20.

A M I N Y ALIFATYCZNE

21. AMINY AROMATYCZNE

2009. wrzesie

Aleksander Koodziejczyk

20.1 Wprowadzenie Aminy s to organiczne pochodne amoniaku, w ktrym jeden lub wicej atomw wodoru zostao zastpionych resztami organicznymi.
H

.. N

H am oniak

H o am iny 1 (pierwszorzdowe)

.. N

R H R' o am iny 2 (drugorzdowe)

.. N

R R'' R' o am iny 3 (trzeciorzdowe)

.. N

R''' R R' N+ R''

X
os 4 ole am oniow e

R, R, R,R: alkil lub aryl

Warto zwrci uwag, e w alkoholach rzdowo dotyczya atomu wgla, z ktrym zwizana bya grupa -OH, natomiast w aminach rzdowo odnosi si do liczby reszt organicznych zwizanych z atomem azotu. 20.2 Budowa grupy aminowej Atom azotu w aminach ma hybrydyzacj sp3, przy czym trzy orbitale tworz trzy wizania z atomami wodoru lub/i atomami wgla grup R, a na czwartym orbitalu znajduje si wolna para elektronowa. W trimetyloaminie kt midzy wizaniami C-N-C wynosi 108o, jest wic zbliony do kta tetraedrycznego, troch bardziej ni w amoniaku. Wolna para elektronowa zajmuje wicej miejsca w przestrzeni ni elektrony tworzce wizanie. Dugo wizania C N osiga 1,47 .
.. .. ..
1,47 A
o

N H H
107o

am oniak
H3C H3C

trim e tyloam ina

R R'

CH3
108o

3o, a nawet 2o am iny m og R'' by chiralne

20.3 Chiralno amin Konsekwencj tetraedrycznej budowy amin 3o jest ich chiralno w przypadku wystpowania trzech rnych podstawnikw zwizanych z atomem azotu; czwartym podstawnikiem jest wolna para elektronowa. Jednak niska bariera energetyczna przejcia jednego enancjomeru w drugi uniemoliwia ich rozdzielenie. Energia ta wynosi okoo 25 kJ/mol (6 kcal/mol), jest wic wielkoci niewiele wiksz od energii potrzebnej do pokonania bariery obrotu wok pojedynczego wizania. Z tego powodu w temperaturze pokojowej i znacznie poniej niej, wzajemna przemiana enancjomerw jest bardzo szybka. Stanem porednim pomidzy jedn, a drug form enancjomeryczn jest paski atom azotu o hybrydyzacji sp2.
3 orbital s p 3 orbital s p

R R' R'' N :
sp3

R :
sp3

R' R''

R R' :
orbital p

N R''

sp2

przem iana jednego enancjom eru am iny 3o w drugi enancjom er, czyli tzw. race m izacja jest bardzo szybka

Trwae natomiast s enancjomery 4o soli amoniowych. Udao si, np. rozdzieli na enancjomery racemiczny chlorek N-etylo-N-metylo-N-propylobenzyloamoniowy.
CH2CH2CH3 N+ CH2 CH2CH3 Cl chlo re k N-e tylo-N-m e tylo-N-propylobe nzyloam oniowy

H3C

Zadanie: oznacz konfiguracj obu enancjomerw chlorku N-etylo-N-metylo-N-propylobenzyloamoniowego.

Trwae s take enenacjomery amin trzeciorzdowych, ktrych konfiguracja jest zamroona, np. poprzez wbudowanie atomu azotu w piercie:
H3C H3C N

..
CH3

..
N H3C

CH3 CH3

(R)-1,2,2-trim e tyloazirydyna

(S)-1,2,2-trim e tyloazirydyna

20.4 Wystpowanie Metyloamina wystpuje w niewielkich ilociach w wielu rolinach, znajduje si take w produktach pirolizy drewna. Trimetyloamina wydziela si w trakcie rozkadu ryb i nadaje im bardzo nieprzyjemny zapach; jest te skadnikiem odchodw ryb. Aminy pochodzce z rozkadu aminokwasw biakowych s substancjami powszechnie wystpujcymi w naturze. Jako tzw. aminy biogenne tworz si w wyniku dekarboksylacji aminokwasw. Czsto s to bardzo toksyczne substancje o silnym dziaaniu fizjologicznym. Nale do nich: putrescyna (powstaje z ornityny), kadaweryna (z lizyny), tyramina (z tyrozyny), histamina (z histydyny) i tryptamina (z tryptofanu).
CH2CH2CH2CHCOOH ornityna CH2CH2CH2CH2CH2
NH2 NH2 kadaw e ryna HO NH2 NH2 CH2CH2NH2
- CO2

CH2CH2CH2CH2
NH2 NH2 CH2CH2NH2 N H

putre s cyna
CH2CH2NH2 N H

tyram ina

his tam ina

tryptam ina

Rys. 20.1 Aminy biogenne

Do amin zalicza si znane neurotransmitery, np. katecholoaminy.

OH OH OH OH OH CH2 OH

e adre nalina (epinefryna) HO C H CH2NHCH3

noradre nalina HO C H CH2NH2

dopam ina

CH2NH2

Du grup amin naturalnych stanowi alkaloidy. Nazwa ta wywodzi si od sowa arabskiego al-kali = pota i od greckiego eidos = posta, co oznacza zasadopodobny. Do alkaloidw naley grupa kilkunastu tysicy odkrytych do chwili obecnej zwizkw pochodzenia gwnie rolinnego, rzadziej zwierzcego; mog by te alkaloidy syntetyczne. Wszystkie one zawieraj zasadowy atom azotu, najczciej w piercieniu heterocyklicznym. Znane s te alkaloidy z alifatyczn grup aminow, zwane czasami protoalkaloidami (pseudoalkaloidami). W produktach naturalnych alkaloidy i wikszo innych amin wystpuj w postaci soli. 2

CH3O

CH3O CH3O CH2 N H CH2CH2CH3

HO C H CH3NH C H fe dryna CH e
3

OMe CN N O CH3 rycynina N

CH3 N nikotyna

NCH3 COOCH3 OCOPh kokaina

e s kalina CH2NH2 m

koniina

Rys. 20.2 Przykady znanych alkaloidw; niektre z nich s narkotykami Zadanie: ktre z tych alkaloidw nale do grupy protoalkaloidw?

Alkaloidy wykazuj zwykle silnie dziaanie fizjologiczne od stymulujcego, poprzez narkotyczne do silnie toksycznego. Do alkaloidw nie s zaliczane aminokwasy, peptydy, biaka i proste aminy alifatyczne nawet, jeeli posiadaj takie waciwoci. Niektre alkaloidy maj mocno rozbudowane czsteczki.
HO HO CH3O N chinina N N O H HO N CH3 H m orfina H H3COOC N H H H O H NH bina OH johim H HO s trychnina N

Rys. 20.3 Przykady alkaloidw o rozbudowanych czsteczkach

Do alkaloidw zaliczaj si tak powszechnie znane zwizki, jak kofeina, teofilina i teobromina.
H3C O N N N N CH3 CH3 HN O O N N N CH3 CH3 H3C O O N N N N CH3 O

kofe ina

te ofilina

te obrom ina

20.5 Nomenklatura
20.5.1 Nazewnictwo zwyczajowe

Dla wielu naturalnych amin, jak wida na przykadach podanych powyej, stosowane s nazwy zwyczajowe. Rwnie niektre aminy syntetyczne znane s pod nazwami zwyczajowymi, np. anilina, toluidyna czy amfetamina.
20.5.2 Nazewnictwo systematyczne amin 1o Aminy 1o mona

nazywa czterema sposobami:

1o Sowo -amina poprzedzone jest nazw reszty alkilowej lub arylowej przyczonej do atomu azotu, np. metyloamina, etyloamina, fenyloamina, benzyloamina itp.; 2o Sowo -amina poprzedzone jest nazw macierzystego wodorku (alkanu lub arenu), np. metanoamina, etanoamina, benzenoamina, toluenoamina itp.; 3o Nazw alkilu lub arylu poczonego z atomem azotu dodaje si do sowa -azan, np. metyloazan, etyloazan, fenyloazan, benzyloazan. 4o Sposb przedrostkowy Przedrostek amino- dodaje si do rdzenia nazwy (nazwy wodorku macierzystego), np. aminometan, aminobenzen.

Przykady
CH3NH2
1o 2o 3o 4o metyloamina metanoamina metyloazan aminometan

CH3CH2 NH2
etyloamina etanoamina etyloazan aminoetan

NH2
fenyloamina (anilina) benzenoamina fenyloazan aminobenzen

CH2NH2
benzyloamina toluenoamina benzyloazan aminotoluen

Sposobu przedrostkowego uywa si najczciej wwczas, kiedy grupa aminowa nie jest grup gwn, np. 4-aminobutan-2-on i pozostae podane niej zwizki.
NH2 O
4-am inohe ks-2-on

O H2N OH kwas 4-am inobutanowy (kwas -aminomasowy)

H2N

COOH

kwas 4-am inobe nzoe sowy (kwas p-aminobenzoesowy)

OH H2N 2-am inoe tanol (etanoloamina)

20.5.3 Symetryczne aminy 2o i 3o

Symetryczne aminy 2o i 3o mona nazywa dwoma sposobami 1o Do sowa -amina dodaje si poprzedzon przedrostkiem di- lub tri- nazw alkilu lub arylu, zwizanego z atomem azotu; 2o Do rdzenia -azan dodaje si poprzedzon przedrostkiem di- lub tri- nazw alkilu lub arylu, zwizanego z atomem azotu.
Przykady
o ina tyloam ina [(CH )CH] NH 1o diizopropyloam (CH3CH2)2NH 1o die 3 2 o

2 die tyloazan

2 dipropyloazan

NH

nyloam ina 1o dife nyloazan 2o dife

Niesymetryczne aminy 2o i 3o

Niesymetryczne aminy 2o i 3o o wzorach NHRR, NR2R i NRRR mona nazywa trzema sposobami: 1o Jako pochodne amin 1o; do nazwy aminy 1o dodaje si nazw dodatkowej reszty alkilowej lub arylowej, np. N-etylobutyloamina; 2o Sposb azanowy; do sowa -azan dodaje si (w nawiasach, jeeli trzeba) nazwy grup alkilowych lub arylowych zwizanych z atomem azotu; 3o Sposb grupowy; nazwa rdzenia -amina poprzedzona jest nazwami wszystkich podstawnikw uoonych alfabetycznie.
Przykady
ClCH2CH2NHCH2CH2CH3 CH3 CH3CH2CH2CH2NCH2CH3

N-(2-chloroetylo)propyloamina

N-etylo-N-metylobutyloamina

N-(2-chloroetylo)propano-1-amina N-etylo-N-metylobutano-1-amina

2 3

(2-chloroetylo)(propylo)azan (2-chloroetylo)(propylo)amina

butylo(etylo)metyloazan butylo(etylo)metyloamina

Jeeli zachodzi potrzeba to literk -N- (pisan kursyw) lub odpowiednimi lokantami zaznacza si, czy dana reszta przyczona jest do atomu azotu, czy te do odpowiedniego atomu wgla.
NHCH3 CH3 (CH3)2N-CH2CH2CHCH2CH3 N(CH3)2

3 ,N-dim e tyloCH3 cyklohe ksyloam ina

N,N-dim e tylo-(3 -m e tylope ntylo)am ina

CH2CH3

4-e tylo-N,N-dim e tyloanilina

20.5.4 Aminy aromatyczne

Wiele amin aromatycznych znanych jest pod nazwami zwyczajowymi. Warto oswoi si z tymi nazwami.
NH2 NH2 NH2

NH2

CH2NH2

NH2

anilina

ina be -toluidyna 1-naftyloam nzyloam ina ina 2-naftyloam CH3 p

-fe nyle nodiam ina NH2 p NH2 NO2

H2N

NH2

N H
dife nyloam ina

O2N

be nzydyna

N NO2 H 4,4'-dinitrodife nyloam ina (p,p'-dinitrodifenyloam ina)

NO2 2,4-dinitroanilina

Zasady nomenklatury systematycznej dla amin aromatycznych s takie same jak dla alifatycznych.
20..5.5 Aminy cykliczne

Aminy cykliczne najlepiej nazywa sposobem zamiennym atom azotu liczy si jako atom wgla, dodaje si jednak przedrostek aza dla odrnienia.
H3C N CH3 1,4-dim e tylo-1azacyklooktan

Wiele amin cyklicznych zawierajcych odpowiednio uoone (sprzone) wizania podwjne ma charakter zwizkw aromatycznych. Zostan one omwione w specjalnym dziale heterocykle aromatyczne. Przykadem takich amin s, np. pirol i pirydyna. Uwodornione uzyskuj waciwoci typowych amin alifatycznych, ktre czsto nosz nazw zwyczajow wywodzca si od nazw heterocykli aromatycznych.
[H] [H]

N pirol H

N pirolidyna H

N pirydyna

N H

pipe rydyna

20.6 Otrzymywanie i zastosowanie

20.6.1 Alkilowanie amoniaku

Wydawa by si mogo, e alkilowanie amoniaku (amonoliza halogenkw alkilowych) powinno by najprostsz i najatwiejsz metod otrzymywania amin. Faktycznie dziaanie na amoniak halogenkami alkilowymi lub innymi odczynnikami alkilujcymi prowadzi do amin, jednak powstaje trudna do rozdzielenia mieszanina produktw, poniewa reakcja nie zatrzymuje si na aminach 1o, ale biegnie dalej i pojawiaj si aminy 2 o, 3 o, a nawet 4 o sole amoniowe. Przyczyn tego zjawiska jest wzrost nukleofilowoci amin w wyniku doczania kolejnych grup alkilowych reszty alkilowe maj efekt +I.

