Rozdział 1 - Czym jest Prawo Karne?

§ 1. Prawo karne
§ 2. Miejsce prawa karnego w systemie prawa
§ 3. Podstawowe pojęcia
§ 4. Funkcje prawa karnego
§ 5. Historia prawa karnego
§ 6. Źródła prawa karnego

Rozdział 2 – Nauka o przestępstwie

§ 1. Struktura przestępstwa
§ 2. Znamiona czynu zabronionego
§ 3. Przyczyna i skutek
§ 4. Gwarant
§ 5. Strona podmiotowa czynu zabronionego
§ 6. Nieumyślność
§ 7. Karygodność czynu zabronionego
§ 8. Wina
§ 9. Kontratyp
§ 10. Błąd co do znamion typu czynu zabronionego.
§ 11. Zdolność do bycia winnym
§ 12. Błąd co do bezprawności czynu
§ 13. Kombinacje typów czynów zabronionych
§ 14. Formy popełnienia przestępstwa
Legenda:
§ 15. Odpowiedzialność zbiorowa
§ 16. Sprawstwo kierownicze
§ 17. Sprawstwo polecające  ………………..…….……….spór w doktrynie
§ 18. Podżeganie ………………………………………………poglądy prof. Zolla
§ 19. Pomocnictwo
§ 20. Zbieg przepisów …………………………………………………poglądy doktryny
§ 21. Wymiar kary łącznej i wyroku łącznego
……………………………….….poglądy Sądu Najwyższego
 3

Na zasadach określonych w tym kodeksie

odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po
Ro zd ział 1. ukończeniu 17 lat.
9/10/06

Czy m j es t p ra wo k ar ne ? Art. 31. KK – wyłączenie odpowiedzialności karnej.

№1 §1 PRA WO KAR NE
Prawo karne to dziedzina prawa stanowionego przez
powołaną do tego władzę. Określa ono, które czyny są
karalne i na jakich zasadach pociąga się sprawców tych
czynów do odpowiedzialności oraz jakie kary stosuje się
za dokonanie tych czynów.
Prawo karne reaguje, ingerując w podstawowe prawa
i wolności człowieka, mając wszakże na celu ich ochronę.
№2 Legitymizacja dla wprowadzenia prawa karnego znajduje
się w Konstytucji.
Dlatego prawem karnym nie będzie statut organizacji
(np. kodeks etyczny lekarzy), chociaż za złamanie jego
norm przewidziane są określone sankcje (np. wydalenie z
organizacji). Normy te nie są bowiem ustanowione przez
władze państwowe.
№3
Art. 10. § 1. KK – odpowiedzialności karnej podlegają
osoby, które ukończyły 17 lat,.
Art. 10. § 1.
Art. 31. § 1.
Nie popełnia przestępstwa, kto, z powodu
choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego
lub innego zakłócenia czynności psychicznych,
nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego
znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem.
Art. 31. § 2.
Jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolność
rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania
postępowaniem była w znacznym stopniu
ograniczona, sąd może zastosować nadzwyczajne
złagodzenie kary.
Art. 31. § 3.
Przepisów § 1 i 2 nie stosuje się, gdy sprawca
wprawił się w stan nietrzeźwości lub odurzenia
powodujący wyłączenie lub ograniczenie
poczytalności, które przewidywał albo mógł
przewidzieć.
§ 2 MIEJSCE PRAWA KARNEGO W SYSTEMIE № 4
PRAWA
Prawo karne zabezpiecza zorganizowane w innych
dziedzinach prawa stosunki społeczne. Ma charakter

3
 4

subsydiarny, co oznacza, że wkracza dopiero wtedy, Środek zapobiegawczy celowo zabezpieczający

gdy inna dyscyplina nie daje sobie rady. społeczeństwo przed zachowaniami niebezpiecznymi.
Celowo zadana dolegliwość kary jest cechą odróżniająca
ją od środków zabezpie-czających, które to stanowią
§ 3 PODSTAWOWE POJĘCIA zabezpieczenie społeczeństwa przed niebezpiecznym
człowiekiem, ale dolegliwość Takich kar, póki co, nie stosuje
Czyn zabroniony – zachowanie o znamionach № 5nie jest ich celem. się w Polsce.
określonych w ustawie karnej.
Kary: №9
Art. 115. § 1.
Czynem zabronionym jest zachowanie o znamionach * Grzywna – kara orzekana w systemie stawek
określonych w ustawie karnej. dziennych (ich liczba i wysokość jest określana przez
sąd). Sąd może orzec do 360 stawek dziennych; wysokość
№6 Czyny zabronione: jednej stawki może wynosić od 10 do 2000 zł.
a) zbrodnie (powyżej 3 lat pozbawienia wolności) W ustawach innych niż Kodeks karny grzywna jest
i występki (grzywna powyżej 30 stawek określana kwotowo (np. Kodeks karny skarbowy).
dziennych, ograniczenie wolności, pozbawienie * Kara ograniczenia wolności od 1 miesiąca do 1 roku.
wolności powyżej miesiąca). * Kara pozbawienia wolności od 1 roku do lat 15.
b) wykroczenia (do 30 stawek dziennych). * Kara 25 lat pozbawienia wolności.
* Kara dożywotniego pozbawienia wolności.
№7
Przestępstwo – to czyn zabroniony (występek № 10
lub zbrodnia), gdzie możemy postawić zarzut, Protokół 6. Europejskiej Konwencji Praw Człowieka –
że popełniający ten czyn mógł się zastosować do zakazu zakaz kary śmierci.
lub nakazu postępowania (wina w czynie zabronionym).
Ograniczniki: Artykuł 1
a) zasada oportunizmu - niecelowe postępowanie Znosi się karę śmierci. Nikt nie może być skazany na taka karę
zostaje umorzone ani nie może nastąpić jej wykonanie.
b) znikomy stopień społecznej szkodliwości Artykuł 2
Państwo może przewidzieć w swoich ustawach karę śmierci
№8 Kara może być konsekwencją za czyny popełnione podczas wojny lub w okresie
tylko przestępstwa. (Nulla bezpośredniego zagrożenia wojną; kara ta będzie stosowana
poena sine culpa/crimen.) jedynie w przypadkach przewidzianych przez te ustawy
i zgodnie z ich postanowieniami. Państwo zawiadomi

4
 5

Sekretarza Generalnego Rady Europy o odpowiednich Jeżeli zachodzi kilka niezależnych od siebie
postanowieniach tych ustaw. podstaw do nadzwyczajnego złagodzenia albo
Artykuł 3 obostrzenia kary, sąd może tylko jeden raz karę
Żadne z postanowień niniejszego Protokołu nie może być nadzwyczajnie złagodzić albo obostrzyć, biorąc
uchylone na podstawie artykułu 15 Konwencji. pod uwagę łącznie zbiegające się podstawy
Artykuł 4 łagodzenia albo obostrzenia.
Niedopuszczalne są jakiekolwiek zastrzeżenia wobec
postanowień niniejszego Protokołu, składane na podstawie Art. 57. § 2.
artykułu 64 Konwencji. Jeżeli zbiegają się podstawy nadzwyczajnego
(…) złagodzenia i obostrzenia, sąd może zastosować
nadzwyczajne złagodzenie albo obostrzenie kary.
№ 10b Obok kary mogą być orzekane środki karne - ich celem
jest zwiększenie dolegliwości, ale mogą mieć też art. 60. § 7. – nadzwyczajne złagodzenie kary, środki № 12
charakter rekompensacyjny (celem jest wyrównanie poddania sprawcy próbie – warunkowe umorzenie
szkody), a także charakter zabezpieczający. postępowania (tylko w sytuacji lekkiego przestępstwa
Przykłady środków karnych: [maksymalna kara – do 3 lat], gdy sprawca nie był
- pozbawienie praw publicznych uprzednio karany, niska szkodliwość społeczna, istnieje
- zakaz zajmowania określonego stanowisk prawdopodobieństwo poprawy). – stosowane do 2 lat.
- obowiązek unikania przebywania w określonych - warunkowe zawieszenie wykonania kary – sprawca
miejscach skazany na maksymalnie 2 lata. Okres próby do 5 lat.
- zakaz prowadzenia pojazdów Jeśli przez ten okres sprawca zachowuje się przyzwoicie,
- przepadek owoców przestępstwa, narzędzia to skasowanie kary – przestępstwo uznaje się za niebyłe.
przestępstwa - przedterminowe zwolnienie.
- obowiązek naprawienia szkody (od spełnienie tego
obowiązku zależeć będzie fakt wykonania kary) Art. 60. § 7.
- nawiązka Jeżeli czyn zagrożony jest alternatywnie karami
- świadczenie pieniężne wymienionymi w art. 32 pkt 1-3, nadzwyczajne
- podanie wyroku do wiadomości publicznej złagodzenie kary polega na odstąpieniu od
wymierzenia kary i orzeczeniu środka karnego
№ 11 Czasem mogą być orzeczone same tylko środki karne: wymienionego w art. 39 pkt 2-8; przepisu art. 61
§ 2 nie stosuje się.
Art. 57. § 1.

