12.

F E N O L E
Aleksander Koodziejczyk 2010.02.

Fenolami nazywane s areny zawierajce grup hydroksylow -OH zwizan bezporednio z piercieniem aromatycznym. Podobnie jak w enolach atom tlenu grupy hydroksylowej przyczony jest w nich do atomu wgla o hybrydyzacji sp2, jednak w przeciwiestwie do enoli, ktre s zwykle nietrwae, gdy ulegaj przeksztaceniu w zwizki karbonylowe, fenole w wikszoci s trwae; nale do nielicznych trwaych enoli. Do fenoli nie s zaliczane areny zawierajce grup -OH zwizan z atomem wgla o hybrydyzacji sp3 (w acuchu bocznym); te zwizki nosz nazw alkoholi aromatycznych, ich reprezentantem jest alkohol benzylowy.
Przykady fenoli
OH OH OH COOH OH OH
-naftol

fe nol

-kre zol CH3 p

kwas s alicylo wy

-naftol

i alkoholi aromatycznych

CH2OH
alkohol be nzylowy

trife nylom e tano l

CH2OH
alkohol -naftylowy

OH

Warto zwrci uwag, e alkohol benzylowy jest izomerem krezoli.

Fenole wielowodorotlenowe
OH OH OH OH
pirokate china re zorcyna

OH

HO

OH

OH OH HO OH HO

OH

OH hydrochinon

OH

pirog alol

florog lucyna

hydroks yhydrochinon

12.1 Wystpowanie w przyrodzie Fenole s popularnymi zwizkami naturalnymi, chocia nie wystpuj w duym steniu, gwnie; na szczcie, gdy s bardzo toksyczne. Towarzysz, np. terpenom w niektrych olejkach eterycznych. Do najbardziej znanych nale tymol i karwakrol z grupy cymenoli. Fenole nie s zaliczane do terpenw. Tymol znajduje si w macierzance, tymianku i innych zioach. Karwakrol za w olejku oregano i czbrze. Tymol stosowany jest jako rodek dezynfekcyjny oraz do zwalczania robaczycy; jest 25 razy aktywniejszy od fenolu w dziaaniu przeciwbakteryjnym, gwnie z uwagi na wysz hydrofobowo. Eugenol nadaje przyjemny zapach godzikom.
CH3 CH3 OH H3C CH3 tym ol (p-cymen-3-ol) H3C OH

H3C O
HO

CH2

CH3 karwakrol (p-cymen-2-ol)

e ug e nol (4-allilo-2-m etoksyfenol)

Do popularnych fenoli naturalnych naley kwas salicylowy, aldehyd salicylowy (gwny skadnik chiskiego olejku cynamonowego ang. cassia oil) i alkohol salicylowy (saligenina):
OH OH OH

alicylowy COOH kwas s

hyd s alicylowy CHO alde

alig e nina CH2OH s

Wolny kwas salicylowy wystpuje w wielu rolinach, jeszcze bardziej rozpowszechnione s jego estry i glikozydy. Kwas salicylowy peni rol hormonu rolinnego, jako tzw. fytohormon stymuluje wzrost pkw, kwiatw i korzeni. Ma dziaanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybowe. Pochodn kwasu salicylowego jest znany lek aspiryna (kwas O-acetylosalicylowy). Wiele fenoli naturalnych wystpuje w postaci estrw lub eterw (np. anizol w anyu)). eskie hormony pciowe i morfina zawieraj grup fenolow.
O-CH3 H H H OH OH HO O H HO N

anizol

HO

e s triol eski hormon pciowy

orfina CH3 m alkaloid

Pord hydroksyaminokwasw kodowanych na uwag zasuguje L-tyrozyna, ze wzgldu na obecno grupy fenolowej. Warto rwnie wiedzie, e niektre antybiotyki te zawieraj grup fenolow, np. adriamycyna.
CH2 HO