W reakcji amoniaku z halogenkiem alkilowym powstaje halogenek alkiloamoniowy (sl), z ktrego pod wpywem nadmiaru amoniaku zostaje uwolniona amina 1o. Z tego powodu w reakcji stosuje si dwukrotny nadmiar amoniaku, albo prowadzi si j wobec zasady wicej wydzielajcy si halogenowodr. W praktyce do alkilowania stosuje si chlorki, bromki i jodki alkilowe, a take estry niektrych kwasw, jak siarczany, tosylany czy fosforany. ..
+ - .. H C Cl + NH3 3

+ H3C NH3 Cl

NH3

- NH4Cl

.. H3C NH2

amoniak

chlorek metylu chlorek metyloamoniowy

metyloamina (amina 1o)

Metyloamina jest reaktywniejsza od amoniaku i dlatego ulega dalszemu alkilowaniu do dimetyloaminy. Pocztkowo szybko tworzenia dimetyloaminy jest maa, poniewa w pierwszej fazie reakcji stenie metyloaminy jest niskie.
.. H3C NH2
metyloamina

H3C Cl
chlorek metylu

+ -

+ (CH3)2NH2 Cl
chlorek dimetyloamoniowy

.. NH3

- NH4Cl

.. (CH3)2NH
dimetyloamina (amina 2o)

Wydajno dimetyloaminy mona zmniejszy stosujc duy, np. dziesiciokrotny nadmiar amoniaku, wwczas uprzywilejowane bdzie alkilowanie amoniaku, ze wzgldu na jego nadmiar zgodnie z zasadami kinetyki. W kolejnym etapie tworzy si amina 3o, po czym powstaje 4o sl amoniowa . ..
.. (CH3)2NH
dietyloamina

H3C Cl
chlorek metylu

+ (CH3)3NH Cl

NH3

- NH4Cl

.. (CH3)3N

chlorek trimetyloamoniowy

trimetyloamina (amina 3o)

Stosujc duy nadmiar odczynnika alkilujcego mona sprawi, e gwnym produktem reakcji bdzie 4o sl amoniowa.
H3C trim e tyloam ina H3C .. N CH3 + H C Cl 3 chlore km e tylu CH3 N + Cl (4o s l am oniow a) H3C CH3 chlore k te tram e tyloam oniowy H3C

Amoniak w zasadzie nie ulega reakcji arylowania pod wpywem halogenkw arylu. Jest moliwo jej przeprowadzenia w bardzo drastycznych warunkach lub za pomoc pochodnych uaktywnionych obecnoci w piercieniu podstawnikw silnie wycigajcych elektrony, najlepiej grupy -NO2, dobrze znanym odczynnikiem arylujcym jest 2,4-dinitrofluorobenzen DNFB.
F NO2

nze n NO2 2,4-dinitrofluorobe

3o Halogenki alkilowe pod wpywem amoniaku (zasady) ulegaj reakcji eliminacji (wydziela si halogenowodr), a wic ten sposb nie nadaje do otrzymywania amin zawierajcych grup NH2 przy 3o atomie wgla.
CH3 H3C C CH3 bro m e k t-butylu Br
NH3

CH3 H3C C CH2 + izobute n NH4Br

Amoniak mona alkilowa nawet tak sabymi odczynnikami alkilujcymi jak metanol. Reakcja biegnie, co prawda wolno, ale trzeba o takiej moliwoci pamita uywajc jako odczynnika roztwr amoniaku w metanolu. Taki roztwr powinien by zawsze wieo sporzdzany, poniewa ju kilku dniach pojawia si w nim znaczca ilo metyloaminy.
m e tanol CH3OH + NH3 am oniak HOH + e tyloam ina CH3NH2 m

Oceniajc alkilowanie amoniaku, jako metod otrzymywania amin mona stwierdzi, e nadaje si ona do otrzymywania alifatycznych amin 1o (z grup aminow najlepiej przy 1o atomie wgla), jeeli zastosuje si znaczcy nadmiar amoniaku i do wytwarzania 4o soli amoniowych, jeeli uyje si nadmiaru rodka alkilujcego. Wyczerpujce metylowanie prowadzi si midzy innymi, eby przygotowa substrat do eliminacji Hofmanna.
CH3(CH2)3CH2CH2NH2 he ks ylo am ina
MeI

+ + CH3(CH2)3CH2CH2N(Me) 3I

- Me3N + CH3(CH2)3CH= CH2 CH3(CH2)3CH2CH2N(Me)3 OH , - HOH w odoro tle ne k trim e tylohe ks yloam o nio wy he ks -1-e n Ag2O

Poprzez alkilowanie aniliny otrzymuje si z powodzeniem dialkilowan anilin, poniewa reszta fenylowa obnia aktywno nukleofilow grupy aminowej i wprowadzenie trzeciej grupy metylowej biegnie trudniej.
NH2

anilina

2 (CH3O)3PO fos foran trim e tylu

NaOH

N(CH3)2

N,N-dim e tyloanilina (76%)

20.6.2 Synteza Gabriela

Problem polialkilowania amoniaku rozwizuje synteza opracowana przez Zaproponowa on alkilowanie ftalimidku potasu.

Gabriela.

Sieggmund Gabriel (1851-1924); ur. w Berlinie; doktorat na Uniw. w Berlinie (1874); prof. Uniwersytetu Uniw. w Berlinie.

Ftalimid, ktry otrzymuje si atwo w reakcji bezwodnika ftalowego i amoniaku (wydajno 96%) zawiera tylko jeden atom wodoru przy atomie azotu i na dodatek znacznie kwaniejszy ni w aminach, a przez to bardziej podatny na alkilowanie. Hydroliza, jeszcze lepiej hydrazynoliza N-alkiloftalimidu prowadzi do czystej aminy 1o.
O

O O O
NH3 st.

O NH O
KOH

O NK O ftalim ide k potas u

CH2CH2Br

O NCH2CH2

NH NH

ftalazyna

CH2CH2NH2
(92%) w stosunku do ftalim idu

brom e k 2-fe nyloe tylu

be zwodnik ftalowy ftalim id (98%)

O N-(2-fe nyloe tylo)ftalim id

NH2NH2

fe nyloe tyloam ina

Kwasowa hydroliza podstawionego ftalimidu biegnie wolno, nawet w podwyszonej temperaturze. Natomiast hydrazynoliza podstawionego ftalimidu jest reakcj szybk, a produkt amin 1o otrzymuj si z du wydajnoci i wysok czystoci. Istotn wad syntezy Gabriela jest jej niska wydajno atomowa, co oznacza, e uywa si surowcw porednich (tutaj ftalimid i hyrazyna) i powstaj produkty towarzyszce (w tej reakcji ftalazyna), o duej masie czsteczkowej. Produkty towarzyszce stanowi odpad.
20.6.3 Redukcyjne aminowanie

Aldehydy i ketony redukowane katalitycznie wodorem w obecnoci amoniaku, amin 1o lub 2o ulegaj przeksztaceniu w odpowiednie aminy. Porednio tworz si iminy, ktre znacznie atwiej ulegaj redukcji katalitycznej ni zwizki karbonylowe.

zw ize k C R' karb ony low yR

+ :NH3

: NH
R

H2/Ni

: NH2
CH R R' am ina 1o

R'

im ina
CH2NH2

CHO

NH3/H2/Ni

be nzalde hyd

be nzyloam ina

W ten sposb produkuje si amfetamin.

O 1-fe nylopropan-2-on
CH2CCH3
NH3/H2/Ni

:NH2
CH2CHCH3

am fe tam ina

Uycie w reakcji amin 1o lub amin 2o prowadzi odpowiednio do amin 2o lub 3o. W laboratorium do redukujcego aminowania najczciej uywa si cyjanotrihydroboranu sodu NaBH3CN. Jak nietrudno domyli si jest to pochodna tetrahydroboranu sodu, odczynnika z wyboru w redukcji zwizkw karbonylowych. W przemyle wodorki s rzadko wykorzystywane, ze wzgldu na ich wysok cen, szczeglnie drogie s wodorki modyfikowane, takie jak NaBH3CN czy DIBAH. Wydajnoci atomowe z ich udziaem s nadzwyczaj niskie. ..
O cyklohe ks anon .. + NH(CH3)2 dim e tyloam ina
NaBH3CN CH3OH

N(CH3)2

(85%) N,N-dim e tylocyklohe ks yloam ina

NR NaBH CN NHR O Cyjanotrihydroboran sodu umoliwia + RNH2 C C C MeOH redukcj w rodowisku umiarkowanie H kwanym, przy pH = 2-3. W tych o warunkach rwnowaga reakcji zwizek karbonylowy amina 1 imina amina 2o zwizek karbonylowy imina przesunita jest na prawo, co uatwia redukcyjne aminowanie zwizkw karbonylowych.
3

R'

O C

R''
H2/kat.

W redukcyjnym aminowaniu otrzymuje si aminy o jeden rzd wysze ni aminy uyte jako substraty.

NH3

RNH2

R2NH

NH2 CH ina 1o R'' am R'

NHR CH R'' am R' ina 2o R'

NR2 CH R'' am ina 3o

Substratami w redukcyjnym aminowaniu mog by alkohole, szczeglnie 2o, ktre atwo utleniaj si do ketonw. Warto przy tym zwrci uwag, e przeksztacenie alkoholi 2o w halogenki i poddanie ich dziaaniu NH3 prowadzi do eliminacji, a nie substytucji.
Br
NH3

OH

cyklohe ks e n

brom e k cyklohe ks ylu

PBr3

cyklohe ks anol

K2CrO4/ H2SO4

O
NH3/H2/Ni

NH2

cyklohe ksanon

cyklohe ksyloam ina

Z alkoholi, w zalenoci od wybranej metody, mona otrzyma rne aminy: o tej samej dugoci acucha wglowego, o skrconym bd wyduonym acuchu.
R-CH2-OH
KMnO4 PBr3 PBr3 K2Cr2O7

R C

O OH O Cl
[H]

R-CH2-Br
NH3 potasu
lub ftalim idek

R-CH2-Br
NaCN

R C

O H

SOCl2

NH3 H2/Ni

R C

R-CH2-NH2
taka sama liczba atomw C jak w substracie

R-CH2-CN
[H]

R-CH2-NH2
taka sama liczba atomw C jak w substracie

NH3

R C

R-(CH2)2-NH2
wicej o jeden atom C ni w substracie

NH2
mniej o jeden atom C ni w substracie

-OBr

R-NH2

20.6.4 Przegrupowanie Hofmanna i Curtiusa

W przegrupowaniu Hofmanna z amidw, a w przegrupowaniu Curtiusa z azydkw powstaj aminy 1o, zawierajce jeden atom wgla mniej ni zwizki wyjciowe.
August Wilhelm von Hofmann (1818-1892); ur. w Giessen, Niemcy; prof. w Bonn, w Royal College of Chemistry w Londynie i na Uniw. w Berlinie. Theodor Curtius (1857-1928); ur. w Duisbergu, Niemcy; doktorat w Lipsku, prof. na uniwersytetach w Kolonii, Bonn i Heidelbergu.