5
 6

Art. 32. Sąd może odstąpić od wymierzenia kary w

Karami są:
1) grzywna,
2) ograniczenie wolności,
3) pozbawienie wolności,
4) 25 lat pozbawienia wolności,
5) dożywotnie pozbawienie wolności.
Art. 39.
Środkami karnymi są:
1) pozbawienie praw publicznych,
2) zakaz zajmowania określonego stanowiska,
wykonywania określonego zawodu
prowadzenia określonej działalności
gospodarczej,
2a) zakaz prowadzenia działalności związanej z
wychowaniem, leczeniem, edukacją
małoletnich lub z opieką nad nimi,
2b) obowiązek powstrzymania się od przebywania
w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz
kontaktowania się z określonymi osobami lub
zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu
bez zgody sądu,
3) zakaz prowadzenia pojazdów,
4) przepadek,
5) obowiązek naprawienia szkody,
6) nawiązka,
7) świadczenie pieniężne,
8) podanie wyroku do publicznej wiadomości.
Art. 61. § 1.
wypadkach przewidzianych w ustawie oraz w
wypadku określonym w art. 60 § 3, zwłaszcza gdy
rola sprawcy w popełnieniu przestępstwa była
podrzędna, a przekazane informacje przyczyniły №8
się do zapobieżenia popełnieniu innego
przestępstwa.
Art. 61. § 2.
Odstępując od wymierzenia kary, sąd może
również odstąpić od wymierzenia środka karnego,
chociażby jego orzeczenie było obowiązkowe.
Środki związane z poddaniem sprawcy próbie (środki
№ 13
lub probacyjne):
- art. 66 – warunkowe umorzenie postępowania
- warunkowe zawieszenie
- przedterminowe zwolnienie
§ 4 FUNKCJE PRAWA KARNEGO 16/10/06 № 14
Funkcje prawa karnego różnią się pomiędzy poszczegól-
nymi systemami – inne są one w totalitaryzmie, a inne
w demokracji. W systemie totalitarnym za istotę
przestępstwa uważa się niedanie posłuchu normom
prawnym (w III Rzeszy - naruszenie obowiązku),
natomiast w systemach demokratycznych uznaje się,
że przestępstwo to naruszenie wartości, chroni się zatem
dobro prawne, a nie autorytet władzy. Norma prawna
z jednej strony wskazuje, jakie wartości są
dla ustawodawcy ważne, a z drugiej jest nakazem
zachowania skierowanym do adresata normy. Prze-
stępstwo jest brakiem posłuchu ustawodawcy, to niepo-

6
 7
słuszeństwo wobec władzy. Prawo karne ma służyć
ochronie dobra prawnego (określonej wartości). Obecnie
nie patrzy się na przestępstwo jako na nieposłuszeństwo
władzy, ale właśnie jako na złamanie zasady,
nieprzestrzeganie danej wartości.
Kara to ograniczenie wolności, ma zatem zastosowanie
art. 31. 3. Konstytucji RP:
Art. 31. 3.
Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wol-
ności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko
wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego
bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony
środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności
i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty
wolności i praw.
Musi zostać wykazane, że dane zachowanie godzi w jakieś
wartości z art. 31. 3. Konstytucji RP i że karanie jest ko-
nieczne do ochrony tych wartości.
№ 14b
Społeczna szkodliwość czynu – wartość stopniowalna
np. stopień społecznej szkodliwości obrazy jest mniejszy
niż zabójstwa.
№ 15
Funkcja ochronna musi przekładać na zasadę
proporcjonalności. Jest intensywniejsza w prawie
karnym niż w innych dyscyplinach prawa.
№ 16 Funkcja gwarancyjna – spełnia specyficzną dla tej
dyscypliny prawa funkcję. Inaczej funkcja ta realizowana
jest w totalitaryzmie, a inaczej w demokracji. W systemie
totalitarnym norma prawna ma likwidować przeszkody
7
№ 17
leżące na drodze do realizacji zamierzonych celów.
Funkcja gwarancyjna prawa karnego stanowi barierę
wobec władzy. Demokracja kieruje się zasadą legalizmu –
władzy nie wolno wszystkiego, do podjęcia działania
przez władzę konieczna jest ustawowa kompetencja
do tego, co chronić ma przed samowolą władzy.
Szczególnie ważne jest to w przypadku prawa karnego –
jest ono najbardziej dolegliwe.
Nullum crimen sine lege poenali. Ograniczenie wolności
poprzez karę może być wprowadzone tylko przez ustawę,
co wynika z art. 31.3 i art. 42. 1. Konstytucji RP.
Art. 42. 1.
Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się
czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązu-
jącą w czasie jego popełnienia. Zasada ta nie stoi na prze-
szkodzie ukaraniu za czyn, który w czasie jego popełnienia
stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego.
NORMA SANKCJONUJĄCA → CZYN → KARA
(tylko taka kolejność!)
Art. 1. KK – To, co nie jest zakazane, jest dozwolone. № 18
Art. 1. § 1.
Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto
popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez
ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia.
Jednak rozporządzenie może doprecyzować zakaz wyra-
№ 19
żony w ustawie.
Ustawodawca musi opisać w przepisie zachowanie,
które podlegać będzie karaniu. Nie ma oceniać
tego zachowania. Opisanie czynu zabronionego
 8

nie zawsze jest możliwe, często wprowadza się określenia Inne funkcje praw karnego:
wartościujące, co osłabia funkcję gwarancyjną prawa • Funkcja sprawiedliwościowa – czyli zapewnienie
karnego. Przykładowo art. 231. KK nie spełnia wszystkich poczucie sprawiedliwości
cech tego opisu, rozstrzygnięcie pozostaje do oceny przez • Funkcja prewencyjna:
sędziego, gdyż nie da się doprecyzować, które konkretnie - prewencja ogólna - wprowadzenie zakazu działać
zachowanie jest nadużyciem funkcji. będzie odstraszająco na potencjalnych sprawców –
poczucie zagrożenia karą. Prawo karne spełniać
Art. 231. § 1. będzie tę funkcję, jeśli społeczeństwo będzie widziało,
Funkcjonariusz publiczny, który, przekraczając swoje że przestępstwa są wykrywane, a przestępcy karani.
uprawnienia lub nie dopełniając obowiązków, działa na - prewencja indywidualna – oddziaływanie
szkodę interesu publicznego lub prywatnego, podlega karze na sprawcę czynu poprzez zniechęcenie
pozbawienia wolności do lat 3. go do ponownego popełnienia przestępstwa
Art. 231. § 2. (resocjalizacja), bądź odizolowanie sprawcy
Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu określonego w § 1 w celu od społeczeństwa (kara dożywotniego pozbawienia
osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, podlega karze wolności).
pozbawienia wolności od roku do lat 10.
Art. 231. § 3. § 5 H ISTORIA PRAWA KAR NEGO
Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 działa nieumyślnie
i wyrządza istotną szkodę, podlega grzywnie, karze № 22
Cesare Beccaria – W 1764 roku
ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. napisał swoje najważniejsze dzieło
Art. 231. § 4. - „O przestępstwach i karach”.
Przepisu § 2 nie stosuje się, jeżeli czyn wyczerpuje znamiona Jako pierwszy sformułował zasadę
czynu zabronionego określonego w art. 228. Nullum crimen sine lege. Była
to odpowiedź na czasy
№ 20 Nawet z pozoru ściśle „opisowy” przepis (jak art. 148.1 kk absolutyzmu i samowolę władzy.
– „Kto zabija człowieka…”) może stanowić problem – nie Francuska Deklaracja Praw
jest łatwe dokonanie oceny choćby tak fundamentalnych Człowieka i Obywatela oraz
kwestii jak, kiedy zaczyna się człowiek? Kiedy zaczyna się kodeksy oświecenia zawierały idee
jego ochrona? Kiedy mamy do czynienia jeszcze wzięte od Beccarii. Stworzył on Nowoczesny
z przerwaniem ciąży, a kiedy już z zabiciem człowieka?. Cesare
podwaliny pod nowoczesne Beccaria we wdzianku, które
Należy dążyć do jak największej precyzji w opisie, prawo karne. jest trendy, a może nawet
jak najdalej posuniętej jednoznaczności.
jazzy.
№ 23
№ 21

