie si Niemcom. Dotyczyo to szczeglnie funkcjonariuszy ydowskiej Suby Porzdkowej, ktra staa si pomocnikiem okupanta wrealizacji jego planw.
234
Fot. XI. 1 Przemarsz oddziau policjantw ydowskich ulicami getta wWarszawie. Suba Porzdkowa w getcie warszawskim powstaa w padzierniku 1940 r. i skadaa si z 2000 policjantw kierowanych przez Jzefa Szeryskiego, przedwojennego oficera polskiej Policji Pastwowej.
ZASTANW SI yy Przyjrzyj si uwanie fotografii i powiedz, czym rnili si ydowscy policjanci od zwy kych mieszkacw getta? yy Dowiedz si, jakie jeszcze wystpoway midzy tymi grupami rnice. Jaki mogy one mie wpyw na wyobraenia oswojej inajbliszych przyszoci? Dlatego Judenraty miay wielu przeciwnikw, ktrych liczba rosa wraz zupywem czasu, gdy miejsce osb zdolnych dla powice, anawet skonnych do oporu wobec zarzdze niemieckich zajmowali ludzie pozbawieni skrupuw, dbajcy owasne interesy. TEKST RDOWY
Cywia Lubetkin, czonkini ydowskiego ruchu oporu i uczestniczka powstania w getcie warszawskim we wspomnieniach zokresu Zagady surowo ocenia Judenraty: Instytucja zwana Judenratem zostaa powoana wpierwszych dniach okupacji. Przewodniczcego mianowali Niemcy. On sam dobiera sobie pomagierw. Judenrat by upowaniony do postpowania zydami wedle swej woli. Zawsze jednak musia wykonywa polecenia niemieckie. Musia te wykonywa polecenia kadego Niemca, ktry mia prawo wchodzenia do Judenratu. Czonkowie Judenratu wykorzystywali swoje penomocnictwa irzdzili tward rk. Przewodniczcy uwaa si za wadc getta. Biada ydowi, ktry nie wykonywa jego rozkazw. Zbiegiem czasu Judenraty iich sugusy zreguy staway si lepym narzdziem wrkach Niemcw. Wiernymi pomocnikami warszawskiego Judenratu byli i zasymilowani ydzi [...] W niektrych Judenratach do pracy zgaszali si ochotniczo ludzie zmarginesu spoecznego. Jeeli nawet gdzieniegdzie znajdowali si ludzie rzeczywicie pragncy pomaga ydom, byli oni rwnie obiektywnie biorc zdrajcami, gdy gorliwie wykonywali rozkazy nazistw.
ZASTANW SI yy Jak autorka wspomnie ocenia rol Judenratu wwarszawskim getcie? yy Wjaki sposb argumentuje swoj krytyczn ocen dziaalnoci czonkw Judenratu?
235
Dziaalno Judenratw stracia sens zchwil realizacji planu ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej. Od tego momentu podporzdkowywania si zarzdzeniom niemieckim nie mona byo ju traktowa jako wysiku na rzecz ratowania ydw. Rozpoczcie Endlsung przekrelao szanse jakiegokolwiek ratunku. Oczywicie nie od razu byy znane zamiary okupanta, poza tym jeszcze dugo przyjmowano je zniedowierzaniem. Chocia ju na wiosn 1942 r. do getta warszawskiego dotary pierwsze informacje olikwidowaniu skupisk ydowskich na Wschodzie, to dopiero wlecie uwiadomiono sobie, i Niemcy d do cakowitej zagady ydw. Ta nowa jakociowo sytuacja, wymagaa zrewidowania dotychczasowego stanowiska. Dla czonkw rad ydowskich przyszed czas na podjcie decyzji, czy nadal powinny one wsppracowa zNiemcami, co od tego momentu oznaczaoby konieczno wspuczestniczenia wzagadzie. Nie chcc dalej bra udziau wtym zbrodniczym procederze in. Adam Czerniakw prezes warszawskiego Judenratu, 23 lipca 1942 r. popeni samobjstwo.
Fot. XI. 2 Adam Czerniakw prezes warszawskiego Judenratu wtowarzystwie oficera niemieckiego przyjmuje polecenie codziennego wyznaczenia kontyngentu ydw do deportacji na Wschd.
TEKST RDOWY
Wnotatce dla Zarzdu Gminy, sporzdzonej przed odebraniem sobie ycia, Adam Czerniakw napisa: Byli umnie Worthoff itowarzysze [czonkowie niemieckiego sztabu przesiedlenia] izadali przygotowania na jutro transportu dzieci. To dopenia mj kielich goryczy, przecie nie mog wydawa na mier bezbronne dzieci. Postanowiem odej. Nie traktujcie tego jako akt tchrzostwa wzgldnie ucieczk. Jestem bezsilny, serce mi pka zalu ilitoci, duej znie tego nie mog. Mj czyn wykae wszystkim prawd imoe naprowadzi na waciw drog dziaania. Zdaj sobie spraw, e zostawiam Wam cikie dziedzictwo.
TEKST RDOWY
Marek Edelman wtaki oto sposb oceni dziaalno ipostaw prezesa warszawskiego Judenratu: Czerniakw cieszy si wgetcie wielkim autorytetem. By to czowiek uczciwy, nie cigncy adnych korzyci ze swego stanowiska. Niemcy systematycznie zncali si nad nim iubliali mu. Nawet bili. Wobec nich zawsze zachowywa godno. Wierzy winstytucje, przed wojn by senatorem Rzeczypospolitej. Mia mentalno mieszczask. By przeciwny dziaalnoci podziemnej[...] Uwaa, e takie dziaania nie su sprawie przetrwania ludnoci wgetcie. Ale nie podziela opinii Chaima Rumkowskiego [...], wedug ktrego naleao spenia wszelkie yczenia Niemcw, jeli tylko mogo to ocali bodaj cz ludnoci. Dla Czerniakowa istniaa granica, ktrej nigdy nie przekroczy. Dowodem jego samobjstwo. Nie powiedzia jednak gono mieszkacom getta, dlaczego to robi. Nie powiedzia, jaki koniec zgotowali Niemcy ydom. Odbierajc sobie ycie wten sposb, Czerniakw przeksztaci rozkaz wytpienia caej ludnoci ydowskiej wswoj spraw prywatn. 236
ZASTANW SI yy Wjakich okolicznociach idlaczego Adam Czerniakw podj decyzj oodebraniu sobie ycia? yy Jak rozumiesz nastpujce sowa: Mj czyn wykae wszystkim prawd imoe naprowadzi na waciw drog dziaania. Zdaj sobie spraw, e zostawiam Wam cikie dziedzictwo? yy Jak Marek Edelman ocenia postaw Czerniakowa? Ustosunkuj si do jego wypowiedzi.
Fot. XI. 2A Chaim Rumkowski, szef Judenratu wdzkim getcie, wita Heinricha Himmlera wizytujcego getto wczerwcu 1941 r. Jeden z najbardziej kontrowersyjnych przewodniczcych Judenratw. Wikszo historykw ocenia krytycznie jego postaw jako prezesa Judenratu. Rzdzi despotycznie, podporzdkowywa si poleceniom Niemcw. Wsppracowa z nimi przy selekcji ludzi deportowanych do obozw zagady liczc na to, e za t cen przeyj inni. Rozbudowywa aparat Rady ydowskiej, zwiksza zatrudnienie wzakadach produkujcych na potrzeby Trzeciej Rzeszy wgetcie. Zosta wywieziony do obozu zagady Auschwitz-Birkenau wostatnim transporcie 29 sierpnia 1944 r.
Inaczej postpi Chaim Rumkowski zgetta dzkiego, ktry we wrzeniu 1942 r. wykona polecenie wydania Niemcom dzieci istarcw. Usprawiedliwiajc swoj decyzj mwi: Na nasze getto spado wielkie nieszczcie. daj od niego, by oddao najlepsze, co posiada dzieci istarych ludzi. [...] yem ioddychaem wraz zdzieckiem. Nigdy nie wyobraaem sobie, e moje wasne rce bd musiay zoy je jako ofiar na otarzu. [...] Ja musz przeprowadzi t cik i krwaw operacj, musz odci czonki, by uratowa ciao. Jego postpowanie wynikao z nadziei na uratowanie czci mieszkacw getta, ktrzy mieli pracowa na potrzeby armii niemieckiej. Ichocia wistocie getto dzkie przetrwao najduej, to jednak wydaje si, e nie byo to wynikiem zachowania mieszkacw getta, lecz koncepcji wadz niemieckich, ktre uznay za racjonalne utrzymanie moliwie najduej tego orodka wytwrczego.
Fot. XI. 2B Plakat propagandowy ilustrujcy filozofi przetrwania getta dzkiego Chaima Rumkowskiego, prezesa Judenratu.
237
ZASTANW SI yy Do jakich wartoci odwoywa si Chaim Rumkowski wswej filozofii przetrwania getta? yy Jak rol miay peni hasa propagowane przez Rumkowskiego wrd mieszkacw getta? yy Poszukaj informacji jak postrzegany by Rumkowski przez og mieszkacw getta dz kiego ina tej podstawie zastanw si czy hasa goszone przez niego mogy znale zwolennikw wgetcie? Przykady postaw Czerniakowa iRumkowskiego dowodz, i dziaacze ydowscy znaleli si wniezwykle trudnej sytuacji. Mieli bowiem do wyboru sta si uczestnikami polityki zagady, sdzc, i uda im si uratowa cho cz rodakw, lub te odmwi wsppracy i narazi ich na jeszcze wiksze cierpienia. ZASTANW SI yy Porwnaj postawy Adama Czerniakowa i Chaima Rumkowskiego w obliczu rozpoczcia przez Niemcw realizacji planu ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej . yy Przedyskutuj argumenty przemawiajce za ich wyborami. yy Podejmij wraz z koleankami i kolegami w klasie debat za i przeciw postpowaniu Chaima Rumkowskiego wgetcie dzkim iAdama Czerniakowa wgetcie warszawskim. XI. 1.2. ydowski ruch oporu mity arzeczywisto Przyjcie postawy oporu zbrojnego nie byo atwe inie wszdzie okazao si moliwe. Wskutek odizolowania ydw od reszty spoeczestwa organizacje ydowskie miay mae szanse zdobycia broni. Ponadto getta bardzo ograniczay moliwoci prowadzenia na ich terenie akcji zbrojnych, ktrych efekty, wobec stosowania przez Niemcw zasady odpowiedzialnoci zbiorowej, wostatecznym rozrachunku mogy przynie ydom wicej strat ni zyskw. Niezrozumienie tej sytuacji doprowadzio do jednego znajbardziej zakorzenionych mitw zwizanych zHolokaustem, ktrym jest pogld, i ydzi nie przeciwstawiali si Zagadzie iprzez to pozwolili Niemcom na dokonanie mordu na tak wielk skal. Przewiadczenie to wduej mierze wynika take zbdnego rozumienia terminu ruch oporu. Definiujc go, jako walk zbrojn mona bowiem odnie wraenie, e postaw ydw charakteryzowa niemal cakowity brak sprzeciwu wobec nazistw. Rzeczywicie, z rk ydowskich bojownikw zgino zaledwie kilkuset Niemcw, co wedug niektrych jest wystarczajcym argumentem wiadczcym omaym znaczeniu tej formy protestu. Przyjmujc jednak za ruch oporu wszelk zorganizowan dziaalno, wiadomie wymierzon przeciwko przeladowcom ydw, ktra zoczywistych powodw zaleaa od rodkw, jakie byy wwczas dostpne, zauwaamy, i postawa taka nie naleaa do rzadkoci. Naley przy tym zaznaczy, i wszelki opr ydowski nie mg w powany sposb zahamowa czy nawet opni Zagady. Dopki zatem istnia cie nadziei na przeycie starano si powstrzymywa od akcji zbrojnych, koncentrujc wszelkie wysiki na tzw. walce cywilnej, ktrej celem byo dziaanie na rzecz zachowania wasnej tosamoci iycia. Woglnych zarysach polegaa ona na unikaniu iwymykaniu si przepisom niemieckim, co czsto na skutek bezwzgldnych zarzdze okupanta oznaczao take walk oprzetrwanie.
238
TEKST RDOWY
Cywia Lubetkin wnastpujcy sposb ocenia postaw ydw wobec zbrojnego oporu: Nurtowa nas jeszcze inny problem. Czy wolno nam przyglda si wmilczeniu mkom zadawanym ydom przez Niemcw? [...] Jedn z metod terroru, stosowan przez Niemcw wobec ydw i chrzecijan, bya odpowiedzialno zbiorowa. wiadomo tej odpowiedzialnoci hamowaa nas do ostatniej chwili. Wiedzielimy, e wodwecie za zabjstwo jednego Niemca padn tysice ydw. Nie wiedzielimy jednak jeszcze, e Niemcy przygotowuj totaln eksterminacj ydw, nie rzucilimy si wic na oprawc. Niektrzy dowodzili: wszak Polacy znajduj si wtakiej samej sytuacji, s aresztowani, urzdza si wich domach rewizje, morduje, zsya do obozw koncentracyjnych, aoni rwnie nie reaguj.
ZASTANW SI yy Co, zdaniem Cywi Lubetkin, hamowao ydw przed podjciem walki zbrojnej? ydowski opr cywilny nie ogranicza si tylko do zaspokajania potrzeb bytowych mieszkacw gett. Wwikszych orodkach kwito podziemne ycie polityczne, spoeczne ireligijne, ktrego nasilenie iskala zaleay od warunkw lokalnych, rozmiarw rodowiska inteligenckiego oraz kontaktw ze stron aryjsk. ydowska dziaalno konspiracyjna najwiksze rozmiary przybraa wWarszawie, odzi, Biaymstoku, Wilnie iKrakowie miastach, gdzie znajdoway si najwiksze skupiska ydowskie. Organizatorami ruchu oporu byli dawni aktywici partyjni, ale take modzi wzdecydowanej wikszoci radykalnie ilewicowo nastawieni dziaacze. Rne stowarzyszenia ydowskie zajmoway si organizowaniem ywnoci, pomocy lekarskiej, wydawaniem irozprowadzaniem prasy podziemnej, utrzymywaniem kontaktw zinnymi gettami. Inn form oporu cywilnego byo organizowanie tajnego nauczania, ycia kulturalnego ireligijnego. ZASTANW SI yy Wyjanij problemy zwizane zdefiniowaniem terminu ydowski ruch oporu . yy Scharakteryzuj rne formy dziaania tzw. oporu cywilnego ydw. Zastanw si, jaki cel iznaczenie miaa ta dziaalno. XI. 1.3. Przygotowania do walki zbrojnej Charakter ydowskiego ruchu oporu zmieni si wpoowie 1942 r. wraz zrozpoczciem akcji likwidacyjnej gett. Zaskoczona masowymi deportacjami ludno ydowska nie stawiaa wzasadzie adnego oporu. Po wywiezieniu do obozw zagady wikszoci dziaaczy ydowskich inicjatyw przejy organizacje modzieowe dce do walki zbrojnej. Ich przywdcy doszli do przekonania, e mieszkacy gett nie maj szans na przeycie, dlatego naley rozpocz walk. Udao im si nawiza kontakt zpolskim podziemiem (Armia Krajowa, Gwardia Ludowa), przy pomocy ktrego zaczli tworzy organizacje bojowe. Rozpoczto szkolenia bojownikw, gromadzenie broni, atake budow bunkrw ikryjwek, zktrych zamierzano korzysta wtrakcie przewidywanej walki zbrojnej. Wtakiej sytuacji przystpiono do stopniowego jednoczenia konspiracyjnych organizacji ydowskich. Wstyczniu 1942 r., wwyniku midzypartyjnego porozumienia, powstaa wWilnie Zjednoczona Organizacja Partyzancka (FPO), ktr kierowa Izaak Wittenberg. Bya to pierwsza organizacja, ktra wezwaa ludno ydowsk do zbrojnego przeciwstawienia si Niemcom.
239
Fot. XI. 3 Po mierci Izaaka Wittenberga przywdc organizacji partyzanckiej wWilnie zosta Abba Kovner (stoi czwarty zlewej), ktry stan na czele powstania wgetcie wileskim, anastpnie kierowa oddziaem partyzanckim dziaajcym do 1944 r. na Wileszczynie.
Dwa miesice pniej w Warszawie z inicjatywy ydowskich rodowisk lewicowych powsta Blok Antyfaszystowski, a28 lipca ydowska Organizacja Bojowa (OB). Zaoycielami OB byli dziaacze organizacji modzieowych, m.in. Icchak Cukierman, Cywia Lubetkin, Mordechaj Tanenbaum i Josef Kapan. Zrzeszaa ona okoo 300 czonkw, ktrymi dowodzi Mordechaj Anielewicz. OB nawizaa kontakty zBundem iprzy skromnej pomocy Armii Krajowej rozpocza przygotowywania do samoobrony na wypadek wznowienia deportacji. W poowie 1942 r. w Krakowie powstaa Organizacja Bojowa Modziey Chalucowej (hebr. Walczcy Pionier), ktra organizowaa akcje sabotaowe izamachy poza murami miasta. Wsplnie zonierzami GL bojownicy ydowscy uczestniczyli wakcji rozkrcania szyn na trasach prowadzcych do Owicimia. Wgrudniu 1942 r. zorganizowali najgoniejsz akcj, ktr byo wrzucenie granatw do niemieckiej kawiarni Cyganeria wKrakowie.
Fot. XI. 4 Cywia Lubetkin i Icchak Cukierman wspzaoyciele OB, uczestnicy powstania wgetcie warszawskim w1943 r. Wsierpniu 1944 r. wraz zgrup ocalaych czonkw OB walczyli wpowstaniu warszawskim. Po wojnie wyjechali do Izraela, gdzie zaoyli kibuc Bojownikw Getta.
Jesieni 1942 r. w warszawskim getcie powstaa jeszcze jedna niezalena organizacja bojowa, ydowski Zwizek Wojskowy (ZW). Na jego czele sta Pawe Frenkel. ZW skupia okoo 250 czonkw stosunkowo lepiej uzbrojonych iwyszkolonych wporwnaniu zOB. Wrd nich bya grupa byych onierzy Wojska Polskiego, uczestnikw walk we wrzeniu 1939 r., ktrzy swoje osobiste kontakty zdawnymi towarzyszami broni wykorzystywali do zdobywania broni. Jakkolwiek prby poczenia ZW iOB zakoczyy si niepowodzeniem, to organizacje te wczasie powstania kwietniowego 1943 r. cile zesob wsppracoway. Cz czonkw ZW wysza kanaami zponcego getta na aryjsk stron. Inni zginli wpowstaniu.
240
Fot. XI. 5 Mordechaj Anielewicz. Urodzi si w1919 r. wWyszkowie koo Warszawy wrodzinie robotniczej. Przed wojn wstpi do Ha-szomer Ha-cair ydowskiej organizacji modzieowej, w1939 r. zosta czonkiem Komendy Naczelnej. Od pocztku wojny dziaa wkonspiracji. W1941 r. by wspzaoycielem konspiracyjnego pisma Pod Prd, jesieni 1942 r. organizowa grupy konspiracyjne winnych gettach. By wsporganizatorem OB, anastpnie jej przywdc. Kierowa walkami wgetcie wstyczniu 1943 r., a take powstaniem, ktre wybucho 19 kwietnia. 8 maja 1943 r. wraz zgrup bojownikw popeni samobjstwo wbunkrze przy ul. Miej 18, gdzie mieci si sztab OB. Na jego cz nazwano oddzia partyzancki, skadajcy si z uczestnikw powstania, ktrym udao si opuci getto przez kanay. Pomiertnie zosta odznaczony Krzyem Walecznych iKrzyem Grunwaldu III klasy.
ZASTANW SI yy W jakich okolicznociach doszo do powstania zbrojnego ruchu oporu wrd ydw? Przedstaw etapy formowania si ydowskich organizacji zbrojnych. XI.1.4. Wimi honoru igodnoci ludzkiej powstanie wgetcie warszawskim Do pierwszego wystpienia zbrojnego doszo 18 stycznia 1943 r., kiedy to Niemcy wkroczyli do getta wcelu deportacji 8 tys. ydw do obozu zagady wTreblince. Na polecenie dowdztwa OB kilku jej czonkw zaopatrzonych wbro wmieszao si tego dnia wtum prowadzonych na Umschlagplatz mieszkacw geta. Na dany znak, na rogu ul. Niskiej iZamenhofa, bojownicy zaatakowali Niemcw konwojujcych kolumn. Wpierwszej chwili Niemcy byli zaskoczeni wspomina Cywia Lubetkin. Zbici ztropu, stracili panowanie nad sytuacj. Syszelimy ich krzyki: ydzi do nas strzelaj. Zaszokowao ich to izdumiao, nie mogli zrozumie, co si dzieje. Nasi tymczasem wykorzystali chwil zamieszania istrzelali dalej. Wkocu jednak Niemcy ochonli inasi towarzysze spostrzegli, e ze swymi rewolwerami stoj twarz wtwarz zuzbrojonymi po zby Niemcami. Niemal wszyscy czonkowie tej grupy zginli. Podobnie walczyy tego dnia zNiemcami inne grupy bojowe wgetcie. Opr garstki bojownikw ydowskich trwa cztery dni. Wczasie walk polego kilkuset ydw. Akcja styczniowa spotkaa si zodzewem po aryjskiej stronie. Marek Edelman w1945 r. pisa: Wcaej Warszawie kr legendy osetkach zabitych Niemcw. Owielkiej sile OB. Caa Polska podziemna jest dla nas pena uznania. Niemcy przygotowywali jednak cakowit likwidacj geta. 16 lutego Himmler wysa rozkaz do wyszego dowdcy SS ipolicji wGeneralnym Gubernatorstwie Franza Krgera, wktrym komunikowa mu: Ze wzgldu na bezpieczestwo zarzdzam, aby getto warszawskie [...] zostao zburzone, przy czym naley uprzednio wykorzysta wszystkie posiadajce jakkolwiek warto czci domw imateriay wszelkiego rodzaju. [...] naley dopi tego, aby dotychczasowa przestrze mieszkaniowa dla 500 000 podludzi, absolutnie nie nadajca si dla Niemcw, znikna zhoryzontu iaby milionowe miasto Warszawa, bdce wci niebezpiecznym ogniskiem rozkadu ipowstania, zostao zmniejszone. Wcigu niecaych trzech miesicy, od stycznia do kwietnia, kiedy pozostali wWarszawie y241
dzi mieli zosta wywiezieni, agetto starte zpowierzchni ziemi, trway gorczkowe przygotowania do stawienia oporu ipodjcia ostatecznej walki powstania wgetcie warszawskim. Walki wybuchy wpoowie kwietnia 1943 r., tym razem ze zwielokrotnion si. Niemcy koncentrowali wWarszawie znaczne siy zzamiarem wykonania rozkazu Himlera, ktry nakaza przesiedlenie czci warszawskich ydw do obozw pracy wokolicach Lublina. Wzito pod uwag, e ydzi mog stawia zbrojny opr, wobec czego oceniono, e zlikwidowanie getta zajmie 3 dni. Owicie 19 kwietnia rozpoczo si powstanie, ktre przeszo do historii jako pierwsze miejskie wystpienie zbrojne wokupowanej Europie. TEKST RDOWY
Apel ydowskiej Organizacji Bojowej do Polakw, Warszawa, getto, 23 kwietnia 1943 r. Polacy, Obywatele, onierze Wolnoci. Wrd huku armat, zktrych armia niemiecka wali do naszych domw, do mieszka naszych matek, dzieci ion; Wrd terkotu karabinw maszynowych, ktre zdobywamy w walce na tchrzliwych andarmach iSS-owcach; Wrd dymw poarw ikurzu krwi mordowanego getta Warszawy my, winiowie getta, lemy wam bratnie serdeczne pozdrowienia. Wiemy, e wserdecznym blu izach wspczucia, e zpodziwem itrwog owynik tej walki przygldacie si wojnie, jak od wielu dni toczymy zokrutnym okupantem. Lecz wiedzcie, e kady prg getta, jak dotychczas, tak inadal bdzie twierdz, e moemy wszyscy zgin wtej walce, lecz nie poddamy si, e dyszymy, jak iwy, dz odwetu ikary za wszystkie zbrodnie wsplnego wroga. Toczy si walka onasz iwasz Wolno. Owasz inasz ludzki, spoeczny, narodowy honor igodno. Pomcimy zbrodnie Owicimia, Treblinki, Beca, Majdanka! Niech yje braterstwo broni ikrwi walczcej Polski! Niech yje wolno! mier katom ioprawcom! Niech yje walka na mier iycie zokupantem! ydowska Organizacja Bojowa
ZASTANW SI yy Do jakich idei, wartoci ihase odwoywali si autorzy apelu? Czy udao im si pozyska yczliwo iwsparcie Polakw? yy Dowiedz si, jaka bya reakcja polskiego zbrojnego podziemia na apel ydowskiej Organi zacji Bojowej. Przedyskutuj problem moliwoci udzielenia skutecznej pomocy walczcym wgetcie ydom. Wwalkach wzio udzia okoo tysica sabo uzbrojonych inieprzeszkolonych bojownikw ydowskich, ktrym Niemcy przeciwstawili ponad 2 tys. onierzy Wehrmahtu, SS oraz pomocniczych oddziaw ukraiskich, litewskich iotewskich, wyposaonych wbro maszynow, miotacze pomieni, pojazdy opancerzone, artyleri oraz lotnictwo. Wynik powstania by zgry przesdzony, oczym wiedzieli modzi bojownicy ydowscy. Mimo to postanowili pokaza wiatu swoj wol walki.
242
ydowski ruch oporu w latach 19421945
243
Getto wWarszawie w latach 19401943
ZASTANW SI yy Wjakiej czci miasta zlokalizowane byo getto? yy Wska na mapie rejony getta objte powstaniem. yy Wska miejsca, wktrych polskie organizacje zbrojne udzielay pomocy ydom walczcym wgetcie.
244
TEKST RDOWY
Kazik Ratajzer, jeden zuczestnikw powstania wgetcie warszawskim wrozmowie zAnk Grupisk tak wypowiada si na temat bohaterstwa walczcych: Wiesz, kilka lat temu byem wWarszawie zgrup naszej modziey. Szlimy drog do Umschlagplatzu ita ich przewodniczka mwi, e to jest Szlak Bohaterw. Jakich bohaterw! krzyknem. Jakie bohaterstwo? Oczym ty mwisz? Co, mymy zwyciyli? Czy ja mogem obroni swoich rodzicw wgetcie? Czy ja wogle mogem kogo obroni? [...] Wic nie byo wgetcie bohaterw? Suchaj, ja bym tak atwo bohaterstwem tego wszystkiego nie nazwa. Ja myl, e mona mwi oludzkich postawach izachowaniach, oobowizku wobec ludzi ci bliskich. Moesz ich nazwa towarzyszami broni, jak chcesz; ja tego okrelenia nie lubi. Mogem co dla nich zrobi, to byem gotw zrobi wszystko. [...]
ZASTANW SI yy Wyjanij, dlaczego Kazik Ratajzer walczcych wgetcie warszawskim ydw woli nie okre la mianem bohaterw? Czy zgadzasz si zjego opini? yy Na czym wedug ciebie polega bohaterstwo walczcych? Prawie przez miesic getto warszawskie stawiao zbrojny opr. Najcisze walki toczyy si wrejonie ulicy Zamenhoffa iNalewek, warsztatu szczotkarzy ina placu Muranowskim. Powstacy przemieszczali si zmiejsca na miejsce, prbujc zaskoczy wroga niespodziewanymi atakami zrnych stron. Ju po kilku dniach krwawych bojw powstacom zacza si koczy amunicja, aNiemcy wprowadzili do akcji wzmocnione siy. Bojownicy OB opucili swoje pozycje iwycofali si do schronw, wrejon ktrych przeniosy si teraz walki. Zkolei oddziay ZW przeszy przygotowanym wczeniej tunelem na stron aryjsk. Dalsze ich losy s mao znane. Wkocu Niemcy zaczli podpala dom po domu ado wykrytych bunkrw wtaczali trujcy gaz. Systematycznie zamieniali cae zespoy domw wruiny ogniem artyleryjskim. Zdnia na dzie sytuacja przebywajcych wbunkrach ludzi stawaa si coraz trudniejsza. Leon Najberg, jeden zukrywajcych si pisa: przez cay dzie ludzie leeli na swych pryczach albo pokotem na ziemi bez moliwoci poruszania si. Nerwy ludzkie byy napite do ostatnich granic, abyle szmer przyprawi ludzi o ataki histerii. [...] Po kilkunastu godzinach zabrako powietrza, dzieci strasznie pakay, kobiety zaczy mdle... Niepowodzeniem zakoczyy si prby przyjcia z pomoc powstacom ydowskim, ktre wograniczonym zakresie podjo polskie podziemie zbrojne (AK iGL). Dziki ich pomocy kilkudziesiciu bojownikom udao si wydosta zponcego getta. Cz znich walczya pniej wpartyzantce. 8 maja wotoczonym przez Niemcw bunkrze przy ulicy Miej 18 przywdcy OB (m.in. Mordechaj Anielewicz) i120 bojowcw popenili samobjstwo. Pozostali przy yciu powstacy wrozproszeniu, wmaych izolowanych grupach, walczyli jeszcze do 16 maja, kiedy to Niemcy oficjalnie ogosili koniec akcji pacyfikacyjnej. Tego dnia genera SS Jrgen Stroop, dowdca si niemieckich walczcych wgetcie na znak zwycistwa rozkaza wysadzi wpowietrze budynek Wielkiej Synagogi na Tomackiem. Ogem spord walczcych wpowstaniu ydw przeyo zaledwie kilkunastu. Zczonkw dowdztwa pozostali przy yciu Icchak Cukierman iMarek Edelman.
245
Fot. XI. 6 Marek Edelman (1919 lub 19222009) dowdca powstania wgetcie warszawskim po mierci Anielewicza. Gdy wybucho powstanie, by jednym znajstarszych wgronie osb kierujcych nim, mia 21 lat. Zdjcie wykonano do kenkarty niemieckiego dowodu tosamoci.
Niemieckie straty byy niewielkie, znaczenie powstania nie polegao jednak na liczbach, miao wymow symboliczn, co uczestnik powstania i jego historyk Israel Gutman przedstawi wnastpujcych sowach: podstawowy wpyw [...] polega nie na zadanych stratach, ale na tym, e Niemcy zmuszeni byli zaangaowa du liczb ludzi ibroni, aby zaledwie utrzyma to, co ju mieli w walce, ktra okazaa si bardzo duga i toczya si w najbardziej niekorzystnych warunkach zpunktu widzenia tak propagandy politycznej, jak i wpywu walk na nieydowsk ludno Polski. W istocie powstanie w getcie warszawskim wzbudzio wielkie zainteresowanie wrd mieszkacw Warszawy. O powstaniu pisaa polska prasa podziemna (na og pozytywnie), komentowali j take przechodnie na ulicach. Podziwiano odwag i determinacj walczcych Fot. XI. 7 ydzi schwytani podczas powstania. Getto warszawskie zostao bojownikw ydowskich. Niestety zrwnane z ziemi, a pozostali przy yciu ydzi rozstrzelani na jednoczenie dao si sysze gosy miejscu, bd wywiezieni do obozw. nieyczliwe, pogardliwe anawet wyraFot. XI. 8 Si wycigani zbunkrw tak brzmi podpis pod tym zdjciem zamieszczonym wraporcie Jrgena Stroopa dla wadz zwierzchnich, opisujcym likwidacj getta wWarszawie. Zdjcie niezidentyfikowanego chopca z podniesionymi rkoma stao si jednym znajbardziej rozpoznawalnych symboli losu ydw w czasie wojny. onierz niemiecki, trzymajcy wycelowany wchopca karabin to Josef Blosche. Zosta zidentyfikowany po 23 latach iw1969 r. wczasie procesu wErfurcie (Niemcy) skazany na mier za zbrodnie popenione wczasie II wojny wiatowej. 246
ajce aprobat dla dziaa niemieckich. Cz mieszkacw stolicy pozostaa jednak cakowicie obojtna wobec tragedii ydw.
Fot. XI. 9 Karuzela na pl. Krasiskich, przy murze warszawskiego getta, ktra staa si symbolem obojtnoci czci mieszkacw Warszawy wobec tragedii walczcych w powstaniu ydw. Zdjcie wykona Jan Lisowski wkwietniu 1943 r. Na pierwszym planie stoi jego przysza ona. Z lewej strony kadru wida karuzel ustawion na rogu ulicy Dugiej ipl. Krasiskich, porodku hutawki-dki zsiedzcymi chopcami, po prawej stornie stoi dua karuzela. Okoo 500 metrw na prawo od tej karuzeli pony domy znajdujce si po drugiej stronie muru wydowskim getcie. Karuzela jako motyw przewodni zostaa wykorzystana przez Czesawa Miosza wwierszu pt. Campo di Fiori.
[] Wspomniaem Campo di Fiori WWarszawie przy karuzeli, Wpogodny wieczr wiosenny, Przy dwikach skocznej muzyki. Salwy za murem getta Guszya skoczna melodia Iwzlatyway pary Wysoko wpogodne niebo. TEKST RDOWY
Czasem wiatr zdomw poncych Przenosi czarne latawce, apali skrawki wpowietrzu Jadcy na karuzeli. Rozwiewa suknie dziewczynom Ten wiatr od domw poncych, miay si tumy wesoe Wczas piknej warszawskiej niedzieli. [...]
Wartykule wstpnym wBiuletynie Informacyjnym z29 kwietnia 1943 . pisano: Tydzie temu rozpocz si akt drugi bestialskiego niszczenia ydw wPolsce. Niemcy przystpili do wywoenia pozostaych wWarszawie 40 tys. ydw. Getto odpowiedziao zbrojnym oporem. ydowska Organizacja Bojowa rozpocza nierwn walk. Szczupymi siami, sabo wyposaonymi wbro iamunicj, pozbawieni wody, olepieni dymem iogniem bronili ydowscy bojownicy ulic ipojedynczych domw, ustpujc wmilczeniu krok za krokiem nie tyle przed wyposaonym wnowoczesne rodki walki przeciwnikiem, ile wypierani przez poary ciasno stoczonych domw. Zwycistwem ich byoby umoliwienie ucieczki czci uwizionych wmurach getta; zwycistwem ich byoby osabienie si napastnikw; zwycistwem ich bdzie wreszcie mier zbroni wrku. Dotychczasowa bierna mier mas ydowskich nie stwarzaa nowych wartoci bya bezuyteczna; mier z broni wnie moe nowe wartoci w ycie narodu ydowskiego, nadajc mce ydw w Polsce blask ornej walki oprawo do ycia. Tak pojo obron getta spoeczestwo Warszawy, zuznaniem wsuchujc si wtrzask salw obrocw izniepokojem ledzc uny idymy coraz rozleglejszych poarw. Walczcy obywatele Pastwa Polskiego zza murw getta stali si blisi, bardziej zrozumiali spoeczestwu stolicy, ni bierne ofiary, bez oporu dajce si wlec na mier.
247
ZASTANW SI yy Jakie cele, wedug autora artykuu, postawili sobie powstacy ydowscy? Na czym miao polega ich zwycistwo? yy Wjaki sposb zmieni si stosunek Polakw do ludnoci ydowskiej po wybuchu powstania wgetcie warszawskim? yy Zastanw si, dlaczego ludno polska nie moga zrozumie biernoci ydw wobec Ho lokaustu? Wieci opowstaniu rozeszy si po caym kraju. Dotary do innych gett, obozw, lasw, gdzie wrd pozostaej jeszcze przy yciu garstki ydw rozbudziy wol walki. Efektem tego byy walki jednak ju na duo mniejsz skal ktre wybuchy winnych gettach (m.in. wBiaymstoku, Bdzinie, Czstochowie, Wilnie). ZASTANW SI yy Oce znaczenie powstania wgetcie warszawskim. Jaki wpyw wywaro ono na postaw y dw winnych gettach iobozach? Zjakimi reakcjami spotkao si wrd Polakw? yy Jakie znaczenie miao powstanie wgetcie warszawskim wkwietniu 1943 r. dla osb podej mujcych decyzj orozpoczciu powstania wWarszawie wsierpniu 1944 r.? XI. 1.5. Wlenym ukryciu Czsto celem wystpie zbrojnych wgettach byo umoliwienie ich mieszkacom ucieczki do lasu. Wmniejszych miastach ucieczka bya jedynym ratunkiem dla ydw wczasie likwidacji gett. Tysice zbiegych zgett ydw, jeeli nie znaleli schronienia wpolskich domach, zakadao lene obozy rodzinne, wktrych znajdyway schronienie kobiety zdziemi oraz starcy. Najwiksze znich daway schronienie nawet ponad tysicu osobom. Od wiosny 1943 r. obozy rodzinne przeszy pod opiek partyzantki radzieckiej. W zamian za ywno i opiek partyzantw ydzi zajmowali si napraw broni, szyciem ubra, obuwia.
Fot. XI. 10 onierze Tuvii Bielskiego wraz ze swymi podopiecznymi z obozu rodzinnego w Puszczy Nalibockiej na pnoc od Nowogrdka na Biaorusi. ydowski oddzia partyzancki Bielskiego powsta latem 1942 r. Pocztkowo liczy 40, alatem 1944 r. ponad 1200 osb. Przy wsppracy z harcerzami udao si skupi z miejscowoci lecych w rejonie dziaania oddziau wiele rodzin ydowskich, ukry ich w lesie i uratowa przed mierci. Podobne obozy rodzinne przy oddziaach partyzanckich istniay wlasach parczewskich, na Lubelszczynie, Kielecczynie, wlasach radomskich wGeneralnym Gubernatorstwie, atake na terenie Litwy, Ukrainy iWoynia. 248
Uciekinierzy ydowscy tworzyli take wasne oddziay partyzanckie, bd wstpowali do ju istniejcych, gwnie Armii Ludowej, ktra wodrnieniu od Armii Krajowej iBatalionw Chopskich, przyjmowaa ich wswoje szeregi. Na terenach wschodnich Rzeczypospolitej ydzi walczyli w szeregach partyzantki radzieckiej. Szacuje si, i na ziemiach biaoruskich walczyo 12-15 tys. partyzantw ydowskich, ok. 2 tys., na Woyniu iok. 1 tys. na Litwie. Ponad 30 grup partyzanckich dziaao wGeneralnym Gubernatorstwie, gdzie wyzwolenia doczekao ok. 2 tys. ydowskich partyzantw iprawie 3 tys. pozostajcych pod ich ochron cywilw. Ponadto setki ydw walczyo take wnieydowskich formacjach partyzanckich. Na zachodzie Europy partyzanci ydowscy dziaali aktywnie we francuskim ibelgijskim ruchu oporu. Walczyli take na Bakanach, gwnie wszeregach komunistycznej partyzantki jugosowiaskiej Josipa Broz Tito.
Fot. XI. 11 Grupa partyzantw ydowskich z Wilna po wyzwoleniu miasta, lipiec 1944 r. Po mierci Izaaka Wittenberga przywdc zbrojnego podziemia ydowskiego wWilnie zosta Abba Kovner (stoi czwarty od lewej), ktry stan na czele powstania wgetcie wileskim, anastpnie kierowa oddziaem partyzanckim dziaajcym do 1944 r. na Wileszczynie. Po wojnie wyemigrowa do Palestyny. Po utworzeniu pastwa Izrael zamieszka wjednym zkibucw, w1961 r. wystpowa jako wiadek w procesie Adolfa Eichmanna wJerozolimie.
ZASTANW SI yy Jaki charakter miaa partyzantka ydowska? Co to byy tzw. lene obozy rodzinne? XI. 1.6. Zbrojne wystpienia wobozach zagady Ruch oporu rozwin si take wniektrych obozach koncentracyjnych iobozach zagady. Jednak warunki wnich panujce okazay si nad wyraz trudne dla jego rozwoju. Winiowie ydowscy byli cakowicie osamotnieni, pozbawieni pomocy zzewntrz, wyczerpani godem, chorobami. Naruszenie regu, atym bardziej przeciwstawianie si wadzy karane byy mierci, ktr wykonywano natychmiast. Z uwagi na wszechobecnie stosowan zasad odpowiedzialnoci zbiorowej wszelki opr stanowi bezporednie zagroenie ycia dla kadego winia. Mimo to wniektrych obozach zdarzay si przypadki sabotau, prby ucieczki anawet dochodzio do zbrojnych wystpie. Bunty winiw wybuchay zazwyczaj tu przed likwidacj obozw. Bunt wTreblince przygotowywany by przez kilka miesicy. 2 sierpnia 1943 r. spiskowcy zdobyli bro zmagazynw, zabili kilku stranikw ipodpalili baraki, umoliwiajc innym winiom ucieczk iukrycie si wokolicznych lasach. Zok. 200 uciekinierw wojn przeyo tylko 70. 14 padziernika 1943 r. wybuch bunt wSobiborze, ktry uatwi ucieczk 300 winiom, zktrych wojn przeyo 96. Organizatorami buntu iucieczki byli ydzi jecy wojenni zArmii Czerwonej przywiezieni do obozu we wrzeniu 1943 r. Wrd nich byli Aleksander (Sasza) Peczerski,
249
Leon Feldhendler iArkadiusz Wajspapir. Plan powstania zakada zwabienie pod rnymi pretekstami, wpewnych odstpach czasu, do wybranych miejsc, obecnych wobozie niemieckich czonkw zaogi izabicie ich. Nastpnie zwerbowani do wsppracy winiowie mieli formowa grupy winiw iwyprowadza ich poza obz. Wtym samym czasie inna grupa miaa opanowa magazyn broni. Wczasie realizacji planu buntu iucieczki doszo do strzelaniny zwartownikami obozowymi. Wielu winiw zgino na miejscu. Innym udao si po sforsowaniu bramy i ogrodzenia obozu zbiec do okolicznych lasw. Tam podzielili si na mniejsze grupy ikada znich szukaa ratunku na wasn rk. Wnajgorszej sytuacji byli uciekinierzy pochodzcy zEuropy Zachodniej. Nie znajc topografii terenu ani jzyka stali si oni szczeglnie naraeni na schwytanie. TEKST RDOWY
Relacja Aizyka Rottenberga zWodawy, winia obozu wSobiborze iuczestnika buntu 14 padziernika 1943 r.: Jak wszyscy winiowie, tak ija marzyem owolnoci [...] Uciec zSobiboru, ale dokd? Pamitam, e gdy nas prowadzono wkolumnach do Sobiboru, mielimy przed sob stranika SS uzbrojonego wkarabin maszynowy. Ztyu by jeszcze drugi, te zkarabinem maszynowym, awzdu kolumny szli uzbrojeni stranicy. Przy najmniejszym poruszeniu strzelano. Wdodatku nie miaem najmniejszych zudze co do ewentualnej pomocy isympatii lokalnej ludnoci. 14 padziernika 1943 roku wybucho powstanie. Jak inni uciekem do lasu, najdalej jak to moliwe. Wlesie spotkaem innego uciekiniera, by cakiem nagi. Cho ze mn powiedziaem dajc mu marynark. Szukalimy partyzantw, ale ich nie znalelimy. Potem zostalimy zatrzymani przez Schupo, ktrzy, na szczcie, nie zabili nas na miejscu. Zaprowadzili nas do Adampola, gdzie pewien Niemiec, Zelinger, administrator skonfiskowanego majtku, zaoy nam na szyj acuchy iprzywiza do obory. Tygodniami traktowa nas dosownie jak psy. Jednake po wielu staraniach, udao si nam rozerwa acuchy iuciec wkierunku lasw parczewskich. Na pocztku spotkalimy tam grup polskich partyzantw, ktrzy nie chcieli nas, bo bylimy zawszeni. Pniej natrafilimy na drugi oddzia partyzantw ydowskich grup Chila Grynszpana, zwan grup Ehiela, do ktrej doczylimy. Na pocztku pilnowalimy ich obozu, apniej, gdy poczulimy si lepiej, walczylimy wsplnie.
ZASTANW SI yy Na przykadzie relacji Aizyka Rottenberga oraz innych ocalaych przedyskutuj szanse na przeycie, jakie mieli uciekinierzy zobozw zagady. Rwnie czonkowie ydowskiego Sonderkommando wAuschwitz-Birkenau wzniecili przygotowywany od kilku miesicy bunt. Ich zamiarem byo wysadzenie wpowietrze krematoriw, podpalenie barakw, a nastpnie przecicie drutw okalajcych obz i masowa ucieczka. Na skutek nieprzestrzegania zasad konspiracji zamiary spiskowcw zostay wykryte. 7 padziernika 1944 r. na wie oplanowanej przez Niemcw likwidacji czonkw Sonderkommando, winiowie zkrematorium IV zaatakowali motkami, siekierami esesmanw ipodpalili krematorium. Podobn akcj podjli winiowie wkrematorium II. Przecili druty okalajce krematorium irzucili si do ucieczki. Po buncie rozstrzelano okoo 200 ocalaych winiw zkomand, ktre wznieciy bunt. Stan ich zmniejszy si z662 do 212 osb, wsumie zgino 451 ludzi. Organizatorami buntu byli ydzi polscy, m.in. Jankiel Handelsman, Josef Deresiski, Zemen Gradowski, Josef Dorbus.
250
Sumujc powysze rozwaania mona stwierdzi, i chocia cierpienia ydw byy szczeglne, to jednak okolicznoci, wjakich si znaleli nie sprzyjay rozwojowi zbrojnego ruchu oporu. WPolsce ina okupowanych terenach ZSRR wikszo ydw zostaa zabita zanim pojawia si moliwo jakiegokolwiek czynnego ruchu oporu. Zreszt bojownicy wspoeczestwie ydowskim stanowili zdecydowan mniejszo. Bya to jak pisze Israel Gutman wybrana garstka przeladowanych, ktrzy zdecydowali si zej do podziemia iwalczy. Napotykali oni zazwyczaj opr wswoim rodowisku. Rady ydowskie czsto wszelkimi sposobami staray si osabi siatk konspiracyjn wgettach. Jej czonkw cigaa ydowska policja, potpiaa oficjalna prasa. Wobawie przed represjami a do ostatniej chwili wikszo mieszkacw gett ani nie rozumiaa, ani nie akceptowaa wyboru iocen bojownikw. Ci, ktrzy przeyli, na skutek masowych rozstrzeliwa wydawali si by obezwadnieni. Odcici od wiata zewntrznego, wyczerpani godem, rzadko mieli okazje by budowa struktury ruchu oporu.
Fot. XI. 12 Fotografia przedstawia egzekucj partyzantw ydowskich w Misku, przeprowadzon w padzierniku 1941 r. Dziewczyna po lewej stronie to 17-letnia ydwka Masza Bruskina.
Od samego pocztku ydom brakowao niezbdnych dla jego rozwoju czynnikw, takich jak wsppracujcego rodowiska wspczujcej ludnoci, wyszkolonego personelu i broni. Dodatkowo wielk tragedi ydw byo ich cakowite pominicie przez polski ruch konspiracyjny, zarwno cywilny jak iwojskowy. Bardzo pno wadze polskiego pastwa podziemnego nawizay kontakty zydowskim ruchem oporu. Postawa taka wynikaa zprzekonania, i konspiracja ydowska jest cakowicie lewicowa iprorosyjska. Prowadzio to do wyczenia ydw spod spoecznej samoobrony, ktrzy wpoczuciu gbokiej izolacji stopniowo zaczli pojmowa sw bezsilno. Sytuacj t najlepiej oddaj pene goryczy sowa jednego zczonkw ydowskiego ruchu oporu, ktry wrozmowie zJanem Karskim powiedzia: Po wojnie Polska zostanie odrodzona. Wasze miasta zostan odbudowane, arany bd si goi. Ztego morza ez, blu, gniewu iupokorze twj kraj si znowu wyoni, lecz nie bdzie ju polskich ydw. Bdziemy martwi. Hitler przegra wojn przeciwko ludzkoci, tej sprawiedliwej idobrej, ale wygra wojn przeciwko polskim ydom. Nie to nie bdzie zwycistwo; zamordowany zostanie nard ydowski. Wkonsekwencji ydowski ruch oporu przyj posta zbrojnego protestu, samobjczego gniewu izemsty spoecznoci skazanej na zagad, ktra nie moga walczy opowojenn przyszo, ale ogodn mier. ZASTANW SI yy Przedstaw warunki rozwoju ydowskiego ruchu oporu wEuropie. yy Jakie byy realne moliwoci dziaania zbrojnego podziemia ydowskiego? yy Na jakie trudnoci iograniczenia napotykali bojownicy ydowscy?
251
XI.2. wiat wobec Zagady

