Korzenie kultury Halina ozko Rodzima wiara ukraiska

Dedykuj mojej matusi Marii Iwanownie, ktra nauczya mi ubstwiania Przyrody Halina ozko PRZEDMOWA AUTORKI DO WYDANIA POLSKIEGO Religioznawstwo wspczesne nareszcie znajduje waciw drog do wyranego sklasyfikowania wszystkich religii. Ani animizm, ani fetyszyzm bd totemizm, a nawet politeizm czy monoteizm nie mog by uwaane za klasyfikacyjne wyznaczniki religii. Albowiem przy obiektywnej analizie religioznawczej wyjdzie na jaw, e i chrzecijastwo posiada cechy fetyszyzmu (krzye, relikwie "witych", cudowne obrazy itp.). Nadto w cigu dwch tysicy lat swego istnienia chrzecijastwo przeobrazio si w religi politeistyczn, aczkolwiek chrzecijascy teologowie powiedzieliby o tym spostrzeeniu, e jest blunierstwem. Z punktu widzenia obiektywnego religioznawcy chrzecijastwo posiada: boga trjpostaciowego (ojca, syna i ducha), matk bo, setki "witych", wok ktrych dostrzegamy wszelkie oznaki kultu (modlitwy do "witego", dary wotywne, kultowe podobizny - posgi albo obrazy). Tak wic monoteizm chrzecijastwa, jak go przedstawiaj jego teologowie, pozostaje w gruncie rzeczy deklaracj. Bezpodstawne rwnie okazuj si roszczenia wiatowych religii do wyszoci, jako e wyszo czy niszo danego zjawiska to sprawa subiektywna. Niezawodnym wyznacznikiem jakiejkolwiek religii jest jej pochodzenie i sposb ekspansji. Dlatego wszystkie istniejce oraz ju nie istniejce religie zaliczamy do dwch wielkich grup: stanowi je religie etniczne (narodowe i rodowo-plemienne) i religie wiatowe (midzynarodowe, kosmopolityczne). Dzisiaj moemy jeszcze wyodrbni trzeci grup - neoreligie (nowe prdy religijne), ktre jednake wykazuj tendencj do przeksztacania si w wiatowe, a to przez ich kosmopolityzm i misjonarstwo w rnych krajach. Przyjrzyjmy si bliej kadej z takich religii. 1. Etniczne religie powstaj z reguy ywioowo i w sposb naturalny w granicach jednego etnosu i na jego etnicznym obszarze, poza ktry nie wychodz. Religie te istniay i gdzieniegdzie istniej nadal jako niezwykle aktywny i trway czynnik samozachowania narodu, jego tosamoci oraz odpornoci na obce, wrogie etnosy. Tak wic rodzima wiara etniczna stanowi ochron narodu, zapewnia mu istnienie we wspczesnym wiecie. Etniczne religie zachoway si dotd w Chinach, Japonii, Indiach, Iranie i Izraelu. Utrata wasnej narodowej religii zawsze jest nastpstwem zmaga ideologicznych i politycznych. 2. wiatowe religie tworz si w sposb sztuczny, powstajc zwykle z objawienia jakiego proroka czy "nauczyciela" (zaoyciela), ktry poczyna gosi wasn nauk wiary i wasne rozumienie boga. Poczte w onie jednego etnosu religie wychodz poza jego granice, czsto przy uyciu przemocy i agresji wojskowej (przykadowo: chrzecijastwo i islam). Religie wiatowe s w pierwszym rzdzie odpowiedzialne za odchodzenie ludzkoci od naturalnego sposobu bycia i mylenia, one day pocztek dysharmonii midzy czowiekiem i przyrod, dysharmonii, ktra w cigu dwch i p tysiclecia doprowadzia do powszechnego kryzysu ekologicznego i postawia ludzko przed wyborem: wrci do przyrodzonej mdroci przodkw - albo znikn z lica Ziemi (by moe wraz z ni). Chrzecijastwo, zanegowawszy sowiaskie pojmowanie boga i widzenie wiata, narzucio naszym narodom obce im nakazy moralnoci: strach, pokor, obudne miosierdzie, bierno, miowanie nieprzyjaci, pobaanie dla zdrajcw i zoczycw; to stao si przyczyn rozkojarzenia ducha oraz utraty charakteru i doprowadzio do historycznych kataklizmw, bratobjczych wojen, zrodzio upodobanie w obcym sposobie bycia, wreszcie powaanie dla tak zwanego przez boga wybranego narodu. Sprzecznoci w chrzecijaskiej nauce wiary ju od dwch tysicy lat nie daj spokoju mylcej czci ludzkoci. Mitologia zmartwychwstania osobnika czczonego jako syn boy to dzi ju beznadziejny anachronizm. Czowiek pragnie cznoci z kosmosem drog naturalnych umiejtnoci i symboli, o jakich wiedz posiadali nasi dalecy przodkowie, a jakie zostay nam przemoc odebrane. Naruszono cigo

midzypokoleniowego przekazu wiadomoci od dziadw-pradziadw dla synw-wnukw. Gdy nard zapomina, e jest potomkiem Boga (na przykad Rusicze - wnuki Dadboga), to bez oporu godzi si zosta niewolnikiem boym (z reguy niewolnikiem cudzego boga). Tak wic religia wiatowa wystpuje w roli dobrze zamaskowanego narzdzia walki politycznej o stworzenie jedynego religijnego wiatowego imperium. W takiej walce politycznej daj o sobie zna dwa biegunowo przeciwne denia: pierwsze - wola narodw zachowania swej tosamoci, czyli walka o ycie narodu; drugie - denie pewnych politycznych k do dominacji w wiecie, co pragnie si osign drog niwelacji narodowych odrbnoci i upowszechnienia przez wiatowe religie midzynarodowych idei, tak zwanych wartoci oglnoludzkich. Religijni imperialici nie ustaj w wymylaniu coraz intensywniejszych metod zniwelowania narodowej duszy u wszystkich narodw. Na dwudziestym stuleciu lego ju pitno rnych idei stworzenia jednej wszechwiatowej religii na osnowie chrzecijastwa (na przykad "Ra wiata" Andriejewa i in.). Celem tych zabiegw jest wytworzenie jednolitej, bezksztatnej masy ludzi pozbawionych narodowej odrbnoci takich biologicznych robotw posusznych cudzej woli. Te zabiegi skazane s na niepowodzenie, dopki narody posiadaj w sobie do si zdrowych i mylcych. Wierzymy w przyrodzon mdro potomkw Sowian, co "stali si sawnymi sawic Bogw naszych" (Ksiga Weesowa). Tysicletnia niewola duchowa, jakiej poddana bya Ukraina wraz z innymi bratnimi narodami sowiaskimi, nauczya nas wielu rzeczy. Ale i chrzecijaskie imperium obroso przez ten czas dowiadczeniem i znacznym kapitaem. Siy obu stron s na razie nierwne, ale narodom oczy poczynaj si ju otwiera. Na Ukrainie zaczo si to przed drug wojn wiatow. W roku 1934 mody badacz folkloru Woodymyr Szajan podczas pobytu w Karpatach zaobserwowa starodawny obrzd, zachowany z czasw pogaskich, a mianowicie wicenie ziarna przed zasiewem. Byo to dla olnieniem, ktre stao si pobudk do dalszej pracy, do poszukiwa rde myli religijnej Prasowian i w ogle Indoeuropejczykw. W roku 1943 Woodymyr Szajan zakada Zakon Rycerzy Boga Soca. Bya to formacja o charakterze religijno-politycznym. Nieznane s jej losy powojenne, wiemy tylko, e wrd onierzy Ukraiskiej Powstaczej Armii znajdowaa si i walczya Powstacza Grupa im. Peruna. Kt by nazwa sw grup imieniem dawnego Boga Soca, jeli nie czonkowie owej formacji?! W Ksidze Weesowej czytamy: "Chwaa Bogu Perunowi pomiennokdzierzawemu, ktry miota strzay na wrogw i wiernie prowadzi naprzd! Jako e jest on dla wojw ich sdzi i dum, i zotoruniem - miociwy i wszechprawy jest!" Lecz z Ksig Weesow zapoznalimy si dopiero w pniejszym czasie. Zostawszy profesorem Woodymyr Szajan nie porzuci swych marze o odrodzeniu etnicznej, starodawnej wiary Ukraicw. W tym wanie widzia drog do wyzwolenia politycznego i duchowego, powrotu narodu do jego odwiecznych i szlachetnych wartoci. W. Szajan, organizator i pierwszy przewodniczcy Europejskiego Prezydium Ukraiskiej Wolnej Akademii Nauk, napisa szereg prac z zakresu religioznawstwa porwnawczego, w tym studia nad Ksig Weesow oraz Rigwed. Pierwszy tom tych prac pod tytuem Wiara przodkw naszych wydali w Kanadzie (Hamilton, 1987) jego uczniowie i nastpcy. Odwieczne pragnienie ludzkoci - denie do poznania i mioci znalazo swj wyraz ju w dawnej religii Indoeuropejczykw, jak to czytamy w pisemnych pamitkach Rigwedy: "poznaj Boga i pokochaj Go". wiatowa religia przewraca wszystko do gry nogami: "na pocztek, bracie, przyjmij chrzest wity, a potem dopiero nauczymy si bojani boga i wypeniania jego woli". Przez cae tysiclecia chrzecijastwo niszczyo kad yw myl, bezwzgldnie zwalczao objawy ludowej moralnoci i etnicznego pojmowania boga, pitnujc je jako nikczemne, pode i wstrtne. Jednake mdro ludowa yje wiecznie - w naszych obrzdach i zwyczajach, w pieniach i tacach, w wyszyciach rcznikw, w pisankach, korowajach, w ogniskach kupalnych i boonarodzeniowych karnawaach. Jak udowodni w toku swoich bada profesor Szajan, wiara prasowiaska nie bya politeizmem. Posiadaa szczeglne pojmowanie bstw, ktremu odpowiada raczej termin "henoteizm": Bg jedyny, ale mnogi w swych przejawach; ma tyle imion, ile tych przejaww ukazuje si we Wszechwiecie. Std rozmaito imion bogw w Rigwedzie, std te - bogactwo sowiaskiego panteonu bogw; Ojciec Swarg i synowie Swaroyce. Badacze dawnych religii przez dugi czas pozostawali pod przemonym wpywem chrzecijaskiego wiatopogldu i nie potrafili wyzby si uproszcze dogmatycznego sposobu patrzenia na religi naszych przodkw. Niespodziewanie dwudzieste stulecie obdarzyo nas cudownie zachowan pamitk kultow, nazwan Ksig Weesow (V-IX wiek), ktra odsonia przed nami bogactwo duchowego ycia dawnych Sowian, ukazaa te aspekty ich religii, praktyki kultowej oraz fragmenty sakralnych tekstw, jakie dotd nie byy nauce znane i w jakich znajduj swe potwierdzenie domysy wybitnych mylicieli przeszoci. Wiara naszych przodkw bya i jest znaczcym wkadem w dorobek kulturowy ludzkoci. Znajdujemy w tej wierze cay szereg podobiestw do Rigwedy, co wiadczy

bezspornie o dawnym pochodzeniu tych wierze z jednego prarda. Praojczyzna narodw sowiaskich to terytorium midzy Dnieprem i Odr, gdzie lokalizuje si archeologiczny, lingwistyczny i etnograficzny masyw sowiaski. Nie brak naukowych hipotez w dziedzinie zoonych procesw etnogenezy, jakie zachodziy na ziemiach Sowiaszczyzny, ale nauka wspczesna coraz bardziej wysuwa na czoo teorie o autochtonicznym pochodzeniu i rozwoju plemion sowiaskich na ich odwiecznych terytoriach. Cakiem moliwe, e do najwikszych sanktuariw przybyway pielgrzymki wiernych z caej Sowiaszczyzny. Za takie wite miejsca moemy uwaa sanktuarium na ly w pobliu Wrocawia albo chrom* witowita w Arkonie na Rugii. Stay takie chromy i na Rusi - sanktuarium Rode nad brzegiem rzeki Ro, sanktuarium Roda-witowita na grze Bogit, chrom Busziwkyj na Podolu i in. Pierwotnie wsplne byy prasowiaskiej jednocie kulty Macierzy-Przodkini albo Mateki-Ziemi i kult Bogini Podnoci; pozostaoci ich odnajdujemy dzisiaj w mitologiach ukraiskiej, bugarskiej, polskiej, rosyjskiej, biaoruskiej, a take ludw batyckich. Na uwag zasuguje niezwyka posta Matki-Sawy, o jakiej dowiedzielimy si z Ksigi Weesowej. Na kult ptakopodobnej bogini zwrcia uwag jeszcze w latach siedemdziesitych Marija Gimbutas, ale nie znalaza poparcia u wybitnych archeologw (np. u Borisa Rybakowa), uwaajcych, e istnienie takiego kultu w przeszoci nie jest udokumentowane. Dzisiaj mamy dowody na pimie, wyryte na deseczkach Ksigi Weesowej: "To mwi Ma-Ptak nasza o nas i saw rzecze nam"; "Macierz-Sawa wybraa nas, bymy piewali o zwycistwie nad wrogami i wierzymy w to, bo to sowo o ptaku Wynim, co uleciao w niebo od nas"; "tak sawa nasza przejdzie do Macierzy-Sawy i pozostanie w niej do koca wiekw ziemskich i innych ywotw!" Obraz Macierzy-Sawy wiza si z obrazem sonecznej wiatoci, ktrej skrzyda-promienie wieszcz przysz saw i zwycistwo: "bije skrzydami Macierz-Sawa". Przyrodzona szlachetno sowiaskich narodw dawaa pierwszestwo wartociom duchowym przed materialnymi: "wolimy znikn, ale nigdy nie by nam niewolnikami i nie czci cudzych bogw". Kdy wic si podziaa ta duma i godno wasna, jako e tysicletnie panowanie obcej religii przemienio nasze narody w posuszn, pen bojani boej owczarni chrzecijaskich popw i ksiy?! Setki i tysice historycznych faktw chrzecijaskiego terroru, rozlewu krwi i bratobjstwa woa dzi do Sowian mylcych, by zrzucili z siebie tysicletnie jarzmo duchowej niewoli. Posiadamy wit Wiar naszych dalekich, mdrych przodkw, ktra po stokro jest wysz, przyrodzon, kosmiczn wiar - tylko ona uratuje Sowian od samozagady. Dzisiaj trzeba nam poczy wszystkie wysiki na polu nauki zmierzajcej do poznania, uporzdkowania i wydania wszystkiego, co jeszcze mona uratowa, oczyci z obcych naleciaoci i zwrci dziedzicom dawnych Sawnych. Korzystajmy z metod religioznawstwa porwnawczego, ktre zaleca profesor Szajan! Wsplna sowiaska spucizna duchowa daje moliwo wykrycia i najlepszego zrozumienia regionalnych osobliwoci kultw i nauczania wiary. Mozaika kultw wiary rodzimej narodw sowiaskich nigdy nie zrodzi wrogoci, bo jedynie przez cze dla tego, co rodzime, wyrasta szacunek i tolerancja w stosunku do ssiadw. My z jednakowym odczuciem sacrum oddamy cze bogom w ukraiskim chromie Swaroga, jak i wtedy, gdy znajdziemy si na szczycie witej gry ly na lsku. To odczucie sacrum niechaj bdzie zaprzeczeniem biblijnych nakazw: "otarze ich porozwalajcie"; "ich bogw spalcie ogniem". Widzielimy ju, czym moe si sta walka wok jednego Boga (Jezusa czy Jahwe). Reakcja acuchowa rozpadu - oto schemat rozwoju chrzecijastwa. Setki sekt i wyzna, co rnie rozumiej jedn ksig, fanatyzm i nienawi do drugiego czowieka zamiast goszonej mioci bliniego. Czy nie czas nam rozgldn si dokoa i odpowiedzie sobie na pytanie: Czy uczynio nas lepszymi chrzecijaskie "wiato" z Rzymu lub Bizancjum?! Pora nam ju na oczyszczenie si. Ruscy wochwowie przepowiedzieli ten czas, gdy zebrali si przed tysicem lat na Grze Zamkowej w Kijowie. To zdejmijmy swoje "rowe okulary" - druhowie polscy! Spjrzmy na nasz przeszo i przyszo jasnymi oczyma naszych praszczurw, ktrzy patrz na nas z Wyraju w oczekiwaniu na t chwil, kiedy zapiewamy Saw Wielk naszym rodzimym sowiaskim bogom! Halina ozko * (Prawidowa polska nazwa wityni zamiast spopularyzowanej przez modernistw, niewaciwej formy chram - za A. Brcknerem, Sownik etymologiczny jzyka polskiego, Warszawa 1957, haso chram (przyp. red. pol.). Przedmowa Najwikszym dorobkiem kadego narodu jest jego kultura duchowa. Jego wasna, nie wprowadzona przez

gwat zniewolenia, nie narzucona przez jakie imperium, nie importowana z zagranicy. Przez przyjcie obcych wtrtw w miejsce tworzenia swojej kultury nard traci tosamo. Tak byo z Ukraicami w "internacjonalistycznej rodzinie bratnich narodw", gdzie kultur sprowadzano do "zlania si wszystkich ludw i narodw" z jej urednion duchowoci. Tak byo w imperium rosyjskim, kiedy za wzorzec dla Ukraica uchodzia jedynie "wielkorosyjsko". Tak byo za Polski, kiedy znaczna cz ukraiskich warstw wyszych, zapominajc o swych rodzimych korzeniach, wyrzekaa si swego narodu. Tak byo i za Rusi Kijowskiej, kiedy z woli ksico-bojarskiej elity Ukraicw si zagnano pod bizantyjskie jarzmo duchowe. Mimo to nawet tysicletnie panowanie chrzecijastwa nie zniszczyo sentymentu Ukraicw dla ich pradawnej wiary, chocia wytworzyo pewien kompleks odnonie do nazwy "pogastwo". Trzeba wreszcie zrozumie, e ojczysta wiara Ukraicw (jak i inne wiary etniczne), nazwana w nauce "pogastwem", nie ma w sobie nic habicego. Greckie e,Jnio' (etniczny) znaczy "plemienny, ludowy, pogaski" i pochodzi od greckiego e,'Jo: zwyczaj. Std pierwotne znaczenie sowa "pogastwo" - "wiara plemienia ludzi zwizanych wsplnym zwyczajem i wsplnot pochodzenia". Ukraiskie l.rTr Zo (jazycznyctwo) to pradawna, narodowa wiara naszego ludu, zachowana w obrzdach i zwyczajach, przekazach, proroctwach, legendach, mitach, opisana przez etnografw i folklorystw; musi by obecnie poddana systematyzacji, rewizji znacze, oczyszczona z pniejszych naleciaoci i przekazana naszym potomkom. Co gotuje nam los dzisiaj? Zali historia niczego nas nie nauczya? Zali mamy znikn jako nard, rozproszy si w koowrocie czasu? Nie! Mamy BY, y, istnie jako jedna z nacji wiata, nosicielka gbokiej, pradawnej kultury. Etniczna wiara Ukraicw Chrzecijastwo sadowio si na Ukrainie przez szereg stuleci, cofajc si od czasu do czasu przed pradawn wiar etniczn (pogastwem). Dugo chrzecijastwo pozostawao religi grnych warstw ksico-bojarskich, nie majc wpywu na masy. W ostatnich kilku wiekach popi mieli specjalne instrukcje nakazujce nawracanie ludzi na wiar Chrystusa. Wszdzie drukowano sprawozdania z tej akcji. Na przykad w roku 1847 przymusowo ochrzczono 1002 mahometan, 1297 ydw, 1522 pogan (Wiadomoci o stanie i przyrocie ludnoci prawosawnej). Jednake pogastwo na Ukrainie nigdy nie znikao, lecz istniao po kryjomu. Najwysza idea ukraiskiego pogastwa to filozofia wiecznego ycia, ubstwianie przyrodniczego pocztku Wszechwiata, rado istnienia na ziemi. Wierzono, e jednostka odchodzi na tamten wiat tak, jak bya za ycia: albo woln i bogat, albo nikczemnym rabem, jakim bdzie ju wiecznie. Dlatego kady czonek pierwotnego spoeczestwa dy za ycia do osignicia najwyszych dostojestw, szacunku, bogactw, do wyrnienia si na polu bitwy czy w codziennej pracy. Std odwieczne pragnienia wojownikw, w tym i ukraiskiego Kozactwa, nieograniczonej swobody. Std tradycyjne nieuznawanie zwierzchnoci i powaanie innej osoby. Std i ywotno idei "raczej mier ni niewola", jak ju od tysica lat ywi si ukraiski patriotyzm. Na ukraiskich ziemiach prawo zwyczajowe zasadzao si na wybieralnoci wadzy i jej wymianie. Wsplnotowe tradycje przechowywano w silnych spoecznociach terytorialnych, ktre cieszyy si samorzdem a do XIX wieku. Zwyczaj zabrania wojen upieskich. Tych, ktrzy nie przestrzegali zwyczajowych norm, wypdzano nawet wraz z caym rodem. ercy i wochwowie mieli wikszy wpyw na nard ni ksi i w razie potrzeby mogli zmusi ksicia do dziaania na korzy caego plemienia, a take skaza go w wypadku naruszenia owych norm. Taka ideologia zacza by nieporczna dla ksico-bojarskiej elity X stulecia. O wiele pikniej wygldaa idea, e "wszelka wadza pochodzi od boga, dlatego wystpowanie przeciw niej stanowi przestpstwo, bo sprzeciwia si woli boej". Tak tedy nowa wiara zjawia si wwczas, gdy jest na ni zapotrzebowanie. Chrzecijastwu te waciwa jest wiara w ywot wieczny, ale podstawowe pojcie pobonoci sprowadza si do pokory, poddawania si cudzej woli, wzgardzenia dobrami doczesnymi, za ktre jednostka otrzymuje rzekomo kompensat na tamtym wiecie. Ksiciu i bojarstwu to imponowao, ale filozofia niesprzeciwiania si zu i miowania nieprzyjaci nie moga si przyj na gruncie ukraiskim nawet po upywie tysica lat. "Miujcie nieprzyjacioy wasze, bogosawcie tym, ktrzy was przeklinaj; dobrze czycie tym, ktrzy was maj w nienawici, i mdlcie si za tymi, ktrzy wam zo wyrzdzaj i przeladuj was"1 - przyjcie takich zasad moralnoci nie przysparza czci adnemu narodowi majcemu poczucie godnoci wasnej. Powszechnie wiadomo, e pastwa, ktre pierwsze przyjy chrzecijastwo, nigdy nie kieroway si

zasadami chrzecijaskiej moralnoci. Imperium rzymskie uczynio z wiary niewolnikw religi wiatow po to, by umocni swoje panowanie nad innymi narodami - i sta si imperium wiatowym, zniszczywszy wpierw dla nadnarodowych koncepcji kultur antyku, pogaskie witynie, ten bezcenny dorobek narodowych wierze. Proces anabiozy (okresowego zamierania w niekorzystnych warunkach) ukraiskiego pogastwa ju si skoczy, podobnie jak i u innych Sowian. Proces powrotu narodw do ich etnicznych wierze naley rozpatrywa jako zjawisko prawidowe na nowym skrcie spirali - jest to proces ekologizacji spoeczestwa, powrotu do symbiozy czowieka i przyrody, proces niemoliwy przy wiatopogldzie synkretycznym. Odrodzenie etnicznych wiar ju si zaczo i nieuznawanie tego byoby pomyk. Wsplnoty pogaskie istniej w niepodlegym pastwie ukraiskim, w Rosji, krajach batyckich, w Ameryce i gdzie indziej. Wiary etniczne maj ze sob wiele wsplnego, lecz kada z nich pozostaje niepowtarzalna, gdy nosi pitno narodowego wiatopogldu i obrzdowoci. Rzeczywicie, nowa wiara si zjawia, gdy istnieje jej potrzeba. Dzisiaj nowe - to dawno zapomniane stare. Nic wic dziwnego, e dzi coraz czciej odczytujemy na nowo nasz histori oraz jej sens, zwracamy si do pamitek przeszoci, by odkry, comy stracili i czym wzbogacilimy si przez ostatnie tysiclecie. Peni podziwu odnajdujemy gbokie tradycje naszych przodkw, ich przyrodzon mdro, harmoni jednoczenia si z kosmosem, jak mymy prawie utracili. Czy nie pora wrci nam do ojczystych wity? I. WIERZENIA, MITOLOGIA, DEMONOLOGIA UKRAICW Nard kadzie na swych bogach piecz swej narodowoci. [Iwan Neczuj-ewycki] Osobliwoci ukraiskiej mitologii W przekadzie z greckiego "mit" - sowo, przekaz - oznacza opowie o dawnych wierzeniach ludu dotyczcych pochodzenia ziemi, zjawisk przyrody, bogw, herosw, Wszechwiata. Mitologia to zbir mitw tego czy innego narodu. Mity naley oddzieli od bani, ktre ju w staroytnoci brano za wymys, pd fantazji, podczas gdy mitom przypisywano rzeczywisto opisywanych zdarze. Mity rni si rwnie od legend, zwykle osnutych wok rzeczywistych ludzi lub prawdziwych wydarze. Mity ukraiskie charakteryzuje ich szczeglny naturalizm, powizanie z rolniczym albo pasterskim trybem ycia naszych przodkw. Osoby wystpujce w tych mitach to przewanie ojciec-gospodarz, matka-gospodyni, ich synowie i crki, chudoba ich i pola. Tematyka tej mitologii jest jaskrawo zabarwiona rodzimym sposobem ycia doby ksicej. Jak pisze Iwan Neczuj-ewycki: "Nie znajdujemy w fantazji ludu upodoba do brzydkich, nieestetycznych obrazw, do mitycznych wielkoludw, do tych potnych i strasznych gowaczy, tych rogatych bohaterw o budzcych strach nienaturalnych instynktach, w czym lubuje si niemiecka i wielkorosyjska mitologia"2. W najdawniejszych koldach i szczodrwkach znajdujemy sawienie gospodarza nie jakiej konkretnej rodziny ludzkiej, ale raczej echo sawice rodzin niebieskich gwiazd oraz zjawiska przyrody: soce, ksiyc, zorz, drobny deszczyk, wiatr i in. Trudnoci badania ukraiskiej mitologii polegaj gwnie na tym, e wszystkie pimienne wzmianki o starodawnych wierzeniach maj charakter krytyki i potpienia pogaskich bogw (biesw), ktrych opisywanie kady latopisiec uwaa za zbdne i traktowa je jako przeytki prymitywnych zwyczajw, nie do przyjcia przez chrzecijan. Rozwj ukraiskiej mitologii zosta nagle przerwany. Apostoowie chrzecijastwa zniszczyli mnstwo utworw pogaskich, jakie pisywali wochwowie dla potrzeb kultowych i ycia codziennego. Czowiek y w penej harmonii z przyrod, z niej te wywodzi bogw i inne mityczne istoty - byy dla przeto przyrodne. Mity bizantyjskie w pocztkach ery chrzecijaskiej byy obce i niezrozumiae dla staroytnych Ukraicw, przeto usiowali oni zachowa swe najbardziej tajemne wierzenia, chowajc si zwykle po guchych lasach i chaszczach niedostpnych dla misjonarzy nowej wiary. Niestety, nie zachowa si u nas aden pisemny utwr o ludowych wierzeniach (w ujciu pozytywnym). Kto wie, jak by dzi wygldaa ukraiska mitologia, gdyby posiadaa pamitki na pimie jak na przykad grecka, wszake nasze wierzenia sw dawnoci nie ustpuj greckim. Doszy nas przewanie urywki pradawnych mitw, zwykle zamiecone pniejszym chrzecijaskim nalotem, trudnym dzisiaj do rozpoznania, nieatwo wic zbudowa zwarty system ukraiskiej mitologii. Dlatego badacze przywizuj wielkie znaczenie do przekazw ustnych, zwyczajw ludowych, pieni, w

ktrych odzwierciedlio si pojmowanie wiata przez nasz lud w czasach przedchrzecijaskich. Prby uporzdkowania materiau do ukraiskiej mitologii i sprowadzenia go do jakiego systemu zapocztkowano dopiero w drugiej poowie XIX wieku. Wydano szereg naukowych prac o mitologii, monografii poszczeglnych zagadnie, publikacji folklorystycznego materiau, jaki jeszcze zachowa si w pamici ludu. Jednake systematycznego wykadu ukraiskiej mitologii nie posiadamy do dzisiaj. Prcz tego materialistyczny wiatopogld XX wieku, szczeglnie narzucany zakadom naukowym, ostatecznie zrujnowa nie tylko zachowane jeszcze szcztki ludowych wierze, ale nadto zawzi do minimum wszelkie naukowe badania w dziedzinie mitologii, ktr traktowano jako prymitywny, anachroniczny objaw kultury. Charakterystyczn osobliwoci ukraiskiej mitologii jest jej panteizm (z greckiego pan - wszystko, Jeo' bg), czyli religijno-filozoficzne twierdzenie, e bg utosamia si z przyrod. Sakralizacja wszystkich zjawisk przyrody, cia niebieskich, drzew, strumieni, czczenie mnstwa bogw zwie si politeizmem, inaczej wielobstwem. U Ukraicw istniaa swoista hierarchia bogw: na czele caego wiata stali bogowie najstarsi, ktrzy kierowali caoci ycia, potem szli bogowie nisi rang oraz demony, posugujcy starszym bogom; jeszcze niej plasowali si ludzie obdarzeni wielk si, zdolni mierzy si z demonami. Religia, w ktrej wielu bogw podlega jednemu najwyszemu, zwie si henoteizmem. Nie doszy nas, niestety, prawie adne mity o rodowodach bogw, z wyjtkiem lunych wskazwek, na przykad "wiatry - wnuki Strzyboga"; "Soce-car - syn Swaroga, one Dadbg" itp. Tak wic ukraiska teogonia - zbir mitw o pochodzeniu i rodowodach bogw - pozostaje zupenie nie rozpracowana, przy czym w tej dziedzinie mamy materiaw najmniej. Ukraiski Olimp Olimp - gra w Tesalii, gdzie mieszkaj starogreccy bogowie. Nazwa ta, wedug jzykoznawcw, siga czasw indoeuropejskich i w zasadzie oznacza koo, czyli wskazuje na okrgy ksztat szeregu szczytw w Grecji i Azji Mniejszej. W przenoni sowo to okrela grono najznakomitszych artystw, poetw itp. My natomiast przypatrzymy si Olimpowi ukraiskich bogw tradycyjnej (przedchrzecijaskiej) wiary. Rod i Rodzanice. Twrc Wszechwiata, Bogiem nad bogami by u Ukraicw Rod. On przebywa na niebie, jedzi na chmurach, jest dawc ywota ludziom, zwierztom, ptakom, zsya deszcz na zasiewy yta, wyznacza czowiekowi jego los. Rod - jedyny z bogw, ktry najduej pozosta w pamici ludu uchroniony w chaszczach i na wysokich grach przed chrzecijaskim klerem, by czczony przez niewielk ju grupk wiernych wyznawcw a do XIX stulecia. Rod uosabia rwnie potomkw jednego przodka, czyli wiza si z caym rodem w jego wsplnocie: zmarych przodkw, ywych potomkw i przyszych, nie narodzonych jeszcze pokole. eskie bstwa Rodzanice zajmoway si narodzinami i pozostaway w tajemnym zwizku z gwiazdami. Dusza ludzka ukazuje si jako iskra ognia niebieskiego gwiazdeczka, jak bg zapala przy narodzinach dziecka i gasi, gdy czowiek umiera. Wochwowie ukadali ksigi, z ktrych mona byo dowiedzie si o swoim losie. W rd ksiek zabronionych przez chrzecijastwo znajdowa si Rodzennik, w ktrym wymienione byy dobre i ze dni i czasy oraz ich wpyw na losy rodzcych si niemowlt. Rodowi i Rodzanicom skadano ofiary z chleba, sera, miodu, kaszy (kutii). Przed przystpieniem do spoywania na Narodzenie (Rodstwo) obrzdowej potrawy, kutii, ojciec rzuca pierwsz yk w gr, w wity kt - poku. Ten zwyczaj istnieje do dzi na terenach Ukrainy. Ma pochodzenie gboko archaiczne i oznacza zoenie ofiary Rodowi i Rodzanicom, co ongi wykonywa wochw lub erca. Ojciec rodziny utosamia si ze sug kultu. wita Roda i Rodzanic obchodzono nawet we wczesnych chrzecijaskich chromach, gdzie ludzie znosili ofiarne potrawy. Tak w kijowskim soborze w. Sofii w pierwszych latach jego istnienia gromadzili si poganie, by witowa swe starodawne Gody. Pniej przeszkadzao to bardzo klerowi i zostao surowo zakazane. Rodowi i Rodzanicom, jako bstwom najbardziej rodowym, skadano tylko bezkrwawe ofiary w postaci produktw, jakie dawaa sama przyroda (roliny i bydo). Najdawniejsze wyobraenia Roda i Rodzanic znajduj archeolodzy - s to niewielkie rzebione figurki, jakie prawdopodobnie miaa kada rodzina. Zachoway si one rwnie na wyszywanych rcznikach. S to powszechnie znane motywy drzewa ycia (drzewa Rodu), stylizowane podobizny Wielkiej Bogini itp. Niektre etnograficzne znaleziska umiejscawiaj jeszcze w XX wieku wyobraenia rodowego drzewa na drzwiach chat: mczyzn przedstawia si na liciach tego drzewa, a kobiety - na kwiatach. Gdy czowiek umiera, obok jego imienia malowano krzyyk, a gdy rodzio si dzieci - domalowywano now gazeczk, listek lub kwiatek. Niektrzy badacze sdz, e z czasem Rod przemieni si w Domowika chaty; wierzono, e yje koo