8
 9

Szkoła klasyczna – pierwsza połowa XIX wieku. „Nie antropologiczne. Aby zapobiec przestępstwom, należy
ma odpowiedzialności bez wolności” – konieczne jest wcześniej interweniować – nie trzeba czekać
założenie, że człowiek jest wolny, że może swobodnie na dokonanie czynu zabronionego.
podejmować swoje decyzje o postępowaniu – Zajęcie się sprawcą (kogo karzemy? – nie tylko
indeterminizm. Na wolnej woli oparta jest wina → za co karzemy?).
odpowiedzialność → kara. Szkoła klasyczna widziała Takie podejście jest jednak bardzo niebezpieczne,
odpłatę jako istotę kary. Kto wyrządził szkodę co pokazują wyraźnie historyczne doświadczenia XX
społeczeństwu, temu powinna być wymierzona kara wieku:
będąca odpłatą za tę szkodę. Jedynym uzasadnieniem Niemcy – lata 30-te – Żydzi uważani byli za urodzonych
kary jest czyn, na który ta kara odpowiada. Kara nie jest przestępców.
zwrócona w przyszłość. Zwolennikiem tej teorii był ZSRR – stworzenie jednostki chorobowej – schizofrenia
między innymi Immanuel Kant. Szkoła klasyczna nie była na bazie lęku przed socjalizmem.
w stanie powstrzymać wzrostu przestępczości Prawo karne jako takie przestaje mieć rację bytu.
spowodowanego rozwojem industrializacji.
№ 24 Pozytywizm – druga połowa XIX wieku. Franciszek Liszt – określił typy № 26
Przedstawicielami byli m. in. Spencer i Comte. sprawców (niepoprawni,
Przestępczość (zjawisko społeczne) musimy uzasadniać przypadkowi, okazjonalni). Był
w oparciu o metodologię nauk ścisłych (naturalizm). prekursorem szkoły socjologicznej.
№ 25 Cesare Lombroso – 1876 r. Koncentrował się na pojedynczym
„Człowiek – zbrodniarz”. przestępcy.
Według niego przestępstwo Liszt zastosował trójpodział
to wyraz atawizmu, wyraz sprawców – w zależności
wrodzonej skłonności od typu sprawcy stosować
do przestępczości. Odrzucenie powinno się inny środek Franciszek Liszt,
węgierski kompozytor.
indeterminizmu i przejście do zabezpieczający: Czy miał on coś wspólnego
determinizmu – człowiek * wobec przestępców ze szkołą socjologiczną
nie ma wolnej woli. niepoprawnych - eliminacja prawa karnego? Nie mam
Włoch Cesare Lombroso. Przypisywanie pewnych lub długotrwała izolacja, pojęcia, ale innego zdjęcia
Podobno w dzieciństwie chciał wrodzonych skłonności * wobec „okolicznościowych" nie znalazłem.
być hackerem komputerowym. przestępców niewymagających
(w tym do popełniania
przestępstw) osobom poprawy — środki odstraszające,
mającym dane cechy * wobec nadających się do poprawy – reedukacja.

9
 10

Perspektywa poprawy ma wyznaczać stosowanie obrona społeczna nie neguje podstawowych zasad
odpowiednich kar. współczesnego prawa karnego: nulla poena, nullum
Idea zawieszenia wykonywania kary na próbę. crimen sine lege.

Dwutorowość Kodeksu karnego:

№ 30
№ 27
§ 6 ŹRÓDŁA PRAWA KARNEGO
1. Odpowiedzialność oparta na winie – kary.
2. Dla sprawców szczególnie niebezpiecznych środki Norma zakazująca bądź nakazująca określone
zabezpieczające. zachowanie.
Przepis prawny – jednostka tekstu prawnego
1932 – Kodeks karny Makarewicza – jeden z pierwszych
w Europie dwutorowych kodeksów karnych. Norma prawna – reguła postępowania dekodowana
z przepisu (przepisów) prawnego(ych)
№ 28 Neopozytywizm – ruch nowej obrony społecznej. Norma sankcjonowana a sankcjonująca. № 31
1. Filippo Gramatica – Włoch – nurt radykalny.
1. Norma sankcjonowana – adresatem jest każdy – „nie
Przestępstwo jest objawem społecznego
narażaj innej osoby na niebezpieczeństwo”.
nieprzystosowania się jednostki. Nie ma tu mowy
2. Norma sankcjonująca – adresatem jest sąd – norma
o winie, wolnej woli, karze. Trzeba mówić o stopniu
ta nakłada na niego kompetencje i obowiązek - „kto
nieprzystosowania społecznego. Kara powinna zostać
naraża innego na niebezpieczeństwo, podlega
zastąpiona przez środki obrony społecznej. Sięgnięcie
karze…”.
po środki obrony społecznej nie musi być poprzedzone
Nie każda norma sankcjonowana musi przerodzić się
popełnieniem przestępstwa - środki te stosuje się do osób
w normę sankcjonującą, ponieważ nie każdy czyn
uznanych za antyspołeczne, zaś wskaźnikami owej
zabroniony jest karalny.
antyspołeczności miały być pewne ujemne zjawiska 23/10/06
społeczne, uznawane za kryminogenne, np.: alkoholizm, Budowa Kodeksu karnego:
prostytucja, próżniactwo i włóczęgostwo. № 32
Państwu brak jest kompetencji do wymierzania kary, jego
obowiązkiem zaś jest resocjalizacja jednostek - część ogólna
antyspołecznych. - część szczegółowa
№ 29 2. Marc Ancel – Francuz – nurt umiarkowany (Ruch – katalog
nowej obrony społecznej) nie żąda całkowitej rezygnacji przestępstw
z dotychczasowych metod wypracowanych przez prawo - część wojskowa
karne. Główny nacisk kładzie na resocjalizację, która Budowa Kodeksu karnego,
zapewnić ma bezpieczeństwo społeczeństwu. Nowa styczeń 1997 roku – prace
nadzoruje profesor
Andrzej Zoll. Terminy
10 gonią.
 11

Art. 286 – oszustwo

Art. 286. § 1.
Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej,
doprowadza inną osobę do niekorzystnego
rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem za
pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania
błędu lub niezdolności do należytego pojmowania
przedsiębranego działania, podlega karze
pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
Art. 286. § 2.
Tej samej karze podlega, kto żąda korzyści
majątkowej w zamian za zwrot bezprawnie
zabranej rzeczy.

Art. 288 – zniszczenia cudzego mienia

Art. 288. § 1.
Kto cudzą rzecz niszczy, uszkadza lub czyni
niezdatną do użytku, podlega karze pozbawienia
wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Nieumyślność musi być wyraźnie stwierdzona w przepisie

ustawy – art. 8. KK
Art. 8.
Zbrodnię można popełnić tylko umyślnie;
występek można popełnić także nieumyślnie,
jeżeli ustawa tak stanowi.

11
 12

Roz dzi ał 2 .

Nau ka o pr ze st ęps twi e

№ 33 § 1. STRUK TURA PRZESTĘPSTWA

Najbardziej kryminogennym czynnikiem jest

ustawodawca.
Benning (początek XX w.): Przestępstwo – bezprawny
(= sprzeczny z porządkiem prawnym, bez okoliczności
usprawiedliwiających), zawiniony czyn, który realizuje
znamiona czynu zabronionego.
№ 34
Ważna jest kolejność:
1. Czyn
2. W pełni realizujący znamię czynu zabronionego.
3. Bezprawny
4. Zawiniony

№ 35 Wszystko, co jest opisowe należy do typu czynu

zabronionego.
Wszystko, co jest ocenne należy do bezprawności.
Wszystko, co jest podmiotowe, to problem winy.
Wszystko, co jest przedmiotowe, to problem…
№ 36
12

Nauka radziecka wyróżniła 4 elementy przestępstwa:
№ 39b
1. Podmiot przestępstwa (czyli osoba zdolna
do poniesienia odpowiedzialności)
2. Strona przedmiotowa przestępstwa (czyli to, co się
zdarzyło)
3. Przedmiot przestępstwa
4. Strona podmiotowa przestępstwa (wina lub brak
winy)
Czyn
Spojrzenie naturalistyczno-kauzalne: № 40
Czyn – uzewnętrznione zachowanie człowieka,
które charakteryzuje się zdolnością dopasowania ruchów
do potrzeb realizacji wyobrażonego celu; jest wynikiem
impulsu woli człowieka.
Zaniechanie – niedziałanie w sytuacji, gdy działanie
było oczekiwane. Należy zwrócić uwagę na to, iż sama
bezczynność, bez elementu oczekiwania, nie jest
zaniechaniem. Zaniechanie wiąże się z obowiązkiem
(element normatywny).
№ 39
Spojrzenie finalistyczne: № 41
Czyn – działanie celowe – wyobrażamy sobie jakiś cel
oraz drogę działania prowadzącą do dojścia do tego celu
i podejmujemy to działanie.
Czyn to tylko aktywność. Przestępstwem będzie czyn
lub niewypełnienie obowiązku (które nie jest częścią
czynu). № 42
13
Spojrzenie socjalne (społeczne):
Czyn to reakcja człowieka na otaczającą go rzeczywistość,
która jest niezgodna z przepisami prawa. Reakcja
ta może być zarówna czynna jak i bierna. Czyn jest
kategorią normatywną.
Zaniechanie będzie przedmiotem zainteresowanie o tyle,
o ile istniała faktyczna, fizyczna możliwość wyboru. Jeśli
możliwe było zachowanie się w inny sposób, to był
№ 37to czyn. Jeśli takiej możliwości nie było (np. w sytuacji
przymusu psychicznego absolutnego), to czynu nie było.
Czyn zabroniony
Jeśli czyn jest sprzeczny z normą zachowania, to jest on
czynem zabronionym.
Aby czyn naruszył normę, musi nastąpić atak na dobro
№ 38prawne (społeczna szkodliwość zachowania):
- naruszenie dobra
- narażenie dobra na niebezpieczeństwo
Ponadto, aby czyn mógł być uznany za sprzeczny z normą
sankcjonowaną, musi także naruszać reguły
postępowania z dobrem prawnym.
Czyn bezprawny
Czyn bezprawny to taki, który naruszył normę
sankcjonowaną i nie było przy tym kontratypu (czyli
sytuacji wyłączającej bezprawność czynu,
usprawiedliwiającej naruszenie danego dobra prawnego
w wyniku kolizji z innym dobrem).
Warunkiem stwierdzenia karalności jest stwierdzenie
bezprawności, czyli sprzeczność z porządkiem prawnym.
13
 14