XI.2.1. Pozostawieni wasnemu losowi bierno rzdw wolnego wiata Postawy rzdw ispoeczestw wolnego wiata wobec zagady ydw do dzi budz wiele kontrowersji. Historycy s zgodni, i alianci wobliczu Holokaustu nie mogli zrobi zbyt wiele, bowiem niemieckie panowanie nad du czci Europy sprawio, e nawet najbardziej zdecydowana akcja nie zdoaaby ocali wikszej liczby ludzi. Czy alianci wiedzieli dostatecznie wiele, aby podj dziaania ograniczajce skal niemieckiego ludobjstwa ydw europejskich? Co zt wiedz robili? Jak j wykorzystali? Pierwsze informacje oludobjczej dziaalnoci oddziaw specjalnych niemieckiej policji iWehrmachtu na Wschodzie Brytyjczycy posiadali ju latem 1941 r. Uzyskiwali je zsystematycznie prowadzonego nasuchu radiogramw grup operacyjnych, z ktrych przede wszystkim wydobywali liczby zabitych. Dziki nim Winston Churchill wiedzia oskali mordw na Wschodzie, ale milcza. Kade publiczne potpienie, uwaano wtedy w Londynie, zdradzioby Niemcom, e Brytyjczycy czytaj ich zaszyfrowane wiadomoci, ato tymczasem byo najwiksz tajemnic. Olbrzymi rol winformowaniu wiata oprowadzonej przez Niemcw, na okupowanych ziemiach polskich, masowej zagadzie ydw mia rzd polski przebywajcy wLondynie. Docieray tu pierwsze informacje oprzeladowaniach, anastpnie zorganizowanej akcji eksterminacji ydw polskich. Tak byo wprzypadku przygotowanej przez ydowskie podziemie obszernej informacji olikwidacji getta wLublinie iinnych gett na Lubelszczynie, co rozpoczo akcj mordowania ydw wGG. Informacja ta przygotowana przez zesp Oneg Szabat na podstawie napywajcych do getta warszawskiego indywidualnych informacji zLubelszczyzny, zostaa przekazana na pocztku kwietnia 1942 r. do Delegatury Rzdu na Kraj. Informacje te posuyy do sporzdzenia obszernego raportu, ktry konspiracyjnymi kanaami zosta przekazany wpoowie maja do Londynu. Tym pierwszym doniesieniom nie nadawano jednak naleytego znaczenia. Polskie podziemie skupione byo na nasilajcych si od wiosny 1942 r. represjach wobec Polakw. Przedmiotem szczeglnego zainteresowania, co nie moe dziwi, stawa si narastajcy terror wobec ludnoci polskiej. Pisaa otym zarwno prasa partii politycznych jak ioficjalne organy polskiego pastwa podziemnego zBiuletynem Informacyjnym, czy Rzeczpospolit na czele. Meldunki zterenu do centrali czsto byy lekcewaone, przetrzymywano je, nie dajc im pierwszestwa przed doniesieniami oprzeladowaniach Polakw. Wrcz blokowano ich publikacj. Dlatego wtym pierwszym okresie polskie wadze wkraju uwaay tak jak ina Zachodzie, e tylko szybkie zakoczenie wojny moe radykalnie rozwiza problem narastajcego terroru, atym samym sta si skuteczn tam przeciwko eksterminacji ludnoci ydowskiej. Tymczasem po pierwszych tygodniach eksterminacyjnej dziaalnoci Einsatzgruppen na Wschodzie Niemcy przystpili do realizacji eksterminacji ludnoci ydowskiej na niespotykan dotd skal. O tym nowym etapie masowego mordu prbowa informowa Gerhard Riegner, penicy funkcj kierownika biura przedstawicielstwa wiatowego Kongresu ydw wGenewie. Latem 1942 r. niemiecki przemysowiec Eduard Schulte w prywatnej rozmowie przekaza Riegnerowi informacj o,podjtej decyzji wnajbliszym otoczeniu A. Hitlera,deportacji na Wschd 3,5-4 milionw ydw iich natychmiastowej eksterminacji przy uyciu gazu pruskiego. Skpe, ale przekonywujce informacje Riegner przekaza 8 sierpnia 1942 r. za porednictwem placwek dyplomatycznych Stanw Zjednoczonych iWielkiej Brytanii wBernie Stephenowi Waisowi, prezesowi wiatowego Kongresu ydw w Waszyngtonie, bliskiemu przyjacielowi prezydenta
252
TEKST RDOWY
Fot. XI. 13 Telegram Gerharda Riegnera, 8 sierpnia 1942 r. Otrzymalimy alarmujcy raport, e Kwatera Gwna Fhrera omawia i rozwaa plan, wedug ktrego wszyscy ydzi w krajach okupowanych i rzdzonych przez Niemcy, w liczbie 3,54 milionw bd po deportacji i koncentracji na Wschodzie eksterminowani za jednym zamachem, tak aby raz na zawsze rozwiza kwesti ydowsk wEuropie [stop] Akcja oktrej mowa, planowana jest na jesie, metody dyskutowane, wczajc kwas pruski [stop] Przekazujemy informacj zkonieczn rezerw, bo ich ciso nie moe by potwierdzona [stop] Informator stwierdza bliskie powizania znajwyszymi wadzami niemieckimi, ajego raport, oglnie mwic jest wiarygodny.
Franklina Roosvelta. W telegramie informowa, e w najbliszym otoczeniu Hitlera w Berlinie wwyniku wielu rozwaa idyskusji podjto decyzj, zgodnie zktr wszyscy ydzi wkrajach okupowanych ikontrolowanych przez III Rzesz wliczbie 3,5-4 milionw maj by deportowani iskoncentrowani na Wschodzie celem ich natychmiastowej eksterminacji, co raz na zawsze rozwie kwesti ydowsk. ZASTANW SI yy Wymie informacje jakie Riegner przekaza wswym telegramie do przywdcw wiatowego Kongresu ydw wWaszyngtonie. yy Jak zostaa oceniona wiarygodno informacji przekazanych w telegramie? Jak sdzisz, dlaczego odnoszono si do nich zrezerw? yy Dowiedz si co dziao si zpolskimi ydami wmomencie przekazania telegramu Riegnera do USA? Telegram Riegnera nie by precyzyjny, jednak po raz pierwszy tak dobitnie podkrelono wnim, e nie chodzi li tylko okolejny akt przeladowa irepresji wobec ydw, nawet nie owymordowanie wyselekcjonowanej grupy nieprzydatnych dla niemieckiego przemysu, ale owymordowanie wszystkich ydw wjednorazowym akcie eksterminacji. Wzmianka omoliwoci wykorzystania gazu pruskiego (cyjanowodr) wskazywaa na szybki imasowy mord duej liczby ludzi. Pocztkowo politycy amerykascy ibrytyjscy odnieli si do przekazanych informacji zdu rezerw. David Allen, pracownik Foreign Office, wnocie z10 wrzenia 1942 r. pisa: Otrzymalimy te mnstwo sygnaw, e ydzi ze wszystkich czci Europy s deportowani ikoncentrowani wGeneralnym Gubernatorstwie, adalej, e ydzi s tam tak le traktowani, e dua ich liczba zgina []. Takie doniesienia stanowi rzeczywicie podstaw raportu pana Riegnera, ale naturalnie nie s dowodem na zgadzenie wszystkich [ydw] na
253
raz. Wydaje si, e polityka niemiecka zmierza raczej do eliminowania nieuytecznych zjadaczy chleba ni do niewolniczego wykorzystania ydw zdolnych do pracy. Zpodobnym przyjciem spotkaa si informacja jak aliantom stara si przekaza, za porednictwem szwedzkiego dyplomaty, a nastpnie nuncjusza papieskiego Kurt Gerstein. Ten pracownik Instytutu Higieny Waffen-SS otrzyma wlipcu 1942 r. rozkaz zdobycia 100 kilogramw cyklonu B isprawdzenia wjednym zorodkw zagady na Wschodzie, czy zastosowanie go jest bardziej efektywne przy zabijaniu winiw ni zabijanie ich spalinami samochodowymi. Gerstein uda si do Lublina gdzie spotka Odilo Globocnikiem, anastpnie 18 sierpnia 1942 r. obserwowa wBecu likwidacj transportu ze Lwowa. TEKST RDOWY
W raporcie sporzdzonym w niewoli francuskiej, ju po wojnie, Gerstein pisa: Wraporcie sporzdzonym wniewoli francuskiej, ju po wojnie, pisa: Tamtego ranka krtko przed godzin sidm sysz: Za dziesi minut przybdzie pierwszy transport. Rzeczywicie chwil potem przyjeda pierwszy pocig ze Lwowa. 45 wagonw, awnich 6700 osb, zktrych 1450 ju nie yje. Widz mnstwo twarzy bladych zprzeraenia dzieci, ktrych oczy s pene strachu, atake kobiety imczyzn. Pocig zatrzymuje si. () Wchodz po maych schodkach i nic ju nie jest tajemnic. Matki z dziemi, doroli, mczyni, kobiety, wszyscy nadzy, wahaj si, ale wchodz do rodka pchani przez innych lub popdzani przez skrzane bicze esesmanw. Wikszo znich nic nie mwi. () Wielu ludzi modli si. Modl si razem znimi, skrywam si wkcie iwoam gono do mojego iich Boga. Chciabym te tam pj irazem znimi umrze. Znaleliby wtedy ciao umundurowanego oficera, uznali to za nieszczliwy wypadek isprawa od razu by ucicha. Nie mog jednak tego zrobi. Musz opowiedzie, co tu przeyem.
Sceny jakie Gerstein zobaczy wBecu wywary na nim olbrzymie wraenie. Wdrodze powrotnej zWarszawy do Berlina spotka szwedzkiego dyplomat Grana von Otterema, iopowiedzia mu co widzia wBecu. Po przyjedzie do Berlina Otterem sprawdzi wiarygodno Gersteina ina podstawie jego opowieci przygotowa raport anastpnie przesa go do Sztokholmu. Szwedzkie Ministerstwo Spraw Zagranicznych nie odpowiedziao jednak na ani nie poinformowao onim aliantw. Jak si potem okazao Szwedzi przetrzymali raport do zakoczenia wojny bez ujawniania go komukolwiek. Zdeterminowany Gerstein przez kilka tygodni po powrocie do Berlina prbowa informowa o tym co widzia nuncjusza papieskiego, wyszych duchownych majcych kontakty zWatykanem iposelstwo szwedzkie bez skutku. Pod koniec wojny napisa trzy raporty otym, co widzia oraz wiedzia, iwrczy je Amerykanom, do ktrych sam si zgosi. Zosta jednak zatrzymany iprzekazany do francuskiej strefy okupacyjnej iosadzony wwizieniu wParyu jako przestpca wojenny. 25 lipca 1945 r. powiesi si wceli. Systematycznie przekazywane od wiosny 1942 r. do wolnego wiata informacje oZagadzie trafiay na mur obojtnoci. Nie oczekiwano, e podjcie konkretnych dziaa powstrzyma niemiecki mord na europejskich ydach, ale ocali jak cz znich. Uwaano, e powane zaangaowanie si wkampani ratowania ofiar zpewnoci ocalioby ycie setek tysicy, ito bez naraenia potencjau wojennego pastw sprzymierzonych. Jak dowodz tego dokumenty, kampani tak mona byo podj tylko wprzypadku, gdyby zainicjoway j Stany Zjednoczone. Ameryka
254
jednak nie uczynia wtej sprawie nic, a po finaln faz wojny. Jednak wtedy byo ju za pno, wikszo europejskiego ydostwa zostaa starta z powierzchni ziemi. Amerykaski historyk David S. Wyman wnastpujcy sposb podsumowa bierno USA wobec Zagady: Ameryka, kraj osiedlecw, okazaa si ich niegodnym spadkobierc. Chrzecijanie wAmeryce zapomnieli o dobrym Samarytaninie. Nawet ydom amerykaskim zabrako determinacji do zdecydowanego dziaania, jakiego wymaga dramatyzm sytuacji. Nazici byli mordercami, ale my wszyscy bylimy biernymi wspwinnymi. Tak wic wielkie mocarstwa, pomimo wielokrotnych apeli ze strony rzdu polskiego, ktry za porednictwem swoich emisariuszy (m.in. Jana Karskiego) dostarcza wiatu informacje na temat Zagady, nie podjy adnych skutecznych krokw.
Fot. XI. 14 Jan Karski (1914-2000), prawdziwe nazwisko Kozielewski, jako kurier polskiego pastwa podziemnego przekaza wolnemu wiatu wiadomoci osytuacji na terenach okupowanych. Wczasie swej drugiej misji, jesieni 1942 r. przekaza czonkom rzdu RP na uchodstwie, anastpnie politykom brytyjskim, amerykaskim (wtym prezydentowi USA) iprzedstawicielom organizacji ydowskich wAmeryce raport oZagadzie na okupowanych ziemiach polskich zprob oudzielenie pomocy mordowanym ydom. Informacje na ten temat uzyska od czonkw podziemnych organizacji ydowskich. Sam rwnie wchodzi dwukrotnie do getta wWarszawie, udao mu si take dotrze do obozu wIzbicy Lubelskiej, gdzie obserwowa przygotowania transportu ydw do obozu zagady wBecu.
Nigdy nie doszo do sugerowanych przez spoeczno ydowsk odwetowych nalotw dywanowych na miasta niemieckie, czy choby bombardowania torw kolejowych prowadzcych do obozw zagady i znajdujcych si tam krematoriw. I chocia dzisiaj nie ma zgody wrd historykw co do sensownoci tych dziaa, azwaszcza wczesnych moliwoci technicznych przeprowadzenia tak precyzyjnych nalotw, to jednak bezspornym pozostaje fakt, i ani alianci zachodni, ani Zwizek Radziecki nie wykazali wtedy wystarczajcej woli, aby je waciwie zbada. Amerykaski Departament Wojny odrzuca kolejne proby Agencji ydowskiej, argumentujc to m.in. tym, i akcja taka mogoby odwrci uwag od zasadniczych operacji wojskowych. Podobnie postpowali Brytyjczycy. Jakkolwiek sam Winston Churchill popiera t ide, to jednak Ministerstwo Lotnictwa oraz Spraw Zagranicznych gray na zwok. Auschwitz nie by bowiem wzasigu zainteresowania alianckich politykw, mimo i ich samoloty wielokrotnie bombardoway stref przemysow wok obozu. Dla wielkich mocarstw najistotniejsz spraw byo jak najszybsze wygranie wojny, wczym dopiero upatrywano ratunku dla gincego narodu. Jak si potem okazao byo to bdne rozumowanie, bowiem do koca wojny Niemcy zdyli ju wymordowa prawie ca ludno ydowsk. Postawa taka czyni rzdy ispoeczestwa pastw wolnego wiata wspwinnymi Holokaustu, na co wskazywano ju wczasie wojny.
255
Fot. XI. 15 Szmul Zygelbojm (18951943) delegat ydowski wpolskiej Radzie Narodowej rezydujcej wLondynie, ktry wprotecie przeciwko biernoci wiata wobec Zagady 12 maja 1943 r. popeni samobjstwo, wswoim poegnalnym licie napisa: Odpowiedzialno za zbrodni wymordowania caej narodowoci ydowskiej spada przede wszystkim na sprawcw, ale porednio obcia ona ludzko ca, Narody i Rzdy Pastw Sprzymierzonych, ktre do dzi dnia nie zdobyy si na aden czyn konkretny w celu ukrcenia tej zbrodni. Przez bierne przypatrywanie si temu mordowi milionw bezbronnych i zmaltretowanych dzieci, kobiet i mczyzn, stay si jego wspwinowajcami.
ZASTANW SI yy Czy zgadzasz si zopini wyraon przez Szmula Zygelbojma na temat poredniej odpo wiedzialnoci wiata za zagad ydw? yy Czy twoim zdaniem zrobiono wszystko, aby uratowa moliwie najwicej istnie ludzkich? Przedyskutuj moliwoci iograniczenia zorganizowania skutecznej akcji ratunkowej przez spoeczno midzynarodow. XI.2.2. Spoeczestwa okupowanej Europy wobec Zagady Niejednoznaczne byy take postawy poszczeglnych narodw wobec Holokaustu. Wwielu krajach znaleli si ludzie, ktrzy nie tylko aprobowali masow zagad ydw, ale take wiadomie idobrowolnie wniej uczestniczyli. Istotne znaczenie dla identyfikacji ludnoci ydowskiej i gromadzenia jej do deportacji mieli niebdcy Niemcami biurokraci i policjanci, ktrzy czsto postpowali w sposb brutalny. Postawy takie szczeglnie widoczne byy w pewnych rejonach Francji, na Ukrainie, wkrajach nadbatyckich, wRumunii ina Wgrzech. Po klsce Francji wczerwcu 1940 r. Niemcy zaproponowali nowemu rzdowi zVichy, by wdrodze ustawy pozbawi praw obywatelskich wszystkich ydw znajdujcych si na terenie Francji. Wpadzierniku za zgod premiera Vichy Philippa Ptaina wydano tzw. Statut des Juifs, na mocy ktrego pod koniec 1940 r. pozbawiono wolnoci 30 tys. ydw zokupowanej Francji i20 tys. ze strefy podlegej rzdowi Vichy. Wnastpnych miesicach przystpiono do masowych aresztowa ludnoci ydowskiej. Wpoowie lipca 1942 r. niemieckie wadze okupacyjne, przy czynnym wspudziale francuskiej policji, rozpoczy akcje przeciwko ydom wokolicach Parya. Wjej wyniku kilkanacie tysicy ydw zostao aresztowanych iumieszczonych wobozach przejciowych wDrancy, Compigne, Pithiviers iBeaune-la-Rolande. Nastpnie zobozw przejciowych ydzi wywoeni byli transportami kolejowymi do obozw zagady na okupowanych ziemiach polskich. Midzy marcem 1942 r. akwietniem 1944 r. Auschwitz-Birkenau sta si miejscem kani ponad 69 tys. ydw zFrancji. Na Ukrainie i w krajach nadbatyckich dziaay ochotnicze oddziay paramilitarne, ktre za przyzwoleniem Niemcw dokonyway mordw na ydach. Ich czonkowie wykonywali najokropniejsze zadania. Ochotnicy ci wswych czynnociach czsto wykraczali poza ramy swojego bezporedniego obowizku wyapywania ydw. Na Ukrainie na przykad Niemcy pozostawiali
256
im rozstrzeliwanie kobiet idzieci. Litwini, otysze, Estoczycy, Ukraicy tworzyli take zaogi obozw koncentracyjnych iorodkw zagady, uczestniczyli wpacyfikacji powsta ilikwidacji gett. Oprcz nich, byli jednak take itacy, ktrzy znaraeniem wasnego ycia pomagali iratowali ludno ydowsk.
Fot. XI. 16 Ojciec Bruno, belgijski zakonnik, wraz ze swymi podopiecznymi chopcami ydowskimi, ktrych uratowa przed deportacj do obozw zagady. Po wojnie Ojciec Bruno za ratowanie dzieci ydowskich od Zagady zosta odznaczony medalem Sprawiedliwego wrd Narodw wiata.
To wanie dziki ich ofiarnoci jak rwnie innym sprzyjajcym okolicznociom udao si np. ocali ydw w Danii, gdzie ruch oporu przy wspudziale policji uratowa niemal ca ludno ydowsk, przewoc j dkami do Szwecji (7200 osb). Rzd ikrl duski, Christian X oraz liderzy duskich kociow chrzecijaskich otwarcie protestowali przeciwko deportacji ydw idomagali si zgody na wizytacj obozu wTheresinstadt, gdzie przebywaa grupa duskich ydw. Dlatego m.in. w1944 r. Niemcy zbudowali tam tzw. modelowe getto, ktre odwiedzia grupa przedstawicieli duskich oraz delegacja Midzynarodowego Czerwonego Krzya. Z kolei rzd woski korzystajc ze swoich przywilejw gwnego sojusznika Niemiec, ograniczy si jedynie do usunicia ydw ze stanowisk pastwowych ido momentu okupacji niemieckiej Woch odmawia ich deportacji. Podobnie byo na Wgrzech, gdzie dopiero w1944 r., po przejci przez Niemcw kontroli wpastwie, udao si si zmusi rzd wgierski do wyraenia zgody na deportacje. WHolandii natomiast administracja ipolicja wykonywaa zreguy rozkazy niemieckie, chocia spoeczestwo zorganizowao strajk generalny wobronie ydowskich wspobywateli. Inaczej byo wBelgii, gdzie niechtni do wsppracy urzdnicy ocalili wielu ydw, mimo i ci wwikszoci nie pochodzili ztego kraju. Dwuznaczne byy postawy rzdw Rumunii iBugarii, ktre deportoway ydw zterenw wieo czy te ponownie zajtych, aodmawiay wydawania tych, ktrzy zamieszkiwali je od dawna. Pomimo tych, wcale nie rzadkich, przykadw ludzkiej ofiarnoci i powicenia wojna wyzwolia jednak due obszary antysemityzmu w Europie, uatwia wielu ludziom mylenie oydach wkategorii niebezpiecznego wroga. Nastroje antyydowskie zrcznie wykorzystywali Niemcy, ktrzy w rnych czciach kontynentu inspirowali pogromy. W maju 1939 r. zajcia antyydowskie wybuchy w Pradze, w marcu nastpnego roku wWarszawie, awsierpniu wParyu. W1941 r. widowni zamieszek antyydowskich stay si: Haga, Amsterdam, Antwerpia, Oslo iKopenhaga. Do najokrutniejszych wystpie doszo jednak wRumunii (1940-1941), szczeglnie na zajtych przez ni terenach ZSRR (Transnistrii). Krwawe pogromy miay take miejsce na Litwie, otwie, Ukrainie iBiaorusi.
257
ZASTANW SI yy Scharakteryzuj zrnicowane postawy spoeczestw Europy wobec Holokaustu. Jakie ro dzaje zachowa mgby wyrni? yy Czym mona by wytumaczy tak niejednoznaczne postawy poszczeglnych ludzi? Jak rol wpodsycaniu nastrojw antyydowskich odgrywali Niemcy?
XI. 3. Polacy iHolokaust

Wybranie przez Niemcw ziem polskich na miejsce eksterminacji ludnoci ydowskiej sprawio, i Polacy wbrew swojej woli stali si jej wiadkami. Sytuacja ta okazaa si szczeglnym wyzwaniem dla spoeczestwa polskiego, powodowaa bowiem konieczno zajcia postawy wobec tragedii narodu ydowskiego. Pocztkowo restrykcje antyydowskie nie wywoay sprzeciwu Polakw. Byo to, zjednej strony skutkiem przedwojennego antysemityzmu, zdrugiej za efektem oddziaywania propagandy hitlerowskiej, ktra skutecznie podsycaa polsko-ydowski antagonizm. Ponadto cz Polakw odnosia wymierne korzyci, zwizane zantyydowsk polityk Niemiec (zajmowanie mieszka ydowskich, szmugiel do getta, grabie mienia poydowskiego). TEKST RDOWY
Calel Perechodnik policjant ydowski z getta w podwarszawskim Otwocku zapisa w swym pamitniku: 25 sierpnia 1942 Getto jest wci otoczone przez polski motoch. Polacy przeskakuj przez parkan, siekierami rozbijaj drzwi irabuj wszystko co si da. Czasami upiecy potykaj si ozabitych ydw, [...] kc si ibij, jeden drugiemu wyrywa poduszk czy garnitur. [...] Znapotkanym na ulicy Rubinem Grynhornem wchodz do jego mieszkania, zastajemy tam Polaka, ktry wszystko co cenniejsze zapakowa ju do worka. Jest zy izdziwiony, jakim prawem Grynhorn mu przeszkadza, ale nie majc wyjcia, zostawia worek iucieka. Wolfowicz nie mia takiego szczcia, Niemcy zabrali mu rodzin, Polacy za cay majtek.
ZASTANW SI yy Jak oceniasz postaw Polakw, ktrzy dopuszczali si aktw grabiey mienia ydowskiego? XI.3.1. Sprawiedliwi wrd Narodw wiata pomoc indywidualna izorganizowana Wmiar nasilajcych si represji wobec ludnoci ydowskiej postawy Polakw ulegay zmianie. Coraz wicej ludzi decydowao si na udzielenie im pomocy. Jak trudn bya ta pomoc, wiadczy chociaby fakt, i Polska bya jednym znielicznych krajw (kara mierci za pomoc ydowi obowizywaa jeszcze na Ukrainie, Litwie iwSerbii), gdzie grozia kara mierci za wszelk form wsparcia okazywan ludnoci ydowskiej.
258
Fot. XI. 17 Mieszkanka Grybowa koo Nowego Scza, pani Maria Suchan pomagaa dwm ydowskim rodzinom. Za sprzeda ydom ywnoci zostaa zadenuncjowana przez ssiada Niemcom. Za to napitnowana bya publicznie. Niemcy kazali jej chodzi po centrum miasta ztabliczk zawieszon na szyi znapisem Za to, e sprzedaj towar ydom. Zdjcie wykonano prawdopodobnie latem 1941 r. Wgrnym lewym rogu widoczny zarys kocioa, co moe sugerowa, e sfotografowana scena miaa miejsce wniedziel po naboestwie wkociele (wskazuj na to odwitne stroje ludzi zgromadzonych przed kocioem).
ZASTANW SI yy Opisz wasnymi sowami scen uwiecznion na fotografii. Zwr uwag na zgromadzony tum ludzi. Czy mona im przypisa postaw biernego wiadka? yy Co moesz powiedzie onastrojach zgromadzonych na placu ludzi przygldajcych si na pitnowanej kobiecie? Co wtedy czuli? Postaraj si opowiedzie oich odczuciach. Pomoc ta miaa charakter zarwno indywidualny, jak izorganizowany. Pomimo milczcej postawy najwyszej hierarchii Kocioa katolickiego, wielu ksiy isistr zakonnych wczyo si do akcji ratowania ydw. Wsierocicach idomach dziecka prowadzonych przez eskie zgromadzenia zakonne ukrywano dzieci ydowskie. W akcj t zaangaowanych byo 49 spord 74 czynnych zgromadze zakonnych skupionych wponad 200 klasztorach. Wedug ustale historyka Ewy Kurek polskie zakonnice uratoway nie mniej ni 1200 dzieci ydowskich. Wsierpniu 1942 r. przeciw ludobjstwu ydw otwarcie zaprotestoway rodowiska inteligencji katolickiej skupione wmaej konspiracyjnej organizacji Front Odrodzenia Polski. Ich stanowisko sformuowane zostao wulotce zatytuowanej Protest, ktrej autork bya znana pisarka katolicka Zofia Kossak-Szczucka.
259
Sprawiedliwi wrd Narodw wiata
TEKST RDOWY
Wulotce FOP Protest zsierpnia 1942 r. pisano: Tego milczenia duej tolerowa nie mona. Jakiekolwiek s jego pobudki jest ono nikczemne. Wobec zbrodni nie wolno pozostawa biernym. Kto milczy wobliczu mordu staje si wsplnikiem mordercy. Kto nie potpia ten przyzwala. Zabieramy przeto gos my, katolicy Polacy. Uczucia nasze wzgldem ydw nie ulegy zmianie. Nie przestajemy uwaa ich za politycznych, gospodarczych iideowych wrogw Polski. Co wicej, zdajemy sobie spraw ztego, i nienawidz nas oni wicej ni Niemcw, e czyni nas odpowiedzialnymi za swoje nieszczcie. Dlaczego, na jakiej podstawie to pozostanie tajemnic duszy ydowskiej, niemniej jest faktem nieustannie potwierdzanym. wiadomo tych uczu jednak nie zwalnia nas z obowizku potpienia zbrodni. 260
ZASTANW SI yy Jak rozumiesz nastpujce sowa: Kto milczy wobliczu mordu staje si wsplnikiem mor dercy. Kto nie potpia ten przyzwala? yy Na podstawie ulotki Protest sprbuj scharakteryzowa stosunek polskiej inteligencji ka tolickiej do ludnoci ydowskiej. Bezporedni reakcj na to wydarzenie byo powoanie 4 grudnia 1942 r. przez wadze polskiego pastwa podziemnego Rady Pomocy ydom (kryptonim egota). Wrd jej czonkw znaleli si ludzie ornych pogldach spoecznych ipolitycznych, reprezentujcy demokratw, socjalistw, rodowiska inteligenckie ikatolickie. Wskad Prezydium Rady weszli: Julian Grobelny, Ferdynand Arczyski, Emilia Hiowa, Stefan Szwedowski, Witold Biekowski, Ignacy Burski, Wadysaw Bartoszewski. Stronnictwa ydowskie reprezentowali Adolf Berman iLeon Feiner. Wpimie do delegata rzdu na kraj z29 grudnia 1942 r. okrelono zakres dziaalnoci nowej organizacji. zadaniem Rady jest niesienie pomocy ydom jako ofiarom eksterminacyjnej akcji okupanta, ato pomocy wkierunku ratowania ich od mierci, ich legalizacji, przydzielania im pomieszcze, udzielania zasikw materialnych wzgldnie, gdzie to wskazane, wyszukiwanie zaj zarobkowych jako podstawy egzystencji, zawiadywanie funduszami iich rozprowadzanie sowem dziaalno, ktra porednio lub bezporednio wchodzi moe wzakres pomocy. [...] Materialn podstaw dziaalnoci egoty miay by fundusze przekazywane jej przez Rzd RP zLondynu, oraz sumy zebrane wrd spoeczestwa polskiego iydowskiego wkraju iza granic. Rada nie miaa by organizacj masow. Stanowia swego rodzaju komitet porozumiewawczy stronnictw politycznych, ktre j tworzyy. Skupiaa kilkunastoosobowy zesp ludzi, ktry mia kierowa akcj pomocy ydom udzielanej przez organizacje polityczne, spoeczne i wnajszerszej mierze osoby indywidualne. Jej zadaniem byo uatwia, wspiera iwmiar moliwoci finansowa t akcj, jak te dy do jej maksymalnego istaego rozszerzania. Dla wykonania tych zada projektowano utworzenie na prowincji rad lokalnych. Wpraktyce samodzielne Rady powstay jedynie we Lwowie iwKrakowie. Dla usprawnienia dziaalnoci Rady utworzono jej Biuro Wykonawcze, anastpnie, wmiar rozwoju potrzeb, referaty: mieszkaniowy, dziecicy kierowany przez Iren Sendlerow, terenowy ilekarski.
Fot. XI. 18 Irena Sendlerowa (19102008) wczasie wojny zatrudniona wWydziale Opieki Spoecznej Zarzdu Miasta Warszawy, udzielaa pomocy przeladowanym ydom. Gdy w1942 r. powstaa Rada Pomocy ydom egota, pani Sendlerowa nawizaa wspprac stajc na czele referatu dziecicego. Dziki wikszemu wsparciu finansowemu ikontaktom tej organizacji, moga usprawni prac swojej sekcji, pomagajc swym podopiecznym, szmuglujc iratujc od mierci ydowskie dzieci zgetta, umieszczajc je przy polskich rodzinach, bd grupowo wdomach opieki, sierocicach, klasztorach, wrnych instytucjach opiekuczych iwychowawczych. Irena Sendlerowa zdoaa ocali od Zagady kilkaset ydowskich dzieci z warszawskiego getta. Wiosn 1944 r. nazwisko Ireny Sendlerowej znalazo si na licie osb przeznaczonych do rozstrzelania sporzdzonej przez kontrwywiad Narodowych Si Zbrojnych. Decyzj uzasadniano tym, e jestzdecydowan komunistk ratujc ydowskie dzieci. Wroku 1965 zostaa uznana przez Yad Vashem za Sprawiedliw wrd Narodw wiata, w2003 r. otrzymaa Order Ora Biaego, jej kandydatura zostaa te zgoszona do pokojowej Nagrody Nobla. 261
Rada Pomocy ydom egota dziaaa do pocztku 1945 r. Sw pomoc obejmowaa kilkanacie tysicy ukrywajcych si po aryjskiej stronie ydw. Bya to jedyna wokupowanej Europie instytucja pastwowa pomagajca ratowa ydw od zagady. Jest te jedyn organizacj, ktra zostaa uhonorowana w 1963 r. medalem Sprawiedliwego wrd Narodw wiata przyznawanym przez Instytut Pamici Yad Vashem wJerozolimie.
Fot. XI. 19 Pamitajc o zbrodniach Holokaustu, ydzi nie zapomnieli o ludziach, ktrzy z naraeniem ycia ratowali ich w czasach II wojny wiatowej. W 1953 r. Instytut Pamici Yad Vashem w Jerozolimie ustanowi medal Sprawiedliwy wrd Narodw wiata, przyznawany za ratowanie ydw w czasach Zagady. Do 1 stycznia 2012 r. przyznano 24 355 takich odznacze, zczego 6339 otrzymali Polacy.
Fot. XI. 20 Jzef i Wiktoria Ulmowie z dziemi ze wsi Markowa koo acuta. W marcu 1944 r. na skutek donosu ssiada, ktry pragn przywaszczy sobie rzeczy i kosztownoci przechowywanych ydw, wszyscy (rodzice wraz zmaymi dziemi) zostali rozstrzelani przez Niemcw w swoim domu za to, e ukrywali u siebie dwie ydowskie rodziny: Szallw iGoldmanw.
ZASTANW SI Dlaczego w Polsce tak trudno byo rato wa ydw? Dlaczego Niemcy wprowadzili tak surowe kary za wszelk form pomocy udzielan ydom? Wjakich okolicznociach izczyjej inicjatywy doszo do powoania Rady Pomocy ydom? Jaki by jej cel, zadania oraz efekty dziaania? Oce znaczenie organizacji dla sprawy ratowania ydw. XI. 3.2. Od obojtnoci do wspdziaania Nie wszyscy jednak Polacy zachowali si wten sposb. Postaw wikszoci spoeczestwa cechowaa obojtno. Istniaa take grupa ludzi, ktra erowaa na tragedii ludnoci ydowskiej. Przede wszystkim chodzi tu otzw. szmalcownikw, ktrzy pod grob wydania Niemcom ukrywajcych si ydw szantaowali irabowali ich mienie. Inn grup stanowili donosiciele ikonfidenci, ktrzy denuncjowali nie tylko ydw, ale iludzi udzielajcych im schronienia.
262
TEKST RDOWY
Donos napisany przez Polaka do gestapo wWarszawie (zachowano interpunkcj, ortografi istylistyk oryginau) Do Zarzdu policji Niemieckiej Gestapo Warszawa ul. Al. Szucha 25 wita prawda Boj si podpisywa bo policja polska jak si dowiedziaa to mnie zamordowaab sama Wielce Szanowni Panowie, Wdniu 26 czerwca 1941 roku bdc na ulicy Ceglanej stajc wdomu przy teje samej ulicy pod N 6 i4 zauwayem jak polscy policjanci pilnuj ydowskiego Gietta ktre znajduje si na tej e ulicy. Nie do e cae grupy ludzi podaj ydom rozmaite paczki tuboki mleko wbutelkach, bochenki chleba, aanwet dostarczaj wikszy szmugiel workami. Podjecha wzek rowerowy na ktrym byo 6 workw kaszy czy mki, przy tym wzku byo 4 mczyzn podjechali do parkanu od strony gdzie znajduje si dom firmy Ulrycha, ydzi zaraz podstawili st aci panowie ktrzy przywieli te 6 workw podali ydom przez parkan ispokojnie sobie zpowrotem pojechali do ul. elaznej Za kilka minut przyjecha drugi wuzek na ktrym byo 5 workw towaru it sam drog poszed do ydw przez parkan, nie do idzie wielki szmugiel, ktry jest dostarczany przez polakw, to co chwila przechodz przez parkan rozmaite podejrzane osobistoci. Aci panowie ktrzy wzkami dostarczaj ydom rozmaitej ywnoci, stale sobie siedz wpodejrzanej kawiarence na ul. elaznej N 55 pij sobie wdk zpolskiemi policjantami. Zwrciem si do jednego zpolicjantw ipowiedziaem, e 3ch policjantw pilnuje, eby nie szed szmugiel awy zamiast apa szmuklerw to jeszcze uatwiacie im. Zapamita numer tego policjanta 322. Prosz osprawdzenie zjakiego komisarjatu byli dyurni dnia 26/41 pomidzy godzin 8/9 rano. Polska policja nigdzie nie robi nic tylko darmo pobiera pienidze. Tych panw warto byo dawno wysa do Westfalii kopa wgiel to nie anonim awita prawda jest.
ZASTANW SI yy Jak mylisz, jakimi pobudkami kierowa si autor donosu? yy Czego mg si spodziewa wzamian za swoj przysug? yy Dla kogo zagroeniem byli denuncjatorzy ikonfidencji? Niemcy starajc si odszuka ukrywajcych si ydw nieustannie przypominali Polakom o grocym im karom za ich ukrywanie. Tworzyli nawet specjalne komitety, odpowiedzialne za poszukiwanie ludnoci ydowskiej w poszczeglnych osiedlach. W przypadku znalezienia yda mier ponosia caa ukrywajca go rodzina polska, bez wzgldu na pe iwiek. Zdarzay si take przypadki, i ydzi sami opuszczali domy swych opiekunw, by nie naraa ich ycia. Czsto wtakiej sytuacji wybierali mier samobjcz. Aby przeciwdziaa postawom szantau wobec ludnoci ydowskiej wadze konspiracyjne wielokrotnie ostrzegay: Kady Polak, ktry wspdziaa zich [Niemcw] mordercz akcj czy to szantaujc lub denuncjujc ydw, czy to wyzyskujc ich okropne pooenie lub uczestniczc wgrabiey, popenia cik zbrodni wobec praw Rzeczypospolitej Polskiej ibdzie niezwocznie ukarany.... Wistocie podziemne sdy karay mierci szmalcownikw idenuncjatorw, jednak wikszoci znich udao si unikn kary.
263
Fot. XI. 21 Po likwidacji getta wSzydowcu we wrzeniu 1942 roku mienie pozostawione przez deportowanych do Treblinki ydw, za niemieckim przyzwoleniem, zajmowaa miejscowa ludno.
TEKST RDOWY
Wstrzsajc relacj o likwidacji ludnoci ydowskiej w Szczebrzeszynie koo Zamocia pozostawi Polak lekarz miejskiego szpitala, naoczny wiadek tamtych wydarze Zygmunt Klukowski. Wswym dzienniku zlat okupacji zanotowa: 13 IV 1942 [...] Na miasto wylegy wszelkie szumowiny, zjechao si sporo furmanek ze wsi iwszystko to niemal cay dzie stao woczekiwaniu, kiedy mona bdzie przystpi do rabunku. Zrnych stron dochodz wiadomoci oskandalicznym zachowaniu si czci ludnoci polskiej irabowaniu opuszczonych ydowskich mieszka. Pod tym wzgldem miasteczko nasze zpewnoci nie bdzie wtyle. [...] 9 V 1942 [...] Zachowanie si pewnej czci ludnoci polskiej pozostawiao wiele do yczenia. miano si, artowano, wielu azikw poszo na tzw. zatyy czyli do dzielnicy ydowskiej, wypatrujc czy nie da si czego rabowa wopuszczonych domach. 26 X 1942 [...] Ludno zotwieranych ydowskich domw rozchwytuje wszystko, co jest pod rk, ludzie bezwstydnie dwigaj cae toboy zndznym, ydowskim dobytkiem lub towarem zmaych sklepikw. 26 XI 1942 Chopi wobawie przed represjami wyapuj ydw po wsiach iprzywo do miasta albo nieraz wprost na miejscu zabijaj. Wogle wstosunku do ydw zapanowao jakie dziwne zezwierzcenie. Jaka psychoza ogarna ludzi, ktrzy za przykadem Niemcw czsto nie widz wydzie czowieka, lecz uwaaj go za jakie szkodliwe zwierz, ktre naley tpi wszelkimi sposobami, podobnie jak wcieke psy, szczury itd.
ZASTANW SI yy Zastanw si nad natur czowieka ijego skonnoci do czynienia za. yy Jaki wpyw na zmian stosunku Polakw do ydw wywara wojna?
264
Innym problemem bya otwarta wrogo, jak okazyway ydom niektre polskie ugrupowania podziemne. Niechlubn kart zapisaa si dziaalno oddziaw partyzanckich Narodowych Si Zbrojnych, ktre organizoway obawy na ukrywajcych si w lasach ydw. Do sporadycznych konfliktw dochodzio rwnie zniektrymi oddziaami AK, ktre to pod pretekstem likwidowania tzw. band ydowsko-komunistycznych prowadziy walk zpartyzantk ydowsk (m.in. na Wileszczynie, Biaostocczynie iLubelszczynie). Warto doda, i wzgldy aprowizacyjne (ydzi, aby przetrwa musieli zdobywa poywienie) prowokoway take wanie zchopami. ydzi ukrywajcy si wlasach mordowani byli te przez partyzantk komunistyczn. ZASTANW SI yy Kogo bardziej mogli obawia si ukrywajcy ydzi: Polakw czy Niemcw? Swoj odpo wied uzasadnij. yy Scharakteryzuj postawy Polakw wobec ydw wokresie Holokaustu. Czy odbiegay one wjaki szczeglny sposb od zachowania innych narodw? Ocena postaw spoeczestw okupowanej Europy jak isamych ydw wobec Zagady jest niezwykle trudna iniejednoznaczna. Ostateczne rozwizanie powiodo si najlepiej tam gdzie reim niemiecki by najbardziej bezwzgldny. Nawet jednak na tych terenach sprawcy posugiwali si pomocnikami rekrutujcymi si spord miejscowej ludnoci. Okupanci polegali take na wsppracy niektrych ofiar. Na wiele pyta jakie stawiamy sobie dzi nie ma oczywistych odpowiedzi. Czy Polacy uczynili wszystko, aby uratowa jak najwicej swoich wspobywateli ydw? Polacy uczynili bardzo duo, byli pierwszymi, ktrzy informowali wiat olosie ydw, organizowali dla nich pomoc angaujc w to struktury pastwa podziemnego, ratowali rodziny ydowskie od zagady zawsze ryzykujc ycie wasne i swoich najbliszych. Jednake byli te i tacy, ktrzy wspuczestniczyli wZagadzie, ktrzy wydawali ukrywajcych si ydw Niemcom za pienidze czy inne korzyci. Znaleli si te nieliczni, ktrzy wzili czynny udzia wmordowaniu ydowskich ssiadw. Bardzo wielu zachowao si biernie, odwracajc gow od tragedii. XI. 3. 3. Na obrzeach Zagady Wdotychczasowej literaturze przedmiotu mao opisywany by okres po likwidacji gett, kiedy to ydowscy rozbitkowie, ktrym udao si unikn wywzki do obozw zagady, rozpaczliwie poszukiwali schronienia na polskiej wsi. Przez historykw ten etap Zagady nazywany jest trzecia fal Holokaustu. Zwrcili oni uwag na to, e wprocesie eksterminacji ydw, dokonywanej przez Niemcw na terenie Generalnego Gubernatorstwa, mona wyodrbni kilka etapw. Pierwszy to eksterminacja porednia: wyniszczenie ydw wgettach godem, chorobami, prac ponad siy. Drugi etap to eksterminacja bezporednia, tj. mordowanie wobozach zagady. Trzeci etap to poszukiwanie imordowanie niedobitkw, nazywane przez Niemcw Judenjagd, czyli polowaniem na ydw, wktrym naley wyrni dwie fazy. Pierwsza trwaa kilka-kilkanacie dni po akcjach wysiedleczych, kiedy Niemcy systematycznie wyapywali osoby ukrywajce si, unikajce deportacji. Wdrugiej, trwajcej wzasadzie do koca wojny, tropiono, apano imordowano wszystkich ukrywajcych si jeszcze ydw. W tej ostatniej fazie polowania Niemcy najczciej nie musieli szuka ich sami tropili ich, apali, doprowadzali na posterunki policji polscy mieszkacy wsi imiasteczek (wduych miastach ydzi wyapywani byli przez szmalcow265
nikw lub denuncjatorw) aNiemcy ju ich jedynie zabijali. Zdarzao si te, e sami Polacy mordowali ydowskich uciekinierw. Podjcie bada nad tym co dziao si wtrzeciej fali Holokaustu, na tzw. obrzeach Zagady byo moliwe dziki wykorzystaniu nowych oraz bardzo rzadko dotd wykorzystywanych rde historycznych. Oprcz akt gminnych, wykorzystano materiay Sprawiedliwych wrd Narodw wiata skonfrontowane z wczesnymi relacjami ocalonych oraz lokaln pras konspiracyjn. Szczeglnie cenne okazay si dokumenty zpowojennych przesucha izezna uczestnikw procesw ztzw. dekretu sierpniowego. Dekret sierpniowy to Dekret PKWN owymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabjstw izncania si nad ludnoci cywiln ijecami oraz dla zdrajcw narodu polskiego z31 VIII 1944 r. Obowizywa on do wczesnych lat 60. XX w. Wlatach 1944-1960 skazano na jego podstawie 17 tys. osb za przestpstwa wojenne, za kolaboracj iza inne zbrodnie popenione na szkod osb przeladowanych podczas wojny. Zdostpnych rde wyania si obraz zgoa inny ni ten, do ktrego przyzwyczaiy nas literatura pikna, podrczniki szkolne, opracowania monograficzne czy syntezy historii Polski wlatach II wojny wiatowej. Wokresie likwidacji gett ideportacji ydw do orodkw zagady pewna ich liczba, niemoliwa wtej chwili do ustalenia, ucieka zgett, transportw, wysza spod trupw wczasie masowych egzekucji. Ukrywajcy si ydzi liczyli na ratunek lub choby na chwilow pomoc. Niektrzy mieszkacy wsi, maych osad, wiejskich kolonii pomagali, inni ratowali, cho atmosfera nie bya ku temu sprzyjajca. Dominoway, jak si wydaje obojtno istrach. ZAPAMITAJ
Polska badaczka tego zagadnienia prof. Barbara Engelking pisze i postawa obojtnoci wtrzeciej fazie Holokaustu nie oznaczaa ju biernoci, ale opowiedzenie si po stronie dobra lub za: Obojtno oznaczaa brak dziaania, ale nawet jeli bya to najczstsza postawa, tworzca element oglnej atmosfery, to nie ona decydowaa olosie ukrywajcych si ydw. Oich przeznaczeniu wyznaczonym zgry przez Niemcw wpraktyce decydoway teraz konkretne czyny chopw, ktre przekraczay barier inercji. Oile bowiem we wczeniejszych fazach Zagady Polacy nie mieli wsprawie losu ydw nic do powiedzenia, otyle teraz ich rola staa si kluczowa. Mimo e oprzyszoci ydw zadecydowali Niemcy, to wanie wtej ostatniej fazie wyapywania ilikwidacji niedobitkw dziaania wiadkw miay zasadnicze znaczenie. Status wiadkw Zagady uleg szczeglnej przemianie. Od ich postpowania zaleao ydowskie ycie mogli by obrocami dajc chronienie, apostoami zguby wydajcymi ydw Niemcom na nieuchronn mier, sami mogli pozbawia ich ycia. Istotna odmiennoci statusu wiadka wokresie Judenjagd jest to, e Polacy samodzielnie wybierali swoj rol. Oile ydzi nieodwoalnie byli ofiarami skazanymi przez Niemcw na mier, otyle Polacy mieli alternatyw mogli pozosta obojtnymi obserwatorami lub te sta si aktywnymi uczestnikami dobrej lub zej sprawy. Mogli naraa ycie, chcc ratowa iocala, ba si iodmawia pomocy, wreszcie wsppracowa zNiemcami wdziele zagady ydw.
Po ktrej stronie stanli polscy chopi? To niezwykle trudne pytanie, ana jednoznaczn odpowied przyjdzie nam jeszcze poczeka. Wkadym razie dua cz mieszkacw wsi, wykorzystujc sytuacj, ochoczo opowiedziaa si po stronie oprawcw. Cytowana ju prof. Barbara Engelking pisze: Polacy nie musieli ani wydawa, ani mordowa ydw. Ajednak byo to codzienne zjawisko na polskiej wsi. Wydawano ich we
266
wszystkich rejonach okupowanej Polski, wprzysikach, osadach izaciankach; zabijano, czym kto mia pod rk siekier, kijami lub kamieniem: wkrzakach na polu, wlasach ina drogach. Trupy wrzucano do studni, zakopywano w doach, ziemiankach czy w lasach. Co niezwyke, czsto nie czyniono tego wukryciu przed innymi mieszkacami wsi. Spoecznoci wiejskie tajemnic mierci ydw nosz po dzi dzie, czego najnowsze badania historykw ietnografw dowodz niezbicie. TEKST RDOWY
Jesieni 1942 r. we wsi Gniewczyna koo Jarosawia miejscowi Polacy, wtym czonkowie Ochotniczej Stray Poarnej, spdzili 18 ydw, wtym dzieci ikobiety, do domu Lejby Trynczera pooonego wcentrum wsi. Przetrzymywali ich tam trzy dni itorturami chcieli wymusi informacje orzekomo ukrytych przez ydw skarbach (pienidze, kosztownoci, ubrania itp.). Torturom towarzyszyy gwaty kobiet. Kiedy po trzech dniach okazao si, e ydzi nic nie maj wezwano niemieckich andarmw, ktrzy przy pomocy polskich ochotnikw rozstrzelali ydw. Cae zajcie obserwowa 12-letni Tadeusz Markiel, ktry po latach tak opisa, co widzia wdomu Trynczerw. Zmotywowani hitlerowskim hasem, e ydostwo to przestpstwo, dali upust drzemicej wnich zwierzcej agresji. Wdzie przepdzali nieszcznikw do izby ipilnowali ich pod broni, bo tumica dwiki ipozbawiona okien komora potrzebna bya do gwatw itortur. Zamano uwizionym ich poczucie godnoci i pohabiono czowieczestwo: kobiety przeprowadzano z izby do komory, uspokajajc ich mw, e tylko na przesuchanie, podczas gdy w rzeczywistoci gwacono je pojedynczo i zbiorowo, a mczyzn torturowano, chcc zmusi ich do wskazania, gdzie ukryli czci garderoby ipienidze. Kuchnia midzy tymi pomieszczeniami suya za dyurk, gdzie miejscowi si zbierali, naradzali, pili wdk. Kilku bossw mafijnej spki decydowao o torturach igwatach kto, kiedy ikogo, oraz otym, kiedy te rodziny zdziemi wyda hitlerowcom na mier, aby nie stay si wprzyszoci wiadkami oskarenia. []
Trudno powyszy fragment wspomnie naocznego wiadka wydarze komentowa. Wiemy dzi, e zbrodnia wGniewczynie nie bya odosobnion. e podobne zdarzenia miay miejsce w dziesitkach wsi. Jaka cz polskich chopw z chci zysku, przedwojennych porachunkw, zpobudek antysemickich, wreszcie dlatego, e bya zdemoralizowana, aycie ydowskie nie miao wczasie wojny jakiejkolwiek wartoci wzia udzia wgwatach, poszukiwaniach, obawach na ukrywajcych si po lasach ipolach ydw. Znaleli si itacy, ktrzy ochoczo wzili udzia wzncaniu si, torturowaniu, wreszcie wmordowaniu ukrywajcych si ydw. Nie byli to ludzie marginesu spoecznego. Czsto byli to szanowani obywatele lokalnej spoecznoci, nierzadko nalecy do miejscowej elity, np. czonkowie stray poarnych. Ta wiedza, ktr tak trudno nam przyj iprzyswoi tworzy nowy kontekst dla innej opowieci. Opowieci opolskiej wsi udzielajcej pomocy iratujcej ukrywajcych si ydw przed Zagad. Dysponujemy licznymi dowodami potwierdzajcymi zaangaowanie chopw po stronie dobra. Czy mog one zrwnoway przypadki kiedy opowiedziano si po stronie za?
267
Co warto przeczyta yy Barbara Engelking, szanowny panie gistapo Donosy do wadz niemieckich w Warszawie i okolicach w latach 1940-1941, Warszawa 2003 yy Barbara Engelking, Jest taki pikny soneczny dzie... Losy ydw szukajcych ratunku na wsi polskiej 1942-1945, Warszawa 2011 yy Tadeusz Markiel, Alina Skibiska, Jakie to ma znaczenie, czy zrobili to z chciwoci Zagada domu Trynczerw, Warszawa 2011 yy Jan Grabowski, Ja tego yda znam Szantaowanie ydw w Warszawie 19391943, Warszawa 2004 yy Jan Grabowski, Judenjagd. Polowanie na ydw 1942-1945. Studium dziejw jednego powiatu, Warszawa 2011 yy Joanna Tokarska-Bakir, Okrzyki pogromowe. Szkice z antropologii historycznej Polski lat 19391945, Woowiec 2012 yy Israel Gutman, Walka bez cienia nadziei. Powstanie wgetcie warszawskim, Warszawa 1998 yy Kazimierz Iranek-Osmecki, Kto ratuje jedno ycie... Polacy i ydzi 19391945, Londyn 1968 (przedruk Wydawnictwo KRG, Warszawa 1981) yy Ewa Kurek-Lesik, Gdy klasztor znaczy ycie. Udzia eskich zgromadze zakonnych wakcji ratowania dzieci ydowskich wPolsce wlatach 19391945, Krakw 1992 yy Teresa Prekerowa, Konspiracyjna Rada Pomocy ydom w Warszawie 19401943, Warszawa 1982 yy David S. Wyman, Pozostawieni wasnemu losowi. Ameryka wobec Holokaustu 19411945, War szawa 1994 yy Polacy ydzi 19391945. Wybr rde, opr. Andrzej Krzysztof Kunert, przedmowa Wady saw Bartoszewski, Warszawa 2001 yy Polska Walczca wobec powstania wgetcie warszawskim. Antologia tekstw historycznych ilite rackich, Wstp, wybr iopracowanie Marian Marek Drozdowski, Warszawa 2003 yy Wojna ydowsko-niemiecka. Polska prasa konspiracyjna 19431944 opowstaniu wgettcie War szawy, wybr iopracowanie Pawe Szapiro, Londyn 1992 yy Zarys krajobrazu. Wie polska wobec zagady ydw 19421945, Warszawa 2011 yy egota. Rada Pomocy ydom 19421945. Wybr dokumentw poprzedzony wywiadem Andrzeja Friszke zWadysawem Bartoszewskim, opracowa Andrzej Krzysztof Kunert, Warszawa 2002 yy Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomoc ydom 19391945. Opracowali Wadysaw Barto szewski iZofia Lewinwna, wydanie II, Krakw 1969 (zawiera obszerny wybr rde dokumentacyjnych) yy Andrzej bikowski, Karski, Warszawa 2011
268
Rozdzia XII. Inne ofiary niemieckiego ludobjstwa

