KOCIEWIE czy KOCIOKI

Bogdan Kruszona

KOCIEWIE czy KOCIOKI

bernardinum 2013

Opracowanie graficzne, skad i amanie Bogdan Kruszona Projekt okadki Bogdan Kruszona Zdjcia: Archiwum prywatne autora Copyright by Bogdan Kruszona, 2013

Wydawnictwo Bernardinum Sp. z o.o. ul. Biskupa Dominika 11, 83-130 Pelplin tel. 58 536 17 57, fax 58 536 17 26 e-mail: bernardinum@bernardinum.com.pl www.bernardinum.com.pl Druk i oprawa: Drukarnia Bernardinum Sp. z o.o., Pelplin ISBN 978-83-7823-167-7 - nowy

Od autora

la wielopokoleniowych rodzin mieszkacw Starogardu i okolic bardzo wane s informacje przekazywane przez rodzicw, dziadkw i pradziadkw, dotyczce naszego miasta i okolic. Tak jest i w moim przypadku. Przekaz mojej rodziny dotyczcy Kociewia dla mnie jest o wiele bardziej wiarygodny i prawdziwy, ni wypowiedzi teoretykw od kociokw. Rwnie wiele bardziej wiarygodni s ludzie z poszczeglnych wsi, z ktrymi rozmawiaem. Wiarygodne s przekazy moich rodzicw, dziadkw i pradziadkw, poniewa nie s opatrzone wad wiedzy, co o Kociewiu napisali inni. Moi przodkowie, podobnie jak przodkowie wielu innych obecnych mieszkacw Starogardu, byli mieszkacami Grabowa, Bukowca, Nowego, Barona, Pelplina, Skrcza itd. Ich relacje i wspomnienia s wolne od dochodzenia do nazwy Kociewie na podstawie analizy jzyka, ktry po wsze czasy bdzie si rozwija, zmienia znaczeniowo poszczeglne okrelenia i wyrazy, terytorialnie rozszerza, a nie kurczy. Zatem ta metoda w tym konkretnym przypadku jest zym narzdziem badawczym do badania granic i nazwy Kociewia. Dlatego wszelkie rozwaania zmierzajce do okrelania etymologii nazwy Kociewia i jego obszaru, do tej pory znane i opisane na podstawie analizy jzyka, s opatrzone podstawowym bdem w stadium ich powstawania. W moich rozwaaniach wykluczam prawdziwo otrzymanych i goszo5

nych wynikw oraz analiz opublikowanych do tej pory. Nie ujmujc w niczym ksiom i profesorom, ktrzy zajmowali si tematem wczeniej, pozwol sobie na przedstawienie moich rozwaa na ten temat. Wic jak byo naprawd?

I. Co z tym Kociewiem?

tymologii sowa Kociewie nie opisali najwiksi polscy uczeni z okresu midzywojennego, tacy jak: Aleksander Brckner, Witold Doroszewski, Franciszek Sawski, Edward Klich, Zenon Klemensiewicz, Franciszek Miklosich. Nie uporali si z tym problemem uczeni etymolodzy z lat 70-tych XX w. Z Wrocawia Antoni Furdal, z Krakowa Bogusaw Dunaj, z odzi Maria Kamiska, z Katowic Wadysaw Luba i z Poznania Monika Gruchman. Co byo przyczyn tego faktu? Trzeba zauway, e rdowo dzieli te nazwy ju istniejcej Gociewie (meldunek ppk. Hurtyga z 1807 r.) od Kociewia w Sowniku Geograficznym Krlestwa Polskiego (1883) a 76 lat. Wszystkie nastpne powane, empiryczne badania jzyka Kociewia (Zofia Stamirowska, 1937 r.) dzieli od meldunku ppk. Hurtyga 130 lat. Cakowicie si zgadzam z opini prof. Hanny Popowskiej-Taborskiej, ktra zwrcia uwag na trudnoci zwizane z nieprecyzyjnoci podawania granic obszaru nazywanego Kociewiem, wyznaczonego na podstawie okrelonych cech jzykowych. Jeszcze do niedawna sami mieszkacy regionu niechtnie utosamiali si z jego nazw, za obserwowana obecnie silna identyfikacja kociewska wie si midzy innymi z wtrnym oddziaywaniem takich czynnikw jak szkoa i literatura regionalna. Problem granic Kociewia bdzie towarzyszy nam cay czas, poniewa metody, na podstawie ktrych je wytyczono (badania ywego jzyka) nie da si zastoso7

wa w odniesieniu do przeszoci. Powysza teza pani profesor jest kluczowa w moich rozwaaniach, co do istoty nazwy Kociewia i jego pierwotnego obszaru. Dlatego w swoich rozwaaniach na temat pierwotnych granic Kociewia i nazwy Kociewia trzeba szuka innych rde. Rozwaania za oprze na dokumentach majcych charakter pastwowy. Znanych i z ca pewnoci prawdziwych. Trzeba podda od nowa rozwaaniom to, co do tej pory wiemy na ten temat. Koniecznie przypomnie naley szczeglnie to, co nie jest nam powszechnie znane, nie zostao zapisane i pominite w XVIII w. i XIX w. przy rozwaaniach o Kociewiu. Empiryczne badania prof. Zofii Stamirowskiej, co do nazwy Kociewia s bardzo prawdopodobne, poniewa byy prowadzone w 1937 r. Profesor Zofia Stamirowska prowadzia badania na podstawie rozmw z mieszkacami w poszczeglnych wsiach i ( podkrelaa jednak, e nie byo tutaj penej zgodnoci) tak podawaa opis Kociewia waciwego: S to: za stolic zwykle podawany jest Starogard, a dalej Owidz, Jabowo, Wysoka, Mae Jabwko, Rusek, Grabowo, Maxhausen, Wolental, Wielbrandowo, Barono, Mirotki, Smtowo, trzy Janie: Stara, Kocielna, i Lena, Kopytkowo, Lalkowy. Stamirowska nie zbadaa niestety obszaru lecego dalej na wschd i jedynie odnotowaa, e wedug informatorw z innych wsi, do Kociewia zalicza si take: Ropuchy, Bielawki, Rombark, Roental, Now Cerkiew, Gtomie, Kulice, Rzecin, Morzeszczyn, Dzierno, Gogolewo, Krlwlas i Piaseczno. Przy czym zaznaczaa, e jej informatorzy byli powyej czterdziestego roku ycia, gdy modsi nazwy tej nie znaj. Zatem moemy uzna, e jest to stan tosamy z sytu8

acj na przeomie wiekw. Zofia Stamirowska stwierdzia, e wrd ludnoci przez ni badanej nazwa Kociewie ma znaczenie pejoratywne. Prawdopodobnie nazwa Kociewie wynika z charakterystycznych cech obyczajowych waciwych mieszkacom Starogardu i postrzeganych przez pruskich kolonizatorw. W rozwaaniach dotyczcych rda nazwy Kociewie trzeba dopuci, e od pierwszego znanego pisemnego ladu (10 lutego 1807 r.) mogy zachodzi rne procesy wpywajce na moliwo zanikania jednej nazwy, przechodzenia jednej w drug, lub powstania nowej nazwy danego obszaru. Trzeba dopuci rwnie istnienie obocznoci nazwy. Cigego rozwoju oraz zmian znaczenia istniejcej ju nazwy Kociewie w inne znaczenie. Naukowcy badajcy ten temat po 1945 r., ktrzy chcieli okreli etymologi sowa Kociewie na podstawie gwary, a raczej dialektu, w swoich rozwaaniach kategorycznie nie uwypuklili, e w tych 140 latach od meldunku ppk. Hurtyga z 1807 r. zachodziy na naszych terenach kluczowe zmiany. Najwiksze spustoszenie jzykowo-kulturowe z czasw zaborw pruskich nastpio po wprowadzeniu urzdowej germanizacji, czyli od czasw Kulturkampfu w latach 70. XIX wieku. Przecie wiemy, e podczas zaborw na naszych terenach toczya si walka na mier i ycie nie z zaborc, lecz z ekspansj religii ewangelikw i ydw, co byo najwikszym zagroeniem dla ksiy katolickich (zmniejszanie wpywu na rzd dusz, utrata majtkw, likwidacja polskich szk katolickich, klasztorw w 1823 r. itd.). Istniao przewiadczenie, e Polak to katolik. 9

A jak byo naprawd. Wedug Jzefa gowskiego (Ludno polska w Prusach Zachodnich, jej rozwj i rozsiedlenie w biecem stuleciu, Pamitnik Fizyograficzny, 1889, t. IX, Dzia IV: Antropologija, s. 29-77; Historia Pomorza, t. III, cz. I, s. 143-144. od 1772 r.) na caym Pomorzu Gdaskim znajdoway si cztery synagogi wiejskie, z czego trzy na Kociewiu: w Kolinczu (pow. tczewski), Bukowcu (pow. wiecki) i Kulmadze (pow. nowski). W szlacheckiej wsi Kolincz, nalecej do Wadysawa Bystrama, na ogln liczb 313 mieszkacw, zdecydowana wikszo, bo a 232 osoby, byy ydami. Najbardziej prnie na Kociewiu rozwijaa si spoeczno ydowska w Starogardzie, bdca kontynuacj wsplnoty z pobliskiego Kolincza, ktra na skutek zarzdze wadz pruskich zostaa zmuszona do opuszczenia wsi. Jeszcze w 1772 r. nie mieszka w tej miejscowoci ani jeden wyznawca religii mojeszowej, natomiast w r. 1817 byo tam 451 obywateli ydowskich. Wiadomo, e ju w 1815 r. dysponowali oni wasnym domem modlitwy. Do roku 1846 liczba ydw w Starogardzie wzrastaa rednio o 1,5% rocznie, by osign liczb 687 osb, co stanowio 17,7% ogu ludnoci. W pniejszym okresie tempo wzrostu ludnoci ydowskiej osabo, w sposb znaczny zmniejszy si take jej udzia procentowy wrd mieszkacw miasta. Wizao si to z odpywem uboszej ludnoci ydowskiej na Zachd po Wionie Ludw oraz ilociowym wzrostem ludnoci ewangelickiej, za w pniejszym okresie ludnoci katolickiej. W Starogardzie powstaje w 1895 r. Ewangelicki Zwizek Narodowy i dziaa a do 1945 r. W Starogardzie w 1849 r. powstaje synagoga, a w 1802 koci w. Katarzyny, w ktrym w 1873 r. dobudowano wie. 10

Zaborca na obszarze caych Prus Zachodnich wprowadza obowizek stosowania jzyka niemieckiego do szk, kaza w kocioach i urzdw. Na pocztku XVIII w. ludzie z obrzey Starogardu i okolicznych maych miasteczek i duych wsi przemieszczali si w poszukiwaniu pracy do okolicznych majtkw pruskich. Majtki te powstay na skutek parcelacji majtkw polskich i dbr kocielnych. W XVIII w. dua liczba osb z miast i miasteczek zatrudnia si w majtkach polskich i u niemieckich gburw. Jest to okres zaborw, w ktrym robotnik na wsi by droszy, lepiej opacany od robotnika w miecie, a potem byo odwrotnie. Ewidentnym tego przykadem s opisane losy rodziny Bernarda Janowicza, kociewskiego bajkopisarza.