COOH NH2

OH

CH2OH O OH

L-tyrozyna

CH3O O

OH OR

adriam ycyna

Alergogennymi skadnikami trujcych bluszczy (np. sumaka jadowitego) i trujcego dbu (ang. poison-oak) s alkilokatechole (alkilodihydroksybenzeny), zwane toksykodendrolami (urusziolami). S to alkilowe pochodne pirokatechiny, przy czym reszta alkilowa (lub alkenylowa) usytuowana w pozycji 3 zawiera 15 atomw wgla.
OH

urusziole

OH R

R: (CH2)14CH3; (CH2)7CH= CH(CH2)5CH3; (CH2)7CH= CHCH2CH= CHCH3 i inne

12.2 rda fenoli Pocztkowo fenol i jego homologi wydobywano ze smoy pogazowej. Obecnie fenole wytarza si na du skal przemysow. Niektre fenole izoluje si z materiau biologicznego. 12.2.1 Otrzymywanie fenolu Znanych jest wiele reakcji prowadzcych do fenolu. Cz z nich stosowana do przemysowej produkcji fenolu ma obecnie ju tylko historyczne znaczenie. Do nich nale pierwsze metody wykorzystane w przemyle, jedna zwana stapianiem, polegajca na termicznym rozkadzie benzenosulfonianu sodu i druga oparta na zasadowej hydrolizie chlorobenzenu. W obu przypadkach powstawao duo szkodliwych ciekw.
1. Stapianie
be nze nos ulfonian s odu
SO3Na

OH
NaOH > 300oC

+ NaHSO3 fe nol

2. Alkaliczna hydroliza chlorobenzenu

Cl
NaOH

ONa + NaCl fe nol

>350oC, ci.

chlorobe nze n

3. Kwana hydroliza chlorobenzenu

Jedna ze wspczesnych metod produkcji fenolu polega na hydrolizie chlorobenzenu w rodowisku kwanym.
Cl
H+/HOH, kat.

OH

+ HCl fe nol

chlorobe nze n

>400oC, ci.

Produktem kwanej hydrolizy chlorobenzenu obok fenolu jest chlorowodr, ktry suy do otrzymywania chlorobenzenu w bezodpadowej technologii, tzw. chlorowanie utleniajce.
Cl

be nze n

+ HCl + 0,5 O2

250oC CuCl2/FeCl3

+ H2O chlorobe nze n

4. Metoda kumenowa:

Wan sposobem produkcji fenolu jest utlenienie kumenu do wodoronadtlenku kumenu i jego rozkad do fenolu i acetonu.
H3C kum e n H C CH3
O2

H3C

OOH CH3 C

OH
H+/HOH

O + fe nol CH3CCH3 ace ton

wodoronadtle ne k kum e nu

5. Utlenianie toluenu

Jedna z najnowoczeniejszych metod otrzymywania fenolu polega na utlenienie toluenu powietrzem. Istotn rol w tym procesie peni katalizator.
CH3 COOH
powietrze, > 100oC - HOH

OH

powietrze, > 200oC - CO2, kat.

tolue n

kwas be nzoe s owy

fe nol

12.3 Waciwoci fizykochemiczne i fizjologiczne Fenol jest bezbarwn (jasnorow) substancj krystaliczn (tt. 43oC., tw. 183oC), szybko jednak zmienia kolor pod wpywem pojawiajcych si produktw utlenienia, pocztkowo rowy staje si ciemno-brunatny. Jest higroskopijny. W zimnej wodzie rozpuszcza si umiarkowanie ( 8 g w 100 ml w 15oC), ale wraz ze wzrostem temperatury jego rozpuszczalno szybko ronie i powyej 65oC miesza si z wod w kadym stosunku. Podobnie w etanolu, eterze czy benzenie rozpuszcza si w kadej iloci tych rozpuszczalnikw. Jego roztwory, nawet rozcieczone staj si czerwonofioletowe w obecnoci FeCl3, krezole w tych warunkach zabarwiaj si na niebiesko, a wiele innych fenoli na zielono. Jest to test na wykrywanie fenoli. Fenol naley do bardzo toksycznych zwizkw, ma waciwoci bakteriobjcze i przez dugi okres czasu, pod nazw krezolu by stosowany jako popularny rodek dezynfekujcy. Obecnie nowoczesne, bardziej skuteczne preparaty, ktre s mniej niebezpieczne i nie tak cuchnce jak fenol cakowicie go wypary z tej roli. Na skrze po kontakcie z fenolem tworz si trudno gojce pcherze. Krezole maj silniejsze dziaanie bakteriobjcze i te byy stosowane jako rodki dezynfekujce (lizol). Tymol, jeszcze silniejszy preparat bakteriobjczy znalaz zastosowanie w leczeniu zbw do wyjaawiania oczyszczonych ubytkw przed ich wypenieniem. Silniejsze bakteriobjcze dziaanie tymolu wynika z jego wysokiej lipofilowoci atwiej przenika przez bon komrkow ni hydrofilowy fenol.

