Poszczeglne pytania opracowali: 1-10 11-20 21-30 31-40 41-50 51-60 61-70 71-80 81-83 Mariusz Koperek Piotr

ukasz Winiewski Anna Hordecka Artur Tomala Rafa Markiewicz Przemysaw Rosiecki Alicja Wszechborowska Barbara Fink-Finowicka Piotr Robak

Kierownictwo i skad: Krzysztof Pimpicki Pomoc edytorska: Marta Sobota Tomasz Kluk WSZELKIE PRAWA ZASTRZEONE! OWO WSTPNE: Praca ta jest prb odpowiedzi na zagadnienia egzaminacyjne przedstawione przez Katedr Historii Gospodarczej SGH. Opracowania tego nie naley traktowa jako jedynego rda przygotowa do egzaminu! Mimo, e zosta on napisany przez bardzo dobrych studentw, ktrzy wykonali swoj prac najlepiej jak potrafili, moe zawiera bdy i niecisoci. Pragn bardzo serdecznie podzikowa wszystkim autorom za zaangaowanie, powicenie swojego cennego wolnego czasu i pienidzy. Praca ta powstaa dziki ogromnemu wysikowi ze strony autorw, ktrzy podjli si trudnego zadania, jak im to wyszo sami osdzicie. Owocnego czytania i powodzenia na egzaminie! Krzysztof Pimpicki.

HISTORIA POWSZECHNA 1. Czym rni si feudalizm od kapitalizmu? 2. Formy renty feudalnej. 3. Przewrt agrarny w Europie. 4. Gospodarcze nastpstwa odkry geograficznych. 5. Merkantylizm. 6. Fizjokratyzm. 7. Przyczyny rewolucji przemysowej w Anglii. 8. Rewolucja przemysowa w Anglii. 9. Zasady liberalizmu gospodarczego. 10. Zniesienie ce zboowych w Wielkiej Brytanii. 11. Doktryna wolnego handlu w XIX w. 12. Rewolucja przemysowa na kontynencie europejskim. 13. Gospodarcze to wojny secesyjnej. 14. Protekcjonizm w XIX w. 15. Spoeczne skutki industrializacji. 16. Przyczyny brytyjskiej dominacji w wiecie. 17. Rozwj gospodarczy USA w drugiej poowie XIX w. 18. Rozwj gospodarczy Niemiec w XIX w. 19. Rozwj gospodarczy Francji w XIX w. 20. Zniesienie poddastwa i reformy uwaszczeniowe w Europie. 21. Pocztki rewolucji przemysowej w Rosji. 22. Rozwj transportu w XIX w. 23. Powstanie i rozwj zwizkw zawodowych. 24. Francuskie imperium kolonialne. 25. Brytyjskie imperium kolonialne. 26. Cechy kapitalizmu monopolistycznego. 27. Gospodarcze i spoeczne aspekty Rewolucji Meiji w Japonii. 28. Rozwj bankowoci do I wojny wiatowej. 29. Systemy pienine do I wojny wiatowej. 30. Gospodarcze aspekty I wojny wiatowej. 31. Problem odszkodowa po I wojnie wiatowej. 32. Inflacje w Europie po I wojnie wiatowej. 33. Reformy stabilizacyjne w Europie w latach 20-tych XX w. 34. Przemiany techniczne i organizacyjne w przemyle w okresie midzywojennym. 35. Przebieg koniunktury w wiecie w latach 19391918 -. 36. Rozwj ustawodawstwa socjanego. 37. Problemy gospodarcze pastw peryferyjnych w okresie midzywojennym. 38. Gospodarka Japonii w okresie midzywojennym. 39. Problem reformy rolnej w pastwach europejskich w okresie midzywojennym. 40. Wyjanij pojcia: oczynszowanie, uwaszczenie, reforma rolna, serwituty. 41. Przyczyny Wielkiego Kryzysu. 42. Przemys w dobie Wielkiego Kryzysu. 43. Wpyw Wielkiego Kryzysu na handel midzynarodowy. 44. Polityka walutowa gwnych krajw kapitalistycznych podczas Wielkiego Kryzysu. 45. Zoty Blok. 46. Zaoenia interwencjonizmu. 47. rda finansowania interwencjonizmu. 48. New Deal. 49. Gospodarka Trzeciej Rzeszy do 1939 r. 50. Gospodarka woska w epoce faszystowskiej. 51. Interwencjonizm w krajach Europy Wschodniej.
2

52. Etapy rozwoju gospodarki radzieckiej w latach 1919 - 1941. 53. Komunizm wojenny. 54. NEP. 55. Dyskusje na temat dalszego rozwoju gospodarki radzieckiej w II poowie lat 20-tych. 56. Kolektywizacja w ZSRR. 57. Wyjanij pojcie: socjalistyczna industrializacja. 58. Gospodarka III Rzeszy w okresie wojny wiatowej. 59. Polityka gospodarcza III Rzeszy w krajach okupowanych. 60. Gospodarka wojenna pastw koalicji antyhitlerowskiej. 61. Znaczenie gospodarki amerykaskiej w wiecie po II wojnie wiatowej. 62. Przemiany techniczne i organizacyjne w przemyle po II wojnie wiatowej. 63. Nacjonalizacje w Europie Zachodniej po II wojnie wiatowej. 64. System z Bretton Woods i jego upadek. 65. Zmiany ukadu si w wiecie po 1945 r. 66. Tendencje integracyjne w krajach zachodnich po II wojnie wiatowej. 67. Kryzys naftowy i jego skutki. 68. Kryzys walutowy lat 70-tych XX w. 69. Koniunktura gospodarcza w wiecie po II wojnie wiatowej. 70. *Polityka gospodarcza rzdu amerykaskiego po II wojnie wiatowej. 71. Plan Marshalla. 72. Powstanie EWG. 73. Rozwj gospodarczy Japonii po II wojnie wiatowej. 74. Rozwj gospodarczy pastw azjatyckich po II wojnie wiatowej . 75. Rozpad systemu kolonialnego po II wojnie wiatowej. 76. Powstanie i dziaalno OPEC. 77. Przesanki zacofania Trzeciego wiata. 78. Kryzys zadueniowy lat 80-tych i prby jego przezwycienia. 79. Gospodarka Chin po 1949 r. 80. Dziaalno RWPG. 81. Prby zreformowania gospodarki radzieckiej po II wojnie wiatowej. 82. Przeksztacenia ustrojowe w krajach Europy Wschodniej po II wojnie wiatowej. 83. Prby reform gospodarczych w krajach socjalistycznych. *) u Landaua pyt 70.:Koniunktura gospodarcza w krajach zachodnich po II wojnie wiatowej.

1.Czym rni si feudalizm od kapitalizmu ? Feudalizm i kapitalizm to dwa nastpujce po sobie chronologicznie systemy gospodarcze. Poniewa kapitalizm niejako wyksztaci si z feudalizmu (XVI-XVIII wieku) systemy te diametralnie si rni. Zasadnicze rnice dzielce kapitalizm od feudalizmu sprowadzaj si do: a). rodki produkcji tzn. narzdzia pracy, ziemia i bogactwa naturalne, stanowi niepodzieln wasno prywatn, nie ograniczon uprawnieniami innych osb prywatnych (jak byo w systemie feudalnym); b).rodki produkcji uywane s jako kapita, tzn. su ich wacicielom nie do zaspokajania ich wasnych potrzeb (dworu, rodziny chopskiej itd.), lecz do osignicia zysku pieninego; c).powszechna lub dominujca staje si produkcja towarw, tzn. wyrobw na sprzeda dla nieznanego z gry nabywcy, a nie na wasne potrzeby. nie na daniny, wiadczenia lub na obstalunek; przewaajca cz produkcji przeznaczona jest na rynek, wikszo potrzeb zaspakaja si na rynek, a nie we wasnym gospodarstwie lub warsztacie; d).powszechnie stosuje si w produkcji patn prac najemn, bez wywierania przymusu zewntrznego(w przeciwiestwie do darmowej paszczyzny, pracy przymusowej poddanych i innych obowizkowych posug); w ten sposb sia robocza wolnych ludzi staje si rwnie towarem, ktry sprzedaj oni wacicielowi rodkw produkcji; ten za musi za ni zapaci, tzn. wliczy j do kosztw produkcji; e).od samowystarczalnego gospodarstwa domowego(chopskiego, dworskiego, rzemielniczego itp.) wyodrbnia si dziaalno zarobkow, z jednej strony w postaci przedsibiorstwa przynoszcego zysk, z drugiej strony w postaci pracy najemnej stanowicej rdo utrzymania; f).stosunki midzy ludmi, ktre w ustroju feudalnym miay charakter osobistej wizi lub zalenoci (lenno, poddastwo, suba) ulegaj komercjalizacji, tzn. zostaj zastpione przez stosunki rzeczowe (interesy) oparte na wyrachowaniu; wszelka dziaalno gospodarcza zostaje podporzdkowana kalkulacji pieninej, ktra rnorodne rodki i cele gospodarowania wyraa w pienidzu; g).dziaalno gospodarcza kierujca si tak kalkulacj staje si racjonalna, poniewa opiera si na rozumowaniu i rachunku a nie lepych nawykach, tradycji lub przymusie (jak byo w feudalizmie); otwiera to szerokie moliwoci wyboru rodkw gospodarowania oraz pole do indywidualnej inicjatywy i konkurencji; h).bodcem i celem dziaalnoci gospodarczej staje si maksymalizacja zysku; szczeglnie klasa posiadajca rodki produkcji przejawia skonno do pomnaania swego kapitau, do cigego lokowania go w handlu lub w produkcji z myl o przyszych zyskach; prowadzi to do staego wzrostu inwestycji, ktre powoduj przyspieszenie rozwoju gospodarczego. 2. Formy renty feudalnej: Przewaga ekonomicznego waciciela ziemskiego - feudaa nad chopem wytworzya specyficzny dla feudalizmu sposb podziau wytworzonych dbr. Podzia ten mia posta renty feudalnej wiadczonej przez chopa na rzecz pana feudalnego. Wczeniejszy okres feudalizmu wyksztaci rent odrobkow czyli paszczyzn. Chop jedn cz swojej pracy powica na dziaalno produkcyjn w majtku feudaa, drug natomiast na obrobienie wasnej dziaki ziemi. W interesie feudaa leao, aby przywaszcz sobie moliwie najwiksz cz pracy chopa. Jednake nie mg przekroczy pewnej granicy, gdy by zainteresowany, aby majtek jego mia odpowiedni ilo siy roboczej. Std potrzeba pozostawienia chopu pewnego czasu na wytworzenie rodkw utrzymania na jego dziace. Chopi byli obowizani do odrabiania paszczyzny wasnym zaprzgiem i narzdziami (tzw.

paszczyzna sprzajna lub ciga), natomiast maorolni zagrodnicy, a pniej take chopi bezrolni, wykonywali prace rczne (tzw. paszczyzna piesza). Z biegiem czasu renta odrobkowa zostaje zastpiona przez rent naturaln. Chop zobowizany jest dostarcza, zamiast pracy, okrelon ilo produktw. Cay wytworzony przez chopa produkt dzieli si na dwie czci. Pierwsza cz przywaszczana bya przez pana feudalnego, natomiast druga pozostawaa w rkach chopa, stanowic rodek utrzymania. W schykowej fazie feudalizmu renta naturalna zastpiona zostaa rent pienin, czyli czynszem. Chop zobowizany by paci feudaowi czynsz, co wymagao od niego sprzeday wytworzonych produktw na rynku. Wprowadzenie renty pieninej byo wiadectwem wysoko rozwinitych stosunkw towarowo-pieninych. Wprowadzaa ona chopa na orbit rynku wewntrznego danego kraju, zwikszao to jego chonno i stanowio przez to waki krok w kierunku wczesnokapitalistycznych stosunkw produkcji. Przedstawiona ewolucja renty feudalnej jest rysem modelowym. W rzeczywistoci wiadczenia chopw na rzecz pana feudalnego stanowiy powizanie rnych rodzajw renty. Rwnie owa ewolucja nie odbywaa si w sposb cigy, np. w Europie rodkowoWschodniej od XVI wieku obserwujemy powrt od renty naturalnej do paszczyzny jako efekt rozwoju gospodarki folwarczno-paszczynianej. 3. Przewrt agrarny w Europie. W drugiej poowie XVIII wieku produkcja rolna we wszystkich krajach Europy bya nadal gwnym rdem dochodu narodowego. W Anglii, kraju najbardziej uprzemysowionym, dochd z rolnictwa stanowi przeszo 50% oglnego dochodu, we Francji odpowiedni odsetek wynosi 73%, a w Polsce ponad 90%. Wiek XIX postawi rolnictwo krajw europejskich wobec nowych, trudnych zada. W nastpstwie eksplozji ludnociowej wzrastao stale zapotrzebowanie na produkty wiejskie. Potrzebom tym rolnictwo starao si sprosta dziki zasadniczym przeobraeniom zarwno w dziedzinie techniki rolnej, jak i w dziedzinie spoecznej organizacji produkcji. Punktem wyjcia byy postpy wiedzy rolniczej i zastosowanie zdobyczy nauk przyrodniczych w dziedzinie kultury rolnej. Naiwny fatalizm, wiara w przemony wpyw czynnikw nadprzyrodniczych na poziom produkcji rolnej stopniowo zaczy ustpowa ufnoci rolnika we wasne siy i racjonalnemu podejciu do spraw rolnictwa. Jednake dopiero rewolucja techniczna doprowadzia do gwatownego wzrostu produkcji rolnej. Dokonywao si to dwiema drogami: poprzez rozszerzanie areau uytkowego i przez wzrost wydajnoci gruntu. Dziki temu wanie rolnictwo mogo zaspokoi wzrastajce szybko zapotrzebowanie na produkty ywnociowe. Przemiany techniczne w rolnictwie obejmoway: 1. przejcie do podozmianu: W odpowiedzi na rosncy popyt na artykuy rolnicze zwikszano produkcj roln pocztkowo przez zwikszanie areaw uytkw rolnych. Czyniono to przeznaczajc pod upraw nowe ziemie, kosztem lasw, pastwisk, k i nieuytkw, osuszano bagna i przeprowadzano melioracje rolne dostpne przy wczesnym stanie techniki. Jednake na gsto zaludnionych terenach starego rolnictwa rozszerzanie powierzchni gruntw ornych miao granice. Utrzymanie dominujcej wwczas trjpolwki z ugorem byo marnotrawstwem, wic przeprowadzano stopniow likwidacj ugoru. Trjpolwka przeksztacia si w wielopolwk, ugr obsiewano rolinami paszowymi (np. koniczyn), zamieniano w sztuczne pastwisko lud obracano pod upraw rolin okopowych, na koniec utrwala si peny podozmian, w peni wykorzystujcy dostpny area. Przechodzenie do podozmianu szo w parze z rozszerzaniem si elementw kapitalizmu w rolnictwie, podozmian wymaga bowiem dodatkowych nakadw pracy i kapitau. W Anglii, Holandii i w zachodnich czciach Niemiec podozmian upowszechni si w kocu XVIII i na pocztku XIX wieku, we Francji ugory przetrway do lat 40-tych XIX wieku, na ziemiach polskich przechodzenie do podozmianu
5

trwao do poowy tego stulecia, a Rosji nawet do pocztkw XX wieku. Przejcie do podozmianu byo jednym z najwaniejszych elementw rewolucji agrarnej. 2. Zastosowanie w gospodarce rolnej nowych maszyn i doskonalszych narzdzi: W tej mierze rewolucja agrarna zazbiaa si cile z rewolucj przemysow. Zdobycze techniczne obniay koszty wasne produkcji, pozwalay zwikszy jej wydajno, przede wszystkim, przyczyniay si, podobnie jak w przemyle, do zaoszczdzenia pracy ludzkiej. Do najistotniejszych, stricte technicznych, zdobyczy rewolucji agrarnej nale: -pug wieloskibowy -specjalne pugi do gbokiej orki -brona elazna -siewnik konny -siewnik rzdowy -mockarnia mechaniczna (1786) -sieczkarnia (1794) -niwiarka -kosa niwna (zamiast sierpa) -grabie konne -kierat -snopowizaka (1878) -kombajn zboowy (1836) 3. Zastosowanie intensywnego nawoenia i melioracji. Melioracje (osuszanie, nawadniane, niwelacja itd.) w XVIII i XIX wieku spowodoway znaczne rozszerzenie obszaru uytkowego. Bodcem do powikszania areau upraw by wzrost cen ziemi i podw rolnych, wskutek czego opacao si uprawia grunty nawet mao wydajne. Jednoczenie wzmogy si starania, aby przez lepsze nawoenie poprawi wydajno gleby. Wprawdzie ju w XVIII wieku zdawano sobie spraw z wpywu racjonalnego nawoenia na wzrost wydajnoci produkcji rolnej, ale dopiero w warunkach gospodarki towarowej zaistniay bodce do rozwijania produkcji rolinnej i zwierzcej, co z kolei sprzyjao wysikom zmierzajcym do uzyskania wikszej iloci nawozu zwierzcego. Nawoenie pozostawao w cisym zwizku z upowszechnieniem si kosy niwnej. Dotd cinano kosy sierpem, zostawiajc som na polu, przyorywano j nastpnie jako nawz. Zastosowanie somy pozwolio wykorzysta som jako cik i skadnik paszowy. Dziki temu mona byo rozszerzy hodowl ywego inwentarza, uzyska wiksz ilo nawozu zwierzcego. Prbowano te innych sposobw nawoenia. Obok nawozw zwierzcych zaczy odgrywa coraz wiksz rol nawozy zielone i kompostowe, od lat 40 XIX wieku sprowadzano w coraz wikszych ilociach peruwiaskie guano, pniej te saletr chilijsk. Jednoczenie w uprzemysowionych krajach Europy rozpocza si eksploatacja wasnych z mineralnych i produkcja nawozw sztucznych, zwaszcza superfosforu. Otworzyy one now er w historii rolnictwa. Pocztki stosowania nawozw sztucznych w rolnictwie przypadaj na lata 50-te i 60-te XIX wieku. 4. Postp w dziedzinie produkcji rolinnej: - upowszechnienie si upraw nawozowych i paszowych (roliny motylkowe, ubin, saradela, koniczyna, lucerna, burak pastewny) - Przewrt w zakresie produkcji rolinnej stanowi gwn si pobudzajc rozwj rolnictwa. Uprawa nowych rolin uytkowych umoliwia przejcie do podozmianu. Nowe roliny narzuciy czowiekowi nowe, intensywne sposoby uprawy ziemi. Sukcesy w dziedzinie produkcji rolinnej umoliwiy rozwj produkcji zwierzcej oraz rozwj przemysu rolnego. Zmiany w produkcji rolinnej w Europie obejmoway: - upowszechnienie si upraw ziemniaka, kukurydzy, buraka cukrowego (kluczowe znaczenie ywnociowe, a ponadto zastosowanie jako pasza i do celw przemysowych) - wprowadzenie selekcji nasion i udoskonalonych odmian rolin.
6

5. Postp w dziedzinie produkcji zwierzcej. Ekspansja gruntw ornych spowodowaa zmniejszenie obszarw wypasu wpywajc na ograniczenie dalszego ekstensywnego rozwoju hodowli. Tymczasem popyt na miso i nabia wzrasta szybko, a wysokie ceny artykuw zwierzcych zachcay rolnikw do zwikszania produkcji. Byo to moliwe pod warunkiem przejcia do bardziej intensywnych form hodowli, przede wszystkim do hodowli systemem oborowym zamiast dawnego wypasu i do spasania karmy specjalnie wyhodowanej zamiast dziko rosncych traw. Problem paszy zosta rozwizany dziki rozszerzeniu uprawy rolin pastewnych i lepszemu zagospodarowaniu uytkw zielonych. Due rezultaty osignite w dziedzinie poprawy i uszlachetniania odmian hodowlanych zwierzt gospodarskich. Intensyfikacja hodowli wizaa si ze zmian proporcji midzy produkcj rolinn i zwierzc, ze zwikszeniem udziau tej drugiej w globalnej produkcji rolnictwa. ustalenie si nowych proporcji upraw tradycyjnych (spadek areau upraw zboowych z ok. 90% ogu do 60%) Nie mniej wane byy zmiany spoeczno-gospodarcze: Nastpia likwidacja feudalizmu na wsi i utrwalenie stosunkw wasnociowych waciwych epoce kapitalistycznej. Miejsce wasnoci feudalnej zaja wasno indywidualna: obszarnicza i chopska. Dokona si rozpad feudalnej struktury ludnociowej na wsi i przeksztacenie feudalnych wacicieli w kapitalistycznych posiadaczy ziemskich, a feudalnej klasy chopskiej w samodzielnych wacicieli gospodarstw rolnych i proletariat rolny. Gospodarstwa rolne zmieniay si w warsztaty kapitalistycznej produkcji, ktra przybraa charakter towarowy. Samowystarczalno cechujca epok feudaln zmienia si we wspzaleno w ramach szerszego kapitalistycznego rynku. Na orbit rynku zosta wczony zarwno obrt towarowy w rolnictwie, jak i stosunki pracy na wsi. W nastpstwie kontaktu z rynkiem nastpio dalsze zrnicowanie warstwy chopskiej. Chopi zamoniejsi, posiadajcy rodki materialne na inwestycje zwizane z postpem technicznym i korzystajcy z najemnej siy roboczej, produkowali taniej, natomiast chopom maorolnym coraz trudniej byo zapewni opacalno swoich gospodarstw. Prowadzio to do upadku maych gospodarstw bd do powizania wsi z rzemiosem jako zajciem ubocznym. 4. Gospodarcze nastpstwa odkry geograficznych. Odkrycia geograficzne pocigny za sob daleko idce skutki zarwno dla Europy, jak i dla odkrytych obszarw. Rozszerzya si ogromnie znajomo geografii wiata, wzroso zainteresowanie naukami przyrodniczymi, w now faz udoskonale wesza egluga morska, poznano nowe spoeczestwa ludzkie, nowe zwyczaje, odmienne cywilizacje. Odkrycia geograficzne i bdca ich bezporednim skutkiem ekspansja kolonialna spowodoway istotne zmiany w yciu gospodarczym Europy. 1. Napyw towarw kolonialnych i rozszerzenie rynkw zbytu. Towary wschodnie: korzenie, owoce poudniowe, tkaniny jedwabne itp. wchodziy w coraz szersze uycie. Niektre, np. przyprawy, stay si stopniowo artykuem powszechnego uytku. Przywieziono do Europy rwnie wiele nowych, nieznanych dotychczas przedmiotw uytkowych, nowe zwierzta, roliny. Gatunki ptactwa domowego powikszy indyk, nowe gatunki kaczek i gsi. Wzroso spoycie rnych gatunkw ryb morskich, ktre w nieprzebranej iloci wystpoway w wodach Nowej Anglii. Ale bez porwnania waniejsze byo wykorzystanie obcych rolin uytkowych, jak herbata, kawa, kakao, tyto, trzcina cukrowa, kukurydza, ziemniaki, pomidory, bawena. Import towarw z kolonii wywar znaczny wpyw na struktur towarow rynkw europejskich. Usta popyt na pewne towary, ktre mona byo zastpi lepszymi towarami zamorskimi. Cukier, na przykad, wypar w duym stopniu droszy, rodzimy mid, wpyn te
7

na wzrost konsumpcji niektrych napojw (kawa, herbata) i trunkw. Zwaszcza herbata staa si w XVIII wiecznej Anglii powszechnie uywanym napojem. Europa nie ograniczaa si jedynie do importu. Wywozia te do kolonii wasne towary, gownie artykuy wkiennicze i metalowe. 2.Napyw kruszcw szlachetnych Gwnym celem wypraw kolonialnych byo pocztkowo zdobycie jak najwikszych zapasw kruszcw szlachetnych i innych kosztownoci. Panowao powszechne przekonanie, e dobrobyt nie tylko narodw, ale i poszczeglnych jednostek zaley od posiadanych zapasw zota i srebra. Nie cofano si wic przed adnymi rodkami, aby zgromadzi ich jak najwicej. Nic wic dziwnego, e od pierwszej wyprawy Kolumba trwaa nieprzerwana eksploatacja bogactw Nowego wiata. Oblicza si, e midzy rokiem 1503 a 1660 przywieziono do Hiszpanii z Ameryki 2000 ton zota i ponad 18000 ton srebra, a bya to tylko cz kruszcw szlachetnych, ktre z Nowego wiata przybyy do Europy. 3. Rewolucja cen i przypieszona akumulacja kapitau handlowego. Napyw zota i srebra spowodowa daleko idce przemiany w ekonomice Europy. Przede wszystkim na skutek napywu kruszcw szlachetnych, a w lad za tym zwikszenia iloci pienidza w obiegu powsta w drugiej poowie XV wieku zwykowy ruch cen, ktry przybra na sile w wieku XVI. (Oblicza si, e ceny w XVI wieku wzrosy o 300%). Wzrost cen by zjawiskiem powszechnym, trwajcym nieprzerwanie od pocztkw wieku XVII. Wzrost cen nie by jednak rwnomierny; ceny ywnoci wzrastay znacznie szybciej ni ceny artykuw przemysowych. Fakt ten by gwn przyczyn zjawiska zwanego dualizmem agrarnym w Europie, czyli rozwojem gospodarki folwarczno-paszczynianej w Europie rodkowoWschodniej nastawionej na produkcj zb na potrzeby Europy Zachodniej. Jednake w najnowszej literaturze pojawiaj si gosy wyraajce wtpliwo, czy rzeczywicie napyw kruszcw szlachetnych by decydujc przyczyn rewolucji cen. Historycy wysuwaj szereg przyczyn, ktre zoyy si na to zjawisko: przypieszenie obiegu pienidza w wyniku intensyfikacji obrotw gospodarczych, psucie pienidza (zmniejszanie si w nim zawartoci kruszcu) silny przyrost ludnoci (wzrost globalnego popytu), monopolizacja handlu wielu towarami w rkach nielicznych jednostek. Wzrost cen stanowi czynnik mobilizujcy kapitay i przyczyniajcy si do ich akumulacji. Premia inflacyjna przypieszaa obrt towarowy i wpywaa na rozwj stosunkw kapitalistycznych w Europie. 4. Rozwj przemysu europejskiego. Nowe rynki zbytu spowodoway wzmoone zapotrzebowanie na wyroby europejskiego rzemiosa i przemysu. Produkty kolonialne docieray do Europy z reguy w stanie surowym lub w postaci pfabrykatw i tu dopiero byy przetwarzane. Przyczynio si to do rozwoju wytwrczoci o charakterze przemysowym w Europie. Szersze moliwoci zbytu przypieszyy wielki spoeczny podzia pracy pomidzy miasto i wie, zapocztkoway rozwj niektrych manufaktur w Europie, stworzyy bodce do dalszych udoskonale technicznych i organizacyjnych procesu produkcyjnego. 5. Zapocztkowanie ekspansji ludnociowej Europy oraz pogbienie si rnic klasowych w spoeczestwach europejskich. W wyniku ekspansji kolonialnej straciy na znaczeniu bariery biologiczne (w postaci ograniczonych zasobw ywnociowych), hamujce przyrost ludnoci w Europie. Nadwyki ludnociowe mogy teraz odpywa na obszary kolonialne. Okres ekspansji kolonialnej uwypukli i zaostrzy wewntrzne rnice i sprzecznoci nurtujce spoeczestwa Europy. Napyw towarw kolonialnych w porwnaniu ze zwyk cen stworzy szerokie moliwoci do handlu spekulacyjnego, przyczyniajc si do znacznego wzbogacenia wskich grup ludnoci, a pogarszajc pooenie ludnoci yjcej z pracy wasnych rk. 6. Przegrupowanie si gospodarczych i politycznych w Europie.

W nastpstwie odkrycia drogi na wschd dookoa Afryki zmniejszao si stopniowo znaczenie Morza rdziemnego jako pomostu czcego Wschd z Zachodem. Podbj Egiptu przez Turkw (1517) zada dalszy cios wymianie handlowej idcej przez tamte tereny. Stao si to pocztkiem koca potgi gospodarczej Wenecji. Zahamowany te zosta rozwj innych miast portowych na Morzu rdziemnym: Genui, Marsylii, Barcelony. Osabieniu ulega te dynamika handlu batyckiego (stopniowy zmierzch znaczenia Hanzy). W niekorzystnej sytuacji znalazy si rwnie centra handlowe pooone w gbi kontynentu, jak np. miasta poudniowo-niemieckie. Ciar gospodarki europejskiej przesun si nad Atlantyk, wzmacniajc pozycj pastw nadatlantyckich w Europie i przyczyniajc si do bujnego rozwoju miast pooonych nad Atlantykiem: Lizbona, Bordeaux, Antwerpia, Amsterdam, Londyn. Rwnie istotne znaczenie miay odkrycia i ekspansja dla krajw kolonialnych: 1. Zmiana struktury demograficznej. Odkrycia geograficzne pod wzgldem ludnociowym oznaczay inwazj Europejczykw na nowo odkryty kontynent amerykaski oraz pojawienie si ich w wikszej liczbie na innych kontynentach i wyspach. W Ameryce miejscowa ludno indiaska poddana zostaa brutalnej eksterminacji. Wkrtce zaczto przywozi tu czarnych mieszkacw Afryki, skutkiem czego doszo do charakterystycznego przemieszania si odrbnych grup etnicznych przybyych z rnych stron wiata. Pogo za niewolnicz si robocz doprowadzia do czciowego wyludnienia wielkich obszarw Afryki. 2. Wcignicie obszarw nowo-odkrytych na orbit europejskich stosunkw gospodarczych. 3. Narzucenie europejskich wzorw we wszystkich dziedzinach ycia. 5. Merkantylizm. Ze wzgldu na centralne miejsce problemw handlu w polityce gospodarczej w okresie XVIXVIII wieku, nazywa si j merkantylistyczn, a cay okres zwany jest epok merkantylizmu. Zasady merkantylizmu dojrzeway stopniowo w dziaalnoci praktycznej rzdw oraz w teoretycznych dyskusjach ekonomistw i politykw. Do najwybitniejszych teoretykw merkantylizmu naleeli: B. Laffemas, A. de Montchretien, A. Serra, T. Mun, J.Child, Ch. Devant, J. B. Colbert. Merkantylizm opiera si na susznym przewiadczeniu, e szybki postp gospodarczy moliwy jest tylko w warunkach gospodarki pieninej. Tote zaleca rodki majce na celu zwikszenie obrotw towarowo-pieninych (wcignicie rolnictwa do wymiany pieninej) i pobudzenie produkcji przemysowej celem uzyskania jak najwikszego dochodu narodowego. Drogi, ktrymi polityka merkantylistyczna realizowana bya z rnych krajach rniy si niekiedy do znacznie, istniay jednak pewne wsplne zasady waciwe tej polityce. 1) Gwna uwaga merkantylistw skierowana bya na rozwj handlu. Merkantylizm gosi potrzeb zwikszania bogactw w kraju przez korzystny import i eksport. Celem uatwienia wymiany handlowej merkantylici zabiegali o unifikacj miar, rodkw obiegowych, wewntrznych barier celnych - jednym sowem, o usunicie wszystkich przeszkd stojcych na drodze do swobodnej cyrkulacji towarw i pienidza. Pocztkowo merkantylici uwaali, e najlepszym sposobem osignicia i utrzymania pomylnoci gospodarczej jest przywoenie do kraju kruszcw szlachetnych. Propagowali wic podejmowanie wszelkich krokw, aby bogactwa te, jak rwnie pienidze (bite wwczas niemal wycznie ze zota i srebra) zatrzyma w kraju (pogldy takie nazyway si bulionizmem). W pniejszym jednak czasie merkantylici zauwayli, e napyw kruszcw szlachetnych nie zapewni dobrobytu pierwszym pastwom kolonialnym (Hiszpania, Portugalia). Zaczto wic gosi potrzeb utrzymania dodatniego bilansu handlowego. Zalecali w tym celu protekcj celn i denie do samowystarczalnoci gospodarczej. Uwaali, e naley wszelkimi siami rozwija w kraju deficytowe dziay produkcji, aby uniezaleni si od przywozu z zagranicy. Przywz naley ogranicza do najbardziej niezbdnych surowcw, a
9

wywozi gotowe produkty. Powyszym celom suya protekcyjna polityka celna. Merkantylistom nie obce byo rwnie pojcie bilansu patniczego. Dostrzegali ujemne znaczenie wydatkw na przewz towarw, na ubezpieczenia, widzieli niekorzystne skutki odprowadzania opat kocielnych za granic i wydatkw na podre zagraniczne. 2. Zasad samowystarczalnoci rozcigali merkantylici - jakkolwiek z mniejszym naciskiem rwnie na rolnictwo. Uwaali, e opieka nad rolnictwem jest konieczna, poniewa dostania warstwa chopska dostarcza onierzy i eglarzy i stwarza rynek zbytu dla przemysu i handlu. 3. Merkantylici reprezentowali pogld, e o dobrobycie i sile pastwa decyduje te liczba jego mieszkacw. Potrzebni s oni w handlu, grnictwie, rolnictwie. W XVIII wieku niektre pastwa prowadziy agitacj poza swoimi granicami, aby przycign osadnikw, a nawet organizoway formalny rabunek ludzi, a zwaszcza fachowcw. Natomiast same zakazyway zupenie z kraju emigracji rzemielnikom i innym specjalistom. 4. Zdaniem merkantylistycznych politykw ludno pracujca powinna by moliwie le opacana, naley utrzymywa j na skraju ndzy, bo to zmusza j do wikszej wydajnoci pracy i obnia koszty produkcji, a tym samym zwiksza konkurencyjno wasnych towarw na obcych rynkach. Ponadto wszyscy mieszkacy winni by wczeni w proces pomnaania bogactw kraju. Dlatego te przymusowo zatrudniano niepracujc biedot: wczgw, ebrakw, starcw, winiw. 5. Merkantylici gosili zasad, e handel zewntrzny wymaga posiadania wasnej floty. Towary naley transportowa na wasnych statkach. Korzystanie z okrtw innych pastw zmniejsza dochody z handlu i pogarsza bilans patniczy. Ponadto flota handlowa powinna mie zapewnion opiek marynarki wojennej, ktra moe by wykorzystana take jako rodek nacisku w stosunkach midzynarodowych. 6. Kolonie, wg. merkantylistw, potrzebne s z wielu wzgldw. Dostarczaj surowcw, stwarzaj rynek zbytu dla wasnych produktw. Ludne kolonie zapewniaj wicej rk do pracy. Poza tym posiadanie kolonii podnosi autorytet pastwa i pozwala mu na udzia w ksztatowaniu polityki wiatowej. Wanie w okresie merkantylizmu uksztatoway si gospodarcze podstawy europejskiego kolonializmu, ktre przetrway do XX wieku. W interesie rozwoju handlu merkantylici wypowiadali si za cisym powizaniem kolonii z krajem macierzystym. Domagali si lojalnoci wobec pastwa zarwno ze strony mieszkacw starego kraju, jak i kolonii. 7. Przedstawiciele merkantylizmu wystpowali przeciwko luksusowi i noszeniu zotych ozdb, przystrajaniu odziey kosztownociami, itd. Uznawali, e jest to niepotrzebne zamraanie cennych rodkw obrotowych. Wskazywali, e przedmioty luksusu sprowadzane s czsto z zagranicy, wycigaj wic pienidze z kraju. Nie mieli nic natomiast przeciwko produkowaniu przedmiotw zbytku i eksportowaniu ich za granic. 6. Fizjokratyzm. Za Ludwika XV (1715-1774) gospodarka francuska rozwina si na tyle, e reglamentacj i protekcjonizm pastwowy zaczto uwaa za przeszkody, a trudnoci skarbowe skaniay do przemylenia caego systemu ekonomii. Do przemyle pobudza rwnie duch filozoficzny i ch wykrycia newtonowskich praw rzdzcych yciem gospodarczym. W tych warunkach powstaa we Francji pierwsza teoria ekonomiczna, nie bdca ju, tak jak merkantylizm, racjonalizacj polityki gospodarczej pastwa, ale majca da polityce naukowe podstawy. Twrc fizjokratyzmu by Franois Quesnay. Obok niego do czoowych fizjokratw naleeli: V.R. de Mirabeau, P.D.S. de Nemours, A.R.J.Turgot. Wyznawcy pogldw Quesnaya przybrali miano ekonomistw i gdy w XVIII w. uywano tej nazwy, to ich miano na myli. Natomiast termin fizjokratyzm oznacza rzdy natury, co byo gwnym postulatem fizjokratw. Fizjokratycznym zaoeniem systemu byo istnienie porzdku naturalnego, z ktrego wypywaj proste i oczywiste prawa okrelajce proporcje i warunki dziaania gospodarczego,
10

przynoszcego moliwie najlepsze wyniki. Celem gospodarki jest przyrost dbr i jedynie rolnictwo przynosi produkty bez umniejszania materii, z ktrych powstaj, w wic ziemi. Fizjokraci dyskutowali nad rol rybowstwa i grnictwa, ale nie widzieli w tych gaziach procesu reprodukcji przynoszcego produkt czysty. Dla szkoy Quesnaya nie ulegao wtpliwoci, e rzemioso i przemys nie s wytwrczoci, lecz przetwrstwem. Przetwrstwo i wymiana (handel), cho okrelane jako jaowe, nie byy bynajmniej przez fizjokratw lekcewaone. Zgodnie z wczesn rzeczywistoci uwaali jedynie, e masa spoywanych i przetwarzanych surowcw jest wytworem rolnictwa i e wzrost tej masy warunkuje rozwj caej gospodarki. Polityka gospodarcza, ktra miaa jednoczenie stymulowa produkcj roln i zapotrzebowanie na ni, zdaniem fizjokratw, polegaa jedynie na waciwym odczytaniu porzdku naturalnego. Fundamentami tego porzdku bya wyczna wasno i wolno osobista. Wedug fizjokratw wasno bya zrnicowana nie z punktu widzenia pochodzenia spoecznego wacicieli, ale z punktu widzenia gospodarczego. (wasno ziemi, przemysowa, kapitaw, siy roboczej). Aeby wasno bya wyczna, naleao j uwolni od wsplnot gminnych oraz powinnoci i praw feudalnych. Postulowali wic fizjokraci zniesienie cechw, reglamentacji, monopoli, wewntrznych ce, domagajc si wolnego handlu, zwaszcza zboowego. Quesnay dzieli spoeczestwo na trzy klasy: 1) wieckich i duchownych wacicieli ziemskich, 2) rolnikw, czyli klas produkcyjn, 3) klas jaow, obejmujc rzemielnikw, manufakturzystw, kupcw, wolne zawody. Waciciele ziemscy, zgodnie z francusk rzeczywistoci, nie byli producentami, ale konsumentami renty gruntowej. Powinnoci ich byo dokonywanie nakadw gruntowych i pacenie podatkw. Podatek od wasnoci ziemskiej mia by wg. fizjokratw podatkiem jedynym Patnikom podatku nalea si doradczy gos w sprawach publicznych i udzia w administracji pastwowej. Rolnicy byli to przede wszystkim wielcy dzierawcy, rozporzdzajcy niezbdnym kapitaem wprowadzali-by w ycie nowe, naukowe rolnictwo i po potrceniu kosztw nakadw uzyskiwali moliwie wysoki produkt czysty. Drobna, przeznaczona na wasn konsumpcj produkcja chopska, jako nie dajca produktu czystego pozostawaa na marginesie podziau spoecznego. Klasa jaowa przetwarzaa i rozprowadzaa produkt czysty, nie pacc podatku i nie uczestniczc w yciu publicznym. Poza podziaem klasowym znajdowa nie proletariat rolny i przemysowy, w odniesieniu do ktrego Turgot sformuowa spiowe prawo pac. Robotnik mia otrzyma dokadnie tyle, ile jest niezbdne na utrzymanie, tak, aby nie mg si wzbogaci i przesta by proletariuszem. Ekonomicznemu liberalizmowi fizjokratw nie towarzyszy liberalizm polityczny. Za najwaciwsz form rzdw uznawali tzw. owiecony absolutyzm. Uznawali dziedzicznego monarch za zespolonego naturaln wsplnot interesw z ca klas wacicieli najwikszego waciciela, ktry z racji swego stanowiska i sztabu fachowych doradcw ma najwicej danych, aby w poprawny sposb odczytywa naturalny porzdek i wprowadza go w ycie za pomoc aktw administracyjnych. Jako superwaciciel paconych przez wacicieli podatkw, dokonuje nakadw na oglnokrajowe cele: drogi publiczne, administracj, armi, policj, sdownictwo, wizienia i szkolnictwo. To utylitarne uzasadnienie monarchii podwayo sakralny charakter wadzy i pozbawiao despotyzm jego istotnej cechy - arbitrarnoci. Fizjokratyzm by liberaln doktryn ekonomiczn sprzeczn z aprobowanym przeze absolutyzmem, a wic polityczn utopi. Mimo tego w II poowie XVII wieku do silnie oddziaywa na praktyk rzdow w rnych krajach, zwaszcza w dziedzinie reform agrarnych i podatkowych. 7. Przyczyny rewolucji przemysowej w Anglii. Wzrost liczby ludnoci i rozwijajcy si podzia pracy w XVIII-wiecznej Anglii, postpujcy rozrost jej terytoriw kolonialnych oraz rozwj handlu zamorskiego powodoway wzrost zapotrzebowania na wyroby przemysowe, ktrego nie moga pokry produkcja oparta
11

wycznie na produkcji rcznej. Aby sprosta temu zapotrzebowaniu, musiay zosta dokonane niezbdne przeksztacenia w systemie wytwrczym. Jednake mogy by one przeprowadzone dopiero po spenieniu kilku istotnych uwarunkowa: 1. Polityczne osabienie systemu feudalnego. Feudalizm by w sposb istotny czynnikiem hamujcym rozwj wytwrczoci. Skadaa si na to przede wszystkim: a) ekonomiczna i pozaekonomiczna zaleno producenta rolnego od waciciela ziemskiego powodujca izolacj chopa od rynku, co z kolei wpywao na ma chonno rynku wewntrznego. b) sztywno struktur rzemiosa cechowego wykluczajca wprowadzenie unowoczenie technicznych. W Anglii w XVII wieku w wyniku rewolucji buruazyjnej obalony zosta feudalizm, ugruntoway si stosunki wczesnokapitalistyczne, a buruazja zyskaa decydujcy wpyw na polityk pastwa. Rwnoczenie na skutek procesw zachodzcych w angielskiej strukturze agrarnej (ogradzanie) zmniejszya si liczba ludzi zatrudnionych w rolnictwie i coraz wicej ludnoci wiejskiej szukao rda utrzymania w rzemiole chaupniczym. Wszystko to sprawio, e Anglia w XVIII wieku bya krajem z chonnym rynkiem wewntrznym (rednia zamono i dochd na gow przewyszaa poziom Europy kontynentalnej, jeli pomin tak mae regiony jak Holandia) i wyjtkowo zaawansowanych spoecznym podziale pracy. 2. Rozbudowa manufaktur. Przede wszystkim musia istnie bodziec dla zwikszenia produkcji poprzez rozbudow manufaktur. W przypadku Anglii by to chonny rynek wewntrzny oraz wynikajca z wyspiarskiego pooenia Anglii istotna rola handlu zamorskiego i kolonialnego dla gospodarki angielskiej. Szczegln rol odegra tu rynek pnocnoamerykaski. W koloniach pnocnoamerykaskich gwatownie powikszaa si liczba ludnoci, ktra pod wzgldem zamonoci przewyszaa redni europejsk, a na skutek dyskryminacyjnej polityki metropolii pozbawiona bya wasnego przemysu. Rozbudowa manufaktur wymagaa powanych nakadw finansowych. Dlatego te przeksztacenia strukturalne w przemyle mogy si dokona w kraju, w ktrym istniay nagromadzone uprzednio wolne kapitay. W Anglii zasig akumulacji pierwotnej kapitau by najwikszy. Kapitay pochodziy ze znacznych zyskw kupcw angielskich w handlu z innymi krajami, z eksploatacji licznych i bogatych kolonii oraz dziki rugowaniu chopw z ziemi w trakcie ogradzania. Obfito i tanio surowcw wystpujcych na miejscu, w Anglii (wena, wgiel kamienny, ruda elaza) sprzyjaa poszukiwaniom i eksperymentom opartym na wykorzystaniu tych surowcw. W Anglii XVIII-wiecznej stosunkowo dobrze rozwinite byy instytucje finansowe i kredytowe (Bank Anglii powsta w 1694), co przy istnieniu kapitaw i rozwinitego rynku pracy uzasadniao pd do inwestowania. Inwestowano w rolnictwo, handel zamorski, a wic i w podtrzymujc ten handel wytwrczo krajow, na ktr by popyt. Rozbudowie manufaktur sprzyjaa rwnie bardziej stabilna koniunktura gospodarcza ni na kontynencie, co byo wynikiem stabilnej sytuacji politycznej w Anglii. 3. Odpowiedni poziom nauki i techniki Anglicy nie wyprzedzali znaczco innych krajw, ale w Anglii sprawdzio si przysowie potrzeba matk wynalazkw. Anglicy potrafili w sprzyjajcych warunkach ekonomicznych wykorzysta nagromadzone dowiadczenie do celw praktycznych. Istotn rol odgrywa rwnie fakt istnienia od 1623 roku prawa patentowego w Anglii oraz konstytucyjnego zagwarantowania swobd obywatelskich, przycigajcego znanych fachowcw zmuszonych do ucieczki z kontynentu.

12

W Anglii w XVIII wieku powstaa sytuacja, w ktrej z jednej strony roso zapotrzebowanie na wyroby przemysowe, z drugiej za istniay realne warunki rozwoju przemysu: system feudalny by politycznie osabiony, nagromadzono odpowiednie kapitay, a stan nauki i techniki pozwala na budowanie maszyn i ich stosowanie w produkcji. W adnym innym kraju nie istniaa wtedy tak sprzyjajca sytuacja. Anglia jako jedyne pastwo na wiecie miaa obiektywne warunki, aby w drugiej poowie XVIII wieku wkroczy w er rewolucji przemysowej. 8. Rewolucja przemysowa w Anglii. Cech charakterystyczn rewolucji przemysowej w Anglii byo to, e rozpocza si w przemyle lekkim, a cile w przemyle wkienniczym. Przy panujcej w pierwszej poowie XVIII wieku rkodzielniczej technice produkcji nie mona byo zaspokoi zapotrzebowania na tanie wyroby baweniane. Najwiksze trudnoci wizay si z procesem tkania, tkacz rcznie bowiem musia przesuwa czenka midzy nitkami osnowy, co zabierao bardzo wiele czasu. Prawdziw rewelacj byo wic wynalezienie w 1733 przez Johna Kaya latajcego czenka (fly shuttle), ktre zwielokrotnio wydajno warsztatu tkackiego. Wprowadzenie latajcego czenka spowodowao zachwianie rwnowagi midzy tkactwem a przdzalnictwem, ktre nie nadao, co powodowao wzrost ceny przdzy. Dlatego nastpny etap rewolucji w technice przemysu tekstylnego wie si z wynalazkiem dokonanym w 1761 przez Jamesa Hargreavesa. Bya to synna przdzca Joasia (spinning-jenny), mechaniczna przdzalnia wzkowa, w ktrej pracowao pocztkowo osiem, a pniej nawet osiemdziesit wrzecion. Mechaniczna przdzarka w zalenoci od liczby wrzecion zastpowaa od kilku do kilkunastu osb. W 1769 Richard Arkwright skonstruowa wasn maszyn przdzalnicz poruszan koem wodnym (std nazwa water-frame) Wkrtce po water frame wesza w ycie nowa maszyna przdzalnicza zwana muem (mule) bdca bardzo udan krzywk waterframe i jenny skonstruowana w 1774 przez Samuela Cromptona. Zastpienie koowrotka przez jenny, a jenny przez water-frame i mule to etapy wyznaczajce okres zamknicia przdzalnictwa bawenianego w murach fabrycznych. Postp ten spowodowa zachwianie rwnowagi ze wzgldu na to, e z kolei nie nadao tkactwo ze swym nadajcym si do chaupniczego uytku latajcym czenkiem. Problem ten rozwiza w 1785 Edmund Cartwright budujc mechaniczny warsztat tkacki. Rwnoczenie wprowadzono wiele innych urzdze, sucych do mechanizacji rnych procesw pomocniczych. Mechanizacja w cigu niespena 100 lat doprowadzia do tak niewiarygodnego wzrostu produkcji, e Anglia, kraj importujcy w 1750 roku 1000 ton surowej baweny, w 1850 importowaa ju 435.000 ton. Rewolucja zapocztkowana w przemyle bawenianym doprowadzia w pocztkach XIX wieku rwnie do zmian w technice wytwarzania w innych dziaach wkiennictwa (przemys weniany, jedwabniczy, itp.) Szybki wzrost mechanizacji przemysu lekkiego byby niemoliwy bez rozwoju warsztatw, zajmujcych si budow maszyn. Pocztkowo produkcja maszyn opieraa si na tradycyjnych metodach rkodzielniczych, przy czym gwnym surowcem byo drewno. Wzrost zapotrzebowania na maszyny wkiennicze zmusza do dokonania przewrotu w metodach ich wytwarzania. Podstawowym problemem stawaa si kwestia osignicia odpowiedniego poziomu produkcji stali i elaza, ktre w konstrukcjach maszyn szybko wypieray drewno. W pierwszej poowie XVIII wieku Anglia miaa stosunkowo sabo rozwinite hutnictwo, ustpujce znacznie np. Szwecji i Rosji. Wizao si to z wyczerpywaniem atwo dostpnych zasobw lenych, bez ktrych hutnictwo, gdzie do wytopu by uywany wgiel drzewny, nie mogo si rozwija. Budowa maszyn wkienniczych bya uzaleniona od kosztownego importu elaza. Dlatego te w Anglii zaczto szeroko bada moliwoci udoskonalenia wasnej produkcji hutniczej. Wgiel kamienny nie nadawa si do bezporedniego wykorzystania, a dopiero zastosowanie koksu rozwizao spraw. Dokona tego w 1735 roku Abraham Darby II. Zastosowanie w hutnictwie koksu wymagao przemieszczania kopalni rud i
13

wielkich piecw z okolic obfitujcych w drzewo do rejonw wglowych. Ale rewolucja w dziedzinie wytopu surwki miaa swoje technologiczne wskie gardo. Kruche eliwo, aby zosta przerobione w elazo sztabowe wymagao rafinowania za pomoc wgla drzewnego i pracochonnego kucia. Decydujcego wynalazku dokonali w 1782 niezalenie i rwnoczenie Peter Onions i Henry Cort. Wynalazek - pudlingowanie - polega na wieeniu surwki przy uyciu koksu i zastpienie kucia walcowaniem. Rewolucja w technologii metalurgicznej zostaa dopeniona i pudlingowane elazo pod wzgldem jakoci byo bezkonkurencyjne. Umoliwio to znaczny wzrost produkcji nowych maszyn i urzdze przemysowych, co przypieszyo przejcie przemysu z manufaktur do fabryk, gdzie maszyny zaczy wypiera prac rk ludzkich. By to zatem najwaniejszy okres rewolucji technicznej: za pomoc maszyn zaczto produkowa nowe maszyny, uprzednio wykonywane rcznie. Zrewolucjonizowaniu metod produkcji przez wprowadzenie maszyn narzdziowych musiao rwnie towarzyszy wprowadzenie nowych rde napdu. W maych warsztatach rzemielniczych a nawet maych manufakturach kwestia napdu bya rozwizywana przez wykorzystanie siy ludzkiej, czy te siy koni, wiatru lub wody. Wraz z zastosowaniem maszyn pojawia si potrzeba doskonalszych urzdze napdowych. Problem ten wystpi szczeglnie ostro w rozwijajcym si kopalnictwie wglowym. Przy stosowaniu nowoczesnych metod wytopu elaza niezbdny by wzrost wydobycia wgla, ktry mona byo osign tylko przez budow nowych kopal i pogbianie starych. Na przeszkodzie staa jednak woda podskrna zalewajca chodniki i sztolnie. Pierwszy parowy podnonik wody skonstruowa w 1698 Thomas Savery. Wkrtce wypara j z uycia maszyna ogniowa zbudowana w 1712 przez Thomasa Newcomena. Nie nadawaa si ona jednak do napdu maszyn obrotowych. Ogromnym krokiem naprzd byo skonstruowanie przez Jamesa Watta w 1769 znacznie wszechstronniejszej i bardziej udanej technicznie maszyny parowej, ktra zostaa w 1781 przystosowana do napdzania maszyn o ruchu obrotowym. Od tej chwili zaczto szeroko stosowa napd parowy, ktry zastosowano rwnie do mechanicznych motw w kuniach, mynw zboowych, maszyn przdzalniczych itd. Znalaz on take zastosowanie w transporcie. uycie maszyny parowej jako silnika w przemyle wkienniczym pozwolio dopiero na pene wykorzystanie moliwoci, jakie dawaa mechanizacja. Maszyna ta staa si podstaw nowoczesnego przemysu fabrycznego, w ktrym krlowaa prawie przez cay wiek XIX, zwany nieraz wiekiem pary. 9. Zasady liberalizmu gospodarczego Teoretyczn podstaw i uzasadnieniem liberalnej polityki gospodarczej byy wyrose z krytyki merkantylizmu pogldy fizjokratw i korzystajcego z nich dziedzictwa- twrcy klasycznej ekonomii politycznej Adama Smitha oraz jego uczniw i naladowcw (D. Ricardo, W.N. Senior, J.S. Mill, J.B. Say, F. Bastiat, J.Faucher). Wyraay one najpeniej interesy buruazji przemysowej i handlowej i w oglnych zarysach odpowiaday wymaganiom rozwijajcego si kapitalizmu. Liberalne hasa od pocztku przywiecay deniom buruazji w rnych dziedzinach ycia. W dziedzinie gospodarczej liberalizm sprawdza si co do trzech podstawowych da: wolnoci osobistej, wolnoci przemysowej i wolnoci handlu. W praktyce oznaczao to wolno rozporzdzania si robocz (prac najemn), nieograniczone dysponowanie kapitaem (prywatna wasno rodkw produkcji) i woln konkurencj na wszystkich rynkach. Buruazja domagaa si, aby zapanowaa wszdzie wolno osobista czowieka, aby ludzie, uwolnieni z wizw poddastwa mogli swobodnie odchodzi ze wsi do przemysu i handlu. Kapitalistyczny przedsibiorca chcia rozporzdza si robocz bez adnych ogranicze. Koncentracja produkcji w duych przedsibiorstwach, podejmowanie wielkich inwestycji wymagay swobody przenoszenia si z miejsca na miejsce tysicy ludzi, a zatem zniesienie wszelkich zakazw poruszania si i osiedlania, jakie na kadym kroku stwarzay lokalne prawa feudalne, przywileje stanowe i przepisy cechowe. Najwaniejszymi przeszkodami
14

instytucjonalnymi byy: poddastwo chopw i niewolnictwo i przeciwko nim skierowane byy midzy innymi ataki liberalizmu. Kapitalistyczny przedsibiorca chcia rwnie rozporzdza swobodnie kapitaem, gromadzi go bez ogranicze i lokowa bez przeszkd tam, gdzie przynosi on najwiksze zyski. Potrzebne do tego byo prawo dysponowania wasnoci prywatn i prawna ochrona tej wasnoci. Buruazyjne ustawodawstwo wprowadza wic pojcie wasnoci wycznej i niepodzielnej, znosi zwierzchnie prawa feudalne do cudzego mienia (zaleno lenn i poddastwo gruntowe), znosi wsplnot gminn na wsi i ograniczenia majtkowe w miastach. Likwiduje rwnie rozmaite lokalne ustawy i statuty, wprowadzajc jednolite prawo majtkowe i spadkowe dla caego pastwa. Ustawodawstwo francuskie z okresu Wielkiej Rewolucji, a potem napoleoskie kodeksy: handlowy i cywilny staway si w tej dziedzinie wzorem dla caego wiata. Dla swobodnego rozporzdzania kapitaem potrzebna bya take wolno wykonywania zawodu, tzn. wolno przemysowa. W ustroju feudalnym zakadanie i prowadzenie zakadu produkcyjnego czy warsztatu byo uzalenione od przynalenoci do cechu, lub od przywileju nadawanego przez wadc. Kapitalista pragn, aby nie tylko mistrz dysponujcy koncesj cechu albo wadzy administracyjnej, lecz kady, kto posiada pienidze, mg prowadzi przedsibiorstwo, i to prowadzi je wedug wasnej kalkulacji, a nie wg. drobiazgowych regulaminw, jakie ustanawiay statuty cechowe, czy merkantylistyczna polityka pastwa. Wolno przemysowa daway przedsibiorcy moliwo wyboru techniki, stosowania innowacji w metodach produkcji czy organizacji pracy, ustalania cen, rozmiarw produkcji itp. Zapewniaa mu one rwnie nieskrpowan swobod zatrudniania i zwalniania pracownikw, zatrudnianie kobiet i dzieci, dowolnego regulowania czasu pracy i wysokoci pac. Liberalne denia do penej wolnoci przemysowej napotykay na opr robotnikw i zostay ograniczone przez ustawodawstwo pracy. Trzecim postulatem liberalizmu bya wolno handlowa. Masowa produkcja fabryczna wymagaa masowego zbytu, to znaczy atwego dostpu na wszystkie rynki. Stay temu na przeszkodzie odziedziczone po okresie feudalnym przywileje handlowe poszczeglnych miast, monopole kompanii handlowych i gildii kupieckich, akty nawigacyjne, rnorodne ca i myta lokalne, wreszcie granice celne midzy pastwami. Te wszystkie kody trzeba byo obali wbrew protekcyjnym interesom feudalnych wadcw, arystokracji i poszczeglnych miast. Buruazja dya do stworzenia jednolitego, wolnego od wszelkich przeszkd rynku narodowego w obrbie caego kraju. Innym wanym krokiem w kierunku wolnego handlu byo uznanie zasady wolnoci mrz, oraz ogoszenie wolnoci eglugi na wielkich rzekach europejskich pyncych przez rne kraje. Wreszcie w latach 1860-70 utraciy formalnie ostatnie swe przywileje dawne niezalene miasta handlowe: Hamburg, Brema, Wenecja. Jednak bodaje najistotniejszym sukcesem idei wolnego handlu byo zniesienie granic celnych pomidzy pastwami. Idea ta triumfowaa co prawda niezbyt dugo, bo od pierwszej poowy XIX wieku do roku 1873, ale hasa zniesienia granic celnych przeywaj dzi swj renesans, jako istotny czynnik integracji europejskiej. 10. Zniesienie ce zboowych w Wielkiej Brytanii. Od roku 1814, a wic od czasu zakoczenia wojen z Francj rozpocz si okres spadku cen zboa. Wobec tego parlament angielski wprowadzi w tyme roku tzw. Ustawy Zboowe (Corn Laws), ktra prawie cakowicie uniemoliwiy przywz zb; by on dozwolony jedynie wtedy, kiedy cena krajowa nie spadaa poniej 82 szylingw za quarter; ustawa ta umoliwia wic wacicielom ziemskim utrzymanie wysokiej ceny zboa sigajcej 82 szylingw, dajc racj bytu nieefektywnym gospodarstwom. Dlatego te gdy w Anglii rozpoczto wprowadzanie w ycie zasad liberalizmu gospodarczego, a co za tym idzie wolnego handlu zniesienie ce zboowych napotkao zdecydowany opr angielskiej klasy ziemiaskiej (gentry). Wygrowane ceny artykuw rolnych zapewniay wysokie dochody wacicielom ziemskim.
15