Amidy pod wpywem bromu ulegaj w zasadowym rodowisku przegrupowaniu Hofmanna. W nastpujcych po sobie reakcjach: przeksztaceniu w izocyjaniany, hydrolizie i dekarboksylacji tworz si aminy 1o. Mechanizm tej reakcji jest przedstawiony w rozdziale AMIDY.
O

am id R

Br2/NaOH

NaOH

NH2

HOH

R-NH2 + CO2 am ina 1o

HOH COOH COONa 2. H /HOH O ftalimid monoamid kwasu ftalowego kwas antranilowy (62%)
+

NH

CONH2

1. Br2/NaOH

NH2

Azydki acylowe, substraty w reakcji przegrupowania Curtiusa, s otrzymywane z chlorkw kwasowych i azydku sodu. W podwyszonej temperaturze reszta organiczna - R w azydkach acylowych przegrupowuje si z CN, przy czym powstaj izocyjaniany alkilowe, a te z kolei wydzielajc CO2 rozkadaj si do amin 1o.
O R C Cl
NaN3

C ..- + R N .. N N

- N2

O C N R

- CO2

R-NH2 amina 1o

chlorek acylu

azydek acylu

izocyjanian alkilu

Przegrupowanie Curtiusa jest wykorzystywane zarwno w syntezach laboratoryjnych, jak i w przemyle. Suy, midzy innymi do produkcji przeciwdepresyjnego leku tranylocyprominy.
H chlore kt rans -2-fe nylocyklopropanokarbonylu COCl H
1. NaN3; 2. 3. HOH

NH2 H tranylocyprom ina

20.6.5 Redukcja nitrozwizkw, azydkw, nitryli i oksymw

Nitrozwizki, zarwno alifatyczne, jak i aromatyczne mona redukowa do amin 1o. Aromatyczne nitrozwizki otrzymuje si stosunkowo atwo poprzez nitrowanie arenw mieszanin nitrujc (HNO3/H2SO4). Natomiast nitrozwizki alifatyczne powstaj w reakcji alkilowania anionu azotynowego, ktry jest ambidentnym odczynnikiem nukleofilowym (tzn. ma dwa centra reaktywne), dlatego produktem alkilowania anionu azotanowego bywa zwykle mieszanina nitrozwizkw i estrw kwasu azotowego (III). .
.. .. :O .. N O .. :
anion azoty no w y

..- .. :O .. N O :

- .. .. .. :O .. N O :

- X-

R-X

. .. .. .. + O.. R N .. - + R O .. N O : azot y n alkilu nitroalkan O .. :

W przemyle, nitroalkany otrzymuje si w reakcji bezporedniego nitrowania alkanw kwasem azotowym lub ditlenkiem azotu. Do redukcji nitrozwizkw uywa si wodoru wobec katalizatorw (Pt, Pd), niklu Raneya, metali (Fe, Zn, Sn) w rodowisku kwanym, wodorkw (LiBH4, NaBH4), cykloheksenu wobec Pd (przeniesienie wodoru), sodu lub litu w alkoholu i innych reduktorw.
, Pd

CH3(CH2)2NO2
nitropropan

, -HOH

CH3(CH2)2NH2
propyloam ina

(55%)

o-chloronitrobe nze n

NO2 Cl

H2/NiRa

NH2

Cl o-chloroanilina

(90%)

NO2 kwas m -nitrobe nzoe s owy COOH

NaBH4

NH2 COOH

kwas (52%) m -am inobe nzoe sowy

Redukcja nitrobenzenu elazem w rodowisku kwasu solnego, zwana metod Bchampa, bya dawniej w przemyle gwn metod otrzymywania aniliny. Obecnie ze wzgldu na due iloci produktw ubocznych powstajcych w reakcji (zanieczyszczonych tlenkw elaza) jest wypierana przez uwodornienie katalityczne. Niemniej stosuje si j jeszcze w laboratoriach, obok redukcji cynkiem czy cyn. Kwas solny dodawany jest jedynie w ilociach katalitycznych do zapocztkowania reakcji, tj. wytworzenia potrzebnego elektrolitu.
NO2 NH2

nitrobe nze n

+9 Fe +4 HOH

HCl

(90%) +3 Fe3O4 anilina

Najnowoczeniejsza metoda produkcji aniliny polega na amonolizie fenolu spenia ona wysokie wymagania ekologiczne, poniewa jest bezodpadowa.
OH

fe nol

+ NH3

kat. 425oC 20 MPa

NH2

+ HOH

anilina

Aminy mona otrzymywa z innych pochodnych azotowych, ktre syntezuje si stosunkowo atwo; powstaj w wyniku redukcji oksymw, azydkw i nitryli.
NOH oks ym 4 -oks ohe ks anonitrylu CH3CH2C(CH2)2CN
LiAlH4

NH2 (62%) CH3CH2C(CH2)3NH2 4 -am inohe ks yloam ina

Heksametylenodiamin, wany surowiec w produkcji wkien syntetycznych, otrzymuje si w wyniku katalitycznego uwodornienia nitrylu kwasu adypinowego.

10

he ks anodinitryl N C(CH2)4C N

H2/Cu/Co, NH3 125oC, 60 MPa

ksam e tyle nodiam ina(92%) H2N(CH2)6NH2 he

Azydki najczciej redukuje si tetrahydroglinianem litu.

brom e k 2-fe nyloe tylu
CH2CH2Br
NaN3

CH2CH2N3

azyde k 2-fe nyloe tylu

LiAlH4

CH2CH2NH2

2 -fe nyloe tyloam ina

20.6.6 Reakcja Rittera

Otrzymywanie amin zawierajcych grup aminow przy 3o atomie wgla, np. t-butyloamin, jest zadaniem trudnym. Jednym z nielicznych sposobw syntezy tego typu amin jest reakcja Rittera, polegajca na dziaaniu na nitryle, w obecnoci silnego kwasu, 3o alkoholami lub innymi zwizkami (alkenami, pochodnymi allilowymi czy benzylowymi), zdolnymi do generowania stabilnych karbokationw. Powstajcy karbokation reaguje z nitrylem tworzc amid, a z niego po hydrolizie powstaje oczekiwany produkt.
CH3 H3C C OH CH3 t-butanol
H+

CH3 H3C C CH2 izobute n CH3 H3C C N .. CH3 CH3

.. HOH ..

N CH3 .. + C CH3 H3C

+ C R

kation t-b uty low y

H H3C C N .. C O+ CH3 H

- H+

CH3

CH3 O H3C C-NH-C-R .. CH3 am id podstawiony reszt t-butylow

H3C C N .. C O CH3 H

Kady amid mona atwo zhydrolizowa do odpowiedniej aminy.

CH3 H3C C NH CH3 O C R
1. H+ /HOH 2. NaOH

CH3 H3C C NH2

O ++ Na O-C-R

ina CH3 t-butyloam

20.7 Waciwoci fizyczne i fizjologiczne Aminy o niskim ciarze czsteczkowym s gazami o temperaturach wrzenia odpowiednio: metyloamina -6,7oC, dimetyloamina 7,3oC, trimetyloamina 2,9oC, etyloamina 16,6oC. Wysze s cieczami, np. trietyloamina wrze w temp. 89oC, a n-propyloamina, di-n-propyloamina, n-butyloamina i t-butyloamina wr odpowiednio w 49oC, 109oC, 77,9oC i 45oC. S oczywicie i stae aminy, np. p-toluidyna topnieje w 45 oC, a naftyloaminy, - w 50 oC i - w 112oC. Wysze temperatury wrzenia amin w porwnaniu z alkanami, eterami, czy aldehydami wynikaj z moliwoci tworzenia si wiza wodorowych w aminach.
R' R H .. N

N:

H R'

R'

N:
R H R'

N:
H R'

Wizania wodorowe oi 2 o w am inach 1 R R'

:N
R

:N
R

Pytanie: dlaczego trietyloamina wrze w niszej temperaturze ni dietyloamina?

11

Aminy gazowe, a nawet te nisze cieke, rozpuszczaj si dobrze w wodzie, a ich rozpuszczaniu towarzyszy wydzielanie si ciepa, podobnie jak podczas rozpuszczania amoniaku, z tym e wraz ze wzrostem masy czsteczkowej amin zmniejsza si ilo wydzielanego ciepa. Zapach amin o niskim ciarze czsteczkowym jest zbliony do zapachu amoniaku, wysze lotne aminy zapachem przypominaj psujce si ryby, jest on nieprzyjemny, wrcz odraajcy. Nazwa putrescyny (1,4-butanodiaminy) wywodzi od aciskiego sowa putrescere, co znaczy gni, poniewa ta amina wydziela si w trakcie rozkadu substancji biakowych. Mniej lotne aminy te charakteryzuj si te nieprzyjemnym zapachem, jednak jest on mniej intensywny. Niskolotne aminy, podobnie jak amoniak, maj dziaanie duszce, a w zetkniciu ze skr powoduj oparzenia. Aminy biogenne zwykle s bardzo toksyczne, niektre z nich, take aminy syntetyczne o zblionej budowie, wykazuj waciwoci narkotyczne, np.: fenyloetyloamina, amfetamina, tyramina czy tryptamina. 20.8 Waciwoci chemiczne
20.8.1 Zasadowo

Aminy s zasadami, przy czym aminy alifatyczne wykazuj zwykle silniejsze waciwoci zasadowe od amoniaku, a aminy aromatyczne sabsze. Ich zasadowo wynika z obecnoci protonoakceptorowej wolnej pary elektronowej przy atomie azotu. W reakcji amin z kwasami tworz si sole amoniowe (aminiowe) poprzez przyczenie protonu do wolnej pary elektronw.
am ina (zasada Lewisa) R R' .. N R'' + H A kwas N+ A R R'' s l am oniow a R' H

Woda dziaa na aminy jak saby kwas i ustala si rwnowaga pomidzy form niezdysocjowan a zdysocjowan.
.. am ina R NH2 + H OH woda jako kwas + OH R NH3 kation am oniow y

Na podstawie tego rwnania mona zdefiniowa sta rwnowagi Kb, z ktrej wyprowadza si sta zasadowoci pKb.
Kb = + [R-NH3 ] [ OH] [R-NH2] pKb =-logKb

Im wiksz warto przyjmuje Kb (rwnoczenie mniejsz warto osiga pKb), tym amina (zasada) jest mocniejsz zasad i odwrotnie. Podobne stae uywa si do okrelania kwasowoci Ka i pKa. Czsto zamiast Kb i pKb stosuje si Ka i pKa, zarwno do porwnywania mocy kwasw i zasad, gdy s to wartoci powizane z sob, poniewa kwasowo jonu amoniowego (RNH3+) wiadczy o zasadowoci aminy, z ktrej powsta. Powysze konkluzje mona przedstawi na nastpujcym schemacie:
nis ka warto pKa kationu pows ta on z am iny, b dce j am oniowe g o wiadczy, i ab zas ad je s t on m ocnym kwas e mi oznacza, e s

+ R NH3

+ HOH

.. + R NH2 + H/HOH

wys oka warto pKa kationu pows ta on z am iny, 12 b dce j m ocn zas ad am oniowe g o wiadczy, i je s t on s abymkwas e mi oznacza, e

Warto pamita, e pKa + pKb = 14

Zasadowo wybranych amin Wzr NH3 aminy alifatyczne 1o metyloamina CH3NH2 etyloamina CH3CH2NH2 n-propyloamina CH3CH2CH2NH2 aminy alifatyczne 2o dimetyloamina (CH3)2NH dietyloamina (CH3CH2)2NH di-n-propyloamina (CH3CH2CH2)2NH pirolidyna amoniak
NH

Tabela 19.1 pKb 4,74 3,36 3,36 3,32 3,27 3.51 3,00 2,73 pKa 9,26 10,64 10,64 10,68 10,73 10,49 11,00 11,27

