i zgorszeniem k}aniajcych si przechodni w, jak i zabawnymi zgr47tliwymi ak-

centami puzon w262.

Film w sumie jest dobahy, ujmuje jednak lekkoformy i dominujca nad caoci odautorska ironia. Manifestowana szlucmokonstrukcji stawia w cudzys w cay wiatprzedstawiony, kt ry zmienia si, cofa, toczy sw j bieg od pocztku w zalenociod zmieniajcych si zaoe wyldadu, dla kt rego profesor i jego dzieje s lko ilustracj, sfuc filmowemu trybowi przyptsszczajce' mu. Uniemoliwia to iden\fiikacj z jakimkolwiek aspektem utworu i kreuje dy
,

nastpny utw r

,,Iluminacja'' (1972), filmowy esej z ducha i litery bliski Nowej pojaFali. Oprocz skladnik w tej estetyki obecnych w ,,Strukturze krysztafu", b z realwi si w nim take elementy pozadiegeyczne, m.in. wypowiedzi os

nego wiata,podobnie jak w filmach Godarda, w kt rych fikcja miesza si

stans konieczny przy tego rodzaju narzuconym, analitycznym podejciu odbiorczym. Trudno nawet m wi o grze z widzem, gdy narrator wszystkie
swoje racje literalnie wyfuszcza. Jest to przecie obrazowo zaprezentowana hipoteza, kt rej jednak nie sposob ze sfuprocentow pewnociudowodni ani nie spos b jej z cal stanowczoc\ zaprzeczy. Mamy do czynienia raczej z artem, filrnowym scherzo, przerywnikiem w rzeczowe1 dyskusji z widowni. arttenjednak (lub prowokacja) wiadczyo inklinacjach intelektualnych rezysera oraz o sklonnoci do analizowania wasnej tw rczoci, wasnych metod, co z czasem stanie si coraz wtyaniejsze. Z punktu widzenia rozwoju tw rczoci Krzysztofa Zanussiego istotny jest take faL, ze pojawia si tu po raz pierwszy vayanie wypowiedziana jedna z ponisaph obsesji autora: myl o losie, prrypadku, przeznaczeniu oraz ich zwiku z ludzk wolnoci i zdolnoci wyboru. Drug spraw jest }<rruestia prawoci czowieka, jego uczciwoci, kt ra ,,czsto mtuje si tylko brakiem Pr by"26s. opowieo troch miesznym profesorze jest rewersem historii ojca Maksymiliana Kolbego, kt ra od wczesnej mlodoci w zwizku z t kwesti fascynowaa Zanussiego. Obmz wyr nia lekki ton, z jakim reser opowiada o sprawie tak powanej, jak los czlowieka: cty akae on wielko,czy upadnie? Reyser nie buduje filmowych postaci na obraz i podobienstwo prawdziwych ludzi, lecz staje si tw rc ustawiajcym sztuczne figurki w szh-rcznych dekoracjach, odsaniajc w ten spos b reguy konstruowania filmowych fabu i nie ukrywa, e dobrze si przy tr7m bawi. Zabawa z form filmow omz ironizowanie na powane tematy wydaje si wprawk przed bardzo powanym eksperymentem, jakim bdzie
262 y15*i o \m Wojciech Kilar w filmie dokumentalnyrn Zanusego 'obrazy i da,viki'', uzasadniajc, e w jego dorobku jest to jeden z najbardziej udanych pra7ldad w dostosowania charakteru muzyki do obmzu, z czym nie spos b si nie zgoda. Notabene mua;ka skomponowana do bdzie jeszcze wielokrotnie obecna w innych filrnach Krzysofa Zanussiego, m.in.
w .Opowieciach weekendowych'' i ,'Bilansie kwartalnym". Sfusznie obaj dobra, a miaa znikn wraz z emisj jednego, k &iego filmu'

z rea|noci264. Po sukcesie ,,ycia rodannego''' w kt n7m Zanussi pokaza, e umie ''po_ l rzdnie'' opowiada, zaknil do eksperymentowania, do formy swobodniej- l szej, kt ra byaby powrotem do poetyki ,,Struktury kryszialu'', ale niedoldadnym. od dawna mylal ju o stworzeniu 'filmu z pogranicza gatunk w: fabu,
filmu dokumentalnego i eseju, powiconego rozwaaniom o pewnych problernach wiatopogldowych,kt re stawia przed dzisszyrn czlowieki"* ''u''ku''265. Chodzio mu g wnie o badanie tosamociczowieka oraz jego zalenociod uwarunkowa ' allaszczacielesnych. Bt' to problem, }<t ry nurtowa} go od dawna. Mia do niego osobisty, emocjonalny stosunek. Pocztkowo chcia nakrci dwa filmy. Drugi z nich charakteryzowa w zapowiedziach pmsowych poprzez
bohatera: mia nim by cowiek pokazany w krgu swoich codziennych spraw.

sobie warurk w bytowych czy osignicia lepszego statusu, ale po to, by ,,pnestpi wysa1pr g' wejw krg pracy tw rcz ei'26a. Ten temat podsunli mu widzowie w czasie dyskpsji o ,,Strukturze krys^alu"z67. Artysta tak chamkteryzowal s j przyszv film: ,'Jest to przedsiwacie o dofilozoficznych ambi-

Czowiek,

kt ry pracujc, podejmuje wysiek shrdiowania, nie dla poprawienia

cjach, film o nauce' o czowieku, lrt ry wierzy, e nauka zna prawd o wiecie [.. ] A wic film o nauce, o studiowaniu, w doosobliwej formie dramafurgicznej, operujcy dowolnie czasem, nieprzedstawiajcy zdarze , a pewne rozterki, szukajcy mylowych punkt w zaczepien|a..."268- 7 czasem zrodzta si myl o poczeniu obu pomys w: na film ,,wielogatunkowy'', eseistycmy o dylema264 7r1" 2"r6o42rda pokazana jest rn og w tej samej stylistyce, natomiast Zanussi oddziela stylistycznie povczeg lne elementy kinematograficznego dyskursu, zob. R. Armes, Jean'Luc Gadard. ldentity and Communicotion, [w:] idem, The Ambiguous lmage, s. L90-L9 zob. A. Weme Trzy albo cztery rzeczy..., [w:] idem, Dekada t'iImu, s. 21; D. Bordwell zaprzecza do powszechnym, jak zauwaa' siwierdzeniom, e Godard posfuguje si esejem. Dla niego esej jest Iorm, w kt rej nie siga si po fikcyjnego bohatera, elementem organialjcyrn jego konstrukcj jest afgumentacja, prowadzca do okrelonej konkluzji, a tego zdaniem Bordrella u Godarda brakuje. Natomiast to, co uchodzi za eseistyczn formuwaa za

nieay strategi

narracyjn,

kt

por wnuje do modernistycznej narracji ulisseso Jamesa Joyce'a - D. Bordwell, Godard ond Norrotion, s. 312. ?65 po1rr.6n jest wymagajqcowidownia, rozrn. F. Dh.zak,'KurierPo|s|" L97L,nr22I' ?66 tr1 ,o1l. po debiucie t'i|mowym, roan. M. Dipont, ,,Zycie Warszawy'' t970, nr 54. 267 J6i4"-.
26a 4ori"1rwsztucemusiwypowiadasiebie.roml'J.Sobodzian,,,Kierurrki"L97I,w29.