Ale z drugiej strony droyzna ywnoci powodowaa wzrost kosztw utrzymania caej ludnoci miejskiej. Wskutek tego i pace w przemyle musiay utrzymywa si na wzgldnie wysokim poziomie, aby zapewni robotnikom choby minimum egzystencji. A wysze pace to wysze koszty produkcji przemysowej. W ten sposb wysokie ceny artykuw rolnych godziy porednio w interesy przedsibiorcw przemysowych. Tak wyglda klasyczny konflikt pomidzy interesami wacicieli ziemskich a interesami buruazji w gospodarce kapitalistycznej. W walce o zniesienie ce zboowych buruazja angielska zmobilizowaa swoje siy w potnej organizacji pod nazw Liga do Walki z Ustaw Zboow (Anti-Corn-LawLeague, zaoona w 1839 r.), ktr kierowali czoowi propagatorzy wolnego handlu Richard Cobden i John Bright. Poniewa siedziba Ligi miecia si w Manchesterze, ruch na rzecz wolnego handlu nazywano manchesteryzmem, a jego doktryn szko manchestersk. Pod wpywem agitacji manczesterczykw ca zboowe, jako ostatnie z ce protekcyjnych zostay obnione w 1846, a ostatecznie zniesione w 1849 roku. Od poowy wieku XIX idea wolnego handlu wicia w Anglii peny triumf. 11.Doktryna wolnego handlu w XIX w. W pierwszej poowie XIX w. wolumen wiatowego obrotu handlowego nieustannie rs, wykazywa jednak znaczne wahania spowodowane wojnami tego okresu. Tzw. blokada kontynentalna - jeden z przejaww wojen napoleoskich - odcisna powany wpyw na wymian handlow. Przypomnijmy, Napoleon zabroni okrtom europejskim przybijania do brzegw Anglii i prowadzenia jakiegokolwiek handlu ze stron brytyjsk. Anglia zrewanowaa si przeciwblokad, niedopuszczajc towarw zamorskich do Francji. Skutki tej wojny handlowej byy wielorakie (zakcenia w handlu zboem, intensyfikacja handlu ldowego Europy z Azja, uruchomienie produkcji towarw mogcych zastpi angielskie - min. produkcja cukru z burakw, uywanie cykorii zamiast kawy), przyniosy jednak zdecydowane zwycistwo Anglikw. Przejli oni wikszo europejskich kolonii (francuskie i holenderskie, cz hiszpaskich i portugalskich). Warto towarw, ktre mia do zaoferowania w handlu kontynent spada znacznie (np. ceny zb obniy si 0 60 %), natomiast towary zamorskie szybko zwikszay sw warto. Przemys angielski magazynowa produkcj w czasie wojen, by po jej zakoczeniu masowo zala rynki europejskie. W teje Anglii, ktra po wojnie jeszcze umocnia swoje przodujce miejsce w handlu europejskim, powstaa idea wolnego handlu. Dziao si to na tle przemian po 1815r. zarwno w organizacji, jak i zasigu handlu europejskiego. Syntetycznie mona je okreli jako ekspansj, specjalizacj i integracj. Wolny handel sta si recept na narastajc w Anglii sprzeczno midzy wzrostem produkcji przemysowej a ograniczona chonnoci rynku wewntrznego. Po pocztkowych prbach rozwizania tego problemu przez zmniejszenie kosztw produkcji, ktre nie day rezultatu (wprowadzenie udoskonalonych maszyn i zatrudnianie kobiet i dzieci opacanych gorzej ni mczyni - doprowadzio jedynie do pogbienia procesu pauperyzacji ludnoci), buruazja angielska wystpia o likwidacj ogranicze w handlu zagranicznym. Domagano si reformy taryfy celnej, obnienia ce przywozowych, wycofania zakazw przywozu oraz ograniczenia ce wywozowych. Przemys angielski nie obawia si konkurencji, posiada bowiem najbardziej nowoczesny park maszynowy, ktry produkowa tanio sprzedawane wyroby, a mimo to generujcy ogromne zyski dla producentw. Ju w 1918r. wadze przychyliy si do postulatw kupcw w kwestii tekstyliw. Zezwolono na import towarw wenianych, obniono z 50% do 10% co przywozowe od artykuw bawenianych, zezwolono na przywz wyrobw z jedwabiu. W 1820r. kupcy z rnych orodkw handlowych (Londyn i Edynburg) wrczyli parlamentowi petycj, w ktrej
16

domagali si wprowadzenia wolnego handlu. Rozpoczynaa si ona od zdania: Wymiana handlowa z zagranic jest dla Anglii kwesti ycia i dalej Zniesienie ingerencji pastwa doprowadzioby do szybkiego rozwoju handlu zagranicznego. Zasad ktr kieruje si kady kupiec, a mianowicie: nabywa na najtaszym rynku i sprzedawa na najdroszym, mona zastosowa do handlu caego narodu. Duch wolnego handlu najwczeniej przenikn do ustawodawstwa morskiego, ktre dotychczas popierao si na Akcie Nawigacyjnym Cromwella. W 1822,1823,1824 wydano trzy nowe akty nawigacyjne, ktre zniosy wikszo postanowie normujcych handel midzynarodowy Anglii: W stosunku do duej grupy towarw, kolonie otrzymay swobod miejsca pochodzenia importu lub przeznaczenia eksportu. Do handlu z angielskimi koloniami dopuszczono statki pod obc bander (przepis ten mia zastosowanie na zasadach wzajemnoci). Anglia udostpnia egludze midzynarodowej nie wszystkie, lecz tylko wybrane porty kolonialne (zwano je port-franc, by nim np. Singapur). Kolejne etapy wchodzenia w ycie idei wolnego handlu przedstawi w punktach: 1. Gruntowne reformy taryf celnych (lata 1823-25 i 1842-45). Zniesiono ca importowe dla wikszoci towarw bdcych surowcami dla przemysu angielskiego, jak rwnie ca eksportowe (reforma Peela). 2. W 1833r. zlikwidowano monopol handlowy Kompanii Wschodnioindyjskiej (zniesiono monopol na import herbaty z Chin, a wczeniej na wyczno handlu z Indiami), w Anglii dao to efekt zwikszenia iloci towarw zamorskich na rynku i spadku ich cen. 3. W 1849r. zniesiono wszystkie pozostae jeszcze ograniczenia w dziedzinie eglugi i handlu z koloniami (jedynie kabota zastrzegajc wycznie dla statkw angielskich). W nastpnym dziesicioleciu (1850-60) tona przybywajcych do portw Wielkiej Brytanii statkw pastw obcych wzrs o 100% 4. 1828r. i 1854r. reforma ce zboowych (pyt. 10) 5. Lata 50 reformy Gladstonea: likwidacja ostatnich pozostaoci systemu ce ochronnych; pozostawiono jedynie kilka ce fiskalnych (sucych nie ochronie konkretnych gazi przemysu, ale zwikszeniu dochodw pastwa, byy to np. ca na kakao, herbat, kaw). 6. W 1860r. zniesiono cakowicie ca przy imporcie towarw przemysowych i tych produktw rolnych, ktre wytwarzano rwnie w Anglii. 7. W 1854r. zniesiono ostatni pozostao Aktu Nawigacyjnego, przywilej eglugi przybrzenej statkw angielskich. Anglia bya jedynym krajem, w ktrym zasady wolnego handlu znalazy pene zastosowanie. Przed podsumowaniem omwi jeszcze dwa aspekty polityki wolnego handlu: Midzypastwowe traktaty handlowe. W latach 1861-70 zawarto 120 traktatw (dla przykadu Wochy 24, Niemcy 21, Austro-Wgry 14). Podstawow czci umowy handlowej staa si wwczas tzw. klauzula najwyszego uprzywilejowania. Pastwa strony stosujce powysz instytucj w umowie zobowizyway si traktowa towary sprowadzane od partnera nie gorzej jak produkty jakiegokolwiek innego kraju. Gdy pastwo A, ktre przyznao klauzul pastwu B, udzielio w innej umowie obniki ce na towary sprowadzane z pastwa C; to obnika przysugiwaa automatycznie produktom z pastwa B. Dziaalno gospodarcza pastwa i jego wpyw na przebieg procesw gospodarczych, w warunkach rozwoju wolnego handlu znacznie spada. Rzd nie zakada i nie prowadzi ju wielu zakadw przemysowych (w Prusach i Rosji nadal jednak prowadzono inwestycj w strategicznych dziedzinach, gdzie kapita prywatny nie angaowa si). W krajach rozwinitych (jak Anglii i Francja) interwencja pastwa ograniczaa si do stanowienia systemu podatkowego i celnego oraz opieki nad systemem bankowym. Domen pastwa bya rwnie budowa szlakw komunikacyjnych (g. kolei elaznych).
17

W wiatowym ukadzie si gospodarczych w poowie XIX w. wolny handel oznacza prb podporzdkowania prze silny przemys angielski sabszego przemysu obcego. Polityka ta bya zgodna z interesem producentw ywnoci, ktrzy mogli swobodnie eksportowa swoje towary do Anglii, staa w sprzecznoci natomiast z wielkimi przedsibiorcami przemysowymi. Realizacja zasad wolnego handlu doprowadzia do ponad 20-krotnego wzrostu wolumenu wymiany handlowej w XIX w. i przyspieszya rozwj kapitalizmu na caym wiecie, a zwaszcza w USA i Niemczech. W drugiej poowie XIX w. zaczy one przeciga Angli pod wzgldem tempa rozwoju i rozmiarw inwestycji przemysowych. (J.Cieplewski ... Dzieje gospodarcze ...; J.Kuliszer Powszechna hist.,. gosp. redniowiecza i czasw nowoytnych KiW 1961r. W-wa) 12. Rewolucja przemysowa na kontynencie europejskim Cech charakterystyczn przeobrae pastw kontynentu byo ciganie lidera, bowiem do lat 20 XIX. stulecia tylko Anglia dowiadczaa rewolucji przemysowej. Implikowao to odnoszenie si do pewnych gotowych wzorw oraz nieuchronne napotykanie konkurencji wyrobw brytyjskich. Dokonuje si oblicze opnie jakie zanotoway pastwa europejskie w poowie XIX w. w stosunku do Wielkiej Brytanii (miernikiem jest zazwyczaj moc maszyn parowych zainstalowanych w poszczeglnych krajach); wartoci te wynosz: Niemcy 46 lat, Francja 50, Czechy 53, Austria 55, Rosja 56. Przyczyn tego stanu rzeczy upatruje si w duszym w porwnaniu z Angli panowaniu stosunkw feudalnych. Przypomnijmy, w jaki sposb hamoway one przewrt przemysowy. Przejawiao si to w braku chonnego rynku wewntrznego, ograniczenia swobodnego dopywu ze wsi rk do pracy w przemyle, sprzyjaniu cechom rzemielniczym. Droga do rewolucji przemysowej wioda zatem przez zmiany poliytyczno-spoeczne. Do zdarze przeomowych w tej materii zaliczamy: Wielk Rewolucj Francusk (1789) oraz reformy napoleoskie, zniesienie poddastwa w Prusach (1807r.), reformy regulacyjne (1808-11) oraz powstanie w 1834r. Niemieckiego Zwizku Celnego (likwidacja barier celnych i powstanie jednolitego rynku krajowego). Naley podkreli, e to rodzce si stosunki kapitalistyczne (upadek cechw, rozwj produkcji nakadczej i manufaktur, wolno osobista chopa itd.) pozwoliy na przewrt przemysowy. logiczne odwrcenie tych dwch zagadnie jest bdem. Rewolucja przemysowa spenia jedynie rol katalizatora ju zachodzcego rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Przeksztacenia techniczne w krajach Europy Zachodniej napotykay na dwie przeszkody: rynek europejski by zarzucony tanimi towarami angielskimi; przedsibiorcy zatem obawiali si inwestowa, gdy nie mieli pewnoci czy cena rynkowa oferowanego produktu przyniesie im zysk. Rozwj wasnego przemysu wymaga niejednokrotnie prowadzenia polityki protekcjonistycznej. Anglia surowo zakazaa eksportu maszyn i wykwalifikowanych si roboczych - bya to celowa polityka rzdu angielskiego obliczona na emancypacj gospodarcz innych krajw. Liderem przemian na kontynencie staa si Francja. Jej mechanizacja przemysu bawenianego dawaa jej drugie miejsce po Anglii w produkcji tkanin. Na trzecim miejscu znalazy si kraje nalece do Niemieckiego Zwizku Celnego. Relacje midzy tymi pastwami podrcznik ilustruje iloci czynnych wrzecion: w latach 1847-60 przemys brytyjski dysponowa 14,5 mln wrzecion, Francja - 3,5 mln., a N.Z.C. - ok. 1 mln. Przemys hutniczy na kontynencie pniej zaadoptowa przewrt techniczny. Francja i Niemcy dopiero w latach 40 i 80 zastpiy wytop surwki przy uyciu wgla drzewnego
18

koksem. Tempo przemian przemysowych w tamtym okresie dobrze obrazuje produkcja elaza (elazo chon rozwijajcy si przemys jak i dynamicznie rozwijajce si kolejnictwo). Tabela porwnuje rozmiary produkcji w kilogramach na jednego mieszkaca w podanych latach. kraj Anglia Francja Austria Niemcy USA Rosja Szwecja 1770r. 3,7 2,5 2,9 1,2 3,5 2,8 35 1850r. 105 17 brak danych 8,4 24,4 3,7 brak danych

Rozwj kolejnictwa mia nastpujce pozytywne cechy: stwarza ogromn koniunktur gospodarcz (szczeglnie dla przemysu wglowego i metalurgicznego), rozszerza rynki zbytu towarw przemysowych, ujednolica rynek wewntrzny, przyspiesza obrt towarw i poczty, powodowa rozbudow drg lokalnych, zapewniajcych poczenia z kolej, rozwijay si przedmiecia wielkich miast, skd atwiej byo dotrze do pracy. Szybko rosnca akumulacji kapitau w rkach prywatnych pozwalaa na nowe inwestycje. Skutkiem by samoczynny wzrost gospodarczy. W roku 1857 po zaledwie 5-letnie budowie sie kolejowa obja prawie cay obszar Francji, w Niemczech w latach 1835-55 budowano przecitnie po 390 km linii kolejowych rocznie. Rzemioso i manufaktury przy tej skali popytu zostay pokonane. Do innych krajw Europy Zachodniej, ktre w latach 1830-50 zostay objte rewolucj przemysow zalicza si g. Belgi; Holandia bya krajem przede wszystkim krajem rolniczo handlowym, Hiszpania za dopiero w latach 30 dowiadczya pierwszych oznak oywienia w przemyle (pierwszy wielki piec w 1832r.). Europa Wschodnia i Poudniowa notowaa opnienie nie tylko do Anglii ale rwnie do zachodniej czci kontynentu. W XIX wiek wschodnia cz Niemiec, Cesarstwo Rosyjskie, Austria i Turcja wchodzia z gospodark feudaln, produkcj rkodzielnicz w przemyle (manufaktury wystpoway tylko min. na ziemiach polskich i w Rosji). Kraje nalece do tej grupy miay rwnie problemy z akumulacj kapitau. Nie miay one bowiem z reguy kolonii, ktre dostarczay Europie Zachodniej rodkw na rozbudow wasnego przemysu. Tempo przemian i rozkadu stosunkw feudalnych byo indywidualn cech poszczeglnych pastw , a nawet ich czci. Uwaszczenie chopw byo zawsze momentem przeomowym w drodze do przemysu fabrycznego. Istotn rol, silniejsz ni na zachodzie kontynentu sprawowao w procesie przemian pastwo. Przemys w jego polityce (Rosja i Prusy s podrcznikowymi przykadami) mia suy umocnieniu armii i zwikszeniu dochodw skarbu pastwa. Stwarzano uatwienia dla prywatnych przedsibiorcw (poyczki, zamwienia publiczne), jak te podejmowano inwestycje pastwowe. (dokadniej o Rosji patrz pyt. 21) Pierwsza poowa XIX w. we wschodniej czci Prus (ziemie polskie) jest okresem przeplatania si form feudalnego wyzysku i nakadu kapitalistycznego oraz najemnej pracy w kopalniach wgla i rud cynku. W Austrii sytuacja jest podobna. Liczne s manufaktury, zwaszcza na ziemiach czeskich, specjalizujce si w produkcji wkienniczej, szka i elaza. Do imperium Ottomanw przemys fabryczny wkroczy dopiero pod konie XIX w.

19

Rnica powstaa w XIX w. w potencjale gospodarczym wpywa do dzisiaj na gospodarki pastw Europy Wschodniej i Poudniowej. (resume rozdz. 26 i 27 z zalecanego podrcznika op. cit.) 13. Gospodarcze to wojny secesyjnej (1861-65) Od pocztku rozszerzania terytorium USA i zagospodarowywania nowych terenw wyksztaciy si dwa typy ruchu kolonizacyjnego. Na Pd. kolonizacja wizaa si z ekspansj niewolniczego rolnictwa plantacyjnego, na pn. za farmerskiego. Powstajce nowe stany zaczto dzieli na wolne, w ktrych wadali Jankesi i niewolne obejmowane prze arystokratw z Poudnia. Niemal od pocztku XIX w. zaczy si midzy tymi dwoma grupami sprzecznoci gospodarcze i spoeczne. Doprowadziy one do otwartego konfliktu zbrojnego. Przyczyn wystpienia z Unii 11 stanw poudniowych mona uj w trzy grupy: Najwaniejsz nie bya bynajmniej sprawa niewolnictwa, bya ni sprawa ce. Stany prowadziy polityk umiarkowanej protekcji celnej, chronic swj przemys przed konkurencj europejsk. Do lat 20 XIX wieku polityka ta bya popierana przez plantatorw z poudnia, ale gdy gwnym odbiorc przesta by przemys pnocy a stay si nim pastwa zamorskie, zaczli domaga si zniesienia ce na zasadach wzajemnoci ze strony pastw sprowadzajcych amerykask bawen. Spory dotyczyy te spraw czysto wewntrznych. Stany poudniowe zarzucay Pnocy prowadzenie wobec nich polityki wyzysku gospodarczego. Polityka ta bya popierana przez zdominowany przez Pnoc Kongres. Rzeczywicie rozwj gospodarczy Pnocy nastpowa znacznie szybciej ni na Poudniu, szybciej rosa tu rwnie liczba ludnoci. Na Pnocy skupiaa si wikszo przemysu i wszystkie najwiksze instytucje bankowe, od ktrych uzalenieni byli silnie zadueni plantatorzy z Poudnia. Prowadzone przez Pnoc inwestycj w budow kanaw doprowadziy do marginalizacji Nowego Orleanu i innych portw Poudnia. Armatorzy z Pnocy mieli przy tym niemal monopol na flot handlow. Doprowadzio to do zwikszania kosztw transportu zarwno importu jak i eksportu towarw z Poudnia, ktry odbywa si drog okrn przez Nowy Jork. Poudnie domagao si rwnie sprawiedliwszego podziau pienidzy z podatkw, jak i wprowadzenia systemu podatkw porednich. Jedn z wanych przyczyn bya sprawa niewolnictwa. Na Pnocy niewolnictwo byo prawnie zakazane. W miar ekspansji na zachd pogbia si spr, czy na tych terenach mona dopuci istnienie systemu niewolniczego. Stany pnocne ustpiy w kwestii obszarw pd.-zach., zagarnitych w wyniku wojny z Meksykiem, rozgorza natomiast spr o obszary pooone bardziej na pn. Podniesiono wreszcie kwesti zasadnoci utrzymywania niewolnictwa na Poudniu. Duy popyt na si robocz, potrzebn dla rozwijajcego si gwatownie [przemysu na Pnocy, Jankesi mieli nadziej zaspokoi po zniesieniu niewolnictwa na Poudniu. Poparcie zyskiwali abolicjionici podnoszcy argumenty gospodarcze, moralne i polityczne. Nazywali oni USA osad wstecznictwa wskazujc daty zniesienia niewolnictwa na innych obszarach (kolonie angielskie 1833r., francuskie 1848), poza USA tylko w Brazylii utrzymywao si ono do 1888r. Rolnicze Poudnie opowiadao si zdecydowanie za utrzymaniem niewolnictwa (byo ono wedug najnowszych bada wysoce rentowne). Najwiksze zniszczenia wojenne dotkny stany poudniowe. Blokada wybrzea zaamaa handel bawen. Spekulacje towarami wszelkiego rodzaju, dostawy dla wojska, kradziee mienia publicznego zapocztkoway fortun niejednego przedstawiciela pniejszej finansjery Stanw. Ciar wojny szczeglnie obciy klas robotnicz (bezrobocie, spadek pac realnych). Z drugiej strony wojna przyspieszya rozwj gospodarki wielkokapitalistycznej,
20

rynek pracy zosta powikszony o kilka mln. byych niewolnikw; utwierdzona zostaa przewaga gospodarcza wacicieli z Pnocy; kapita i osadnicy mogli swobodnie penetrowa obszary uzyskane od Meksyku w 1848r. Podjto dziaania majce upodobni rolnictwo Poudnia do Pnocy. Plantatorzy musieli sprzeda cz ziemi, cz przeznaczono na dzieraw. Typowym gospodarstwem staa si redniej wielkoci farma. W latach 1870-1900 obszar statystycznej farmy zmniejszy si z ok. 87 do 56 ha, jednak znaczna cz ziemi nie bya rolniczo wykorzystywana. Procesy po wojnie secesyjnej powodoway akumulacj kapitau i przejcie gospodarki USA w faz kapitalizmu monopolistycznego. (Dzieje ... op. cit.; Zarys hist. gosp. powszechnej W. Rusiski, KiW W-wa 1973r.) 14. Protekcjonizm w XIX wieku Piszc o dochodzeniu do wolnego handlu w czci omwiem protekcjonizm, tematyka ta wystpowaa w postaci barier, ktre w drodze do liberalizmu byy amane. Obecnie zostanie omwione zjawisko neoprotekcjonizmu. Za graniczn dat uznaje si rok 1873 - rok wiatowego gospodarczego, kiedy to rosnca walka konkurencyjna i narastanie tendencji monopolistycznych w rozwinitych krajach kapitalistycznych oraz walka o nowe rynki zbytu i surowce, day podstaw rozwoju neoprotekcjonizmu. Spadek kosztw transportu implikowa trudnoci ze zbytem towarw spoywczych (wytwarzanych lokalnie) -w tym zb, ktre musiay konkurowa z ywnoci sprowadzan z innych krajw. Istotn role odegraa jednoczca si klasa robotnicza i towarzyszca jej socjalistyczna myl polityczna (Marks, Engels). Warstwy posiadajce pod wpywem zachodzcych zmian w sytuacji spo.-gosp. dostrzegy potrzeb zmian idei liberalizmu gospodarczego, podkrelano konieczno wzmoenia ingerencji pastwa. Podrcznik ilustruje polityk neoprotekcjonistyczn na przykadzie USA, Niemiec, Rosji oraz Japonii. W Anglii neoprotekcjonizm nie wystpi. USA Po wojnie secesyjnej pastwo silniej wpywa na wewntrzne i zewntrzne stosunki polityczne. Powoany zostaje (1862r.) Departament, a w kocu Ministerstwo do spraw rolnictwa. Zajmuje si ono, mwic dzisiejszym jzykiem, marketingiem i promocj nowych metod uprawy i hodowli, prowadzi badania w tym zakresie, oraz nadzr nad produkcj z punktu widzenia dobra konsumenta (np. badanie mleka). Pastwo prowadzi rwnie polityk dekoncentracji w przemyle, wzmaga kontrol nad systemem bankowokredytowym. Rozwija si protekcjonizm celny; podwyszane ca, stawki na towary importowane stanowi 50% do 60% ich wartoci. Niemcy Po 1870r. nastpiy w polityce niemieckiej zmiany, ktre byy powodowane szybkim wzrostem gospodarczym i daniami nowego podziau wiata. Pooona akcent na rozwj przemysu zbrojeniowego i innych gazi produkujcych na rzecz armii. procesom monopolizacji w przemyle towarzyszyo zrastanie si kapitau z aparatem pastwowym. Pozycja warstw ziemiaskich (Junkrzy, szczeglnie pruscy) bya przyczyn decyzji o prowadzeniu polityki protekcjonizmu agrarnego. Wprowadzono wysokie ca na zboa, zwaszcza na pszenic. Pozwolio to na szybki rozwj rolnictwa, wzrastay bowiem ceny na ywno na rynku wewntrznym. W 1879r. wprowadzono now taryf celn, objto wiele nowych towarw cem przywozowym, a wobec starych podwyszono stawki. Rosja Po 1880r. nastpi przeom w polityce pastwa wobec gospodarki, ywsze zainteresowanie rozwojem ekonomicznym wynikao w duym stopniu w chci uczestnictwa w nowym podziale wiata. Grzegorzem Koodko tamtego okresu by Mikoaj Bunge, ktry rozpocz reform od uporzdkowania systemu podatkowego. Szersze rzesze ludnoci miay paci podatki pod hasem rwnomiernego rozoenia obcie. Podporzdkowano pastwu poczt i telegraf, ustanowiono pastwowy monopol spirytusowy. Istotnym
21

elementem reform bya budowa kolei i wykupywanie ju istniejcych linii z rk kapitalistw. Wprowadzono zamwienia publiczne, ktre czsto przyjmoway form subwencji (pacono powyej ceny rynkowej). Polityka zwikszania ce importowych doprowadzia w 1892r. do wojny celnej midzy Rosj i Niemcami. Rosja po nieudanej prbie wymuszenia zmniejszenia ce na zboe podwyszya ca na towary niemiecki, podobnie uczynili Niemcy. Dwa lata pniej zaegnano konflikt. Japonia Polityka gospodarcza tego kraju miaa specyficzny charakter wynikajcy z duego wolumenu kapitaw obcych i opnie w rozwoju kapitalizmu. W latach 70 wadze staray si bezporednio uczestniczy w organizowaniu przemysu, handlu wewntrznego i zewntrznego. Pod koniec stulecia odstpiono od nadopiekuczoci. Instrumentem zachcajcym do inwestycji miay by szczeglne przywileje do eksterytorialnoci placwek handlowych wcznie. Na pocztku XX wieku, kiedy to wikszo krajw na wiecie obja kapitalistyczny model rozwoju, goszono podporzdkowanie polityki gospodarczej zasad wolnego handlu. W praktyce przyjo si przyjmowanie jednego z dwch typw protekcjonizmu. W rozwinitych krajach wynika on z tendencji monopolistycznych. W krajach rozwijajcych si mia on charakter protekcjonizmu wychowawczego (przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego, rozwinicie produkcji, uniezalenienie si od zagranicy). (resume rozdz. 62 w cyt. podrczniku) 15. Spoeczne skutki industrializacji Zmiany demograficzne Wpyw rozwoju przemysu na demografi by wieloraki. Jednym ze skutkw by gwatowny przyrost ludnoci. Korelacja midzy rozwinit infrastruktur fabryczn a wzrostem ludnoci bya wyrana; np. w hrabstwach angielskich o rozwinitym przemyle w latach 1808-31 ludno wzrosa o 10%, w latach za 1861-81 o 64%; natomiast w hrabstwach rolniczych w tych samych okresach odpowiednio 41% i 28%. Towarzyszy temu odpyw zuboaej ludnoci z terenw wiejskich do miast. W cigu caego XVIII w. ludno Europy powikszya si o 58 mln (ze 130 do 188 mln - wzrost o 45%), natomiast w XIX w. nastpi wzrost o 2/3. W krajach przemysowych (poza Francj) liczba ludnoci podwoia si, a w USA, dziki imigracji nawet potroia si. Przyczyn tego wzrostu powszechnie upatruje si w rozwoju nowoczeniejszych metod uprawy roli i hodowli, umasowieniu transportu, postpie medycyny i poprawie warunkw sanitarnych. Stopa zgonw nie uwzgldniajca epidemii i klsk spada z 0,25-0,3 % z koca XVIII w. do 0,14-0,2 % na pocztku XX w., zmalaa zwaszcza miertelno niemowlt, przy jednoczesnym wydueniu redniej dugoci ycia. Jak ju wspomniaem zwikszao si zaludnienie miast, gdzie koncentrowa si przemys, rozwijaa administracja, handel, transport i owiata, ktre potrzeboway wielu rk do pracy. Pod koniec XIX w. najwikszy odsetek ludnoci miejskiej posiadaa Anglia (72%), najwiksz dynamik wzrostu cechoway si USA, ktre zanotoway prawie 7-krotny wzrost ludnoci miejskiej (do 40%), we Francji wynosi 37%, w Niemczech 47%. Decyzja wielu zuboaych mieszkacw wsi dotyczya przesiedlenia nie tylko do miast ale i do krajw zamorskich, przede wszystkim do Ameryki, gdzie ziemi byo pod dostatkiem. Emigracja w tym kierunku szybko rosa, w latach 1820-70 wyniosa 7,5 mln (gwnie z Irlandii, Niemiec oraz Anglii, przy czym wielu Anglikw przesiedlao si do Kanady, Australii, Afryki Pd.). Zmiany w stosunku pracy wynikajce a nowej organizacji produkcji maszynowej. Pooenie pracownikw zmieniao si w czasie. W pierwszej poowie XIX w. mona mwi o krwioerczym wyzysku, natomiast druga poowa tego to wchodzenie w ycie prawa pracy i
22

humanizowanie relacji midzy pracobiorc a pracodawc. Nie oznaczajce jednak zelenia wyzysku. Zmianie ulegaa tylko metoda. Dopki stopie mechanizacji by niski, wyzysk robotnikw opiera si przede wszystkim na przeduaniu dnia pracy i obnianiu pac. Wraz z postpem mechanizacji nacisk pooono na intensyfikacje procesu produkcji i maksymalny wzrost wydajnoci pracy. Dzie pracy zosta skrcony, aby robotnik obsugujcy skomplikowan maszyn, fizycznie i psychicznie by w stanie wydajnie j obsugiwa. W pocztkowym okresie organizacji przedsibiorstwa, w wyniku oporw mentalnych warstw majstrw - chaupnikw, do masowej produkcji trzeba byo rekrutowa ludzi, ktrych Jzef Kuliszer nie waha si nazwa mtami spoecznymi. Byli to chopi, ktrzy opucili wie wskutek ogradzania, zwolnieni ze suby wojskowej onierze, ubodzy bdcy ciarem dla gmin. Bardzo ciko poddawali si oni dyscyplinie, poza tym uwaali, e to maszyny s winne obnice ich zarobkw. Luddyzm - czyli ruch niszczycieli maszyn, ktrego nasilenie przypado na lata 1812-15 zosta krwawo stumiony przez rzd. Ju w 1769r. wydano ustaw, ktrzy ustanawiaa wyrok mierci za targnicie si na park maszynowy, do tumienia rozruchw uywano wojska. Gdy mwimy o krwioerczym kapitalizmie mamy zazwyczaj na myli spadek zarobkw, przeduenie czasu pracy, masowe zatrudnianie kobiet i dzieci. Mimo wzrostu nominalnej wartoci pac, ich realna warto spadaa. Byo to spowodowane siln konkurencj na rynku pracy. Na stanowisku w fabryce mg pracowa zarwno mczyzna, jak kobieta czy dziecko (paca kobiety 50% stawki robotnika-mczyzny, a paca dziecka 20%). Przeduano rwnie dzie pracy i wyznaczano kary za niedokadne wykonywanie obowizkw. Dzie pracy trwa 12-15 godzin (sporadycznie nawet 16) bez dywersyfikacji na kobiet, mczyzn czy dziecko (zatrudniane od 6-7 roku ycia). Nie byo systemu ubezpiecze chorobowych, inwalidzkich, czy starczych, ze wszystkimi tego konsekwencjami. Nie znano instytucji urlopw. Nie istniay jakiekolwiek organizacje robotnicze. W takich warunkach ycie rodzinne nie miao szans egzystencji, postpowaa degeneracja fizyczna ludzi, groziy bunty przeciwko ustalonym stosunkom spoecznym. Byy rwnie pewne pozytywy wprowadzenia produkcji maszynowej. Cena przdzy bawenianej spada 12- krotnie. Ludzie, ktrych wczeniej nie byo sta na kupno stosunkowo drogich tkanin bawenianych, teraz mogli sobie pozwoli na ich nabycie. Tanie, dajce si atwo pra koszule baweniane wywoay zupeny przewrt w dziedzinie higieny. Wchodzce na pocztku XIX w. prawodawstwo ochronne pracy byo powszechnie sabotowane przez pracodawcw. Pocztkowo normy dotyczyy tylko dzieci zatrudnianych w przemyle bawenianym. Ustawa z 1802r. ustalaa maksymalny dzie pracy na 12 godzin, zatrudniaa zatrudniania w nocy i nakazywaa nauk dzieci w zakresie czytania, pisania i rachunkw. W 1819r. zakazano zatrudniania dzieci poniej 9 lat. Wprowadzone w latach 30 XIX w. precyzyjniejsze unormowania oraz wprowadzeni specjalni inspektorzy fabryczni rwnie nie byli w stanie wymusi realizacji prawa. Pracodawcy poprzez rnicowanie terminu rozpoczcia pracy skutecznie uniemoliwiali jakkolwiek kontrol. W 1844r. ustawodawca przerwa ten proceder, nakazujc rozpoczynanie pracy wszystkich modocianych o jednakowej porze, czas pracy dla dzieci zosta skrcony do 6,5 godziny, po raz pierwszy objto regulacj prawn warunki pracy kobiet (w zakresie przyznanym poprzednio modocianym). 12 godzinny czas pracy od tego momentu obowizywa rwnie mczyzn, co wynikao z tego, e wczeniejsze opuszczenie fabryki przez cz zaogi dezorientowaoby cykl produkcyjny (formalnie przyznano im to prawo w 1848r.). Ustawa z 1867r. miaa ju charakter uniwersalny, ochron objto robotnikw wszystkich bran, jeeli zatrudniay powyej 50 robotnikw. Druga poowa XIX w. przyniosa popraw warunkw bytu robotnikw (przemysowych): wzrosy pace realne, w Anglii o 60%, w USA o 20%, w Niemczech o 13%, we Francji 0 58% (rnice wynikaj z posiadania terenw kolonialnych i niejednakowych kosztw utrzymania), tempo wzrostu pacy zaleao od rodzaju wykonywanego zawodu i gazi w
23

jakiej si pracowao (szczeglnie popatne byy przemysy maszynowe, poligraficzne, chemiczne, elektrotechniczne i motoryzacyjne); skrceniu uleg dzie pracy, w wielkim przemyle do 11 godzin, w niektrych zawodach do 9-10. Ograniczenia prawne nie dotyczyy chaupnictwa i drobnych wytwrni. Ludzie przestawali by automatami do pracy, znajdowali czas na wypoczynek i rodzin. niektre kraje zaczy tworzy system ubezpiecze spoecznych. Pocztkowo akces do kas zapomogowych i ubezpieczeniowych by dobrowolny, pniej zaczto rozwija system przymusowy. Renty byy bd stae, bd jednorazowe; oddzielnie naleao si ubezpiecza od choroby, inwalidztwa czy wypadku. W niektrych krajach rwnie rzd wspiera fundusz ubezpiecze. Obie grupy - pracodawcw i pracobiorcw, prboway przerzuci ciar ubezpiecze na stron przeciwn. Najwczeniej wprowadzono przymusowe ubezpieczenia w Niemczech (1883r.), gdzie miay one cel polityczny. Rzdowi chodzio o neutralizowanie wpyww ruchu socjalistycznego. W Anglii kwestia ta pojawia si w 1897r., we Francji w 1894r., a w Austrii i niektrych stanach USA w 1889r. Najpniej ubezpieczenia zawitay do krajw Europy Wsch., do niektrych z nich nawet po I wojnie wiatowej. O ile proletariat uboa, o tyle przemysowcy uzyskiwali rocznie nawet do 45% dochodw z zainwestowanego kapitau. Coraz wiksze pienidze koncentroway si przy tym w rkach coraz mniej licznych. W USA na pocztku XIX w. byo zaledwie kilku milionerw (Giragd Astor), pod konie tego wieku prasa zajmowaa si trzema osobami, ktre zakumuloway majtki o wartoci ponad 1 mld $. Wielcy potentaci przemysowi mieli ogromny wpyw na decyzje polityczne i gospodarcze. Pojawia si nowa grupa, tzw. buruazji rentierskiej, yjcej tylko z dywidend od posiadanych akcji. Powtarzajce si kryzysy ekonomiczne oraz presja cigego unowoczeniania produkcji doprowadzaa do licznych bankructw, sprzyjao to tylko koncentracji produkcji i centralizacji kapitau. (J.Cieplewski ... Dzieje gospodarcze ...; J.Kuliszer Powszechna hist.,. gosp. redniowiecza i czasw nowoytnych KiW 1961r. W-wa) 16. Przyczyny brytyjskiej dominacji w wiecie w XIX w. 1. Anglia bya pionierem rewolucji przemysowej. Przez ca pierwsz poow XIX w. skupiaa ponad poow wiatowej produkcji przemysu fabrycznego (przy 2% udziale jej zaludnienia w ludnoci wiata). Anglia dlatego zwana bya warsztatem wiata (dla mionikw jz. angielskiego - the workshop of the world). O istocie przewagi decydoway gwnie tanio masowej produkcji, ktra opanowywaa szerokie rynki. 2. Anglia bya pionierem postpu technicznego - liczne wynalazki (np. silnik parowy -1769r. J. Watt). 3. Posiadaa ok. 35% wiatowego tonau floty handlowej. 4. Zajmowaa czoowe miejsce w wiecie w dziedzinie handlu zagranicznego, wzmacnianego doktryn wolnego handlu. Stosunek cen wywoonych wyrobw przemysowych i przywoonych surowcw oraz ywnoci by wyjtkowo korzystny i pozwala na bardzo szybk koncentracj kapitau, ktry przeznaczony by na nowe inwestycje. 5. Istotne w tej kwestii byo posiadane imperium kolonialne, ze wszystkimi strategicznymi tego konsekwencjami. 6. Funt szterling by gwn walut w transakcjach handlowych i finansowych, a gieda londyska dzierya prym w wiecie.

24

17. Rozwj gospodarczy USA w drugiej poowie XIX w. Dla okrelenia dziejw amerykaskich po zakoczeniu wojny secesyjnej uywa si nazwy Wiek Pozacany (Gilded Aged) - nazwa ta trafnie oddaje pustk duchow spoeczestwa zorientowanego na osignicie sukcesu materialnego. Jeli spojrze na wykres obrazujcy stan gospodarki amerykaskiej w drugiej poowie XIX w. to obserwuje si du regularno w wystpowaniu po sobie okresw koniunktury i dekoniunktury. Pocztek lat 50 (1850-55) przynosi kalifornijsk gorczk zota i boom gospodarczy, w 1857r. gospodarka ulega panice, po tym roku nastpuje kolejny kryzys zwizany z secesj, koniunktura wzronie w kocowej fazie wojny domowej, by spa po jej zakoczeniu. Nastpujce pniej ekspansje przemysowe z lat 1871-72, 1879-83, 1887-92, przedzielone s okresami panik i depresji. Odkrycie zota w Kalifornii i w Australii (1851r.) doprowadzio do jednej z najbujniejszych koniunktur w historii kapitalizmu. Przesta zarysowywa si kontrast midzy rosnc produkcj przemysow a niedostatkami kruszcu w mechanizmie finansowym wiata. Rozwija si handel zagraniczny, doszo po raz pierwszy na szersz skale do eksportu kapitau. Rok 1857 jest czasem krachu, zbankrutowao ponad 5 tys. firm. *** Stany Zjednoczone byy krajem o potencjale predestynujcym je do zajcia czoowego miejsca w wiecie. Tak te si stao, a oto historia tego wzrostu i jego przyczyn, ktry pozwoli w 1898r. zastpi Wielk Brytani na fotelu lidera gospodarczego wiata. Liczba ludnoci USA osigna w poowie stulecia 23 mln. W pniejszym okresie zanotowano najszybszy w historii tego pastwa przyrost ludnoci (3% rocznie). Duy wpyw na t dynamik miaa zwikszajca si liczba imigrantw, w tym z Polski (ich liczba pod koniec XIX w. to ok. 400 tys. osb). Powoli ekspandowao osadnictwo: dolina rzeki Ohio, dolina Mississipi, Missouri, pd. brzegi Wielkich Jezior. Powstawa sprawny system transportu i komunikacji. Obok rzek i kanaw, drg bitych, w 1847r. USA miay ju 14 tys. linii kolejowych, 48 tys. czternacie lat pniej. Oglny kierunek rozwoju kolejnictwa prowadzi ze wsch. na zach. Znacznie sabszy by rozwj kierunku pn.-po., uzupeniany jednak arteri Mississipi. Pierwsza linia kolejowa na zach. od tej rzeki zostaa zbudowana w latach 1851-56. Istotne dla gospodarki USA byo rolnictwo (do poowy XIX. byo ono najistotniejszym dziaem gospodarki narodowej). Na zachodzie byo to rolnictwo na wp naturalne, na terenach o duszej historii kolonizacji zbliao si do modelu towarowego. Na pn.-zach., zwanym coraz czciej rodkowym zachodem (dla mionikw angielskiego Middle West), powsta ogromny obszar uprawy zboa. Na pd. powikszay si uprawy baweny. W dziesicioleciu 1850-60 jej produkcja wzrosa od 2,1 mln do 5,4 mln bali. Stanowia ona rwnie ok. 54% wartoci amerykaskiego eksportu w tamtym okresie. USA przeszo swoj rewolucje przemysow w latach 1830-50. Jednymi z najwaniejszych miernikw wczesnego rozwoju bya produkcja elaza i wydobycie wgla kamiennego. Wydobycie wgla w II poowie XIX w. i na pocztku XX w. (w mln ton) Kraj Wielka Brytania Francja Niemcy USA Rosja wiat 1860 85 10 15 16 * 132 1900 185 26 89 143 27 100 1913 292 41 177 517 54 1216

25

Produkcja elaza w latach 1850-1913 (w tys. ton) Kraj Wielka Brytania Francja Niemcy USA Rosja wiat 1860 2250 590 300 565 240 4500 1900 9100 2714 7570 14200 2934 41160 1913 10400 5200 19300 31500 4600 80000

Duy rozwj zachodzi w brany tekstylnej. W latach 1840-60 zuycie baweny na potrzeby tego przemysu wzroso czterokrotnie. Przemys skoncentrowany by na pn., na ktr przypadao 78% zatrudnionych w przemyle. Najwikszym miastem USA by Nowy Jork (1860r. ponad 1 mln ludnoci(, inne due miasta, to miasta portowe: Filadelfia (566 tys.), Baltimore (212 tys.). Boston (177 tys.) i Nowy Orlean (169 tys.), powstaway te nowe miasta, ktre pniej rozrosy si w due metropolie: Cincinatti (powstao w 1819r.), Louisville (1828r.), Saint Louis, Chicago (1833r.). Procent ludnoci miejskiej - 16% w miastach liczcych ponad 8 tys. mieszkacw przed wojn domow, 33% pod koniec stulecia, przy oglnym wzrocie z 31do 76 mln. W strukturze zawodowej rwnie zachodziy zmiany, w 1820r. 72% zatrudnionych to rolnicy, w 1860r. 41%, a w 1900 37%. Liczba gospodarstw rolnych oraz obszar uprawy wzrosa w latach 1860-1900 ponad dwukrotnie. Wzrastaa produkcja weny, baweny , cukru i ryu, a rozwj transportu kolejowego i morskiego wzmaga towarowo produkcji rolnej i eksport do krajw europejskich. Wzrastao wydobycie wszelkiego rodzaju mineraw: rudy elaza i wgiel kamienny (np. Gry Skaliste). Zachodzia przy tym istotna relacja zwrotna midzy tym wzrostem a rozwojem kolejnictwa. W poowie drogi midzy obszarami wydobycia obydwu surowcw powstaway wielki huty inne zakady przemysu metalurgicznego (Chicago, Cleveland, Detroit, Toledo). Wzrs potny okres hutniczy na pd., obejmujcy pogranicze Alabamy , Tennesse i Georgii cay pd. pas Appalachw. W 1859r. wydobyto po raz pierwszy rop naftow (Pensylwania), ktra staa si strategicznym surowcem ju pod koniec wieku. Produkcja zarwno rolna jak i przemysowa USA nie miaa sobie rwnych w wiecie pod wzgldem zrnicowania i iloci. Efektem by ogromny eksport ywnoci i wszelkiego rodzaju surowcw, jak rwnie rozwj rodzimego przemysu przetwrczego. Cao produkcji przemysowej (czne z grnictwem) USA wzrosa w cigu ostatnich 40 lat XIX w. 6-krotnie; jeli uwzgldnimi 2,5-krotny wzrost liczby ludnoci to wzrost produkcji przemysowej na 1 mieszkaca wynis ok. 240%.@ Udzia wyrobw przemysowych w eksporcie w cigu ostatnich 35 lat ubiegego wieku wzrs od 30 do 60%. USA utrzymay dodatni bilans handlowy. Spada udzia baweny w strukturze eksportu (z 60% w 1860 r. do 17% z kocem stulecia), wzrasta eksport ropy i jej pochodnych. Po wojnie domowej ogromnych rozmiarw nabraa ekspansja kolejnictwa. W budowaniu transkontynentalnych pocze specjalizoway si Union Pacific i General Pacific (pierwsza linia w 1869 r., nastpne trzy w cigu 10-15 lat). W 1875 r. byo na obszarze Stanw 120 000 km linii kolei elaznych, a do koca wieku nastpio podwojenie ich dugoci. Istotne znaczenie mia rozwj komunikacji, w tym transkontynentalnej (1866 r. pooono pierwszy kabel czcy oba kontynenty), pomagay mu liczne wynalazki, w tym telegraf i telefon. Do koca stulecia byo ju w Stanach Zjednoczonych 1,4 mln posiadaczy aparatw telefonicznych.
26

Federalny Urzd Patentowy rejestrowa rekordow ilo wynalazkw (w latach 1860-1890 440 000): 1846 r. maszyna do szycia, udoskonalona w 1857 r. przez Isaaca M. Singera, 1875 r. prdnica, 1878 r. fonograf (Edison; uruchomi on w 1882 r. w Nowym Jorku pierwsza w wiecie du elektrowni publiczn), 1893 r. kineskop (Edison), pierwsze tramwaje w latach 1873-74 w San Francisko i w Nowym Jorku, rolka i aparat filmowy (1880 r. Eastman), linotyp (skada i odbija cae wiersze tekstu) 1884 r. - Mergenthaler, 1884 r. motor spalinowy (Diesla). Ch zdominowania rynku, a przynajmniej osignicia na nim znaczcej pozycji, prowadzia do rnych fuzji dokonywanych niejednokrotnie pomidzy przedsibiorstwami poprzednio ze sob konkurujcymi. W ich rezultacie ok. 1900 r. wyoniy si 73 trusty i kady z co najmniej 10 mln dol. kapitau inwestycyjnego. Nalece do nich 2000 przedsibiorstw, stanowic jedynie 1% wszystkich dziaajcych w kraju firm, wytwarzao a 110% produkcji przemysowej. USA stay si krajem, w ktrym mottem postpowania gospodarczego stao si zawoanie: wiksze jest lepsze. Henryk Katz, w Historii Stanw Zjednoczonych Ameryki tak pisze o nowej klasie: Pojawiy si jednostki, ktrych jedynym motorem dziaania bya ch zdobycia wielkiego bogactwa, wadzy nad ludmi, prestiu, osignicia najwyszych szczebli drabiny socjalnej, najczciej w sposb bezwzgldny, przez ruin rywali, wyzysku siy roboczej i konsumentw, przez praktyk przekupstwa i nacisku na wadze federalne i stanowe. Ze synnych, tzw. karier, naley wymieni Andrew Carnegiego Cornegie Steel Company, ktry to w 1900 r. dysponowa kapitaem w wysokoci 320 mln dolarw (produkcja stali besemerowskiej, kopalnie i huty, linie kolejowe i eglugowe), wczeniej powsta trust naftowy J. D. Rockefellera (Standard Oil Company); zaoyciel wielkiego imperium metali kolorowych, ktre zaczynao od produkcji miedzi w Colorado a skoczyo na Ameryce Poudniowej i Afryce by Meyer Guggnheim. Najwikszy koncern amerykaski powsta u progu nowego wieku. Bya nim wielka korporacja finansowa J. P. Morgana. Z pomoc swojego rwienika Rockefellera stworzy on gigantyczn spk: United State Steel Corporation, z kapitaem 1,4 mld dolarw, posiadaa ona peny monopol w dziedzinie produkcji stali, by wkroczy pniej w dziedzin eglugi, przemysu elektrycznego i wielu innych. Szybka ekspansja gospodarcza powodowaa zmiany w strukturze spoecznej. Wzrastaa liczba pracownikw najemnych, w wyniku aktw nadania ziemi na obszarach nowego osadnictwa, jak i na skutek wojny na Poudniu wzrosa dwukrotnie liczba drobnych farmerw posiadajcych wasne gospodarstwa, liczba robotnikw zatrudnionych w przemyle wzrosa do 1900 r. do 4,7 mln. Wzrastaa rola szczytu drabiny spoecznej buruazji. Pod koniec wieku urzdy podatkowe doliczyy si 4000 milionerw. Wielcy potentaci zdobywali poprzez swoje banki i korporacje kontrol nad systemem kredytowym, decydujce wpywy w aparatach partii pastwowych, a wic w konsekwencji i we wadzach lokalnych, stanowych i federalnych, w prasie, kocioach, w systemie owiatowym, w licznych organizacjach spoecznych. Podaje si nawet przykady konkretnych stanw opanowanych przez jedn lub kilka wielkokapitalistycznych kompanii: w New Hampshire rzdzia spka kolejowa, w Kalifornii Northern Pacific, w Pensylwanii i New Jersey Standard Oil itp. Koneksje midzy aparatem urzdniczym, politykami a ich patronami przybieray czsto kryminogenne cechy. Parti, ktra pod koniec XIX w. zostaa cakowicie opanowana przez oligarchi przemysowo-finansow, bya partia republikaska. Interesy wskich grup przemysowcw i bankierw forsowane byy w jej programie. Pierwszym z nich bya polityka protekcji celnej, pozwalaa ona na generowanie dodatkowych zyskw, a datowaa si od

27

wprowadzenia ce przywozowych po wybuchu wojny domowej, ktre miay stymulowa przemys pracujcy na cele wojenne. Innym niezwykle wanym punktem programu partii republikaskiej bya sprawa standardu zota. Sprawne jej przeprowadzenie pozwalao wielkim kapitalist zwikszy zasb posiadania. W okresie wojny domowej skarb pastwa emitowa pienidz papierowy, tzw. greenback, ktrego warto bya znacznie nisza od monet kruszcowych, spada do 40 centw za nominalnego dolara papierowego. Mona byo jednak kupi za ten pienidz obligacje poyczki pastwowej, tak te zrobiy wielkie koa finansjery. Po wygraniu wojny przez pnoc, wykorzystujc fal euforii zwycistwa, wierzyciele przedstawiali si jako patrioci, ktrych ofiar z lat wojny naley wynagrodzi. W 1868 r. przed odejciem z Biaego Domu prezydent Johnson, powanie skcony z potgami finansowymi, ktre dzieryy wielkie pakiety poyczki pastwowej oblicza, e wierzyciele otrzymali do tej pory wicej liczc w wartoci zota ni wyoyli na poyczki, i e dalsza spata 6% (tyle wynosia stopa procentowa) przez 16 lat i 8 miesicy winna i wycznie na umorzenie dugu. Johnsona nikt ju jednak nie chcia sucha. Agitacja powrotu do tradycji silnego dolara opartego w zocie doprowadzia do wycofania z obiegu, z pocztkiem lat siedemdziesitych duej emisji pienidza papierowego, zaprzestano przy tym dalszego bicia monet ze srebra. Wydobycie i zapasy zota rosy stosunkowo wolno, zapanoway tendencje deflacyjne, rosa warto zotej monety, spaday ceny. Beneficjantami byli wierzyciele wielkie banki, ktrych centrale mieciy si na Wschodzie, dunicy musieli zwraca realnie wicej ni poyczyli niezalenie od odsetek. Na przeomie wiekw Poudnie stao si obszarem nieograniczonej penetracji wielkiego kapitau finansowego. Atutem bya obfito surowcw i tanio siy roboczej. W ostatnich 20 latach XIX w. wzroso na Poudniu wydobycie wgla (z 6 mln do 52 mln ton), rudy elaza, rozbudowa si przemys tekstylny (siedmiokrotny wzrost iloci wrzecion). Do potgi doszed dziki zasobom Poudnia trust tytoniowy, w coraz wikszym zasigu dziaa koncern Morgana, kontrolujcy elazo, wgiel i koleje. Do koca XIX w. inwestycje amerykaskie wynosiy tylko 0,5 mld dolarw przy o wiele wikszej penetracji kapitau zagranicznego w kraju. Straty z tego wynikajce wyrwnywaa w bilansie patniczym dua nadwyka eksportu towarowego nad importem. Stany u koca stulecia znacznie ju przewyszay europejskie potgi w produkcji przemysowej. Udzia w produkcji przemysowej wiata (w %) Rok W. Brytania Francja Niemcy St. Zjednoczone Inne kraje 1870 32 10 13 23 22 1990 18 7 14 31 30 Rosncy, lecz skromniejszy by udzia Stanw Zjednoczonych w handlu wiatowym. Udzia w handlu wiatowym (w %) Rok W. Brytania Francja Niemcy St. Zjednoczone Inne kraje 1870 22 10 13 8 47 1900 19 9 13 12 47 (rdo: Historia Stanw Zjednoczonych Ameryki, H. Katz, Ossolineum 1971 r., WrocawWarszawa-Krakw--Gdask) 18. Rozwj gospodarczy Niemiec w XIX wieku.