Ludobjstwo to zbrodnia polegajca na dziaaniu wzamiarze zniszczenia (wcaoci lub wczci) okrelonej grupy narodowej, etnicznej, religijnej lub rasowej. Definicja ta sformuowana zostaa wKonwencji ozapobieganiu ikaraniu zbrodni ludobjstwa, przyjtej przez ONZ w1948 r. Wrozumieniu artykuu II tej konwencji ludobjstwem jest ktrykolwiek znastpujcych czynw [...]: a) zabjstwo czonkw grupy; b) spowodowanie powanego uszkodzenia ciaa lub rozstroju zdrowia psychicznego czonkw grupy; c) rozmylne stworzenie dla czonkw grupy warunkw ycia obliczonych na spowodowanie ich cakowitego lub czciowego zniszczenia fizycznego; d) stosowanie rodkw, ktre maj na celu wstrzymanie urodzin wobrbie grupy; e) przymusowe przekazywanie dzieci czonkw grupy do innej grupy. ZASTANW SI yy Po przeczytaniu tekstu rozdziau zastanw si, ktre zpowyszych czynw ludobjczych mona zastosowa do poszczeglnych grup ludzi przeladowanych przez nazistw (ydw, Romw, nieuleczalnie chorych, Sowian, wiadkw Jehowy)?
XII. 1. Wimi czystoci rasy ispoeczestwa niemieckiego...

Zgodnie z rasistowsk ideologi obowizujc w Trzeciej Rzeszy ydzi stanowili najwiksze zagroenie dla Niemcw, ale nie jedyne. Na wiele lat przed wybuchem drugiej wojny wiatowej narodowi socjalici wskazywali, e niemiecka przestrze yciowa musi zosta oczyszczona ze wszystkich odmiennych rasowo izepsutych spoecznie elementw. ZAPAMITAJ
NIEMIECKA PRZESTRZE YCIOWA (Lebensraum) terytorium Europy Wschodniej rozcigajce si midzy Morzem Batyckim, Morzem Czarnym, Krymem iUralem, ktre wedug planw nazistowskich przeznaczone byo do zasiedlenia przez osadnikw niemieckich. Realizacja planu zakadaa oczyszczenie tego obszaru zludnoci niearyjskiej (przede wszystkim ydw, Sinti iRomw), aznarodw sowiaskich uczynienie niewolniczej siy roboczej wykorzystywanej przez Rzesz.
Pogld ten przejli od dziewitnastowiecznych pseudouczonych, ktrzy propagujc ide nierwnoci ras, postulowali wyeliminowanie gorszej czci gatunku ludzkiego wimi ulepszenia i rozwoju caej ludzkoci. Na pocztku XX w., stosujc testy IQ okrelajce poziom inteligencji, podzielili oni ludzi na grupy peno- iniepenowartociowe. Niektrzy naukowcy, wierzc wdziedziczno inteligencji sugerowali wprost usunicie tych ostatnich, uznajc ich za element aspoeczny, posiadajcy nawet skonnoci przestpcze. Wsukurs przyszy im teorie goszce determinizm genetyczny cech ludzkich, gwnie eugenika, ktra propagowaa moliwo ulepszenia gatunku ludzkiego woparciu ozaoenia genetyki. Eugenicy niemieccy gosili pogld, zgod269
nie zktrym spoeczestwo powinno dy do zachowania tzw. czystoci rasowej. Wtym celu dokonali jego podziau na jednostki wartociowe, ktre mog by penoprawnymi czonkami spoeczestwa z racji braku obcie dziedzicznych, oraz jednostki bezwartociowe, ktrym odmawiano nie tylko rwnouprawnienia, ale nawet prawa do ycia. Ideologi t przejli narodowi socjalici, ktrzy uczynili zniej centralny punkt swego programu politycznego. Po dojciu Hitlera do wadzy znalaza ona zastosowanie wpolityce spoecznej, zdrowotnej, owiatowej iludnociowej Trzeciej Rzeszy. Fanatyzm rasowy nazistw podniesiony zosta tym samym do rangi doktryny pastwowej, zgodnie zktr wwizji przyszego niemieckiego wiata nie byo ju miejsca nie tylko dla ydw, ale take dla Sinti iRomw, Sowian, ludzi upoledzonych umysowo, chorych psychicznie ikalekich. Do grupy osb niepodanych zaliczono take homoseksualistw, wiadkw Jehowy oraz innych, ktrych arbitralnie uznawano za jednostki aspoeczne.
Fot. XII. 1 Ilustracje z nazistowskiej ksiki wyjaniajce ustawy norymberskie 1935 r.: a) Niemiec czystej krwi, b) mieszaniec drugiego stopnia (jeden dziadek ydowski), c) mieszaniec pierwszego stopnia (dwch dziadkw ydowskich), d) yd penej krwi.
Nazistowscy higienici rasowi, jak nazywano w Niemczech eugenikw, dbajc oczysto rasy aryjskiej, domagali si wyeliminowania tych grup ze spoeczestwa niemieckiego. I chocia cel by taki sam, to jednak kad z nich potraktowano odmiennie. Ludzi nieuleczalnie chorych, obcionych genetycznie, osoby niepenosprawne, Romw, ydw spotka podobny los. Mordowano ich w orodkach eutanazji, rozstrzeliwano na Wschodzie; ginli wgettach, obozach pracy i orodkach zagady. Pozostali podludzie, (np. Sowianie) pocztkowo mieli pracowa na rzecz Rzeszy jako niewolnicza sia robocza. Jednak dalszy ich los wplanach niemieckich okaza si rwnie tragiczny.
270
TEKST RDOWY
Fragment komentarza A. Hocha, kierownika katedry psychiatrii na uniwersytecie we Fryburgu do ksiki K. Bindiga odopuszczalnoci niszczenia istnie niegodnych ycia, jego zakresie iformach (1920). Powtarzam, nie znajduj absolutnie adnego susznego argumentu zarwno ze spoecznego punktu widzenia, jak izreligijnego, aby odmawia mierci naturalnie nie wszystkim tym ludziom, ktrzy s po prostu przeciwiestwem prawdziwego czowieczestwa ibudz groz wrd tych, ktrzy si znim zetkn. Wokresie najwyej stojcej moralnoci oficjalnie uwalniano by tych nieszcznikw od nich samych. Powicamy czas, cierpliwo istarania na utrzymanie istnie owartoci negatywnej, podczas gdy kada istota rozsdna powinna yczy sobie ich mierci. Nasze wspczucie prowadzi wistocie rzeczy do okruciestwa. Zamy, e taki osobnik yje 50 lat, atwo obliczy, jaki ogromny kapita zostanie wydatkowany zmajtku narodowego wformie wyywienia, ubrania iopau wcelu nieproduktywnym...
ZASTANW SI yy Jak autor tekstu rozumie prawo ludzi do umiercania nieuleczalnie chorych? Jakich sw uywa na okrelenie tego terminu? yy Czy mona wartociowa innych ludzi a potem na tej podstawie decydowa o ich yciu bd mierci? Przedstaw argumenty spoeczne ireligijne przemawiajce przeciwko temu. yy Czy twoim zdaniem istnieje jaka tzw. wysza konieczno zezwalajca na zabijanie dru giego czowieka? yy Jakich argumentw uywa autor do uzasadnienia koniecznoci eliminowania nieuleczalnie chorych. Czy zgadzasz si znim? XII. 1.1. Eutanazja umiercanie zlitoci Przeladowania ludzi niepenosprawnych rozpoczy si zaraz po dojciu Hitlera do wadzy, 14 VII 1933 r. uchwalona zostaa ustawa ozapobieganiu wydawania na wiat potomstwa dziedzicznie chorego. Prawo to wykorzystano potem do przymusowej sterylizacji osb psychicznie chorych, upoledzonych umysowo oraz dziedzicznie obcionych padaczk, lepot, guchot, cikimi znieksztaceniami ciaa, jak rwnie gbokich alkoholikw. Wlatach 1934-1938 sterylizacj objto od 200 do 350 tys. osb, jednak metoda ta nie usatysfakcjonowaa higienistw rasowych. Domagali si oni wprowadzenia prawa zezwalajcego na umiercanie psychicznie chorych, co argumentowali gwnie wzgldami ekonomicznymi. Uwaamy gosili e jest nonsensem, i chorzy psychicznie, niebezpieczni dla siebie iinnych (...), s pod troskliw opiek is utrzymywani przy yciu kosztem wielkich wysikw iduych nakadw. Eliminacja chorych, miaa ich zdaniem, przyczyni si nie tylko do poprawy finansw pastwa, ale take polepszenia zdrowia caego spoeczestwa. Wobawie jednak przed nieprzychyln reakcj opinii publicznej Hitler wstrzyma si zpodjciem ostatecznej decyzji a do momentu rozpoczcia wojny.
271
Fot. XII. 2 Niepenosprawni ydzi, winiowie obozu koncentracyjnego wBuchenwaldzie. Zdjcie zrobiono pomidzy 1938-1940.
ZASTANW SI Dlaczego nazici podjli decyzj owymor dowaniu ludzi niepenosprawnych intelektualnie? Czy stanowili oni zagroenie dla Niemcw? Dowiedz si, jak dzisiaj traktuje si osoby niepenosprawne. Przygotowanie do wprowadzenia wycie akcji umiercania chorych rozpoczto zkocem 1938 r. Wpadzierniku Hitler podpisa, antydatowany na 1 wrzenia 1939 r., dekret olikwidacji bezwartociowego ycia, ktry sta si podstaw do rozpoczcia dziaa.
Fot. XII. 3 Na terenie Rzeszy akcja zabijania ludzi uomnych psychicznie i fizycznie zacza si pod eufemistycznym okreleniem eutanazji w najwikszej tajemnicy w padzierniku 1939 r. Formaln jej podstaw byo ustne upowanienie Hitlera, ktre spisano pniej na papierze prywatnej kancelarii fhrera iantydatowano na 1 wrzenia 1939 r. Karl Brandt, osobisty lekarz Hitlera iPhilip Bouhler, szef kancelarii fhrera zostali upowanieni do decydowania o zadawaniu mierci osobom uznanym za nieuleczalnie chore. Adolf Hitler Berlin, 1 wrzenia 1939 r. Reichsleiter Bouchler idr med. Brandt S uprawnieni do rozszerzenia we wasnym zakresie kompetencji pewnych lekarzy ustalonych imiennie ktrzy bd mieli prawo stosowania umiercania zaski wobec tych chorych, ktrzy zgodnie ze stanem wiedzy ludzkiej i po szczeglnym badaniu lekarskim zostan uznani za nieuleczalnych. Adolf Hitler
ZASTANW SI yy Jak mylisz, dlaczego Hitler w swoim wdekrecie na okrelenie zabijania nieuleczalnie cho rych uy terminu umiercanie zaski?
272
Wraz zwybuchem wojny nazici przystpili do realizacji programu biologicznej likwidacji ludzi nieuleczalnie chorych. Rozpoczto od akcji mordowania dzieci, ktr kamliwie nazywano eutanazj (umiercaniem zlitoci). Zadanie przeprowadzenia akcji powierzono grupie instytucji iorganizacji, wtym okoo 50 lekarzom itechnikom, ktrych zobowizano do zachowania cisej tajemnicy. Wrnych zakadach leczniczych iklinikach utworzono pediatryczne oddziay specjalistyczne, gdzie zamiast leczy mordowano chore dzieci. Wkrtce programem eutanazji objto take dorosych. Zdecydowano, i najbardziej efektywnym sposobem zabijania bdzie tlenek wgla. Pierwsze prbne gazowania chorych na wiksz skal przeprowadzono wpadzierniku 1939 r. na obszarze wczonego do Rzeszy Kraju Warty. Ofiarami byli pacjenci polskich szpitali psychiatrycznych. Mordowano ich wprzewonych komorach gazowych. Napocztku 1940 r. wRzeszy zaczto organizowa orodki eutanazji, ktre urzdzano wzamienionych na ten cel szpitalach izakadach psychiatrycznych. W sumie zorganizowano ich sze: Grafeneck w Badenii-Wirtembergii, Brandenburg nad Hewel, Bernburg w Saksonii, Hartheim w Grnej Austrii, Sonnenstein w Saksonii i Hadamar w Hesji. Worodkach tych do pocztku sierpnia 1941 r. zamordowano ponad 70 tys. osb. Technika postpowania, jak wypracowano wobec ofiar, bya nastpujca: najpierw chorzy byli selekcjonowani na podstawie kart meldunkowych spord pensjonariuszy zakadw i szpitali, nastpnie wywoeni do specjalnych orodkw eutanazji. Po przybyciu na miejsce, po krtkim badaniu chorych kierowano do komr gazowych, ktre imitoway anie. Agonia trwaa ok. 20 minut. Po mierci ciaa zmarych palono wprzewonych krematoriach, wczeniej wykorzystywano je do bada naukowych.
Fot. XII. 3 Orodek eutanazji w Hadamar koo Frankfurtu zosta utworzony w 1939 r. w szpitalu dla psychicznie chorych. W latach 19401941 w ramach Akcji T-4 zamordowano tu okoo 11 tys. osb. Zwoki umierconych pacjentw palono w krematoriach. Zdjcie wykonano w czasie pracy orodka, oczym wiadczy unoszcy si z komina krematorium dym.
Program eutanazji opatrzony zosta kryptonimem T-4 od lokalizacji centrali, ktra miecia si w Berlinie przy Tiergarten Strasse 4. Berliska centrala, bya instytucj dziaajc dyskretnie, aby nie wzbudza niepokoju wrd samych Niemcw. Tym niemniej informacje na jej temat przedostay si na zewntrz iwywoay spoeczny sprzeciw. 6 lipca 1941 r. we wszystkich kocioach katolickich Niemiec odczytany zosta wsplny list pasterski ewangelickiego biskupa Teofila Wurma oraz katolickich kardynaw Michaela von Faulhabera iClemensa Augusta von Galena, wktrym protestowano przeciwko akcji eutanazji. Do sdu wniesione zostao take oskarenie omordowanie umysowo chorych, ktre zgodnie zniemieckim kodeksem karnym podlegao karze mierci.
273
TEKST RDOWY
Fragment listu katolickiego biskupa Limburga do ministra sprawiedliwoci III Rzeszy, zdn. 13 sierpnia 1941 r. Kilka razy wtygodniu do Hadamar przyjedaj autobusy zwielk iloci tych ofiar. Pojazdy te znaj dobrze uczniowie chodzcy do pobliskiej szkoy imwi: Oto jad wozy mierci. Po ich przyjedzie mieszkacy Hadamar widz dym unoszcy si zkomina. Nurtuj ich cige myli na temat tych biednych ofiar, zwaszcza wtedy, gdy wzalenoci od kierunku wiatru, zmuszeni s znosi ten odraajcy zapach. Konsekwencj praktykowanych tutaj zasad jest to, i dzieci, we wzajemnych ktniach, czyni sobie takie uwagi: Jeste tpy, trafisz do pieca wHadamar.
ZASTANW SI yy Jaki wpyw na okoliczn ludno miao funkcjonowanie orodka eutanazji wHadamar? yy Jakich argumentw uywa biskup Limburga domagajc si zaprzestania akcji eutanazji? Dowiedz si, jakie jest obecnie stanowisko Kocioa katolickiego wobec tej kwestii. yy Zastanw si, dlaczego w rwnie ostry sposb nie zaprotestoway Kocioy niemieckie przeciwko mordowaniu ydw, Sinti iRomw? Jakie mogoby by znaczenie takiego protestu? Czy miaby on szanse powodzenia? Gwatowne protesty Kociow ewangelickiego i katolickiego spowodoway, i w kocu sierpnia 1941 r. Hitler wyda rozkaz ooficjalnym wstrzymaniu akcji eutanazji. Faktycznie jednak prowadzono j do koca wojny, lecz wbardziej dyskretny sposb. Cay czas trwaa take, zapocztkowana wiosn 1941 r., akcja przewoenia winiw niezdolnych do pracy zobozw koncentracyjnych do orodkw eutanazji. Jej ofiarami padli chorzy winiowie, ale take wyselekcjonowani ydzi oraz osoby niewygodne dla reimu. Szacuje si, i uczestniczcy wakcji T4 niemieccy lekarze, pielgniarki iurzdnicy zamordowali cznie, jak wykazano wprocesie norymberskim, okoo 275 tys. osb (inne rda podaj okoo 200 tys.), wrd ktrych znalazo si 5000 dzieci. Wykonawcy tego programu, wykorzystywali zdobyte wakcji T-4 dowiadczenie pracujc wobozach zagady wChemnie nad Nerem, Becu, Sobiborze iTreblince. Wten sposb akcja T-4 staa si inspiracj do szukania pomysw na ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej. ZASTANW SI yy Dlaczego nazici zdecydowali si na mordowanie osb upoledzonych umysowo inieule czalnie chorych? yy Dowiedz si, jakie jest obecnie obowizujce prawo wPolsce ina wiecie odnonie eutana zji. Przedyskutuj problem dopuszczalnoci prawa osb nieuleczalnie chorych do decydowania oswoim yciu. XII. 1.2. Zagada Sinti iRomw Po niepenosprawnych kolej przysza na Sinti iRomw, ktrzy wczasie wojny podzielili tragiczny los ydw, byli systematycznie przeladowani imordowani przez nazistw.
274
ZAPAMITAJ
SINTI IROMOWIE (CYGANIE) grupa etniczna wywodzca si zIndii. Do Europy przybyli wokresie redniowiecza, osiedlajc si pocztkowo na poudniu kontynentu. Wwiekach nastpnych rozprzestrzenili si po caej Europie. Wikszo przyja chrzecijastwo, cz islam. Posiadaj bogat ioryginaln kultur. Posuguj si wasnym jzykiem, ktry wyksztaci wiele regionalnych dialektw. Dopiero dzi staje si on jzykiem pisanym. Zuwagi na wdrowny tryb ycia Romowie trudnili si handlem zwierztami (gwnie komi), wyrobem isprzeda przedmiotw ze srebra izota oraz muzyk. Pocztkowo zaakceptowani przez spoeczestwa wrd ktrych yli, zczasem jednak naroso wok nich wiele mitw ipodejrze. Zabroniono im posiadania ziemi iczsto oskarano oszpiegostwo oraz kradzie. Podobnie jak ydw obarczano ich czasem odpowiedzialnoci za zamordowanie Jezusa irne nieszczcia. Wierzono, i Romowie porywaj dzieci, uprawiaj czary iroznosz niebezpieczne choroby. Dlatego przez wieki mona byo ich bezkarnie przeladowa. Wczasach wspczesnych cz Romw wdalszym cigu prowadzia wdrowny tryb ycia, jednak gros przenosio si do miast, gdzie przyjmowali zawody izwyczaje ich mieszkacw. Dlatego powoli zaczto ich postrzega mniej w kategoriach grupy etnicznej, a bardziej grupy spoecznej, posiadajcej jednak bardzo niski status. Mimo upywu lat wdalszym cigu wwielu spoeczestwach funkcjonuje wiele stereotypw imitw dotyczcych Romw, ktre rwnie idzisiaj staj si powodem do ich dyskryminacji anawet przeladowa.
Fot. XII. 4 Moda Romka pozujca do zdjcia, obok niej najblisza rodzina przy zaprzgu konnym z rodzinnym dobytkiem. Lata 30. XX w.
ZASTANW SI Co na podstawie zdjcia moesz powiedzie na temat trybu i warunkw ycia Romw? Czy przedstawieni na fotografii ludzie s zadowoleni ze swojego ycia? WNiemczech przed wojn mieszkao ponad 20 tys. Sinti iRomw, ktrzy prowadzili zarwno wdrowny, jak iosiady tryb ycia. Wielu niemieckich tzw. higienistw rasowych widziao wnich zagroenie dla czystoci rasy aryjskiej. Szczeglnie powszechne byy ostrzeenia przeciwko mieszaniu si Niemcw zRomami. W1926 r. wBawarii wprowadzono prawo przeciwko Cyganom, komiwojaerom iosobom uchylajcym si od pracy, zgodnie zktrym Romowie bez staej pracy kierowani byli do specjalnych orodkw reedukacji. W1933 r. prawo to rozszerzone zostao na cae Niemcy.
275
Po dojciu Hitlera do wadzy kurs wobec Sinti iRomw zaostrzy si. Chocia wedug teoretykw rasistowskich Romowie nie byli a tak li jak ydzi, to jednak nie mieli czystej krwi aryjskiej. Widziano wnich zaprzeczenie aryjskiego ideau czowieka. Poniewa nie prowadzili osiadego trybu ycia, nie pasowali do wizji przyszego spoeczestwa niemieckiego. Nazici prbowali okreli, ktrzy Romowie s bardziej, aktrzy mniej szkodliwi ikryminogenni. Sposb ich traktowania zalea te od tego czy byli oni czystej czy te mieszanej krwi cygaskiej oraz czy prowadzili tradycyjny, czy te nie, styl ycia. Wrnym czasie nazici traktowali te czynniki rnie. Ich postpowanie wobec Sinti iRomw byo czsto pozbawione konsekwencji. Jedni byli od razu mordowani, inni zmuszani do niewolniczej pracy, ajeszcze inni poddawani sterylizacji. Czci znich, uznanych za nadajcych si do adaptacji spoecznej, pozwolono nawet spokojnie y. Zwolennicy rasistowskiej ideologii nie ukrywali swoich zamiarw wobec ludnoci romskiej. Jeden znich Georg Nawrocki na amach Hamburger Tageblatt pisa wsierpniu 1937 r.: Przejawem saboci wewntrznej izakamania Republiki Weimarskiej by fakt, e nie podjto rozwizania kwestii cygaskiej. [...] Jednak my dostrzegamy wkwestii cygaskiej przede wszystkim problem rasowy, wymagajcy rozwizania, ktrego wanie si podjlimy. Realizacja zapowiadanego rozwizania kwestii cygaskiej wymagaa okrelenia, kogo naley zakwalifikowa jako Roma ijak go odrni od reszty obywateli Rzeszy. Problem ten sta si istotnym po uchwaleniu Ustaw Norymberskich we wrzeniu 1935 r. Waktach wykonawczych do ustaw norymberskich, Romowie na rwni zydami pozbawieni zostali praw obywatelskich; uznano, i stanowi zagroenie dla czystoci rasowej Niemcw, co wkonsekwencji oznaczao wykluczenie ich ze spoeczestwa. W1937 r. utworzono wBerlinie Centrum Bada nad Higien Rasow iBiologi Populacyjn, ktr kierowa psycholog ipsychiatra Robert Ritter. Centrum stao si gwnym orodkiem prac nad identyfikacj iklasyfikacj Romw. Prowadzio prace majce na celu poszukiwanie zwizkw midzy pochodzeniem a przestpczoci. Za pomoc tablic genealogicznych, odciskw palcw ipomiarw antropomorficznych starano si ustali wyczerpujc charakterystyk kadego osobnika krwi cygaskiej oraz okreli stopie obcych rasowo domieszek. Ekipa Rittera jedzia po romskich obozowiskach wcelu prowadzenia bada, apo anschlussie Austrii uzyskaa dostp do tamtejszych rejestrw romskich.
Fot. XII. 5 Niemiecka higienistka rasowa Sophie Erhardt dokonuje pomiarw koloru tczwki oczu romskiej dziewczynki.
ZASTANW SI Czy mona, na podstawie wygldu twa rzy czowieka (koloru oczu, ksztatu nosa, itd.) okreli jego narodowo? Jak moe si czu dziewczynka przed stawiona na zdjciu, ktra poddawana jest badaniu? Jak ty mgby si czu bdc na jej miejscu?
276
Umoliwio to wydanie w1938 r. przez Himmlera dekretu opatrzonego tytuem Walka zplag cygask, wktrym stwierdzono, e Romowie krwi mieszanej s najbardziej kryminogenni. Dalsze badania Rittera skoniy go, awlad za nim przywdcw Trzeciej Rzeszy, do uznania Romw za zacofanych umysowo ijako takich niezdolnych do prawdziwej adaptacji spoecznej. TEKST RDOWY
Wraporcie ze stycznia 1940 r. dr Ritter pisa: udao nam si ustali, e przeszo 90 procent osb tak zwanej narodowoci cygaskiej jest wrzeczywistoci krwi mieszanej [...] Dalsze wyniki naszych bada pozwoliy na scharakteryzowanie Cyganw jako ludu ocakowicie pierwotnym pochodzeniu etnicznym, ktrego umysowe zacofanie uniemoliwia prawdziw adaptacj spoeczn [...] Kwesti cygask mona jedynie rozwiza, gromadzc przewaajc wikszo aspoecznych ido niczego niezdatnych jednostek krwi mieszanej wduych obozach pracy, gdzie naleaoby ich przetrzymywa, zmuszajc do pracy izapobiegajc raz na zawsze dalszemu rozmnaaniu si tej populacji omieszanej krwi.
ZASTANW SI yy Jakie rozwizanie tzw. kwestii romskiej proponowa Ritter? yy Wjaki sposb argumentowa konieczno podjcia takich krokw? yy Jakiej czci spoecznoci cygaskiej propozycje Rittera miay dotyczy? Ostatecznie zasady rasowo-biologicznej klasyfikacji Romw podano wdekrecie zsierpnia 1941 r. Za Roma uznawano kadego, komu udowodniono pochodzenie romskie od trzech pokole wstecz. Dekret wprowadza jednoczenie kategorie: czysty Cygan, Cygan krwi mieszanej inie-Cygan oraz klasyfikacje podziau plemiennego ludnoci romskiej. Od 1937 r. przeladowania Sinti iRomw narastay szybko istaway si coraz bardziej bezlitosne, nie wywoujc przy tym najmniejszego sprzeciwu ze strony opinii publicznej w kraju czy zagranic. Sinti i Romowie uznani za jednostki aspoeczne iznatury skonne do popeniania przestpstw mieli podlega prewencyjnej kontroli policji. Jako rodek zapobiegawczy zaczto stosowa osadzanie wobozach koncentracyjnych wDachau, Buchenwaldzie, Ravensbrck iMauthausen. We wrzeniu 1939 r. podjto decyzj, e wszystkich Sinti iRomw mieszkajcych jeszcze na terenie Rzeszy, naley przetransportowa na tereny okupowanej Polski. Gromadzono ich wobozach tranzytowych zzamiarem deportacji, ktr na polecenie Himmlera przyspieszono wiosn 1940 r. Ponad 25 tys. Sinti iRomw zzachodnich ipnocno-zachodnich Niemiec deportowano na roboty do Generalnego Gubernatorstwa. Jesieni 1940 r. deportowano do GG Romw zCzech iAustrii. Gromadzono ich wydowskich gettach iobozach, gdzie umierali zgodu ichorb. Polityka niemiecka wobec Sinti iRomw ulega dalszej radykalizacji po podjciu decyzji oostatecznym rozwizaniu kwestii ydowskiej, czyli wpoowie 1941 r. Reinhard Heydrich uzna, e ostateczne rozwizanie dotyczy take Romw. Przeprowadzenie tego zadania rozpoczto od GG. Na pocztku 1942 r. wywieziono z getta dzkiego do obozu zagady w Chemnie nad Nerem Sinti iRomw (przywiezionych tam zNiemiec iAustrii pod koniec 1941 r.), ktrych natychmiast umiercono spalinami wydobywajcymi si zsilnikw samochodw komr gazowych. Romowie zPrus
277
Wschodnich wysyani byli do obozu wBiaymstoku skd kierowano ich wtransportach do Owicimia. Ostatnie wywzki miay miejsce jeszcze w1944 r. Latem 1942 r. zgodnie zrozporzdzeniem niemieckich wadz okupacyjnych zaczto kierowa Romw zokolic Warszawy do getta ydowskiego. Wsierpniu razem zwarszawskimi ydami wywoono ich do Treblinki. TEKST RDOWY
Relacja naocznego wiadka masakry Romw wobozie zagady wTreblince Wobecnoci matek, esesmani chwytali niemowlta izabijali je, uderzajc ich gowami odrzewo. Biczami ipakami bili kobiety, ktre od tego widoku byy jak oszalae. Rzucay si na onierzy, szarpay ich, by wyrwa im odebrane niemowlta. Tym scenom pooy kres dopiero gsty grad kul SS ionierzy, ktrzy otoczyli tum. Zwoki kobiet idzieci uprztnli przyprowadzeni winiowie, ktrzy zanieli je do lasu, do przygotowanych ju, owiele wczeniej dow.
Romowie padali take ofiar mordw wmiejscach swego pobytu. Wpamici wiadkw przetrway wspomnienia dotyczce wymordowania 115 osb wokolicach Warszawy, ponad 100 dzieci wochaczu, kopania dow irozstrzeliwania nad nimi Romw wDerenie igetcie wKostopolu na Ukrainie. Organizowano polowania na Romw wlasach nad Horyniem, wOyce iWodzimierzu, wymordowano rodziny cygaskie w Rudzie koo Kowla, podpalano ich domy, strzelano do uciekajcych. Ukraiska policja wymordowaa siekierami wszystkich Romw zKowla. Relacje tych, ktrym udao si przey nie pozostawiaj wtpliwoci, e gdyby nie donosy, wielu Romw uniknoby aresztowania iutraty ycia. Wiemy, e wrd ludnoci wiejskiej zdarzay si czste wypadki donosw na Romw ukrywajcych si wlasach. Badacze cygaskiego ludobjstwa s zgodni, e najwicej Sinti iRomw zostao zamordowanych nie wOwicimiu inie winnych obozach wkrajach okupowanych, ale wwyniku doranych wyrokw iegzekucji, dokonywanych po wczeniejszych denuncjacjach przez miejscow ludno. Nie tylko na okupowanych ziemiach polskich, ale iwEuropie Zachodniej, na Bakanach, Ukrainie, Biaorusi iterenach pastw batyckich miay miejsce przypadki naprowadzania policji niemieckiej na lady ukrywajcych si Romw, przez miejscow ludno, co oznaczao zazwyczaj wyrok mierci. Na przeomie 1942 i1943 r. nastpi przeom wrozwizaniu kwestii cygaskiej. Postanowiono, e wszystkie elementy aspoeczne, do ktrych zaliczono Romw, przekazano wgesti aparatu Himmlera celem wyniszczenia. 16 grudnia Himmler podpisa dekret oosadzeniu niemieckich Romw w Auschwitz-Birkenau. W styczniu 1943 r. do obozu przyby pierwszy transport Romw z Prus Wschodnich. Wmarcu przywieziono kolejne transporty ludnoci romskiej, dla ktrej utworzono specjalny tzw. Zigeunerlager obz rodzinny. Romowie oznaczeni zostali czarnymi trjktami (aspoeczni) i liter Z (Zigeuner) umieszczon obok numeru. W cigu krtkiego czasu w tzw. obozie cygaskim znalazo si okoo 20 tys. osb, gwnie Romw zPolski. Oprcz nich byli te Romowie zNiemiec, Francji, Norwegii, Litwy, ZSRR, Wgier, Bakan. Wszyscy oni yli wokropnych warunkach. Wielu znich wywieziono do innych obozw koncentracyjnych na terenie Rzeszy, wielu zmaro zgodu, chorb imedycznych eksperymentw. Pozostaych wobozie rodzinnym wBirkenau okoo 3 tys. Romw zagazowano wgodzinach wieczornych 2 sierpnia 1944 r.
278
Fot. XII. 7 Akwarela przedstawiajca Romk w stroju obozowym. W 1944 r. doktor Jzef Mangele, ktry dokonywa pseudoeksperymentw medycznych na dzieciach iRomach, poleci czeskiej ydwce Dinie Gottliebovej namalowa akwarelowe portrety Romw pochodzcych zrnych krajw Europy. Kolorowe akwarele Gottliebovej miay zastpi niezbyt doskonae kolorowe fotografie, ktre wedug Mengelego, nie ukazyway wzadawalajcy go sposb karnacji skry Romw, na ktrych eksperymentowa. Bezimienni Romowie sportretowani przez artystk wraz zinnymi zostali zgazowani 2 sierpnia 1944 r.
TEKST RDOWY
Wspomnienie winiarki Very Alexander, pielgniarki wbaraku blinit KL Auschwitz-Birkenau, ktra bya wiadkiem przeraajcych iniemajcych adnego medycznego uzasadnienia eksperymentw, dokonywanych przez dra Mengele na dzieciach romskich. Jednego dnia przynis Mengele czekolad ispecjalne ubrania. Nastpnego dnia przyszed esesman izabra dwoje dzieci. Byli to moi ulubiecy Guido iNino, lat okoo 4. Jeden znich by garbaty. Wdwa albo trzy dni pniej, esesman przynis je zpowrotem wstrasznym stanie. Byli zszyci jak syjamskie blinita. Garbaty by przyszyty do drugiego dziecka plecami inadgarstkami. Mengele poczy ich yy. Rany ich ropiay. Czu byo straszny smrd gangreny. Rany byy brudne, dzieci krzyczay ca noc. Wjaki sposb udao si matce zdoby morfin iwten sposb pooy kres ich cierpieniu.
ZASTANW SI yy Dowiedz si wicej na temat dra Mengele oraz eksperymentw, ktre prowadzi na winiach obozu KL Auschwitz. Oce jego postaw. Zastanw si nad moralnoci jego postpowania. yy Czy etyka lekarska zezwala na prowadzenie eksperymentw medycznych na ludziach?
Fot. XII. 8 Romowie osadzeni wobozie pracy w Becu. Prymitywne warunki pobytu (brak zabudowa obozowych), cika praca dziesitkoway romskich winiw, wrd ktrych byo wiele dzieci i kobiet. Miejsce po obozie zostao upamitnione dopiero w 2012 r.
279
ZASTANW SI yy Opisz scen przedstawion na fotografii. Jak zachowuj si sportretowani tam ludzie? Przyjrzyj si ich pozom oraz wyrazowi twarzy. Zastanw si, oczym mogli myle oraz czy zdawali sobie spraw ztego co ich czeka? yy Jakie uczucia towarzysz ci podczas ogldania tego zdjcia? Wmarcu 1943 r. przywieziono pierwsze transporty Sinti i Romw onierzy zarmii niemieckiej. Teoretycznie wysyki do obozu mogli unikn ci, ktrzy wstpili do wojska, zasymilowani ioenieni zNiemkami. Niestety jak pokazaa praktyka idla tych nie byo ratunku. Znane s przypadki wysyki do obozu Romw czonkw NSDAP, onierzy przebywajcych na urlopie, pracujcych wniemieckich zakadach zbrojeniowych. Wszyscy zostali skierowani do Auschwitz-Birkenau itam zginli. Podobnie jak ydzi, take iRomowie podjli rozpaczliw walk ogodno iprzetrwanie. 16 maja 1944 r., podczas pierwszej prby likwidacji obozu cygaskiego w Auschwitz winiowie wzniecili bunt. Willi Ernst, jeden z jego uczestnikw, wydarzenie to wspomina w nastpujcy sposb: Nasz blokowy ostrzeg nas wmaju 1944 roku, e mamy zosta zagazowani. Dlatego te kady znas si uzbroi, na ile si tylko dao. Ja sam miaem n, inni narzdzia, paki. Nie chcielimy i bez walki do komr gazowych. Gdy ogoszono zakaz opuszczania blokw (blockZagada Romw sperre), zabarykadowalimy si. Widocznie SS Zabici wczasie spostrzego, e bylimy zdecydowani stawi opr II wojny wiatowej Populacja Kraj idlatego zrezygnowao zuprzednio planowanej w1939 r. Liczby % akcji Zagady. Wobec oporu Romw SS dobezwzgldne konao selekcji wszystkich zdolnych do pracy, Estonia 1000 1000 100 ktrych potem skierowano do innych obozw. Holandia 500 500 100 Wrezultacie wAuschwitz pozostali prawie wyLitwa 1000 1000 100 cznie starcy, kobiety idzieci, ktrych wnocy Luksemburg 200 200 100 z2 na 3 sierpnia 1944 r. przy rozpaczliwym paotwa 200 200 100 czu, krzykach iwoaniu opomoc zapdzono do Chorwacja 28500 28000 98 komr gazowych, likwidujc tym samym obz Belgia 600 500 83 cygaski. Niemcy 20000 15000 75 Odkopane po wojnie w 1949 r. ksigi tego Polska 50000 35000 70 obozu zawieraj nazwiska 20 982 osb, ktre Austria 11200 6500 58 zginy tu na pewno. Ilu zgino poza t ewiCzechy 13000 6500 50 dencj nie wiadomo. Francja 40000 15000 37,5 Likwidacja Zigeunerlager w AuschwitzWgry 100000 28000 28 -Birkenau staa si symbolem Zagady Sinti Serbia 60000 12000 20 i Romw, o ktrym przez cae dziesiciolecia ZSRR 200000 30000 15 nie pamitano. Jak zaznaczy historyk HenRumunia 300000 36000 12 ry Friedlander Ich mczestwo zostao prawie Wochy 25000 1000 4 niezauwaone. Nie uznano ich za ofiary rasiSowacja 80000 1000 1,25 zmu inie przyznano im prawa do zadouczyRazem 931200 217400 23,3 nienia jako tym, ktrzy przeyli Zagad. Mao
280
tego, dyskryminacja i przeladowanie tzw. Cyganw rodkami administracyjnymi odbywao si wNiemczech po wojnie nadal, cho wagodniejszej formie. Dopiero w2000 r. wbloku 13 na terenie byego KL Auschwitz Iotwarto sta wystaw upamitniajc cygaskie ofiary hitlerowskiego ludobjstwa. ZASTANW SI yy Jakie byy przyczyny dyskryminacji iprzeladowania Sinti iRomw wNiemczech? yy Porwnaj sytuacj ydw iRomw wokresie rzdw nazistowskich wNiemczech. Zasta nw si, jakie byy podobiestwa irnice wtraktowaniu tych dwch grup narodowych? Zczego one wynikay? yy Czy taktyka postpowania Niemcw wobec ydw iRomw bya taka sama? yy Dlaczego Niemcy zdecydowali si na rozwizanie problemu cygaskiego? yy Jak wobliczu zagady swego narodu zachowali si Romowie?
XII. 2. Martyrologia Sowian zniewolenie ieksterminacja

