IGNACY KRASICKI HISTORIA

(wstp)

Owieceni odwoywali si zawsze do prawa natury i rozumu. Nie uznawali adnego autorytetu zewntrznego bez wzgldu na jego rodzaj. Religia, pojmowanie przyrody, spoeczestwo, ustrj pastwowy wszystko to musiao albo usprawiedliwi swj byt przed rozumem, albo zrzec si istnienia. Mylenie stao si jedynym probierzem wszystkiego co istnieje. Miejsce starych powag : religii , autorytetu , tradycji, zajmuje rozum . Krytyce poddane zostay przeze wszystkim dzieje ludzkie. Ze sceptyzmem i niedowierzaniem ledzili owieceni bieg dziejw zapisany przez kronikarzy, odrzucali wszystko co nie zgadza si z zasadami zdrowego rozsdku. Odkrywali sprzecznoci i obnaali niekonsekwencje w przedstawianiu faktw czy w charakterystykach bohaterw. Legendy i podania zepchnito do mitologii , ktr w czasach Owiecenia utosamiano z zabobonem. W swoich badaniach historycznych postulowali nie cofajcy si przed adnym osdem obiektywizm , w procesach historycznych starali si wykrywa powizania przyczyn i skutkw , dali rozwoju bada rdowych, dawali wiar raczej kronikarzom opowiadajcym o wypadkach wspczesnych, znanych im z autopsji jednym sowem , zapocztkowali rozwj historii jako nauki, wraz z jej dziaami pomocniczymi. Rozwina si publicystyka historyczna , ktrej gwnym przedstawicielem by najwikszy brzoburca epoki Wolter. Ich rewizjonizm mia charakter rozprawy z mitami i ideaami epoki minionej. Nie tylko patrzyli na bieg dziejw oczami owieconego publicysty, ale odwrotnie zaprzgali histori do walki o wspczesno. W dziejach staroytnych obnaajc niekonsekwencje i zmylenia Herodota czy Kurcjusza , potpiali podboje i wojny zaborcze; przedstawiali wielkich bohaterw staroytnoci , ktrych kult kwit szczeglnie w okresie feudalizmu (zdziczenie, barbarzystwo, upadek cywilizacji i kultury) , jako robjnikw tyranw i wrogw ludzkoci . Przeciwstawiali im wadcw pokojowych, dobrych gospodarzy kraju. Potpiony zosta idea pedagogiczny okresu minionego Aleksander Wielki, wysunito natomiast nowe wzory :Tytusa, Marka Aurelego i innych. W ten sposb pojta hisotria staa si nauk moraln, ktra na dowiadczeniach przeszoci uczya si jak y. Tendencje pokojowe wczesnego Owiecenia francuskiego , wraz z koncepcj nowego bohatera historycznego, nowego mieszczaskiego obyczaju, toroway skutecznie drog zwycistwu kapitalistycznego ukadu stosunkw. Wojna niszczy gospodark krajw, tworzy despotyzm i despotw, utrwala absolutn , feudaln monarchi.

Program ideologw pierwszego okresu wysuwa idea wadcy, owieconego monarchy, krla-filozofa, ktry dokona danych reform w interesie buruazji. Te tendencje i pogldy przyczyniy si w duym stopniu do wysunicia nowego wzoru obywatela, mieszczaskiego bohatera pozytywnego, i naday mu rang bohatera typowego dla nowej mieszczaskiej kultury. Miejsce zdobywcy zaj wadca pokojowy, zamiast rycerza z jego kodeksem honorowym wprowadzony zosta do luteratury kupiecm jak np.Robinson, zakadajcy kapitalizm na bezludnej wyspie. Zmieniy si koncepcje bohaterstwa. Bohater obywatel pracujcy dla dobra ludzkoci i wasnego kraju. W Polsce grupa reformatorw walczya o napraw i unowoczenienie feudalnego pastwa, krytyka historyczna nie bya bezporednim przygotowaniem ideologicznym rewolucji mieszczaskiej, niemniej odegraa ona wielk rol w ksztatowaniu si nowej wiadomoci spoecznej, bya ostrym rozrachunkiem z kultur epoki saskiej , kultur feudalizmu oraz olbrzymim krokiem naprzd w rozwoju postpowej myli. Czasopisma obyczajowe, jak Monitor w pierwszych latach okresu stanisawowskiego mao jeszcze powicaj zagadnieniom historii. Dopiero Journal Polonais z 1770 umieli francuski wiersz Dephinition de lhistoire. Wiersz ten zawiera akcenty rewizhonistyczne, traktuje hisotri przede wszystkim jako nauk moraln. Wanym elementem bya hisoria pojta jako nauka moralna. Docenia jej wag Komisja Edukacji. Oparta na zasadach owieceniowej pedagogiki i filozofii, pragna na czystych tablicach umysw modziey szlacheckiej wyry nowy, racjonalistyczny wiatopogld. Rajonalistyczna koncepcja kultury jako podstawa teoretyczna , a w praktyce sekularyzacja szkolnictwa miay oderwa spoeczestwo od suby Kocioowi , od jego kosmopolityczego wychowania, i powiza wychowanie jak najcilej z potrzebami wasnego kraju, poczy nauk z praktyk. W programie wychowawczym Komisji szczegln rol przeznaczono nauce historii.