Rodzinny dom Bernarda Janowicza przy ul. Kociuszki 119

11

Bernard Janowicz urodzi si dnia 23 lipca 1908 roku w Starogardzie Gdaskim, zmar w 2003 roku. Jego ojciec, Jzef, pracowa w majtku pomorskiej rodziny Jackowskich koo Jabowa. W roku 1895 ojciec Bernarda przeprowadzi si do Starogardu, gdzie po czterech latach zawar zwizek maeski z Anastazj Meske. Bernard Janowicz uczy si w pruskiej (1915-1918), a nastpnie w polskiej (1919-1922) szkole powszechnej w Starogardzie. W okresie zaborw od 1772 r. nastpuje w Starogardzie szybki rozwj przemysowy. Powstaj elektrownie wodne, myny, tartaki. Szybko rozwija si rzemioso. W samym miecie powstaj wielorodzinne czynszwki, ktrych wacicielami s Polacy, Niemcy i ydzi. W domach tych zamieszkuj wielodzietne rodziny uprzednio mieszkajce na wsi. Nastpuje zatem ponowne przemieszczenie si ludnoci z wsi do miasta. W 1890 r. zostaje uruchomiona regularna linia statkw parowych z Hamburga do Stanw Zjednoczonych, co powoduje siln fal emigracyjn pochodzcych ze wsi modych obywateli z Prus Zachodnich do USA. Z wielu dostpnych opracowa na temat Kociewia i jego obszaru nie wynika jasno, e by brany pod uwag fakt przesuwania przez zaborc granic administracyjnych powiatw, w szczeglnoci kwidzyskiego i starogardzkiego. W Starogardzie na podstawie iloci cmentarzy i ich obszaru w czasie zaborw mona szacowa e, tereny te do 1919 r. zamieszkiwao 50% Polakw, 40% Niemcw i 10% ydw. Oprcz okolicznych wiosek wok Starogardu, typowo polskich, istniej wioski ewangelickie, w ktrych do dzi dnia s zachowane ewangelickie kocioy, cmentarze i budynki po 12

ewangelickich szkoach powszechnych. W 1873 r. we wsi Linowiec powstaje ewangelicka szkoa powszechna. W tej samej wsi do dzi dnia istnieje cmentarz ewangelicki. We wsi Krg dopiero po 1919 r. wikszo Niemcw opuszcza te tereny. Stare cmentarze ewangelickie s do dzi dnia w Pogdkach i Krgu. Cae okolice Szpgawska od 1874 r. przechodz w rce Niemcw. Podobnie Sumin od 1852 r. przeszed w rce Niemcw. Podobnie od 1909 r. Lubiszewo, Nowa Cerkiew, Pienikowo. Rwnie majtki Krlw Las, Kulice, a ich wacicielami, jak podaj rda historyczne, s panowie zniemczeni (gburzy). Majtki w rkach polskich to: Jabowo (Jackowscy), Klonwka (Kalkstcinowie), Barchnowy (Grbczewscy), Wysoka (Bardzcy), Grabowiec (Praneccy). Za rzdw pruskich w rce niemieckie przeszy: Kopytkowo, obydwie Janie, Kornatki, Kozielec, Luchowo, Milewo, Ostrowite, Rynkwka, Smtowo, Smarzewo, Szpgawsk, Sumin, Owidz, Bielak, Janiszewo. W rku polskim by Kursztyn, ktry nastpnie zasiedlono Niemcami. W Kolinczu od 1873 r., powstaje szkoa ewangelicka. Majtek w Barchnowach w latach 1893-1896 rozparcelowano na 23 kolonistw niemieckich. Cakowicie polsk wsi w tym czasie pozostaje Klonwka. W tym czasie mieszaj si mowa i obyczaje niemieckie z obyczajami i kultur polsk. Podajc za Sownikiem Geograficznym Krlestwa Polskiego (1881 r.), bogaci zniemczeni gburzy zawaszczaj: Bobowo, Brzeno, Brzuszcz, Dabrwk, Dierno, Garc, Gogolewo, Gsiorki, Gtomie, Gorzedziej, Grabowo, Jawiska, Komorsk. Co ciekawe, w tym samym Sowniku Geograficznym czytamy, e polscy gburzy 13

Mow czerstw, czysto polsk przechowali Kociewiacy do dzi dnia. Niektre naleciaoci niemieckie od krzyackich zapewne jeszcze pochodz czasw. To tak, jakby autor nie zauway procesu stu lat germanizacji tych ziem. Potem dodaje Najatwiej poznasz niewyksztaconego Kociewiaka po mowie, gdy w liczbie mnogiej czasu przeszego osoby trzeciej nie koczy inaczej tylko na eli. Ciekawy pogld na czas powstania nazwy Kociewie w rozmowie ze mn reprezentuje niekwestionowany autorytet i znawca Kociewia dr Micha Kargul z Tczewa. Funkcjonowanie nazwy Kociewie, w dzisiejszym jej rozumieniu, czyli jako obejmujc jeden z subregionw Pomorza Gdaskiego, jest dosy wieej daty. Cho odnotowywana jest ona wczeniej, to za moment, w ktrym przyja ona t rol, uzna bym publikacj definicji Kociewia w Sowniku Geograficznym Krlestwa Polskiego. Ze wzgldu na swj charakter, dzieo to moemy uzna, za swego rodzaju akt potwierdzenia rnych spraw geograficznych ze strony polskiej elity naukowej. Nie mielimy wasnego pastwa, ani w peni swoich uniwersytetw, czy innych instytutw naukowo-urzdowych, ktre w XIX wieku fachowo normoway takie zagadnienia. Dlatego takie wydawnictwa jak Sownik peniy wielokrotnie funkcje normatywne. Zatem osobicie bym stwierdzi, e Kociewie, jako samoistny subregion Pomorza zaistniao (tudzie zostao zatwierdzone) w ostatniej wierci XIX wieku. Po tej publikacji mamy te dopiero niezwykle cenne prace Pobockiego i gowskiego oraz termin ten pojawia si w rnorakich dyskusjach i opracowaniach. 14

Dr Micha Kargul zwrci uwag: Na dzisiejsz tosamo Kociewiakw przeogromny wpyw miay wydarzenia z XX wieku. Zofia Stamirowska celnie opisaa proces zaniku rnych tosamoci lokalnych, funkcjonujcych naszym terenie w czasach zaborw. W jej ocenie odgryway one role synonimu okrelenia Polacy i uywane byy gwnie jako okrelenia przeciwstawne do miejscowej ludnoci niepolskiej (gwnie Niemcw). Z chwil powrotu Pomorza do Polski, ktremu towarzyszyy masowe wyjazdy ludnoci niemieckiej i osabnicie antagonizmw narodowych, nazwy te przestaway funkcjonowa, gdy ludzie woleli uywa nobilitujcego okrelenia Polacy. Nakadao si to zreszt na oglnopolski proces tworzenia si nowoczesnego narodu i uwiadamiania narodowego mas chopskich. W przeciwiestwie do Sowakw, Chorwatw, czy Sowecw kocem tosamoci narodowej aspirujcych do obywatelstwa chopw nie bya swojska kultura ludowa, ale bardzo u nas silna elitarna kultura szlachecka. To prowadzio do relatywnie szybkiego glajszlachtowania rnych lokalnych rnorodnoci ludnoci wiejskiej. Budzio to jednak obawy wielu dziaaczy i spoecznikw, dostrzegajcych w tym zagroenie dla lokalnej kultury i regionalnego dziedzictwa. Po odzyskaniu niepodlegoci mamy wrcz wysyp rnej maci inicjatyw, ktre w reakcji na pastwowe ksztatowanie kultury narodowej, zabiegaj o ochron lokalnych tradycji. Nasze skromne dziaania na Kociewiu (podjte zreszt stosunkowo pno, bo pod koniec lat 30. XX wieku) to tylko skromne echo dziaa podejmowanych na Mazowszu, czy w Maopolsce. 15

Nie mniej to wanie ten nurt zachowa i ugruntowa dzisiejsz tosamo kociewsk. Rwnie ciekawy jest pogld dr. Michaa Kargula, dlaczego tak wielki badacz, jak ks. Stanisaw Kujot, w licznych swoich pracach nie wymienia nazwy Kociewie. W licznych pracach powiconych historii ziem dzisiejszego Kociewia nie wymienia on tej nazwy odnotowujc j jedynie sporadycznie w dywagacjach na temat Kosznajderii. Dopiero w swoim ostatnim wikszym dziele, z 1913 roku, gdy omawia stosunki etnograficzne Pomorza Gdaskiego przedstawia nam niezwykle cenny wywd na temat tej nazwy i jej pochodzenia. Takie zachowanie jest do atwo wytumaczalne gdy jest to typowe zachowanie historykw wzgldem wspczesnych nazw, ktre nie wystpoway w okresie, ktremu powicona jest dana praca. Zawsze preferuje si nazwy historyczne, uywane w okresie, ktrego dotyczy dana praca. Obrazowo, to jak szuka dwudziestowiecznej nazwy Trjmiasto w historycznych pracach powiconych redniowieczu autorstwa wspczesnych historykw. By odpowiedzie na frapujce nas pytanie dotyczce Kociewia, trzeba zada inne pytanie, dlaczego nazwa ta przewija si w publikacjach tylko ksiy i to gwnie w przedziale lat 1870-1880 (Fankidejski, Kujot, gowski, Nitsch), nastpnie ks. Sychty w 1930 r. Dlaczego nazwa ta nie pojawia si w materiaach drukowanych, poza jednym wyjtkiem (Florian Ceynowa, frantwki Koczevja). Dlaczego nie ma adnych wzmianek z XVIII w. i XIX w. w postaci powszechnie dostpnych polskich i niemieckich gazet. W szcze16

glnoci chodzi o dziennikarstwo polskie. Wzmianek o Kociewiu nie ma w piewnikach, zeszytach naukowych, spisach ludnoci itd. Dlaczego nazwa Kociewie nie wystpuje w dokumentach pruskich, wydawanych jako materiay rzdowe. Kluczow rol w tym wyjanieniu pomogy mi tumaczenia dokumentw z berliskiego procesu Floriana Ceynowy. Wszak by to proces o obalenie wadzy pruskiej na Kociewiu. By to proces o zdrad, ktra miaa miejsce na Kociewiu w 1846 r. i konkretnie w Starogardzie. Sdzonych w tym procesie cznie z Ceynow byo 24 mieszkacw okolicznych wsi kociewskich. Co si okazuje? W protokach zezna wszystkich sdzonych wraz z Ceynow nie pada w ogle sowo Kociewie. Wymieniany jest Starogard, Prusy Zachodnie oraz okoliczne miejscowoci w tym Linowiec i Bobowo. Dlaczego oskareni nie wymieniaj regionu Kociewie pozostaje zagadk. Moim zdaniem s dwie moliwoci. Nazwa ta w 1846 r. nie bya powszechnie znana, lub byo znane jej pejoratywne znaczenie. Czytajc tumaczenie zezna powstacw z Kociewia wierzy si nie chce, e wszyscy zeznaj i ich celem nie byo obalenie wadz pruskich a jedynie szli na pomoc mieszkacom Starogardu wyznania katolickiego. Spodziewano si ataku ewangelikw na katolickich mieszkacw Starogardu. Wszyscy zeznawali, e chcieli zdoby bro znajdujc si w starogardzkich koszarach, by nastpnie odzyska tereny z zaboru rosyjskiego i przywrcenia granic z przed 1772 r. Grupa Ceynowy liczya 32 osoby uzbrojone w widy i siekiery w tym dwch kompletnie pijanych. 17

Tumaczenie fragmentw zezna Ceynowy i innych z procesu berliskiego 2 sierpnia 1847 r. Tumaczenie z oryginau (jzyka aciskiego) dokonane przez autora ksiki.

18

19

Proces sdowy Floriana Ceynowy w Berlinie 2 sierpnia 1947 r.