12.4 Waciwoci kwasowo-zasadowe Fenole s silniejszymi kwasami ni alkohole; pKa fenolu wynosi 9,9, podczas gdy etanolu 16, a cykloheksanolu 17.
OH
CH3CH2 OH
fe nol pK a =9,9 e tanol pK a =16

OH

cyklo he ks anol pK a =17

W reakcji fenolu z wodnymi roztworami wodorotlenkw alkalicznych tworz si fenolany.

OH
fe nol
pK a =10

O Na+

+ NaOH

+ HOH pK a =16 fe nolan s odu

Fenolany, jako sole sabych kwasw hydrolizuj czciowo w wodnych roztworach i przez to ich odczyn jest zasadowy. Fenol z fenolanw jest wypierany ditlenkiem wgla, poniewa kwas wglowy jest silniejszym kwasem ni fenol. Z tej samej przyczyny fenol nie wypiera CO2 z wglanw.
O - Na+
HOH

OH

fe nolan s odu

+ CO2

+ NaHCO3 fe nol

Przyczyn podwyszonej kwasowoci fenoli w porwnaniu do alkoholi jest mezomeryczna stabilizacja jonu fenolanowego .. ..
.. : O:
: O:

.. -

.. -

:O

..

:O ..

:O

. - .

Duy wpyw na kwasowo fenoli wywieraj podstawniki obecne w piercieniu. Mog one oddziaywa mezomerycznie lub indukcyjnie. Efekt mezomeryczny jest skuteczny z pooenia orto- lub/i para-, a sia efektu indukcyjnego zmniejsza si wraz ze wzrostem odlegoci od grupy fenolowej. Grupy elektrodonorowe wykazujce efekt +M (EDG), np. -CH3, -OCH3, -NH2, -NHR czy -NR2 obniaj kwasowo fenoli, natomiast grupy o efekcie -M (EWG), np. halogeny, -NO2, -COOH i -CN zwikszaj moc kwasow fenoli.
OH
,9 fe nol , pKa =9

OH

OH

OH

OH

OH NO2
EWG m-nitrofenol 8,3

OH

NH2

OMe

CH3

Cl
p-chlorofenol 9,4

NO2
p-nitrofenol 7,1

EDG pKa: aminofenol 10,5 p-metoksyfenol 10,2 p-metylofenol 10,2

Na przykadzie nitrofenoli wida, e w przypadku p-nitrofenolu efekty indukcyjny i mezomeryczny (-M i -I) sumuj si, a dla m-nitrofenolu obserwowany jest jedynie efekt -I.

Kada dodatkowa, przyczona do piercienia grupa o zgodnym efekcie zwiksza oddziaywanie na kwasowo fenoli:
OH
p -nitrofe nol

O2N

OH

NO2

2 ,4,6-trinitrofe no l (kwas pikrynowy) pKa =0 ,96

NO2

pKa =7,1

NO2

12.5 Czynniki wpywajce na kwasowo zwizkw organicznych

Rodzaj atomu zwizanego z atomem wodoru

wraz ze wzrostem liczby atomowej pierwiastka zwizanego z kwanym atomem wodoru ronie kwasowo zwizku, np. tiole s silniejszymi kwasami ni alkohole;
Rezonans

delokalizacja ujemnego adunku anionu powstaego po oderwaniu protonu zwiksza kwasowo; fenole s silniejszymi kwasami ni alkohole
Grupy ssiadujce

grupy wycigajce elektrony (-I lub/i -M) zwikszaj kwasowo; grupy oddajce elektrony (+I lub/i +M) obniaj kwasowo. 12.6 Waciwoci chemiczne fenoli 12.6.1 Reakcje na grupie hydroksylowej
1. Alkilowanie