28

Ziemie niemieckie w 1800 r. zamieszkiwao 24,5 mln osb. W Europie tylko Rosja miaa wiksze zaludnienie, a Francja miaa podobn liczb mieszkacw. Ludnoci zacznie od tego czasu znacznie przybywa, co byo tendencj w wikszoci krajw Europy Zachodniej i rodkowej. Ludno w ogromnej wikszoci siedziaa na wsiach (90% ogu ludnoci mieszkao we wsiach i maych miasteczkach do 5 tys. mieszkacw). Przewaga rolnictwa w gospodarce bya znaczna. Pola obsiewano najczciej zboem, wchodziy ziemniaki, w okresie napoleoskim burak cukrowy i koniczyna. Przewaaa trjpolwka, gdzie niegdzie prbowano podozmianu (maksymalne osignicia stanowiy zbiory 10-12q z ha). Hodowano du liczb zwierzt, gwnie ze wzgldu na nawz, bo iloci mleka i misa byy dwukrotnie mniejsze ni w kocu XIX w. Eksport ogranicza si do wywozu zboa rzekami na rynek angielski. Handel wewntrz kraju wewntrz kraju napotyka na liczne bariery w postaci granic celnych midzy pastwami i pastewkami. Poza rolnictwem dominowao rzemioso uzupeniane haupnictwem i manufakturami. Te ostatnie powstaway szybko ok. 1800 r., tworzone gwnie przez kapita prywatny (szlachta, mieszczanie, ydzi), przewanie z pomoc pastwa. Manufaktury rozrzucone byy po rnych czciach Niemiec, jednake w niektrych rejonach wystpoway czciej, zapowiadajc tworzenie pniejszych okrgw przemysowych (Grny lsk, Nadrenia, Saksonia). Rozwj przdzalnictwa utrudniony by przez konkurencj towarw angielskich. Import wyrobw bawenianych do Saksonii w latach 1800-1805 wzrs wicej ni dwukrotnie. Wzrastao wydobycie wgla kamiennego. Najwiksze jego orodki to tereny nad rzeka Ruhr, lsk Dolny (1780 r. 25 tys. ton, 1806 r. 133 tys. ton) i Grny odpowiednio 821 ton i 104 tys. ton) oraz Saara. Produkcja surwki elaza wyniosa w 1800 r. 40 tys. ton. Blokada napoleoska ogoszona w Bawarii 21 IX 1806 r. przynios wicej zjawisk niekorzystnych ni pozytywnych. Powstajce tu i wdzie cukrownie, zakady optyczne czy wytwrnie instrumentw precyzyjnych, nie byy w stanie zrwnoway strat, jakie ponosio przewaajco rolnicze kraje niemieckie, po odciciu wywozu podw rolnych do Anglii. Prby amania blokady, szczeglnie czste w portach hanzeatyckich, np. poprzez pogrzeby, w ktrych trumny pene byy indyga czy cukru, nie byy w stanie osign poziomu normalnych obrotw. W pocztkowych latach XIX w. brak byo stymulacji do rozwoju komunikacji (dominoway drogi nieutwardzone). Gospodarka naturalna powodowaa minimalny obrt pieniny. Chop produkowa nietowarowo, co wicej wytwarza wikszo potrzebnych mu towarw przemysowych. Nawet w miastach w domach pieczono chleb, wdzono szynki i odlewano wiece. Pace na pocztku XIX w. uiszczane byy w znacznej czci w naturaliach, profesor List w Tybindze w 1817 r. z rocznych zarobkw 1289 florenw tylko 372 dostawa w gotwce, reszt gwnie w postaci ywnoci. Na skutek rozbicia dzielnicowego w obiegu znajdoway si rne waluty (talary na pnocy, na poudniu guldeny, kade w wielu rodzajach). Pastwo, zgodnie z zasadami merkantylizmu, skupiao znaczn cz obrotu gospodarczego (majtki rolne, lasy, kopalnie, wasno lub udziay w manufakturach) zyski z tej dziaalnoci stanowiy w skrajnym przypadku Wirtembergii do 47% wpyww budetowych. Po stronie wydatkw pastwa, bardzo czsto w tamtym okresie obok staych takich pozycji jak: inwestycje, utrzymanie dworw, budownictwo, pace urzdnikw, mecenasowanie sztuce i nauce, wydatki na powszechne wtedy przekupstwa; pojawiy si nadzwyczajne fundusze na armi w okresie wojen. Wwczas pokrywane byy z osobnych skarbw wojennych, specjalnych podatkw, z bicia bezwartociowej monety, poyczek i subsydiw zagranicznych. W 1811 r. jako drastyczny przykad dziaa podaje si decyzj rzdu austriackiego, ktry wypuszczone znaczne iloci papierowych banknotw, zdecydowa si skupowa po 1/5 ich nominalnej wartoci.

29

Szerokie pitno na sytuacje wielu landw odcisn okres panowania Napoleona. W skrajnym przypadku Nadrenii, ktra znalaza si w granicach Francji, a po czasy Republiki, wpyw ten mia najwikszy wymiar. Przejawia si we wprowadzonych liberalnych zmianach, jak rwno wobec prawa, powszechny dostp do urzdw, zasada penej wasnoci, likwidacja cechw i gildii, zniesienie dziesicin, zobowiza lennych opat drogowych i ce wewntrznych. Kodeks cywilny obowizywa na tych terenach do 1800 r. Wstrzs spowodowany klsk pod Jen, spowodowa w Prusach dostrzeenie potrzeby reform. Zostaa ona przeprowadzona poczwszy od 1807 r. przez baronw Steina i Handenberga i w czci obejmujcej reform agrarn zostanie opisana w pytaniu dwudziestym. W 1816 r. Zwizek Niemiecki zamieszkiwao 32,6 mln ludzi, by w 27 lat pniej zwikszy si do 41,1 mln (czyli o 23%). W 1815 r. poza Wiedniem jedynie dwa miasta liczyy ponad 100 tys. mieszkacw; w 1850 r. byo ich ju 5, a Berlin mia ponad 400 tys. ludzi. W latach 1830-1840 wyemigrowao 152 tys. Niemcw, liczby te zwikszyy si w nastpnym dziesicioleciu do 435 tys. W latach 1800-1840 produkcja Zwizku Niemieckiego potroia si (przy niskim stanie pocztkowym). Dominowaa produkcja rzemielnicza, chaupnicza, na drugim planie manufakturowa i grnicza. Po 1815 r. rozpocz si powolny rozwj Zagbia Ruhry. W 1800 r. 1500 grnikw wydobywao 230 tys. ton wgla, w 1850 r. 13 tys. 1,7 mln ton. Krupp zaoy warsztat 1810 r., by dopiero po 16 latach zatrudni 140 pracownikw. W 1830 r. w Prusach czynne byo zaledwie 345 maszyn parowych gros w grnictwie, hutnictwie i egludze, niemal wszystkie w Nadrenii, Westfalii, na lsku i w Berlinie. Kolej pojawia si w 1835 r. w okolicach Norymbergi, po dwudziestu latach sie liczya ju 8290 km. Budowano popiesznie sie szos (np. w Prusach w latach 1817-1838 ponad 600 mil). Wprowadzono stopniowo tzw. wolno procederu, zasad wedug ktrej kady mg podejmowa produkcj w kadej dziedzinie wytwrczoci w jakichkolwiek rozmiarach i przy uyciu dowolnej techniki. Powan barier rozwoju stay si towary angielskie, ktre po klsce Napoleona zalay Europ. junkrzy nie mieli interesu w ograniczeniu importu, poniewa zarabiali na eksporcie zboa. Krwiobieg gospodarczy dziaa wadliwie z powodu wystpowania 38 granic celnych. Problemem do 1838 r., kiedy to wesza w ycie komisja monetarna, byo skomplikowanie systemu pieninego. Ruch na rzecz likwidacji barier ekonomicznych i politycznych rozpocz si z zaoeniem w 1891 r. Niemieckiego Zwizku Handlowego i Przemysowego, ktrego twrc by wybitny przedstawiciel kierunku liberalizmu ekonomicznego Fridrich List. W Prusach idee te znalazy najwczeniej wielu zwolennikw, zbiene byy bowiem z postulatami mieszczastwa. Prowadzona aktywnie polityka gospodarcza doprowadzia do wchonicia w styczniu 1834 r. Poudniowo Niemieckiego Zwizku Celnego (Bawaria i Wirtembergia) oraz rodkowoniemieckiego Zwizku Handlowego (Saksonia, pastwa turyskie, Hessen-Kassel) i powstania prusko-niemieckiego Zwizku Celnego. Stopniowo przyczay si do niego inne landy. W 1848 r. Wiosna Ludw przyniosa upadek pozostaych jeszcze praw feudalizmu na wsi. W poowie wieku kapitalizm sta si podstaw ekonomii. Czyniono due (rzdu 5-12% dochodu narodowego) inwestycje w przemys. W Prusach odsetek zatrudnionych na roli spad w latach 1849-1859 z 51,2 na 45,4%). W latach 1849-1859 w Zwizku Celnym warto produkcji wzrosa dwukrotnie, handlu zagranicznego o 150%. Zmiany w technice produkcji powodoway zmniejszenie nakadu pracy (szczeglnie w grnictwie, przemyle maszynowym i tekstylnym). Bracia Siemens pooyli podstawy pod przemys elektrotechniczny. Wzrastaa ilo spek akcyjnych i akumulowanych kapitaw. Rosa rola bankw, wrd nowo powstaych kilka odegrao pniej wielk rol (Darmstdter Bank, Disconto Geselschaft
30

 z kapitaem francuskim, w Austrii Creditanstalt, we Wrocawiu Schlesischer Bankverein). Miliony marek inwestowano w komunikacj, ktra zespalaa rozlege tereny w jeden obszar gospodarczy. Due znaczenie miao otwarcie regularnych linii eglugowych do Ameryki przedsibiorstwa Hapag i Pnocnoniemieckie Lloyd. Kontakty te pozwalay na oddziaywanie koniunktury wiatowej na gospodark niemieck. Poprawiay si warunki ycia ludnoci. Wzrost demograficzny i kryzys rzemiosa powodowa jednak, e cz pozostajcej bez pracy ludnoci wiejskiej emigrowaa (lata 1850-1859 milion osb). Rosy pace realne, sytuacja diametralnie pogorszya si z napywem zota z Ameryki i Australii, wywoao to zjawiska inflacyjne. W 1853 r. przy odnawianiu ukadw tworzcych Zwizek Celny, doszo do dalszego jego rozszerzenia m.in. o Hamburg. W 1857 r. odbi si na Niemczech kryzys, majcy swe rdo w USA i Anglii. Ostatecznie pwiecze przed wybuchem I wojny wiatowej to ogromna eksplozja rozwoju gospodarczego i produkcji na caym wiecie. Produkcja rosa trzy razy szybciej ni liczba ludno. Ju w 1870 r. potencja Niemiec by wikszy ni francuski, okoo 1900 r. zrwna si z Angli, zajmujc odtd drugie miejsce w wiecie (po USA). Szczeglnie wany by rozwj grnictwa i metalurgii. Wydobycie wgla kamiennego od roku 1875 do 1913 zwikszyo si o ponad 500%, wgla brunatnego o 800% (do 87,5 mln ton), rudy elaza o 500%. Produkcja surwki elaza w latach 1871-1913 wzrosa z 1,6 do 14,8 mln ton, stali w latach 1866-1910 z 0,95 do 13-16 mln ton (czyli o 1335%). Przemys maszynowy zwiksza zatrudnienie by w 1907 r. osigno ono 1120 tys. robotnikw. Jeszcze szybszy rozwj przeywa przemys elektrotechniczny i chemiczny. W produkcji barwnikw i lekarstw Niemcy zdobyy pierwsze miejsce w wiecie. Zagbie Ruhry dostarczao 60% wgla kamiennego Rzeszy, mniejszym okrgiem byo Zagbie Saary. Na wschodzie najwiksze znaczenie posiada Grny lsk, ktry poza pokadami wgla dysponowa zoami rud, zwaszcza cyny (w 1913 r. 1/4 produkcji wiatowej tego metalu). Poza nimi najbardziej uprzemysowione byy Saksonia, Nadrenia i Berlin. W rolnictwie nie przybywao znaczco ziemi uprawnej, rosy natomiast plony, w cigu caego XIX w. 2-3 razy. Przemys dostarcza nawozw sztucznych i maszyn. Rozwj produkcji rolnej nie by jednak w stanie dotrzyma kroku rozwojowi produkcji przemysowej. O strukturze gospodarstw pisz w pytaniu 20. Kolejn cech boomu gospodarczego tamtych lat by ogromny wzrost handlu midzynarodowego. Handel Rzeszy w mld marek Rok Wywz W tym Przywz W tym towarw gotowych surowcw ywnoci 1890 3,4 2,1 6,0 1,8 1,4 1913 10,1 7,5 10,8 5,0 3,0 Importowano najwicej z Rosji 15,5%, Stanw Zjednoczonych (13,3%), dalej z Anglii, Austro-Wgier i Francji, eksport kierowa si w najwikszym odsetku do Anglii (14,7%) i Austrii (11%). W handlu wewntrznym dominowa model maego sklepiku, ktry zakada kady, kto nie chcia podejmowa pracy najemnej. Domy towarowe (jak Wartheima w Berlinie) tworzone byy liczniej dopiero po 1890 r. Liczba przedsibiorstw handlowych na pocztku nowego stulecia wyniosa ok. 1 mln, liczba zatrudnionych ok. 2 mln.

31

Obrt towarowy i rozwj gospodarczy opiera si na rozwoju komunikacji. Rocznie budowano do kilku tysicy kilometrw linii tak, e do pocztkw XX w. powstaa caa podstawowa sie linii w Niemczech. Rozwj kolejnictwa obok wzgldw ekonomicznych, stymuloway rwnie racje strategiczne (Prusy Wschodnie). Pastwo przejo z rk prywatnych gros linii. W 1910 r. po drogach Niemiec jedzio ok. 64 tys. pojazdw (byo to mniej ni we Francji czy Stanach Zjednoczonych). Naturalnie dobrze rozwinity system hydrograficzny w zorientowaniu poudniowym, Niemcy sztucznie rozbudowali budujc sie kanaw. W 1914 r. kanay o dugoci 6,6 tys. km niewiele ustpoway dugoci naturalnym drogom wodnym (6,8 tys. km). W omawianym okresie poprawi si znacznie stan floty niemieckiej. Czynnikami stymulujcymi rozwj byy: rosncy handel midzynarodowy, rozbudowa wielkich stoczni Hamburga, Bremy, Kilonii, Szczecina i Elblga, liczna emigracja poza ocean. W cigu caego okresu 1820-1910 opucia Niemcy potna armia przeszo 5,3 mln osb 90% udao si do USA. W 1913 r. flota handlowa Niemiec liczca 2,1 tys. statkw o wypornoci 4,4 mln ton, ustpowaa jeszcze znacznie brytyjskiej (11,7 mln ton), ale zajmowaa po niej pewne drugie miejsce. Nastpowa dalszy rozwj bankw, powstaway instytucje, ktre pniej opanoway rynek niemiecki Bank Niemiecki (Deutsche Bank, 1870) i Bank Drezdeski (Dresdner Bank, 1872). Niemiecki system bankowy cechoway dwie specyficzne cechy: dua skala dziaalnoci inwestycyjnej w przemyle i grnictwie oraz tendencje do koncentracji (celowa w tym Deutsche Bank). Wraz ze zjednoczeniem gwn central kapitaow Rzeszy sta si Berlin. Potga kapitaowa Niemiec ju w latach osiemdziesitych nie moga znale ujcia we wasnym kraju. W 1913 r. wysoko inwestycji zagranicznych osigna wysoko 30 mld mk (m.in. w kolejnictwo USA, do Austro-Wgier, na Bakany, do Rosji). W Niemczech, podobnie jak w USA czy Anglii pojawia si tendencja do kartehzacji. W grnictwie wgla kamiennego najwiksz rol odgrywa nadresko-westfalski Syndykat wgla skupiajcy 50% wydobycia caych Niemiec, w przemyle metalurgicznym zwizek stalowy, w chemicznym syndykat soli potasowej. Nie brakowao take karteli w przemyle spoywczym powiksza si znacznie dochd narodowy pastwa z 14,6 mld w latach 1871 1887 do 34 mld w latach 1896-1900 i 48 mld w latach 1911-1913. Rosy dochody ludnoci, przy duym zrnicowaniu zarwno geograficznym (w Poznaskiem i na Pomorzu o 30-40% poniej przecitnej, w Berlinie o 60% powyej), jak i w drabinie spoecznej (obok rocznych dochodw robotnikw ok. 900 mk rocznie 70% ludnoci, istniay jednostki zarabiajce nawet powyej 2 mln mk rocznie w 1911 r. 3425 osb). Byy to gwnie osoby zwizane z wielkimi przemysowcami, ludmi interesu i kapitanami przemysu, do ktrych naleay m.in. dynastie Kruppw i Thyssenw. Poprawa higieny i opieki lekarskiej, jak i caego poziomu ycia, obniya gwatownie miertelno. Przecitna dugoci ycia z 37 lat w latach siedemdziesitych wyduya si do 50 lat w 1910 r. Oglna liczba ludnoci wzrosa z 41 mln w 1870 r. do 67,8 w 1914 r. Wzrost gospodarczy szed w parze i duo zawdzicza zwycistwu liberalizmu w gospodarce. W 1867 r. w Zwizku Pnocnoniemieckim wprowadzono wolno poruszania si i osiedlania, co nastpnie rozcignito na ca Rzesz. Ujednolicono miary i wagi (1868), przepisy, zwyczaje i kodeks handlowy (1869), odpady zarzdzenia utrudniajce tworzenie spek akcyjnych (1870). W 1873 r. zniesiono cz ce importowych, inne ograniczono. Istotne byo ujednolicenie waluty. Na miejsce 7 systemw i 33 bankw emisyjnych wprowadzono w 1871 r. mark, a w 1875 r. centralny Bank Rzeszy (Reichsbank, utworzony z Banku Pruskiego) otrzyma w praktyce monopol na emisj banknotw. Kontrybucja francuska pomoga w oparciu pienidza na zocie (1873). Z wymienion dat wie si jednak pocztek

32

objaww kryzysu liberalizmu (ataki powstay na gruncie kryzysu w gospodarce i przybray cechy nacjonalistyczne; dano zaniechania polityki bankierskiej i ydowskiej). (Historia Niemiec, Czapliski, Galos, Korta, Wrocaw-Warszawa-Krakw, Wydaw. Ossolinowskich, 1990 r.) 19. Rozwj gospodarczy Francji w XIX wieku. Pocztek wieku XIX we Francji to pocztek doby napoleoskiej. Wrd posuni Napoleona jako Pierwszego Konsula znalaza si reforma urzdw skarbowych, ktre zaczy ponownie ciga w sposb regularny podatki. W 1800 r. stworzono Bank Francji, w nastpnym zreorganizowano giedy, wreszcie w 1803 r. okrelono warto kruszcow franka, stabilizujc walut pastwa. Postp ekonomiczny kraju interesowa Napoleona w ramach w jakich wpywa on na rozwj armii. Szczegln rol przypisywa rolnictwu: obfito ywnoci uznawa za niezbdny warunek ulegoci mas wobec rzdu. Przy zbyt skpej iloci pienidza w obrocie, Francja rolniczo niezalena miaa prowadzi polityk minimalnych zakupw w przemyle, przy maksymalnym eksporcie. Rosnce wydatki pastwa (biurokracja, armia) chcia Bonaparte ubezpieczy przez rozwj sektora pastwowego w przemyle i reglamentacj gospodarki prywatnej. O nastpstwach blokady kontynentalnej bya mowa przy okazji innych pyta. Mimo hekatomby wojen napoleoskich (zgino ok. miliona Francuzw: bitwy byy krwawe, opieka sanitarna fatalna, od ran gino wicej ludzi ni bezporednio w bitwie) w latach 1801-1810 Francja zanotowaa przyrost 1,7 mln mieszkacw. W latach kryzysw ekonomicznych (1800-1801 i 1811-1812) rzd podejmowa energiczne dziaania: zakupy zboa, reglamentacje handlu ywnoci, subwencje dla przemysu. Chopska wasno rosa, co stanowio podstaw legendy napoleoskiej wrd francuskich chopw. Najwicej zyskiwaa jednak buruazja: przemys zarzucony by zamwieniami rzdowymi, premiami i kredytami; rzd ujarzmi robotnikw, da szans udziau w ekspansji gospodarczej na podbijanych ziemiach, wznowione podatki porednie (od napojw, tytoniu, soli), dotykay lud pozwalajc zarobi posiadaczom. Oczywicie byy i ujemne strony np.: upadek handlu morskiego zwizany z blokad. W 1821 r. Francja liczy 30,5 mln ludnoci, w 1846 r. ju 35,5 mln, z tego 25% mieszka w miastach. Pary jest po Londynie drugim miastem Europy i w 1846 r. liczy ju 1,2 mln mieszkacw. Inne miasta rozwijay si wolniej, najwiksze z nich Marsylia i Lyon zbliay si do 200 tys. mieszkacw. Szybkie zmiany zachodz w produkcji rolno-hodowlanej. Powikszaa si liczba wacicieli rednich i drobnych (gospodarstwa 25-30 ha: ok. 0,5 mln; gospodarstwa drobne, parohektarowe: ok. 5 mln chopw).Ugoruje ju tylko 16% ziemi uprawnej. Postp techniczny wkracza w tworzeniu sztucznych k, zastosowaniu udoskonalonych pugw, siewnikw, mockarni i niwiarek; pod koniec okresu pojawiaj si sztuczne nawozy. Daje to efekt w postaci zwikszenia plonw (12q pszenicy z ha; podwojenie produkcji wina, wzrost uprawy warzyw). Pastwo stymuluje pozytywne zmiany (towarzystwa rolnicze, szkoy rolnicze, wystawy konkursy, premie). Liderem bya Flandria, gdzie uprawiano przemysowe roliny, sie drg i kanaw uatwiaa transport, nawoenie byo intensywne, mechanizacja najwiksza. Normandia to, dziki wietnym kom, gwnie hodowla, prowincje pd-wsch specjalizuj si w uprawie oliwy, produkcja wina i hodowli jedwabnikw. Wino i kukurydz produkuje pdzach, Bretania powoli wydobywa si z zacofania, w ktrym trwa Korsyka. Wszystkie te zmiany powoduj wzrost chonnoci wsi na produkcj przemysow, a jednoczenie moliwo migracji ze wsi do miasta. Powstaj przesanki do zaistnienia rewolucji przemysowej. Zastosowanie maszyn parowych pobudza produkcj wgla i elaza. Trzy francuskie zagbia wglowe (Arzin na pnocy, Saint-Etienne we Francji rodkowej i Lotaryngia) w 1847 r. dostarczay ju 5 mln ton wgla (1815 r.: 800 tys. ton).
33

Postpowaa koncentracja przemysu metalurgicznego, pod wzgldem masy wytwarzanej surwki ustpujcemu tylko Anglii (1847 r. -590 tys. ton) w poowie wieku ju blisko poowa produkcji pochodzi z wielkich piecw koksowych. Inwazja maszyn parowych doprowadzia do potrojenia zuycia surowca w fabrykach bawenianych (1846 r. 65 tys. ton). Francja jest wiatowym liderem produkcji jedwabiu (Lyon), w produkcji wenianej wci duy jest udzia maych warsztatw i pracy nakadczej. Spadaj koszty i zwiksza si produkcja ubra o wynalezieniu maszyny do szycia (1830 r.). Rozwijaj si nowe przemysy, cukrownie przerabiajce buraki zwikszaj produkcj w latach 1828-1847 z 6,5 do 52 tys. ton. Kolosalny postp chemii midzy innymi Francuzw Lavoisiera i Lebona, umoliwi przemysow produkcj gumy, tuszczw i barwnikw, gazu wietlnego (Pary otrzyma pierwsze latarnie gazowe w 1828 r.). Maszyna parowa wkroczya rwnie do eglugi. W 1810 r. parowce kursoway ju regularnie z Calais do Dovru. W latach monarchii lipowej (1840 r.) istniaa niedugo linia transatlantycka z Bordeaux i Marsylii do Nowego Orleanu. Pierwsza kolej elazna o napdzie parowym powstaa w 1832 r. jednak dopiero po unormowaniu prawnym z 1842 r., w ktrym przyjto zasad wsppracy pastwa i spek, rozpocz si boom w kolejnictwie. Dziki pienidzom Rothschilda ruszya budowa wanych linii zwaszcza na pnocy. Dokonano rwnie rozbudowy kanaw i drg departamentalnych. W 1846 r. lini ParyLille zapocztkowano uycie telegrafu elektrycznego w cznoci. Wzrastaj szokujce kontrasty midzy bogactwem elity a bied mas. Rejestry wyborcze ujawniaj wzrost liczby posiadaczy speniajcych wymogi cenzusu (1846 r. 250 tys.). Na szczytach wok bankierw, kapitanw przemysu, wielkich kupcw kr ministrowie, sdziowie, dygnitarze dworscy: powieci Balzaka zawieraj opis wielu takich karier. Buruazja oczekuje od pastwa m.in. skutecznej protekcji ekonomicznej (subwencje pastwowe, wsppraca pastwa i spek, jak w ustawie kolejowej z 1842 r., skadajcej wikszo kosztw na rzd i dajcej wikszo zysku spkom, system protekcji celnej podtrzymujcy wysokie ceny). Nie zraa j kumulacja negatywnych nastpstw protekcjonizmu (wysokie ceny, zwolnione tempo rozwoju). Egoizm bourgeois przeamuje organizujce czasami prywatn akcje charytatywn, ktra daje mu dobre samopoczucie, a jego ona awansuje towarzysko. Na drugim biegunie otcha godu, a co najmniej niedoywienie, potworne warunki pracy i mieszkania, ndza moralna, wreszcie inwalidztwo, choroby i wczesna staro. Rozpuszczenie Wielkiej Armii, postp w rolnictwie i napyw ludzi ze wsi, wreszcie upowszechnienie pracy kobiet i dzieci, doprowadzaj do konkurencji na rynku pracy, stagnacji pac i bezrobocia. Warunki pracy urgaj wszystkim zasadom higieny i bezpieczestwa (pyt. 15). Opisany wyej ukad przey powany kryzys po 1846 r. roku zaamania w rolnictwie w wyniku zej pogody i zarazy ziemniaczanej. W tle miay miejsce niebywae skandale kompromitujce politycznie rzd (apownictwo, rozpusta, oszustwa karciane, nawet morderstwo). Szczyt droyzny, spowodowany drastycznym spadkiem poday zboa, przypad na lato 1847 r. Szerzyy si zamieszki godowe. Zmniejszenie siy nabywczej mas w wyniku inflacji jako pierwszy odczu przemys tekstylny. Nastpia stagnacja w handlu, zmniejszyy si przewozy towarowe na kolejach. Wizja bankructwa zawisa nad wieloma inwestujcymi w tej dziedzinie spkami. Stan ten z kolei odczu przemys metalurgiczny oraz wglowy. Wiele zaduonych po uszy w bankach przedsibiorstw bankrutuje. Powoduje to kryzys bankowy panik wrd klientw bankw. Tylko wielkie domy bankowe Rotschild, Perier, Laffitte utrzymuj si. Kryzys doprowadzi do rewolucyjnych zmian (tzw. rewolucja lutowa). Upad rzd Guizota, abdykacja Ludwika Filipa doprowadzia do upadku monarchii. Rewolucyjny Rzd Tymczasowy ogosi republik. Zmniejszeniu bezrobocia miay suy tzw. warsztaty narodowe.

34

W szczytowym okresie rzd zatrudni ok. 95 tys. bezrobotnych robotnikw przy le zorganizowanych pracach ziemnych w Paryu i okolicy. Nowy reim (pniejszy rzd Drugiego Cesarstwa) mia kredyt zaufania wrd bankierw i buruazji. Rozprowadzona szybko poyczka pastwowa miaa w latach 1854-70 w sumie warto 4,2 mld frankw (co byo ogromnym sukcesem). Polityka ekonomiczna Napoleona III i jego ministra Rounera odwaniej ni poprzednie rzdy stymulowaa postp techniczny i ekspansj gospodarcz. Sprzyja rwnie wielkim budowom (przebudowa miast, rozwj sieci kolejowej). Dobrej koniunkturze sprzyjay: postp techniczny i napywajce z kopalni kalifornijskich zoto, stwarzajce tendencj wzrostu cen. Po stagnacji lat 1845-50 przyrost produkcji przemysowej wzrs ponad dwukrotnie (z 1,8% do 3,9%). Nieco pniej po 1855 r., take rolnictwo osignie rekordow stop wzrostu produkcji (3,4%). Pojawiajce si jednak od czasu do czasu kryzysy finansowe, byy powodowane ju nie z pogod i nieurodzajami w rolnictwie, ale jak np. w 1857 r. kryzysem na giedach Londynu i Nowego Jorku. W rolnictwie cigle pracuje wikszo Francuzw, co prawda w latach 1850-80 odsetek zmniejsza si ona z 75% do 65%. W latach szedziesitych XIX w. udzia produkcji rolnej w dochodzie narodowym wynis ok. 58%. Na przyczyny tego stanu zoyy si: zwikszenie areau upraw (1850-80 o 2 mln ha), rewolucja w transporcie, wzrost liczby maszyn rolniczych, rozwj owiaty rolniczej, system popierania wzorowych gospodarstw, roboty melioracyjne, zwikszenie nawoenia. Szczeglny wzrost nastpi w produkcji cukru (piciokrotny wzrost), ziemniakw i wina. Ze wzgldu na spoeczny presti posiadania ziemi, jej ceny rosy. Wasno wykazywaa du koncentracje (3% wacicieli skupia tyle ziemi, ile pozostae 97%). Gros ziemi jest dzierawione. W 1862 r. liczba dzierawcw wynosi przeszo 1,4 mln, 38% gospodarstw liczby mniej ni 1 ha, w przedziale od 1 do 10 ha 47%, od 10 do 40 ha 12%, wreszcie powyej 40 ha jest tylko 3% gospodarstw. W pwieczu 1856-1906 ludno zawodowo czynna w rolnictwie zwikszya si o 1,5 mln. Byo to spowodowane wzrostem liczby gospodarstw chopskich, wysokimi cenami produktw rolnych (pace realne robotnikw rolnych w latach 1850-80 wzrosy o 30%) i chopsk mentalnoci (przywizanie do ziemi). Przemys w latach 1850-70 niemal podwoi produkcj. Piciokrotnie wzrosa liczba maszyn parowych, trzykrotnie zwikszyo si wydobycie wgla. Wielkoci zmian w produkcji Czytelnik zna z przytoczonych ju danych. Rozwj techniki (Solvay) stanowi impuls dla chemii. Przemys budowlany legitymowa si trzykrotnym wzrostem. Przemys tekstylny zatrudnia prawie poow ogu robotnikw (gdy np. metalurgia ok. 9%). Wzrosa piciokrotnie produkcja weniana, w jedwabnictwie. Francja wci dziery prymat. W wyniku zakce importowych w latach wojny secesyjnej w USA, problemy przeywa przemys baweniany. Dynamizm koncentracji przemysu we Francji nie ma takiej skali, jak zjawisko to miao w Anglii czy USA. Wspczesny ekonomista Lvy-Leboyer tumaczy to spnionym w stosunku do Anglosasw startem, pnym, po 1860 r. ujednoliceniem rynku, niedoborem rde energii (nie starczao wasnego wgla), du wci rol rolnictwa oraz tanioci i wzgldn obfitoci siy roboczej. W latach Drugiego Cesarstwa Francja zaja drugie miejsce po Anglii w wymianie handlowej. Przyczynio si do tego odejcie od protekcjonizmu (pierwszy traktat z Angli w 1860). Gwn rol miay rynki europejskie, nabiera znaczenia handel ze Stanami Zjednoczonymi, rynki afro-azjatyckie odegray jeszcze ma rol. W handlu wewntrznym rosa rola gied handlowych, domw wysykowych, niewielkich magazynw. Od 1852 r. do ostatnich lat Cesarstwa powstay wielkie magazyny paryskie: Bon March, Louvre, Printemps, Samaritaine. Sprzedawano taniej, bo towary pochodziy bezporednio od producenta, przy wielkim wyborze i obrotach.

35

W latach siedemdziesitych linie kolejowe liczyy 24 tys. km (w 1851 r. 3 tys. km). Przewz osb wzrs piciokrotnie, towarw dziesiciokrotnie. Marynarka handlowa Francji staa si potg, drug po angielskiej: w 1870 r. przekroczya ju milion ton (1/7 tonau stanowiy parowce). Marsylia, Hawr i Bordeaux skupiy 45% wszystkich przeadunkw (w 1870 r. ok. 13 mln ton towarw). Rozbudowie z wielkim rozmachem ulegy miasta: Pary, Lyon, Marsylia. Dawao to zatrudnienie masom robotniczym, byo upustem ambicji rzdu, wreszcie miao suy celom polityczno-militarnym (w miejsce wskich uliczek, atwych do barykadowania, tworzono szerokie arterie, pozwalajce operowa jedzie i artylerii). Ogromne przedsiwzicia ekonomiczne lat 1850-1870 (w samym Paryu powstao ok. 75 tys. nowych, solidnych domw) wymagay gbokich przemian w systemie bankowym. Obok wielkich bankw (g. ydowskich i szwajcarskich: Malletowie, Rothschildowie, Hottingerowie, Worms i inni), powstaway instytucje o strukturze spek akcyjnych, ktre mobilizoway mniejsze wkady, coraz bardziej popularyzujc swoj dziaalno wrd redniej i maej buruazji. Przykadem banku nowego typu by Crdit Meleivier braci Pereire (za. 1852 r.) finansujcy przedsiwzicia przemysowe, budowlane, rolnicze i kolonialne (w Algierii). Wypuszczone przez Bank Francji coraz mniejszych nominaw upowszechniy w tamtym okresie patnoci za pomoc papieru. Na szczycie drabiny spoecznej stao sto kilkadziesit dynastii: Wendelowie, Schneiderowie, Dollfusowie, Perierowie itp. Obok przedsibiorstw stanowicych wasno familijn, od 1860 r. zaczy si mnoy spki handlowe. Wypuszczanie akcji zwikszao kapita potrzebny na modernizowanie technik produkcyjnych w warunkach ostrej konkurencji. Inwestowanie w papiery wartociowe jest bardzo popularn inwestycj, zwaszcza przy dominujcym modelu wycofywania si z interesw i ycia z renty. Dobr lokat kapitau jest dla rentiera kupno budynkw mieszkalnych: czynsze w miastach rosy nieustannie (w okresie Drugiego Cesarstwa przeszo 50% zwyki). O sukcesie polityki kolonialnej Francji tamtego okresu Czytelnik przeczyta w pyt. 24. Postpom ekonomicznym schyku XIX w. towarzyszya stagnacja demograficzna. Liczba ludnoci rosa bardzo powoli (z 36 mln w 1857 r. do 39,5 mln w 1911 r. przy 1 przyrostu naturalnego rocznie). Jan Baszkiewicz podaje nastpujce przyczyny: ch nieumniejszania dziedzictwa (ywa zwaszcza na wsi), obojtno religijna, zmniejszenie ekonomicznej roli dzieci w rodzinach robotniczych, przywrcenie w 1884 r. rozwodw, rentierska ch wygodnego ycia. 56% Francuzw mieszkaa na wsi. Pary sta si kolosaln metropoli: w 1911 r. ok. 2,9 mln, razem z banlieu przekroczy 4,1 mln ludnoci. Po midzynarodowym kryzysie gospodarczym lat 1873-1877, nadeszy czasy boomu. Koniunktur umiejtnie podsyca minister robt publicznych Freycinet (pniejszy premier), organizujc wielkie roboty portowe i koczc budow sieci kolei i kanaw. W latach 1872-1887 Francja przeywa najgbszy kryzys drugiej poowy stulecia. Zasadniczy zwrot dokona si dopiero w 1896 r., kiedy to znacznie zwikszya si poda zota (z poudniowej Afryki), pobudzajcego kredyt, inwestycje, wzrost produkcji i cen. Pary jest po Londynie drug stolic finansow wiata. Kapitalizm francuski zasyn w tamtym okresie w roli midzynarodowego lichwiarza. A 45% inwestycji lokowano za granic: eksport kapitau wynis ok. 45 mld frankw. Najwicej (ok. 11 mld) ulokowano w Rosji, w kopalniach Uralu, nafcie, zakadach metalowych Ukrainy i Petersburga itd.; sporo inwestycji w Hiszpanii i Portugalii (koleje), w Turcji i na Bakanach, w Ameryce aciskiej (a 7 mld). Zmniejszyo to dynamik rozwoju przemysu rodzimego, przynioso natomiast kolosalne odsetki (u progu wojny w 1914 r. 2,5 mld). Od 1880 r. do 1914 r. przemys Francji podwoi produkcj. Dziki przekroczeniu 50% udziau przemysu w produkcji globalnej Francja staa si krajem przemysowo-rolniczym. Wzroso rwnie dwukrotnie wydobycie wgla kamiennego, ktre wci jednak nie zaspokaja potrzeb. Blisko dziesiciokrotnie wzroso w latach 1873-1914 wydobycie rudy elaza (22 mln ton). Postp techniczny generuje popyt na stal (5 mln ton w 1914 r.). Dziki Prowansalskim zoom
36

boksytw Francja znajduje si w czowce producentw aluminium; podobnie jest w rodzcym si przemyle samochodowym. Paryskie zakady braci Renault (za. 1897) nale do najnowoczeniejszych (w 1913 r. oglna produkcja wyniosa 45 tys. egzemplarzy). Rozwija si przemys gumowy i nawozw sztucznych. Wreszcie we Francji rodzi si film (1895 r. bracia Lumire). W 1914 r. wikszo filmw wywietlanych w wiecie pochodzio z francuskich wytwrni Gaumonta czy Pathgo. Francja jest 4 mocarstwem przemysowym wiata, Rosja zacza j dogania w pocztkach XX w. Charakterystyczn cech jest niewielka koncentracja jej przemysu, tylko 10% robotnikw pracuje w wielkich zakadach, zatrudniajcych powyej 500 osb (wiksz od przecitnej koncentracj notowa przemys metalurgiczny i chemiczny). W komunikacji dominuj koleje w 1914 r. zbliyy si do 50 tys. km. Przewz towarw rs dwa razy szybciej od pasaerw, ktry to w porwnaniu do lat 70 XIX w. i tak wzrs dwukrotnie. Inynierowie francuscy (Gerabit, Simplon) osignli midzynarodow saw. W 1900 r. otwarto pierwsze metro. Rozbudowa floty cechuje si wiksz dynamika ni w innych krajach (z 1,6 mln tonau w 1913 r. Francja zaja szste miejsce w wiecie). Szybko wzrosa liczba samochodw, w 1914 jest ich 110 tys. W rolnictwie w latach 1882-1914 zmniejszono o 2,5 mln ha nieuytki. Musiano rwnie ukry produkcj roln pod skrzyda protekcji. Francuskie pody nie mogy da sobie rady z konkurencj amerykaskiego zboa, czy weny z Ameryki poudniowej czy Australii. Wiksza wydajno produkcji zb, zachowaa, mimo spadku o 900 tys. ha powierzchni zasianych, produkcj ziarna na nie zmienionym poziomie (przecitnie ok. 90 mln q rocznie). Uprawy winoroli skurczyy si w latach 1882-1913 o prawie 600 tys. ha (duy w tym udzia miaa zaraza winna). Dziki wzrostowi powierzchni k rosa hodowla byda (w latach 1872-1910 z 11 do 15 mln sztuk). Zwikszaa si rwnie produkcja burakw cukrowych i ziemniakw. Spadek ceny ziemi (w latach 1881-1913 o 1/3) spowodowa deprecjacj spoecznego prestiu wasnoci ziemskiej. Rolnictwo francuskie ustpowao rwnie mechanizacji wobec innych przodujcych krajw wiata. W sumie produkcja rolna Francji w latach 1880-1913 wzrosa o niespena 1/3. Prestiowym ukoronowaniem osigni Francji bya organizacja paryskich wystaw powszechnych. W stulecie rewolucji urzdzono szczeglnie udan wystaw, ktrej Pary zawdzicza Wie Eiffla. Nastpna wystawa z 1900 r. cigna przeszo 50 mln odwiedzajcych. Dorobek ekonomii francuskiej lat 1870-1914 ilustruje wielokrotny wzrost dochodu narodowego, przy wzrocie ludnoci w tym samym okresie tylko o 7%. (Jan Baszkiewicz Historia Francji, Bellona, 1995 Wrocaw-Warszawa-Krakw)

20. Zniesienie poddastwa i reformy uwaszczeniowe w Europie. Rozwj si wytwrczych w rolnictwie powodowa przeobraenia spoeczne na wsi. Inaczej zmiany te zachodziy w Anglii, inaczej na kontynencie ktrego rolnictwo rnicowane byo dodatkowo lini aby. STOSUNKI AGRARNE W ANGLII W XVIII w. wprowadzono nowy model produkcji rolnej, oparty gwnie na hodowli byda, przyspieszy on proces ogradzania, zmniejszajc jednoczenie jego charakter. Poprzednio landlordowie przywaszczali sobie cz pastwisk gminnych lub roli chopskiej. W XVIII w. doszed element powszechnoci zniesiono resztki dawnej wasnoci feudalnej. Znikny szachownice gruntw i otwarte pola, na ktrych po niwach wypasano bydo wszystkich

37

mieszkacw gminy. W zamian mona byo wprowadzi nowe metody uprawy i intensyfikacj gospodarki rolnej. Proces ogradzania od XVIII w. sankcjonoway ustawy parlamentarne. Dla wielu chopw reforma oznaczaa bied i dugi, a nawet decyzj opuszczenia wsi i zasilenia proletariatu przemysowego. Wynikao to z gorszych gruntw scalonych gospodarstw, ograniczenia hodowli, czy wreszcie koniecznoci sprzedania swojej ziemi landlordom. Byli rwnie tacy, ktrzy stawali si dzierawcami duych gospodarstw. Ci ostatni, ktrym udao si pozosta na roli stali si beneficjantami w okresie dobrej koniunktury stworzonej przez co zboowe w 1791 r. i wojny napoleoskie. Rok 1814 zatrzyma jednak koniunktur i doprowadzi do upadku niemal wszystkich pozostaych drobnych rolnikw, ktrych ziemia przesza do wielkiej wasnoci ziemskiej. W 1874 r. 1200 rodzin posiadao 25% caej ziemi, natomiast 7400 rodzin poow. Landlordzi wynajmowali ziemi farmerom, czerpic z tego tytuu spore dochody. Farmerzy faktyczni przedsibiorcy rolni zatrudniali robotnikw, ktrzy mieszkali w domach zbudowanych przez landlordw a pracowali na maych dziakach z kartoflami i jarzynami. W drugiej poowie XIX w. dominoway gospodarstwa 40-120 ha, zajmujc 41,6% caej ziemi. FRANCJA I NIEMCY We Francji oywienie w rolnictwie nastpio wczeniej, ju w XV-XVII w., wywoao ono podobnie jak w Anglii tendencje do podziau ziem gminnych, z t rnic, e tylko trzecia cz przypadaa panom (przyczyn byo opowiadajce si po stronie chopw prawodawstwo). Francja, jak i Niemcy zachodnie, bya krajem drobnych gospodarstw chopskich, wielkie dzierawy rozwijay si jedynie w dobrach kocielnych na pnocy Francji. Dominowa stary ustrj rolny z wasnoci gminn, szachownic pl, z prawem wypasu etc. Feudaowie posiadajcy zwierzchni wasno ziemi uytkowali faktycznie niewielk cz gruntw, na reszcie gospodarowali chopi emfiteuci (wieczyci) lub terminowi dzierawcy. Wieczysta dzierawa bya dziedziczna, nakadana na emfiteut szereg obowizkw, jak czynsz, daniny w naturze i inne. Do zalet naleaa swoboda dysponowania ziemi, pewno posiadanego gruntu. Popularno tej instytucji sprawia, e gospodarstwa emfiteutyczne zajmoway w drugiej poowie XVIII w. _ ziemi we Francji pnocnej i okoo poow we Francji rodkowej i poudniowej. Oprcz wiadcze na rzecz feudaa, ktre czsto przybieray charakter nadzwyczajny (naprawa myna, czyszczenie paskich staww) albo tzw. praw przymusowych (przymus mlenia w paskim mynie, prawo polowa na gruntach chopskich), chop skada daniny na rzecz pastwa i kocioa. Gdy wybucha rewolucja 1789 r. Zgromadzenie Narodowe w sierpniu 1789 r. i w lipcu 1793 r. znioso najpierw wszelkie ograniczenia wolnoci osobistej a pniej wszystkie obcienia ekonomiczne chopa, do uznania go penym wacicielem ziemi, ktr uytkowa. Skonfiskowane dobra kocielne a pniej dobra emigrantw, Zgromadzenie Narodowe postanowio sprzeda w celu pokrycia dugu pastwowego. Wikszo tej ziemi przesza w rce buruazji, du cz zakupili zamoniejsi chopi oraz mieszczanie, niewielk cz przeznaczono na dziaki dla maorolnych i bezrolnych chopw. Struktura agrarna nie zostaa w sposb zasadniczy zmieniona. W 1880 r. gospodarstwa powyej 50 ha zajmoway 36% ziemi uprawnej, zagrody do 5 ha 22%. Drobne i rednie gospodarstwa, ktre byy w przewadze, uprawiane byy przez waciciela i jego rodzin, niekiedy przy pomocy 1 najemnego robotnika, wiksze gospodarstwa dzierawiono w systemie 6-letnim. Podobnie, cho z mniejsz gwatownoci, procesy te zachodziy w Niemczech. Podstaw dochodw feudaa stanowi czynsz, struktura gospodarcza bya podobna, poddastwo byo powanie zagodzone. Najwczeniej na wikszym obszarze zniesiono poddastwo osobiste w Badenii w 1783 r. Wasno ziemi chopi uzyskiwali drog wykupu czynszw i wiadcze feudalnych.
38

Likwidacja zalenoci gruntowej i jurysdykcji patrymonialnej przyspieszona zostaa po rewolucji lipcowej 1830 r., kiedy to wypacajc odszkodowanie ze skarbu pastwa rzdy Hesji, Wirtembergii i Hanoweru nakazay wykup chopskich powinnoci i konsolidacj ich gruntw. Ostatnie pozostaoci zalenoci gruntowej zlikwidowaa Wiosna Ludw w 1848 r. EUROPA WSCHODNIA W Niemczech na wschd od aby podstawow jednostk na wsi by folwark paszczyniany. Rozwj kapitalizmu nie mia tu miejsca przez rozwj drobnej gospodarki chopskiej, lecz przez przeobraenia wielkich szlacheckich gospodarstw. Jak pisze autor podrcznika, eksploatacja chopa z form paszczynianych, przybieraa metody buruazyjne. Przykadem ilustrujcym realizacj tego modelu byy reformy przeprowadzone w pierwszej poowie XIX w. w Prusach. Przyczyn bya ujawniona w praniu wewntrzna i militarna sabo tego kraju w dobie wojen napoleoskich. W padzierniku 1807 r. wszed w ycie dekret, w ktrym: zniesiono podzia na stany, wprowadzono wolny obrt ziemi, zlikwidowano poddastwo osobiste chopw (z dziedziczn wasnoci natychmiast, innych po dwch latach), nie wprowadzono odszkodowa za zniesione powinnoci. W nastpnym roku poczynajc od domen (majtkw pastwowych) przeprowadzono uwaszczenie. Chopi uzyskali prawo do budynkw bez odszkodowa i do inwentarza dworskiego z odszkodowaniami. Powinnoci z tytuu renty feudalnej zamieniono w 3/4 na czynsz podlegajcy wykupowi, a w 1/4 na podatek gruntowy. Od 1811 r. datuje si prba unormowania stosunkw agrarnych w dobrach prywatnych, kiedy to wyszed edykt krlewski O regulacji. Chopi mogli naby ziemi, wysoko odszkodowania ustalay same strony. Przyjte pniej regulacje ograniczyy krg osb, ktrych mogy dotyczy prawa wykupu, w zasadzie do zamoniejszej czci wsi (posiadajcych sprzaj, czyli inwentarz pozwalajcy na samodzielne odrabianie paszczyzny, a ponadto istniejcych co najmniej od 1774 roku). Ostatecznie uwaszczenie chopw nastpio na mocy edyktu z 1850 r. Nie dotyczy on gruntw dawanych subie folwarcznej w charakterze jej uposarzenia oraz gospodarstw chopw, ktre na mocy poprzednich regulacji przeszy w woln dzieraw. W strukturze wasnoci gruntami, w poowie wieku dominowaa wielka wasno (powyej 100 h) obejmujca ponad 55% ziemi. Wynikajca z regulacji likwidacja serwitutw dotyczya drobnych gospodarstw, ktre tracc prawo uytkowania lasw i pastwisk musiay zrezygnowa z hodowli byda. Postpowa proces rozwarstwienia wsi. Obok folwarkw kapitalistycznych rozwijay si gospodarstwa wielkochopskie. Gospodarze maorolni wiadczyli na ich rzecz usugi. Sia robocza w wielkich folwarkach obszarniczych to take umieszczani w czworakach komornicy albo przywizywani do maych dziaek z ziemi folwarcznej maorolni. Wadza pana nad najemnymi robotnikami wzmagana bya regulacj administracyjn i prawn. Dziedzic by przedstawicielem wadzy pastwowej na swoim obszarze, ktry by wyczony z gminy. Ustawa o czeladzi zakazywaa koalicji (strajkw, tworzenia zwizkw zawodowych). Pierwsz instytucj w rnych sporach by dziedzic, ktry do 1900 r. mg stosowa rwnie sankcje karne. Habsburgowie w osobie Marii Teresy zaczli reform roln w kocu XVIII w. Zarzdzono wtedy podzia dbr pastwowych na gospodarstwa, ktre oddano wolnym chopom w dziedziczn dzieraw. W 1781 r. Jzef II umoliwi chopom swobodne zawieranie maestw, przesiedlanie si i wybr zawodu. Epilog sprawa znalaza dopiero pod naciskiem Wiosny Ludw w 1848 roku przeprowadzono likwidacj stosunkw feudalnych i uwaszczenia chopw za wykupem. 2/3 wartoci odszkodowania waciciele ziemscy otrzymywali w poowie od pastwa, w poowie od chopa. 1/3 ulegaa umorzeniu z tytuu
39

zwolnienia od powinnoci przeznaczonych na cele publiczne, kosztw cigania wiadcze poddaczych i rodkw wynikajcych z feudalnego obowizku opieki nad chopem. Jeeli chodzi o struktur agrarn to na Wgrzech i w Galicji dominoway latyfundia, natomiast w innych krajach monarchii przewaaa wasno chopska. Reformy uwaszczeniowe w Rosji stay si konieczne nie z powodu rozwoju si wytwrczych, lecz jako instrument polityczny w warunkach rosncego antyfeudalnego ruchu chopskiego po wojnie krymskiej. Dopiero w marcu 1861 r. Aleksander II wyda synny dekret o zniesieniu poddastwa i przyznaniu chopom nadziau ziemi, ktrego rozmiar zalea od ugody midzy feudaem a chopem, nie mg jednak przekracza ustalonej wielkoci. Ziemia bya wasnoci pana do czasu przeprowadzenia wykupu, bliej nie okrelonego w czasie. Zanim do niego doszo chop by zobowizany do wykonywania wszelkich wiadcze. Nadzia ziemi w guberniach rodkowych, pnocnych i niektrych noworosyjskich by przyznawany caej gromadzie, a nie poszczeglnym chopom. W odrbnej ustawie zapisano moliwo wykupu zagrody i gruntu, na ktr to chop musia mie zgod waciciela. Pan zachowywa prawo opieki nad chopem i uprawnienia policyjne. Po reformie z 1861 r. 35% ziemi uytkowej znalazo si w posiadaniu chopw, z czego tylko niewielki procent stanowiy gospodarstwa indywidualne, ok. 40% ziemi stanowio wasno pastwa, za 25% naleao do folwarkw szlacheckich. W obrbie warstwy chopw dochodzio do szybkiej dywersyfikacji pod wzgldem posiadanego majtku. Okoo 1/5 populacji stanowili zamoni, ktrzy zaczli skupia wikszo ziemi nadziaowej, dzierawili j rwnie od biedoty wiejskiej. W dobrach szlacheckich obok instrumentu dzierawy pieninej pojawia si take dzierawa odrobkowa, co byo nowym sposobem uzyskiwania paszczyzny. Chop by faktycznie przywizany do gruntu, spaci nadzia mogli tylko nieliczni, podatek gruntowy i pogowne pacono rwnie zbiorowo. Wielu obszarnikw nie podejmowao ryzyka prowadzenia gospodarstwa kapitalistycznego, preferujc odrobek. Zmiany zachodziy powoli, ale folwark kapitalistyczny zdoby sobie przewag ju pod koniec XIX w. W Europie poudniowo-wschodniej likwidacja stosunkw feudalnych nastpia pniej ni w Rosji. W Rumunii w 1864 r. (ustawa uzaleniaa nadzia od posiadanej iloci sztuk byda). Na Bakanach, jedynie w Serbii reforma miaa miejsce na pocztku XIX w., najpniej reformy przeprowadzia Macedonia bezporednio przed wybuchem I wojny wiatowej, by zakoczy dopiero po zawarciu pokoju. W Bugarii proces uwaszczenia mia wymiar walki o niepodlego pastwow. Podzia ziemi w czasie wojny rosyjsko-tureckiej zosta usankcjonowany przez wykup teje i pniejsze rozprzedanie pozostaych majtkw tureckich. Poza posiadociami klasztorw, niepodlega Bugaria nie miaa wielkiej wasnoci ziemskiej. Jak pisze autor podrcznika, sprzyjao to przenikaniu na wie kapitalistycznych stosunkw produkcji i procesw rozwarstwienia chopstwa. (na podstawie zalecanego podrcznika) 21.Pocztki rewolucji przemysowej w Rosji. O rewolucji przemysowej w Rosji moemy mwi na tle rewolucji przemysowej w krajach Europy Wsch. i Pd. Tamtejszy rozwj przemysu by opniony w stosunku do zachodu. W rolnictwie utrzymywaa si gosp. feudalna, za w przemyle produkcja rkodzielnicza( cho powstaj ju manufaktury bazujce na pracy chopa paszczynianego). Rozkad stos. feudalnych w rolnictwie (uwaszczenie chopw) powoduje ksztatowanie si rynku wewntrznego i pojawienie si wolnej siy roboczej. Polityka pastwa zaczyna mie wpyw na przeobraenia ekonomiczne. Przemys ma wpyw na umocnienie armii i zwikszenie dochodw skarbu pastwa, dlatego pastwo chce zwikszy rol przemysu w drodze:
40

-uatwie dla prywatnych przedsibiorcw -przyznawanie poyczki -udzielanie zamwie -podejmowania inwestycji pastwowych W Rosji w 1805 r. w Petersburgu w fabryce baweny po raz pierwszy zastosowano maszyn parow, potem wprowadzono j do innych gazi. W latach 40-tych prbowano udoskonali wytop stali. W Rosji nastpuje wzrost importu udoskonalonych narzdzi i maszyn w pierwszym wierwieczu XIX w. Utrudniane byo to przez przywizanie chopa do ziemi, stanowicego bezpatna si robocz (np. w grnictwie i hutnictwie na Uralu). Przedsibiorcy nie opacao si inwestowa w nowe urzdzenia. Dopiero po uwaszczeniu (1861) moga si rozwin produkcja fabryczna. Jej rozwj doprowadzi do tego, e w 1916 r. Rosja wykazywaa ten sam poziom zastosowania maszyn parowych, co w Anglii w 1840 r. Przed 1865 r. dominowaa produkcja manufaktur i rzemiosa, za fabryki nie odgryway wikszej roli. W latach 1865-1890 powstaje nowoczesny przemys, liczba zatrudnionych wzrasta dwukrotnie. Oywienie spowodoway inwestycje kolejowe. 70-75% rosyjskiej wytwrczoci elaza pochaniaa kolej i wasne potrzeby hutnictwa. 22. Rozwj transportu XIX w. Na pocztku XIX w. powstaa pierwsza kolej. Zaczto rozbudowywa drogi elazne, doskonalono tabor kolejowy i urzdzenia sygnalizacyjne. Wytyczano szlaki wielkich magistrali kolejowych, ktre przecinay cae kontynenty ( pierwsz tak kolej transkontynentaln zbudowano w Stanach Zjednoczonych w 1869 r). Rozwijaa si take egluga parowa. Do lat 70 przewag posiaday statki aglowe, parowe pyway jedynie na krtkich dystansach, musiay bowiem zabiera zbyt wiele wgla. Zmiany techniczne (zmiana napdu i rozwj metalurgii, ktry umoliwi uycie metali o budowy okrtu , przez co stay si wiksze i szybsze) wypary aglowce Od koca XIX w. do napdw statkw i okrtw zaczto stosowa turbiny parowe, co umoliwiao due oszczdnoci paliwa. Pojawiy si okrty wyspecjalizowane: zbiornikowce, chodnie, drobnicowce. Komunikacj wodn uatwio wybudowanie Kanau Sueskiego w 1859-69 r. (skrcio to drog morsk z Europy na Daleki Wschd i spowodowao, e Bliski i Daleki i Wschd, Australia i Nowa Zelandia zbliyy si do Europy i weszy silniej ni dotd w stref polityki i gospodarki wiatowej. W roku 1895 przekopano Kana Kiloski , za w 1914 Panamski. Due zmiany w transporcie spowodowao wynalezienie silnika spalinowego, zasilanego gazem, do ktrego paliwo wprowadzane byo wprost do cylindra, gdzie po zapaleniu iskr elektryczn nastpowaa zamiana energii cieplnej na kinetyczn. Silnik taki zbudowa w 1860 r. Francuz Etienne Lenoir, za potem udoskonali go Niemiec Nicolais Otto (czterosuwowy cykl pracy). Silnik taki zastosowany zosta do budowy samochodu, ktrego twrcami byli Niemcy: Carl Benz i Gottlieb Daimler. Skonstruowani oni jednoczenie i niezalenie od siebie dwa samochody. Szans do udoskonalenia samochodw (nowe konstrukcje) byy organizowane od 1896 r. wycigi samochodowe. Pocztek motoryzacji amerykaskiej da Henry Ford, budujc w 1899 r. pierwsz w USA fabryk samochodw. Wprowadzenie tamy montaowej umoliwio masow produkcj i sprzedawanie samochodw po niskiej cenie. Dalszym postpem na drodze motoryzacji byo wynalezienie przez Niemca Rudolfa Diesla (1897) nowego silnika spalinowego ,zasilanego cikim paliwem pynnym. By on znacznie sprawniejszy od poprzednich silnikw spalinowych i znalaz zastosowanie w komunikacji ldowej (cikie samochody, autobusy , lokomotywy) i morskiej ,a take jako silnik stacyjny (napd do maszyn, mae elektrownie itp.).W miastach pojawiy si tramwaje elektryczne.