Kolejn liczn grup ludnoci, ktra wczasie wojny pada ofiar niemieckiego ludobjstwa byli Sowianie. Zgodnie zdoktryn nazistowsk stanowili oni rodzaj podludzi (Untermeschen) aponadto zamieszkiwali obszar, ktry wprzyszoci mia by czci niemieckiej przestrzeni yciowej.
Fot. XII. 9 Hunowie karykatury ludzkich twarzy, nocne koszmary, ktre staj si rzeczywistoci, policzek dla wszystkiego co jest dobrem tak pisano oradzieckich jecach wojennych wpropagandowej broszurze dla niemieckich onierzy na froncie wschodnim. Sowianin, jako podczowiek jest tylko prymitywn kopi istoty ludzkiej, ujawniajc cechy ludzkie, ale pod wzgldem moralnoci iumysowoci stojc niej od kadego zwierzcia. informowaa inna broszura.
ZASTANW SI Do kogo adresowana bya ta broszura? Jaki by jej cel? Jakich sw uywaj autorzy broszury do charakterystyki Sowian? Czy podobnego jzyka nazici uywali wstosunku do innych grup ludzi? Co wten sposb chcieli osign?
281
Dlatego przywdcy nazistowscy byli przekonani, e narody sowiaskie winny podzieli los ydw, ale wsposb odmienny. Jakkolwiek cel wydawa si by podobny, tj. ostateczna eksterminacja ludnoci, to jednak doranie ich rol miaa by praca niewolnicza. W1943 r. Himmler wyrazi si nastpujco: Nie obchodzi mnie los Rosjan, Czechw ani innych narodw sowiaskich. Co wtych narodach jest dobrej krwi naszej rasy to sobie zabierzemy, rabujc im, jeli bdzie trzeba, ich dzieci iwychowujc je unas. To czy bdzie si im dobrze wiodo, czy te zgin zgodu interesuje mnie jedynie otyle, oile moemy ich wykorzysta jako niewolnikw. Wrezultacie tej zbrodniczej polityki ok. 10 milionw Sowian stracio ycie. Polacy, Rosjanie, Ukraicy, Biaorusini, Jugosowianie, Czesi byli rozstrzeliwani wegzekucjach, ginli wobozach koncentracyjnych, umierali zwycieczenia ichorb wobozach pracy. Kilka milionw zesanych zostao na przymusowe roboty do Rzeszy. XII. 2.1. Polacy bezwzgldny terror Pierwszymi ofiarami terroru niemieckiego byli Polacy. Hitler planujc wojn zPolsk zaleca swym dowdcom bezwzgldne traktowanie ludnoci podbitych terenw, ktra miaa by poddana eksterminacji. TEKST RDOWY
Okoniecznoci prowadzenia bezwzgldnej polityki wobec Polakw poinformowa swych dowdcw wczasie tajnej odprawy 22 sierpnia 1939 r. wswej grskiej siedzibie wObersalzbergu. Krelc wizj przyszej wojny Hitler owiadczy: Naszym podstawowym obowizkiem jest zniszczenie Polski. Celem jest nie tylko zajcie kraju, ale unicestwienie kadej ywej istoty [...]. Nawet jeli wybuchnie wojna na zachodzie, zniszczenie Polski bdzie miao pierwszestwo [...]. Bdcie bezlitoni! Bdcie brutalni [...] Postpujcie znajwysz surowoci [...] Prawo naley do silniejszego [...]. Ta wojna ma by wojn zagady. Dlatego przygotowaem moje jednostki trupich czaszek zrozkazem zabijania bez litoci ipardonu wszystkich mczyzn, kobiet idzieci polskiego pochodzenia [...].
Wol Hitlera potwierdzi Himmler mwic: Polacy zostan starci zpowierzchni ziemi [...]. Niebywale istotn jest rzecz, by wielki nard niemiecki potraktowa jako swj podstawowy obowizek zagad wszystkich Polakw. Zapowied Hitlera nie pozostaa bez odpowiedzi sub niemieckich przygotowujcych wojn. Jeszcze przed jej wybuchem Suba Bezpieczestwa (Sicherheitsdienst) igestapo opracoway szczegowe plany likwidacji Polakw wrogo nastawionych do niemczyzny. Wspecjalnie przygotowanym druku tzw. Sonderfahndungsbuch Polen podano wykaz alfabetyczny 61 tys. Polakw, przewidzianych do aresztowania. Ju po rozpoczciu dziaa wojennych uzupeniono listy ok. 9 tys. nazwisk dostarczonych przez hitlerowskie organizacje mniejszoci niemieckiej wPolsce. Wwykazach tych znalazy si nazwiska wybitnych polskich dziaaczy politycznych, spoecznych, kulturalnych, uczestnikw powsta lskich, powstania wielkopolskiego, aktywnych dziaaczy spoecznych na Warmii iMazurach. Akcje likwidacji warstw przywdczych narodu polskiego nazwano kryptonimem Tannenberg nawizujc do miejsca zwyciskiej bitwy wojsk niemieckich zczasw pierwszej wojny wiatowej. Wramach tej akcji 4 wrzenia dokonano krwawej masakry polskich obrocw Katowic, mordujc 750 powstacw lskich imodzie harcersk. Wdniach 610 wrzenia niemieckie jednostki wojskowe ipolicyjne wramach akcji oczyszczajcej wymor282
doway okoo 1500 mieszkacw Bydgoszczy, awnastpnych tygodniach dalszych kilkanacie tysicy. cznie wtym czasie zamordowano 10,5 tys. osb spord mieszkacw Bydgoszczy, wobozach iwizieniach zmaro dalszych 12 tys. TEKST RDOWY
Naocznym wiadkiem krwawej niedzieli wBydgoszczy bya pewna Angielka, ktra wten oto sposb opisaa to, co si tam wydarzyo: Pierwszymi ofiarami kampanii staa si grupa harcerzy w wieku do szesnastu lat; Niemcy ustawili ich na rynku pod cian irozstrzelali. Nie podali adnych powodw egzekucji. Ofiarny kapan, ktry udziela dzieciom ostatniego sakramentu, zosta te rozstrzelany. Dosta pi kul. Jeden Polak stwierdzi, e widok tych martwych, lecych na ziemi chopcw by dla niego najkoszmarniejszym obrazem wyciu. Pasmo mordw trwao cay dzie. Rozstrzelano wwczas take 34 najbogatszych kupcw oraz kilka znaczcych osb.
ZASTANW SI yy Jakie grupy osb stay si celem antypolskiej akcji niemieckiej wBydgoszczy? Zastanw si, dlaczego Niemcom zaleao na wymordowaniu harcerzy ikupcw?
Fot. XII. 10 Egzekucja okoo 50 Polakw w Bochni koo Krakowa przeprowadzona 18 grudnia 1939 r.
Likwidacj elementu przywdczego (politykw, urzdnikw, bogatych kupcw, wacicieli ziemskich, ksiy, nauczycieli) powierzono utworzonym na polecenie Himmlera wNiemczech we wrzeniu 1939 r. grupom operacyjnym policji bezpieczestwa (Einsatzgruppen der Sicherheitsspolizei). Wkraczajc do Polski tu za oddziaami Wehrmachtu przystpiy do zwalczania wszystkich wrogich wobec Rzeszy i Niemcw elementw w kraju wroga na zapleczu frontu. Za wroga pastwa uznano kadego kto wjakikolwiek sposb dziaaby przeciwko Niemcom lub wadzy niemieckiej. Poinformowano dowdcw tych jednostek, e przy zwalczaniu ewentualnego ruchu oporu mog stosowa wszelkie formy represji z egzekucjami i aresztowaniami wcznie. Wskazywano, e inteligencja polska jest motorem ruchu oporu czym sugerowano niebezpieczestwo, jakie stwarza ona dla niemieckiego porzdku. Operacja skierowana przeciwko inteligencji rozpocza si 6 listopada 1939 r. aresztowaniem 183 pracownikw naukowych Uniwersytetu Jagielloskiego i Akademii Grniczo-Hut283
niczej w Krakowie. Nadano jej kryptonim Sonderation Krakau (Akcja Specjalna Krakw). Aresztowanie profesorw krakowskich okazao si wstpem przed tzw. akcj A-B (Ausserordentliche Befriedungsaktion nadzwyczajn akcj pacyfikacyjn). W dniu jej rozpoczcia, tj. 30 maja 1940 r., Hans Frank pisa: [...] Wrezultacie (akcji AB) bdzie musiao si rozsta zyciem kilka tysicy Polakw, gwnie ze sfer ideowych przywdcw polskich [...]. Ludzi podejrzanych naley natychmiast likwidowa. Winiw wysanych zGeneralnej Guberni do obozw koncentracyjnych wRzeszy powinno si albo dostarczy nam zpowrotem, abymy mogli obj ich akcj AB, albo zlikwidowa na miejscu. Wcigu dwch miesicy rozstrzelano 3500 osb zaliczonych do tzw. elementu przywdczego. Wrd rozstrzelanych wPalmirach koo Warszawy (Puszcza Kampinoska) znalazo si wielu wybitnych Polakw, m.in. wieloletni marszaek sejmu Maciej Rataj, znany dziaacz socjalistyczny Mieczysaw Niedziakowski, zoty medalista olimpijski Janusz Kusociski. Od tego czasu miejsca takie jak Palmiry, Pawiak, krakowskie wizienie Montelupich, czy lubelski Zamek, gdzie wiziono imordowano ludzi stay si znane wcaym kraju. Ci spord inteligencji polskiej, ktrym udao si unikn mierci wtym czasie, trafiali potem do obozw koncentracyjnych iwizie. Sdy karay mierci za wszelkie, nawet najdrobniejsze wykroczenia. Jakkolwiek Niemcy ze wzgldw taktycznych czasem zmniejszali terror, to wrzeczywistoci kampania wymierzona przeciwko Polakom nigdy nie ustaa. Przybieraa ona tylko rne formy: od pojedynczych aresztowa poprzez apanki uliczne do masowych egzekucji.
Fot. XII. 11 Polacy prowadzeni na miejsce strace w podwarszawskich Palmirach. Midzy grudniem 1939 r. a lipcem 1941 r. Niemcy rozstrzelali w lasach koo miejscowoci Palmiry pod Warszaw 1700 obywateli polskich narodowoci polskiej i ydowskiej przywoonych z warszawskich wizie i aresztw. Wrd zamordowanych znalazo si wielu przedstawicieli polskiej elity politycznej, kulturalnej i spoecznej, ktrych aresztowano wramach tzw. Akcji A-B.
Szczegln rol wsystemie niemieckiej przemocy peniy obozy koncentracyjne, ktre poczwszy od 1940 r. zaczto tworzy take na okupowanych przez Niemcy ziemiach polskich. Ich celem, oprcz zastraszania spoeczestwa polskiego byo rwnie wykorzystanie niewolniczej siy roboczej winiw. W kwietniu 1940 r. utworzono obz koncentracyjny w Owicimiu. Pocztkowo zsyano do niego wycznie Polakw, pierwszy transport 728 polskich winiw politycznych przyby tam 14 czerwca 1940 r. zTarnowa. Zczasem sta si najwikszym miejscem zagady ludnoci ydowskiej z caej Europy. Pomimo utworzenia na ziemiach polskich obozw koncentracyjnych wdalszym cigu wielu Polakw zsyano do obozw wNiemczech iAustrii.
284
Fot. XII. 12 Jednymi zpierwszych ofiar nazistowskiego terroru byli duchowni katoliccy. Wielu znich zostao rozstrzelanych lub zgino wobozach koncentracyjnych. Najbardziej znan postaci jest ojciec Maksymilian (Rajmund Maria Kolbe), ktry jako wizie KL Auschwitz, ratujc innego czowieka, ponis mczesk mier wbunkrze godowym.
ZASTANW SI yy Pomyl, dlaczego Niemcom zaleao tak bardzo na pozbyciu si duchowiestwa katolic kiego? yy Dowiedz si wicej na temat ojca Maksymiliana Kolbego. Kim by przed wojn? Wjakich okolicznociach trafi do Auschwitz? yy W1982 r. papie Jan Pawe II kanonizowa Maksymiliana Mari Kolbego. Zastanw si, jakie znaczenie moe mie jego przykad dla wspczesnego czowieka? Zapoznaj si zbiografi w. Edyty Stein, innej winiarki zAuschwitz. Wrezultacie ludno polska, pozbawiona swych elit politycznych iintelektualnych miaa stanowi jedynie niewolnicz si robocz. Zgodnie zsugestiami Himmlera zawartymi wtajnym memorandum skierowanym do Hitlera wmaju 1940 r. Ludno ta pozostanie do naszej dyspozycji jako pozbawiona przywdcw sia robocza zaspakajajca potrzeby Niemiec wdziedzinie robotnikw sezonowych irobotnikw potrzebnych do realizacji specjalnych projektw. Ofiar takiej wanie polityki pado tysice Polakw zesanych na roboty przymusowe do Rzeszy. Jednak wiele wskazuje na to, e ekonomiczna eksploatacja Polakw miaa mie li tylko charakter dorany. Przypuszczenia te zdaj si potwierdza rozliczne hitlerowskie rozporzdzenia, notatki iwypowiedzi. Najbardziej charakterystyczn jest wypowied Martina Bormana, twrcy programu robt przymusowych, azarazem gwnego inspiratora hitlerowskiej polityki wobec Sowian, ktry sugerowa, e Sowianie maj na nas pracowa. Kiedy [jednak R.S. iP.T.] ju nie bd potrzebni, mog umrze. Zgodnie zt sugesti ekonomiczna eksploatacja Polakw iinnych Sowian miaa charakter wycznie dorany aostatecz285
nym celem niemieckiej polityki na caym okupowanym obszarze miao by zniewolenie awkonsekwencji eksterminacja. Wdalszej perspektywie zgodnie znowym Oglnym Planem Wschd (Generalplan Ost), tereny te zamierzano przeksztaci wkoloni niemieck, natomiast mieszkajc tam ludno sowiask deportowa na Wschd, oczywicie pod warunkiem wczeniejszego zwycistwa wwojnie ze Zwizkiem Radzieckim.
Fot. XII. 13 12 listopada 1942 r. Himmler wyda rozkaz o utworzeniu na Zamojszczynie obszaru kolonizacyjnego dla Niemcw. Akcj wysiedlecz objto okoo 150 tys. Polakw, wtym ponad 30 tys. dzieci. Zdecydowana wikszo znich zgina wobozach zagady m.in. w Auschwitz. Okoo 5000 dzieci polskich z Zamojszczyzny wywieziono do Niemiec w celu ich germanizacji. Zdjcie przedstawia grup dzieci po selekcji, a przed badaniem krwi. Zostay one wybrane spord innych wcelu germanizacji.
ZASTANW SI yy Dlaczego Niemcy zdecydowali si na germanizowanie dzieci polskich? Czy podobny proceder byby moliwy wprzypadku dzieci ydowskich? Polacy mieli by deportowani poza granice niemieckiej strefy yciowej, lecz kt mgby zagwarantowa, e owe przesiedlenia nie byyby jak twierdzi Czesaw Madajczyk niczym innym, jak tylko kolejnym niemieckim wybiegiem, by po rozprawieniu si zydami, mc zkolei potajemnie zgadzi Polakw. Dlatego niektrzy historycy s zdania, e wprzypadku przeduajcej si wojny, azwaszcza zwycistwa nad Zwizkiem Radzieckim take iludno polska ulegaby eksterminacji. Jako jeden zargumentw przemawiajcych za t tez przytacza si fakt rozbudowy piecw krematoryjnych wAuschwitz, ktra przypadaa na okres, kiedy masowe mordowanie ydw dobiegao ju koca. ZASTANW SI yy Jaki by cel polityki niemieckiej wobec ludnoci polskiej? yy Co Niemcy chcieli osign stosujc bezwzgldny terror wobec ludnoci cywilnej? yy Porwnaj sytuacj Polakw iydw pod okupacj niemieck? XII. 2.2. Radzieccy jecy wojenni Bezporedni konsekwencj polityki nazistowskiej wobec Sowian, by sposb wjaki Niemcy traktowali radzieckich jecw wojennych. Wlatach 19411945 do niewoli niemieckiej dostao si cznie prawie 5,7 mln onierzy Armii Czerwonej, spord ktrych okoo 3,5 mln stracio ycie. Szczeglnie bezwzgldny stosunek Niemcw do jecw radzieckich wynika take zprzyczyn po286
litycznych, bowiem to wanie sowieccy onierze powszechnie utosamiani byli zbolszewizmem. Niektrzy historycy twierdz nawet, i ludobjstwo to wpewnej mierze uatwi fakt, e ZSRR nie podpisa konwencji genewskiej ojecach wojennych. Okolicznoci powysze powodoway, i traktowani oni byli najgorzej ze wszystkich onierzy armii walczcych przeciwko Niemcom (egzekucje na miejscu, brutalne obchodzenie si, godowe racje ywnoci). Wpocztkowym okresie wojny radziecko-niemieckiej wpolityce Niemiec wobec ludnoci rosyjskiej dominoway tendencje eksterminacyjne. Pniej jecw radzieckich zaczto coraz czciej wykorzystywa do pracy, zatrudniajc ich wrolnictwie iprzemyle. Poprzez obozy przejciowe trafiali do obozw staych, skd kierowani byli do obozw koncentracyjnych, gdzie zazwyczaj umierali zwyciczenia ichorb. TEKST RDOWY
Fragment wspomnie byego jeca obozu Lamsdorf (ambinowice), Swiatosawa Nikoajewicza Korsuskiego, ktry tak oto opisuje transport jecw radzieckich: Jecw konwojoway jednostki SS, ktre odpowiaday wrwnym stopniu za dostarczenie nas na miejsce przeznaczenia ywych lub martwych. [...] Podczas marszu widziaem stosy trupw. Zpewnoci powstaway one po przejciu naszych poprzednikw. Zreszt my te bdziemy dla kogo poprzednikami. We wszystkich obozach trupy uoone byy wjednakowy sposb: wszecian obokach dwch metrw. Przeraajca standaryzacja [...]. Martwe ciaa towarzyszyy nam przez cay czas: wdrodze, wobozach przejciowych, przy zaadunku do pocigu. By to widok na ktry bylimy obowizkowo skazani. Jecw zabijao wszystko: deszcze inieustanna wilgo pocieli, zimno, obrzydliwe iniedostateczne jedzenie, czste godwki, tj. cakowity brak jedzenia. [...] Na jecach wyadowywali swoj zo take konwojenci, ktrzy nas bili, wymiewali, dopuszczali si wszelakiej, wyrafinowanej przemocy.
ZASTANW SI yy Opisz sposb traktowania przez Niemcw radzieckich jecw wojennych. Dowiedz si, jaka bya sytuacja innych onierzy alianckich, ktrzy trafili do niewoli niemieckiej. yy Co konwencja genewska mwi na temat obchodzenia si zjecami wojennymi? Wmarcu 1941 r. Himmler poleci wybudowa wBrzezince obz dla 100 tys. jecw radzieckich, ktrzy zgodnie zplanami SS tam wanie mieli by likwidowani. WAuschwitz jecy radzieccy stali si pierwszymi ofiarami morderczych eksperymentw zuyciem gazw sucych do zabijania ludzi. Wielu znich, chcc unikn mierci, decydowao si na wspprac zNiemcami. Zazwyczaj wstpowali do stray obozowej, gdzie niektrzy znich wyrniali si szczeglnym okruciestwem. Dowdztwo niemieckie zdecydowao si take na stworzenie zoonych zjecw radzieckich pomocniczych oddziaw wojskowych, z ktrych powstaa Rosyjska Armia Wyzwolecza pod dowdztwem gen. Andrieja Wasowa. Pomimo tych postaw wielu jecw radzieckich wczyo si czynnie wdziaalno ruchu oporu, czego najlepszym przykadem jest posta Aleksandra Peczerskiego, ktry kierowa powstaniem wSobiborze.
287
Fot. XII. 14 Winiowie radzieccy wobozie jenieckim wBigoraju koo Lublina. Warunki panujce winnym obozie dla jecw radzieckich, wChemnie koo Lublina, tak opisywa Polak, mieszkaniec przyobozowej wioski: Wobozie znajdowao si pierwotnie okoo 150000 jecw. Warunki straszne. Gleb tego obozu stanowi margiel po deszczach tworzy si gste boto, wktrym jecy pi bez garstki somy. Odywianie nad wyraz ndzne. Jecy po prostu mr z godu, tote jedz traw, som, odpadki ze mietnika. Czerwonka szerzy si zastraszajco. Jecy s czarni od brudu, zjadani formalnie przez wszy. Brak zupeny jakiejkolwiek opieki lekarskiej. Obchodzenie si zjecami barbarzyskie. [...] Umiera 400-500 ludzi dziennie. Codziennie spdzaj pod pozorem odwszenia okoo 500 jecw do specjalnego baraku itruj ich tam gazem. Zwoki wywoone s do lasu na wozach cignionych przez saniajcych si winiw.
ZASTANW SI yy Opisz warunki, jakie panoway wobozie jenieckim wChemnie koo Lublina. Czy sytuacja jecw radzieckich wobozach jenieckich rnia si od sytuacji ydw wobozach koncentracyjnych?
XII. 3. wiadkowie Jehowy niezomni wobec represji

Na zakoczenie warto jeszcze wspomnie ostosunkowo nielicznej, ale bardzo charakterystycznej grupie ofiar reimu hitlerowskiego, ktr stanowili wiadkowie Jehowy. Wnazistowskiej wizji idealnego spoeczestwa niemieckiego take idla nich nie byo miejsca. Podobnie jak tysice innych odmiennych zostali uznani za element aspoeczny itym samym wyjty spod prawa. Przeladowania wiadkw Jehowy rozpoczy si wkwietniu 1933 r., kiedy to oficjalnie zdelegalizowane zostao Stowarzyszenie Badaczy Pisma witego ajego czonkom zakazano wszelkiej agitacji ipropagandy, chocia pocztkowo otwarcie nie sprzeciwiali si wadzy. Dalsze restrykcje wobec tej grupy ludnoci
288
spowodowane zostay odmow penienia przez nich suby wojskowej imanifestowania nazistowskiego pozdrowienia Heil Hitler, czego zabraniaa im religia. Dodatkowo w1936 r. midzynarodowy zjazd wiadkw potpi reim nazistowski. Wrezultacie w1936 r. wadze niemieckie poleciy osadzi w areszcie prewencyjnym na dwa miesice wszystkich dawnych przywdcw Stowarzyszenia. Rok pniej wydano kolejne zarzdzenie, ktre gosio, i Kady, kto wjakikolwiek sposb popiera cele nielegalnej organizacji IBV [skrt od Internationaler Bibelforscher Vereinigung Midzynarodowe Stowarzyszenie Badaczy Pisma witego] lub przyczynia si do utrzymania cznoci midzy jej czonkami, ma by prewencyjnie aresztowany inatychmiast postawiony przed sdem, ktry wyda nakaz uwizienia. Wraz zwybuchem wojny prawo to sukcesywnie rozszerzano na kraje okupowane. Wtedy te doszo do kolejnych fal aresztowa (ostatnia miaa miejsce w1944 r.). Opornych, ktrzy nie chcieli wyrzec si swoich przekona zsyano do obozw koncentracyjnych, gdzie oznaczeni zostali fioletowym trjktem. Pocztkowo, w obawie przed prowadzon przez wiadkw agitacj, starano si ich odseparowa od reszty winiw. Kiedy to jednak nie skutkowao, aby zama ich upr, rozproszono wiadkw po caym obozie. Oblicza si, i wokresie nazistowskim mier ponioso wwizieniach iobozach kilka tysicy badaczy Pisma witego, aokoo 500 dzieci zostao oficjalnie odebranych rodzicom isi umieszczonych whitlerowskich poprawczakach, bd te oddanych pod opiek rodzicom zastpczym. Jakkolwiek grupa wiadkw Jehowy, wrd milionw ofiar nazistowskiego terroru, stanowia zaledwie uamek procenta, to wyrniaa si wsposb szczeglny swoj postaw. Im bardziej byli uciskani, tym mocniej zwierali szeregi.... Dlatego ich przeycia stanowi mog dzisiaj jak zauwaya historyk, Christine King cenny materia dla kadego, kto prowadzi badania nad przetrwaniem wwarunkach ekstremalnych. ZASTANW SI yy Dlaczego wiadkowie Jehowy naraeni zostali na represje? Jaka bya polityka nazistw wzgldem nich? Czy wiadkowie Jehowy ugili si pod presj nazistw? Czego moemy si od nich dzisiaj nauczy? Co warto przeczyta yy Jerzy W. Borejsza, mieszne sto milionw Sowian, Warszawa 2006 yy Jerzy Dbski, Joanna Telewicz-Kwiatkowska, Przeladowania imasowa zagada Romw podczas II wojny wiatowej wwietle relacji iwspomnie, Warszawa 2008 yy Erich Hackl, Poegnanie zSydoni, Owicim 2000 yy Gosy Pamici 7. Romowie wKL Auschwitz, Owicim 2011 yy Los Cyganw wKL Auschwitz-Birkenau, Owicim 1994 yy Kamila Uzarczyk, Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykadzie lska wlatach 19241944, Toru 2002 yy Marcin Zaremba Bielawski, Higienici. Z dziejw eugeniki, Woowiec 2011 yy Tom Matzek, Zamek mierci Hartheim. Eutanazja w III Rzeszy, Warszawa 2004 yy Tadeusz Nasierowski, Zagada osb z zaburzeniami psychicznymi w okupowanej Polsce. Pocztek ludobjstwa, Warszawa 2008
289
Cz IV Pami o zamordowanym narodzie niepami
291
Pami o zamordowanym narodzie niepami
Rozdzia XIII. Nastpstwa Holokaustu

Chocia przeladowania ydw imasowe zbrodnie ustay wraz zzakoczeniem II wojny wiatowej, to jednak ich skutki trwaj nadal. Do tej pory nie zdoano ukara wszystkich zbrodniarzy hitlerowskich oraz ich pomocnikw. Zupywem czasu szanse na postawienie przed sdem ludzi odpowiedzialnych za Zagad s coraz mniejsze. Wci aktualn pozostaje sprawa zadouczynienia materialnego imoralnego osobom pokrzywdzonym przez Trzeci Rzesz, ktr nie bez problemw prbuje si zaatwi na drodze wypaty symbolicznych odszkodowa i rekompensat. Nie uregulowano take wszystkich spraw majtkowych po zamordowanych ydach. Wwielu krajach, wtym take wPolsce, proces restytucji mienia ydowskiego napotyka na liczne trudnoci. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest wiele. Maj one charakter spoeczny, kulturowy, a przede wszystkim polityczny. Decydujc rol odegraa tu zimna wojna, ktra nie pozwalaa na ujawnienie caej prawdy oZagadzie. Co wicej sprzyjaa instrumentalnemu traktowaniu Holokaustu inierzadko wykorzystywaniu go do celw politycznych. Sytuacja taka utrzymywaa si do lat osiemdziesitych, kiedy to zagada ydw stopniowo zacza przenika do wiadomoci spoeczestw Europy iwiata. Nastpnie jak zauway brytyjski historyk David Cesarani zzadziwiajc szybkoci, Holokaust sta si centralnym zagadnieniem oglnowiatowej kultury oraz uniwersaln metafor za. Majc zatem wiadomo tych tendencji istotne jest poznanie caej prawdy oZagadzie nie tylko ojej przyczynach, przebiegu, ale take konsekwencjach dla wspczesnego wiata iczowieka.
Fot. XIII. 1 W1953 r. parlament Izraela (Kneset) podj uchwa ozachowaniu pamici oHolokaucie ibohaterstwie tych, ktrzy ratowali ydw wlatach wojny. Powoano Instytut Pamici Narodowej Yad Vashem wJerozolimie, ktry jednoczenie jest pomnikiem oraz placwk naukowo-badawcz iedukacyjn. Sala pamici, wktrej ponie wieczny ogie, jest wanym elementem ksztatujcym tosamo wspczesnych Izraelczykw iwszystkich odwiedzajcych to miejsce. Ten wyjtkowy pomnik powicony jest 6 milionom ydw ofiarom Holokaustu, oraz tym, ktrzy ich ratowali. 292
ZAPAMITAJ
ODSZKODOWANIA IREKOMPENSATY Wczasie drugiej wojny wiatowej wiele niemieckich firm (m.in. Siemens, BMW, Volksvagen, Ford, Opel) korzystao z niewolniczej pracy ydw i robotnikw przymusowych rnych narodowoci. Podobnie wiele bankw oraz towarzystw ubezpieczeniowych niemieckich oraz szwajcarskich (m.in. Deutsche Bank, Zurich Financial Services Group, Alliance, Generali, Winterthur) odnosio korzyci ztransferowania iprzechowywania kapitaw, pochodzcych czsto zzagrabionej ydom wasnoci: skonfiskowanych majtkw, lokat bankowych, polis ubezpieczeniowych, papierw wartociowych, domw, sklepw, dzie sztuki, zota. Przez lata problem ten starano si rozwiza na drodze odszkodowa. Pierwsz prb finansowego zadouczynienia ofiarom Holokaustu byo podpisanie w1952 r. tzw. porozumienia luksemburskiego, wktrym rzd niemiecki zobowiza si do przekazania Izraelowi 867 milionw dolarw jako odszkodowania za materialne szkody poniesione zrk nazistw. Kolejne porozumienia zawarto dopiero wkocu lat dziewidziesitych, kiedy to ponownie rozgorzaa gorca dyskusja na ten temat. W1999 r., pod siln presj opinii wiatowej, banki szwajcarskie zgodziy si wypaci 1,25 miliarda dolarw pozostaym jeszcze przy yciu 80 tys. ofiar Holokaustu, jako rekompensat za niezwrcone depozyty bankowe. Take w tym czasie zawarto porozumienie z niemieckimi przedsibiorstwami odnonie czciowych odszkodowa dla byych robotnikw przymusowych pracujcych wTrzeciej Rzeszy, w tym Polakw. W dalszym cigu jednak nierozwizana pozostaje kwestia restytucji mienia ydowskiego wwielu krajach Europy, gwnie Wschodniej. Rozwaajc ten problem naley jednak mie wiadomo, i adne odszkodowania finansowe nie mog zrekompensowa ocalaym zHolokaustu cierpie, jakich doznali wczasie wojny.
XIII. 1. Bezporednie nastpstwa Holokaustu

XIII. 1.1. Straty demograficzne Nie sposb dzi ustali dokadnej liczby ydw zamordowanych wczasie Holokaustu. Problemy sprawiaj migracje ludnoci, powojenne zmiany granic, jak rwnie brak odpowiednich dokumentw, bowiem te ktre si zachoway daj moliwo do sprzecznych interpretacji. Niemcy Holokaust dokumentowali z rn dokadnoci; niektre jego fragmenty relacjonowano bardzo skrupulatnie inne natomiast niedokadnie lub niezupenie. Co wicej, wkocowej fazie realizacji ostatecznego rozwizania, wcelu ukrycia zbrodni, wszelkie jej wiadectwa starano si zniszczy. Zaraz po wojnie szacowano, i Holokaust pochon ok. 6 mln ofiar, spord ktrych 4 mln zgino wobozach apozostae 2 mln winnych miejscach, gwnie wgettach imasowych egzekucjach na Wschodzie. Wielkoci te zostay podane przez Midzynarodowy Trybuna Wojskowy wNorymberdze. Oparto je na statystykach niemieckich. Podejmowane po wojnie prby weryfikacji tych szacunkw wzasadzie potwierdziy wczeniejsze ustalenia. Obecnie przyjmuje si, i wwyniku Holokaustu mier ponioso od 5,1 mln (Raul Hilberg) do 5,8 mln ydw (Jacob Robinson), co stanowio ok. dwch trzecich ydw europejskich ijednej trzeciej ludnoci ydowskiej wiata.
293
Straty ludnoci ydowskiej wposzczeglnych krajach wwyniku Holokaustu Ofiary Kraj Litwa Protektorat Czech iMoraw Polska Grecja Sowacja Jugosawia otwa Holandia Wgry Biaoru Belgia Ukraina Niemcy Liczby bezwzgldne 220000 80000 2900000 65000 71000 60000 70000 106000 450000 245000 25000 900000 130000 % 94 89 88 80 80 80 77 76 70 65 60 60 55 Norwegia Luksemburg Austria Estonia Rumunia Francja Wochy Bugaria Rosja Finlandia Dania Razem Kraj Ofiary Liczby bezwzgldne 870 1950 50000 1500 270000 90000 7500 11400 107000 7 60 5862287 % 55 50 36 35 33 26 20 14 11 2,8 1,3 ok. 62
ZASTANW SI yy Przyjrzyj si danym zamieszczonym wtabeli. Czym moesz wytumaczy tak du rozpi to liczbow strat ydw wposzczeglnych krajach? XIII. 1.2. Procesy zbrodniarzy wojennych Ogrom zbrodni, jakiej dopucili si wczasie wojny Niemcy sprawi, i opinia publiczna wolnego wiata domagaa si jak najszybszego ukarania wszystkich winnych. Jeszcze wczasie wojny rzdy pastw walczcych zNiemcami zapowiedziay postawienie przed sdem ludzi odpowiedzialnych za zbrodnie dokonane na ziemiach okupowanych. 13 stycznia 1942 r. pod wpywem alarmujcych raportw na temat zagady ydw, przedstawiciele 9 pastw alianckich wydali pisemn deklaracj, wktrej ostrzegali Niemcy przed grocymi konsekwencjami wprzypadku kontynuowania zbrodniczej polityki. Jednoczenie utworzono specjalne instytucje, ktrych celem byo zbieranie materiaw na temat zbrodni nazistowskich. Do koca wojny udao si opracowa podstaw prawn, na ktrej zamierzano wprzyszoci oprze oskarenie. Zgodnie zni wyrniono cztery rodzaje zbrodni: 1. udzia wspisku przeciwko pokojowi, 2. zbrodnie przeciwko pokojowi (przygotowanie iwywoanie wojny), 3. zbrodnie wojenne (amanie podpisanych przez Niemcy traktatw ikonwencji wojennych) i4. zbrodnie przeciwko ludzkoci (morderstwa, wykorzystywanie pracy niewolniczej, grabie mienia, przeladowania z powodw rasowych i politycznych). Nieprzypadkowo na miejsce procesu gwnych zbrodniarzy hitlerowskich wybrano Norymberg, miasto w ktrym w 1935 r. nazici ogosili synne ustawy. Przygotowaniem jego zaj si Midzynarodowy Trybuna Wojskowy, ktry przedstawi zarzuty przeciwko dwudziestu dwm niemieckim przywdcom politycznym, wojskowym igospodarczym.
294
Fot. XIII. 2 Na awie oskaronych wprocesie norymberskim znaleli si m.in. Rudolf Hess, Hermann Gring, Hans Frank, Wilhelm Keitel, Alfred Rosenberg, Joahim von Ribbentrop, Julius Streicher (Hitler, Goebbels, Himmler ikilku innych popenio wczeniej samobjstwo). Proces trwajcy od 18 padziernika 1945 r. do 1 padziernika 1946 r. wyda 19 wyrokw skazujcych (wtym 12 wyrokw mierci).
ZASTANW SI yy Przemyl problem winy ikary za zbrodnie wojenne, azwaszcza Holokaust. Czy krg win nych mona ograniczy do grona osb sprawujcych najwysze stanowiska wpastwie? yy Jak rozumiesz pojcie odpowiedzialnoci wkontekcie Holokaustu? Czy ty rwnie mo esz si czu za niego odpowiedzialny? Wlatach nastpnych wNorymberdze odbyo si jeszcze 12 procesw, przedmiotem ktrych byy sprawy przeciwko czonkom Einsatzgruppen i osobom przeprowadzajcym eksperymenty medyczne na winiach. Procesy te zakoczyy si w1949 r. skazaniem cznie 177 zbrodniarzy hitlerowskich, wtym 25 na kar mierci, 20 na doywocie, 97 na kar wieloletniego wizienia, 35 uniewinniono. Wtym miejscu warto doda, i sdy alianckie wyday wsumie 806 wyrokw mierci, spord ktrych wykonano niewiele wicej ni poow, poniewa wznacznej liczbie przypadkw skorzystano zprawa aski. Chocia wpraktyce ydzi nie byli bezporednio zaangaowani wte procesy, to jednak wich kocowych werdyktach, jak rwnie windywidualnych orzeczeniach odnoszcych si do poszczeglnych oskaronych, zarzut odokonanie zbrodni przeciwko nim odgrywa
295
istotn rol. Analiza wielu dokumentw oraz relacji wiadkw, ktre zgromadzono dla potrzeb procesu, wykazaa centralne miejsce kwestii ydowskiej zarwno wideologii, jak ipolityce nazistowskiej. Nie ulega take wtpliwoci, i Holokaust wywar istotny wpyw na sposb pojmowania terminu ludobjstwa oraz aktualny stosunek ludzi do tej zbrodni.
Fot. XIII. 3 Ogromn rol w odkryciu prawdy o Holokaucie odegra proces Adolfa Eichmanna, ktry toczy si w Jerozolimie w latach 19611962. Oskarony by wysokim urzdnikiem pastwowym odpowiedzialnym za sprawne funkcjonowanie machiny zagady. Jego proces sta si okazj do oglnego podsumowania przeladowa i morderstw dokonanych na ydach europejskich. Proces Eichmanna relacjonowany by przez rozgonie radiowe, telewizyjne, gazety z caego wiata. Po raz pierwszy, ofiary i wiadkowie Holokaustu opowiadali publicznie o swoich dowiadczeniach. Niektrzy z nich w trakcie zezna tracili przytomno. Jedn z korespondentek amerykaskich tego procesu bya Hanah Arendt, ktra pniej napisaa gon ksik o Zagadzie i procesie pt: Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalnoci za.
ZASTANW SI Dlaczego jerozolimski proces Adolfa Eichmanna spotka si z tak duym zainteresowaniem opinii publicznej na wiecie? Koczc ten wtek warto wspomnie, i procesy zbrodniarzy hitlerowskich oraz ich kolaborantw odbyway si take winnych krajach, m.in. Francji, Austrii, Woszech, Holandii, Czechosowacji, Polsce. Najbardziej znane procesy to: Josepha Darmonda, twrcy francuskiej policji, odpowiedzialnego za deportacj tysicy francuskich ydw (1945); Amona Goetha, komendanta obozu wPaszowie (1946); ks. Josefa Tiso, prezydenta Sowacji, ktry zgodzi si na deportacj sowackich ydw (1947); Jrgena Stroopa, odpowiedzialnego za krwawe stumienie powstania wgetcie warszawskim (1947) czy Adolfa Eichmana, jednego zgwnych twrcw iwykonawcw programu zagady ydw (19611962). Procesy zbrodniarzy wojennych toczyy si take w latach nastpnych. Wsumie do dnia dzisiejszego stracono ich co najmniej 5 tys., 10 tys. trafio do wizienia, ico najmniej tyle samo unikno procesu. Poniewa zbrodnie przeciwko ludzkoci nie ulegaj przedawnieniu, wiele znich prowadzonych jest nadal. Tocz si one, co warto podkreli, obok procesw dotyczcych zbrodni popenionych wczasach wspczesnych, gwnie na terenie byej Jugosawii. ZASTANW SI yy Pomyl, jakie znaczenie miay wtedy imaj dzi procesy zbrodniarzy wojennych? Czy ska zanie na mier winnych popenienia zbrodni wystarczy aby zadouczyni ofiarom?
296
XIII. 2. Ocaleni zHolokaustu sytuacja ydw wEuropie