'Hipotezy'

aci uznali,

e iest zbyt

263 K' Zanussi, Pora umiera,

s.30'

1M

145

tach, kt re rodzi nauka araz o czowieku, kt ry uprawianie nauki traktuje jak

dziaalnotw rcz, wzbogacajc codzienrre bytowanie, i pozwalajc rozwija si wewntrmie' Rezyser zdawal sobie spraw, e taki film niesie ze sob po.

wane rytyko cakowitego niepowodzenia6g, e stpa po liskim grtlrrcie, po nym nikt dotd nie chodzil, ale pasja poszukiwawcza, zar wrro artystyczna (eksploracja nowejfilmowej formy), jak i filozoficzna (badanie zalemoci midzy przygodnoci czowieka a sprawami ostatecmymi) bya wazniejsza ni moliwoklski. Reyserowi w dwa lata po debiucie w razie niepowodzenia grozi bolesny upadek. Byla to chwila pr by. Na fabularn czfilmu sldada si historia Franciszka Retmana, maturzysfr7' kt ry przy1eda do Warszawy, eby na urriwersytecie studiowa tiaft. Z powodu nieplanowanej ci jego dziewca1ny eni si, przeryNa sh.rdia, podejmuje prac w fabryce, aby utrzyma rodzin' Przea]wa kryzys wiatopogldowy, zostawia rodzin, ale potem ivraca do ony, dzieckai na studia. Po dyplomie zostaje na uczelni jako asystent, tozpocv4na prac nad doktoratem i wtedy dowiaduje si o chorobie serca, z powodu kt powinien zacz prowadzi mniej wyniszczajcy tryb zycia, na co nie chce si zgodzic. Filrn ko czy si scen, w kt rej Franciszek stoi w rzece, patra1 na ph7nce z nurtem galzie, a potem w slo ce, gdy na brzegu relaksuje si rodzina. W ,,Iluminacji'' autor zachowa posta bohatera fikcyjnego, ale jego anlzek z fabularnffi zdarzeniami zostal oslabiony przez ich schematycm typowo oraz spos b prezentacji splecionej z naukowym wy,,iodem270. Temu celowi sfuy obecno na ekranie wielu os b niebdcych aldorami, kt rzy wnosz do filmu wasn tozsamo',,Korzystalem ze wsp racy ludzi spoza rodowiska aktorskiego, aby zachowa wsp lny mianownik warstr,y inscenizowanej i dokumentalnej"z1 t - wyjania reser. Najsiln jednak interferencja ,,dokumentali-

kt

zmu" oraz fikcjonalnoci w kons\rtuowaniu postaci zostala uruchomiona na

pocztku flmuprzez fakt odhumanizowanej prezentacjibohatera jako przedstawiciela gatunku homo sapiers. Fabularnym pretekstem do takiego ujcia s badania prowadzone przez komisj wojskow oraz spos b filmowania pr*ypominajcy spordzanie rutr7nowej dokumentacji policyjnej. Podczas calego filmu obrazy-epizody, pokazujce pewne ranelub typowe momenty w zyciu, bd wzbogacane o neutraln naukow dokumentacj lub eksplikacj - zdjcia, doku269 Por. ibidem. 270 Pomysl takiego poczenia zaczerpn Zanussi z Tomasza Manna K. Zanussi, Il diritto di chiedere, [w:] Krzysztof Zanussi. Un rigoristo nella Jortezza ossedioto, s. 73; pierwodruk: K. Zanussi, Prawo do pytari, 1973, nr 6. "Polsl<a" 271 K. Zanussi, cyt. za: A. Jackiewicz, Iluminacla Franciszka, [w:] idem, Moja t'ilmoteka,

nych profesor w. Jeden z nich - profesor lwo Birula_Bianicki, dc nauko_ wym komentatorem pozadiegetycmym, gra jednoczenie rol dziekana Wydziau Matematyc to-Firycaego Uniwersytetu Warszawskiego, na kt n7m sfudiuje bohater fikcyjny - Franciszek Retman grany przea Stanislawa Latat. I tak wia_ domoo niespodziewanej ciry daewca1ny Franciszka jest ilusbornna zdjciami ,,podu ludzkiego'' wraz z naukowym komentarzem lektora. Wizyta Franciszka na Oddziale Neurochirurgii, gdzie pmcuje jego prajaciel - jest ,,skomentowana" autentycm1mi zdjciami filrnowymi, pokazujcymi zabiegi na otwartym m zgu. Zasugerowane zaledwie w filmie (z powodu interwencji cenzury) strajki shrdenckie '68 roku s skomentowane dyskusj modych naukowc w o spoecznej roli i obowizkach inteligencji. ,,Czfilmu robi Zanussi niemal technik ukrytej l<amery, kame lek i bezszmerow, 1Gmilimetrcw |zesfuprocentowym d ikiem - M.M ] Realizowa go w setce bez mala autentycznych obiekt w, w pracouiniach naukowych, w szpitalach, fabrykach, mieszkaniach. Chwilami jak pmwdziwy repor1u2"272. Ta wyjtkowa tuzja rodzajowa bya mozliwa lake daki zdjciom Edwarda Kosirrskiego, kt ry ,,grupuje ujcia w sekwencje maczcej akcji, podobnie jak tw rcy kirra bezporedniego''273. Metoda tw rcza Zanussiego, ,,rwana'', fragmentaryczna, nioca z lekko_ ciciar filozoficznych dywagacji cile spleciony z przekazem aslcznym (fabularnoci)zyskala miano filmowego ese1u274, w lct rym ,'myl "Il!gbu.ji'' wyraa si poprzez struktur caoci,a nie przez poczynania Postaci"27s. Pozorna swoboda wypowiedzi zosta}a uzyskana dziki dyscyplinie formalnej' ujawniajcej si jr.z w prowadzeniukameryz7', alewidoczna przede wszystkim w mon_ taru. Precyzy1nie scharakteryzowal go Jera1Uszyriski. ,,Najpierw wic kilka uj typizujcych, kr tkich, bez dialogu, lub zawiecych bezosobow informacj _ reser owi problem w gszczu powtarzalnych sytuacji. Wreszcie deryduje si na jedn z nich. I wtedy ujawnia skomplikowan intemkcj, wielomaczno psychologicznych sytuacji, kt re stoj za zachowaniem os b. Ta gra wymaga
272 A. Jaclsquicz, Iluminacja Franciszka, [w:] idem, Moja Jilmoteka, s. 425. 273 P. Coates, Spirituality and Religion, [w:] idem. Cinema, Religion and the Romantic Legocy, Ashgate: Hants,zBurlington 2003, s. 171. ?74 .FiIm ten pst esejem, traktatem, dyskusj o kondycji ludzkiej'' pisze o nim A. Jackiewicz, Iluminacp Franciszka, [w:] idem' Moja t'ilmoteka, we wszystkich niemal om wieniach tego utworu.