41

W powietrzu prbowano uywa balonw, ale jako zbyt zalene od warunkw atmosferycznych prbowano je zastpi sterowcami. Na przeomie XIX i XX w. zbudowano samolot. Pierwszy udany lot Amerykanw (braci Wright) odby si w 1903 r. Stosunkowo dobre rozwinity w kocu XIX w. silnik spalinowy by ju do pewny w dziaaniu i na tyle lekki,, aby unie w powietrze leki patowiec i pilota. Transport informacji rozwin si rwnie gwatownie. Ldowa sie telegraficzna gsto pokrya kontynenty, a w roku 1858 uoony zosta pierwszy kabel podmorski o dugoci 3745 km czcy Angli z Ameryk. W kocu XIX w. wynaleziono telegraf bez drutu: radio (przyczyniy si do tego odkryte przez Jamesa Maxwella i zbadanie przez Heinricha Hertza fale elektromagnetyczne. Waciwy rozwj radiotelegrafii zapocztkowao dopiero wynalezienie lampy elektronowej przez fizyka angielskiego Johna Fleminga (1904r) 23. Powstanie i rozwj zwizkw zawodowych Okolicznoci w ktrych zaczy powstawa zwizki zawodowe: 1. wzrost poziomu pac realnych (wzrost poziomu stopy yciowej) 2. skracanie dnia pracy- skutki: -robotnicy zyskuj czas, ktrym mog swobodnie dysponowa -poprawiaj si warunki wypoczynku -wzrastaj moliwoci podniesienia kwalifikacji -polepsza si opieka nad dziemi To wszystko prowadzi do wzrostu udziau w dziaalnoci politycznej, spo., owiatowej, sportowej 3. rozwj ustawodawstwa pracy (najwczeniej w Anglii) -ochrona prawna kobiet i dzieci zatrudnionych w przemyle: regulacja dugoci dnia pracy dzieci -wprowadzenie obowizku uczszczania do szk elementarnych -maksymalny czas zatrudnienia dla kobiet -zakaz pracy w pewnych zawodach (np. kopalniach) -ochrona macierzystwa kobiet -inspekcje fabryczne (nie do koca jednak skuteczne) -system ubezpiecze spo. -pocztkowo dobrowolne, potem przymusowe (ich rdem byy skadki pacone przez robotnikw Zwizki zawodowe byy silnie powizane z politycznym ruchem klasy robotniczej (nie dziaay niezalenie od siebie). Zwizki zawodowe walczyy z reguy o dorane cele ekonomiczne, za polityczne partie robotnicze wysuway dania oglniejsze, zmierzajce do zdobycia wadzy przez proletariat. Zwizki zawodowe stosoway rne formy walki o prawa proletariatu. Gwnym narzdziem presji ekonomicznej byy strajki. Dziki wysuwaniu bezporednich da ekonomicznych, zwizki zawodowe zyskay ogromne wpywy (np. w Anglii w 1900r. zwizki zawodowe liczyy 2 mln. czonkw. W krajach zacofanych nie byo takiej poprawy warunkw bytu, nastpiy one dopiero pod koniec XIX w. Po roku 1900 nastpia zmiana w strukturze zawodowej ludnoci- zmniejszy si odsetek ludnoci utrzymujcej si z rolnictwa, za wzrs w przemyle (take w krajach sabo rozwinitych). Doprowadzio to do istotnych przemian w strukturze proletariatu. Procesy centralizacji i koncentracji kapitau spowodoway, e coraz wikszy odsetek robotnikw pracowa w wlk. przedsibiorstwach. Uatwiao to rozwj ruchu robotniczego, zarwno politycznego, jak i zawodowego, gdy skupienie wielkich grup robotnikw w jednym zakadzie stwarzao dogodne warunki ksztatowania si wsplnoty interesw i solidarnoci
42

klasowej. W pastwach, gdzie powstao ustawodawstwo socjalne, w duych przedsibiorstwach atwiejszy by nadzr nad przestrzeganiem obowizujcych norm. Wytworzya si tzw. "arystokracja robotnicza" - lepiej wykwalifikowani i lepiej zarabiajcy robotnicy (wizao si to z rozwojem technologii, tzn. wprowadzenie nowych urzdze wymagao lepiej wykwalifikowanych robotnikw). Na pocztku XXw. w krajach wysoko rozwinitych robotnicy stanowili klas bardzo liczn, wzrosa te ich wiadomo klasowa. Staa si ona zasadniczym czynnikiem rozwoju organizacji robotniczych (np. w Anglii w 1914r. 4,1 mln. czonkw zwizkw zawodowych). Powstaa arystokracja robotnicza staa si podoem spoecznym koncepcji reformizmu. Reformizm odrzuca walk rewolucyjn o zasadnicze przeobraenia ustrojowe, a za swoje zadanie uwaa denie do zreformowania kapitalizmu i poprawienie pooenia robotnikw. Jego wpywy pojawiy si take w zwizkach zawodowych (dziaacz zwizkowy sta si fachowym urzdnikiem lub politykiem, zabiegajcym o dorane sukcesy, gwnie na polu ekonomicznym). W Anglii powstaa Labour Party. Reformizmowi przeciwstawiaa si lewica, ktra na celu miaa przysz rewolucj. Po I wojnie wiatowej pogorszya si sytuacja zwizkw zawodowych. Wizao si to z pogorszeniem pooenia ludnoci pracujcej (zniesiono wiele ogranicze w stosowaniu pracy kobiet i dzieci, przeduono dzie roboczy , wzrosa intensywno pracy, zmieniono wiele przepisw o bezpieczestwie i higienie pracy, zostaa zmniejszona realna paca robotnika). Nastpio zaostrzenie polityki wewntrznej, militaryzacja poszczeglnych przedsibiorstw przemysowych. Zwizki zawodowe zostay odsunite od penienia normalnych funkcji przedstawicielstwa interesw robotnikw. Nieporozumienia midzy zatrudnionymi, a przedstawicielami rozstrzygay organa wojskowe. 24.Francuskie imperium kolonialne Na drugim miejscu pod wzgldem terytorialnym imperium kolonialne (15,1% powierzchni zajmowanych przez kolonie 9.5% ludnoci) Najwaniejsze w Afryce, moemy podzieli w zalenoci od ich odlegoci od metropolii 1)blisko metropolii np.: Algieria, Tunis tu osadnictwo Francuzw 1871 stumienie powstania w Algierii ,wadze francuskie zabieraj w formie kary 0.5 mln ha najlepszej ziemi, na ktrej osadzaj si wychodcy z zagarnitych przez Niemcw - Alzacji i Lotaryngii ,na zabranych obszarach powstaj farmy (pracuj na nich pracownicy francuscy lub ludno miejscowa po zajciu Tunisu -wadze francuskie zabray ziemie i przekazay je w rce Francuzw obecna jest wic liczna mniejszo francuska Francuzi:-gwnie administracja -klasy posiadajce -drobnomieszczanie wiksza cz zamieszkuje gwnie wielkie miasta wybrzey Morza rdziemnego zachodzi te zjawisko emigracji ludnoci arabskiej do Francji (gwnie mczyni z okolic przeludnionych, poszukujcy pracy 2)pozostae terytoria osadnictwo prawie nie wystpuje -niewielka liczba przedsibiorstw tworzy wielkie plantacje -handel znajduje si w rkach wychodcw z innych pastw rdziemnomorskich w porwnaniu z koloniami angielskimi -m bardzo may eksport kapitau z metropolii - sabe w porwnaniu z koloniami angielskimi powizanie z metropoli) ,nie powstaje wic przemys prawie wycznie produkcja rolna 1901 -Anglia uznaa wpywy francuskie w Maroku

43

25. Brytyjskie imperium kolonialne -Wielka Brytania:- to najwiksze imperium kolonialne (44% powierzchni podbitych ziem, 69.4% ludnoci kolonialnej -naley do pastw, ktre od dawna szerz swoj potg imperialn wraz z Hiszpani, Portugali (te co prawda trac znaczenie), Francj , Belgi itd., w przeciwiestwie do pastw, ktre dopiero od niedawna prbuj, tj. Niemcy, Japonia, Wochy, Stany Zjednoczone Podbite obszary to: - zmonopolizowane rynki zbytu - rda surowcw Maj one bardzo rnorodny charakter: 1.do celw osadniczych a)Kanada: -pierwotna ludno zostaje zepchnita na pnoc przez przybyszy z Europy -dostarcza metropolii produktw rolnych i niklu b)Afryka -ludno osadnicza nie zostaje zepchnita, ale pozbawiono j ziem najbardziej nadajcych si pod upraw i pooonej w najbardziej korzystnym klimacie -ludno miejscowa wykorzystywana do pracy -wydobywano zoto i diamenty c)Australia -pierwotni mieszkacy przesunici do okolic pustynnych -na zagarnitych ziemiach hodowla owiec (dostarczaj weny brytyjskim przdzalniom baweny) - Na tych terenach szybki wzrost ludnoci kolonii (napyw ludnoci europejskiej, 44% to Anglicy) -Stosunki spoeczne tj. w metropolii, wytwarza si buruazja oraz klasa robotnicza -istnienie ludnoci rodzimej -Kanada i Australia - ludno rodzima zepchnita poza margines spoeczestwa -Afryka Poudniowa - ludno rodzima zajmuje miejsce porednie midzy niewolnikami a robotnikami 2.obszary ekspansji gospodarczej i politycznej -osadnictwo europejskie tylko w niewielkich rozmiarach) -Anglicy wystpuj tu jako : -urzdnicy administracyjni -wojskowi -przedstawiciele przedsibiorstw -organizatorzy eksploatacji (pod ich kierunkiem pracuj tubylcy) -przybysze z Indii (emigracja) : -zakadaj wasne przedsibiorstwa -pracuj jako robotnicy -stanowi personel pomocniczy w rnych instytucjach -na poudnie od Sahary - dwusektorowo gospodarki -ludno rodzima pracuje w sferze gospodarki tradycyjnej (rolnictwo i bardzo niewiele gospodarki towarowej) -rozwj gospodarki kapitalistycznej wciga miejscowych (niezbdni do eksploatacji bogactw naturalnych) 3.Indie -druga poowa XIXw. przezwycienie dezorganizacji gospodarczej spowodowanej przez podbj angielski -miejscowi kupcy stopniowo gromadz rodki finansowe ,ale pocztkowo fabryki (gwni wkiennicze-bodcem do ich rozwoju wojna secesyjna w Ameryce) budowane przez przedsibiorstwa angielskie)
44

-kapita indyjski wkracza do przemysu (rozwj miejscowej buruazji zwizanej z kapitaem) 4.kolonie strategiczne -zapewniaj metropolii panowanie nad gwnymi szlakami morskimi wiata 1902 - terytorium sporne Pd. Afryki wczone do posiadoci kolonialnych Anglii 1914 -Egipt protektoratem angielskim 1902-1909 okrojono terytorium Syjamu Butan na pograniczu Indii zostaje podporzdkowany Anglii 1906 Etiopia - konferencja Anglii, Francji, Woch w Londynie - uzgodnienie granic wpyww 1907 Anglia dzieli Si strefami wpyww w Iranie ;Afganistan podlegy Anglii Anglia bierze udzia w sporze o spadek po upadajcym imperium tureckim 26. Cechy kapitalizmu monopolistycznego To historyczne: W drugiej poowie XIXw. gospodarce kapitalistycznej: - umocnienie wpyww grupy najwikszych posiadaczy kapitaw. -uksztatowanie si olbrzymich przedsibiorstw przemysowych, poniewa: -postp techniczny -wolna konkurencja -wzrost produkcji -potrzebne s due i kosztowne urzdzenia, a poszczeglni finansici skupiali w swoich rkach akcje rnorodnych przedsibiorstw i wywierali znaczny wpyw na gospodark kraju(gwnie w Stanach Zjednoczonych, w najbardziej rozwinitych krajach Europy i Japonii) -warstwa najwikszych kapitalistw ma coraz silniejszy wpyw na polityk, najbardziej zyskowne jest lokowanie kapitau za granic, bo: -nadmiar kapitau we wasnym kraju -niedobr gdzie indziej, tam te s nisze ceny pracy jest to przyczyna zahamowania rozwoju Anglii i Francji przyspieszenia wzrostu produkcji w Stanach Zjednoczonych, Japonii i ... -kapita angielski trafia do Stanw Zjednoczonych -kapita francuski trafia do Europy Wsch. (tam natrafia na konkurencj niemieck) Nowy etap formacji kapitalistycznej- kapitalizm monopolistyczny (imperializm) Lenin zanalizowa kapitalizm monopolistyczny i poda jego cechy: 1. Koncentracja produkcji i kapitau posunita do tak wysokiego stopnia rozwoju, e stworzya monopole odgrywajce decydujc rol w yciu gospodarczym. 2. Zlanie si kapitau bankowego z przemysowym i stworzenie na gruncie tego "kapitau finansowego" i oligarchii finansowej 3. Wywz kapitau, w odrnieniu od wywozu towaru, nabiera wanego znaczenia 4. Tworz si midzynarodowe monopolistyczne zwizki kapitalistw, dzielce wiat. 5. Zakoczy si terytorialny podzia kuli ziemskiej przez najwiksze mocarstwa kapitalistyczne ad.1) Wzrost rozmiarw produkcji przemysowej dokonuje si rwnolegle z koncentracj wytwarzania w stosunkowo niewielkiej liczbie przedsibiorstw. Rozmiary przedsibiorstw zwikszaj si gwnie dziki przeznaczaniu na inwestycje czci zysku (akumulacja kapitau). Due firmy doprowadzaj do upadku firmy mae, ktre zostaj zlikwidowane lub podporzdkowane silniejszym (czsto drog rnicowania cen) -centralizacja kapitau, do ktrej przyczynia si take rozwj towarzystw akcyjnych(utworzenie spki akcyjnejnajszybszej drogi powikszenia kapitau). Koncentracja obejmuje gwnie nowe gazie wytwrczoci (przemys chem., elektrotechniczny, grnictwo naftowe), ktra nastpuje szybciej ni koncentracja robotnikw. Koncentracja produkcji pozwala na zastosowanie najnowszych, najlepszych technologii. Staa si ona podstaw porozumie (porozumienia
45

gabinetowe), ktrych celem byo ograniczenie wyniszczajcej walki konkurencyjnej. Byy rne rodzaje porozumie. Kartel - gwnym jego celem byo ustalenie jednolitej ceny sprzedawanych wyrobw i okrelenie poziomu produkcji, podzia rynkw zbytu, ograniczenie inwestycji, wymiana praw patentowych. Dotyczy on okrelonych produktw. Syndykaty istniao wsplne biuro sprzeday wyrobw. Kartele i syndykaty to organizacje oparte na porozumieniu uczestnikw. Koncerny (dotyczyy przedsibiorstw o rnym profilu produkcyjnym powizanym gospodarczo i toczyy walk o sfery wpyww na wiecie, zawieray porozumienia o podziale rynkw zbytu na caej kuli ziemskiej) i trusty -ich powizaniami byo posiadanie akcji. Firmy zachowyway tutaj odrbn osobowo prawn, faktycznie za podporzdkowane byy orodkowi centralnemu (przedsibiorstwo przemysowe, bank , firma holdingowa, finansista lub grupa finansistw), ktry dysponowa ich akcjami. Porozumienia typu monopolistycznego doprowadzay do ograniczenia zatrudnienia i wzrostu bezrobocia, wzrostu cen (dlatego e nastpowao ograniczenie produkcji). Ograniczenia produkcji dokonywano przez zamykanie najdroej produkujcych, przestarzaych zakadw, natomiast zwikszono produkcj zakadw nowoczesnych o niskich kosztach wasnych. Powstanie monopoli oznaczao oglnospoeczn organizacj produkcji i bardziej racjonalne wykorzystywanie si wytwrczych. ad.2) Rwnolegle z procesem koncentracji produkcji i kapitau w przemyle, przebiegaa koncentracja kapitau oraz operacji finansowych w bankowoci. Nastpowa rozwj transakcji, co powodowao wzrost zyskw i kapitaw jakimi bank mg dysponowa. Wytwarzaa si grupa bankw w ktrych koncentroway si najwaniejsze operacje finansowe i ktre dysponoway decydujc czci kapitaw. Mniejsze instytucje kredytowe byy uzaleniane od wikszych, ktre miay wicej kontaktw z bankami innych krajw (uatwiao to obsug klienta). Instytucje kredytowe stay si porednikami w pozyskiwaniu kapitaw dla przedsibiorstw akcyjnych. Spka, ktra powstawaa lub te powikszaa swj kapita, oddawaa akcje bankowi do sprzeday midzy drobnych kapitalistw. Niejednokrotnie cz akcji bank zatrzymywa dla siebie ,aby odsprzeda je po pewnym czasie z zyskiem. W akcjach lokowano take wolny kapita. Drug dziedzin powiza przedsibiorstw akcyjnych z bankami by kredyt. Udzielano go w wikszych rozmiarach ni firmom nieakcyjnym. Banki byy zainteresowane take w tym, aby przedsibiorstwa przemysowe zaatwiay za ich porednictwem transakcje finansowe, ktre przynosiy zyski. Powodowao to, e instytucje kredytowe dyy do zdobycia kontroli przedsibiorstw zwizanych z nimi. Kontrola ze strony banku zmniejszaa ryzyko, a zarazem zapewniaa wyczno w obsugiwaniu potrzeb finansowych danej firmy (bank deleguje do rady nadzorczej przedsibiorstwa swego przedstawiciela). Zwikszanie si znaczenia banku doprowadzio do tworzenia si wok niego najwikszych instytucji kredytowych ("koncernw finansowych"). Rwnoczenie przemys zdobywa wpyw w bankach. Czsto wielkie koncerny przemysowe tworzyy wasne banki. Nastpowa stopniowy zanik granic midzy kapitaem przemysowym, a bankowym. R. Hilferding mwi: "Kapita bankowy, czyli kapita w formie pieninej, ktry w ten sposb przeksztaca si w rzeczywistoci w kapita przemysowy, nazywam kapitaem finansowym." W wielu krajach, w ktrych przechodzenie od feudalizmu do kapitalizmu odbywao si na drodze ewolucyjnej i nie spowodowao likwidacji obszarnictwa jako klasy spoecznej, do wymienionych dwch form kapitau przyczy si te kapita obszarniczy. Kapita finansowy i kierujca nim oligarchia finansowa (nowa klasa powstaa obok klasy kapitalistw-zalenej od monopoli) coraz bardziej ograniczay swobod dziaania drobnych i rednich przedsibiorcw. Powstaa nowa klasa funkcjonariuszy (ekonomistw, technikw, organizatorw przedsibiorstw), ktrzy otrzymywali wysze wyksztacenie i najwysze wynagrodzenie. ad.3)Eksport kapitau (w formie poyczek lub w wykupie czci akcji) by wynikiem jego nadmiaru w krajach wysoko rozwinitych Europy (wysoki poziom pac i dua konkurencja powoduj nieopacalno inwestowania kapitau) i jego niedostatkiem w krajach
46

pozaeuropejskich (niski poziom pac i due moliwoci inwestycyjne powodoway opacalno inwestycji). Dopiero wywz kapitau wiza si z eksportem towarw (zazwyczaj kapita kierowany by do regionw, z ktrymi ju dawniej utrzymywano stosunki handlowe.) dlatego, e pastwa wywoce kapita (inwestujce za granic) musiay jednoczenie sprowadzi tam maszyny i urzdzenia i fachowcw ad.4) Porwnaj ad.2) ad.5 )Patrz: podzia kolonialny wiata 27. Gospodarcze i spoeczne aspekty rewolucji Meiji w Japonii Okres Meidzi (absolutyzm owiecony) od 1868 zosta ogoszony przez cesarza Mutsuhito, za przeprowadzony przez otoczenie cesarskie : -naczelnicy klanw (wrogowie szogunw) -modych samurajw, ktrzy chcieli odzyska swoje znaczenie Nastpia likwidacja systemu lennego i powstanie nowoytnego centralistycznego absolutyzmu Przebieg: 1.Daimiowie -ksita feudalni przymusowo rezygnuj z wadzy nad ksistwami 2.1871-lenna podzielone na prefektury (zarzdzane przez prefektw, ktrzy bezporednio podlegaj ministrowi spraw wewntrznych) zostaj dobrami pastwowymi 3.nisza szlachta traci znaczenie, buntuje si, chce je odzyska , wstpujc do wojska , zajmujc miejsca w administracji pastwowej lub gospodarce 4.1872-zostaje wprowadzona powszechna suba wojskowa 5.1872-3 reforma rolna -buruazyjna zasada wasnoci ziemi -kataster -zniesienie powinnoci feudalnej - podatek gruntowy (zamiast 0.5 plonu ryu) -80% dochodu pastwowego (czyli chop ponosi koszty rozwoju przemysowego kraju) - rozdzia chopstwa na bogatych i biednych (dlatego, e w razie nieurodzaju trzeba zaciga poyczki, ubodzy nie mog ich spaci, trac wic ziemi i: -staj si robotnikami rolnymi -dzierawi ziemi -emigruj do miast 6. Rozwj przemysu: -sprowadzanie rzeczoznawcw zagranicznych -rzd buduje fabryki-modele (przdzalnie baweny, kopalnie ...) -dobrze prosperujce fabryki- modele s sprzedawane kapitalistom -z uzyskanych pienidzy rzd zakada nowe fabryki -budowa drg elaznych- pierwsza kolej w 1872 -rozbudowa floty -rozwj przemysu jest utrudniany przez brak surowcw tj. wgla, elaza, przemys opiera si na importowanych surowcach, poza tym maa chonno rynku wewntrznego (robotnicy s ubodzy), a wic zagraniczne rda surowcw i zagraniczne rynki zbytu - spadek kosztw produkcji i wzrost zyskw przyczyniaj si do tego jeszcze godowe stawki robotnikw, 14-godzinny dzie pracy, prawie darmowa praca kobiet i dzieci a take wynajmowanie dziecka przez fabryki -koncentracja produkcji powoduje jeszcze wikszy spadek kosztw produkcji, tak e po pewnym czasie nastpuje poprawa pooenia robotnikw (powstaj zwizki zawodowe 1897 - Liga Organizowania Robotniczych Zwizkw zawodowych, na czele Sen Katajama w czasie wojny japosko- chiskiej jeszcze wikszy rozwj ruchu robotniczego, 1906-pierwsza partia socjalistyczna (legalna)) -1900 wystawa w Paryu - pojawiaj si na niej osignicia przemysu japoskiego
47

7.11.2 1889 Japonia otrzymuje konstytucj : -w cesarstwie japoskim panuje i rzdzi cesarz z dynastii jednej i tej samej od wiekw -cesarz- najwysze dowdztwo wojsk ldowych i morskich (autokracja wojskowa) prawo stanowienia o wojnie i pokoju, ministrowie tylko przed nim jednym odpowiedzialni, prawo weta w stosunku do uchwa parlamentu, moe wydawa dekrety z moc ustaw -parlament skada si z :-Izby Parw (najwysza szlachta, mowie stanu, buruazja) -Izby Posw (z wyborw),ugrupowania partyjne nie odgrywaj specjalnej roli uprawnienia: -prawo przyjmowania petycji -podawanie adresw cesarzowi -stawianie pyta rzdowi -domaganie si wyjanie -kontrola finansw -1889 - Rada Starszych Mw Stanu (Genro), nie uwzgldniona przez konstytucj, doradcy cesarza skutki: wpyw wielkich klanw na polityk i gospodark 8.Przeszkody zewntrzne rozwoju Japonii konflikt z Chinami: -Korea (lenno Chin) ma bogate zasoby elaza i miedzi -Sachalin, Tajwan - dalsze tereny zatargu -1885 ukad japosko-chiski, ustanowienie na tych terytoriach kondominium, ale sytuacja pozostaje napita -1893 powstanie chopw koreaskich, Chiczycy interweniuj: Japonia wkracza do Korei -1894 wojna japosko-chiska -Japonia zajmuje Kore, Pwysep Liaotuski, Manduri -pertraktacje doprowadzaj do pokoju -17.4.1885 Tajwan, Peskadory, Pwysep Liaotuski z Port Artur oraz odszkodowania wojenne dla Japonii, Chiny zrzekaj si roszcze do Korei konflikt z Rosj -Rosja zaniepokojona Pwyspem Liaotuskim, Manduri, bo tamtdy ma przebiega kolej Transsyberyjska -Francja j popiera -Japonia rezygnuje z Pwyspu Liaotuskiego Wygrana z Chinami podnosi autorytet Japonii, zaczyna si liczy w rozgrywkach midzynarodowych. 28. Rozwj bankowoci do pierwszej wojny wiatowej. W pierwszej poowie XIX w. dziaalno bankw polegaa na: -dokonywaniu rozlicze pieninych - emisji banknotw opartej na posiadanych zapasach kruszcw i pastwowym przywileju emisyjnym Inne operacje czyli np. kredytowanie przemysu byo dziaalnoci uboczn. Zajmowali si tym bankierzy i domy bankowe. Cho zasig ich by duy (wiele krajw) , byy jeszcze prymitywne. Dziao si to dlatego bo: -saby rozwj stos. kapitalistycznych -niska stopa yciowa ludnoci -ograniczone zapasy pienidzy -kupcy przechowuj kapita w domu, bo banki czsto zawieszaj wypaty lub nie wymieniaj emitowanych banknotw na kruszec
48

-banki zlokalizowane s w duych orodkach miejskich i maj may zasig (z powodu nie rozwinitej komunikacji). Najwikszy by dom bankowy Rotshildw, ktrzy finansowali: - due przedsibiorstwa -towarzystwa ubezpieczeniowe -w latach 40-tych XIX w. budow linii kolejowych w Austrii i Francji Niestety prywatne banki zajmuj si spekulacjami, grami giedowymi, handlem zotem i srebrem, gdy to daje najwikszy zysk. Powoduje to ograniczenie funduszw na cele kredytowe (przemysu i handlu). Kupcy musieli wiec udawa si do lichwiarzy lub osb prywatnych. W Anglii najwczeniej przystosowano system bankowy i kredyt do potrzeb rozwijajcych si stosunkw towarowo-pienienych kapitau. Bank Angielski ma najwiksz rol poniewa wymienia zawsze wasne banknoty oraz dokonywa wypat nawet w okresach wielkich przesile politycznych (wyjtkiem by okres wojen napoleoskich). W 1833 r. parlament angielski wyda ustaw zgodnie z ktr Bank Angielski zaj monopolistyczne stanowisko w zakresie emisji banknotw, a dziaalno kredytowo handlow przejy inne instytucje. W 1844 r. wydano ustaw bankow, dzielc Bank Angielski na dwa departamenty: emisyjny -zajmuje kontrol i regulacj emisji banknotw bankowy-udziela kredytu handlowego innym bankom Ustawy te przyczyniy si do szybkiego powstania duej liczby bankw, szczeglnie depozytowych. Napywajce do depozytu pienidze zuywano na rozbudow przemysu i finansowanie gospodarki narodowej. Dziki temu umocnia si pozycja Anglii jako wiatowego centrum finansowego. Bank Angielski wpywa na ksztatowanie stopy procentowej w innych krajach. Zadaniem Banku Francuskiego i austriackiego Banku Narodowego byo przede wszystkim dostarczanie pastwu potrzebnych rodkw pieninych Udzielaniem kredytw handlowi i przemysowi zajmowano si w bardzo niewielkim zakresie. Bank Pruski koncentrowa si na operacjach dyskontowych i lombardowych oraz przyjmowaniu oprocentowanych wkadw, udzielanie kredytw rzdowi i wielkim wacicielom ziemskim. Handel i przemys (sabo rozwinite) nie zgaszay zapotrzebowania na kredyt. Potem Bank Pruski spenia te funkcje emisyjne. Dwa banki belgijskie(1822,1825) miay zadanie popierania przemysu. W Stanach Zjednoczonych system bankowy w I po. XIX w. charakteryzowa si niedorozwojem i wielk decentralizacj. Istniao wiele ziemskich instytucji kredytowych, udzielajcych poyczek dugoterminowych wacicielom rolnym pod zastaw majtkw. Powstaway te handlowe banki akcyjne, ktre potem staway si instytucjami kredytowymi. Wikszo bankw handlowych emitowaa banknoty. Pierwszy centralny bank powsta w 179 1 r. Zlikwidowany zosta pod wpywem rozgrywek partyjnych. Banki stanowe emitujc banknoty bez adnych ogranicze, dezorganizoway obrt pieniny w kraju. Rozwj scentralizowanego przemysu wymaga ogromnych kapitaw. Mogy dostarczy go jedynie banki mobilizujce czasowo wolne rodki pienine. Banki organizowane w formie spek akcyjnych rozszerzay w II po. XIX w. coraz bardziej swoj dziaalno kredytow. Pod koniec XIX w. nastpia koncentracja bankw i kapitau bankowego i rozpocz si proces czenia kapitau przemysowego z bankowym w kapita finansowy. W Anglii nastpia koncentracja kapitau bankowego przez poczenie 5 duych bankw kredytowych. We Francji, po rewolucji w 1848 r. zaczy powstawa banki, udzielajce kredytw przedsibiorstwom przemysowym, towarzystwom budowy kolei oraz wacicielom nieruchomoci ziemskich. Niestety spekulacje giedowe doprowadziy go do ruiny. Obok tego banku powstaa instytucja kredytu ziemskiego i hipotetycznego, w ktrej udzielano poyczek dugoterminowych pod zastaw nieruchomoci wiejskich i miejskich oraz gminom i zwizkom
49

komunalnym. Du rol odgryway take francuskie banki udzielajce pomocy finansowej francuskiemu handlowi zagranicznemu w walce o rynki zbytu, zwaszcza z kapitaem angielskim. Du rol w rozwoju przemysu i handlu odegrao zaoone w 1859 r. towarzystwo kredytu przemysowego i handlowego, ktre rozszerzao operacje depozytowe i aktywnie starao si przyciga wolne kapitay. W kocu XIX w. nastpia we Francji koncentracja kapitau w 3 wielkich bankach. Inne kraje europejskie przejmoway w rozwoju bankowoci i kredytu wzr francuski. W ich rozwoju du rol odgrywa kapita angielski i francuski. W Austrii bank kredytowy powsta w 1855 r. Dono tam do skoncentrowania wszystkich wolnych kapitaw, poniewa odczuwano tam duy wpyw kapitaw obcych. W Niemczech dopiero w latach 70-tych zaczy si rozwija na wiksz skal banki i kredyty. Pocztkowo powstaa sie bankw emisyjnych. Jednak w zwizku z szybkim rozwojem gospodarki niemieckiej, po zjednoczeniu pastwa wadze przystpiy do udzielania pomocy w organizowaniu instytucji kredytowych obsugujcych przemys i handel. Prywatni bankierzy domy bankowe (nawet Rothschildowie) nie byy ju w stanie nady w obsudze kredytowej nowych przedsibiorstw. W 1850 r. zaczy powstawa due banki akcyjne. Dziaalno kredytowa tych bankw bya wielokierunkowa. Cz pomagaa w organizowaniu tow. akcyjnych w przemyle, oraz tow. budowy linii kolejowych. Banki te specjalizoway si w kredytowaniu poszczeglnych gazi przemysu. Szybko postpowaa koncentracja kapitau w nielicznych wielkich bankach. W Niemczech, jak i w krajach Europy wschodniej(ustrj feudalny utrzymywa si dugi czas) du rol odgrywa kredyt ziemski, skoncentrowany w towarzystwach kredytowych ziemskich. W drugiej po. XIX w. (po reformach lat 60 ) zacz si rozwija system bankowokredytowy w Rosji. Rozwj ten by dwutorowy. Powoano bank pastwowy, ktry by bankiem emisyjnym, cile podporzdkowany wadzy pastwowej, nie posiada prawa do samodzielnej emisji banknotw, mg je wypuszcza jedynie na polecenie rzdu (rzd prbowa zapobiec inflacji ). Bank nie finansowa bezporednio nie finansowa bezporednio prywatnych przedsibiorstw przemysowych i handlowych. W tym celu byy powoane specjalne banki akcyjne - 1szy w 1864 r. Potem zaczto szybko organizowa prywatne banki handlowe, ktre finansoway budownictwo kolejowe i przedsibiorstwa przemysowe. Spekulacje i naduycia doprowadziy do jego bankructwa. Istniay te tu instytucje hipotecznego kredytu ziemskiego. W Stanach Zjednoczonych w czasie wojny domowej i bezporednio po niej, wraz z szybkim rozwojem przemysu zaczy powstawa wielkie banki kredytowe. Koncentracji kapitau przemysowego towarzyszya koncentracja kapitau bankowego. Podstaw zmian w amerykaskim systemie bankowo-kredytowym w drugiej poowie XIX w. staa si ustawa bankowa wydana w 1864 r, w myl ktrej wzrastay wpywy rzdu centralnego w bankowoci. Emisj banknotw w bankach stanowych obciono podatkiem 10%. Nastpio wic gwatowne zmniejszenie liczby bankw stanowych. Zaczy powstawa banki narodowe. cilejsza kontrola rzdu federalnego. Potem znowu liczba bankw stanowych wzrosa poniewa zosta upowszechniony obrt czekowy (dokonywany za porednictwem instytucji). W ostatnim dziesicioleciu XIX w. rozpocz si szybki rozwj kapitalizmu, a wraz z nim bankowoci i kredytu w krajach Dalekiego Wschodu, gwnie Japonii. Powstaj tam banki specjalizujce si w transakcjach w walutach obcych, finansujce przemys, handel i rolnictwo, a take banki hipoteczne udzielajce kredytu dugoterminowego, jak rwnie obsugujce handel zagraniczny i finansujce gospodarcz oraz polit. ekspansj japosk. Du rol odgrywa tu kapita zagraniczny. 29. Systemy pienine do I wojny wiatowej W pierwszej poowie XIX w. powstay dwa systemy pienine:
50

-system bimetalny -oznaczajcy, e zoto i srebro stanowi rwnowane rodki patnicze. Ich stosunek ksztatowa si jak 1 do okoo 15. Wprowadzia go w 1803 r. Francja, w 1816 Holandia, a pniej inne kraje. -system monometalny (tylko zoto jest prawnym rodkiem patniczym, srebro jest tylko pienidzem zdawkowym, gdy warto kruszcu nie okrela wartoci monety. W 1835 r. w Indiach wprowadzono pienidz srebrny, co spowodowao e inne kraje zaczy eksportowa srebro do Indii. Podnioso to warto srebra w stosunku do zota. Powodowao to zwikszenie wydobycia zarwno zota, jak i srebra. W 1865 r. we Francji, Belgii, Woszech i Szwajcarii wprowadzono Uni Monetarn, co oznaczao ujednolicenie systemu bimetalnego. Niestety nadal nastpoway pewne wahania stosunku zota do srebra. Powodowao to wywoenie kruszcu tam gdzie mia wiksz warto. Znowu rosa warto zota i spadaa warto srebra, poniewa nastpowao zalanie przez srebro (nadmierne wydobycie i braki zota). W 1878 r. kraje Unii aciskiej zawieszaj bicie srebrnej monety. W 70-tych XIX w. w wikszoci pastw dominuje waluta zota. W obiegu pozostaje co prawda moneta srebrna, stanowica 1/3 zasobw obiegowych, ale w formie bilonu. Wzrasta znaczenie tych pastw, ktrych banki maj najwicej zota ( np. Anglia). Rozwj gospodarczy i wzrost obrotw handlowych powoduje wzrost zapotrzebowania na du ilo pienidzy bitych. Niestety, monety si uywaj i niebezpiecznie jest si nimi posugiwa (faszerstwo). Wobec tego wzrasta znaczenie bankw. W Anglii pojawiy si ju w XV-XVII w. Zotnicy (potem bankierzy) wydawali pokwitowania na zdeponowan u nich kwot kruszcu i pienidza kruszcowego. Pocztkowo na pokwitowaniach odnotowywano podejmowane czci kwoty, potem wydawano kilka kwitw na mniejsze sumy, ktrymi kupcy regulowali swoje rachunki. W XIX w. banknoty oznaczay zobowizania banku emisyjnego do wypaty okazicielowi w kruszcu. Banknot sta si prawnym rodkiem patniczym, ktry zastpowa w obiegu pienidz kruszcowy. Pocztkowo do emisji banknotw konieczne byo pokrycie w zocie. Potem zauwaono e banknoty nie musz mie 100% -wego pokrycia w zocie, bo nie s w tym samym czasie wymieniane przez wszystkich posiadaczy. W 1844 r. wysza ustawa w Anglii, ktra dopuszczaa emisj banknotw do 14 mln. funtw szterlingw bez pokrycia w zocie. Powyej tej sumy konieczne byo pokrycie w zocie. W czasie wojen (b. due wydatki pastwa) wci podwyszano t sum. 30.Gospodarcze aspekty pierwszej wojny wiatowej Koniec pierwszej wojny wiatowej: 11.11.1918 Compiegne we Francji- zawieszenie broni 28.06.1919 pokj wersalski Po pierwszej wojnie nastpiy zmiany w ukadzie si gospodarczych, bo: 1)straty materialne 2)oderwanie od warsztatw produkcyjnych dziesitki ludzi 3)zwikszenie miertelnoci 4)zmniejszenie przyrostu naturalnego (spadek liczby ludnoci europejskiej, za jednoczesny wzrost ludnoci pozaeuropejskiej) 5)pogbienie nierwnoci rozwoju gospodarczego poszczeglnych krajw kapitalistycznych 6)zmniejszenie produkcji przemysowej i rolnej (w pastwach uczestniczcych w wojnie) 7)malej zapasy zota i walut obcych stanowicych pokrycie emisji pienidza 8)zmiany w sytuacji krajw kolonialnych i zalenych, duo spoeczestw kolonialnych opowiadao si po stronie Niemiec (nadzieja na osabienie panowania brytyjskiego); naruszenie panowania kolonialnego gwnie w Azji, bo przenikanie ideologii demokratycznych, kontakt wiata zewntrznego z tubylcami: konkurencja japoska opanowuje rynek w Azji rozwj przemysu i

51

wyparcie brytyjskich finansistw (np.: kapita indyjski wypiera brytyjski); rozwj ruchu narodowo-wyzwoleczego 9)w krajach pozaeuropejskich rozszerza si produkcja przemysu lekkiego, Japonia przodujerozwj przemysu wkienniczego 10) w pastwach zaoceanicznych wzrasta produkcja rolna (w przeciwiestwie do europejskich- walczcych, w europejskich neutralnych-wzrasta) 11)zmiana stosunkw w handlu midzynarodowym i rozmieszczeniu wiatowych zasobw zota a)europejskie kraje walczce-wzrost importu, spadek eksportu; w czasie wojny ujemne saldo bilansu handlowego, a wic zmniejszenie zapasw zota i walut obcych b)kraje pozaeuropejskie uczestniczce w wojnie-dodatnie saldo bilansu handlowego, a wic napyw zota i walut obcych 12)w Stanach Zjednoczonych i Japonii rozwinicie przemysu i wzrost produkcji; rozwj rolnictwa i produkcji rolnej 13) Stany Zjedn. szczeglnie wzmacniaj swoj pozycj gospodarcz wrd pastw kapitalistycznych a) zwikszenie rozmiaru handlu zagranicznego b)wzrost udziau w obrotach midzynarodowych (eksport 2,3 x przewysza import, olbrzymie dochody: 5,3x wiksze ni przed wojn) c)eksport kapitau- poyczki udzielane innym krajom 14)Kanada, Australii, Indie i Japonia- te bilans dodatni w czasie wojny ` 15)pastwa europejskie zostay wyparte z rynku japoskiego i wasnych kolonii przez pozaeuropejskie kraje eksportujce 16)wzajemne powizania rewolucji w Rosji z wojn; 7.11.1917 zwycistwo wadzy proletariatu; 3.03.1918 pokj w Brzeciu (Rosji z Niemcami, Austro-Wgrami, Bugari i Turcj); 13.11.1918 anulowanie przez rzd radziecki tego traktatu, powstanie nowego ustroju spoeczno- gospodarczego i podzia wiata na dwa obozy 17)radykalizacja mas ludowych w krajach europejskich 31: Polityka ludnociowa Niemiec na ziemiach polskich Zasadnicze cele polityki ludnociowej prowadzonej przez Niemcw na ziemiach polskich moemy sprowadzi do 3 punktw: - ch oczyszczenia tych terenw z dotychczasowych mieszkacw - wyciszenie prb walk narodowowyzwoleczych - maksymalne i wszechstronne wykorzystanie istniejcych zasobw siy roboczej, gwnie na potrzeby toczcej si wojny. Polityka ludnociowa okupanta, realizujca powysze cele, przybieraa rnorodne formy. Jedn z nich byy wysiedlenia. Z obszarw przyczonych do Rzeszy zamierzano wysiedli 3 do 5,5 mln Polakw i ydw. Cz repatriantw odsyano do Generalnej Guberni, zdolnych do pracy na przymusowe roboty do Niemiec. Realizacj swojej polityki rozpoczy Niemcy od najwikszych miast i terenw granicznych (Gdynia, Pozna). Szacuje si, e w cigu pierwszych 3 lat okupacji z terytorium anektowanego wysiedlono ok. 1 mln ludnoci. Etapem przejciowym byy obozy koncentracyjno-wysiedlecze (np. Konstantynw k/odzi). Podczas przesiedle dokonywano selekcji spoeczestwa, wywoc przede wszystkim inteligencj i bogate mieszczastwo. Pozostawione mienie przejmowali Niemcy. Na niektrych terenach (Gdask) Niemcy nie wysiedlali ludnoci polskiej z zamieszkaych
52

terenw, lecz pozbawiali posiadanego majtku. Wwczas mieszkacy stawali si przymusowymi polityka wysiedlecza nie wszdzie ujawnia si z jednakow si. Najsilniej dotkna Wielkopolsk oraz cz woj. dzkiego (t wczon do Rzeszy), najsabiej Grny lsk. Podobne akcje zaczto masowo stosowa take na innych terenach Polski i to nie tylko w stosunku do Polakw. Ludno ydowsk skupiano w gettach, utworzonych w niektrych miastach. Zacz si transport ydw z terenw przyczonych do Rzeszy i z Guberni. Na terenie za Generalnej Guberni w stosunku do Polakw zaczto w 1942 r. realizacj planu oczyszczania tych terenw, szczeglne zaoenia dotyczyy Zamojszczyzny. Akcje te miay stanowi preludium do tzw. "GENERALPLAN". W latach 1942-43 usunito z tych terenw 150 000 osb, a losy ich byy podobne do losw rodakw z terenw anektowanych do Rzeszy (roboty przymusowe, obozy koncentracyjne). Akcje tu przeprowadzane zbiegy si z klsk Niemiec pod Stalingradem, co pozwolio na opr Polakw, zasilenie partyzantki a Niemcw zmusio do czciowej rezygnacji z masowych wysiedle na tych terenach. Warto wspomnie o spektakularnej akcji wysiedleczej w Warszawie w odwet za powstanie w sierpniu 1944 r. Przesiedlecy podzielili losy swych poprzednikw. Wysiedlenia przyczyniy si do masowych migracji przez ca wojn. Miao to silne skutki ekonomiczne, polityczne i spoeczne (brak stabilizacji, niepewno, brak majtku). Kolejn form polityki ludnociowej Niemiec bya: kolonizacja i germanizacja. Kiedy uporano si z problemem wysiedlenia czci Polakw z okrelonych terenw, przystpiono do ich zasiedlania. Niemcom, ywicym obawy co do przyszoci tych ziem, nie spieszyo si, wic stworzono specjalne ulgi, zachty, korzystne warunki przesiedlenia, szanse awansu. Najsilniejsza kolonizacja dotkna tzw. Okrg Warty (woj. poznaskie i dzkie) , gdzie do 01.01.1942 r. osiedlono 200 tys. osadnikw. Jest to liczba o tyle "imponujca, gdy na caym terenie Polski do tego czasu osiedlono 700 000 osb. Procentowy udzia Niemcw by nadal nieznaczny, wic starano si rwnolegle z kolonizacj germanizowa ludno polsk. W tym celu utworzono now kategori Niemcw tzw. Volksdeutschw. Kolejny krok to utworzenie w marcu 1941 r. tzw . Niemieckiej Listy Narodowej na terenach przyczonych do Rzeszy. Regulowaa ona zasady i procedur nabycia obywatelstwa niemieckiego. Dano szans wpisania si na list take tym, ktrzy nie byli w stanie udowodni niemieckiego pochodzenia, przydzielajc im sta kontrol, lub wpisujc warunkowo. Niemcom zaleao na powodzeniu tego planu na Pomorzu i lsku. Czsto uciekano si do przemocy i zmuszania do podpisania zgosze, czasem samowolnie wpisywano osoby. Niesubordynacja grozia zesaniem do obozu koncentracyjnego, niewydaniem kartek ywnociowych itp. Zdobyci "nowi Niemcy" mieli zasili armi niemieck (liczb t szacuje si na 70 000 Polakw). Na terenach okrgu Warty i Generalnej Guberni germanizacja przyja mniejsze rozmiary. W Generalnej Guberni utworzono now grup narodow: "Stammdeutschw" od ktrych te nie wymagano potwierdzenia swej niemieckoci. Z czasem Niemcy doszli do wniosku, i germanizacja ludzi dorosych nie przyniosa zamierzonych efektw, wic zainteresowano si dziemi "ujawniajcymi cechy germaskie". Zabierano takie dzieci i oddawano na wychowanie Niemcom. Kolejnym przejawem polityki ludnociowej bya eksterminacja ydw. Opieraa si ona na rasizmie m- nadrzdnej doktrynie hitleryzmu. Warto czowieka miao okrela pochodzenie rasowe. Std stworzono 3 kategorie: - nadludzi (mieli przewodzi wiatu) - podludzi (inne rasy, ktre miay suy Niemcom jako sia robocza) - ydzi i Cyganie (te narody naleao wytpi jako wrogw Niemcw)

53

Pocztkowo starano si wywoa antagonizmy narodowe (ydzi - Polacy), aby mie uatwion spraw wyniszczenia obu grup osobno. Przeladowania ydw trwaj od chwili wejcia Niemcw do Polski. Przeprowadzano rewizje, wprowadzano akty prawne nieprzychylne ydom (zakaz posiadania pow. 2 000 z w rodzinie, a obowizek deponowania reszty w banku, dajc Niemcom sposobno ich konfiskaty). Z czasem zabroniono im trudnienia si handlem artykuami wkienniczymi i skrami. Potem zmuszano do pracy w Generalnej Guberni i nakazano nosi np. biae opaski z gwiazd Dawida. Oznaczali nimi te mieszkania, co dawaa Niemcom atwo ich obrabowania. Kolejny akt prawny to zakaz pobierania rent, poruszania si swobodnie na zewntrz gminy, jazdy pocigiem. A ju w 1940 r. zobowizano ich do zgaszania swego majtku. Podane mienie ulegao konfiskacie. W odzi zabraniano im jedzi tramwajami, uczestniczy w pogrzebach. Sytuacja podobna rodzia si na terenie Guberni. Z czasem przystpiono do tworzenia gett (w ogle pierwsze getto utworzono jesieni 1939 r. w Piotrkowie Trybunalskim; 1940 r. - getto w odzi). Przenoszc si do getta wolno byo ydom mie 1 walizk, czasem pociel. Pozbawieni majtku, stoczeni na niewielkiej powierzchni, nie mieli moliwoci pracy, a getta pod kar mierci nie wolno byo opuszcza. Konsekwencje to: gd, ndza, reglamentacja ywnoci. O wzrocie miertelnoci wrd ydw np. w odzi wiadcz liczby: przed wojn 10, a w 1942 r. 160. Z czasem wikszo gett otoczono wysokim murem, izolujc ekonomicznie ydw. Istnia rwnoczenie zakaz, pod kar mierci, udzielania schronienia ydom poza ich dzielnic. Jednoczenie przyznawano im niskie racje dzienne (do 0,1 normy fizjologicznej), co przyczyniao si do wybuchu licznych epidemii chorb. Warunki higieny pogarszay si: ciasnota, brd, niemono zarobkowania. Jednak Niemcw nie zadawalao 20% wymarych ydw z getta dzkiego, wic rozpoczli masowe rozstrzeliwania ludnoci ydowskiej, trucie gazem, palenie zwok. Dla tych dziaa powstaj obozy koncentracyjne (Treblinka, Majdanek). Najwikszym skupiskiem ydw byo getto warszawskie, skd od 22 VII 1942 do X 1942 r. wywieziono blisko 400 000 ludzi (g. do Treblinki). Pozostaych w getcie 160 tys. zatrudniano za symboliczne wynagrodzenie. W 1943 r. wybucho powstanie w getcie jako reakcja na kolejne czystki dokonywane przez Niemcw. Niemcy podpalili getto, za cz powstacw przesza do podziemia. Podobne akcje miay miejsce na Biaostocczynie. Antyydowska obsesja Hitlera doprowadzia do zredukowania liczby 3,2 mln przedwojennych ydw do kilku procent. Dziaania eksterminacyjne podjto rwnie wobec ludnoci polskiej . Celem ich byo sprowadzenie Polakw do roli fizycznych pracownikw. Niszczono wic zajadle przejawy intelektualizmu i aktywnoci politycznej poprzez pojedyncze aresztowania i apanki na ulicach. Fala niszczenia rozpocza si na terenach wczonych do Rzeszy. Dla respektu i strachu rozstrzelali pocztkowo kilka osb, do armii za wcielono 20 000 ludzi. Analogicznie tworzono obozy pracy, gdzie osadzano inteligencj i antyhitlerowcw. Jedna z bardziej spektakularnych egzekucji miaa miejsce w poowie 1940 r. (tzw. akcja o kryptonimie AB). Zgin wwczas byy marszaek Sejmu - Maciej Rataj, znany sportowiec Janusz Kusociski. Masowe rozstrzelania nie objy chopw i robotnikw, dziki czemu Niemcy liczyli na powstanie antagonistycznych tendencji w narodzie polskim. Jednak opr Polakw nie mala, podziemie rozwijao si. Niemcy zareagowali wprowadzeniem odpowiedzialnoci zbiorowej (za szkod wyrzdzon Niemcom przez choby 1 Polaka, kar poniesie nard polski np. wysadzenie szeregw blokw, spalenie ulic itp. Dodatkowo formy terroru przyczyniy si do powstania obozw koncentracyjnych, ktrych warunki ycia nie pokryway niekiedy 10% normy przecitnej. W obozach co pewien czas przeprowadzano selekcj, kierujc na mier niezdolnych do pracy. Liczb obozw szacuje si w Polsce na 3 000 (najwikszy to Owicim-Brzezinka (1940r.) 170 000 osb pod koniec okupacji), za liczb, ktra przesza przez obz na ok. 3 mln, z czego przeyo okoo 30%. Wobec nie sabncego oporu Polakw przyjto zasad: za 1 zabitego Niemca co najmniej 10 Polakw; dodatkowo za przeprowadzano jawne i tajne egzekucje. Masowe mordy, palenie ywcem,

54

rozstrzeliwanie ludnoci Warszawy owocuje liczb 200 000 zabitych. Przy wszelkich przejawach agresji nie starano si zachowa minimum legalnoci. Wedug szacunkw Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w wyniku eksterminacyjnej polityki zgino 3,5 mln Polakw. O skali tego uszczerbku wiadcz nie tylko straty ilociowe, ale gwnie jakociowe. Do owej liczby naley doda tych wywiezionych na przymusowe roboty do Niemiec, ktre cierpiay na deficyt siy roboczej ze wzgldu na zaangaowanie wielu mieszkacw w wojn. Robotnikw brano gwnie z terenw Guberni w wieku 18-60 lat, potem zmieniono na 14-60. Poniewa ochotnikw byo niewielu, zobligowano gminy do dostarczania okrelonego kontyngentu osb. Z czasem potrzeby rosy i spraw regulowano prawnie przy pomocy urzdw pracy, policji. Do codziennoci naleay apanki, imienne wezwania do wyjazdu, czsto z rodzin. Do czerwca 1943 r. wywieziono 1,3 mln osb. Polacy nosili wyrniajce si z tumu ubranie z liter "P", nie mieli normowanego czasu pracy, niskie zarobki. 32: Polityka gospodarcza III Rzeszy na Ziemiach Polskich. Polityk gospodarcz moemy rozpatrze ze wzgldu na: 1 przemys 2 rolnictwo 3 finanse Ad 1. Koncepcje dotyczce polskiego przemysu byy rnorodne i ewoluoway przez okres okupacji. Pocztkowo zamierzano cakowicie zniszczy przemys Generalnej Guberni. Kiedy jednak zaczto na obszar Guberni spoglda jako integraln cz Rzeszy, bardziej uzasadnione okazao si wykorzystanie tamtejszego przemysu na potrzeby armii. Jednak zasadniczo, w ramach tzw. oglnoniemieckiego planu czteroletniego Polska stanowia baz rolnicz i surowcow, za przemys zbrojeniowy skoncentrowano w Niemczech, wyposaajc go w liczne elementy i maszyny z fabryk polskich (np. 700 obrabiarek, urzdzenia z PZL "Okcie" itp.). W wietle wspominanego 4-letniego planu priorytetowo traktowano przemysy produkujce na potrzeby wojny, rol pozostaych (np. lekkiego) ograniczano (z 2600 do 1000 przedsibiorstw), powodujc ich zamykanie. Z czasem przystpiono do organizacji duych przedsibiorstw dla potrzeb armii, rezygnujc z drobnych wytwrcw. Jednoczenie ograniczano liczb mynw, garbarni, zakadw rzemielniczych, konfiskujc ich majtek. Wskutek poraek Niemcw na froncie wschodnim zarzdzono od 1943 r. tzw. mobilizacj cywiln (dalsza kasacja zakadw nie produkujcych na potrzeby wojny i zasilenie ich pracownikami - g. obcokrajowcami - armii niemieckiej). W latach 1942-43 obserwuje si tendencj do koncentrowania na terenie Polski zakadw produkujcych na potrzeby wojny (pocztkowo tendencja bya do ich lokalizacji w Rzeszy), tu bowiem z trudem docierao lotnictwo alianckie. W ostatniej fazie okupacji - wycofywania si Niemcw pod naporem Rosjan - ewakuowano wszystkie obiekty przemysowe lub przynajmniej ich najbardziej wartociowe elementy albo je niszczono umylnie. Naley zaznaczy, e caemu procesowi przejmowania przemysu przez okupanta z czasem towarzyszyo specjalne ustawodawstwo. Do kierowania tym systemem powoano ju w X 1939 r. Gwny Urzd Powierniczy Wschd, ktry delegowa komisarycznych zarzdcw. Cz z tak przejtych zakadw odsprzedano (np. Huta "Pokj") koncernom niemieckim. Cz przedsibiorstw prowadzili Niemcy dla siebie, liczc na zyski, a pozbawiajc Polakw prawa do dysponowania ich majtkiem. Trudno jednak oceni, ktre zakady (gazie) zwikszyy poda w czasie okupacji, a ktre j zmniejszyy. Wzrost produkcji odnotowao z pewnoci grnictwo wglowe (0 50%), chocia by on wynikiem rabunkowego pozyskiwania surowca, nie liczc si z eksploatacj tych terenw w przyszoci. Wzrasta wydobycie gazu ziemnego (o 13%) i ropy
55

naftowej (o 20%). Gwatowny spadek notuje przemys lekki (nawet do 30% przedwojennej skali produkcji) mineralny (o 50%), podobnie spoywczy. Globalny wzrost produkcji notuje si do 1943 r. od kiedy Gubernia odgrodzona zostaa granic celn od ziem polskich. Potem produkcja systematycznie spada. Po czci (obok ce) przyczyni si do tego brak dostpnoci surowca, opau, trudnoci transportowe, niska wydajno niedoywionych pracownikw, wiadome dziaania robotnikw (za produkcja, niszczenie, sabota). Zasug Niemiec moe by dokoczenie na terenie Polski pewnych inwestycji np. na obszarze COP-u, fabryk nawozw azotowych w Chorzowie, przeniesienie pewnych fabryk zbrojeniowych. Polski (fabryka samolotw w Poznaniu). Na niekorzy obok dekapitalizacji przemysu, odnotowa naley wysokie bezrobocie. Dawao ono nadziej okupantom na dobrowolny wyjazd Polakw na roboty do Rzeszy. Dodatkowo Niemcy "zamrozili pace", co przy uwolnieniu cen na inne produkty (gospodarka rynkowa) nie stwarzao szansy utrzymania si. Kilkadziesiciokrotnie rosn ceny artykuw spoywczych za dochd i jego sia nabywcza spadaj. Jednak znalezienie staej pracy i otrzymanie stosownego zawiadczenia zabezpieczao przed wywozem na roboty (cho nie zawsze). Wprowadzona reglamentacja artykuw ywnociowych dawaa jedynie 25% potrzeb kalorycznych. Mieszkacy w pogoni za ywnoci odsprzedawali swoje zoto, biuteri, rozwija si te nielegalny dowz ywnoci z miast. Ustala si "czarna gieda", na ktrej dokonywano obrotu zotem, walutami. Wiele czynw nieetycznych, zmierzajcych do zdobycia rodkw do ycia, cieszyo si poparciem spoeczestwa. Poniewa nie kady zdolny by sign po tak metod, cz godowaa, a miertelno w Warszawie wzrosa dwukrotnie. Obok nich s jednak jednostki, ktre na wojnie si wzbogaciy, nie zawsze uczciwie. Ad 2 ROLNICTWO Jak wspomniano w pkt. 1 ziemie polskie traktowano gwnie jako baz surowcow i zaplecze ywieniowe. Pody rolne suy miay armii niemieckiej. Postulowano wic unowoczenienie polskiego rolnictwa, wzrost jego wydajnoci, stosownie nawozw, wprowadzanie nowych metod hodowli i upraw. Zamierzenia te czciowo zarzucano w przypadku trudnej sytuacji na froncie. Na terenach wcielonych do Rzeszy walczono z polskoci, wic wasno gruntow przeja w duym stopniu spka "Ostland" wyposaona w duym stopniu w uprawnienia prawne, pozbawiajce Polakw prawa do czerpania korzyci z gruntw. We wadaniu "Ostlandu" przemianowanego od 1 VII 1942 r. na "Reichland", znalazo si 3 600 gospodarstw. Rwnolegle przeprowadzano rugowanie chopw z ich gospodarstw, przysyajc Niemcw na ich miejsce. Niepotrzebne budynki przy tym palono. Chopw, ktrzy pozostali przy swych gospodarstwach, traktowano jako robotnikw. Centralne urzdy cile okrelay wielko pogowia, area upraw itp., uniemoliwiajc chopom - robotnikom nielegalny handel. Na terenach Guberni zmiany wasnociowe dotyczyy jedynie wikszych folwarkw i przebiegay mniej gwatownie. Jedynie z yznych ziem Zamojszczyzny usunito si ludno polsk. Naley pamita, i Niemcy zainteresowane zwikszeniem produkcji rolnej stosoway selekcyjne ziarno siewne. Ponadto obniyli ceny nawozw, podwyszajc jednoczenie cen pacon za pody rolne. To w istocie zachcio do powszechnego stosowania nawozw sztucznych. Polepszano mechanizacj rolnictwa poprzez wzrost liczby traktorw, pugw, siewnikw itp. w celu osignicia lepszych wynikw, ale i zastpienie czynnika pracy ludzkiej - kapitaem, czynnik pracy za chciano przycign do siebie. Czsto mechanizacj prac utrudnia brak paliwa, smarw. Zmienia si te struktura upraw: ograniczano uprawy zboowe na rzecz okopowych, przemysowych (len, tyto, koksagiz - rolina dajca kauczuk). Szybko zarzucono prby modernizacji hodowli polskiej, wybierajc rabunkow gospodark hodowlan. Analogiczna sytuacja panowaa na terenach Guberni, jednak zmiany (mechanizacja, nawozy) wprowadzono na mniejsz skal. Trudno okreli czy w czasie

56

okupacji na ziemiach polskich nastpi oglny wzrost czy spadek produkcji rolnej. Wzrosy plony pewnych zb z hektara, zmalao pogowie koni, byda, owiec i trzody chlewnej. Niemcy chcieli ograniczy do minimum konsumpcj ludnoci polskiej i powsta nadwyk wysya do Niemiec lub na potrzeby armii. Od 1940 r. kady rolnik zobowizany zosta do oddawania tzw. kontyngentu, ktry z roku na rok wzrasta i zwiksza si wachlarz produktw, jakie go tworzyy (zboe, bydo, kartofle, wena, mleko). Chopom pacono po bardzo niskich cenach urzdowych, ale jednoczenie, starajc si go zachci, stwarzano moliwo zakupu wyrobw przemysowych (np. 0,5 l wdki, 0,25 l nafty za 100 kg zboa). Stosowano system wymiany za wdk do powszechnie, w celu rozpicia spoeczestwa. Bodce te byy mao skuteczne, wic zagroono konfiskat majtku w przypadku niewywizywania si z kontyngentu. Rwnolegle wprowadzono zakaz wolnego obrotu podami rolnymi, kolczykowanie byda, owiec i trzody chlewnej oraz stae ograniczanie konsumpcji podw rolnych przez ludno polsk. Ad 3 Polityka walutowa na obszarze Guberni i ziem wczonych do Rzeszy bya realizowana odmiennie. Na ziemiach wczonych do Rzeszy zoty przesta obowizywa ju 1 XI 1939 r. a zastpiono go mark. Niekorzystnie ksztatowa si kurs wymiany (2 z = 1 marka), gdy w sile nabywczej relacja bya odwrotna. Taka polityka uprzywilejowywaa Niemcw kosztem Polakw. Dodatkowo okrelono grn granic do ktrej mona dokonywa wymiany (zazwyczaj 500 z 250 marek). Starano si zapobiega inflacji, a kurs marki by stay dziki rwnoczesnemu zamroeniu poziomu cen i wysokoci pac. Inaczej sytuacja przedstawiaa si w Guberni, gdzie chciano wykorzysta walut jako instrument do zwikszania eksploatacji gospodarki Polski. Funkcjonowaa pocztkowo polska waluta, a obok niej przez pewien czas marki niemieckie (wymiana w takim samym stosunku 2:1). Chcc ograniczy dochody, jakim dysponowaa ludno, nakazano zdeponowa w banku posiadane banknoty 100,- i 500, - zotowe, obiecujc w przyszoci wynagrodzenie. Tymczasem skutecznie zamroono znaczn cz kapitaw. W dugim okresie Niemcy planoway polityk inflacyjn, a nie deflacyjn, co w konsekwencji doprowadzioby do ograniczenia spoycia przez ludno, ktrej sia nabywcza spada. Chcc jednak zwikszy obieg, naleao wymieni walut, bo wadze przedwojennego Banku Polskiego wywiozy obok zota matryce drukarskie. Wobec tego 15 XII 1939 r. zaoono Bank Emisyjny w Polsce, na cele z Polakiem Feliksem Mynarskim, co wicej w nazwie figuruje Polska. Chciano zbudowa w ten sposb zaufanie do nowych banknotw, Instytucji. Bank Emisyjny w Polsce dziaa od 8 IV 1940 r., ustalajc kurs 1:1, ale sia nabywcza zotego nowego ( tzw. mynarki) bya nisza od poprzedniego zotego. W nowej walucie wypacone zoone depozyty 100 z i 500 z. Przyjta polityka inflacyjna przyczynia si do znacznego realnego spadku wartoci pacy. Generalna Gubernia miaa samodzielny budet, ktry cechowa si rwnowag. Z czasem zmieniano ustawodawstwo: 1940 - wzrost podatku dochodowego (z 2% 3% dla dochodu rocznego 15001550 z) - podwyszenie podatku gruntowego (dla wszystkich gospodarstw poniej 100 ha) (z 25% 42% dla dochodu 192-200 tys.z) - podniesiono dwukrotnie podatek przemysowy - podniesiono podatki konsumpcyjne. Wprowadzono nowe rodzaje podatkw, zobowiza (np. dodatek specjalny na cele wojenne). Jako kar za wrog dziaalno wobec Niemcw stosowano kontrybucje (nawet 100 mln z na mieszkacw Warszawy). Generalnie system podatkowy preferowa podatnika niemieckiego, a nie polskiego.