Czyn może być zabroniony, a jednocześnie nie musi być

karalny. Ma to miejsce przykładowo przy wyłączeniu
№ 46 Wina – Czy moglibyśmy od sprawcy wymagać
karalności przez czynny żal. Bezprawność jest pierwotna zachowania zgodnego z prawem?
w stosunku do karalności.
№ 47 § 2 ZNAMIONA C ZYNU ZABRONIONEGO 6/11/06

№ 43
Społeczna szkodliwość Strukturalny podział znamion typu czynu
Tylko czyn społecznie szkodliwy może być przestępstwem zabronionego:
(materialne określenie przestępstwa). a) obligatoryjne
Społeczna szkodliwość – dwie płaszczyzny: b) fakultatywne
a) do ustawodawcy:
„Nie możesz ustalić, że czyn jest przestępstwem, jeśli №
nie48
Znamiona obligatoryjne:
wykażesz, że czyn ten jest szkodliwy społecznie.”
1. Podmiot przestępstwa
b) do sędziego:
„Ty uważaj, bo to, że jakiś czyn jest karalny, to nie 2. Przedmiot przestępstwa
znaczy, że czyn realizujący znamiona typu 3. Strona podmiotowa
zabronionego realizuje też postulat społecznej
szkodliwości.”
Art. 1 § 2 kk № 49 1. Podmiot– Kto podlega karze?:
Nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna
szkodliwość jest znikoma. • Przestępstwo powszechne - jeśli każdy
• Przestępstwa indywidualne – tylko wskazana osoba
№ 44
Zasada oportunizmu – prokurator ma wszcząć
postępowanie, jeśli uzna to za zasadne. Każde przestępstwo jest bądź powszechne,
bądź indywidualne.
Karygodność i wina
Przestępstwo zaniechania jest zawsze przestępstwem
indywidualnym (odpowiedzialność ciąży tylko na
Karygodność to społeczna szkodliwość większa № 45
gwarancie – czyli na tym, na kim ciążył szczególny
niż znikoma. Musi istnieć karygodność, by uznać czyn
prawny obowiązek, wynikający np. z ustawy czy umowy.).
za karalny.

14
 15

Zbrodnia może być popełniona tylko umyślnie.

Nieumyślność musi być wskazana przez ustawę.
Art. 2.
Odpowiedzialności karnej za przestępstwo
№ 54
skutkowe popełnione przez zaniechanie podlega Formy kombinowane – art. 9. § 3. KK
ten tylko, na kim ciążył prawny, szczególny
obowiązek zapobiegnięcia skutków. Art. 9. § 3.
Sprawca ponosi surowszą odpowiedzialność,
Jeden czyn może polegać i na działaniu, i na zaniechaniu
№ 50którą ustawa uzależnia od określonego
– np. fałszowanie księgi kupieckiej polegać może następstwa czynu zabronionego, jeżeli
na wprowadzeniu danych nieprawdziwych (działanie), następstwo to przewidywał albo mógł
jak i na niewprowadzaniu danych prawdziwych przewidzieć.
(zaniechanie).

Art. 158. KK – Bójka

2. Co jest przedmiotem przestępstwa? № 51Art. 158. § 2. KK – Bójka z następstwem w postaci
- zachowanie człowieka - reakcja na świat zewnętrzny ciężkiego uszczerbku.
(przestępstwa formalne) Art. 158. § 3. KK – Bójka z następstwem w postaci
śmierci.
- skutki zachowania także należą do istoty czynu
(przestępstwa materialne) Art. 158. § 1.
3. Strona podmiotowa czynu: stosunek psychiczny
№ 52Kto bierze udział w bójce lub pobiciu, w którym
sprawcy do czynu naraża się człowieka na bezpośrednie
(nie mylić z podmiotem) niebezpieczeństwo utraty życia albo nastąpienie
skutku określonego w art. 156 § 1 [ciężki uszczerbek
a) czyn umyślny na zdrowiu – red.] lub w art. 157 § 1 [naruszenie
b) czyn nieumyślny czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia- red.],

}
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
c) czyn umyślno – nieumyślny art. 9. § 3. KK Art. 158. § 2.
d) czyn nieumyślno – nieumyślny Jeżeli następstwem bójki lub pobicia jest ciężki
uszczerbek na zdrowiu człowieka, sprawca
№ 53

15

podlega karze pozbawienia wolności od 6
miesięcy do lat 8.
Art. 158. § 3.
Jeżeli następstwem bójki lub pobicia jest śmierć
człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia
wolności od roku do lat 10.
Nieumyślność następstwa wynika z art. 9. § 3. KK.
Znamiona fakultatywne:
№ 55specjalistycznym – np. pojęcia epidemii, choroby
1. Przedmiot czynności wykonawczej - (Coś innego
niż przedmiot przestępstwa – przedmiot przestępstwa
to dobro chronione przez normę prawną).
Art. 148. KK: № 59
Przedmiot przestępstwa – życie ludzkie.
Przedmiot czynności wykonawczej – człowiek (zabity).
Przedmiot czynności wykonawczej nie musi być
określony w przepisach – np. art. 231. KK.
2. Czynności modalne (znamiona modalne) – № 56
№ 60
okoliczności towarzyszące dokonaniu czynu: określony
sposób, miejsce, czas działania.
Działanie publiczne to określenie sposobu, niekoniecznie Ustalenie związku pomiędzy zachowaniem danej osoby,
miejsca (np. znieważenie dokonane w studiu radiowym,
przez mikrofon).
Logiczny podział znamion: № 61 № 57Skutek – zmiana w świecie zewnętrznym oderwana
a) znamiona opisujące
b) znamiona oceniające № 62
16
Ustawodawca musi posługiwać się znamionami
opisującymi, wynika to z zasady nullum crimen sine lege.
Znamiona ocenne stosowane są wtedy, gdy znamiona
opisujące nie wystarczają (np. art. 231. KK – brak jest
jakiegokolwiek opisu – nie ma nawet mowy o opisie
funkcjonariusza publicznego – jest określany niekiedy
ocennie, podobnie jak ocenne jest „działanie na szkodę”).
Znamionami cennymi należy posługiwać się bardzo
ostrożnie.
№ 58
Kodeks karny jest napisany językiem potocznym, jednak
niekiedy niezbędne jest posługiwanie się językiem
najczęściej zagrażającej życiu (podział na znamiona
potoczne i odsyłające).
Znamiona:
a) pozytywne – wskazanie cech, które występują.
b) negatywne – wskazanie cech, które nie występują
– np. „bez zezwolenia”.
§ 3 PRZY CZYNA I SKUTEK
a przestępczym skutkiem jest niezbędne dla wydania
wyroku skazującego za popełnienie przestępstwa.
od czynu.
Obiektywne przypisanie skutku następuje, jeśli spełnione
są dwa warunki:
16
 17

1. Istnieje związek przyczynowy.

2. Istnieje związek normatywny Wady te próbowała usunąć № 66
teoria warunku
№ 63 Związek przyczynowy: właściwego zakładająca, że
W doktrynie prawa karnego przez długi czas operowano dla ustalenia przyczynowego
pojęciem związku przyczynowego. Wśród powiązanie niezbędne jest
konstruowanych teorii przyczynowości (m. in. teoria ustalenie powiązania skutku (zmiany w świecie
związku adekwatnego, teoria warunku właściwego, teoria zewnętrznym) węzłem empirycznie sprawdzalnej
relewancji) najszerzej akceptowana była teoria prawidłowości z poprzedzającym owy skutek (zmianę)
warunkowości: zachowaniem podmiotu.

John Stuart Mill – jeśli czyn był warunkiem

№ 64
koniecznym skutku (sine qua non), to znaczy, że № był67 Teoria adekwatności – zakłada ona, że przyczyną
przyczyną skutku. Zatem jeśli usunęlibyśmy dane dla skutku jest tylko takie zachowanie, którego
zachowanie z przebiegu przyczynowego i skutek nie normalnym (typowym) następstwem jest właśnie owy
nastąpiłby, wówczas uznalibyśmy, że zachowanie to było skutek.
przyczyną skutku (jest to związek nieprawdziwy). Teoria Związek taki oceniany jest ex ante mając na względnie
ta była inaczej zwana teorią ekwiwalencji i dominowała wzorzec obiektywnego obserwatora o wiedzy
do niedawna w polskiej doktrynie prawa karnego i doświadczeniu rozważnego człowieka wzbogaconego
i orzecznictwie. o szczególną wiedzę i doświadczenie sprawcy.
№ 68 № 65Teoria relewancji – wprowadziła ona do prawa
Wady tej teorii:
• określa bardzo szeroki zakres zachowań karnego zagadnienie obiektywnego przypisania.
pozostających w John Stuart Mill się mylił. Problem znaczenia związku przyczynowego został tutaj
powiązaniu przyczynowym przerzucony na płaszczyznę typów czynów zabronionych.
ze skutkiem Przypisanie polegać będzie według zwolenników tej teorii
• nie umożliwia ustalenie na:
powiązania przyczynowego w sytuacji, w której 1. ustaleniu, czy zachodzi powiązanie
przyczyna skutku jest nieznana. przyczynowe przy zastosowaniu metody
• czasem uniemożliwia przypisaniu skutku w sytuacji, warunku sine qua non,
kiedy był on spowodowany jednoczesnym działaniem 2. następnie sprawdzeniu, czy powiązanie to ma
kilku osób znaczenie prawne (czy jest relewantne)
poprzez odwołanie się do znamion typu czynu