HISTORIA Niemiertelny narrator dziejw w Historii Grumdrypp, to wedug zaoe pisarza uosobienie owieceniowego rozsdku i bezstronnoci. Nie naley do adnej narodowoci , z nikim nie wie si wzami powinowactwa. Jego sympatie czy antypatie maj charakter filozoficznego stosunku do pewnych spraw czowieka stojcego nad nimi. Wyposay go Krasicki we wszelkie atrybuty, ktre maj warunkowa postulowany przez Owiecenie obiektywizm krytyki historycznej. Jest tu koncepcja czowieka niemiertelnego , odmadzajcego si co pewien czas i wycigajcego wnioski z dowiadcze epok ubiegych. Grumdrypp jest rwnoczenie sdzi i moralizatorem Grumdrypp wdruje przez kraje uwzgldniane w historii powszechnej przed wiekiem Owiecenia, wybiera przede wszystkim te epoki, do ktrych nawizaa kultura feudalizmu. Swoj rewizj dziejw zaczyna nie bez przyczyny od okresu podbojw Aleksandra Wielkiego, ktry by ideaem wychowawczym redniowiecza, spopularyzowanym w wielu romansach rycerskich, temat zapadniajcy literatur przez wiele wiekw, w ktrych kwit kult rycerstwa redniowiecznego i apologia podbojw. Z pasj rewizjonisty ledzi Krasicki wstawki anegdotyczne i romansowe, kierujc si zdrowym rozsdkiem wykazuje ich nieprawdziwo i ostrzega atwowiernego czytelnika. W ten sposb ulega zakwestionowaniu pikna legenda. Rozprawia si z wszelkimi cudownymi faktami z ycia Aleksandra, od jego urodzenia a do mierci. Elementom rewizjonizmu towarzysz oceny moralne opisywanych czynw. Rewizjonizm jest w Historii przesank do wyprowadzania sdw moralnych. Nastpnym obszarem historii ktry uleg rewizji byy dzieje rzymskie poczwszy od wojen punickich. W literaturze zachodnio-europejskiej nowy mieszczaski idea wychowawczy wypiera dawny rzymski, zastpowaa go cnota mieszczaska i kupiecki kodeks honorowy. Rzeczpospolita szlachecka nawizywaa wyranie do tradycji Republiki Rzymskiej. Patni faszerze kronik i wywodw genealogicznych wyprowadzali pocztki rodw szlacheckich od rzymskich patrycjuszy lub nawet mitycznych bohaterw. Dzieje Rzymu to wg Krasickiego historia zaborw i gwatw popenionych na spokojnych narodach. Wytyka Liwiuszowi wiele niekonsekwencji. Przeciwstawia Krasicki Rzymowi Kartagin repubik kupcw i eglarzy. Dla Grumdryppa imperium rzymskie to typowe osiemnastowieczne pastwo zaborcze, utrzymujce swoj potg drog podbojw, wypraw wojennych i intryg politycznych. W kupieckim spoeczestwie Kartaginy odkrywa natomiast wzory i urzdzenia godne akceptacji