domowego ogniska, tote sta si jego strem. Kult Roda rozwin si przypuszczalnie za czasw patriarchatu (epoka brzu), kiedy to Rodzanice, ktre zaistniay w matriarchacie, ju wcielay si w obraz ady i jej crki Leli. Tak wic mona logicznie przyj, e Rodzanice - boginie podnoci - pojawiy si u naszych przodkw wczeniej, poprzedzajc Roda. Przedstawiano Rodzanice parami (jak blinita), co oznaczao najwysz podno i wito. Lud do dzisiaj widzi w blinitach jak sakr albo przynajmniej tajemniczy znak bogw. Lud utosamia Rodzanice (lub matk ad i crk Lel) z gwiazdozbiorami Wielkiej i Maej Niedwiedzicy. Swarg. Prabg, pan wiata, gospodarz ukraiskiego Olimpu. Nazwa boga pochodzi od sanskryckiego svarga, co oznacza niebo, wchd do nieba. Od Swaroga, Boga wiata i ognia niebieskiego, pochodz inni bogowie - Swaroyce. W pewnej czeskiej kronice znajdujemy wzmiank, e Swaroga nazywano Zodiakiem. Kult Swaroga istnia te w dawnej Grecji. Dlatego e by bogiem jedynym, nigdzie nie stawiano mu posgw. Istniay posgi dwunastu bogw-gwiazdozbiorw. Tak wic niektrzy uczeni skonni s uwaa Swaroga nie za pojedynczego boga, lecz za cay panteon zodiakalny albo rok soneczny. Moliwe, e w mitologii greckiej odpowiadao temu dwunastu tytanw. Jeden z nich zwie si Hyperion i jest tosamy z ukraiskim Perunem albo zodiakalnym gwiazdozbiorem Strzelca. W bizantyjskiej kronice Joannesa Malali (VI-VII w.) s wzmianki o Hefajstosie i jego synu Heliosie; nasz latopisiec tumaczc ten urywek nazywa Hefajstosa Swarogiem, a jego syna Heliosa Dadbogiem. Kult Swaroga zrodzi si prawdopodobnie na przeomie epok brzu i elaza. Znany by ju Kimmerom i Scytom-oraczom. Liczne nazwy z rdzeniem Swar wystpuj na znacznej przestrzeni Ukrainy: dawne grodzisko Sawarka albo Swarome (Kijowszczyzna), wie Swarka u Rosi, wie Swarycziw (Iwano-Frankiwszczyzna) i wiele innych. S podobne nazwy w krajach ssiednich: Swarcha i Swarawic w pastwach nadbatyckich, Swerechowa Gra na Bakanach, Swarow w Czechach, Swarczec, Swarczw, Swarynie, Swaroyn, Swarzdz i Swaryszewo w Polsce. wity ogie zwano Swaroycem: "i do ognia si modl nazywajc go Swaroycem" - znajdujemy w Sowie pewnego chrystolubca. Czczenie ognia ma na Ukrainie dawne korzenie sigajce okresu trypolskiego, kiedy kada rodzina modlia si do swego Owina - ognia domowego. Owin bya to nazwa nie tylko pieca, ale i kuni, stodoy do suszenia ziarna, okrelaa ona wreszcie samo ognisko, zapalane iskr wywoywan tarciem drewna o drewno (ywy ogie). Owinowemu Domowikowi skadano ofiar w postaci koguta. Miao to sprzyja udanej mcce ziarna. Obrzd dobywania ywego ognia zachowa si u karpackich pasterzy z Ukrainy jako rytua pierwszego zapalenia ognia na pooninie. Kada rodzina posiadaa swoj wasn wityni i wasny ofiarnik (pozostao okresu trypolskiego). Miao to swoje odzwierciedlenie w przysowiu: "Cerkwie - nie owiny, w nich obrazy wszystkie jednakie". Wraz z przyjciem chrzecijastwa obojtne si stao, gdzie si modli - w cerkwi swojej wsi czy ssiedniej, bo ikony wszdzie byy wsplne. Indywidualizm w naturze Ukraica dugo nie mg si pogodzi z takim zjawiskiem: wani rodowi bogowie i wasne domowe ofiarniki jako blisze uznawano za prawdziwsze. Dlatego nie zwaajc na tysicletnie rozszerzenie si chrzecijastwa, nasz nard jeszcze dzisiaj przechowuje niektre resztki starodawnych wierze, czsto nie zdajc sobie sprawy z ich znaczenia, ale trzymajc si tradycji swych przodkw. Wyobrae Swaroga nie znaleziono, istniej jednak podstawy do przyjcia, e niektre formy krzya rwnoramiennego (pogaskie, kozackie) s symbolem Swaroga. Od niepamitnych czasw za znaki Swaroga uchodziy rne formy swastyki-swargi, jakie znajdujemy na wyszywankach, pisankach, ceramice. Widniej i na freskach soboru Sofijskiego w Kijowie - oto znak ywotnoci ludowych tradycji: midzy ikonami witych chrzecijaskich znajdujemy dawne symbole pogaskie, bez ktrych w sobr nie mgby powsta. Na nieboskonie odpowiada Swarogowi Pug (gwiazdozbir Oriona), co wie si ze scytyjsk legend o niebieskich darach, jakie spady przed trzema synami Targitaosa (by wrd darw i pug). Ukraiskim reliktem kultu puga s noworoczne obchodzenia chat z pugiem, kadzenie go pod witecznym stoem itp. Wedug legend przekazywanych przez naszych kronikarzy Swarg to Bg kowalstwa i zalubin, ktry wykona ze zota pug i obrczk. Opiewa si je szeroko w koldach, szczodrwkach, wioniankach i pieniach ecw. Ogie czci si powszechnie w wielu wiosennych i letnich obrzdach, zwaszcza z okazji lubu i oczyszczenia. Dadbg (Dabg, Dadbog). Bg soca, czczony w caym sowiaskim wiecie, ma przejrzyst nazw: dad' - "daj" i bog, bliskie sowu "bogactwo", czyli Dadbog - dosownie dawca dobra, bogactwa. U poudniowych Sowian analogiczne bstwo zwao si Dabog, Dajbog. W ukraiskiej poezji obrzdowej mamy mnstwo zwrotw typu: "Oj, daj, Boe" albo "Daj, Boe, daj" (ktre szereg uczonych odnosi do pierwotnego pogaskiego "Oj, Dadboe!")3.

W ujciu filozoficznym Dadbg wystpuje jako dawca bytu, czyli ducha i materii, ktre s blinitami. Chocia Dadbg cakowicie zwizany jest z niebem jako syn Swaroga, to jednak pozostaje on rwnie bogiem ziemskiego dostatku, symbolizowanego przez urodzaj yta i pszenicy. Przez pewien czas istniaa wrd naukowcw koncepcja Dadboga jako boga deszczu (Dad'boga), ale nie znalaza szerszego uznania. Zarwno soce, jak i deszcz w rwnej mierze wpywaj na urodzaj, dlatego nieuzasadnione byoby cakowite odrzucenie tej koncepcji: w ukraiskiej mitologii jedynie poczenie tych dwch elementw - niebieskiego ognia i niebieskiej wilgoci - daje yciodajne ziarno. Najstarsze obrzdy i modlitwy do Dadboga zawieraj proby o bogaty urodzaj. W czasie niw erzec unosi nad gow czasz napenion ziarnem i wypowiada modlitw: "Panie, ty, ktry dajesz nam straw! Daj nam jej teraz w penej mierze!" Niewtpliwie modlitwa ta ju ulega pniejszym naleciaociom, nie wyklucza si wic, e bliskie jej jest chrzecijaskie Ojcze nasz: "...chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj". Bezsprzecznie najwicej wezwa do Dadboga wizao si wanie z obrzdami rolniczymi. Jego imi w swojej starodawnej postaci zachowao si w niektrych pieniach obrzdowych: Nie same ja wyszedem, Dadbg mi wysa Z prawej rczki I kluczyki wyda... [pie wiosenna, mowa sowiczka]4 albo: Tam spotkali si ksi z Dadbogiem, rano, rano, Tam spotka si ksi z Dadbogiem, raniusieko5. W obrzdach noworocznych, co dotrway do naszych dni, zachowa si Diduch - ostatni zty snop yta; umieszcza si go w chacie i uwaa si za przedmiot powicony, suy jako symbol obrzdu. Diduch - to Duch pola, Duch ytni, Duch Dadboga, ktry susznie by uwaany za Boga ycia. Istnieje przesd ludowy, e niwiarka, ktra zwizywaa ostatni snop yta, powinna bya w tym roku urodzi dziecko. Zawizywanie snopa symbolizowao zawizywanie ppowiny. Na wiosn Diducha mcono i ziarno z powrotem wysiewano w polu: wypuszczano na ziemi Ducha pl. W ten sposb urodzaj nabiera zdrowotnej, yciodajnej mocy. Z biegiem czasu symbolem Dadboga sta si rwnie kwiat sonecznika, ktry reaguje na ruch soca na niebie, zwracajc zgodnie z nim swoj gwk. Posg Dadboga znajdowa si w panteonie kniazia Wodzimierza na Grze Starokijowskiej. Przed przyjciem chrzecijastwa Wodzimierz podj ostatni prb usystematyzowania bstw ruskiego narodu, zbliajc moliwie najbardziej ich hierarchi do chrzecijaskiej. W zwizku z tym B. Rybakow wysun hipotez, e Swarg swoj pozycj mia odpowiada Bogu-ojcu (Sabaothowi), Dadbg (Chors) Bogu-synowi (Jezusowi Chrystusowi), Mokosz (matka doli) za - chrzecijaskiej Bogurodzicy. Chors. By bogiem plemion poudniowych, prawdopodobnie jeszcze Roksolan, ktrzy czcili Chorsa podobnie jak Polanie Dadboga. Chorsowi skadano ofiary z chleba: paanice, miodowniki, koacze, kalit6. Ukraina do dzi powszechnie zna rytualne kore, jakie obecnie nie maj ju dawnego znaczenia jada obrzdowego i uchodz za pokarm codzienny. Sowo "kor" wspbrzmi z "Chors", ma rodowd indoeuropejski i znaczy "koo". Ze sowiaskich przekadw autorw starogreckich dowiadujemy si, e Chors by odpowiednikiem greckiego Apolla. Ukraina posiada duo nazw geograficznych zwizanych z tym bogiem soca: Chors, Churs, Korsu, Cherso. S takie nazwy i w Bugarii, Chorwacji, w Czechach. Badajcy nazw tego bstwa w Sowie o wyprawie Igora E. W. Aniczkow wskazywa, e Chors oznacza tam nie Soce, lecz Miesic. W tekcie zabytku Wsiesaw przebiega drog Chorsowi w nocy, zatem mowa tu na pewno o nocnej gwiedzie - miesicu. W pniejszych badaniach wypowiadano myl, e wyraenie "przebiec drog Chorsowi" mogo znaczy kierunek z pnocy na poudnie, bo soce zda ze wschodu na zachd7. Opis postaci wyobraajcej Chorsa zawdziczamy cudzoziemskiemu podrnikowi, ktry widzia dwa idole w okolicach Pskowa: Chors sta na ubitym smoku. Z pewnoci Chors-Smokobjca wcieli si pniej w Jerzego Zwycizc z chrzecijaskich obrazw. Perun. Wadca byskawic i gromu, patron wojakw, w wieku X coraz czciej zjawia si w miejsce Swaroga. Jest odpowiednikiem greckiego Zeusa, rzymskiego Jupitera, skandynawskiego Odyna. Peni

analogiczne funkcje - strzeg druyny wojakw na wojnie, zawiadywa gromem i byskawic. Jego rol przej chrzecijaski prorok Eliasz. Sowo perun istnieje w ukraiskich dialektach jako synonim byskawicy i gromu, na przykad w Karpatach mwi: "Bodaj ci Perun trzas". Tene rdze widzimy w czasowniku: periszczyty, uperiszczyty: "deszcz poprszy". Sowo "periszczyty" pierwotnie znaczyo "miota kamienie". Ten bg rwnie pozostawi na naszej ziemi niemao geograficznych nazw: "Perunowa Ri" (Naddnieprze), wie "Perunowe", wie "Piorunowe", uroczysko "Peruny" (w Czerkaskiem). Zachowao si nawet nazwisko Perun. W Bugarii istniej imiona: mskie - Perun, eskie - Perunika. W traktatach Rusw z Grekami wojacy Askolda (Oskolda) przysigali na Peruna jako patrona wojska, jemu te skadali przysig druynnicy knezia Igora: "I nastpnego dnia wezwa Igor posw i uda si na wzgrze, gdzie sta Perun. I zoyli or swoj i tarcze, i zoto, i przysig Igor oraz mowie jego i kilku pogan-Rusw"8. Grom i byskawice miay zarwno pozytywne (wywoywanie pododajnego deszczu), jak i negatywne znaczenie (strach przed mierci od pioruna). Dlatego istniao mnstwo przesdw, jakie kojarzyy si z gromem i byskawic: podczas grzmotw nie wolno byo gwizda, piewa, je, spa. Nie naleao chowa si pod drzewem, podnosi do gry ostrych przedmiotw (spis, mieczy, noy itp.). Nie powinno si prdko biec - jak wiadomo, wanie w takich wypadkach byskawica najczciej trafia w czowieka. Tak wic nasi przodkowie posiadali ju t wiedz od bardzo dawnego czasu. Wochwowie korzystali z wrbiarskich ksig ("gromnikw"); podug nich wryli i przewidywali zdarzenia w zalenoci od fazy miesica, w ktrej rozlega si grom: na przykad jeli zagrzmi w czasie rosncego miesica, to "umrze wielki m". Pierwszy grzmot wiosenny uwaano za dobry na zdrowie, leczniczy. Lecznicze waciwoci miay te "gromowe strzay" - kamyczki przedziurawione uderzeniem pioruna: woda przelana przez dziurk utworzon przez piorun traktowana bya jako powicona i uywano jej w lecznictwie. Takie kamyki nazywano w Karpatach "Perunowymi toporczykami" (zapisa Iwan Franko). Grzmot i byskawica w dniu Kupay - dobry znak. Nie bez powodu kwiat paproci poszukiwany w t noc nazywa si "Perunowym kwiatem". Powiada si, e nadzwyczajne napicie w przyrodzie podczas grzmotw sprzyja zakwitaniu paproci9. Aeby zerwa ten czarowny kwiat, trzeba zakreli koo wok paproci, a nie ogldaj si, pki nie zerwiesz. Perunowy kwiat, jak wierzono, daje czowiekowi mdro, bogactwo, si, mio i urod. Przedstawiano Peruna w postaci przystojnego mczyzny z ukiem i strzaami w rkach. Z opisu Wodzimierzowego panteonu dowiadujemy si, e posg Peruna mia posta ludzk: tuw z drewna, nogi z elaza, srebrn gow i zote wsy. W Latopisie hustyskim podaje si, e idol Peruna trzyma w rku drogi kamie - rubin albo karbunku. Obok Peruna stale palio si ognisko, podtrzymywane przez wyznaczon do tego sub. Ogie kultowy niecono tarciem drewna o drewno i to by tak zwany ywy ogie, ktry utrzymywa si wiecznie. Jeli przez niedopatrzenie suby ogie zgas, winowajc karano mierci. Perunowi skadano ofiary z wieprza, byka, czerwonego koguta, mocnego napoju. Za jego symbole uchodziy: db, kalina, kwiat paproci, siekiera, strzaa, ko. Pomocnikami Peruna byy znane do dzisiaj baniowe postacie Waligry i Wyrwidba. Istnieje przesd, e drzewa, w ktre uderzy Perun, nie wolno uywa w budownictwie, natomiast nadaje si ono do wyrobu instrumentw muzycznych. Chrom Peruna sta w Kijowie w tym miejscu, na ktrym dzi stoi budynek rzdowy na placu Michajowa. Strzybg. W panteonie Wodzimierzowym (wznosi si przy obecnej ulicy Wodzimierskiej nr 3) obok Peruna sta posg Strzyboga, ktremu oddawano cze nie mniejsz ni Perunowi. W Sowie o wyprawie Igora wymienia si Strzyboga jako patriarch wszystkich wiatrw. To jeden z najstarszych bogw plemion trypolskich, Etruskw, Rzymian. Rzymianie widzieli w nim boga-niszczyciela, boga wojny, okrutnej bitwy; znany by jako Saturn. Nazwa tego gronego, niebieskiego Boga pochodzi, jak si sdzi, od sowa strata (striti - niszczy). D. Szepping wysun przypuszczenie, e Strzybg jest jedn z hipostaz Peruna, jego wcieleniem w powietrzu. Jego, jak i Peruna, cz ze Strzelcem te same atrybuty: uk i strzay. Strzay Strzyboga lec z wiatrem, std te i bstwo stao si uosobieniem wiatru. Jednake, nie baczc na ca surowo wiatru, by on nie tylko sprawc klsk, ale te twrc muzycznych melodii. Wszak wanie "powiew wiatru" - oddychanie, dmuchanie w najprostsze instrumenty muzyczne (fujarki, dudki, roki) rodzi muzyk. Z czasem Strzybg otrzyma nazw Powista i funkcj zawiadowcy pogod. Modlono si do niego, by da dobr pogod na niwa, na jakie wito itp. Szczeglnie wany by Powist dla wojska. Panteejmon Kulisz zanotowa przekaz ludowy modlitwy ksicej druyny: "do swego boga Powista modl si, by im da pogod i morza nie turbowa".

Boris Rybakow stawia Strzyboga w jednym rzdzie z Rodem, wiatowidem, Swarogiem, greckim Uranosem, ale to wydaje si niezbyt wiarygodne. Strzybg by raczej bliszy greckiemu Kronosowi, symbolowi nieubaganego czasu, ktry poera, umierca to, co sam porodzi. Imi Strzyboga zachowao si w nazwach si Strybo (ytomierskie), Stryawka i Stritiwka (Kijowszczyzna). Najwicej nazw z rdzeniem Str spotyka si midzy Dniestrem a Dnieprem. W Polsce pynie strumyk Strzybg. Wees (Woos). To jeden z najstarszych bogw, ktry miany by za Boga dostatku. Znane jest jego drugie miano "skotij bog" (bg byda - przyp. tum.), co staje si zrozumiae, gdy si wemie pod uwag, e bydo w dawnych czasach oznaczao w ogle bogactwo. Ponadto Wees by opiekunem kupiectwa, handlu, podobnie jak rzymski Merkury. Aleksandr Afanasjew uwaa Weesa nie tylko za stra byda na ziemi, ale te za pasterza podniebnego stada chmur. Fakt, e Bojan w Sowie o wyprawie Igora jest nazwany "Weesowym wnukiem", wskazuje rwnie na to, e Wees by jeszcze i bogiem poezji i muzyki, czyli patronem artystw, podobnie jak Merkury. Izmai Sriezniewski porwna nawet Weesa do Apolla, ktry u Grekw by bogiem Muz. W traktatach z Grekami Woos wystpuje jako Bg zota, a Perun - jako Bg zbroi. Jako opiekun byda Wees mg przeciwstawia si samemu Perunowi. Znany jest w caej Sowiaszczynie. U Skandynaww identyczny z Weesem jest bg Wolsi, u Czechw veles oznacza nieczyst si. aciskie vels znaczy "bies", litewskie velis - nieboszczyk, vele - dusze zmarych. To daje podstaw do przyjcia, e pierwotnie Wees by duchem przodkw, opiekunem domowej trzody, dlatego otrzyma nazw "boga byda". W obrzdach na zwizek Weesa z Rodem i Dadbogiem wskazuje zwyczaj ostatniego snopa, jaki zwie si take "woosow brod". Nazwa Weesa, wedle niektrych hipotez, pochodzi od "wooch" - wochaty. Sdzi si, e zjawi si on u naszych przodkw w wieku kamienia, a symbolika Tura (Cielca) powiadcza, e najwyszy status osign w dobach trypolskiej i potrypolskiej10. Istniej te domysy, e rodowd Weesa wywodzi si od wochatego niedwiedzia, ktry - jak gosi przesd - ma wpyw na polowania i szczcie myliwskie. Dlatego myliwi dbali o to, by udobrucha go przez uroczyste zoenie mu ofiary. Z czasem ten bg dorobi si postaci ludzkiej. Posgi jego byy i drewniane, i kamienne. Chrom Weesa znajdowa si na tym miejscu, na ktrym nastpnie postawiono cerkiew w. Baeja: w kronikach z roku 1187 opiekun byda zwie si ju w. Baej. Ta cerkiew staa przy ulicy Nynij Wa (spalia si w roku 1651). Zdaje si, e do chromu Weesa wioda cieka, znana obecnie jako ulica Wooska. To, e Wees by ustawiony w dzielnicy Pod, gdzie mieszkali przewanie rzemielnicy, lud prosty i handlowy, dodatkowo potwierdza, e Wees by patronem rzemios, handlu, dostatku. By pokoni si Weesowi, ludzie czsto szli ze swymi stadami byda, eby przed wypdzeniem na pastwiska powici je itp. Moliwe, e tym wanie tumaczy si nieobecno Weesa w panteonie Wodzimierzowym, ktry znajdowa si nie opodal ksicego dworu. Posg Weesa sta na brzegu rzeczki Poczajny; do niej go wrzucono, kiedy Wodzimierz burzy pogaskie witynie. Obrzdy noworoczne zachoway do dzisiaj echo dawnych "woowych wit" - wywrcone na wierzch kouchy uczestnikw rytualnego karnawau symbolizuj bogactwo: "Bd bogaty, jak kouch wochaty" yczenia weselne i boonarodzeniowe. Czasem uczestnicy karnawau zwani s wochwami, bo wochate kouchy upodabniaj ich do Weesa. Po wprowadzeniu chrzecijastwa Wees wraz z innymi bogami trafi do kategorii "siy nieczystej". Z imieniem Weesa (Woosa) wie si nazw zodiakalnej konstelacji Woosoaru (Cielca), ktra, wedug Oeksandra Znojki, znaczy "niebo Woosa". Syn Weesa - Tur, wzgldnie zotorogi Jele - rwnie by czczony jako str dobrobytu rodziny. Imi Weesa zachowao si w licznych nazwach geograficznych: Weesowy Jar (Winnickie), ulica Weesowa (w Nowogrodzie), ulica Wooska (w Kijowie), gra Weesowe ebro (niedaleko Rostowa), gra Wees (w Boni). Istniej te przypuszczenia, e starodawna nazwa Modawii - Wooszczyzna - pochodzi od imienia Woosa. Woosi i Waachowie (Modawianie i Rumuni) byli wynalazcami wielu preparatw leczniczych stosowanych w chorobach byda. Mokosza. Jedyna przedstawicielka bstw kobiecych w panteonie ksicia Wodzimierza. Mokosza (inne warianty: Mokosz, Moksza) wie si z kobiec sfer dziaalnoci w gospodarstwie: rkodzieem, przdzeniem, tkactwem i in. Skadano jej ertwy ze snopw lnu, wyszywanych rcznikw. Mokosza, jak si zdaje, bya blisk Rodzanicom (Dziewom ycia) patronk poonictwa, strk porodw. Std u kobiet kult Mokoszy przetrwa najduej: nawet w XVI wieku popi mieli obowizek pyta kobiet, czy nie chodzia do Mokoszy. Na Nowogrdczynie kult Mokoszy zachowa si a do XIX stulecia. Do Mokoszy na Gr Starokijowsk (panteon Wodzimierza) przychodzili z pokonem ercy, wrki, znachorki. Chocia

uwaano j za opiekunk kobiet, to jednak bya czczona przez wszystkich, dlatego Wodzimierz wprowadzi j do swego panteonu. Wedug legend wanie Mokosza przda ni ywota, przeto upatrywano w niej take patronk przdzenia. Inn funkcj Mokoszy stanowia troska o wod: deszcz, rzeczki, strumyki. Uwidocznio si to w imieniu bogini. Badacze sdz, e pochodzi ono od: "mokry", "mokn". Rzecz ciekawa, e w jzyku litewskim wystpuje sowo maksi, co znaczy "wiza, splata", a take sowo makasz - "pleciona portmonetka". Ot moe to wskazywa na jedn z funkcji bogini, ktr mieli rwnie Litwini. Pochodzenie Mokoszy wyglda na bardzo dawne: jak wikszo eskich bstw znana bya ju w epoce trypolskiej. W obrazie Mokoszy widzimy lad starodawnego kultu Wielkiej Bogini - Matki. Jej podobizny, w znacznej mierze stylizowane, doszy nas przewanie na rcznikach: bogini stoi pod odkryt kopu wityni wznoszc rce ku grze (postawa orantki), na gowie ma rogat czapk. Z obu stron Mokoszy dwaj jedcy na koniach. Na niektrych wyszywankach pod komi wida swastyki, czasem ubir gowy bogini przypomina kwitncy krzak. Statuetki scytyjskich bogi (VII wiek p.n.e.) przypominaj postaw Mokoszy i orantki z podniesionymi w gr rkami, jak w modlitwie. Przypuszczalnie rwnie w kijowskiej Sofii wczeni chrzecijanie widzieli sw odwieczn bogini z rkami wzniesionymi ku niebu. Mokosza pochodzi od jeszcze starszego kultu wody - bogini Dany. Zdaniem Nikoaja Marra, profesora Akademii Nauk, imi Dana skada si z dwch czci: da (rdziemnomorskie "woda") i na ("nenia", "macierz"), czyli znaczyo Matka-Woda. Sowo "Dana" ju w okresie scytyjsko-sarmackim przestao by imieniem bogini, a oznaczao po prostu rzeczk. Takie znaczenie ma sowo don ("woda", "rzeka") albo dunaj - nazwy ukraiskich rzeczek, opiewanych w wielu pieniach. Ju Herodot zapisa przekaz o bogini Danie: niezrwnanej piknoci niepokalana dziewica i macierz wszystkiego, co yje, bogini rozrodczoci. Dniem jej powiconym by pitek, w ktrym surowo sdzia tych, co naruszali zwyczaje. Do takich wystpkw naleao przdzenie i szycie w pitek, jak wspomniano wyej - dzie witeczny. Danie skadano ofiary przez wrzucanie kosztownoci do rzek i jezior, rde i krynic. Prawdopodobnie sowo danina pochodzi od ertw skadanych bogini Danie. Ten zwyczaj i dzisiaj istnieje u wielu narodw, a mianowicie wrzucanie monet do wody, by mc powrci do tych miejsc na naszej ziemi, w ktrych jednostka czua si szczliwa. Boginie identyczne z Dan istniay u wielu narodw: Duna, Dojna, Diana. Zdaniem Oeksandra Znojki naley tu i Ma-Donna, czyli "matka-woda", oraz Tana (Dana). Przypiewem do wielu ukraiskich pieni jest praindoeuropejska forma, jakiej ju sam lud nie rozumie, ale wykonuje jako pewien element rytmu, po prostu tradycyjne: Szidi ridi, Szidi ridi, Szidi ridi, Dana! Oeksandr Znojko przypuszcza, e szi znaczy "ona", di - "dziaa", ri - "rzeczka". Z tego wychodzi: "Ona dziaa, rzeczk tworzy - Dana!" Ot istniej podstawy pozwalajce sdzi, e kult tej bogini rozwija si od Dany do Mokoszy, a od Mokoszy do chrzecijaskiej Paraskiewy-Pitnicy, przy czym nierzadko czczono je rwnoczenie. wita Paraskiewa rwnie bya opiekunk wody, rkodziea, spraw kobiecych. Jej podobizny stawiano koo krynic (bliej o tym patrz rozdzia "Kultura religijna Ukraicw"). O ile Dana pozostawia swe imi w nazwach rzeczek, to Mokosza przewanie w nazwach miejscowoci: Makoszyne w Czernihowszynie, Mokoszyn w Czechach. Podobne nazwy istniej u wszystkich ludw sowiaskich. Kupajo. Bg letniego soca. Iwan Neczuj-ewycki tumaczy jego nazw tak: "Jasne letnie moce niebieskie, soce, byskawica i grom wsplnymi siami jak gdyby kpi ziemi, darzc j najwiksz w czasie wita Kupajy si podn, a moe i tak, e w wito Kupajy ludzie kpali si w wodzie, wierzc w jej cudown moc"11. Inni badacze przypuszczaj, e nazwa ta jest bliska aciskiej Cupido - Kupidyn, ktra znaczeniem swym zblia si do indoeuropejskiego "kipie", "paa", "namitnie pragn". Kupalne ognisko zapalano "ywym ogniem" pozyskiwanym przez tarcie o siebie dwch kawakw drewna i byo symbolem niebieskiego ognia sonecznego, ktry rozpala mio w sercach chopcw i dziewczt, tworzy z nich pary w t czarown noc. W Latopisie hustyskim mamy objanienie, e "Kupao to bg obfitoci jak u Hellenw Ceres". Bogini Ceres u Etruskw, a pniej u Grekw i Rzymian uwaana bya za bogini zalubin, macierzystwa, woli

niebios. eskie bstwo Kupaa jest tosame z maoazjatyck Kybele, bogini mioci i Matk Bogw. Wszystkie obrzdy kupalnego wita s u tych narodw identyczne. Posgw Kupale, jak si zdaje, nie stawiano, uwaajc, e jest ona nie tyle bstwem, ile osobistoci, uczestnikiem witkowego rytuau obrzdowego ku czci letniego przesilenia dnia z noc. Kupajem zwano kuk somian specjalnie zrobion przez modzie na to wito. Prcz Kupajy robiono jeszcze kuk Marzeny: lalk z miote, gazi itp., przybran kwiatami i wstkami. Zdaniem Iwana Neczuja-ewyckiego Kupajo i Marzena - to dwa bstwa odpowiadajce dwm ywioom: ogniowi i wodzie (Socu i Chmurze). Takie wyjanienie rzeczy wydaje si cakiem przekonywajce, o ile dotyczy tylko letniego solstitium. "Soneczn" kuk robi si ze somy (por. son-ce i so-oma), a Chmurze powica si kuk Marzeny (por. Mar-ena i Ch-mar-a). Soce utosamia si z niebieskim ogniem, Chmur z niebiesk wilgoci. Przed takimi "idolami" stawiano st z rnymi potrawami, obok paa wicony ogie, wok ktrego modziecy i dziewczta weselc si, taczc i piewajc witowali pranik. Na jego zakoczenie Marzen topi si w rzece, czasem to samo robi si z Kupajem. Dzisiaj relikty dawnych obrzdw s tak dalece popltane, e nie zawsze rozumiemy ich sens. Gdyby i za logik objanionych wyej symboli, to mskim pocztkiem jawi si tu Kupajo (niebieski ogie), a eskim - Marzena (ywio wody). W obrzdach ustalono, e Marzen przygotowuj dziewczta, o ni toczy si walka na niby midzy chopcami a dziewcztami, chopcy czsto wykradaj kuk i rozrywaj j, a gazki z Marzeny dziewczta zabieraj ze sob, eby rozrzuci je po ogrodzie dla pobudzenia podnoci. Niezalenie od tego dziewczta szybko sporzdzaj now Marzen, ktr jednak topi w rzeczce, w ten sposb zwracajc j wodnemu ywioowi. Kupaj za oddaj ogniowi. Gdzieniegdzie zamiast kuky ze somy robi koo omotane som, zapalaj je i tocz z gry do rzeczki. Koo ogniste oznacza bezsprzecznie Soce - ogie niebieski. O ile zmian pr roku wyobraali sobie nasi przodkowie jako zmagania Zimy z Latem, a ubytek siy Soca i Gromu - jako cierpienia tych bogw koczce si mierci, to staje si oczywiste, e wiara chrzecijaska zapoyczya sw filozofi wanie z pogastwa. Po mierci nastpuje zmartwychwstanie na wiosn znw oywa przyroda, a z ni jani bogowie soneczni. Jaryo. Z istoty swej bstwo to bliskie Kupajle, jeno dziaajce wiosn. Bg mioci i namitnoci, wiosennego rozkwitu przyrody. Jary uwaa si za symbol podnoci. Nazwa jego ma w sobie rdze Jar (Jary) - co znaczy silny, zawzity, namitny, gniewny. To mski symbol zapadniajcej siy. Pierwsze wito Jaryy wyznaczano na wiosn, kiedy on si budzi, w lecie natomiast odbywa si symboliczny pogrzeb Jaryy, znany take pod nazw: pogrzeb Kostruboka; kobiety wrd artw chowaj kuk Jaryy (Kostruba), ktry ju wszystko zapodni i zamiera na zim, by obudzi si znowu na wiosn. Ten obrzd oznacza zamieranie sonecznej siy, bo po Kupajle "Soce powraca na zim". O Jaryle brak pewnych wiadomoci. Wiadomo, e przygotowaniem jego kuky zajmoway si mode onki, przy czym szczegln uwag zwracano na jego dzieciorodny organ. Jedynie z przekazw dawnych podrnikw dowiadujemy si, e posg Jaryy sta w pobliu miasta Kostromy (nazwa wspbrzmica z Kostrub). Na Biaorusi na wiosn oprowadzano Jary - przystojnego modzieca z wiecem na gowie, strojnego w jasne, uroczyste szaty. U innych Sowian identyczny z Jary by Jarowit, u Grekw i Rzymian - Dionizos i Bachus. wito Jaryy przypomina kupalne take w tym, e w czasie jego obchodzenia modziecy podobnie wykradali dziewczta na swe ony. Ot Jaryo i Kostruboko uosabiali triumf ycia nad mierci. Bogowie ci zamierali na zim i budzili si (zmartwychwstawali) na wiosn. Trojan. Bodaje najmniej zbadany ze wszystkich bogw. Prawdopodobnie by trjjednym bogiem. W szeregu rde s wzmianki o tym, e soce postrzegano jako trjwiato. Ten epitet zosta te uyty przez autora Sowa o wyprawie Igora: "jasne i trjjasne soce" - zwraca si do Jarosawna. Hipotez odnonie do Trojana jest wiele, a do utosamiania go z imperatorem rzymskim Markiem Ulpiuszem Trajanem. Ta hipoteza wydaje si cakowicie chybiona. Mog by bliej prawdy ci badacze, ktrzy pod Trojanem rozumiej trjjedno bogw: Jaryy, Kupaja i Dadboga. Bstwa te czy zakres poczyna, jednake kade z nich dziaao we waciwym dla czasie. Jaryo budzi przyrod na wiosn, Kupajo osiga apogeum w lecie, Dadbg zsya swe dary od niw do jesieni. Wszyscy s bogami sonecznymi. W najdawniejszych czasach nasi przodkowie dzielili rok na trzy czci: wiosn, lato i zim. Na Podolu zachowa si inny wariant imienia tego boga: Trygaw. Tam sta chrom Trygawa, majcy posta supw nakrytych daszkiem i obwieszonych kilimami. Na czas modlitwy kilimy podcigano i ludziom ukazywa si posg. Sporo nazw ukraiskich mona uzna za pochodne od Trojana. W Sowie o wyprawie Igora wymienia si "ciek Trojanow". S wsie: Trojany i Trojaniwka. Nazwy mog te pochodzi od trojany - od trzech braci, jk i znaczy trojan - trzeci syn.