W wyniku reakcji fenolanw z odczynnikami alkilujcymi powstaj etery alkilowo-arylowe.

fe nol
OH
:B

CH3CH2I .. O .. : jode ke tylu fe nolan

O Et e te re tylowo -fe nylowy (82%)

H3C

OH + BrCH2

NO2

NaOH/HOH

H3C

O CH2

NO2

p -kre zol OH

brom e kp -nitrobe nzylow y

K CO

e te rp -nitrobe nzylowo-p -tolilowy

o-nitrofe nol

2 3 + n-BuBr aceton e k n-butylu NO2 brom

(80%) NO2 e te r n-butylowo-o-nitrofe nolfe nolowy

O-n-Bu

o-Nitrofenol jest na tyle silnym kwasem, e do przeksztacenia go w fenolan wystarczy wglan sodu lub potasu.
2. Acylowanie

Fenole podobnie jak alkohole atwo ulegaj acylowaniu tworzc odpowiednie estry. Do acylowania stosuje si bezwodniki lub chlorki kwasowe. Estry fenylowe mona te otrzymywa zgodnie z reakcj estryfikacji Fischera, tzn. poprzez dziaanie kwasami na fenole, przy czym usuwanie wody ze rodowiska reakcji, korzystnie azeotropowo, uatwia przesunicie rwnowagi na prawo. Przykadem moe by otrzymywanie estru fenylowego w reakcji estryfikacji fenolu kwasem benzoesowym.

OH

O HO + kwas be nzoe s owy

TosOH benzen, - HOH

O O

(96%) be nzoe s an fe nylu

fe nol

Procedura acylowania fenoli (prowadzca do estrw) lub acylowania amin aromatycznych (prowadzca do amidw) polegajca na wytrzsaniu tych substratw w rodowisku zasadowym z bezwodnikami lub halogenkami kwasowymi nosi nazw reakcji Schottena-Baumanna.
OH O Cl + chlore k be nzo ilu
NaOH HOH

O O

(76%) be nzo e s an fe nylu

fe nol

3. Reakcje z halogenkami fosforu

Fenole inaczej reaguj z halogenkami fosforu ni alkohole. W alkoholach pod wpywem PCl3 lub PBr3 dochodzi do podstawienia grupy -OH halogenem, a fenole w tych warunkach tworz estry kwasu fosforowego (III).
OH

OH
cyklohe ks anol

PX3

3
fe nol

+ PCl3

O O P ..

fos foryn trife nylu

halog e ne k cy klohe ks y lu

Fenole zawierajce w pozycjach o- lub p- grupy elektroakceptorowe reaguj z halogenkami fosforu podobnie jak alkohole, tzn. halogen podstawia funkcj hydroksylow. Tak wic z 2,4dinitrofenolu mona otrzyma 1-chloro-2,4-dinitrobenzen. W praktyce postpuje si odwrotnie, to raczej w reakcji hydrolizy 1-chloro-2,4-dinitrobenzenu otrzymuje si 2,4-dinitrofenol.
O2N OH NO2
PCl5

O2N

Cl NO2

2,4-dinitrofe nol

1-chloro-2,4-dinitrobe nze n

12.6.2 Utlenianie Utlenianie jest charakterystyczn reakcj fenoli. Pod wpywem wielu utleniaczy fenole zostaj przeksztacane w ugrupowania zwane chinonami. Z fenolu w tych warunkach powstaje 2,5cykloheksadieno-1,4-dion (p-benzochinon, p-chinon lub krtko chinon). Do otrzymywania chinonw uywa si tritlenku chromu w kwasie octowym, dichromianu sodu, a obecnie czciej soli Fremyego nitrozodisulfonianu potasu, (KSO3)2NO.
OH
fe nol

(KSO3)2NO

p -be nzochinon

(79%)

Chinony otrzymuje si rwnie poprzez utlenienie amin aromatycznych. Izomeryczny o-benzochinon najatwiej otrzyma poprzez utlenienie pirokatechiny:
pirokate china

(odwodorowanie)