17
 18

zabronionego. Przykładowo – wykładnia zwrotu

„powoduje śmierć” prowadzi do wniosku, Dla przypisania skutku muszą zostać spełnione wszystkie № 72
że całkowicie nieadekwatne związki nie mają przesłanki przypisywalności:
prawnego znaczenia, a więc nie mogą być 1. Ustalenie na płaszczyźnie ontologicznej № 73
uwzględniane, gdy ustawa mówi o „powodowaniu przebiegu przyczynowego pomiędzy zachowaniem
jakiegoś stanu rzeczy”. się potencjalnego sprawcy a określonym w ustawie
karnej negatywnym skutkiem. Przebieg ten należy
przyjąć wówczas, gdy pomiędzy skutkiem
Związek normatywny: № 69 a badanym zachowaniem można odtworzyć
Obecnie doktryna prawa karnego jest powszechnie nieprzerwany łańcuch zdarzeń, w których
przekonana, iż sama formuła związku przyczynowego nie wcześniejsze oddziałuje na późniejsze poprzez
jest wystarczającym narzędziem dla wyznaczenia kręgu przekaz energii lub informacji.
podmiotów realizujących znamiona przedmiotowe typu № 74 Dla zbadania istnienia związku przyczynowego posłużyć
czynu. Niezbędne stało się wprowadzenie może także test warunku właściwego – czy w świetle
wyznacznika normatywnego, który umożliwiałby posiadanej przez nas wiedzy i doświadczenia możemy
wyznaczanie spośród przyczynowo powiązanych stwierdzić, że dane zachowanie wywołuje określony
zachowań tylko tych, które zasługują na ukaranie skutek.
z punktu widzenia polityki kryminalnej.
№ 75
Przypisywalny jest tylko ten stan rzeczy, który został 2. Ustalenie na płaszczyźnie normatywnej
przez dany podmiot spowodowany w wyniku powiązania między zachowaniem a skutkiem.
sprowadzenia niedozwolonego niebezpieczeństwa Warunkiem takiego powiązania jest stwierdzenie,
(ryzyka) jego powstania lub istotnego zwiększenia ryzyka że zachowanie sprawcy stworzyło, oceniane
już istniejącego w razie zrealizowania się tego właśnie ex ante, wysokie prawdopodobieństwo
niebezpieczeństwa (ryzyka) w postaci skutku wystąpienia ustalonego wcześniej (pkt 1.)
spełniającego znamiona typu czynu. przebiegu przyczynowego. Zatem zachowanie
sprawcy połączone było ze skutkiem,
№ 70 a więc naruszyło normę sankcjonowaną,
Związek właściwy: która zakazywała spowodowania tego skutku.
Jeśli zawsze, gdy A, następuje B i nie było takiego C,
po którym następowałoby B. № 76 Stworzenie owego wysokiego prawdopodobieństwa
wystąpienia ustalonego przebiegu przyczynowego
Model obiektywnego przypisania skutku przy № 71oznacza, że dane zachowanie narusza reguły
przestępstwach materialnych z działania:

№ 77
18
 19

postępowania (reguły ostrożności) obowiązujące w danej podjęciem tej czynności, czy też w trakcie jej
sytuacji. przeprowadzenia) nakazów określonego działania,
Jeśli wysokie prawdopodobieństwo wystąpienia wynikających z reguł postępowania z dobrem prawnym.
konkretnego przebiegu przyczynowego było
rozpoznawalne ex ante, oznacza to, że skutek był Jednak w przypadku, kiedy stworzenie zagrożenia jest № 81
obiektywnie przewidywalny. niejako dozwolone, do czynienia mamy z naruszeniem
№ 78 Nie jest to jednak wystarczające w przypadku, normy nakazu podjęcia określonego działania,
gdy do czynienia mamy regułami ostrożności a więc z odpowiedzialnością za zaniechanie.
sformułowanymi z uwagi na dopuszczenie zachowań
przydatnych społecznie, które jednak z zasady są
№ 82 Przy zaniechaniu nie ma związku przyczynowego
ryzykowne. W takim wypadku, dla stwierdzenia ze skutkiem. Przyczyną zmian jest co innego, co innego
obiektywnego przypisania skutku na płaszczyźnie wywołuje przyczynę. Zaniechanie nie przerywa związku
normatywnej konieczne jest jeszcze wykazanie, przyczynowo – skutkowego, który doprowadza
iż w skutku urzeczywistniło się niebezpieczeństwo, do nastąpienia skutku. Gwarant ma obowiązek
przed którym przestrzeganie danych reguł ostrożności przerwania tego związku, jeśli go nie przerywa,
miało chronić. Oceniane jest to ex post. to popełnia przestępstwo. Gwarant ma szczególny
№ 79obowiązek, którego źródłem będzie ustawa (nie karna).
Odpowiedzialność karna za spowodowanie skutku Przypisanie skutku – rola gwaranta. 13/11/06
pomimo stwierdzenia spełnienia powyższych przesłanek
obiektywnego przypisania jest wykluczona w przypadku,
tzw. negatywnych przesłanek obiektywnego przypisania, § 4 GWARAN T
tj. przede wszystkim włączenia się zakresu
odpowiedzialności osoby trzeciej. № 83 Szczególny prawny
obowiązek może wynikać
Jeżeli sprowadzenie wysokiego niebezpieczeństwa № 80 np.:
powstania skutku było konsekwencją działania sprawcy
(działanie sprawcy zainicjowało określony przebieg - z ustawy – art. 44
przyczynowy, który potem doprowadził do prawnokarnie Kodeksu drogowego –
relewantnego skutku), to do badania czy spełnione Każdy, kto bierze udział w
zostały przesłanki obiektywnego przypisania skutku wypadku, ma obowiązek
stosujemy przedstawiony powyżej schemat, pomimo udzielenia pomocy.
tego, iż sprzeczność tego zachowania z normą Czy ta matka gapiąc się w obiektyw
sankcjonowaną jest wynikiem nieprzestrzegania (przed należycie wykonuje szczególne Art. 44. 1.
prawne obowiązki gwaranta?
Tę bulwersującą sprawę, na wniosek
19
samego Prokuratora Generalnego,
bada już prokuratura.
 20
Kierujący pojazdem w razie uczestniczenia
w wypadku drogowym jest obowiązany:
1) zatrzymać pojazd, nie powodując przy tym
zagrożenia bezpieczeństwa ruchu drogowego;
2) przedsięwziąć odpowiednie środki w celu
zapewnienia bezpieczeństwa ruchu w miejscu
wypadku;
3) niezwłocznie usunąć pojazd z miejsca № 86
wypadku, aby nie powodował zagrożenia lub
tamowania ruchu, jeżeli nie ma zabitego lub
rannego;
4) podać swoje dane personalne, dane
personalne właściciela lub posiadacza pojazdu № 87
oraz dane dotyczące zakładu ubezpieczeń, z
którym zawarta jest umowa obowiązkowego
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, na
żądanie osoby uczestniczącej w wypadku.
Art. 44. 2.
Jeżeli w wypadku jest zabity lub ranny, kierujący
pojazdem jest obowiązany ponadto:
1) udzielić niezbędnej pomocy ofiarom wypadku
oraz wezwać pogotowie ratunkowe i Policję;
2) nie podejmować czynności, które mogłyby
№ 88
utrudnić ustalenie przebiegu wypadku;
3) pozostać na miejscu wypadku, a jeżeli
wezwanie pogotowia lub Policji wymaga
oddalenia się – niezwłocznie powrócić na to
miejsce.
№ 84
Czy nieudzielający pomocy może odpowiadać za skutek,
№ 89
jakim jest następstwo nieudzielania pomocy?
20
Na sprawcy wypadku ciąży szczególny prawny obowiązek
– może odpowiadać za skutek.
Uczestnicy inni – odpowiadają na zasadach ogólnych
(art. 162 KK).
Jeżeli sprawca nie udzieli pomocy, a skutkiem będzie № 85
śmierć – może on odpowiadać nawet z art. 148. KK
- z normy konkretno – indywidualnej – np. umowa
o pracę; umowa, która zobowiązuje do opieki
nad dzieckiem itp. Są one źródłami szczególnych
obowiązków.
Źródłem takich szczególnych obowiązków może być też
faktyczne zobowiązanie się do troski o określone
dobro, przykładowo, jeśli opiekujemy się np. zagubionym
dzieckiem, wówczas aż do momentu powierzenia dziecka
innemu opiekunowi (policjantowi, rodzicowi…) sami
przejmujemy funkcję gwaranta bezpieczeństwa dziecka.
Jeśli coś stanie się dziecku, gdy prowadzimy je
na posterunek policji, my za to odpowiadamy.
Przykładowa sytuacja:
Opiekunka do dziecka ma przyjść o 7.00. Rodzice o 6.30
wychodzą z domu, wychodząc z założenia,
że opiekunka przyjdzie, a dziecko śpi, więc nic mu się
nie stanie. Opiekunka jednak nie przychodzi,
bo stwierdza przykładowo, że rzuca pracę.
Kto odpowiada za bezpieczeństwo dziecka w ciągu
dnia?
 21