Niektrzy badacze postrzegaj troisto Trojana w trzech sferach: ycie ziemskie, sfera ducha (krlestwo niebieskie) i tamten wiat (krlestwo podziemi). Symarg. Dotd pozostaje bstwem mao zbadanym. Niekiedy utosamia si go z greckim Semiheraklesem (Woodymyr Hnatiuk). Inne warianty imienia: Semurg, Symareg, Sym i Reg, Sym i Jerg. Wedug przypuszcze O. Famincyna Jerg - Jery - Jaryo: tak wic Semyjary. Znaczenia tego bstwa nie rozumiano ju w dawnych czasach. Tak rocznikarz Nestor objania je jako "sem'" i "jerga". Taki sens ustali te i Pamwo Berynda w swym Leksykonie (rok 1627). Jak sdzi K. Triewier, posta trypolskiego psa skrzydlatego jest identyczna z wizerunkami iraskiego bstwa Sajenomerga (opiekuna rolinnoci). Na trypolskich naczyniach glinianych widniej malowane psy, a obok nich - kos zboowy albo dbo, co wanie znamionowao patrona zasieww. Tak tedy s podstawy do uwaania Symarga za patrona podw ziemi, urodzaju, rolnictwa w ogle. Jego podobizny znajduj si rwnie na scytyjskich i sarmackich pamitkach. Pochodzenie Symarga siga czasw praindoeuropejskich; znany jest u wielu narodw: Scytw, Hindusw, w Iranie. Staroytne ksigi bywaj zdobione malowanymi miniaturami Symargw oplatanych przez dziwaczne gazki i licie. Jest to typowy motyw dekoracyjny, na ktrego tle Symarg ju przyjmowa si jako "str" drzewa ycia. By moe w takiej roli wyobraali go sobie budowniczowie soboru Borysa i Gleba w Czernihowie. Biae kamienne bryy z wyobraeniem Symargw znajdoway si na fasadzie soboru z XII wieku. Ale po poarze roku 1611 mnisi, przypisujc ogie podobiznom "pogaskich bogw", zrzucili je na ziemi. Niektre z paskorzeb ulegy rozbiciu, jednake cz z nich udao si zakopa. Dzisiaj odnaleziono te pamitki i zdobi one muzealne wystawy. W Kijowie nie opodal soboru Sofijskiego stoj kopie czernichowskich paskorzeb. Wyobraenia Symargw byy ulubionym motywem mistrzw-zotnikw. W Kijowie znaleziono srebrn bransolet z XII wieku z podobnymi zwierztami i ptakami, jakby zapltanymi w gstwinie splece ornamentu. Takie czysto pogaskie ozdoby-amulety byy tradycyjnymi w cigu wielu wiekw. Ich magiczna rola polegaa na tym, aeby zaplta ze, wrae siy i nie dopuci, by szkodziy czowiekowi. Oprcz gwnych bstw ukraiskiego panteonu istniay liczne duchy i demony. Nale do niszych sfer mitologicznego systemu. Gdy bogowie zajmuj w hierarchii wysokie miejsce jako przejaw duchowej siy, to nisze duchy i demony zajmuj si przewanie samym czowiekiem, jego ciaem i przestrzeni yciow. Definicje: duch, demon, demonologia Duch - bezcielesna, "niematerialna" sia oddziaujca na materialne, cielesne ycie ludzi. W mitologii to przewanie istoty niewidzialne, ktre jednak czasami mog pokazywa si ludziom, o ile stale wspdziaaj z czowiekiem, ksztatujc jego duchow i psychologiczn postaw. U niektrych narodw duchy dziel si na ze i dobre. W ukraiskiej mitologii istnieje wzgldna obojtno dla takiego podziau, jako e dobro i zo, przynoszone przez duchy, zale nie tyle od natury samych duchw, co od ich roli w danej sytuacji. Dlatego nasi przodkowie skadali ofiary rnym duchom, ktre mogy czyni zo, aeby udobrucha je i odwrci od siebie ewentualno niepodanych zdarze lub zjawisk. Nawet po przyjciu chrzecijastwa jak dawniej, tak i w cigu tysiclecia Ukrainiec gotw jest hodowa zasadzie: "Boga kochaj, ale i Czarta nie gniewaj". Demon - przewanie zy duch, ktry zjawia si byskawicznie i wyrzdziwszy jak szkod znika bez ladu. Demony czasem przystaj do ludzkiej doli, sprowadzaj takie czy inne sny, nakaniaj do pewnych uczynkw, popychaj do katastrofalnych dziaa. Niekiedy mog by dobroczynne. Tak na przykad istnieje legenda o ludziach "zotego wieku", ktrzy przeistoczyli si w dobre demony i chroni ludzko ledzc jej ycie. Demonologia dosownie znaczy "nauka o demonach". W opisach demonologii rnych ludw przyjto podawa osoby z mitw, przekazw, wierze, ktre nie s bogami i w porwnaniu z nimi maj nisz rang. Wobec faktycznej dwuwiary Ukraicw nie cakiem wyrane staje si pojcie Siy Nieczystej, gdy z przyjciem chrzecijastwa jako wiary oficjalnej dawni bogowie i duchy przeszy do rzdu nieoficjalnych (pogaskich, wiejskich, babskich itp. zabobonw), za Cerkiew okrelia je jako "si nieczyst". Oto jak na ten temat pisze metropolita Iarion w swej pracy Przedchrzecijaskie wierzenia narodu ukraiskiego: "Chrzecijastwo usystematyzowao siy nieczyste. Z biegiem czasu na czele wszystkich si zych stan czart, ktry odtd pocz zwa si diabem, szatanem czy demonem, i jemu stopniowo podporzdkoway si wszystkie inne siy: wodarze chat i przyrody i szkodnicy ycia - wszystkich ich zaczto nazywa biesami7 i wszyscy oni dla chrzecijastwa stanowi si z, nieczyst"12. Oczywicie prosty lud daleki by od chci zgbienia istoty chrzecijaskich dogmatw, jednake mocne

przywizanie do tradycji zmusio go nie tylko do wykonywania wszystkich obrzdw Cerkwi chrzecijaskiej, ale i zachowania w znacznej mierze tego, co Cerkiew potpiaa i z czym prowadzia nieustann walk. Czart - istota antropomorficzna, okryta czarn sierci, z rogami, ogonem i kopytami. Obraz czarta ma przedchrzecijaskie pochodzenie, z czasem jednak przyswoi sobie wszystkie ujemne rysy chrzecijaskiego Diaba (Szatana) jako wodarza pieka, przeciwnika Boga, inspiratora wiedm na ziemi. Nie da si ustali, jakimi ywioami zawiadywa czart w czasach przedchrzecijaskich. Jeszcze w XVII wieku wyobraano go sobie inaczej ni dzisiaj: "Kudes, Kudesnyk - czart albo czarownik" - pisa Pamwo Berynda w swoim Leksykonie. Tak wic mamy trzy synonimy, do ktrych z pewnoci moemy doda inne, wprawdzie nie identyczne, to jednak bliskie treciowo: czakun, widun, wiedmak, charakternik i in. Ukraicy, jak wiadomo, bez wikszych wyrzutw sumienia czsto korzystali z usug czarownika, nie widzc w tym cikiego grzechu. Prawdopodobnie dopiero pod wpywem Cerkwi zaczto uwaa, e czart za swoje usugi odbiera czowiekowi dusz. Czart jest tak samo miertelny jak czowiek, czsto ginie od pioruna, dlatego w czasie burzy chowa si za drzewami, za chat, za czowiekiem. Czasem strzaa proroka Eliasza umierca razem z czartem i czowieka. Dlatego stosunek chrzecijan do raonych piorunem nie jest jednoznaczny. U ludw kaukaskich mier od pioruna czyni czowieka wybracem nieba, witym. Domowik - ten duch pochodzi prawdopodobnie od przodka i domowego ogniska. Nie bez powodu mieszka za piecem albo pod progiem chaty. Jest niewidzialny, ale czasem ukazuje si maym dzieciom. Przy przeprowadzce do nowej chaty jego te si zabiera, by chroni rodzin. Zdarza si, e Domowik dusi picego czowieka, kadc si na niego; wtedy trzeba zapyta: "na dobro czy na zo?" Gdy jest on ciepy na dobro, a gdy zimny - zapowiada chorob. Jeli Domowik pozosta w chacie, z ktrej gospodarze si wynieli, poczyna wyrzdza szkody nowym mieszkacom: stuka w nocy, rozrzuca rzeczy. To samo si dzieje, gdy do chaty przypadkiem wpuszczono cudzego Domowika. Gdy midzy rodzin a jej Domowikiem panuje zgoda, to on nawet stara si pomaga w gospodarstwie. Czasami Domowik ma Domani (Domasi, Domach, Domci), co oznacza "pani, gospodyni domu". Bywa, e pomaga ona kobietom w przdzeniu. Domowiki lubi zwierzta domowe, szczeglnie kotk i koz, ale boj si sroki. Lasowik - duch lasu, dziki m, pastuch troszczcy si o len chudob: jelenie, niedwiedzie, wilki, zajce. Dlatego prawdziwi pasterze zawieraj z Lasowikiem ugod, przynoszc mu ofiar z jajka albo pieczywa z ytniego ziarna, i kad na skrzyowaniu lenym lub na konarze drzewa. Wwczas ludzka chudoba bdzie bezpieczna od dzikiego zwierza. Lasowika mona pozna po tym, e on, przy caym swoim podobiestwie do czowieka, nie ma cienia. Lubi poigra sobie z czowiekiem, zaprowadziwszy go w gbin len i popltawszy mu drog. eby wydoby si z tego, trzeba wdzia koszul na lew stron albo woy but nie na t nog - wtedy czowiek odzyska pami. Lasowik boi si soli, ognia i lipowego polana. Mimo wszystko Lasowik znaczniejszych szkd czowiekowi nie robi, przeciwnie, gdy pozostaje on pod opiek Lasowika, nie zaczepi go aden zwierz w lesie. Identyczny z Lasowikiem jest karpacki Czuhajster, ktry zmusza czowieka do taczenia grajc mu na fujarce. Z postaciami Lasowika i Czuhajstra kojarzy si grecki Pan, wochaty, kolonogi i rogaty opiekun lasw, pl, byda, grajcy na fujarce. W rosyjskiej mitologii odpowiada mu eszyj, znacznie bliszy jednak tatarsko-baszkirskiemu Szurali. Wodnik - wcielenie ywiou wody w postaci wodnego krla: dugobrodego starca, pana rusaek. Jeli czowiek nieostronie wtargnie do jego krlestwa, Wodnik moe bardzo zaszkodzi, nawet utopi, przewrci czno. Dlatego eglarze i rybacy zawsze starali si ubaga Wodnika: ofiarowywano mu czarne zwierzta (koguta, koza). Zwyczajowo trzymano na okrtach czarn kotk - amulet, jaki sprawiali sobie take mynarze z wodnych mynw. Czasem Wodnikowi nieli ofiary take i pasiecznicy, by zachowa pszczoy od powodzi. Rzucano do rzeczki wiey mid i wosk, a gdzieniegdzie nawet pierwszy rj pszczeli (pierwszak). Wodnik mg ukazywa si czowiekowi w postaci suma, szczupaka lub innej ryby. Nieodmiennym atrybutem Wodnika, jak i greckiego Posejdona i rzymskiego Neptuna, jest trjzb, ktrym wybija on z ziemi rdlan wod, by ywi ni rolinno. Rusaki - to przewanie duchy zmarych przedwczenie dziewczt. Najgroniejszymi dla ludzi byy te, ktre zmary obraone lub miay zy charakter. Std rusaki zamieszkiway nie tylko ywio wodny: mogy te przebywa w lasach, na polach, std nie mona uwaa ich wycznie za duchy rzeczek. W najdawniejszych mitach ukraiskich widzi si pewien zwizek midzy rusakami a kultem rolin, z kultem wody za zwizane s jedynie te, ktre si utopiy. Nazwa pochodzi od dawnych sowiaskich obrzdw pominkowych - Rusaliw. Rusaki ukazyway si jako pikne dziewczta z rozpuszczonymi wosami, przystrojone kwieciem i rnym zielem. Ukraina zna je nadto jako mawki, niawki (od starodawnego naw' -

nieboszczyk). Od rusaek wodnych rni si tym, e mieszkaj w lesie na drzewach, hutaj si na gaziach, mog wabi chopcw i, jak wszystkie rusaki, zaaskota ich na mier. Dlatego od rusaek noszono amulety: pioun, czosnek itp. wito Trjcy jest tygodniem pominek, kiedy skada si im ofiary. Matki przywizuj do drzew kawaki ptna, dziewczta wieszaj wianki. Przelenik - duch latawiec, zwabia mode onki i dziewczta, kocha si z nimi w nocy i odbiera im si i urod. Ukazuje si w postaci urodziwego, namitnego modzieca "z rozwianymi jak wiatr wosami, ma czarne brwi i byszczce oczy", jak pisze esia Ukrainka w Lenej pieni. Czasami przyrwnywano Przelenika do latajcego wa, ktry odwiedza mode maonki i za spdzone z nim noce obdarza kosztownociami. Nie wiemy, czy istniay jakie amulety przeciwko takim uwodzicielom modych on, ale uwaano za rzecz niebezpieczn robi onie wyrzuty za zwizki z W em, bo rozgniewany mg spali chat. Pod noc nie naleao rozmawia o Przeleniku. O Przeleniku poetycko i dobitnie pisze esia Ukrainka w wierszu Jak ja lubi te godziny pracy: Do niej w nocy zjawia si przelenik, Nie diabem si jawi, nie mar, Wpada do chaty lecc zorz, A w chacie stawa si urodziwym modzianem... Rankiem, gdy pieway trzecie kury, Znika ten przelenik, a dziewczyna Ukwiecona, przystrojona, zasypiaa Kamiennym snem. A potem cay dzie Blada chodzia, jak jaka senna zjawa... Ukraiska mitologia posiada bogactwo mitycznych istot, duchw i demonw. Wszystko w przyrodzie byo nimi napenione: w lesie - poleny, w oczeretach - oczeretnik, w polu - polowy, w bagnach - botnik, skarbw strzee skarbnik, chorob przynosi przepanica albo morowica. Za momenty krytyczne uchodziy pnoc i poudnie. W poudnie zjawiaa si poudnica, ktra moga wyrzdzi szkod. W tym czasie nie wolno si byo kpa ani na polu. Dlatego zwyczajem byo przespa si po obiedzie w poudnie. Grone byy upiory (wampiry), co piy krew swoich wrogw. Upiory to nieboszczycy, ktrych ciao nie ulego rozkadowi; yj kosztem wypitej krwi, boj si przeto piania koguta. Sdzi si, e upiory zjawiy si u Ukraicw i Biaorusinw z zachodniej Europy i s wzgldnie pnego pochodzenia. U Rosjan upiory si nie przyjy (Dmytro Zeenin). Przemiece i wilkoaki - ci, co mogli przybiera posta wilka, a nastpnie znowu wraca do ludzkiej postaci. W baniach czarownik przemienia czasem w wilka czowieka, na ktrym ciy jaki grzech. Pojcia szczcia, przypadku, powodzenia wcielay si w posta Doli, jak Bg dawa kademu czowiekowi przy narodzinach jego. Dola moe by dobra lub za, przychylna ludziom lub okrutna. U Ukraicw wytworzyo si pojcie Doli i Niedoli. Jeli Bg bdzie askaw, wtedy da Dol dobr, jeli nie to ycie czowieka bdzie stracone. Nie na prno si mwi: "Swej Doli i koniem nie objedziesz". Mimo to wrodzony optymizm Ukraica znajdywa drogi i sposoby wymodlenia u Boga szczliwej doli. I tak Prokopiusz z Cezarei opisuje zwyczaj Antw, ktrzy obiecuj Bogu wielkie ofiary przed wojn, jeli on zachowa ich przy yciu. Zdarza si, e wojak wychodzi cao z wojny, wwczas skada Bogu dzikczynne dary i powiada, e obaskawi Dol. Dola jest identyczna z rzymsk Fortun, ktra pierwotnie bya bogini urodzaju, macierzystwa i kobiet, i dopiero pniej staa si bogini doli, szczliwego przypadku. Przedmiotowo-tematyczne osobliwoci ukraiskiej mitologii W Europie do XIX stulecia uczono jedynie o mitach antycznych, ktrymi zainteresowano si w epoce Odrodzenia. Okoo XV-XVI wieku na nasz kontynent przychodz mity Arabw i Indian amerykaskich. Zaciekawienie mitami Indian, Iraczykw, Skandynaww i Sowian pojawia si dopiero z pocztkiem XIX wieku. Naukowe badania dawnych wierze wykazay istnienie mitw u wszystkich ludw w pewnych okresach ich rozwoju. Analiza historyczno-porwnawcza podstawowych przedmiotw mitologii dowodzi, e przy caej ich rnorodnoci mity ze wszech stron wiata maj wiele wsplnych rysw, tematw i motyww. Czyli moemy wysnu wniosek, e wszystkie mitologiczne systemy i poszczeglne fragmenty mitw s pozostaoci pochodzc kto wie czy nie z jednego rda, danego ludzkoci w spadku z niepamitnych czasw.

Wedug tematyki mity mona podzieli na kilka cykli: 1. kosmogoniczne - o pochodzeniu ycia (stworzeniu wiata); 2. antropogeniczne - o stworzeniu czowieka; 3. totemiczne - o totemicznych przodkach poszczeglnych plemion, majce za osnow fantastyczne wyobraenia o pochodzeniu plemienia od pewnych zwierzt; 4. teogoniczne - o pochodzeniu bogw; 5. kalendarzowe - o rocznych cyklach przyrody i obrzdach zwizanych z nimi oraz z gospodarstwem; 6. eschatologiczne - o tamtym wiecie i przewidywaniach przyszoci; 7. historyczne albo kultowo-biograficzne - o yciowych dowiadczeniach i czynach poszczeglnych bohaterw (czyli przechodzce od opisu mitycznych bstw do dokona ludzi-bohaterw). Zwykle powysze tematy mocno si splataj. Na przykad opowieci o stworzeniu wiata z koniecznoci wi si z dziaalnoci bstw, a w mitach o zdobywaniu ognia wystpuj osobistoci tak boskie, jak i ludzkie. Charakterystyczne, e mity kosmogoniczne, w jakie obfituje mitologia ukraiska, dowodz wysokiego poziomu rozwoju kultury narodu. Narody kulturowo zacofane prawie zupenie nie maj mitw kosmogonicznych, s im natomiast znane motywy przemian rzeczy w inne, zwierzt w ludzi itp. Mitologia to swego rodzaju system fantastycznych przedstawie czowieka o otaczajcym go wiecie. Caociowo ukraiskiego systemu mitologicznego zostaa zrujnowana w okresie powszechnej chrystianizacji ukraiskiej wsplnoty. Wasne ukraiskie teksty mitologiczne do nas nie doszy. Tote dzisiaj jest moliwa jedynie naukowa rekonstrukcja podstawowych elementw tego systemu na osnowie rde wtrnych, latopisw, tworw dawnych czasw, naznaczonych chrzecijaskim wiatopogldem ich autorw, a take tworw folkloru i pamitek materialnych (artystycznych wyrobw starodawnej doby). Zapewne najwicej pozostaoci tematw mitologicznych Ukraicy przechowali w swoich obrzdach, zwyczajach: koldach, szczodrwkach, pieniach wiosennych i kupalnych, tekstach zamwie, zabobonach itp. Mniejsz warto dla poznania mitologii maj banie, bo w nich nawet obok mitologicznego elementu moe by wiele ubocznego, yciowego, chrzecijaskiego lub po prostu artobliwego zabarwienia. Wedug Iwana Neczuja-ewyckiego "budowa na baniach dawn mitologi to to samo, co pisa histori jakiego narodu na podstawie powieci historycznych"13. Zazwyczaj wszake banie stanowi cenny materia folkloru i s dobitnym przejawem panujcego wrd ludu wiatopogldu, zabarwionego jego yciow filozofi. Jednym z najstarszych jest mit o stworzeniu wiata, jaki zachowa si u emkw w ich kosmologicznej koldzie: pord morza stoi jawor, na nim naradzaj si trzy gobie, jak wiat "zaoy". Z piasku chc stworzy ziemi, ze zotych kamieni - "jasne niebeko", na ktrym zabynie i "wietlne soneczko", i "jasny miesiczek", i "drobne gwiazdeczki". Podobne wtki znajduj si rwnie w innych wariantach kold. Jak widzimy, temat nie wykazuje jeszcze pniejszych naleciaoci wedug wzoru stworzenia wiata przez Boga i Szatana. Chocia i w chrzecijaskim micie dostrzegamy moment zanurzania si w morskie gbiny, tylko e zamiast ptakw nurkuje na rozkaz Boga Szatan, ktry po nieudanej prbie oszukania Pana pluje grami i skaami. Zostaje naruszona harmonia, estetyka mitu, jego poetyczna czysto splamiona poczynaniami Szatana. To samo napotykamy w chrzecijaskich mitach o stworzeniu czowieka14. Jak liryk tchnie obraz kosmogonicznego mitu o niebieskich wiecidach Soca i Miesica, jakie archaiczne pikno i yciowa mdro cechuj wiatopogld dawnego Ukraica! Soce - przecudna panna w zotych szatach, Miesic - modzian, ktry chce si oeni z pann-Socem. Mija ich pierwsza wiosna i Miesic poczyna zakochiwa si w Zorzy. Wwczas Soce swym zotym mieczem rozcina Miesica wp. Odtd "Miesic jest szczerbaty" - jak prosto wyjaniona zostaje zmiana faz ksiyca, ktr czowiek z dawna spostrzega! Ukraicy przenieli do swej mitologii najbardziej naturalne zwizki rodzinne, jaskrawo ukazane w koldach, szczodrwkach, gdzie wszystkie zjawiska przyrody s widziane przez pryzmat rodzinnego szczcia, rodzinnych zwizkw, dobrobytu, wzajemnych ustosunkowa ludzi i bogw. A oto jak objania si byskawic. Rozbijanie Chmury przez Gromowika postrzega si jako lub: bg-wojak przebija, zapadnia sw ogniow strza bogini Chmur, przelewajc si na ziemi dobroczynn ulew, co daje podno niwom, wszystkiemu zielu. Analogiczn fabu mamy w Wedach, gdzie chmury - niebieskie krowy przechowywane przez boga Writr - wyzwala Indra (identyczny z naszym Perunem). Za nie tknity pniejszymi naleciaociami mona uwaa take mit o walce Weesa z Perunem. Wees wykrada stado byda (czasem ludzi albo nawet on Peruna), z tego powodu Perun szyje strzaami w niebo i ziemi. Wees chowa si za kamieniami, pod drzewami, przybiera postacie rnych istot. Jako skutek tej walki spada deszcz na trawy, kwiaty, owoce, zboe. yciodajn wilgo

ubstwiay dawne narody i to znajdowao wyraz we wszystkich mitologiach. ywa woda wystpuje w mitach wszystkich ludw indoeuropejskich. Jest to woda rdlana, napiwszy si jej czowiek staje si bardzo silny, chorzy zdrowiej, s wyleczeni. Ukraiskie mity i banie znaj te fabu o zdobywaniu yciodajnej wody przez bohaterw. Jako jej przeciwwaga istnieje rwnie i martwa woda, ktra odbiera ludziom ycie. Korzystaj z niej ze siy, by szkodzi bohaterowi. W wielu miejscach Ukrainy zanotowano te mity o stworzeniu wiata z jajka. Tu soce jawi si w postaci ar-ptaka, ktry potrafi jednym swoim pirem owieci cay sad. Zimowy Chd, jako zy czarownik, chce go wykra. Jednak ar-ptakowi udaje si znie zote jajo, z ktrego na wiosn znowu rodzi si (zmartwychwstaje) rdo wiata i ciepa. Soce-jajo swymi gorcymi promieniami ogrzewa ziemi, przegania tuman, zmusza chmury do lania deszczowych potokw - na ziemi zapanowuje lato. Z przyjciem jajka za pocztek wszelkiego ycia czy si zwyczaj pisanek. Do przedchrzecijaskich mitw nale motywy jajka, z ktrego zjawia si wszystko, co ywe na ziemi. Pozostaoci pradawnych mitw o jajku s widoczne w niektrych baniach, poczynajc od Kurki Pstrej, koczc na historii Kocieja Niemiertelnego, ktrego w ostatnim stuleciu przerobiono znaczeniowo nie mniej ni Bab Jag. Sprzeczno bani w tym wariancie, jaki doszed do nas, okazuje si dosy wymowna: jeli Kociej umiera w jajku, to dlaczego on jest Niemiertelny? Imi Kocieja wikszo jzykoznawcw wie z komi nieboszczyka. A Baba Jaga - to kociana noga. Oboje - mieszkacy tamtego wiata (wiata Naw), ale rwnie mog wywiera wpyw na ycie ziemskie (Jaw). Symbolika jajka jako odrodzenia duszy zmarego znana bya Scytom: pogrzeb w jajopodobnych kurhanach, w ktrych komor grzebaln obsypywano t glin na wzr tka. W pominkowe dni po Wielkim Dniu15 Ukraicy przynosz na mogiki pisanki i kraszanki, czczc w ten sposb pami swych przodkw. Bezsprzecznie jajko byo ju przedmiotem sakralnym w dobie trypolskiej. Obdarzanie si pisankami wraz z obrzdowym pocaunkiem i yczeniem zdrowia i dugiego ycia take znano przed wprowadzeniem chrzecijaskiego zwyczaju "chrystusowania". Mity i legendy o pisankach obfituj w sprzecznoci. Na przykad w Polsce zanotowano legend: ydzi, by skoni Piata do wydania skazujcego wyroku na Jezusa, darowali kraszanki dzieciom Piata16. Mona przypuszcza, e ta legenda naley do czasw, gdy pierwsi chrzecijanie zwalczali pogaski zwyczaj wielkanocnych pisanek. Przekonawszy si jednak o niemonoci usunicia pisanki z ycia ludu, a z duchowej kultury narodu wiadomoci sakralnego charakteru jajka - wzili pisanki i kraszanki do wasnego arsenau. Tak, przyswoiwszy sobie dawne ludowe zwyczaje, chrzecijastwo przynioso cay szereg mitw, wyjaniajcych jedynie chrzecijaskie znaczenie pisanek. Dlatego te wyznawcy tej wiary twierdz, e pisanki istniay ju w zamierzchej przeszoci. Na przykad ukraiski przekaz o tym, e Matka Boska robia pisanki, kiedy Jezusa prowadzono na Golgot. Ot pisanki istniay ju dugo przed ukrzyowaniem i zmartwychwstaniem Chrystusa. Ukraicy i dzisiaj wierz: "Dopki s pisanki, dopki chodz koldnicy, dopty i nasza ruska wiara bdzie istnie na wiecie". (Zanotowa Woodymyr Hnatiuk na Huculszczynie; tu "ruski" w znaczeniu "ukraiski"). W przedchrzecijaskich mitach o stworzeniu czowieka wystpuje gwnie drzewo jako materia, z jakiego powstao ludzkie plemi. Jest to db, jesion albo po prostu pieniek. Ale eby tchn w czowieka ycie, potrzebny by ywy ogie. Przeto oywienie czowieka wie si z ogniem niebieskim - byskawic. W mitologii indyjskiej pierwszy czowiek narodzi si z byskawicy. Grecki Prometeusz wykrad bogom niebieski ogie i oywi nim pierwszego czowieka. A jak narodziy si wnuki Dadboga? Mit opowiada, e Ojciec Rusi mia dwie crki. Aeby przeduy swj rd, musia wybra dla swych crek dostojnych mw. Podug dawnego zwyczaju uda si na step, ale nie znalaz tam mw "godnych wielkoci i sawy przyszej Rusi". Wznis mody do Dadboga i jego modlitwa zostaa wysuchana: Dadbg zszed po kryjomu na ziemi i w cudowny sposb zapodni swym witym Duchem crki Ojca Rusi (czy to nie std motyw niepokalanego poczcia u chrzecijan?). Przeduenie rodu u lu- dw najdawniejszych zawsze byo spraw sakraln. Crki si raduj: "Bg zszed midzy nas! I bdziemy mieli potomstwo! Ju przygotowujemy jaseka!" Tak wic dziewica Maria nie pierwsza pooya niemowl do jaseek. O ile ukraiskie Dziewy-Rodzanice byy zapadniane Duchem Boym, to poogi przyjmowa Bg ziemskiego dostatku: "Tu Bg Wees dwch chopaczkw przynis". Jak widzimy, koncepcja jednoci ducha (niebios) i materii (ziemi) towarzyszya ju naszym dalekim przodkom. Wiara w boskie pochodzenie narodu dawaa mu pewno co do jego szczeglnej roli historycznej, wychowywaa nard godny swego rodowodu. Mity o swym boskim pochodzeniu mieli i inni: Niemcy (od Odyna), ydzi (od syna boga Jahwe) itp. Najdawniejsze nauki o pochodzeniu narodu wyznaczay jego charakter. Na przykad, jak pisa Woodymyr Szajan, mit Remusa i Romulusa (zaoycieli Rzymu), ktrych wychowaa wilczyca, uformowa wilczy