menty, schemat5l, rysunki, wyldad owiatowy, fragmenty filrn w naukowych lub owiatowych, dyskusje rrrodych naukowc w_fiafu w, wypowiedzi renomowa_

s.424

ta nazwa gafunkowa pojawia si

s. 425.

273 hidem, s.425. 216 P. Coates' Spirituolify and Religion, [w,] idem, Cinem, Religion nd the Romntic Lacy, s. l-7L.

I46

t47

nierctannej czujnoci *dru"277 ' Dziki takiemu uksztatowaniu mamy wmenie, emo:liwes jedynie ,,ski odkry{278, aLezarazemGwiadamiamy sobie, co jestemy w stanie dostrzec w otaczajcym wiecie,za\e od e
,,Za1<restego,

umiejtrroci obserwacji'' Droga ycia Franciszka Retnana s}<}ada si e zdane typowychz8o i banalnych: matura, egzamin na sfudia, pierwsze kontakiy erotycme ze starsz, fascyw akadenuj kobiet i pierulsze rozczarowaie. Wyjazdy w g ry, studia, mio

279.

miku, wojsko, przypadkowa cia, maeristwo, trudnoci materialne, urlop

dziekanski, praca zawodowa, ptaczce dziecko, nauka po nocach, dyplom, praca nad doktoratem, wasne mieszkanie i chore serce jako efekt takiego ycia. Jednake pord zdarzefttypowych, wpisujcych bohatera w redni sta!6tyczn, s

mniej typowe, cho r wnie prawdopodobne, tak pokazane, aby eksponowa ich sens, a nie dynamizm. Starrowi tr7m samym bardz etap wewnbznych poszukiwa n rea||zacj\ciowych zam|erze(t. Do mn typowych a Zr:Elczcych dowiadczeri nale: zetlmLc|e ze mierci (taternika w g rach i matemaka

wklinice), apoprzezni-zknrchociludzhegoisbrieniaz81,kn7zystymWywoany, pr by poszukiwania utraconej wewntrznej harmonii w ldasztorze, myl _ o samob jstwie, poszukiwania biologicznej podstawy ludzkiej tosamoci z]'ul'
manipulowania ludz_ w ciala zdtlsz, niezgoda, a nawet bwrt wobec moliwoci (operacyjne ingepodstawy jej osobowocipoprzezingerencj w materialne rencje w funkcjonowanie m zgu). W tych szczeg lnych momentach, rcrnych dla

bohatera z perspektywy aawewntznego, re1Fer wprowadza sygna diko' wy w formie mtrzycznego tla (flei, piewch ralny, skra;pce, fortepian)28z. S to
277

278

J.vsZ4 s|j,Pozadosowitociq,,'KwartalnikFilmowy'' 1997,nr 18' s' 101'

chwile szczeg lnego poruszenia nie lko dla bohatera, ale take dla widza283. Don Fredericksen w tym sposobie prowadzenia narmcji rozpoutaje,,ustruktwowanie piono*."284,,,Kt re jak gdyby wstrzymuje linearnochronologiczn opowieci, aby zarvm1si w jej psychologicm gbi"285, wtedy to ,,pozostajemy w obrbie opowieci, ale dowiadczamy czasu, by tak rzec ,lpionqwo(''286. Wprowadzenie widza w w wymiar uatwia fa]., e wikszoz tych szczeg lnie istotnych dowiadczema jakizlnzek ze mierci. To ona sprawia, e Frarrciszekze zdystarsowanego obserwatoraprzel<sdaca si w cowieka przeil1ajcego uasn i cudz eg'rstencj w jej najbardziej newralgicmych punktach, przerywajcych czasoprzestzenn cigocharakteryspcm dla prrygodnoci ludzkiego istrienia. ,,Domanie mierci czowieka, przerrania cigoci ciala i drca7, uwalnia speryficmie fudzhe pmgnienie sersu. Przez szczeliny zwienia dociem do bohatera aspekt rzeczywistoci niezatrrymujcej si na granicy poznania, afirmujry tmnscendencj. obszar poszukiwania wszerzasi o religijnoi duchowog"zg7. Franciszek Retman d do osignicia wtedzy pewnej o otaczajcym wiecie oraz o cz}owieku jako jego czci. W tym wstpnym zaloeniu oraz jego realizacji pozostaje dzieckiem owiecenia, ufajc, e moe josign dostpny_ mi czowiekowi rodkami oraz traktujc j jako subsltut prawdyz88. Jednoczeniepoznanie jest form poszukiwania indywidualnej ciowej drogi, wasnego msca pord chaosu lub harmonii wiata, kt re pragnie odkry. Chce po_ zna,by zroz*'''i"6289. Nauka jest wic dla niego rarzdaemposzukiwania prawdy, za pomoc kt rego realizuje swoj faustow'k pu.j290. Jego c|ejest na_ cechowane wraliwocimetaIiryczn, kt ra prowadzi go od obserwacji do kontemplacji, bdcej ju otwarciem na dowiadczenie transcendentrre (na wiecz283 D. Frederickert, ,lluminacja" Krzysztofa Zanussiego..,,
[w:]

Legacy, s.

279 ;. gt2otis1a1, op. cit., s. 99. 28o Jacek Fuksiewicz zobaczl1 we Franciszlr posta reprezentatyval dla swojego pokole_ nia, co potwierdza jego udzia w strajku i manifestacjach roku 1968; w pierwotnej wersji zostao to ukazane doslownie, w ostatecznej zajefunie zasugerowane przez jeden obraz manifestacjiprzed uniwersytetem i dyskusj naukowc w - J. Fukier,vicz, De I',illumintion au dJi, [w:] idem, Le cinma polonais, s. 97. 281 6r62y1 wi$ochowska pisze o ,,nieoczekiwanym [. '.] dowiadczeniu ludzkiej skoriczo_ noci za raw zetknicia z omaterialnn obecrroci martwego ciaa'' - G' witochowska' mier-

l7L.