OH OH

-2H

O O

o-be nzochinon

Nazwa chinon pochodzi od substratu kwasu chinowego, z ktrego po raz pierwszy (w 1838 r.) poprzez jego utlenianie otrzymano p-chinon. Kwas chinowy jest bardzo rozpowszechniony w przyrodzie, wystpuje w korze drzewa chinowego, w ziarnach kawy, w sianie, w burakach cukrowych, w czarnych jagodach i innych rolinach.
HO COOH
1 3 5

OH

kwas chinow y (1,3,4,5-tetrahydroksycykloheksanokarboksylowy)

HO

COOH OH

HO

OH

OH

HO

Z analizy struktury elektronowej chinonw wynika, e utraciy one aromatyczno, poniewa piercie chinonowy nie spenia reguy Hckla s w nim jedynie 4 elektrony , zamiast wymaganych 6. Dlaczego zatem chinony tworz si atwo, chocia jak wiadomo utrata aromatycznoci wie si ze zmniejszeniem stabilnoci energetycznej czsteczki. Ot w przypadku chinonw sprzenie elektronw piercienia zostaje rozszerzone na wizania C=O i wolne pary elektronowe atomw tlenu, co dodatkowo obnia energi potencjaln czsteczki. Waciwoci chemiczne chinonw jednoznacznie wskazuj, e nie s one zwizkami aromatycznymi, ale nie zachowuj si te jak typowe sprzone diketony. Stanowi one odrbn klas zwizkw chinonw.
.. O: .. :O:

O
p -chinon

SnCl2 lub NaBH4 (KSO3)2NO

OH
p -hydrochinon

O .. :

+O .. :

OH

Chinony wraz ich z form zredukowan hydrochinonami tworz wane z praktycznego punktu widzenia pary zwizkw o waciwociach redoks (redukujco-utleniajcych). Te zwizki atwo przechodz jeden w drugi pod wpywem reduktorw i utleniaczy Ukad p-chinonowy wystpuje w O O wielu zwizkach biologicznie CH3O czynnych, penic wan rol w CH2 H nH biochemicznych reakcjach redoks. CH3O 3 O O Najbardziej znanymi nalecymi do ubichinon (koenzymQ) witam ina K1 R chinonw zwizkami, biorcymi udzia w przemianach biochemicznych s ubichinony, zwane rwnie koenzymami Q. Jest to grupa alkilowanych analogw p-chinonu rnicych si dugoci acucha R, ktry z kolei jest oligomerem izoprenu o stopniu oligomeryzacji n = 1-10. Ubichinony w reakcjach biochemicznych dziaaj jako utleniacze, bior midzy innymi udzia w procesach przenoszenia energii, w tym w oddychaniu. Na uwag zasuguje podobiestwo strukturalne witaminy K (czynnika koagulacyjnego) z ubichinonami. Rola ubichinonw w procesie oddychania polega na tym, e w I etapie utleniaj w mitochondriach NADH (zredukowany dinukleotyd nikotynoamidoadeninowy) do NAD+ (utlenionego dinukleotydu), a same redukuj si do ukadu hydrochinonowego, ktry z kolei w II etapie zostaje utleniony tlenem ponownie do ubichinonu. Tak wic w wieloetapowym procesie oddychania, ktrego celem jest dostarczenie organizmowi energii, ubichinony peni rol porednika. I etap utlenienie NADH:
NADH + H+ +
zredukowany

CH3O CH3O

CH3 R

CH3O CH3O

OH

CH3 R

+ NAD+
utleniony

OH

II etap odtworzenie ubichinonw (utlenienie hydrochinonu):

CH3O CH3O OH CH3 R CH3O +0,5 O2 CH3O O CH3 R +HOH

OH

Sumarycznie wieloetapow nastpujcym rwnaniem:

reakcj

utlenienia

mitochondriach

mona

przestawi

NADH + 0,5 O2 + H+ NAD+ + HOH

ubichinony

Fenole atwo ulegaj rnorodnym, innym przemianom pod wpywem utleniaczy, midzy innymi rodnikowej (utleniajcej) oligomeryzacji. Odpowiednie rodowisko oraz substancje sprzyjajce tworzeniu rodnikw uatwiaj przeksztacanie fenoli w mezomerycznie stabililizowane rodniki fenoksylowe. .
OH
:B - H+

.. :O :

- e-

:O :

- R-H

OH

+ .R anion fe nolanowy rodnik fe noksylowy fe nol

fe nol

Mezomeria stabilizuje rodnik fenoksylowy, a tym samym uatwia jego powstawanie: .