Nazwa

aminy alifatyczne 3o trimetyloamina (CH3)3N trietyloamina (CH3CH2)3N tri-n-propyloamina (CH3CH2CH2)3N aminy aromatyczne anilina
NH2

4,19 2.99 3,35 9,37 9,21 8,94 8,7 13,0

9,81 11.01 10,65 4,63 4,79 5,06 5,3 1,0 ~-1

N-metyloanilina N,N-dimetyloanilina p-metoksyanilina p-nitroanilina

NHCH3
N(CH3)2

heterocykliczne aminy aromatyczne pirol pirydyna

NH
NH

~ 15

8,75

5,25

Czwartorzdowe zasady amoniowe maj moc podobn do wodorotlenkw alkalicznych, pH ich wodnych roztworw wynosi 14. Wpyw podstawnikw na zasadowo amin Porwnujc dane zawarte w tabeli nietrudno stwierdzi, e aminy alifatyczne s kilkanacie razy silniejszymi zasadami ni amoniak. Nietrudno te domyli si, e przyczyn wzrostu zasadowoci amin alifatycznych w stosunku do NH3 jest efekt indukcyjny +I reszt alifatycznych.
H

N:
H

+ +H

+ N H

13

Zwikszenie liczby reszt alifatycznych w aminach 2o i 3o ma niewielki wpyw na moc amin. Co prawda wzrasta efekt indukcyjny, ale zwiksza si zarazem hydrofobowo czsteczki, przez co tworzcy si kation amoniowy jest trudniej solwatowany przez czsteczki wody. Z tego samego powodu pirolidyna jest silniejsz zasad ni 2o aminy alifatyczne, poniewa obie reszty przyczone do atomu azotu tworz piercie, przez co atom N jest z jednej strony odsonity, a to uatwia solwatacj. W aminach aromatycznych efekty mezomeryczny -M i indukcyjny -I piercienia fenylowego zmniejszaj adunek ujemny przy atomie azotu, przez co zmniejsza si jego powinowactwo do protonu i aminy te staj si mniej zasadowe.
.. N N+ .. N+ .. am ina : NH2 + NH3 + +H kat ion am oniow y

Podstawniki elektronoakceptorowe (EWG), np. grupa nitrowa, jeszcze mocniej obniaj zasadowo amin aromatycznych, a podstawniki elektronodonorowe (EDG) wpywaj na wzrost ich zasadowoci.
.. N
EWG

pods taw niki e le ktro noakce ptoro we (EWG) zm nie js zaj zas adow o am in arom atycznych

.. N

pods tawniki e le ktrono donorow e (EDG) zw i ks zaj zas adow o EDG am in arom atycznych .. ..

O O O + EWG: -NH3, -C-H, -C-R, -C-OR, -NO2, -SO2R(H), -SO3R(H)

EDG: -NH2, -OR(H), -R (alkil) ..

Jeszcze silniejszy efekt wywouje grupa karbonylowa bezporednio zwizana z atomem azotu, np. w N-acylowanych aminach czyli amidach. Na skutek mezomerii, na atomie azotu kumuluje si czciowy adunek dodatni, a przez to amidy nie tylko trac waciwoci zasadowe, ale atomy wodoru przy atomie azotu w amidach staj si bardziej kwane ni w aminach (pKa H amin ~ 40, pKa H amidw ~ 20) . ..
.. O: .. :O : : O:

C .. NH2

C .. R + NH2

C + NH2

Amidy powstaj z amin w wyniku ich acylowania, a w reakcji hydrolizy amidw odtwarzaj si aminy.
acylowanie am in
O R'-C-Cl - HCl

am ina

.. R NH2
-OH/HOH lub

O R NH C R'
am id hydroliza am idw

1. H+/HOH 2. -OH

Aminy o niskim ciarze molowym s rozpuszczalne w wodzie i wykazuj odczyn zasadowy. Otrzymane z nich amidy staj si nierozpuszczalne lub trudno rozpuszczalne w wodzie i wykazuj odczyn obojtny wobec uniwersalnego papierka wskanikowego.

14

20.8.2 Nukleofilowo

Aminy, dziki wolnej parze elektronw przy atomie azotu wykazuj waciwoci nukleofilowe, co objawia si ich podatnoci na alkilowanie, arylowanie i acylowanie.
20.8.2.1 Alkilowanie

Aminy pod wpywem odczynnikw alkilujcych zwikszaj rzdowo, tzn. z amin 1o przechodz w aminy 2o i dalej w 3 o i w 4 o sole amoniowe. Praktyczne znaczenie ma alkilowanie amin aromatycznych do 3o N,N-diakliloaryloamin i otrzymywanie 4o soli amoniowych. Dokadne schematy reakcji zostay przedstawione w podrozdziale otrzymywania amin poprzez alkilowanie amoniaku.
.. N H
R-X

R + N H X

20.8.2.2 Arylowanie

Aminy mona rwnie arylowa, najlepiej fluoroarenami, w ktrych fluor jest uaktywniony podstawnikami typu EWG, zwizanymi z piercieniem aromatycznym w pozycjach orto- lub/i para-. Znanym odczynnikiem do arylowania amin, w tym aminokwasw, np. wchodzcych w skad biaek, jest 2,4-dinitrofluorobenzen.
O2N .. N H + F NO2
:B

O2N .. N

NO2

amina

2,4-dinitrofluorobenzen

2,4-dinitrofenyloamina

20.8.2.3 Acylowanie

Aminy pod wpywem takich reagentw, jak halogenki acylowe, bezwodniki kwasowe i aktywne estry ulegaj acylowaniu, przy czym powstaj amidy, pochodne amin pozbawione waciwoci zasadowych i w znacznej mierze nukleofilowych.
odczynnik acylujcy
R O C

+H N Y am ina

:B

O C

N am id

Y: -F, -Cl, -Br i -I w halog e nkach kw as ow y ch; lub -OCOR w be zw od nikach kw as ow y ch lub -OR i -OAr w e s trach akty w ny ch

Amidy mog pochodnymi nie tylko kwasw karboksylowych, ale i innych kwasw. Powszechnie znane s sulfonoamidy, czyli amidy kwasw sulfonowych. Znalazy one szerokie zastosowanie jako leki. W chemii organicznej uywa si ich do rozrniania rzdowoci amin.
20.8.3 Rozrnianie rzdowoci amin

Aminy o nieznanej rzdowoci poddaje si dziaaniu chlorku benzenosulfonowego. Aminy 1o tworz z nim nierozpuszczalne w wodzie monopodstawione sulfonoamidy, ktre posiadaj tak kwany amidowy atom wodoru, e tworz z wodorotlenkami alkalicznymi, np. z NaOH sole, rozpuszczalne w wodzie. Ssiedztwo atomu siarki powoduje wzrost kwasowoci amidowego atomu wodoru.
kwany atom wodoru O H O NaOH :B N R S S Cl + H2N R .. - HOH .. O sulfonoam O am ina 1o id m onop od st aw io ny ; chlore k kwasu nierozpuszczalny be nze nos ulfonow e g o w wodzie O .. + S N .. R Na O s l sod ow a s ulfonoam id u; rozpuszczalna w wodzie

15

Rozpuszczalno sulfonoamidu w wodzie zawierajcej NaOH wiadczy o tym, e powsta on z aminy 1o.
.. SO2 NH R
-OH

.. SO2 N .. R + HOH

Aminy 2o reaguj z chlorkiem benzenosulfonowym dajc dipodstawiony amid, ktry z braku amidowego atomu wodoru nie tworzy soli rozpuszczalnych w wodzie.
O

.. S Cl + H NR2

:B

.. S NR2

NaOH

O am ina 2o chlore k kwas u be nze nos ulfonowe g o

O sulfonam idd ip od s taw iony , nierozpuszczalny w alkaliach

Aminy 3o nie reaguj z halogenkami kwasowymi.

.. SO2Cl + NR3

:B

20.8.4 Czwartorzdowe sole amoniowe 20.8.4.1 Otrzynywanie

Czwartorzdowe sole amoniowe R4+N -X powstaj w reakcji alkilowania amin nadmiarem rodka alkilujcego (jest to tzw. wyczerpujce alkilowanie). Czwartorzdowy kation amoniowy jest kationem silnej zasady, dlatego trudno otrzyma 4o wodorotlenki amoniowe, np. w reakcji NaOH z 4o solami amoniowymi. Mona te wodorotlenki wydzieli z ich soli pod wpywem wilgotnego Ag2O. Obecnie zamiast drogiego tlenku srebra stosuje si znacznie tasze ywice jonowymienne (anionity).
.. R NH2
am ina 1o
R-X :B

.. R NH R
am ina 2o

R-X :B

R3N:
am ina 3o

R-X

R4N

+X

Ag2O/HOH AgX

+ R4N OH
4o w od orot le ne k am oniow y

4o s l am oniow a

20.8.4.2 Chiralno

Czwartorzdowe sole amoniowe zawierajce cztery rne podstawniki tworz trwae enancjomery, ktre daj si rozdzieli. Przykadem moe by bromek o benzyloetylometylopropanoamoniowy. Atom azotu w 4 solach amoniowych ma hybrydyzacje sp3.
H3CH2CH2C brom e k (S)-be nzyloe tylom e tylo-n-propyloam oniowy
H3C N CH 2 CH3CH2

+
CH2

CH2CH2CH3

N CH 3
CH2CH3

brom e k (R)-be nzyloe tylom e tylo-n-propyloam oniowy

enancjom ery

20.8.4.3 Reakcja eliminacji Hofmanna

Grupy -NH2, -NHR i -NR2, podobnie jak -OR i -OH nale do grup trudnoodchodzcych i dlatego aminy 1o, 2o i 3o s zwizkami trwaymi. Nie ulegaj termicznemu rozkadowi do alkenw, podobnie z reszt, jak alkohole i etery. Natomiast 4o wodorotlenki amoniowe s nietrwae w podwyszonej temperaturze, rozkadaj si do alkenu, przy czym wydziela si 3o amina, szczeglnie atwo eliminacji ulega trimetyloamina. Reakcja ta nazywa si eliminacj Hofmanna.

16

.. CH3(CH2)3CH2CH2NH2 he ks yloam ina

CH3I

nadmiar

+ CH3(CH2)3CH2CH2N(CH3)3I

Ag2O/HOH, - AgI, - HOH

CH2 (CH3)3N: + CH3(CH2)3CH= trim e tylo am ina he ks -1-e n (60%)

jo de k N,N,N-trim e tylohe ks yloam o niow y

Mechanizm reakcji przypomina eliminacj typu E2 halogenkw alkilowych. Zaczyna si od oderwania przez zasad protonu z atomu wgla ssiadujcego z grup aminow i odszczepienia kationu trialkiloamoniowego. Reakcja biegnie jedynie w rodowisku zasadowym, dlatego do eliminacji Hofmanna dochodzi dopiero po przeksztaceniu 4o soli amoniowej w 4o wodorotlenek amoniowy.
H
4o sl am oniow a

X N(CH3)3 +

, Ag2O/HOH
- AgX

H C C

OH N(CH3)3 +

.. - HOH .. - N(CH3)3

alke n

4o w od orotle ne k am oniow y

Rnica pomidzy eliminacj halogenowodoru, a reakcj eliminacji Hofmanna polega na tym, e ta druga biegnie niezgodnie z regu Zajcewa z dwch moliwych izomerw konstytucyjnych powstaje ten alken, ktry zawiera mniej podstawnikw przy C=C. Jako przykad suy moe termiczny rozkad wodorotlenku N,N,N-trimetylobutyloamoniowego, prowadzcy do pent-1-enu jako produktu gwnego.
wodorotle ne k N,N,N-triCH3CH2CH2CHCH3 m e tylo-2-pe ntyloam oniowy +N(CH ) - I Ag O/HOH 2 3 3

CH3CH2CH2CH= CH2 pe nt-1-e n (57%)

CH3CH2CH= CHCH2 pe nt-2-e n (3%)

Przyczyn przebiegu eliminacji Hofmanna niezgodnego z regu Zajcewa upatruje si w duej objtoci grupy odchodzcej. Podstawnik trimetyloamoniowy preferuje tak konformacj, w ktrej bardziej prawdopodobne staje si oderwanie protonu prowadzce do produktu Hofmanna, a nie Zajcewa.
CH2CH3 H OH H H +N(CH3)3 bardziej stabilny konformer, ale eliminacja E2 jest niemoliwa H3C H3C H H OH H

CH2CH3 N(CH3)3 +

mniej stabilny konformer umoliwiajcy reakcj E2

Reakcja eliminacji E2 jest moliwa tylko dla tego konformeru, w ktrym odrywany atom H i grupa odchodzca +N(CH3)3 przyjmuj pooenie naprzemianlege. W konformacji prezentowanej przez wzr z lewej strony nie ma sprzyjajcych warunkw do oderwania atomu wodoru z atomu wgla C3 i dlatego trudno tworzy si alken zawierajcy podwjne wizanie pomidzy C2 i C3 (pent-2-en). Natomiast w konformacji prezentowanej przez wzr z prawej strony (energetycznie mniej korzystnej) obie grup odchodzce przy C2 i C1 uoone s wzgldem siebie s-trans, wobec czego eliminacja jest moliwa. Podczas takiej eliminacji zostaje oderwany atom H z C1 i jako gwny produkt tworzy si pent-1-en.