6ou1"5, Spirituality and Religion, [w'l idem, Cinema, Religion and the Romantic

Kino polslcie: reinterpre-

nussiego..., [w:] Kino polskie: reinterpretacje, s. L68. 28s lbidem, s. 169. 286 6i6"''l. pr. r wnie U' Tes, Bytuoln e kino Mai Deren, Iw,],,Sfudia Frlmoznawee'', t.26, s.123, 130.

tocje, s. 168. 284 Termin wprowadzony pnez.MajDerm; D. Fredericksen, ,lluminacja" Krzysztot'a Za'

u7

telna choroba,.Kwartalnik Filmowy" 2004, nr 45, s 22t. 282 D. Frededcl<sen, ,lluminacja" KrzgsztoJa Zanussiego: psychologiczna torma i duchowa diagnostyka, [w:l Kino polskie: reinterpretacie, red. K. Klejsa, E. Nurczynska-Fidelska, Krak w 2008' s. 168; por' T.ls,Polifonia i naocznoidei: ,Iluminac1a" Krzysztot'a Zanussiego, co daosi z wntrzem [w:] Kino polski e: reinterpretacje, s. 159; rol muzyki dla oddania ',tego, czotvieka" podkrelaa Maja Deren' zob. U. Tes, Rytualne kino Mai Deren, |w:1 "Sfudia Filmo_ zrawee", t. 26, s. 131.

288 Por. P' Lisicki, Mroczne dziedzictwo owiecenia' [w:] idem, Nie-Iudzki B g. Eseje, Warszawa 2007, s.24. ?a9 Por' . Plesnar, W poszukiwaniu absolutu (,Iluminacja" Krzysztot'a Zanussiego),[w']Anolizy i interpretacje. Film polski, red. A. Helman, T. Miczka, Katowice 1984, s. 189. ?90 7o1o. K. Zanussi, ll diritto di chied,ere,fw:lKrzysztot' Zanussi. Un rigorista nella t'ortezza assediata, s. 72; polski pierwodruk: K. Zanussi, Prawo do pytari, .Polska'' 1973, nr 6.Fal, e m wi o niej sam reyser wiadczyo osobistym charakterze filrnu oraz e p$anb' Franciszka w przanaajc mierze pytaniami samego autora.

G. witochoska, op. cit., s.223.

148

r49

no).Jest wic Franciszek Retman everymanemz9l , vr ry poszukiwanie drogi ciowej, a take szczciazgz utosamia z odkrywaniem najgbszych tajemnic

wiata i czowieka, lecych na styku nauki i religii, szczeg lnie zatej czci nauki, kt ra objania fi.mkcjonowanie wiata(fizyka) oraz organizmu ludzkiego

(neurologia, biochemia). Pocztkowo s to poszukiwania racjonalistyczne

i

'Ibmasza cie bowiem Franciszek Retrnan postpuje zgodnie z tilozoft w. z Akwinu. Wiera1 w psychofizyczn jednoczowieka, poszukiwania poznawcze raryoc^1na od zmysl w , by przejnastpnie do jego wyszej - umyslowej formy295; dziki rozumowi nastpuje bowiem przejkie do uog lncej abstrakcji296 ' Jako tomista (Gwiadomiony lub nie) bohater postpuje w ten spo'

empiryczne. Bohater zachowuje si tak, jakby w kosmosie chcial spotka Boga, a w m zgu odnale sk ciaa i duszy. Franciszek Retman przechodzi drog odwrotrr w stosunku do dr g nowo,tnej filozofii, dla kt racjonalizm i wiara w samowystarczalno czowieka stay si prryc*ynnegacji Absolutu, porzucenia transcendentrrej perspektywy - perspektywy wiecznoci. Franciszek rozpoczyna swoj epistemologiczn przygod zafascynowany moliwociami,jakie daje mu jego ump oraz zdolno obserwacji. Jednak dowiadczenia yciowe prowadz go do odcia wlasnej przygodnoci, a tym samym zfudnociswoich przesladczeri. Gdy zdaje sobie spraw z qrarltcze nauh i swoich wasnych, otwiera si przed nim metafizyczna otc}rlari. osobowo i fizycmoStanisawa Lataly sprawiaj, e reb1serowi udaje si balansowa midzy typowoci a wyjtkowoci.To dziki niezawodowemu aktorowi mamy nieodparte wraenie, e obcujemy z autentyczrr i indywidualn egzystencj, z pneywajcym swe cie na serio czowiekiem, nie zaz wymy lonymobiektem cal nawet ,,statystyczn redni"2sa, wyabstrahowanym bytem. Dla tego czowieka zetknicie ze mierci staje si dowiadczeniem traumatycmym' uderzeniem, otwiecym wrota niesko czonoci. Dzieje si tak dziki przejciu od widzenia i. rozumienia (perspektywy naukowej) do przezgcia i dowiadczenia (perspekly egzystencjalnej) mierci jako punkfu rozdzielenia ciaa i duszy, od kt rego ?awsze we niepokojem. Jest to punkt, w ld n7m zar wno w zyciowej drodzebohatera, jak i w filmowej narracji oraz dowiadczeniu widza jako odbiorcy lej obrazow medytacji dwa paralelne dotd dyskursy (odpowiadajce Augustia skiemu dualizmowi duszy i ciala, ducha i materii) zacapa1si splata, a nawet ,,prowadz do paradoksalnej jednoci''294. 1ry i'1o,

dzg ilczeniajej wynik w z racjonalistyczn analiz. Perspektya autora jako tomisty widoczna jest w takim poprowadzeniu narracji, e wlania si z niej obraz komplementarnego charakteru wiedas i wiary: wedza ma swoje ograniczen\a, ale wiara jej nie przecry, |ecz uzupehtia pola niedostpne naukowemu pomaniu. ,,Niekt re prawdy przekracz rozuln' ale adna mu si nie sprzeciwia. Nie moe by sprzecznoci m\da1 objawieniem a roantnem [...], wszelka prawda pochodzi z jednego fuodla_ od Bog''298 _ twierdzi w.Tomasz. ,,Prawda, kt r B g zsya na drodze aski, uzupenia, ale nie zmienia tej, kt r udostpnia na drodze prayodzonej"Z99 ' 11r1riu2jednak nie jest to bezporednie po-

b, e moemy by pewni, co do jego przelnadczenia o empirycznym i racjonalnym charakterze poznania. A popujctak, dzieli sw j stosunek do l$^/estii epistemologicznych z sam}im re^)serem, kt ry nie krge, e po sfudiach w dziedzinie fizyki pozostao mu pra;rvizanie do empirycmegozg1 sprawdzania wie-

znanie umysu. Iluminacja bowiem, zdaniem w.Tomasza, jest dla ludzi niedostpna3oo. Std wanie- z zestawienia logiki dyskursu zgodnego z pogldami Akwinaty z Vtulem zaczerpnitym z przeciwstawnej mu koncepcji w.Augush/na bierze si ironiczny wydzwik ,rtrru deklarowar\y przez rerysera3O1.