Wchwili zakoczenia wojny, wznajdujcych si na terenie Niemiec obozach koncentracyjnych iobozach pracy przebywao niespena 200 tys. ydw. Wodrnieniu od innych oswobodzonych, wikszo znich nie miaa dokd wraca. Rodzina, przyjaciele zostali zamordowani adomy zajte przez nowych wacicieli, ktrzy obawiali si powracajcych, i zechc im je odebra. Sytuacja ta sprawia, i wikszo oswobodzonych ydw zdecydowaa si pozosta wobozach przejciowych wNiemczech anastpnie emigrowa do innych krajw. Dotyczyo to zwaszcza osb pochodzcych zEuropy Wschodniej, gdzie zaraz po wojnie doszo do wzrostu nastrojw antyydowskich. Wkrajach tych dowiadczenia wojny iHolokaustu nie tylko nie wykorzeniy antysemityzmu, ale nawet wniektrych przypadkach sprawiy, i przybra on tam grone formy. Ody stereotyp ydokomuny, wzmocniony poparciem udzielonym przez cz ludnoci ydowskiej dla nowego ustroju politycznego. TEKST RDOWY
Fragment wspomnie Victora Breitburga, ocalaego zgetta dzkiego, ktry po wojnie wyemigrowa do Wielkiej Brytanii Przyjechaem do Krakowa okoo poudnia. Na stacji byo peno powracajcych. Wikszo znich bya ydami. Wszyscy byli zainteresowani rozkadem jazdy pocigw. Zobaczyem mczyzn, ktry mia na sobie obozowy pasiak. Dwaj Polacy zaczli go wypytywa. Hej ydzie, dokd jedziesz? Dlaczego nie jedziesz do Palestyny? Nie chcemy ci tutaj. Odebrao mi mow. Zobaczyem, jak zy zaczy pyn po twarzy mczyzny. Nikt nie stan wjego obronie. Byem przeraony iwcieky. Jak oni mieli? Tak, jestem ydem, ale rwnoczenie jestem Polakiem. Jak oni mieli? Czuem spojrzenie wielu ludzi na sobie. Ich nienawi zderzaa si zmoj nienawici. Poczuem jak krzycz: Nie pomagalicie nam; odwrcilicie si od nas; jestecie gorsi od Niemcw. Patrzyem na was wgetcie przez kolczaste druty iwidziaem wasze sklepy pene misa, owocw, nabiau iinnych dbr, podczas gdy my godowalimy. Moglicie nam pomc, ale nie pomoglicie. Mj ojciec walczy oniepodlego Polski podczas pierwszej wojny wiatowej iby ranny. Zosta odznaczony za mstwo. Zmar wgetcie wwieku 41 lat, zamany czowiek, zpowodu ran, ktre odnis, przedzierajc si zAndersem do Rumunii. Wrci tylko po to, eby by ze swoj rodzin iumrze wgetcie. Kocha Polsk tak jak ja. Nie potrzebuj was. Mog wybiera. Wracam do Terezina. Stamtd pojad do Palestyny albo do Anglii. Przysigam, nigdy nie wrc do Polski.
ZASTANW SI yy Dlaczego zaraz po wojnie wniektrych krgach spoeczestwa polskiego zapanowaa tak wielka znieczulica na cierpienia ydw? yy Zczego wynika rozgoryczenie igniew Victora Breitburga, ktre zostay opisane wtekcie? Jakie uczucia towarzysz ci podczas czytania tego wspomnienia? XIII. 2.1. ydzi wPolsce po wojnie tragiczne powroty Udzia osb pochodzenia ydowskiego waparacie represji, gwnie wyszego szczebla sta si jednym z bodcw do rozbudzenia nastrojw antysemickich w Polsce. Napita atmosfera wojny domowej rodzia czynne wystpienia przeciwko ydom, ktrzy stali si teraz celem atakw na297
rodowego podziemia zbrojnego. Jakkolwiek w wikszoci przypadkw wrd motyww morderstw naley doszukiwa si pobudek politycznych (atakowano bowiem osoby podejrzewane owspudzia zkomunistycznym aparatem wadzy), to jednak s podstawy do tego by sdzi, e byy take iinne ich powody, np. obawiano si, i powracajcy ydzi bd prbowali odzyskiwa dawne mienie bd te mci si na tych, ktrzy wydawali ich Niemcom. Powszechno stereotypu ydokomuny, wiadkowanie Holokaustowi oraz wzmocniony wczasie wojny propagand niemieck antysemityzm powodoway, e ycie czsto tracili take ydzi w ogle niezwizani zadn organizacj polityczn. TEKST RDOWY
Fragment wspomnie Marii Kann dotyczcych kondycji moralnej spoeczestwa polskiego, ktre wiadkowao zbrodni Holokaustu. Likwidacja getta wyrzdzia krzywd nie tylko mordowanym, ale icaemu wiatu, anam, bdcym najbliej, wiksz ni komukolwiek innemu. Na oczach wiata, wnaszych oczach, woczach naszej modziey mordowano nard. Pomimo caego oburzenia oswajamy si zmyl, e mona mordowa, mona budowa krematoria dla ywych ludzi. W umysach dziecicych zaczyna kiekowa pojcie, e s rne rodzaje narodw: panw, pachokw iwreszcie psw, ktre wolno zabija bezkarnie. Ito jest najstraszliwszy posiew krwawego fhrera ijego zwycistwo. Minie Hitler jak zy sen, [...] wiat przestanie by rzeni. Wrci ad ispokj. Awwiele lat potem dziecko spyta: Czy zabito czowieka, czy yda, Mamo? Tego lka si serce polskich matek.
ZASTANW SI yy Jaki wpyw, zdaniem autorki, na spoeczestwo polskie wywaro wiadkowanie likwidacji getta warszawskiego? yy Czy mogo to mie znaczenie dla postawy Polakw wobec ydw zaraz po wojnie? ZAPAMITAJ
YDZI WAPARACIE BEZPIECZESTWA Udzia ydw wpowojennym aparacie bezpieczestwa wPolsce budzi od dawna kontrowersje iemocje stron uczestniczcych wdyskusji na ten temat. Rzeczywicie cz ydw ocalaych zHolokaustu czynnie popara ustrj komunistyczny wpowojennej Polsce. Jednak nie jest jasne, do jakiego stopnia spoeczno ydowska aprobowaa ustrj komunistyczny. Sdzi jednak mona, e wikszo nie odnosia si zentuzjazmem do przedwojennej Polski, aZSRR uwaaa za wyzwoliciela. Ta cz ydw, ktra przeya wojn na terenach ZSRR bya przekonana, e zachowaa ycie wanie dziki temu, i znalaza si poza zasigiem okupacji hitlerowskiej. Nie podzielali oni zatem nienawici duej czci polskiego spoeczestwa do tego kraju. Innym powodem sympatii dla nowego systemu wadzy by strach przed polsk prawic, zktr kojarzono mniej lub bardziej uzasadnione obawy przed antysemityzmem. Podziemie polskie nader czsto utosamiao ydw zwadz komunistyczn, traktujc ich jak wrogw. Partyzanckie akcje zbrojne czsto niosy dla ydw fizyczne zagroenie. Wikszo legalnej opozycji nie chciaa widzie wugrupowaniach iorganizacjach ydowskich partnerw inie szukaa znimi kontaktu. Tymczasem propaganda nowej wadzy wolna bya od
298
antysemickich akcentw. Ideologia nowego ustroju dawaa ydom obietnic bezpieczestwa spoecznego, uwalniaa od lku przed dyskryminacj. Po raz pierwszy w historii ydzi dopuszczeni zostali do pracy wurzdach pastwowych. Dla ydowskich organizacji, stowarzysze ipartii politycznych poparcie nowego systemu lub choby brak jego krytyki oznaczao moliwo legalizacji. Mimo to poparcie udzielone przez ludno ydowsk dla nowego systemu wadzy jest wyolbrzymiane. Wedug notatki sporzdzonej 25 listopada 1945 r. przez Bolesawa Bieruta na podstawie informacji ministra Radkiewicza, ydzi stanowili 1,7% ogu pracownikw Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego (438 na 25,6 tys. osb) oraz piastowali okoo 13% stanowisk kierowniczych (67 na 500 osb). Dane te w nastpujcy sposb skomentowaa Krystyna Kersten historyk zajmujca si stosunkami polsko-ydowskimi wokresie powojennym: Mona powiedzie, e wstosunku do liczby ydw wPolsce, niesigajcej wtym czasie, przed masow repatriacj zZSRR liczby stu tysicy, byli oni nadreprezentowani, trzeba si natomiast rozsta zmitem goszcym, e UB to ydzi. Chyba, e chce si wierzy, i ydzi, nawet wniewielkim procencie, wywieraj przemony wpyw na funkcjonowanie danej instytucji, wtym wypadku UB.
ZASTANW SI yy Dlaczego cz ydw poparo nowy ustrj Polski? Wjaki sposb poparcie to przyjte zo stao przez wikszo Polakw? yy Czy uzasadnione jest twierdzenie, e ydzi wywierali przemony wpyw na wadz wpo wojennej Polsce? TEKST RDOWY
Opogromie wParczewie, 5 lutego 1946 r. Zkroniki oddziau Wolno iNiezawiso (WIN) obwodu wodawskiego, spisanej przez jego dowdc, elaznego. Jastrzb [...] ija proponowalimy Orlisowi uderzenie na miasto Parczew irozgromienie zamieszkaych tam ydw wiloci okoo 500* osb, ktrzy zapali wswoje rce cakowity handel nie dajc ycia innym drobnym kupcom ihandlarzom polskim. [...] Przy okazji tej mona si byo dobrze podreperowa na ydowskich sklepach, aprzewanie na obuwiu, ktre nam byo bardzo potrzebne, gdy stalimy pod tym wzgldem le. Orlisowi byo wsmak co zawojowa, lecz na tak wan akcj musiaby sam i ijako komendant prowadzi j. Przy tem mgby gdzie atwo kul oberwa, bo jakby to nie byo, Parczew by miastem do duym, aydkowie tez posiadali bro, ito prawie kady. [...] Plan akcji by nastpujcy: grupa Dbka zokoo 10 ludmi miaa opanowa most na drodze do rynku wkierunku stacji. Koo tego mostu staa zwykle warta zoona zydowskich ormowcw, ktrzy pilnowali kompleks[u] budynkw zamieszkaych przez ydw [...]. Dbkowi udao si piknie podej ibez strzau rozbroi wart koo mostu, zoon zdwch ydkw zautomatami ipistoletami. Jednym znich by sierant zUB nazwany popularnie Bocian, abyo to do pode ydzisko wstosunku obejcia zPolakami. Idc dalej wkierunku posterunku zapa itrzeciego ydka zbroni [...]. Idc ze spdzielni Spoem rekwiruje dwa samochody ciarowe, na ktre aduje towar ze sklepw ydowskich aparom chopakom poleca uda si do mieszka waniejszych asw ydowskich, aby ich poj. Grupa ta wjednym budynku otrzymuje ogie zpepeszy, lecz wdziera si mimo tego do budynku, ale ydkowie rzucaj bro ikryj si gdzie bez ladu.
299
Miejscowa ludno zorientowawszy si co si dzieje, nie baczc na strzay wychodzi radonie na ulice, by zobaczy chopakw zlasu. Modzie parczewska, przewanie uczniowie zgimnazjum miejscowego, brawurowo pomaga nam wszukaniu ydw, adowaniu samochodw, itd. Po 45 godzinach, na umwione sygnay rakietowe zbieraj si wszyscy. [...] Wyjedamy wwesoym nastroju zParczewa.
* WParczewie mieszkao wtedy okoo 200 ydw.
ZASTANW SI yy Wjaki sposb autor kroniki argumentuje celowo uderzenia na miasto Parczew przez od dzia WIN? Jaki by twoim zdaniem gwny cel akcji przeciwko ydom parczewskim? Czy byli oni przygotowani do obrony? yy Zwr uwag, jakich sw autor tekstu uywa do okrelenia ydw. Co na tej podstawie mona powiedzie ojego stosunku do ydw? yy Jak zachowaa si ludno miasta podczas pogromu? Spord kilku wystpie antyydowskich, do ktrych doszo w pierwszych latach po wojnie, najbardziej krwawy charakter mia pogrom kielecki. 4 lipca 1946 r. w niewyjanionych do tej pory okolicznociach podburzony tum zamordowa 42 ydw, ktrzy przebywali wbudynku kieleckiego Komitetu ydowskiego przy ul. Planty 7.
Fot. XIII. 4 Pogrzeb ofiar pogromu kieleckiego.
Podobne zajcia, lecz na wiele mniejsz skal, miay miejsce winnych miastach, m.in. Krakowie, Rzeszowie, Parczewie, Radomiu. Wwyniku tzw. akcji kolejowej, ktra polegaa na atakowaniu ydw podrujcych pocigami zrepatriantami zRosji zgino ok. 200 osb. Jak szacuj historycy, po wojnie wPolsce mier ponioso okoo 1500 ydw. Pogrom kielecki spowodowa panik wrd ludnoci ydowskiej, ktra od tej pory wduej liczbie zacza wyjeda zkraju. Spord ponad 300 tys. ydw, znajdujcych si po wojnie na terenie pastwa polskiego, po ptora roku, pozostao zaledwie okoo jednej trzeciej.
300
ZAPAMITAJ
POGROM KIELECKI Poprzedzia go pogoska odokonaniu przez ydw mordu rytualnego, na dziewicioletnim Henryku Baszczyku, ktry po kilkudniowym pobycie ukrewnych bez wiedzy rodzicw, zezna, e porwali go ydzi. Nie wiadomo, kto iwjakim celu wpyn na chopca, by zoy takie zaznanie; plotki otym, e zosta porwany przez ydw pojawiy si zanim wrci do domu. Po przesuchaniu wysano go wasycie milicjantw iwojska do domu zamieszkaego przez ydowskich repatriantw zZSRR, by pokaza, gdzie by przetrzymywany. Wpobliu zacz si zbiera agresywny tum. Atmosfer pogromow podgrzeway plotki jakoby ydzi zamordowali czternacioro polskich dzieci. Milicja iwojsko, wpuszczone do zabarykadowanego przez mieszkacw domu, zainicjowao tragiczne wskutkach wydarzenia. Pierwsze ofiary pady od ran postrzaowych. Stao si to sygnaem do rozpoczcia caodziennego pogromu, nad ktrym wadze nie mogy lub nie chciay zapanowa. ydzi, albo osoby wygldajce na ydw mordowane byy wcaym miecie, atake wpocigach przejedajcych przez Kielce. Wrd ofiar byy dwie kobiety w ciy, dwoje maych dzieci, trjka modych ludzi wwieku 1417 lat oraz pielgniarka, ktr zabito za prb udzielania pomocy rannym. Dziewi ofiar zmaro wwyniku ran postrzaowych, dwie zpowodu ran od bagnetu, pozostali zostali zatuczeni omami, kijami, kamieniami, itp. Co najmniej dwch zabitych ijeden ranny nie byo ydami. Przeprowadzone po pogromie popiesznie ledztwo przebiegao zpogwaceniem prawa. Na mier skazano 9 przypadkowych osb; nie ukarano jednak wielu winnych. Wadze komunistyczne, wykorzystujc pogrom do walki politycznej, usioway obarczy odpowiedzialnoci andersowskie zbrojne podziemie. Wwielu rodowiskach powszechne byo jednak przekonanie oprowokacji organw bezpieczestwa. Pogrom ipogrzeb pomordowanych na trwae zapisa si wpamici emigrujcych zPolski ydw.
ZASTANW SI yy Co byo bezporedni przyczyn pogromu? Zastanw si dlaczego, ludzie ci uwierzyli wpogosk odokonaniu przez ydw mordu rytualnego? Czy dzisiaj byoby to moliwe? yy Pomyl, jaki wpyw na kieleckie wydarzenia moga mie wojna oraz wiadkowanie Holo kaustowi przez Polakw? yy Dowiedz si, jakie s teorie dotyczce inspiracji wydarze wKielcach 4 lipca 1946 r. Prze dyskutuj problem: Pogrom kielecki prowokacja czy spontaniczny akt agresji? Zastanw si, czy zmoralnego punktu widzenia ma to jakie znaczenie. XIII. 2.2. Przystanek Niemcy wdrodze do Palestyny Wikszo emigrantw zPolski trafia do znajdujcych si na terenie Niemiec obozw przejciowych dla przesiedlecw (tzw. dipisw), skd zamierzali emigrowa dalej, gwnie do Palestyny. Wwyniku emigracji ydowskiej zPolski do poowy 1947 r. liczba ydw wNiemczech wzrosa do 182 tys. Niepowodzeniem zakoczyy si podejmowane przez wadze alianckie prby nakonienia ich do powrotu. ydzi woleli pozosta wobozie, ni wraca do miejsc, ktre kojarzyy si im ztragiczn przeszoci wasn iswoich bliskich. Opr ich, zmusi aliantw do rewizji stanowiska wsprawie przyszoci uchodcw ydowskich. Amerykanie iBrytyjczycy zgodzili si na pozostanie ydw wobozach, do czasu znalezienia dla nich nowego miejsca osiedlenia. Stopniowo do obozw zacza napywa pomoc z zagranicy, gwnie od spoecznoci ydw amerykaskich ibrytyjskich. Dziki niej przeksztaciy si one worodki, wktrych wyndzniali
301
wojn iprzeladowaniami ludzie zwolna zaczli powraca do zdrowia fizycznego ipsychicznego. Wobozach tych stworzono system opieki zdrowotnej ispoecznej, otwarto szkoy. Priorytetem bya opieka nad sierotami ydowskimi, ktrych nie brakowao. Rozwijao si take ycie kulturalne, wydawano czasopisma, na amach ktrych poruszano tematy spoeczne ipolityczne. Dyskutowano oprzyszoci ydw, zbierano relacje osb ocalaych zZagady. Kwito ycie polityczne. Gwn wnim rol odgryway stronnictwa syjonistyczne nawoujce do wyjazdu do Palestyny. Jak popularne byy te hasa okazao si wkwietniu 1946 r., kiedy wsondau, przeprowadzonym na zlecenie angielsko-amerykaskiej komisji badajcej kwesti palestysk, za powrotem do Palestyny opowiedziao si ponad 85% przebywajcych wobozach ydw. Urzeczywistnienie tego pragnienia stao si moliwe po powstaniu wdwa lata pniej niepodlegego pastwa Izrael, kiedy to rozpocza si wielka emigracja ydowska, ktra dopiero teraz moga przyj legalne formy. Wczeniej, brytyjskie wadze mandatowe, wobawie przed zaognieniem konfliktu palestysko-ydowskiego, sprzeciwiay si zniesieniu ogranicze imigracyjnych. Wtedy rozwijaa si wic nielegalna imigracja wspierana przez Agencj ydowsk iHagan, ktrej Brytyjczycy nie byli wstanie cakowicie zatrzyma. Uchodcy ydowscy wynajmowali niewielkie statki, ktre dostarczay ich do brzegw Palestyny. Nastpnie pod oson nocy przesiadali si na mae odzie iprbowali dotrze do ldu.
Fot. XIII. 5 Szczeglne wiato na tragiczny los ydw, ktrzy przeyli Holokaust, rzucaj losy statku Exodus 1947, ktry wraz z 4554 uchodcami w lipcu 1947 r. zosta zatrzymany przez brytyjsk stra przybrzen u wybrzey Palestyny. Wtrakcie przejmowania statku wywizaa si walka, wktrej kilku pasaerw zgino awielu zostao rannych. Statek zawrcono do Marsylii. Kiedy policja francuska odmwia usunicia pasaerw zpokadu, Exodus skierowano do Hamburga, gdzie si oprniono statek.
ZASTANW SI yy Dlaczego Brytyjczycy przeciwni byli zniesieniu ogranicze imigracyjnych dotyczcych osadnictwa ydowskiego wPalestynie?
302
Do koca 1948 r. na terenie Niemiec pozostao jeszcze ok. 80 tys. ydw, w wikszoci ludzi starych ichorych, ktrzy nie byli wstanie emigrowa do kraju ogarnitego wojn, jak wtedy bya Palestyna. Dlatego cz znich jeszcze w1948 r. wyjechaa do Stanw Zjednoczonych. Obozy przejciowe istniay do poowy lat pidziesitych. Ci ktrym do tego czasu nie udao si wyjecha pozostali wNiemczech, gdzie nastpnie wchonici zostali przez odradzajc si tam spoeczno ydowsk. Warto doda, i to wanie odnowienie si ycia ydowskiego wNiemczech po wojnie, wielu historykw uznaje za jedno z najbardziej zadziwiajcych nastpstw Holokaustu. Zdumiewajcym zjawiskiem by powrt okoo 12 tys. ydowskich emigrantw, ktrzy wczeniej opucili Niemcy wobawie przed przeladowaniami nazistw. To wanie gwnie dziki ich pracy udao si odbudowa ycie spoeczne ireligijne niemieckiej gminy ydowskiej. ZASTANW SI yy Dlaczego ocalali zHolokaustu ydzi nie chcieli wraca do krajw swego pochodzenia? Jak to si stao, e znaleli schronienie na terenie Niemiec? yy Jak wygldao ycie ydw wobozach dla przesiedlecw wNiemczech? Co zadecydowao ozmianie planw aliantw wobec kwestii emigracji ydowskiej?
XIII. 3. Wposzukiwaniu nowego ycia

XIII. 3.1. Na Zachodzie Zduymi problemami odradzao si rwnie ycie ydowskie winnych krajach Europy. Take itam wiele ydowskich instytucji zostao rozgrabionych idoszcztnie zniszczonych atysice dzieci stracio swoich rodzicw. Powracajcy zobozw iwychodzcy zukrycia ydzi potrzebowali pomocy materialnej aprzede wszystkim opieki lekarskiej ispoecznej. Niestety rzdy Francji, Holandii czy Woch zrobiy niewiele, aby im pomc. Powracajcych zobozw koncentracyjnych ydw witano niechtnie ichocia ju wkilka lat po wojnie wniektrych krajach stawiano ofiarom Holokaustu pomniki, to stosunek wikszoci spoeczestw do ocalaych ydw dugo pozostawa chodny.
Fot. XIII. 6 Na pomnikach i murach domw w wielu miastach Europy antysemickie napisy nie nale do rzadkoci. Niegodni, by by czci nowej Europy gosi neohitlerowski slogan na pomniku ku czci ydowskich ofiar Holokaustu na przedmieciach Parya.
303
Fot. XIII. 7 Rwnie w polskich miastach mona zobaczy antysemickie graffiti lub hasa. To zdjcie wykonano wlatach 90. wKrakowie.
ZASTANW SI Jak reagujesz, gdy widzisz podobne napisy na murach miast? Czy uwaasz, e mog one obraa czyje uczucia? Nierzadko trzeba byo prowadzi wieloletnie ikosztowne batalie, aby odzyska dzieci ydowskie, wychowywane wrodzinach chrzecijaskich. Ponadto wkrajach tych proces restytucji mienia ydowskiego by czciowy iprzedua si. Zasona milczenia pada na ocalaych ydw, ktrych cierpienia nie pasoway do heroicznego obrazu spoeczestw walczcych wczasie wojny zNiemcami. Uznaniem cieszyli si jedynie kombatanci iich organizacje. Owiele bardziej spoecznie akceptowanym byo wwczas uczestnictwo wruchu oporu, anieli na przykad bycie ofiar. Milczenie spoeczestw wkwestii zagady ydw powodowane byo obawami przed niewygodnymi pytaniami dotyczcymi postaw poszczeglnych spoeczestw wobec Holokaustu. Tragiczny los ydw prowokowa bowiem zbyt wiele kopotliwych pyta, ktre mogyby zburzy pieczoowicie tworzon przez nowe rzdy Francji czy Holandii spoeczn ipolityczn harmoni. Podobna bya sytuacja ocalaych ydw, ktrym udao si znale schronienie na wyspach brytyjskich iAmeryce. Stosunek ludnoci tych krajw (wtym take czci mieszkajcej tam spoecznoci ydowskiej) do nich nacechowany by obojtnoci iniezrozumieniem tragicznego losu, ktrego dowiadczyli wczasie wojny. Ichocia nie spotkay ich tam adne ograniczenia, to jednak proces wchodzenia do spoeczestw by trudny icign si latami. Obawy Brytyjczykw, i ydzi bd chcieli przedosta si do Palestyny sprawiy, e do 1950 r. Wielka Brytania przyja zaledwie ok. 3 tys. osb ocalaych zHolokaustu. ydw traktowano jako problem, zktrym nie bardzo wiedziano jak sobie poradzi. Brytyjska opinia publiczna bya sabo informowana o losie ludnoci ydowskiej podczas wojny. Zamiast tego karmiono j wiadomociami na temat aktw przemocy, ktrych dopuszczali si ydzi wobec Brytyjczykw wPalestynie. Tak wic lata 1946-1947 wWielkiej Brytanii upyny pod znakiem odradzanie si antysemityzmu. Sytuacja ta sprawia, i ocaleni zZagady uchodcy ydowscy dugo milczeli. Podobnie administracja amerykaska, chocia wspieraa denia ruchu syjonistycznego domagajcego si otwarcia Palestyny dla imigracji ydowskiej, to jednak nie wyraaa entuzjazmu dla emigracji ydw do Stanw Zjednoczonych. Wyrazem tego bya ustawa z1948 r. zezwalajca na przyjazd do Stanw tysicy ocalaych zHolokaustu, ktra jednak dyskryminowaa ydw wschodnioeuropejskich. Ostatecznie wStanach Zjednoczonych znalazo schronienie okoo 160 tys. ocalaych zHolokaustu ydw. Jednak itam bardzo trudno im byo wpyn na wiadomo spoeczestwa amerykaskiego, by zrozumiao to, co naprawd wydarzyo si w czasie wojny w Europie. Zadziwiajcym jest fakt,
304
i pomimo stosunkowo duej reprezentacji ydowskiej wUSA oraz wielu stara rnych rodowisk a do lat siedemdziesitych nie udao si wAmeryce postawi pomnika powiconego ofiarom Holokaustu. Zimna wojna sprawia, i niestosownoci byo eksponowanie zbrodni, ktrych dopucili si Niemcy, bowiem to one byy wwczas sojusznikiem Stanw Zjednoczonych. Dopiero lata nastpne przyniosy uznanie dla ocalaych zHolokaustu, ktrzy sukcesywnie zaczli wywiera coraz wikszy wpyw na wiadomo i edukacj spoeczestwa amerykaskiego. W rezultacie Holokaust sta si jednym zcentralnych wydarze ksztatujcych amerykask kultur masow. ZASTANW SI yy Zjakimi problemami musieli si boryka powracajcy zobozw ydzi? yy Wjakim zakresie ikiedy rzdy oraz spoeczestwa zachodniego wiata odpowiedziay na potrzeby ocalaych zzagady ydw? ZAPAMITAJ
Przyczyny pnego zainteresowania si Amerykanw Holokaustem wyjania Peter Novick wgonej ksice pt. Holokaust wyciu amerykaskim: po pierwsze, przybywajcy zEuropy ydzi starali si szybko sta dobrymi Amerykanami, anie podkrela wyjtkowo swego losu; po drugie, ich opowieci ookropnociach Holokaustu byy traktowane zpodejrzliwoci: oto ofiary idce biernie jak owce na rze, dalekie od ideau aktywnego antyfaszysty, amoe nawet egoici, ktrzy przeyli, poniewa wyrwali sabszym ostatni kromk chleba; po trzecie, Holokaust zosta zagarnity raczej przez amerykaskich komunistw na pogrzebie Rosenbergw skazanych na mier za szpiegostwo na rzecz ZSRR piewano pie bojowcw ydowskich: Zog nit kejnmol az du gejst dem lecten wejg... (Nigdy nie mw, e idziesz wostatni drog...) podczas gdy liberalni ikonserwatywni ydzi raczej starali si wcza Holokaust do uniwersalnej zbrodni przeciwko ludzkoci; wdodatku przyjta wczasie zimnej wojny teoria totalitaryzmu pozwalaa przesun ciar zbrodni zNiemiec (ktre tymczasem stay si sojusznicze) na ZSRR ijego satelitw; po czwarte, pastwo Izrael nie byo jeszcze uznane za eksponenta amerykaskich interesw na Bliskim Wschodzie; w1956r. USA razem zZSRR brutalnie zmusiy Izrael (atake Angli iFrancj) do wycofania si znad Kanau [Sueskiego].
yy Wyjanij, dlaczego Holokaust zyska uznanie w spoeczestwie amerykaskim dopiero wlatach osiemdziesitych? yy Czy zgadzasz si ztezami Petera Novicka? Sprbuj odnie si krytycznie do jego pogldw. XIII. 3.2. Na Wschodzie Owiele trudniejsza sytuacja panowaa wpastwach bloku wschodniego, gdzie wwarunkach wojny domowej si wprowadzano nowy ustrj polityczny. Uznanie dla ydowskich cierpie oraz sposb izakres upamitniania Holokaustu byy tam cile zalene od Moskwy. Take iodradzajce si ycie spoeczne ipolityczne uwarunkowane zostao decyzjami wadz komunistycznych.
305
Pocztkowo Stalin by zainteresowany ujawnieniem zbrodni hitlerowskich, wtym take dokonanych na ydach. Ju w1942 r. powoa ydowski Komitet Antyfaszystowski, ktrego celem byo apelowanie do ydw na caym wiecie, aby przyczyli si do walki przeciwko nazistowskim Niemcom. Komitet ten by take jedn zpierwszych instytucji dokumentujcych zbrodnie Holokaustu oraz dziaalno ydowskiego ruchu oporu. W1945 r. Stalin zmieni jednak zdanie, kiedy okazao si, jak dua bya skala kolaboracji spoeczestwa radzieckiego z Niemcami. Poniewa rezultaty pracy Komisji nie odpowiaday wadzom, zdecydoway si one na wstrzymanie jej dalszej dziaalnoci. W1948 r. zakazano take publikacji, przygotowanej przez Komitet Czarnej ksigi radzieckiego ydostwa, ktra dokumentowaa zbrodnie hitlerowskie na terenie Zwizku Radzieckiego. Jak si potem okazao dziaania wadz radzieckich byy czci szerszej polityki ZSRR skierowanej przeciwko ydom, wktrych to zczasem zaczto dostrzega agentw syjonistycznych imperializmu zachodniego. Apogeum tej polityki przypado na pocztek lat pidziesitych, kiedy wZSRR iCzechosowacji doszo do procesw politycznych, ofiar ktrych padli dziaacze pochodzenia ydowskiego. Zamknito wwczas wiele instytucji ydowskich. Zakazano publikacji niektrych ksiek. Warto jednak doda, i chocia wZSRR prawda omasowej zagadzie ydw nie bya nigdy kwestionowana, to jednak systematycznie j niszczono iznieksztacano. Relacje dotyczce wojny opisujce zbrodnie dokonane na ludnoci cywilnej nie wspominay oydach, nawet wtedy gdy dotyczyy one takich miejsc, jak Babi Jar czy Ponary. Ocaleni zHolokaustu ydzi nie mieli zatem okazji ku temu, by zapozna szerok opini publiczn ze swoimi przeyciami. Tendencja taka obecna bya we wszystkich krajach bloku wschodniego, take wPolsce. ZASTANW SI yy Od czego zaleao podejcie do problemu Holokaustu wkrajach bloku wschodniego? Jakie byy tendencje wtraktowaniu go przez wadze komunistyczne? XIII. 3.3. Odbudowa spoecznoci ydowskiej wPolsce Szacuje si, i Holokaust na terenie Polski przetrwao nie wicej ni 50 tys. ydw; natomiast zobozw powrcio okoo 10 tys. Do tej liczby naley doda 13 tys. ydw, ktrzy suyli wLudowym Wojsku Polskim oraz prawie 200 tys. repatriantw ydowskich ze Zwizku Radzieckiego. W sumie otrzymamy liczb niespena 300 tys. osb pochodzenia ydowskiego, ktre po wojnie znalazy si na terenie pastwa polskiego. Kolejne fale emigracji sprawiy, i wpoowie lat pidziesitych spoeczno ta zmniejszya si zaledwie do 55 tys. Liczba ludnoci ydowskiej wPolsce wla- osb, zamieszkujcych gwnie na Dolnym iGrnym ltach 1946 1970. sku, Szczecinie oraz najwikszych miastach Polski: odzi, Krakowie iWarszawie. Rok Liczba ydw Ocaleni zHolokaustu ydzi starali si odbudowa yczerwiec 1946 216000 cie spoeczne ipolityczne swojej spoecznoci. Na gruzach stycze 1948 113400 powstaway synagogi, szkoy, instytucje spoeczne i kulwrzesie 1949 98600 turalne. Dziaalno ich prawie cakowicie kontrolowa stycze 1952 70600 ikoordynowa powstay wlipcu 1944 r. Centralny Komistycze 1955 69000 tet ydw wPolsce (CKP), ktry utworzyli przedstawi1957 41000 stycze 1960 36800 ciele lewicowych organizacji ydowskich. Komitet lojalnie czerwiec 1967 32000 wsppracowa znowymi wadzami oraz aktywnie popiestycze 1970 20000 ra jej wczesn lini polityczn. Jego najwiksz zasug
306
bya organizacja skupiska ydowskiego na tzw. Ziemiach Odzyskanych, zktrych najwiksze znajdoway si we Wrocawiu iDzieroniowie na Dolnym lsku. CKP dba take orozwj szkolnictwa ydowskiego, zabiega, by nie osabo ycie naukowe ikulturalne ydw. Dziaay wydawnictwa ydowskie. Rozwijaa si prasa wjzykach jidysz ihebrajskim. W1947 r. wWarszawie rozpocz dziaalno ydowski Instytut Historyczny, ktry za cel postawi sobie dokumentowanie zbrodni hitlerowskich.
Fot. XIII. 8 W 1946 r. i w 1950 r. na obszarze warszawskiego getta odnaleziono dwie szczelnie zamknite baki na mleko oraz kilka metalowych skrzynek. Wewntrz ukryto materiay konspiracyjnego archiwum getta. Jest to jeden z najcenniejszych zbiorw dokumentujcych Holokaust, przechowywany w ydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie. W 1999 r Archiwum zostao wpisane na list wiatowego dziedzictwa UNESCO. Pozostaa cz Archiwum Ringelbluma, wedug posiadanych informacji, zostaa ukryta wpiwnicach budynku przy ul. Bonifraterskiej. Obecnie miejsce to znajduje si na terenie ambasady Chiskiej Republiki Ludowej. Po dugich staraniach, w2003 r., uzyskano zgod na przeprowadzenie poszukiwa archeologicznych, ktre niestety nie przyniosy rezultatw.
Okres prosperity nie trwa jednak dugo. Swobodny rozwj ycia kulturalnego ipolitycznego ograniczony zosta przez wadze komunistyczne w1949 r. Wszystkie ydowskie organizacje spoeczne (podobnie zreszt jak ipolskie) utraciy sw niezaleno. Zlikwidowano partie polityczne, upastwowiono Teatr ydowski aKongregacj Wyznaniow przemianowano wZwizek Religijny Wyznania Mojeszowego, ktry poddano pod kontrol Ministerstwa Spraw Wewntrznych. Rok pniej CKP przeksztacono wTowarzystwo Spoeczno-Kulturalne ydw wPolsce. W1952 r. przesta dziaa Rabinat Wojskowy, a od 1961 r. zaprzestano obsadzania stanowiska naczelnego rabina w Polsce. Decyzje te spowodoway, i stopniowo ycie spoeczne i kulturalne rodowiska ydowskiego wPolsce zaczo zamiera, do czego wydatnie przyczynia si antysemicka nagonka lat 1956 i1968. Odrodzio si ono dopiero po ponad dwudziestu latach. ZASTANW SI yy Scharakteryzuj proces odradzania si ycia ydowskiego w Polsce po wojnie. Wymie czynniki, ktre uatwiay oraz te, ktre utrudniay go. Jakie okresy wtym rozwoju mona wyrni?
307
Co warto przeczyta yy Natalia Aleksiun, Dokd dalej? Ruch syjonistyczny wPolsce (19441950), Warszawa 2002 yy Anna Cichopek, Pogrom ydw wKrakowie 11 sierpnia 1945 r., Warszawa 2000 yy Jan Tomasz Gross, Strach. Antysemityzm w Polsce tu po wojnie. Historia moralnej zapaci, Krakw 2008 yy Krystyna Kersten, Polacy, ydzi, Komunizm. Anatomia pprawd 19391968, Warszawa 1992 yy Andrzej Paczkowski, ydzi wUB: prba weryfikacji stereotypu, [w] Komunizm. Ideologia, system, ludzie, pod redakcj Tomasza szaroty, Warszawa 2001 yy Marcin Zaremba, Wielka trwoga. Polska 1944-1947. Ludowa reakcja na kryzys, Krakw 2012 yy Boena Szaynok, Pogrom ydw w Kielcach 4 VII 1946 r., Warszawa 1992
308
Rozdzia XIV. Zmagania z trudn przeszoci
Rozdzia XIV. Zmagania ztrudn przeszoci

XIV. 1. Spucizna Holokaustu
XIV. 1.1. Odzyskiwanie zbiorowej pamici wPolsce Przez cay okres powojenny wadze komunistyczne wPolsce traktoway Holokaust marginalnie, jako narzdzie walki propagandowej. Zaraz po wojnie wykorzystyway go do rozprawy zantykomunistycznym podziemiem, oskarajc na przykad Armi Krajow o wspprac z okupantem wprzeladowaniu ydw. Wlatach nastpnych przemilczano rozmiary Zagady lub manipulowano liczbami ofiar. Wyolbrzymiano natomiast pomoc udzieln przez Polakw ydom przy jednoczesnym marginalizowaniu zjawiska szmalcownictwa oraz postaw obojtnoci spoeczestwa polskiego wobec Zagady. Wyrana instrumentalizacja Holokaustu na uytek doranych potrzeb politycznych uniemoliwiaa jego zrozumienie, jak rwnie deprecjonowaa znaczenie. Sytuacja ta zacza si stopniowo zmienia wlatach osiemdziesitych, kiedy to pokolenie Solidarnoci upomniao si opolskich ydw. Wtedy to za spraw rodowisk inteligenckich prawda oZagadzie zacza powoli wchodzi do spoecznego dyskursu. Wprocesie odzyskiwania pamici przez spoeczestwo polskie istotn rol odegra esej Jana Boskiego pt. Biedni Polacy patrz na getto, ktry w1987 r. ukaza si na amach Tygodnika Powszechnego. Zapocztkowa on trwajc do dzisiaj debat na temat odpowiedzialnoci Polakw za Holokaust, ktr oywia ksika Jana Tomasza Grossa pt. Ssiedzi. Historia zagady ydowskiego miasteczka. TEKST RDOWY
Fragment eseju Jana Boskiego pt. Biedni Polacy patrz na getto (...) kraj ojczysty nie jest hotelem, wktrym do sprztn brudy po przypadkowych gociach. Zbudowany jest przede wszystkim zpamici; inaczej mwic, jestemy sob tylko dziki pamici oprzeszoci. T przeszoci nie moemy dowolnie rozporzdza, chocia jako jednostki nie jestemy za t przeszo bezporednio odpowiedzialni. Musimy nosi j wsobie, chocia bywa to przykre czy bolesne. Iwinnimy dy do tego, aby j oczyci...
ZASTANW SI yy Jak rozumiesz sowa Jana Boskiego: kraj nie jest hotelem, wktrym do sprztn po przypadkowych gociach? yy Jakie zadanie stawia przed nami autor eseju odnonie pamici oprzeszoci? Co rozumiesz przez oczyszczenie pamici? XIV. 1.2. Debata oSsiadach Mord dokonany przez Polakw 10 lipca 1941 r. na ydach zJedwabna sta si przedmiotem wanej debaty polskich historykw na temat nie tylko przebiegu zdarze, ale iszerzej roli wiadkw, wtym wypadkw ssiadw wzagadzie ydw. Okrelenie Ssiedzi zaczerpnito zfilmu dokumentalnego Agnieszki Arnold pod tym tytuem, wktrym autorka przedstawia histori mordu lud309
noci ydowskiej wmiejscowoci Jedwabne. Tytu ten, za zgod autorki, wykorzysta wswej ksice prof. Jan Tomasz Gross, ktry na podstawie zachowanych relacji wiadkw ydowskich oraz zezna osb uczestniczcych wzbrodni skadanych przed sdami polskimi wroku 1949 i1953, stara si odtworzy przebieg wydarze. Ksika prof. Jana Tomasza Grossa pt. Ssiedzi. Historia Zagady ydowskiego miasteczka, ukazaa si wiosn 2000 r., nakadem Wydawnictwa Pogranicze wSejnach. Tezy jakie prof. Gross postawi iwnioski do jakich doszed wzbudziy kontrowersje iwtpliwoci na temat warsztatu naukowego autora, metodologii bada oraz sposobu sformuowania wnioskw. Powoany wtym czasie przez polski Sejm Instytut Pamici Narodowej, podj badania historyczne idochodzenie ledcze nad mordem wJedwabnem. Historycy Biura Edukacji Publicznej IPN przeprowadzili szeroko zakrojone badania archiwalne wkraju iza granic, poszukujc materiaw, na podstawie ktrych mona jak najszczegowiej przedstawi genez, przebieg i konsekwencje zdarzenia. Pion ledczy IPN wosobie prokuratora Radosawa Ignatiewa rozpocz czynnoci dochodzeniowo-ledcze wsprawie mordu. Prace IPN prowadzono wniesprzyjajcej atmosferze tzw. szumu informacyjnego, ktrego elementem byo ferowanie przez dziennikarzy wyroku wsprawie. Wgrudniu 2002 r. przedstawiono opinii publicznej wyniki pracy historykw wpostaci dwutomowej ksigi pt. Wok Jedwabnego. Zawiera ona zbir obszernych artykuw autorstwa historykw IPN na temat ta, charakteru iprzebiegu zbrodni wJedwabnem oraz w20 innych miejscowociach regionu omyskiego, ibardzo obszerny wybr rde historycznych. Dyskusja jedwabieska bya jedn znajwaniejszych dyskusji historycznych jak prowadzili ze sob Polacy, na temat ich postaw wobec ydw wczasie Holokaustu, oraz owasnej pamici historycznej dotyczcej przeszoci. TEKST RDOWY
Kocowe ustalenia ledztwa w sprawie zabjstwa obywateli polskich narodowoci ydowskiej wJedwabnem wdniu 10 lipca 1941 r. Analizujc caoksztat zebranego wsprawie materiau dowodowego zgromadzonego wtrakcie prowadzonego ledztwa S 1/00/Zn ustalono prawdopodobny przebieg zdarze wdniu 10 lipca 1941 r. wJedwabnem. Tego dnia, w czwartek nad ranem, do Jedwabnego zaczli przybywa mieszkacy okolicznych wsi z zamiarem brania udziau w zaplanowanej wczeniej zbrodni zamordowania ydowskich mieszkacw tej miejscowoci. Wwieczr poprzedzajcy zdarzenia niektrzy ydowscy mieszkacy uprzedzeni zostali przez znajomych Polakw, e przygotowywane s zbiorowe dziaania przeciwko ydom. Od godzin rannych 10 lipca 1941 r. rozpoczto wypdzanie zdomw ludnoci ydowskiej igromadzenie jej na rynku miasteczka. Zgromadzonym kazano wyrywa traw spomidzy kamieni brukowych, ktrymi wyoony by rynek. Dopuszczano si przy tym aktw gwatu iprzemocy wobec zgromadzonych. Dokonywali tego mieszkacy Jedwabnego iokolic, narodowoci polskiej. Liczni przesuchani wiadkowie wskazuj na przybyych wtym dniu do Jedwabnego umundurowanych Niemcw. Niemcy ci prawdopodobnie wmaej grupie asystowali wakcji wyprowadzania pokrzywdzonych na rynek ido tego ograniczya si ich czynna rola. Nie jest wwietle zgromadzonych dowodw jasne, czy uczestniczyli wkonwojowaniu ofiar na miejsce kani iczy byli obecni przy stodole. Zeznania wiadkw wtym zakresie rni si zasadniczo. Grupa zgromadzonych na rynku ydowskich mczyzn zmuszona zostaa do rozbicia pomnika Lenina, ktry sta poza rynkiem na skwerku, znajdujcym si przy drodze wiodcej wkierunku Wizny. Nastpnie, okoo poudnia, grupie tej kazano dwiga fragment rozbitego popiersia na rynek, astamtd zanie do stodoy, na
310
drewnianych noszach (tragach). Grupa ta moga liczy okoo 4050 osb. By wniej rwnie miejscowy rabin oraz rzezak. Ofiary ztej grupy zgadzono wnieustalony sposb, aciaa wrzucono do grobu wykopanego wewntrz stodoy. Na zwoki wgrobie wrzucono czci rozbitego popiersia Lenina. Druga wiksza grupa ludnoci ydowskiej zostaa wyprowadzona z rynku po upywie 11,5 godziny, jak okreli to jeden ze wiadkw. Inni wiadkowie wskazywali, e byo to pne popoudnie. Wgrupie tej byo kilkaset osb, prawdopodobnie okoo 300, na co wskazuje liczba ofiar wobu grobach, wedug szacunkowej oceny ekipy archeologiczno-antropologicznej biorcej udzia wczynnociach ekshumacyjnych. Wdrugiej grupie znajdoway si ofiary obu pci wrnym wieku, atake dzieci iniemowlta. Ludzie ci zostali wprowadzeni do drewnianej, krytej strzech stodoy nalecej do Bronisawa leszyskiego. Po zamkniciu budynek oblano prawdopodobnie naft pochodzc zporadzieckiego magazynu. Naley zwrci uwag, i przed wyprowadzeniem ludzi z rynku popeniane byy pojedyncze zabjstwa. Mwi onich m.in. pokrzywdzony Awigdor Kochaw, ktry by wtym czasie na rynku. Niepeny rozmiar prac ekshumacyjnych, atake niemono zweryfikowania hipotezy oistnieniu grobu lub grobw zbiorowych na terenie ydowskiego cmentarza nie pozwala na okrelenie wsposb dowodny liczby wszystkich ofiar zamordowanych wdniu zdarze wJedwabnem. Potwierdzenie ustalonej wtoku niniejszego ledztwa, liczby ofiar moe by dokonane dopiero po otrzymaniu oczekiwanych protokow przesuchania wiadkw idanych zzespou archiwalnego znajdujcego si na terenie Izraela. Liczba 1600 ofiar, bd zbliona wydaje si wysoce nieprawdopodobna inie znalaza potwierdzenia wtoku prowadzonego ledztwa. W dniu zbrodni w Jedwabnem przebyway na pewno osoby narodowoci ydowskiej, ktre schroniy si tam m.in. zWizny iKolna. Jednake pewna grupa ydowskiej ludnoci ocalaa. Przyj mona, e byo to co najmniej kilkadziesit osb, ktre mieszkay po dacie zbrodni wmiasteczku ijego okolicach, do koca 1942 r. Wtedy Niemcy dokonali likwidacji maych gett, poprzez przeniesienie ich mieszkacw do wikszych skupisk. Wzeznaniach niektrych wiadkw powtarza si twierdzenie, i Niemcy wykonywali zdjcia fotograficzne zprzebiegu zdarze wJedwabnem. Pojawia si take marginalnie teza odokumentowaniu zbrodni na tamie filmowej. Jednak teza ta nie uzyskaa dostatecznego potwierdzenia. Co do udziau polskiej ludnoci wdokonaniu zbrodni, naley przyj, i bya to rola decydujca ozrealizowaniu zbrodniczego planu. Przyj mona, e zbrodnia wJedwabnem zostaa dokonana zniemieckiej inspiracji. Obecno choby biernie zachowujcych si niemieckich andarmw zposterunku wJedwabnem, atake innych umundurowanych Niemcw (jeli zaoy, e byli oni obecni na miejscu zdarze) bya rwnoznaczna zprzyzwoleniem i tolerowaniem dokonania zbrodni na ydowskich mieszkacach tej miejscowoci. W tym stanie rzeczy stwierdzi naley, e zasadne jest przypisanie Niemcom, w ocenie prawnokarnej, sprawstwa sensu largo tej zbrodni. Wykonawcami tych zbrodni, jako sprawcy sensu stricto, byli polscy mieszkacy Jedwabnego iokolic mczyni, wliczbie co najmniej 40. Woparciu omateriay archiwalne procesw karnych w1949 i1953 r. iinne zweryfikowane wtoku obecnego ledztwa materiay dowodowe, naley przyj i aktywnie uczestniczyli oni wdokonaniu zbrodni, uzbrojeni wkije, orczyki iinne narzdzia. Przypisane im wwyniku niniejszego ledztwa czyny wypeniaj znamiona nie ulegajcej przedawnieniu zbrodni opisanej wtreci art. 1 pkt 1 dekretu z31 sierpnia 1944 r., stanowicego, i podlega karze doywotniego pozbawienia wolnoci ten kto idc na rk wadzy pastwa niemieckiego (...) bra udzia wdokonywaniu zabjstw. Spord czterdziestu osb, ktrych nazwiska, jako sprawcw wymienione zostay waktach spraw, cz zostaa prawomocnie osdzona. Wtoku prowadzonego obecnie ledztwa nie zgromadzono wystarczajcych dowodw, ktre pozwoliyby na zidentyfikowanie ipostawienie zarzutw yjcym sprawcom.
311
Woparciu ozgromadzony wtoku ledztwa materia dowodowy nie jest moliwe okrelenie przyczyn biernego zachowania si wikszoci ludnoci miasteczka wobliczu zbrodni. Wszczeglnoci nie mona przesdza, czy bierno ta bya wynikiem akceptacji zbrodni, czy te wynikaa zzastraszenia brutalnoci dziaania sprawcw. Po dokonaniu zbrodni miao miejsce rabowanie mienia pozostaego po ofiarach. Rozmiaru tego procederu nie udao si jednoznacznie okreli, jak iliczby osb zaangaowanych wrabunki. Cakowicie bierne zachowanie si czci mieszkacw Jedwabnego wobec zbrodni dokonanej wdniu 10 lipca 1941 r. nie poddaje si kwalifikacji prawnokarnej, nie moe by zatem przedmiotem ocen wkategorii przypisania odpowiedzialnoci. Wchwili obecnej zakoczono wszystkie czynnoci zaplanowane wprowadzonym postpowaniu. Formalne zakoczenie postpowania moliwe bdzie niezwocznie po otrzymaniu odpowiedzi na prob opomoc prawn, skierowan do pastwa Izrael. Oczekiwane dane, aczkolwiek istotne dla ustalenia minimalnej iloci ofiar zbrodni wJedwabnem iich personaliw zapewne nie wnios adnych zmian wzakresie ustale przedstawionych wniniejszej informacji. Po otrzymaniu oczekiwanych materiaw, planowane jest wydanie postanowienia oumorzeniu ledztwa, wobec niewykrycia sprawcw zbrodni, innych ni wczeniej osdzeni. Po zakoczeniu postpowania wydana zostanie decyzja co do posiadanych dowodw rzeczowych. Zostan one przekazane do zbiorw muzealnych. prok. Radosaw J. Ignatiew Naczelnik Oddziaowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu wBiaymstoku
XIV. 1.3. Holokaust apowstanie pastwa Izrael Analizujc nastpstwa Holokaustu nie mona pomin wpywu, jaki wywar on na samych ydw oraz roli, jak odegra wpowstaniu niepodlegego pastwa izraelskiego, gdzie znalazo schronienie najwicej ocalaych zZagady. Wlatach 19481953 do Izraela przybyo ponad 300 tys. ydw europejskich. Wpierwszej kolejnoci byli to dziaacze ibojownicy ruchu oporu, ktrych witano entuzjastycznie, jako bohaterw. Po nich przyjechali jednak pozostali uchodcy, ktrzy nie tylko nie mieli tak heroicznej przeszoci, ale take znaleli si tam poniewa nie mieli innej moliwoci osiedlenia.
Fot. XIV. 1 Strj tych modych mczyzn (pasiaki obozowe) wymownie wiadczy oniedawnym losie ydw budowniczych nowego pastwa Izraela.
Dodatkowo byli wyndzniali i schorowani. Wielu znich nie wytrzymywao trudnych warunkach, wjakich przyszo im y. Dlatego zaamywali si, ulegali apatii. Ichocia najciej chorzy otrzymali dobr opiek, to generalnie brak byo warunkw do ich rehabilitacji. Dlatego pokany odsetek nowo przybyych ydw przy pierwszej moliwej sposobnoci emigrowa zIzraela. Nie umniejsza to wniczym faktu, i ocaleni zHolokaustu ydzi wnieli istotny wkad do kultury, gospodarki i polityki pastwa
312
ydowskiego. Stworzyli wasne stowarzyszenia iinstytucje znajwaniejszym Kibucem iMuzeum Bohaterw Gett (Lochamej Hagetaot), ktrego wspzaoycielami byli Cywia Lubetkin i Icchak Cukierman. Wielu znich zostao potem prominentnymi politykami, ludmi kultury, nauki ibiznesu. Jednak proces adaptacji ich do nowych warunkw przebiega wolno inie bez problemw. Przez bardzo dugi okres ocalaym zHolokaustu ydom trudno byo mwi na temat wasnych tragicznych dowiadcze. Trauma utraty wasnej rodziny, spoecznoci, jak rwnie wspomnienia niedajcych si opisa okruciestw powodoway, i milczeli. Wdodatku wczesne spoeczestwo Izraela nie rozumiao ich blu a nawet nie chciao ich sucha. Panowaa wtedy opinia co po latach wspomina Halina Birenbaum e my, ydzi zEuropy, bylimy tchrzami, bo nie bronilimy si, aopowieci oZagadzie mog zniszczy ducha walki wrd izraelskiej modziey. Nie poruszano wic tego tematu. Podrczniki historii prawie wycznie koncentroway si na heroicznej postawie uczestnikw ruchu oporu. Sytuacja zacza si zwolna zmienia zchwil utworzenia w1953 r. Instytutu Pamici Narodowej Yad Vashem wJerozolimie. Ocaleni zHolokaustu wlatach pidziesitych zainicjowali take debat na temat kwestii reparacji niemieckich oraz problemu kolaboracji niektrych ydw zokupantem. Znaczcym punktem zwrotnym wsposobie postrzegania ich przez reszt spoeczestwa izraelskiego, by proces Adolfa Eichmanna, ktry sprawi, i od tamtego czasu Holokaust zacz przenika do prawie kadej sfery ycia spoeczestwa izraelskiego. Istotny wpyw na wiadomo spoeczestwa izraelskiego wkwestii dotyczcej Zagady miay take dwie wojny: szeciodniowa z1967 r. iYom Kippur z1973 r. Powane zagroenie bezpieczestwo pastwa przypominao Izraelczykom otym, co stao si znarodem ydowskim wEuropie kilka dziesicioleci wczeniej. Tak wic wkocu lat szedziesitych ina pocztku siedemdziesitych nauczanie oHolokaucie przestao by ju nowoci. Wizyty uczniw wmiejscach pamici Holokaustu oraz muzeach stay si wicej ni norm. Ocaleni zHolokaustu owiele chtniej mwili na temat swoich dowiadcze. Zaczli odwiedza szkoy, gdzie dzielili si swoimi wspomnieniami. Jednake, dopiero w1981 r. izraelski parlament wczy Holokaust, jako obowizkowy temat, do programw nauczania historii wszkole redniej. Tak wic zbiegiem lat pami oZagadzie staa si fundamentem ydowskiej tosamoci narodowej zarwno wIzraelu jaki ipoza nim. ydowska modzie masowo dzisiaj uczestniczy wkursach na temat Zagady.
Fot. XIV. 2 Form upamitniania ofiar Holokaustu s organizowane corocznie w Polsce Marsze ywych z udziaem kilkutysicznych grup modziey ydowskiej z caego wiata i modziey polskiej. Uczestnicy Marszu pielgrzymuj do miejsc Zagady, zaczynajc od Auschwitz-Birkenau i manifestuj swj sprzeciw wobec zbrodni ludobjstwa.
313
ZASTANW SI yy Jakie znaczenie, twoim zdaniem, moe mie taka forma upamitniania Zagady? Czy wmarszu powinna uczestniczy take modzie polska? Odpowied uzasadnij. Doroli bior udzia wobchodach dnia pamici Holokaustu (Yom Hashoah) io znaczne fundusze na budow pomnikw imuzew, ktre jak nigdy dotd integruj ydw ibudz poczucie dumy zprzynalenoci do narodu ydowskiego. ZASTANW SI yy Oce wpyw Holokaustu na samych ydw oraz rol, jak odegra on wpowstaniu niepod legego pastwa ydowskiego? yy Jaki by wkad ocalaych zHolokaustu ydw wbudow Izraela? Dlaczego pastwo ydow skie nie traktowao ich wszystkich tak samo? yy Jak wygldaa adaptacja ocalaych zHolokaustu ydw do nowych warunkw ycia wIzra elu? Czemu zpocztku nie chciano sucha ich traumatycznych opowieci? yy Jakie wydarzenia wpyny na zmian stosunku pastwa ydowskiego oraz spoeczestwa do kwestii upamitniania Zagady. TEKST RDOWY
Krytyczna opinia na temat roli pamici oHolokaucie wspoecznoci ydw amerykaskich. Wobec sabncej religijnoci, coraz silniejszej asymilacji irosncej liczby maestw mieszanych, ydom grozi pono demograficzna katastrofa, co Cynthia Ozick nazywa agodnym holokaustem, prowadzcym do wiata bez ydw. Wtej sytuacji pami oZagadzie staje si fundamentem ydowskiej tosamoci. Przyjmuje ona jak twierdzi izraelsko-amerykaski publicysta Adi Ophir cechy religii zastpczej, zwasn synagog (muzeami Holokaustu), zdoktryn owyjtkowoci ydowskiego cierpienia, zWielkim Kapanem Elie Wieselem, znowymi przykazaniami (nie porwnuj, nie bdziesz mia innego Holokaustu przede mn), znow Drog Krzyow (wMuzeum Holokaustu zwiedzajcy otrzymuje biogram konkretnej ofiary Zagady iidzie stacjami jej mki), atake ze swoimi relikwiami pamitkami po zgadzonych, izwasnymi witymi, ktrzy przeyli Noc Ofiary Caopalenia (Holokaust).
ZASTANW SI yy Czy zgadzasz si z przedstawion w tekcie opini? Przeprowad dyskusj na temat roli Holokaustu wyciu ydw na wiecie iwIzraelu? XIV. 1.4. Pami zagroona kwestionowanie Zagady Zagroeniem dla pamici o Holokaucie s podejmowane od wielu lat w rnych czciach wiata prby jego kwestionowania. Oswobodzenie obozw koncentracyjnych, odkrycie nazistowskiej dokumentacji zbrodni, wiadectwa ocalaych ofiar isdzonych sprawcw, aprzede wszystkim zniknicie ogromnej rzeszy obywateli pastw pochodzenia ydowskiego, zoyo si na niewyobraalny koszmar, wktry wielu nie chciao lub nie mogo uwierzy. Dowody byy przytaczajce, amimo to zaraz po wojnie zaczy podnosi si gosy, e straszliwa rze nie miaa wcale miejsca. Wlatach nastpnych znaleli si ludzie, ktrzy zaprzeczali, i Holo314
kaust wydarzy si naprawd. Twierdzili oni, e nazistowskie prby eksterminacji wszystkich ydw wlatach 19331945 nigdy nie miay miejsca, e nie istniay komory gazowe, aci ktrzy przetrwali, kami wswych relacjach. Zdaniem osb kwestionujcych Holokaustu, najwiksza zbrodnia XX w. bya de facto najwiksz mistyfikacj XX w. Na przeomie lat czterdziestych ipidziesitych zaczy ukazywa si wEuropie Zachodniej (Francja, Niemcy) i Stanach Zjednoczonych artykuy i ksiki, ktrych autorzy usiowali podda wwtpliwo ogrom zbrodni nazistowskich. Przede wszystkim starali si pomniejszy liczb ofiar ydowskich, przekonywali, e Holokaust to wymys syjonistw, majcy na celu zjedna sympati dla nowo powstaego pastwa Izrael. Przekonywali opini publiczn, e zostaa oszukana, e Hitler wcale nie planowa inie realizowa wizji wymordowania wszystkich ydw. W publikacjach przeczcych faktycznoci Holokaustu najczciej stawia si nastpujce tezy: 1. Ani Hitler, ani aden przywdca niemiecki nie nakaza nigdy eksterminacji narodu ydowskiego. Jeli jaki yd zgin, to stao si to wskutek dziaa wojennych bd jako kara za konkretne przestpstwa, podobnie jak karano zdrajcw nie-ydw. 2. Wadnym zobozw nie byo niczego wrodzaju komr gazowych. Pomieszczenia zprysznicami, ukazywane czsto jako komory gazowe, suyy do poytecznego celu odwszenia winiw bd przesiedlecw. 3. Szokujce obrazy wygodzonych, ywych szkieletw oraz had martwych cia s albo fotomontaem, albo ukazuj winiw rosyjskich, anie ydowskich. Jeli kto umar zgodu, to stao si to wycznie dlatego, i zpowodu alianckich bombardowa Niemcy nie byli wstanie zapewni ywnoci sobie samym iwiniom. 4. Zeznania ocalaych naley podda wwtpliwo. Skoro a tylu jest ocalaych, to nie byo a tylu ofiar. Rzekomo zamordowani bd zaginieni po prostu przenieli si albo do ZSRR, albo do USA iyj tam pod zmienionymi nazwiskami. 5. Wiele relacji dotyczcych Holokaustu zostao sfaszowanych. Najsynniejsza ydowska relacja, czyli Dziennik Anny Frank, to faszerstwo, napisane de facto przez ydowskiego powieciopisarza, dla celw komercyjnych. 6. Zeznania Niemcw przyznajcych si do popeniania bestialstw (np. na procesach norymberskich) wymuszono torturami inie mona traktowa ich powanie. 7. Syjonici zmylili Holokaust, aby tu po wojnie zyska sympati wiata dla idei swojego pastwa, azarazem miliony niemieckich marek ztytuu odszkodowa wojennych. 8. Nieustanne propagowanie Holokaustu ma na celu przysporzenie olbrzymich dochodw tym wszystkim, ktrzy paraj si tzw. przedsibiorstwem Holokaust. ZASTANW SI yy Przeczytaj dokadnie tezy rewizjonistw Holokaustu apotem przeprowad znimi krytycz n dyskusj. Przedstaw kontrargumenty, ktre mogyby odeprze te twierdzenia. Tezy powysze, mimo i prbuje si je udowadnia wsposb naukowy, nie wytrzymuj krytyki historykw, aprzede wszystkim wymowy faktw historycznych, ktre same przez si zadaj kam prbom podwaania Holokaustu. Wwielu krajach Europy poddawanie wwtpliwo prawdy oHolokaucie kwalifikowane jest jako przestpstwo ikarane zca surowoci prawa. Rwnie
315
w Polsce tzw. kamstwo owicimskie (poddawanie w wtpliwo zbrodni dokonywanych na ydach wAuschwitz-Birkenau) karane jest przez sdy.
XIV. 2. Holokaust wyzwaniem dla wspczesnoci