20

II. Informacje i cycaty z polskich i niemieckich rocznikw statystycznych

owanym rdem wiedzy o naszym regionie s dostpne publikacje Preussische Statistik i Stastistik des Deutschen Reichs. Czy byy brane pod uwag przez ksiy badaczy z XVIII w. i XIX w. w dochodzeniu do prawdy o Kociewiu dokumenty niemieckie, tego nie wiem. aden z nich w swoich opracowaniach na nie si nie powouje. Brak zainteresowania tymi dokumentami dotyczy rwnie badaczy powojennych Kociewia. Spisy ludnoci w pastwie pruskim przeprowadzano od 1816 r. a do 1867 roku w odstpach trzyletnich. Kolejny spis ludnoci - ze wzgldu na wojn francuskoprusk - odby si 1 grudnia 1871 roku, a nastpny 1 grudnia 1875 roku. Odtd spisy ludnoci przeprowadzano w odstpach picioletnich l grudnia, lub wyjtkowo 2 grudnia. Rezultaty tych spisw byy ogaszane w postaci odrbnych tomw w Preussische Statistik, a od 1880 roku w Statistik des Deutschen Reichs. Pocztkowo wydawnictwa publikujce wyniki spisw ograniczay si do przedstawienia danych o liczbie ludnoci w podziale wedug pci i w rozbiciu na miasto i wie oraz podania informacji o liczbie mieszkacw poszczeglnych powiatw. Od lat 60-tych XIX wieku stopniowo rozszerzano zakres tematyczny ogaszanych danych, zwaszcza struktury demograficznej. Dla kadej rejencji publikowano midzy innymi informacje o liczbie ludnoci, jej wieku, pci, stanie rodzinnym i cywilnym w po21

dziale na miasto i wie oraz dane o obywatelstwie i rodzaju pobytu w danej miejscowoci. Od 1843 r. do 1861 r. rejestrowano w spisach jzyk ojczysty. Dopiero w spisie 1861 roku uwzgldniono stosunki narodowociowe, jednak pniej, a do roku 1890 nie badano narodowoci. W spisach II poowy XIX w. badano stan ludnoci, jej wiek, pe, miejsce urodzenia, stan cywilny i rodzinny w rozbiciu na miasto (w tym poszczeglne miasta powyej 20 tysicy mieszkacw) i wie, jak i dane o obywatelstwie i rodzaju pobytu. Na podstawie wynikw spisw ludnoci z lat 1871, 1885, 1895, 1905 i 1910 sporzdzano tzw. wykazy gmin oddzielnie dla kadej prowincji. Zawieray one informacje o liczbie ludnoci z podziaem na pe i wyznanie dla poszczeglnych gmin miejskich, wiejskich oraz dla lat 1905 i 1910 przyniosy rwnie dane o jzyku ojczystym. W 1882, 1895 i 1907 r. przeprowadzono tzw. spisy zawodowe ludnoci. Badano w nich poszczeglne gospodarstwa domowe rejestrujc zawd, pozycj w zawodzie, wiek, a w spisie 1907 r. take miejsce urodzenia kadej z osb. Od 1861 r. wyniki spisw ogaszano w postaci odrbnych tomw w Preussische Statistik podstawowym wydawnictwie cigym dla Prus i od 1880 r. w Statistik des Deutschen Reichs. Trzeba by porwna informacje zawarte w Sowniku Geograficznym Krlestwa Polskiego dotyczce Kociewia z informacjami w Preussische Statistic, ktre byy informacjami urzdowymi, opartymi na spisie powszechnym. Informacje te byy opublikowane przez berliskie biuro statystyczne, obejmujce swym zasigiem dziaania cay obszar ziem polskich wczonych do Prus w czasie rozbiorw. Dziaalno statystycz22

n w zakresie statystyki ludnociowej, a take spisw ludnoci prowadzio ono poprzez jednostki administracyjne wszystkich szczebli. Poniej zamieszczam dane zgodnie z Sownikiem Geograficznym Krlestwa Polskiego z trzech dziaw: ludno, stosunki etnograficzne i dziennikarstwo.

Ludno
Wedle statystyki rzdowej liczyy Prusy Zachodnie w 1867 r. 1,282,842 dusz; 1871 r. 1,314,611; 1875 r. 1,343,057; 1880 r. 1,405,898; 1885 r. 1,408,229; wic w ostatnich 5 latach pomnoya si ludno tylko o 2331 dusz, czyli o 0,15%, podczas kiedy w caym Krlestwie Pruskim wzrosa o 3,79%. Ludno wiejska zmniejszya si nawet w ostatnich 5 latach, czego przyczyn jest wychodstwo do Ameryki, dokd r. 1883 z Prus Zach. udao si 13,749 osb; dalej szukanie roboty w Westfalii i Saksonii, a wreszcie wydalanie Polakw nieposiadajcych pruskiego indygenatu, ktrych liczba wedug urzdowych spisw a do 1 stycznia 1887 r. wynosia 28,695 osb. W obwodzie reg. gdaskiej przypada na 1 mil kwadr. 3638 dusz, w kwidzyskiej 2480, w caym pastwie pruskim 3911. Co do wyznania, to r. 1784 liczono w Prusach Zach. 203,721 kat. a 122,201 ew. W roku 1817 byo tu wedug rzdowej statystyki o 31,463 protestantw wicej ni katolikw. W r. 1826 przewyszali protestanci katolikw ju tylko o 19,165. W roku 1864 wynosia wikszo protest. 25,553. Ale w r. 1880 stosunek si zmieni; katolikw byo 693,719, a protest. tylko 682,735, a zatem 10,984 mniej ni kat. ydw byo 1880 r. 26,000. Meno23

nitw, ktrych r. 1875 liczono 12,300, wczano do protest. Spis ludnoci z d. 1 grudnia r. 1885 wykaza, e w oglnej cyfrze 1,408,229 mk., byo 701,842 katol., 667,255 prot., 24,654 ydw, okoo 10,000 za przypada na inne wyznania. Co do narodowoci, to wedug rzdowej statystyki z r. 1885 byo w reg. gdaskiej 137,000 Polakw, w kwidzyskiej 280,000, razem 417,000, ale liczba ta jest za niska, moemy miao twierdzi, i ludno polska przenosi p miliona. Miast licz Prusy Zach. 55, midzy niemi 7 majcych wicej ni 10,000 mk. Gdask liczy 1885 r. 114,822 dusz, 1880 r. za 108,551; Elblg 1885 r. 38,286, 1880 r. 35,842; Toru 23,914 (1880: 20,617); Grudzidz 17,336, (1880: 17,321); Tczew 11,143 (10,939); Malbork 10,122 (9559); Chojnice 10,056 (9096); Chemno 9979 (9937); Kwidzyn 8080 (8238); Mokre w 6827 (5244); Wacz 6655 (6568); Starogard 6619 (6253); Orunia w 5713 (5513); Brodnica 5465 (5801); Wejherowo 5146 (4715); Jastrowie 5047 (5456); Chema 4969 (3429); Lubawa 4724 (4857); Nowe 4722 (4947); Wbrzeno 4655 (4498); Iawa 4574 (4126); Gniew 4499 (4715); Prabuty 4302 (3718); Kocierzyna 4207 (4283); Copoty targowisko 4083 (3543); Zotowo 3883 (3921); Oliwa w 3838 (3922); Spolno 3643 (3736); Lidzbark 3565 (3820); Pruski Frydld 3472 (3597); Czuchowo 3278 (3252); Kiszpork 3234 (3284); Krajenka 3216 (3531); Tuchola 3062 (3066); Susz 3052 (3044); Hamersztyn 2960 (2956); Skarszewy 2919 (2662); Tolkmicko 2845 (2896); Czersk w 2760 (2356); Nowydwr 2749 (2646); Nowe Miasto 2679 (2742); Golub 2637 (2893); Pangritz w 2538 (2240); Stutthof 2460 (2394); Frydld Marchijski 2439 (2498); Baldenburg 2399 (2419); Nitych 2375 (2145); Pruszcz w 2370 (2135); Kartuzy 2300 (2179); 24

Sztum 2240 (2210); Kisielice 2188 (2298); asin 2186 (2286); Czopa 2175 (2156); Sypniewo 2144 (2378); Peplin 2117 (2049); Tuczno 2045 (2045); Biskupiec 2027 (1966); Skurcz w 2014 (2084); Radzy 1941 (1879); Puck 1880 (2019); Kamie 1703 (1737); Wicbork 1668 (1661); Grzno 1620 (1799); Gardeja 1150 (1205); Lendyczek 980 (1029); Kurztnik 941 (974). Posiadoci ziemskie. Wedug statystyki Holschego (Geographie und Statistik Westpreussen) w 1806 r. byo w P. Zach. 765 dbr szlacheckich. Z tych 544 znajdowao si w rku Polakw a tylko 221 w rku Niemcw. Dzi stosunek ten zmieni si na niekorzy Polakw. Podug urzdowych danych w 1886 r. liczono w ogle 2064 wsi. Dbr (Gutsbezirke) byo w obwodzie reg. kwidzyskiej 639, obejmujcych 550,828,95 ha; z tych posiada fiskus 30,176,62 ha. Z 420,651,83 ha, nalecych do osb prywatnych, przypada 523 dbr z 336,563,49 ha na wasno Niemcw a tylko 116 z 84,115,23 ha naley do Polakw. W obwodzie reg. gdaskiej znajduje si 448 dbr, majcych 315,852,13 ha. W rkach prywatnych pozostaje 201,880 ha; z tych 236 dbr z 183,411,52 ha naley do Niemcw, a 42 z 18468,48 ha do Polakw. Wielkie prywatne posiadoci, liczce przynajmniej 150 ha, obejmuj w obwodzie reg. kwidzyskiej 426,441 ha; z tych Niemcy maj, 336,536 ha, Polacy tylko 84.115 ha. W ostatnich 25 latach przeszo w rce niemieckie 36,864 ha, w polskie 4902 ha, wic posiadoci polskie zmniejszyy si o 31,092 ha. W obwodzie reg. gdaskiej obejmuj wielkie posiadoci 201,880 ha i to niem. 183,412, polsk. 18,428 ha. Posiadoci, obejmujce wicej jak 100 ha stanowi w P. Zach. 47,1%, od 10100 ha, 42,4%, od 110 9,1%, wreszcie niej 1 ha liczce 1,3%. 25

Stosunki etnograficzne
Pnocn cz Prus Zach. midzy Batykiem, zatok Puck i Gdask, grn Brd a Pomerani zajmuj, Kaszubi (ob. t. III, 904). Ziemi t zowi Niemcy Modr Krain (Das blaue Laendchen) a grzyst okolic koo Kartuz Szwajcari kaszubsk. W okolicy Lignw w pow. kwidzyskim i starogardzkim, wzdu lewego brzegu Wisy, midzy Gniewem a Subkowami, mieszkaj na t. z. Fetrach Feteraki. Jedni utrzymuj, e ta nazwa powstaa z niem. Futter Boden (tusta ziemia), bo gleba tu rzeczywicie jest bardzo urodzajna, drudzy e od niem. Vetter, t. j. kuzyn; Feteraki s bowiem midzy sob czsto spokrewnieni i tak si nawzajem zwykli zagadywa. Wsie przez nich zamieszkae s: W. i M. Soca, M. Garc, Grbliny, W. Garc, Rudno, Walichnowy i Walichnwki, Lignowy i Sprudowo. Feteraki s Niemcami luterskiego wyznania; zdaje si, e si tu osiedlili ju za czasw krzyackich. Pnocn cz pow. starogardzkiego i cz pow. kwidzyskiego po lewym brzegu Wisy zamieszkuj Kociewiacy. /ob/.Poudniow cz pow. starogardzkiego zajmuj Lasaki, mieszkajcy w wykarczowanej po wikszej czci, mao urodzajnej okolicy, stanowicej koczyny borw tucholskich. Wiele wsi lasackich przypomina ju sam nazw swoje lesiste otoczenie. S, niemi: Czarnylas, wie parafialna, niejako stolica Lasakw, z bardzo starym murowanym kocioem; dalej Bukowiec, jedna z najmoniejszych wsi w tutejszej okolicy, i Zelgoszcz. Mieszkacy tych wiosek trudni si gwnie rolnictwem, gdy gleba tu dosy urodzajna, a rozlege ki umoebniaj hodowanie byda. Inne przez 26

Lasakw zamieszkae wsie s: Wda, Dugie, Gby, Guche, Osiny, Kasperus, Krpki, Karzynki, Mermet, Osowo, Oswko, Ocepel, Osiek, Poom, Smolniki, Ziemianek, Lubichowo, Zajczek, Osieczno, Wyciny, Czarne, Szlaga i inne. W tych wioskach gleba po wikszej czci piaszczysta, to te konia trudno tu ujrze, pracuj w krowy. Chaty tu niepozorne, niskie; rola mchem i wrzosem pokryta, lichy plon wydaje. Dla tego ubosi szukaj zatrudnienia w lesie, wic zim wycinaj, drzewo na opa i do budowli, ktre potem Czarn Wod spuszczaj w dalsze strony. Wyrabiaj take z drzewa osinowego lub olszowego rne narzdzia, jako to yki, opaty, kopanki, warzchy itd., z ktrymi potem id na jarmarki do Gniewu, wiecia, Nowego lub Peplina, by je spieniy. W lecie sadz mode lasy, wypalaj smo i wgle drewniane dla fabryk i hamerni, hoduj, pszczoy, zbieraj jagody i grzyby lub pracuj w cegielniach i innych fabrykach. Dawniej, kiedy tu jeszcze nie byo elaznych drg, wyjedali Lasacy z drzewem opaowym, rzadziej z deskami, w kady wtorek i pitek ju popoudniu z domu, nocowali w wioskach nad traktami lecymi, n. p. w Dzierznie, a rano puszczali si w dalsz podr na targi do Gniewu, Nowego, Peplina i Starogardu, tak e wieczorem znw byli w domu. Lasak jest wysoki, silny i zdrowy, uczciwy, bardzo religijny, na ozdob kocioa obficie i chtnie daje, chocia nie jest zamony. Z Lasakami granicz na poudnie Borowiacy, zajmujcy sawne bory Tucholskie. W pd.-zachodnim pasie pow. chojnickiego, sigajc koczynami swymi w pow. tucholski i zotowski, mieszkaj drobne kolonie Niemcw dolno-saskiego pochodzenia, znanych w okolicy pod mianem 27