57

33: Sytuacja ziem wschodnich podczas II wojny wiatowej W przeciwiestwie do Niemcw wadze radzieckie zainscenizoway na zagarnitych terenach fars wyborcz. Pod hasami konfiskaty ziemi obszarniczej, fabryk i bankw oraz przyczenia ziem zajtych do odpowiednich republik ZSRR przeprowadzono ostr kampani propagandow, a w X 1939 r. odbyy si "wybory" do lokalnych zgromadze ludowych. Gosowa mona byo wycznie na wyznaczonych z gry kandydatw - czonkw partii komunistycznej. Utworzone w ten sposb zgromadzenie ludowe "Zachodniej Ukrainy" i "Zachodniej Biaorusi" ogosiy rezolucje w sprawie wejcia zajtych terenw w skad odpowiednio Ukraiskiej i Biaoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Mieszkacom wcielonych terenw nadano obywatelstwo ZSRR (=kady, kto ukoczy 16 lat zobowizany by do uzyskania paszportu zasilajc jednoczenie dokumenty NKWD. Wadze hitlerowskie gosiy hasa wyszoci narodu niemieckiego, radzieckie za operoway hasami walki klasowej i dyktatury proletariatu. Powtarzano, i Polska stanowia pastwo kapitalistw i obszarnikw, eksploatujce mniejszoci narodowe i polskie masy pracujce. Od wkroczenia Armii Czerwonej (17 IX 1939 r.) rozpoczy si zsyki i aresztowania. Dotkny one znanych politykw, dziaaczy zwizkowych, przedstawicieli sdownictwa, profesorw, pisarzy, dziaaczy spoecznych. Do mieszka i domw wkraczao NKWD i milicja i zostawiao mieszkacom p godziny na zabranie najpotrzebniejszych rzeczy. Formowano wielkie transporty i wielotygodniowe podre w bydlcych wagonach. Blisko 1,5 mln osb aresztowanych rozproszya si w niezliczonych obozach i wizieniach. Ludno polska pozostaa na Kresach Wschodnich znalaza si w bardzo trudnych warunkach. Wadze radzieckie zagarniay majtki ziemskie, fabryki, banki, a zote polskie wymieniano po kursie 1:1, co przynioso straty posiadaczom polskiej waluty ze wzgldu na nisk si nabywcz rubla. Zablokowano konta bankowe i oszczdnociowe. Ze sklepw znikay towary wykupywane masowo przez przyjezdnych Rosjan. Na to naoyy si oficjalne rekwizycje i rabunek dokonywany przez onierzy i urzdnikw radzieckich. Przed sklepami gromadziy si olbrzymie kolejki. Wikszo Polakw, pozbawionych warsztatw pracy, a nie zatrudnionych w gospodarce radzieckiej, znalaza si w ndzy. Na wiosn 1940 i 1941 powoano do Armii Czerwonej dwa roczniki modziey z Kresw (ok. 150 tys. Polakw). 34: Porwnaj zniszczenia Polski po I i II wojnie wiatowej. Centralna lokalizacja spowodowaa cieranie si przeciwstawnych si, wanie na terenie Polski. Spowodowao to nieodwracalne zmiany demograficzne oraz wywoao daleko idce skutki spoeczne i ekonomiczne. Rozpatrzymy je w stosunku do: 1 rolnictwa 2 przemysu 3 transportu 4 ludnoci ad 1 W I wojnie wiatowej zniszczenia dotkny gwnie wsie i mae miasteczka (18% zabudowy zrujnowana). W trakcie dziaa wojennych zdewastowano gleb (okopy, wybuchy). Due straty odnotowano wrd inwentarza ywego oraz zasieww. Zniszczenia s efektem nie tylko bezporednich dziaa, ale i przemarszu oddziaw wojskowych, ktre czsto miay rozkaz palenia, niszczenia i rwnania z ziemi. Do codziennoci naleay rekwizycje, rabunki, spalone wsie. Nastawienie rolnictwa na potrzeby wojny spowodowao niekorzystny rozkad produkcji rolnej: spadek areau upraw pszenicy, yta, jczmienia, owsa i ziemniakw.

58

Znaczne ograniczenia w hodowli byda, pogowia koni. Rabunkowa gospodarka lasami w celu wykorzystania drewna w grnictwie bya prowadzona gwnie na terenie Puszczy Biaowieskiej i w caym Krlestwie. Straty II wojny wiatowej, nie tylko w rolnictwie, byy znacznie wiksze anieli I wojny wiatowej. Znaczna cz zagrd wiejskich (500 tys. 22%) ulega zdewastowaniu. Zmniejszya si znacznie liczba zwierzt gospodarskich. W 1945 r. pogowie koni wynosio 45% stanu przedwojennego, byda 34%, trzody chlewnej 18%, owiec 37%. Ponadto w wyniku okrelonej polityki okupanta gwatownie spady plony i zmniejszya si powierzchnia upraw, niepokojco wzrasta % odogw (w 1946 r. 40%). Spada wydajno w q/ha i area zasieww mimo stosowania nawozw itp. jest to wynikiem szybkiego wycofania si Niemcw z tych dziaa i przejcie do bezwzgldnej polityki rabunkowej. 2. W dziedzinie przemysu naley odnotowa znaczny spadek produkcji przemysowej ju w pierwszych miesicach I wojny wiatowej. Z czasem wadze carskie zarzdziy ewakuacj wszystkiego, co przedstawiao jak warto (ewakuowano ponad 150 wikszych przedsibiorstw). Razem z fabrykami przewoono ludzi (robotnikw), tabor kolejowy. Straty w demontau uniemoliwiy szybk napraw szkd i wznowienia produkcji. Brak byo ponadto kapitau, ktry "odpyn" do Rosji razem z bankami rosyjskimi oraz niedostatek surowca. Powszechnym zjawiskiem byy rekwizycje, ch uzalenienia Polski i traktowanie jej jako obszaru kolonialnego, dostarczajcego surowcw i kupujcy wyroby przemysowe w Niemczech. Od roku 1916 Niemcy rozpoczli rekwirowanie maszyn (silniki, transformatory, obrabiarki, koty parowe), Ostatecznie wywoono nawet podogi wykonane z pyt elaznych, instalacje elektryczne, klamki, dzwony kocielne, rynny. Upaday rodzime gorzelnie, bowiem ziemniaki wywoono do Niemiec, Podobnie spada produkcja cukru. Mniej dotkny zniszczenia przemys wglowy (Zagbie Dbrowskie), na ktry z czasem spogldano jako rdo wgla dla rodzimej kolei i wojska. Najmniejsze straty ponis przemys zaboru pruskiego, gdzie w uprzywilejowanej sytuacji by gwnie lsk pracujcy na potrzeby wojny. Przy okazji zaniedbywano jednak podstawowych zasad zabezpieczania stropw, pokadw i cz terenw w ten sposb zdewastowano. Koniunktura wojenna pozytywnie wpyna te na przemys metalowy Wielkopolski (Zakady W.Cegielskiego w Poznaniu). Te niewielkie pozytywne zjawiska nie s w stanie zrwnoway skali szkd jaki ponis polski przemys w I wojnie wiatowej. Zniszczenia II wojny wiatowej sprowadzaj si do tych samych form, lecz skal ich jest znacznie wiksza. Blisko 2/3 zakadw przemysowych zostao zniszczonych, za straty w caej gospodarce polskiej szacowane s na 40% stanu majtkowego z 1939 r. Na ogromn skal rozpoczto rabunkow eksploatacj z. Nastawienie caego przemysu na potrzeby wojny spowodowao likwidowanie zakadw innych przemysw wytwarzajcych na potrzeby cywilne. Oglny wskanik zniszczenia 840 US $/1 osob - najwyszy w wiecie. ad 3 W miar zwycistw wojsk niemieckich armia carska przystpia do niszczenia systemu komunikacyjnego w Krlestwie. Tabor kolejowy, zapasy, wyposaenie wywoono w gb Rosji. Mosty za i budynki palono lub wysadzano w powietrze. Niemcy zastan sie komunikacyjn dostosowywali do wasnych potrzeb transportowania ywnoci na zachd. Jednak odbudowa i inwestycje miay charakter prowizoryczny (drewniane mosty, baraki). Rwnolegle za Niemcy wywozili inne szlaki kolejowe, ktrych nie uznali za przydatne. W sumie I wojna wiatowa przyniosa blisko 40% zniszcze mostw, 65% dworcw kolejowych, 50% parowozowni. Koryta wielu rzek utraciy moliwo przepywu wskutek braku konserwacji. Zniesiono na ziemiach wschodnich sie kanaw eglownych. W czasie II wojny wiatowej zniszczono blisko 1/3 istniejcych torw, 2/3 oglnej dugoci mostw kolejowych, 80% parowozw i wagonw.

59

ad 4 Wojna zmusza znaczn cz spoeczestwa do migracji, zasilenia szeregw armii lub do przymusowych robt. Ponadto ludzie ewakuowali si z Galicji 1914 r.(ok. 700 000), potem podobna liczba z terenu Krlestwa Polskiego (1915 r.), a zwaszcza obszaru Polesia. Znaczna cz dostawaa si przypadkowo do apanki i bya wysyana na roboty. Przypuszcza si, e w ten sposb wyjechao 750 000. Zmieni swoje miejsce zamieszkania musiao 1,5 mln osb. W czasie II wojny wiatowej wymordowano 22% (7,5 mln) ogu ludnoci polskiej i ydowskiej. Terror rozoy si nierwnomiernie, bowiem przeraaj straszne liczby (straty ilociowe), a obok nich straty jakociowe (inteligencja). Najbardziej ucierpiay grupy aktywne, stawiajce opr. 35. Migracje na ziemiach polskich po 1939 r. Lata bezporednio poprzedzajce wybuch II wojny wiatowej byy okresem ustania wewntrznych procesw migracyjnych. Jedynie Warszawa, jako stolica odrodzonego pastwa miaa si przycigania (rocznie ok. 15 tys. osb). Tu przed wybuchem II wojny wiatowej rozrastay si miasta COP-u (Stalowa Wola, Starachowice) Po wybuchu II wojny wiatowej migracje wewntrzne miay przede wszystkim charakter ucieczki przed okupantem, czsto zostawiano gospodarstwa (lub je palono) zabierajc to co najwaniejsze ze sob. Warto odnotowa liczne wywozy ludnoci na roboty do Niemiec, ale i jednoczenie do pracy w przemyle na lsku. Szczeglnie zaleao Niemcom na depolonizacji terenw anektowanych do Rzeszy, skd ludno wywoono do Guberni. Najsilniejsze wysiedlenia dotkny Wielkopolsk oraz cz woj. dzkiego, najsabiej Grny lsk. Przy omawianych procesach warto wspomnie skupianie ludnoci ydowskiej w gettach, wywz znacznej liczby ludnoci Warszawy po powstaniu 1944 r. Jednoczenie mamy przykady przesiedlania Volksdeutschw z Guberni na teren Rzeszy (patrz pyt.31), ale i rwnie przesiedlanie Niemcw ze wschodniej Europy do Polski. Po zakoczeniu wojny procesy migracyjne bardziej si skrystalizoway i przybray dwa kierunki zasiedlania na nowo ziem zachodnich i pnocnych oraz migracje jako efekt towarzyszcy rozwojowi przemysu. Ju w 1944 r. rozpocza si ucieczka Niemcw przed nadchodzcym frontem Wedug szacunkowych danych Ziemie Odzyskane zamieszkiwao okoo 4 mln osb (w tym 3 mln Niemcw). Do koca 1945 r. z ziem tych wyjechao dodatkowo 0,5 mln Niemcw. Procesy repatriacji Niemcw trway jeszcze do koca lat 40-tych. tereny te zaludniano obywatelami niemieckimi narodowoci polskiej oraz Polakami, ktrych przywieziono tam na roboty. Rwnolegle trwa napyw ludnoci z innych terenw Polski oraz repatriantw z ZSRR i Zachodu. W wyniku spisu ludnoci 6 mln. Najwikszy napyw by na terenie wojewdztwa gdaskiego i szczeciskiego oraz na E w woj. biaostockim i olsztyskim. Do koca 1948r. powrcio z Zachodu ok. 2,3 mln Polakw, za z ZSRR ok. 1,5 mln (g. z Ukrainy, Biaorusi, Litwy). Procesom tym towarzyszya repatriacja 0,5 mln Biaorusinw, Ukraicw i Litwinw do ZSRR. Jak wspomniano migracje wewntrz byy pochodn rozwoju przemysowego, a w zasadzie odbudowy gospodarki. W celu prawidowego przebiegu tych procesw powoano Pastwowy Urzd Repatriacyjny. Duym zainteresowaniem cieszyy si gwnie gospodarstwa mniej zniszczone, o lepszych warunkach glebowo - klimatycznych. Czsto ludzie przybywajcy z gbi ZSRR lub winiowie z Niemiec nie mieli adnego wyposaenia. Ich naleao szczeglnie wyposay. Jednak od samego pocztku procesw repatriacyjnych na nowe tereny napywaa te ludno awanturnicza, spragniona upu, nie oszczdzajca ludnoci rodzimej. W dalszej historii Polski - dziejach PRL - dominoway migracje do miast i orodkw przemysowych. Docelowym okrgiem przemysowym by GOP, ktry przyj ponad 1 mln
60

osb z zewntrz. Rwnolegle rozwijaj si due miasta: Warszawa, Krakw, Gdask, Pozna itp. Ponadto rozbudowywane nowe okrgi przemysowe i zagbie miedziowe na Dolnym lsku) stay si rwnie rejonami napywu. Warto podkreli jasno jeden czynnik - reform administracyjn w 1975r., na ktrej zyskay miasta, ktrym nadano statut miast wojewdzkich (Krosno, oma, Suwaki). Obecnie ruchliwo migracyjna wynosi w Polsce 12 osb/1000, gdzie w latach 1945-55 - wynosia rednio 50 osb/1000. Spadek ten jest wynikiem caoksztatu procesw i zmian spoeczno - gospodarczych, jakie przechodzi obecnie Polska. 36: Zasady reformy rolnej w Polsce w 1944r. 22 lipca Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) wyda manifest do narodu polskiego. Obok postanowie dotyczcych wadzy, pastwa istotn cz stanowia zapowied reformy rolnej, ktra miaa dotyczy majtkw przekraczajcych 50 ha. Przewidywano te konfiskat majtkw niemieckich i zwrot zagrabionych wasnoci prawowitym wacicielom. Zapowied t potwierdzono specjalnym dekretem PKWN o przeprowadzeniu reformy rolnej z 06.09.1944r. Baz do realizacji zamierze miay stanowi gospodarstwa nalece do Niemcw lub osb z nimi wsppracujcych, pastwowe nieruchomoci ziemskie oraz wszystkie majtki prywatne jeli ich rozmiar przekracza 100 ha powierzchni oglnej lub 50 ha uytkw rolnych, za dla wojewdztw: pomorskiego, poznaskiego i lskiego, jeli ich rozmiar czny przekracza 100 ha powierzchni oglnej. Od 1950r. baz zasiliy majtki kocielne. Celem reformy rolnej byo upenorolnienie gospodarstw karowatych (do 2ha) i maorolnych (2-5 ha) oraz tworzenie nowych, samodzielnych gospodarstw dla bezrolnych i dzierawcw. Wywaszczenie miao nastpowa bez odszkodowania, w zamian otrzymywano gospodarstwo okrelone przez organy kompetentne. Og pozyskanej ziemi dzielono midzy robotnikw i dzierawcw. Cz natomiast miaa zosta niepodzielna, suc celom oglnospoecznym. Obdarowany by zobligowany do zapaty za otrzymany grunt orny wartoci rwn przecitnym planom rocznym. Spata nastpowaa w cigu 10-20 lat, za uzyskane fundusze zasiliy Pastwowy Fundusz Ziemi, ktry pokrywa koszty reformy. Przy okazji powoano ca sie agentur i instytucji: urzdy ziemskie, gminne komisje reformy rolnej, ktre miay czuwa nad prawidow realizacj planu. Rola komisji sprowadzaa si do informowania o moliwociach, jakie daje dekret, lecz czsto zaniechano tego. Urzdy administracyjne sprawowali czciowo wrogowie reformy (sabota) To wywoywao nieufno i brak wiary chopw w hasa PKWN. Dodatkowo zniechca chopw terror ze strony rodzinnego prawicowego podziemia. Wobec tego do przeprowadzenia reformy powoano szereg brygad aktywistw robotniczych, ktrzy usunli sabotujcych z urzdw i rozpoczli uwiadamianie chopw. Przeprowadzenie reformy utrudniay grupy podziemia (organizacje zbrojne), ktre zabijay dzielcych ziemi i tych, ktrzy j objli. Dodatkowo coraz bardziej uwidaczniay si zniszczenia wojenne, brak wyposaenia itp.

61

Na terenach byego zaboru rosyjskiego potrzeby byy wiksze ni istniejce zapasy gruntw, wobec czego w wyniku parcelizacji tworz si gospodarstwa mae. Odwrotna sytuacja istniaa na terenie byego zaboru pruskiego, gdzie zreszt rnie podchodzono do uzyskania ziemi na wasno. Preferowano raczej spdzielcz gospodark. Zmiany na stanowisku ministra rolnictwa - Stanisaw Mikoajczyk uaktywnia poczynania grup prawicowych, wywoujc nawet roszczenia obszarnikw do zwrotu wywaszczonych majtkw. Masowo pojawiaj si orzeczenia nakazujce zwrot rozparcelowanej ziemi, robotnicy rolni zwracaj akty nadania ziemi. Pastwo prbuje ratowa sytuacj, stwarzajc dla gospodarstw partycypujcych w programie szereg udogodnie finansowych, szans wzrostu areau. To troch wytumio wrogie tendencje i spowodowao ponowne przyjmowanie aktw. Jak byo ju powiedziane cz majtku pozostaa pod zarzdem pastwowym, zasilajc PASTWOWE NIERUCHOMOCI ZIEMSKIE (PNZ). Skutkiem reformy byo zlikwidowanie obszarnictwa jako klasy spoecznej, za chopi otrzymali ziemi na wasno. Przecitna powierzchnia tzw. nadziau wyniosa 3 ha, za udzia w reformie wzio ok. 400 tys. rodzin. Chopi zostali rwnie uwolnieni od dugw wobec pastwa, bankw i osb prywatnych, co ostatecznie likwiduje przeytki feudalizmu. Efektem reformy by wzrost liczby gospodarstw rednich, co okrela si jako "zeredniaczenie wsi". Wzrasta liczba ha ziemi przypadajca na osob ludnoci rolniczej z 1 ha w 1931r. do 1,5 ha w 1950r. Zmienia si rwnie struktura wasnociowa i agrarna: gospodarstwa indywidualne 82% spdzielnie produkcyjne 2,5% wasno pastwowa - 16,4% W rodkowej czci kraju i wschodniej dominuj gospodarstwa drobne, za na zachodzie duo maych gospodarstw indywidualnych i duych gospodarstw pastwowych. 37: Nacjonalizacja przemysu w Polsce. Podstawowe zaoenia polityki w zakresie stosunkw wasnociowych zostay okrelone w manifecie PKWN z 22 VII 1944r. Zakadano: - konfiskat majtku niemieckiego i przejcie pod zarzd pastwowy zakadw bez wacicieli - zwrot wasnoci zagrabionej przez Niemcw instytucjom, Kocioowi oraz rednim i drobnym przemysowcom. Po zakoczeniu wojny dawni waciciele podjli starania w celu odebrania swoich przedsibiorstw. Klas robotnicz reprezentoway 2 partie: Polska Partia Robotnicza (PPR) i Polska Partia Socjalistyczna (PPS). Partie robotnicze w 1945r. sformuoway postulat nacjonalizacji wielkiego i redniego przemysu, a take zwrcenia dawnym wacicielom opuszczonych przez nich podczas wojny mniejszych zakadw pracy, ktre nie miay tak kluczowej roli w gospodarce. W Londynie urzdowa rzd uznawany przez U.K. i USA na czele ze Stanisawem Mikoajczykiem, ktry po powrocie w 1945r. utworzy Polskie Stronnictwo Ludowe, ktre stano w opozycji do postulatw wysuwanych przez PPR i PPS - nacjonalizacji. PSL forsowao polityk restytucji systemu kapitalistycznego, polityk stworzenia duych, bogatych gospodarstw chopskich. Tymczasem aktywnie dziaa PPR i PPS, ktre dla realizacji swych zamierze podpieraj si aktami prawnymi. 02.03.1945r. dekret okrelajcy zasady zwrotu przedsibiorstw opuszczonych. Pastwo nie stao si wacicielem opuszczonych zakadw, lecz jedynie tymczasowym administratorem. Partie robotnicze nadal aktywnie dziaaj, aktywizuj doprowadzajc do ustawowego usankcjonowania nacjonalizacji przemysu. 3 I 1946r. zostaa uchwalona przez Krajow

62

Rad Narodow Ustawa o przejciu na wasno pastwa podstawowych gazi gospodarki narodowej. Zarzdzaa midzy innymi: - przejcie na wasno pastwa bez odszkodowania przedsibiorstw, ktre naleay do Niemcw lub ich spek oraz osb, ktre zbiegy do nieprzyjaciela. - za pewnym odszkodowaniem przechodziy na wasno pastwa wszystkie pozostae przedsibiorstwa w 17 dziaach produkcji (grnictwo, energetyka, lekki). - nie przejmowano zakadw przemysu budowlanego zatrudniajcych poniej 50 osb. - nie podlegay ustawie przedsibiorstwa spdzielcze i samorzdowe. - wysoko odszkodowa ustala specjalna komisja. - przedsibiorstwa nie podlegajce ustawie winny by zwrcone osobom uprawnionym. Celem nacjonalizacji byo: - zapewnienie odbudowy i rozwoju gospodarki polskiej - wyzwolenie spod zalenoci od kapitau zagranicznego, ktra spowodowaa zastj gospodarczy przed wojn. - likwidacja buruazji w Polsce i moliwo "socjalistycznej przebudowy naszego kraju". Sprzeciwio si takiemu biegowi rzeczy PSL postulujc przejmowanie zakadw zatrudniajcych co najmniej 100 osb. To jednak zbytnio zasilioby sektor prywatny i oddao spod kontroli pastwa cay niemal przemys elektrotechniczny, papierniczy. Warto zauway, e jednoczenie przyjto ustaw o popieraniu inicjatywy prywatnej. W pniejszym okresie pastwo uzyskao pene prawo dysponowania zakadami, bdcymi w jego rkach. Zakady, ktre przejto za pewnym odszkodowaniem, starano si utosami i tumaczy, e w istocie poprzednio stanowiy wasno kapitau niemieckiego, co pastwo zwalniao z odszkodowa. Utrwalenie si stosunkw wasnoci pozwolio na opracowywanie pewnych planw i koncepcji gospodarczych. Gwnie przy pomocy Gwnej Komisji do Spraw Upastwowienia Przedsibiorstw oraz komisji wojewdzkich do 1 X 1948r. upastwowiono 35215 przedsibiorstw. Proces nacjonalizacji przemysu prawnie zakoczono w 1958r. Nie ulega wtpliwoci, e ustawa o upastwowieniu przemysu miaa charakter ideowo - doktrynalny. Za jednym posuniciem pozbawiaa swoich gwnych wrogw politycznych zaplecza (finanse) oraz sama zdobywaa siln pozycj. 38: Plan trzyletni. Podstaw do jego przygotowania stanowiy dowiadczenia zebrane przy konstruowaniu koncepcji gospodarczych tu po wykrystalizowaniu si stosunkw wasnociowych. Pocztkowo w 1945r. opracowano plany odcinkowe dla poszczeglnych gazi. 01.01.1946 Komitet Ekonomiczny Rady Ministrw (KERM) uchwali plan dotyczcy wikszoci gazi. Za utworzony jesieni 1945r. przy KERM-ie Centralny Urzd Planowania opracowa plan inwestycji w 1946r. 21.09.1946r. Krajowa Rada Narodowa podja uchwa zawierajc wytyczne planu gospodarczego do koca 1949 r. Zadania planu okrela ustawa uchwalona przez Sejm 2 lipca 1947r., traktujc "podniesienie stopy yciowej pracujcych warstw powyej poziomu przedwojennego" priorytetowo. Miao to si dokona drog: - utrwalania ustroju i przebudowy spoeczno - gospodarczej kraju. - wyrwnania szkd wojennych. - scalenia Ziem Odzyskanych z reszt kraju z wykorzystaniem wybrzea.
63

- rozszerzenia udziau kraju w gospodarstwie wiatowym. - powrotu do kraju Polakw, ktrzy wyjechali w zwizku z dziaaniami wojennymi. - obnienia kosztw wasnych i wzrostu wydajnoci. - wzrostu udziau usug i przemysu w oglnej produkcji. - rozwoju handlu zagranicznego. Ju na 1949 rok ustawa zakadaa przekroczenie przedwojennej produkcji przemysowej, wzrost produkcji na gow ludnoci w rolnictwie. Realizujc cay plan zamierzano zakoczy odbudow gospodarki. Warto doda, e plan nie przewidywa budowy nowych zakadw. W wyniku znacznych zniszcze wojennych Polska uzaleniona bya od pomocy gospodarczej z zagranicy. Poza bezzwrotn pomoc od UNRRA Polska zacigna znaczne kredyty zagraniczne - gwnie od Rosji. Stany Zjednoczone z niepokojem patrz na przewroty w Europie i w 1947 prezydent Harry Truman owiadczy, e USA bdzie udziela pomocy krajom, ktrym zagrozi moe upadek kapitalizmu (tzw. doktryna Trumana). Jednoczenie latem 1947r. sekretarz stanu USA George Marshall sformuowa program pomocy gospodarczej dla krajw Europy. Polska obawiajc si uzalenienia od partnera zza oceanu odrzucia plan, bojc si politycznych nastpstw i konsultujc spraw z ZSRR. T decyzj osabiono stosunki gospodarcze z USA i niektrymi krajami Europy Zachodniej. Pojawiy si restrykcje obejmujce gwnie dobra inwestycyjne. Zdani bylimy zupenie na ZSRR. Na t niekorzystn sytuacj naoy si nieurodzaj lata 1947r., powodujc konieczno importu ywnoci. Starano si, mimo trudnoci, nie ogranicza produkcji przemysowej, popularyzujc wspzawodnictwo pracy, co owocowao spektakularnym wzrostem wydajnoci pracy oraz nagradzaniem tzw. przodownikw pracy. Globalnie jednak nie osignito zakadanej produkcji z 1938r. Nie mona byo wic bezporednio przej (jak planowano) do przesuwania nakadw z inwestycji do przemysu cikiego. Centralny Urzd Planowania chcia wzrostu w dziedzinie dbr konsumpcyjnych i poprawy bytu spoecznego, ministerstwo za domagao si zwikszenia nakadw na przemys ciki. Rnice istniay te w metodologii planowania, obliczania dochodu narodowego i przebudowy gospodarczej Polski. CUP ponadto propagowa zwikszenie spdzielczoci i drobnych prywatnych zakadw, za Ministerstwo Przemysu i Handlu opowiadao si za centralizacj gospodarki. Problem rozwizano poprzez zmian kierownictwa CUP i wzrost kompetencji KERM. Zmianom tym towarzysz przeobraenia polityczne w kraju. W XII 1948 dochodzi do zjednoczenia PPR i PPS i powstania PZPR. Osabio to siy reakcji i umoliwio PZPR kontrol kierunku zmian. Systematycznie malay nakady na rolnictwo, na korzy nakadw inwestycyjnych w przemyle. Tym sposobem zaoenia planu 3 letniego wykonano w 2 lata i 10 miesicy. Spada rola sektora prywatnego. Planu nie wykonay dziedziny produkujce artykuy konsumpcyjne (np. przemys lekki). Rozwj przemysu przyczyni si do wzrostu migracji ze wsi do miasta i w 1950r. z rolnictwa utrzymywao si 47% (przed wojn 60%) z przemysu 21% (przed wojn 13%). Znacznie gorzej byo z realizowaniem zaoe planu w rolnictwie, gdzie dodatkowo nie sprzyjay warunki pogodowe, zakoczya sw pomoc UNRRA. W roku 1947 osignito jedynie 66% poziomu lat 1934-38). Jako rodek zaradczy stosowano tzw. kontraktacje zawieranie umw z rolnikami przez uspoecznione przedsibiorstwa, gwarantujce uzyskanie okrelonych cen za pody rolne, gospodarce daway towar. Miao to pozytywne skutki gwnie z uprawie burakw, gdzie znowu odrodzia si uprawa w maych gospodarstwach. Kontraktacje z czasem rozcignito na szereg produktw: ziemniaki, len, warzywa, mleko, jaja. Jednoczenie roso zuycie nawozw sztucznych. Od 1948r. (utworzenie PZPR) zaczto realizowa proces rozwoju spdzielczoci produkcyjnej na wsi, z gwnym ordownikiem planu - ministrem przemysu Hilarym Mincem. Zakadano, e tylko due gospodarstwo, zelektryfikowane, zmechanizowane da szybki wzrost produkcji rolnej, Ide t czono z

64

likwidacj warstwy drobnych kapitalistw wiejskich. Chopi zraeni byli kochozami radzieckimi, a ponadto przywizani do wasnej ziemi. PZPR przyja wariant przyspieszonego uspoecznienia produkcji rolnej, nie czekajc na wzrost produkcji przemysu na potrzeby wsi. W 1949r. istniay 243 spdzielnie produkcyjne. Plan trzyletni zamkn si osigniciami rolnictwa: wzrostem plonw wielu podstawowych zb i wzrostem hodowli, poza trzod chlewn. 39: Dyskusja CUP-owska W 1948r. rozpoczo si dostosowywanie systemu planowania i zarzdzania do realizacji programu industrializacji. W lutym 1948 z inicjatywy Polskiej Partii Robotniczej odbya si tzw. Dyskusja CUP-owska. Niepene wykonanie zaoe planu 3 letniego na 1947r. i tym samym niemono doinwestowania przemysu cikiego zrodzia konflikt wrd organw naczelnych co do kierunku dalszych zmian. Centralnemu Urzdowi Planowania zarzucano: - zmierzanie do zwikszenia nakadw na przemys artykuw konsumpcyjnych, co doprowadzioby do poprawy sytuacji spoeczestwa. - niech do dziaa mobilizacyjnych i przekraczania zada planowych. - bdy w metodologii planowania, obliczaniu dochodu narodowego. Ministerstwo Przemysu i Handlu, uwzgldniajc moliwo powstania trudnoci w nabyciu artykuw inwestycyjnych, postulowao zwikszenie nakadw na przemys ciki. Ponadto zdecydowanie skaniao si ku zwikszeniu wpywu pastwa na spdzielczo i centralizacji zarzdzania. CUP za proponowa wiksz rol spdzielczoci i drobnych prywatnych zakadw wytwrczych. W efekcie w 1948r. nastpia zmiana kierownictwa CUPu - odszed Czesaw Bobrowski - oraz doszo do zmian organizacyjnych - wprowadzenie ukadu branowego w miejsce dotychczasowej struktury funkcjonalnej. W grudniu 1948r. dochodzi do poczenia si PPR i PSL oraz utworzenia PZPR, co osabio siy interakcji. W kwietniu 1949r. zlikwidowano CUP, w miejsce ktrego powoano Pastwow Komisj Planowania Gospodarczego, ktra odpowiadaa za caoksztat planowania gospodarczego, przygotowanie materiaw do obrad Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrw (tworzy go premier i ministrowie resortw gospodarczych) oraz kontrol wykonania jego uchwa. 40: Bitwa o handel. W 1946r. na 170 tys. zakadw handlowych rolnictwa a 150 tys. byo w rkach prywatnych. Sektor prywatny dominowa zarwno w handlu detalicznym jak i hurtowym, co nie pozwalao pastwu kontrolowa obrotu towarowego. Wadze domylay si jak nieczyste interesy musz prowadzi niektre z przedsibiorstw, jak spekulowano i przechwycano blisko 10% dochodu narodowego. Dodatkowo w 1947r. (klska urodzaju) wzrastaj ceny na pody rolne, co ograniczyo znacznie si nabywcz konsumentw. Powstay Spoeczne Komitety Kontroli Cen, ktre czuway nad cenami w sektorze prywatnym oraz Komisja Specjalna do Walki ze Spekulacj i Naduyciami. Dodatkowym problemem byy szybko powstajce spdzielnie, ktre nie byy jednak przystosowane do nowych warunkw i w zasadzie sprowadzay si do ochrony elementw kapitalistycznych. W rzeczywistoci byy to wic "spdzielnie rodzinne" korzystajce z szeregu przywilejw a bdce naprawd prywatnymi przedsibiorstwami kapitalistycznymi, chronicymi si pod spdzielczym szyldem. Przedstawiona sytuacja wywoaa w pastwie szereg dyskusji, ktre rozpoczy tzw. bitw o handel. Zwyciya koncepcja Polskiej Partii Robotniczej (PPR), zgodnie z ktr pozycj dominujc w handlu ma pastwo, ktre winno rwnie wpywa na spdzielnie i
65

adaptowa je do centralnego systemu planowania. Zaczto dziaa ju latem 1947r., rozbudowujc placwki Pastwowej Centrali Handlowej, powstaway domy towarowe, rozwija si spdzielcza sie handlowa. W kraju powstaj gminne spdzielnie "Samopomoc Chopska" a w 1948r. Centrala Rolnicza Spdzielni "Samopomoc Chopska" - nadrzdna organizacja spdzielczoci rolniczej. W maju 1947r. powstao Biuro Cen - ustalajce dopuszczalne mare i ceny maksymalne artykuw przemysowych. Komisje cenowe rnego szczebla okrelay ceny maksymalne artykuw spoywczych. Przedsibiorstwa prywatne obciono zwikszonymi podatkami. To w pewnym stopniu ograniczyo zyski sektora prywatnego i zmniejszyo jego liczebno. Od czerwca 1947r. wprowadzono koncesjonowanie na dziaalno w handlu prywatnym. Zezwolenie wydaway stosowane wadze wojewdzkie. Rwnoczenie nastpuje rozwj handlu uspoecznionego, a udzia sektora prywatnego maleje. Prywatna dziaalno handlowa bya dyskryminowana na rnych paszczyznach: - mono funkcjonowania tylko w mniejszych miastach, za w duych w bocznych ulicach, bd na peryferiach - nacisk fiskalny (obcienie podatkowe) - akcje policyjne i inspekcje (wysokie kary pienine) - odmawiano kupcom wynajmowania i nabywania lokali handlowych i dostpu do atrakcyjnych towarw - uniemoliwiano zajmowanie si okrelonymi branami. - od 1948r. przesta funkcjonowa, rozwizany przez wadze, samorzd kupiecki. Bitwa o handel, z jej ide uznania wasnoci pastwowej, jako najbardziej adekwatnej dla pastwa i ustroju, ze swoimi reperkusjami w latach 50-tych owocuje zmniejszeniem liczby placwek handlu prywatnego z 184 000 do 14 000 ( w latach 1947 - 55). Pastwo i spdzielczo uzyskay pozycj monopolistyczn na rynku. Cele za bitwy o handel dostosowanie handlu do gospodarki nakazowo rozdzielczej - zrealizowano. 41. Przyczyny Wielkiego Kryzysu: a) w USA: brak rwnowagi midzy zdolnoci produkcyjn a moliwociami zbytu. Podstaw dotychczasowego oywienia by popyt stwarzany przez inwestycje, skierowany na trwae dobra wytwrcze. Natomiast ruch inwestycyjny pobudzany by rnymi zabiegami na giedzie. Fikcyjna sia nabywcza oparta bya na spekulacyjnej zwyce kursw papierw wartociowych: 3/4 akcji byo kupowane za kredyty (udzielane czsto na podst. wiadectw posiadania innych akcji, majc nowe akcje mona byo znowu uzyska kredyt na zakup nastpnych, itd.) Zbyt maa poda wynalazkw sprawia, e nie mona byo inwestowa w produkcj nowych produktw, co mogoby doprowadzi do pobudzenia popytu. Wzmoone inwestycje spowodoway wzrost poday tradycyjnych dbr konsumpcyjnych, a tymczasem sia nabywcza rolnikw malaa, a robotnikw miejskich wzrastaa wolniej ni poda, w wyniku dziaania monopoli, ktre reglamentoway produkcj i utrzymyway wysoki poziom cen, ograniczajc wzrost siy nabywczej ludnoci. Pogo za zyskiem zabia jego rdo- produkcj Dodatkowo utrzymywa si permanentny kryzys rolnictwa. Zosta zerwany zwizek midzy produkcj a konsumpcj. Narastay zapasy (wgla, cukru, miedzi, baweny). Na giedzie 23 padziernika nastpio pierwsze zaamanie kursw akcji. b) dlaczego cay wiat: rozbudowany system wzajemnych powiza midzy USA a reszt wiata, wycofywanie kapitaw z krajw zagroonych co podkopywao ich pozycj. Kraje zagroone kryzysem wprowadzay ograniczenia importowe, destabilizujc sytuacj w innych krajach. W pastwach surowcowych kryzys spowodowa spadek zapotrzebowania na ich produkty, wpyn na redukcj cen i zmniejszenie ich dochodu narodowego. W pastwach

66

rolniczych spadek cen powodowa wzrost produkcji rolniczej i ograniczenie zakupw konsumpcyjnych. Monopole ograniczay produkcj zamiast obnia ceny. Eksport kapitaw z jednej strony, a system gold exchange standard z drugiej uzaleniay sytuacj sabszych pastw od koniunktury w kilku krajach wiodcych. Naley jeszcze wspomnie o czynniku psychologicznym (wiadomoci z innych krajw ksztatoway nastroje tam, gdzie kryzys jeszcze nie dotar). W latach dwudziestych prbowano realizowa tradycyjn, liberaln polityk, coraz mniej pasujc do wczesnej sytuacji. Wg. Prof. Jachowicza przyczyny Wielkiego Kryzysu s trudne do znalezienia. (notatki z wykadu). 42. Przemys w dobie Wielkiego Kryzysu. Przemys w okresie kryzysu charakteryzoway: - w pocztkowej fazie by to wzrost zapasw niesprzedanych towarw, pniej nastpia pewna obnika cen produktw, spady zyski przedsibiorcw. - spadek produkcji na caym wiecie cznie o ok. 30%, najsilniejszy w Ameryce Pn i Pd: o 50%, w Europie o 35%, a w Azji tylko o 10% (na skutek dominujcej roli Japonii, ktra prowadzia wojn z Chinami). - zmniejsza si zatrudnienie w przemyle, powodujc gigantyczne bezrobocie. Pensje robotnikw spadaj do godowych wartoci, nie dziaa mechanizm, ktry wg klasykw powinien zawsze dziaa w takich przypadkach: im taszy produkt (tutaj praca), to bardziej zwiksza si zapotrzebowanie na niego. Ludzie sprzedawali owki na rogach ulic, aby mie na chleb, a i tak nie mieli. - silniejszy spadek prod. dbr inwestycyjnych ni art. konsumpcyjnych, co wizao si ze spadkiem inwestycji nawet do wartoci ujemnych, kiedy to nie tylko nie kupowano nowych maszyn, ale nie remontowano nawet starych (inwestycje odtworzeniowe), lecz niekiedy je sprzedawano. W momencie, gdy kryzys zacz si cofa, szybciej jednak rosa prod. dbr inwestycyjnych. - denie do wprowadzenia nowych rozwiza technicznych, ktre umoliwiyby obnienie kosztw prod. np. zastpowanie napdu parowego - elektrycznym, uywanie ropy naftowej zamiast wgla do opalania piecw; rozwiny si nowe gazie przemysu, jak elektroenergetyka. - umocnienie pozycji monopoli, ktrych dziaalno utrudniaa wyjcie z zaamania (sabsze, pojedyncze przedsibiorstwa upaday), zamykanie najmniej efektywnych fabryk. Tworzyy si multikorporacje ponadnarodowe: General Electric w Stanach Zjedn., AEG i Siemens w Niemczech, Mitsubischi w Japonii. - duy wpyw monopoli na zawyanie cen art. przemysowych (celem monopolu byo zorganizowanie rynku zbytu dla swoich wyrobw poprzez wyeliminowanie konkurencji, a wic zwikszenie swojego zysku wzgldnie utrzymanie go na starym poziomie) - rozwj interwencjonalizmu pastwowego, czsto wobec braku koordynacji polityka pogbiaa kryzys w pastwach ssiednich (czytaj dalej pyt. 46-47) - bankructwa wielu przedsibiorstw zarwno maych, ale take duych (koncern Ivana Kreugera ktry kontrolowa 80% wiatowej prod. zapaek, upadek Citroena we Francji czy Royal Mail w W. Bryt.) - wzrost roli pastwa w gospodarce, ktre czsto musiao przejmowa upade przedsibiorstwa, dlatego coraz wicej zakadw byo pastwowych. (etatyzm) 43. Wpyw Wielkiego Kryzysu na handel midzynarodowy Co spowodowa W. Kryzys w handlu m-narodowym? Generalnie by przyczyn zaamania handlu wiatowego i przepywu kapitaw, wystpio:

67

P obnienie obrotw (w ujciu ilociowym) o 1/4, poniewa wikszo pastw staraa si ograniczy import. Najbardziej zmniejszyy si obroty USA, zmniejszy si take udzia Stanw Zj. z 18% do 14% wymiany midzynarodowej. Udzia Europy wzrs. P nasilia si tendencja do pogarszania terms of trade na niekorzy krajw eksportujcych surowce i produkty rolne- przerzucono cz trudnoci gospodarczych na kraje kolonialne P Wiele krajw w celu aktywizacji wywozu stosowao dumping (np. wywoono cukier z Polski i Czechosowacji za 1/4 ceny na rynku wew.) najczciej aby zdoby waluty na spat zaduenia zagranicznego. P kraje bronic si przed dumpingiem i importem podwyszay ca wwozowe (USA, Kanada, Francja, Wochy, nawet w W.Brytanii) - miejsce polityki wolnohandlowej zaj protekcjonizm celny oraz systemy dwustronnych ukadw handlowych, gdy obowizywaa zasada, e obroty handlowe musz si rwnoway, byy to: P umowy clearingowe P wzrost roli pastwa w handlu zagranicznym: walka o nowe rynki zbytu odbywaa si przy pomocy takich rodkw polityki gospodarczej jak: ca, dopaty z budetu pastwa, taryfy eksportowe, nacisk polityczny na pastwa sabsze gosp. P umocnienie zwizkw metropolii z koloniami, ktre nie chciay dopuci do konkurencji innych krajw - umowy handlowe midzy W. Bryt. a jej koloniami suy mog tutaj za przykad. P utworzenie bloku agrarnego dla przeciwstawienia si katastrofalnym skutkom kryzysu przez pastwa Europy rodkowej, w tym Polski, wysuny projekt wprowadzenia systemu preferencji dla swego eksportu kierowanego do krajw rozwinitych przemysowo. Upad na skutek braku solidarnoci midzy pastwami bloku i braku kompromisu z krajami rozwinitymi. 44. Polityka walutowa gwnych krajw kapitalistycznych podczas Wielkiego Kryzysu Oglnie: wprowadzano zmiany w przepisach aby ochroni wasn walut: zabraniano przekazywania za granic walut obcych oraz kruszcw, zawieszano wymienialno pienidza na zoto lub waluty wymienialne na nie, obniono pokrycie zote wasnych banknotw przeprowadzajc dewaluacj. Pocztkowo kryzys walutowy wystpowa w tych krajach drugorzdnych dla gospodarki wiatowej, jak Argentyna i Urugwaj. Dziaania te (odejcie od waluty zotej) miay na celu oywienie rynku wewntrznego i eksportu. Niemcy: Prowadziy polityk deflacyjn: obniano pensje, podniesiono stop procentow. w lipcu 1931 wprowadzono kontrol dewizow, polegajc na nadzorowaniu przez pastwo wszystkich patnoci wobec zagranicy, poniewa na skutek wywozu rezerwy zmalay na skutek wycofywania kredytw zagranicznych, tak, e pokrycie marki spado z 56% do 36%. Niemcy przestay paci reparacje wojenne. Wielka Brytania: we wrzeniu 1931 zawieszono wymienialno funta szterlinga na zoto i obniono jego parytet, poniewa spady rezerwy w Banku Angielskim, dlatego e niektre pastwa zawiesiy spat dugw i zmalay dochody z inwestycji zagranicznych oraz transportu morskiego. Zaamanie waluty angielskiej miao skutki oglnowiatowe, poniewa rezerwy wielu bankw centralnych przechowywano w funtach (blok szterlingowy), dlatego takie kraje zawiesiy wymienialno na zoto swoich walut: kraje skandynawskie, Irlandia, Kolumbia, Egipt, Indie i Nowa Zelandia, Kanada (Commonwealth) oraz w pastwach Tribatyki. Stany Zjednoczone: Zaamanie dolara zostao przypiecztowane wprowadzeniem w marcu 33 kontroli walutowej, a w kwietniu zawieszeniem wymienialnoci na zoto i obnieniem wartoci w stos. do parytetu Francja, Belgia, Holandia, Wochy i Polska utworzyy Zoty Blok ---> 45. Zoty Blok: Francja, Szwajcaria, Belgia, Wochy, Holandia i Polska

68

Utworzony w 1933, na jego czele stana Francja. Francja posiadaa dobr gospodark i kryzys jej nie dotkn w duym stopniu. Do Francji napyno duo zota z zagranicy. W tych krajach kosztem duych wyrzecze zapewniano trwao waluty i jej wymienialno na zoto lub na waluty wymienialne na zoto, zapewniajc jej stay parytet w stosunku do zota. Bya to reakcja na polityk reglamentacji waluty przez Niemcy czy odstpowania od staego parytetu jak zrobiy to USA i W. Bryt. Wierzono, e deflacja przyniesie rwnowag w obrotach handlowych i umoliwi jednoczenie zgromadzenie wystarczajcych rezerw zota. Blok tworzyy kraje - wierzyciele, tylko Polska bya dunikiem. (pastwa te nie chciay, aby inni spacali kredyty w zdeprecjonowanej walucie) Utrzymywanie takiej polityki powodowao wiele trudnoci: zwykowanie kursu walut, podwyk cen i pac oraz spadek eksportu. Rozpad si wkrtce po odstpieniu Belgii i Woch w 1935. Reszta krajw zdewaluowaa swoje waluty rok pniej. 46. Zaoenia interwencjonizmu: Polityka interwencjonizmu wynikaa z analizy dowiadcze ZSRR, ktry w okresie 1930-1933 jako jedyny kraj zwikszy produkcj. Teoretyczn podstaw dla przeniesienia dowiadcze radzieckich do pastw kapitalistycznych stworzy John Keynes: naukowo uzasadni celowo wczania si pastwa w procesy gospodarcze. Dowiadczenia W. Kryzysu podwayy wiar w samoczynne zdolnoci regulacyjne gospodarki rynkowej, rzdy dyy do kreowania dodatkowego popytu poprzez: 1. rodki bezporednie, tj. prowadzenie na du skal robt publicznych i rozbudowa infrastruktury miaa zwikszy popyt na dobra inwestycyjne oraz za porednictwem wzrostu zatrudnienia take i na dobra konsumpcyjne: M rozbudowa infrastruktury (np. zagospodarowanie doliny rzeki Tennessee w USA- budowa wielu elektrowni wodnych, regulacja eglugi i zapobieenie powodziom) M zamwienia wojskowe (Niemcy) M wzrost konsumpcji ludnoci i ochrona poszczeglnych jej grup (np. rolnikw) poprzez skup pastwowy, pacenie postojowego miao prowadzi do redystrybucji dochodw i wzrostu konsumpcji wanie M mutacj tych dwch, tzn jedno i drugie (Polska, gdzie starano si spowodowa wzrost konsumpcji ludnoci oraz uzbroi armi) 2. rodki porednie: kontrolowane zwikszenie iloci pienidza w obiegu, obnienie stopy procentowej, progresywne opodatkowanie wysokich dochodw oraz zwikszanie wiadcze spoecznych na rzecz najuboszych miay zwikszy popyt, rentowno inwestycji oraz zniechci do oszczdzania. W pastwach faszystowskich rzdy cile kontroloway handel zagraniczny i zagraniczne obroty pienine. Interwencjonizm zakada, e gospodarka w okresie wychodzenia z zaamania gospodarczego w celu zapobiegnicia wystpienia kolejnego kryzysu albo ostatecznego zaamania si gospodarki wymaga nadzoru rzdu nad bankami, kredytem, inwestycjami i produkcj w celu zapewnienia wzrostu wytwrczoci i zatrudnienia oraz poprawawienia opacalnoci procesw gospodarczych. Oznacza zerwanie z polityk deflacyjn oraz utrzymywaniem staoci waluty, dopuszcza deficyty budetowe, kontrolowan inflacj oraz powoln deprecjacj waluty. Wystpowaa take ingerencja w midzynarodowe stosunki gospodarcze, tzn. Wprowadzanie wysokich stawek celnych, operowanie subsydiami, rnorodnych zakazw importu i eksportu, okrelane wsplnym mianem dziaa protekcjonistycznych. Spowodowane byo chci ochrony wasnego rynku przed obc, nie zawsze uczciw konkurencj. Stosowano take dumping, czyli sprzedawano towary za granic poniej kosztw wytworzenia w kraju (Polska sprzedawaa cukier za 1/4 ceny z rynku wewntrznego, podobnie robiy Niemcy). 47. rda finansowania interwencjonizmu

69

Wydatki na roboty publiczne i pomoc dla sabych socjalnie, wykup przez rzd udziaw w spkach akcyjnych, wydatki zbrojeniowe, budow autostrad, infrastruktury itd. nie mogy by pokryte ze zwykych dochodw budetowych. Rzdy mogy wydawa albo tyle ile miay w budetach, czyli mao, albo finansowa wydatki z deficytu budetowego. Podstawowym rdem finansowania byo wic zwikszenie dugu publicznego. Pastwo wypuszczao obligacje poyczek, uzyskujc rodki na tworzenie dodatkowego popytu. Poyczki te nie zawsze byy dobrowolne: pastwo czsto odstpowao cz obligacji bankowi centralnemu w zamian za wypuszczone przeze banknoty, co prowadzio do wzrostu obiegu pieninego (inflacji). W obligacjach pastwowych lokoway swe rezerwy take inne instytucje finansowe, zwaszcza ubezpieczeniowe. W rezultacie pastwo zmniejszyo rezerwy finansowe prywatnych przedsibiorcw i cigao od ludnoci i przedsibiorstw podatek inflacyjny. 48. New Deal Rozwinita na du skal polityka interwencjonizmu pastwowego bez wprowadzania autorytarnych metod sprawowania wadzy, czy si z nazwiskiem Franklina Roosevelta. Prowadzona w warunkach nieustannej krytyki ze strony opozycji, cechowaa si nieustann zmiennoci rozwiza. Nowa administracja rozpocza dziaania od: * zakazano wywozu zota * zniesiono wymienialno dolara na zoto * zawieszono wypat wkadw bankowych * podjto emisj weksli skarbowych * ograniczono wydatki na administracj Po pierwsze primo: Podjto dziaania majce na celu ograniczenie spekulacji papierami wartociowymi. Wprowadzono kolejne zmiany: Nadano prezydentowi prawo ustanawiania tymczasowych zarzdcw w bankach o znaczeniu oglnokrajowym, ktre znalazy si w trudnociach Ustawowo uporzdkowano dziaalno bankw m.in. poprzez: Stworzono System Rezerwy Federalnej, aby lepiej kontrolowa banki. Przynaleno do SRF bya wprawdzie dobrowolna, tylko banki-czonkowie uzyskiway prawo do otwierania oddziaw we wszystkich stanach w zamian za czciow kontrol pastwa. Wszystkie wymienione dziaania doprowadziy do ograniczenia spekulacji papierami wartociowymi i zapobiegay rujnujcym system kredytowy kolejnym krachom na giedzie. Po drugie secundo: Prowadzono polityk umiarkowanie inflacyjn, zgodnie z koncepcjami Keynesa. Zwikszano stopniowo obieg pienidzy, wydajc je przede wszystkim na roboty publiczne, chcc obudzi ycie gospodarcze. W maju 1933 przeprowadzono dewaluacj dolara o 50%. Zacza rosn produkcja oraz ceny, szybko zwiksza si eksport, co wszake byo na pewno czciowo zasug nie rzdu USA, ale sytuacji midzynarodowej (wzrost napicia w Europie: dojcie do wadzy Hitlera i podbj Abisynii przez Wochy) ktry spowodowa wzrost zaufania do gospodarki USA w wiecie. Po trzecie tertio: Rolnictwo: pacono farmerom odszkodowania z zamian za zmniejszenie areau upraw i ograniczenie hodowli. Efekty byy aosne, poniewa rolnicy prowadzili bardziej intensywn gospodark na mniejszych polach, czyli poda na rynku prawie si nie zmniejszya. Wadze skupyway take pody rolne w ramach wyznaczanych poszczeglnym farmerom kontyngentw. Gdy popyt okazywa si niewystarczajcy, zakupione towary niszczono. Polityka rolna wywoaa wzrost bezrobocia wrd rolnikw oraz pogorszenie ich sytuacji materialnej. Po czwarte quatro (?)