:O : :O: :O : . :O: . .

Rodniki fenoksylowe dimeryzuj do dihydroksybifenyli, ktre w cigu kolejnych podobnych reakcji mog dalej zwiksza mas czsteczkow.
O

. +.

H H

HO

,4'-dihydroks ybife nyl OH 4

Podstawniki w pooeniu orto- lub/i para- w piercieniu fenolu, w tym reszty alkilowe, a szczeglnie grupa t-butylowa dodatkowo zwikszaj trwao rodnika fenoksylowego. Ju nie tylko efekt mezomeryczny stabilizuje tego rodzaju rodniki, ale zajte miejsca reaktywne (o- i p-) i objtociowo due grupy utrudniaj rekombinacj wolnych rodnikw. Do zwizkw atwo tworzcych trwae wolne rodniki nale 3,5-di-t-butylo-4-hydroksytoluen (BHT butylated hydroxytoluene), 2-t-butylo-4-hydroksyanizol + 3-t-butylo-4-hydroksyanizol (BHA) i 2,4,6-tri-tbutylofenol.
(CH3)3C OH C(CH3)3 OH C(CH3)3 OMe OH C(CH3)3 (CH3)3C OH C(CH3)3

CH3

OMe

C(CH3)3
2 ,4,6 -tri-t-butylofe nol

3 ,5-di-t -butylo-4 -hydroks ytolue n 2 -t -butylo-4-hydro ks yanizol 3-t-butylo-4-hydroks yanizol

Utlenienie 2,4,6-tri-t-butylofenolu, np. za pomoc, np. PbO2 lub K3Fe(CN)6 prowadzi do otworzenia trwaego wolnego rodnika, ktry w roztworze przybiera niebieskie zabarwienie; w stanie staym jest bezbarwny. W warunkach beztlenowych nie dimeryzuje, ale pod wpywem tlenu jego roztwory szybko trac zabarwienie, przeksztacajc si w bezbarwny nadtlenek.

(CH3)3C

OH

C(CH3)3

PbO2 HOH

(CH3)3C

. :O :

C(CH3)3

O2

(CH3)3C O

C(CH3)3
2,4,6-tri-t-bytulofe nol bezbarwny

C(CH3)3
rodnik 2 ,4,6 -tri-t-butylofe noks ylowy niebieski

O C C (CH3)3C (H C) (CH ) C(CH3)3 3 3 3 3 bezbarwny nadtlenek zawierajcy szkielet chinoidowy

O O

C(CH3)3

2-t-Butylo-4-hydroksyanizol jest dodawany do ywnoci jako antyutleniacz. Przeciwdziaa on reakcjom utleniania, obniajcym warto zdrowotn produktw ywnociowych. 12.6.3 Reakcje substytucji elektrofilowej SE
1. Bromowanie

Fenolowa grupa hydroksylowa naley do podstawnikw najsilniej uaktywniajcych piercie aromatyczny na podstawienie SE. Tego typu reakcje z fenolami biegn szybciej i czsto w niszych temperaturach ni z arenami nieuaktywnionymi. Bromowanie i chlorowanie fenolu w wodzie biegnie bez katalizatora i nie zatrzymuje si na etapie monobromowania, lecz powstaje od razu 2,4,6-tribromo- lub trichlorofenol. W celu otrzymania monobromofenolu bromowanie naley przeprowadzi w niskiej temperaturze, w roztworze disiarczku wgla, a brom wprowadza do mieszaniny reagujcej wolno w postaci rozcieczonego roztworu, tak eby w trakcie bromowania nie byo nadmiaru bromu.
OH fe nol
Br2 HOH/25oC CS 2/0oC Br2

Br

OH

Br (91%) p -brom ofe nol

OH + Br

Br

OH

2,4 ,6-tribrom ofe nol Br

(9%) o-brom ofe nol

Czysty o-bromofenol mona otrzyma w reakcji kilkustopniowej. W pierwszym etapie blokuje si pozycj para- i jedn orto- usuwalnymi resztami (np. grupami sulfonowymi), nastpnie przeprowadza bromowanie, po czym usuwa si grupy ochronne.
OH
H2SO4