17

CH3CH2CH2 H

OH H

H N(CH3)3 +

1 H H H H CH 2 4 3 H3C 5 3 6 H H H N(CH3)3

Eliminacja Hofmanna odegraa du rol podczas oznaczania struktur amin o skomplikowanej budowie, szczeglnie amin naturalnych, w tym alkaloidw. Dzisiaj badania strukturalne prowadzi si gwnie metodami spektralnymi, a do otrzymywania alkenw stosuje si inne, wydajniejsze reakcje, tak wic eliminacji Hofmanna obecnie ma przede wszystkim znaczenie poznawcze oraz historyczne.
Zadanie: co powstanie w wyniku ogrzewania wodorotlenku N,N-dimetylopiperydyniowego?

21. AMINY AROMATYCZNE 21.1 Otrzymywanie

21.1.1 Redukcja

Najczstszym sposobem otrzymywania amin aromatycznych jest redukcja odpowiednich nitrozwizkw, ktre atwo powstaj w wyniku bezporedniego nitrowania arenw. W laboratorium do redukcji nitrozwizkw uywa si metali, np. cynku, cyny czy elaza w rodowisku kwanym. W przemyle redukcj nitrobenzenu do aniliny elazem w kwasie solnym zarzucono z uwagi na powstajce w duych ilociach, trudne do zagospodarowania odpady (zakwaszone tlenki elaza) i obecnie nitrobenzen redukuje si katalitycznie, wobec tlenkw Cu2O lub Cr2O3 osadzonych na krzemionce albo te NiS/Al2O3.
NO2
Sn/HCl NaOH

NH2

CH3
(97%)

NO2

CH3
1. Fe/HCl 2. NaOH/HOH

NH2

(74%)

H2/kat

anilina
(98%)

nitrobe nze n

2,4-dinitrotolue n NO 2

tolue noina NH2 -2,4-diam

Redukcj grup nitrowych mona przeprowadzi selektywnie, np. 3-nitroanilin otrzymuje si z 1,3-dinitrobenzenu w reakcji z siarczkiem sodu, a 3-aminobenzaldehyd z 3-nitrobenzaldehydu pod wpywem chlorku cyny (II).
NO2

1,3-dinitrobe nze n

NH2
Na2S

(70%)

CHO

NO2

woda

3-nitroanilina NO2

3-nitrobe nzalde hyd

1. SnCl2/HCl 2. NaOH/HOH

CHO NH2

3-am ino be nzalde hyd (90%)

NO2

Nitrozwizki aromatyczne mona te redukowa tetrahydroboranem sodu, a nawet elektrolitycznie. Sposb elektrolityczny zapewnia dobr wydajno i czysty produkt, ale jest kosztowny. Obecnie najlepsz przemysow metod wytwarzania aniliny jest amonoliza fenolu. Biegnie ona w drastycznych warunkach, ale jest technologi bezodpadow.
OH
425oC

NH2

fe nol

+ NH3

20 MPa, kat.

+ HOH anilina

21.1.2 Amonoliza halogenkw arylowych

18

Halogenki arylowe s mao reaktywne w reakcjach SN i z tego powodu rzadko wykorzystuje si je do otrzymywania amin; wyjtkiem byo przemysowe otrzymywanie aniliny, jednak amonoliza chlorobenzenu zostaa zarzucona w 1967 r., z powodu zuywania duych iloci drogiego chloru do produkcji chlorobenzenu i wytwarzania uciliwych ciekw. Fluorki arylowe, szczeglnie te uaktywnione obecnoci grup EWG w piercieniu aromatycznym su do arylowania amin. 21.2 Waciwoci chemiczne
21.2.1 Reakcje substytucji elektrofilowej

Aminy aromatyczne, jak ju to zostao wyjanione wczeniej s sabszymi zasadami i sabszymi nukleofilami ni aminy alifatyczne. To reszta arylowa poprzez efekt -M i -I osabia waciwoci zasadowe i nukleofilowe, wynikajce z obecnoci wolnej pary elektronw na atomie azotu. Z drugiej strony grupa aminowa (EDG) te modyfikuje waciwoci piercienia aromatycznego czynic go bardziej aktywnym w reakcjach SE. To uaktywnienie widoczne jest, np. w reakcji bromowania aniliny; zachodzi ona w wodzie bez katalizatora tak atwo, e powstaje od razu tribromoanilina.
NH2
Br2 woda

Br

NH2

Br

2,4,6-tribrom oanilina (100%)

Br

anilina

W celu otrzymania monobromowanej aniliny naley zdezaktywowa grup amin, np. przez jej acetylowanie.
NH2 NHAc
Ac2O Py Br2 - HBr

Br

NHAc
NaOH

Br

NH2

(79%) 2-brom o-4 e tyloanilina CH3 -m

4-toluidyna CH3

N-ace tyloCH3 -4-toluidyna

N-ace tylo-2-brom oCH3 -4-m e tyloanilina

HOH

Aminy aromatyczne mona acylowa w piercieniu za pomoc reakcji Friedela-Craftsa, ale po uprzedniej ochronie grupy aminowej (dlaczego?), np. poprzez jej acylowanie. Postpujc w ten sposb w reakcji chlorku benzolilu z N-acetyloanilin otrzymuje si 4-aminobenzofenon.
NH2
Ac2O Py

NHAc

COCl

O C NHAc

NaOH/HOH

O C 4-am inobe nzofe non

(80%)

anilina

ace tanilid

AlCl3

NH2

20.2.3. Sulfanilamidy

Jeeli zamiast halogengw acylowych uyje si kwasu chlorosulfonowego, po czym produkt tej reakcji podda si amonolizie to powstan sulfonamidy (sulfanilamidy), znane leki przeciwbakteryjne. .. ..
.. NHAc .. NHAc
NHAc
HOSO2Cl NH3 HOH NaOH/HOH

NH2

N-ace tyloanilina

SO2Cl

.. SO2NH2

.. SO2NH2

s ulfanilam id (4-am inobenzenosulfonam id)

Sulfanilamid jest amidem kwasu sulfanilowego.

19

.. NH2 kwas sulfanilowy

.. NH2 .. SO2NH2 s ulfanilam id

SO3H

Pord popularnych lekw sulfamidowych mona wymieni przykadowo Sulfaguanidyn, Madroxin czy Sulfatiazol.
H2N SO2 N C

NH2 NH2

OCH3
H2N SO2 NH

Sulfog uanid y na

Mad roxin

N OCH3

H2N

SO2 NH

S N

Sulfatiazol

Kwas sulfanilowy otrzymuje si w reakcji spiekania aniliny z kwasem siarkowym. Powstaa pocztkowo sl traci wod w podwyszonej temperaturze przeksztacajc si w kwas Nfenylosulfamidowy, ktry nastpnie ulega przegrupowaniu do kwasu 4aminobenzenosulfonowego, czyli kwasu sulfanilowego (nastpuje przejcie grupy sulfonowej z atomu azotu na atom wgla).
NH2
H2SO4

+ NH3 O3SOH

- HOH

NHSO2OH
180oC

NH2

kwas s ulfaniliowy
SO2OH

anilina

wodoros iarczan aniliniowy

kwas N-fe nylos ulfam idowy

(55%)

W takiej samej reakcji z 1-naftyloaminy powstaje kwas naftionowy (4-aminonaftaleno-1sulfonowy).

Zadanie: napisz schemat reakcji otrzymywania kwasu naftionowego z 1-naftyloaminy.

Kwas sulfanilowy (4-aminobenzenosulfonowy) zawiera w obrbie swojej czsteczki grup kwasow obok zasadowej. W tej sytuacji dochodzi do reakcji midzy nimi, tzn. proton z grupy karboksylowej zostaje przeniesiony na atom azotu tworzc sl, zwan sol wewntrzn, inaczej jonem obojnaczym (zwitterjonem).
NH2

+NH 3

jon obojnaczy

SO3H

SO3

W wyniku zmiany kwasowoci rodowiska nastpuje przemiana w obrbie czsteczki jonu obojnaczego.
+NH 3
- H+
H+

+NH 3

-OH

NH2

kation SO3H

- jon SO3 obojnaczy

H+

SO3 anion

Sl wewntrzna (jon obojnaczy) charakteryzuje si zwykle du polarnoci (jest trudno rozpuszczalna w niepolarnych rozpuszczalnikach) i ma wysok temperatur topnienia; tt. kwasu sulfanilowego wynosi 280-300oC (z rozkadem). 20.2.4 Reakcje amin z kwasem azotowym (III)
20.2.4.1 Reakcja alifatycznych amin 1o

20

Aminy alifatyczne 1o pod wpywem kwasu azotawego ulegaj przemianie, w wyniku ktrej powstaje mieszanina zwizkw, takich jak alkeny, alkohole i inne produkty podstawienia; wszystkie zawieraj ten sam szkielet wglowy co amina.
CH3 H3C C CH3 t-butyloam ina NH2
NaNO2 HCl

CH3 H3C C CH3 + OH t-butanol

CH3

CH3

H3C C CH2 + H3C C CH3 Cl chlore k t-butylu izobute n

Mechanizm reakcji

Reakcja zaczyna si od utworzenia kationu nitrozoniowego: +NO.

+ + Na NO2 + H Cl
HOH - NaCl

.. .. + H O .. N O + Na Cl

H+/HOH

H .. .. O N O H +

- HOH

.. .. + O: kation N nitrozoniow y

Kation nitrozoniowy w reakcji z amin 1o tworzy sl diazoniow. Alifatyczne soli diazoniowe s nietrwae, szybko ulegaj rozkadowi do karbokationu.
.. R NH2 ++N .. O: am ina H H .. .. - H+ O: N : R N N O R N .. .. .. + H .. R N .. H .. N .. O
H+/HOH

.. H - HOH - N2 + + R R N R N N .. N .. O + okation s l d iazoniow a karb H

Karbokation stabilizujc si odszczepia proton i powstaje alken.

karb okation
H CH2 C H3C + CH3
- H+

CH2 C n CH3 izobute H3C

lub przycza nukleofil znajdujcy si w rodowisku reakcji, np. czsteczk wody, anion Cl-, itp. tworzc odpowiedni pochodn.
CH3 C H3C + CH3
-Nu, np.

CH3

HOH czy Cl-

H3C C CH3 Nu

20.2.4.2 Reakcje 1o amin aromatycznych

Aminy aromatyczne 1o reaguj z HNO2 identycznie jak ich odpowiedniki alifatyczne, ale powstajce aromatyczne sole diazoniowe s znacznie trwalsze. Ze wieo otrzymanych, pod wpywem rnych odczynnikw powstaje w niskich temperaturach (0-10oC) wiele cennych produktw.
Ar NH2
NaNO2/HCl 5oC

+ Ar N N: Cl

chlore k are nod iazoniow y

anilina

NH2

NaNO2 HCl

+ N N : Cl

chlore k be nze nodiazoniowy

20.2.4.3 Reakcje 2o amin aromatycznych

W reakcji z kwasem azotawym zarwno 2o aminy alifatyczne jak i aromatyczne zostaj przeksztacone N-nitrozaminy. ..
(CH3)2NH dim e tyloam ina HCl
NaNO2

.. .. (CH3)2N N O N-nitrozodim e tyloam ina

.. H NaNO2 N HCl N-m e tyloanilinaCH3

.. N O N N-nitrozo-NCH3 -m e tyloanilina

20.2.4.3 Reakcje 3o amin aromatycznych

W reakcji kwasu azotawego z 3o aminami alifatycznymi powstaj zwyke sole azotyny trialkiloamoniowe, natomiast 3o aminy aromatyczne ulegaj nitrozowaniu, wg mechanizmu SE.