Kosznajdry. Ludno ta yje w swoim kole, unikajc zwizku z obcymi, z td zachowaa odrbny swj typ tak co do mowy, jako i zwyczajw i ubioru. S oni katolikami gorliwymi. Kiedy i z jakich stron przyszli nie wiadomo. Pochodzenie nazwy Kosznajdry nie jest dotd wyjanione, rwnie jak ich dolno-niemiecka mowa. Prof. Schwemiski widzi wprawdzie w ich mowie dialekt fryzyjski, ale przekonywajcych dowodw nie przytacza. Kwestia, co do granic obszaru przez nich zamieszkaego jest sporn. Jedni twierdz, e tylko 9 wsi: Niem. Ciechocin, Ostrowite, Sawcin, Lichnowy, Silno, Pawowo, Granowo, Obrowo i Piastoszyn s siedzib Kosznajdrw. Drudzy chc nie tylko, Dbrwk i W. Cerkwic, lece w pow. zotowskim, po lewej stronie Kamionki, ale nawet wszystkich Niemcw katolikw poudniowej poowy pow. czuchowskiego do Kosznajdrw zaliczy. Dialekt czuchowskich katolikw nie mao si rni od dialektu Kosznajdrw chojnickich, lubujcych si w uywaniu brzmie przymionych. Prawda, e niektre rnice, jak np. wymawianie zgoski ke, koe, trybem polskim przez: kie (KelchKielch, KoenigKienig), wyrobiy si pod wpywem polskim, na ktry Niemcy czuchowscy nie byli tak wystawieni jak Kosznajdrzy chojniccy, ale mimo to rnica dialektowa musi mie przyczyny swe w rnicy okolic z ktrych przybyli. Poudniowo-czuchowscy Niemcy w wikszej czci przyjli protestantyzm, Kosznajdrzy za chojniccy, w zbitej mieszkajc masie, pozostali katolikami. Co do ziemi, z ktrej przybyli, opiewa tradycja, jakoby ni bya wschodnia Fryzya. Zdaje si, i w tym jest co prawdy. Ich jzyk wykazuje niektre cechy fryzyjskie, take zewntrzna posta Kosznajdrw przypomina nieco 28

ociay typ chopa fryzyjskiego. Pojawili si prawdopodobnie ju za czasw krzyackich. Zamieszkany przez nich obszar ley po lewej stronie Kamionki, poudniow, sw granic do niej przypierajc, a wic na terytorium krzyackim a nie polskim. Wedle traktatu kaliskiego z r. 1343 rzeczka owa stanowia granic midzy dzierawami polskimi a krzyackimi. Nadto okolica owa, pooona midzy Chojnicami a Tuchol, opieraa si na warowniach tych miast krzyackich. Wsie przez nich zamieszkae nosiy nazwy polskie, ktre pniej albo na niemieckie zamienione, jak Silno na Frankenhagen, albo te z niemiecka przeinaczone zostay, jak Sawcin na Schlagentin, Ciechocin na Cekzin, Ostrowite na Osterwick, Piastoszyn na Petzlin, Lichnowy na Lichnau, Pawowo na Paglau, Granowo na Granau i Obrowo na Abrau. Widzimy z td zarazem, e osiedli oni nie w pustej bezludnej okolicy, lecz na zasiedlonych ju obszarach, ktrych ludno pierwotna wygina moe przez wojny lub powietrze a w czci pewno przez asymilacj z przybyszami. W latach 1850-52 nawiedzio morowe powietrze, czarn mierci zwane, wiele krajw Europy, midzy niemi te Polsk, Prusy i Pomorze. W Gdasku pado okoo 14,000, w Elblgu okoo 7000 ofiar. Wiadomo, e Winryk v. Kniprode, zostawszy r. 1351 w. mistrzem, energicznie si zaj sprowadzeniem osadnikw zagranicznych, by na nowo zaludni spustoszae okolice. O Kosznajdrach pisa prof. Maroski w pimie Pielgrzym za 1885 r. Sama nazwa Kosznajder dotd nie wyjaniona, zostaje by moe w zwizku ze staropolskim wyrazem komider, oznaczajcym czowieka ociaego. Wyraz ten obecnie nie jest uywany, ale w Prusach Zach. istniej jeszcze dzi rodzi29

ny Komidrw. Pow. zotowski i przylege powiaty od w. ks. poznaskiego zajmuj Krajniacy, ktrych siedziby Krajn (ob.) si zowi. Okolic Tuczna za w pow. waeckim nazywaj Niemcy Nippsches Gebiet, tj. Niemieck ziemi. Niziny nadwilaskie po obu jej brzegach, od Torunia a pod Gdask, zajmuj Holendry (ob.). S to kolonici niem., po czci ewangelicy, po czci menonici. Trudni si gwnie rolnictwem i hodowl byda. yzne niziny przy ujciu Wisy nazywaj si uawami. S one zamieszkae przez kolonistw niemieckich, najwicej menonitw. Dalej na poudnie po prawym brzegu Wisy, midzy Nogatem, Wis, Oss, Dzierzgoni (Sorge) i Druznem (Drausen-See) ley po wikszej czci niemiecka i protestancka Pomezania. Midzy Wis, Oss i Drwc ley ziemia Chemiska, od pocztku polska, jak tego dowodz nazwy grodw i wsi wymienione w przywileju owickim z r. 1222. Wic kiedy j na mocy darowizny Konrada Mazowieckiego zajli Krzyacy, by to kraj ju zaludniony. Dalej na wschd ley ziemia Lubawska, a na poudnie Michaowska.

Dziennikarstwo polskie w Prusach Zachodnich

Zaczo si rozwija dopiero od 1848 r. W tym roku zaczo wychodzi drukiem i nakadem Jzefa Gkowskiego w Chemnie pismo tygodniowe p.t. Szkoa Narodowa. Dnia 4 lipca 1849 r. wyszed pierwszy numer tygodnika pt. Katolik Diecezji Chemiskiej, take drukiem i nakadem Jzefa Gkowskiego, redagowany z pocztku przez ks. Pokojskiego w Kijewie, a po jego zgonie przez ks. Krckiego, prob. w Starogrodzie. W kocu 30

wrzenia r. 1851 Katolik przesta wychodzi dla trudnoci wynikajcych z nowego prawa prasowego. W r. 1850 pocz tene Gkowski wydawa tygodnik Nadwilanin z dodatkiem Przyjaciel Ludu. Pocztkowo nie mia debitu pocztowego, pniej wychodzi trzy razy w tygodniu. Redaktorem by Ignacy Danielewski, ale podpisywa pismo jego te Jzef Gkowski. Z Nadwilanina przeksztaci si z pocztkiem r. 1867 na jedyne codzienne czasopismo Gazeta Toruska, ktr z kolei redagowali dr Wadysaw ebiski, potem dr Szymaski, Rakowicz, Glinkiewicz, Ign. Danielewski a do r. 1886, a obecnie dr Karol Graff. Gaz. Toruska kosztowaa dawniej 4 marki 25 fen., teraz 3 marki i stoi na gruncie czysto religijnym. W 1861 r. powstao w Chemie zasuone pismo ludowe Przyjaciel Ludu, wychodzcy nastpnie jako osobne pismo raz na tydzie (75 fen. kwart.); w czasie swego rozkwitu liczyo 60007000 abon. Jego zaoycielem i redaktorem by Ignacy Danielewski. W 1850 r. wyszed Kalendarz polski nakadem Gkowskiego. Ju przedtem wychodzi u Lambeka w Toruniu Kalendarz Sierp-Polaczka (tj. Juliusza Preissa). Przyjaciela Ludu naby pniej Tomaszewski, ktry go teraz wydaje w Poznaniu. Danielewski r. 1875 zacz wydawa Przyjaciela razem z miesicznym dodatkiem Gazetk dla dzieci (75 fen. kwart.). W r. 1869 pojawiy si dwa pisma rolnicze: Piast w Chemnie i Rolnik w Pelplinie, jednak zaledwie 2 lata si utrzymay. Na ich miejsce wystpi Gospodarz, ktry dotd co sobot wychodzi w Toruniu (60 fen. kwart.). W 1869 r. pojawi si w Pelplinie Pielgrzym, ktrego zaoycielem i pierwszym redaktorem by ks. Keller, prob. w Pogdkach ( 1872 r.). 31

Gazeta Toruska z 1867 r.

32

Po jego mierci podpisywali si redaktorzy z kolei Stan. Roman, Franciszek Wyrbski i Edward Michaowski. Pielgrzym wychodzi pocztkowo raz w tydzie, przez kwarta r. 1872 z dodatkiem Podarek dla dzieci, od r. 1876 dwa razy tygodniowo, a od r. 1877 trzy razy. Od 1 stycznia 1881 r. do 30 czerwca 1883 r. wychodzi tygodnik czysto religijny pt.: Krzy, ktry od lipca 1883 r. stanowi niedzielny dodatek Pielgrzyma (1 mrk 50 fen. kwart.). Obecnie istniej cztery czasopisma: Gazeta Toruska, Przyjaciel, Gospodarz i Pielgrzym, z ktrych dwa: Pielgrzym i Przyjaciel doczaj dodatki. Pielgrzym, obecnie najwicej rozpowszechnione w Prusach Zach. czasopismo, miewa latem przeszo 2000, zim okoo 2500 abonentw. Dawniej wydawa jeszcze Chociszewski Przyjaciela dla dzieci i modziey w zeszytach, a Danielewski Niak. Wychodzi take w Chemnie po raz drugi Katolik (r. 1869), pniej wydawany przez Karola Miark na Grnym Szlsku. Kalendarzy wychodzio dwa w Toruniu, jeden w Pelplinie i jeden w Chemnie. Do podniesienia owiaty przyczyniaj si take niemao liczne biblioteczki ludowe, istniejce w wielu wsiach i miastach, a take i stowarzyszenia piewakw i przemysowcw, ktre co rok daj przedstawienia teatralne. Midzy stowarzyszeniami najstarszym jest Towarzystwo Pomocy Naukowej w Chemnie, zaoone r. 1849, ktre w roku 188586 wydao na wsparcie uczcej si modziey 4498 mrk, i sum t rozdzielio midzy 7 medykw, 3 filologw, 5 teologw, 2 prawnikw, 1 grnika, 1 weterynarza, 1 farmaceut i 1 malarza (razem 2999 mrk); prcz tego 31 gimnazjastom.

33

Rocznik Towarzystwa Naukowego. Toru 1902 r.

34

Rocznik Towarzystwa Naukowego. Toru 1904 r.

35

Po zapoznaniu si z niemieckimi publikacjami, ktre zawieraj informacje szczegowe o dziejach Prus Zachodnich dotyczcych naszego obszaru w czasie trwania zaborw, nie znalazem adnej informacji dotyczcej grupy etnicznej Kociewie. Jak to jest moliwe, e przy dostpie tylu polskich czasopism katolickich i lojalistycznych gazet, wydawanych kalendarzy, miesicznikw i kwartalnikw nie ma adnej informacji o Kociewiu. Jest rzecz niemoliw, by tacy ksia, jak Fankidejski, Kujot czy Sychta nie mieli dostpu do polskich katolickich wydawnictw i gazet wyej wyszczeglnionych, by publikowa tam swoje patriotyczne badania na temat Kociewia i gwary kociewskiej. Tym bardziej, e niektrzy z nich byli zaoycielami i wchodzili w skad zarzdw (np: TNT w Toruniu).

36

III. Kogo moga dotyczy nazwa Kociewiacy

aleaoby odpowiedzie na pytanie, czy identyfikacja Kociewiakw w latach 1800-1900 przez osadnikw niemieckich, majca w tamtych czasach znaczenie lekcewace, negatywne, pejoratywne (jak podaje prof. Zofia Stamirowska), dotyczya tylko zagrodnikw czyli ogrodnikw, morgownikw i dannikw. Czy rwnie chaupnikw i komornikw. Kim byy wtedy te grupy ludnoci?