charakter rzymskiego imperium. Tak wic tematyka, fabua, obrazowo dawnej ukraiskiej mitologii w duej mierze stanowi dziedzictwo jednego indoeuropejskiego systemu mitologicznego, jakkolwiek posiadaj wasne miejscowe rysy i wyrany ukraiski koloryt. Wiele mitologicznych motyww posuyo za kanw pisarzom-romantykom w ich twrczoci artystycznej, w ktrej dawali czytelnikowi nie tylko sam mit, ale i wasne jego odczytanie. Niestety, nasz czytelnik nie zawsze jest na tyle obznajomiony z sam ukraisk mitologi, by widzie, co jest prawdziwym mitem, a co artystyczn fantazj pisarza. Aleksandr Afanasjew nie bez powodu stawia pytanie o celowo wspczesnych interpretacji dawnych mitw. Pod koniec XX wieku w literaturze piknej daje si zauway nowa fala mitotwrstwa. Ot problem komplikuje si i raczej nie naley oczekiwa pewnej odpowiedzi na postawione pytanie. Bezdyskusyjne natomiast jest jedno - istnieje pilna potrzeba zebrania i naukowego opracowania wszystkich ukraiskich mitw bd wydania encyklopedii ukraiskiej mitologii. II. KULTURA RELIGIJNA UKRAICW C nam po cudzym bogu Swego mamy przy progu. [Powiedzenie ludowe] Kultura Wedyjska NA Ukrainie Religijna wiadomo Ukraicw ksztatowaa si na gruncie najdawniejszych wyobrae o Wszechwiecie, jakie pozostawiy nam w spadku poprzednie cywilizacje - trypolska, scytyjska, sowiaska. Duchow wiadomo swoich przodkw Ukraicy przekazywali nastpnym pokoleniom w postaci obrzdw, zwyczajw, bani, pieni itp. Ukraicy nale do spadkobiercw dawnej kultury, ktra bya rwnie podstaw ksztatowania si kultur innych narodw: sowiaskich, batyckich, germaskich, indyjskich czy iraskich, a ktr dzi przyjto nazywa kultur indoeuropejsk. Chocia ma ona take inn nazw - aryjska (w mowach "okajcych" oryjska). Nazwy tej uywali naukowcy w XIX i w pocztkach XX wieku. Wskutek splugawienia przez Hitlera nazwy Aria, Ariowie znikaj z naukowego obiegu. S podstawy, by uwaa sowo "Aria" za pierwotn nazw, jakiej uyway w odniesieniu do siebie samych narody indoeuropejskie. Sowo to odczyta francuski uczony Anquetille du Peron w roku 1771 na steli perskiego krla Darajawausza, ktry nazywa siebie Ari (imi jego wspdwiczy z tym sowem: D-arajawausz): "Syn Hystaspesa, Achemenida, Pers, syn Persa, Aria, z Ariw nasienia"17. Ostatnie sowa najszerzej okrelaj rd i ras. Nazw Ariw spotyka si po wielekro w Wedach - starodawnych ksigach, zawierajcych wite teksty Ariw. Staroindyjskie Arya znaczy "szlachetny". Spisanie Wed datuje si na II-pocztek I tysiclecia p.n.e., chocia w ustnej formie skadano je znacznie wczeniej. Nazwa Wedy oznacza "wiarygodn wiedz". rdem mitologii wedyjskiej s religijne wyobraenia aryjskich (indoeuropejskich) plemion. Aryjskie plemiona w III-II tysicleciu p.n.e. rozsiedliy si stopniowo na znacznych terytoriach - od Europy, przez Kaukaz i Ma Azj, do Indii. Jednake za pierwotn ich ojcowizn przyjto uwaa pnocne wybrzee Morza Czarnego (Naddnieprze i Naddniestrze). Do tej myli skaniaj si uczestnicy midzynarodowego sympozjum powiconego problemom etnicznym historii Azji rodkowej18, a take inni uczeni wspczeni. Dlatego cakiem uzasadnione jest przypuszczenie, e Wedy mogli ukada wychodcy z Przydnieprza lub ich potomni, ktrzy przesiedlili si do Azji Mniejszej i Indii, i e dlatego wanie mitologia wedyjska posiada ogromne znaczenie dla rekonstrukcji ukraiskich wierze, o jakich wiadectwa na pimie nas nie doszy. Wedy skadaj si z czterech zbiorw: 1. Rigweda - antologia hymnw religijnych, 2. Samaweda - piewnik, 3. Jadurweda - modlitewnik i ceremonia ofiarny, 4. Atharwaweda - ksiga zakl. Na wsplnot mitologicznej i artystycznej tematyki, imion bstw, reliktw niektrych obrzdw itp. z dawna zwracali uwag badacze, orientalici (zwaszcza znawcy sanskrytu), pisarze, etnografowie. Oto co pisze indyjski jzykoznawca Dogonnath Czokroborti, ktry przeoy na jeden z indyjskich jzykw Sowo o wyprawie Igora: "Mnie, Hindusa, uderzyo ogromne podobiestwo Sowa o wyprawie Igora do staroytnych i redniowiecznych utworw epickich Indii... Wykryem w Sowie tyle sw, nad podziw podobnych do sanskryckich! Sporo sw to pamitki zrozumiae dla Hindusa przy zestawieniu ich ze

sowami wspczesnych indyjskich jzykw, midzy innymi i bengalskiego... Ukazao mi si wiele wsplnego w kulturach Rusi i Indii. Nawet nie wyobraaem sobie, e przy tej robocie czeka mnie odkrycie za odkryciem... Praca nad Sowem bya dla mnie dotarciem do nowej krainy, nad podziw podobnej do mojej ojczyzny. W Czernihowie suchaem weselnych pieni obrzdowych Ukraicw - tak dalekie od wspczesnych melodii, ale tak bliskie pieniom, jakie do dzi rozlegaj si na indyjskich weselach. Wwczas zadaem sobie pytanie: Czy to przypadek?"19 Na to pokrewiestwo wskazywa i Nikoaj Roerich. A wybitny historyk indyjski i komentator Bhagawadgity Balgangadhar Tilak uwaa, e osnowy wedyjskiej kultury zostay zapocztkowane wanie na Ukrainie 12-10 tysicy lat temu. Podstawy wedyjskiej religii to ubstwianie si przyrody, pochwaa radoci ycia, kult przodkw. Te gwne rysy posiadaa religia Ukraicw-Rusiczw przed przyjciem bizantyjskiej wiary chrzecijastwa. Dla normalnego, w peni wartociowego ycia czowieka niezbdne jest poczucie radoci ycia, szczcia, jakim on cieszy si w nagrod za cierpienia, cikie trudy codzienne itp. Takiemu szczciu su wita z ich obrzdami, rytuaami, spotkaniami z rodzin, "z rodem i narodem" (powiedzenie Woodymyra Szajana); towarzysz temu pieni, tace, sakralne ognisko, rytualne napoje. W religii wedyjskiej poczucie witoci oznaczao poczenie si czowieka z kosmosem. Odczu siebie jako czstk ycia, jako yw komrk olbrzymiego oceanu kosmicznego, przyj pozytywny strumie yciodajnej energii - tego wanie pragnie dusza ludzka, wcielajc si w cielesny organizm czowieka. Bogu powicano pieni, tace, ofiary, uciechy miosne. Takie byo pojcie witoci jako siy twrczej, co niosa owiecenie, energi ciaa i ducha, taki by cel witecznych naboestw. Czy mg nard o takiej humanistycznej kulturze religijnej przyj z wasnej woli cudze rozumienie witoci jako wyrzeczenia si wiata, sztuczny ascetyzm, z czego synli mnisi-pustelnicy? Dla Ukraicw naturalnym zwyczajem bya umiejtno utrzymywania ciaa w dobrym stanie: kpiel, czysta koszula, niezbdne do tego, by dusza i ciao pozostaway czyste. Jake mogli Ukraicy przyj wito greckiego pustelnika, ktry odziewa si czarno, po kilka lat si nie my, mieszka w pieczarze, poszczc, by w ten sposb zbliy si do Boga? C to za Bg, ktry wymaga wyrzeczenia si tego ycia, jakie sam darowa czowiekowi? Nie dziw wic, e nawet goszone przez tysic lat wyrzekanie si wiata nie zdoao wytrawi z dusz Ukraicw gorcej potrzeby witowania, czenia si we wsplnocie, mioci, swobody, kochania ycia. wito daje czowiekowi podnioso ducha, bez ktrej staje si on duchow kalek. Czowiek winien y synchronicznie z wibracjami kosmosu jako organizm rytmiczny. W nastroju witecznym czowiek odczuwa potrzeb pieni, rytualnego taca, zabaw ruchowych, udziau w zbiorowej wesooci, ktre to zachowania zmieniaj si okresowo w zalenoci od czasu codziennej pracy. Chaotyczny, nie uporzdkowany sposb ycia rujnuje ciao i dusz. Ta mdro odwieczna znana bya naszym przodkom, ktrych cae ycie byo zharmonizowane z kosmicznymi cyklami przyrody. Celem wszystkich wit, przystosowanych do rocznych faz cia niebieskich, byo jednoczenie ciaa i duszy czowieka z boskimi, kosmicznymi rytmami przyrody. Tak przedstawia si gboki sens wedyjskich wierze wszystkich aryjskich (indoeuropejskich) narodw. Wiedza o umieraniu i zmartwychwstawaniu niebieskiego Ognia (wiata Dadboego) znana bya na Ukrainie ju prawie 10 tysicy lat temu. Kult Wielkiej Macierzy - naczelniczki rodu wszystkich bogw wystpowa powszechnie ju w grnym paleolicie: podobizny tej bogini, znalezione przez ekspedycj Walentyna Danyenki w roku 1974, wiadcz wymownie o tym, e wanie z Ukrainy kult ten rozszed si wrd innych aryjskich ludw. Na malowanym przedstawieniu wyranie jest widoczna wyszywana koszula Matki Bogw, jej wizerunek to znana trypolska spirala, zwana pniej meandrem. Wsplne badania uczonych reprezentujcych rne dziedziny nauk dowodz przekonywajco, e wiat rolin i zwierzt, odzwierciedlony w Wedach, to nasza ukraiska flora i fauna (strefa stepowa od Karpat do Donu): db, wierzba, brzoza, buk, niedwied, wilk, ry, osa, pszczoa i inne. Wszystko to raz jeszcze potwierdza pochodzenie wedyjskiej kultury wanie z terytorium Ukrainy. Wierzenia dawnych Ukraicw, jak i wszystkich Sowian w ogle, mog by zrozumiane i rekonstruowane za pomoc indoeuropejskich paraleli. CHROMY, WITE GAJE, POGASKIE NABOESTWO W nauce dotd brak jest jednego terminu na oznaczenie wiary naszych przodkw przed przyjciem chrzecijastwa. W latopisach zwie si ona pogastwem, a ludzi wyznajcych inne wiary (tak rodzime, jak i obce) nazywa si poganami. Po raz pierwszy sw tych uyto w jednym z rzymskich dokumentw w roku

368. Po myli niektrych uczonych sowa te pochodz od aciskiego paganus, co znaczyo "wieniak". Std na gruncie ukraiskiej mowy uwaano takie okrelenie za co gorszego, przeciwstawnego dobremu, i miao sens czego zacofanego, ciemnego, dzikiego itp. Chocia znaczenie tego sowa w mowie ukraiskiej jest duo szersze i dokadniejsze ni aciskie, przekazuje ono tre tragedii, jak przeyli nasi przodkowie. Sowo "pogastwo" stoi w jednym rzdzie z pojciami majcymi rdze ganii han: gana, haba (osd, srom); hanyty; pohanytyii gani; pogania (zasdza, aja, sromi), pohany; pohanyn (ten, ktrego zasdzono, osromiono). Czyli wiara naszych przodkw bya spoganiona (zhabiona). Jeli sowem "pogastwo" powszechnie posugiwali si ruscy kronikarze-chrzecijanie, nie oznacza to jeszcze, e przyjto ten termin dzisiaj. Niestety, wielu rodzimych i zagranicznych uczonych dotd go stosuje. Ukraiska literatura naukowa naszego czasu posuguje si pojciem "jazycznyctwo". Jego znaczenie rwnie wymaga zbadania, jako e spotyka si czasem cakowicie przeciwstawne tumaczenia. Tak na przykad Mychajo Dragomanow uwaa, e "jazycznykyj" oznacza narodowy, krajowy (czyli rodzimy dla narodu)20. Metropolita Iarion wypowiada inn myl: wedug swej etymologii oznaczao ono wanie "cudz wiar" (pierwotnie cudzy "jzyk"), czyli to, co u Grekw i Rzymian "barbarzyca" (cudzoziemiec)21. Sowniki staroukraiskiej mowy XVII wieku ustalaj znaczenie sowa "jzyk" jako "nard". Rzecz ciekawa, e greckie sowo e,Jnio' (etniczny) znaczy "plemienny, ludowy, jazycznykyj", a pochodzi od sowa e,'Jo oznaczajcego "zwyczaj". Zgodnie z ESUM (Sownik ety-mologiczny jzyka ukraiskiego) mona uoglni, e pierwotne znaczenie sowa "jazycznyctwo" to wiara plemienna ludzi zwizanych wsplnym zwyczajem i wsplnym pochodzeniem22. Tak wic w sowie tym nie ma nic obraliwego. Tylko tysicletnie plugawienie przez chrzecijan wierze ludowych sprawio, e cae pokolenia Ukraicw wstydziy si swej wasnej wiary, nazywajc j sztucznym terminem "przedchrzecijaska". Termin "wierzenia ludu" take nie oddaje istoty pojcia, gdy mwi si o narodzie, ktry przewanie jest schrystianizowany. Pimiennych rde dawnej wiary pozostao niewiele. Tysicletnia walka chrzecijastwa z narodowymi wiarami doprowadzia do zniszczenia starodawnych utworw pisanych, w ktrych zebrane byy ruskie teksty religijne. Pozostay nam tylko negatywne opisy pogaskich wit w latopisach autorstwa mnichw chrzecijaskich. Narodowa pami zachowaa jednak mnstwo obrzdowych pieni i tekstw rytualnych formuek, jakie w tych dawnych czasach byy modlitwami. Wiemy rwnie, jakie ksigi wochww byy niszczone przez Cerkiew: Astrologia, Poczet gwiazd, Gromownik, Koldnik, Sennik, Wochownik, Putnik, O leczeniu, Trawnik, Zielarz, Kwietnik. Ksigi te opowiaday o zjawiskach przyrody, o wreniu podug faz Soca, Miesica, wedug gwiazd i byskawic, tumaczyy sny, przewidyway pogod, uczyy rozpoznawa ludzi na podstawie ich zewntrznego wygldu, mwiy o leczniczych waciwociach rolin itp. Medyczne umiejtnoci scytyjskich i pniej ruskich wochww zadziwiay cay wiat antyczny. Herodot wymienia wybitnych scytyjskich znachorw-medykw i mdrcw: Anacharsisa, Anabazisa, Toksarisa. Ostatniemu z wymienionych po mierci skadano ofiary i oddawano cze bosk. Te umiejtnoci naszych przodkw kuy w oczy sugw Cerkwi, ktrzy nie majc nic do przeciwstawienia wiedzy ludu (bo byli przewanie cudzoziemcami w naszym kraju), rozprawiali si okrutnie z wochwami i niszczyli ich ksigi. Pierwsze wiadomoci o jazycznyckiej wierze poda opat Danyo, ktry przeoywszy greck ksig Sowo Grzegorza Bogosowa, uzupeni j materiaami o charakterze miejscowym. Dzisiaj ten utwr znamy pod tytuem Sowo w. Grzegorza o bawochwalstwie. Jak zwykle celem tych opisw jest potpienie wiary tradycyjnej. Cenne s natomiast porwnania wiatopogldu ruskiego narodu XI-pocztku XII wieku, cakowicie yjcego w dwuwierze. Nastpcy wochww przez dugie jeszcze wieki po chrystianizacji narodu przechowywali tajemn wiedz swych przodkw. Niektre z ich zapisw ocalay, reszt przekazywano z ust do ust. I tak nawet w XIX wieku rozpowszechniany by rkopimienny apokryf kalendarza obrzdw na cay rok ku czci Mokoszy. Teksty tego kalendarza podaway w postaci zaszyfrowanej obliczenia "dwanadesiatnyc", czyli dwunastu pitkw w roku, kiedy czczono Mokosz (wedug chrzecijaskiego kalendarza Paraskiew-Pitnic). Boris Rybakow pisze, e ten kalendarz "reprezentuje znacznie wyszy poziom ni mody niepimiennych bab przed wit Paraskiew"23. I chocia autor rkopisu ukry si pod imieniem witego Klemensa, to jest oczywiste, e on przekaza w spadku po sobie wiedz ruskich wochww, ktrych dziedzicem mg by on sam. Cennym rdem do poznania i rekonstrukcji dawnej wiary ma sta si Ksiga Weesowa, dotd mao zbadana, a to wskutek uprzedze naukowcw, ktrzy pod naciskiem imperialnej Rosyjskiej Akademii Nauk wci uwaaj j za falsyfikat. Aleksandr Puszkin w swoim czasie obroni od podobnych napaci Sowo o wyprawie Igora, znalazszy zrczny argument w tym, e nie znany mu jest taki talent, ktry mgby dokona podobnej podrbki. Rzeczywicie, czyby znalaz si na wiecie taki znawca ukraiskiej

mitologii, ktry sfaszowaby (i po co?) tak oryginalny zabytek jak Ksiga Weesowa? Pisa na ten temat rwnie profesor Woodymyr Szajan: "Trudno przypuci, eby jaki falsyfikator zna tak dokadnie tyle elementw starej wiary i obrzdu"24. Mimo to i dotd pojawiaj si obraliwe wystpienia przeciw prawdziwoci zabytku. Kto tam nawet uwaa, e taka podrbka bya potrzebna jako podoe do wikszej chway stalinowskiego imperium25. Uczeni ukraiscy musz dokadniej przebada pamitk, nie ogldajc si na moskiewskie "autorytety", i wczy j do naukowego uytku. Wiadomoci o ruskiej wierze znajdujemy take w pracach cudzoziemskich podrnikw i historykw: Al-Masudiego (Zote ki), Ahmada Ibn Fadlana, Prokopiusza z Cezarei (VII wiek), Al-Dajhaniego (Ksiga drg i krlestw, IX wiek), Ibn Dasta (Ksiga dobrych skarbw, I poowa X w.) i in. Ponadto mamy opisy sowiaskiej wiary ssiadujcych z Rusiczami plemion (Sowian wendyjskich, Lutykw i in.) z czasw ju pniejszych (X-XI wiek). U tych plemion najduej zachowaa si rodzima wiara, ktra sw filozofi, obrzdowoci, jak rwnie pod wzgldem budowli kultowych bya bardzo bliska kulturze ukraiskiej. Wszystkie te opisy jako te materiay archeologiczne daj moliwo rekonstrukcji starej wiary. Na obszarze Ukrainy takie archeologiczne pamitki stanowi grodziska - koo wsi Babyne i Kulisziwka (nad Dniestrem), witowisko Rawynke (w Czerniowieckiej ob.), Szumke (w ytomierskiem), Trypolskie (nad Dnieprem), Bagowiszczenke (nad Desn), Busziwke (w Winnickiem), Trachtemyriwke i in. Istnieje kilka nazw (sowiaskich i ukraiskich) oznaczajcych dawne witowiska: chrom, molbiszcze, kapiszcze, kontyna i inne. Chromy - cerkiewno-sowiaska forma sowa choromy, co oznacza: duga budowla w ksztacie kabka (pkola), wzniesiona wok okrgego majdanku, na ktrym stoi kapiszcze. W takich chromach umieszczano dugie stoy z awami, gdzie mogo zasi do rytualnej biesiady rwnoczenie 200-300 ludzi (na przykad w chromie Bagowiszczenkim koo W yszcza). Na witowisku Rawynkim o powierzchni 600 m2 choromy mieciy nie mniej ni 300 osb. Zachodniosowiaskie sowo kontyna by moe pochodzi od kont (ywno, jado, prowiant). Ot przy takich naboestwach, po zoeniu ertw bogom, wszyscy obecni urzdzali wspln zastaw stou na cze bogw. Moe ono te pochodzi od kant (z aciskiego), co oznacza uroczysty piew na cze bogw. Kapiszcze to pierwotnie tylko posg (idol) bstwa. Starosowiaska kap' oznacza "widziado", "przywidzenie", "obraz". Pniej ta nazwa przesza i na majdanek, na ktrym sta posg. Kapiszcza z reguy znajdoway si na grach lub na usypanych w tym celu kopcach. Ot w chrzecijaskich dokumentach i latopisach znajdujemy nakazy: "kapiszcza idolskie rozkopa", "rozkopa nieczyste kapiszcza" itp. To znaczy: burzy kopce i wzgrki. Miejsce przed posgami, gdzie skadano ofiary, nazywa si trebiszcze (ofiarnik). Obok niego stali wochwowie, bogomolcy, uczestnicy rytuau, chr. Znaczenie tego sowa zachowao si w ukraiskim treba (nieodzownie potrzeba, tak naley). Idol - sowo greckiego pochodzenia, ktre pierwotnie znaczyo: "wyobraenie", "obraz", "podobizna" boga, czyli posg boga. Wraz z chrystianizacj narodu wyraz ten nabra zabarwienia negatywnego, a z czasem sta si przenoni obiektu pozbawionej rozsdku, lepej czci. Synonimami tego sowa s kumir i bowwan. Kumir wedug badaczy znaczyo "olbrzym", a wie si z etnonimem "Kimmerowie"26. To wydaje si cakiem przekonywajce, bo kumiry istniay ju wtedy, gdy lud Ukrainy zwa si Kimmerami, a jego narodowe bstwa mogy przej imi narodu. Takich posgw byo mnstwo, jako e w kadej osadzie, w kadym witym gaju stay kumiry bogw oraz bohaterw narodu i mdrcw. Bowan rwnie oznacza "idol", "kumir". Jednake sens tego sowa nie jest cakiem jasny. Rzecz interesujc wydaje si porwnanie go ze sowem "bowwani" - widnie z oddali, a take z jego wariantami bowani, buwani, co, by moe, za dawnych czasw pochodzio od by, bywa. W niektrych tureckich jzykach jednako brzmice sowa znacz "bohater", "zapanik", "siacz". Chrzecijastwo pomcio si i na tym sowie, przerabiajc je na obraliwe "bowan" (rosyjski), co poczo znaczy "dure", "joop", "ladaco". Mody u dawnych Sowian odprawiano najczciej w witych gajach, w pobliu zdrowotnych rde i czczonych drzew. W witych gajach nie wolno byo rba drzew, rwa kwiatw, owi ptactwa, jako e te lasy i gaje uchodziy za mieszkania bogw. Obok kadego chromu z reguy rosy wite drzewa, przewanie db, brzoza, lipa, wierzba, winia, a take biy naturalne rda, strumyki. Uwaano, e bogowie przebywaj w koronach drzew oraz w uzdrowicielskich wodach rde. A do XI stulecia, pki Cerkiew nie zakazaa tego, wyobraenia witych drzew czsto widniay w latopisach. Interesujcy opis sowiaskiego chromu da w roku 1159 Herbord, ywotopisarz Ottona, biskupa Bambergu, ktry by znany ze swych okrutnych rozpraw z pogaskimi wityniami i sugami dawnych kultw. Zburzy on cztery

chromy tradycyjnej wiary, porba posgi bogw, nakaza cicie witego dbu. Jednake lud ubaga go, zapewniwszy, e nikt ju nie bdzie modli si przy dbie, a jedynie wypoczywa w cieniu jego korony. I wity db zosta uratowany27. Sakson Gramatyk w swej Historii Danii daje opis wityni Ranw na wyspie Rugii (1168). By to chrom wiatowida. Zbudowano go jak twierdz, dostpu do niej broniy ze wschodu, pnocy i poudnia strome urwiska wymyte przez morze, od zachodu za wa obronny. Obok chromu bio spod ziemi wite rdo. Chrom, wzniesiony z drewna, zajmowa miejsce centralne, mia ksztat czworoboku pod jedn kopu pomalowan na jaskrawy malinowy kolor. ciany chromu zdobiy wykonane z niezwykym mistrzostwem rzeby ukazujce bogw, znaki symboliczne, amulety, rne ornamenty. Posg wiatowida (witowita) sta w rodku wityni w ogrodzeniu z czterech supw i erdzi poprzecznych u gry, z ktrych zwisay niezwykle pikne kilimy, tworzce zason. W czasie naboestwa posg odsaniano. Mia on cztery gowy zwrcone w cztery strony wiata. Kada gowa wykazywaa portretowe podobiestwo z typowymi przedstawicielami tego sowiaskiego plemienia, zwaszcza pod wzgldem uczesania i podstrzygania wsw. W prawej rce wiatowid trzyma wielki rg, sucy do corocznych wrb o urodzaju, z drogocennego metalu, ozdobiony rzeb. Obok posgu przechowywano symbole bstwa: miecz, uprz kosk i siodo. Przy wityni utrzymywano biaego konia; nikt nie mia na nim jedzi: to by wity ko wiatowida, uywany podczas sakralnych obrzdw do wrb. U Ranw wiatowid by Bstwem Biaego Konia (witania). Chrom mia wasn stra 300 doborowych rycerzy konnych. Zdaniem wielu badaczy chrom na Rugii by typowy dla wszystkich Sowian, przeto i dla ukraiskich plemion. Opis podobnego chromu da rwnie germaski kronikarz Thietmar (975-1018), ktry bra udzia w burzeniu wity sowiaskiego plemienia Lutykw. witynia znajdowaa si w Radogoszczy, gdzie mieszkacy, jak zaznacza autor, zawsze byli gocinni, "radzi gociom", za co im si "wywdziczyli" tacy nieproszeni gocie. Chrom by drewniany, bogato upikszony rzebami. Kady obraz bstwa nosi podpis: imi boga wyrzebione w drewnie. Jednym z bogw by Swaroyc. Adam Bremeski w swej Historii napisanej przed 1076 rokiem da przegld zachodniosowiaskich plemion. W rd nich wzmiankowa potnych Redarw, ktrych stolic stanowia Retra. Bstwem naczelnym by u nich Radogost (jak i u Lutykw); jego posg wykonano z czystego zota i innych kosztownoci. W teje pracy mamy uwag o naszym Kijowie ("Chiwe w Rusi"), ktry "jest rywalem sceptru Konstantynopola". Opis jednego z chromw nadbatyckich Sowian poda Al--Masudi: "witynia bya zbudowana z czerwonego koralu i zielonego szmaragdu. Porodku niej wznosia si wielka kopua. W wityni sta obraz Boga. Jego rce, nogi i gowa zrobione byy z czterech rodzajw szlachetnych kamieni: zielonego chryzolitu, czerwonego rubinu, tego agatu i biaego krysztau. A gowa jego bya z czerwonego zota. Obok obrazu Boga sta obraz dziewczyny blondynki skadajcej mu ofiar: kwiaty. Ta witynia powicona bya jakiemu mdrcowi, co y u nich dawnymi czasy" (Zote ki). Al-Masudi pisze te o tym, e chrom posiada otwory w pokryciu i nadbudowach zrobione dla obserwacji wschodu soca, rwnie o cudownie piknym piewaniu, jakie zachwycao cudzoziemskich podrnikw. Najdawniejsze chromy budowano, jak widzimy, z drewna, co dawao mistrzom rzebiarzom szerokie moliwoci uzmysowienia najbardziej zoonych ornamentw, znakw, napisw itp. Drewno, odwieczny symbol rolinnej siy, miao nadto sakralne znaczenie w budownictwie wity. Posg wiatowida w Arkonie wykonano z kilku rodzajw witego drewna. W domu Sowianie mieli swe domowe poski rzebione z drewna, stawiane na specjalnych peczkach w kcie chaty - bonicach; przejli je w spadku chrzecijanie dla swoich ikon. Gdzieniegdzie na Huculszczynie zachoway si do dzisiaj figurki Domowniczkw, zwanych tam Dziadami albo Przodkami. Z czasem drewnian architektur cerkiewn wypar materia trwalszy - kamie, jednak pierwotny ksztat chromw pozosta typowy - sowiaski. Lecz cerkiew wzniesiona na planie czworoktnym otrzymywaa zwieczenie nie jednej, ale kilku kopu. Mimo wszystko obok kamiennego budownictwa przez dugi jeszcze czas istniay cerkwie drewniane (zwaszcza na Ukrainie Zachodniej). Cenn pamitk tradycyjnej ruskiej wiary stanowi witynia Busziwka, ktrej pozostao znaleziono w rejonie Jampolskim w Winnickiem w roku 1884. Cenn tym bardziej, e tutaj odkryto i rozszyfrowano napisy wyryte na wapiennych bryach. S to imiona bogw Peruna, Chorsa, kniaziw Olega i Igora, a take imi ercy. Inskrypcje te odczyta w roku 1961 znany uczony ukraiski Walentyn Danyenko. Uwaa si, e zapisano je alfabetem zblionym do gagolicy, ale charakterem pisma wysoce zindywidualizowanym. Chrom Busziwky zbudowano z kamienia, pokryto dbowym gontem. Skada si z dwch poziomw, a naziemna i podziemna cz poczone byy pieczarami. Znaleziono tu rytualne ceramiczne czasze. Jedynym nie uszkodzonym detalem chromu jest kamienna brya z przedstawieniem sceny skadania ofiar: z lewa cite drzewo, na ktrym siedzi kogut (symbol sonecznego witania), pod

drzewem klczy erzec wznoszc do gry rytualn czasz; z prawa posta witego jelenia. Prawdopodobnie ofiaruje si bogom jelenie mleko. Wanie na tej paskorzebie zachowa si peny napis: "Ja jestem Mirobg, erzec Olgowy". Paskorzeba wykonana po mistrzowsku, w manierze jakby realistycznej, chocia, wytarta przez czas, nieco stracia na wyrazistoci. Ten portret wochwa to najrzadsze wyobraenie sugi tradycyjnego kultu ukraiskiego. Znamienit pamitk tradycyjnej rzeby kultowej jest rwnie posg wiatowida, wydobyty w roku 1848 z rzeki Zbrucz, koo wsi Liczkiwci w Tarnopolskiem. Obecnie orygina przechowuje si w Muzeum Archeologicznym m. Krakowa, za kopie w Kijowie, Perejasawiu-Chmielnickim i Moskwie. Kumir, nazwany zbruckim posgiem, posiada bogat symbolik caego panteonu. Wyszlifowany przez dziaanie wody w cigu kilku stuleci, utraci ju ostro niektrych znakw i nie zawsze bywa interpretowany jednakowo przez rnych naukowcw. Zdaniem uczonych idol posiada wyobraenia piciu bogw: Mokoszy, ady, Peruna, Dadboga i Weesa. Ten czworoboczny i trjpoziomowy posg dzieli si na 12 sfer. Poziom grny (niebiaski) to cztery oblicza bogw pod jedn czap. Mokosza trzyma w rkach rytualny rg, ada obrczk, pod Perunem wyobraenie konia i zbroi (miecza czy szabli), Dadbg ma solarny znak w ksztacie koa z szecioma szprychami. Poziom drugi to wiat ludzi; tu widzimy swego rodzaju korowd, mona go zauway tylko obchodzc naokoo ca statu (po jednej z czterech postaci z rozkadaniem rk w rn stron na kadym z czterech bokw). To rytua powicony bogom, jaki odprawiaj ziemskie istoty. Na dolnym poziomie trjlicowy Wees (na trzech bokach statui) klczy, trzymajc inne wiaty. Ostatnia, dwunasta sfera jest pusta - nie ma w niej adnych wyobrae (plecy Weesa?). Wszystkie trzy oblicza Weesa s wsate. O tradycji ukraiskiego naboestwa wiemy jeszcze mniej ni o narodowych chromach. Gdy ziemia zachowaa dla nas pozostaoci poburzonych wity, to na prno szuka dzi zapisw dawnych naboestw. Jedna rzecz nie budzi wtpliwoci: ludowe pieni obrzdowe, przekazane nam drog ustnej tradycji ludu, stanowiy niegdy ofiarne modlitwy, kierowane do najwyszych bstw przyrody: zimowe (narodzeniowe) karnaway to dawne czynnoci sakralne. Za wiosenne korowody, wielkodzienne korowaje, Rusalia, kupalne ogniska - wszystko to elementy tradycyjnej ukraiskiej bogosuby, jak dzi uwaa si za zwyk zabaw ludu. Stare teksty przedstawiaj naboestwa dawnych Ukraicw w sposb bardzo uproszczony: wystarczy drogimi darami udobrucha bogw, a wtedy mona ich prosi o wszystko, czego dusza zapragnie. Tak na przykad Ahmad Ibn Fadlan opisuje ofiar ruskiego kupca i jego rwnoczesn prob o sprowadzenie mu dobrego klienta. W rzeczywistoci dawna wiara posiadaa znacznie wyej rozwinity system filozoficzny. Celem naboestwa byo przede wszystkim oczyci, napeni wiatem dusz czowieka, zjedna j z bstwem, przynie rado, odnowi rwnowag ducha, napeni pozytywn energi. Osigao si to przez zoenie ofiary bogu, spoywanie rytualnego jada i napojw w gronie rodzicw i bliskich, wykonanie obrzdowych pieni i oglne weselenie si, a to wszystko rodzi pozytywne uczucia, wzbogaca duchowo, czyli daje rado i natchnienie. Chrzecijascy teologowie na wszelki sposb straszyli ludzi tym, e poganie rzekomo skadaj bogom ofiary z ludzi, dokonujc krwawych zabjstw wprost na miejscu ofiarnym. O tym znajdujemy niemao przekazw w Biblii. Swych pierworodnych skadali w ofierze Sabaothowi dawni ydzi, ich ssiedzi Moabici (te plemi semickie), jak rwnie niektre narody Europy i Azji28. U sowiaskich plemion takich ofiar nie stwierdzono, chocia u Scytw zabicie wroga na polu bitwy byo dobrym zwyczajem i zapewniao junakowi przejcie do kategorii ma-wojownika, czyli osignicie dojrzaoci. Natomiast opisany przez kronikarza w Powieci dorocznej wypadek zoenia bogom na ofiar cudzoziemca, wikinga Tura, stanowi wyolbrzymienie rzeczy. Ot po prostu zabito go za wyszydzanie dawnych zwyczajw Rusiczw: kutii, pisanek, uzwaru29. Ten wiking by chrzecijaninem i kronikarzowi, ktry potpi "pogastwo", taki epizod wyda si na tyle pouczajcy i przekonywajcy, e wnis go do swojego latopisu. Zwyczaj skadania ertw ze zwierzt: wieprza, biaego albo czerwonego koguta istnia na Ukrainie od dawna i by elementem witecznego obrzdku przygotowywania wsplnej biesiady na cze bogw. Ludzie spoywaj miso zwierzt i dzisiaj, lecz nie skadaj z tego ofiary bogu, przez co wyrzdzaj szkod samym sobie, jako e pozostaje poczucie grzechu. Dziki modlitwie i przestrzeganiu prawide rytuau jakakolwiek strawa zostaje oczyszczona i nie szkodzi czowiekowi. Rytualne napoje to najbardziej charakterystyczny element bogosuby, jaki powsta jeszcze za czasw indoeuropejskich, by znany Kimmerom i Scytom, pozostay po nim materialne pamitki w postaci dzie sztuki, jak na przykad zota paskorzeba przedstawiajca scytyjskie naboestwo na cze kobiecego bstwa. Tu w rkach uczestnikw obrzdu widzimy rogi tura suce do picia, takie same jak w opisach