Jest on zar wno w kwestiach ecznych' jak i epistemologicznych ostronym sceptykiem, uwaajcym za rozsdne derue do absolutrrego Dobra oraz do absolutnej, pewnej weda1 zpelrwiadomoci,eich osignicie jest niemo1*"302. Podobnie ukasz Plesnar interetuje ironi ,,Iluminacji'' jako ,,wraz transcendentalnej sprzecmoci'' midzy absolutystycznymi deniami Franciszka, pragncego osign ,,pmwd, szczkie i poczucie moralnoci'' a ,,niepen realizacj",,,wiecmym niespenienie''''"303'
2%
295 YY 1u1ur16"wicz,

297 por. A. Koodv'iski, Krzysztof Zanussi wskazuje drog do iluminacji, [w:] Hisforio kino polskiego, s. 164; A. Jackiev;icz, lluminacja Franciszka, [w:l idem, Moja Jilmoteka, s. 426. 92 yrryuu Plesnar nazywa to eudajmonmem epistemologic zrltjm, ale ?amacza, e nie ma w nim element w religijnych ani mistycmych - L. Plesnar, W poszukiwaniu bsolutu (,Iluminacja" Knysztota Zanussiego),lwtl Analizy i interpretacje, s.188-189; por. T. Miczka, O cierpieniu bohater w t'ilmowych Rrzysztot'a Zanussiego,lwl Arystokratyzm ducha. Kno Krzysztot'a Zanussiego, s. 52. 293 por. A. Jackiewicz, Iluminacja Franciszka, [w:] idem, Moja filmoteka, s.426. 294 P. Coates, Spi ntuality and Retigion, [w:l idem, Cinema, Religion and the Romantic I-eEacA, s. 170r zob. L.-M. Rawicki, Krzysztof T,anussi et le contexte polonois, {w:l KrzysztoJ Zanussi, s. 38.

297 R.Zanussi' Pora umier, s.29. 298 W Tatarhewicz, op. at., s.274.

op. at., s.278.

em,s.279.

?9

3oo 66"-, .. 276. 301 Zanussi we wprowadzeniu do scenariusza pisze nawet o jeh nie szyderczym" ',gorzkim, wydwiku pojcia iluminacji - K' Zanussi, Scenariusze Jilmowe, Warszawa 1978, s.l97 ' 302 po. rvagi w ninszej kice w rozdzialre IV dotsrczce .Pamdygmatu''. 303 ' Plesnar, W poszukiwaniu obsolutu (,Iluminacja" KrzysztoJa Zanussiego), [w:] Ano_ Iizy i interpretacje, s. 181-183. Koncepc t wywi d autor od Friedricha Schlegla, zob. s. 181.

trld.em,s.274.

150

151

metafiapzny, pojawiajry si za spra{v dowiadczenia cudzej mierci,wywofuje w bohaterze pragnienie jej transcndo.'''iu304. T moli wodostrzega Franciszek w prakach religijnych. Jednak stany mistycme, dajce posmak przeaxyciartta miercimona osiga talde rodkami farmakologicmymi, co prezentuje stosowny naukowy wyvv d wzmocniony sil wzor w chemicznych. Nauka zdaje si swoim oschm, ale ,,pewnym'' dowodem podwaa tajemniczo zjawisk ot'serwowanych przez Franciszka w klasztorze (mamy podstawy przypuszcza, e jest to wiedza mu mana). Bohater jednak (a zapewne take iwdz) zda1e si ulega odwrotrremu *"o2g.i.305' wyjanienie podsuwane przezwtedz wydaje si prostackie, poniewa nie wyjania tajemnicy, kt r dostrzeg w wiadectwie ycia zakonnik w. ,,Na poy wizyjna scena niesienia zwok jednego z eremit w odslania przed bohaterem olluminacji,, lko nieuchronn przyszoludzkiego ciaa, koniecmy rozpad''306. Franciszek,

Niepok

na nierozwiywaln sprzecm966310 w wieciei wewntrz samego siebie. Midzy tym' co racjonalne i sprawdzalne dowiadczalnie a tr/m, co niepoznawalne, midzy tym, co fia1czne, materialne, adlm, co duchowe. Strulctura narracyjna ,,Iluminacji'' sugeruje, e pozrnnie naukowe moe by zaledvte punktem wyjciado pomania absolutnego, dostpnego jedynie na gnrncie religii311. Poczutajemnicy, l;t ra pozostaje cie niepenocipoznania naukowego, wiadomo poza)ego zasigiem nie jest obca ludziom j44312. Sam autor podrzuca skrom-

nsz, ale bardziej otwart konkluzj: ''[Uywajc w tytule sowa niluminacja< - M.M.] chc podkreli,e wysiki umysu nie s warurrkiem wystarczajcym do osignicia owiecenia. Czowiek musi przeby wiele chor b i dowiadczeri, aby
przgbliy si do prawdy' mma wiedza mu nie wystarcza. Dowiadczenia ycia tak samo jedn z postaci prawdy lpodkrel.- M.M.]' jak nauka i jej

poszukiwaniu''313. 14o2''a zalem powiedzie, e reser wsp luczestniczy

bdc dotd ,,jednoczenie obiektem naukowej obserwacji i podmiotem poszukujcym transcendencji"3o7, rurrna bolenie przeyva w rozziew, co popy_ cha go do szukania rozwizania owego konflikhr. Zaczgna stawia pytania religijne: Gdzie jest to, czym jest czowiek? Co si z ,,tym'' dzie, gdy umiera? Odpowiedz znajduje w logiczn5m iprzejrzys$m stwierdzeniu opata bielariskich kamedul w308, ,,Nikt nie powica ycia d|a nicoci''. Nie jest to jednak

w procesie interpretacji swoich film w, a|e przede wszystkim dowodzi tego, e ,,Iluminacja'' jest filmem osobistym, efektem przemyle i dowiadcze same-

go autora.