21

.. N(CH3)2

NaNO2 HCl

.. N(CH3)2
H

+N(CH ) 3 2
H

H+

.. N(CH3)2 N,N-dim e tylo-p -nitrozoanilina

NO

N,N-dim e tyloanilina

+ . . N .. O..

.. N .. O..

20.2.5 Sole diazoniowe

Sole diazoniowe zarwno alifatyczne, jak i aromatyczne s nietrwae. Alifatyczne rozkadaj si ju w niskiej temperaturze, a aromatyczne s wzgldnie trwae w pobliu 0oC. Oba rodzaje soli diazoniowych rozkadaj si do odpowiednich karbokationw, ktrych istnienie mona wywnioskowa na podstawie produktw, ktre z nich powstaj. Produkty te tworz si w wyniku reakcji karbokationu z odczynnikami nukleofilowymi obecnymi w rodowisku reakcji. Aromatyczne sole diazoniowe s na tyle trwae, e su jako substraty w rnego rodzaju reakcjach, np. mona w nich wymienia grup -N=N- na inne funkcje, gdy czsteczka N2 jest atwo odchodzc grup. Mona je redukowa do pochodnych hydrazyny, lub stosowa w reakcjach SE kation arylowy ma sabe waciwoci elektrofilowe.
20.2.5.1 Reakcje substytucji soli dizazoniowych

Aminy aromatyczne s stosunkowo atwo dostpne i z tego powodu znalazy szerokie zastosowanie w syntezie organicznej. Sole diazoniowe, bezporednio po otrzymaniu ich z 1o amin aromatycznych przeksztaca si w rnego rodzaju pochodne, np. w fenole, halogenki arylowe, cyjanki i wiele innych. S te wykorzystywane do czasowego blokowania okrelonej pozycji w piercieniu aromatycznym, na czas zaplanowanych przemian, a nastpnie usuwane w reakcji odaminowania.
Br I
HBr NaI CuBr

Cl

HCl CuCl

N N: + X
H+ /HOH

KCN CuCN

CN

s l are nod iazo niow a

H3PO2

OH

20.2.5.2 Reakcja zagotowania otrzymywanie fenoli

Podgrzanie soli diazoniowych w wodnych roztworach powoduje ich hydroliz, przy czym tworz si fenole i wydziela si gazowy azot. Drobne pcherzyki azotu pojawiaj si w caej objtoci roztworu zanim temperatura osignie 100oC, co stwarza wraenie wrzenia. Z tego powodu ta reakcja nazywa si reakcj zagotowania. Rni si jednak od normalnego wrzenia tym, e pcherzyki azotu s znacznie drobniejsze ni pary wodnej podczas normalnego wrzenia. W reakcji zagotowania przejciowo powstaje karbokation, ktry przycza czsteczk wody, a nie anion wodorosiarczanowy, poniewa woda jest znacznie silniejszym nukleofilem ni HSO4-. Reakcja wymaga silnie kwanego rodowiska i podwyszonej temperatury.
+ N N HSO4
- N2

wodoros iarczan be nze nodiazoniowy

.. HOH ..

OH fe nol (75%)

kation d iazoniow y

- H+

22

Innym przykadem zastosowania reakcji zagotowania moe by synteza 3-nitrofenolu, ktry poprzez sole diazoniowe powstaje z wysz czystoci, ni w wyniku halogenowania nitrobenzenu i hydrolizy powstaego 3-halogenonitrobenzenu. Aminy, z ktrych otrzymuje si sole diazoniowe pochodz najczciej z odpowiednich nitropochodnych.
HNO3 H2SO4

NO2

H2S

NH2

H2SO4

+ N2 HSO4

OH

HOH , - N2

(56%)

be nze n

NH3 NO2 m -dinitrobe nze n

NaNO2 NO2 NO2 wodoros iarczan m -nitrom -nitroanilina be nze nodiazoniowy

NO2

3 -nitrofe nol

Mona te w ten sposb otrzyma 3-bromofenol, trudnodostpny na innej drodze.

NH2
NaNO2

+ N2 HSO4

OH
HOH

3-brom oanilina

Br

H2SO4

wodoros iarczan 3-broobe nze nodiazoniowy Br m

ofe nol Br 3-brom

20.2.5.3 Reakcja Sandmeyera

Reakcja Sandmeyera polega na katalizowanej jest przez sole miedzi (I) wymianie grupy N N na nukleofil.
Traugott Sandmeyer (1854-1922); ur. w Wettingen, Szwajcaria; doktorat w Heidelbergu u Gattermana; zatrudniony w Geigy Company, Bazylea, Szwajcaria.

W reakcji Sandmeyera otrzymuje si chlorki, bromki i cyjanki arylowe. Jodki arylowe powstaj w reakcji soli diazoniowej z jodkiem sodu lub potasu, bez potrzeby stosowania katalizatora. Reakcja Sandmeyera jest alternatywn metod otrzymywania halogenkw arylowych do bezporedniego halogenowania arenw w reakcjach SE. Daje ona moliwoci wprowadzenia halogenu w inne miejsce piercienia i utworzenia takiej pochodnej, ktr trudno byoby otrzyma na drodze bezporedniego halogenowania. Przykadem moe by synteza 2-chlorotoluenu. W wyniku chlorowania toluenu powstaje mieszanina izomerw.
CH3 o-toluidyna NH2
NaNO2 HCl

CH3 + HCl N2 Cl chlore k o-tolue no- Cu Cl 2 2 diazoniow y

CH3

Cl

+ N2 o-chlorotolue n (70%)

Kwas antranilowy powstaje bardzo prosto z ftalimidu, a z niego w reakcji Sandmeyera otrzymuje si kwas o-bromobenzoesowy.
NH2
NaNO2 HCl Cu2Cl2

Cl COOH

(87%)

kwas antranilowy

COOH

kwas o-chlorobe nzoe sowy

Cyjanki arylowe tworz si w wyniku rozkadu odpowiednich soli diazoniowych w obecnoci cyjanku miedzi (I).
NO2 NH2
o-nitroanilina
NaNO2 HCl

NO2 + N2 Cl

CN-/CuCN - N2

NO2

CN

chlorek o-nitrobenzenodiazoniowy

2-nitrobenzonitryl (76%)

Mechanizm reakcji Sandmayera

Reakcja biegnie mechanizmem rodnikowym. W pierwszym etapie elektron dostarczony na drodze SET przez kation Cu+ przeksztaca kation diazoniowy w rodnik arylowy i wydziela si azot. Rodnik z kolei w reakcji z anionem przechodzi w anionorodnik, z ktrego nastpnie znw

23

na drodze przeniesienia pojedynczego elektronu powstaje odpowiednia pochodna arylowa i odtwarza si katalizujcy reakcj kation Cu+.
+ N N + Cu+ .
SET

+ Cu ro d nik

2+

+ N2

+ Cu anionorod nik

2+ SET

+ Cu +

p ro d ukt sub sty tucji

kat ion d iazoniow y

20.2.5.4 Jodowanie

Jodki arylowe powstaj w reakcji soli diazoniowych z jodkiem potasu.

NO2
NaNO2 H2SO4

NO2
KI

NO2

4-nitroanilina

NH2

iarczan 4-nitro- - N2 + HSO- wodoros N2 be nze nodiazoniowy 4

4-nitrojodobe nze n

Jodowanie nie wymaga katalizatora, t rol spenia anion jodkowy ( I-), ktry w procesie SET atwo oddaje elektron kationowi diazoniowemu i staje si rodnikiem (I. jodem atomowym), rwnoczenie powstaje rodnik arylowy. Ten z kolei w reakcji z nastpnym anionem jodkowym tworzy anionorodnik i zaczyna si podobna reakcja acuchowa jak w obecnoci soli Cu (I). Z anionorodnika i kationu diazoniowego powstaje jodek arylu oraz rodnik arylowy, ktry zawraca do reakcji.
+ N N +I
SET -I

. . + I + N2 rod nik

SET - N2

(75%)

+ jode k fe nylu (p rod ukt sub st y tucji)

N N

jode k be nze nodiazoniowy (kation d iazoniow y )

anionorod nik

20.2.5.5 Fluorowanie

Najdogodniejszym sposobem fluorowania piercienia aromatycznego jest termiczny rozkad tetrafluoroboranu diazoniowego.
CH3
NaNO2 HCl

CH3
NaBF 4

CH3

CH3
- BF 3, - N2

NH2

+ N2 Cl

+N2 BF 4
Br

p-toluidyna

chlorek p-toluenodiazoniowy
Br
1. NaNO2/HCl 2. NaB4

tetrafluoroboran p-toluenodiazoniowy

4-fluorotoluen (50%)
Br

NH2

+N2 BF 4

- BF3, - N2

4-bromonaftylo-1-amina

tetrafluoroboran 4-bromonaftylo-1-amoniowy

1-bromo-4-fluoronaftalen

Synteza zwizkw fluoroorganicznych poprzez sole arenodiazoniowe jest znacznie atwiejsza ni innymi metodami.
20.2.5.6 Arylowanie

Z nitrobenzenu pod wpywem tetrafluoroboranu benzenodiazoniowego powstaje 3-nitrobifenyl. Jest to reakcja SE nastpuje arylowanie nitrobenzenu kationem fenylowym.

24

NO2

O2N

te trafluoroboran be nze nodiazoniowy

+ N N BF 4

3-nitrobife nyl
- N2
-

F
BF 3

fluore k fe nylu

Wyej zaprezentowane produkty mog powsta jedynie z karbokationu. Tetrafluoroborany arenodiazoniowe otrzymuje si atwo z odpowiednich soli diazoniowych. Krystalizuj one po wprowadzeniu kwasu fluoroborowego HBF4 do roztworu soli ArN2+ z innymi kationami. ArN2+X- + HBF4 ArN2+BF4- + HX Karbokation tworzcy si z soli diazoniowej otrzymanej z kwasu antranilowego bierze udzia w reakcji SE prowadzcej do kwasu 2,2-bifenylodikarboksylowe. Kwas ten powstaje w wyniku arylowania soli diazoniowej, karbokationem pochodzcym z jej rozpadu.
kwas 2 antranilowy
NH2 COOH
NaNO2 HCl

+ N2 Cl

+ 2 Cu/NH3 - N2

HOOC

sl d iazoniow a COOH

COOH

kwas 2,2'-bife nylo- (82%) dikarboksylowy (kwas difenylowy)

Zadanie: napisz mechanizm powyszej reakcji. 20.2.5.7 Reakcja odaminowania

W ten sposb mona czasowo osoni odpowiednie miejsce w piercieniu aromatycznym, po czym w inne miejsce wprowadzi podany podstawnik, a nastpnie usun oson aminow poprzez sl diazoniow. Jest to sposb na czasow oson odpowiedniego miejsca w piercieniu aromatycznym, eby w inne miejsce wprowadzi dany podstawnik, a nastpnie usun oson aminow poprzez sl diazoniow. T metod otrzymuje si, np. 3-bromotoluen i 3,5-dibromotoluen, pochodne niedostpne poprzez bezporednie bromowanie toluenu. Produkty bezporedniego bromowania toluenu:
CH3
Br2 FeBr3

CH3

CH3

Br

+
Br 4-brom otolue n Br

be nze n

2 ,4-dibrom otolue n

W celu otrzymania 3,5-dibromotoluenu naley wyj z 4-toluidyny. Jej dibromopochodn, ktra powstaje w reakcji aniliny z bromem, przeprowadza si w sl diazoniow, a nastpnie poprzez odaminowanie za pomoc kwasu fosforowego (I) usuwa si grup aminow. Stosujc toluen jako substrat, cig reakcji prowadzcych do 3,5-dibromotoluenu wyglda nastpujco:
CH3
HNO3 H2SO4

CH3

1. Fe/H+ /HOH 2. -OH

CH3
Br2

CH3
H2SO4

CH3

H3PO2

CH3 Br Br

tolue n

NO2 p -nitrotolue n

NH2 4-toluidyna

Br NaNO2 Br Br NH2 + N2 HSO4 2 ,6-dibrom o-4-m e tyloanilina

Br

3,5 -dibrom otolue n

H3PO2 peni w tej reakcji rol reduktora utleniajc si do kwasu fosforowego (III) H3PO3. 25

Zadanie: napisz stechiometrycznie rwnanie reakcji odaminowania.