1. Zagrodnicy (ogrodnicy) we wsiach bezfolwarkowych mog by traktowani jako drobni chopi, posiadali bowiem nadziay ziemi, z ktrych wiadczyli okrelone powinnoci na rzecz pana i pacili podatki. Dziaki przez nich uytkowane mogy dochodzi nawet do znacznej wielkoci 1 ana, jednake nie byli oni traktowani jak penoprawni mieszkacy wsi ze wzgldu na mniejsz zamono oraz z faktu, e nie uytkowali swoich gospodarstw od czasu lokacji wsi. Jeeli posiadali wasny inwentarz pocigowy i bydo rogate, zmuszeni byli do dzierawienia pastwisk, z czym wizaa si konieczno wiadczenia odrobkw na rzecz dworu lub chopw ze wsi. Z tej grupy ludnoci pochodzili czsto rzemielnicy wiejscy, np. kowale i krawcy, w takich wypadkach caa wie opacaa za nich powinnoci dworskie i podatki pastwowe. Zagrodnicy byli czsto zadani na opiek zamonych gospodarzy (sotysw, karczmarzy, 37

lemanw i gburw), ktrzy za zezwoleniem starosty mogli wydzieli dla nich ogrd ze swojego gospodarstwa. T grup zagrodnikw mona traktowa jako czelad zamonej ludnoci wiejskiej. W zalenoci od tego przez kogo ludzie ci byli podnajmowani do pracy mona podzieli ich na ogrodnikw dworskich, gmiskich i gburskich.

Chata z wsi kociewskiej z przeomu XVIII/XIX w.

38

2. Morgownicy i dannicy byli drobnymi chopami, poddanymi lub wolnymi osobicie, ktrzy wiadczyli ciary na rzecz dworu i pastwa. Siedzieli oni na roli na korzystnych kontraktach dugoterminowych, ale nie posiadali wasnego inwentarza ywego, co kwalifikuje ich jako najemn si robocz. Dannicy posiadali zblione nadziay ziemi jak zagrodnicy, jednak nie byli zobowizani do odbywania robocizn, tylko pacili czynsz danin.

Kociewski dom z przeomu XVIII/XIX w. przy ulicy Kociuszki w Starogardzie

39

3. Chaupnicy i komornicy byli najubosz kategoria ludnoci wiejskiej, ktrzy nie posiadali nawet wasnego gospodarstwa (ogrodu). Nazwa tych pierwszych pochodzi od chaupy, w ktrej zamieszkiwali, czsto bya ona ulokowana na skraju wsi, drudzy natomiast siedzieli ktem u zamoniejszych gospodarzy, gdzie zajmowali wydzielon cz izby (komor). Podstaw ich utrzymania bya praca we dworze oraz u gburw najmujcych i zatrudniajcych komornikw, za ktrych odpowiadali przed panem feudalnym. Komornikom nie wolno byo pracowa w innej wsi ni ta, w ktrej zamieszkiwali. Do chaupnikw zaliczano nie tylko biedot, ale take ludzi starych, niezdolnych do pracy. 4. Ludzie luni byli najtrudniej uchwytn w rdach kategori ludnoci wiejskiej. Prawdopodobnie unikano podawania ich liczby, aby nie narazi si na wydatki zwizane z opacaniem pogwnego. Przewanie przybywali oni na wie sezonowo na okres pilnych prac polowych. Nie posiadali adnego zawodu ani staego miejsca zamieszkania. Znajdowali si wrd nich take rozmaici rozbitkowie yciowi, przestpcy. Mimo e wczesne ustawodawstwo zwalczao ich, zakazujc dawania dachu nad gow i zatrudniania, zarzdzenia te nie byy przestrzegane z powodu braku rk do pracy. W wietle powyszego naley przytoczy w tym miejscu badania Zofii Stamirowskiej prowadzone na Kociewiu wrd ludnoci wiejskiej, ktre wizay Kociewie z kotem. Kociewiaki i Kociewianki to takie liche ludzie, wyndzniae jak koty skutkiem braku roboty i biedy. 40

Wiadomo, e ostatni reform uwaszczeniow w Prusach podjto w 1850 r. pod wpywem Wiosny Ludw. Wtedy wanie ostatecznie zniesiono paszczyzn i objto uwaszczeniem gospodarstwa rolne, ktre nie speniay dotychczas kryteriw prawnych umoliwiajcych ich regulacj, z wyjtkiem ziemi dawanej subie folwarcznej w charakterze czci jej uposaenia oraz gospodarstw dzierawionych krtkoterminowo. Liczne uprawnienia dworu (np. prawo zwierzchnie nad ziemi) zniesiono bez odszkodowania. Uwaszczenie przeprowadzano na danie jednej ze stron do r. 1857, kiedy to ogoszono przepis nakazujcy zgoszenie do koca 1858 r. wszelkich pretensji zwizanych ze zniesieniem powinnoci chopskich. Ostatecznie proces ten zakoczy si w 1865 r. Uwaszczenie w zaborze pruskim spowodowao rozwj stosunkw kapitalistycznych na wsi poprzez przestawienie gospodarki folwarcznej na nowe sposoby produkcji, co byo moliwe m. in. dziki pozyskaniu rodkw pieninych (odszkodowania chopskie). Przyczynio si take do wikszego zrnicowania ludnoci wiejskiej, poprzez powstanie licznej rzeszy ludnoci bezrolnej, ktra zasilia szeregi najemnych pracownikw folwarkw i proletariatu miejskiego. Nie mniej wanym skutkiem reform rolnych byo uobywatelnienie chopw poprzez przyznanie im wolnoci osobistej. W tych realiach i jeszcze wielu innych okolicznociach tamtych czasw, naleaoby szuka wyjanienia powstania sowa Kociewie oraz pierwotnego zasigu terytorialnego czyli przyblionych granic obszaru Kociewia. 41

IV. Najwaniejsze hipotezy pochodzenia nazwy Kociewie

1. Ma zwizek z obecnoci Gotw na Pomorzu, ktrzy nazwali t krain Gotyseve (III w. n e.) Goci pierwotnie zasiedlali poudniow cz Pwyspu Skandynawskiego. wiadectwa archeologiczne raczej eliminuj wysp Gotlandi, wskazywan czasami jako prasiedzib Gotw, bowiem wskazuj na odmienno inwentarza w wyposaeniu grobw gotlandzkich i grobw wystpujcych na terenach, ktre mona prawidowo definiowa pniej jako gockie (Pomorze). Badacze okresu migracji Gotw na poudniowe brzegi Batyku, a wic pocztku I w.n.e., przede wszystkim , wskazali na pojawienie si w rejonie Pomorza Nadwilaskiego nowej kultury archeologicznej, ktra wypara rozwijajc si tu w poprzednim wieku . Nowej kulturze nadano nazw od cmentarzyska w Wielbarku pod Malborkiem. W literaturze przedmiotu uznaje si za pewnik, e kultur wielbarsk stworzyli Goci, a wic teren naley uzna za legendarn Gothiskandz czyli znany jako pniejsze Gociewie. Ju w 1918 roku w okolicach Malborka (Koniecwad a potem cmentarzysko w Weklicach 1984 r.) chopi znajdowali artefakty z kultury Gotw oraz na wirowiskach podczas ich eksploatacji. W 1925 r. badania archeologiczne prowadzi miejscowy nauczyciel Klinka. Badania zostay kontynuowane przez pruskiego archeologa Feliksa Jacobsona. Wyniki bada nigdy nie zostay cakowicie opublikowane z powodu wybuchu wojny 42

w 1939 r. Dopiero po zlokalizowaniu cmentarzyska w 1984 r. na podstawie pruskich danych archiwalnych, podjte zostay nowoczesne badania wykopaliskowe, ktre trway do 1998 r. i w peni potwierdziy obecno kultury Gockiej na tych ziemiach. W okresie midzywojennym pochodzenia nazwy Kociewie od Gotw dopatrywa si Franciszek Bujak (w Pisma pomiertne, wyd. F. Bujak, Krakw 1924 r. str. 126), potem hipoteza ta powtrzona zostaa z aprobat przez prof. J. Czekanowskiego w ksice Wstp do historii Sowian, Lww 1927, str. 47 w dziale Czowiek w czasie i przestrzeni. 2. Nazwa Koczewie, koczewiacy wystpuje w wierszu z okolic wiecia prawdopodobnie z okresu (18101920 ?). Ze wzgldu na to, e orygina wiersza si nie zachowa, jego warto w rozwaaniach o etymologii nazwy Kociewie jest znikoma. Nazwa wystpujca w wierszu (o ile nie jest zmanipulowana) moe rwnie dotyczy: 2 miejscowoci Kocewie, 3 miejscowoci Kocewo, 2 miejscowoci Koczewy, w tym jedna to posiado Grbeckiego. Ponadto koczy to paskodenna jednoosobowa d do eglugi po rzekach i jeziorach. Moe to dotyczy rwnie nazwy koczy, w dawnym jzyku wadium na rzecz sdziego, a moe dotyczy rwnie sowa ko czy w innym znaczeniu czyli czterokoowego powozu uywanego od XVI do XIX w./. 3. Ks. Jakub Fankidejski (1844-1883) rozwaa pochodzenie nazwy Kociewie od kociokw czyli zagbie wytopiskowych wystpujcych w krajobrazie Kociewia. Samych miejscowoci Kocioki jest obecnie okoo 20, kil43

kanacie miejscowoci Kocieki oraz kilka podobnych. Ksidz Fankidejski dostarcza informacje do Sownika Geograficznego Krlestwa Polskiego do litery L (1883). 4. Ks. Stanisaw Kujot (1845-1914) przypuszcza, e nazwa pochodzi od koczy czyli chaty, co po kaszubsku znaczy checz. 5. Dr Jzef gowski (1852-1930). Informacje w ksice Jzefa gowskiego Kaszuby i Kociewie dotyczce Kociewia s w zdecydowanej wikszoci poprzedzone stwierdzeniami: nie wiem, zdaje si, nie jest znany, gdzie gwara zachodzi-siga brak mu odpowiedzi, informacje uzyskiwa metod relata refero, co znaczy, e s zasyszane i nie bierze za nie odpowiedzialnoci, nigdzie nie precyzuje, z jakich okolic pochodz opisywane zwyczaje. Tam, gdzie precyzuje, mwi o informacjach z Wickw i okolic Skarszew. Wszystkie publikowane opowiadania i teksty dr gowskiego s pisane poprawn polszczyzn. 6. Kazimierz Nitsch (1874-1958). Wspczesne, szerokie rozumienie zakresu terminu Kociewie wprowadzone zostao przez Kazimierza Nitscha, ktry opar je na kryterium jzykowym 1905 r. Istnieje teoria, e to sam Nitsch wprowadzi pojcie gwary kociewskiej i wyznaczy jej granice na podstawie najbardziej wyrazistej grupy jzykowej. Jednak potem dodaje Pomimo istnienia przesanek pozwalajcych niektrym badaczom na doszukiwanie si przyczyn odrbnoci regionalnej Kociewia w odlegej przeszoci, etymologia nazwy regionu wska44

zuje wyranie na jej pne, XVIII-wieczne powstanie, potwierdzone ostatecznie w rdach pisanych z pocztku nastpnego stulecia. 7. Ks. Bernard Sychta w 1930 r. wywodzi od kocewiny, co znaczy pustkowie, gucha opuszczona okolica, od czasownika koczowa, czyli pdzi koczowniczy tryb ycia. Nastpnie wyranie informuje, e nazwa Kociewie nie jest przez nauk zbadana, a jego rozwaania na ten temat s przypuszczeniami. 8. Prof. Zofia Stamirowska podja w 1937 r. prb ustalenia zasigu terytorialnego nazwy Kociewie na podstawie prowadzonych przez siebie bada terenowych. Stwierdzia ona, e nazwa ta jest w zaniku i nie ma szansy na dugie przetrwanie. Badaczka ustalia granice Kociewia waciwego, w ktrym wyrnia jakby dwa jdra: jedno, ktre przebiega wzdu linii biegncej od Starogardu przez Pczewo i Bobowo do Skrcza i dalej do Lalkw, oraz drugie, ktre mieci si w pasie lecym po prawej stronie Wierzycy, a cigncym si od Ropuch przez Now Cerkiew, Morzeszczyn, Krlwlas do Piaseczna. Owo drugie Kociewie z bada autorki wynika nie jest uznawane przez Bobowian i Pczewian, czsto przez innych, zwaszcza przez tzw. Feterakw. 9. Prof. Bogusaw Kreja i prof. Jerzy Treder przypuszczaj, e nazwa pochodzi od rosyjskiego sowa koczewie, co znaczy obozowisko, lub koczowisko. Bogusaw Kreja w swoich publikacjach wyranie stwierdza, e teoria ta jest jednak mao prawdopodobna. 45