Tylko i wyłącznie rodzice! O byciu gwarantem decyduje

podjęcie faktycznych działań. Opiekunka nie przyszła, Charakter obowiązku gwaranta: № 92
więc działań nie podjęła. Może ona ponieść jedynie
odpowiedzialność cywilną za niewykonaną umowę, 1. Zabezpieczenie konkretnego dobra przed
ale nie odpowiedzialność karną. jakimkolwiek niebezpieczeństwem pochodzącym
z jakiegokolwiek źródła (np. rodzic opiekujący się
№ 90 - ze spowodowania swoim uprzednim dzieckiem)
zachowaniem niebezpieczeństwa dla dobra 2. Zabezpieczenie jakiegokolwiek dobra przed
prawnego (np. pozostawienie przez elektryka określonym niebezpieczeństwem. (Właściciel
niezabezpieczonej instalacji). Problem, bo na gruncie niebezpiecznego psa ma obowiązek zabezpieczenia
art. 2. KK musi być prawny szczególny obowiązek. wszystkiego, co pies ten może pogryźć przed
Jednak znajdujemy odpowiedni przepis – art. 439. KC. działaniem swego psa)
3. Zabezpieczenie określonych dóbr przed
Art. 2. KK określonym niebezpieczeństwem (pracownik
Odpowiedzialności karnej za przestępstwo odpowiedzialny za zabezpieczenie zdrowia innych
skutkowe popełnione przez zaniechanie podlega pracowników przed niebezpieczeństwem ze strony
ten tylko, na kim ciążył prawny, szczególny maszyn w zakładzie pracy)
obowiązek zapobiegnięcia skutkowi.

Art. 439. KC § 5 STRONA P ODMIOTOWA C ZYNU

Ten, komu wskutek zachowania się innej osoby, ZABRON IONEGO - UMYŚLNOŚĆ
w szczególności wskutek braku należytego nadzoru nad
№ 93
ruchem kierowanego przez nią przedsiębiorstwa lub zakładu Jeżeli czyn jest umyślny bądź nieumyślny na gruncie
albo nad stanem posiadanego przez nią budynku lub innego Kodeksu karnego, to jest on ciągle karalny. W Kodeksie
urządzenia, zagraża bezpośrednio szkoda, może żądać, karnym nie ma mowy o pojęciu winy. Wina i umyślność
ażeby osoba ta przedsięwzięła środki niezbędne do to dwie różne kategorie ontologiczne.
odwrócenia grożącego niebezpieczeństwa, a w razie potrzeby Umyślne – art. 9. § 1.
także, by dała odpowiednie zabezpieczenie.
Art. 9.§ 1.
Szczególny obowiązek nie może wynikać z moralnych № 91Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli
zobowiązań (np. przyjaźni) – nie będzie sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce
odpowiedzialności za skutek.

21

go popełnić albo przewidując możliwość jego
popełnienia, na to się godzi.
№ 94 Umyślność jest pojęciem prawnym – technicznym.
Nie jest do końca pojęciem potocznym.
№ 95 Na gruncie Kodeksu karnego zamiar nie równa się chęci.
Zamiar – sprawca chce czyn popełnić albo przewidując
możliwość jego popełnienia na to się godzi.
Dwa aspekty zamiaru:
1. Intelektualny – sformułowany nie wprost № 96
w art. 28. § 1. – konieczna jest świadomość
wszystkich znamion przedmiotowych
(a nie podmiotowych) typu czynu zabronionego,
by mówić o umyślności. № 101
Świadomość znamion przedmiotowych: № 97ani chce, żeby czyn zabroniony wystąpił, ani chce,
Na przykładzie przywłaszczenia – konieczna jest
świadomość, że rzecz zabrana jest cudza. Jeśli zabieramy
№ 102
coś przypadkowo, bo jest np. łudząco podobne do naszej
rzeczy, to nie ma mowy o świadomości, że rzecz ta była
cudza. Nie ma w tym wypadku podstaw do przyjęcia
umyślności.
№ 103
Art. 30. KK – dla przyjęcia umyślności nie jest konieczna
świadomość oceny prawnej czynu.
№ 98podjęciem nie jest społecznie akceptowane.
Świadomość znamion przedmiotowych po dokonaniu
czynu nie ma wpływu na umyślność. (Jeśli dowiemy№się,
104
22
22
że coś co zabraliśmy nie jest nasze nie wpłynie
na umyślność naszego czynu – chyba, że nie oddamy
wówczas tej rzeczy).
№ 99
Świadomość znamion w dwóch postaciach:
- konieczność realizacji znamion
- możliwość realizacji znamion
2. Woluntatywny – chęć dokonania czynu № 100
zabronionego (zamiar bezpośredni – dolus
directus). Jeśli wystąpił zamiar, to istnieje też
świadomość konieczności realizacji znamion.
(Terrorysta wysadzając most ma świadomość,
że zabije też znajdujące się na nim osoby = chce
zabić).
Zamiar wynikowy – w literaturze niepoprawna
nazwa: zamiar ewentualny (bo zamiar wynikowy
to po łacinie dolus eventualis)
Teoria obojętności woli Woltera – sprawca
żeby czyn zabroniony nie wystąpił – jest mu to obojętne.
Teoria prawdopodobieństwa nastąpienia czynu
Buchały – sprawca uświadamia sobie, że istnieje wysoki
stopień prawdopodobieństwa nastąpienia czynu – wtedy
można przyjąć, że był zamiar wynikowy.
Teoria ryzyka – sprawca podejmuje działanie pomimo
tego, iż uświadamia sobie fakt, że ryzyko związane z jego
 23

Koncepcja manifestacji woli (obiektywnej Koincydencja zamiaru i zachowania – zamiar

manifestacji woli) – sprawca przewidywał możliwość popełnienia czynu zabronionego musi być obecny przy
nastąpienia czynu zabronionego, ale nie zrobił nic, popełnianiu tego czynu – musi towarzyszyć realizacji
by przeciwdziałać temu czynowi – nie zamanifestował znamion. Nie można mówić o zamiarze,
sprzeciwu wobec tego czynu. Gdyby sprawca podjął kiedy do czynienia mamy z akceptacją skutków po jego
środki mające zapobiec popełnieniu czynu zabronionego, nastąpieniu (zamiar następczy).
wówczas nie byłoby mowy o zamiarze wynikowym.
Co przy badaniu płaszczyzny intelektualnej typów
№ 105 Koncepcja woli warunkowej Makarewicza – czynów zabronionych zawierających znamiona ocenne?
skutek przestępczy jest według sprawcy możliwy
do zaistnienia, nie jest on jednak konieczny. Jednakże W przypadku znamion opisowych mamy do czynienia № 110
gdyby skutek ten zrealizował się, to sprawca godzi się z przedstawieniem konkretnych elementów
na jego zaistnienie, pomimo, że do jego wystąpienia występujących w rzeczywistości, stąd brak jest potrzeby
sprawca nie zmierzał i nie chciał go. oceny i wartościowania tychże znamion. Dokonując
subsumpcji stanu faktycznego pod normę prawną
№ 106
konieczne jest jedynie stwierdzenie, czy dany element,
Zamiar wynikowy jest wtedy, gdy sprawca przewiduje będący desygnatem znamion danego typu czynu
wysokie prawdopodobieństwo nastąpienia czynu i nie zabronionego występuje w rzeczywistości.
robi nic, żeby temu zapobiec. № 111
Dużo bardziej problematyczna może być kwestia
stwierdzenia zrealizowania znamion ocennych typu
№ 107
Należy zwrócić uwagę, że działania te nie muszą czynu zabronionego. W ich przypadku dla oddania
obiektywnie prowadzić do zmniejszenia bezprawia nie wystarczy sam opis, wobec czego
prawdopodobieństwa wystąpienia przestępnego skutku - konieczne jest dokonanie oceny i wartościowania.
to według sprawcy podjęta przez niego aktywność ma Niekiedy jednak znamiona ocenne są bezwzględnie ostre
prowadzić do takiego rezultatu – wystarczy dzięki wprowadzeniu definicji legalnych – np. art. 115.
przeświadczenie sprawcy, że jego działania zmniejszają KK.
prawdopodobieństwo zaistnienia skutku.
№ 112№ 108Przy ocenie płaszczyzny intelektualnej sprawcy czynu
Nie jest wymagane, aby sprawca miał świadomość zabronionego zawierającego w swym opisie znamiona
szczegółowych aspektów związku przyczynowego swojego ocenne brać musimy pod uwagę obecność w świadomości
zachowania ze skutkiem – wystarczy wiedza, jaki jest sprawcy:
skutek podjęcia danego zachowania. - istnienie w rzeczywistości desygnatu danego znamienia
№ 109