przez filozofa Owiecenia. Do wysokiej godnoci zostay w Historii podniesione cnoty mieszczaskie Kartagiczykw. Pochwaa handlu i cnt mieszczaskich ma yw aktualno wobec de reformatorw szlacheckich okresu stanisawowskiego. Hamilkar i Hannibal to dwa wzorcowe ycia sawnych mw Owiecenia. Hamilkar jest typem idealnego owieceniowego wadcy, mecenas nauk przeznaczajcy wiele czasu na czytanie poytecznych dzie, dobry gospodarz prowincji. yciorys Hannibala to polemika z Liwiuszem , Krasicki przedstawia wodza kartagiskiego w jak najkorzystniejszym wietle, oczyszcza go z zarzutw okruciestwa i chytroci i innych stawianych mu przez hisotryka rzymskiego. W opisie Hiszpanii natrafiamy na idylliczny obraz narodu yjcego w stanie natury. Jest to miniaturowa utopia, czsto spotykana w romansach Owiecenia. Idea obiektywizmu zosta tu zaniedbany na rzecz dydaktycznych funkcji historii: celem byo nie ukazanie prawdy dziejowej, ale poszukiwanie przykadw dodatnich i ujemnych, tworzenie znakw umownych dla wspczesnej publicystyki, ktre zmuszay do zupenego idealizowania czynw jednej strony oraz wyolbrzymiania cech ujemnych strony przeciwnej. Pasja rewizjonistyczna pisarzy Owiecenia odrzucaa fasze i zmylenia kronikarzy, rozwina naukow metod krytyczn, ale traktujc histori jako nauk moraln naginaa do swojej tezy interpretacj faktw historycznych. Krasicki ocenia przyczyny upadku republiki rzymskiej i dojcie do wadzy Cezara . Obraz upadku Rzymu przypomina pod wieloma wzgldami rozkad pastwa feudalnego. Rozszerzanie granic to polityka zaborcza pastw feudalncyh, potpiona przez dziaaczy Owiecnia. Demoralizacja stanu szlacheckiego i wszechwadztwo monych wystpuj znw jako zasadnicze motywy anarchii szlacheckiej w Polsce. Pobudk do umieszczenia w Historii egzotyki chiskiej bya panujca w XVIII w. moda na chiszczyzn. U Woltera kultura i ycie w Chinach byy swego rodzaju owieceniowym wzorem , form XVIIIwiecznej utopii ktrej akcja rozgrywaa si na konkretnym wymiarze geograficznym i historycznym. Koncepcja caoci opisu Chin w Historii niewiele przypomina Woltera. Istniej wprawdzie zbienoci np. opis starego obrzdu zaorywania roli przez cesarza. Cao opisu Chin w Historii ma inny charakter. Nie jest to nawet krytyka stosunkw feudalnych i ukazywanie wzorw pozytywnych. Nieszczcia jakie spady na cesarstwo chiskie w okresie zaburze i walk domowych mogyby si sta ciekaw materi historycznej krytyki, u Krasickiego wyczuwa si raczej tendencj do umotywowania ucieczki Grumdryppa na pustelni. Grumdrypp zawdrowa do Polski w momencie o ktry toczy si w publicystyce stanisawowskiej wielki spr : dyskusja o pochodzeniu Polakw. Przyjmowano hipotez , e nard polski powsta drog podboju czy te najcia Sarmatw, zwanych Lechitami, na terytorium polskie i zmieszania si ich z autochtonami, Polanami. NOWY WIATOPOGLD Obok partii rezonerskich, publicystycznych , penych pasji rewizjonistycznej , i yciorysw sawnych mw powie skonstruowana jest z wielu miniaturowych powiastek moralnych i filozoficznych , a nawet fragmentw utopii. Bohaterami s przewanie kupcy albo ludzie yjcy w stanie natury, a przede wszystkim sam Niemierelny, ktry patrzy na wypadki historyczne oczami poddanego nie wadcy.