10. Nastpne zapisy nazwy Kociewie w znanej ju nam formie pochodz z lat 1865-1890. Florian Ceynowa (frantwki Ceynowy z 1866 r., gdzie na ostatniej stronie podaje, e gwnym miastem Koczevja jest Gniew). Do przejrzenia na stronach biblioteki Polona: oraz ze wspczesnych im materiaw etnograficznych Oskara Kolberga, ktry w 1875 r. przebywa na Kociewiu. Ponadto jest autorem Sto Frantovek z poudniowej czci Pomorza Kaszubskiego, osoblivje z zjemj Sveckjej, Krajni, Koczevja i Borw, wiecie 1866. Do tej grupy rde informacji o Kociewiu mona zaliczy take Oskara Kolberga (Pomorze), materiay zebrane w 1875 r. oraz sprawozdanie Kazimierza Lange z podry odbytej w dniach 18-29 maja 1883 r. na lsk, w Poznaskie i do Prus Zachodnich w celu zbadania organizacji kek wociaskich, bez miejsca i daty wydania. Czy Ceynowa zna Kociewie? Jego pobyt na Kociewiu jako gimnazjalisty ogranicza si do pobytu w Kokoszkowach pod Starogardem w czasie wakacji u swojego brata, ksidza proboszcza w tej wsi. Drugi pobyt duszy (dwa tygodnie) to areszt w starogardzkim wizieniu. Na tym kontakt Ceynowy ze Starogardem i Kociewiem si bezpowrotnie urywa. Ostatnie trzydzieci lat ycia spdza w Bukowcu na gospodarstwie Przysiersk koo wiecia. W pobliu Przysierska znajduje si miejscowo Skarszewy. Istnieje prawdopodobiestwo, e nazw Koczevja Ceynowa zna ze syszenia. 11. Meldunek ppk. Hurtyga do gen. Dbrowskiego ze sowem Gociewie pochodzi z 10 lutego 1807 r. (Antoni Furdal, Wydawnictwo rdowe z wojny 1806/1807, 46

na s. 278-279 podaje cay tekst raportu ppk. Hurtyga). Wojska francuskie i pruskie byy na Pomorzu w 1806/1807 i w kampanii zimowej stacjonoway dwa miesice. Materiaw na ten temat jest duo i nie mona wykluczy, e w raportach s inne interesujce fakty dotyczce nazwy Gociewie. 13. Autorzy Sownika Geograficznego Krlestwa Polskiego (1883), wskazuj, e obszar Kociewia obejmuje powiat starogardzki i cz powiatu kwidzyskiego po lewej stronie Wisy. Na pnocy miao ono graniczy z powiatem gdaskim, gdzie rozpoczynay si uawy, na zachodzie z powiatem kocierskim (Kaszubami), na poudniu z powiatem wieckim granic wschodni stanowia Wisa. Dosownie za Sownikiem Geograficznym Krlestwa Polskiego: Kociewiacy; szczep odrbny pomorsko-polski w Prusach Zachodnich zamieszkujcy ziemi tak zwan kociewsk midzy miastem Starogard, Tczew, Gniew a Nowem.

47

Sownik Geograficzny Krlestwa Polskiego 1883r. Str.228

48

Sownik Geograficzny Krlestwa Polskiego 1883r. Str.229

49

Sownik Geograficzny Krlestwa Polskiego 1883r. Str. 230

50

V. Nowa analiza znanych dokumentw

e wszystkich znanych dokumentw dotyczcych nazwy Kociewie i mwicych o obszarze Kociewia pozostaj jako wiarygodne dwa: 1. Najstarszy meldunek (Gociewie) ppk. Hurtyga z 10 lutego 1807r. do generaa Dbrowskiego. 2. Sownik Geograficzny Krlestwa Polskiego z 1883 r. (haso Kociewie). Dokument powstaje po 76 latach od meldunku Hurtyga. Analiza meldunku ppk. Hurtyga 10 luty 1807 r. (Gociewie) Meldunek Nowe,10 lutego 1807. Ppk. Hurtig do gen. Dabrowskiego Zajcie stanowiska. Wieci o Prusakach. Db. XI, 261. Stanem w tym momencie tutaj. Prusakw miao by 400 do 500 wszystkiego i mieli armaty, wczoraj rano wymaszerowao 200 ludzi, a wieczr reszta, wszyscy poszli do Gniewu, o czem mam pewn wiadomo, bo mwiem z ludmi, ktrzy ich onierzy odwozili i spotkaem powracajcych. Zostawiam tak kawaleri pk. Dziewanowskiego jako i piechot w miecie, dopki dalszych rozkazw nie odbior. Skoro konie wytchn, pjd dwa patrole: jedna ku Gociewiu [?] a drugi ku Starogardowi. W Starogardzie ma si 200 Prusakw znajdowa. Hurtyg, ppk. Mwi, e wszystkie wojska pruskie bdce w tych okolicach, dostay rozkaz cofn si do Gdaska. 51

Meldunek ppk. Hurtyga 10 luty 1807 r. Str. 278

52

Meldunek ppk. Hurtyga 10 luty 1807 r. Str. 279

53

Zastanwmy si co wynika z informacji w meldunku ppk. Hurtyga. Po pierwsze, e patrole pjd w dwch kierunkach. Zakadajc, e jedn wsprzdn mamy pewn (Nowe-Starogard), to gdzie jest Gociewie? Przeprowadziem analiz za pomoc wektorw.

Mapa Prus Zachodnich z okresu zaborw.

Wektor pierwszy wyznaczajcy drog patrolu w kierunku Starogardu Punkt przyoenia Nowe. Zwrot i kierunek Starogard. Nieznana jest warto wektora czyli droga. Sprbujemy wyznaczy drog. Patrol zosta wysany konno. Nie zmieni si zwrot i kierunek wektora. W zalenoci od czasu trwania patroli, mona wyznaczy dugo wektora czyli drog. 54

Jeeli patrol zosta wysany do rozpoznania 15 km, to wyznacza on drog z Nowego w kierunku Kopytkowa po przedueniu wektora do Starogardu. cilej odnog starej drogi kupcw w kierunku Skrcza na Starogard. Ma to uzasadnienie taktyczne, poniewa z Nowego pk Dominik Dziewanowski (Hurtyg jest jedynie adiutantem Dbrowskiego i wysa o tym fakcie raport) wysa patrol konny w kierunku potencjalnych pozycji wojsk pruskich osaniajcych Gdask. Wektor drugi wyznaczajcy drog drugiego patrolu w kierunku Gociewia Jest pewne, e celem drugiego patrolu by ostatecznie Gniew. Po pierwsze dlatego, e Hurtyg meldowa wczeniej, i z Nowego do Gniewa wanie wycofali si Prusacy, a po drugie do Gniewa Dziewanowski ostatecznie pomaszerowa i stan w nim 12 lutego 1807 r. Zatem po przedueniu wektora Nowe-Gniew w linii prostej napotykamy Sztum i na kocu Malbork. Naley wykluczy nazw znieksztacon Gociewia a raczej moliwo obocznoci. Zwaszcza wobec faktu pogranicza jzykowego i uywania tej nazwy przez osoby niemieckojzyczne. W poszukiwaniu Prusakw Dziewanowski wysya zatem dwa patrole drogami na Gdask. Jeden w stron Starogardu, drugi w rejon Gniewa. Zwaywszy, e t drug tras dotrze mona byo a do trzech wanych orodkw Pelplina, Gniewa i Tczewa. W Nowem zatem funkcjonowao zbiorcze okrelenie, e wiedzie ona na Gociewie czyli co najmniej rejonu, gdzie rozwidlay si owe szlaki. Oddziay Dziewanowskiego znay t drog. Przemieszczay si ni dwa tygodnie wczeniej jadc do Tczewa. 55

Mapa z wektorami wyznaczajcymi wyjazd zwiadu w kierunku Starogardu i Gociewia.

W tej caej sprawie wane jest co innego. To, e sformuowania tego uy Hurtyg w raporcie dla gen. Jana Dbrowskiego. Z dokumentw zebranych przez Staszewskiego jasno wynika, e meldunki i rozkazy w obrbie dywizji polskiej byy wyjtkowo precyzyjne. Znano nazwy polskie i niemieckie (acz uywano ich do dowolnie i w jednym pimie mamy np. sformuowania Tczew i Derschau w rozumieniu tej samej miejscowoci), marszruty czsto wyznaczano przez mae przysiki. Skoro Hurtyg pisze o Gociewiu bez adnego doprecyzowania, to nie ulega wtpliwoci, e w sztabie Dbrowskiego nazwa ta bya znana i nie wymagaa wyjanie, wic funkcjonowa ona musiaa w tym momencie ju 56

do powszechnie na Pomorzu i obejmowa musiaa obszar wykraczajcy poza moliwe do sprecyzowania jednostki administracyjne. Istotne te s okolicznoci opisane w raporcie Hurtyga, bo wyjaniaj nam, dlaczego ta nazwa pojawia si w meldunkach tylko raz. Dziewanowski po zajciu Nowego nie ma jeszcze sprecyzowanej dalszej marszruty poza wiedz, e ma goni Prusakw. Wie, e ich garnizony znajduj si w Starogardzie, Gniewie i Malborku. Logiczne jest zatem skierowa w tamte rejony partole. W przypadku Starogardu sprawa jest prosta, bo z Nowego prowadzi w tamten rejon droga, w osi ktrej zagroenie byo jedynie z kierunku Starogardu. Gorzej byo z kierunku pnocnego, gdy poza znanymi oddziaami wroga bdcymi w Gniewie i Malborku[?] mona byo spodziewa si jego jednostek operujcych i z rejonu Tczewa i z rejonu Starogardu przez Pelplin. Zatem logiczne by byo posanie patrolu do wza drg na poudniowy zachd od Gniewa, by rozpozna jak wygldaa sytuacja w tym rejonie. Patrol najpewniej nie dosta konkretnego celu rozpoznania, a mia jedynie spenetrowa, czy nie ma ruchw wojsk pruskich na flance potencjalnego manewru naszych oddziaw na Gniew. Patrol mg te do Gniewa i z pominiciem rozwidlenia drg, czyli bezporednio. Reasumujc: na podstawie meldunku Hurtyga wiemy, e 1. Nazwa Gociewie bya dobrze znana na Pomorzu i Prusach Zachodnich 2. Bya oczywista dla oficerw sztabowych polskich jednostek operujcych w tym rejonie na przeomie stycznia i lutego 1807 roku. 57

3. Patrol wspomniany przez Hurtyga by skierowany z Nowego generalnie na pnoc, przy czym jego pnocno-wschodni zasig ogranicza Gniew, a poudniowo-wschodni Starogard . 4. W 1807 roku Gociewie w wiadomoci wojska (dowdcw) byo wyodrbnionym bytem obszarowo zawartym w kcie, ktre tworzyy miasta Nowe-Starogard oraz Nowe-Gniew-Malbork z moliwoci przeduenia tych wektorw. 5. Gociewie to obszar po dwch stronach wektora Nowe-Gniew, gdzie lew stron ogranicza wektor Nowe-Tczew, a praw stron wektor Nowe-Malbork 6. Gociewie to nie jest obszar przylegajcy do wektora Nowe-Starogard. 7. Gociewie w rozumieniu ppk Hurtyga mg by to obszar wzdu wektora Nowe-Tczew po lewej stronie Wisy i na pewno Nowe-Gniew-Malbork po prawej stronie Wisy. 8. Gociewie wreszcie to obszar oddalony od miasta Nowe, poniewa meldunek mwi wyranie, e wojsko pjdzie ku Gociewiu, wic miasto Nowe i okolice nie jest w rozumieniu polskiego dowdztwa Gociewiem. Zatem Gociewie w meldunku Hurtyga do gen. Dbrowskiego to obszar prawostronnej Wisy, przylegajcy do wektora Nowe-Gniew-Tczew. 9. Gociewie nie moe by nazw znieksztacon poniewa jest spraw niewyobraaln ( topografia bya podstaw decyzji wyszych oficerw wojska), by informacja pukownika do generaa bya przez niego niezrozumiaa i wprowadzaa dezinformacj. Co do lokalizacji Gociewia w rozumieniu ppk Hurtyga, to 58

logiczne jest i domniemane Gociewie ley na kocu wektora po prawej stronie Wisy. To tak jak bymy rozumieli zwroty: idziemy z Nowego ku morzu, lub idziemy z Nowego ku uawom. Zarwno morze jak i uawy s miejscami docelowymi. Podobnie jest z Gociewiem, ktrego lokalizacji naley szuka w okolicach Malborka.