XIV. 2.1. Refleksje nad Szoa Niezwykle istotn rol wzmianie podejcia spoeczestw Europy iwiata do problemu Holokaustu, atym samym upamitnianiu tej tragedii odgrywa dzisiaj nauczanie papiea Jana Pawa II, ktry kontynuuje ipogbia, zapocztkowany 35 lat temu przez Sobr Watykaski II, dialog Kocioa katolickiego zinnymi religiami. Wiele inicjatyw papieskich zmierza do nadania nowego kierunku wstosunku chrzecijan do wyznawcw innych religii wtym do ydw.
Fot. XIV. 3 Papie Jan Pawe II wczasie pielgrzymki do Ziemi witej zoy wizyt w Instytucie Pamici Yad Vashem w Jerozolimie. Nikt nie moe zapomnie, ani lekceway tego, co si stao powiedzia Nikt nie moe pomniejsza rozmiarw tych wydarze. [...] wiat musi usysze przestrog, jak pozostawiy nam ofiary Holokaustu ijakim s wiadectwa ocalonych.
Koci katolicki przygotowujc si do 2000-lecia chrzecijastwa zaj rwnie stanowisko wobec Holokaustu. Wdokumencie watykaskiej Komisji ds. Kontaktw z Judaizmem zatytuowanym Pamitamy: Refleksje nad Szoa uznano Holokaust za niewypowiedzian tragedi, ktrej dowiadczyli ydzi wnaszym stuleciu. Podkrelono, e Szoa by z pewnoci jednym z najwikszych zcierpie.
TEKST RDOWY
Dokument watykaskiej Komisji ds. Dialogu zJudaizmem z16 marca 1998 Pamitamy: Refleksje nad Szoa fragmenty Nasze stulecie byo wiadkiem niewypowiedzianej tragedii, ktra nie moe by zapomniana: podjtej przez reim nazistw prby eksterminacji narodu ydowskiego, czego konsekwencj byo wymordowanie milionw ydw. Mczyni ikobiety, starzy imodzi, dzieci iniemowlta byli przeladowani ideportowani tylko dlatego, e mieli ydowskie pochodzenie. Niektrych zabijano natychmiast, inni, zanim ich zamordowano, dowiadczali ponienia, wrogoci, tortur iodarcia zludzkiej godnoci. Tylko niewielu ztych, ktrzy znaleli si wobozach, przetrwao, aci, ktrzy ocaleli, do koca ycia trwaj wprzeraeniu. To bya Szoa. Najwaniejsze wydarzenie historii naszego wieku, wydarzenie, ktre do dzi przykuwa nasz uwag.
316
Wobliczu owego przeraajcego ludobjstwa [...] nikt nie moe pozostawa obojtny, azwaszcza Koci, poniewa jest on zwizany znarodem ydowskim wizami duchowego dziedzictwa oraz pamici dawnych niesprawiedliwoci. [...] Zwracajc si znasz refleksj do wszystkich braci isistr zKocioa katolickiego na caym wiecie zapraszamy wszystkich chrzecijan do wsplnego rozwaania tragedii, ktra dotkna nard ydowski, po to, by by pewnym, e ju nigdy wicej egoizm inienawi nie rozszerz si do tego stopnia, by powodowa takie cierpienia imier. [...] Ogrom owej zbrodni rodzi wiele pyta. [...] Szoa domaga si moralnej ireligijnej pamici oraz, zwaszcza wrd chrzecijan, powanej refleksji nad przyczynami tej tragedii. Fakt, e Szoa mia miejsce wEuropie, to znaczy wkrajach odugiej tradycji chrzecijaskiej, rodzi pytania orelacj midzy nazistowskimi przeladowaniami asposobem odnoszenia si chrzecijan do ydw na przestrzeni wiekw.
ZASTANW SI yy Wjaki sposb wdokumencie nazwana zostaa zagada ydw? Za jakie wydarzenie ostat niego stulecia j uznano? yy Jakie s motywy, dla ktrych Koci postanowi podj refleksj nad Szoa? Czemu ma ona suy? yy Jakie pytania naley sobie postawi wkontekcie rozwaa nad zagad ydw? yy Czy dokument ten mona traktowa, jako wyraz poredniej odpowiedzialnoci Kocioa za Holokaust? Odpowied swoj uzasadnij. XIV. 2.2. Ludobjstwo po Auschwitz Wydaje si, e pami oHolokaucie, ojego przyczynach, przebiegu itragicznych konsekwencjach powinny uczuli ludzi na moliwo powtrzenia si zbrodni ludobjstwa. Wielu filozofw, socjologw, teologw rnych wyzna i religii uznao Zagad za paradygmatyczne wydarzenie wdziejach. Porwnano go do wypadku trzsienia ziemi, tego pierwszego inajsilniejszego, po ktrym przychodz wstrzsy nastpcze. Do nich zakwalifikowano zbrodnie ludobjstwa w Kambody, Rwandzie iinnych miejscach na wiecie. S nimi przejawy nienawici etnicznej, rasowej czy religijnej przybierajce posta czystek etnicznych wniedawnej wojnie na Bakanach, wkonfliktach plemiennych wAfryce czy Azji. Kosowo oraz wiele innych miejsc na wiecie, potwierdzaj te obawy inie pozwalaj zapomnie otamtej zbrodni. 1. Kamboda ludobjstwo polityczne W1975 r. wadz wKambody przejli Czerwoni Khmerzy, ekstremistyczne ugrupowanie komunistyczne, na czele ktrego sta Pol Pot. Ich dojcie do wadzy zwizane byo zuwikaniem si kraju w konflikt wietnamski. Po okresie neutralnoci prezydent Kambody Norodom Sihanouk zacz potajemnie wspiera siy komunistyczne, co spowodowao wrogo Stanw Zjednoczonych wobec rzdw Kambody. W1970 r. wkraju doszo do zamachu stanu, ktrego dokona wspierany przez CIA genera Lon Nol. Do Kambody wkroczyy wojska amerykaskie iwojska poudniowowietnamskie wpocigu za partyzantk wietnamsk. Wkrtce wybuchy walki midzy armi rzdow i oddziaami Czerwonych Khmerw, ktre pomimo wsparcia Amerykanw zakoczyy si zwycistwem tych ostatnich.
317
318
Zbrodnie ludobjstwa imasakry ludnoci na wiecie po II wojnie wiatowej
Pol Pot zaraz po przejciu wadzy rozpocz rzdy dyktatorskie iprzystpi do realizacji zakrojonej na szerok skal rewolucji agrarnej. Zmieni nazw kraju na Kampucz arok 1975 ogosili rokiem zerowym nowego kalendarza. Czerwoni Khmerzy rozpoczli budow nowego spoeczestwa, wktrym wszyscy mieli odtd by rolnikami ifunkcjonowa wpierwotnych wsplnotach. Zamknli szkoy, szpitale ifabryki, zlikwidowali banki, pienidz oraz wasno prywatn, zdelegalizowali religi. Tu po zdobyciu stolicy kraju Phnom Penh zarzdzili ewakuacj miast, ktrych mieszkacw deportowano na wie, gdzie zmuszano ich do cikiej pracy na polach ryowych. Ludzie umierali tam zgodu iwycieczenia, byli mordowani itorturowani przez stranikw. Wkrtce wszeregach przeciwnikw komunistycznejdyktatury, znaleli si take przedstawiciele inteligencji. Urzdnicy, duchowni, azwaszcza mnisi, oraz osoby utrzymujce kontakty zobcokrajowcami uznani zostali za elementy znienawidzonego systemu kapitalistycznego, ktry naleao zlikwidowa. Nikt, kto ucho-
Fot. XIV. 4 Fotografie ofiar Czerwonych Khmerw, ktre s czci wystawy wMuzeum Ludobjstwa Tuol Sleng wPhnom Penh, stolicy Kambody. Wokresie rzdw Pol Pota (19751979) wmiejscu tym byo okrutne Wizienie Bezpieczestwa 21 (S-21), wktrym przetrzymywano itorturowano przeciwnikw politycznych. Po przyjedzie winiowie byli fotografowani iprzesuchiwani. Nastpnie zmuszano ich do rozebrania si do bielizny ikonfiskowano wszelk wasno. Potem winiowie byli zabierani do cel, gdzie przykuwano ich kajdanami do betonowej posadzki. Winiowie spali na goej pododze. Rozmowy byy zakazane. Spord 17 tys. wizionych tam osb najprawdopodobniej przeyy zaledwie cztery. 319
dzi za potencjalnego przeciwnika systemu nie mg unikn mierci. Ze wzgldu na oszczdno amunicji egzekucje czsto przeprowadzano przy uyciu prymitywnych narzdzi motw, siekier, opat. Dokonyway ich czsto nastoletnie dzieci obojga pci, ktre wychowane przez wojn nie rozrniay dobra od za. Zabici chowani byli wmasowych grobach. Nienawi Czerwonych Khmerw dotkna take mieszkajce wKambody mniejszoci narodowe: Wietnamczykw, Chiczykw, Laotaczykw oraz Tajw. Wrezultacie zamordowano niemal wszystkich zamieszkujcych kraj Wietnamczykw oraz poow Chiczykw. Ludobjstwo Czerwonych Khmerw zakoczya dopiero interwencja zewntrzna. W 1979 r. wojska wietnamskie wspierane przez ZSRR wkroczyy do Kambody iobaliy reim Pol Pota. Czerwoni Khmerzy wycofali si do dungli wzachodniej czci kraju, gdzie jeszcze przez dugie lata wspierani przez Tajlandi, Chiny iStany Zjednoczone prowadzili walk partyzanck. Organizacja przestala formalnie istnie dopiero w1999 r., wrok po mierci Pol Pota, ktry zmar wgbi dungli kilka miesicy po urzdzonym pospiesznie przez jego wsptowarzyszy procesie pokazowym. Skazany na doywotni areszt domowy Pol Pot nigdy nie uznawa swojej odpowiedzialnoci za zbrodnie dokonane przez Czerwonych Khmerw. Szacuje si, e wokresie niespena czterech lat rzdw Pol Pota wKambody zgodu, chorb iwwyniku egzekucji zgino od 1,2 mln do 2 mln ludzi, co stanowio ok. jednej czwartej mieszkacw kraju. Do dnia dzisiejszego osdzono zaledwie kilku przywdcw Czerwonych Khmerw. Procesy pozostaych utkny w martwym punkcie, poniewa wielu ludzi pozostajcych obecnie wKambody uwadzy, bdc aktywistami tej organizacji lub czasowo zni wsppracujcych mogo by zamieszanych wte zbrodnie. ZASTANW SI yy Przyjrzyj si fotografiom przedstawiajcym winiw Tuol Sleng ipowiedz, co one nam mwi na temat przetrzymywanych tam osb. yy Zastanw si, dlaczego Czerwoni Khmerzy iinni oprawcy fotografowali swoje ofiary.
Fot. XIV. 5 Masowa egzekucja przeciwnikw reimu Pol Pota wKambody. 320
2. Rwanda masowy mord na oczach wiata Kolejnym miejscem na wiecie, wktrym po II wojnie wiatowej doszo do zbrodni ludobjstwa, bya niewielka Rwanda dawna kolonia belgijska, pooona wrodkowo-wschodniej Afryce. Rwanda sw niepodlego uzyskaa w1962 r. stajc si wlatach 70. i80. jednym zbogatszych pastw regionu. Sytuacja ekonomiczna kraju pogorszya si dramatycznie na pocztku lat 90. m.in. zpowodu duego przeludnienia ibraku ziemi uprawnej. Rwanda staa si wtedy miejscem jednej znajkrwawszych whistorii Afryki wojen domowych. Narastajcy od wiekw spr toczy si pomidzy dwoma klasami spoecznymi reprezentujcymi ten sam nard Hutu i Tutsi, ktrzy walczyli midzy sob o wadz i przywileje. Przez wieki krajem rzdzili, stanowicy mniejszo spoeczestwa, Tutsi. Po uzyskaniu niepodlegoci sytuacja si odwrcia wwyniku wyborw wadz wwikszoci okrgw przejli Hutu. Konflikt zaostrzy si w1993 r., kiedy przy udziale spoecznoci midzynarodowej zawarto porozumienie pomidzy walczcymi stronami, dajce ludowi Tutsi tymczasow wadz do czasu przeprowadzenia powtrnych wyborw. Zawarte wporozumieniu ustalenia nie spodobay si jednak Hutu, ktrzy przy uyciu pozostajcej w ich rkach stacji radiowej RTLM zaczli prowadzi otwart propagand przeciw Tutsi. Radykalne grupy Hutu zaczy tworzy bojwki, gromadzi bro inawoywa do rozpoczcia krwawego odwetu na Tutsi, ktrych okrelano jako podludzi. Prawdziwy dramat rozpocz si jednak, kiedy wkwietniu 1994 r., wkatastrofie lotniczej zgin prezydent kraju Juvnal Habyarimana. Mimo e nie udao si zpewnoci stwierdzi, kto sta za tym zamachem, odpowiedzialnoci za mier gowy pastwa Hutu obarczyli plemi Tutsi. Wodwecie bojwki Hutu rozpoczy trwajc wiele tygodni rze czonkw plemienia Tutsi. Mordowano kadego napotkanego Tutsi. Sporzdzano i publikowano listy osb, nie tylko Tutsi, ale take umiarkowanych Hutu, ktrych naley zgadzi. Wpierwszej kolejnoci zamordowano wielu znaczcych osobistoci zplemienia Tutsi oraz umiarkowanych politykw zludu Hutu. Rze szybko rozprzestrzenia si na cay kraj. Na drogach ustawiano setki blokad, ktre suyy wychwytywaniu uciekajcych Tutsi, ktrych identyfikowano na podstawie znajdujcych si w dowodach wpisw oprzynalenoci plemiennej. Do mordowania swoich ssiadw nawoywani byli zwykli ludzie zplemienia Hutu. Tych, ktrzy odmawiali spotyka czsto podobny los. Wikszo ofiar zgina w miejscu zamieszkania od kul karabinw, grantw, a przede wszystkim maczet, ktre byy najczciej uywan broni przez bojwkarzy. Rze trwaa od 6 kwietnia do lipca 1994 r. Zakoczya j dopiero zbrojna interwencja stacjonujcych wkrajach ssiednich zdominowanych przez Tutsi oddziaw Rwandyjskiego Frontu Patriotycznego, ktry obali rzdy Hutu iprzej wadze. Oblicza si, e wzbrodni ludobjstwa wzio udzia ok. 30 tysicy bojwkarzy oraz zwykych ludzi, ktrzy byli zmuszaniu do udziau wzbrodniach. Skala jej bya ogromna. Szacuje si, e w cigu zaledwie 3 miesicy zamordowano ponad 800 tys. ludzi. Poza tym zobawy przed mierci izemst Hutu do ssiednich krajw, gdzie byy obozy dla uchodcw ucieko blisko 2 miliony osb. Za porednictwem mediw informacje na temat aktw ludobjstwa docieray do ludzi na caym wiecie. Spoeczno midzynarodowa nie potrafia jednak przedsiwzi adnych skutecznych krokw, ktre mogyby je zakoczy. ONZ okazao si bezsilne, amocarstwa wiatowe waden sposb nie byy zainteresowane interwencj zbrojn wobronie ludnoci cywilnej.
321
Fot. XIV. 6 Grzebanie Tutsi zamordowanych przez Hutu w 1994 r.. W Rwandzie zbrodni dokonywali nie tylko bojwkarze, ale take zwykli ludzie, ktrzy zostali do tego zmuszeni. Na rozkaz rzdu zabijali swoich dawnych przyjaci i najbliszych ssiadw. Jedna zkobiet uczestniczca wzbrodniach zeznaa potem, e kto zrzdu powiedzia jej, e Tutsi s ich wrogami oraz da jej pak, amowi maczet, by wykorzystali je przeciwko temu zagroeniu. Zkolei inny sprawca stwierdzi: Kiedy wytropilimy Tutsi na bagnach, nie widzielimy ju wnich istot ludzkich. Chodzi mi oosoby takie jak my, dzielce podobne myli iuczucia. Polowanie byo dzikie, owcy byli dzicy, zwierzyna bya dzika dziko zawadna naszymi umysami.
ZASTANW SI Ustosunkuj si do tych sw. Na podstawie r nych znanych ci przypadkw ludobjstwa (np. Holokaust, Kamboda, Rwanda) zastanw si, jak rol w przygotowaniach do zbrodni odgrywa propaganda odwoujca si do rzekomego zagroenia oraz dehumanizacja wroga. ZAPAMITAJ
Dziesi przykaza Hutu. Tekst ten zosta opublikowany wgrudniu 1990 r. w jednej zgazet wstolicy Rwandy Kigali. 1. Kady Hutu powinien wiedzie, e kobieta Tutsi, gdziekolwiek jest, pracuje dla interesw ludu Tutsi. Dlatego bdzie uznany za zdrajc kady Hutu, ktry: a) polubia kobiet Tutsi; b) przyjani si zkobiet Tutsi; c) zatrudnia kobiet Tutsi jako sekretark lub konkubin. 2. Kady Hutu powinien wiedzie, e nasze crki Hutu s waciwsze ibardziej sumienne wzadaniach kobiety, ony imatki rodziny. Czy nie s one pikne iszczere? 3.Kobiety Hutu, bdcie czujne istarajcie si przecign swoich mw, braci isynw na waciw drog. 4. Kady Hutu powinien wiedzie, e kady Tutsi jest nieuczciwy winteresach. Jego jedynym celem jest wadza dla jego ludu. Dlatego bdzie uznany za zdrajc kady Hutu, ktry: a) zakada spk zTutsi; b) inwestuje swoje albo rzdowe pienidze wprzedsiwzicie Tutsi; c) poycza pienidze Tutsi albo poycza od niego; d) sprzyja Tutsi winteresach. 5. Wszystkie strategiczne pozycje, polityczne, administracyjne, ekonomiczne, wojskowe ipolicyjne powinny by wrkach Hutu. 6. Sektor edukacyjny musi by wwikszoci Hutu. 7. Armia Rwandy powinna skada si wycznie zHutu. 8. Hutu nie powinien duej litowa si nad Tutsi. 9. Hutu, gdziekolwiek s, musz dziaa zjednoczeni isolidarni, imie na uwadze losy ich braci Hutu. 10.Rewolucja Spoeczna roku 1959, Referendum roku 1961 iIdeologia Hutu musz by nauczane wszystkim Hutu na kadym poziomie. Kady Hutu musi gosi wszdzie t wiedz.
322
ZASTANW SI yy Jaki by cel publikowania takiego tekstu w gazecie? Oce jego wpyw na postawy ludzi wczasie konfliktu rwandyjskiego. yy Dokonaj zestawienia zKatechizmem antysemity , opublikowanym wNiemczech w1887 r. przez Theodora Fritscha (Rozdzia V) oraz programem NPD z1920 r. (Rozdzia VI) izastanw si nad wystpujcymi wnich analogiami. 3. Bya Jugosawia masakra wSrebrenicy Masakra wSrebrenicy jest powszechnie uznawana za najwiksze ludobjstwo wpowojennej Europie. Wydarzya si podczas wojny wBoni (19921995), do ktrej doszo po rozpadzie Jugosawii. Po mierci w1980 r. Josipa Broz Tito, dugoletniego przywdcy Jugosawii, kraj pogry si wnarodowociowym, politycznym iekonomicznym kryzysie. Wspoeczestwie narastay nacjonalistyczne ietniczne napicia, zktrymi nastpcy Tito nie potrafili sobie poradzi. Wkonsekwencji w1991 r. trzy republiki jugosowiaskie (Sowenia, Chorwacja i Macedonia) ogosiy niepodlego. Wkwietniu nastpnego roku suwerenno proklamowaa take Republika Boni iHercegowiny, co definitywnie przesdzio orozpadzie pastwa. Pozostae dwie republiki Serbia iCzarnogra poczyy si tworzc Federaln Republik Jugosawii. Po rozpadzie Jugosawii serbski prezydent Slobodan Miloevi przystpi do realizacji programu utworzenia tzw. Wielkiej Serbii, ktra miaa skupia wszystkich Serbw wobrbie jednego pastwa, co wywoao konflikt znowo powstaymi pastwami. Wlatach 1991-1992 konflikt ten obj Chorwacj, za wlatach 1992-1995 Boni iHercegowin. Na terenie tego kraju problem by szczeglnie skomplikowany, poniewa zamieszkiway go trzy grupy narodowociowe: Serbowie, Chorwaci iBoniacy, ktrzy rnili si religi (prawosawie, katolicyzm, islam). Poza tym adna znich nie zamieszkiwaa zwartego terytorium. Konflikt pomidzy wspomnianymi grupami wybuch ze zdwojon si w1992 r., po proklamowaniu Serbskiej Republiki na terenie Boni iHercegowiny. Serbowie chcieli do niej wczy znajdujce si tam serbskie enklawy, co spotkao si ze zdecydowanym sprzeciwem wadz Boni iHercegowiny. Wczasie wojny wszystkie strony konfliktu dopuszczay si licznych czystek etnicznych, masowych mordw, rabunkw igwatw na ludnoci cywilnej. Najwiksza jednak tragedia rozegraa si wSrebrenicy we wschodniej Boni, gdzie pomidzy 12 a16 lipca 1995 r. serbskie oddziay pod wodz gen. Ratko Mladia zamordoway okoo 8000 muzumaskich mczyzn ichopcw wwieku 1277 lat. Ofiary, przewoone na miejsce masakry autobusami, mordowano gwnie strzaem wty gowy. Wielu mczyzn zgino te podczas prb ucieczki ze Srebrenicy. Serbowie wywlekali zautobusw mczyzn ina miejscu ich rozstrzeliwali. Zbrodni ludobjstwa nie zdoay zapobiec nawet oddziay ONZ majce za zadanie strzec tzw. strefy bezpieczestwa. Stacjonujcy wSrebrenicy onierze holenderscy, ktrych zreszt cz zostaa wzita do niewoli serbskiej, wydali jecw boniackich serbskiej armii a nastpnie przygldali si selekcji, jakiej dokonywali Serbowie oddzielajcy mczyzn od kobiet idzieci. Masakra wSrebrenicy staa si pretekstem do interwencji NATO ibombardowa Republiki Serbskiej, ktre wkonsekwencji doprowadziy do zawarcia koczcego wojn ukadu pokojowego wDayton. Szacuje si, e wtrakcie wojny wBoni zgino od 97 tys. do 110 tys. ludzi (niektre rda podaj nawet do 200 tys.), aponad 1,8 miliona zostao uchodcami. Wojna wBoni obnaya bezsilno dziaa ONZ ispoecznoci midzynarodowej, wtym gwnie ONZ, wzapobieganiu ludobjstwu izbrodniom przeciwko ludzkoci. Pokazaa, jakie znaczenie dla zakoczenia konfliktw wewntrznych moe mie zewntrzna interwencja zbrojna.
323
Osdzaniem winnych masakry ludnoci muzumaskiej w Srebrenicy zajmuje si powoany w1993 r. Midzynarodowy Trybuna Karny dla byej Jugosawii. Do tej pory trybuna ten skaza ok. 60 osb. Pierwszym, uznanym za winnego ludobjstwa wSrebrenicy by genera Radislav Krsti, ktrego w2001 skazano na 46 lat wizienia (po apelacji wyrok skrcono do 35 lat). Oskareni oludobjstwo, zbrodnie przeciwko ludzkoci iinne zbrodnie wojenne zostali take prezydent boniackich Serbw Radovan Karadi (aresztowany latem 2008 r.) ibyy przywdca Jugosawii Slobodan Miloevi (zmar w2006 r. wwizieniu wHadze) oraz Radko Mladi (aresztowany w2011 r.).
Fot. XIV. 7 Groby ofiar masakry ludnoci muzumaskiej ze Srebrenicy w Potoari. W lipcu 2005 r. boniaccy Serbowie zamordowali tam strzaem w ty gowy ponad 8 tysicy muzumaskich mczyzn i chopcw. W cztery lata pniej na miejscu masowej zbrodni dokonano ekshumacji ofiar i postawiono kamienne nagrobki. Do dzi nie zidentyfikowano wszystkich ofiar tej masowej zbrodni.
4. Darfur pierwsze ludobjstwo XXI w. Darfur ley wAfryce, wzachodniej czci Sudanu. Zamieszkuj go rne grupy etniczne (ludno afrykaska iarabska), ktre wyznaj wwikszoci islam. Konflikt midzy nimi ma podoe ekonomiczne. Spowodowany jest rywalizacj o dostp do wody, czy wypas zwierzt. Wzajemna niech zacza si wzmaga na pocztku lat 80. ubiegego wieku imiaa zwizek zogromn susz, jaka wtedy nawiedzia ten kraj. Pnocna cz regionu, zamieszkaa gwnie przez arabskie plemiona koczownicze zacza pustynnie, ajej mieszkacy przenosi si do centralnej czci prowincji. Migracja ta wywoaa niezadowolenie mieszkajcej tam ludnoci afrykaskiej. W2003 r. wzniecili oni powstanie przeciwko wadzom centralnym wChartumie, ktre oskarono odyskryminacj mieszkacw prowincji ifaworyzowanie napywowych plemion arabskich. Afrykaska wikszo zadaa praw wikszej autonomii iprzystpia do atakw na przedstawicieli wadzy centralnej. Do walk zrebeliantami rzd sudaski skierowa skadajc si zArabw armi izacz wspiera lokaln arabsk milicj (dandawidw), ktra za jego cichym przyzwoleniem dokonywaa zbrodni na ludnoci cywilnej. Sudascy onierze iarabskie bojwki atakoway afrykask ludno, by zniszczy zaplecze rebeliantw. Masowe morderstwa, niszczenie ywnoci izatruwanie rde oraz gwaty na afrykaskich kobietach stay si czci kampanii czystek etnicznych prowadzonych przez rzd sudaski. Zdomw wypdzonych zostao blisko dwa ip miliona ludzi, ok. 250 tys. ponioso mier. Spowodowao to wybuch ogromnego kryzysu humanitarnego, ktry zmusi ONZ do podjcia dziaa wobronie ludnoci cywilnej. W2005 r. powoana zosta do ycia misja pokojowa, aw2007 r. misja oddziaw ONZ iUnii Afrykaskiej, ktre jednak nie potrafiy doprowadzi do zakoczenia konfliktu. Ludno Darfuru nadal ginie zrk arabskiej milicji, afrykaskich rebeliantw, godu ichorb. Jest to obecnie najwikszy kryzys humanitarny na wiecie.
324
Fot. XIV. 8 W dniu 30 kwietnia 2006 r. Koalicja na rzecz ratowania Darfuru (The Save Darfur Coalition) zorganizowaa wWaszyngtonie ogromn demonstracj pod hasem Ratuj Darfur: wiec na rzecz powstrzymania ludobjstwa. W zgromadzeniu wzio udzia ok. 50 tys. osb, wrd ktrych byo wielu wybitnych przywdcw religijnych, politykw idziaaczy praw czowieka, gwiazd oraz ocalaych zinnych ludobjstw. Zebrani domagali si zorganizowania interwencji midzynarodowej wcelu powstrzymania ludobjstwa wSudanie.
ZASTANW SI Dowiedz si, jaka jest obecnie sytuacja wDarfurze oraz innych czciach wiata dotknitych konfliktami. Jakie znaczenie maj takie demonstracje dla zapobiegania ludobjstwu wwiecie?
TEKST RDOWY
Auschwitz po Auschwitz, artyku A. iZ. Bartu, ktry ukaza si wokolicznociowym dodatku do Dziennika Polskiego zokazji 65. rocznicy wyzwolenia KL Auschwitz Poowa mieszkacw globu ogldaa wtelewizji, jak Rumuni pokonuj Argentyn, aBrazylia gospodarzy zUSA wjednej smej finau futbolowych Mistrzostw wiata, gdy wsercu Afryki reprezentowanej na M przez Kamerun, Maroko iNigeri dobiegaa koca jedna znajwikszych rzezi wdziejach. Od kwietnia do lipca 1994 roku, od ciosw maczet, wczni isiekier, zrk ssiadw, zgino okoo miliona mieszkacw Rwandy. P wieku po Auschwitz wystarczyo sto dni, by wymordowa niemal tyle samo niewinnych mczyzn, kobiet idzieci, co whitlerowskiej fabryce mierci przez dni tysic. wiat zareagowa spnion refleksj: jak to byo moliwe? Jak to moliwe po wojnie, ktra pochona ponad 60 milionw ludzkich istnie? Jak to moliwe pod okiem ONZ, ktrej naczelnym hasem teoretycznie jest nigdy wicej? Wcigu minionych 65 lat ludzie zadawali sobie to pytanie ponad 200 razy. Tyle zbrojnych konfliktw rozgorzao wwiecie od zakoczenia najkrwawszej zwojen. Zgino wnich wedug rnych rde od 12 do 35 milionw osb. Do tego dziesitki milionw rannych, kalek, uchodcw wegetujcych wmiejscach przypominajcych do zudzenia nazistowskie obozy. Kamboda, Kongo, Republika rodkowoafrykaska, Uganda, Rwanda, sudaski Darfur, bya Jugosawia... Oto kolejne symbole zbrodni iniewyobraalnego cierpienia. Tylko wzeszym roku ludzie mordowali si wAfganistanie, Iraku, Demokratycznej Republice Konga, Somalii, Bangladeszu, Pakistanie, francuskich departamentach zamorskich, Gwinei Bissau, Sudanie, Czadzie, Peru, Birmie, Hondurasie, na Sri Lance iMadagaskarze... Daleko? Nie nasza sprawa?
325
Do masakry wboniackiej Srebrenicy doszo dokadnie wrok po zakoczeniu rzezi wRwandzie... Straty materialne powstae wcigu dwch miesicy wojny wKosowie okazay si wiksze od poniesionych podczas II wojny... Niezakoczone konflikty oraz nierozliczone dotd zbrodnie przypominaj, e problem dotyczy rwnie spokojnej Europy ipnocnej Ameryki. Cho przywdcy wiatowych ieuropejskich mocarstw lubi twierdzi inaczej. Na wie orwandyjskiej masakrze wczesny prezydent Francji, Franois Mitterrand, zauway: C, wtego typu krajach, do ludobjstwa nie przywizuje si a takiego znaczenia. Podobnie mwi prezydent USA Bill Clinton. Kofi Annan, zastpca sekretarza generalnego ONZ (pniejszy szef tej organizacji), mimo ostrzee, wycofa zRwandy przed masakr 90 procent si pokojowych; reszcie zakazano interwencji. Chiny, Rosja iWielka Brytania uznay rze za wewntrzn spraw Rwandy. Dziennikarze wykryli, e brytyjska firma Mil-Tec zarobia blisko 5 mln dolarw, zaopatrujc wbro, armi ibojwki Hutu. Dostawy docieray zTirany iTel Awiwu. Jak to moliwe po Auschwitz? Wanie to pytanie zadaj sobie coraz czciej odwiedzajcy teren byego obozu. Nie jak moliwy by Auschwitz, ale wanie jak co takiego moe dzia si znowu. Miejsce pamici przeistacza si worodek nauczania oludobjstwie iprzeciwdziaania nowym zbrodniom.
ZASTANW SI yy Przedyskutuj problem obojtnoci ibezsilnoci wiata wobec zbrodni ludobjstwa, ktre miay miejsce po wojnie. yy Zastanw si, wjaki sposb refleksja nad Holokaustem moe by wykorzystana do zapobiegania zbrodniom przeciwko ludzkoci we wspczesnym wiecie. XI. 2.3. Lekcja Holokaustu Holokaust uczy nas, e nie wolno by biernym iobojtnym na cudz krzywd, niesprawiedliwo izo. e naley rozbudza wsobie postawy tolerancji dla odmiennoci irnorodnoci, poszanowania dla innych pogldw, ktre su prawdzie isprawiedliwoci. TEKST RDOWY
Fragmenty ksiki Zygmunta Baumana pt. Nowoczesno izagada, Warszawa 1992 Jedyn pomiertn przysug, jakiej Holokaust moe nam udzieli, jest uwiadomienie nam wczeniej niedostrzeonych innych aspektw dziaania zasad spoecznych wyzwolonych przez wspczesn histori. Proponuj potraktowanie Holokaustu jako rzadkiego wprawdzie, lecz znaczcego ikoherentnego probierza ukrytych moliwoci nowoczesnego spoeczestwa. [...] Wybr fizycznej eksterminacji jako waciwego sposobu zrealizowania zadania Entfernung [wykluczenia] by produktem rutynowych czynnoci biurokracji, By to skutek szeroko opisanej tendencji aparatu biurokratycznego do rozszerzania postawionych celw zjawiska typowego dla dziaania biurokracji.
ZASTANW SI yy Jak rozumiesz postulat Baumana traktowania Holokaustu jako probierza wspczesnoci? yy Czy zgadzasz si zjego opini dotyczc roli biurokracji w procesie Zagady?
326
Zagada ydw pokazuje, jak tragiczne mog by konsekwencje nieodrzuconych wczeniej uprzedze, nieskonfrontowanych z rzeczywistoci obaw oraz nieodrzuconych zafaszowa ikamstw. Wskazuje take na niebezpieczestwo pojawiania si charyzmatycznych przywdcw, ktrzy potrafi manipulowa ludmi, zwaszcza modymi, poprzez odwoywanie si do rnego rodzaju stereotypw, fobii, ignorancji czy po prostu niewiedzy. Holokaust przypomina nam, e nienawi do tych, ktrzy s od nas inni, lub ktrych chcemy za innych czsto obcych uwaa, stawiajc ich poza obrbem czowieczestwa, moe tylko doprowadzi do zbiorowej przemocy iokruciestwa. Ostrzega, e kade spoeczestwo, nie wane jak bardzo kulturowo, naukowo czy technologicznie zaawansowane, moe sta si przestpcze zatracajc zdolno rozrniania midzy dobrem azem. Holokaust podkrela krucho ludzkiej egzystencji, wsytuacji gdy jest ona zalena od wadzy, ktrej brak hamulcw etycznych. Uzmysawia, e kady znas indywidualnie, przed swoim sumieniem, odpowiada za swoje czyny. Atake przypomina, e posuszestwo wobec rozkazw nie jest adnym usprawiedliwieniem zbrodni. Holokaust ujawnia zarwno dobr jak i z stron natury czowieka. Pokazuje sytuacj ludzi zagroonych, obojtnych wobec zbrodni, atake porednio wniej uczestniczcych. Przez to moe by wan lekcj odpowiedzialnoci. Kady czowiek wswoim yciu zmuszony jest do podejmowania wielu wanych decyzji, wyboru pomidzy dobrem izem czasem moe znaraeniem wasnego stanu posiadania, a nawet ycia. Naley zatem umie bra odpowiedzialno za swoje czyny, za dziaanie jak rwnie za jego brak oraz za konsekwencje, ktre po nim nastpuj.
Fot. XIV. 9 Uczniowie warszawskich szk porzdkujcy cmentarz ydowski w Jzefowie na Roztoczu sierpie 2003 r. Prace porzdkowe stay si okazj do poznania nie tylko kultury ydw polskich, ale iwojennych losw ydowskich mieszkacw miasteczka. W Jzefowie przed wojn mieszkao prawie 3 tys. ydw i stanowili oni ponad 70% mieszkacw. Wmaju 1942 r. 1200 znich Niemcy wywieli do orodka zagady wSobiborze. 1500 ydw zostao zamordowanych wpobliskim lesie 13 lipca 1942 r. przez niemieckich policjantw ze 101 Pomocniczego Batalionu Policji.
Holokaust jest take przykadem, wjaki sposb, nawet wobliczu mierci, ludzie mog opiera si sile dcej do ich zniszczenia. Odwaga tych, ktrzy walczyli wgettach, obozach, jak rwnie itych, ktrzy po stronie aryjskiej im pomagali, pokazuje nam wjaki sposb imy powinnimy przeciwstawia si nieludzkim zachowaniom. Holokaust pokazuje, co si staje, kiedy ycia ludzkiego nie traktuje si jako wartoci samej wsobie, ajeden czowiek jest poniany przez innych, bdcych wsubie fanatycznej nietolerancji. Jeeli
327
zatem ludzko ma przetrwa wprzyszym stuleciu, musi si nauczy uznawa iszanowa innych oraz postrzega rnorodno iinno jako pozytywne iwzbogacajce dowiadczenie. Musimy by czujni wobronie podstawowych praw ludzkich. Powinnimy pamita, e zu mona inaley si przeciwstawia ju wjego najwczeniejszych stadiach, oraz e wprawdziwie tolerancyjnym icywilizowanym spoeczestwie nie powinno by miejsca dla rasizmu iantysemityzmu. Musimy pamita oHolokaucie! TEKST RDOWY
Nauki zHolokaustu wycigane wspczenie wedug Petera Novicka: 1. Dla prawicowca Holokaust jest argumentem do antykomunistycznych interwencji na wiecie. Teraz sprawcami nie s ju nazici, lecz oglnie totalitaryzm, zktrym nie wolno zawiera adnych kompromisw. 2. Dla filozofa jest dowodem diabolicznego Za wnaturze ludzkiej, okazj do rozwaa otragicznym bezsensie jakichkolwiek nadziei na popraw czowieka poprzez proces cywilizacyjny (skoro nawet kulturalni Niemcy...). 3. Dla neokonserwatysty jest dowodem, do czego doprowadza odwracanie si od religii irozpad wartoci rodzinnych a po Holokaust nienarodzonego ycia. 4. Dla lewicowca jest okazj do oskarenia elit amerykaskich opozostawienie ydw przez egoistyczny establishment cznie zRooseveltem, ikon liberalizmu ich wasnemu losowi. 5. Dla Niemcw Holokaust jest miar uporania si zniemieck win. 6. Dla Francuzw osi sporu zfrancuskim rasizmem iksenofobi. 7. Adla Polakw pisze Novick Holokaust jest kamieniem probierczym kulturowego konfliktu midzy zwolennikami kocielnej reakcji iliberalnej modernizacji. 8. Tylko dla Amerykanw jest okazj do wykazania wyszoci Ameryki (unas to byoby niemoliwe) nad Europ.
ZASTANW SI yy Przeczytaj uwanie tekst i sprbuj dopisa swoj wasn nauk, ktr wycigasz z lekcji Holokaustu. Co warto przeczyta yy Auschwitz a zbrodnie ludobjstwa XX wieku, redakcja Alicja Bartu, Piotr Trojaski, Owicim 2012 yy Jacek Reginia-Zacharski, Rwanda. Wojna i ludobjstwo, Warszawa 2012 yy Auschwitz a zbrodnie ludobjstwa w XX wieku, pod red. Alicji Bartu i Piotra Trojaskiego, Owicim 2012 yy Jan Boski, Biedni Polacy patrz na getto, Krakw 1994 yy Barbara Engelking, Zagada ipami. Dowiadczenie Holokaustu ijego konsekwencje opisane na podstawie relacji autobiograficznych, Warszawa 1994 yy Krwawy cie genocydu. Interdyscyplinarne studia nad ludobjstwem, Krakw 2011 yy Manus I. Midlarsky, Ludobjstwo wXX wieku Warszawa 2010 yy Tom Segev, Sidmy milion. Izrael Pitno Zagady, Warszawa 2012 yy Michael C. Steinlauf, Pami nieprzyswojona. Polska pami Zagady, Warszawa 2001 yy Feliks Tych, Dugi cie Zagady. Szkice historyczne, Warszawa 1999
328
Kalendarium
Kalendarium
70 IV w. 313 391 XI-XII w. 1144 1181 1215 1264 1267 wojska rzymskie pod wodz Tytusa zdobywaj witynie iniszcz wityni synody prowincjonalne wprowadzaj separacj wyznawcw judaizmu od chrzecijan cesarz Konstantyn IWielki edyktem wydanym wMediolanie ogasza chrzecijastwo religi dozwolon wcesarstwie rzymskim cesarz Teodozjusz Iogasza chrzecijastwo religi pastwow wcesarstwie rzymskim przeladowania ydw wEuropie Zachodniej przez uczestnikw wypraw krzyowych pierwsze oskarenie ydw o dokonanie mordu rytualnego na chrzecijaskim chopcu wNorwich wAnglii krl Francji Filip August wypdza ydw zdbr krlewskich sobr lateraski IV wprowadza obowizek oznaczenia niewiernych, wtym ydw, znakiem haby ksi Bolesaw Pobony wydaje pierwszy przywilej generalny wKaliszu dla ydw zWielkopolski, tzw. Statut kaliski synod prowincjonalny we Wrocawiu podejmuje wiele uchwa przeciw ydom, nakazujcych m.in. tworzenie odrbnych dzielnic wmiastach oraz noszenie specjalnego kapelusza jako symbolu odrniajcego ludno ydowsk od chrzecijan (ta druga nie bya rygorystycznie przestrzegana) pierwsze oskarenie ydw oprofanacje hostii, wypdzenie ydw zAnglii wypdzenie ydw zAustrii, Bawarii, Frankonii krl Polski Kazimierz Wielki potwierdza Statut kaliski, rozszerzajc moc jego obowizywania na cae Krlestwo Polskie publiczne palenie ksig heretyckich wtym Talmudu oskarenia ydw ozatruwanie studzien iuj wody oraz spowodowanie epidemii dumy (tzw. czarnej mierci) wEuropie Zachodniej; wzmoenie przeladowa ydw. wypdzenie ydw zFrancji wystpienia antyydowskie wKrakowie wywoane pogoska opopenieniu przez nich mordu rytualnego. wypdzenie ydw zHiszpanii wypdzenie ydw zKrakowa iosiedlenie ich wpodkrakowskim Kazimierzu; Aleksander Jagielloczyk wypdza ydw zLitwy wypdzenie ydw zPortugalii utworzenie getta(zamknitej dzielnicy ydowskiej) wWenecji antyydowskie wystpienia Marcina Lutra utworzenie getta wRzymie powoanie Sejmu Czterech Ziem (Waad Arba Aracot) jako najwyszego organu samorzdu ydowskiego wRzeczpospolitej wojna trzydziestoletnia staje si przyczyn ostatniej wielkiej fali migracyjnej ydw europejskich na ziemie polskie narodziny chasydyzmu (Europa Wschodnia) narodziny haskali ydowskiego Owiecenia (Europa Zachodnia) rozwj ruchw narodowych wEuropie ostateczne okrelenie Strefy osiedlenie dla ydw zzachodnich guberniach cesarstwa rosyjskiego popularyzacja teorii onierwnoci ras przez Josepha Arthura de Gobineau pogrom antyydowski wOdessie popularyzacja pojcia antysemityzm prze berliskiego dziennikarza Wilhelma Marra fala pogromw antyydowskich wRosji; pocztek wzmoonej emigracji (alija) ydowskiej pogrom antyydowski wWarszawie wprowadzenie ustawodawstwa dyskryminujcego ydw w Rosji, tzw. prawa majowe; pierwszy Midzynarodowy kongres Antyydowski wDrenie sprawa kapitana Alfreda Dreyfusa, wzrost nastrojw antysemickich we Francji Teodor Herzl publikuje Pastwo ydowskie narodziny politycznego syjonizmu pierwszy kongres syjonistyczny wBazylei; utworzenie Oglnoydowskiego Zwizku Robotniczego na Litwie, wPolsce iwRosji (BUND)
1290 1298 1334 XIV w. 1348-1350 1394 1407 1492 1495 1497 1516 1543 1555 1580 1618-1648 Poowa XVIII w. II poowa XVIII w. Ipoowa XIX w. Lata 30. XIX w. 1854 1871 1879 1881-1882 25-27 grudnia 1881 1882 1894-1906 1896 1897
329
Kalendarium
1899 1903 1905-1907 1911-1913 Listopad 1917 Listopad 1918 1918-1919 27 XI 1918 Stycze 1919 28 czerwca 1919 1920 1922 9 listopada 1923 1925 1926 1929 1930 1933 30 stycznia 27 lutego luty imarzec 15 marca 20 marca 1 kwietnia 7 kwietnia 27 kwietnia kwiecie 10 maja 14 lipca lipiec 22 wrzenia 14 padziernika 1934 30 czerwca 2 sierpnia
popularyzacja teorii wyszoci rasy aryjskiej (germaskiej) przez Houstona Stewarta Chamberlaina pierwsza publikacja Protokow mdrcw Syjonu; pogrom antyydowski wKiszyniowie eskalacja antyydowskich pogromw wRosji, m.in. pogrom wOdessie (1905) iBiaymstoku (1906) proces Mendla Bejlisa posdzonego opopenienie mordu rytualnego wKijowie tzw. deklaracja Balfoura brytyjska zapowied utworzenia pastwa ydowskiego wPalestynie zakoczenie Iwojny wiatowej, wybuch rewolucji wNiemczech fala pogromw antyydowskich na Ukrainie pogrom antyydowski we Lwowie, uczestniczyli wnim onierz armii gen. Jzefa Hallera utworzenie demokratycznej Republiki Weimarskiej podpisanie traktatu pokojowego zNiemcami na konferencji pokojowej wParyu nieudany pucz Kappa-Lttwitza wNiemczech; publikacja programu NSDAP, Adolf Hitler staje na czele partii nazistowskiej marsz na Rzym zorganizowany przez woskich faszystw Benito Mussoliniego; podpisanie traktatu pomidzy Rosj Radzieck aNiemcami wRapallo nieudany pucz wMonachium zorganizowany przez Adolfa Hitlera Hitler publikuje wMonachium Main Kampf; midzynarodowa konferencja wLocarno, zakoczenie izolacji politycznej Niemiec na arenie midzynarodowej przyjcie Niemiec do Ligi Narodw krach na giedzie nowojorskiej rozpoczyna wielki kryzys gospodarczy wUSA iEuropie wwyborach do Reichstagu NSDAP zdobywa 107 mandatw nazici zdobywaj 33 proc. gosw wwyborach do Reichstagu, Adolf Hitler obejmuje urzd kanclerza Niemiec poar Reichstagu wBerlinie, co dao podstaw do ogoszenia rozporzdzenia Oochronie narodu ipastwa (ograniczenie wolnoci obywatelskich, wolnoci sowa iprasy oraz prawa do zrzeszania si) masowe aresztowania (wlutym okoo 100 tysicy osb) oficjalne proklamowanie powstania III Rzeszy Niemieckiej utworzenie wDachau pierwszego obozu koncentracyjnego wNiemczech przeprowadzenie jednodniowego oglnopastwowego bojkotu sklepw iprzedsibiorstw ydowskich wNiemczech pozbawienie ydw prawa pracy wsubie cywilnej wNiemczech utworzenie gestapo (Geheime Staatspolizei Tajna Policja Pastwowa) zdelegalizowanie Stowarzyszenia Badaczy Pisma witego ipocztek przeladowa wiadkw Jehowy wNiemczech publiczne palenie na stosach ksiek autorw obcych rasowo wmiastach uniwersyteckich uchwalenie ustawy Ozapobieganiu wydawania na wiat potomstwa dziedzicznie chorego, na podstawie ktrej poddano przymusowej sterylizacji osoby chore psychicznie, niepenosprawne iniedorozwinite umysowo ustawa zezwalajca na konfiskat mienia ydowskiego odebranie ydom prawa do aktywnego uczestnictwa wyciu kulturalnym Niemiec (literatura, sztuka, muzyka, teatr, radio, prasa) wystpienie Niemiec zLigi Narodw noc dugich noy, podczas ktrej Hitler likwiduje przywdcw SA (Sturmabteilungen der NSDAP Oddziay Szturmowe NSDAP) mier prezydenta Paula von Hindenburga oficjalnie koczy okres Republiki Weimarskiej; Hitler czy urzdy prezydenta ikanclerza III Rzeszy oraz zostaje zwierzchnikiem si zbrojnych pocztek rzdw totalitarnych wNiemczech
330
Kalendarium
1935 13 stycznia 16 marca 21 maja lipiec 15 wrzenia padziernik 14 listopada 31 grudnia 1936 7 kwietnia 1 sierpnia 1 listopada 25 listopada 1937 14 marca padziernik listopad 1938 stycze 1113 marca 26 kwietnia 29 maja 15 czerwca czerwiec 5 lipca 25 lipca 17 sierpnia 26 sierpnia 27 wrzenia 2930 wrzenia 1 padziernika 5 padziernika 28 padziernika 910 listopada 12 listopada listopad 13 grudnia
Niemcy wkraczaj do Zagbia Saary wprowadzenie obowizkowej suby wojskowej wNiemczech zakaz penienia suby wojskowej przez ydw zakaz studiowania na wyszych uczelniach przez ydw uchwalenie ustaw norymberskich, pozbawiajcych ydw iCyganw praw obywatelskich, co wkonsekwencji oznaczao wykluczenie ich ze spoeczestwa ustawa Oyciu niegodnym ycia, dajca pocztek programom eksterminacyjnym oficjalne zdefiniowanie pojcia yd jako osoby majcej wrd krewnych wstpnych II stopnia (dziadkw) co najmniej trzech przodkw pochodzenia rasowego ydowskiego wykluczenie ydw zpracy wsubie publicznej wkroczenie Wehrmachtu do Nadrenii, strefy zdemilitaryzowanej po Iwojnie wiatowej Hitler otwiera Igrzyska Olimpijskie wBerlinie Mussolini ogasza utworzenie osi BerlinRzym pakt antykominternowski midzy Niemcami aJaponi papie Pius XI wencyklice Mit brennender Sorge potpia nazistowsk polityk wobec Kocioa ikrytykuje polityk rasow nazistw rzd brytyjski wprowadza ograniczenia imigracji ydw do Palestyny Goebbels, Minister Propagandy III Rzeszy, otwiera wMonachium propagandow wystaw pt. Wieczny yd (Ewige Jude) dekret Heinricha Himmlera zatytuowany walka zplag cygask, wktrym stwierdzono, e Cyganie krwi mieszanej s najbardziej kryminogenni Anschluss Austrii, rozszerzenie zarzdze antyydowskich na kraje austriackie przymusowa rejestracja wasnoci ydowskiej w Rzeszy i pocztek przejmowania mienia nalecego do ydw (tzw. aryzacja zakadw iprzedsibiorstw) wprowadzenie na Wgrzech pierwszych restrykcji antyydowskich (udzia ydw wgospodarce nie moe przekracza 20 proc. umieszczenie wobozach koncentracyjnych 15 tysicy ydw niemieckich wprowadzenie specjalnych dowodw osobistych dla ydw midzynarodowa konferencja w Evian (Francja), zwoana w celu rozwizania problemu uchodcw ydowskich, zakoczona niepowodzeniem zakaz prowadzenia praktyki zawodowej przez lekarzy ydowskich wprowadzenie w Niemczech obowizku wpisywania do ydowskich paszportw imienia Sara (kobiety) iIzrael (mczyni) utworzenie w Wiedniu Centralnego Biura ds. Emigracji ydowskiej, kierowanego przez Adolfa Eichmanna zakaz prowadzenia praktyki zawodowej przez prawnikw ydowskich konferencja wMonachium: Wielka Brytania, Francja iWochy wyraaj zgod na niemieck okupacj wschodniej czci Czechosowacji aneksja czeskich Sudetw przez Niemcy na prob wadz szwajcarskich Niemcy wprowadzaj obowizek stemplowania ydowskich paszportw liter J (Jude), aby ograniczy emigracj ydw do Szwajcarii wydalenie zNiemiec okoo 17 tysicy polskich ydw do przygranicznego Zbszynia noc krysztaowa (Kristalnacht) pogromy ydw wNiemczech iAustrii dekret nakazujcy ydom przekazanie przedsibiorstw detalicznych wrce niemieckie wydalenie dzieci ydowskich ze szk niemieckich, zakaz uczszczania do teatrw, kin, na koncerty, wprowadzenie godziny policyjnej dla ydw wprowadzenie regulacji prawnych dotyczcych konfiskaty ydowskich przedsibiorstw
331
Kalendarium
1939 1 stycznia 30 stycznia 3 marca 15 marca 28 kwietnia maj 5 maja 17 maja majczerwiec czerwiec 23 sierpnia 1 wrzenia 2 wrzenia 3 wrzenia 1 wrzenia 21 padziernika 17 wrzenia 20 wrzenia 21 wrzenia 28 wrzenia 30 wrzenia wrzesie 7 padziernika 1217 padziernika 26 padziernika 26 padziernika 28 padziernika 31 padziernika padziernik 6 listopada 12 listopada 1517 listopada 1 grudnia grudzie 1940 1 stycznia 15 stycznia
zakaz prowadzenia legalnych interesw pomidzy ydami iNiemcami przemwienie Adolfa Hitlera wReichstagu, wktrym zapowiedzia, e przysza wojna bdzie oznacza unicestwienie rasy ydowskiej wEuropie Wgry, w lad za Niemcami, wprowadzaj ustawodawstwo antyydowskie ograniczajce prawa ydw iwzywajce ich jednoczenie do emigracji zajcie Czechosowacji przez Niemcy, utworzenie Protektoratu Czech iMoraw wypowiedzenie przez Niemcy paktu onieagresji zPolsk zajcia antyydowskie wPradze wprowadzenie kolejnych ustaw antyydowskich na Wgrzech, definiujcych pojcie yda oraz ograniczajcych ich udzia wgospodarce do 6 proc. Brytyjczycy ogaszaj tzw. Bia Ksig, ograniczajc imigracj ydw do Palestyny podr uchodcw ydowskich zNiemiec do Stanw Zjednoczonych na statku St. Louis dzieci niepenosprawne wTrzeciej Rzeszy podlegaj eutanazji podpisanie porozumienia niemiecko-radzieckiego (pakt RibbentropMootow) agresja Niemiec na Polsk wybuch II wojny wiatowej; ogoszenie dekretu Adolfa Hitlera olikwidacji bezwartociowego ycia, ktry stanowi podstaw prawn programu eutanazji utworzenie obozu koncentracyjnego wStutthofie Francja iAnglia wypowiadaj wojn Niemcom masowe aresztowania iegzekucje ludnoci polskiej oraz pogromy ydw inicjowane przez Einsatzgruppen, specjalne oddziay policji iSS agresja ZSRR na Polsk konfiskata odbiornikw radiowych nalecych do ydw telefonogram Reinharda Heydricha do dowdcw Einsatzgruppen dotyczcy kolejnych etapw rozwizania kwestii ydowskiej (obowizku koncentracji ydw itworzenia Judenratw) kapitulacja Warszawy; ukad niemiecko-radziecki dokonujcy podziau Polski na dwie strefy okupacyjne powoanie polskiego rzdu na uchodstwie we Francji, zpremierem Wadysawem Sikorskim na czele nakaz deportacji wszystkich Cyganw mieszkajcych wRzeszy na teren okupowanej Polski utworzenie rady ydowskiej wWarszawie zAdamem Czerniakowem na czele pierwsze deportacje ydw zAustrii iMoraw do Polski utworzenie na ziemiach polskich okupowanych przez Niemcy Generalnego Gubernatorstwa, ze stolic wKrakowie nakaz przymusowej pracy dla wszystkich ydw wGG pierwsze rozporzdzenie nakazujce ydom noszenia tych opasek we Wocawku; wedug przeprowadzonego (przez Judenrat na rozkaz niemiecki) spisu wWarszawie mieszka 359827 ydw utworzenie wPiotrkowie Trybunalskim pierwszego getta na ziemiach polskich zablokowanie kont bankowych nalecych do ydw iwyznaczenie limitu gotwki, ktr mogli dysponowa aresztowanie 183 pracownikw naukowych Uniwersytetu Jagielloskiego iAkademii Grniczo-Hutniczej wKrakowie pocztek deportacji Polakw iydw zziem wczonych do Rzeszy na tereny GG, wjej ramach przesiedlonych zostanie na teren GG okoo 90 tysicy ydw Niemcy burz synagogi wodzi; przedsibiorstwa ydowskie zostaj objte przymusowym zarzdem komisarycznym wprowadzenie obowizku noszenia opaski z gwiazd Dawida przez wszystkich ydw wGG od 12. roku ycia pocztek przesiedle ydw do specjalnych ydowskich dzielnic mieszkaniowych (gett); wprowadzenie sytemu reglamentowanej (na kartki) sprzeday ywnoci na terenie GG na terenie GG zakaz zmiany miejsca zamieszkania przez ydw bez specjalnego zezwolenia zakaz prowadzenia przez ydw ulicznego handlu na terenie GG
332
Kalendarium
26 stycznia stycze 8 lutego luty 2229 marca 9 kwietnia 27 kwietnia 30 kwietnia kwiecie kwieciemaj 10 maja 15 maja 28 maja 30 maja maj 10 czerwca 14 czerwca 18 czerwca 22 czerwca czerwiec poowa roku 18 lipca 8 sierpnia 31 padziernika 11 sierpnia lato 6 wrzenia 13 wrzenia 28 wrzenia 2 padziernika 3 padziernika 5 padziernika 7 padziernika 16 listopada listopad
gubernator Hans Frank wydaje zakaz korzystania przez ydw zkolei rejestracja mienia nalecego do ydw; zamknicie synagog idomw modlitw na terenie GG; powstanie ydowskiej Samopomocy Spoecznej-Komisji Koordynacyjnej; pierwsze prby zabijania ludzi gazem wpodberliskim orodku eutanazji utworzenie getta wodzi, drugiego co do wielkoci getta na terenach polskich; wprowadzenie wobec ydw zakazu poruszania si kolej na terenie GG raport Jana Karskiego, kuriera zPolski, osytuacji ydw pod okupacj niemieck, przygotowany dla rzdu polskiego na uchodstwie we Francji zajcia antyydowskie wWarszawie; wmarcu wkawiarniach irestauracjach Warszawy pojawiaj si wywieszki ozakazie wstpu dla ydw atak niemiecki na Dani iNorwegi utworzenie obozu koncentracyjnego wOwicimiu (KL Auschwitz) zamknicie getta dzkiego; kapitulacja Norwegii pierwszy transport 2500 Romw do gett wPolsce; wykluczenie ydw zadwokatury; rozpoczcie akcji T4, rozszerzonego programu eutanazji; pocztek prac przy budowie murw wok obszaru objtego epidemi (Seuchensperrgebiet), czyli ydowskiej dzielnicy wWarszawie NKWD morduje polskich oficerw ijecw wojennych wKatyniu, Charkowie iMiednoje inwazja Niemiec na Belgi, Holandi, Luksemburg iFrancj kapitulacja Holandii kapitulacja Belgii rozpoczcie nadzwyczajnej akcji pacyfikacyjnej (akcja AB), ktrej ofiar pado 3,5 tysica Polakw, zaliczonych do tzw. elementu przywdczego wysiedlenia ydw z Krakowa, gwnie na Lubelszczyzn; ucieczka kilku tysicy ydw zterenw wschodnich zajtych przez ZSRR do Indii, Japonii, Australii, Kanady iStanw Zjednoczonych Wochy przystpuj do wojny po stronie Niemiec przybycie do Auschwitz pierwszego transportu 728 polskich winiw politycznych zTarnowa; upadek Parya, wojska niemieckie bez walki wkraczaj do miasta Hitler prezentuje Mussoliniemu projekt wysiedlenia ydw na Madagaskar kapitulacja Francji trzecia fala deportacji obywateli polskich wgb ZSRR, wczerwcowych transportach ydzi stanowili 84 proc. deportowanych utworzenie orodkw eutanazji na terenie Niemiec wGrafeneck, Brandenburg, Hartheim iSonnenstein ydzi wGG maj zakaz wstpu do niektrych gmachw uytecznoci publicznej (parki, hotele, kawiarnie, restauracje) bitwa oAngli, przegrana Niemiec biskupi niemieccy protestuj bezskutecznie przeciwko eutanazji zgoda na otwarcie ydowskich szk powszechnych ikursw zawodowych wWarszawie pocztek niemieckich nalotw na Londyn rozporzdzenie Hansa Franka nakazujce tworzenie gett na obszarze caego Generalnego Gubernatorstwa podpisanie paktu berliskiego przez pastwa osi (Niemcy, Wochy iJaponia), ktry ustala przyszy podzia wiata zarzdzenie outworzeniu getta wWarszawie: powstaje najwiksze getto wokupowanej Europie wadze francuskie Vichy wydaj Statut des Juifs, na mocy ktrego pod koniec 1940 pozbawiono wolnoci 30 tysicy ydw wadze rumuskie legalizuj konfiskat wasnoci ydowskiej wRumunii ogoszenie wBugarii ustaw ograniczajcych prawa ydw zamknicie getta warszawskiego zamieszkanego przez okoo 400 tysicy ydw iodcicie go od reszty miasta pocztek grupy archiwalno-dokumentacyjnej Oneg Szabat kierowanej przez Emanuela Ringelbluma
333
Kalendarium
1941 10 stycznia 2123 stycznia 22 lutego 2526 lutego 20 lutego luty 1 marca 320 marca 15 marca marzec 3 kwietnia 9 kwietnia 10 kwietnia 20 kwietnia 24 kwietnia kwiecie 15 maja 6 czerwca 9 czerwca 17 czerwca 22 czerwca 23 czerwca 2529 czerwca 27 czerwca 30 czerwca czerwiec 14 lipca lipiecsierpie poowa roku 1 lipca31 sierpnia lipiec 20 lipca 2021 lipca 2527 lipca 31 lipca
rejestracja wszystkich ydw wHolandii zajcia antyydowskie wRumunii deportacja zakadnikw ydowskich zAmsterdamu strajk generalny wAmsterdamie iokolicy wobronie ydw zarzdzenie Hansa Franka zabraniajce ydom wGG korzystania zkolei, tramwajw, takswek, doroek bez specjalnego zezwolenia zamieszki antyydowskie wHadze iAmsterdamie rozkaz Himmlera dotyczcy wybudowania dla 100 tysicy jecw radzieckich obozu wBrzezince (Auschwitz II), ktry zgodnie zplanami SS mia si sta miejscem ich eksterminacji utworzenie izamknicie getta wKrakowie wejcie wycie zakazu korzystania przez ydw bez specjalnego zezwolenia zkolei elaznych, tramwajw, takswek, doroek Alfred Rosenberg, gwny teoretyk nazizmu, zakada Instytut Bada nad Kwesti ydowsk utworzenie getta wRadomiu utworzenie getta wCzstochowie zajcia antyydowskie wAntwerpii kapitulacja Grecji zamknicie getta wLublinie atak pastw osi na Grecj iJugosawi; wgetcie warszawskim zaczynaja dziaa szopy manufaktury produkujce gwnie dla potrzeb Wehrmachtu Heinz Auerswald zostaje komisarzem getta warszawskiego wramach przygotowa do wojny zRosj Adolf Hitler wydaje tzw. rozporzdzenie okomisarzach, nakazujce wykonywanie egzekucji bez sdu na kadej osobie podejrzanej owrogi stosunek do III Rzeszy uruchomienie wizienia dla ydw warszawskiego getta przy ul. Gsiej narada Reinharda Heydricha zdowdcami Einsatzgruppen dotyczca planowanej masowej eksterminacji ydw na Wschodzie agresja Niemiec na ZSRR (plan Barbarossa); rozpoczcie tzw. akcji samooczyszczajcych prowokowania iorganizowania przez Niemcw pogromw antyydowskich na zajmowanych terenach nalecych do lub okupowanych przez ZSRR pocztek masowych mordw dokonywanych przez Einsatzgruppen (jednostki specjalne, tzw. szwadrony mierci) przy poszczeglnych armiach A, B, C iD na terenach ZSRR pogrom antyydowski wKownie Niemcy zajmuj Biaystok izabijaj okoo 2 tysicy ydw Niemcy zajmuj Lww, miejscowa ludno dokonuje pogromu na ydach, do 3 lipca ginie okoo 4 tysicy ydw ponowne otwarcie synagog ibibliotek wgetcie warszawskim zaczyna ukazywa si Gazeta ydowska, oficjalny organ prasowy wydawany wj. polskim dla ydw wGG (do lipca 1942) pogromy antyydowskie zudziaem miejscowej ludnoci na zajmowanych przez wojska niemieckie ziemiach wschodnich (m.in. 7 lipca pogrom wRadziowie, 10 lipca pogrom wJedwabnem); wlipcu wPonarach pod Wilnem zamordowano okoo 5 tysicy ydw decyzja Reinharda Heydricha oostatecznym rozwizaniu kwestii cygaskiej masowe mordy ydw wBesarabii zudziaem armii rumuskiej (ginie okoo 160 tysicy osb) zajcia antyydowskie wOslo utworzenie getta wMisku na Biaorusi; mianowanie Odila Globocnika, szefa policji iSS wdystrykcie lubelskim, penomocnikiem ds. tworzenia orodkw SS ipolicji na Wschodzie podjcie decyzji outworzeniu obozu koncentracyjnego na Majdanku wLublinie, jego budowa rozpocza si jesieni 1941 pogrom ydw we Lwowie, zorganizowany przez ukraiskich nacjonalistw, tzw. dni Petlury, ginie okoo 2 tysicy ydw Hermann Gring upowania Reinharda Heydricha do opracowania szczegowego planu ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej (Endlsung) wniemieckiej strefie wpyww
334
Kalendarium
druga poowa roku 1 sierpnia sierpie 3/4 wrzenia 36 wrzenia 8 wrzenia 15 wrzenia 13 padziernika 19 wrzenia 2930 wrzenia 1 padziernika 22 grudnia 1 padziernika 14 padziernika 15 padziernika 28 padziernika padziernik 1 listopada 5 listopada 8 listopada 17 listopada 24 listopada 5 grudnia 7 grudnia 11 grudnia 2528 grudnia grudzie listopadgrudzie 1942 Pocztek roku 1 stycznia 13 stycznia 16 stycznia 20 stycznia 21 stycznia 14 lutego
tworzenie gett na zdobytych przez Niemcy terenach wschodnich utworzenie getta w Biaymstoku; oficjalne wstrzymanie, na skutek protestw niemieckiej opinii publicznej, akcji eutanazji, ktr jednak wtajemnicy kontynuowano wlipcu powsta pierwszy orodek eutanazji poza Rzesz, na Lubelszczynie wydanie dekretu, w ktrym ostatecznie ustalono zasady rasowo-biologicznej klasyfikacji Cyganw; utworzenie wTrawnikach koo Lublina orodka szkoleniowego SS (tzw. Trawnikimnner, askaris, czarni) pierwsza egzekucja wykonana przy uyciu gazu trujcego (cyklonu B) na radzieckich jecach wojennych wKL Auschwitz wBloku 11 utworzenie dwch gett wWilnie pocztek blokady Leningradu przez wojska niemieckie (do 14 stycznia 1944) deportacja zBesarabii iBukowiny do Transnistrii okoo 150 tysicy ydw, spord ktrych okoo 90 tysicy umiera obowizek noszenia przez ydw w miejscach publicznych na obszarze Rzeszy ubra zgwiazd Dawida masowy mord ydw (ponad 33 tysice) wBabim Jarze koo Kijowa na Ukrainie przez Einsatzgruppe C masowe mordy ydw wileskich (33,5 tysica) otwarcie szk podstawowych wgetcie warszawskim deportacje ludnoci ydowskiej zEuropy Zachodniej na Wschd wprowadzenie w GG kary mierci dla ydw opuszczajcych wyznaczone im dzielnice mieszkaniowe (getta) bez pozwolenia oraz dla osb ukrywajcych zbiegw lub udzielajcym im pomocy masowy mord ydw (okoo 9 tysicy) wV Forcie wKownie ydzi wRzeszy dostaj zakaz emigracji; mord okoo 3 tysicy ydw zpowiatu koniskiego (Kraj Warty) rozpoczcie budowy pierwszego obozu zagady wGG wBecu deportacje 5 tysicy Romw zNiemiec do obozu cygaskiego zlokalizowanego na terenie getta dzkiego utworzenie getta we Lwowie rozstrzelanie 8 osb wwizieniu przy ul. Gsiej wgetcie warszawskim za nielegalne wyjcie zgetta utworzenie getta modelowego wTheresienstadt koo Pragi pocztek kontrofensywy Armii Czerwonej japoski atak na Pearl Harbor Stany Zjednoczone przystpuj do wojny Niemcy wypowiadaj wojn Stanom Zjednoczonym ydzi wgetcie warszawskim maj obowizek odda wszystkie futra, opieszaym grozi kara mierci uruchomienie wChemnie nad Nerem pierwszego orodka zagady ydw, gdzie do zabijania ludzi uywano gazw spalinowych samochodw typu diesel masowe mordy ydw deportowanych zNiemiec do getta wRydze, dokonywane wlasach Rumbulli; stracenie wZSRR przywdcw Bundu, Henryka Erlicha iWiktora Altera rozpoczcie deportacji Cyganw do obozw zagady zlokalizowanych na okupowanych ziemiach polskich (trway do lata 1944) wgetcie wileskim powstaje pierwsza konspiracyjna organizacja zbrojna podpisanie w Londynie deklaracji 9 pastw o ukaraniu pastw okupacyjnych winnych zbrodni pocztek deportacji ydw zgetta dzkiego do obozu zagady wChemnie nad Nerem konferencja wWannsee, ktrej celem byo skoordynowanie dziaa zmierzajcych do ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej (Endlsung der Judenfrage) utworzenie wWilnie Zjednoczonej Organizacji Partyzanckiej utworzenie Armii Krajowej wmiejsce Zwizku Walki Zbrojnej
335
Kalendarium
Szlamek (Jakub Grojnowski), uciekinier zobozu zagady wChemnie nad Nerem, dociera do getta warszawskiego iprzekazuje relacj otym obozie 19 lutego Biuletyn Informacyjny AK podaje informacj o mordach ydw na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy 6 marca pocztek likwidacja getta wLublinie, transporty odjedaj do Beca 17 marca pierwsze masowe mordy ydw wBecu 26 marca pierwszy transport 999 ydwek ze Sowacji do Auschwitz 27 marca pierwszy transport ydw zFrancji do Auschwitz 2829 marca pierwszy brytyjski nalot dywanowy na niemieckie miasto (Lubek) marzec budowa obozu zagady wSobiborze; rozpoczcie deportacji ydw francuskich do obozu zagady Auschwitz-Birkenau, funkcjonowanie obozu przejciowego w Drancy pod Paryem, przez ktry przeszo 70 tysicy ydw francuskich marzeckwiecie Biuro Informacji iPropagandy Komendy Gwnej AK przesya na Zachd raporty informujce ozagadzie ydw kwiecie Institut fr Deutsche Ostarbeit zsiedzib wKrakowie prowadzi badania antropologiczne na ydach wgetcie tarnowskim; do getta warszawskiego przybywa transport okoo 4 tysicy ydw zFrankfurtu, Berlina iinnych miast Rzeszy 1 maja do getta warszawskiego przyjeda niemiecka ekipa filmowa wcelu przygotowania filmu propagandowego 7 maja pierwsze transporty ydw docieraj do orodka zagady wSobiborze 11 maja raport Bundu o sytuacji ydw polskich, przekazany nastpnie Rzdowi polskiemu na uchodstwie 28 maja pocztek pierwszej akcji deportacyjnej zgetta krakowskiego, trwa bdzie do 8 czerwca wjej wyniku wywieziono okoo 5 tysicy ydw do Beca 3031 maja brytyjski nalot na Koloni wiosna powstaj pierwsze lene obozy rodzinne partyzantki ydowskiej maj pocztek budowy obozu zagady wTreblince poowa roku wKrakowie powstaje Organizacja Bojowa Modziey Chalucowej (hebr. He-Chaluc ha-Lochem, Walczcy Pionier) ktrej najwiksz akcj bdzie zmach na kawiarni Cyganeria 4 czerwca umiera postrzelony kilka dni wczeniej wzamachu Reinhard Heydrich, szef gestapo, szef Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy oraz Protektor Czech iMoraw; akcj wymordowania ydw na terenie GG nazwano na jego cze Aktion Reinhardt (Reinhard) 1113 czerwca deportacje ydw zTarnowa 11 czerwca rozkaz Eichmanna dotyczcy deportacji ydw zHolandii, Belgii iFrancji do obozw zagady 26 czerwca radio BBC nadaje audycj o zagadzie ydw opart na materiaach przekazanych przez Oneg Szabat 517 lipca deportacje ydw zRadomia 8 lipca zamordowanie wobozie Janowskim okoo 7 tysicy ydw zgetta we Lwowie 15 lipca pierwszy transport ydw zHolandii do Auschwitz 19 lipca rozkaz Himmlera, aby zakoczy likwidacj ydw wGG do koca 1942 roku lipiecgrudzie systematyczne deportacje ydw zgett prowincjonalnych dystryktu krakowskiego, radomskiego, warszawskiego, Dystryktu Galicja 2024 lipca deportacje ydw zKielc 22 lipca21 wrzenia wielka akcja wwarszawskim getcie, deportacja 300 tysicy ydw warszawskich do obozu zagady wTreblince 23 lipca samobjcza mier in. Adama Czerniakowa, prezesa Judenratu wgetcie warszawskim 28 lipca na zebraniu organizacji chalucowych wgetcie warszawskim powzito decyzj outworzeniu organizacji bojowej, pniejszej ydowskiej Organizacji Bojowej (OB) 3 sierpnia ukrycie pierwszej czci Archiwum Ringelbluma (Ring. I) wpiwnicy budynku przy ul. Nowolipie 68; archiwum odnaleziono 18 wrzenia 1946 roku 10 sierpnia publikacja Protestu Zofii Kossak-Szczuckiej potpiajcego eksterminacj ydw; do getta warszawskiego dociera Dawid Nowodworski, pierwszy uciekinier zTreblinki 1023 sierpnia akcja likwidacyjna we lwowskim getcie, do Beca wywieziono okoo 50 tysicy ydw lato pocztek spalania wprowizorycznych krematoriach zwok ofiar wobozie zagady wChemnie nad Nerem
luty
336
Kalendarium
512 wrzenia 69 wrzenia 7 wrzenia 22 wrzenia 5 padziernika 27 wrzenia 4 padziernika 1321 padziernika 2728 padziernika 12 listopada 25 listopada 4 grudnia 10 grudnia 16 grudnia 17 grudnia poowa grudnia grudzie 1943 stycze 4 stycznia 9 stycznia 10 stycznia 1821 stycznia
tzw. szpera wgetcie dzkim, podczas ktrej wywieziono do obozu wChemnie okoo 20 tysicy dzieci, starcw ichorych tzw. kocio wgetcie warszawskim, podczas ktrego wywieziono do Treblinki okoo 50 tysicy ydw utworzenie zamknitego getta we Lwowie transporty ydw zCzstochowy powstanie Tymczasowego Komitetu im. Konrada egoty pomagajcego ukrywajcym si ydom rozkaz deportowania wszystkich ydw wizionych wobozach koncentracyjnych na terenie Niemiec do Auschwitz iMajdanka do Treblinki wywieziono okoo 20 tysicy ydw zgetta wPiotrkowie Trybunalskim druga akcja deportacyjna wgetcie krakowskim wwyniku ktrej okoo 7 tysicy ydw wywieziono do Auschwitz iBeca rozkaz Himmlera outworzeniu na Zamojszczynie obszaru kolonizacyjnego dla Niemcw, wysiedlenie okoo 150 tysicy Polakw (wtym ponad 30 tysicy dzieci) rzd polski przekazuje wadzom brytyjskim iamerykaskim raport na temat zagady ydw, opracowany iprzewieziony na Zachd przez kuriera Polskiego Pastwa Podziemnego Jana Karskiego utworzenie przy Delegaturze Rzdu na Kraj konspiracyjnej Rady Pomocy ydom (egota) jedynej wokupowanej Europie instytucji rzdowej zajmujcej si pomoc iratowaniem ydw przed Zagad rzd polski na uchodstwie prosi aliantw opodjcie dziaa odwetowych przeciwko Niemcom, ktrzy dokonuj mordw na ludnoci cywilnej Polski, gwnie na ydach Himmler podpisuje dekret oosadzeniu wszystkich niemieckich Cyganw wKL Auschwitz-Birkenau deklaracja 12 pastw sprzymierzonych potpiajca zbrodnie niemieckie oraz zapowiadajca ukaranie winnych ostatnie umiercanie ludzi gazem w obozie w Becu; spalanie zwok i likwidacja ladw zbrodni trwa bd do marca 1943 pocztek dziaalnoci partyzantki ydowskiej wlasach biaostockich
pierwszy transport Cyganw zPrus Wschodnich do KL Auschwitz-Birkenau zbrojny opr ydw wgetcie czstochowskim wizyta Himmlera wgetcie warszawskim bunt wobozie pracy wMisku Mazowieckim pierwsze wystpienie zbrojne w getcie warszawskim i transport okoo 5 tysicy osb do Treblinki, tzw. akcja styczniowa 2 lutego klska wojsk niemieckich pod Stalingradem 512 lutego deportacja ludnoci ydowskiej z getta w Biaymstoku, przy czynnym oporze ydw, na miejscu zabito okoo 2 tysicy osb 16 lutego Himmler wydaje rozkaz cakowitego zniszczenia getta warszawskiego; z getta odchodzi pierwszy transport do obozu pracy wTrawnikach 26 lutego pierwszy transport do KL Auschwitz-Birkenau Cyganw zNiemiec; utworzenie obozu cygaskiego na terenie Birkenau luty ukrycie drugiej czci Archiwum Ringelbluma (Ring. II) wpiwnicy budynku przy ul. Nowolipie 68; archiwum odnaleziono 1 grudnia 1950 r. 1314 marca likwidacja getta wKrakowie marzec pocztek deportacji ydw greckich 18 marca komunikat wBiuletynie Informacyjnym AK zapowiadajcy karanie przez wadze polskiego pastwa podziemnego osb szantaujcych ydw 711 kwietnia zakoczenie pierwszej fazy funkcjonowania obozu zagady wChemnie nad Nerem 14 kwietnia pierwsza informacja omasowych grobach oficerw polskich wKatyniu 19 kwietnia16 maja zbrojne powstanie wgetcie warszawskim; wywiezienie do obozw na Lubelszczynie (Trawniki, Poniatowa, Lublin) okoo 40 tysicy ydw ze zlikwidowanego getta
337
Kalendarium
samobjcza mier 18 przywdcw powstania w getcie warszawskim (m.in. Mordechaja Anielewicza) wbunkrze przy ul. Miej 18 12 maja samobjcza mier czonka Rady Narodowej wLondynie Szmula Zygielbojma wprotecie przeciwko biernoci wiata wobec Zagady 16 maja Jrgen Stroop wysadza wpowietrze Wielk Synagog na Tomackiem wWarszawie czerwiec zakoczenie budowy czwartego (ostatniego) krematorium wKL Auschwitz; walki wgettach wCzstochowie iLwowie 4 lipca mier wkatastrofie lotniczej wGibraltarze premiera rzdu polskiego na uchodstwie gen. Wadysawa Sikorskiego, premierem zostaje Stanisaw Mikoajczyk 28 lipca spotkanie Jana Karskiego zprezydentem Stanw Zjednoczonych Franklinem D. Rooseveltem 1 sierpnia zbrojny opr ydw wgettach bdziskim isosnowieckim 2 sierpnia bunt iucieczka winiw zobozu zagady wTreblince 1623 sierpnia powstanie wgetcie biaostockim 16 sierpnia zbrojny opr ydowskich winiw podczas likwidacji obozu pracy wKrychowie sierpie wymordowanie wkomorach gazowych okoo 3000 Romw zobozu cygaskiego wAuschwitz-Birkenau; zbrojny opr ydw wgettach szcztkowych wBdzinie iSosnowcu 14 padziernika bunt iucieczka winiw zobozu zagady wSobiborze padziernik ocalenie okoo 7500 ydw duskich padzierniklistopad deportacja wszystkich ydw woskich do Auschwitz 34 listopada masowe egzekucje pozostaej ludnoci ydowskiej przebywajcej w obozach na Lubelszczynie Majdanek, Trawniki iPoniatowa (okoo 45 tysicy), tzw. Operacja Doynki (Einsatz Erntefest) 19 listopada ostateczna likwidacja ydowskiego obozu pracy przy ul. Janowskiej we Lwowie listopad likwidacja obozu zagady wSobiborze 28 listopada1 grudnia konferencja Wielkiej Trjki wTeheranie 1944 34 stycznia 4 stycznia 1820 marca 7 kwietnia kwiecie 16 maja11 lipca 1118 maja 6 czerwca 20 lipca 21 lipca 22 lipca 23 lipca 24 lipca 25 lipca 1 sierpnia 23 sierpnia 15 sierpnia 29 sierpnia 31 sierpnia sierpie wojska radzieckie wkraczaj na wschodnie tereny przedwojennej Polski sprawozdanie Odila Globocnika zAkcji Reindardt zawierajce informacje omieniu zagrabionym wymordowanym ydom zajcie Wgier przez wojska niemieckie ucieczka zAuschwitz dwch winiw ydowskich (Alfred Wetzler iRudlf Vrba), ktrzy przekazuj wiatu szczegowy raport dotyczcy masowych mordw wobozie wznowienie dziaalnoci obozu zagady wChemnie nad Nerem deportacja 438 tysicy ydw z Wgier do KL Auschwitz-Birkenau bitwa pod Monte Cassino, wktrej uczestnicz onierze polscy (II Korpus Polski gen. Wadysawa Andersa) ldowanie aliantw wNormandii nieudana prba zamachu na ycie Hitlera powstanie wMoskwie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego; wkroczenie do Chema Lubelskiego Armii Czerwonej i1. Armii Wojska Polskiego Manifest PKWN ogoszony wChemie Lubelskim wizytacja delegacji Midzynarodowego Czerwonego Krzya wTheresienstadt wkroczenie do Lublina oddziaw 1. Frontu Ukraiskiego oswobodzenie obozu na Majdanku przez Armi Czerwon wybuch powstania warszawskiego (do 2 padziernika) likwidacja Zigeunerlager wKL Auschwitz-Birkenau wojska alianckie lduj wpoudniowej Francji ikieruj si na Pary ostatni transport ydw zgetta dzkiego odszed do KL Auschwitz-Birkenau tzw. dekret sierpniowy PKWN owymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabjstw izncania si nad ludnoci cywiln ijecami oraz dla zdrajcw Narodu Polskiego powoanie Polsko-Sowieckiej Komisji do Zbadania Zbrodni Niemieckich popenionych na Majdanku
8 maja
338
Kalendarium
36 wrzenia 14 wrzenia wrzesie 12 padziernika 7 padziernika koniec padziernika padziernik 26 listopada 26 listopada 31 grudnia 1945 12 stycznia stycze 17 stycznia 18 stycznia 19 stycznia 27 stycznia 28 stycznia 1 lutego 411 lutego luty 28 marca 30 marca 15 kwietnia 16 kwietnia 25 kwietnia 26 kwietnia 29 kwietnia 30 kwietnia kwiecie 2 maja 8 maja 12 czerwca 26 czerwca 17 lipca2 sierpnia 6 sierpnia 11 sierpnia 15 sierpnia 2 wrzenia 20 listopada
ostatnie transporty ydw holenderskich opuszczaj obz wWesterbork, wrd winiw jest Anna Frank zrodzin wkroczenie wojsk armii radzieckiej iIArmii Wojska Polskiego do prawobrzenej Warszawy wyzwolenie Brukseli, Antwerpii, Finlandii, Wgier, Jugosawii iczci Czechosowacji; Armia Czerwona wkracza do Bugarii iJugosawii ewakuacja ludnoci cywilnej Warszawy do obozu wPruszkowie bunt winiw Sonderkommando wKL Auschwitz-Birkenau ostatnie uycie gazu do zabijania ludzi wKL Auschwitz-Birkenau wojska amerykaskie wkraczaj do pierwszych miast na terenie Niemiec rozkaz Himmlera nakazujcy zniszczenie komr gazowych ikrematoriw wKL Auschwitz-Birkenau pokaz filmu Majdanek cmetarzysko Europy, re. Aleksander Ford iJerzy Bossak. przeksztacenie PKWN wRzd Tymczasowy Rzeczpospolitej Polskiej zpremierem Edwardem Osbk-Morawskim pocztek ofensywy Armii Czerwonej pocztek ewakuacji obozw koncentracyjnych, tzw. marszw mierci bunt wobozie zagady wChemnie nad Nerem, ostateczna likwidacja obozu; oswobodzenie Warszawy oswobodzenie Krakowa oswobodzenie odzi; rozkaz gen. Leopolda Okulickiego, komendanta Armii Krajowej, ojej rozwizaniu wojska radzieckie wyzwalaj KL Auschwitz-Birkenau oswobodzenie Katowic Warszawa siedzib Tymczasowego Rzdu Rzeczpospolitej Polskiej konferencja Wielkiej Trjki wJacie naloty brytyjsko-amerykaskie na Drezno KRN powouje Gwn Komisj Badania Zbrodni Hitlerowskich wPolsce kapitulacja Niemcw na Westerplatte Brytyjczycy oswobadzaj obz wBergen Belsen pocztek ofensywy berliskiej oddziay 2. Frontu Biaoruskiego zajmuj Szczecin powstanie Organizacji Narodw Zjednoczonych na konferencji wSan Francisco wojska amerykaskie wyzwalaj obz wDachau Adolf Hitler popenia samobjstwo wojska woskie poddaj si, egzekucja Mussoliniego pocztek ofensywy berliskiej podpisanie bezwarunkowej kapitulacji Niemiec, koniec wojny wEuropie antysemickie zajcia wRzeszowie podpisanie Karty Narodw Zjednoczonych konferencja Wielkiej Trjki wPoczdamie (podzia Niemiec na 4 strefy, przesiedlenia ludnoci niemieckiej zPolski, Czechosowacji iWgier) zrzucenie bomby atomowej na Hiroszim pogrom ydw w Krakowie; antysemickie wystpienia i zabjstwa ydw take w wielu innych miastach kapitulacja Japonii; koniec II wojny wiatowej zakoczenie wojny na Dalekim Wschodzie rozpoczcie procesu zbrodniarzy wojennych przed Midzynarodowym Trybunaem Wojskowym wNorymberdze
339
Indeks osb
Indeks osb
A Abraham 14, 19, 24, 33 Abramowicz Szalom Jaakow zob. Sforim Mendee Mojcher 12, 68 Agnom Szuel Josef 68 Alejchem Szolem 68 Aleksander II 101 Aleksander III 104 Aleksander IV Macedoski 34 Alexander Vera 279 Anders Wadysaw 297, 344 Anielewicz Mordechaj 240, 241, 245, 246, 343 Antioch Epifanes 34 Appenszlak Jakub 55 Arendt Hannah 296 Arczyski Ferdynand 261 Arnold Agnieszka 309 August III Sas 48 Augustyn w. 74 B Baal Szem Tow 22, 47 Baaban Majer 56 Bamberger Ludwig 62 Bar Kochba Szymon 36 Barasz Efraim 178 Bartoszewski Wadysaw 261, 268, 358, 359 Bauman Zygmunt 326, 358 Beethoven Ludwig van 185 Bejlis Mendel 109, 330 Ben Gurion Dawid 52 Benjamin Walter 68 Berent Wacaw 55 Berg Mary 173, 183, 358 Bergson Henri Louis 68 Berman Adolf 261 Berruguete Pedro 87 Bialik Chaim Nachman 68 Bielski Tuwia 248 Biekowski Witold 261 Bierut Bolesaw 299 Bindig K. 271 Bischoff Karl 226 Bismarck Otto von 95 Birenbaum Halina 313 Birenbaum Natan 50 Blaskowitz Johannes 155 Blatt Toivi 224 Blobel Paul 197 Blosche Josef 246 Baszczyk Henryk 301 Boski Jan 309, 328, 358 Bolesaw Pobony 41, 42, 329 Bosch Hieronimus 82 Bouchler 272 Bttcher Herbert 213 Bracht Fritz 231 Brandt Karl 272 Brandstaetter Roman 55 Brecht Bertold 134 Beritburg Victor 297 Bronstein Lew Dawidowicz zob. Trocki Lew 67 Bruno Giordano 87 Bruskina Masza 251 Buber Martin 68 Burski Ignacy 261 C Caa Alina 110, 358 Cesarani David 292 Chagall Marc 68 Chamberlain Houston Stewart 92, 330 Chmielnicki Bohdan 47 Chopin Fryderyk 68 Chrystian X 257 Churchill Winston 252, 255 Cohen Herman 68 Cukierman Icchak 240, 245, 313 Cybichowski Zygmunt 160, 161 Cyrus Wielki 34 Cwi Sabataj 47 Czerniakw Adam 174, 178, 236, 237 D Daluege Kurt 175, 209 Dancig Abraham ben Jechiel Michael 47 Darmand Joseph 296 Darwin Karol 90 Dawid Anan ben 22 Dawid 33 Dawid 40 Dbrowska Maria 191 Denikin Anton 107 Deresiski Josef 250 Disraeli Benjamin 66 Dugosz Jan 79 Dmowski Roman 58, 100 Dorbus Josef 250 Dor Gustave 88 Drexler Anton 114 Dreyfus Alfred 50, 98, 99, 108 Dubnow Szymon 56, 68, 176 Durkheim Emil 67
340
Indeks osb
E Ebert Friedrich 111 Edelman Marek 237, 241, 245, 246 Edward I 84 Ehrenfreud Jzef 52 Ehrlich Paul 68 Eichmann Adolf 161, 162, 210, 249, 296, 313, 333, 341 Einstein Albert 56, 62, 67, 134, 150 Eisner Kurt 62Elizer Izrael Ben zob. Baal Szem Tow 22 Engelking Barbara 191, 266, 268, 328, 358 Erazm z Rotterdamu 86 Erhardt Sophie 276 Erlich Alojzy 57, 339 Ernst Stefan 358 Ernst Willi 280 Ezechiel 34 F Falska Maria 60 Faulhaber Michael von 273 Ffara Jan 213 Feder Gottfried 120 Feiner Leon 261 Feldhendler Leon 250 Filip II August 84, 329 Finkelsztejn Chana 205 Fischer Ludwig 170, 173, 174, 175 Frank Anna 344 Frank Edith 148 Frank Hans 154, 157, 162, 170, 175, 175, 284, 295, 335337 Frank Jakub Lejbowicz 47 Frank Margot 148 Frank Otto 148 Freiwald Maryla 58 Frenkel Pawe 240 Freud Zygmunt 56, 63, 67, 134 Friedlander Henry 280 Fritsch Theodor 91, 323 Frydman Henryk 58 Funk Kazimierz 68 G Galen Clemens August von 273 Galileusz 44 Gall Anonim 40 Gens Jakub 178 Gerstein Kurt 254 Gessen Julij 101 Globocnik Odilo 211, 254, 338, 343 Gobineau Joseph Artur de 92, 330 Goebbels Joseph 132, 134, 138, 144, 295, 332 Goeth Ammon 225, 296
Goethe Johann Wolfgang 87 Goldszmidt Henryk zob. Korczak Janusz 187 Gobski Jerzy 215 Gring Herman 115, 144, 146, 209, 210, 295, 338 Grabski Stanisaw 59 Gradowski Zeman 250 Graetz Heinrich 66 Grobelny Julian 261 Gross Jan Tomasz 167, 233, 308, 309, 310 Grupiska Anka 191, 358 Grynhorn Rubin 258 Grynszpan Herschel 144, 150 Gucci Mateo 21 Guido 279 Gutman Israel 191, 217, 246, 251, 268 H Hades Haim 166 Hadrian 16, 36 Halicz Samuel 44 Halicz Aszer 44 Halicz Eljakim 44 Handelsman Jankiel 250 Hartglas Apolinary 51, 55, 358 Havel Vaclav 173 Hfner August 197 Heczkowa Alma 204 Heine Heinrich 66, 134 Hemar Marian 55, 348 Herod Wielki 34, 35, 36 Herzl Teodor 50, 51, 99, 330 Hess Rudolf 115, 118, 295 Heydrich Reinhard 144, 156, 158, 168, 177, 193, 194, 210, 218, 277, 203, 213, 334, 337, 338, 340 Hilberg Raul 72, 293 Himmler Heinrich 116, 130, 171, 193, 209, 225, 226, 237, 241, 277, 278, 282, 283, 285, 286, 287, 295, 332, 337, 341, 342, 344 Hindenburg Paul von 112, 127, 131, 332 Hirszfeld Ludwik 185 Hirszhorn Samuel 55 Hitler Adolf 59, 65, 92, 94, 97, 112, 114123, 126, 127, 129133, 137, 150155, 162, 168, 192, 193, 208, 209, 251235, 270272, 274, 276, 282, 285, 289, 295, 315 Hiowa Emilia 261 Hoch A. 271 Hss Rudolf 226 I Ibrahim ibn Jakub 40 Ignatiew Radosaw 210, 312 Innocenty IV 78 Isserles Mojesz zwany. REMU 43
341
Indeks osb
Izaak 44 Izajasz 34 J Jaffa Mordechaj 43 Jakub, wnuk Abrahama 14, 33 Jan Kazimierz 47 Jeleski Jan 100 Jan Chryzostom 75 Jan Olbracht 41 Jan Pawe II 285, 316 Jeremiasz 34 Johnson Paul 69, 86 Jonatan 35 Jonathan 80 Jozjasz 20 Jozue 33 Jzef, syn Jakuba 14, 33 Jzef zi Chaima Schwarza 44 Jzef Flawiusz 35, 358 Jst Heinrich 183 Justynian I 76 Juvnal Habyarimana 321 K Kacynze Alter 55 Kafka Franz 63 Kaltenbrunner Ernst 213 Kalwin Jan 86 Kamiska Estera Rachela 55 Kana Izrael 179 Kann Maria 298, 358 Kapan Josef 240 Kapp Wolfgang 112 Karadic Radovan 324 Karo Jzef 47 Karski Jan (Kozielewski) 251, 255, 268, 335, 342, 343 Kazimierz III Wielki 41 Kstner Erich 145 Keitel Wilhelm 295 Keller Werner 93 Kepler 44 Kersten Krystyna 299, 308 King Christine 289 Kizelsztejn Szamaj 205 Klemperer Victor 150, 138, 358 Klonowic Sebastian Fabian 82 Klukowski Zygmunt 264, 359 Kochaw Awigdor 311 Kolbe Maksymilian Maria Rajmund 285 Kolumb Krzysztof 84 Konstantyn I Wielki 37, 329 Kopelman Jakub 43 Korczak Janusz 55, 60, 187, 191, 358
Korsuski wiatosaw Nikoajewicz 287 Kossak-Szczucka Zofia 259 Kovner Abba 240, 249 Krajewski Stanisaw 17 Kramer Josef 199 Krsti Radoslav 324 Krger Franz 241 Kurek Ewa 259, 268 Kuro Jacek 173 Kusociski Janusz 284 Kutorgiene-Buivydaite Elena 203 Kwaniewski Aleksander 207 L Landau Ludwik 159 Landsberg Henryk 178 Lagarde Paul de 92 Lethrer Hanna 176 Lenin (Ulianow) Wodzimierz Ilicz 67, 207, 310, 311 Leszek Biay 40 Lessing Gotthold Ephraim 144 Lemian Bolesaw 55, 60 Lewi Israel 155 Lewi Liebe 155 Lieberman Herman 164 Liebermann Maks 68 Liebknecht Karol 62 Lisowski Jan 247 Lubetkin Cywia 235, 239, 240, 313, 359 Lucas Eric 145 Ludendorf Erich 112, 115 Lueger Karl 97, 116 Luksemburg Ra 62 Luter Marcin 86 Luria Salomon zwany Maharszal 43, 45 Lttwitz Walther 112 M Machabeusz Juda 34 Madajczyk Czesaw 286 Maharszal zob. Luria Salomon 45 Majmon Mosze ben zob. Majmonides 23 Majmonides Mojesz (Majmon Mosze ben) 23, 43 Makarczyk M., 58 Mann Heinrich 134 Markiel Tadeusz 267, 359 Marks Karol 66, 134 Marr Wilhelm 88, 89, 123, 330 Marrus Michael R. 123 Mateusz w. 73 Maze Jakow 107, 108 Mediego de Salomon Jzef 44 Mendelssohn Feliks 66 Mendelsson Mojesz 11
342
Indeks osb
Mengele Josef 279 Merunowicz Teofil 99 Metzner Alfred 201 Myet Leopold 104 Mieszko I 40 Mieszko III Stary 40 Miloevic Slobodan 323, 324 Mikoaj II 106, 108 Miosz Czesaw 247 Mladic Radko 324 Mojesz 14, 15, 26, 28, 33 Mortkowicz Jakub 55 Motyl Symcha Binem 183 Mbius Kurt 199 Mussolini Benito 65, 115, 331, 332, 336, 345 N Nabuchodonozor II 15, 20, 34 Najberg Leon 245 Nawrocki Georg 276 Neuteich Marian 185 Niedziakowski Mieczysaw 284 Niemller Martin 131 Nino 279 Nol Lon 317 Nordau Max 49 Novick Peter 305, 328 O Ohlendorf Otto 199, 208 Omar I 20, 37 Opatoszu Jzef 55 Ophir Adi 314 Oppenheim Mortiz 66 Orygenes 74 Orzeszkowa Eliza 104 Otterem Gran von 254 Ozick Cynthia 314 P Parnas Jzef 178 Pawe IV 83, 86 Peczerski Aleksander (Sasza) 249, 287 Peiper Tadeusz 55 Perec Icchok Lejbusz 12, 68 Perechodnik Calel 191, 258, 359 Perelmuter Aleksander Ole 184 Perelmuter Beniamin 184 Perelmuter Ra 184 Petlura Symon 107, 338 Ptain Philippe 256 Pfoch Hubert 222, 223 Pietrow Nikoaj 103 Piat 74 Pinsker Leon 53, 109
Piotr Czcigodny 77 Pipes Richard 108 Pobiedonoscew Konstanty 110 Pol Pot 317, 319, 320 Preuss Hugo 62 Proust Marcel 68 Pryucki Noach 55 Przepirka Dawid 58 R Rabinowicz Salomon zob. Alejchem Szolem 68 Radkiewicz Stanisaw 299 Rataj Maciej 284 Ratajzer Kazik 245 Ramzes XII 14, 33 Rath Ernst von 144 Rathenau Walther 62 Reichenau Walther von 193, 197 Ribbentrop Joachim von 157, 295, 334 Riegner Gerhard 252, 253 Ringelblum Emanuel 8, 56, 160, 161, 185, 186, 190, 191, 307, 337, 341, 342, 359 Ritter Robert 276, 277 Robinson Jacob 293 Roosvelt Franklin Delano 253 Rosenberg Alfred 92, 115, 295, 337 Rosenberg Sara 143 Rosenbergowie 305 Rosenzweig Franz 68 Rotfeld Adolf 178 Rotholc Szepsel 58 Rottenberg Aizyk 250, 359 Rowecki Stefan ps. Kalina, Grot 164 Rubinowicz Dawid 213, 215, 216 Rubinowicz Josek 215 Rubinowicz Mania 215 Rubinowicz Tauba 215 Rubinstein Akiba 58 Rubinstein Artur 66, 68 Rumkowski Chaim Mordechaj 178, 179, 180, 236, 237, 238 S Salomon 15, 19, 33, 34, 43 Samuel 33 Saul, krl Izraela 15, 33 Schfer Johannes 171 Scheidemann Filip 62, 111 Schellenberg Walter 194 Schiper Ignacy 55, 56 Schorr Mojesz 56 Schnberg Arnold 63, 68 Schnerer Georg von 97 Schulte Eduard 252 Schwarz Chaim 44
343
Indeks osb
Schwarz Izaak 44 Schwarzbart Ignacy 164 Schwender 175 Sendlerowa Irena 261 Seraphim Peter Heinz 168 Sforim Mendee Mojcher 12, 68 Shirer William L. 131 Sienkiewicz Henryk 55 Sihanouk Norodom 317 Sikorski Wadysaw 164, 334, 343 Singer Isaac Bashevis 12, 13, 68 Singer Izrael Joszua 55 Skibiska Alina 268, 369 Sonimski Antoni 55, 60 Sonimski Chaim Zelig 10 Spanier Fritz 149 Spanier Ines 149 Spanier Rene 149 Sperling Leon 58 Stahlecker Franz 161 Stalin Jzef 151, 180, 306 Stein Edyta 285 Stern Abraham Jakub 10 Stoecker Adolf 93, 95, 97 Stojaowski Stanisaw 99 Streicher Julius 115, 116, 132, 136, 150, 295 Stroop Jrgen 245, 296, 246, 343 Suchan Maria 259 Szenirer Sara 57 Szeryski Jzef 179, 235 Szpilman Wadysaw 185 Szrajbman Ilja 58 Szwedowski Stefan 261 Szymon z Trydentu 78, 79 leszyski Bronisaw 311 leziona Maria 232 wietlicki Andrzej 161 T Tanenbaum Mordechaj 240 Tartakower Ksawery 58 Teodozjusz II 76 Tertulian 74 Tiso Josef, ks. 296 Tito Josip Broz 249, 323 Tondos Stanisaw 31 Trapp Wilhelm 198 Trocki Lew 67, 107, 108 Trzeciak Stanisaw 161 Tuchhendler Wadysaw 51 Tuwim Julian 55, 60 Tych Feliks 328 Tytus 15, 16, 20, 329
U Uccello Paolo 80 Ulma Jzef 262 Ulma Wiktroria 262 Urban IV 80 belhrer Friedrich 171 V Voltaire (Wolter) Franois Marie Aruet 87, 134 W Wais Stephen 252 Wajspapir Arkadiusz 250 Wasserman Jacob 63 Weinles Jakub 26 Werfel Franz 63 Wiesel Elie 229, 314 Wilenberg Samuel 223 Wilhelm II 111 Willette Adolf 98 William z Norwich 77 Wittenberg Izaak 239, 240, 249 Wadysaw Herman 40 Wadysaw IV Waza 46 Wasow Andriej 287 Wolfowicz 258 Worthoff Hermann 236 Wurm Teofil 273 Wyman David S. 255, 268, 359 Z Zalman Elijahu Ben Szlomo zwany Wielki Gaon 46 Zeew Beniamin zob. Herzl Teodor 50 Zelinger 250 Zilbersztein Ejna 165 Zola Emil 98 Zweig Stefan 63 Zygelbojm Szmul 256 Zygmunt August 45, 46 bikowski Andrzej 24, 110, 167, 268, 359 eromski Stefan 55
344
Indeks geograficzny
Indeks geograficzny
A Abelville153 Adampol250 Afryka 37, 90, 110, 321, 324, 325 Akwitania81 Akwizgran145 Albania212 Aleksandria36 Alzacja 81, 194 Ameryka aciska 149 Amsterdam 148, 233, 257, 337, 359 Anglia 212, 334 Ankona86 Antiochia 75, 76 Antwerpia 233, 257, 359 Arabski Pwysep 90 Asyria34 Augsburg81 Auschwitz 225227, 255, 279, 280, 281, 285289, 317, 328 Auschwtiz-Birkenau 8, 172, 180, 225230, 237, 250, 256, 278280, 289, 313, 316, 340, 342345 Austria 40, 46, 117, 130, 133, 141, 147, 150, 171, 173, 194, 201, 273, 276, 277, 280, 284, 294, 296, 329, 332334, 336, Azja 131, 317 B Babi Jar pod Kijowem 201 Babilonia 34, 37, 36 Bakany 53, 249, 278, 317 Batyckie Morze 269 Bamberg76 Bawaria 112, 114, 115, 130, 136, 275, 329 Bazylea 49, 50, 81, 330 Beaune-la-Rolande256 Belgia 65, 111, 147149, 194, 212, 257, 280, 294, 336, 341 Belgrad208 Beec 217220, 230, 233, 254, 255, 274, 279, 242, 339342 Berehov229 Bergen-Belsen 148, 217, 345 Berlin 11, 53, 56, 58, 61, 62, 88, 95, 111115, 128135, 138, 141, 144, 145, 156, 175, 192, 197, 208210, 226, 253, 254, 272, 273, 276, 331, 332, 340 Besarabia 48, 105, 152, 154, 207, 212, 338 Betlejem37 Bdzin 154, 248, 343 Biaoru 43, 53, 163, 212, 294, 359 Biaostocczyzna203 Biaystok 205, 212, 338 Bigoraj 13, 198, 199, 288, Bizancjum22 Bliski Wschd 12, 305 Bochum95 Bodzentyn 213, 215 Bolimw171 Bolonia86 Bonia i Hercegowina 323 Brandenburg 273, 336 Brandenburgia86 Braunau114 Brno175 Brze 44, 46, 47, 153, 166 Brze Litewski 47, 153 Brzezinka (Birkenau) 225, 226, 287, 337, 358 Buchenwald 130, 144, 217, 231, 272, 277 Budapeszt50 Bug153 Bukowina 47, 48, 338 Bugaria 53, 94, 212, 257, 294, 344, 336 Bydgoszcz283 C Cezarea3436 Charkw 61, 336 Chem 218, 344 Chemno 199, 288 Chemno nad Nerem (Kulmhof ) 171, 172, 179, 217, 218, 230, 274, 277, 339, 340, 341, 343, 344, 345 Chile149 Chiny 320, 326 Cluny77 Colmar81 Compigne256 Czarne Morze 269 Czechosowacja 53, 54, 133, 296, 306, 333345 Czechy 53, 280 Czstochowa 248, 337, 341, 343 D Dachau 130, 144, 217, 231, 232, 277, 331, 345 Daleki Wschd 154, 345 Dania 65, 111, 147, 149, 212, 257, 294, 335 Dbie218 Dbrowa Grnicza 170 Dereno278 Dessau11 Diabelska Wyspa 98 Dobiegniew koo Gorzowa Wielkopolskiego (Waldenberg)184 Dora-Mittelbau232 Dortmund175
345
Indeks geograficzny
Drancy 256, 340 Drezno345 Dsseldorf175 Dzieroniw307 E Egipt 14, 33, 78 Elwira76 Estonia 53, 64, 152, 194, 201, 212, 280, 294 Erfurt 81, 246 Evian 147, 148, 333 F Finlandia 152, 212, 294, 344 Florencja86 Flossenbrg 130, 232 Francja 40, 50, 65, 77, 80, 83, 84, 98, 111, 133, 146153, 162, 194, 212, 227, 256, 278, 280, 294, 296, 303305, 315,326, 329, 330, 333336, 340, 341, 344 Frankfurt 40, 81, 140, 148, 175, 273, 340 Fryburg 81, 271 G Galilea37 Generalne Gubernatorstwo 153, 154, 157, 170, 172, 174, 176, 190, 210213, 218, 230, 241, 248, 249, 253, 265, 277, 284, 334, 336 Genewa 53, 252 Gowno171 Grafeneck 273, 339 Grajewo176 Grecja 12, 64, 65, 94, 212 Gross-Rosen217 Grybw259 H Hadamar 273, 274 Haga257 Hamburg 58, 112, 130, 149, 175, 199, 209, 302 Hanower175 Hartheim 273, 289, 336 Hawana149 Hiszpania 12, 22, 37, 40, 44, 81, 84, 86, 212, 329 Holandia 212, 280, 294 Horodenka176 Hory278 I Iberyjski Pwysep 37, 86 Indie 84, 275, 336 Izrael 11, 12, 1517, 33, 34, 36, 37, 52, 53, 67, 73, 240, 249, 292, 302, 312-315, 328
J Japonia 94, 133, 332, 336, 345 Jasionwka176 Jastrzbie232 Jarosaw 79, 267 Jawne16 Jedwabne 206, 207, 310312, 338, 359 Jelizawietgrad101 Jerozolima 8, 15, 16, 1821, 29, 3337, 45, 47, 165, 249, 262, 292, 296, 313, 316 Jdrzejw171 Jzefw koo Bigoraju 198 Judea 34, 36 Jugosawia 53, 64, 65, 194, 296, 323325, 337, 344, 353 K Kalindorf61 Kamboda 317, 319, 320, 322, 325 Kampinoska Puszcza 284 Kanaan 14, 33 Kanada 110, 336 Kassel 95, 175 Katowice 32, 161, 222, 282, 345 Kaukaz194 Kazimierz (dzielnica Krakowa) 21, 33 Kielce301 Kielecczyzna 213, 248 Kierno171 Kijw 61, 103, 107, 109, 197, 201, 330, 339 Kiszyniw 105, 330 Kolno311 Kolonia 76, 77, 175, 209, 340 Kolumbia149 Koo218 Koomyja176 Kopenhaga257 Kosowo 317, 326 Kostopol278 Kowel46 Kowno 176, 201, 203, 209, 233, 337, 339, 359 Kraj Warty 171, 218, 273, 339 Krakw 15, 21, 41, 4346, 57, 79, 157, 159, 185, 219, 225, 239, 240, 261, 283, 284, 297, 300, 304, 306, 329, 334337, 340, 342, 345 Kresy Wschodnie 206 Krlewiec 81, 135 Krym 61, 194, 209, 269 Kuba149 Kulmhof zob. Chemno nad Nerem 217, 218 L Lamsdorf zob. ambinowice 287 Landau74 Larindorf61
346
Indeks geograficzny
Leningrad 61, 194, 338 Leopoldstadt (dzielnica Wiednia) 118 Leszczyny-Rzdwka koo Rybnika 231 Lidice218 Limburg274 Linz117 Litwa 47, 48, 53, 64, 94, 108, 194, 195, 212, 249, 257, 258, 280, 294, 330 Londyn 149, 167, 252, 256, 261, 268 Lotaryngia194 Lubelszczyzna 199, 252 Lublin 4346, 161, 191, 211, 217, 219, 221, 223, 225, 233, 242, 252, 254, 288 Luksemburg 62, 65, 171, 175, 209 Lww 43, 45, 47, 164, 176, 203, 204, 254, 261, 330, 338, 339, 341, 343 ambinowice (Lamsdorf) 287 ochacz278 oma 165, 205 omyskie207 otwa 53, 64, 152, 176, 194, 201, 209, 212, 257, 280, 294 owicz 171, 175 d 68, 157, 171, 175, 185, 218, 239, 306, 335, 345 M Madagaskar 92, 149, 162, 325, 336 Magdeburg232 Majdan Tatarski 219 Majdanek 188, 217219, 221, 225, 230, 242, 338, 341, 343345 Maopolska43 Marienplatz (plac w Monachium) 116 Marsylia302 Martwe Morze 35, 36 Masada 35, 36 Mauthausen 130, 217, 231, 232, 277 Mazury282 Mezopotamia 14, 33 Miami 13, 149 Michniw213 Misk 176, 209, 251, 338 Misk Mazowiecki 58, 342 Moguncja 76, 77, 81 Monachium 62, 81, 112114, 116, 118120, 130, 133, 136, 175, 176, 231, 331, 332 Bonowice (Monowitz) 227 Morawy 161, 162, 171, 201, 209, 211, 212, 232, 294, 334, 340 Moria (wzgrze witynne w Jerozolimie) 19 Moskwa 61, 103, 104, 107, 108, 151, 194, 305, 344 Mnster175
N Nadrenia 12, 132, 133 Nalibocka Puszcza 248 Narew 152, 253 Neuengamme 130, 132 Niemcy 12, 21, 35, 37, 44, 53, 54, 56, 6165, 68, 81, 83, 89, 90, 92, 94, 98, 111122, 126154, 158162, 168184, 188190, 197242, 245, 246, 250, 252, 255276, 281, 283287, 293, 294, 297, 298, 301306, 315, 323, 327 Nil33 Nisko161 Normandia 194, 344 Norwegia 65, 149, 212, 278, 294 Norwich 77, 329 Norymberga 41, 81, 132, 136, 138, 175, 195, 209, 293295, 345 Nowogrdek248 Nowy Jork 56 Nowy Scz 259 O Obersalzberg282 Odessa 61, 105, 108, 330 Oyka278 Oppenheim 66, 81 Orleania76 Oslo 257, 338 Owicim (Auschwitz) 8, 217, 225, 240, 278, 284, 242 Otwock koo Warszawy 258 P Palestyna 12, 14, 21, 29, 33, 34, 35, 37, 50, 51, 52, 54, 57, 60, 64, 67, 109, 110, 149, 249, 301,304 Palmiry284 Paragwaj149 Parczew 299, 300 Pary 56, 80, 107, 144, 254, 256, 257, 303, 330, 336, 340, 344, 359 Persja34 Pilcera (plac w odzi) 172 Piotrkw Trybunalski 171, 335, 341 Pisa153 Pithiviers256 Paszw 225, 296 Pock155 Posk52 Podole 43, 48 Polesie203 Polska 8, 13, 41, 4345, 5161, 68, 78, 99, 100, 111, 143, 144, 147, 151168, 206, 217, 241, 246, 248, 251, 252, 258, 259, 263, 266, 267, 277, 278, 282286, 299, 306 Ponary pod Wilnem 201, 202, 306
347
Indeks geograficzny
Portugalia 37, 40, 194, 212, 329 Praga 76, 84, 175, 339 Pretzsch nad eb 193 Prusy11 Prusy Wschodnie 176, 278, 342 Przedborze171 Puawy171 R Radom 222, 300, 337, 341 Radomsk171 Radziw 205, 338 Rakw171 Ratyzbona 76, 81 Ravensbrck 217, 231, 232, 277 Rawa Mazowiecka 79 Ren 76, 95 Rosja 12, 49, 59, 93, 101112, 166, 192, 193, 222, 294, 326, 330, 331, 337 Ruda278 Rumbula pod Ryg 176, 201, 339 Rumunia 22, 48, 54, 53, 63, 64, 94, 212, 256, 257, 280, 294, 297, 325, 336, 337 Ru 43, 229 Ru Zakarpacka 229 Rwanda 317, 321, 322, 325, 326 Ryga201 Rzeszw 300, 345 Rzym 16, 83, 86, 329, 331 S Sabaudia81 Sachsenhausen 130, 144, 217, 231, 232 Saksonia 86, 112, 122, 273 Saloniki 12, 64 Samaria34 Sampolno218 San 152, 153 San Remo 51 Sejny310 Sdziszw 215, 224 Siedlce 222, 223 Skarysko-Kamienna215 Sowacja 53, 54, 212, 227, 280, 294, 296, 306, 340 Supia Nowa 213 Sobibr 217, 218, 221, 224, 225, 230, 249, 250, 274, 287, 327, 340, 343, 359 Somma114 Spira77 Srebrenica 323, 324, 326 Stalindorf61 Stany Zjednoczone 13, 22, 110, 147, 149, 194, 252, 254, 303305, 317, 320, 334, 336, 339, 343, 345 Strasburg 75, 81
Stuttgart175 Stutthof (Sztutowo) 217, 334 Suchedniw 213, 215 Sudety 133, 150, 194, 333 Sueski Kana 305 Suwalszczyzna176 Sychem 14, 34 Synaj 14, 26, 45 Syria34 Szczebrzeszyn264 Szczecin 306, 345 Szczuczyn176 Szwabia313 Szwajcaria 50, 81, 98, 149, 212, 333 Szwecja 47, 212, 257 lsk 44, 232, 306 niaty195 rdziemne Morze 12, 37 T Tarnopol176 Tarnw 225, 284, 336 Tel Awiw 52, 326 Theresienstadt (Terezin) 173, 175, 297, 339, 344 Tumacz176 Tokio133 Toledo 81, 87 Trawniki koo Lublina 186, 223, 338, 342, 343 Treblinka 187190, 199, 215224, 230, 241, 242, 249, 264, 274, 278, 340343 Trewir76 Trydent 78, 79 Turek155 Turyngia112 Tykocin176 U Ukraina 22, 30, 43, 48, 54, 61, 107, 163, 166, 195, 200, 201, 203, 207, 208, 212, 248, 256258, 278 Umschlagplatz 179, 188190, 241, 245 Ural269 Urbino80 Usti nad ab 173 V Vichy 256, 336 W Waldenberg zob. Dobiegniew 184 Wannsee pod Berlinem 210212, 340 Warmia282
348
Indeks geograficzny
Warszawa 7, 8, 13, 29, 51, 53, 55, 56, 103, 156, 159,161, 169, 172190, 219223, 235, 239 242, 246,248, 254, 255, 257, 261, 278, 284, 306, 307 Wsosz205 Weimar111 Wenecja 83, 329 Wersal 53, 120, 121 Westerbork 148, 149, 344 Wgry 48, 53, 54, 63, 64, 94, 146, 147, 211, 212, 230, 256, 257, 278, 280, 294, 333, 334, 344, 345 Wiede 50, 67, 97, 114, 117, 118, 141, 161, 175, 222 Wielka Brytania 110, 133, 147153, 162, 192, 252, 297, 304, 326, 333 Wielkie Ksistwo Litewskie 22, 43, 44, 46 Wielkopolska329 Wieruszw155 Wileszczyzna64 Wilno 43, 46, 47, 55, 56, 108, 176, 178, 185, 202, 239, 240, 248, 249 Winnica200 Wittenberga86 Wizna 310, 311 Wochy 44, 65, 212, 280, 294, 296, 333, 336 Wocawek 155, 334 Wodawa 250, 359 Wodzimierz278
Woszczowa171 Wodzisaw171 Wola (dzielnica Warszawy) 152, 160 Woy 43 Wormacja 76, 81 Wbblin233 Wrocaw 40, 138, 175, 307, 329 Wzd Rzdowy 213 X Xanten95 Y Ypres114 Z Zagbie Ruhry 112 Zamojszczyzna 218, 286, 342, 359 Zamo 199, 264 Zasole (dzielnica Owicimia) 225 Zbszy 60, 143, 333 ZSRR 54, 55, 61, 151153, 163, 166, 176, 192, 193, 194, 197, 206, 209, 212, 251, 257, 278, 280, 287, 298, 299, 301, 305, 306, 315, 320, 334, 336, 337, 339 ytomierz
349
rda fotografii
rda fotografii
Archiwa Fotograficzne Instytut Yad Vashem w Jerozolimie fot.III.12, fot.IV.3, fot.VI.3, fot.VII.1, fot.VII.3, fot.VII.6, fot.VII.8, fot.VII.11, fot. VII.12, fot.VII.13, fot.VII. 18; fot.VII.19 fot.VIII.1, fot.VIII.2, fot.VIII.4, fot.VIII.5, fot.VIII.7, fot.IX.2, fot.IX.4, fot.IX.6, fot.IX.7, fot.IX.8, fot.IX.9, fot.IX.15, fot.IX.16, fot.X.1, fot.X.2, fot.X.3, fot.X.4, fot. X.5, fot. X.6, fot. X.7, fot. X.9, fot. X.11, fot. X.14a, fot. X.15, fot. X.21, fot. X.22, fot. X.24, fot. X.25, fot. XI.1, fot. XI.2, fot. XI.3, fot. XI.4, fot. XI.5, fot. XI.10, fot. XI.12, fot. XI.13, fot. XI.13a, fot. XI.22, fot.XII.1, fot.XIII.2, fot.XIII.3, fot.XIII.5, fot.XIV.1, fot. XIV. 3, fot.XIX.3; Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie fot.III.7, fot.III.10, fot.III.15, fot.V.1, fot.V.6, fot.VI.4, fot.VII.4, fot.VII.7, fot.VII.9, fot.VII.15, fot.IX.3, fot.XI.2a, fot.XI.6, fot.XI.14, fot.XI.15, fot.XI.19, fot. XII.2; ydowski Instytut Historyczny w Warszawie fot.III.11, fot.V.11, fot.VII.16, fot.VIII.6, fot.IX.1, fot.IX.10, fot.IX.11, fot.IX.12, fot.IX.14, fot.IX.17, fot.IX.18, fot.IX.19, fot. XI. 9 (zdjcie wykona Jan Lisowski), fot.XI.18, fot.XI.21, fot.XIII.8; Pastwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Owicimiu fot.X.18, fot.X.19, fot.X.20, fot.X.23, fot.XII.7; Instytut Pamici Narodowej fot.VIII.3, fot.VIII.8, fot.VIII.9, fot.X.12, fot.X.13, fot.X.14, fot.X.17, fot.XI.7, fot.XI.8, fot.XII.10, fot.XII.11, fot.XII.11A, fot.XII.12, fot.XII.13, fot.XII.14; Muzeum Walki i Mczestwa w Treblince fot.X.16; Das Bundesarchiv Berlin fot.VII.2; De Anne Frank Stichting Amsterdam fot.VII.17; Narodowe Archiwum Cyfrowe Fot.XII.4, fot.XII.8, Fot.III.13. Zbiory prywatne Lohamei HaGetaot fot.X.7a; Robert Kuwaek fot. III.6; Adam Musia fot. I.7; Robert Szuchta fot. I.6, fot. II.5, fot. II.8, fot. III.1, fot. III.2, fot. IX.20, fot. X.8, Fot. XI. 10, fot. fot. XIII.1, fot. XIV.2, fot. XIV.9; Beata Szulman fot. II.3; Ady Mamane fot. I.4; Mateusz Szpytma fot. XI.20; Piotr Trojaski fot.I.5, fot.I.8, fot.II.2, fot.XIII.7. Domena Publiczna Wikipedia/Wikimedia Commos fot.II.4, fot.III.16, fot.V.8, fot.VI.5, fot. VI.6, fot.XIV.4, fot.XIV.5, fot.XIV.6, fot.XIV.7, fot.XIV.8, fot.I.2, fot.I.3, fot.II.1, fot.III.8, fot.III.9. Reprodukcje Nicolas de Lange, Wielkie kultury wiata. ydzi, Warszawa 1996 fot.I.1, fot.IV.8, fot.V.12, fot. XIII.6,; ydzi w Polsce. Sowo i obraz, cz I, pod redakcj Marka Rostworowskiego, Warszawa 1993 fot.II.6, fot.II.7, fot.IV.5; ydzi w Polsce. Swoi czy obcy? Katalog wystawy, pod redakcj Waldemara Bukowskiego i Zdzisawa Nogi, Krakw 1998 fot. III.3, fot.III.4, fot.III.5; Nachum T. Gidal, Jews In Germany from Roman Times to the Weimar Republic, Knemann, 1998 fot.III.14, fot.VI.1; Andrzej bikowski, ydzi, Wrocaw 2005 fot.V.9; Zvi Gitelman, A Century of Ambivalence. The Jews of Russia and the Soviet Union, 1881 to the Present, Schocken Books, New York 1988 fot.V.10; Antisemitizm. A History Portrayed, Amsterdam 1993 fot.IV.1, fot.IV.2, fot.IV.3, fot.IV.4, fot.IV.6, fot.IV.7, fot.IV.9, fot.IV.10, fot.V.2, fot.V.3, fot.V.4, fot.V.5, fot.V.7, fot.VI.2, fot.VII.10, fot.VII.14; II wojna wiatowa. Narodowi Socjalici, wyd. AMBER, Warszawa 1999 fot.VI.7, fot.VII.5; Die Wannsee-Konferenz Und der Vlkermord an dem Europischen Juden, Berlin 2006 fot.XII.3, fot.XI.3, fot.XII.5; Debrach Dworak, Robert Jan van Pelt, Auschwitz. Historia miasta i obozu, Warszawa 2011 fot.XII.9.
350
rda cytowanych fragmentw

1. Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 193923 VII 1942, Warszawa 1983 2. Adolf Hitler, Warszawa 1999 3. Archiwum Instytutu Pamici Narodowej, Zesp Der Kommandeur der Sicherheitspolizei und des SS fr den Distrikt Warschau 595/31, dok. nr 84 4. Assuntino Rudi, Goldkorn Wlodek, Stranik. Marek Edelman opowiada, Krakw 1999 5. Auschwitz. Nazistowski obz mierci, Wydawnictwo Pastwowego Muzeum Owicim-Brzezinka, wyd. II, 1998 6. Bartoszewicz Kazimierz, Antysemityzm wliteraturze polskiej XVXVIII w., Warszawa 1914 7. Bauman Zygmunt, Nowoczesno izagada, Warszawa 1992 8. Berg Mary, Dziennik zgetta warszawskiego, Warszawa 1983 9. Biuletyn Informacyjny, cz. I. Przedruk Rocznikw 19401941, Przegld Historyczno-Wojskowy 2001, nr specjalny 1 (190) 10. Blatt Toivi (Tomasz), Bg si od nas odwrci, AIH 302/190 11. Boski Jan, Biedni Polacy patrz na getto, Krakw 1994 12. Burleigh Michael, Trzecia Rzesza. Nowa historia, Warszawa 2002 13. Dzieje ydw w Polsce 19441968. Teksty rdowe, oprac. Alina Caa i Helena Datner-piewak, Warszawa 1997 14. Edelman Marek, Getto walczy. (Udzia Bundu w obronie getta warszawskiego, w: Bartoszewski Wadysaw, Edelman Marek, ydzi Warszawy 19391943, Lublin 1993 15. Eisenbach Artur, Hitlerowska polityka zagady ydw, Warszawa 1961 16. Eksterminacja ydw na ziemiach polskich wokresie okupacji hitlerowskiej. Zbir dokumentw, oprac. Tatiana Berenstein, Artur Eisenbach, Adam Rutkowski, Warszawa 1957 17. Engelking-Boni Barbara, Powstanie wwito Pesach, Mwi wieki 2003, nr 4 18. Engelking-Boni Barbara, Leociak Jacek, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejcym miecie, Warszawa 2001 19. Ernest Stefan, Owojnie wielkich Niemiec zydami Warszawy 19391943, Warszawa 2003 20. Fest Joachim C., Hitler, t. I.Droga do wadzy, Warszawa 1995 21. Fontette de Franois, Historia antysemityzmu, Wrocaw 1992 22. Gilbert Martin, Holokaust. Ludzie, dokumenty, pami, Warszawa 2002 23. Goldhagen Daniel J., Gorliwi kaci Hitlera. Zwyczajni Niemcy iHolokaust, Warszawa 1999 24. Grupiska Anka, Cigle po kole. Rozmowy zonierzami getta warszawskiego, Warszawa 2000 25. Hartglas Apolinary, Na pograniczu dwch wiatw, Warszawa 1996 26. Historia 17891990. Wybr tekstw rdowych do szk rednich, oprac. Jerzy Eisler iMelania Sobaska-Bondaruk, Warszawa 1995 27. Hitler Adolf, Mein Kampf, Krosno 1992 28. Instytut Pamici Narodowej, http://www.ipn.gov.pl/a_090702_wnioski_jedwabne.html 29. Jaworski Marek, Janusz Korczak, Warszawa 1977 30. Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, Pozna 1984 31. Kann Maria, Niebo nieznane (wspomnienia), Warszawa 1964 32. Klemperer Victor, Dziennik 19331945. Wybr dla modych czytelnikw, Krakw 1999 33. Klukowski Zygmunt, Dziennik zlat okupacji Zamojszczyzny, Lublin 1958 34. Krockow Graf von Christian, Niemcy. Ostatnie sto lat, Warszawa 1997 35. Krzemiski A., Ofiara na wyczno, Polityka 2001, nr 20 36. Lessons of the Holokaust. The Complete Teaching and Resource Pack, The Holokaust Educational Trust and the Spiro Institute for the Study of Jewish History and Culture, London 2000 37. Lubetkin Cywia, Zagada ipowstanie, Warszawa 1999 38. Maranda Micha, Nazistowskie obozy zagady. Opis iprba analizy zjawiska, Warszawa 2002 39. Markiel Tadeusz, Skibiska Alina, Zagada domu Trynczerw, Warszawa 2011 40. Pamitamy: Refleksje nad Szoa. Dokument watykaskiej Komisji ds. Kontaktw Religijnych zJudaizmem z16 marca 1998 41. Perechodnik Calel, Czy ja jestem morderc?, wyd. II poprawione iuzupenione, Warszawa 1995
351
42. Pogromy w latach 16481919. Z dokumentw zebranych przez ydowsk Komisj Historyczno-Archeograficzn Ukraiskiej Akademii Nauk, oprac. Wiktoria Chiterer, Midrasz 2000, nr 12 43. Polacy ydzi 19391945. Wybr rde, oprac. Andrzej Krzysztof Kunert, przedmowa Wadysaw Bartoszewski, Warszawa 2001 44. Polacy iydzi 19391945, oprac. Stanisaw Wroski iMaria Zwolakowa, Warszawa 1971 45. Ringelblum Emanuel, Kronika getta warszawskiego. Wrzesie 1939stycze 1943, Warszawa 1983 46. Scharf Rafael F., Co mnie itobie Polsko... Eseje bez uprzedze, Krakw 1999 47. Szarota Tomasz, Uprogu zagady. Zajcia antyydowskie pogromy wokupowanej Europie. Warszawa, Pary, Amsterdam, Antwerpia, Kowno, Warszawa 2000 48. Tazbir Janusz, Protokoy mdrcw Syjonu. Autentyk czy falsyfikat, Warszawa 1992 49. Tell ye your Children. ABook about the Holokaust in Europe 19331945, Stockholm 1998 50. Ten jest zojczyzny mojej. Polacy zpomoc ydom 19391945, oprac. Wadysaw Bartoszewski iZofia Lewinwna, wyd. II rozszerzone, Krakw 1969 51. Unterman Alan, Encyklopedia tradycji ilegend ydowskich, Warszawa 1994 52. Wigoder Geoffrey, Sownik biograficzny ydw, Warszawa 1998 53. Wolfram Wette, Wehrmacht. Legenda irzeczywisto, Krakw 2008 54. Wok Jedwabnego, t. II. Dokumenty, Warszawa 2002 55. Wyman David S., Pozostawieni swemu losowi: Ameryka wobec Holokaustu 19411945, Warszawa 1994 56. Z Wodawy do Sobiboru. Relacja Aizyka Rottenberga, tum. Ewa Tajchert, w: Zeszyty Muzealne. Muzeum Pojezierza czysko-Wodawskiego we Wodawie 2001, tom XI 57. Antisemitism. AHistory Portrayed, Amsterdam 1993 58. Zachodnia Biaoru 17 IX 193922 VI 1941. Wydarzenia ilosy ludzkie. Rok 1939, tom I, Warszawa 1998 59. Zarys krajobrazu. Wie polska wobec zagady ydw 19421945, Warszawa 2011 60. ydzi wPolsce. Dzieje ikultura. Leksykon, red. Jerzy Tomaszewski, Andrzej bikowski, Warszawa 2001 61. ydzi wPolsce. Obraz isowo, cz. I, red. Marek Rostworowski, Warszawa 1993
352
O autorach
Robert Szuchta, nauczyciel historii w LXIV LO im. S. I. Witkiewicza w Warszawie, wspautor programw nauczania i podrcznikw szkolnych do nauczania historii. Wsptwrca i koordynator wielu programw edukacyjnych, w tym midzynarodowych, powiconych Zagadzie. Czonek Rady Programowej Stowarzyszenia przeciwko Antysemityzmowi i Ksenofobii Otwarta Rzeczpospolita , ekspert Centrum Bada Holokaustu Uniwersytetu Jagielloskiego, czonek Stowarzyszenia Centrum Bada nad Zagad ydw przy IFiS PAN. Autor licznych publikacji dotyczcych nauczania o mniejszociach narodowych i Holokaucie. Pierwszy polski laureat nagrody im. Ireny Sendlerowej Za naprawianie wiata (2006 r.). Dr Piotr Trojaski, historyk. Adiunkt w Instytucie Historii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie (kierownik Pracowni Mniejszoci Etnicznych i Narodowych). Wykadowca w Centrum Bada Holokaustu Uniwersytetu Jagielloskiego. Doradca akademicki w Midzynarodowym Centrum Edukacji o Auschwitz i Holokaucie w Pastwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau w Owicimiu. Autor licznych publikacji o tematyce historycznej i metodycznej, dotyczcych najnowszej historii ydw i nauczania o Holokaucie. Autorzy za dziaalno na rzecz popularyzacji wiedzy o Holokaucie odznaczeni zostali przez Prezydenta RP Lecha Kaczyskiego Krzyem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (2008 r.).
EGZEMPLARZ BEZPATNY
ISBN 978-83-7704-053-9
ISBN 978-83-62360-41-3