pewna'', jakiej szuka, cho wiadectwo ycia mona zalica1 do dowod w empirycznych. Taka odpowi ed jednak go nie zadowala. Bohater nie jest got w, by uwierzy, pozostaje w sterze dramatu meIaiaqnego3o9. Poddaje si, przestaje szuka, wraca do ony, daecl<a i nauki, }d oddaje si z t sam zach}arrrroci, ale jubez neofickiej wiary w jej wszechmoc, wic z wJ.<sz pokor. Godzi si
304 P Coates, Spirifudlify and Religion, [w:] idem, Cinema, Religion and the Romantic Legaca, s. l7O. 305 Por T' Rfus, Polit'onia i naoczno idei: ,Iluminacja" Krzysztofa Zanussiego, [w:] Kino polskie: reinterpretacje, s. !60. 306 6. $*i*1o.howska, op. ct., s. 223. 307 p.6o"1"., Spirituolity and Religion, [w:l idem, Cinema, Religion and the Romantic Legacy, s. 170; zob. r wnie A. Jackiewicz, Iluminacja Franciszka, [w:] idem, Moja t'ilmoteka,

',lnedza

W ,,Iluminacji'' Zanussi, bardziej ni w jakimkolwiek innym filmie, jawi si jako neoshirlastyk, nieodrodny duchowy syn w.Tomasza, racjonalista, kt ry w logicmym dociekaniu jest o krok od ,,dowodu na istnienie Boga''. W wiksaym jednak stopniu pozostaje duchowym dzieckiem Pascala, co objawia si szczeg lnie w zakonczeniu filrnu. Zako czenlu, kt re sprowokowalo powstanie
310

go, pisze o

s.426.

308 6ru go autentycmy przeor tego klasztoru Piotr Rostworowski - T. Klgs, Polifonia naocznoldei: ,Iluminacja" Krzysztot'a Zanussiego, [w:] Kino polskie: reinterpretacje,

1".1''-14i"1'''"1 Rawicki twierdzi, e postawa Franciszka, stawiajc pod makiem zapytania wartociracjonalistyczne i pragmat9lczne )o( w.' nie oferuje adnej duchowej ahernatywy, stajc si rnanifestacj zyzu podobnego do tego, Lt rego wyrazem byo poszukiwanle witego Graala w redniowieczu' zob. L.-M. Rawicki' Krzysztof Zanussi et le contexte polonais,|w:] KrzysztoJ

s. 156. 309

Zonussi, s. 38.

stycznym' jakimwuarnym scjentyzmem [...] a wykladni rzeczywistoci umajc koniecmo wzniesienia si ponad ten poziom'' oraz o ,,dialektycmym napiciu midzy tym, co duchowo odczuwalne, acz nieweryfikowdne przez nauk, a ,,nauko,rroci'',kt ra przy pozorach podania wy_ janienia nie oferuje adnej wieda1 istotnej'' - T. Kbs, PoliJonia i naoczno idei: ,lluminacja" RrzgsztoJa Zanussiego, [w:] Kino polskie: reinterpretacje, s. 161; oba dy s uprawnione na gruncie anal tego filmu, jednak drugi z nich i st bardziej przekonujcy i wydaje si bliszy koncepcji autora, jako e k}adc nacisk na przeciwstawienie, moe da pocztek koncepcji komplementamoci (za kt opowiada si piszca te slowa) obu sposob w pomania, nie tyle negujc pomanie naukowe jako konsekwencj scjentyzmu ("naukowego wiatopogldu''), ile zwracajc uwag na jego niekompletno,fmgmentaryczno (o czym m wi naukowcy w ciece dvurkowej ,,Iluminacji"); P. Coaies skania si wylraznie ku komplementarnoci, gdy pisze o synt zie tworzonej z opz9a11nych dyskurs nauki oraz mist!'cyzmu roaijanych przez calg film'' - P. Coates, Spirituality and Religion, [w:] idem, Cinema, Religion nd the Romantic Legacy, s. 170. 311 po. P. Coates, Spirituality andReligion, [w'] idem, Cinema, Religion and the Romantic Legacy, s. L7l. 312 P. Pintus, IJn rigorista ne!!a fortezza ossedioto, lwzl KrzysztoJ Zanussi. IJn ngorista nella fortezza ossediofo, s. 40. 313 6. 2un*.i, ,Iluminacja'. Eksplikcja filmu i nowela,,'Kino'' 1974, nr 5.

'ideor"lrym

61o', proponujc odczytanie,,Iluminacji'' jako Bachtinowskiego dyskurzu polifonicznestarciu'' za spraw skukhlry narracyjnej ,,midzy wiatopogldem materiali_

152

153

wielu

rzek. ona szydekuje, synek bawi si na trawie, przelatuje ptak, wieciso ce, po leniwej wodzie ph7n galzie, a bohater poddaje si pieszczocie sorica. Tylko mtzyka objawia3ts, e 1e.tomoment vwjtkowy, e cosi zdarzy|o, wyjanio, uoyo.Ca1 neczyncie Fmnciszek dowiadczyaugustianskiej iluminacji, kt r na pocztku filrnu profesor Tatarkiewicz objania jako owiecenie umysfu, pozwalajce uchwyci prawd w jednej chwili, a dane ludziom czystego serca? Sam reser, jak i wielu recenzent w316 l'aterdzi, e niczego takiego Franciszek nie dowiadcza, ai moralna prawo bohatera nie jest bezsporna. Wikszo jest ironicmy, e adne owiecenie nie jest moliwe. Paul podkela, e .rl

nych interpretacji314. oto scena idyllicma: Franciszek z rodzin nad

bohatera - idei iluminacji. Jest ona udziaem i postaci, i _ na paszca1nie metadiegetycznej - poruszonego widza"318. 'lu.'i, podobnie jak w.Augush7n, ,,ca7ni [...] obserwacj psychologicm pocztkiem i podstaw metafizy6"319. PeLre determinacji dzenie do pmwdy, podejmowanie yciowych tru-

d w, odpowiedzialnoci, mimo garci grzech w po drodze, doprowadzaj

wa'" za,,zakoitczenie moe r ep r e z ent o w a lpodkrel'- M.M.] iluminacj'', na co wskazywa obraz ptaka jako rymbol duszy pojawiajcy si ponad g}ow Francis71*,3l7 . Przekonujco brzmi konlduzja Tornasza Kfusa, lrt ry pro-