Krasicki zawar nauk moraln i swoist filozofi. Mamy tu krytyk szk filozoficznych staroytnoci oraz powiastk o kupcu z Rodos i Apoloniuszu z Tiany Krytyk szk filozoficznych staroytnoci przeprowadza Krasicki ze stanowiska Owiecenia :cechuje j niech do wielkich systemw wyjaniajcych istot wszechrzeczy , do bezpodnej i jaowej spekulacji, dalej empiryczne , oparte przede wszystkim na naukach przyrodniczych , wyjanianie faktw, wreszcie utylitaryzm , stosujcy filozofi do celw praktycznych, mwicy, jak y by uzyska szczcie doczesne. Na czoo zagadnie wysuwa si etyka filozofowie Owiecenia byli waciwie moralistami, pragncymi wychowa nowego czowieka, pozbawionego feudalnych przesdw, uytecznego dla spoeczestwa i wyznajcego racjonalistyczny wiatopogld. Pochwa nowej mieszczaskiej moralnoci spotykamy do czsto ukryt w znakach umownych Historii, jak np. w charakterystyce kupieckiego spoeczestwa kartagiskiego czy te w powiastkach moralnych o Hannonie, Neoklesie i innych. Najpeniej wyrazia si ona w postaci kupca z Rodos. Program filozof. Kupca z Rodos przedstawia si bardzo skromnie. Jest on wprawdzie czowiekiem wyksztaconym , ale potpia pisarzy ktrzy wicej bawi si ni ucz. rdem jego postpowania jest obserwowanie praw natury. Powiastka o kupcu z Rodos zawiera syntez cnt mieszczaskich. Zasd naczeln wyraonej w niej etyki jest przydatno. KONSTRUKCJA ROMANSU W Historii podobnie jak i w Mikoaja Dowiadczyskiego przypadkach i Podstolim , mona zaobserwowa cisy zwizek z publicystyk XVIIIw. Panu

Historia jako powie korzystajca z prawa stosowania kostiumu historycznego jest waciwie ostr rozpraw szlacjeckich reformatorw polskiego owiecania z kultur orkesu feudalizmu. Powan cz stanowi partie rezonerskie, publicystyczne, swoj pasj polimiczn i rewizjonizmem wobec przeszoci przypominajce nieraz najlepsze wzory Wolterowskie. Druga warstwa utworu to portrety osb czy te opis ich perypetii yciowych, przypominajce powiastki moralne lub filozoficzne jak np. epizod Neoklesa, kupiec z Rodos itp. Przewanie pasja polemniczna jest skierowana przeciw dawnym powagom naukowym , ktra rozbija tok narracji powieciowej. Jest to gatunek literacki poredni pomidzy publicystyk a powieci. Znajdujemy w nim nierozwinite elementy fikcji. Zalety lierackie : pasja polemiczna, dowcip autora, wietny styl narracji oraz jzyk , dziki ktremu utwr mona zaliczy do najlepszych osigni prozy Krasickiego. rda Historii moemy podzieli na trzy grupy. 1. Wzory ktre przyczyniy si do stworzenia sabej wprawdzie , ale ciekawej dla rozwoju powieci fikcji literackiej dotyczce pomysu, kompozycji wykorzystanych w utworze form powieciowych. 2. rda erudycyjne , z ktrymi Krasicki polemizuje albo na ktre powouje

wskazane przez niego za pomoc odsyacza. S to wiadectwa rozlegej kultury naukowej pisarza, nieraz uyte w formie ciekawego pomysu literackiego 3. Pewne schematy, znaki pod ktrymi wspczeni rozumieli cile okrelone aktualnie zagadnienia. Np. Rzymianie w dyskusji hist. byli szyfrem umownym feudalizmu , Kartagiczycy mieszczastwa, Aleksander feudalnego zdobywcy, Lukullus wspczesnego mecenasa, krytyka szk filozof w Atenach oznaczaa krytyk spekulatywnej czy te skrajnej filozofii, kupiec z Rodos osiemnastowieczny deista. W Owieceniu historia stanowia arsena krytyczny do walki z kultur feudalizmu. Grumdrypp cierpi przeywajc swoich przyjaci, ledwo si do kogo przywie, ju musi go utraci , ale sam co kilkadziesit lat zapada w sen i budzi si modziecem , by zaczyna nowe ycie, tym ciekawsze , e wzbogacone dowiadczeniem istnie poprzednich. Niektre elementy pomysu czowieka niemiertelnego przej Krasicki z powieci angielskiej. W konstrukcji powieci ywioem zasadniczym , wysuwajcym si na pierwszy plan jest satyra i parodia. W swojej walce z Ciemnogrodem sign Krasicki po wyprbowan broprzeciw gupstwu miech i drwin.