sowiaskich wity i na zbruckim posgu. W kurhanie Czarna Mogia (Czernihw) znaleziono same rogi rytualne. Jeden z nich ma 60 cm dugoci. Zdobi go zota rytownicza plastyka szerokoci 12 cm, a jej treci jest dawny mit o odrodzeniu wiosennego soca (mit o Kocieju Niemiertelnym). Prawdopodobnie taki wielki rg, napeniony rytualnym napojem, kry wrd uczestnikw naboestwa. Pierwsze krople ofiarnego napoju wylewao si na ofiarnik, potem pi erzec i nastpnie podawa innym bogomolcom. W opisie Saksona Gramatyka rg wiatowida napeniany by liturgicznym napojem raz w roku. Wedug tego, ile wina zostawao po roku, wrono, jaki bdzie urodzaj. Potem wochw wylewa resztki napoju na ofiarnik i nalewa nowego na nastpny rok. Przygotowanie liturgicznego napoju byo procesem czasochonnym, odbywao si wedug specjalnych rytuaw i z odpiewaniem pobonych hymnw. Teksty Awesty i Rigwedy doniosy do nas najdawniejsze recepty napojw soma i sura. Som nazywa si napojem bogw, a sura to zwyky, "wiecki" chmielny napj. Dawni Ariowie mniemali, e tylko soma dawaa bogom i ludziom niezwyk si i moc - bogom zapewniaa niemiertelno, a ludziom dugi ywot. "Mymy wypili som, stalimy si bezmiertnymi, signlimy wiata, znalelimy bogw" - piewa si w jednym z hymnw. Upojenie si som doprowadzao ercw i modlcych si do ekstazy, ktry to stan pobudzenia ducha mia suy odkrywaniu tajemnic boskiej mdroci. Po ukoczeniu rytuau erzec kad si pod witym drzewem i sucha szumu jego korony, z czego przepowiada przyszo i dawa porady proszcym o nie. Uczeni badajcy recepty somy nie zdoali doj do zgody co do tego, jaka rolina bya jej gwnym skadnikiem. Wymieniano wrzos, rut grsk, grzyby, mleczaj, konopie itp. O uywaniu konopi przez Scytw pisa Herodot. Suyy do przygotowywania napojw u Trakw i Iraczykw (Persw). Zebrane roliny moczono w wodzie, ubijano w stpie albo toczono z nich sok. Po odcedzeniu mieszano go z wod, wieym i kwanym mlekiem i dodawano do tego ziaren jczmienia. T mieszank wystawiano na soce w celu sfermentowania, aeby napj nabra osobliwego smaku i chmielnych waciwoci. Ukraicy swoje rytualne napoje przygotowywali na miodzie i nazywali miodem jeszcze za scytyjskich czasw. Ale wiadomo te o ertwach ze specjalnie przygotowanych napojw mlecznych. Mleko byo pynem sakralnym, ktrym dozwalano nawet gasi gniew Peruna, gdy piorun uderza w chat (gaszenia poaru wod zabraniano, gdy wybucha z woli Boga). Do rytualnych potraw naleay rwnie korowaje upieczone na miodzie, nastpnie pieczywo - "miodowniki", kasze jczmienne z ziarna nie uskanego, z yta, pszenicy. Nie uskane ziarno suyo do kutii, na zasiewy, do obsypywania modej pary na ich weselu itp. Skadanie ofiar bogom przyrody tak dalece byo rzecz codzienn, e do dzi zachowa si zwyczaj kadzenia pod drzewem albo na trawie kawaka chleba lub monet podczas zbierania zi leczniczych. Ma to by znakiem wdzicznoci czowieka dla wiata rolin. Do wody wrzucamy miedziaki dla bogini Dany. Ukraicy mieli powiedzenie: kto skada ofiar Socu, ten skada ofiar swojej duszy. WARSTWA POGASKIEGO DUCHOWIESTWA U wszystkich dawnych wsplnot istnia ostro zarysowany podzia kastowy. Duchowiestwo ukraiskie posiadao w dawnych czasach taki status jak w Indiach bramini, ercy, przedstawiciele wyszej kasty. Na Ukrainie wiadomo o kilku nazwach tych ludzi: wochwowie, kudesnyki, ercy, a take czarownicy, widuny, wieszczuny, potworniki, znachorzy, a nawet i skomorochy; ci wszyscy pozostawali w zwizku z religijn obrzdowoci. Wedug zwyczaju nazwy te odpowiaday funkcjom penionym przy czynnociach religijnych. U Ukraicw-Rusiczw, jak i u wszystkich Sowian, istniaa swego rodzaju hierarchia ercw: kade plemi, kada osada miay swego wochwa. Naczelnym by gwny wochw czy erzec pastwa, ktry znajdowa si przy ksiciu. Przypuci mona, e o wszystkich wanych sprawach ksistwa decydowano na radach ksicych, w ktrych uczestniczyli najbardziej powaani wochwowie. Byy te i kobiety wochwynie: w folklorze spotyka si czasem nazw wochwa (rodzaj eski od wochw). Kobiety, ktre umiay leczy, czarowa, przewidywa przyszo (czyli "dokonywa" cudw), zwano potworami, potwornica-mi. Ujemnego znaczenia nabrao to sowo dopiero po chrystianizacji kraju, by z czasem w ogle oznacza istot brzydk. O nadzwyczajnych zdolnociach i o pewnej znajomoci astronomii tych wochwy moemy jedynie snu domysy. W Kijowie niedaleko samego soboru Sofii znaleziono przlik z napisem: "Potwor praslie", ktry datuje si na XII-XIII wiek. Fakt, e ten przlik znaleziono w skarbie wraz ze zotymi i srebrnymi kosztownociami, wiadczy, e by wielce ceniony przez sw wacicielk. Wedug danych archeologicznych przliki zjawiaj si na Ukrainie ju w pnym paleolicie. Znajdywane przliki naocznie wiadcz o swym sakralnym charakterze; nie tylko suyy jako narzdzia pracy, miay rwnie zastosowanie przy obserwacji cia niebieskich. Niektre przliki nosz na sobie astralne znaki (soca,

ksiyca, gwiazdozbiorw) albo kalendarze, a take imienne napisy czy monogramy imienia wacicielki, prawdopodobnie jakiej znacznej osoby30. Obok takich imiennie oznakowanych przedmiotw znajduje si take zwyke przliki nie zdobione, uywane, jak naley sdzi, zgodnie z ich waciwym przeznaczeniem. Na potwierdzenie tego, e przlik by swego rodzaju "okiem", ktrym patrzono na soce i ksiyc, Mykoa Czmychow przywouje ludowe porzekada: "Z okna w okno - wrzeciono", albo "ysy rebak przez przlik patrzy"31. Takie sakralne i lecznicze waciwoci widziano nie tylko w przliku, ale i w innych rzeczach: kamyczkach przedziurawionych w rodku uderzeniem pioruna, w przedmiotach z metalu, toporkach itp. Tak tedy i przliki moemy uwaa za atrybuty wochwy czy ercy tradycyjnych kultw. Atrybutami wochww byy te przedmioty z krzemienia (strzay), amulety w postaci znakw solarnych, rne symbole, ezy (kije zakoczone nasadk). Znana jest nasadka scytyjskiego wochwa - z kilkoma dzwoneczkami zwisajcymi na acuszkach. Przez uderzenie kijem o ziemi lub przy innych ruchach dzwoneczki wydaway melodyjne dwiki. Prawdopodobnie suyy do wzywania dobrych duchw i odstraszania zych si lub te do jakich magicznych celw. Wyobrae wochww zachowao si do naszych czasw niewiele. Znany jest opisany wyej portret Miroboga z chromu Busziwkiego, s te pewne wyobraenia w latopisach. Tak na przykad w Kronice radziwiowskiej pod rokiem 1071 znajduje si miniatura przedstawiajca wochwa w biaej dugiej szacie z szerokimi rkawami, wyszywanej z przodu wzdu caej zapinki, z szerokim konierzem (prawdopodobnie kapiszonem). Jak zwaa si ta szata, powiedzie dzisiaj trudno, chocia mona przypuszcza, e starosowiaskie sowo kob' (wrenie z lotu ptaka) wie si z dawn nazw kapiszona koba, a moe te z ukraisk nazw odziey kobeniak, co oznaczao w czasach ju pniejszych odzie wierzchni z konierzem, ale bez rkaww. W latopisach znajdujemy fragmenty wymiewajce wiar tradycyjn i zwyczaje, ktre nazywaj si "sromnymi" albo "biesowskimi". Dotd sowo "bies" objania si przez pryzmat chrzecijaskiego mylenia: "czart", "sia nieczysta" itp. Starsze znaczenie (indoeuropejskie) - "byszcze", "wieci". Moliwe, e dawnymi czasy biesami nazywano wochww, ktrzy zawiecali (zapalali) rytualne ognisko na ofiarniku. Pokrewne sowa biesi si, biesnowa si pierwotnie mogy oznacza stan erca pod dziaaniem narkotycznego napoju rytualnego, czemu towarzyszyo wrenie czy jakie magiczne zaklinanie (por. nazwy narkotycznych rolin: bisyna, bisdrzewo i in.). Z czasem biesami poczto nazywa wszystkich innowiercw (muzumanw, ydw i in.): busurman, basurman, bisurmanin. Negatywne znaczenie chrzecijanie nadali te sowu re, co pierwotnie znaczyo "skada dary bogom" (staroindyjskie ger przeszo w er i oznacza "gorze"), czyli spala dar na ognisku. Moliwe te, e i dero (ereo) oznaczao ofiarnik - miejsce, gdzie przebywa bstwo i gdzie skada si ofiary. Etnografowie bardzo czsto notuj zwyczaj skadania ertw wprost do wody, zwaszcza rdlanej. Funkcje duchowiestwa byy nad wyraz rne, jako e w kadej dziedzinie ycia narodu korzystano z porad i pomocy wochww, znachorw, czarownikw i in. ercy, ktrzy odprawiali naboestwa, kierowali obrzdem i osobicie skadali ofiary, baczyli pilnie, by ustalone w cigu wiekw rytuay dokadnie wykonywano. Sprawowali kierownictwo wszystkich takich uroczystoci, jak obrzdowe igry, bogosuby, skadanie ertw, tryzny itp. Wochwowie-astronomowie ustalali wedug owiecenia zorz nieba teksty modlitw, pory orki, siejby i niw. Bywali wrd nich i tacy, co rozporzdzali ogromn si magiczn, dziki ktrej mogli wpywa na pogod. Wochwowie posiadajcy tak nadprzyrodzon moc cieszyli si wielkim powaaniem u ludu. Gdzieniegdzie zwano ich obokogonicielami, czyli tymi, co umieli za pomoc pewnych magicznych czynnoci i zaklina sprowadza deszcz lub wstrzymywa burz. Do warstwy duchowiestwa naleeli te tak zwani chranylnyki (termin Izmaia Sriezniewskiego), wyrabiajcy talizmany-amulety. Wyrniao ich znawstwo symboli, umieli odczytywa i ukada rne kosmologiczne kompozycje znakw solarnych, lunarnych i totemicznych. Szeroko znane na Rusi Kijowskiej fibule (zapinki ze sprzczkami) byy nie tylko ozdob, ale take amuletami, talizmanami. Archeolodzy znajduj niemao rnych amuletw, medalionw, rozmaitych jubilerskich ozdbek majcych tradycyjn symbolik, ktr uczeni uznaj za "pogask". Dzisiaj niepodobna odczyta, jaki sens wkada w swoje symbole autor, staroruski mistrz. Wiedza utracona. Niemniej ukraiska sztuka rwnie po przyjciu chrzecijastwa dugo jeszcze ywi si z niewyczerpanych rde ojczystej wiary, ktrej symbolik rozumieli jeszcze pierwsi chrzecijanie. Nastpne pokolenia uyway jej kierujc si tylko upodobaniami estetycznymi, jako e przycigaa sw tajemniczoci, gbok rodzimoci. Wanie w rodowisku wochww zapisywano starodawne przekazy, mity, tak zwane koszcziuny. Jak

pisze Izmai Sriezniewski, koszcziuny bliskie s "baniom": "Jedni graj, inni baj mu i koszcziuni"32. Hudity znaczyo gra na instrumentach muzycznych: fujarkach, glach. Ot koszcziuny wykonywano z towarzyszeniem muzyki, by moe piewano je albo recytowano, podobnie jak kobziarskie dumy. Koszcziunyk - to by wykonawca tych utworw, jakie duchowiestwo chrzecijaskie uwaao za bluniercze, zabronione. Std poszo dzisiejsze, negatywne znaczenie sowa "koszcziuni", mianowicie "oczernia wityni". W dawnej literaturze istnieje kilka wskazwek co do tego, e koszcziuny wykonywano zarwno jako pacze na tryznach, jak i opowiadano niczym kosmogoniczne mity, a take suyy jako ruskie teksty religijne. Ciekawa rzecz, e ruscy ludzie pira XI-XII wieku przekadali greckie sowo m~uJo (mit) na ruskie koszcziuna. Ot mamy wszelkie podstawy do tego, by uwaa dawnych grajkw za poprzednikw ukraiskich lirnikw i kobziarzy, za ich "koszcziuny" i "banie" za wzory do tworzenia ukraiskich kobziarskich dum, pieni, lamentw. Na pewno wystpoway i pisemne teksty religijne, jakie bezlitonie wyniszczono. O ile nie zachowao si z nich prawie nic, to narzdzi pisarskich znaleziono ju niemao - s to pisaki z koci lub metalu (patyczki z zagitym i zaostrzonym kocem, czasem z rczkami w postaci dziwacznych zwierzt czy zdobniczych przeplatanek). Dzisiaj pojawia si coraz to wicej faktw wiadczcych o tym, e pimiennictwo istniao na Rusi Kijowskiej na dugo przed misj Cyryla. Wobec tych faktw moemy z ca pewnoci stwierdza, e wochwowie byli rwnie pierwszymi latopicami. wiadcz o tym rwnie wyniki prac historykw i jzykoznawcw, ktrzy w kronikach chrzecijaskich znajduj o wiele wczeniejsze zapisy przenoszone z dawniejszych notatek religijnych z czasw rodzimej wiary (na przykad hipoteza Mychajy Brajczewskiego o latopisie Askolda). ercy, wochwowie, pieniarze naleeli do wyszej kasty duchownych, ktra korzystaa z autorytetu ksicia i cieszya si szacunkiem caego narodu. Bywali wochwowie-mdrcy, jakich czczono i ubstwiano nawet po mierci. Takim by znany ze Sowa o wyprawie Igora pieniarz Wieszczy Bojan, ktry nawet przez kilka wiekw by niedocigym symbolem prawdziwego poety narodowego. Imi Bojan stao si znane w caym wiecie sowiaskim: syn bugarskiego cara Borysa I zwa si Bojan, istniaa ulica Bojanowa w Nowogrodzie. Wiadomo te o wodzu Awarw - Bojanie. W Kronice Liutpranda jest wzmianka o Bojanie, ktry otrzyma wyksztacenie w Bizancjum i powici si cakowicie naukom, literaturze i muzyce. Przypisywano mu moc zamieniania si bd w ora, bd w wilka czy innego zwierza. Podobnie posta Bojana rysuje si w Sowie, z czego wynika, e y on w XI lub w pocztkach XII wieku. O Bojanie jako o historycznej postaci dowiadujemy si z napisu na cianie soboru Sofijskiego w Kijowie, odkrytego w latach szedziesitych. To wiadectwo jest kupieck notatk datowan midzy rokiem 1068 a 1111: "...kupia ksina ca ziemi Bojanow i daa za ni siedemdziesit grzywien sobolowych, a w tym jest cz siedmiuset grzywien"33. Cena ta bya zbliona do rocznego dochodu z siedmiu miejscowoci, a ziemia, jak moemy sdzi, znajdowaa si nie opodal Sofii, a wic - na Kijowszczynie. Jeli jest to ten sam cieszcy si powszechnie saw pieniarz Bojan, to moemy ujawni jego wysoki cenzus majtkowy oraz wysok pozycj w wczesnym spoeczestwie. Cytowanie przez autora Sowa strofek Bojana rwnie wiadczy o tym, e jego utwory ("banie" czy "koszcziuny") nie tylko piewano, lecz i zapisywano. Ponadto wiadomo, e Anna Jarosawna jadc do Francji w liczbie innych ksig zabraa z sob take Pie Bojana34. Obok wysokich przywdcw duchownych zawsze istnieli funkcjonariusze niszego stopnia: ci, co podtrzymywali wieczny ogie, dogldali zwierzt ofiarnych, przechowywali dary ofiarne, ogaszali ludowi o zbliajcych si witach i uroczystociach religijnych, sporzdzali maski, kostiumy, palice, gwiazdki i inne atrybuty niezbdne w witecznych obrzdach. Gwna rola w spenianiu obrzdw przypadaa dowiadczonym sugom religijnych kultw, ktrzy znali dobrze dawne prawa i zwyczaje i umieli zorganizowa zesp osb, aktorw witecznej dziejby. Wyniki bada ukraiskich pisarzy i uczonych - Osypa-Jurija Fed'kowicza, Wasyla Szuchewicza, Woodymyra Szajana - wskazuj na to, e tak rol odgrywa w ludowych obrzdach Huculszczyzny Bereza - przywdca gromadki koldnikw w czasie wita Narodzenia. Oto jak opisuje rol Berezy Woodymyr Szajan: "To ten, co zna wszystkie koldy, wszystkie zwizane z rytuaem kultowe obrzdy i zwyczaje. On przewodzi grupie muzykantw i tancerzy. Tace nosiy obrzdowo-rytualny charakter i miay uwicajce znaczenie dla ziarna i urodzaju. Bereza jest naczelnym kultowym pieniarzem, chr tylko powtarza za nim strofy czy przypiewy, podobnie jak za duchowym czy kultowym ercem w religiach staroytnych. On i koldnicy ciesz si szacunkiem gospodarzy i caej gminy jako nosiciele kultu i mamy te wyrane dowody, e on i jego druyna byli rwnoczenie kultowym uosobieniem staroytnych Bstw czy kosmogonicznych mocy"35.

CHRYSTIANIZACJA UKRAISKIEGO NARODU I PRBY DUCHOWEGO WYZWOLENIA Chrystianizacja ruskiego narodu, jak najczciej utosamia si z Wodzimierzowym chrztem Rusi, rozpocza si na dugo przed oficjaln dat 988 roku. Ju od IV wieku misjonarze chrzecijascy przyjedali do ruskiego kraju. Dla prestiu chrzecijaskiej wiary skorzy byli pisa o sukcesach w szerzeniu jej w wielu krajach. Bodaj najwczeniejsz wzmiank o chrystianizacji na naszej ziemi jest wiadomo podana przez Kwintusa Tertuliana (okoo 160-222), w ktrej mwi si o ochrzczeniu Scytw i Sarmatw. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa mogo to dotyczy jedynie pojedynczych przedstawicieli tych ludw, a nie ich caoci. Spord pierwszych chrzecijan Rusi moemy z ca pewnoci wymieni Scyt Dionizego Maego, ktry, wzity jecem do Bizancjum, po pewnym czasie zosta tam ihumenem klasztoru i wsawi si sw mdroci. Dionizego nazwano Maym dla uniknicia pomyek z mitycznym Dionizym Areopagit. Dionizy May prowadzi rejestr paschalnych cykli Cyryla Aleksandryjskiego, obejmujcy okres od 437 po 531 rok. On te zebra zwd kanonw (kilkaset), dekretw papieskich i aktw soborowych znanych pod nazw Dionisiana. Interesujca jest wiadomo podana przez Jana z Nikiu o chrzcie ksicia Kija, w rdach bizantyjskich zwanego Kuwratem: "Kuwrat, ksi Hunw i plemiennik Orchana, by ochrzczony i wychowywa si w Konstantynopolu w centrum chrzecijastwa"36. Napisano to w VII wieku. Wedug Mychajy Brajczewskiego taki fakt by nie tylko moliwy, ale i prawidowy. Prawdopodobnie wczeniej chrzcili si wychodcy z naszej ziemi, ktrzy przebywali w Bizancjum, gdzie zmuszay ich do tego okolicznoci. Natomiast misjonarze, ktrzy przybywali na Ru, by gosi wiar Chrystusa, z reguy spotykali si z niepowodzeniem. Tak np. wity Kolumban, misjonarz, w VI wieku odwiedzi Scyti-Ru i usiowa nawrci tamtejszy lud na wiar chrzecijask. Spotkao go rozczarowanie i rozgniewa si widzc, e Scytowie niele orientuj si w zasadach chrzecijastwa i miej si ze, szczeglnie dotkliwie wyszydzajc wito Osa, na jakim Jezus wjeda do Jerozolimy (ustanowione w roku 590, ale nie przyjo si i zniko). Kolumban po powrocie znad Borystenesu37 mwi, e atwiej ten lud umierci, ni przekona, e ich rodzima ojcowska wiara jest nieprzyzwoita. Bardzo moliwe, e wanie jako odpowied na takie usiowania cudzoziemcw powstao na Ukrainie powiedzenie: "C nam po cudzym bogu - swego mamy przy progu". Jednak o ile prosty lud mocno trzyma si swej rodzimej wiary, to gra spoeczestwa (ksita, bojarstwo, druyna ksica) czsto widziaa si w trudnej sytuacji i doznawaa poraki w dyplomatycznych negocjacjach z powodu nieprzyjmowania cudzej, chrzecijaskiej wiary, jako e prawie wszystkie midzynarodowe umowy wymagay przysigi w cerkwi czy w pobliu wity. Dlatego kniaziowie zezwalali na budowanie na Rusi chrzecijaskich cerkwi, jakie odwiedzane byy przewanie przez cudzoziemskich posw, kupcw, ochrzczonych druynnikw - Waregw. Jednake nie tylko na Rusi budowano chrzecijaskie chromy, w Bizancjum stay witynie ruskich bogw Weesa i Peruna, gdzie modlili si nasi wojacy, posowie i kupcy, przebywajcy na obczynie. Ot takie byo midzynarodowe prawo owych czasw. Dlatego wczesnego istnienia chrzecijaskich cerkwi na ruskich ziemiach nie naley uwaa za wiadectwo chrystianizacji ruskiego narodu. O jednej z takich cerkwi dowiadujemy si z Powieci dorocznej, gdzie pod rokiem 945 umieszczono zapis o cerkwi w. Ilii, "co jest nad ruczajem przy kocu Pasynczej Biesiady, bo to bya cerkiew katedralna, a wielu Waregw i Chazarw byo chrzecijanami"38. Kronikarz sam wyjani, po co zbudowano t cerkiew. Jednake nazwa "Pasyncza Biesiada" wywoywaa liczne dyskusje w gronie historykw. Wysuwano przypuszczenia, e pasynkami zwano cz druynnikw ksicych i e to od nich posza nazwa Biesiady. Ale interesujce byoby odkrycie, co to takiego owa Biesiada. Przypuszcza si, e chodzio o posterunek straniczy na brzegu rzeki (wariant nazwy "Posterunkowa Biesiada"). Zapewne bya to jaka budowla w ksztacie altanki (besidki), jak raczej mona by uzna za tradycyjn budowl kultow. Tym bardziej e jej nazwa wspbrzmi z biesami, bisami (wochwami czy kumirami). Konstrukcja dawnych chromw take przypomina ksztat altanki - kilka supw pod dachem, awy dla biesiadnikw. W roku 860, zdaniem Mychajy Brajczewskiego, zosta ochrzczony ksi Askold. Bizantyjskie rda zawieraj wzmiank o tym, e imperator Bazyli I Macedoczyk zawar traktat z Rusi Kijowsk, pod warunkiem wszak, e Rusy przyjm chrzest. Chrzest ksinej Olgi przez dugi czas datowano na rok 954, chocia istnieje do argumentw przemawiajcych za dat o wiele wczeniejsz. Olga moga by ochrzczona razem ze swoim mem ksiciem Igorem w roku 944, po jego wyprawie na Bizancjum, czyli przed tragicznymi wypadkami w ziemi Drewlan. mier Igora moga by sprowokowana jego chrztem, w czym druynnicy widzieli odstpstwo od

wiary39. Fakt, e cz Rusw zostaa ochrzczona w 944 roku, zapisany zosta w traktacie Igora z Grekami: "My za, ilu z nas si ochrzcio, przysigamy na cerkiew witego Ilii"40. W roku 945 Igor wyrusza po danin z ziemi Drewlan, a to pod naciskiem pogaskiej czci swej druyny, jaka uskara si, e "otrocy Sweneldowi" (czyli Waregowie z druyny, przewanie chrzecijanie) s dobrze ubrani i bogaci, a oni (Rusy) - "goli". Wziwszy danin Igor zwalnia (?) druyn i zostawszy z niewielkim oddziakiem da nowej daniny. Drewlanie zabijaj Igora i jego wojw. Teraz powstaje pytanie - po co Olga, bdc ju chrzecijank, dokonuje krwawej zemsty - wedug pogaskiego zwyczaju? Co wicej, jak wynika z latopisu, sama zemsta, usypanie kurhanu i tryzna na nim byy ju w tym czasie zjawiskiem archaicznym i wspaniaym, na miar pogrzebw scytyjskich wadcw. Okruciestwo ksinej byo jakby jak demonstracj: na mogile ksicia (wodarza tych ziem) zabija si pi tysicy Drewlan (jego poddanych, sug). C to jest, jak nie ch pokazania okruciestwa pogaskich zwyczajw? Jak zwykle, liczba straconych moga zosta zawyona przez latopica. Ale Drewlanie dugo pamitali t tragedi, przez wieki cae wplatajc w kosy aobne paski i wyszywajc koszule nitkami przewanie ciemnego koloru. Prawdopodobnie wityni Szumk w ytomierskiem zbudowano ku czci zabitych, co roku odprawiajc tam pominkowe obrzdy. Kronikarz, uwaajc Olg za prekursork chrzecijastwa na Rusi, nie potpia ksiny, prawdopodobnie zdawao mu si pouczajce porwnanie takich "pogaskich" zwyczajw z chrzecijaskimi. Opowie o chrzcie Olgi z rki samego Konstantyna Porfirogenety wydaje si niektrym badaczom nieprawdopodobna, gdy udaa si ona do Bizancjum w roku 955 ju w towarzystwie swego kapelana. Dyplomatyczne rozmowy Olgi z imperatorem nie day podanego rezultatu, ile e Rusi narzucono wasalne warunki. Olga wrcia do domu niezadowolona i przestraszona: "Moi ludzie poganie i syn mj - oby ustrzeg mi Bg od wszelkiego za"41. Jest pewna prawidowo w tym, e jednymi z pierwszych w przyjmowaniu chrzecijastwa na Ukrainie-Rusi byli wanie ksita: Kij, Askold, Igor, Olga, Jaropek (?), Wodzimierz. Rachuby Bizancjum i Rzymu byy jasne: na pocztek nakoni do chrztu wadcw ziem ssiednich, a potem - swobodnie szerzy sw "midzynarodow" wiar wrd wszystkich narodw. Tak widziaa im si droga do panowania nad wiatem. Wanie dlatego w wikszoci midzynarodowych traktatw tych czasw stawia si warunek chrztu ksicia i jego druyny albo caego kraju. Co zmusio Olg do przyjcia chrzecijastwa - nie wiemy. By moe bya pod naciskiem druyny, ktrej znaczna cz skadaa si z najemnych Waregw, ju chrzecijan. Sam wojewoda Sweneld, wychowawca jej syna, by chrzecijaninem, przy tym czowiekiem podstpnym i okrutnym. witosaw - ksi-wojownik, ktrego Mychajo Hruszewski nazwa "Zaporocem na tronie", by oddany swej ziemi i rodzimej wierze. Olga usiowaa nakoni syna do przyjcia wiary Chrystusowej, ale on si wymawia, odpowiadajc: "Druyna moja mia si bdzie". Tak tedy, jak pisze kronikarz, on "nie posucha matki i dotrzymywa pogaskich zwyczajw", a take "oprcz tego gniewa si na matk"42. Te skpe kronikarskie wiadomoci nie daj rzeczywistego obrazu wczesnych stosunkw w ksicym rodowisku. Czemu witosaw gniewa si na matk? W Pierwszym latopisie nowogrodzkim jest zapis o tym, e Olga nakazywaa "nie urzdza tryzny po sobie - miaa bowiem potajemnie swego prezbitera". Czemu tego prezbitera (chrzecijaskiego duchownego) Olga trzymaa "potajemnie" i po co by ona zakazywaa urzdzania jej tryzny, gdyby wszystkim byo wiadomo, e ona nie jest ju pogank i ma by pochowana jak chrzecijanka? W Latopisie joachimskim bya wzmianka o jednym z bojw witosawa z Bizancjum, zakoczonym utrat druyny ksicia - "wszystko wojsko zgubi". Prawdopodobnie jeden z wochww, jacy zawsze towarzyszyli druynie w wyprawach wojennych, wskaza ksiciu przyczyn poraki: wielu z druyny byo Waregami chrzecijanami, i ruscy bogowie odwrcili si od wojska. Jak pisze Wasilij Tatiszczew, witosaw rozkaza druynnikom-chrzecijanom odda pokon ruskim bogom, ci jednak nie posuchali. Latopisiec opisuje gniew witosawa: "Tak si rozwcieczy, e nawet jedynego swego brata nie oszczdzi", "strasznie na prezbitera si zoci", "posa do Kijowa z rozkazem chromy chrzecijan zburzy i spali. I sam wkrtce poszed, chcc wszystkich chrzecijan wytraci"43. Cakiem naturalne byoby przypuszczenie, e wrciwszy do Kijowa, witosaw zabroni matce demonstrowa otwarcie sw wiar. To wanie zmusio j do trzymania w tajemnicy chrzecijaskiego duchownego. Nie cakiem zrozumiae jest zwrcenie si Olgi do niemieckiego krla Ottona I z prob o przysanie na Ru duchownego. Na t prob przyjecha do Kijowa w 962 roku katolicki biskup Adalbert. Nie wiadomo, jaki cel miaa ta misja i czy udao si go osign. Bowiem wszystkich towarzyszy biskupa zabito, a on sam ledwie si uratowa od gniewu ruskich ludzi. Jak pisze kronikarz, w ostatnich latach swego ycia Olga ya skromnie jako ksina-wdowa, babka