Coates przeciwnie

- twierdzi, e ,,iluminacja nie jest atwo osigalna, ale

moli_

ponuje interetacj finau o charakterze kompromisow}m: ,,mimo e nie spos b wskaza w yciu bohatem filmu jakiegokoretrrego momenfu, w kt n7m jego umysl ,'bezporednio widzia prawdu (jak widz miaby to oceni?), ani nie da si zawyrokowa, czy posiad on bdc niezdnym warunkiem iluminacji oczysto5g16n (czym ona tak naprawd jest? I jak orzec O n\ej zzewntrz)' widz ma poczucie wyraenia j a k o _ 1 przezstruklur formaln filmu, i przez dzieje
6ou1u., Spirituality and Religion, [w'] idem, Cinema, Religion and the Romantic Legacy', . Plesnar, W poszukiwaniu absolutu (,lluminacja" Krzysztof a Zanussiego), [w:] Analizy i interpretcje, s. 189 _ uwaaj, e Franciszek nie osiga ilumirncji; rratomiast Jacek Fuksie_ rMcz (De l'illumination au dJi, [w,] idem, Le cinma polonois, s. 97) twierdzi' e osiga iluminacj za spraw dowiadczefi yciowych. Zko|eiZoltan Heged0s utra7muje, e kwestia osignicia lub nie owiecenia umysfu pozostaje w zawieszeniu, do buej nieokelonej pra7soci,poniewa 314 Franciszek ,,jako dziecko naszej niebywale racionalnej rywiliuacii" ,,pozostaje z beznadziejnym pragnieniem wynionego szczc:E., a pragnienie to dxg'J go, lecz nie zbawia'' - Z. Hegedts, Vekto' ranoltzis, Krzysztof Zanussi filmiei,,,Filrnvil g" 1983, nr 10, s. 7-8 (2. Hegediis, Analiza wekto' rowa. Filmg Krzysztofa Zanussiego, t. P. Kornatowski, tfumaczenie w masaynopisie w iorach autorki). Natomiast czeska recenzent!<a Blaena Urgoikorrapisze, e.Franciszek ponosi klsk, bowiem jego poszuhwania koricz si retygnacj, '1ednak jej wynikiem nie jest rozpacz, ale nacechowane smutkiem pogodzenie' mamionujce dojrzao- B. Urgofl<ov , Mrauni principy Krzysz' tola Zanussiego. ,'Film a Doba' 1989, nr 6, s. 314-319 (B. Urgoikov , Moralne zasady Krzysz'

Franciszka do tego, co na4/wamy mdroci3zo; bohater pogodzil si z falrtem, e rue jest w stanie ogarn wiata ani ludzkiego cia, e rozum nie rzdzi wiatem w spos b absolutny ie jest cowaniejszego od wiedzy. Nade wszyst_ ko bowiem ,,Rozum nie prowadzi w spos b konieczny do dobra, cho takie stanowisko zajmowala czsto europejska tradycja filozoficzna''3zl . w sceptycyzm, bdcy punktem dojcia,jesi charakterystyczny dla metafki Pascala, podobnie jak uwiadomiona przez Franciszka (pra7najmniej w duej czci)hie_ rarchia wartoci: materia-dusza-Bos jest orodkiem etyki tego filozofa. Kon_ cepcja ta zaklada, e wartoci ,,nie tyle przedmiotami poznania, ile uybo*"322.Zgodniez mylPascala, czowiek, dokonujc wyboru pewnych wartoci, przechodzi od porzdku rozumu do porzdku serca, poniewa wybierajc ja warto,angauje si w ni. oznacza to, e wartoci nale nie tyle poznawa' ile afirmowa . hlianie si do sfery wartoci jest jednoczeniepoddawaniem si porzdkowi serca, a to z kolei jest r wnowane z przechodzeniem od pomania rozutnowego do poznania uczuciowego. Fakt, e od uwiadomienia ograniczonocirozumu oraz empirycmego pomania protagonista pnechodn do afirmacji ycia bliskiej mioci, mona uzna w filmowym fuskursie za podejmowanie wyboru wartoci, kt re s w tej *,enle reprezentowane' Jednoczenie jest to krok w stron poznania uczuciowego, jahm jest mistyczna intua323. od chwili, gdy porzuci owieceniowezhdzenia, co do omnipotencji poznania roanrnowego' wydaje si bliski mdrociredniowiecznych filozof w,klorry znali ograniczenia swoich wadz umysowych, jak r wnie miar rzecv! (wlaciwhierarchi wartoci).Zdawali sobie spraw, e nadmierna ufnow czysty rozum moe prowa318 1' 14u., PoliJonia i naocznoidei: ,Iluminacja" KrzysztoJa Zanussiego, [w:] Kino polskie: reinterpretacje, s. L63. 319 6. 66u*. srt. za: D. Fredericksen, ,Iluminacla" KrzysztoJa Zanussiego-.., [w:] Kino polskie: reinterpretacje, s. I70. 320 ;u."L Fuksiewicz w srojej interpreiacji nie rozdziela nauki i mdroci,jego zdaniem Francivek talduje nauk jak rodzaj ciowego powoania, ki re jest r wnoznaczne z indywidualnymi poszukiwaniami mdroci i zdolnoci roanmienia - J. Fuksiewicz, De l'illumination au d t'i, [w;] idem, Le cinm polonois, s. 98. 321 6i6"-, .. 99. 322 W. Tutarki.*icz, Historia t'ilozoJii, t. 2, Warszawa 1988, s. 60. 323 hidem, s.59.

tofa Zanussiego, t. Z. Stala' tfumaczenie w masa;nopisie w zbiorach autorki). 315 po. D. Fredericlaen, ,lluminacja" Krzysztot'a Zanussiego..., [w;] Kino polskie: rein' terpretacje, s' 173, l ry pisze o wyjtkowej roli muzyki, w \m kompozycji Kilara dla odczucia

transcendencji.

316 6. 2un*.i, Scenariusze filmowe, s- I97. 317 p' 6ou1"', spirituolity and Religion, [w:] idem, Cinem, Religion nd the Romantic Legacy, s. 170.