70

Przemys. Przygotowano zesp norm regulujcych warunki pracy i pacy robotnikw. Przedsibiorcy uzyskiwali pewne korzyci, gdy zdecydowali si przestrzega tych przepisw (podobnie jak byo to w przypadku bankw, czyli metoda kija i marchewki, patrz pkt. 1). Dziaania te przyczyniy si do wzrostu popytu dziki wzrostowi pac realnych. Uczyniono postp w dziedzinie ustawodawstwa socjalnego. Po pite quinto (?) Organizowano roboty publiczne, rozpoczynajc od obozw pracy dla modych mczyzn, ktrych zatrudniano przy budowie drg i zalesianiu. Na du skal prowadzono prace przy budowie infrastruktury (oprcz drg take lotniska, szpitale, szkoy, tanie osiedla mieszkaniowe, regulacji rzek: projekt Tennessee patrz pyt. 46) Podsumowywujc: W 1935 nastpio ograniczenie zakresu interwencjonizmu pastwowego, ale do tego czasu polepszya si koniunktura. W czasie oywienia rzd stara si ograniczy obieg pienidzy i zmniejszy deficyt. Podjto ponownie roboty publiczne, obniono take stopy procentowe. Trwaym zjawiskiem Nowego adu byo stworzenie podstaw ingerencji pastwa w ycie gospodarcze i przekonanie czci spoeczestwa o pozytywnych skutkach takiej ingerencji. 49. Gospodarka III Rzeszy do 1939. Sytuacja gospodarcza Niemiec: po I wojnie byy obcione odszkodowaniami wojennymi, pniej zacignitymi poyczkami. Dla ratowania si przed konsekwencjami Wielkiego Kryzysu wstrzymano obsug zaduenia zagranicznego, a zwaszcza spat odszkodowa, stosowano reglamentacj dewizow i ograniczenia importowe, dc do zwikszenia wasnej produkcji rolnej i zmniejszenia importu surowcw. Dlaczego interwencjonizm pastwowy? Tak due rozmiary interwencjonizmu pastwowego w Niemczech, Woszech i Japonii byy spowodowane trzema zasadniczymi czynnikami: Po pierwsze przygotowania wojenne Po drugie konieczno zapewnienia ludnoci w jak najkrtszym czasie jak najwikszej liczby miejsc pracy Po trzecie przekonanie w wyszoci interesu pastwowego nad interesem prywatnym. To dawao uzasadnienie dla rozwijania gospodarki pastwowej. Co zrobiono po dojciu Hitlera do wadzy? Ca gospodark podzielono na sze grup (Reichsgruppen). Z tego systemu wyczono przemys zbrojeniowy. Niezalenie powsta Stan ywicieli Kraju, obejmujcy rolnictwo, handel i przetwrstwo podw rolnych. Zamiast zwizkw zawodowych powsta Front Pracy zrzeszajcy pracownikw i przedsibiorcw w poszczeglnych grupach zawodowych. System ten wykluczy moliwo strajkw, ewentualne zatargi rozstrzygay wadze. System gospodarki Niemiec poddany zosta cakowitej kontroli pastwa, ktre decydowao o cenach, produkcji, pacach i formach wasnoci. Przygotowywano kraj do wojny, przeprowadzono szereg inwestycji militarnych, konstruowano sprzt militarny, zwaszcza dla wojsk pancernych oraz lotnictwa. Rozwijano przemys ciki (zbudowano lini Zygfryda na granicy z Francj, zaoono przedsibiorstwo przemysu cikiego Hermann Gring Reichswerke). Aby uniezaleni si od zagranicznych dostaw surowcw rozbudowano przemys chemiczny, ktry dostarcza substytutw produktw sprowadzanych z zagranicy (np. podjto udane prby produkcji benzyny z wgla kamiennego) Przeprowadzono na wielk skal roboty publiczne, budujc autostrady (m.in. zbudowano wtedy jedyn do niedawna autostrad w Polsce powojennej na odc. Wrocaw-Legnica), rozbudowano take lotniska, powoywano ludzi do wojska zmniejszajc bezrobocie. Zredukowano liczb kobiet pracujcych w myl zasady 3 razy K: Kinder, Kche und Kirche
71

(fajny pomys!). Nastpia ekspansja sektora pastwowego w przemyle m.in przez wywaszczenie mienia osb uznanych za ydw. (wspomniane wyej zakady Hermann Gring zaoono na bazie majtku wywaszczonych osb) Jeeli chodzi o polityk roln, ustanowiono niepodzielne, dziedziczne gospodarstwa 125 hektarowe, ktrych wacicielem by Niemiec czystej rasy, ktre miay szereg przywilejw, ale poddawane byy pastwowej kontroli, czy s waciwie prowadzone. Przyznawano im niskooprocentowane kredyty, nawozy i meliorowano grunty. Pomimo wzrostu plonw i hodowli, Rzesza nie osigna samowystarczalnoci w zakresie ywnoci. Co dotyczy stosunkw z zagranic, to pastwo rozszerzyo kontrol nad obrotem towarowym i patnociami. Stosowano reglamentacje dewizow i restrykcje importowe. W umowach ze sabszymi partnerami wprowadzano powszechnie clearing. Rzesza nabywaa czciowo nadwyki rolne pastw Europy poudniowo-wschodniej, take niektre surowce mineralne. Przed 1939 Rzesza zacza gromadzi zapasy surowcw strategicznych. Dyktatorskie formy wadzy niezmiernie uatwiay interwencjonizm pastwowy, ktry by gwn cech polityki gospodarczej III Rzeszy. Rzd nie potrzebowa liczy si z opini publiczn ani opozycj. Stworzono system gospodarczy prowadzcy do cakowitej kontroli pastwa nad gospodark, aby najlepiej przygotowa j na potrzeby wojenne. 50. Gospodarka Woska w epoce faszystowskiej. Sytuacja: Nie byo to pastwo obcione reparacjami wojennymi, tak jak Niemcy, ale odczuwao ujemne skutki importu ywnoci oraz dotkliwy gd ziemi w wielu regionach. Tak jak i w Niemczech, na rozwj interwencjonizmu pastwowego wpyny wzgldy socjalne oraz potrzeby militarne. Wadza zdobya sobie poparcie czci spoeczestwa, m.in. dziki wysuwaniu demagogicznych hase, obiecujc popraw sytuacji rodowisk robotniczych, chopskich i drobnomieszczaskich, szczeglnie dotknitych przez kryzys. W 1922 zostaa ustanowiona dyktatura Benita Mussoliniego. Co zrobiono dla poprawy (pogorszenia) sytuacji gospodarczej? Stworzono system jednoczcy pracownikw i pracobiorcw (podobnie jak zrobiono to pniej w Niemczech). Utworzono mianowicie korporacje. Odrbne korporacje zrzeszay pracodawcw, robotnikw, intelektualistw oraz wolne zawody. Korporacje dziaay zgodnie z dyrektywami partii faszystowskiej. Aby uniezaleni si od dostaw importowanych surowcw w 1936 Mussolini proklamowa polityk autarkii: wprowadzi do rolnictwa uprawy majce zastpi importowane surowce, zaczto poszukiwa ropy naftowej. Rozwinito wydobycie ropy po aneksji Albanii, Wochy rozwijay take przemys chemiczny. Dziaalno pastwa bya skierowana na popieranie procesu monopolizacji, np. poprzez wprowadzenie szeregu uatwie fiskalnych, pomoc prywatnym instytucjom finansowym. Rwnie we Woszech przeprowadzano na szerok skal roboty publiczne w postaci rozlegych prac melioracyjnych; najbardziej znanym osigniciem byo osuszenie bot pontyjskich, ktre przynioso niemal 70 tys. Ha ziemi ornej i pozwolio zlikwidowa ognisko malarii. Zbudowano duo tanich mieszka, budowano autostrady, drogi publiczne, tunele, elektryfikowano kolej. Reprezentacyjnym przedsiwziciem bya przebudowa Rzymu, gdzie powstao wiele pompatycznych budowli jako symbol ery faszystowskiej. Wzrasta udzia pastwa w przemyle, a to za spraw Instituto Mobiliare Italiano oraz IRI (Insituto per la Riconstruzione Industriale) ktre przejmoway akcje zagroonych upadkiem przedsibiorstw z bakw, a take akcje samych bankw. Podobnie jak III Rzesza stosoway wysok ochron celn. W rolnictwie nastpi wzrost plonw i zbiorw. Jednak w stosunkach z innymi pastwami Wochom nie udao si zbudowa takiej zalenoci i samowystarczalnoci jak Niemcom, dlatego kiedy Liga Narodw uchwalia sankcje gospodarcze przeciwko Wochom w nastpstwie ataku na Abisyni, mimo e wiele pastw nie podporzdkowao si

72

tym decyzjom (USA, Niemcy, Japonia, Wgry, Austria) Wochy odczuy dotkliwie skutki tyche sankcji. Podsumowujc: gospodarka woska przypominaa bardzo gospodark III Rzeszy, stworzono take machin majc na celu wyprodukowanie jak najwikszej iloci produktw potrzebnych do prowadzenia wojny. Zwarto szeregi: Zlikwidowano zwizki zawodowe, wzrs udzia pastwa w gospodarce, duy by te jego wpyw na ceny, pace i zbyt produktw. 51. Interwencjonizm w krajach Europy Wschodniej Najbardziej powszechnym objawem interwencjonizmu pastwa w ycie gospodarcze byo wprowadzanie rozmaitych ogranicze w handlu zagranicznym. Przyczyn tego bya troska o bilans patniczy. Formy, rozmiary, a take kolejno poszczeglnych przedsiwzi zaleay od konkretnych warunkw kadego z pastw. Wsplne byo to, e wysokie taryfy celne nie wystarczay. Przede wszystkim stosowano zakazy przywozu. System taki obowizywa np. w Polsce, pierwotnym jego celem byo stworzenie moliwoci retorsji wobec Niemiec w zwizku z wojn gospodarcz. Import wielu towarw by dozwolony tylko na podstawie zezwolenia udzielanego w przypadku gdy produkt nie pochodzi z Niemiec. Wraz z rozpowszechnieniem si tego system powstay nowego typu ukady handlowe przewidujce wzajemne kontyngenty towarw dopuszczonych na rynek. Kontyngenty wizay si z pastwow kontrol rozlicze zagranicznych. Od 1930 r. w poszczeglnych pastwach wprowadzono reglamentacj dewizow (przydzielano dewizy na podstawie wnioskw importowych). Zakazy przywozu oraz ograniczenia dewizowe dotkny przede wszystkim towarw luksusowych, natomiast uatwiano import artykuw niezbdnych dla gospodarki. Byy to jednak pojcia wzgldne np. w Bugarii cenzurowano wnioski o przydzia walut w duchu jawnie protekcjonistycznym. Wan dziedzin interwencji pastwowej by eksport artykuw rolnych. Podstawowym celem pastw byo przeciwdziaanie spadkowy cen paconych producentom, a to skaniao do zorganizowania skupu nadwyek artykuw rolnych, a nastpnie ich eksportu, z reguy po cenach niszych od kosztw wasnych. Najczciej stosown metod byo wprowadzenie pastwowego monopolu skupu lub handlu wybranymi artykuami rolnymi. W Bugarii w grudniu 1930 roku powstaa Dyrekcja Chranoiznos, przedsibiorstwo pastwowe prowadzce skup i handel zboem. Od 1934 miao ono monopol w tej dziedzinie. W Jugosawii w kwietniu 1930 r. powsta Prizad, ktry po 1932 r. mia monopol skupu mki i zboa, potem za monopol handlu zagranicznego wikszoci artykuw rolnych. W lipcu 1934 r. monopol handlu zboem wprowadzia Czechosowacja, tworzc przedsibiorstwo Ceskoslovensk oblini spolecnost. W odrnieniu od analogicznych przedsibiorstw bugarskiego i jugosowiaskiego, dopuszczono moliwo importu niektrych zb lub ich przetworw. Bardziej chonny rynek spowodowa, e koszty monopolu oraz podtrzymywania cen wewntrznych okazay si stosunkowo niskie. Polska, Rumunia i Wgry nie wprowadziy monopolu handlu zboami, lecz jedynie rne formy subsydiowania eksportu i podtrzymywania cen wewntrznych. W Polsce premie wywozowe, ktrych wysoko zmieniaa si w zalenoci od tendencji na rynkach wiatowych. Naley podkreli, e w drugiej poowie lat trzydziestych Bugaria, Jugosawia, Rumunia i Wgry zwizay si umowami handlowymi z Niemcami, ktre nabyway wikszo ich nadwyek produktw rolnych. Ju w latach kryzysu zaczto posugiwa si systemem cen wywozowych jako instrumentem oddziaywania na jako produktw oraz na organizowanie si eksporterw. Metody te rozwiny si zwaszcza w Polsce.

73

Trwaym nastpstwem kryzysu okaza si wzrost roli pastwa w systemie kredytowym. Rzdy poszczeglnych pastw, aby uchroni gospodark przed dezorganizacj systemu bankowego udzieliy najwikszym i najbardziej zagroonym bankom pomocy, a to pocigno za sob bezporedni wpyw pastwa na te instytucje. Niemal we wszystkich krajach Europy rodkowo-wschodniej z wyjtkiem Czechosowacji, pastwo zdominowao system kredytowy. Kolejn niezmiernie wan dziedzin interwencji pastwowej by przemys. Stosunkowo najmniej chaotyczny charakter dziaania te miay w pastwach bakaskich. W Bugarii, Jugosawii i Rumunii nie dotowano niektrych dziaw przemysu uznanych za przesycone, a inne dotowano. W omwionych trzech pastwach, a take na Wgrzech bardzo istotnym czynnikiem pobudzajcym rozwj przemysu byo daleko idce ograniczenie importu. W tej mierze jednak zwizanie si z Niemcami miao skutki dwojakiego rodzaju. Z jednej strony uatwiao wzrost wydobycia surowcw mineralnych potrzebnych III Rzeszy oraz umoliwiao zaopatrzenie w maszyny i narzdzia. Z drugiej strony eksport do Niemiec opacony by importem artykuw przemysowych, ktry tym samym ogranicza moliwoci wzrostu produkcji krajowej. Najbardziej rozwinite formy interwencjonizmu pastwowego wystpiy w drugiej poowie lat trzydziestych w Polsce i na Wgrzech. W Polsce przejawio si to w budowie Centralnego Okrgu Przemysowego. Na Wgrzech analogicznym pod pewnymi wzgldami przedsiwziciem by program z Gyr. 52. Etapy rozwoju gospodarki radzieckiej 1919-1941 1) Komunizm wojenny (por. pyt. 53) 2) NEP (por. pyt 54) 3) Polityka socjalistycznej industrializacji (patrz take pyt. 56 i 57) Socjalistyczna industrializacja przypada w ZSRR na lata 1929-1941 i opieraa si na realizacji trzech pierwszych centralnych planw gospodarczych. Obejmoway one kolejno lata 1929-32, 1933-37, 1938-41. Pierwsza i trzecia piciolatka byy w praktyce planami czteroletnimi. Powodem skrcenia pierwszego planu picioletniego byo przejcie synnej wytycznej Stalina "pi w cztery". Urzeczywistnianie natomiast trzeciego planu picioletniego zostao natomiast przerwane w 1941 roku wskutek inwazji niemieckiej. Do najwaniejszych cech utrwalonego w latach trzydziestych systemu gospodarczego naleay: (1) absolutna dominacja wasnociowa pastwa (w formie sektora pastwowego lub zetatyzowanej spdzielczoci); (2) zhierarchizowana i wieloszczeblowa struktura podmiotowa (opierajca si o faktyczny monopol pastwa na tworzenie i grupowanie jednostek gospodarczych); (3) centralne nakazowo-rozdzielcze planowanie i zarzdzanie, podporzdkowanie naczelnym organom wadzy politycznej i ukierunkowanie na forsown industrializacj preferujc przemys ciki (realizowane w warunkach ubezwasnowolnienia przedsibiorstw, czciowej autarkizacji gospodarki, mikkiego ograniczenia budetowego, eksploatacji rolnictwa i przemysu lekkiego, ograniczenia konsumpcji oraz rnych form przymusu pracy); (4) marginalizacja mechanizmu rynkowego i bierne wykorzystanie kategorii towarowo pieninych (podlegajcych rnego rodzaju ograniczeniom administracyjnym wynikajcym z nadrzdnoci celw rzeczowych). 53. Komunizm wojenny (luty 1918-luty/marzec 1921) Komunizm wojenny rozpatrywany krtkookresowo mia dwojaki uwarunkowania. Z jednej strony by prb radykalnego odwrcenia kryzysu spoeczno-ekonomicznego, z drugiej za reakcj na wyzwania postawione przez wojn domow i interwencj pastw zachodnich. Celem dugookresowym KW byo ukierunkowanie na realizacj marksistowskiego modelu gospodarki komunistycznej. W punkcie dojcia nastpi bowiem miao cakowite zniesienie wasnoci prywatnej, skrajne scentralizowanie struktury gospodarki, pogbienie
74

pastwowego systemu zarzdzania, wprowadzenie centralnego planowania gospodarczego oraz eliminacj stosunkw towarowo-pieninych. System kierowania gospodark mia charakter nakazowy i opiera si na wzorcach zaczerpnitych z niemieckiej gospodarki wojennej. Wyksztaci si wwczas podwjny system administrowania gospodark, w ramach ktrego aparat partyjny sprawowa cisy nadzr nad dziaalnoci pastwowych centralnych organw wadzy gospodarczej, a take poczynaniami pastwowej kadry menederskiej w przedsibiorstwach. Najbardziej podporzdkowany by przemys, a najmniej indywidualne rolnictwo. Podstawowym priorytetem ekonomicznym byo kierowanie wszelkich dostpnych rodkw do gazi i przedsibiorstw pracujcych na potrzeby wojny dlatego te pastwo dyo do pene monopolizacji obrotw na rynku wewntrznym. Istniay pastwowe systemy reglamentacji surowcw, towarw inwestycyjnych i artykuw konsumpcyjnych (bezpatnych lub o staych cenach). Charakterystyczne byo zintensyfikowanie prac nad centralnym planowaniem gospodarczym. Podejmowano liczne prby tworzenia krtkookresowych planw produkcyjnych w rnych branach i gaziach przemysu. Mylano te nad dugookresowym planem oglnogospodarczym opartym o inwestycje elektryfikacyjne. Plan taki ostatecznie nie powsta, ale zmierzano w tym kierunku czego wyrazem byo powoanie w lutym 1921 roku Pastwowej Komisji Planowania. Najistotniejszym fragmentem strategii KW okazaa si polityka rolna- z zaoenia dwutorowa. Z jednej strony wadzom bolszewickim zaleao na zapewnieniu staych i wystarczajcych dostaw artykuw ywnociowych armii i miastom, z drugiej (w dalszej perspektywie) na zastpieniu indywidualnych gospodarstw rolnictwem zespoowym. Cel pierwszy mia absolutne pierwszestwo, na drugi wic nie wystarczyo rodkw (struktura gospodarstw rolnych zmienia si w niewielkim stopniu). Niemal wszystkie wysiki skoncentrowano natomiast na zagwarantowaniu dostaw artykuw rolnych dla wojska i robotnikw zatrudnionych w przemyle. W tym celu w maju 1918 roku ogoszono wyprawy krzyowe po zboe, a w czerwcu dyktatur ywnociow. Obowizywa pastwowy monopol zboowy, cakowity zakaz handlu prywatnego zboem oraz obowizkowe przekazywanie nadwyek zboowych (po sztywnych cenach). Wkrtce przepisy rozszerzono na inne artykuy rolne. Poniewa chopi na og bardzo niechtnie oddawali wyprodukowane przez siebie nadwyki, powszechn regu stay si przymusowe rekwizycje surowcw i podw rolnych. Dokonyway ich zarwno specjalne robotnicze oddziay ywnociowe, jak i regularne formacje Armii Czerwonej. Dochodzio przy tym do licznych aresztowa, rozstrzeliwa, wywaszcze i wysiedle opornych gospodarzy. Represje te uzasadniano koniecznoci wzmagania walki klasowej wrd chopw, co traktowano jako warunek wstpny socjalistycznych przeobrae w rolnictwie. Wspomniane retorsje byy jednak rwnie odpowiedzi na notowane w niektrych rejonach przypadki czynnego oporu mieszkacw wsi. Od koca 1918 roku wadze bolszewickie zdecydoway si zarzuci polityk walki klasowej na wsi i proklamoway sojusz biednego i redniego chopstwa z proletariatem miejskim. Zaczto wwczas organizowa handel wymienny pomidzy miastem i wsi. Polega on mia na powizaniu pobierania nadwyek produkcji rolnej z dostarczaniem maszyn, narzdzi rolniczych i artykuw konsumpcyjnych wytwarzanych przez przemys. Okazao si to na og fikcj. Przymusowe rekwizycje nie ustay, a narastajca obrona chopw coraz wyraniej przeradzaa si w regularn wojn z bolszewikami. Charakterystyczne, e w caym okresie komunizmu wojennego wymiar nadwyek nie by precyzyjnie okrelony, co dawao moliwo dowolnego ich zawyania. Zdarzao si, e zabierano wszystkie znalezione w danej wsi surowce i artykuy rolne. W celu lepszej orientacji w stanie posiadania i plonw wadze powoyway kontrolowane przez siebie komitety biedoty (kombiedy), a pniej- po zagodzeniu w kocu 1918 roku polityki rolnej- rady wiejskie.
75

W dziaach pozarolniczych nastpio w okresie KW pene upastwowienie wasnoci. W czerwcu 1918 roku znacjonalizowano cay wikszy przemys i wszystkie prywatne towarzystwa kolejowe, motywujc to koniecznoci mobilizacji rodkw na cele wojny domowej. Zatrzymano w ten sposb oddoln socjalizacj zakadw dokonywan przez komitety fabryczne i lokalne sowiety. Jednak wg. oficjalnych danych pastwo posiadao jedynie 12% wszystkich zakadw przemysowych. Cay drobny przemys pozostawa cigle prywatny. W listopadzie 1920 wydano drugi dekret, koczcy praktycznie proces nacjonalizacji przemysu. Stanowi on, e upastwowieniu podlegay wszystkie przedsibiorstwa zatrudniajce powyej 5 pracownikw na jedn zmian, w praktyce przejmowano nawet mniejsze zakady. Jeszcze wiksze zmiany zaszy w dziedzinie handlu. W kwietniu 1918 wprowadzono monopol handlu zagranicznego, w listopadzie 1918 wydano dekret o monopolu pastwowym w handlu wewntrznym. Na jego podstawie wikszo jednostek handlowych zostaa znacjonalizowana, a zachowano jedynie podleg pastwu spdzielczo handlow. 1. W okresie KW wadze radzieckie wiadomie zmierzay do znaturalizowania stosunkw ekonomicznych. Liczono, e doprowadzenie do przeistoczenia inflacji w hiperinflacj spowoduje zupen niemal utrat wartoci rubla i uatwi tym samym eliminacj handlu oraz przejcie do gospodarki bezpieninej. Dlatego cigemu wzrostowi emisji pienidza towarzyszyy decyzje o rozszerzaniu reglamentacji kartkowej w miastach, zmniejszaniu rozpitoci pac robotniczych, powikszaniu udziau w pacach wiadcze w naturze, stosowaniu bezpieninego rozrachunku w stosunkach pomidzy przedsibiorstwami i jednostkami pastwowymi itp. W styczniu 1920 zamknito Bank Ludowy RFSRR. Kredytw udzielano od tego czasu gwnie w postaci dostaw surowcw i materiaw. W drugiej poowie 1920 zarzdzono konfiskat kruszcw szlachetnych oraz zlikwidowano opaty za produkty reglamentowane, a take szereg pastwowych i komunalnych usug publicznych. W lutym 1921 wydano postanowienie o zaprzestaniu pobierania podatkw. Na kwiecie przygotowano cakowite zniesienie pienidza. Likwidacji stosunkw towarowo pieninych nie udao si jednak przeprowadzi. Nie pozwolia na to sytuacja, ktra ostatecznie wymusia porzucenie polityki KW. Zanim do tego doszo istnienie pienidza podtrzymywa czarny rynek. Szacuje si, e w latach 1918-19 ludno miejska kupia na czarnym rynku ok. 60% wszystkich skonsumowanych przez siebie artykuw spoywczych. W okresie KW wprowadzono powszechny obowizek pracy, uzaleniajc od jego wypenienia kartkowe przydziay artykuw konsumpcyjnych (kto nie pracuje, ten nie je). Poprzez przymus pracy starano si zaradzi spadkowi zatrudnienia w przemyle (mobilizacja do armii, migracje na wie, stay spadek wytwrczoci). Zwikszono rwnie czas pracy (z 8 do 12 h) oraz prac w godzinach nadliczbowych. Przydzia do fabryk (z wyjtkiem przemysu zbrojeniowego) odbywa si za porednictwem kierowanej przez pastwo Giedy Pracy. Drugim powodem ustanowienia powszechnego przymusu pracy byo denie do odbudowania dyscypliny wrd zatrudnionych. W okresie KW pojawiy si pierwsze obozy pracy przymusowej. Nie byo ich zbyt wiele, wic nie odgryway istotniejszej roli gospodarczej. Bilans polityki KW by jednoznacznie negatywny. Umoliwi on realizacj priorytetu produkcji i dostaw dla armii, ale spoeczne i gospodarcze koszty o mao nie doprowadziy do upadku bolszewikw. 54. Nowa Ekonomiczna Polityka (NEP) Decyzje polityczne o przejciu do NEP podjto w lutym i marcu 1921 roku. Zarzucono go ostatecznie w roku 1929 wraz z zainaugurowaniem polityki planowego uprzemysowienia i kolektywizacji rolnictwa.

76

Celem NEP byo odbudowanie wizi ekonomicznych pomidzy rolnictwem i przemysem, likwidacj niedoborw ywnociowych oraz uspokojenie burzcych si chopw i robotnikw. Zdecydowano si na dopuszczenie do ograniczonej odbudowy rynku, stosunkw towarowopieninych, sektora prywatnego i indywidualnej inicjatywy ekonomicznej. Dziaania te miay przynie w pierwszej kolejnoci korzyci rolnictwu, przez co miaa zosta oywiona caa gospodarka. Proces krystalizacji NEP zakoczy si w padzierniku 1921. Do tego czasu utrzymywano liczne przepisy z czasw komunizmu wojennego, a nawet byy prby przeciwdziaania odradzajcemu si rynkowi. Rozkwit NEP przypada na okres od padziernika 1921 do grudnia 1925, potem NEP wyranie osab. Po 1925 zacz wyranie wzrasta udzia produkcji przemysowej w globalnej wytwrczoci ZSRR, co wiadczyo o zapocztkowaniu procesu industrializacji. Istota NEP- ograniczone koncesje na rzecz rynku i gospodarki indywidualnej- nie zostaa jeszcze zanegowana. Stao si to ostatecznie u schyku 1929 roku. Polityk NEP naley traktowa jako prb czasowego zintegrowania podstaw systemu socjalistycznego z elementami rynku i bodcw ekonomicznych. W okresie NEP nastpia pewna decentralizacja systemu kierowania gospodark, wiele biecych decyzji delegowano na nisze szczeble zarzdzania. Stao si to na skutek czciowej denacjonalizacji, usamodzielnienia si przedsibiorstw pastwowych i odbudowy powiza rynkowych. Charakterystyczn cech NEP bya dyktatura finansw, a cilej dominujce znaczenie Komisariatu Finansw i (po jego odtworzeniu) banku centralnego. Absolutnym priorytetem w polityce gospodarczej stao si zrwnowaenie budetu i stabilizacja rubla. Planowanie gospodarcze nadal nie odgrywao wikszej roli, powstajce plany byy niczym wicej jak prb prognozy, za planowanie wieloletnie pozostawao w sferze teorii. W rolnictwie NEP odszed od zbrojnej rekwizycji nadwyek i przeszed do pobierania podatku w naturze. Drug istotn regulacj byo zezwolenie na wolny handel pozostaymi nadwykami rolnymi. W 1924 podatek w naturze przeksztacono w pieniny. NEP przynis korzystne efekty dla rolnictwa, lecz jego pierwsze lata upyny pod znakiem wielkiego godu (1921-23). Przyczynami by nieurodzaj i efekty komunizmu wojennego. Szacuje si, e w tym okresie zmaro z godu 5 mln. ludzi. NEP dc do polepszenia zaopatrzenia rolnictwa w artykuy przemysowe, musia odbudowa produkcj i aparat dystrybucji rynkowej. Zaczto wic denacjonalizacj dziaalnoci przemysowej, rzemielniczej i handlowej. Zacza si ona w maju 1921 i polegaa na przekazywaniu przedsibiorstw inicjatywie prywatnej (take byym wacicielom i kapitaowi zagranicznemu) oraz tworzeniu nowych zakadw prywatnych. Kapita prywatny nie uzyskiwa tytuu wasnoci lecz koncesj na okres od 2 do 5 lat. Otwarto ponownie banki i odtworzono system podatkowy. Zrezygnowano z pac w formie znaturalizowanej, wprowadzono zrnicowanie pac i rehabilitacj bodcw ekonomicznych. Przywrcono rachunek ekonomiczny. W sektorze pastwowym odbudowano system rozlicze midzy przedsibiorstwami i organami wazy centralnej, wprowadzajc specjalny rozrachunek gospodarczy pozwalajcy na pewn samodzielno dziaania. Najwaniejsza jednak okazaa si reforma antyinflacyjna przeprowadzona w latach 1921-24. W jej wyniku ustabilizowano rubel i stworzono podstawy jednolitego systemu pieninego. W okresie NEP nastpio odejcie od powszechnego przymusu i militaryzacji pracy, gdy uznano te rozwizania za nieefektywne ekonomicznie. Przetrway obozy pracy przymusowej, aczkolwiek i one przeszy na system rozrachunku gospodarczego Dziki polityce NEP sytuacja gospodarcza Rosji Radzieckiej zacza si powoli poprawia. Rosa produkcja i obroty handlowe, zwikszya si ilo upraw i ich sprzeda do miast. Produkcja przemysowa w 1925 stanowia 75,5% stanu z 1913, a pod koniec NEP zbliona do przedwojennej. Produkcja rolnicza pod koniec NEP przewyszaa t z 1913 o 21%. Ujemnymi symptomami NEP by wzrost bezrobocia w miastach, spadek pac robotniczych i wzrost cen.
77

55. Dyskusje na temat rozwoju gospodarki radzieckiej w poowie lat dwudziestych. W poowie lat dwudziestych pojawio si kilka konkurencyjnych koncepcji industrializacji z ktrych najwaniejsze byy dwie. Pierwsza z nich zmierzaa do powizania industrializacji z polityk charakterystyczn dla NEP. Popierali j m.in.Nikoaj Bucharin i Aleksiej Rykow. Polityczn podstaw tej koncepcji byo twierdzenie o moliwoci zbudowania socjalizmu w jednym kraju oraz koniecznoci zachowania sojuszu pomidzy miastem, a wsi. Proces uprzemysawiania polega mia na inwestowaniu w te gazie ktrych produktw potrzebowaa wie. Zatem zakadano dalsze promowanie indywidualnej gospodarki chopskiej. Mechanizmem kreujcym industrializacj miay by dugoletnie centralne plany gospodarcze. Zakadano, e w toku planowania zostan szeroko wykorzystane stosunki towarowo-pienine, a uprzemysowienie nie bdzie pocztkowo zbyt szybkie, co pozwoli na jego sfinansowanie poprzez eksport artykuw rolnych, poyczki zagraniczne i inne dochody pastwa. Zakadano take, e uda si pogodzi industrializacj z rwnolegym rozwojem rolnictwa, a take zachowa rwnowag pomidzy rozbudow przemysu cikiego i lekkiego. Pene urzeczywistnienie gospodarki komunistycznej miao nastpi dopiero w okresie postindustrialnym w wyniku ujawnienia si wyszej efektywnoci sektora uspoecznionego od prywatnego. Druga koncepcja zrodzia si w krgu opozycji wewntrzpartyjnej skupionej wok Lwa Trockiego. W zakresie ekonomicznym najwikszy wkad w jej przygotowanie wnis Jewgienij Preobraeski. Politycznym punktem wyjcia by tu sprzeciw wobec tezy o moliwoci zbudowania socjalizmu w jednym tylko kraju oraz przekonanie o koniecznoci odejcia od polityki prochopskiej. Opowiadano si za maksymalnie szybkim podjciem forsownej industrializacji oraz eliminacj stosunkw towarowo-pieninych z procesu planowania gospodarczego. Akumulacj kapitau niezbdnego do sfinansowania industrializacji przeprowadzi chciano gwnie kosztem wsi. Spodziewano si, e dziki temu sektor pastwowy w przemyle (utosamiany z socjalistycznym) przejmie z sektora prywatnego - indywidualne gospodarstwa chopskie stanowiy jego gwny bastion - wicej zasobw i rodkw, ni byoby to moliwe wskutek wykorzystania mechanizmw rynkowych. Rozwizaniem umoliwiajcym eksploatacj rolnictwa i akumulowanie rodkw na potrzeby industrializacji miao sta si pocztkowo utrzymywanie przez pastwo wysokich cen na artykuy przemysowe. W pniejszym okresie planowano zastosowanie przymusowej kolektywizacji rolnictwa, zapewniajcej ostateczne przejcie majtku i zasobw wsi do dyspozycji pastwa. Proces uprzemysowienia preferowaby przede wszystkim inwestycje w przemyle cikim, w dalszej za dopiero kolejnoci w przemyle lekkim i rolnictwie. Byo to radykalne zaprzeczenie NEP. Uwaano przy tym, e najlepsz gwarancj powodzenia byo wsparcie ZSRR przez lepiej rozwinite kraje socjalistyczne. Kopot w tym, e takowe nie istniay, zatem wielk wag przywizywano do objcia komunistyczn rewolucj pastw uprzemysowionych (koncepcja permanentnej rewolucji). 56. Kolektywizacja w ZSRR Kolektywizacja to proces wymuszonego przez pastwo komunistyczne przeksztacenia drobnych, prywatnych gospodarstw chopskich w wielkie gospodarstwa spdzielcze (kochozy) obok istniejcych pastwowych (sowchozw). Kolektywizacj rolnictwa przeprowadzono w ZSRR w latach 1930-1935. Motywy kolektywizacji byy dwojakie: ch dopasowania rolnictwa do wizji gospodarki uspoecznionej oraz potrzeba nieekwiwalentnego uzyskania surowcw rolnych, ywnoci i rk do pracy w okresie socjalistycznej industrializacji. W trakcie kolektywizacji dochodzio do represji wobec przeciwstawiajcych si jej chopw (rozkuaczanie). Gospodarczymi skutkami kolektywizacji by spadek produkcji i pogowia oraz klska godu.
78

Do marca 1930 roku kolektywizacje prowadzono bardzo szybko, wywaszczajc chopw przy szerokim wykorzystaniu metod administracyjnych i siowych. Z jednej strony likwidowano indywidualne gospodarstwa i tworzono kochozy przejmujce cao dotychczasowego majtku chopstwa, z drugiej dokonywano tzw. "rozkuaczania czyli usuwania ze wsi warstwy bogatszych gospodarzy (a dodatkowo wszystkich chopw opierajcych si kolektywizacji). Wadze lokalne otrzymyway odgrne normy wytyczajce zakres eliminacji gospodarstw chopskich oraz intensywno rozkuaczania. W pierwszym przypadku wynosiy one zwykle 100%, a w drugim 5-7%. Wyniki pierwszego etapu kolektywizacji byy katastrofalne. Wrd chopstwa szerzyy si niezadowolenie, bierny opr i bunty. Pady liczne ofiary miertelne. Reakcj na przymus kolektywizacyjny bya rze inwentarza ywego, zapobiegajca przejmowaniu go przez kochozy. Chopi zabijali rwnie masowo konie, przez co uniemoliwiali ich uycie jako siy pocigowej w kochozach. Poniewa jednoczenie brak byo maszyn rolniczych, gospodarstwa kolektywne stany na granicy zaamania produkcyjnego. Wobec takiego rozwoju sytuacji postanowiono przejciowo zagodzi polityk wobec wsi. Od pocztku marca 1930 przyhamowano tempo kolektywizacji, wycofano si z administracyjno-siowych metod nacisku na chopw oraz wyraono zgod na rozwizywanie ju utworzonych kochozw. O ile w marcu 1930 skolektywizowanych byo 58% gospodarstw chopskich, o tyle we wrzeniu tego samego roku wskanik ten spad do 21%. Chopi nie wierzyli jednak w trwao "odwily". Dlatego dokonywany przez nich ubj inwentarza ywego trwa dalej. Jesieni 1930 okazao si, e mieli racj. Po zakoczeniu niw kolektywizacja przybraa ponownie na sile. Nie przebiegaa ju jednak z tak gwatownoci jak w pierwszych miesicach roku. Na wyranie mniejsz skal prowadzono "rozkuaczanie". Chopom wtaczanym do kochozw, w odrnieniu od pocztkowej fazy kolektywizacji, pozostawiono na wasno osobist, zabudowania mieszkalne, drobny sprzt gospodarski, krow oraz pewn liczb owiec, wi i ptactwa domowego. Najwaniejsze byo jednak wydzielenie z ziemi kochozowej tzw. dziaek przyzagrodowych, na ktrych zezwalano gospodarowa indywidualnie (w 1939 daway one 25% produkcji rolnej). Zaczto rwnie stosowa wobec kochonikw rnego rodzaju bodce pacowe (od 1931) oraz zezwolono- po kadorazowym wywizaniu si kochozw z dostaw obowizkowych dla pastwa- na sprzeda produktw rolnych po wolnych cenach na tzw. rynku kochozowym (od 1932). Kiedy w 1935 doprowadzono kolektywizacj do koca, w rolnictwie radzieckim nie byo ju praktycznie gospodarstw indywidualnych, a jedynie formalnie spdzielcze kochozy oraz pastwowe sowchozy. Kochozy liczyy zwykle 400-500 ha, sowchozy- obejmujce ok. 10% zasieww- pocztkowo nawet do kilkuset tys. ha (od 1931 ulegay staej dekoncentracji. Rezultatem kolektywizacji byo przejcie przez pastwo cisej kontroli nad gospodark roln, ostatni wzgldnie autonomiczn sfer gospodarki, oraz nad chopstwem, ostatni wzgldnie autonomiczn grup spoeczn. Dziki likwidacji indywidualnych gospodarstw moliwe stao si zarwno wytyczenie kierunkw produkcji rolnictwa, jak i akumulowanie potrzebnej iloci produktw rolnych. Kontrola nad skolektywizowanym rolnictwem sprawowana bya za porednictwem pastwowych Stacji Maszynowo-Traktorowych (MTS). Pierwotnie miay one dostarcza kochozom maszyny rolnicze na kredyt. Poniewa maszyn byo za mao, zdecydowano si na skoncentrowanie ich w poszczeglnych MTS-ach oraz obsugiwanie przez nie w okresie prac siewnych i niwnych wikszej iloci kochozw (najczciej po ok. kilkadziesit). Tym samym MTS-y mogy z atwoci nadzorowa realizacj zada planowych w caym rolnictwie. W tym celu organizowano w nich specjalne piony polityczno-propagandowe. Ocena efektw powszechnej kolektywizacji rnia si w zalenoci od punktu widzenia. Wadze bolszewickie- cho przekonay si o utopijnoci tezy o wyszoci gospodarstw kolektywnych nad indywidualnymi- dostrzegay przede wszystkim wzrost towarowoci rolnictwa i zwizan z tym intensyfikacj eksportu (w 1930 i 1931 wyeksportowano po ok. 50
79

razy wicej zboa ni w 1929). Nastpio to jednak kosztem bezprzykadnego wyzysku chopw przez pastwo. Za niezrealizowanie zaplanowanej wielkoci dostaw stosowano represje finansowe (w stosunku do kochozw) oraz karne (w stosunku do kochonikw idopki tacy byli- samodzielnych gospodarzy. Ponadto wzrostowi towarowoci rolnictwa towarzyszyo ograniczenie powierzchni zasieww, oglnej produkcji rolnej oraz skali hodowli. W momencie zakoczenia powszechnej kolektywizacji wyniki na wszystkich tych polach byy gorsze ni w 1929 roku. Skala tendencji spadkowych wywoanych kolektywizacj jest kwesti sporn. Wg rnych danych oscylowaa ona wok kilku procent w przypadku powierzchni upraw, kilkunastu w przypadku wielkoci produkcji i kilkudziesiciu (czsto nawet ponad 50%) w przypadku pogowia zwierzt hodowlanych. Poczenie spadku globalnej produkcji ze wzrostem jej towarowoci i powikszeniem eksportu doprowadzio do nowej wielkiej fali godu. Przypada ona na lata 1932-33. Najtragiczniejsza sytuacja panowaa na Ukrainie. Pod wzgldem skali by to gd wikszy ni na pocztku lat dwudziestych, a ponadto w duej mierze sztuczny. Produktw rolnych cho mniej ni w latach poprzednich, byo na tyle duo, e niedobory ywnociowe nie powinny wystpi. Spowodoway je jednak nadmierna eksploatacja kochozw prowadzona w celu powikszenia towarowoci rolnictwa oraz tzw. terror godowy stosowany w walce z chopami opierajcymi si kolektywizacji. Istotn przyczyn bya take nieefektywno odgrnego systemu dystrybucji ywnoci. Wielkie rzesze ludzi nie miay co je, a jednoczenie zdarzao si, e zboe gnio na polach i w magazynach. Szczytowe nasilenie godu przypado na lato 1933 roku. Dokadna liczba ofiar sztucznego godu w latach trzydziestych nie jest znana, ale wg. wszelkiego prawdopodobiestwa znacznie przekroczya 5 mln. Wrd spoecznych kosztw kolektywizacji naley wymieni rwnie miliony "kuakw" i ich rodzin wysiedlanych do obozw pracy oraz nowych miast przemysowych. ten drugi kierunek wywzek zoy si jednoczenie na silne- co najmniej kilkumilionowe- "pchnicie ku urbanizacji" 57. Wyjanij pojcie: socjalistyczna industrializacja. Industrializacja czyli inaczej uprzemysowienie jest to proces zastpowania rozproszonej, indywidualnej i rcznej produkcji przez produkcj fabryczn, ktr charakteryzoway: koncentracja w jednym miejscu, scentralizowane kierownictwo, podzia pracy, masowo, standaryzacja oraz wykorzystanie nowoczesnych rde energii. Industrializacja najwczeniej nastpia w Wielkiej Brytanii (II po. XVIII wieku). Niezbdnymi warunkami industrializacji byy: kapita, wolna sia robocza i rynki zbytu. Charakterystyczn cech klasycznej industrializacji byo to, e najpierw obejmowaa ona gazie produkujce dobra konsumpcyjne (np. przemys wkienniczy), a dopiero pniej przemys ciki. Industrializacja przeksztacia w zasadniczy sposb gosodark i spoeczestwo krajw ni objtych, bdc jednym z czynnikw wzrostu produkcji, wzrostu dobrobytu, eksplozji demograficznej i urbanizacji. Specyficznym rodzajem industrializacji bya socjalistyczna industrializacja, ktra polegaa na forsownej, wymuszonej przez wadze (a nie rynek) rozbudowie przemysu pastwowego w krajach komunistycznych. Industrializacja socjalistyczna rozpocza si w ZSRR w latach trzdziestych, a w krajach Europy Wschodniej i Chinach w latach pidziesitych. Wanym rdem akumulacji byo nieekwiwalentne wykorzystanie rolnictwa, w ktrym przeprowadzano rwnoczenie kolektywizacj. Zasady socjalistycznej industrializacji stay si dogmatem polityki gospodarczej i byy kontynuowane z rozmaitym nateniem a do upadku rzdw komunistycznych. Cech industrializacji socjalistycznej by priorytet przemysu cikiego, zaniedbanie potrzeb konsumpcyjnych. Z polityk socjalistycznej industrializacji zwizane byy te silne tendencje autarkiczne. 58. Gospodarka III Rzeszy w okresie wojny wiatowej.

80

Przygotowania do wojny Niemiec rozpoczy si wkrtce po dojciu Hitlera do wadzy (stycze 1933). Nowoczesny i dobrze rozwinty przemys niemiecki stanowi znakomite zaplecze. Jeszcze w okresie przedwojennym kontroli pastwowej poddana zostaa produkcja, co umoliwio jej szybkie przestawienie na potrzeby zbroje. Rwnolegle nastpio zwikszenie inwestycji wojskowych. Powanym krokiem w tym kierunku bya realizacja czteroletniego planu gospodarczego rozpoczta w 1936 r. Zagroenie dla moliwoci realizacji niemieckich planw wojskowych stanowiy braki wasnych z wielu surowcw strategicznych, a co z tego wynika powane uzalenienie od importu. Z niedostatku rezerw i uzalenienia od importu wynikaa m.in. koncepcja wojny byskawicznej. Niemiecka flota handlowa bya pit co do wielkoci flot handlow wiata. Sabo floty wojennej powodowaa jednak, e w przypadku wojny z mocarstwami zachodnimi i ogoszenia przez nie blokady Niemcy nie mogy liczy na surowce sprowadzane drog morsk. Swobodny dostp istniaby tylko w basenie Morza Batyckiego, dlatego Niemcy przywizyway du wag do kontaktw gospodarczych z krajami satelickimi. Z Rumunii importowano rop naftow oraz niektre wyroby przemysu metalowego, ze Sowacji niewielkie iloci ropy naftowej, rudy metali kolorowych i elaza, z Bugarii wgiel i rudy metali, z Bugarii, Rumunii, Sowacji i Wgier artykuy rolne. Import ten nie pokrywa w peni zapotrzebowania gospodarki niemieckiej, tote ogromn wag przywizywano do wykorzystania surowcw wtrnych oraz produktw zastpczych (np. benzyna syntetyczna). Niemiecka marynarka nie wyglday rwnie imponujco jak reszta armii. Poniewa w dniu wypowiedzenia wojny Brytania ogosia morsk blokad Niemiec wic ich flota jak i floty pastw sprzymierzonych zostay zablokowane. Jednake szybkie zakoczenie kampanii wrzeniowej i wchonicie bogatych w surowce ziem polskich, a take wsplna granica z sojuszniczym ZSSR spowodoway, e blokada nie bya zbyt uciliwa. Po rozpoczciu dziaa wojennych ustawowo podporzdkowano ca gospodark jednolitemu kierownictwu pastwowemu. Rwnoczenie wprowadzono kontrol dewizow, racjonowanie zaopatrzenia ludnoci i inne. Sukcesy odniesione do poowy 1940 zwikszyy rezerwy oraz moliwoci eksportu. Szczeglnie wanym dostawc, a do niemieckiego ataku na by ZSRR. Niemcy starali si maksymalnie wykorzysta gospodarczo podbite kraje. Stosunkowo najbardziej uprzywilejowane byy ziemie wczone na pocztku do Rzeszy (Grny lsk, Pomorze, Wielkopolska), gdzie przynajmniej na pocztku nie prowadzono gospodarki rabunkowej. Przejto tu na wasno pastwa bd obywateli niemieckich cao majtku przemysowego i rolnego. W celu zmiany stosunkw etnicznych zastosowano masowe przesiedlenia. W pastwach zachodnich niemcy staray si przede wszystkim uzaleni od siebie przemys pracujcy na potrzeby wojny. W tym celu obok konfiskaty majtku ydowskiego wykupywano, take przymusowo, zakady nalece do miejscowych przedsibiorcw. Na okupowanych terenach Europy rodkowej i Poudniowo-Wschodniej (Generalne Gubernatorstwo, okupowane tereny ZSRR, Jugosawia) gospodarka miaa charakter bardziej rabunkowy. Skonfiskowano tam w caoci majtek pastwowy, mienie ydowski i wielk wasno. Zachowano miejscow wasno drobn i redni, poddan bezwzgldnej kontroli wadz niemieckich. Dziaania te spowodoway spadek globalnej produkcji przemysowej (przy wzrocie wojskowej) na wszystkich okupowanych terenach. Patrz te pyt.59 59. Polityka gospodarcza III Rzeszy w krajach okupowanych. Trzy podstawowe zadania: podporzdkowanie w jak najszerszym zakresie istniejcego w podbitych krajach potencjau gospodarczego ograniczenie spoycia ludnoci miejscowej wykorzystanie istniejcych zasobw na potrzeby Rzeszy i jej armii
81

Praktyczna realizacja tych zaoe w poszczeglnych krajach bya rna. Na obszarach Polski daleko posunite konfiskaty i rabunek mienia. Przejto nieodpatnie wasno pastwow, mienie osb uznanych za ydw, ale take ogromn cz przedsibiorstw nalecych do Polakw. Konfiskowano nie tylko majtki obszarnicze, ale take i grunty chopskie. Odmiennie traktowano mienie nalece do pastw zachodnich, dua cz tych udziaw zostaa wykupiona przez niemieckie koncerny na drodze dobrowolnych umw. Na terenach Generalnego Gubernatorstwa drobna i rednia wasno polska zostaa zachowana, ale poddano j kontroli wadz niemieckich w celu dostosowania do potrzeb Rzeszy. Podobna polityka prowadzona bya na okupowanych terenach ZSRR (szczeglnie silnie eksploatowano tam surowce). Natomiast w Europie zachodniej okupanci gwn uwag kierowali na formy poredniego uzalenienia istniejcego potencjau gospodarczego. W wikszym stopniu nieodpatnemu przejciu podlegay zapasy surowcw i wyrobw gotowych. W pastwach zachodnich Niemcy staray si uzaleni od siebie przemys pracujcy na potrzeby wojny, dokonywano tego obok konfiskat majtku ydowskiego przez przymusowy wykup. Niemcy we wszystkich okupowanych krajach wczay ich gospodark do niemieckiego systemu zarzdzania i planowania gospodarczego, ktrego naczeln zasad byo podporzdkowanie caej dziaalnoci gospodarczej potrzebom wojny. Niemcy odgrnie narzucali poszczeglnym zakadom profil produkcji, jej wielko, narzucano powizania kooperacyjne, poziom pac, cen itp. Jeszcze silniejsze byy makroekonomiczne ingerencje - na niektrych terenach wiadomie dewastowano przemys, aby rozwija go na innych; w okupowanych krajach dono do likwidacji przemysu konkurencyjnego w stosunku do zakadw niemieckich. Naley przy tym pamita, e praktyczna dziaalno gospodarcza administracji niemieckiej w okupowanych krajach wykazywaa nieustanne zmiany, ktre zaleay od sytuacji wojennej. Po 1943, kiedy to wprowadzono totalna mobilizacj, dono do jeszcze wikszego wykorzystania gospodarczego okupowanych krajw. Starano si zwikszy produkcj na potrzeby wojny kosztem pokojowej (w Europie wschodniej dokonao si to ju wczeniej). Dziaania te spowodoway spadek globalnej produkcji przemysowej (przy wzrocie wojskowej) na wszystkich okupowanych terenach. Zmniejszenie produkcji spowodowao wzrost bezrobocia, umoliwio to Niemcom wywz ludnoci na roboty przymusowe bez koniecznoci ograniczania miejscowej produkcji. Dla Niemcw wany by take problem wyywienia armii i ludnoci Rzeszy. Dlatego pocztkowo starali si o stworzenie warunkw do wzrostu produkcji rolnej w okupowanych krajach. Ju okoo 1942 r. jednak potrzeby byy tak due, e Niemcy przestawili si na rabunkow gospodark w rolnictwie. Wobec ograniczenia nakadw na rolnictwo i niedostatku maszyn i nawozw w wikszoci okupowanych krajw nastpi spadek globalnej produkcji rolnej jak i zbiorw z 1 ha. Mimo tego spadku rs wywz do Niemiec. Istotne znaczenie w polityce Niemiec wobec pastw okupowanych miaa polityka pienina. W Niemczech poprzez zamroenie pac i cen dono do zapewnienia stabilizacji siy nabywczej marki, w krajach okupowanych wykorzystywano inflacj jako jedn z metod obnienia siy nabywczej ludnoci (co powodowao spadek konsumpcji) oraz finansowania swych wydatkw. Dlatego w pastwach podbitych zachowywano miejscow walut. Niemcy ponadto prowadziy nieekwiwalentn wymian handlow. Z podbitymi krajami podpisywano dwustronne umowy clearingowe, przewidujce wzajemn wartociow kompensat dostaw, ale wykowywano je jednostronnie. Oprcz tego na podbite pastwa naoono obowizek pokrywania kosztw utrzymania armii i administracji niemieckiej. Eksploatacji gospodarczej towarzyszyy rne dziaania zmierzajce do ograniczenia konsumpcji miejscowej ludnoci.