59

Wniosek kocowy:

okument ppk. Hurtyga z 10 lutego 1807 r. do gen. Dbrowskiego zawierajcy w nazwie Gociewie nie dotyczy w aden sposb terenw Kociewia okrelanych i wyznaczanych w dostpnych publikacjach do dnia dzisiejszego. Nazwa Gociewie w 1807 r. bya nazw samoistn, znan dowdztwu polskiej armii. Zatem musiaa mie swoje prapochodzenie od osadnictwa Gockiego. Uprawdopodabniaj to nowe i opisane badania archeologiczne pod Malborkiem. Publikacje F. Bujaka z 1924 r. i dwukrotnie powtrzona teoria pochodzenia nazwy Kociewia od Gotw przez prof. T. Czekanowskiego w 1927 r. daje nam obraz, e prby podpicia nazewnictwa Kociewie pod Gociewie mamy ju w 1924 r., co w wietle dokonanej analizy dokumentu Hurtyga jest niedopuszczalne. Potwierdza to rwnie informacja z 1883 r. o granicach Kociewia, zamieszczona w Sowniku Geograficznym Krlestwa Polskiego (80 lat pniej), w ktrej czytamy: Kociewie, nazywa si ziemia w Prusach Zachodnich. Zajmuje ona mniej wicej cay powiat starogardzki i cz ssiedniego powiatu kwidzyskiego po lewym brzegu Wisy. Zatem naley wykluczy nakadanie si terenw nazywanych Gociewie, w rozumieniu Hurtygi, z terenami o nazwie Kociewie wedug Sownika dotyczcych lewej strony Wisy. Oddziela je naturalna granica rzeka Wisa. 60

Mija 60 lat i pojawia si nastpny dokument z nazw Koczevja Floriana Ceynowy, ktre nie ma w aden sposb powizania z dokumentem Hurtyga, poniewa Ceynowa jako stolic Koczevja wskazuje Gniew, co jest niezgodne z Sownikiem Geograficznym Krlestwa Polskiego. Zwizek ma jedynie taki, e miasto to ley na wektorze Nowe-Gniew-Malbork. Analiza informacji zawartych w Sowniku Geograficznym Krlestwa Polskiego z 1883 r. dotyczca granic Kociewia. Korespondentem i prawdopodobnie rdem informacji zawartych w Sowniku do litery L do 1883 r. jest ks. Jakub Fankidejski. Nazw pochodzenia Kociewia uzasadnia od sowa kocioki. Uwaajc t tez za prawdopodobn, trzeba by byo rozway to samo uzasadnienie dotyczce etymologii istniejcych w Polsce 20 miejscowoci Kocioki, kilka miejscowoci Kocieki oraz kilka miejscowoci Kocio i Kocie. Co do obszaru regionu Kociewie to w Sowniku czytamy: Kociewie, nazywa si ziemia w Prusach Zachodnich. Zajmuje ona mniej wic cay powiat starogardzki i cz ssiedniego powiatu kwidzyskiego po lewym brzegu Wisy. Na pnoc graniczy z powiatem gdaskim gdzie si poczyna uawa, na Zachd z kocierskim powiatem czyli z Kaszubami, na poudnie z wieckim. Ze wschodu stanowi granice Wisa. Dugo tej ziemi z pnocy na poudnie wynosi okoo 6 mil, szeroko 4 mile. Jak zatem mona wyznaczy na mapie obszar Kociewia z informacji podanej przez ks. Jakuba Fankidejskiego po 80 latach od meldunku ppk. Hurtyga. 61

Wniosek pierwszy. Od strony wschodniej w maym stopniu obszary si nakadaj z terenem Gociewia w meldunku Hurtyga. Wniosek drugi: Ks. Fankidejski lub ks. Romuald Frydrychowicz powikszy obszar Kociewia do obszaru wok Starogardu po Pruszcz Gdaski, Nowy Dwr, Malbork, Czarn Wod i Skarszewy. Prawdopodobnie miao to zwizek z uwiarygodnieniem przynalenoci tych ziem do Polski. Im wikszy bdzie zakres obszarowy parafii katolickich, tym wicej Polski. Reasumujc: dwa niezalene rda; - polskiego wojska z 1807 r. oraz urzdowego Sownika Geograficznego Krlestwa Polskiego z 1887 r. wyznaczaj nam pierwotne tereny Gociewia i Kociewia sprzed 200 lat. Wszystkie inne informacje i przypuszczenia s obarczone bdami z powodu dobrania, jak zaznaczyem wczeniej, zych metod badawczych i nie mog uchodzi w tej konkretnej sprawie za prawdopodobne.

Mapa pooenia Starogardu i okolic.

62

63

VI. Pejoratywno znaczenia nazwy Kociewiacy

rof. Zofia Stamirowska prowadzia badania dialektu i etymologii nazwy Kociewie w 1937 r. Z jej publikacji wynika, e prawdopodobnie nazwa Kociewie wynika z charakterystycznych cech obyczajowych waciwych mieszkacom Starogardu i postrzeganych przez pruskich osadnikw i kolonizatorw, dalej czytamy Na kilkudziesiciu rozmwcw tylko czterech podao mi niepewnie jakie wyjanienie etymologiczne, z ktrych dwa wizay si z Kociewie z kotem. Wic raz sysz, e Kociewiaki i Kociewianki to takie liche ludzie, wyndzniae jak koty skutkiem braku roboty i biedy; gdzie indziej opowiadaj o jakim kocie co (niesiony przez pijanego) ktry si wyrwa lub znw zaprowadzi pijanego do kocioku w ktrym go skpa. Po zapoznaniu si z polskimi i niemieckimi publikacjami, ktre zawieraj informacje szczegowe o dziejach Prus Zachodnich dotyczcych obszaru w czasie trwania zaborw nie znalazem adnej polskiej informacji dotyczcej grupy etnicznej Kociewie poza Sownikiem Geograficznym Krlestwa Polskiego. Dlatego postanowiem szuka pochodzenia, rdosowu Kociewie z nazewnictwa niemieckiego. Mam do dzi w pamici czsto powtarzane sowa moich dziadkw i wujkw (w tym dziadka Johanna Nawatzkiego, ur. 1891 r. oraz babci z domu Kowalska, ur. 1897 r.), e to Niemcy pogardliwie nazywali tak Polakw. Ten lad w moim przekonaniu graniczy z pewnoci, e tak byo. Faktycznie sowo Kociewie mo64

Trzy teksty prof. Zofii Stamitowskiej

e mie swj pocztek od czasw osadnictwa niemieckiego na terenach Pomorza. W tym okresie nazwa Kociewie pojawia si w stopniu nasilonym. Ma ono swj pocztek od czasw I Zaboru Pruskiego i prawdopodobnie pochodzi od niemieckiego sowa katzenjammer. Z rodzinnych przekazw wiem, e w okresie przed I wojn wiatow i w okresie midzywojennym w Pelplinie, lumpw naduywajcych alkoholu nazywano pogardliwie kacownikami, kacmajstami, lub kocionami a w no65

cy po Pelplinie wczyo si pijane kociewie. W potocznym niemieckim znaczeniu katzenjammer ma znaczenie dolegliwoci z powodu pijackiego kaca. Pijakw kacownikw okrelano jako lumpw, wyrzutkw, margines spoeczny i nierobw mieszkajcych na obrzeach Starogardu. Przenikanie tego okrelenia na okolice Starogardu byo powodowane uwarunkowaniami, ktre czciowo podaem powyej. Sowo to skada si z dwch czci Katze kot i Jammer narzekanie, ndza, nocne j-

Drewutnie i szaerki do dzi dnia zachowane przy ulicy Kociuszki w Starogardzie

66

czenie kotw. Trzeba pamita, e Starogard w czasie pocztkw osadnictwa pruskiego nie posiada wodocigw i kanalizacji. Nie posiada systemu wywoenia mieci. Przy czynszwkach na zapleczu domw budowano drewutnie (szaerki), w ktrych hodowano zwierzta domowe, drb i trzod chlewn. Nieczystoci byy wyrzucane bezporednio koo zabudowa gospodarczych. Po miecie w nocy, w obejciach zamieszkanych przez wielodzietne rodziny bied-

Ulica Kociuszki w Starogardzie z zachowanymi szaerkami.

67

nych ludzi, grasoway setki dzikich kotw apic szczury i myszy. Rozlegay si przeraliwe kocie piski, wymieszane z odgosami biesiadujcych do nocy Polakw. Taki obraz by powszechny. Tak widzieli nas wwczas niemieccy osadnicy. Czyli zwyky kociokwik. Pogardliwie zwrot kociony rwnie kociambry jako przezwisko by uywany przez mieszkacw Starogardu (osadnikw pochodzenia niemieckiego) w stosunku do biednych Polakw powszechnie. O ludziach na obrzeach Starogardu bezrobotnych, wczcych si noc po miecie mwiono, e noc wczy si pijane kociewie. Dlatego bogaci polscy gburzy, rzemielnicy, posiadacze czynszwek odrzucali przypisywanie im przynalenoci do kociewia. Respondenci w badaniach Zofii Stamirowskiej wymieniali, e Kociewie jest wszdzie, tylko nie u nich. Wstydzono si tej nazwy. Czsto powtarzali my nie jestemy Kociewiakami, my jestemy z Pomorza, Pomorzanami. Tak te byo w mojej rodzinie. Pamitam, gdy miaem 5 lat, zjazdy rodzinne w Skrczu. Podczas dyskusji o Kociewiakach brat mojej mamy, Jan Nawacki, mwi do mnie: my jestemy Pomorzanie. Ty zwracajc si do mnie jeste Pomorzaninem, nie jeste i nie bdziesz Kociewiakiem, bo Kociewiak to nieuk, analfabeta bez zawodu, pijak i lump, to taki bezdomny, wyleniay kot, a ty, jak pjdziesz do szkoy, to si bdziesz dobrze uczy i tak jak ja zostaniesz adwokatem. Nazwa Kociewie to przezwisko! Ma swj pocztek w XVIII w. Tak samo jak w tym samym czasie Polacy na Niemcw mwili pogardliwie Szwaby. Nie mona na podstawie przezwiska Szwaby czy przezwiska Kociewiak okreli granic, gdzie mieci 68

si teren domniemanej Szwabii na terenach powiatu np.: starogardzkiego, tczewskiego i kwidzyskiego. Podobnie jest z przezwiskiem Kociewiak. Dlatego cakowicie trafne, moim zdaniem, jest spostrzeenie prof. Zofii Stamirowskiej, e wrd ludnoci przez ni badanej nazwa Kociewie ma znaczenie pejoratywne. Waniejsze jednak jest stwierdzenie, e Prawdopodobnie nazwa Kociewie wynika z charakterystycznych cech obyczajowych waciwych mieszkacom Starogardu i postrzeganych przez pruskich kolonizatorw. Po prostu w pocztkowej fazie jego powstania i uywania w XVIII w. i XIX w. miao ono charakter obraliwy. Uzasadniaj to rwnie opisane przeze mnie wczeniej warunki spoeczne i ekonomiczne najbiedniejszych warstw spoeczestwa Starogardu i okolic tak zwanych ludzi lunych, chaupnikw i komornikw. Trzeba zada pytanie, na ile przekaz moich przodkw o Ko-

Publikacja prof. Zofii Stamirowskiej o mieszkacach Kociewia.