Do otrzymania tym sposobem monobromopochodnej (3-bromotoluenu) naley zdezaktywowa grup aminow p-toluidyny, najlepiej poprzez acetylowanie, przeprowadzi bromowanie, po czym przed diazowaniem usun oson acetylow.
CH3
Ac2O

CH3

Br2

CH3

-OH/HOH

CH3

H2SO4 NaNO2

CH3

H3PO2

CH3 Br (38%)

NH2

NHAc

Br

p -toluidyna N-ace tylo-p -toluidyna

NHAc 2-brom o-4-m e tylo-N-ace tyloanilina

- + HSO4 N2 2-brom o-4-m e tylooanilina

NH2

Br

Br

3-brom otolue n

Podsumowanie zastosowania reakcji Sandmeyera i pokrewnych

Ar H
HNO3 H2SO4

Ar NO2

1. Fe/H+

2. -OH

Ar NH2
NaNO2/H+

diazowanie

+ Ar N N
Cl-/Cu+ Br-/Cu+ CN-/Cu+ IBF 4HOH H3PO2

Ar-Cl Ar-Br Ar-CN Ar-I re akcjeSandm e ye ra

Ar-F

Ar-OH Ar-H

20.2.5.8 Redukcja soli diazoniowych do arylohydrazyn

Sole diazoniowe mona redukowa nadmiarem gorcego roztworu siarczanu (IV) sodu; powstaj przy tym odpowiednie arylohydrazyny. W ten sposb z chlorku benzenodiazoniowego otrzymuje si fenylohydrazyn.
chlore k be nze nodiazoniow y + - 1. Na2SO3/HOH N2 Cl 2. OH

nylohydrazyna (64%) NH NH2 fe

20.2.5.9 Sprzganie soli diazoniowych

Kation diazoniowy jest sabym elektrofilem, ale wchodzi w reakcj z silnymi nukleofilami, tworzc produkty substytucji elektrofilowej SE, zwane azoarenami. Reakcja ta nazywa si reakcj sprzgania.
kation b e nze nod iazoniow y + N N +
OH
- H+

fe no l

N N

OH

p -hydroks yazobe nze n

Sole diazoniowe nie reaguj z nieuaktywnionymi arenami, np. nie wchodz w reakcj z benzenem. Nie da si otrzyma p-hydroksyazobenzenu z benzenu i chlorku phydroksybenzenodiazoniowego.
+ + N N
OH N N

OH

benzen

kation p-hydroksybenzenodiazoniowy

brak reakcji

Sprzganiu ulegaj natomiast aminy aromatyczne.

+ N N +
N(CH3)2
- H+

N N

N(CH3)2

kation benzenodiazoniowy

N,N-dimetyloanilina

p-(dimetyloamino)azobenzen (cie masowa)

p -(dim e tyloam ino)azobe nze n

.. N

CH3 cie m as owa N .. CH 3

te krysztay t.t. 127oC

N ..

26

Zwizki azowe s krystaliczne i barwne. Ich zabarwienie wynika ze sprzenia wielu par elektronw i wolnych par elektronw na atomach azotu. Sprzganie soli diazoniowych jest reakcj substytucji elektrofilowej SE, w ktrej kation diazoniowy peni rol elektrofilu. Jako saby elektrofil wchodzi w reakcj sprzgania jedynie z arenami uaktywnionymi na podstawienie elektrofilowe, a wic z tymi, ktre zawieraj podstawniki oddziaujce silnie elektrodonorowo (EDG). W wyniku substytucji wymianie ulega proton, najczciej w pozycji para- do EDG, a jeeli pozycja para- jest zajta to grupa azowa zajmuje pozycj orto-.
+ N N +
EDG
- H+

N N

EDG

.. .. .. .. EGD: -OH; -NH2; -NHR; -NR 2 ..

kation diazoniowy uaktywniony aren

zwizek azowy

Mechanizm reakcji jest typowy dla SE. Kation diazoniowy atakuje uaktywnion pozycj para-, tworzy si stabilizowany mezomerycznie addukt, ktry pod wpywem zasady, np. Cl- traci proton i odzyskuje aromatyczno.
chlore k be nze nodiazoniowy + .. ..N N :Cl .. : + .. N(CH3)2 N,N-dim e tyloanilina .. .. N N .. N(CH3)2 .. .. N N + : .. - + :Cl .. : .. .. N N .. - H :Cl .. : + N(CH3)2

N,N-(dim e tyloam ino)azobe nze n

- HCl

+ N(CH3)2

Sprzganie soli diazoniowych pomimo tego prostego mechanizmu, jest skomplikowan reakcj, poniewa konkurencj dla niej stanowi hydroliza prowadzca do fenoli. Kierunek reakcji zaley od warunkw, gwnie od temperatury i kwasowoci rodowiska. Im wysza temperatura, tym szybciej biegnie hydroliza soli diazoniowych (reakcja zagotowania). Drugim parametrem decydujcym o wydajnoci reakcji sprzgania jest pH rodowiska. Sole diazoniowe s zdolne do sprzgania jedynie w rodowisku lekko kwanym , obojtnym lub lekko zasadowym, poniewa pod wpywem silnych zasad tworz si wodorotlenki diazoniowe, w ktrych grupa -OH zwizana jest z atomem azotu kowalencyjnie, a nie jonowo; w tych warunkach zanika kation diazoniowy, ktry jest elektrofilem.
+ Ar N N
-OH

H+

Ar N N OH
nie ulega sprzganiu

-OH

ulega sprzganiu

H+

Ar N N O
nie ulega sprzganiu

rodowisko reakcji nie moe zbyt kwane, poniewa wwczas aminy aromatyczne przestaj by podatne na sprzganie. Przy niskim pH grupa aminowa ulega protonowaniu i zamiast uaktywnia piercie aromatyczny na substytucj elektrofilow dezaktywuj go.
sprzga si w rodowisku lekko kwanym pH 5-7 .. NH2 aktywacja pie r cie nia
H+
-OH

+ NH3

de zaktywacja nie ulega sprzganiu pie rcie nia

Natomiast aktywno fenoli w reakcji sprzgania ronie wraz ze wzrostem pH, poniewa jon fenyloksylanowy silniej uaktywnia piercie aromatyczny na reakcj typu SE, ni wolna grupa -OH.

27

.. :O H s prz g a si powoli

-OH

.. :O : s prz g a si bardzo szybko

H+

Zaleno szybkoci reakcji sprzgania amin aromatycznych i fenoli z solami diazoniowymi od kwasowoci rodowiska pozwala na prowadzenie jej selektywnie. Dziki temu, w czsteczce zawierajcej zarwno grup aminow, jak i hydroksylow mona tworzy ukady azowe w rnych czciach czsteczki, z rnymi solami diazoniowymi. Jako przykad suy sprzganie wielofunkcyjnej pochodnej naftalenu, jak jest kwas H kwas 8-amino-1-hydroksynaftaleno-3,6disulfonowy. Pozycje 4 i 5 w tym kwasie s mocno zdezaktywowane przez funkcje sulfonowe, dlatego reakcja sprzgania z sol diazoniow zachodzi w pozycjach 2 i 7 zalenoci od wartoci pH w miejscu uaktywnionym przez grup aminow (7) lub przez grup fenolow (2).
przy pH 5-7
7 6

NH2 OH
8 5 1 4 2 3

przy pH 8-10

HO3S

SO3H

Miejsca reakcji sprzgania z kwasem 8-amino-1-hydroksynaftaleno-3,8-disulfonowym 20.2.5.10 Barwniki azowe

Azoareny charakteryzuj si zwykle intensywn barw, s stosunkowo atwe w syntezie i trwae, a dziki moliwoci posiadania rnego rodzaju podstawnikw wykazuj powinowactwa do wielu substancji speniaj wic wymogi dobrego barwnika. Faktycznie zwizki azowe znalazy szerokie zastosowanie, w tym do wybarwiania tkanin i innych materiaw, su take jako wskaniki zmieniajce barw w zalenoci od pH rodowiska. Pord barwnikw azowych znane s prawie wszystkie moliwe barwy i ich odcienie. Barwa azoarenw zmienia si w zalenoci od rodzaju, liczby i pooenia grup funkcyjnych w piercieniach aromatycznych. Szczegln rol peni grupy aminowe i hydroksylowe, ktre nie tylko uatwiaj sprzganie, ale i pogbiaj barw. Natomiast reszta sulfonowa zwiksza zarwno rozpuszczalno barwnika w wodzie, jak i jego powinowactwo do podoa. Barwniki, z uwagi na sposb wybarwiania dziel si na bezporednie, zaprawowe, wywoywane, kadziowe i inne. Barwniki bezporednie s rozpuszczalne w wodzie i wykazuj powinowactwo do wielu wkien, dziki czemu barwnik bezporednio z roztworu adsorbuje si trwale na wknie; wystarczy je zanurzy w roztworze barwnika (kpieli). Zaprawowe to takie, ktre tworz trwae, trudno rozpuszczalne, metaliczne kompleksy. Zaprawianiem nazywa si etap dodawania soli odpowiedniego metalu w trakcie barwienia (po adsorpcji barwnika na podou); tworzy si wwczas podany kompleks, trwale zwizany z podoem. Rol zaprawiaczy peni gwnie sole chromu i miedzi. Przykadem tego typu barwnikw jest cie kwasowa chromowa. Przymiotnik kwasowa oznacza, e barwnik jest kwasem zawiera grupy kwasowe.
COOH
HO3S N N

OH

cie kwasow a chrom owa

Zadanie: zaproponuj otrzymywanie cieni kwasowej chromowej

Barwnikami wywoywanymi nazywane s barwne, nierozpuszczalne w wodzie zwizki, syntezowane bezporednio na wknie podczas procesu farbowania. Takim barwnikiem jest czerwie para, suca do barwienia weny. Proces farbowania ni polega na wysyceniu weny

28

alkalicznym roztworem -naftolu, wysuszeniu tkaniny i nastpnie przeprowadzeniu na niej sprzgania poprzez umieszczenie jej w zimnej (lodowej) kpieli zawierajcej chlorek pnitrobenzenodiazoniowy. W tracie tej operacji pojawia si barwa (zostaje wywoana) std nazwa tego typu barwnikw. Pord barwnikw kadziowych nie ma zwizkw azowych. Nale do nich inne barwne, nierozpuszczalne w wodzie substancje, ktre staj si rozpuszczalne po przeprowadzeniu ich w form zredukowan. W tej postaci nanoszone s w kadzi na podoe (wkno), po czym w wyniku, np. utlenienia pojawia si zabarwnienie. Do barwnikw kadziowych naley indygo. Popularne barwniki azowe znane s po nazwami zwyczajowymi, np. omawiany uprzednio p(dimetyloamino)azobenzen nosi nazw cieni masowej, bowiem kolorem przypomina maso. Do popularnych barwnikw naley cie anilinowa, czerwie para, cie alizarynowa, oran metylowy, pons krystaliczny, czerwie Kongo, benzopurpuryna czy chryzofenina G. Pierwszy, syntetycznie otrzymany barwnik azowy cie anilinowa (1859 r.). nie jest ju obecnie stosowany do wybarwiania tkanin, ze wzgldu na jego nisk trwao. cie anilinowa powstaje w reakcji chlorku benzenodiazoniowego z anilin. Naley do tzw. barwnikw azowych zasadowych, ze wzgldu na obecno grupy -NH2.
Zadanie: napisz schemat reakcji prowadzcej do cieni anilinowej.

Czerwie para tworzy nitrobenzenodiazoniowym.