82

W sumie trzeba podkreli, e w wyniku realizowanej opisanej powyej polityki Niemcom udao si a do koca 1942 roku prowadzi dziaania wojenne bez uszczerbku dla pooenia materialnego wasnej ludnoci. 60. Gospodarka wojenna pastw koalicji antyhitlerowskiej. Kraje koalicji antyhitlerowskiej nie przygotowyway si do wojny, jej wybuch zasta je kompletnie nie przygotowane. Dopiero wwczas podjto przestawianie gospodarki na tory wojenne. We Francji nie zdoano jednak przestawi gospodarki co zakoczyo si druzgocc klsk. W Anglii, ktrej dziki jej wyspiarskiemu pooeniu Niemcy nie zaatakoway od razu, istniay warunki do przestawienia. Forsowne zbrojenia i militaryzacja kraju rozpoczy si jednak dopiero z chwil dojcia do wadzy rzdu W. Churchilla (maj 1940) poniewa poprzedni gabinet A. N. Chamberlaina cigle jeszcze wierzy w moliwo pokojowego rozwizania konfliktu z Niemcami. Przestawianie gospodarki brytyjskiej na tory wojenne rozpoczto od reorganizacji pastwowej administracji gospodarczej, ktr wyposaono w szerokie penomocnictwa w zakresie kierowania krajem w warunkach wojny. Zadania, ktre pojawiy si przed nowym aparatem, byy nastpujce: zmiana profilu wytwrczoci przemysu z cywilnej na wojenn zapewnienie dostaw surowcw do fabryk, co w Anglii ktrej produkcja opieraa si przede wszystkim na imporcie w warunkach wojny miao zasadnicze znaczenie wobec deficytu artykuw spoywczych i trudnoci przywozowych naleao doprowadzi do zwikszenia produkcji na wyspach, przy rwnoczesnym wprowadzeniu reglamentacji kartkowej zapewnienie podziau zasobw ludzkich pomidzy przemys, a szybko rozwijajce si siy zbrojne warunkiem szybkiej realizacji wszystkich poprzednich zada byo stworzenie systemu finansowania wojny, ktry nie doprowadziby do inflacji, a rwnoczenie zapewni moliwo zakupu niezbdnego zaopatrzenia poza granicami Wielkiej Brytanii. Pewn pomoc dla Wielkiej Brytanii stanowio rosnce wspdziaanie Stanw Zjednoczonych. Ju od 1939 roku F. D. Roosevelt , mimo zachowania przez USA neutralnoci, stara si gospodarczo wspomaga Wielk Brytani. Zakres tej pomocy wzrs od jesieni 1941 r. Istotn pomoc dla Wielkiej Brytanii (podobnie jak i dla innych czonkw koalicji antyfaszystowskiej) stanowia ustawa Kongresu Stanw Zjednoczonych z marca 1941 r. (tzw. Lend-lease Act). Upowaniaa ona prezydenta do udzielania poyczek i wynajmowania krajom sojuszniczym sprztu niezbdnego do prowadzenia wojny. W 1942 roku produkcja wojenna Stanw Zjednoczonych osigna $30.2 mld, dorwnujc poziomowi wytwrczoci wszystkich pastw faszystowskich. Pierwszoplanowym zadaniem mocarstw koalicji antyhitlerowskiej stao si rozwinicie produkcji broni i wyposaenia wojskowego. Wytwrczo ta rosa niezmiernie szybko. Gdy w Wielkiej Brytanii wzrost produkcji osigano przede wszystkim dziki przestawieniu fabryk cywilnych na potrzeby wytwrczoci zbrojeniowej w Stanach Zjednoczonych i innych pozaeuropejskich krajach koalicji antyhitlerowskiej (Kanada, Australia, Ameryka Poudniowa) nastpowao to w wyniku forsownej budowy nowych przedsibiorstw. Akcj t w znacznym stopniu finansoway rzdy. Caoksztatem spraw zwizanych z problematyk gospodarki wojennej kierowao w Stanach Zjednoczonych Biuro do Spraw Mobilizacji Wojennej. Nadzorowao ono i koordynowao dziaalno wyspecjalizowanych agencji rzdowych i spoecznych. Stopniowo rozbudowywany przemys zbrojeniowy pastw koalicji antyhitlerowskiej zacz wytwarza wicej sprztu ni Japonia, Niemcy, Wochy i pastwa przez nie okupowane. Przesuno to szal zwycistwa na rzecz przeciwnikw faszyzmu.
83

Zapewnienie Wyspom Brytyjskim dostaw surowcw, sprztu inwestycyjnego, amunicji, uzbrojenia oraz ywnoci stawao si dla nich zasadniczym warunkiem przetrwania. Utrzymanie nieprzerwanych dostaw stao si dla aliantw jednym z centralnych problemw. Jego waga jeszcze wzrosa po wejciu do wojny Zwizku Radzieckiego i rozwj amerykaskich dostaw sprztu dla ZSRR wymagay sprawnego funkcjonowania transportu morskiego. Opanowanie szlakw morskich miao zasadnicze znaczenie; z faktu tego zdaway sobie spraw zarwno Niemcy i Japonia, jak i pastwa nalece do przeciwnego obozu. Wojna w zdecydowanie rny sposb wpyna na ogln sytuacj gospodarcz Wielkiej Brytanii i innych nieokupowanych pastw koalicji antyhitlerowskiej. Poniosa ona powane straty materialne spowodowane bombardowaniami lotniczymi i zniszczeniem znacznej czci floty handlowej. Ujemnie wpyna te na jej sytuacj konieczno dokonywania zakupw za granic, bez moliwoci eksportu towarw wytwarzanych przez wasn gospodark (wywz brytyjski spad do poowy przedwojennego). Powodowao to narastanie trudnoci patniczych w stosunkach z innymi krajami oraz wypieranie przemysu brytyjskiego z jego tradycyjnych rynkw zbytu. Stany Zjednoczone wyszy z wojny gospodarczo wzmocnione. Nie tylko rozwiny swj przemys, ale take zdobyy niekwestionowane przywdztwo wrd pastw kapitalistycznych. Byy jedynym wielkim pastwem przemysowym, ktre nie ponioso adnych strat materialnych i mogo poszerzy sw ekspansj gospodarcz na obszary stanowice przed 1939 r. sfery wpyww Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec, Woch i Japonii. Eksport wyrobw amerykaski wzrs trzykrotnie. Nastpio przesunicie wiatowego centrum finansowego z Londynu do Waszyngtonu. W samych Stanach Zjednoczonych istotnie zwikszy si sia wielkich korporacji monopolistycznych, ktre w latach wojny otrzymyway wikszo zamwie zbrojeniowych. Pod wpywem rosncego zapotrzebowania na wyroby przemysowe, surowce i ywno rozwiny si gospodarczo i inne kraje, lece poza zasigiem bezporedniego konfliktu zbrojnego (np. Kanada, Australia). I one rwnie - chocia w stopniu mniejszym ni USA wyszy z wojny gospodarczo wzmocnione. 61. Znaczenie gospodarki amerykaskiej w wiecie po II wojnie wiatowej Stany Zjednoczone znajdoway si po II wojnie wiatowej w szczeglnej sytuacji, gdy nie miay zniszcze wojennych, takich jak pastwa europejskie. To umoliwio wysunicie si USA na miejsce lidera gospodarczego w wiecie. Stany Zjednoczone zaangaoway si w zwizku z tym w akcje pomocy krajom dotknitym lub zniszczonym skutkami wojny. W latach 1943-47 USA przeznaczyo blisko 3 mld $ na dziaalno UNRRA (Organizacja Narodw Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy), co stanowio 75% funduszy caego programu pomocy. Pomoc ta obja pastwa sojusznicze i realizowana bya nie w formie przekazu gotwkowego, ale konkretnych darw (g. tego, co wyprodukowano na potrzeby wojny, a co nie zostao wykorzystane; np. produkty ywnociowe, artykuy chemiczne itp.). W latach 1948-52 realizowany by z kolei plan Marshalla. W odrnieniu od UNRRA zakada on pomoc wszystkim pastwom europejskim dotknitym skutkami wojny oraz by finansowany wycznie przez Stany Zjednoczone. Bya to pomoc w formie korzystnych kredytw (w sumie o wartoci ok. 15 mld $), ktre miay by wykorzystane na inwestycje pokojowe. Po 1950r. fundusze z planu Marshalla w zwizku z wojna koreask zaczy by niestety przeznaczane na zbrojenia. Pomoc amerykaska w powojennej odbudowie Europy miaa znaczcy wpyw na rozwj gospodarczy pastw korzystajcych z tej pomocy. Czoowa pozycja USA w gospodarce wiatowej bezporednio po II wojnie nie bya jednak trwaa. Pastwa Europy Zachodniej oraz Azji Pd.-Wsch. odnotowyway wiksze przyrosty
84

PKB ni USA. Doprowadzio to do utraty wiodcej roli Stanw Zjednoczonych w gospodarce na wiecie, ale pomimo tego zdoay one utrzyma pozycj w czowce pastw najwyej rozwinitych. Gospodarcz polityk zagraniczn Stany Zjednoczone chciay przede wszystkim oprze na liberalizacji handlu w skali wiatowej. Utwierdzioby to dominujce miejsce USA w wiecie poprzez szeroki i atwy dostp do wikszoci midzynarodowych rynkw. Wpyw na handel wiatowy USA chciao wywrze min. poprzez dziaalno GATT-u. W ramach struktur GATT Stany Zjednoczone dyy do obnienia barier celnych, liberalizacji handlu wiatowego, zapobieenia tendencjom izolacji poszczeglnych rynkw wiatowych (zagroenie widziano szczeglnie w EWG). Due znaczenie gospodarki amerykaskiej w wiecie potwierdzane byo szczeglnym traktowaniem dolara, cho adne formalne zobowizania w tej materii nie istniay. Dolar by wymienialny na zoto. Sta si rwnie walut wikszoci midzynarodowych operacji finansowych; w stosunku do dolara trzymano kursy innych walut oraz posugiwano si dolarem jako pokryciem emisji bankw centralnych w innych pastwach. Przewaga gospodarki USA przejawiaa si w wielu dziedzinach. Zarwno w wydajnoci pracy, organizacji, poziomie technologii, zastosowaniu nowoczesnych metod zarzdzania, jak i rozwoju bada naukowych, Stany Zjednoczone przodoway w wiecie. Poziom gospodarki amerykaskiej by niejako celem, do ktrego dyy pastwa Europy Zachodniej. Przejmoway one stopniowo sposoby i metody prowadzenia gospodarki i dyy do uzyskania stopy yciowej na poziomie USA. 62. Przemiany techniczne i organizacyjne w przemyle po II wojnie wiatowej Po II wojnie wiatowej nastpi szybki rozwj nauki i techniki. Z kad dekad wprowadzane byy coraz nowoczeniejsze technologie i rozwizania techniczne. Energetyka Nowym rdem energii staa si energia jdrowa (pierwsza elektrownia atomowa powstaa w 1954r. w ZSRR, Obmisk pod Moskw). Od lat 70 zaczto wykorzystywa niekonwencjonalne rda energii: energi wiatrow, energie soneczn, si pyww morskich. Organizacja pracy w przemyle Na szerok skal zaczto wprowadza peniejsz automatyzacj produkcji, tzn. nie tylko linie produkcyjne miay by zautomatyzowane, lecz rwnie dono do sterowania automatycznego procesami produkcji. Transport W lotnictwie komunikacyjnym do produkcji wprowadzono samoloty z silnikami turbomigowymi (1948r.) oraz z silnikami odrzutowymi (1949r.). W 1969r. rozpoczto produkcj Boeinga 747, ktry szybko opanowa rynek i przej wikszo pasaerw z oceanicznych linii transatlantyckich. Podbj kosmosu W badaniach kosmicznych odnotowano olbrzymi postp. W duej mierze motywowany on by wycigiem zbroje pomidzy ZSRR a Stanami Zjednoczonymi. Historycznymi wydarzeniami byo min.: wprowadzenie sztucznego satelity na orbit okooziemsk (1957r.), zaogowy lot kosmiczny (1961r.), ldowanie czowieka na Ksiycu (1969r.), lot promu kosmicznego (1981r.). W pewnym stopniu postp w tej dziedzinie zosta zahamowany w latach 70, gdy zaczo brakowa funduszy (kryzys naftowy, kryzys walutowy). Elektronika Po II wojnie wiat zosta opanowany przez telewizj - pierwszy kolorowy telewizor wyprodukowano w 1953r. (USA). W latach 50 wynaleziono tranzystor, ktrego wejcie do
85

produkcji umoliwio zastpienie duych lampowych odbiornikw radiowych tranzystorowymi - mniejszymi i porczniejszymi. W latach 60 rozpoczto produkcj magnetofonw, a w 70 magnetowidw. Ogromny postp w elektronice odnotowano dziki rozwojowi informatyki - pierwszy komputer ENIAC powsta w 1942-44r. (USA). Komputery pierwszej generacji oparte byy na lampach elektronowych, ale dopiero wynalezienie tranzystorw, a nastpnie ukadw scalonych i mikroprocesorw przynioso rewolucj w informatyce i technice. Komputeryzacja pocigna za sob zmiany w innych dziedzinach dziaalnoci czowieka. Prawdziwym przeomem stao si masowe wprowadzenie do produkcji komputerw osobistych (lata 80). Medycyna W medycynie nastpi rozwj w technologiach produkcji antybiotykw i szczepionek. Przyczynio si to do spadku umieralnoci niemowlt i wyduenia ycia. W 1967r. dokonano pierwszego przeszczepu serca, co byo istotnym krokiem do dalszego rozwoju transplantologii. Zmiana struktury gospodarki W krajach wysoko rozwinitych nastpi rozwj najnowoczeniejszy dziedzin przemysu (np.: elektroniki, biotechnologii, niektrych gazi przemysu chemicznego) oraz szeroko rozumianych usug. Gazie niskodochodowe, produkujce sabo przetworzone artykuy, szkodliwe dla rodowiska (np.: przemys ciki, metalurgiczny, wydobywczy) w miar moliwoci przenoszone zostay do krajw sabo rozwinitych i rozwijajcych si. 63. Nacjonalizacje w Europie Zachodniej po II wojnie wiatowej Po zakoczeniu II wojny wiatowej w krajach Europy Zachodniej doszo do nacjonalizacji, czyli upastwowienia niektrych gazi gospodarki. W szczeglnie duym stopniu zjawisko to wystpowao we Francji i Wielkiej Brytanii. W latach 40 do wadzy we Francji dosza Partia Pracy, ktra przeprowadzia nacjonalizacj: Banku Francji, przemysu wydobywczego, systemu ubezpiecze oraz niektrych bankw komercyjnych. Wprowadzono rwnie karne nacjonalizacje za kolaboracj z Niemcami w czasie II wojny wiatowej (min. upastwowieniu podlega wwczas z tych powodw firma Renault). Poza zasigiem procesw upastwowienia znalazy si: przemys stalowy oraz towarowy transport samochodowy. 50 lata przyniosy z kolei ustanie procesw nacjonalizacyjnych. We Francji na du skal przeprowadzono upastwowienie zakadw i rozbudow sektora pastwowego po roku 1981, gdy do wadzy doszli socjalici. Trwao to a do roku 1986. Podobnie jak we Francji, tak i przez Wielk Brytani przewina si po II wojnie fala nacjonalizacji. W latach 1946-51 u wadzy bya Partia Pracy. Upastwowieniu ulegy: Bank Anglii, przemys wydobywczy, przemys stalowy, transport kolejowy, energetyka i gazocigi. W tym okresie partia konserwatywna wystpowaa przeciw wszystkim aktom nacjonalizacyjnym ogaszanym przez labourzystw. Po dojciu do wadzy w 1951r., Konserwatyci przeprowadzili prywatyzacj hutnictwa oraz transportu koowego, pozostae sektory gospodarki pozostay pastwowe. W 1964r. ponownie Partia Pracy przejmuje wadz i wydaje decyzje o upastwowieniu przemysu stalowego. Poczwszy od 1979r., gdy premierem zostaa konserwatystka Margaret Thatcher, nastpio zdecydowane odchodzenie od rozszerzania sektora pastwowego. Sprywatyzowano szereg gazi gospodarki nalecych do sektora pastwowego. 64. System z Bretton Woods i jego upadek

86

W lipcu 1944r. w USA w Bretton Woods odbya si midzynarodowa konferencja, w ktrej udzia wziy pastwa sojusznicze. Przedmiotem debaty by problem systemu walutowego, jaki mia obowizywa po zakoczeniu II wojny wiatowej. Utworzono wwczas: 1. Midzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF) 2. Midzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD) -zwany Bankiem wiatowym. System walutowy z Bretton Woods przewidywa: ostateczne odejcie od waluty zotej, brak obowizku wymiany walut poszczeglnych krajw na zoto, utrzymanie sztywnych walut - dopuszczenie waha kursw o 1%, a w przypadku odchyle powyej 1% banki centralne zobowizano do przywrcenia poprzedniego kursu, denie do penej wymienialnoci walut, oparcie zasad dziaania IMF na podobnych do spki akcyjnej, tzn. np. poyczki pastwom czonkowskim mog by udzielane do wysokoci ich wkadu, teoretyczny brak uprzywilejowanej pozycji dolara w stosunku do innych walut, ale praktycznie kursy trzymane byy w stosunku do dolara. Siln pozycj dolara utwierdzia decyzja prezydenta Trumana z 1947r. o zobowizaniu si USA do wymiany dolarw na zoto na danie bankw centralnych pastw IMF. Uprzywilejowana pozycja dolara zapewnia mu stabilno. Poniewa USA po II wojnie wiatowej prowadzio polityk interwencjonizmu, to miao stay deficyt budetowy, ktry pokrywany by emisj dolara. Nie powodowao to jednak inflacji w USA, gdy dolary szy do zagranicznych bankw centralnych i staway si podstaw emisji danej waluty, co prowadzio do inflacji w tych krajach. Proces ten by wypaczeniem systemu z Bretton Woods; by za to wyjtkowo korzystny dla gospodarki amerykaskiej. Cena zota (ustalona w 1934r.) utrzymywana na poziomie 35$ za uncj bya sztuczna, gdy ceny wzrosy od 1934r. dwukrotnie. W zwizku z duym popytem na zoto zobowizanie USA do wymienialnoci dolara na zoto stao si wyjtkowo uciliwe i w 1971r. pokrycie popytu zagranicznego na ten kruszec moliwe byo do realizacji jedynie w 19%. W efekcie prezydent Nixon zawiesi wymienialno. Kolejny czynnik destabilizujcy system z Bretton Woods to inflacja w latach 60 w USA (gwnie z powodu wojny w Wietnamie, ambitnego programu socjalnego prezydenta Johnsona oraz programu kosmicznego). Tumiona ona bya poprzez wprowadzenie maksymalnego oprocentowania kredytw, co pocigno za sob ucieczk od Banku Centralnego USA do Europy. W 1966r. banki komercyjne przeniosy finansowe operacje amerykaskie do Europy i w ten sposb stay si niezalene zarwno od amerykaskiego, jak i miejscowych bankw centralnych. Powsta w ten sposb rynek eurodolarowy (moliwe to byo ju w roku 1958 gdy wikszo europejskich walut zyskaa wymienialno). Zalew Europy dolarami po 1966r. doprowadzi do destabilizacji kursw miejscowych walut. W listopadzie 1967r. doszo do dewaluacji funta szterlinga o 14%. W tym samym roku odbya si rwnie konferencja IMF w Rio de Janeiro, na ktrej wprowadzono now jednostk pienin SDR (pocztkowo 1 SDR = 1$, a po dewaluacji dolara w 1971r. kurs SDR liczony by jako rednia waona z walut). W grudniu 1971r. na konferencji w Waszyngtonie zawarto porozumienie zwane smithoniaskim, na mocy ktrego zmieniono postanowienia z Bretton Woods o 1% wahaniach kursw. Kursy walut mogy waha si w 4,5 % "tunelu walutowym" (pastwa europejskie podjy decyzj o 2,25 % "wu walutowym"). By to pocztek kryzysu walutowego lat 70 i praktyczny upadek systemu z Bretton Woods. 65. Zmiany ukadu si w wiecie po 1945r.

87

Po roku 1945r. doszo do zasadniczych zmian w ukadach si w gospodarce na wiecie. Generalnie mona wyodrbni nastpujce okresy: 1. Zdecydowana dominacja gospodarcza Stanw Zjednoczonych. 2. Wzrost znaczenia krajw Europy Zachodniej (na czele z Niemcami). 3. Dynamiczny rozwj gospodarczy pastw Azji Poudniowo-Wschodniej. Po II wojnie wiatowej USA byo niekwestionowana potg wiatow - gwnie dziki nie zniszczonej wojn gospodarce. Rynek amerykaski stanowi poza tym zintegrowana cao; by w znacznej mierze samowystarczalny, a take dobrze zorganizowany i sprawnie zarzdzany. Wysoki poziom gospodarki USA by dopingujcy dla pastw europejskich. Stao si oczywistym, e konieczne jest stworzenie w Europie wsplnego rynku, dziki czemu moliwy byby szybki wzrost gospodarczy i zastopowanie dominacji amerykaskiej. W ten sposb doszo najpierw do powstania CECA, potem za wspprac rozszerzono w ramach EWG. Przewaga Stanw Zjednoczonych bya stopniowo przeamywana, min. dziki szybszemu przyrostowi PKB w krajach Europy Zachodniej ni w USA. W cigu 30 lat od 1960r. PKB wzrs w EWG ponad 13 razy, za w Ameryce Pnocnej w tym samym okresie 7,5 raza. Bardzo ciekawym zjawiskiem wiatowej gospodarki powojennej staa si Azja PoudniowoWschodnia. Pocztkowo Japonia, potem za "tygrysy azjatyckie" - Korea Pd., Tajwan, Hongkong i Singapur, a wreszcie "tygrysy drugiej generacji" - Malezja, Tajlandia, Indonezja i Filipiny, odnotowyway szybki wzrost gospodarczy. Pastw te byy nowym elementem gospodarki wiatowej, szybko jednak dziki wyjtkowemu dynamizmowi rozwoju stay si wan si gospodarcz obok USA i Europy Zachodniej. Tak szybki rozwj gospodarki japoskiej, a take pozostaych krajw dalekowschodnich moliwy by pocztkowo dziki istnieniu taniej siy roboczej. Najpierw rozwija si wic tu przemys lekki. Nastpny etap to dominacja przemysu cikiego - chemicznego i maszynowego - idca w parze z podnoszeniem poziomu wyksztacenia spoeczestwa. W Japonii okres ten trwa do lat 60, za w "tygrysach azjatyckich" w latach 70. Ostatni etap postpu gospodarczego omawianych pastw to rozwj najnowoczeniejszych technologicznie gazi przemysu przy istniejcym zapleczu odpowiednio wyksztaconych pracownikw. Inne czynniki, ktre przesdziy o sukcesie pastw azjatyckich to: stabilno polityczna, stabilno walutowa oraz utrzymywanie wyszej ni inflacja stopy oprocentowania oszczdnoci, swoiste uwarunkowania kulturowe: powcigliwo konsumpcji, przywizanie pracownika do jednej firmy. Kolejna grupa krajw, ktre znacznie si wzbogaciy w okresie powojennym to pastwa arabskie zrzeszone w OPEC. Podstaw ich rozwoju stay si wyjtkowo bogate zasoby ropy naftowej. Najwiksze wzbogacenie przyniosy lata 70 dziki znacznemu podwyszeniu ceny produktw ropy naftowej, od ktrej dostaw uzalenione byy kraje Zachodnie. W latach 70-80 PKB w krajach Bliskiego Wschodu uleg 7-krotnemu podwyszeniu, za w EWG wzrs w tym samym okresie 4 razy. W krajach tych jednak poza wydobyciem ropy naftowej nie istnieje praktycznie aden inny rozwinity przemys, co nie wiadczy o korzystnej strukturze gospodarki. Regionami, ktre nie wykorzystay w peni moliwoci do rozwoju i wzrostu gospodarczego, s kraje postkomunistyczne, w ktrych socjalistyczny system gospodarowania doprowadzi do zacofania technologicznego i strukturalnego, co dao wyraz w gbokim kryzysie gospodarczym w tych pastwach. Nie wykorzystay rwnie szans kraje Ameryki aciskiej. Nie miay one zniszcze wojennych, niestety po 1945r. prowadziy niewaciw polityk gospodarcz, co w parze z niepokojami politycznymi, zostawio te pastwa w tyle za czowk wiatow. Zdecydowanie w najpowaniejszej sytuacji znajduje si Afryka oraz cz pastw Azji. Ogromne rnice w poziomie rozwoju gospodarczego midzy krajami trzeciego wiata a
88

wysoko rozwinitymi ulegaj pogbieniu. Niedorozwj tych krajw wynika przede wszystkim z braku niezbdnych rodkw finansowych na stworzenie infrastruktury, niskiego poziomu wyksztacenia, niepewnej sytuacji politycznej, duego ryzyka inwestycyjnego, maej wydajnoci pracy, niskiej jakoci wytwarzanych produktw oraz zacofania przemysu i rolnictwa. 66. Tendencje integracyjne w krajach zachodnich po II wojnie wiatowej U podstaw integracji europejskiej po II wojnie wiatowej leay nastpujce denia: zintegrowanie si z Niemcami i pozbycie si w ten sposb dawnych konfliktw i zagroe, zjednoczenie si przeciw gospodarczo silnym Stanom Zjednoczonym, integracja wewntrzna przeciw ekspansji komunistw ze wschodu. - 43r. - Emigracyjne rzdy krajw Beneluxu zawary w Londynie ukad monetarny oraz w 44r. ukad celny. - 47r. - Pastwa Beneluxu oraz Wielka Brytania utworzyy organizacj militarn - Pakt Brukselski. - 47r. - Utworzono Generalny Ukad w Sprawie Ce i Handlu (GATT), ktrego zadaniem byo denie do obnienia ce na wiecie. GATT jest organizacja o charakterze oglnowiatowym. - 48r. -16 pastw europejskich uczestniczcych w planie Marshalla utworzyo Organizacj Europejskiej Wsppracy Gospodarczej (OEEC).W 1958r. doczya do OEEC Hiszpania. W 1961r. OEEC ulgo transformacji w OECD - Organizacj Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju- ktrej czonkami stay si USA i Kanada. W latach pniejszych czonkami OECD zostay: Japonia, Australia, Nowa Zelandia, Meksyk i Czechy w 1995r. OECD staa si oglnowiatow organizacj skupiajca najwyej rozwinite gospodarczo pastwa. - 49r. - Pastwa Beneluxu, Wielka Brytania, Norwegia, Dania, Irlandia, Szwecja i Wochy zawary konwencj o utworzeniu Rady Europy - organizacje o charakterze integrujcym i koordynujcym wspprac pastw Europy Zachodniej. - 51r. - 6 - Belgia, Holandia, Luksemburg, Francja, Niemcy i Wochy podpisay porozumienie o utworzeniu Europejskiej wsplnoty Wgla i Stali (CECA). Pomysodawc tej idei by Robert Schuman - francuski minister spraw zagranicznych, ktry dy do integracji przemysu cikiego Francji i Niemiec. - 52r. - Belgia, Holandia, Luksemburg, Francja, Niemcy i Wochy utworzyy organizacje wojskow - Europejska Wsplnot Obronn (EDC), ktrej celem bya remilitaryzacja Niemiec i wprowadzenie tego pastwa do NATO. W ramach EDC miao doj do realizacji planu Plevena, ktry przewidywa utworzenie zwizanej z NATO armii europejskiej, w ktrej skad wej miay wojska niemieckie. Do realizacji powyszego programu jednak nie doszo z powodu nieratyfikowania go przez Francj. W latach 50 zaczto myle o cilejszej wsppracy gospodarczej w ramach pastw Europy Zachodniej. Jako rozwinicie CECA w 1955r. Holendrzy przedstawili plan Beyena, ktry zakada utworzenie wsplnoty gospodarczej. Z kolei Wielka Brytania znajdujca si poza 6 CECA zaproponowaa przeksztacenie OEEC w stref wolnego handlu (plan Mauldinga) projekt ten jednak upad. Podjta zostaa decyzja o utworzeniu wsplnego rynku przez pastwa CECA. - III.57r. - W Rzymie doszo do podpisania przez 6 umowy o utworzeniu EWG. Gwne cele EWG to zapewnienie swobodnego przepywu: siy roboczej, towarw, kapitau.
89

Dono do stworzenia unii celnej; wprowadzono specjalizacj produkcji, rozszerzono produkcj na wiksz skal, a przez to moliwe byo obnienie kosztw produkcji. Postpujca integracja gospodarcza Europy niepokoia USA, ktre chciay liberalizacji handlu na skal wiatow. EWG za izolowaa si od reszty wiata zacieniajc wspprac wewntrz ukadu. W 1961r. Stany Zjednoczone zaproponoway utworzenie Wsplnoty Atlantyckiej majcej skupia kraje Europy Zachodniej oraz USA i Kanad. Propozycja zostaa odrzucona (gwnie przez de Gaullea). W 1965r. Stany Zjednoczone zdecydoway si wobec tego na obnienie barier celnych w ramach GATT (o 30-50%), co miao przynajmniej w pewnym stopniu zagodzi skutki dziaalnoci EWG (runda Kennedyego). EWG z biegiem lat okazywao si by sukcesem integracyjnym i staa si atrakcyjn alternatyw prowadzenia gospodarki. Niejako przeciwwag do EWG miao si sta Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA) utworzone na mocy ukadw sztokholmskich w styczniu 1960r. zawartych przez nastpujce pastwa: Austri, Dani, Norwegi, Portugali, Szwajcari, Szwecj i Wielk Brytani. Dlaczego jednak stworzono odrbn struktur gospodarcz w Europie, a nie starano si poszerzy istniejcego EWG? Przyczyn tego bya wczesna pozycja Wielkiej Brytanii w wiecie. Bya ona zwornikiem pomidzy Europ, USA oraz byymi dominiami i koloniami (Commonwealth). Unia celna EWG staa w sprzecznoci z interesami zewntrznymi i wewntrznymi Wielkiej Brytanii, poniewa grozio to rozlunieniem stosunkw zarwno z byymi koloniami, jak i USA. Dotyczyo to szczeglnie ce na artykuy ywnociowe, ktrym musiaaby si podporzdkowa Wielka Brytania wstpujc do EWG, a ktre byy znacznie wysze w handlu z reszt wiata. Jednak rwnie pozostawanie poza gospodarczymi strukturami europejskimi byo niekorzystne, gdy doprowadzio pod koniec lat 50 do spadku wielkoci eksportu towarw brytyjskich do krajw EWG (eksport ten stanowi ok. 15% globalnego eksportu W. Brytanii) z powodu duej konkurencyjnoci produktw wytwarzanych wewntrz EWG, a nie objtych przecie cem. Te przyczyny zoyy si na decyzj o utworzeniu EFTA. Jednake brak scalenia geograficznego pastw czonkowskich oraz mniejszy ni w EWG stopie integracji, zadecydoway o tym, e EFTA byo wyranie sabsz od EWG organizacj i nie moga by, jak pocztkowo planowano, realn alternatywn do EWG struktur gospodarki europejskiej. Brak spodziewanych korzyci z dziaalnoci EFTA, spowodowa i Wielka Brytania rozpocza staranie o wejcie do EWG. Pocztkowo jednak akces ten by skutecznie blokowany przez gen. de Gaullea, ktry uwaa, e Wielka Brytania moe by niebezpieczna dla interesw francuskich z powodu zbyt cisych jej stosunkw z USA. Francja dya bowiem do utrzymania niezalenoci krajw Europy Zachodniej od USA. W ten sposb dopiero po ustpieniu de Gaullea moliwe byo rozpoczcie rozmw na temat rozszerzenia EWG. Od roku 1972 kolejne pastwa wystpoway z EFTA, a przystpoway do EWG. W 1973r. penoprawnymi czonkami stay si Wielka Brytania, Dania i Irlandia (Norwegia chocia podpisaa ukad o przystpieniu, to w powszechnym referendum doszo do odrzucenia tej decyzji). Do EWG zostay te przyjte: Grecja (81r.), Hiszpania (86r.), Portugalia (86r.), Austria, Finlandia i Szwecja (94r.). Norwegia po raz kolejny odrzucia w referendum wniosek o przyjcie. Obecnie do EWG naley 15 pastw, za do EFTA 3: Norwegia, Szwajcaria i Islandia (od 1970r.). 67. Kryzys naftowy i jego skutki Pierwszy kryzys naftowy mia miejsce w latach 1973-75. Wwczas to OPEC, organizacja powstaa w 1960r. w Bagdadzie skupiajca kraje naftowe , w ktrych znajduje si
90

przewaajca cz wiatowych zasobw ropy naftowej, podj decyzje o podwyszeniu cen tego surowca. Podstaw tej decyzji bya gra polityczna krajw OPEC z Zachodem - ch wywarcia na nie nacisku oraz wykazanie istniejcego uzalenienia gospodarek pastw zachodnich od dostaw ropy z krajw OPEC. Bezporedni przyczyn bya wojna izraelsko-arabska. W 1973r. ceny ropy wzrosy blisko czterokrotnie, za USA i Holandia objte zostay embargiem na eksport do nich ropy. W dalszych latach przemys naftowy uleg nacjonalizacji w OPEC i uniezaleni si od zachodnich kompanii. W latach 1979-82 mia miejsce drugi kryzys naftowy. By on skutkiem rewolucji iraskiej. Cena ropy wzrosa wwczas do 30$ za baryk w 1980r (w 1970r. wynosia ona ok. 2$). W pniejszych latach zaleno krajw zachodu od dostaw ropy z OPEC zacza male gwnie dziki rozpoczciu eksploatacji bogatych z z dna Morza Pnocnego i na Alasce. W wyniku tego OPEC nie by ju w stanie narzuca wiatowej ceny ropy. Pierwszy kryzys naftowy ukaza uzalenienie Zachodu od ropy z OPEC oraz sabo gospodarcz pastw wysoko rozwinitych zwizan z brakami energetyczno-paliwowymi. Jednym ze skutkw podniesienia cen ropy byo znaczne wzbogacenie si krajw czonkowskich OPEC. Petrodolary lokowane byy w bankach zachodnich ze wzgldu na niedorozwj systemu bankowo-finansowego w krajach arabskich. Bezporedni konsekwencj kryzysw naftowych by kryzys wiatowego systemu walutowego oraz kryzys gospodarczy poczony z recesj i inflacj. Lata siedemdziesite przyniosy bankom nadwyki dewizowe dziki lokatom z krajw OPEC. Udzielono wwczas wielu pastwom rozwijajcym si kredytw. W 1982r. okazao si jednak, e wikszo wierzycieli stoi na granicy wypacalnoci. Kryzys naftowy zdopingowa do poszukiwa nowych z i rozpoczcia ich eksploatacji (np.: Morze Pnocne). Doprowadzi rwnie do szukania i wykorzystania innych rde energii energii jdrowej (obecnie odchodzi si jednak od tego rda energii ze wzgldu na zbyt wysokie koszty zwizane z bezpieczestwem oraz skadowaniem odpadw) oraz pochodzcych ze rde niekonwencjonalnych. 68. Kryzys walutowy lat 70-tych XX w. Pocztkiem kryzysu lat 70 byo zawieszenie wymienialnoci dolara na zoto w sierpniu 1971r. przez rzd amerykaski. Oznakami kryzysu byy ju wczeniejsze decyzje o dewaluacji funta brytyjskiego w 1967r. oraz wprowadzenie przez pastwa czonkowskie IMF podwjnego rynku zota w marcu 1968r. W grudniu 1971r. nastpia dewaluacja dolara. Zawarto w tym samym czasie nowe porozumienie w miejsce systemu sztywnej waluty z Bretton Woods. 1% amplitud waha kursw zastpiono tunelem 4,5 %. Zdewaluowano rwnie dolara w stosunku do SDR. Od 1973r. kolejne pastwa zaczy odchodzi od tunelu walutowego, wprowadzajc system pynnych, nieograniczonych kursw (tzw. floating ), co IMF ostatecznie zaakceptowa. Rok 1974 to pierwszy kryzys naftowy, ktry spowodowa wysok inflacj w pastwach zachodnich. Niekorzystne byo utrzymanie ceny zota (ustalonej w 1934r.) na sztucznie niskim poziomie 35$ za uncj. Po upadku systemu z Bretton Woods cena zota na rynkach wiatowych gwatownie skoczya w gr, osigajc poziom 190 $ w 1974r., a w 1980r. blisko 600$ za uncj. Dla rynku zota przeomowym by rok 1976. Odbya si wwczas midzynarodowa konferencja w Kingston na Jamajce. Uchwalono wwczas demonetaryzacj kruszcu. Zoto stao si wwczas zwykym towarem nie majcym nic wsplnego z systemem walutowym. Koniec lat 70 to pocztek drugiego kryzysu naftowego. Wzrost cen ropy na rynkach wiatowych spowodowa inflacj w krajach importujcych rop. Przypiecztowaniem kryzysu walutowego lat 70 byo porozumienie o wprowadzeniu nowej jednostki walutowej w Europie. Doszo do tego w marcu 1979r. Now walut nazwano ECU (European Currency Unit) - w odrnieniu od SDR, ECU posiada banknoty i monety.

91

69. Koniunktura gospodarcza w wiecie po II wojnie wiatowej Bezporednio po II wojnie wiatowej doszo do sytuacji kryzysowych w gospodarce. Zwizane byo to szczeglnie z koniecznoci przeorganizowania gospodarki po jej przystosowaniu do potrzeb wojny. Kryzys ten nie by jednak dugotrway (do okoo 1947r.) i szybko koniunktura zacza si poprawia , a to gwnie dziki planowi Marshalla (1948-52) oraz wojnie koreaskiej (1950-53). Faza dobrej koniunktury ulega zaamaniu w 1958r. Wtedy to produkcja wiatowa spada o 3% (najwicej w Chile o 14%, w Belgii o 6%). By to kryzys krtkotrway i kolejna dekada to okres korzystnie rozwijajcej si koniunktury a do 1967r.. Wtedy to nastpi pocztek zaamania si systemu walutowego z Bretton Woods (z 1944r.). Produkcja wiatowa zacza spada. Do pogbienia sytuacji kryzysowej doszo w 1974r., gdy OPEC podwyszy ceny ropy naftowej, co spowodowao w wielu krajach zachodnich rozwj procesw inflacyjnych. Lata 1974-75 to okres najgorszej koniunktury po zaamaniu wojennym - zwany pierwszym kryzysem naftowym. W wikszoci krajw obok inflacji obserwowa byo mona wzrost bezrobocia i spadek produkcji przemysowej. Kolejne pogorszenie si koniunktury na wiecie zwizane byo z drugim kryzysem naftowym w 1979r. (rewolucja w Iranie i ponowne podwyszenie cen ropy przez OPEC). Poprawa koniunktury nastpia w 1981r., gdy rozpoczto proces zbroje. Do wzrostu gospodarczego w pocztku lat 80 przyczyni si rwnie gwatowny postp w gaziach elektroniki wytwarzajcych produkty wysokich technologii (Japonia, USA). W 1989r. doszo do kolejnego zaamania si koniunktury, a to gwnie dziki spekulacjom giedowym, polityce deflacyjnej Bundesbanku (utrzymywanie wysokiej stopy procentowej) oraz kocowi wycigu zbroje zwizanemu z kresem "zimnej wojny". 70. Polityka gospodarcza rzdu amerykaskiego po II wojnie wiatowej Gospodarka amerykaska po II wojnie wiatowej wystartowaa z pozycji szczeglnie korzystnej w porwnaniu do innych pastw na wiecie. W pierwszych latach po wojnie rzd amerykaski wzi za podstaw keynesowsk teori ekonomii; dono zgodnie z jej zaoeniami do uzyskania warunkw penego zatrudnienia i wykorzystania w peni czynnikw produkcji. W tym celu w 1946r. uchwalona zostaa ustawa o zatrudnieniu majca zapewni wszystkim prac oraz wzrost produkcji. Naoone w czasie wojny konieczne ograniczenia w gospodarce zniesione w 1946r. Uwolniono wwczas poziom cen i pac oraz wysoko inwestycji i zatrudnienia. Pod kontrol pastwa ze wzgldw strategicznych pozostay transport i produkcja energii. Swobodne ksztatowanie si cen i pac nakrcio oczywicie procesy inflacyjne (w latach 1945-48 inflacja wyniosa ok. 10% rocznie). W sytuacji tej rzd dy do podwyszenia podatkw, jednak Kongres obawiajc si, e spowoduje to pogorszenie koniunktury, nie wyraa zgody na podjcie takich decyzji. W 1947r. Kongres uchwali ustaw o zwizkach zawodowych (nazywan ustaw TaftaHartley'a). Okazao si to niezbdne w zwizku z mnocymi si w okresie powojennym strajkami robotnikw (wywoywanymi spadkiem dochodw w zwizku ze skrceniem dnia pracy) wypywajcymi z nadmiernej swobody dziaania zwizkw zawodowych. Od pocztku lat 50 z powodu wojny w Korei gospodarka amerykaska odnotowywaa popraw koniunktury, jednak w poowie dekady ponownemu wzmoeniu ulega inflacja. Ograniczajc wzrost cen stosowano metod trzymania wysokich stp procentowych oraz prowadzono polityk rwnowagi budetowej. Nie przynioso to jednak spodziewanych efektw. Wanym zwrotem w amerykaskiej polityce gospodarczej sta si wybr demokraty J.F. Kennedy'ego na prezydenta w 1968r. Za jego rzdw realizowano polityk gospodarcz wedug programu "New Economics". Generalnymi zaoeniami tego planu byy:
92

 zwikszenie roli pastwa w yciu gospodarczym, wzmoenie produkcji, osignicie penego zatrudnienia, rozszerzenia opieki spoecznej i socjalnej. Obniono w tym czasie stopy procentowe i podatki. W 1964r. wesza w ycie nowa ustawa podatkowa, ktrej podstawowym celem byo denie do obnienia stopy podatkowej zarwno w podatkach od firm, jak i osobistych dochodw ludnoci. Miao wywrze to stymulujcy wpyw na dziaalno gospodarcz, wzmoy popyt i poprawi koniunktur. Lata 60 zapisay si rwnie jako okres walki z ndz i rozwarstwieniem spoeczestwa na biednych i bogatych. By to program pochaniajcy wielka cz budetu pastwa, co spowodowao ograniczenie wydatkw w innych dziedzinach. Wzmogo to rwnie procesy inflacyjne i prowadzio do recesji gospodarczej. W 1969r. wadz przejli republikanie stawiajc sobie za gwny cel walk z inflacj. Wprowadzone reformy nie przyniosy jednak poprawy sytuacji gospodarki amerykaskiej, poniewa ograniczajc poda pienidza i zwikszajc podatki pogbiona zostaa jednoczenie recesja. Postawio to prezydenta Nixona przed koniecznoci zmiany polityki gospodarczej. Zdecydowa si on na rzdow kontrol cen i pac, chcc w ten sposb ograniczy inflacj. Zdecydowano si rwnie zawiesi wymienialno dolara na zoto, aby zapobiec niepokojco szybkiemu odpywowi kruszcu za granic. Uwolniony zosta kurs dolara, ktry od tej pory mg si swobodnie ksztatowa. Nowy kurs polityki gospodarczej przynis popraw koniunktury i wzrost produkcji; nie bya to jednak zmiana dugotrwaa z powodu spadku zysku przedsibiorstw spowodowanego wzrostem pac, ktrych poziom by stopniowo uwalniany spod kontroli administracyjnej. Kryzys lat 1973-74 zosta bardzo dotkliwie odczuy w USA (wzrost bezrobocia, inflacji, spadek produkcji, recesja). Kryzys gospodarczy by trudny do przezwycienia. Walka z nim polegaa przede wszystkim na ograniczeniu podatkw i zmniejszeniu zuycia importowanej ropy naftowej. Dziaania te przyczyniy si do poprawy koniunktury (inflacj ograniczono do 6% w 1976r. od poziomu 10% w roku poprzednim). Problemem byo nadal utrzymujce si na wysokim poziomie bezrobocie (7-8%). Socjalnemu programowi naprawczemu przeszkodzio kolejne podniesienie cen ropy naftowej w 1979r. Inflacja w USA przekroczya 10% w stosunku rocznym. Walka z postpujc inflacj realizowana bya w oparciu o doktryn monetaryzmu. Ograniczono dopyw pienidza na rynek oraz wzmocniono kontrol nad bankami komercyjnymi. Polityka antyinflacyjna odniosa czciowy sukces, gdy w 1982r. inflacja wyniosa tylko 4%. Towarzyszya temu niestety recesja gospodarcza. Rok 1981 by radykalnym zwrotem w polityce gospodarczej. Do wadzy doszed bowiem R. Reagan - republikanin. System jaki wprowadzono nazwany zosta reaganomik. Nowy program gospodarczy zakada: obnienie podatkw oraz restrykcyjn polityk pienidza, zgodnie z zasadami wolnorynkowymi, ograniczenie ingerencji pastwa w gospodark, ograniczenie wydatkw budetowych na cele socjalne. Na mocy ustawy z 1981r. redukcji ulegy dochody indywidualne ludnoci oraz dochody przedsibiorstw. Wejcie tej ustawy w ycie miao przynie wzrost wpyww do budetw pastwa, dziki spodziewanemu oywieniu gospodarczemu. Niestety oczekiwania te si nie speniy. W 1986r. przeprowadzona zostaa generalna reforma caego systemu opodatkowania: zniesiono wikszo ulg podatkowych i moliwoci odpisu kwot od podstawy opodatkowania, obniono po raz kolejny stawki podatkowe, sposb naliczania podatkw uleg uproszczeniu i ograniczy moliwoci unikania pacenia podatkw. Polityka gospodarcza Reagana nie przyniosa jednak zmniejszenia deficytu budetowego (wydatki na zbrojenia byy zbyt wysokie, a ograniczenie wydatkw rzdowych na cele
93

owiatowe i socjalne niewystarczajce). Utrzymujcy si deficyt budetowy spowodowa wzrost stopy procentowej, co z kolei przyczynio si do ograniczenia wydatkw na inwestycje i zmniejszenia tempa wzrostu gospodarczego. Konsekwencj deficytu budetowego byo take ujemne saldo wymiany handlowej z zagranic, co spowodowao wzrost zaduenia USA. 71. Plan Marshalla (European Recovery Plan) Zosta on przedstawiony 5 VI 1947 przez sekretarza stanu USA, George'a Marshalla, jako propozycja pomocy gospodarczej dla zniszczonej wojn Europy. Realizowany w latach 194852, pochon ponad 16 miliardw dolarw, wzio w nim udzia 16 pastw: Wielka Brytania, Francja, Wochy, Belgia, Holandia, Luksemburg, Austria, Grecja, Dania, Norwegia, Irlandia, Szwecja, Turcja, Portugalia, Islandia, Hiszpania, oraz Wolne Miasto Triest. W 1949 do programu wczono te zachodnie strefy okupowanych Niemiec (od 21 IX 49 RFN). Chocia oferta bya zaadresowana do wszystkich krajw europejskich, nie przyjy jej pastwa bloku wschodniego, gdy ZSRR widzia w niej grob gospodarczego i politycznego uzalenienia od USA (przykad: rzdy Polski i Czechosowacji pocztkowo zaakceptoway plan, ale pod naciskiem Kremla wycofay si z rozmw). Marshall mwi wprawdzie, e polityka USA nie jest skierowana przeciwko adnemu pastwu czy doktrynie, a jedynie przeciw ubstwu i chaosowi, ale sam by zwolennikiem powstrzymywania komunizmu, a jego plan powsta dla realizacji doktryny Trumana (marcowe przemwienie prezydenta w Kongresie zapowiadajce "poparcie wolnych narodw, ktre stawiaj opr uzbrojonym mniejszociom lub zewntrznemu naciskowi", akcentujce zwaszcza problem Grecji i Turcji). Jednak duo waniejszy od podtekstw politycznych by ekonomiczny cel planu zapobieenie spodziewanemu kryzysowi. Oto jego przesanki: * koniec dziaa wojennych = koniec lend-lease (od III'41 dostawy, poyczki i wynajem sprztu wojskowego USA dla sojusznikw) = konieczno pacenia za dostawy amerykaskie, * zrujnowanie systemu monetarnego w wielu krajach (Niemcy, Wochy, Japonia, Polska, Jugosawia, Wgry, Rumunia, Francja...), * "gd dolara" w Europie - brak dewiz i zota na handel ze Stanami spowodowany wielkimi kosztami wojny, * bezporednie zniszczenia wojenne w Europie (spadek produkcji przemysowej i rolnej, zniszczone miasta...), * problem przebudowy gospodarczej zarwno w Europie jak i w USA (przestawienie z prod. wojennej na pokojow), * demobilizacja armii = bezrobocie, problemy mieszkaniowe... * ju w kocu 1947r. wiele wskazywao na to, e nadwyka eksportowa USA (wojna rozkrcia koniunktur) wyniesie w skali rocznej ok.12,5 mld$. = groba "zadawienia". Jeszcze w 46r. sytuacj agodzia konieczno utrzymywania w Europie i Azji wojsk amerykaskich, udzielane przez USA kredyty, midzynarodowa pomoc ONZ, przekazywanie ludnoci sprztu wojskowego oraz zapasw ywnoci i odziey. Byy to jednak rozwizania chwilowe. Ekonomici zdawali sobie spraw z niebezpieczestwa uzalenienia Europy od staej pomocy USA i z koniecznoci dokonania realnej odbudowy i stabilizacji gospodarki europejskiej. Temu wanie mia suy, do elastyczny w swych zaoeniach, plan Marshalla. Wraz z jego wejciem w ycie ustay inne formy pomocy ameryk. np. dziaalno UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration przy ONZ, powst. w 43r, 75% finansoway USA - byo to ok. 2,7 mld $). Realizacja: * warunki wzicia udziau w planie: dopuszczenie kapitau ameryk. na rynek, uzgadnianie projektw odbudowy i rozwoju z USA, spenienie ameryk. oczekiwa politycznych (premierzy Francji i Woch musieli usun z rzdw komunistw),

94

* zrzeszenie si pastw biorcych udzia w planie w Organization of European Economic Cooperation (OEEC), * stworzenie aparatu kontrolujcego wykorzystanie pomocy amerykaskiej - sumy osignite ze sprzeday towarw z USA do banku centralnego, skd mona je wydawa tylko na rozwj gosp. i tylko w porozumieniu ze specjalnym penomocnikiem amerykaskim, * wydatki gwnie na inwestycje, nie na konsumpcj, w latach 50-51 rwnie na zbrojenia (w zwizku z "zimn wojn"), Skutki: * wzrost prod. przem. 16-tki o 35% w stos. do stanu przedwojennego, produktu narodowego o 15%, wzajemnej wymiany handlowej o 70%, oywienie gospodarcze zwaszcza w Niemczech i we Woszech po 50r, * powstrzymanie inflacji i konfliktw spoecznych, * zblienie midzy administracj amerykask i rzdami pastw zachodnioeuropejskich, * integracja ekonomiczna Europy Zachodniej, * podzia gospodarczy wiata (niemal zupeny zanik wymiany handlowej midzy Wschodem i Zachodem) 72. Powstanie EWG Realizacja planu Marshalla sprzyjaa integracji Europy Zachodniej. Oczywist konsekwencj bya ch stworzenia rnych midzynarodowych struktur. Francja i kraje Beneluksu chciay stworzy federacj oglnoeurop. o wielu ponadnarodowych uprawnieniach, za Wielka Brytania, Irlandia i inne kraje pnocne byy raczej za utworzeniem organizacji jedynie koordynujcej. Celem takiej organizacji miao by pogbianie wsppracy gospodarczej, a potem take politycznej, Zachodu. Istotna bya te ch uniezalenienia si od USA i stworzenia trzeciej siy w zimnej wojnie. Poniewa jednak koncepcje Francji i W.Brytanii byy rne, obok EWG powstaa EFTA (Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu 60r; Austria, Dania, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja i W.Brytania), z ktrej W.Bryt. wystpia dopiero w 73r, wchodzc do EWG. Kalendarium: 1943 rzdy emigracyjne krajw Beneluksu zawary ukad monetarny - ustaliy parytety franka i guldena; 1944 - konwencj celn (zniesienie ce wewn, wsplne ca zewn, swobodny przepyw kapitau i siy roboczej) 14 III 47 w wyniku Paktu Brukselskiego Belgia, Holandia, Luksemburg i W.Brytania tworz organizacj militarn 4 III 49 : Pakt Brukselski, Dania, Irlandia, Norwegia, Szwecja i Wochy utworzyy Rad Europy dla budowania jednoci i koordynowania wsppracy 4 IV 49 NATO (pakt pnocnoatlantycki): USA + Kanada + 10 pastw europejskich; powodem - zimna wojna USA i W.Bryt chc ze wzgldu na duy, mogcy si przyda w zimnej wojnie, potencja gospodarczy RFN wczy j do NATO i znie ograniczenia powojenne dotyczce produkcji stali, aby umoliwi odbudow militarn. Francja boi si wzrostu znaczenia Niemiec i zniesienia dostaw wgla niemieckiego do Lotaryngii. Po wielu sporach: 18 IV 51 Traktat Paryski - Belgia, Holandia, Luksemburg, Francja, RFN, i Wochy tworz Europejsk Wsplnot Wgla i Stali (CECA) gwarantujc RFN rwnouprawnienie z innymi pastwami w korzystaniu z wgla i stali pod kontrol niezalenego organu midzynarodowego. Jednoczenie postulaty utworzenia wsplnego rynku CECA 1955 Holenderski plan Bayena (utworz. wsplnoty gosp.) kontra brytyjski plan Mauldinga (przeksztac. OEEC w stref wolnego handlu) 1 VI 55 porozumienie w Messynie -> prace na rzecz utworzenia Wsplnego Rynku wewntrz CECA ->
95

25 III 57 Kraje EWWiS podpisuj Traktaty Rzymskie ustanawiajce Europejsk Wsplnot Gospodarcz (wolny przepyw towarw, kapitaw i siy roboczej; cel - unia celna) oraz Europejsk Wsplnot Energii Atomowej (Euratom), ktre zaczynaj dziaa 1 I 58 VII 67 Powstanie "Rady Ministrw" wsplnej dla wszystkich Wsplnot Europejskich (EWG, EWWiS, Euratomu) XII 74 Powstanie Rady Europejskiej - regularnych spotka szefw pastw i rzdw Skutki: Korzyci: poszerzenie rynku = moliwoci obnienia kosztw produkcji dziki specjalizacji. Najwiksze korzyci - RFN, bo jej gospodarka bya najlepiej przygotowana do popytu wiatowego, wyroby byy konkurencyjne dziki duym nakadom inwestycyjnym w latach 50. (Niemcy dostay b. duo w planie Marshalla), niskim kosztom robocizny, sabemu popytowi wewn. (sprzyja eksportowi) i brakowi trudnoci w bilansie patniczym (terms of trade). Do takiej sytuacji przyczyniy si paradoksalnie, podobnie jak w przypadku Japonii, powane zniszczenia w przemyle - wiele trzeba byo zbudowa na nowo i czyniono to przy uyciu najnowszych technologii, co zaowocowao powan przewag (np sytuacja Francji w EWG bya duo mniej korzystna). W cigu pierwszych 4 lat istnienia Wsplnego Rynku bezporednie inwestycje amerykaskie w Europie osigny 16 mln $ (podwojenie). Inwestowano gwnie w przemys elektrotechniczny i elektroniczny, chemiczny i w komunikacj, co spowodowao, e przedsibiorstwa amerykaskie zaspokajay duy procent popytu europejskiego w tych gaziach. Rwnie w najbardziej rozwojowych dziedzinach gospodarki (lotnictwo, technol. kosmiczne i energia jdrowa) przedsibiorstwa amerykaskie dominoway lub wrcz byy monopolistami. W latach 60. firmy ameryk. umieciy w ramach EWG ponad 25% ogu inwestycji. Pozwolio to na stabilizacj i szybki rozwj gospodarczy w tym okresie. 73. Rozwj gospodarczy Japonii po II wojnie wiatowej Jest to jeden z najwikszych fenomenw naszych czasw - Japonia, ktra poniosa w wojnie druzgocc klsk, szybko odbudowaa sw gospodark, a potem zacza przewodzi grupie "tygrysw azjatyckich". Jak do tego doszo? Po kapitulacji Japonii wadz objo Najwysze Dowdztwo Si Sprzymierzonych (GHQ, gen. MacArthur) przy zachowaniu monarchii i parlamentu z 42r., nastpia odbudowa systemu partyjnego sprzed 40r. Amerykanie przeprowadzili demilitaryzacj, reform roln (wielcy waciciele ziemscy mogli mie max. 1 hektar -> 95% ziemi - drobni rolnicy -> pniej powstanie silnej klasy redniej), rozwizali zaibatsu (monopolistyczne koncerny finansowo przemysowe), doprowadzili do powstania silnych zwizkw zawodowych (demokratyzacja ycia politycznego), oraz nadali Japonii now konstytucj (III'46; prawa dla kobiet, cesarz marionetk). Kwiecie 1946 - pierwsze wybory po wojnie - wygrana liberaw, ale w kraju bieda, inflacja, rozwj zwizkw zawodowych -> IV 47 - wybory wygrywaj socjalici. Za ich rzdw (4748) bya inflacja i brak osigni gospodarczych. Do wadzy powrcili (a do 1993r.!) liberaowie. Rok 1949 przynis Japonii, oprcz stabilizacji politycznej, take stabilizacj walutow - jen sta si walut wymienialn (kurs 1$=360 jenw, stay do 1971). Przejciowo wzroso bezrobocie. W l.1948-49 Japoczycy wykupili od Amerykanw akcje dawnych zaibatsu. Przy zakazie nadmiernego skupiania tych akcji doprowadzio to do powstania nowej formy koncernw o aktywach rozproszonych - tzw. keiretsu. Konkurencja okazaa si korzystna dla gospodarki japoskiej. W 1950r. utworzono Ministerstwo Przemysu i Handlu Midzynarodowego (MITI), za w 1951 sprywatyzowano wikszo bankw. W tym samym czasie nastpia zmiana w stosunkach midzy USA a Japoni na tle zimnej wojny, zwycistwa komunistw w Chinach, a pniej take wojny koreaskiej. Pozwolono Japonii na czciowe
96

odbudowanie si zbrojnych (powojenne sankcje zabroniy produkcji broni, a wydatki wojskowe nie mogy przekroczy 1% GNP). We wrzeniu 1951r. Japonia odzyskaa niepodlego dziki ukadowi pokojowemu w San Francisco (ZSRR nie podpisa), za w 52r. zawara sojusz z USA. Pierwsze sukcesy gospodarcze Japonia osigaa ju w pocztkach lat 50-tych, za od 1955r. zaczto nawet mwi o "cudzie gospodarczym". Rozwin si przemys stoczniowy i hutniczy, Japonia odzyskiwaa przedwojenn pozycj na midzynarodowym rynku wkienniczym, duy eksport by moliwy dziki konkurencyjnym cenom (tania sia robocza), ale towary nie byy pocztkowo wysokiej jakoci. MITI popierao przemys krajowy reglamentujc import, uatwiajc zakup nowych technologii i wyciszajc konkurencj wewntrzn. Przemys motoryzacyjny: powolny rozwj w latach 50-tych, pocztkowo gwnie w produkcji motocykli, motorowerw i skuterw (samochd - dobro luksusowe), wsppraca z firmami anglosaskimi - okazj do nauki, lata 60-te - masowa motoryzacja (poparcie MITI, ochrona przed konkurencj zewn.). Na rynku zewn. - pocztkowo brak sukcesw (samochody jap. uwaano za zbyt sabe na amerykaskie autostrady). Lata 50.- rozwj planowania gospodarczego (46-50 Biuro Stabilizacji Ekonomicznej, potem MITI, 55- Agencja Planowania Ekonomicznego Keizai Kikakucho), oraz ostre konflikty polityczne i spoeczne (zrzeszenie pracodawcw NICORAN zamao potg zwizkw zawodowych popierajc dyrekcj Nissana w lokaucie 53r.). Wiele emocji budzia w Japonii kwestia stosunkw z USA - obawiano si, e kraj moe sta si obiektem ataku jdrowego na skutek uzalenienia wojskowego od St.Zjedn. Po przesileniu roku 60 przyszo uspokojenie, Japonia wkroczya w "dekad ekonomiczn". Malaa rola MITI, poprawia si konkurencyjno przemysu (dziki zmianom w organizacji pracy i gospodarce surowcami). Roso znaczenie przemysu stoczniowego i samochodowego, malao lekkiego i hutnictwa. Rwnoczenie dokonyway si powane zmiany obyczajowe: przy urbanizacji i wzrocie konsumpcji gwatownie mala przyrost naturalny (aborcje, potem antykoncepcja). Pocztek lat 70. - liczne sukcesy, plan przebudowy archipelagu przez szybkie linie kolejowe, w polityce ekonomicznej zwrot ku konsumpcji wewn. i ekologii, liberalizacja wymiany zagran. (MITI rezygnuje z reglamentowania importu, ale pozostaje protekcjonizm celny chronicy interesy rolnikw). Pierwszy kryzys naftowy (73r) by ciosem niespodziewanym: rok 74 przynis, po raz pierwszy po wojnie, spadek GNP o 3%; inflacja wywoaa panik na rynku; w krytycznych dniach rezerwy surowcw energetycznych spaday do 4 dni... Nakaday si na to problemy poszczeglnych gazi przemysu (chemicznego i stalowego zagroonego konkurencj koreask, oraz stoczniowego - otwarcie Kanau Sueskiego zakoczyo er wielkich tankowcw). W tej sytuacji znw wzrosa rola MITI, zrezygnowano z planw przebudowy archipelagu. Zwizki zawodowe zgodziy si ograniczy postulaty pacowe w zamian za rezygnacj pracodawcw z redukcji zatrudnienia. Od po. lat 70. strajki s w Japonii rzadkoci. Przebudowano przemys (nowe gazie: robotyzacja i elektronika; ekonomizacja przemysu samochodowego - samochody japoskie do dzi s najbardziej paliwooszczdne). Drugi kryzys naftowy (79-81) mia w Japonii agodniejszy przebieg ni w innych krajach uprzemysowionych. Gospodarka nadal rozwijaa si pomylnie, jednak coraz wikszym problemem stawaa si rnica midzy pozycj midzynarodow Japonii a poziomem konsumpcji. Partnerzy handlowi naciskali na Japoni, aby zmniejszya nadwyki w bilansie handlowym. Spowodowao to (w 85r) dziaania rzdu na rzecz rozbudzenia konsumpcji wewn, zachcania do kupna towarw importowanych i do turystyki zagranicznej. W okresie tym nastpio te odejcie od etatyzmu: sprywatyzowano koleje i czno. Lata 1986-90 okrela si mianem "gospodarki baki mydlanej" - ukryte problemy ujawni kryzys 1991, ktry spowodowa zmian ekipy rzdzcej w 93 roku (symboliczny koniec epoki cudu gospodarczego). 74. Rozwj gospodarczy pastw azjatyckich po II wojnie wiatowej
97