OH

SO3H

Br2 HO-

Br

OH

SO3H

H+/HOH 200oC

Br

OH

fe nol

o-brom ofe nol 43% kwas 4-hydroksybenzeno-1,3-disulfonowy kwas 5-bromo-4-hydroksybenzeno-1,3-disulfonowy

SO3H

SO3H

Rwnie bromowanie aniliny bromem w wodzie, podobnie jak bromowanie fenolu, prowadzi do 2,4,6-tribomoaniliny.
2. Alkilowanie

Reakcje alkilowania fenoli biegn atwiej ni alkilowanie samego benzenu. W podwyszonej temperaturze fenol mona alkilowa bez katalizatora chlorkiem t-butylu lub t-pentylu.

OH
fe nol + (CH3)3CCl
60-100oC AlCl3

OH
p ara-t-butylofe nol

Do alkilowania fenoli su te alkeny lub alkohole; reakcje alkoholami biegn tym atwiej im wyej rzdowy jest alkohol. Alkilowanie tymi odczynnikami prowadzi si w obecnoci kwasu siarkowego, fluorku boru lub chlorku glinu.
3. Nitrozowanie

Fenol, pod wpywem kwasu azotowego (III) zostaje przeksztacony w nietrway p-nitrozofenol, ktry ulega tautomerycznemu przegrupowaniu do oksymu p-chinonu. Czynnikiem nitrozujcym jest jon nitrozoniowy NO+ powstajcy z kwasu azotowego (III).
OH OH
NaNO2/H2SO4 0oC

O
(80%)

fe no l

-nitrozofe nol N=O p

N-OH

oks ymp -chinonu

4. Reakcja Kolbego (karboksylowanie Kolbego-Schmitta) Herman Kolbe (1818-1884), ur. w Niemczech; doktorat w Getyndze, prof. uniwersytetw w Marburgu i Lipsku. Robert Schmitt (1830-1898); ur. w Wippershain, Niemcy, doktorat w Marburgu, prof. Uniwersytetu w Drenie.

CO2 jest sabym elektrofilem i nie reaguje z benzenem, ale z silnie uaktywnionymi arenami jest w stanie wchodzi w reakcje SE. Do takich arenw naley anion fenolanowy. Fenolan sodu w podwyszonej temperaturze i pod zwikszonym cinieniem zostaje w reakcji z CO2 przeksztacony w salicylan sodu, z ktrego po zakwaszeniu powstaje kwas salicylowy; substrat w syntezie aspiryny. Jest to przemysowa reakcja otrzymywania kwasu salicylowego.
ONa OH
CO2 H+/HOH

COOH

AcOH

OAc COOH

fe nolan sodu

125oC/5 atm

kwas salicylow y

kwas ace tylosalicylowy (aspiryna)

Mechanizm reakcji:
Ofe nolan

O
- :

O C + O -

H
C

O O-

OH

COO

s alicy lan

W reakcji karboksylowania fenolanu potasu ditlenkiem wgla powstaje mieszanina izomerw kwasu o- i p-hydroksybenzoesowego, z du przewag izomeru para. Polifenolany reaguj z ditlenkiem wgla atwiej ni fenole monohydroksylowe, np. rezorcyna ulega karboksylowaniu w obecnoci wodorowglanw.
OH
re zorcyna
1. KHCO3, 140oC 2. H+/HOH

COOH OH

OH

OH

kwas 2,4-dihydroks ybe nzoe s owy

10

5. Reakcja Reimera-Tiemanna

Fenole, w obecnoci z chloroformem zostaj w rodowisku zasadowym przeksztacane w hydroksyaldehydy, przy czym grupa formylowa (aldehydowa) zajmuje pooenie orto- lub paraw stosunku do grupy -OH. Z orientacji tej mona wywnioskowa, e reakcja biegnie mechanizmem SE, jednak na pierwszy rzut oka trudno wskaza elektrofil biorcy udzia w tej reakcji. Elektrofilem jest dichlorokarben tworzcy si z chloroformu pod wpywem zasady.
chloroform CHCl3 + OH
- HOH

:CCl3

:CCl3

- Cl-

n :CCl2 dichlorokarbe

Dichlorokarben reaguje z fenolanem zgodnie z mechanizmem SE podstawiajc atomy wodoru w pozycji orto- i para- w stosunku 4:1.
O-

O+ :CCl2

O-

CHCl2

+ -(dichlorom e tylo)fe nolan CHCl2 p

fe nolan dichlorokarbe n

o-(dichlorom e tylo)fe nolan

Ugrupowanie dichlorometylenowe szybko hydrolizuje w alkalicznym rodowisku do funkcji aldehydowej.