OH

si

wyniku

sprzgania
OH

-naftolu

chlorkiem

p-

+ -naftol

- + Cl N2

NO2

N N

NO2
cze rwie para

chlore kp -nitrobe nze nodiazo niowy

Sprzganie powyszych reagentw nastpuje w pozycj 1- -naftolu poniewa pozycja odpowiadajca pooeniu para- jest niedostpna. Z dwch moliwych pooe orto- (1- i 3-) do podstawienia dochodzi w pozycji 1-, gdy jest to najbardziej reaktywne miejsce w naftalenie. Do wybarwiania weny stosuje si czsto barwniki kwasowe (z grupami sulfonowymi -SO3H), bowiem w biaku weny wystpuje wiele aminokwasw zasadowych zawierajcych wolne grupy -NH2. Do takich barwnikw naley barwnik bezporedni oran G. Barwniki kwasowe wi si z aminokwasami zasadowymi poprzez wizanie jonowe: barwnik-SO3- H3N+-biako). Wena o masie 1,2 kg jest zdolna do zwizania rednio 1 gramorwnowanika kwasu lub barwnika kwasowego. Znane s te barwniki diazowe i poliazowe. Do diazowych naley czerwie Kongo.
HO
N N

NH2 N N N N

NH2

HO3S SO3H

oran G
SO3Na

cze rwie Kong o

SO3Na

Zadanie: zaproponuj sposb otrzymywania oranu G i czerwieni Kongo.

29

Przedstawicielami barwnikw diazowych s te benzopurpuryna 10B (czerwonokarminowa) i czer bezporednia M.

NH2

CH3O
N N

CH3O
N N

NH2

NH2

N N
OH

N N

OH COOH

SO3Na

be nzopurpuryna 1 0B SO3Na

SO3H

cze rwie be zpo re dnia M

Zadanie: z jakich substratw i w jaki sposb mona otrzyma benzopurpuryn 10B i czerwie bezporedni M.

Zwizki azowe zawierajce w czsteczce grupy zarwno kwasowe jak i zasadowe s zdolne do zmiany zabarwienia pod wpywem zmiany pH roztworu. Nie nadaj si one do wybarwiania tkanin, ale znalazy szerokie zastosowanie jako substancje wskanikowe, czyli zmieniajce barw przy okrelonym pH. Do jednych z najpopularniejszych barwnikw wskanikowych naley oran metylowy, zmieniajcy barw w zakresie pH 3,1-4,5 z topomaraczowej w roztworze zasadowym i obojtnym na czerwon w rodowisku kwanym. Ta przemiana oranu metylowego zwizana jest z przeksztaceniem struktury elektronowej czsteczki.
topom araczowy .. .. (CH3)2N N N .. rodowisko zasadowe i obojtne oran m e tylowy SO3
- H+ + H+

+ (CH3)2N

.. .. N N H oran m e tylowy

pH 3,1-4,5

- cze rwony SO3 rodowisko kwane

Zwizki azowe syn nie tylko z tego powodu, e przyczyniy si do rozwoju przemysu tekstylnego jako doskonae barwniki oraz odegray i nadal odgrywaj wan rol w chemii analitycznej jako wskaniki pH, ale wniosy rwnie istotny wkad do farmakologii. Protoplast wanych przeciwbakteryjnych lekw sulfonoamidw sta si barwnik prontosil rubrum, zwany po polsku prontosilem czerwonym. Zosta on wyprodukowany w firmie Bayer i wprowadzony do terapii w 1936 r. Firma Bayer zostaa utworzona w 1863 r. przez Fridricha Bayera, waciciela sklepu farbiarskiego i Fridricha Weskotta, mistrza farbiarskiego. Pocztkowo produkowaa ona gwnie barwniki, w tym alizaryn, indygo, bkit metylenowy i czerwie trypanow.
O OH O OH N H

H N O

.. N .. (CH3)2N
S .. +

O alizaryna

.. N(CH3)2 Cl-

indyg o
SO3Na N N NH2 N N H2N NaO3S

cze rwie trypanowa

SO3Na

.. (CH3)2N

.. N .. S ..

+ N(CH3)2

NaO3S

SO3Na

b kit m e tyle nowy

20.2.5.11 Historia odkrycia sulfonoamidw

Pniej drugim, obok barwnikw profilem firmy Bayer stay si farmaceutyki. W 1888 r. z odpadw po produkcji barwnikw wyizolowano pierwszy lek tej firmy fenacetyn, analog do dzisiaj uywanego paracetamolu. W 1899 r. wyprodukowano synn bayerowsk aspiryn; od 1853 r. do dzisiaj stosowan w lecznictwie.

30

NHAc

NHAc

COOH OAc

nace tyna OEt fe

OH

parace tam ol

aspiryna

Na przeomie XVIII i XIX w. w firmie Bayer postawiono na rozwj dziau farmaceutycznego, tworzc w 1910 r. now pracowni badawcz z laboratorium chemoterapeutycznym. Testowano w nim midzy innymi rnego rodzaju barwniki, w tym azowe pod ktem ich przydatnoci w terapii. Przy okazji stwierdzono, e zwizki azowe zawierajce grup sulfonow wykazuj due do powinowactwo biaka, w zwizku z czym wysunito przypuszczenie, e mog one dziaa przeciwbakteryjne. Testy in vitro (badanie aktywnoci w szklanych naczyniach, bez udziau ywych organizmw) nie potwierdziy jednak tych przypuszcze. Naukowcy s zwykle bardzo przywizani do swoich koncepcji i prbuj rnymi sposobami wykaza ich suszno. Prowadzcy badania Gerhard Domagk, postanowi przeprowadzi testy in vivo (na ywych organizmach) i okazao si, e pomimo negatywnych wynikw in vitro niektre kwasowe zwizki azowe w badaniach wykazay znaczc aktywno przeciwbakteryjn. W 1932 r. stwierdzono, e zwizek o nazwie prontosil czerwony charakteryzowa si wysok aktywnoci w leczeniu zwierzt, zakaonych dowiadczalnie. W grudniu 1933 r., w trakcie kontynuowania bada na aktywnoci tego preparatu, 4-letnia crka Domagka ukua si ig i grozia jej amputacja rki na skutek zakaenia. Przejty Domagk postanawia ratowa crk za pomoc potencjalnego leku, jakim by prontosil czerwony. Najpierw wyprbowa go na sobie, dla stwierdzenia czy nie jest niebezpieczny dla ludzi, po czym zaaplikowa go crce. Kuracja tym preparatem szybko uzdrowia dziecko. Obecnie takie postpowanie, tzn. podanie preparatu pacjentowi bez wielostronnego potwierdzenia jego skutecznoci i wykazania, e nie powoduje niebezpiecznych skutkw ubocznych, jest przestpstwem. Kady nowy lek musi mie przewidziany prawem certifikat zezwalajcy na wprowadzenie go do lecznictwa. W 1935 r. Domagk opublikowa wyniki bada nad aktywnoci przeciwbakteryjn prontosila czerwonego i w tym samym roku firma Bayer rozpocza produkcj leku pod nazw Prontisil. W 1937 r. Prontosil otrzyma zoty medal na wiatowej Wystawie w Paryu. Prontosil czerwony otrzymuje si poprzez sprzganie meta-fenylenodiaminy z sol diazoniow, uzyskan z sulfanilidu.
NH2
NaNO2 HCl

+ N2 Cl

H2N

NH2

NH2 H2N N N SO2NH2

s ulfanilam id

SO2NH2

SO2NH2

prontos il cze rwony

Dalsze losy prontosilu czerwonego, tego cudownego leku, s nie mniej fascynujce ni odkrycie jego waciwoci terapeutycznych. Systematyczne badania nad tym preparatem wykazay, e w ywym organizmie prontosil czerwony ulega biodegradacji do sulfanilidu (paminobenzenosulfoamidu), ktry jest aktywn form leku. Znacznie taszy produkt degradacji okaza si by tak samo skuteczny w leczeniu zakae, jak jego prekursor. Wyjanio si te, dlaczego prby in vitro nie wykazay aktywnoci prontosilu czerwonego. Potrzebne byy enzymy ywego organizmu do uwolnienia sulfanilamidu. Sulfanilamid szybko wypar z terapii prontosil czerwony, a ze wzgldu na brak zabarwienia w odrnieniu od preparatu wyjciowego by pocztkowo nazywany prontosilem biaym. Obecnie ta nazwa nie jest uywana. Tak, wic prontosil czerwony, pomimo e by prekursorem nowej wwczas grupy lekw 31

przeciwbakteryjnych sulfonoamidw szybko przesta by stosowany w terapii, zastpiy go skuteczniejsze i czsto prostsze w syntezie zwizki, w tym sam sulfanilamid, ktry szybko sta si popularnym lekiem. Jego synteza zostaa opublikowana ju w 1908 r., z tego te powodu nie mona byo go obj ochron patentow i szereg firm rozpoczo jego produkcj.
prontos il HN cze rwony 2 NH2 N N SO2NH2
hydroliza enzymatyczna

H2N

s ulfanilam id SO2NH2 (p-aminobenzenosulfoamid)

Sulfonoamidy s nadal popularnymi i skutecznymi przeciwbakteryjnymi lekami, pomimo odkrycia nowych rodkw leczniczych, chociaby antybiotykw.
20.2.6. Redukcja zwizkw nitrowych w rodowisku zasadowym

Redukcja nitrobenzenu w rodowisku kwanym prowadzi do aniliny. Mona przypuszcza, e biegnie ona etapami poprzez nitrozobenzen i fenylohydroksyloamin, ale ze wzgldu na du szybko reakcji jej produkty porednie nie s wyodrbniane.
nitrobe nze n
NO2
1. Zn/HCl 2. -OH

NH2 anilina

nitrozobe nze n

NO

NHOH fe nylohydroks yloam ina

Natomiast w rodowisku zasadowym, obojtnym lub sabo kwanym reakcja redukcji nitrozwizkw biegnie wolniej. Dobierajc odpowiednie warunki, w tym czynniki redukujce, mona reakcj zatrzyma na niektrych etapach, np. pochodnych hydroksyloaminy.
nitrobe nze n NO2
Zn/NH4Cl HOH

NHOH

(66%)

fe nylohydroks yloam ina

W innych warunkach, czciowo zredukowane zwizki wywodzce si z nitrobenzenu reaguj z sob i powstaj produkty addycji, np. azoksybenzen; otrzymuje si go poprzez redukcj nitrobenzenu za pomoc soli As (III), glukozy, a nawet metanolu. ..
nitrobe nze n
NO2
CH3OH/KOH - HCOOK

:O : .. N N +

azoks ybe nze n (85%)

Zadanie: napisz rwnanie reakcji redukcji nitrobenzenu metanolem uwzgldniajc stechiometri Mechanizm reakcji

Nitrozobenzen i fenylohydroksyloamina powstajce podczas redukcji nitrobenzenu w rodowisku zasadowym reaguj z sob, powstaje addukt, z ktrego po utracie wody tworzy si azoksybenzen.
.. - .. .. :O: :OH :OH N : N .. N+ .. + N H H nylohydroks yloam ina nitrozobe nze n fe .. :O
- -OH

H .. .. H O: :O
N ..

- HOH

N ..

.. :O : + N .. N ..

.. :O:
N .. N +

azoks ybe nze n

Nitrobenzen redukowany cynkiem w rodowisku zasadowym zostaje przeksztacony w azobenzen.

nitrobe nze n
NO2
Zn/-OH

N N

azobe nze n (86%)

Pytanie: czy za pomoc reakcji sprzgania mona otrzyma azobenzen?

32

Azobenzen jest substratem do otrzymywania hydrazobenzenu i benzydyny. Hydrazobenzen powstaje w wyniku redukcji azobenzenu, lub prociej redukcji nitrobenzenu.
nitrobe nze n NO2
Zn/-OH

NH NH

hydrazobe nze n (40%)

Redukcj nitrobenzenu cynkiem do azobenzenu lub hydrazobenzenu prowadzi si w podobny sposb, jedyna rnica polega na tym, e w trakcie otrzymywania hydrazobenzenu stosuje si odpowiednio wiksze iloci pyu cynkowego. Benzydyna powstaje z hydrazobenzenu pod wpywem silnych kwasw w reakcji zwanej przegrupowaniem benzydynowym.
hydrazobe nze n
NH NH
1. H+ 2. -OH

H2N

NH2 be nzydyna

33