"Tygrysy pierwszej generacji" Do grupy tej zalicza si Kore Poudniow, Tajwan, Hongkong i Singapur, okrelane te skrtem NIC (New Industrial Countries). Osigny one szybki wzrost gospodarczy w l. 60. i 70. i mimo pewnych problemw awansoway do grupy pastw uprzemysowionych. Ich wspln cech by "sztuczny" status polityczny powodujcy du zaleno polityczn od Zachodu (odrbno pastwowa Korei Pd i Tajwanu bya skutkiem zimnej wojny, Singapuru i Hongkongu - epoki kolonialnej) -> konsekwencje gospodarcze. Szans podobn do tej, jak daa Japonii wojna koreaska, bya dla krajw NIC wojna wietnamska (1950-53). Start gospodarczy uatwia im rozbudowana infrastruktura odziedziczona przez Singapur i Hongkong po panowaniu brytyjskim, a przez Kore i Tajwan po rzdach japoskich. Korea i Tajwan korzystay ponadto z pomocy zagranicznej. Rozwj odbywa si poprzez planowanie gospodarcze (planowanie przestrzenne i indyktatywne plany wieloletnie). W polityce gospodarczej pocztkowo substytuowano import, chcc si uniezaleni od pomocy zagranicznej, lecz w pewnym momencie nastpowaa liberalizacja i zwrot ku eksportowi (Tajwan k.l.50, Korea pocz. l.80). Rola poszczeglnych gazi przemysu zmieniaa si wg podobnego schematu: od przemysu lekkiego, poprzez ciki i chemiczny, do zaawansowanych technologii. W gospodarce Hongkongu i Singapuru du rol odgrywa reeksport. Nie we wszystkich krajach bya widoczna faza rozbudzania konsumpcji wewn. dla uniezalenienia si od wiatowej koniunktury, konsekwencj tej fazy bya utrata atutu taniej siy roboczej (np Singapur unikn drugiego kryzysu naftowego, ale w 85r. przey kryzys wywoany zmniejszeniem konkurencyjnoci na rynkach wiatowych). Miar otwarcia gospodarki na wiat bya polityka walutowa. Korea Poudniowa - podzia Korei na Pnocn i Poudniow dokona si w 1945r. i zosta potwierdzony rozejmem w Panmundonie z 1953r, ktry zakoczy wojn koreask. Pod wzgldem politycznym i militarnym przetrwanie Korei Pd. byo zasug USA. Pocztkowy okres: rzdy skorumpowanej ekipy Li Syng Mana (48-60), inflacja nie powstrzymana przez denominacj w 53r, potem krtka demokracja a wreszcie stabilno polityczna (i gosp. po udanej, drugiej denominacji w 62r, ktra ustabilizowaa stos. walutowe) pod rzdami generaa Park Chung Hee (61-68 etatyzm, 68-79 powolna prywatyzacja). Po zamordowaniu Parka chaos; od 81 do 88 reim gen. Chung Doo Hwana; od po. l.80. demokratyzacja, otwarcie na wiat i umocnienie pozycji midzynarodowej. Powojenny rozwj gospodarczy rozpocza Korea, podobnie jak Tajwan, z potnym sektorem pastwowym (znacjonalizowane przedsibiorstwa japoskie); po 68r. prywatyzacja. W l.60. postanowiono w ramach planowania gosp. o zgrupowaniu caego przemysu cikiego wzdu osi Seul-Pusan. Na pocz. l.80. won (waluta koreaska) uzyska pen wymienialno, mimo, e od czasw drugiej denominacji ponownie uleg pewnej deprecjacji. Na przeomie l.40. i 50. przeprowadzono reform roln o znaczeniu podobnym do japoskiej. W efekcie powstaa liczna klasa rednia, za odszkodowania, ktre dostali byli waciciele zostay ulokowane w miastach (akumulacja kapitau). Nie zosta natomiast rozwizany problem niskiej rentownoci rolnictwa (konieczna bya ochrona celna). Tajwan - jego odrbno bya wynikiem zwycistwa komunistw w Chinach i wycofania si resztek armii kuomintangowskiej na wysp. Podobnie jak Korea, Tajwan zawdzicza j cisemu sojuszowi z USA. Wadza Kuomintangu; po mierci Czang Kai Szeka w 75r. reim osab, w 87r. zniesiono stan wojenny (trwajcy od 49r.) i zezwolono na dziaalno partii opozycyjnych, lecz Kuomintang nadal panuje. Powan przeszkod w demokratyzacji kraju byo utrzymywanie fikcji prawnej, e rzd w Taipei reprezentuje cae Chiny. Gospodarka: obok pojaposkich przedsibiorstw duo firm pastwowych za. na pocz. l.70. w ramach likwidowania "wskich garde" (inwestycje w dziedzinach mao atrakcyjnych dla kapitau prywatnego). W l.60. przemys lekki skupiono wok Taipei, za ciki wok Kaoshiung, na poudniu, a w 73r. utworzono dla dwie dalsze strefy. W 61r. wprowadzono nowego dolara tajwaskiego, zwizanego z amerykaskim sztywnym kursem 1USD=40NT$, ktry przetrwa
98

do 71r. (dewaluacja USD). W dalszych latach dolar tajwaski ulega aprecjacji. Przeprowadzona zaraz po wojnie reforma rolna daa skutki identyczne z koreask, w latach 70. przeprowadzono jednak drug reform polegajc na czciowym odtworzeniu dawnej wasnoci (powd-brak rk do pracy). Hongkong to dawna kolonia brytyjska (od 1841), powikszona w II po. XIXw. o terytoria wydzierawione na 99 lat. Ten problem by przyczyn ukadu brytyjsko - chiskiego z 1984r, na mocy ktrego Hongkong ma powrci do Chin w 1997 roku, zachowujc przez 50 lat odrbno ustrojow. Partie polityczne dziaajce tam obecnie nie maj duego wpywu na poczynania brytyjskiej administracji. Dolar Hongkongu pozostawa w strefie szterlingowej do 73r, gdy zwiza si z dolarem ameryk. (kurs sztywny 1 USD = 7,8 HK$). Singapur jest odrbnym pastwem od 1965r, gdy z powodw etnicznych nie wszed do utworzonej w 63r. Federacji Malajskiej. Od 59r. rzdzi tam People's Action Party, bdca do 68r. parti lewicow, pniej za liberaln. Podstawowym przemysem Singapuru bya petrochemia, co sprawio, e ciko przey on pierwszy kryzys naftowy. Singapur, jako jedyny z grupy NIC, nalea rwnie do ASEAN, uprzywilejowanie dawao mu rwnie pooenie geograficzne (pomost Pacyfik-Europa) i sytuacja polityczna - jako kraj chiski w sensie etnicznym, a jednoczenie neutralny, by porednikiem midzy Chinami a Hongkongiem i Tajwanem (te chiskie). Nic dziwnego, e aspirowa on do rangi stolicy finansowej regionu. "Tygrysy drugiej generacji" Stowarzyszenie Pastw Azji Poudniowo-Wschodniej (ASEAN), skupiajce Singapur, Malezj, Tajlandi, Indonezj i Filipiny, powstao w 1967 roku. Celem bya integracja gosp., ale istniay silne tendencje autarkistyczne (np w sabej gospodarczo Indonezji o najwikszym potencjalnie rynku zbytu) -> do 1976 roku dziaalno organizacji bya saba. W 1977 ustalono system preferencji celnych (stworzeniu strefy wolnego handlu sprzeciwiaa si Indonezja). Do grupy "tygrysw drugiej generacji" zalicza si Malezj, Tajlandi, Indonezj i Filipiny. Bya to grupa mniej jednolita ni pastwa NIC, o niejednakowych szansach na sukces. W 1984 do ASEAN doczy sutanat Brunei. Malezja w l.60. miaa podobny poziom dochodu narodowego jak Korea czy Tajwan i by moe miaa nawet szans na wejcie do NIC, ale podporzdkowaa sw polityk gospodarcz celom narodowym i religijnym (malaizacja gospodarki-od 1969 celem Nowej Polityki Ekonomicznej zwikszenie udziau ludnoci malajskiej i muzumaskiej w gospodarce z 2 do 30% w cigu 20 lat, przy dyskryminowaniu Chiczykw i Hindusw). Zaoenia NEP-u nie zostay zrealizowane, za wcielanie tej polityki spowodowao liczne frustracje spoeczne. Na tle ASEAN Malezja jest jednak bardzo prnym organizmem. Tajlandia to kraj wyjtkowo niestabilny politycznie (wiele przewrotw wojskowych, liberalizacje). Lata 60-pierwszy okres powodze gospodarczych (zwizany z wojn wietnamsk), l.70-niespokojne, zwolnienie tempa rozw. gosp, l.80-prawdziwy boom, Tajlandia naley do najszybciej si rozwijajcych krajw. Podstaw rozwoju przemysu byy przemys tekstylny i cementowy, konkurencyjno polegaa na taniej sile roboczej. Nadziej na trwao sukcesw jest skuteczne wygaszanie eksplozji demograficznej, dajce szanse na wyjcie spoeczestwa z "rwnowagi ubstwa". Indonezja. Ciga eksplozja demograficzna poparta wpywami islamu zdaje si przekrela szanse na awans cywilizacyjny. Dochody z eksportu ropy naftowej, paradoksalnie, s rwnie przeszkod, gdy zapewniaj korzystn pozycj w wiatowym handlu bez potrzeby wysikw = brak bodcw do rozwoju. Filipiny. Eksplozja demograficzna w poczeniu z wpywami Kocioa katolickiego stwarza podobn sytuacj jak w Indonezji. W pocztkach lat 80. wzrost gospodarczy by ujemny, co spowodowao przesilenie polityczne 86r. 75. Rozpad systemu kolonialnego po II wojnie wiatowej

99

Po zakoczeniu II wojny wiatowej Europa Zachodnia i (formalnie prawie nie posiadajce kolonii) Stany Zjednoczone nadal dominoway nad ogromnymi obszarami Azji, Afryki i Ameryki aciskiej. Tymczasem druga wojna wiatowa rozbudzia i zradykalizowaa denia niepodlegociowe w wielu koloniach, oznaczao to konieczno gbokich przemian spoecznych i gospodarczych i grozio powstaniem dyktatur komunistycznych w nowych pastwach. Tymczasem waga kolonii dla Zachodu nie malaa (potrzeby powojennej odbudowy, ch przeciwdziaania rosncej potdze ZSRR, wasne aspiracje mocarstwowe). Stany Zjednoczone dbay o utrzymywanie dominacji ekonomicznej, wchodzc nieraz w drog pastwom zachodnim i opowiadajc si nawet za suwerennoci kolonii (aby mie atwiejszy dostp na ich rynek). Warto zauway, e nowopowstae pastwa zachowyway granice dawnych kolonii nie majce wiele wsplnego z rzeczywistymi granicami etnicznymi, bo dyktowane w przeszoci interesem kolonizatorw, co do dzi stanowi przyczyn rnych konfliktw, destabilizacji i dyktatur wojskowych. Dugotrway rozpad systemu kolonialnego przebiega w wikszoci przypadkw bolenie, pochon miliony ofiar, a wiele przykrych skutkw przetrwao do dzi. Dekolonizacja w imperium brytyjskim. Jeszcze w czasie II wojny wiatowej W.Bryt. zacigna zobowizania dotyczce niepodlegoci Indii. W rezultacie konfliktu midzy hinduistami i muzumanami proces zakoczy si dopiero w 1947 powstaniem dwch pastw: formalnie neutralnych, sympatyzujcych z ZSRR Indii o przewadze hinduistw, oraz muzumaskiego Pakistanu - pastwa w dwch kawakach (Pakistan Wschodni -> Bangladesz od 1971), o orientacji prozachodniej. W tym samym roku uzyska niepodlego Nepal, w nastpnym Birma i Cejlon, gdzie brytyjczycy zachowali jednak wpywy gospodarcze i wojskowe. Na Malajach Anglicy stoczyli dug wojn (1948-57) aby pozostawi po sobie kraj prozachodni a nie komunistyczny, wojna zakoczya si sukcesem a Malezja uzyskaa niepodlego. Wojna w Indochinach. W X 1945 wojska francuskie powrciy do Indochin, gdzie denia do autonomii byy b.silne; Wietnam ogosi niepodlego jeszcze pod rzdami japoskimi w III 45, za we wrzeniu 45 rzd komunistyczny zadeklarowa w Hanoi powstanie Wietnamskiej Republiki Demokratycznej i rozbroi oddziay francuskie, Francuzi zdoali si utrzyma na poudniu kraju. W 1946 rozpocza si "brudna wojna", trwajca do 1954 roku. Pocztkowo Francuzom udao si odeprze wojska wietnamskie do granicy chiskiej i ustanowi przyjazny sobie rzd, jednak w 1949 komunici zaczli odzyskiwa utracony teren. W Kambody i Laosie Francuzi utrzymywali si z trudem i w 1949 musieli im przyzna niepodlego, przy czym Kamboda pozostaa umiarkowanie prozachodnia i wesza w skad Unii Francuskiej (powst.46r. obja teryt. zal. od Francji przyznajc im pewn autonomi), natomiast w Laosie zwyciyli komunici. Wojna zakoczya si klsk Francji pod Dien Bien Phu w 1954,podziaem Wietnamu, przyznaniem penej niepodlegoci Laosowi, Kambody i Wietnamowi Poudniowemu i ostatecznym wycofaniem si Francuzw z Indochin. Indonezja. Holenderskie Indie Zachodnie proklamoway niepodlego w VIII 1945 jako Indonezja, jeszcze przed powrotem Holendrw. Przy pocztkowej pomocy Anglikw i po pniejszych cikich walkach z komunistami (w l.45-49 zgino 6 mln osb) Holendrzy opanowali sytuacj, ale pod naciskiem ONZ musieli w XII 1949 uzna niepodl. Indonezji. Filipiny uzyskay od USA niepodl. w VII 1946, Ameryka pomagaa im gospodarczo by utrzyma tam prozachodni rzd i swoje bazy wojskowe. Afryka. Jeli nie liczy przejcia niemieckich kolonii i terytoriw powierniczych przez Francj i W.Brytani, to do poowy l.50. w Afryce nie zaszy powane zmiany. Niepodlege byy jedynie Egipt, Etiopia, Liberia i Libia (od 51). Ruchy niepodlegociowe byy dopiero w zalku, proces wyzwalania kolonii uleg przyspieszeniu dopiero w II po. l.50 (1956-Maroko, Sudan i Tunezja, 1957-Ghana, 1958-Gwinea). Rok 1960 zosta nazwany rokiem Afryki, bo wiele pastw wyzwolio si wanie wtedy: Burkina Faso (Grna Wolta), Czad, Dahomej, Gabon, Kamerun, Kenia, Kongo Francuskie, Kongo Belgijskie (Zair), Madagaskar, Mali, Niger, Senegal, Somalia, Togo i Wybrzee Koci Soniowej. Inne pastwa zdobyway
100

niepodlego do lat 70. (np. Angola i Mozambik, ktre na skutek wczesnego ukadu si w wiecie znalazy si w radzieckiej strefie wpyww, odzysk. niepodl. w 1975). Niektre pastwa afrykaskie posiaday cenne surowce, inne miay dla Europy znaczenie strategiczne, na og byy jednak sabo rozwinite gospodarczo. 76. Powstanie i dziaalno OPEC Organizacj Pastw Producentw Ropy Naftowej (OPEC) stworzyy w 1960r. Iran, Irak, Kuwejt, Arabia Saudyjska i Wenezuela. Pniej do tego midzynarodowego kartelu wstpoway inne pastwa: Katar (61), Indonezja i Libia (62), Abu Dabi (67), Algieria (69), Ekwador (73) i Gabon (75). Pocztkowo nie odgrywaa ona wikszej roli, nie miaa wpywu na ceny ropy ustalane przez kompanie naftowe. Ale tendencje do wykorzystywania kontroli nad rop jako narzdzia nacisku na kraje kapitalistyczne nasilay si, zwaszcza po wyodrbnieniu si z OPEC wszej grupy, zrzeszajcej tylko kraje arabskie - OAPEC. W 1970r. OPEC zacza zwiksza opodatkowanie kompanii. W padzierniku 1973r. doszo do pierwszego kryzysu naftowego (trwa do 75r.) gdy OPEC w cigu kilku miesicy niemal czterokrotnie podniosa cen ropy, oraz naoya embargo na jej eksport do USA i Holandii (za to, e najmocniej popieray Izrael w wojnie arabsko - izraelskiej). Kryzys wstrzsn gospodark wiatow. Przyczyn drugiego kryzysu naftowego (1979-82) bya rewolucja iraska (1979). W 1980 wybuch wojny iracko-iraskiej skci pastwa OPEC, od 1986 kartel straci kontrol nad cenami ropy (jego monopol zosta przeamany)i jego dochody spady. Skutki dziaalnoci OPEC: * wzbogacenie pastw "naftowych" = pogorszenie sytuacji innych pastw Trzeciego wiata * nowe energo- i surowcooszczdne technologie (lejsze samochody, izolowanie budynkw...-sukcesy Japonii), zwrot ku ekologii, pytania na jak dugo wystarczy surowcw itd. * podjcie eksploatacji nowych z (co przy niszych cenach byo nierentowne) np na Morzu Pn i Alasce, * zastpowanie ropy innymi paliwami: gaz ziemny, wgiel, alkohol z trzciny cukrowej... + elektrownie jdrowe wiatowe zuycie ropy naftowej 1950 3,9 1,56 1,71 5,38 1960 7,8 2,58 1,50 3,71 1970 16,7 4,54 1,30 2,09 1972 18,7 4,91 1,90 2,72 1973 20,4 5,26 2,70 3,53 1974 19,8 5,00 9,76 11,06 1975 19,3 4,80 10,72 10,72 1976 21,2 5,16 11,51 10,35 1977 22,2 5,32 12,40 10,01 1978 23,0 5,39 12,70 9,41 1979 23,8 5,48 16,97 11,25 1980 23,1 5,22 28,67 16,48 1981 22,1 4,91 32,50 16,38 1982 21,5 4,70 33,47 14,95 1983 20,5 4,40 b.d. b.d. Opis kolumn: 1-ogem w mln baryek, 2-na osob w barykach, 3-ceny biece w $ za baryk, 4-ceny stae

101

Z powyszego zestawienia wynika wiele ciekawych wnioskw: warto m.in. zwrci uwag na relacj cen biecych do staych zwaszcza w czasie drugiego kryzysu (wynikao to z faktu i kolejne podwyki cen ropy nie naday za dewaluacj dolara). Oczywicie ograniczanie zuycia ropy dotyczyo rnych krajw w rnym stopniu; najwiksze osignicia notowaa Japonia, niewiele gorsze byy rezultaty oszczdnoci we Francji, Szwecji, RFN, nawet w USA, jednoczenie jednak w wielu pastwach rosa ropochonno gospodarki (Chiny, ZSRR, Meksyk majce wasn rop i przechodzce industrializacj, a nawet importujce rop Indie), bardzo rnie ksztatuj si te wspczynniki: ilo zuytej ropy na jednego mieszk. lub na jednostk GNP, ale to ju nie ten temat. 77. Przesanki zacofania Trzeciego wiata Pojcie Trzeciego wiata stworzy w 1956 roku francuski socjolog A.Sauvy majc na myli analogi do Trzeciego Stanu we Francji przedrewolucyjnej, upowszechnio si w czasach dekolonizacji gdy powstawao wiele nowych pastw. Potocznie jest ono jednak rozumiane jako opozycja w stos. do Zachodu i Wschodu - gwnych aktorw zimnej wojny. Nie naley go utosamia z krajami postkolonialnymi, bowiem do Trzeciego wiata zalicza si take wikszo pastw Ameryki aciskiej, ponadto jego kryteria s do pynne. Niewtpliwie jednak wspln cech pastw Trzeciego wiata jest zacofanie gospodarcze wobec pastw uprzemysowionych, ktre stale si pogbia wbrew nadziejom z l.60. Nic w tym zreszt dziwnego, bo kraje te nie maj przewanie dobrze rozwinitej infrastruktury, brak im surowcw naturalnych lub nie potrafi ich dobrze wykorzysta (np rozwijaj gospodark tylko w jednym kierunku, nie wycofuj si w por z polityki surowcowej -kontrprzykadem wspczesne Chiny umiejtnie korzystajce ze swoich surowcw). Szczeglnym problemem jest przeludnienie. Powstaje tu zamknite koo, samonapdzajcy si mechanizm zwany rwnowag ubstwa polegajcy na nie wygasajcej eksplozji demograficznej (nadmierny przyrost naturalny ma podoe kulturowe - dzieci uwaa si za zabezpieczenie na przyszo, za paradoksalnie pogarsza sytuacj postp medycyny). Zachodz te inne czynniki powodujce, e nawet dua pomoc finansowa "ginie w morzu potrzeb" i niemoliwa jest akumulacja kapitau. O ile w pierwszym okresie postkolonialnym postp gospodarczy w krajach rozwijajcych si by niejednokrotnie znaczny, to ju w latach 60 okazao si, e wskutek cigego rozwoju gospodarki i techniki krajw wysokorozwinitych dystans Pnoc-Poudnie wzrasta. Potrzeba wsplnego dziaania (utrudniona lokalnymi konfliktami politycznymi - np. Indie/Pakistan, Indie/Chiny, Iran/Irak) dla rozwizania problemw Trzeciego wiata bya powodem powstania wielu midzynarodowych organizacji: Azja Plan Kolombo (w ramach Commonwealth-wsplnoty brytyjskiej) 1950 - wspieranie rozwoju gosp. i wsppracy pastw Azji Pd i Pd-Wsch z krajami wysokorozw.; dopiero powstae w 1967 Stowarzyszenie Pastw Azji Pd-Wsch (ASEAN) byo rzeczywistym ugrupowaniem integracyjnym. Afryka Grupa Brazaville 1960 i stworzona z jej inicjatywy Organizacja Malajska ds Rozwoju (OCAM) 1961 miay za cel budow wsplnego rynku Afryki frankoskiej. Grupa Casablanka 1961 (Maroko, Egipt, Gwinea, Mali, Ghana, powstacy algierscy) antyzachodnia, socjalist. organizacja dla budowania jednoci afryk. Grupa Monrowia 1961 (Etiopia, Liberia, Libia, Nigeria, Sierra Leone, Somali, Togo, Tunezja) mniejszy stopie integracji, nacisk na suwerenno pastw i neutralno wsplnych struktur. Organizacja Jednoci Afrykaskiej 1963 zgodnie z pomysami Grupy Monrowia (ze wzgl. na niemono porozumienia Gr. Cas. i Gr. Braz.) saba integracja

102

Wsplnota Afryki Wschodniej (=EAC = Grupa z Aruszy) 1967 (Tanzania, Kenia, Uganda) najbardziej udane ugrupow. gosp. dawnej Afryki bryt. 1968 stowarzyszenie z EWG strefa szterlingowa (nieatrakcyjna) i strefa franka (atrakcyjna) - pozostaoci systemu kolonialnego Wsplnota Gospodarcza Afryki Zachodniej (ECOWAS) 1975, Wsplnota Gosp. Pastw rodkowoafryk. (ECCAS) 1983 plany 20-letniej unii walutowej i celnej (problemem dostosow. pastw niefrankoskich do wymogw w strefie franka) system STABEX gwarancja wstpu na rynek EWG dla stowarzyszonych pastw afryk.; prba przeciwdziaania powstawaniu karteli surowcowych Ameryka aciska i rodkowa Dziki wysokiemu kursowi walutowemu cigano import i podnosi si poziom ycia ludnoci, lecz zanika eksport (deficyt bilansu handl.), roso zaduenie, w kocu dochodzio do zaamania waluty i inflacji (a nawet hiperinflacji) w latach 70. i 80. Powstaway rzdy populistyczne i dyktatury wojskowe. Pocz. l.60. propozycje "Planu Marshalla dla Ameryki ac.", ale USA-bierne Sojusz dla Postpu 1961 koncepcja Kennedy'ego; wsppraca pastw w deniu do liberalizacji stos. gosp. Stowarzyszenie Wolnego Handlu Ameryki ac. (LAFTA) 1960: Argentyna, Brazylia, Chile, Meksyk, Paragwaj, Peru, Urugwaj + Kolumbia i Ekwador (61) + Wenezuela (66) + Boliwia (67). Planowao utworzenie strefy wolnego handlu (niezrealizowane). Latynoamerykaskie Stowarzyszenie Integracyjne. (ALADI) 1980 zamiast LAFTA wysuno bardziej realny system ce preferencyjnych. Wsplny Rynek Ameryki rodkowej (CACM/MCCA) 1960 Kostaryka, Salwador, Gwatemala, Honduras, Nikaragua. Stopniowy rozpad 1969-79, prby odtworzenia 1984-85. wiat W 1964 pastwa III wiata utworzyy Grup 77 jako oglnowiatow organizacj gospodarcz wspdziaajc z Konf. Nar. Zjedn. d/s Handlu i Rozwoju (UNCTAD), reprezentujc odtd ich interesy w kolejnych konferencjach Pnoc-Poudnie (1-Pary 1975, 2-Cancum 1981). Czy to dobrze, czy le, e Trzeci wiat jest tak zacofany? Z jednej strony przeszkadza to w integracji gosp. wiata i hamuje rozwj pastw wysokorozwinitych (podobnie jak sytuacja w powojennej Europie hamowaa rozwj USA), ale nie da si opracowa nowego "planu Marshalla". Kraje wysokorozwinite zdaj sobie spraw, e w miar upywu czasu (i rozwoju demograficznego) problemy krajw Trzeciego wiata odgrywa bd coraz wiksze znaczenie w polityce i gospodarce. Std rne akcje i programy pomocy dla III wiata dla zapobieenia przyszym zagroeniom w dobrze pojtym wasnym interesie. Zastanwmy si jednak, co by byo, gdyby kraje tej grupy osigny poziom gosp. zbliony do europejskiego i podobny poziom konsumpcji? Czy nie zabrakoby surowcw? 78. Kryzys zadueniowy lat 80-tych i prby jego przezwycienia W latach 70. banki dysponujc nadwykami depozytw (gwnie z krajw naftowych) chtnie udzielay kredytw, za rzdy przewidujce zachowanie tendencji inflacyjnych chtnie z nich korzystay. Niebezpieczne rozmiary zaduenia ujawni drugi kryzys naftowy w poczeniu z monetarystycznym zwrotem w gospodarce USA. W sierpniu 1982 grupie najwikszych dunikw zagrozia niewypacalno. Naleay do nich m.in.: 1980 1986 Brazylia 63 108 Meksyk 57 105 Korea Pd 28 58 Argentyna 27 53
103

Indonezja 20 37 Wenezuela 31 34 Polska 23 Egipt 20 31 Filipiny 17 29 Turcja 19 24 NRD 12 Chile 12 24 Rumunia 9 Wgry 8 Czechosowacja 4,5 Bugaria 4 (dane przyblione w mld USD) Jak wida dominoway tu kraje Ameryki aciskiej, ktrych dugi miay najwiksz warto bezwzgldn, ale dla krajw afrykaskich dugi byy wikszym obcieniem. Sytuacja pastw azjatyckich (z wyj. Bangladeszu) nie bya naprawd za. Zaduone byy te niektre pastwa Europy Wschodniej. Kraje wysokorozwinite dbay pocztkowo tylko o stabilno systemu bankowego, lecz prba powstania kartelu dunikw (1984-grupa z Kartageny) spowodowaa zwrot w ich polityce: 1985 plan Bakera: udzielenie dunikom nowych kredytw, liberalizacja ich handlu i rynkw kapitaowych, prywatyzacja przedsibiorstw pastwowych. Plan upad ze wzgldu na pasywno bankw. 1986 Peru ogosio, e na obsug dugu bdzie przeznacza max.10% dochodw z eksportu, inne pastwa postpiy podobnie. 1988 plan Brady'ego: redukcja czci dugw w zamian za udziay w przedsibiorstwach dunikw i obowizek spacenia reszty; szereg innych udogodnie; warunki-podjcie reform z planu Bakera; pocztek realizacji-89r.; skutki-redukcja zaduenia w znacznej czci Trzeciego wiata (przykad Argentyny). 79. Gospodarka Chin po 1949 roku Chiska Republika Ludowa powstaa 1 X 1949 po zwycistwie komunistw nad Kuomintangiem. Na pocztku 1950 Mao Tse Tung (Mao Zedong) zawar z ZSRR ukad o wzajemnej przyjani. W pocztkowym okresie w gospodarce starano si naladowa wzory radzieckie: reforma rolna 1950-53 (skutek: produkcja globalna i towarowo rolnictwa spady, jednoczenie wysoki przyrost naturalny), nacjonalizacja przemysu i handlu 1951-56 (niemal wszystko przeszo w rce pastwa). Pierwszy plan picioletni (1953-57) zakada szybki rozwj przemysu i kolektywizacj rolnictwa. Dziki zaostrzonemu reimowi pracy zlikwidowano bezrobocie i rozbudowano przemys ciki (w tym zbrojeniowy), za kolektywizacja chwilowo zapobiega masowemu godowi, ale niebawem zaczy si ujawnia jej negatywne skutki. Pod koniec planu tempo wzrostu bardzo spado (z 31% do 4,5% w cigu ostatniego roku). Mao Zedong zdecydowa si na zwrot w polityce gospodarczej. Prb dostosowania systemu centralnego planowania do specyfiki chiskiego spoeczestwa bya powstaa w 1958 koncepcja "wielkiego skoku", ktra wynikaa z doktryny maoizmu (pomysy chiskie szy duo dalej ni najbardziej radykalne reformy w ZSRR). Wielki skok zakada m.in. kilkusetprocentowy wzrost i przegonienie krajw wysokorozwinitych w cigu 20-30 lat. Podstaw industrializacji mieli sta si chopi, wic tworzono wielkie komuny ludowe w ktrych wszystko byo wsplne (rwnie mieszkania i posiki), praca bya przymusowa, wszystko dzielono po rwno... W budecie obcito wydatki na konsumpcj, sub zdrowia i szkolnictwo. Zerwanie stos. gosp. z ZSRR wstrzymao radzieckie dostawy i kredyty. Poniewa sukces mia si opiera o wzrost produkcji elaza, wic mieszkacy komun
104

ludowych wytapiali je w prymitywnych piecach, co byo mao wydajne i odcigao ich od pracy na roli. Dodatkowo nadszed okres wielkich powodzi. Wszystko to doprowadzio do gigantycznego zaamania rolnictwa i klski godu w wyniku ktrej zmaro 20-30 mln (!) Chiczykw. W 1962 Mao musia odwoa "wielki skok". W onie partii rozgorzaa walka, w wyniku ktrej Mao i jego zwolennicy uruchomili w 1965 Wielk Proletariack Rewolucj Kulturaln, ktra doprowadzia do fali masowego terroru, zanarchizowania stos. spoekonom. i spadku produkcji przemysowej o kilkanacie procent. Na szczcie klska godu si nie powtrzya dziki urodzajom i importowi, ale sytuacja bya cika. Skcenie Chin z reszt wiata komunistycznego spowodowao czterokrotny spadek obrotw handlowych z RWPG w pocz. l.60. - trzeba byo szuka nowych partnerw i rynkw zbytu (poziom obrotw handl. odbudowano dopiero w 1969). Kryzys w przemyle przezwyciono rwnie dopiero w kocu l.60, dziki ogromnemu zwikszeniu udziau gazi zbrojeniowych (Chiny stay si trzecim mocarstwem militarnym wiata; 1964 bomba atomowa). Stabilizacj polityczn i ekonomiczn przynioso dopiero zakoczenie rewolucji kulturalnej w 1969. Objawy: dobre zbiory, postp przem, rozwj midzynarod. kontaktw handl. Na pocztku l.70. nastpio przesunicie ku "konsumpcyjnym" dziaom gospodarki (rolnictwo i przem. lekki), ale szybkie tempo przyrostu natur., niska stopa yciowa, gigantyczna skala zbroje i brak rynkowych stymulatorw wzrostu hamoway t tendencj. W 1976 umar Mao, w 78 zaczto otwarcie krytykowa jego teorie ekonomiczne, a w 80 ustalono (Deng Xiaoping) nowe priorytety: rolnictwo, przemys lekki, przemys ciki, likwidacja dysproporcji midzydziaowych i midzygaziowych, ktrych cile przestrzegano. Zapowiedziano decentralizacj gosp. i zwikszenie samodzielnoci przedsibiorstw. Wprowadzono pewn swobod w komunach, zalegalizowano wolny rynek wiejski, a nawet zaczto dzierawi grunty rolnikom indywidualnym. Popierano te rzemioso i spdzielczo. Otwarcie na Zachd zaowocowao kredytami na modernizacj przem, badania nauk. i rozbudow armii, oraz "edukacyjnymi" wyjazdami tysicy Chiczykw. Od 1982 decentralizacja: mniej ministerstw (z 98 do 52) + redukcja zatrudn. w administr. Na poudniu kraju stworzono specjalne strefy ekonomiczne, z prawem dzierawy dla kapitau obcego (gwnie z Tajwanu, Japonii, Hongkongu, Korei Pd., troch z USA i RFN). Dziki tym reformom i napywowi kapitau Chiny zostay jednym z najszybciej si rozwijajcych pastw wiata (wzrost GNP 1980-85 o ponad 60%, potem te roczne tempo ok. 10%), co bardzo kontrastowao z wspczesn sytuacj innych KDL-w. Nie niweloway tego istniejce w gospodarce problemy: deficyt budetowy, inflacja, spekulacja, korupcja, bezrobocie, przeludnienie). Sukces wynika z konsekwencji we wprowadzaniu rzeczywistych rozwiza rynkowych. Nadwyki siy roboczej na wsi i jej tanio pozwoliy na szybki rozwj konkurencyjnego drobnego przemysu lokalnego, za may udzia przemysu pastwowego w strukturze gosp. pozwoli unikn problemw innych pastw byego bloku wschodniego. 80. Dziaalno RWPG Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej powstaa na moskiewskim szczycie w I 1949. Zaoycielami byy: Albania, Bugaria, Czechosowacja, Polska, Rumunia, Wgry i ZSRR, potem przystpiy inne pastwa: NRD 50, Mongolia 62, Kuba 72, Wietnam 78; w 62r. wystpia Albania. Od 64 w niektrych pracach braa udzia Jugosawia; w skad Rady wchodziy te na zasadzie obserwatorw Finlandia, Chiny i Korea Pn. Jedn z przyczyn powstania Rady bya blokada ekonomiczna pastw socjalistycznych ustalona przez Zachd na tle narastania zimnej wojny. Dziaajc w warunkach niewymienialnych walut, zachowania barier celnych i silnych tendencji autarkistycznych, RWPG staraa si doprowadzi do integracji gospodarczej KDL-w (skr. Kraje Demokracji Ludowej) za pomoc decyzji politycznych. Dziaalno RWPG mona podzieli na dwa okresy: I-przyspieszenie powojennej odbudowy gosp. pastw czonkowskich i stworzenie podstaw socjalist. uprzemysowienia; II-(pocz. l.50.)-wzajemna wymiana handl., wsppraca w planowaniu
105

gosp., specjalizacja i kooperacja prod., wsppr. nauk.-techn., wsplne inwestycje (np gazocig orenburski)... Pierwszy okres by korzystny dla krajw czonkowskich: wzajemna pomoc uatwia odbudow; w Albanii, Bugarii i Rumunii stworzono podstawy przem. cikiego, rozbudowano go w Polsce i na Wgrzech... lecz przy bardziej skomplikowanych celach ekonomicznych ujawnia si sabo centralnego kierowania. W 1964 wprowadzono rubla transferowego - fikcyjn jednostk monetarn majc umoliwi wielostronny clearing (kompensat wzajemnych zobowiza). W poczeniu ze specjalizacj poszczeglnych pastw w rnych gaziach przemysu system ten utrudnia wymian handlow z pominiciem ZSRR (bo patnoci we wasnych walutach byy zakazane). Ceny byy ustalane odgrnie a nie przez rynek i nie miay wiele wsplnego ze wiatowymi. Rubel transferowy by walut niewymienialn, cile rozrachunkow, suc wycznie do ustalania relacji z gry ustalonych kontyngentw towarw na wymian, jego nadwyek nie mona byo przeznaczy na zakup dowolnych dbr. Jego wysoki kurs wobec dolara przynosi korzyci ZSRR, zniechcajc inne kraje do wsppracy. W odrnieniu od EWG demokracja bya fikcj; najwaniejsze decyzje podejmowano w Moskwie. Lepiej rozwinite pastwa socjalistyczne (Czechos., NRD, Polska i Wgry) popieray jednak pocztkowo wzrost wzajemnych powiza i specjalizacj, za kraje surowcowo-rolne obawiay si utrwalenia swej struktury gosp. i wolay prowadzi samodzieln polityk protekcyjn (Rumunia w l.60.). Osignicie penej integracji (cel gwny) nie powiodo si, bo poszczeglne kraje czonkowskie staray si uzyska jak najwicej swobody i nie chciay nieraz korzysta z wzorw ZSRR (np tzw wgierski model rozwoju gosp., czy niezrealizowanie kolektywizacji w Polsce). Dezintegracja RWPG rozpocza si w l.70., gdy niektre kraje (Polska, Wgry) rozpoczy wspprac z Zachodem, osabiajc wizy gosp. z Rad (ju w 1956 pastwa zyskay wiksz swobod ze wzgldu na wczesny kryzys i rewizj zaoe polityki gosp.), pogbi j kryzys l.80.- zaduenie, spadek tempa wzrostu gosp, inflacja w poszczeg. krajach. Obalenie reimu komunistycznego w wikszoci pastw czonkowskich w 1989 i przejcie na rozliczenia dolarowe doprowadzio do likwidacji Rady w VI 1991 i zaamania si wymiany handlowej. 81. Prby zreformowania gospodarki radzieckiej po II wojnie wiatowej. II wojna wiatowa doprowadzia do istotnej zmiany w ukadzie si. Wzrosa rola Zwizku Radzieckiego, na dalszy plan schodziy tradycyjne mocarstwa europejskie: Francja, Wielka Brytania. Jednake kraj ten pozosta zacofany na paszczynie gospodarczej. Byo to w duej mierze konsekwencj gospodarczego niedorozwoju Rosji carskiej, ktrej ZSRR by spadkobierc, sytuacji polityczno-ekonomicznej ZSRR w okresie midzywojennym jak i ogromnych zniszcze wojennych. Produkcja z roku 1945 w wielu dziedzinach nieznacznie tylko przekraczaa poowy produkcji sprzed piciu lat. Gospodark zaczto odbudowywa i rozbudowywa w okresie bezporednio powojennym. Czyniono to sposobami tradycyjnymi. Podobnie jak w latach 30 postawiono na rozwj przemysu cikiego kosztem rolnictwa i przemysu lekkiego. Znaczna cz wysiku produkcyjnego skierowana bya na produkcj zbrojeniow. Wynikao to z konfrontacyjnej polityki pastwa radzieckiego starajcego si za wszelk ceni poszerzy sw stref wpyww. Wysiedlano nielicznych ocalaych jeszcze rolnikw indywidualnych. Ekonomiczny rozwj opierano w szczeglnoci na niewolniczej pracy winiw agrw, rabunkowej eksploatacji krajw zalenych, przejawiajcej si np. w demontau fabryk czy linii kolejowych z terenw b. NRD czy dodatkowym obcianiu znajdujcego si i tak w bardzo trudnej sytuacji rolnictwa. Skrajnie nieefektywny sposb gospodarowania powodowa, e wzrost (nie: rozwj) gospodarczy ZSRR odbywa si ogromnym kosztem i mia charakter wybitnie ekstensywny. Niezbdne byy zmiany dotykajce samej istoty systemu. Po mierci Stalina (1953) pewne reformy gospodarcze polegajce na zwikszeniu rodkw przeznaczonych na rozwj przemysu lekkiego i rolnictwa planowa jeden z walczcych o wadz aparatczykw, Grigorij
106

Malenkow. Jednake poststalinowska odwil polityczna, ktra zaowocowaa licznymi zwolnieniami z agrw, na ktr naoy si nieurodzaj w rolnictwie spowodoway zarzucenie planw reformy. Nastpca Stalina na stanowisku sekretarza generalnego partii komunistycznej, Nikita Chruszczow powrci to tradycyjnego modelu gospodarki opartego na dominacji przemysu cikiego. Zmuszony by jednak szybko doinwestowa konsumpcyjne dziay wytwrczoci, gdy niedoinwestowanie rolnictwa i przemysu lekkiego stawao si barier rozwoju gospodarczego kraju. Wzrost produkcji rolnej zamierzano osign przez wzrost areau ziemi uprawnej i pewne zmiany organizacyjne, ktre jednak nie zmieniay istoty systemu gospodarczego ZSRR. Przeprowadzano na przykad wielkie prace irygacyjne. Zamiast jednak doprowadzi do uynienia nowych terenw wywoay one klsk ekologiczn. Odstpiono od planu picioletniego lat 1956-60 tworzc plan siedmioletni (1959-65) i snujc plany przecignicia USA pod wzgldem potencjau gospodarczego do roku 1970 i stworzenia rozwinitego spoeczestwa socjalistycznego do roku 1980.Te ambitne plany nie zostay jednak zrealizowane. Tempo rozwoju zaczo szybko sabn. Coraz wicej rodkw pochania przemys zbrojeniowy w zwizku z rywalizacj militarn ze Stanami Zjednoczonymi. Absorbowane przeze rodki nie mogy by przeznaczone na rozwj innych gazi przemysu. Z powyszych powodw gospodarka radziecka rozwijaa si w bardzo wolno. Problem wolnego tempa rozwoju postanowiono rozwiza idc na ustpstwa wobec USA i krajw Europy Zachodniej. Obiecujc dialog na paszczynie politycznej i pewne otwarcie na Zachd jeli chodzi o gospodark starano si uzyska pomoc gospodarcz. Liczne kredyty otrzymywane z Zachodu posuyy ZSRR do rozwinicia nieco innych ni przemys ciki dziedzin produkcji. Nadal jednak wikszo rodkw absorbowa ten dzia wytwrczoci, w szczeglnoci przemys zbrojeniowy. Cho wielko produkcji niektrych dbr przewyszaa poziom USA, to jednak efektywno ich wytworzenia i wykorzystania bya skandalicznie niska. ZSRR eksportowa przede wszystkim surowce. Od poowy lat siedemdziesitych by najwikszym producentem ropy naftowej. Zasoby tanich surowcw, jak rwnie zasoby siy roboczej kurczyy si stajc si barier rozwoju gospodarczego. Podejmowano akcje oszczdzania energii, ale dziaania te, jako oderwane od realiw gospodarczych, nie koczyy si powodzeniem. Jednoczenie, fatalne posunicia dotyczce polityki rolnej spowodoway, e ZSRR sta si importerem ywnoci. Warto przypomnie, e Rosja carska bya jednym z najwikszych jego eksporterw. Przykad ten uzmysawia skal spustosze, ktrej dokonay w gospodarce kilkudziesicioletnie rzdy komunistw. Powrt ZSRR do polityki konfrontacji (inwazja na Afganistan-1979) spowodowa odcicie strumienia kredytw z Zachodu. Ponadto spada produkcja w rolnictwie. Kapitay potrzebne do rozwoju przemysu zbrojeniowego i importu produktw ywnociowych starano si uzyska przez zwikszenie eksportu surowcw w szczeglnoci zota. Kraje Europy Zachodniej, w szczeglnoci USA, postanowiy pokona ZSRR wykorzystujc jego sabo gospodarcz. W roku 1984 rozpoczto w Stanach Zjednoczonych realizacj programu wojen gwiezdnych. Koszty tego programu gospodarka amerykaska bya w stanie ponie. Nie mona tego jednak powiedzie o gospodarce radzieckiej. Prby niedopuszczenia do zdobycia przez USA przewagi na polu militarnym wymagay w warunkach radzieckich koncentracji dodatkowych rodkw na inwestycje w zbrojenia. Nie byo to moliwe. ZSRR zmuszony by uzna wyszo Stanw Zjednoczonych. Gospodarka zmierzaa prost drog do cakowitej katastrofy. Konieczne byy gbokie reformy, ktre pod nazw "pieriestrojki" zapocztkowa M.Gorbaczow. Aczkolwiek radykalne, nie zapobiegy one ogromnemu kryzysowi gospodarczemu, ktrego szczyt przypad na lata 1990-91.W grudniu 1991 ZSRR przesta istnie. 82. Przeksztacenia ustroju w krajach Europy Wschodniej po II wojnie wiatowej.
107

Zwycistwo koalicji antyhitlerowskiej nad pastwami faszystowskimi, odniesione w znacznej mierze dziki wysikowi militarnemu ZSRR, spowodowao istotne zmiany w ukadzie si. Znacznie wzroso znaczenie tego pastwa szczeglnie na terenach Europy rodkowej i Wschodniej, uznanych przez USA i Wielk Brytani za radzieck stref wpyww. Pastwa tego regionu byy przed rokiem 1939 krajami do sabo, jak na warunki europejskie, rozwinitymi. Jeli chodzi o ustrj polityczny byy republikami lub monarchiami konstytucyjnymi. Nigdzie jednak nie istnia system polityczny, ktry przypominaby stosunki panujce w ZSRR. Nie ulegao zatem wtpliwoci, e realia polityczno-gospodarcze musiay zosta dostosowane do systemu radzieckiego. Bya to niewtpliwie zmiana na niekorzy, przejcie od wyszej do niszej formy zaawansowania stosunkw spoecznych. Cakowitej kontroli pastwa starano si podda ycie gospodarcze i spoeczne. Miao to na celu eliminacj wpywu obywateli na wadz. Dono nawet do odwrcenia rl. Ludno starano si uzaleni od aparatu pastwowego liczc, e wyeliminuje to ewentualne prby obalenia systemu. ZSRR prowadzi wobec krajw, ktre znalazy si w strefie jego wpyww, polityk stosunkowo jednorodn. Dy do zdobycia penej nad nimi kontroli, bezporedniego wpywu na istotne decyzje polityczne podejmowane w tych krajach, przy czym za "istotne " i "polityczne" uwaano niemal wszystko. Wanym instrumentem realizacji tego celu byy lokalne partie komunistyczne. Pomimo, i nie cieszyy si one zbytnim poparciem to wanie z ich szeregw pochodzili czonkowie wadz. Zwalczano bezpardonowo opozycj demokratyczn (patrz przykad polskiego PSL, podobnie na Wgrzech, w Bugarii) Ugrupowania, ktre mogy by polityczn alternatyw dla komunistw (np. partie socjalistyczne) zmuszano do podporzdkowania si nim. Inne delegalizowano, a czonkw kierownictwa przeladowano a nawet mordowano (patrz casus Mikoajczyka, N.Petkowa w Bugarii). W czci krajw regionu w czasie wojny wadze kolaboroway z Niemcami (Wgry, Bugaria, Rumunia).Tu koncentracja wadzy dokonywaa si pod przykrywk walki z "przestpcami wojennymi". Proces jej przejmowania i umacniania trwa w zasadzie do koca lat czterdziestych. Wyjtkiem od zasady hegemonii ZSRR w tym regionie bya Jugosawia. Wynikao to z faktu, e istniaa tu silna partyzantka komunistyczna pod dowdztwem J.BrozTity, ktra walczya z Niemcami przez okres II wojny wiatowej walnie przyczyniajc si do wyzwolenia kraju. Zwizek Radziecki obawia si otwartego konfliktu zbrojnego z Jugosawi z powodu uksztatowania terenu sprzyjajcemu walce partyzanckiej. Rwnie jednak w Jugosawii komunici dzieryli w swych rkach peni wadzy. Wadze rzdzce z nadania Moskwy nie zdoay zdoby spoecznej akceptacji i to pomimo akcji zjednywania sobie rzesz ludnoci wiejskiej przy pomocy reformy rolnej. Wszdzie zreszt, poza Polsk, ziemia szybko przestaa jednak by wasnoci prywatn wchodzc w skad "spdzielni" produkcyjnych kontrolowanych przez pastwo. Terror wobec ludnoci zmniejszy si po mierci J.Stalina w roku 1953. Mimo stopniowej liberalizacji panujcych w pastwach regionu stosunkw istota systemu pozostaa niezmieniona a do schyku lat osiemdziesitych. Wybuchy spoecznego niezadowolenia (Wgry, Polska-1956, Czechosowacja-1968, Polska-1970,1981) tumiono si. W okresach przesile wadze usioway udawa, e reformuj system polityczny bez wiary jednak w powodzenie tej akcji. 83. Prby reform gospodarczych w krajach socjalistycznych po II wojnie wiatowej. Zdobycie przez ZSRR kontroli nad krajami Europy Wschodniej nad sfer polityki nie mogo pozosta bez wpywu rwnie i na gospodark. Przed II wojn wiatow pastwa regionu naleay do grupy rolniczych lub rolniczo-przemysowych krajw kapitalistycznych. Ten rozziew midzy polityk a gospodark trzeba byo szybko zlikwidowa. Nie naley bowiem

108

zapomina o tym, e gospodarka jest uywana jako instrument przez politykw, instrument bardzo skutczny w rkach tych, ktrzy wiedz, jak go uy. W latach 1944-47 znacjonalizowano przemys, przeprowadzono reform roln. Wprowadzono centralne planowanie. Od pocztku lat pidziesitych, gdy nowa wadza zdya okrzepn, rozpoczto proces kolektywizacji rolnictwa. Nie udao si jej jednak przeprowadzi w Polsce. Realizujc zamierzenia gospodarcze nie wahano si, w razie potrzeby, uywa przymusu. Skala jego stosowania bya jednak znacznie mniejsza ni w ZSRR. Zasad byo, e gospodark rozwijano wedug modelu radzieckiego inwestujc przede wszystkim w przemys ciki. Na drugi plan schodziy te dziay wytwrczoci, ktre produkoway rodki przeznaczone do bezporedniej konsumpcji. Rozwj przemysu moliwy by dziki znacznym rezerwom siy roboczej, ktre znajdoway si na wsi. Postpowa w zwizku z tym proces urbanizacji. W drugiej poowie lat pidziesitych gospodarki krajw socjalistycznych napotyka zaczy na bariery rozwoju gospodarczego wynikajce, podobnie jak miao to miejsce w ZSRR, z wyczerpywania si moliwych do relatywnie taniego pozyskania rde siy roboczej i surowcw. Prbowano wyeliminowa t barier przez zwikszenie stopnia efektywnoci wykorzystania zasobw, jak dotd bardzo niskiego. Zwikszenie zaangaowania pracownikw w dziaania na rzecz zreformowania gospodarki starano si osign poprzez wprowadzenie elementw samorzdu robotniczego. Szybko jednak odstpiono od reform. Spowodowao to znaczne obnienie tempa rozwoju gospodarczego, ktre z kolei wymusio w poowie lat szedziesitych powrt do reform. W Polsce bodcem do ich podjcia w ograniczonym zakresie byy wydarzenia z 1970 r. Najdalej w reformowaniu gospodarki poszy : Czechosowacja (gdzie zostay one jednak zatrzymane po wydarzeniach z 1968 r.) i Wgry, gdzie program zwany Nowym Mechanizmem Ekonomicznym polegajcy na dopuszczeniu w ograniczonym zakresie dziaania mechanizmw rynkowych w gospodarce przy zachowaniu jednak nad ni caociowej kontroli pastwa. Te poowiczne nawet reformy spowodoway znaczny wzrost tempa rozwoju gospodarczego i poziomu ycia ludnoci. Pokazuje to wyranie znaczn nieefektywno komunistycznego systemu gospodarowania. Rozwj gospodarczy w pastwach socjalistycznych w pierwszej poowie lat siedemdziesitych oparty by przede wszystkim na poyczkach z krajw zachodnich, ktre staray si w ten sposb wpywa na polityk tych pastw. Rzdy pastw bloku wschodniego zakaday, e uda im si zainwestowa rodki pochodzce z kredytw w przedsiwzicia na tyle dochodowe, e moliwa bdzie stopniowa spata kredytw z dochodw z produkcji. Nadzieje te nie sprawdziy si jednak. Dug powiksza si coraz bardziej osigajc w przypadku Polski 23,3 mld$(1980) i 40mld $(1990). Tego niekorzystnego trendu nie udao si ju powstrzyma. Nieco inaczej przebiega gospodarczy rozwj Jugosawii. Tam szerzej postawiono na samorzd robotniczy, stymulowano rozwj spdzielczoci, dopuszczono w szerszym stopniu istnienie wasnoci prywatnej, otwarto si na wymian gospodarcz z Zachodem. Stopniowo jednak gospodark jugosowiask zaczy trapi te same problemy co gospodarki innych pastw socjalistycznych. Doprowadzio to do gbokiej gospodarczej zapaci, a w konsekwencji do rozpadu pastwa i wojny domowej. Wymiana handlowa wewntrz pastw socjalistycznych koncentrowaa si gwnie na wymianie midzy ZSRR a innym czonkiem bloku. Do wymiany midzy pastwami -satelitami Moskwa miaa stosunek podejrzliwy. W celu intensyfikacji wymiany midzy krajami socjalistycznymi powoano do ycia w roku 1949 Rad Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG). Wymiana ze Zwizkiem Radzieckim bya przede wszystkim form gospodarczej eksploatacji przez to pastwo krajw zalenych. Wprowadzono sztuczn walut, w ktrej dokonywano transakcji - tzw. rubel transferowy, ktrego kurs ustalono w sposb jaskrawie preferujcy ZSRR. Daleko posunita niedobrowolno i nieekwiwalentno wymiany gospodarczej wewntrz bloku, szczeglnie w kontaktach z ZSRR, powodowaa, e RWPG nie stao si nigdy odpowiednikiem Wsplnot Europejskich.
109

Warto wspomnie kilka sw o przemianach gospodarczych, ktre zaszy w interesujcym nas okresie w pozaeuropejskich krajach socjalistycznych (innych ni ZSRR). Na szczegln uwag zasuguj tu Chiny. Pocztkowo po wprowadzeniu na terytorium Chin kontynentalnych socjalizmu (1949) rozwijay one gospodark wedug wzorw radzieckich. Jednake sytuacja w Chinach bya inna ni w krajach europejskich. Zachodzia potrzeba przystosowania ideologii marksistowskiej do realiw Trzeciego wiata, innych stosunkw ludnociowych. Prb owej adaptacji by tzw. wielki skok, program realizowany w latach 1958-62. W celu podniesienia poziomu produkcji przemysowej i rolnej postanowiono stworzy komuny, ktrych mieszkacy obok pracy na roli zajmowaliby si rwnie produkcj przemysow. Plan ten jednak zakoczy si niepowodzeniem, a w trakcie jego realizacji kilkadziesit milionw ludzi zmaro z godu. Kolejnym pomysem na rozwj gospodarczy i upowszechnienie ideologii socjalistycznej bya tzw. rewolucja kulturalna (1965-69). Rwnie i ona nie przyniosa planowanych rezultatw. Pewna poprawa zarysowaa si dopiero w latach siedemdziesitych (reformy premiera Zhou Enlai). Zostay one przyspieszone po roku 1976 (mier Mao Dzedonga), a w szczeglnoci po 1980 (zakoczenie walk o sched po nim). Dopuszczano coraz szerzej udzia wolnego rynku w gospodarce dbajc jednak o zachowanie monopolu partii komunistycznej w sferze polityki. Obecnie Chiny to jeden z najprniej rozwijajcych si krajw wiata, wyrastajcy na pierwsz potg gospodarcz wiata. Bardzo krwawy przebieg mia proces wprowadzania socjalizmu przez Czerwonych Khmerw Kambody. W latach 1975-79 (okres realizowania planu) mier ponioso 30% mieszkacw tego kraju. Obecnie dramatyczna sytuacja gospodarcza panuje w dwch krajach, ktre jako jedyne pozostay socjalistyczne (Kuba, KRLD). Wydaje si, e dni systemu gospodarki socjalistycznej s w tych pastwach policzone.

110