1g

155

dzi na manowce i dopiero tam, gdzie jego miara si wyczeuje,le szans na absolutrre pomanie, kt re jest jednoczenie wmiesieniem si na wyszy poziom byfu324. W ten spos b chrzecijat'rski racjonalm prowadzi do ,,wiary w Boga,

przed

dochodzi, natomiast staje si gotowy, by otworzy si na niesko czonow}anieod momentu (punlu w yciu), w l;t rym uwiadamia sobie wasne ograni_ czenia326. Dowiadczy wreszcie szczcia,poniewa ma|a mdro,kt ra kazala mu posfucha rady przyjaciela i zatra1ma si, zwolni, ,,po". Teraz darre mu jest chon ulotne chwile, w kt rych moe cal si szczliwy. Zatray ma si na pewnym etapie duchowego rozwoju3z7 , pnedwidzem jednak autor rozcign ju wyran\e perspektyw wiecznoci, bowiem zgodnie z pzekonaniami Pascala, ,,Dwa s tylko rdzaje os b, ld re mona naanlla rozdnymi: te, kt re sfu Bogu z caego serca, bowiem Go maj, lub te te, kt re Go z caego serca szukaj, bowiem Go nie znaj"328. Dalszy etap egystencjalnych poszukiwari,,czowieka mylcego'' przedstawi autor w,'Imperatywie''. Powinowactwa formalne z Now FaI s w tym fllmie ewidentne. Nale do nich: osobisty, a nawet autobiograficzny charakter filmu, eseisczna forma, autentyzm scenerii' stuprocentowy zapis diku,ruchliwa kamera, czen\e zdj rejestrowanych kamer 35 mm wykorzystywan do realizacji film w fabularnych, ze zdjciarni realizowanymi kamer 16 mm, uzywan przez dokumentalist w bez purrktowego owietlenia, co stwarza efekt paradokumentalnej ,,reportaowoci'',ale take pra1daje obrazowi filmowemu walor wiarygodnoci i przede wszystkim zb|enia si do filmowarrcj rzecrywistoci, a nawet dotknicia sarnej ludzkiej egzystencji, co blo przecie jednym z waniejsaph cel w poetyki Godarda329.
3?4 por. P. Coates, Spirituality and Religion, [w:] idem, Cinema, Religion and the Romantic Legacy, s. 17L. 325 po. P Lisicki, Mroczne dziedzictwo owiecenia, idem, Nie1udzki B g' Eseje,
[w:]

kt rym ugina si wszelkie

Lo1u',o"325. Franciszek do tego pun}rtu nie

iqciowm dowiadczeniem polskiej inteligencji - dzieem ,,kultowym'', do chwilct nym uda si go obejrze331. il obecnej wzbudzajcym ryvereakcje33o ,' ry.1'', Poruszawci niezwyld form, polifoniczn strulrtu, wprzez kt obcujemy z r1'tm dowiadczeniem poszukiwania yciowej drogi, rozpatrywania si w wiecie, szukania stalych purrkt w oparcia w epistemologicznych wysikach.
Zanussi poczy w jednym utworze prostot obserwacji z slbi

Film wywo}a ogromny rezonans i sta si wanym kulfurowym, a czsto

reflei, dziki

do materii ycia. odsoni niewydolno wspoczesnej kultury fuie tylko nauki), kt ra nie daje czowiekowi satysfakcjonujcych odpowiedzi na podstawowe pytania o jego miejsce w wiecie t...1. W tej zakwestii nie lko intelektualici maj jakie intuic;e''3s3. W 1975 r. ,,Iluminacja'' zdobyla gl wn nagrod FestiWalu w Locarno i otworala przed reserem szersze moliwocirealizacji film w poza granicami kmju, z kt rych odtd b&ie regularnie korzvsta33a. ) Zako czen\em picioletniego okresu poszukiwa , eksperyment w i wypracowywania zawodowej pozycji oraz swojego miejsca w pzau kulturalnym jest ameryka ska przygoda, kt rej finaem bdzie zrraczo1 powr t do kraju. Co ciekawe, to nie amerykariskie ,,Morderstwo w Catamount" (1974) - pr ba pogodzenia komercjalizmu i masowoci z intelektualizmem i elitarnoci,|ecz ponszy ,,Bilans kwartalny'' (7974) zawojowa Ameryk, przynajmniej t klubow. By tam duo lepiej rozumiany i wszechstronniej odczytywany ni w Polsce. ,,Amerykariskie marzenie''33s Krzysztofa Zanussiego we si z jego ame' rykansk produkcj. Zanussi, jadc do Ameryk| chcia przede wsa;stkim odreagowa intelektualizm i ,,nlszowo'',,Iluminacji'' , zaprzeczg swojemu wizerunkowi, pokaza,epotrafizrobi coinrrego' niepor wnywalnego z jego ostatnim dadem. Chcia te ,,udowodni wiatu, elicry si nie tylko na swojskim, domosji
330 2o6. np. J. Uszyriski, op. cit., s. 99; R. Ciarl<a, Wedza, Wiara i Nadzieja, "Kwartalnik Filmowy'' L997, nr 18, s. 96; P. Michalowski, ,,Iluminacja" czyli olnienie,.Arkusz'' 1996' nr 8, s. 6. 331 1nn vuyitkoql w historii polskiego kina film w og lnodostpnej telewizji publicmej nie 332

czem| )est kadego33z. W ,,Iluminacji'' autor ',Ukaza [...J swois nieprzystawalnoreflek-

to dzieo dostpne i owocne tak estetycmie, jak i intelekfualnie dla

wgszym stopniu ograniczeni" ied' konieczne do odczucia nieskoriczonoci. 'Wiedzc o sobie, e jestemy jedni i niepowtarzalni [...], posiadamy zarazen zdolno stania si wiadomymi nieskori_ conego. [...] W takim stanie wiadomoci doznajemy siebie jednoczenie jako ograniczonych

s.19-31. s?6 fuodnie z psychologi Carla Gustarn Junga uwiadomieniesobie' e ,,jestemyw nai

i wiecznych" - c\Jt. zat D. Fredericksen, ,Iluminacja" KrzysztoJa Zanussiego..., lw:) Kino po!. skie: reinterpretacje, s. L7 2-17 3. 327 Por. G. witochowska, op. cit., s. 223. 328 B. Pascal, Myl 364, cyt. za: W. Tatarkiewicz, Hisforio fitozofii, t. 2, s. 60. Zob. B. Pascal, Myli, tl' T' Bog_Zelersh, Warszawa L972, s. 1'5t. 329 zob.R'Armes, JeanLucGodard. IdentityandCommuniction,[w:] idem, TheAmbiguous Image, s. L96-197.

l powtarzany
A

przezlata a do 2010 r., nie dezeka| si te stardnnej pMowej edycji. uwa ,,Iluminacj'' np. T. Kys, Polit'onia i naocz' noidei: ,Iluminacja" Krzgszto|a Zanussiego, [w:] Kino polskie: reinterpretacje' 333 .1. g.tytitLi, op. cit., s. 100; por. D. Fredericksen, ,lluminacja" Krzysztot'a Zanussie' 9o..., [w'] Kino polskie: reinterpretacje, s. 174. 334 B. vfi'chaek, F. Turaj, T. Sobolewski, Krzgsztof Zanussi. Le cinma de l'enquete intelIectuelle, [w:] B. Michaek' F. Turaj, Le cin m polonois, s. 193. 335 po' K. Zanussi, Pora umiera, s' L37_I44.
s to przymioty arrydzieh, za takie

156

L57