swych wnukw. Z pewnoci nie bya ju osob czynn politycznie, trudno te nazwa j "porann zorz chrzecijastwa" - t aureol otrzymaa pniej. By moe odczuwaa w duszy gbok tragedi i pragnienie, by przynajmniej wnuki jej przyjy nauk chrzecijask. Czy nie pokadaa tych nadziei w biskupie Adalbercie? Oeksandra Jefymenko, nie podajc rde, pisze, e Jaropek (syn witosawa) zosta ochrzczony przez jakiego katolickiego misjonarza44. Moliwe, e by nim Adalbert. Historycy wspczeni godz si z faktem chrztu Jaropeka, motywujc to tym, e jego matka, ksiniczka wgierska, bya jakoby chrzecijank. Rwnie ona Jaropeka, Greczynka, swego czasu zakonnica, bya chrzecijank. Prawdopodobnie pragnieniem wszystkich trzech kobiet (w tym babuni Olgi) byo ochrzczenie Jaropeka. Nieco dziwna wydaje si kronikarska wiadomo z 1044 roku: "Odkopano dwch kniaziw, Jaropeka i Olega, syna witosawa. I ochrzczono koci ich, i zoono je w cerkwi Bogurodzicy we Wodzimierzu"45. Ten zapis o witokradzkim akcie potomkw czsto budzi wtpliwo co do chrzecijastwa Jaropeka. Mychajo Brajczewski pisze, e chrzecijaska praktyka nie znaa obrzdu chrzczenia zmarych: przystpienie do Chrystusa uwarunkowane byo wiadomym wyraeniem woli. W omawianej sprawie, jak domyla si historyk, odpowied moe by tylko jedna - "znieksztacenie tekstu"46. Jednake przywoamy jeszcze jeden fakt z pniejszej historii. W roku 1636 podobnego witokradztwa dopucia si fanatyczna katoliczka Anna Alojza Ostrogska z komi swego ojca ksicia Aleksandra Ostrogskiego, ktry za ycia by prawosawnym. W nocy z Wielkiego Pitku na Sobot wtargna do cerkwi, w ktrej stay sarkofagi rodu Ostrogskich, polecia jezuitom otworzy trumn i przechrzci prochy. W Latopisie ostrogskim zapisano o tym: "A ksina koci przemya, wonnymi zioami przeoya. Jezuici ochrzcili koci wedle swojej wiary i wod pokropili i imi zmienili na Stanisawa"47. Prawdopodobnie co takiego mogo si sta i w XI wieku, kiedy rozam midzy Kocioami rzymskim i greckim by oczywistoci; Jaropeka ochrzci katolicki duchowny, dlatego przenoszc koci do prawosawnego chromu, ochrzczono je ponownie. Przechowanie si koci moliwe byo jedynie dziki temu, e pogrzeb odby si nie pogaskim zwyczajem przez spalenie, lecz po chrzecijasku, jako pochwek w ziemi. Olga zmara w roku 969, pochowana jak chrzecijanka. W 1007 roku jej grobowiec przeniesiono do cerkwi Dziesicinnej, gdzie sta a do nadejcia Mongow, kiedy, jak si przypuszcza, uleg grabiey. witosaw, ten ostatni pogaski ksi Rusi-Ukrainy, spdzi swj krtki ywot na cigych wyprawach i bojach, przestrzegajc rodzonej wiary. Modszy syn witosawa Wodzimierz zagarn tron Kijowa, wyszedszy zwycizc w bratobjczej wojnie. Sprzecznoci w jego poczynaniach, a take fakty historyczne nie pozwalaj na nazwanie go z caym przekonaniem ani ostatnim pogaskim, ani pierwszym chrzecijaskim ksiciem. W roku 980 zbudowa on na Grze Perunowej panteon rodzimych bogw, ktry sam po omiu latach rozkaza zburzy. Przejcie Wodzimierza na chrzecijastwo byo nie tylko zdrad tradycyjnej wiary przodkw, ale swego rodzaju kapitulacj przed Bizancjum, wiadectwem ideowej poraki. Co popychao naszych kniaziw do szukania innej (cudzej) wiary - na to pytanie wielu historykw nie daje przekonywajcej odpowiedzi. Zasadnicze rozwaania sprowadzaj si przewanie do tego, e jakoby stara wiara ju si przeya, bya prymitywna, nie czynia zado potrzebom klasowego spoeczestwa itp. Takie wyjanienia wydaj si dzisiaj upraszczaniem zagadnienia. Wiadomo, e u zachodnich Sowian wiara tradycyjna przetrwaa jeszcze przynajmniej dwa stulecia, pki przemoc nie zburzya wity i nie usuna wochww. Dzi znane s fakty, e narodw, ktre przechoway swoje tradycyjne wierzenia, w aden sposb nie mona zwa zacofanymi czy niekulturalnymi (cz ludnoci Ameryki, Australii, Chin, Afryki, Japonii i in.). Mao znany jest fakt przyniesienia na Ru islamu, o czym relacjonowa arabski pisarz Al-Marwazi: "W taki sposb wychowywali si a do czasu, kiedy stali si chrzecijanami w jednym z miesicy trzechsetnego roku. A kiedy przyjli chrzecijastwo, to religia stpia ich miecze, a wiara zamkna im dostp do ich zwykego zajcia i powrcili do cikiego ycia i do biedy, i zmniejszay si ich rodki utrzymania. Wtedy zechcieli sta si muzumanami, aeby dozwolone im byy najazdy i wojna wita i aby powrcio to, co byo przedtem. Posali wwczas posw do wadcy Chorezmu: czterech ludzi z najbliszego otoczenia ich krla, maj bowiem niezalenego krla, ktry zwie si Wadymir (Wla-d.mi -r), podobnie jak krl Turkw zwie si chakan, a krl Bugarw - botawar (b.l.tu-). I przybyli posowie do Chorezmu i powiedzieli, po co ich przysano. A chorezmszach ucieszy si syszc, e postanowili przyj islam, i posa im ludzi, aby nauczyli ich przepisw islamu. I przyjli islam"48. Zdarzenie to historycy datuj na poow lat osiemdziesitych X wieku. Jednake islamizacja nie

pozostawia na Ukrainie adnych ladw, prawdopodobnie po prostu nie przyja si jako cakiem obca ludowi i niezrozumiaa. By moe by to jeszcze jeden nieudany eksperyment Wodzimierza po utworzeniu przeze panteonu bogw narodowych, a moe te arabski pisarz mia na myli jedynie poselstwo ruskiego ksicia, ktry rozsya posw na poszukiwanie wiary. Piszc za o przyjciu islamu Arab mg wzi yczenie za rzeczywisto. Legendy o ochrzczeniu Wodzimierza i caego narodu s w rozmaitych rdach na tyle rnorodne, wykazuj tak wiele niezgodnoci, e wywoay niedowierzanie ju historykw XVIII-XIX stulecia. Opisywano te zdarzenia przewanie w 100-200 lat po Wodzimierzu. Cechuje te legendy naiwno i nieznajomo przedmiotu u kronikarza, ktry przypisuje ksiciu brak inicjatywy, niezdecydowanie, a nawet niedostatek wyksztacenia. Niezrozumiay wydaje si powd jego wyrzeczenia si starej wiary i prymitywna przyczyna wyboru wanie greckiej (jakoby dla przepychu jej obrzdw i wystroju cerkwi). Wiemy, e tradycyjne ruskie chromy zdobione byy nie gorzej greckich, a i obrzdy miay oryginalne, z wyranie opracowanym liturgicznie naboestwem. Mychajo Brajczewski jest zdania, e kronikarska opowie o wyborze wiary, teologiczne rozwaania latopica oraz opis chrztu Rusi maj cakowicie "karykaturalny charakter". Jeszcze mniej wzmianek o tym epokowym dla naszej historii akcie znajdujemy w obcych rdach. W spisie diecezji uoonym za Konstantyna Porfirogenety (okoo 944 roku) Ru wystpuje pod numerem 60. To potwierdza hipotez o chrzcie Igora i Olgi mniej wicej w granicach powyszej daty. W jednym z rkopisw Biblioteki Watykaskiej sporzdzonym w roku 1350 widnieje malowany obrazek chrztu Rusi. Wyobraa biskupa i cerkiewnego funkcjonariusza nad brzegiem rzeczki. Rusicze stoj czekajc swej kolejki, jeden z nich - w wodzie. Miejscowo podobna do wzgrz Kijowa. Obrazek chrztu Rusi umieszczono po wiadomoci o chrystianizacji Bugarw i przed doniesieniem o wojnie 889 roku. Wszystkie obrazki w tym latopisie zamieszczono cile wedug chronologicznego nastpstwa. Tak wic kronikarz sytuuje chrzest Rusi w okresie 36 lat (midzy rokiem 853 i 889). Odpowiada to danym greckich chronografw, ktrzy stwierdzaj, e rzecz odbya si za panowania Michaa49. W czasie od Askolda do Wodzimierza widzimy cige zamieszki, powodowane zmian wiary, oraz nage zwroty: od pogastwa do chrzecijastwa i na odwrt. Chrzecijanina Askolda zmienia poganin Oleg, a po jego mierci przychodz chrzecijanie Igor z Olg, a po nich - poganin witosaw, chrzecijanin Jaropek, poganin Wodzimierz przyjmuje wiar Chrystusa. Siedemkro w cigu stulecia zmienia si wskutek zmian religii polityka pastwowa. Jak si tu nie pogubi, jak nie utraci godnoci ludzkiej, zachowa rwnowag ducha, odnale suszn drog? Powiedzenie ludowe gosi: "Czyja sia, tego i prawda". Ksi Wodzimierz utrzymywa chrzecijastwo w Kijowie si miecza i ognia. Wierni mu wojewodowie Dobrynia i Putiata czynili to samo w Nowogrodzie. I chocia po wiekach pisze kronikarz, e w dniu chrzczenia "wida byo wielk rado na niebie i na ziemi", to i on nie zapomina zaznaczy, e Peruna opakiwali "ludzie niewierni", gdy rozkaza Wodzimierz "przywiza go do koskiego ogona i wczy z Gry Boryczewym Zjazdem do rzeczki i dwunastu ludzi przystawi, by bili go kijami. I robili to nie jako drzewu, co odczuwa, lecz ku zniesawieniu biesa"50. Rwnie sam nakaz chrzczenia ludzi wyglda u latopica bynajmniej nie demokratycznie: "Wodzimierz rozesa po caym miecie swych posacw z wezwaniem: Jeli kto nie stawi si jutro u rzeki - bogaty czy ubogi, czy starzec, czy rab - ten moim nieprzyjacielem bdzie7". Dalej czytamy race swym cynizmem zdanie: "Usyszawszy to, ludzie z radoci szli, radujc si, i mwili: Gdyby to nie byo dobre, to ksi i bojarzy nie przyjli by tego7". Bardziej dokadny obraz chrystianizacji, ale w Nowogrodzie, poda Latopis joachimski. Opowiada si w nim, e nowogrodzianie, dowiedziawszy si o zamiarze Dobryni ochrzczenia ich, sprzysigli si na wiecu, e nie wpuszcz jego wojska do miasta i nie dadz "obali idoli". Przygotowali przy mostach dwie ogromne kupy kamieni, tak jakby na prawdziwego wroga. Na czele obrocw stan wochw "wyszy nad ercami Sowian Bogomi zotousty, dlatego zwany Sowikiem". Nowogrodzki tysicznik Ugoniaj jedzi po miecie krzyczc: "Lepiej nam umrze, ni da naszych bogw na zbezczeszczenie". Ludno, uniesiona gniewem na Dobryni, zburzya jego dom, usunwszy wpierw jego rodzicw. Wtedy Putiata (tysicznik Wodzimierza), najwszy 500 ludzi u rostowcw, noc opyn miasto od tyu na odziach i wdar si do Nowogrodu. Pocza si okrutna "rbanina" nowogrodzian, ktrych byo pi tysicy, z wojskiem Putiaty. Nowogrodzianie poczli burzy cerkiew Przemienienia Paskiego i rabowa domy chrzecijan. Nad ranem przyszed Putiacie na pomoc Dobrynia ze swoim wojskiem i poleci pali domy nowogrodzian. Wtedy ludzie pobiegli do swych domw i bj usta. Dobrynia nakaza swej druynie "idole potuc, drewniane popali, a kamienne rozbija i wrzuca do rzeki; i bya u niewiernych rozpacz wielka. Mowie i kobiety, patrzc na to, ze zami i szlochaniem wielkim

bagali, by nie burzy, bo to s ich prawdziwi bogowie"51. Poczto ogasza, eby ludzie szli si chrzci. Tych, ktrzy nie posuchali, onierze wlekli przemoc do rzeczki i tam ich chrzcili. Powstao wwczas powiedzenie: "Putiata chrzci mieczem, a Dobrynia ogniem"52. Przypuszcza si, e pod koniec swego ycia Dobrynia mia wyrzuty sumienia z powodu swych bezecestw. Ot z punktu widzenia moralnoci taka wojskowa suba u ksicia tracia swj szlachetny charakter - walka z wasnym narodem w adnej mierze nie bya walk o sprawiedliwo. W folklorze zachoway si przekazy o tym, e Dobryni zdarzao si sysze pacz matek i dzieci, bezlitonie przeze osieroconych. Jedna z pnocnoruskich bylin rozpoczyna si lamentem Dobryni, ktry skary si na rodzon matk: "Po co ty mnie, nieszczsnego Dobryniuszk, porodzia?...", a dalej id jego ale: Ja Dobrynia nie jedzibym po pustym polu, Ja Dobrynia nie zabijabym niewinnych dusz, Nie przelewabym krwi na prno, Nie zawibym Dobrynia ojcw-matek, Nie wdowibym Dobrynia modych on, Nie skazywa na sieroctwo dziecitek53. Wedug ludowych poda Dobrynia z rozpaczy przywiza sobie kamie do szyi i utopi si w jeziorze Ilme. Nie wiemy, w jakim stopniu prawdziwe s takie wiadomoci, jednake ich wydwik moralny zyska wrd ludu cakiem naturalne okrelenie. By moe wspczeni, naoczni wiadkowie wypadkw pozostawiliby nam dokadniejsze wiadomoci o prawdziwych rozmiarach przemocy wobec tradycyjnej wiary, gdyby nie periodyczne przeredagowywanie naszych latopisw, z ktrych usuwano niewygodne dla rzdzcych zapisy i wstawiano te, jakie byy potrzebne tym czy innym politycznym przywdcom. Na pocztku XI wieku Ru miaa ju swoich pastwowych dziaaczy wychowanych w duchu chrzecijaskim, dlatego te zaistniaa potrzeba stworzenia legend o triumfalnym pochodzie chrzecijaskiej wiary na Rusi. Badacze podkrelaj wiele sprzecznoci w kronikarskich zapisach o tych wypadkach. Jedn z takich sprzecznoci jest pomieszanie imion: imiona patriarchy Focjusza i metropolity Michaa, ktrzy jakoby ochrzcili synw Wodzimierza i ca Ru Kijowsk, wymieniane s pod rokiem 988. Jednake ci ludzie yli sto lat przed t akcj. Prawdopodobnie kronikarze w myl czyich polece starannie zmieniali imiona ksit (Wodzimierza zamiast Askolda), zapominajc przy tym zmieni imiona patriarchy i metropolity, by moe z tej prostej przyczyny, e nie wiedzieli, jacy to wici ojcowie chrzcili Ru za Wodzimierza. Ktremu z potomkw Wodzimierza zachciao si przyzna pierwszestwo w ochrzczeniu Rusi wanie swemu przodkowi. Za zainteresowanego tak podrbk uwaa si Mcisawa, syna Wodzimierza Monomacha, praprawnuka Wodzimierza witego. Mcisaw, bdcy "waregofilem", wnis do latopisu takie wareskie elementy, ktre pniej stay si powodem mnstwa przykrych nieporozumie w kwestii wareskiego jakoby pochodzenia Rusi. Sowo o prawie danym przez Mojesza, o asce oraz o prawdzie... Iariona przedstawia Wodzimierza jako tego, ktry owieci Ru, godnego kanonizacji. Bya to kampania ideologiczna wszczta jeszcze przez Jarosawa Mdrego i majca na celu wytworzenie kultu witych narodowych. Deformacja prawdziwych historycznych wiadomoci o chrystianizacji Ukrainy-Rusi przeksztacia tragiczne wypadki caego stulecia (albo nawet kilku stuleci) w jednorazowy triumfalny akt, dokonany przez jednego czowieka. W sposb bardzo niejasny przedstawione s w latopisach prby wochww przywrcenia tradycyjnej ruskiej wiary. Wielu badaczy charakteryzuje je z chrzecijaskiego punktu widzenia jako "przewrt", "pogask reakcj", "antychrzecijaski terror" itp. Jednym z pierwszych powsta zapisanych przez kronikarza byo wystpienie wochww w Suzdalu w roku 1024: "Kiedy si dowiedzia Jarosaw o tych wochwach, przyszed do Suzdala i pojma tych wochww, i jednych wygna, drugich straci"54. Przyczyn powstania wochww w roku 1071 by szereg poraek ruskich wojsk w wojnie z Poowcami, najcie Polakw na Ru, powstanie ludu w Kijowskiem, Rostowskiem i innych miejscach: "I powsta zamt w miecie, i wszyscy dawali jemu (wochwowi) wiar, i chcieli pobi biskupa. Biskup za, wziwszy krzy i oblkszy si w szaty liturgiczne, stan i rzek: Jeli kto chce da wiar wochwowi - niech idzie za nim, a kto wierzy w Chrystusa - niechaj idzie za mn7. I rozdzieli si lud na dwoje: knia natomiast Gleb i jego druyna stanli przy biskupie, a wszyscy inni ludzie przy wochwie, i wszcz si bardzo wielki zamt. Wwczas Gleb, wziwszy topr pod po, podszed do wochwa... wyjwszy topr, rozpata go"55.

Przyczyn powstania latopisiec tak dalece sprymityzowa, e nie wydaje si wiarygodna: wochw mia mwi, e wie on wszystko, ly wiar chrzecijask, a take zamierza przej si po wodzie rzeczki Wochow. Nie dopuci si a takiego przestpstwa, by zosta zarbanym przez samego ksicia. A poza tym ten fragment latopisu raz jeszcze unaocznia (moe nawet wbrew woli autora), jak ogromny by wpyw wochww na ludno. Po stronie biskupa stan tylko ksi ze swoj druyn. Ten fakt wiadczy dowodnie, jak dalece chrzecijastwo w XI wieku pozostawao jeszcze wiar tylko panujcej gry spoecznej. Najwiksze z podobnych powsta objy Nowogrdczyzn, Rostowszczyzn i Kijowszczyzn. Wielkim powstaniem w Kijowie byo take to wszczte przez wochww w roku 1068. Na wiecu ludnoci postanowiono wygna z Kijowa kniaziw, jacy ponieli porak w bitwie z Poowcami, i osadzi na ksicym stolcu ksicia Wsiewooda, co te uczyniono56. Najczciej przyczyn powsta byy poraki ksicej druyny, ktra nie potrafia obroni ludu przed napadami wrogw, lub rabunkowa polityka ekonomiczna ksit, co prowadzio nieraz do godu wrd najszerszych warstw ludnoci. Przyczyn tego upatrywano w cudzej wierze, jak ksita przyjli i narzucili narodowi. Niezalenie od bezlitosnych rozpraw z rodzim wiar funkcjonariusze cerkiewni nie zabraniali przynoszenia ofiar w postaci jada, jakie nowo nawrceni chrzecijanie nieli teraz do cerkwi, a i ksita nie gardzili muzyk i weseleniem si na bankietach zabronionych przez Cerkiew. Czasem konflikty powstaway midzy cerkiewnikami a ludem i nawet ksitami, kiedy cerkiewne posty zbiegay si z tradycyjnymi witami, ktre wymagay rytualnego, misnego jada. W XII wieku wybuchay zawzite spory o prawo zachowywania zwyczajw przodkw. Koa ksico-bojarskie nierzadko staway po stronie ludu i sprzeciwiay si nadmiernej surowoci chrzecijaskich biskupw. Tak pozbawieni zostali swych godnoci biskupi Nestor i Leontij, ktrzy zabraniali jedzenia misa w Narodzenie i Weykde. W obronie zwyczajw pradziadw wystpi biskup Fedir, jeden z nielicznych ukraiskich cerkiewnikw (wikszo z nich to byli Grecy). Wyrnia si wiatym rozumem, siln wol i krasomwstwem. Fedir pokona w dyskusji, zorganizowanej przez Andrzeja Bogolubskiego, biskupa z Rostowa Leontija i obroni tradycje rodzimej wiary. Los Fedira by smutny: cerkiewnicy nie mogli mu wybaczy takiego zuchwalstwa i, rzuciwszy na oszczerstwo, oskaryli o czarnoksistwo. Biskup Fedir zosta stracony, a jego ksigi spalone na oczach ludnoci na placu targowym. W rodach ksicych zdarzay si pojedyncze osoby, ktre podtrzymyway wochww albo potajemnie oddaway cze pradawnym bogom. Tak Sudysaw, brat Jarosawa Mdrego, przychyla si do wiary tradycyjnej, za co Jarosaw grozi mu straceniem. Potajemne stosunki z wochwami utrzymywa te syn Jarosawa - Igor. Wiadomoci o walce chrzecijaskiej Cerkwi z wiar tradycyjn znajdujemy jeszcze w XV-XVI wieku. Zapisy te wiadcz, e w lenych guszach i chaszczach czy w grach nadal istniay starodawne kapiszcza, molbiszcza, wite drzewa, skay, idole. Tam modlili si Ukraicy, ktrzy nie poniyli si duchowo, nie oddali si w niewol cudzego boga. CHRZECIJASKA TEOLOGIA NA UKRAINIE wit ksig chrzecijan jest, jak wiadomo, Biblia. Jednake ksiga ta nie zawsze istniaa w tej postaci, w jakiej znamy j dzisiaj. Tworzyli j w cigu stuleci rni ludzie i nie zawsze miaa jeden i ten sam tekst. Niektre partie Biblii cerkiewnicy uwaali za niekanoniczne i usuwali je jako szkodliwe dla ludu (na przykad Ksigi Nehemiasza i proroka Barucha, Objawienie w. Jana itp.). Do koca XVI wieku nie byo jednolitego kanonicznego tekstu Biblii. Za taki poczto dopiero uwaa Bibli wydan w Ostrogu w roku 1581 przez Iwana Fiodorowa. Gwna masa chrzecijan nigdy nie znaa dokadnie i nie rozumiaa istoty dogmatycznych zmian i dyskusji toczonych wrd cerkiewnych mdrcw i pasterzy duchownych. Nie od rzeczy przeto bdzie zrobi krtki ekskurs dotyczcy historii powstania Biblii i tworzenia si chrzecijaskiej teologii tak w jej ojczynie, jak i w innych krajach. Pierwsz ukraisk prb wyjanienia narodowi genezy chrzecijaskiego Pisma witego podj w roku 1905 Iwan Franko, wydajc ksik Stworzenie wiata57. Pragnc ukaza narodowi zdobycze nauk historycznych, pisa: "Do najgbszych tajnikw nauki swobodny dostp ma kady czowiek, w ktrego sercu goreje czyste i wite pragnienie - poznania prawdy - i ktrego rozum jest na tyle wyrobiony, by mg j zrozumie i oceni"58. Najdawniejsze teksty, jakie ydzi wzili do swojej Biblii, byy dzieem pokj miujcych rolnikw, rzetelnych i agodnego usposobienia, zakochanych w przyrodzie i muzyce Sumerw. Gdy koczownicze plemiona semickie podbiy ich, rabini poczli przepisywa epos Sumerw i ich mitologi z pokrytych klinowym pismem tabliczek, i w ten sposb stworzyli swoje "wite" Pismo. Na podstawie biografii wybitnych osb historycznych: Ur-Nammu, Hammurabiego, Sargona I stworzyli wyduman posta proroka Mojesza,

ktry by rzekomo autorem Picioksigu, jaki wszed w skad Starego Zakonu. Dzisiaj wiadomo, kto by rzeczywistym autorem pierwszych biblijnych tekstw. To rabin Ezechiel, ktry wzi od Sumerw podstawowe bogoznawcze koncepcje, fundamenty prawa, opowie o stworzeniu wiata i o potopie, a take ark Noego (u Sumerw ark Ziusudry) i przystosowa to wszystko do potrzeb judejskich. On rwnie skomponowa "Boe Przykazania Mojesza", ktre zapoyczy z sumeryjskich praw wyrytych w kamiennej cianie paacu wadcy Hammurabiego. Drugim twrc, kontynuatorem dziea Ezechiela, by Ezdrasz z kasty rabinw-saduceuszy. Zbudowa on judejsk wityni Jahwe w Jerozolimie, gdzie w roku 444 p.n.e. wygosi mow i odczyta swe pisma, nazwawszy je mojeszowymi. Ezdrasz umia przekona sw owczarni, e to "Pismo wite" znalaz w ruinach jerozolimskiej wityni krla Salomona. Dzisiaj sumerolodzy i egiptolodzy znajduj coraz wicej dawnych tekstw, ktre w zestawieniu ze starotestamentowymi wiadcz wymownie o bezporednich zapoyczeniach. Na przykad przypowieci Salomona, wzite z egipskiej ksigi Pouczenia Amenhotepa (odkry prof. Schoenfield). W Biblii rwnie znajduj si oczywiste zapoyczenia z hetyckiego kodeksu rolniczych plemion Maej Azji. Nawet sami ydzi w Historii powszechnej ydowskiego narodu przyznaj, e: "My teraz wiemy, jak wiele nauczy si Izrael od Egiptu i Mezopotamii" (s. 347). Ksigi Nowego Zakonu ukadane byy w pierwszych wiekach naszej ery przez wyznawcw Jezusa Chrystusa. Byy to tak zwane Ewangelie. Sowo ewangelia pierwotnie znaczyo: "nagroda za dobr wie". Pniej poczo oznacza sam "dobr wie" o pojawieniu si wybitnej osoby. Tym terminem zaczto okrela rwnie ksigi, ktrych treci by yciorys Jezusa. Autorzy tych ksig zwani s ewangelistami, w Biblii jest ich czterech: Mateusz, Marek, ukasz, Jan. W pocztkach naszej ery takich Ewangelii pisano setki i kada z nich miaa swoj wersj ywota, mki i zmartwychwstania syna Boego. Istniao mnstwo chrzecijaskich sekt. Pisarz z II wieku Celsus stwierdza, e wspczeni mu chrzecijanie nie mieli wcale wyrzutw sumienia, przepisujc i poprawiajc swoje Ewangelie po trzy, cztery razy, by oddali rne zarzuty kierowane pod ich adresem. W imperium rzymskim panowaa opinia, e wiara w Chrystusa to wiara niewolnikw, dlatego powani Rzymianie trzymali si swej tradycyjnej religii. Cesarz Konstantyn (274-337), ktry w dugiej walce z Maksencjuszem potrzebowa pomocy, utrzymywa kontakty z niewolnikami-chrzecijanami. Ci dokonywali nagych napadw na wroga z zasadzek, donosili imperatorowi o ruchach przeciwnika. Dlatego w 313 roku Konstantyn wyda "Edykt mediolaski", jaki zapewnia chrzecijanom rwnouprawnienie z wyznawcami innych religii i stworzy dobre warunki do rozwoju chrzecijastwa. Jednake wrd chrzecijan istniao tyle pogldw o Jezusie Chrystusie, ile byo gmin jego wyznawcw: jedni uwaali go za boga, drudzy za pboga, trzeci - za syna judejskiego boga Jahwe, inni znw wcale nie mieli go za boga, lecz jedynie za proroka itp. Wtedy imperator Konstantyn, sam poganin, postanowi zjednoczy, w interesie pastwa, te wszystkie gminy chrzecijaskie. W 325 roku zwoa on sobr biskupw do maej wioski Nicei, aeby ustalili gwne kanony chrzecijastwa. Wybucha midzy witymi ojcami ktnia, doszo do bjki. Biskup Mikoaj wystpi o wprowadzenie kultu Trjcy w. Przeciwnego zdania by archijerej Ariusz, twierdzc, e pojcie kultu Trjcy w. jest "pogaskie". Na to Mikoaj cisn w Ariusza ceg, rozbi mu gow, zdar ze szaty liturgiczne i wyrwa mu z rk Ewangelie. Imperator podtrzyma Mikoaja, uznawszy, e ogoszenie Jezusa bogiem bdzie korzystne dla niego samego, bo wwczas on, cesarz, bdzie mg si uwaa za namiestnika boga na ziemi. Twrcy ikon poczli malowa obraz boga z obliczem imperatora. Po Soborze Nicejskim wszystkie Ewangelie prcz czterech, znajdujcych si dzisiaj w Biblii, zostay zakazane i nazwano je apokryfami (niewiarygodnymi). Ale teologiczne spory, nie ustajce przez kilka stuleci, wymagay od czasu do czasu przegldu zasadniczych prawd wiary. Odbyway si nastpne sobory, ktre zreszt doprowadziy do ostatecznego podziau na Koci Wschodni i Koci Zachodni. W 1054 roku papie Leon IX i patriarcha konstantynopolitaski obrzucili si nawzajem kltwami. Odtd datuje si samoistny byt dwch Kociow: Wschodniego (obejmuje ortodoksj albo "prawosawie" oraz grekokatolikw) i Zachodniego (rzymsko-katolickiego). Wspczesne odkrycia naukowe rzucaj nieco wiata na nie znane wczeniej strony ycia Jezusa. Dzi ju nie zaprzecza si jego istnieniu, jako e uznano, e mg by on osob historyczn. W czterdziestych i pidziesitych latach XX wieku na brzegach Morza Martwego w Izraelu prowadzono wykopaliska archeologiczne. W jaskini w Qumran znaleziono dawne rkopisy, w ktrych stwierdzono szczegy z ycia krla Heroda, Jezusa, jego brata i jednego z apostow. Krl Herod zmar w 4 roku p.n.e., tak wic Jezus nie mg si urodzi po mierci krla, jako e wedug Biblii Herod w poszukiwaniu Jezusa urzdzi "rze niewinitek" w wieku prawie dwch lat. Znaczy to, e Jezus urodzi si przed Boym Narodzeniem? Badania niektrych uczonych zagranicznych dowodz przekonywajco, e Jezusa uratowali od mierci

jego uczniowie, ktrzy w czasie zamienia soca zdjli go z krzya. Jezus by oeniony z Mari Magdalen i mia syna Waraw. W wieku prawie siedemdziesiciu lat Jezus zgin w czasie szturmowania przez Rzymian fortecy Masady59. Do stworzenia nowej religii ludziom Kocioa potrzebne byy legendy o zmartwychwstaniu boga-czowieka, tote stworzono je. Rzecz ciekawa, e w Ewangeliach opisw zmartwychwstania w istocie nie ma, powiadamia si jedynie, e on zmartwychwsta. Na Ukrainie w cigu ostatniego tysiclecia istniao kilka odmian chrzecijastwa: prawosawie, Koci greckokatolicki (unia), katolicyzm obrzdku rzymskiego oraz rne sekty protestantw. Ukraiskie prawosawie60 bierze pocztek z pierwszych chrztw Rusi. I chocia chrztw byo kilka, a proces chrystianizacji dugotrway, za pocztek prawosawia naley uwaa czas najpierwszych chrztw, a nie liczy od rozamu 1054 roku. Chrzecijastwo przyjte przez Ru z Bizancjum, od samego pocztku miao charakter wyranie okrelonej ortodoksji. Przez dugi czas, kiedy pasterze Cerkwi byli przewanie cudzoziemcami, pozostawaa ona oderwana od narodu i wroga mu. W okresie tatarsko-mongolskiego najazdu lud ywioowo wraca do rodzimej wiary, uwaajc t niewol za kar za odstpstwo od wiary. W pastwie litewskim Cerkiew ukraiska jeszcze strzega swego ortodoksyjnego charakteru. Znacznie rozpowszechniy si na Ukrainie klasztory. Tradycj ycia klasztornego zapoyczya Ukraina z Bizancjum, chocia pierwszy klasztor powsta nad brzegiem Nilu (w Tebaidzie) jeszcze w roku 322. Mnich Pachomiusz zgromadzi stu uczniw, eby nauczy ich wiary Chrystusowej. Sowo "mnich" pochodzi od greckiego mo'no - jeden, jedyny. Regu klasztorn po raz pierwszy uoy Bazyli z Cezarei. Jego Reguy stanowi pierwsz powan prb ustanowienia zasad zakonnego wspycia. Na Ukrainie zakon bazylianw doszed do najwikszego znaczenia w wieku XVII, kiedy klasztory bazyliaskie byy wacicielami wielkich obszarw ziemi i potrzeboway rk do pracy, a si robocz stanowili wanie mnisi. Budowanie klasztorw poczto uwaa za rzecz bogu mi, przedstawiciele znaczniejszych rodw szlacheckich uznawali za swj obowizek fundowanie klasztorw i wspomaganie ich na wszelkie sposoby. Jednakowo polsko-katolicka ekspansja na Ukrainie staa si przyczyn burzenia wielu prawosawnych cerkwi i klasztorw. Najznaczniejsze rody magnackie uznaway katolicyzm za religi pastwow i zdradzay prawosawie. Po przyczeniu Ukrainy do Moskowii Cerkiew ukraiska jeszcze przez 32 lata zachowaa samodzielno, bo jej pasterze (na przykad metropolita Sylwester Kosiw) nie uznawali ugody Rady Perejasawskiej. Faktycznie Cerkiew ukraiska bya autokefaliczna, czyli samorzdna. Ludzie Cerkwi mwili: "Lepiej nam mier przyj, anieli metropolit z Moskwy". Moskwa drog przekupstwa wymoga wywicenie metropolity Gedeona i uznanie tego aktu przez konstantynopolitaskiego patriarch Dionizego, ktrego udobruchano bogatymi darami - "trzy soroki soboli i dwiecie czerwocw" (Iwan Ohijenko). Ot przekazanie w roku 1686 ukraiskiej Cerkwi moskiewskiemu patriarsze byo nielegalne, jako e dokonane bez zgody Ukrainy. W ten sposb Cerkiew ukraiska utracia sw autokefali, nastpia rusyfikacja ukraiskiego narodu przez Cerkiew moskiewsk. Ukraiskich biskupw wywieziono do moskiewskich parafii, a moskiewskich osadzono w Kijowie i po caej Ukrainie. W 1677 roku patriarcha moskiewski Joachim nakaza powydziera z ukraiskich ksiek te stronice, ktre byy "niezgodne z ksigami moskiewskimi", a na przyszo przykaza nadsya wszystkie ksiki Moskwie dla cenzury. Naboestwa w cerkwiach odbyway si w jzyku rosyjskim. W tekstach Biblii czyniono polityczne korekty. Na przykad ukraiskie zdanie "eby kady m by panem w domu swoim i eby to byo powiedziane kademu w jego ojczystym jzyku" przeoono na rosyjskie: "Da budiet strach im w iliszczach ich". wity Synod poleci usun wszystkie ukraiskie elementarze i zastpi je rosyjskimi. Tak trwao to prawie dwa i p stulecia. Odnowienie autokefalii ukraiskiej Cerkwi prawosawnej wszczo si dopiero w 1917 roku. Metropolita Wasyl Lipkiwski stan na czele ruchu ukrainizacji Cerkwi, utworzono ponad 5 tysicy parafii UAPC (Ukraiskiej Autokefalicznej Prawosawnej Cerkwi). Jednak i tu Moskwa nie cierpiaa samodzielnoci - w 1938 roku wszystkich ukraiskich biskupw oskarono o ukraiski "buruazyjny nacjonalizm" i poginli oni w wizieniach i na zesaniach. Za Stalina zniszczono ukraiskie cerkwie, a chrzecijan znowu przyczono do rosyjskiego prawosawia, ktre wedug stalinowskiej teorii "narodowych priorytetw" miao prawo do istnienia. Pierwsze prby zaprowadzenia w Ukrainie katolicyzmu znamy jeszcze z koca XIV wieku. Na Litwie Koci katolicki powsta w 1387 roku, odtd te zaczy si planowe zakusy na cerkiewne prawa Ukraicw i Biaorusinw. Metropolita Cyprian razem z litewskim ksiciem Jagie chcia zjednoczy