Mechanizm reakcji:
OO - : fe nolan
:CCl2

H .. C - Cl Cl

O-

H C Cl Cl
-OH

O-

H C OH OH
H+

OH

+ H C O H OH

- HOH

OH

H C

O (< 40%) alde hyd s alicylo wy

Wydajno aldehydu salicylowego otrzymywana t metod nie jest dua, nie przekracza bowiem 40%. Niska wydajno jest powodowana zarwno tworzeniem si izomeru para- (produkt niepodany), jak i innych towarzyszcych reakcji ubocznych; nie mniej jest to najtaszy i najczciej stosowany sposb otrzymywania tego zwizku.
6. Reakcja fenoli z aldehydami

W rodowisku zasadowym fenol bardzo atwo reaguje z metanalem, powstaj przy tym alkohole hydroksybenzylowe (orto- i para-):
OH OH

+ CH2O
fe no l m e tanal

25oC
-OH/HOH

CH2OH

OH

alkohol o-hydroks ybe nzylo wy (saligenina)

nzylow y CH2OH p-hydroksybe

alkoho l

W przypadku nadmiaru metanalu powstaj produkty zawierajce dwie lub trzy reszty hydroksymetylowe. Mechanizm reakcji przypomina pierwszy etap kondensacji aldolowej, w ktrym karboanion, w tym przypadku fenolan przycza si w formie mezomerycznej do karbonylowego atomu wgla, po czym nastpuje przemiana tautomeryczna:
O
O

:
H

O CH2

CH2O H

+ H/HOH

CH2OH

W rodowisku lekko kwanym, w temp. pokojowej w reakcji fenolu z metanalem te powstaje alkohol p-hydroksybenzylowy, ale on reaguje dalej kondensujc z kolejn czsteczk fenolu, w

11

wyniku czego tworzy si bis(hydroksyfenylo)metan. Produktem tej kondensacji moe by izomer orto-, jak i para-.
CH2OH
alkohol p -hydroks ybe nzylowy +

OH
fe nol

H+/HOH - HOH

HO

CH2

OH

OH

bis (4-hydroks yfe nylo)m e tan

W podwyszonej temperaturze fenol w reakcji z metanalem ulega polikondesacji, ktrej produkty znane, jako ywice fenolowoformaldehydowe, znalazy szerokie zastosowanie (nazwy techniczne rezole, bakelit, rezit czy nowolak).
10.3.7 Uwodornienie fenolu

Fenol mona uwodorni katalitycznie w obecnoci niklu.

OH
OH
H2/Ni 180oC

fe nol

cyklohe ks anol

12.7 Fenole o duym znaczeniu praktycznym Pord wymienionych na pocztku fenoli naturalnych wiele znalazo praktycznie zastosowanie, np. witamina E czyli -tokoferol, tymol, tyrozyna, adriamycyna czy estriol; s one uywane midzy innymi w lecznictwie. Due znaczenie ma fenol cenny surowiec w produkcji wielu zwizkw. Jego analogi i ich pochodne znalazy zastosowanie jako herbicydy, pestycydy, rodki do konserwacji drewna (przeciwgrzybowe i przeciwbakteryjne), ywice czy barwniki.
OCH2COOH Cl Cl kwas 2,4-dichloro nowolakowa fenoksyoctowy (2,4-D; herbicyd) Cl Cl OH Cl Cl Cl OH

CH2 Cl Cl

OH

OH

Cl O
alizaryna

OH

OH CH3 ywica

OH
n

Cl pentachlorofenol
(preparat do konserwacji drewna)

Cl

Cl

CH3

heksachlorofen (antyseptyk)

czerwony barwnik do weny

stosowana do wytwarzania powok polimerowych w produkcji obwodw scalonych

12