23
 24
- społecznej oceny odniesionej do danej treści
czy przedmiotu
№ 113 Nie będzie miało znaczenia, że sprawca wykazuje się
odmienną od społecznej oceną w sytuacji, gdy jest on
świadom tej rozbieżności. Istnieć zatem będzie
możliwość przypisania sprawcy zamiaru.
Przykładowo – sprawca uważa, że użyte przez niego
słowa nie są obraźliwe, jednak ma świadomość,
iż powszechnie są one uznawane za znieważające.
W nauce prawa karnego wyróżnić także możemy
następujące rodzaje zamiaru:
- zamiar quasi – ewentualny - polegać ma na № tym,
118№ 114- zamiar ogólny (dolus generalis) – sprawca działa
że sprawca – przy braku pewności co do wystąpienia
jednego ze znamion (bądź ich większej ilości) czynu
zabronionego – chce zachowania się objętego
znamieniem czasownikowym. (np. Sprawca obcuje
płciowo z dziewczyną, ale nie ma pewności czy ma ona
ukończone 15 lat.). Zamiast quasi – woluntatywny jest
rozumiany jako odmiana zamiaru bezpośredniego.
Obecnie rozróżnia się jednak zamiar bezpośredni
od wynikowego na podstawie woli, która odnosi się
do całości popełnianego czynu. Tak więc w sytuacji
gdy sprawca chce popełnienia czynu, mówimy o zamiarze
bezpośrednim, a gdy jedynie godzi się na jego
popełnienie, do czynienia mamy z zamiarem wynikowym.
- zamiar nagły (dolus directus repentinus) – podjęcie № 115
decyzji i przystąpienie do realizacji następuje szybko
i nagle. Na gruncie aktualnego Kodeksu karnego nie da
się jednak wyróżnić zamiaru nagłego.
24
- zamiar afektywny (dolus affectivus; affectdolus) – № 116
podjęcie decyzji następuje pod wpływem silnego
wzburzenia, ocena sytuacji przez sprawcę jest dokonana
nieracjonalnie.
- zamiar przemyślany (dolus premeditatis) – № 117
poprzedzony długotrwałym procesem podejmowania
decyzji, przemyśleniami i planowaniem. Jego powzięcie
poprzedza dłuższe zastanowienie. Podobnie
jak w przypadku zamiaru nagłego brak jest podstaw
do wyróżnienia zamiaru przemyślanego na gruncie
obowiązującego Kodeksu karnego.
umyślnie, jednak nie precyzuje rodzaju skutku,
do którego dąży (przy przestępstwach przeciwko
życiu i zdrowiu - stopnia uszkodzenia ciała; przy
przestępstwach przeciwko mieniu, przy typach,
w których karalność uzależniona jest od znamienia
ilościowego – wartości zagarniętego mienia).
W takich sytuacjach przypisuje się mu, iż miał
zamiar spowodować skutek, jaki obiektywnie
wystąpił.. Przyjmuje się, że jeżeli sprawca –
przykładowo – chcąc dokonać uszkodzenia ciała
rywala pobił go nieprecyzując w swojej świadomości,
czy dokona tylko lekkiego czy średniego uszkodzenia
ciała, to należy jego czyn zakwalifikować według
powstałego skutku przyjmując właśnie dolus
generalis.
 25

Jednak zamiar ogólny to słaby punkt Kodeksu karnego Art. 278. § 1.

i poglądów doktryny – nie musimy decydować, jaki był
konkretny zamiar sprawcy czynu – zdecydują skutki.
Jest to bardzo zła praktyka, bowiem nie jest wówczas
realizowana funkcja gwarancyjna prawa karnego.
Ostatnie orzecznictwo sądów odrzuca stosowanie
zamiaru ogólnego, uznając go za skrót dowodowy.
№ 119 Przykłady umieszczenia znamienia zamiaru
w wybranych przepisach Kodeksu karnego:
Art. 18. § 2. KK – „chcąc”.
Art. 18. § 2.
Odpowiada za podżeganie, kto chcąc, aby inna
osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania ją
do tego.
Art. 16 - cel (zamiar) jest konieczny.
Art. 16. § 1.
Przygotowanie zachodzi tylko wtedy, gdy sprawca
w celu popełnienia czynu zabronionego
podejmuje czynności mające stworzyć warunki do
przedsięwzięcia czynu № 121
zmierzającego
bezpośrednio do jego dokonania, w szczególności
w tymże celu wchodzi w porozumienie z inną
osobą, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera
informacje lub sporządza plan działania.
Art. 278 – „w celu przywłaszczenia”
Kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz
ruchomą,
podlega karze pozbawienia wolności od 3
miesięcy do lat 5.
§ 6 NIE UMYŚLNOŚĆ. FORMY MIESZAN E № 120
Kodeks Makarewicza określał nieumyślność jako
sytuację, gdy sprawca przewidywał, ale bezpodstawnie
założył, że uniknie popełnienia czynu (lekkomyślność),
bądź gdy nie przewidywał, ale mógł lub powinien był
przewidzieć (niedbalstwo) – art. 14. § 2. Kodeksu
karnego z 1932 roku.
Art. 14. § 2. Kodeksu karnego z 1932 roku
Przestępstwo nieumyślne zachodzi zarówno wtedy,
gdy sprawca możliwość skutku przestępnego przewiduje,
lecz bezpodstawnie przypuszcza, że go uniknie, jak i wtedy,
gdy skutku przestępnego lub przestępności działania sprawca
nie przewiduje, choć może lub powinien przewidzieć.
Na gruncie tej regulacji wyróżniano dwie różne
płaszczyzny – faktyczną i ocenną:
- Przewidywanie możliwość skutku przestępnego było
faktem.
-„Bezpodstawne założenie o uniknięciu” to kwestia
czegoś ocennego.

№ 122

25
 26
Obecny Kodeks karny:
Czyn jest popełniony nieumyślnie, jeśli spełnione są
następujące przesłanki:
- gdy sprawca nie ma zamiaru jego popełnienia
- popełnia go jednak na skutek przekroczenia
obowiązujących(ej) w danych okolicznościach reguł(y)
ostrożności.
№ 123
Reguły ostrożności – czyli reguły postępowania
z dobrem prawnym – to nieskodyfikowane zasady
określające należyty sposób zachowania się w danej
sytuacji, dzięki któremu możliwe jest zminimalizowanie
już istniejącego bądź potencjalnego niebezpieczeństwa
dla dobra prawnego. Pozwalają one na nierezygnowanie
z korzyści związanych z wykorzystaniem chronionego
dobra prawnego w życiu codziennym. Aby nie zwiększać
stopnia ryzyka dla tego dobra ponad społecznie
akceptowany, reguły ostrożności dotyczą wymaganych
kwalifikacji osób, użytego narzędzia i sposobu realizacji
wykonywanej czynności, a także mogą określać zasady
pracy w zespole i kierowania tą pracą.
№ 124
A zatem możemy stwierdzić, że reguły ostrożności:
- określają zdolność podmiotu do dokonania № 127
określonej czynności – kwalifikacje podmiotu
do działania (ktoś, kto nie ma prawa jazdy, nie może
prowadzić samochodu, bo narusza regułę
bezpieczeństwa).
- wadliwe wykonanie czynności (źle
przeprowadzono operację, źle postawiono diagnozę) –
a więc pozwala na zdefiniowanie błędu technicznego.
№ 128
26
- użycie niewłaściwego narzędzia (np. jazda
zepsutym samochodem).
Określenie zachowań, które nie są zgodne z regułami № 125
ostrożności, jest możliwe dzięki stworzeniu wzorca
normatywnego, czyli przykładowo wzorca modelowego
dobrego kierowcy, lekarza itp., a zatem osoby
posiadającej w danej dziedzinie specjalistyczną wiedzę,
która to oparta jest na przygotowaniu teoretycznym
i praktycznym (czyli niezbędnym doświadczeniu),
przy założeniu, że wykonywanie czynności cechuje
staranność i sumienność.
Reguły te mają charakter obiektywny. Nie ma znaczenia,
№ 126
że konkretny kierowca nie posiada doświadczenia, które
zakładane jest przed model dobrego kierowcy, albo też,
że ktoś nie jest lekarzem, w sytuacji gdy podjął się
wykonywania określonych czynności. W każdej z tych
sytuacji obowiązywać będą taką osobę wyznaczone
reguły.
Niemniej jednak w sytuacji, gdy sprawca posiada szerszą
wiedzę niż wzorzec normatywny, jego zachowanie
oceniać będziemy biorąc pod uwagę tę przewagę
informacyjną.
Oceny tej dokonywać zawsze będziemy z perspektywy ex
ante, a więc uwzględniając tylko te elementy, które były
obiektywnie rozpoznawalne dla wzorca normatywnego.
Należy odróżnić minimalną/maksymalną ostrożność
od ostrożności wyznaczanej przy pomocy wzorca
normatywnego, gdyż są to kryteria z różnych płaszczyzn.
Może zdarzyć się tak, że zachowanie reguł ostrożności
będzie wymagało maksymalnej ostrożności.
 27