Kocioy katolicki i prawosawny, jednak ta prba si nie powioda. W 1439 roku papie Eugeniusz IV ogosi uni florenck, a kijowski metropolita Izydor podpisa w akt zjednoczenia ruskiej prawosawnej Cerkwi z Kocioem katolickim. Ta unia wywoaa protesty ludu: Izydor zosta aresztowany, pozbawiony godnoci metropolity i wygnany z Ukrainy. W roku 1472 unia florencka uchwa Cerkwi prawosawnej zostaa zlikwidowana. W roku 1596 ogoszona zostaa unia brzeska - potajemnie zawarta ugoda midzy papieem a zwierzchnoci ukraiskiego duchowiestwa, przeciw czemu zwoany sobr biskupw prawosawnych wezwa wiernych do walki z uni. Na Ukrainie lewobrzenej uni zlikwidowano w 1654 roku, za na prawobrzenej dopiero w 1839. Jednak na Ukrainie Zachodniej parafie greckokatolickie (unickie) istniay dugo, a do zniesienia ich przez stalinowski sobr w 1946 roku. Ta wiara dla wielu rodzin staa si ju zwyczajow, tote dzisiaj Ukraina oglda odrodzenie Cerkwi greckokatolickiej. Na zachodzie Ukrainy istniej take parafie rzymskokatolickie. Protestantyzm w toku swej historii obj wpywani rwnie Ukrain. W wiekach XIV-XVI prawie ca Europ ogarna fala ruchw reformacyjnych. W wojnach husyckich brao udzia wielu Ukraicw. Ksi Fedko Ostrogski posa swoje wojsko na pomoc powstacom, ktrzy walczyli z reakcyjnym Kocioem katolickim. Reformatorskie ruchy protestanckie wystpoway nie tyle przeciw katolicyzmowi w ogle, ile przeciwko feudalnemu, kocielnemu (zakonnemu) wadaniu ziemi. Protestanci zwrcili si ponadto przeciwko niektrym dogmatom kocielnym. Na przykad - dogmatowi Trjcy w.: Jezus by dla nich zwykym czowiekiem, a nie mesjaszem, dziewica Maria nie bya za Matk Bosk. Wedug protestantw judejska wiara pochodzi od boga, a chrzecijaska - jest dzieem czowieka. Nie uznawali witych obrazw, relikwii, krzyy, wity, zakonw. Pierwotny protestantyzm wystpi przeciwko porednictwu Kocioa midzy czowiekiem i bogiem. Uwaa, e czowiek moe sam modli si do Boga bez popw i kocielnych ceremonii. Protestanci wyrzekli si zwierzchnictwa papiea, przepychu kocielnego wystroju i bogatych szat ksiy. Z sakramentw uznaj jedynie chrzest (rzadziej - komuni). Autorytetem jest dla nich Biblia. Od pocztku swego istnienia protestantyzm rozpad si na mnstwo rnych sekt: luteranizm (1517), kalwinizm (lata trzydzieste XVI wieku), anglikanizm (1534 - pastwowa religia Anglii), Kocioy ewangelicko-reformowane - rne odmiany kalwinizmu itp. Echo protestantyzmu doszo do Ukrainy w kazaniach "herezji judaizantw". Nazwa wie si z ideami uczonego yda Zachariasza Skary, nadwornego lekarza ksicia kijowskiego Michaa Olelkowicza. Jego zwolennikami byli w znacznej czci mieszczanie, kupcy, a nawet przedstawiciele niszego i redniego duchowiestwa. Co przycigao suchaczy w kazaniach "judaizantw", to troska o prostego czowieka, demaskowanie cerkiewnych hierarchw i ich pozornej witobliwoci, racjonalizm itp. W sumie protestanckie ruchy byy prb uwolnienia si od ortodoksyjnych dogmatw cerkiewnych, ktre nie odpowiaday ideom Renesansu i Reformacji. Wikszo protestanckich wsplnot i gmin powstaa na Ukrainie gwnie w XIX wieku. S to wsplnoty pnego protestantyzmu. Ich rozwizania doktrynalne wykazuj pewne odchylenia od podstawowych zasad i obrzdw chrzecijastwa. Na przykad wsplnoty reformowane istniej te w obasti Zakarpackiej, s to przewanie W grzy. Jeden z gwnych ich dogmatw mwi o predestynacji - jednych ludzi czeka z woli Boga zbawienie w raju, innych - pieko. Sam czowiek nie wie, jaki los przeznaczy mu Bg. Baptyci (od greckiego bapti'zw- zanurzam w wodzie, chrzcz wod) zjawili si na Ukrainie w drugiej poowie XIX wieku. Gmin baptystw kieruj ludzie pochodzcy z wyboru, a wszyscy czonkowie s rwni. Nie uznaj oni witych, relikwii, ikon, ukrzyowania. Obchodz tylko te wita, ktre wi si z yciorysem Jezusa Chrystusa, a take Dzie niw i Dzie Jednoci, te dwa wita ustanowili sobie sami. Adwentyci (z aciskiego adventus - przyjcie) wierz w ryche "drugie przyjcie" Jezusa oraz "straszny sd" nad grzesznikami. Wierz w to, e do krlestwa niebieskiego dostan si tylko adwentyci, czyli sprawiedliwi. Gminy adwentystw s skupione przewanie w obastiach Czerniowieckiej, Czerkaskiej, Winnickiej i Zakarpackiej. Pidziesitnicy pojawili si na Ukrainie w latach dwudziestych XX wieku. Nazwa wie si ze witem Trjcy w., jakie przypada na pidziesity dzie po Wielkanocy i jest najwikszym witem wsplnoty. wiadkowie Jehowy uwaaj, e po zwycistwie Chrystusa nad Szatanem oni wszyscy wraz ze zmartwychwstaymi jehowitami wejd do "tysicletniego krlestwa". Taka rozmaito pogldw dogmatycznych w granicach jednej wiary chrzecijaskiej zawsze bya przyczyn wielu midzywyznaniowych konfliktw, rozpalaa namitnoci i nienawi wrd parafian i ich duchownych pasterzy. Nieraz podczas takich sporw dochodzio do bjek, poajanek, przeklestw i odbierania sobie wity i kocielnego majtku.

Chrzecijastwo nie przynioso ani rzeczywistego zagodzenia obyczajw, ani podwyszenia poziomu moralnoci i duchowego ycia u ludzi. Rozpito midzy przykazaniami boymi a realiami ludzkiego ycia prowadzia do utraty drogowskazw duchowych, co powodowao wielkie wojskowe i socjalne wstrzsy, upadki pastwowoci i obc niewol. Dzisiaj nie kady Ukrainiec gotw jest uzna te rzeczy za przyczyn naszego upadku. Tysic lat temu ruscy wochwowie, zebrani na Grze Olega, przestrzegali kijowian, prorokujc cikie czasy w nastpstwie tej duchowej zdrady. Ale ksita nie chcieli sucha witych starcw i przemoc wiedli lud do tej zdrady. Wochwowie przewidywali, e takie zamroczenie umysw trwa bdzie tysic lat. Te dugie lata ju miny - pora wrci do swoich prarde, do harmonii z przyrod, do prawdziwej narodowej duchowoci na nowym zakrcie kosmicznej spirali. Dwuwiara i powrt do tradycji Po raz pierwszy terminu "dwuwiara" uy w XI wieku Teodozjusz Pieczerski dla okrelenia nowego wwczas zjawiska - pokojowego pojednania obydwu wiar (pogaskiej i chrzecijaskiej) w wiadomoci Rusiczw. Kronikarz pisa: "Nazywajcy si chrzecijanami, a po pogasku yjcy" i wyjania dalej: "Bo czy nie po pogasku my yjemy, jeli w spotkanie wierzymy? Ot jeli kto spotka mnicha albo wieprza-odyca, albo wini i zawraca z drogi, to czy nie po pogasku to jest? To to z diabelskiego poduszczenia jedni trzymaj si tej gupoty, a inni nawet w kichanie wierz, ktre bywa zdrowe dla gowy. Ale tymi i drugimi rnymi sposobami diabe nas oszukuje, chytrociami odwodzi nas od Boga: i trbami, i skomorochami, i glami, i rusaliami. My widzimy igrzyska zatoczone i mnstwo ludzi na nich, jak si pchaj jeden przez drugiego, by ogldn widowisko - to sprawa, ktr bies wymyli - a cerkwie stoj i kiedy przychodzi czas modlitwy, to mao ich w cerkwi"61. Takie zjawisko nazwano w nauce synkretyzmem prawosawno-pogaskim. Dwuwiara jako forma kompromisowego wspistnienia dwch przeciwstawnych koncepcji wiatopogldowych pojawia si ju w pierwszych dziesicioleciach po chrystianizacji. Jest to cakiem zrozumiae, jako e wczeni chrzecijanie, odrzucajc star wiar, nie byli jednak w stanie stworzy dla swych teologicznych koncepcji adnego innego kategorialnego systemu prcz tego, ktry ju istnia w tradycyjnej wierze. Tak wic cay aparat pojciowy zosta uyty i przeniesiony do chrzecijastwa ze starej wiary, ile e nauka, filozofia i sztuka wci jeszcze pozostaway w dziedzinie starej wiary. Obrzdowa praktyka rodzimej wiary nie znika z przyjciem chrzecijastwa ani spord mas ludowych, ani z owieconego rodowiska ksico-bojarskiego. Znamiona rodzimej bogosuby oyway w liturgicznych aktach, w codziennoci ycia, w naboestwach ofiarnych, w stosowaniu kadzida, kropieniu wod wicon, kadzeniu rk duchownego na wyznawcy, w szanowaniu pewnych drzew i zwierzt, rde, zjawisk przyrody. Prawosawno-pogaski synkretyzm ksztatowa si dziki cigym ustpstwom chrzecijastwa na rzecz tradycyjnych obrzdw i zwyczajw. Wielu historykw zwraca uwag na ten fakt. Jeden z czoowych rosyjskich historykw, Wadimir Soowjow, tak z irytacj pisze o bizantyjskich imperatorach: "Zamiast tego, by odziedziczone przez nich pastwo pogaskie podnie na wyyny chrzecijaskiego krlestwa, oni na odwrt, krlestwo chrzecijaskie poniyli do poziomu pogaskiej, samowystarczalnej pastwowoci..."62 Ot chrzecijastwo, jakie do nas przyszo z Bizancjum, ju miao w sobie znaczny element dwuwiary bizantyjskiego (antycznego) pochodzenia. Wodzimierzowe poszukiwania nowej wiary s wiadectwem kryzysu ideologicznego, potrzeby nowej ideologii. Przyjcie chrzecijastwa nie byo jedynym z moliwych wariantw zmiany starej ideologii. Tym bardziej e tradycyjna ruska wiara, zdaniem wielu uczonych, nie bya drog bez wyjcia, jeli chodzi o rozwj wiatopogldu i kultury duchowej narodu. Przeciwnie - powszechnie uznaje si, e Ru przed przyjciem chrzecijastwa bya pastwem o gbokiej tradycji kulturowej. Jedynie cerkiewni ideolodzy jak za dawnych czasw, tak i wspczenie - pisz zupenie bezpodstawnie i tendencyjnie, jakoby Rusini byli "dzikusami" bez kultury, a tylko "prawdziwa" wiara daa im owiecenie. Musimy dzi zrewidowa nasz stosunek do zastarzaych i obudnych teorii, jako e nawet z latopisw jest widoczne, e tradycyjna ruska wiara bya do powanym przeciwnikiem chrzecijastwa. Funkcjonariusze rodzimych kultw tworzyli wysoko owiecon warstw spoeczn, byli nosicielami pozytywnych umiejtnoci - starodawn inteligencj. Duchowni chrzecijascy zabraniali astronomii, filozofii, retoryki, obrzdw rolniczych, utosamiajc to wszystko z pogaskimi koszcziunami. Ale z czasem i oni nie zdoali si oprze tysicletnim tradycjom. Ukraiskie prawosawie posiada samodzielny, niepowtarzalny charakter wanie dziki temu synkretyzmowi, jaki odrnia ukraisk kultur religijn od kultur innych narodw. Co jest istot naszej dwuwiary? Przewana wikszo kultw chrzecijaskich

stanowi zapoyczenie z wiary tradycyjnej. Na przykad kult jaseek, jaki istnia na Rusi jeszcze w I wieku (Ksiga Weesowa), wniesiono do chrzecijastwa dopiero w XIII wieku. Kult drzewa, uprawiany przez Sowian od niepamitnych czasw, zabraniany przez wczesne chrzecijastwo, powrci do nas z pnocnej Europy w postaci noworocznej choinki. Uczestnictwo w ertwach chrzecijanie przerobili na obrzd komunii "ciaa i krwi" Jezusa Chrystusa w postaci chleba i wina. Pozostaoci tradycyjnej wiary w ukraiskiej prawosawnej obrzdowoci jest "wicone", jakie znamy w postaci korowajw, wypiekanych obowizkowo z ciasta drodowego, chocia korowaje te nazywaj si dzisiaj ydowskim sowem pascha, ktre dosownie znaczy "przeskoczenie". Geneza tego sowa opisana w Biblii. Bg Jahwe chcia pozabija "w egipskiej ziemi kadego pierworodnego, od czowieka do zwierzcia (oprcz ydw) i uczyni sd nad wszystkimi bogami egipskimi. Aeby wiedzie, w ktrych domach yj ydowskie rodziny, nakaza Bg ydom pomaza swoje domostwa krwi ofiarnego jagnicia". Miao to by znakiem, by te domy "przeskoczy", czyli omin w tym zabijaniu. Std pochodzi nazwa wita Pascha, ktre Pan judejski nakaza obchodzi wszystkim ydom63. W prawosawnej Wielkanocy zachowao si echo wita Odrodzenia Soca Wiosennego (Zmartwychwstania Dadboga). Przetrwaa rwnie tradycja wypiekania witecznych korowajw jako rytualnego wielkanocnego jada, co u innych narodw si nie zachowao. Pod wpywem biblijnych przepisw katolicy obrzdku rzymskiego przejli recepty paschalnego ciasta od ydw: ciasto przane, ktre przygotowuje si bez zakwasu. To jeszcze bardziej przyczynio si do rnic midzy Kocioami Wschodnim a Zachodnim. Wyszo tradycyjnej etnicznej wiary nad chrzecijastwem jest wyranie widoczna w doskonaoci systemu kalendarzowego z jego cyklami dziewitnastoletnim i dwudziestoomioletnim. Nazwy ukraiskich miesicy jakby odzwierciedlay zmiany w przyrodzie i zwizane z nimi obrzdy, gospodarskie prace. Biblijne przepisy w przedmiocie witowania i obrzdw, ukadane w cakiem innym, gorcym klimacie Izraela, Grecji i Rzymu, nie odpowiaday syste- mowi ukraiskiemu, od wiekw uformowanemu. Dzi kalendarz prawosawnych wit odbiega od pogaskiego i katolickiego, tote wymaga pewnych ucile, zwaszcza astronomicznych. Nie majc czym zastpi kultu dawnych bogw, chrzecijastwo tworzyo legendy o witych mczennikach i przystosowywao ich do wit wiary rodzimej. wici stali si patronami rnych rzemios, obrocami w obliczu klsk ywioowych itp. Na przykad wita Barbara - patronka cieli, murarzy, rzemielnikw i obroczyni kobiet zamnych. wity Jzef - patron biedoty, sierot i dziewczt na wydaniu; wita Katarzyna - chroni dziewicz czysto; wity Walenty - pomaga zakochanym; wity Marcin - patron pijakw i ludzi otumanionych. wity Wasij - jak Wees, zosta patronem byda, a Eliasz-prorok przej funkcje Peruna. Ciekawe, jak przemienia si na ruskiej ziemi kult Paraskiewy-Pitnicy, przyniesiony do nas w X-XI wieku. Z jej yciorysu wynika, e Paraskiewa urodzia si w rodzinie szczerych chrzecijan, ktrzy szczeglnie czcili dzie Mki Paskiej - pitek. Dlatego nazwali crk Pitnic, co po grecku brzmiao Paraskiewa. Ot na Ukrainie Paraskiewa--Pitnica musiaaby wyglda jak co na podobiestwo "masa malanego" albo "chleba chlebowego". Paraskiewa pada ofiar przeladowa za Dioklecjana, ktry w sposb okrutny rozprawia si z chrzecijanami. Paraskiewa, poddana torturom, nie wyrzeka si wiary Chrystusa. Na Ukrainie, gdzie byo jeszcze niewielu chrzecijan, nikogo prawie nie obchodzi los Paraskiewy. Dlatego Cerkiew, uwzgldniajc potrzeby wiernych, przydzielia Paraskiewie funkcje nie majce nic wsplnego z greck legend. Staa si ona patronk handlu, gospodarstwa domowego, pomaga dziewcztom wyj za m, a poonicom - rodzi dzieci, bezpodnym daje podno. Paraskiewa opiekuje si take kobiecym rkodzieem, jak dawniej boginie Dana i Mokosz. Na ziemiach Ukrainy mona znale mnstwo wiadectw dwuwiary, zarwno w obrzdach cerkiewnych, jak i w sztuce cerkiewnej. To przede wszystkim zastosowanie dawnych magicznych znakw w architekturze cerkiewnej i w zdobnictwie wity. Tak na przykad liczni badacze wskazuj na niekanoniczno soboru Sofijskiego w Kijowie, zwaszcza wystroju wntrz, ktry zw "pogaskim tem". Nie dziwi przeto, e wyznawcy rodzimej wiary w XI wieku przychodzili do tej wityni jak do swego narodowego chromu. Wciela on indoeuropejsk koncepcj rajskiego ogrodu, jaka materializuje si w supach-kolumnach, ktre symbolizuj pnie drzew. To przedstawienie drzew wiata, w ktrym metaforycznie zakodowany jest model Wszechwiata, znalazo swe odbicie w zmysowo widocznym podziale chromu na trzy sfery: grn - bosk, rodkow - wiat ludzi i doln - podziemne krlestwo tamtego wiata. I chocia ikony tu chrzecijaskie, to rozmieszczenie ich cakowicie odpowiada ruskim kanonom dawnego budownictwa sakralnego. Ornamentyka Sofii spenia rol semantycznych granic, obramowa dla ikonnych malowa. Symbolika tych wizerunkw to oddanie znakami idei nieskoczonoci

Wszechwiata. Gazki rolin z trjlistkowiem - chmiel, ktrego uywano do przyrzdzania rytualnych napojw za czasw wiary tradycyjnej. Ten symbol siga jeszcze indoaryjskich gbin. Wyobraenie trjlici wie si w nauce z przygotowywaniem sakralnej somy (haomy). Rzecz ciekawa, e ornament pleciony jak w soborze Sofijskim oraz w innych dzieach sztuki wykazuje zwizek z technologi plecenia z nitek. Kady wze spenia jak magiczn rol i mia swoj nazw: "wze ywota i mierci", "wze Heraklesa". Chrzecijastwo ortodoksyjne potpiao archaiczn magi wza (nauzy czakustwa), dlatego i Sofia kijowska widziaa si mu pogask, niekanoniczn. Chocia pniej chrzecijastwo zapoyczyo z wiary rodzimej amulety-plecionki, nadao im tylko ksztat krzya. Dzisiaj spenia si proroctwo ruskich wochww i chocia wyobraenie bytu zawsze rni si od samego bytu, to w umysach i duszach mylcych Ukraicw budzi si ju genetyczna pami wiary swych pradziadw. My dzisiaj zrzucamy kajdany swej tysicletniej niewoli duchowej i ogldajc si wstecz widzimy, ile mki i cierpie przyniosa cudza wiara naszemu narodowi. Chocia nie kady jeszcze Ukrainiec moe to poj - jeszcze zbyt silne s przeytki obcej wiary w wiadomoci ogu. Religia, ktrej zabraniali bolszewicy, wydaje si teraz normalnym objawem kultury. To zreszt daje mono swobodnego zapoznania si z Bibli, ktra staa si dostpna dla szerokich mas. I, jak tego spodziewa si Iwan Franko, kto ma rozum, ten sam, bez cudzych sw i kaza zrozumie istot chrzecijaskich dogmatw. Powrt do wiary tradycyjnej nie jest dzi spraw atw. Trudno obecnie odnowi zniszczon kultur. Niemoliwa zreszt byaby w historii restauracja czy retrospektywny powrt do tego, co mino. Ale niewtpliwe jest jedno - dzisiaj wszystkie narody zwracaj si ku zgodnemu z przyrod bytowaniu na ziemi. Dostrzegajc, jakie mog by nastpstwa niczym nie hamowanej konsumpcyjnej postawy wobec bogactw przyrody, ludzko poczyna rozumie gbok tre wierze swoich przodkw, wierze ukierunkowanych ku harmonizowaniu duszy i ciaa, czowieka i kosmosu. Dzisiaj odradza si rodzima ukraiska wiara pogaska. Uczniowie profesora Woodymyra Szajana czcz wszystkich pradawnych bogw ukraiskich. Prace badawcze i pielgnowanie najdawniejszych obrzdw, zwyczajw, rytuaw, pieni, tacw, mitologii, mdroci ludu maj olbrzymie znaczenie dla ukraiskiej kultury. Kady nard ma swoje wasne pojcie Boga, chocia niezaprzeczona jest prawda, e Bg dla wszystkich jest jeden. Dla was to Jezus Chrystus, dla waszego ssiada - Dadbg, dla kogo innego - Budda czy Allah albo co w rodzaju Natury czy Absolutnego Rozumu. I to jest cakiem naturalne. Objawy boskiej siy, nieodgadniona tajemnica bytu zawsze poruszaj ludzko, pobudzaj wyobrani i pragnienie poznania prawdy. Dlatego naley by tolerancyjnym wobec religii innych ludzi, jako e kada wiara ma na celu doskonalenie czowieka. Naturalno wiary, odpowiednio midzy ni a geokultur narodu posiada ogromne znaczenie dla jego mentalnoci, duchowej dojrzaoci, nawet dla jego rozwoju historycznego. Odstpstwo od wiary, przyjcie wiary cudzej zawsze byo przez nard potpiane. Faktyczna dwuwiara Ukraicw, majca tysicletni histori, wiadczy przekonywajco o ywotnoci narodowych tradycji, ktre mamy odrodzi i zachowa. Koo Swaroe 1997-1998 Ukraiski kalendarz pogaski I te wita Pierwsze - Kolda, I drugie - Jar, I Krasna Gra, I Owsiana Wielka i maa... A Bogw kupalcie I Dadia szanujcie. [Ksiga Weesowa] Czowiek winien y synchronicznie z wibracjami kosmosu, niczym rytmiczny organizm. Kolejno nastpuj po sobie wita i okresy codziennej pracy. Chaotyczno, ycie nie uporzdkowane rujnuje ciao i dusz. Wszystkie wite Koa Swaroga maj na celu zharmonizowanie cielesnej i duchowej istoty czowieka z boskimi, kosmicznymi rytmami przyrody, Boga. witeczne obrzdy, odpowiadajce rocznym fazom niebieskich cia, rozwijaj i wzmacniaj dobre, korzystne siy przyrodzone, a neutralizuj szkodliwe, wrogie

energie. Dlatego w dawnych czasach kady obrzd speniano tylko we waciwym czasie Koa Swaroga (Zodiaku, kalendarza rocznego), cile wyznaczonym przez najstarszych, wochww czy ercw. Przodkowie Ukraicw obchodzili osiem gwnych wit Swaroych. S to: Narodzenie Boycza, Koodziej, Weykde, Zielnik (Trjca, Rusalia), Kupajo, Bogowie-Spasy, wito Urodzaju (jesienne zrwnanie dnia z noc), Kalita. Midzy tymi wielkimi witami byy mniejsze, ale wane: Miesica, Dany, Gromnicy, wito Ptasie, Weesa, Wierzbicy, Jaryy, Radunicy, Rachmaski Weykde, ady, Symarga, Peruna, Wesele wieczki (Komina), Rodzanic, Mokoszy, wito Puga, wito Roda i inne. Nasi przodkowie rozpoczynali rok na wiosn. Dlatego, zgodnie z tradycj, budujemy Koo Swaroe (Krg Zodiakalny) od wiosny 1997 do wiosny 1998: Data wspczesna: Nazwa wita Znaczenie, opis witowania obrzdu. 1 marca 1997: Jaskka Pocztek wezwa Wiosny (ptasie wita z 24 lutego ub.r.). 9 marca: Wiosenny Nowy Rok, Szczodry Wieczr Wezwania Wiosny, mody o urodzaj. Przewidywania pogody na lato: adna pogoda - ciepe lato, nieg - na urodzaj, wiatr ciepy - mokre lato, wiatr pnocny - chodne lato. Obrzdy szczodrowania. 9 marca: wito Matki-Ziemi Uczczenie Matki-Ziemi ofiar z chleba zwanego Kryyk. 9 marca: Soroczyny Rozdaje si dzieciom 40 obwarzankw, ptaszkw (z pieczywa) zwanych skowronkami, busami. Gotuje si kluski, kady ma ich zje 40. 13-20 marca: Wiosenny Tydzie Jaryy Mody do Soca-Jaryy, wienianki, korowody, taniec "uczek", oprowadza si Jary - chopca w witecznej biaej odziey, piewa si Jaryle pieni pochwalne. 16 marca: Wierzbica,Wierzbie Owicenie wierzby - pradrzewa Wszechwiata, ochostanie gazk wierzby uwaa si za magiczny sposb yczenia zdrowia. 16 marca: Pasieka I (Wiosenna) Owicenie pasieki, mody o pszczoy, ich rojenie si, wyniesienie uli ze stebnika. 17-18 marca: Wiosenne zrwnanie dnia z noc, wito Dadboga Modlitwy do Dadboga, dziewczce korowody. 20 marca: Nawski (od Naw) Wielki Dzie, Czysty Czwartek Czwartek przed Wielkim Dniem. Jest to dzie oczyszczenia. Zamawiania od wszelkiego za. Dusze zmarych przybywaj na ziemi, im na noc zostawia si kpiel. Ludzie kpi si w rzece lub symbolicznie oblewaj si wod rzeczn przed wschodem soca, co daje moc i zdrowie. 23 marca: Wielkidzie (Weykde) Dadboy Obchodzi si w pierwsz niedziel po wiosennym zrwnaniu dnia z noc. Pradawne wito przebudzenia si przyrody i narodzin nowego cyklu ycia. Wypieka si rytualne korowaje, wici pisanki, jado, zanosi si mody do Dadboga i wszystkich bogw w Swargu (niebie). 24 marca: Wooczilne (to jakby chodzone? przyp. tum.) W poniedziaek po Wielkimdniu Dadboym chopcy chodz po chatach i oblewaj wod dziewczta, te za obdarowuj ich pisankami. Woda musi by pobrana z rzeki o godz. 12 w nocy, wtedy ma ona waciwoci lecznicze. 25 marca: Bogini Wiosna Przebudzenie Ziemi z zimowego snu. Odnone obrzdy: rozpala si ogniska na mostach i skacze przez ogie (oczyszczenie), do rzeki rzuca si ertwy z chleba. 26 marca: Perun I (Wiosenny) Z tym dniem mona rozpocz siejb. Owicenie ziarna. Pierwszy grzmot i byskawica. 30 marca: Radunica (Tryznica) Obiady na mogikach przodkw. Mody za pomylno rodu, wspominanie zmarych rodzicw, proby do nich o opiek. 11 kwietnia: Wodnik (Wiosenny) W tym czasie wylewy rzek, powodzie, wic skadanie ertwy Wodnikowi, by nie zatopi chaty, ogrodu, budynkw.

15 kwietnia: Jarowit Oglnosowiaski Bg wojny i rwnoczenie Bg przebudzenia przyrody, podnoci. Take ten, ktry wiadczy niespodziewane dobrodziejstwa i dawca bogactwa. Ku czci jego: weselenie si, tace, pieni, zabawa "A my sialimy proso", hutawki, rytualne tarzanie si po ziemi. 16 kwietnia: Rachmaski Weykde Puszczanie na wod skorupek z wielkodniowych pisanek i kraszanek dla "rachmanw". Istnieje legenda, e gdzie daleko za morzem yj wici ludzie - rachmani, ktrzy cay czas modl si i nie wiedz, kiedy przypada Weykde. Rucone 16 kwietnia do wody skorupki powinny dopyn do rachmanw na Kupaj i zorientowa ich w witecznym kalendarzu (wyjanienie Autorki). 22 kwietnia: Wielka ada (Bogini Matka) Czci si bogini lubw, wesel, patronk deszczu, urodzaju. ertwa jej: biay kogut i mody o szczliwy lub. Na cze ady dziewczta urzdzaj korowody, piewaj pieni. 23 kwietnia: Lelnik O adzie i jej crce Leli piewa si pieni - "adowice", a sam obrzd nosi nazw "aduwanie". Znaczenie obrzdu: uporzdkowanie chaosu, zaprowadzenie rwnowagi w przyrodzie i duszy ludzkiej. Jest to wito dziewczt. 23 kwietnia: Jaryo, Orij, Owse wito mczyzn. ertw z koguta spoywa si na polu. Kobiety nieobecne. Rytualnym piwem spryskuje si ognisko. Owse - patron pszcz i koni. Orij otwiera niebo i daje zielone trawy. Przed wschodem soca ludzie myj si lecznicz ros, pal ogniska, obchodz niw z chlebem. Koniec kwietnia i pocztek maja: Wees (Wiosenny) Wypd byda na pastwiska, skadanie ertw Weesowi, patronowi byda, bogactw i handlu. 1 maja: Dzie Bogini Mai Maja - starosowiaska bogini rolinnoci, ktra okrywa liciem drzewa, a ziemi traw "zamaja". 2 maja: Sowiczy Weykde, wito ywii Przylot sowikw. Ludzie suchaj - ile lat im wykuka kukuka. Mody o zdrowie i dugie ycie. 8 maja: Weykde Rusaek Obrzdy Rusalnego Tygodnia. 9 maja: Mokosza I (Wiosenna) Obrzdy Rusalnego Tygodnia, cd. 2-11 maja: Rusalia, Tydzie Rusalny Kobiety zawieszaj na drzewach kawaki ptna dla rusaek (albo dla Mokoszy), dziewczta wij wianki dla nich i wrzucaj do wody wraz z wonnym zielem. To najdawniejsza magia przed sezonem kpielowym. Rusakom polnym skada si na niwie chleb ofiarny. 10 maja: Zielnik Zbir zi leczniczych. Rytualne obiady w lesie i na polach: jajecznica, pierogi, ryba. ertwa zioom przez skropienie ich przed obiadem napojem chmielnym. Zbioru dokonuj tylko kobiety. 11 maja: Zielnik - Kleczalna Niedziela, Tury Zielony tydzie rozpoczyna si jeszcze w czasie Rusaliw. Wicie wiecw, majenie zieleni chat, wrt, wspominkowe obiady jak wyej. 15 czerwca: wiatowid I (Letni) Mody do wiatowida i Dadboga o dobre niwa i ochron urodzaju. Okolicznociowe pieni. ertwy z biaego koguta, pierogw i wina. 20 czerwca a do 3 lipca: Letnie witowania Jarylskie Obmywanie si wod z trzech rde na zdrowie i urod. Odbywaj si "Jaryowe Jarmarki" i "Jaryowe Igrzyska". 20-21 czerwca: Socakres, Sobotka, Kupajo Rytuay lubne, szczliwy czas poczynania dzieci. Zabawy w lesie, nad rzekami, skakanie przez ognisko, palenie somianego chochoa Kupajy, topienie drzewka Marzeny, zbieranie zi, szukanie kwiatu paproci. 21 czerwca: wito Symarga (Pereputa) Symarg - opiekun rolinnoci, strzee pola. Podobizny s ju na naczyniach z doby trypolskiej, na rcznikach, wyrobach jubilerskich, wzmianki w staroukraiskich latopisach. Kobiece ozdoby z Symargem jako amulety podnoci (kijowskie bransolety). 29 czerwca: wito Wodnika (Rybackie wito) Rybacy skadaj mu ertwy z tytoniu, piwa, pierwszej zowionej ryby. Kobiety splataj rybakom wiece z cykorii.