69

ciewiu jest wiarygodny. Dziadek mj, Johann Nawatzki, przed I wojn wiatow i w okresie midzywojennym mieszka w Pelplinie przy ulicy Kociuszki 22. Z zawodu by mistrzem krawieckim i krojczym cechowym (obejmowa Pelplin, Nowe i wiecie). Po powrocie z wojny (by w wojsku pruskim w twierdzy Grudzidz) zosta przewodniczcym cechowej komisji egzaminacyjnej na mistrza krawieckiego. W zakadzie krawieckim dziadka zawsze uczyo si trzech czeladnikw i dwunastu uczniw. Dziadek by zagorzaym kato-narodowcem. Na marginesie, jednym z najzdolniejszych jego czeladnikw by pan Serocki, ojciec obecnego prezesa wydawnictwa Bernardinum. W Pelplinie dziadek jako jedyny krawiec szy sutanny oraz garderob cik wszystkim klerykom i ksiom, w tym wykadowcom w Seminarium Duchownym i pelpliskim Collegium Marianum. Jedynie biskup Okoniewski jedzi do krawca w Gdasku. Byo to prawdopodobnie powodowane utrzymaniem dystansu z okoliczn ludnoci. Wiadomo, e podczas krawieckich przymiarek ujawniay si czsto w dyskusjach pogldy polityczne. Nic tak nie jest wane podczas zaborw w dyskusjach Polakw jak niepodlego. Do tego przezwiska i pogarda kolonistw niemieckich do polskich obywateli. Polacy nie mogli si pogodzi z przezwiskiem kocion-kociewiak. Po prostu si z nim nie identyfikowali. W szczeglnoci wiadoma cz spoecznoci, do ktrej byo ono kierowane, kategorycznie odrzucaa tak identyfikacje. Ksia w Pelplinie byli wiadomi krcego przezwiska na Niemcw szwaby, a na Pola70

kw kociony, kociewie. Rwnie powszechnie uywane byo przezwisko bose Antki na przybyszy z centralnej Polski i ze wschodu. Po wojnie w 1919 r. wikszo Niemcw opucia tereny obecnego Kociewia jak i caych Prus Zachodnich. Byo oczywiste, e Polska i Polacy s nareszcie u siebie. Uywanie przezwiska kocion, kociambry, kociewie, kociony nie ma adresata. Skierowane by byo do samych siebie. Radykalnie traci znaczenie. Z biegiem czasu zaczyna zanika. Dlatego w publikowanych badaniach prof. Zofii Stamirowskiej w 1937 r. odnajdujemy zapis Kobiety, modzie, dzieci po najwikszej czci ju nawet sowa Kociewie nie znaj - a jeeli niektre z nich nawet kiedy syszay - nie czuj si na siach tumaczy i po blisze wiadomoci odsyaj czym prdzej do ojcw i mw. Tylko z mczyznami od jakiego czterdziestego roku ycia wzwy mona na ten temat rozmawia. Ta dolna granica wieku, jak rwnie niezmiennie u wszystkich nawizywanie do tego, jak to im ojciec o tym Kociewiu opowiada, wiadczy moim zdaniem wymownie, e ostatnim okresem istotnie ywego i powszechnego poczucia owej nazwy byy czasy przedwojenne. [-] Dzisiaj, kiedy skoczyy si tutaj bezpowrotnie czasy narodowego ucisku, po polsku i o Polsce swobodnie si mwi, tamto stao si niepotrzebna nadwyk. Potem dodaje Z kimkolwiek si wdaam w rozmow a nadmieniaam ju, e nie ze wszystkimi w ogle na ten temat mwi byo mona - kady niemal umia stanowczo odepchn nazw Kociewia od swojej wsi, a poza tym wyznaczy kierunek, gdzie mam tego Kociewia szuka, oglnikowo, nie rzadko za i bdnie. 71

Tekst prof. Zofii Stamirowskiej

Pojcie Kociewia ginie cakowicie w okresie II wojny wiatowej, co jest oczywiste. Po 1945 r. nazwa Kociewie nabiera nowego znaczenia. Pozostaje na koniec jeszcze jedna kwestia do wyjanienia. Prof. Zofia Stamirowska wyranie wskazuje, e nazwa Kociewie bya znana ludnoci przed I wojn wiatow, co zostao potwierdzone empiryczne w jej badaniach wrd ludzi. Identyczny jest przekaz moich rodzicw i dziadkw, ktrzy yli przed I wojna wiatow i w okresie midzywojennym. W takim razie znaczenie nazwy Kociewie jako przezwiska kociony, kociewie, musiao by znane wszystkim ksiom dobrodziejom wymienionym przeze mnie wczeniej. W tym: Jakubowi Fankidejskiemu (1844-1883), ktry w 1870 r. zosta mianowany wikariuszem katedralnym i nauczycielem Collegium Marianum w Pelplinie, Stanisawowi Kujotowi (1845-1914), ktry w latach 1872 pracowa jako nauczyciel historii powszechnej i historii literatury polskiej Collegium Marianum w Pelplinie. Od momentu po72

wstania Towarzystwa Naukowego w Toruniu w 1875 by jego aktywnym czonkiem. W latach 1875-1884 sprawowa funkcj wiceprezesa Wydziau Historyczno-Archeologicznego, a w latach 1897-1914 prezesa Towarzystwa. Penic funkcj kierownika akcji wydawniczej TNT oywi i rozszerzy dziaalno wydawnicz Towarzystwa. By inicjatorem wydawania serii rdowej Fontes. Wznowi wydawanie serii Roczniki TNT. By wsptwrc czasopisma naukowego Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu, ktrego pierwszy numer ukaza si w roku. Jzefowi egowskiemu (1852-1930), prof. Kazimierzowi Nitschowi (1873-1958) i ks. dr. Bernardowi Sychcie (1907-1982). Mieli przecie cigy kontakt z ludmi. Dlaczego w takim razie szukali rde nazwy Kociewie w kociokach, koczewie, checzy, koczewy, ponadto w nazwach rolin, grkach i dolinach. Jeden nawet profesor nie ksidz (Bogusaw Kreja) doszukiwa si etymologii Kociewia w korzeniach rosyjskich, poniewa w Pelplinie znaleziono kilka monet dawnej Rosji. Zreszt, co jest zdumiewajce, zaraz potem oznajmi, e sam w to nie wierzy. Zapoznajc si przez lata z tematem Kociewia mam wraenie, e inni powani badacze, poza prof. Zofi Stomirowsk, podobnie jak prof. Kreja, mieli wasne zdanie na ten temat, z ktrym po jego ogoszeniu natychmiast sami si nie zgadzali. Dlaczego tak byo? By moe odpowied jest prosta. Ksia patrioci yjcy w czasach zaborw wiedzieli, e co zostanie zapisane w ksikach, po wsze czasy tak bdzie. Nie byo moliwe, by w przyszoci cigo przynalenoci tych ziem do Polski budowa na nazwie, ktra ma swj pocztek od kaca, wyleniaych chudych kotw, nocnych kocich 73

i pijackich kwikw. Nie przystao powanym ksiom, znawcom jzyka, pisa, e Kociewiaki i Kociewianki to takie liche ludzie (w tym przypadku sowo liche oznacza chore), wyndzniae jak koty, skutkiem braku roboty i biedy, albo o kocie ktry pijanego zaprowadzi do kocioka (dou po wykopanym torfie), w ktrym go skpa. Na takich okreleniach nie byoby moliwe powanie w przyszoci przywraca polsko ziemi, na ktrej obecnie mieszkamy. Co by to bya w przyszoci za Polska, ktrej nowy rozdzia pisano by na fundamencie obrazu nocnego, rnego rodzaju wczcego si pijanego kociewia. Dlatego pozwol sobie powtrzy za dr. Jzefem gowskim tylko z innym wnioskiem. To, co dowiedziaem si od mojej rodziny, zdobyem metod relata refero. Za wiarygodno tych informacji ponosz pen odpowiedzialno.

74

Zakoczenie

rzenoszc te dawne czasy na dzie dzisiejszy, ci sami autorzy dawnych tekstw od kociokw prawdopodobnie by pisali dzisiaj tak: Kociewie to kraina wgbie w terenie czyli kociokw. Peno tu bazi na podmokym terenie, a jak okiem sign grki i doliny. Mnstwo tu lasw pachncych grzybami, peno rzek i jezior, w ktrych malowniczo przeglda si zachodzce soce. Noc w gadkiej i spokojnej tafli w oczku kociewskiego jeziora w Twardym Dole przeglda si umiechnity kociewski ksiyc. Ludzie yjcy tu to katolicy. yj szczliwie i wesoo. Chodz z dziemi w niedziel do kocioa, by w przykocielnym straganie kupi piszczce kociewskie kukuryku. Na kociewskim festynie w Zblewie po mszy w tutejszym kociele, gospodynie wiejskie przechodzcym paniom Kociewiankom proponuj kociewsk herbat z pokrzyw. Przy innej checzy (drewniana budka) mczyznom podaj swojskie kociewskie ciemne piwo. Kociewiak to czowiek kulturalny, bo po piwie korzysta z Toi Toi. Prawdziwy Kociewiak kupi za pi zotych kociewsk sznytk, czyli pajd chleba z smalcem i przygryzie j kiszonym ogrkiem. Wszyscy s dla siebie yczliwi, nawzajem peni szacunku. A wszystko si dzieje pod gospodarskim okiem wjta i proboszcza tutejszej parafii. Wida po zaparkowanych samochodach, e gburstwo jest tu bogate (istne pany). Z boku, przy wydzielonym stole biesiadnym, toczy si rozmowa midzy 75

panem, wjtem i plebanem nad przyszoci dbr gminnych. Panuje dostatek! Powszechny strj Kociewiaka (ludowy) to trampki i dres z napisem Adidas. Niewyksztaconego Kociewiaka poznasz po bluzie dresowej z nacignitym na gow kapturem. Nard tu muzykalny, poniewa co drugi ma suchawki w uszach i sucha muzyki. Muzyk ludow zajmuj si tylko inwalidzi, bo widziaem jak na festynie kulawy muzyk, na uboczu, daleko od gwnej sceny, gra wesoo na akordeonie i po kociewsku piewa: o la Boga, nie wytsymom, wszytkie majo, a ja ni mom, wszytkie majo po chopoku, a ja ni mom tego roku. Potem usuny redaktor rodem z Zatorza (tak kiedy w okresie midzywojennym i krtko po wojnie nazywano w Starogardzie Kocborowo i okolice) w swoim portalu internetowym, ktry ma w nazwie Kociewie, zapisze o festynie wspaniay tekst. Z tekstu bdzie wynika, e centrum Kociewia w 2013 r. to Zblewo. W prowadzonej przez niego gminnej gazetce ukae si dugi reporta o kultywowaniu kociewskiej tradycji. Na koniec w ramach promocji regionu jakie towarzystwo (dwch regionalistw kociewskich najlepiej w Gdasku) zorganizuje dyskusje panelow i wyda drukiem kalendarz. Na pierwszej stronie kalendarza w tytule przeczytamy: Cze i chwaa kociewskim regionalistom. Kalendarz bdzie oczywicie kociewski. Minie 150 lat i kilku badaczy regionalistw (podobnych dzisiejszym), ale mwicych ju dialektem niemiecko-francusko-angelskim, bdzie udowadnia, e w 2013 r. centrum Kociewia to Zblewo. Dres z kapturem i napisem Adidas, to ludowy strj tej grupy etnicznej. Kociewskie potrawy w 2013 r. to chleb ze sol, smalcem i kiszonym 76

ogrkiem. Przysmakiem wtedy bya zupa z pokrzyw, herbata z Lipy, kaszanka i placki ziemniaczane z cukrem. Granice regionu Kociewia obejmoway prawdopodobnie obszar od Batyku przez Sowacj, a po Kotor nad Morzem Egejskim. Wszdzie tam znaleziono miasta o nazwie brzmicej podobnie do Kociewia. Wszystko bdzie jasne. Tylko kwesti sporn bdzie, co to takiego to kukuryku? W roku 2163 powstan trzy licencjaty na ten temat. A redaktor z Zatorza, czyli z Kocborowa (pod warunkiem, e dzi zapuci brod), bdzie mia szans by uznanym, powanym, kociewskim dokumentalist. Prawdopodobnie byoby tak, gdyby nie ta ksika.

Kociewskie kukuryku

77

Wychodzce w czasie zaborw oraz w okresie midzywojennym materiay drukowane

Nowy piewnik Polski z melodyami

78

Wychodzce w czasie zaborw oraz w okresie midzywojennym materiay drukowane

Sto frantwek Floriana Ceynowy

79

Wychodzce w czasie zaborw oraz w okresie midzywojennym materiay drukowane

Gazeta Gdaska

80

Wychodzce w czasie zaborw oraz w okresie midzywojennym materiay drukowane

Gazeta Grudzidzka

81

Wychodzce w czasie zaborw oraz w okresie midzywojennym materiay drukowane

Rocznik Polityczny i Gospodarczy 1935

82

Kamienica u Przewory

83

Kamienica u Bandemira

84

Kamienica u Borzychy

Kamienica u Krenskiego

85

Spis treci

Od autora ....................................................................... 5 I. Co z tym Kociewiem? ............................................. 7

II. Informacje i cytaty z polskich i niemieckich rocznikw statystycznych .................................. 21 III. Kogo moga dotyczy nazwa Kociewiacy ........ 37 IV. Najwaniejsze hipotezy pochodzenia nazwy Kociewie ..................................................... 42 V. Nowa analiza znanych dokumentw................. 51 Wniosek kocowy ................................................. 60 VI. Pejoratywno znaczenia nazwy Kociewiacy ............................................................. 64 Zakoczenie .................................................................... 75

86