Zrozumiec Holokaust-Ksiazka Pomocnicza

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zrozumiec Holokaust-Ksiazka Pomocnicza

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Zrozumie Holokaust

Robert Szuchta Piotr Trojaski

Robert Szuchta Piotr Trojaski

Pastwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Owicimiu Orodek Rozwoju Edukacji Warszawa 2012

Przygotowanie do druku, druk, oprawa: Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk www.grzeg.com.pl

Cz II. Od niechci do nienawici

IV. 5. IV. 6. IV. 7. IV. 8. IV. 9. IV. 10.

Cz III. Nie moecie y nie jestecie ludmi

Cz IV. Pami o zamordowanym narodzie niepami

Rozdzia I. Tosamo ydowska

Rozdzia I. Tosamo ydowska

I. 1. Jakimi jzykami mwi ydzi?

Rozdzia I. Tosamo ydowska

I. 2. Wco wierz ydzi? Judaizm

Rozdzia I. Tosamo ydowska

Rozdzia I. Tosamo ydowska

Rozdzia I. Tosamo ydowska

Rozdzia I. Tosamo ydowska

Rozdzia I. Tosamo ydowska

Rozdzia II. Tradycja ydw spucizna wielu pokole

Rozdzia II. Tradycja ydw spucizna wielu pokole

II. 1. Kalendarz ydowska rachuba czasu

II. 2. wita, obrzdy iobyczaje ydowskie

Rozdzia II. Tradycja ydw spucizna wielu pokole

Rozdzia II. Tradycja ydw spucizna wielu pokole

II. 3. Jak si ubierano? Tradycyjny strj ydowski

Rozdzia II. Tradycja ydw spucizna wielu pokole

Rozdzia III. Duga historia ydw

Rozdzia III. Duga historia ydw

III. 1. Wokresie staroytnym

Rozdzia III. Duga historia ydw

Rozdzia III. Duga historia ydw

III. 2. ydzi wdiasporze

Mapa 1: wiat ydowski IVXIII w.

ZASTANW SI yy Wska na mapie kierunki migracji ydw wokresie od IV do XIII w. 

Mapa 2: Rozwj diaspor sefardyjskiej iaszkenazyjskiej XIXVIII w.

Rozdzia III. Duga historia ydw

Rozdzia III. Duga historia ydw

Rozdzia III. Duga historia ydw

Rozdzia III. Duga historia ydw

Rozdzia III. Duga historia ydw

Rozdzia III. Duga historia ydw

Rozdzia III. Duga historia ydw

Rozdzia III. Duga historia ydw

III. 3. ydzi europejscy wokresie midzywojennym

Rozdzia III. Duga historia ydw

Rozdzia III. Duga historia ydw

Rozdzia III. Duga historia ydw

Rozdzia III. Duga historia ydw

Rozdzia III. Duga historia ydw

Rozdzia III. Duga historia ydw

III. 4. Wkad ydw wrozwj kultury nowoytnej Europy

Rozdzia III. Duga historia ydw

Rozdzia III. Duga historia ydw

Rozdzia IV. Antyjudaizm Nie moecie wyznawa swojej religii

Rozdzia IV. Antyjudaizm Nie moecie wyznawa swojej religii

IV.1. Pornieni wwierze pocztki konfliktu judeo-chrzecijaskiego

IV. 2. Zarzut bogobjstwa: ydzi zamordowali Chrystusa

Rozdzia IV. Antyjudaizm Nie moecie wyznawa swojej religii

IV. 3. Koci triumfujcy: Ecclesia contra Synagoga

IV. 4. Wdobie wypraw krzyowych masakry ydw

Rozdzia IV. Antyjudaizm Nie moecie wyznawa swojej religii

IV. 5. Oskarenia ydw omord rytualny

ZASTANW SI yy Wska na mapie kierunki migracji ydw wokresie od IV do XIII w.