30 czerwca: Pogrzeb Jaryy (Kostruba) Zakoczenie Jarylskich Obchodw. Jaryo - Bg wiosennego i letniego soca - wszystko ju posia i zapodni. Soce zwraca si ju ku jesieni, traci sw moc. W rd wesoych artw i docinkw spala si kuk Jaryy. Udzia w tym bior tylko doroli maonkowie, modziey nie ma z uwagi na jej tzw. wstydliwo. 1 lipca: Swarg I (Letni), wito Kowalskie Czczenie Swaroga jako boga kowalstwa i zalubin. Pocztek sianokosw. 4-5 lipca: Letnie wito Miesica Mody do Miesica. Obserwujc ksiyc oznaczano pogod na niwa: gdy ksiyc zmienia barwy, chowa si za chmury i znw wypywa - niwa bd dobre, urodzajne. Jado obrzdowe - pierogi gotowane (wareniki). 20-27 lipca: Perunowy Tydzie Czczono Peruna trzema gwnymi witami, jakie obchodzono w tym tygodniu. Mody przy starych dbach, powiconych Perunowi. Rytualne braterstwa, ertwy z wieprzowiny, woowiny lub koguta. Owicenie wody "Perunowymi toporczykami". 20 lipca: Letni Perun Jak wyej. 22 lipca: Perunica Letnia (Byskawica) Kobieca posta Peruna - Byskawica. W ten dzie nie pracuje si w polu ani w ogrodzie, by nie cign na siebie gniewu Byskawicy. 27 lipca: Czur, Palikopa, Letnie wito Dadboga Bg Palikopa by stranikiem witkowych dni i kara sw byskawic tych, co nie czcili bogw naleycie. Modlono si do, by chroni kopy od ognia. Czur - duch ognia na miedzy, pilnuje majtku i wasnoci Rodu. 1 sierpnia: Miodowo-makowy Spas Owicenie miodu i maku. 1-16 sierpnia: Spaswka (Bogowie Spasy) Spasy - dawne pogaskie bstwa. Spaswka skadaa si z trzech gwnych wit. Obrzdy odprawiano na wysokich grach, skaach albo u witych rde. Pominki przodkw, polegych wojw, modlitwy o zbawienie dusz, o ad w pastwie. Zawierano braterstwa. 6 sierpnia: Spas Jabkowy Owicenie jabek, gruszek, kwiatw i innych darw sadu. 16 sierpnia: Spas Chlebowy Owicenie i spoywanie ofiarnego korowaja z nowego ziarna, wdziczno bogom za dobry urodzaj. 16 sierpnia: wito Lasowika Na trzeciego Spasa czci si Lasowika, skada mu si ertw z chleba lub innego jada na polance w lesie, by nie robi za, nie "wodzi" ludzi itp. 19 sierpnia: Letni Powist (Strzybg) Czci si Strzyboga i baczy, jaki wiatr, jeli ciepy - bdzie dobry urodzaj owsa. 1 wrzenia: Wesele wieczki (Komina) Pierwsze jesienne zapalenie wieczki, ogniska, pieca. Modzie si bawi, urzdza pogrzeb much i innych szkodnikw. 4 wrzenia: Jesienna Perunica Ostatnie, czwarte wito na cze Byskawicy i Gromu, na zim one zasypiaj. W tym dniu pali si ognisko z gazek tarniny (gatunek: dyptam), ktre dziki swym waciwociom si nie spalaj. Przed takim ogniskiem czyniono zamwienia od poaru. 8-9 wrzenia: Rodzanice, pocztek babiego lata wituje si dwa dni, bo Rodzanice to dziewice-bliniaczki. Tym boginiom rodzinnej pomylnoci ofiarowano mody kobiet o dobry pog, o zdrowie niemowlt, caej rodziny, a nadto pominki zmarych rodzicw. wito odprawia si w pobliu wody, robi si korowd wok starej kobiety, ktra trzyma w rku chleb owsiany. Po skoczeniu obrzdu chleb rozdaje si po kawaku jako lek dla ludzi i zwierzt domowych. 14 wrzenia: wito Wyraju egnanie ptakw odlatujcych na zim, mody do duchw przodkw, ktrym ptaki zanosz wiadomo od yjcej rodziny. Wieczornice. 20 wrzenia: Jesienny Strzybg (Powist)

Mody do boga wiatrw o dobr pogod. Tego dnia prognozuje si pogod na jesie: wiatr pnocny bdzie chodna, poudniowy - ciepa, zachodni - deszczowa, wschodni - bdzie adna. 24 wrzenia: wito Owinnego Domowika Zabawy w dzie; po pnocy zapala si ogie w owinie (stodole lub na toku) i zaczyna si omot. Owinnemu ogniowi skadano w ertwie koguta, by Domowik strzeg ziarna. 26 wrzenia: Wielkie wito wiatowida II (Jesienne) wito rwne wiosennemu Wielkiemudniowi. Drugie wielkie wito urodzaju. Caonocne mody w chromie wiatowida (patrona rolnictwa), skadanie ertw, wrenie z obrzdowego napoju o przyszej zimie. erzec chowa si za korowajem (o rozmiarach czowieka) i zapytuje obecnych, czy go widz. Jeli tak, to yczy im, by na przyszy rok urodzaj by jeszcze wikszy. 27 wrzenia: Pasieka II (Jesienna) wito pszczelarzy. W tym dniu znosi si ule do stebnika. 1 padziernika: Jesienne wito Macierzy-Ziemi Pocztek jesienno-zimowych robt, okres wyprawiania wesel. Wieczornice, dziewczta modl si o zampjcie. 25 padziernika: Jesienne Dziady Dzie pominek. Dziady "przychodz" w goci do swych rodzin. Obrzdowy obiad: jado musi parowa, by dziady mogy wdycha poywn par. Kasza z makiem, naleniki, grzyby, wdka - bez misa. Kadzie si na st wiele yek - dla przodkw, kadego wymienia si po imieniu. 31 padziernika: Jesienne wito Miesica Wedug gry barw ksiyca przewiduje si zimowe pomylnoci. 31 padziernika: Mokosz II Kobiety oddaj cze Mokoszy, patronce pci, poogw i niemowlt, a take kobiecego rkodziea. Ofiaruj jej przdziwo, ptno, a nastpnego dnia rozpoczynaj wielkie roboty (tkanie, szycie, wyszywanie itp.). 1 listopada: Dzie Puga (Swaroga Kowala) II wito Swaroga, ktry - jak legenda gosi - wyku zoty pug Scytom. Jako ertwa: kogut. Kowalskie wito. 8 listopada: Tury (wito Myliwych) Otwarcie sezonu polowa. Myliwi skadaj ertwy bogom-patronom. 14 listopada przed Narodzeniem Boycza: Koroczun Krtkie dnie jesienne. Koroczun symbolizuje zamieranie soca w zimie. 24 listopada: wito Doli Dziewczta wr sobie los, chopcy - jak kto dostanie on, ciarne kobiety modl si o lekki pog. 29 listopada: Kalita Najkrtsze dni przed zimowym solstitium. Odgryzanie ksw z rytualnego chleba - Kality oznacza zmniejszanie si dnia. Modzieowe wieczornice. Chopcy na noc na pierwszego grudnia chodz do rzek podsuchiwa Wod: cicha - bdzie dobra zima, burzliwa - bdzie ostra, wystpi zawieruchy. 6 grudnia: Zimowy Spas (Dziadek Mrz, Wees) Wedug poda tego dnia przychodzi Zima, a z ni Dziad Mrz, ktry moe si obrazi, jeli nie zaprosi si go na narodzeniow wieczerz. Zimowy Spas - patron wszelkich zaj zimowych. Wedug pierwszego mrozu wrono o przyszym urodzaju: jeli mrz przed szstym grudnia, to owies bdzie pikny, gdy w ten dzie pojawi si szron - urodzaj bdzie dobry. Za chrzecijastwa funkcje Zimowego Spasa przeszy na w. Mikoaja, o czym wiadczy dawne powiedzenie: "popro Mikoaja, on przekae Spasowi". 21-23 grudnia: Zimowe Staniesoca, Narodzenie Boycza,Narodzenie Modego Boga (u Sowian zach.), Kutia, Kolada, Owsiana, Narodzenie Kolady Przewidywanie pogody na 12 miesicy roku. Czczenie Swaroga - Ojca wszystkich bogw. wita wieczerza (Bratczyna), rytualna Kutia, wzywania Owsenia - symbolu podnoci. Oprowadza si Koz obraz Boga Podnoci, dostatku. Zakoczenie Koroczuna: korowaj boonarodzeniowy symbolizuje wzrastanie dnia. Uczczenie Diducha - Ducha pl, Ducha przodkw. 23 grudnia: wito Roda Roda czci si jako prapocztek ycia, on daruje ycie wszystkim ziemskim istotom. Wypieka si mu korowaj, warzy piwo i mid, wygasza si zamwienia ku Jego i Rodzanic czci: "niech rodzi si wszystko dobre". 2 stycznia 1998: wito Dany, Wodowicenie W nocy rodzi si wita Woda (Dana): ludzie bior wod z trzech rde dla oczyszczenia si i na lekarstwo. Owicanie wody za pomoc modlitwy i ofiarnego ognia, czasem - kpiel w przerblach lub

tylko opryskanie si. 2 lutego: Gromnica, Zimowa Perunica Zima spotyka si z Wiosn. Mody do soca, pieni-zamawiania ciepa. Z tym dniem pocztek uczenia si wionianek i robienie pisanek. Czczenie wszystkich pogaskich bogw, zapalanie smolistych uczyw. 9-15 lutego: Weesowy Tydzie, "Czarci Tydzie" Czci si Weesa, wywraca kouchy futrem na wierzch, nakada maski. Grupy Weesowych ercw chodz po wsi, zagldaj do domw, stajni, chleww, wygaszaj magiczne zaklcia dla zapewnienia zdrowia zwierzt domowych. Inna nazwa tego wita: "Czyrkiesowy Tydzie". 16-22 lutego: Koodij Matki przywizuj "koodk" tym ojcom, ktrzy w biecym sezonie zawierania maestw nie poenili swych dorosych dzieci. Koodka - znak falliczny, symbol przeduenia rodu. Ci, ktrym przywizano koodk, maj odwdziczy si ugoszczeniem, darami itp. Obrzdowe strawy tego tygodnia mleczno-malane: pierogi, mietana, myce i inne mczne wyroby. W tym tygodniu nie podejmuje si wikszych robt. 21 lutego: Wiosenny Strzybg Mody do boga wiatrw, przewidywanie pogody na wiosn i lato. 24 lutego: eeczyny (eeka - bocian) wito ptasiego totemu Ukraicw. Od tego dnia zaczynaj si dwutygodniowe ptasie wita: eeki, Jaskki, Soroczyny (od soroki - sroki). Wzywa si ptaki do powrotu z Wyraju. 26 lutego: Nowolecie 1998 (Wiosenny Nowy Rok) U naszych przodkw kady rok mia rn liczb dni (zaleao to od fazy miesica). Byy lata dwunasto- i trzynastomiesiczne. Pomagaj Dadboe i Koo Swaroe! PRZYPISY 1 Ewangelia wedug w. Mateusza 5, 44 (wg tumaczenia: Biblija wita, to jest wszystko pismo wite Starego i Nowego Testamentu. Z hebrajskiego..., Lipsk 1889). 2 I. Neczuj-ewykyj, Switogliad ukrajinkoho narodu, Kyjiw 1992, s. 5. 3 Koliadki ta szczedriwki. Zimowa obriadowa poezija trudowoho roku, Kyjiw 1965, s. 17. 4 Kalendarno-obriadowa poezija, Kyjiw 1987, s. 26. 5 Nowa radist' staa. Koliadki ta szczedriwki, Kyjiw 1991, s. 6. (Pie przez pomyk umieszczona wrd szczodrwek, wedug wszelkich znamion jest to pie weselna: "ksiciem na wiek" bywa pan mody na swym weselu). 6 Kalita - obrzdowy chleb w ksztacie soca, z dziurk w rodku dla zawieszenia pod powa. Modzie skacze starajc si odgry ksek. Komu si nie uda, tego smaruje si sadz z pieca. Ksanie kality oznacza zmniejszanie si zimowego dnia - wiata soca. wito nazywa si Kalita i jest obchodzone w grudniu (przyp. tum. na podstawie objanie Autorki). 7 W. Szajan w ksice Wira predkiw naszych, Hamilton 1987 pisa: "Chors jest bystrokonny i nasz bohater musia mie cudownie szybkie konie, by mc przebiec drog Chorsowi. Chors jedzie ze Wschodu na Zachd, a nasz bohater biey z Pnocy na Poudnie. Obraz cakiem jasny..." (t. I, s. 174). 8 Litopys Rukyj, Kijyw 1989, s. 30. 9 M. Tkacz, Czetwertyj wymir, abo koli cwite paprot'?, "Znannia ta pracja", 1990, nr 7. 10 W archeologii - kultura trypolska, od wsi Trypole, V-III tysiclecie przed nasz er. Kultura potrypolska - II tysiclecie przed nasz er (przyp. tum.). 11 Neczuj-ewykyj, op. cit., s. 33. 12 Tame, s. 138. 13 Tame, s. 7. 14 Patrz: G. Buaszew, Ukrajinkyj narod u swojich legendach, religijnych pogliadach ta wiruwanniach, Kyjiw 1992. 15 Weykde = Wielkanoc u katolikw (przyp. tum.). 16 N. Sumcow, Pisanki, Charkow 1892. 17 Cyt. za: A. T. Olmstead, Dzieje imperium perskiego, prze. K. Wolicki, Warszawa 1974, s. 131. 18 Etniczieskije probliemy istorii Cientralnoj Azii w driewnosti, Moskwa 1981. 19 "Wseswit", 1988, nr 10. 20 M. Dragomanow, Wybrane, Kyjiw 1991, s. 470.

21 Metropolita Iarion, Dochrystianky wiruwannia ukrajinkoho narodu, Winnipeg 1965, s. 17. 22 Etymoogicznyj sownik ukrajinkoji mowy, t. II, s. 173 (dalej: ESUM). 23 B. Rybakow, Jazycziestwo Driewniej Rusi, Moskwa 1988, s. 438. 24 Szajan, op. cit., s. 41. 25 . Szulman, "Weesowa kniga" - pam'jatka istoriji czy mistyfikacija?, "Sowo i czas", 1991, nr 9, ss. 62-66. 26 ESUM, t. III, s. 139. 27 Byo to w Szczecinie, w kraju Obodrytw (przyp. tum.). 28 Por. Biblia: Ksiga Sdziw, 11, 35-40; I Ksiga Mojeszowa, 22, 2-10; II Ksiga Krlewska, 3, 26-27, i in. 29 Uzwar: rytualny napj z suszonych owocw (wyjanienie Autorki). 30 N. Czmychow, Istoki jazycziestwa Rusi, Kijew 1990, ss. 297-300. 31 Tame, s. 342. 32 I. Sriezniewskij, Matieriay dlia sowarja driewnierusskogo jazyka, Sankt-Pietierburg 1903. 33 Jedno futro sobole kosztowao 10 grzywien. 70 futer - 700 futer monet (przypuszczenie Autorki). 34 M. Wizir, Jarosawowa biblioteka, "Socjalistyczna kultura", 1990, nr 2, 3. 35 Szajan, op. cit., s. 391. 36 M. Brajcziewskij (= Brajczewkyj), Utwierdienije christianstwa na Rusi, Kijew 1989. 37 Dniepru (przyp. tum.). 38 Litopys Rukyj, s. 30. 39 Brajcziewskij, op. cit., ss. 108, 109. 40 Litopys Rukyj, s. 29. 41 Tame, s. 37. 42 Jak wyej. 43 W. Tatiszczew, Istorija Rossijskaja, Moskwa-Lieningrad 1962, t. I, ss. 110, 111. 44 H. Poonka-Wasyenko, Istorija Ukrajiny, Kyjiw 1992, t. I, s. 107. 45 Litopys Rukyj, s. 94. 46 Brajcziewskij, op. cit., s. 124. 47 O. Bewzo, Lwiwkyj litopys i Ostrokyj litopyse, Kyjiw 1971, ss. 137, 138. 48 S. Tostow, ladami cywilizacji staroytnego Chorezmu, prze. I. Koral, Warszawa 1953, s. 304. 49 A. Cziertkow, Opisanije wojny wielikogo kn. Swiatosawa, Moskwa 1847, ss. 8-13. 50 Litopys Rukyj, s. 66. 51 Tatiszczew, op. cit., ss. 112, 113. 52 Tame. 53 Piesni, sobrannyje P. Rybnikowym (w trzech tomach), Moskwa 1909-1910, t. I, nr 26. 54 Litopys Rukyj, s. 85. 55 Tame, s. 111. 56 Tame, ss. 104, 105. 57 I. Franko, Stworinnia switu, Winnipeg, Man 1918 (ponownie wyda j Sawyn Jaworkyj, 1984). 58 Tame, s. 48. 59 Patrz: A. Donini, I origini del cristianesimo (cyt. za przekadem ros.: U istokow christianstwa, Moskwa 1979). 60 Cerkiew Wschodnia uywa pogaskiego sowa prawosaw'ia zamiast przyjtego w wiecie ortodoksja. Prawosawia oznacza: praw - wszechwiatowy zakon boy, ktry rzdzi wiatem, za sawlennia - to nazwa pogaskiej bogosuby. By moe tak wanie nazywaa si stara wiara ukraiska. 61 Litopys Rukyj, s. 105. 62 W. Soowjow, Sobranije soczinienij, t. VII, s. 288. 63 Biblia: Exodus (II Ksiga Mojeszowa), 12, 1-14. Indeks OSB Numery stron odnosz si do wydania ksikowego. Adalbert, bp 80 Adam Bremeski, kron. 63 Afanasjew Aleksandr 32, 33, 52 Anabazis (Scyta) 59 Anacharsis (Scyta) 59

Andriejew 9 Andrzej Bogolubski, ks. rus. 89 Aniczkow E. W. 29 Anna Jarosawna, ks. rus. 74 Ariusz 92 Askold, ks. rus. 30, 73, 77, 79, 84, 87 Bazyli I Macedoczyk, ces. biz. 77 Bazyli z Cezarei 94 Berynda Pamwo 40, 42 Bogomi (zw. Sowikiem), erzec 85 Bojan 33, 74 Borys I, car bug. 74 Brajczewski Mychajo 73, 76, 77, 81, 83 Brckner Aleksander 12 Budda 104 Celsus 91 Cyprian, metropolita kij. i mosk. 95 Cyryl (Konstantyn), ap. Sowian 73 Cyryl Aleksandryjski 76 Czmychow Mykoa 70 Czokroborti Dogonnath 54 Danyenko Walentyn 56, 65 Danyo, opat 59 Darajawausz (Dariusz) 53, 54 Dioklecjan, ces. rzym. 102 Dionizy, patriarcha konst. 94 Dionizy Areopagita 76 Dionizy May 75, 76 Dobrynia, tysicznik 84-86 Dragomanow Mychajo 58 Al-Dajhani, kron. arab. 60 Eliasz 30, 43, 102 Eugeniusz IV, pap. 95 Ezdrasz 91 Ezechiel 90, 91 Famincyn O. 40 Fedir, bp 89 Fed'kowicz Osyp-Jurij 75 Fiodorow Iwan 90 Focjusz, patr. 86 Franko Iwan 31, 90, 104 Gedeon, metropolita 94 Gimbutas Marija 12 Gleb, ks. 88 Hammurabi 90, 91 Herbord, kron. 62 Herod 93 Herodot 35, 59, 68 Hitler Adolf 53

Hnatiuk Woodymyr 40, 51 Hruszewski Mychajo 79 Hystaspes, kr. 54 Ibn Dast, kron. arab. 60 Ibn Fadlan Ahmad, kron. arab. 60, 66 Igor (Jarosawowicz), ks. rus. 89 Igor (Rurykowicz), ks. rus. 30, 65, 77-79, 84 Iarion, metropolita 42, 58, 87 Izydor, metropolita 95 Jagieo, ks. lit. 95 Jaropek, ks. rus. 79-81, 84 Jarosaw Mdry, ks. rus. 87, 89 Jefymenko Oeksandra 80 Joachim, patriarcha mosk. 95 Joannes (Jan) z Nikiu, kron. biz. 76 Kij, ks. (= Kuwrat) 76, 79 Kolumban, w. 76 Konstantyn I Wielki, ces. rzym. 91, 92 Konstantyn VII Porfirogeneta, ces. biz. 78, 84 Kosiw Sylwester, metropolita 94 Kulisz Panteejmon 32 Kuwrat patrz: Kij Leon IX, pap. 92 Leontij, bp 89 Lipkiwski Wasyl, metropolita kij. 95 Liutprand, kron. 74 esia Ukrainka 45 Maksencjusz 91 Malales Joannes (Jan) 26 Marr Nikoaj 35 Al-Marwazi, kron. arab. 82 Al-Masudi, kron. arab. 60, 64 Micha, metropolita 86 Micha III, ces. biz. 84 Micha Olelkowicz, ks. kij. 97 Mikoaj, bp. 92 Mirobg, erzec 65, 71 Mcisaw, ks. rus. 87 Neczuj-ewycki Iwan 21, 36, 37, 48 Nestor, bp 89 Nestor, rocznikarz 40 Ohijenko Iwan 94 Oleg, ks. rus. 65, 84 Oleg (witosawowicz), ks. rus. 81 Olga, ks. rus. 77-81, 84 Orchan 76 Ostrogscy (rodz.) 81 Ostrogska Anna Alojza 81

Ostrogski Aleksander 81 Ostrogski Fedir (Fiodor) 96 Otto I 80 Otto z Bambergu, w. 62 Pachomiusz, mnich 94 Peron Anquetille du 53 Piat 50 Prokopiusz z Cezarei, kron. biz. 46, 60 Puszkin Aleksandr 60 Putiata, tysicznik 84, 85 Roerich Nikoaj 55 Rybakow Boris 12, 29, 32, 59 Sakson Gramatyk, kron. 62, 68 Salomon 91 Sargon I 90 Schoenfield 91 Skara Zachariasz 97 Soowjow Wadimir 99 Sriezniewski Izmai 33, 72 Stalin Josif 95 Sudysaw, ks. rus. 89 Sweneld 79 Szajan Woodymyr 10, 11, 13, 52, 55, 60, 75, 104 Szepping D. 32 Szuchewicz Wasyl 75 witosaw, ks. rus. 79-82, 84 Tatiszczew Wasilij 80 Teodozjusz Pieczerski 98 Tertulian 75 Thietmar, kron. 63 Tilak Balgangadhar 55 Toksaris (Scyta) 59 Trajan, ces. rzym. 39 Triewier Kamia 40 Tur, wiking 67 Ugoniaj, tysicznik 85 Ur-Nammu 90 Wodzimierz, ks. rus. 29, 34, 35, 79, 82-85, 87 Wodzimierz Monomach, ks. rus. 87 Wsiewood, ks. rus. 88 Zeenin Dmytro 46 Znojko Oeksandr 34, 36 Indeks POSTACI MITOLOGICZNYCH I WITYCH Numery stron odnosz si do wydania ksikowego. Allah 104 Apollo 29, 33

Baba Jaga 50 Bachus 39 Barbara, w. 102 Baej, w. 33 Byskawica (Perunica) 111, 112 Bogurodzica patrz: Maria (Matka Boska) Ceres 37 Chmura 37, 49 Chors 29, 30, 64 Chrystus patrz: Jezus Chrystus Czuhajster 44 Czur 111 Dana 35, 36, 69, 102, 115 Dadbg 9, 23, 26-29, 33, 39, 51, 65, 101, 104, 107, 111, 116 Dad' 105 Diana 36 Diduch 28, 29, 115 Dionizos 39 Dojna 36 Domania (Domasia, Domacha, Domcia) 43 Domowik 25, 26, 43, 113 Domowniczki 64 Duna 36 Dziady 64, 114 Fortuna 46 Grom 38, 112 Gromowik 49 Hefajstos 26 Helios 26 Hyperion 26 Jahwe 13, 52, 91, 92, 101 Jan Ewangelista 91 Jarowit 39, 108 Jaryo 38-39, 106, 109, 110 Jele 34 Jerzy Zwycizca 30 Jezus Chrystus 13, 17, 29, 50, 51, 76, 81, 84, 88, 91, 92, 93, 96-98, 101, 102, 104 Jzef, w. 102 Jupiter 30 Katarzyna, w. 102 Klemens, w. 59 Kostrub 38, 39, 110 Kociej Niemiertelny 50, 67 Kronos 32 Kupajo 36-39, 106, 110 Kupaa 31, 37 Kupidyn 37 Kybele 37

Lasowik 43, 44, 112 Lato 38 Lela 25, 108 ada 25, 65, 106, 108 eszyj 44 ukasz Ewangelista 91 Macierz-Przodkini 12 Ma-Ptak 12 Ma-Donna 36 Maja 109 Marcin, w. 102 Marek Ewangelista 91 Maria (Matka Boska) 29 (Bogurodzica), 51, 96 Maria Magdalena 93 Marzena 37, 38, 110 Mateusz Ewangelista 91 Matka Bogw patrz: Wielka Bogini Matka (Macierz) Sawa 12 Matka Ziemia 12, 106, 113 Merkury 32, 33 Miesic 29, 48, 49, 59, 106, 111, 114 Mikoaj, tzw. w. 115 Mojesz 90 Mokosza (Mokosz) 29, 34-36, 65, 102, 106, 109, 114 Neptun 44 Noe 90 Odyn 30, 52 Orij 109 Owin 26 Owse 109, 115 Palikopa 111 Pan 44 Paraskiewa-Pitnica 36, 59, 102 Perun 10, 26, 30-33, 49, 64, 65, 69, 77, 84, 102, 106, 108, 111 Posejdon 44 Powist 32, 112, 113 Prometeusz 51 Przelenik (W ) 45 Przodkowie 64 Radogost 63 Remus 52 Rod 12 (Rod-witowit), 24, 25, 32, 33, 106, 115 Rodzanice 24, 25, 34 (Dziewy ycia), 51, 106, 112, 115 Romulus 52 Sabaoth 29, 67 Saturn 32 Semiherakles 40 Soce 29, 37, 38, 48, 49, 59, 69

Spas, Spasy 106, 111, 112, 115 Strzybg 23, 31, 32, 112, 113, 116 Swaroyc 26, 63 Swaroyce 11, 25 Swarg 11, 13, 23, 25-27, 29, 30, 32, 105, 111, 114, 115 Symarg 40, 106, 110 Szurala 44 wiatowid 12 (witowit), 32, 62-65, 68, 110, 113 Tana patrz: Dana Targitaos 27 Trojan (Trygaw) 39 Tur (Cielec) 33, 34 Uranos 32 Walenty, w. 102 Warawa, syn Jezusa 93 Wees 32-34, 49, 51, 65, 66, 77, 102, 106, 109, 115, 116 Wielka Bogini (Wielka Macierz, Matka Bogw) 25, 35, 37, 56, 57 Wiosna 106, 107, 116 Wasij, w. 102 Wodnik 44, 108, 110 Wolsi 33 Wsiesaw 29 Zeus 30 Zima 38, 116 Zimowy Chd 49 Ziusudra 90 Zorza 49 ar-ptak 49, 50 ywia 109 Indeks NAZW ETNICZNYCH Numery stron odnosz si do wydania ksikowego. Antowie 46 Arabowie 46, 83 (l. poj.) Ariowie 53, 54, 68 Awarowie 74 Biaorusini 46, 95 Bugarzy 84 Chazarowie 77 Czesi 33 Drewlanie 78 Etruskowie 32, 37 Grecy 30, 33, 37, 58, 78, 81 (Greczynka), 89 Hellenowie patrz: Grecy

Hindusi 40, 54 (l. poj.) Hunowie 76 Indianie 46 Indoeuropejczycy 10 Iraczycy 46, 54 (Pers), 68 (Persowie) Kimmerowie 26, 61, 67 Litwini 35 Lutycy 60, 63 emkowie 48 Moabici 67 Modawianie 34 Mongoowie 81 Niemcy 52 Persowie patrz: Iraczycy Polacy 87 Polanie 29 Poowcy 87 Prasowianie 10 Ranowie 62, 63 Redarowie 63 Roksolanie 29 Rosjanie 46 Rumuni 34 Rusicze 9, 55, 60, 67, 69, 84, 98 Rusini 100 Rusowie 30, 77 (Rusy), 78 (Rusy) Rzymianie 32, 37, 39, 58, 91, 93 Sarmaci 75 Scytowie 26, 40, 50, 67, 68, 75, 76, 114 Skandynawowie 33, 46 Sowianie 9, 11-13, 18, 27 (pd.), 39, 46, 57, 60 (wendyjscy), 63, 64 (nadbat.), 69, 82 (zach.), 85, 100, 115 (zach.) Sumerowie 90 Trakowie 68 Turcy 83 Ukraicy 10, 15, 17, 21-24, 26 (l. poj.), 36, 41 (l. poj.), 42, 46, 48- 51, 53, 55-58, 66, 68, 69, 89, 95, 96, 98 (l. poj.), 103, 104, 105, 116 Waregowie 77-80 W grzy 97 ydzi 17, 52, 67, 71, 90, 91, 97 (l. poj.), 101 Autorka i Jej Ksika

Halina ozko znana jako Zoresawa, pierwsza po wiekach przerwy wochwyni odradzajcej si rodzimej wiary ukraiskiej, godnie nawizuje do tradycji dawnych wierze i obyczajw Ukrainy. Pochodzi z rodziny zachowujcej pami o kulturowej odrbnoci tych ziem, podtrzymujcej najlepsze osignicia kultury ukraiskiej w caym ich bogactwie i rnorodnoci. Nie sposb sobie tego wyobrazi bez cigego kontaktu z przeszoci. Odwoywanie si do niej oznaczao rwnie powrt do minionego, ale po czci nadal ywego wiatopogldu religijnego. Ponadto polegao te na odrzuceniu wszystkiego, co czyo si z przymusem w sferze polityki, kultury czy obyczaju. Halina ozko to bez wtpienia osoba szczeglnie predysponowana do penienia roli wspczesnej kapanki pradawnego kultu. Skadaj si na to z jednej strony wspomniane ju tradycje rodzinne i zainteresowania, z drugiej za - tworzca ich podbudow rzetelna wiedza naukowca. Formalne tego potwierdzenie stanowi praca na stopie kandydata nauk (odpowiednik naszej rozprawy doktorskiej), rozpatrujca dawn wiar ukraisk jako rdo codziennego religijnego synkretyzmu. Problematyka tej rozprawy znalaza rozwinicie i dopenienie w innych publikacjach Autorki. Wystarczy wymieni prac powicon zagadnieniom ukraiskiego ludoznawstwa (po wielu perypetiach wydano j w 1995 r.), zbiorek modlitw do dawnych bstw, wspautorstwo Sownika religioznawczego, Historii religii Ukrainy, liczne artykuy w prasie fachowej i w pracach zbiorowych. Prcz tego Halina ozko wydaje czasopismo "Swarg", ktrego amy czsto goszcz interesujce artykuy o dziejach i wierze dawnych Ukraicw. Obecnie Autorka pracuje w Ukraiskim Instytucie Podnoszenia Kwalifikacji Kadry Kierowniczej Owiaty, jest take zwizana z Narodow Akademi Nauk Ukrainy. Tak wic z caym przekonaniem da si powiedzie, e Halina ozko w peni odpowiada takiemu obrazowi wochwiyni, jaki potrafimy odtworzy na podstawie rde. Si rzeczy musiaa przeto podj prb oglnego, przy tym zarwno popularnego, jak i kompetentnego zaprezentowania wierze religijnych dawnej Ukrainy. Rezultat ma Czytelnik przed sob. Udostpnienie tej ksieczki polskim odbiorcom wypada uzna za poyteczne z kilku powodw. Przedstawia ona w sposb interesujcy problemy i fakty niezbyt dotd spopularyzowane, waciwie nieobecne w wiadomoci przecitnego Czytelnika. Opisuje zjawiska religijne wsplne wszystkim ludom sowiaskim, w tym i naszym przodkom. Pozwala pozna ksztatujcy si obecnie nowy model ukraiskiego patriotyzmu, wiadomie sigajcego do swych pradawnych rde, umoliwia te lepsze zrozumienie nieprzypadkowej aktywnoci kobiet na tym wanie polu. Naley wreszcie pamita o tym, e w rodzimej, ukraiskiej kulturze duchowej obecna jest wiadomo wyrastania z przyrody, bardzo gbokiego w niej zakorzenienia, ktra to wiadomo zostaa zagubiona w kulturze polskiej. SPIS RZECZY Numery stron odnosz si do wydania ksikowego. Przedmowa Autorki do wydania polskiego 7 Przedmowa 15 Etniczna wiara Ukraicw 17 I. Wierzenia, mitologia, demonologia Ukraicw 21 II. Kultura religijna Ukraicw 53 Koo Swaroe 105 Przypisy 117 Indeks osb 120 Indeks postaci mitologicznych i witych 122 Indeks nazw etnicznych 124 Autorka i jej ksika 125

Tumaczy Antoni Wacyk Opracowanie redakcyjne Zdzisaw Sowiski

Korekta Zbigniew Adamski

Copyright by Halina ozko Kijw 1994 Copyright for Polish edition by Toporze Wrocaw 1997 ISBN 83-85559-26-4 Wydawnictwo TOPORZE 50-950 Wrocaw 2 skr. poczt. 81 Druk i oprawa Drukarnia CHiP PP