Naruszenie reguły ostrożności może być wymuszone Wysokość stopnia ostrożności powinna być
stanem wyższej konieczności. Wtedy jednak powinniśmy proporcjonalna do stopnia nieprawidłowego zachowania
zachować dodatkową ostrożność (dodatkowe reguły się innego podmiotu, ciężkości warunków
ostrożności). atmosferycznych, a więc im cięższe są te warunki, bądź
im wyższy jest stopień nieprawidłowego zachowania się
№ 129 Zasada ograniczonego zaufania innego uczestnika ruchu, tym wyższy musi być stopień
Jest ściśle związana z regułami ostrożności. Polega ona zachowanej przez nas ostrożności.
na tym, że dopóki konkretny układ sytuacyjny nie Znamię „na skutek” z art. 9. § 2. KK wskazuje
wykaże, że jakiś podmiot nie zamierza przestrzegać reguł na konieczność powiązania normatywnego pomiędzy
ostrożności, należy przyjąć założenie, że będzie on ich naruszoną regułą a zrealizowanym typem czynu
przestrzegał i dostosować do tego swoje własne zabronionego. Tak więc niezbędne jest wykazanie,
zachowanie. Zasada ta ma zatem zastosowanie w że gdyby przestrzegano obowiązujących reguł
sytuacjach, gdy działanie jednego podmiotu uzależnione ostrożności, to nie doszłoby do zrealizowania znamion
jest od zachowania innych – przykładowo w ruchu czynu zabronionego. Powiązanie to zbadane jest już
drogowym. zazwyczaj na etapie obiektywnego przypisania skutku.
Dla jego dokonania stosuje się test warunku sine qua
Art. 4. Prawa o ruchu drogowym z 1997 roku non.
Uczestnik ruchu i inna osoba znajdująca się na drodze mają Dla przyjęcia nieumyślności konieczne jest także,
prawo liczyć, że inni uczestnicy tego ruchu przestrzegają aby miała miejsce jedna z dwóch sytuacji:
przepisów ruchu drogowego, chyba że okoliczności wskazują 1. Sprawca przewidywał możliwość popełnienia czynu
№ 133 № 135
na możliwość odmiennego ich zachowania. zabronionego, czyli miał świadomość możliwości
zrealizowania swoim zachowaniem znamion typu czynu
Zakres zaufania zależy od szczególnej sytuacji – № 130 zabronionego. Sprawca przewidywał popełnienie
przykładowo od konkretnych cech danej osoby, przestępstwa, a więc zapaliła mu się lampka, że możliwe
czy określonego zachowania innego podmiotu. jest popełnienie przestępstwa.
Zatem zupełnie inny zakres zaufania mieć będziemy W takiej wypadku mówimy o świadomej
do doświadczonego kierowcy niż do dziecka bawiącego nieumyślności.
się przy drodze.
W momencie, w którym zachowanie uczestników ruchu № 134№ 131
2. „Sprawca mógł przewidzieć” popełnienie czynu
wskazywać będzie, że nie zamierzają oni dostosować się zabronionego.
do obowiązujących zasad ostrożności, należy porzucić Ten zapis w Kodeksie karnym jest dużym błędem.
zasadę ograniczonego zaufania. Wynika z tego Należy ten zapis interpretować jako przewidywalność
konieczność zachowania szczególnej ostrożności.

27

№ 132

czynu zabronionego (kryterium obiektywne). Możliwość
popełnienia czynu zabronionego była przewidywalna,
a więc sprawca miał możliwość uświadomienia sobie,
że swoim zachowaniem może zrealizować znamiona
przedmiotowe typu czynu zabronionego.
Przewidywalność ta ma mieć charakter obiektywny, a
więc przewidywalnym być musi, iż w konkretnym stanie
faktycznym podjęcie określonego zachowanie
doprowadzić może do zrealizowania znamion typu czynu
zabronionego. Obiektywna przewidywalność jest
niezależna od cech indywidualnych sprawcy, rozstrzyga
się ją biorąc pod uwagę perspektywę modelowego
dobrego obywatela znajdującego się w sytuacji sprawcy,
przy czym należy mieć także na względzie szczególną
wiedzę sprawcy. Innymi słowy, aby określić, czy istniała
obiektywna przewidywalność możliwości popełnienia
czynu zabronionego, należy odpowiedzieć na pytanie, czy
znajdujący się w sytuacji sprawcy modelowy dobry
obywatel, posiadający szczególną wiedzę sprawcy, byłby
w stanie przewidzieć taką możliwość.
№ 139
Jednakże to, co zrobił sprawca, musi być normalnym
skutkiem, zwykłą konsekwencją naruszenia zasad
ostrożności, a więc nie można uznać za obiektywnie
przewidywalne wystąpienie skutku, który powiązany jest
co prawda z zachowaniem sprawcy naruszającym reguły
ostrożności, ale następuje on w konsekwencji zaistnienia dokładnie określonych – musi być objęta umyślnością,
czynników, których rozpoznanie wymagałoby wiedzy
szczególnej niewymaganej dla danej kategorii sprawcy.
№ 140
Podsumowując zatem w skrócie: № 136
- Świadoma nieumyślność – gdy sprawca przewidywał.
28
- Nieświadoma nieumyślność – gdy mógł przewidzieć
(tj. czyn był przewidywalny – stanowił normalne
następstwo naruszenia reguł postępowania).
Reguły ostrożności obowiązujące w danych
okolicznościach stwarzają pewien standard postępowania
(dla danych okoliczności, dane reguły postępowania).
20/11/06
Podstawowym warunkiem karalności za nieumyślność № 137
jest wprowadzenie klauzuli nieumyślności przez
ustawodawcę. Bez tej klauzuli nie ma karalności
za nieumyślność.
№ 138
Mieszana strona podmiotowa
Oprócz typów umyślnych i nieumyślnych (w tym
nieumyślno – nieumyślnych) Kodeks karny z 1997 r. zna
także typy czynów zabronionych charakteryzujące się
mieszaną stroną podmiotową tzw. typy umyślno –
nieumyślne
Art. 9. § 3. KK przewiduje surowszą karę za następstwo
czynu zabronionego wtedy, gdy sprawca to następstwo
przewidywał, bądź mógł przewidzieć (przestępstwo
umyślno – nieumyślne).
Oznacza to, że część znamion strony przedmiotowej –
natomiast w stosunku do pozostałej części znamion
wystarczy jeżeli sprawcy uda się przypisać nieumyślność.
Przykładami typów czynów zabronionych o umyślno –
nieumyślnej stronie podmiotowej są:
Art. 158. § 1. KK – przestępstwo umyślne.
}
Art. 158. § 2. KK Nieumyślny skutek czynu
z 158. § 1. KK - mieszana strona
podmiotowa.
28
 29

Art. 158. § 3. KK Kto, naruszając, chociażby nieumyślnie, zasady

Art. 158. § 1.
Kto bierze udział w bójce lub pobiciu, w którym naraża się
człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia
albo nastąpienie skutku określonego w art. 156 § 1 [ciężki
uszczerbek na zdrowiu – red.] lub w art. 157 § 1 [naruszenie czynności
narządu ciała lub rozstrój zdrowia- red.] , podlega karze pozbawienia
wolności do lat 3.
Art. 158. § 2.
Jeżeli następstwem bójki lub pobicia jest ciężki uszczerbek
na zdrowiu człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia
wolności od 6 miesięcy do lat 8.
Art. 158. § 3.
Jeżeli następstwem bójki lub pobicia jest śmierć człowieka,
sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku
do lat 10.
Ale uwaga!
Art. 177. § 1. KK – spowodowanie wypadku, w którym № 141
Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia
inna osoba odniosła obrażenia ciała.
Art. 177. § 2. KK – Następstwem wypadku jest śmierć
bądź ciężki uszczerbek na zdrowiu.
Art. 177. § 2. KK nie jest typem kwalifikowanym
art. 177. § 1. KK – oba te przestępstwa są typami
zasadniczymi, nie stosuje się zatem art. 9. § 3. KK
bezpieczeństwa w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym,
powoduje nieumyślnie wypadek, w którym inna osoba odniosła
obrażenia ciała określone w art. 157 § 1 [naruszenie czynności
narządu ciała lub lżejszy rozstrój zdrowia – red.] , podlega karze
pozbawienia wolności do lat 3.
Art. 177. § 2.
Jeżeli następstwem wypadku jest śmierć innej osoby
albo ciężki uszczerbek na jej zdrowiu, sprawca podlega karze
pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
Wyjątek – przestępstwo kwalifikowane przez
nieumyślność następstwa.
Art. 173. § 4. KK – typ kwalifikowany wobec 173. § 2. KK
– ma zastosowanie art. 9. § 3. KK.
Art. 173. § 1.
Kto sprowadza katastrofę w ruchu lądowym, wodnym
lub powietrznym zagrażającą życiu lub zdrowiu wielu osób
albo mieniu w wielkich rozmiarach, podlega karze
pozbawienia wolności od roku do lat 10.
Art. 173. § 2.
wolności od 3 miesięcy do lat 5.
(…)
Art. 173. § 4.
Jeżeli następstwem czynu określonego w § 2 jest śmierć
człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób,
sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy
do lat 8.

Art. 177. § 1. Art. 163. § 1.

29
 30
Kto sprowadza zdarzenie, które zagraża życiu lub
zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich
rozmiarach, mające postać:
1) pożaru,
2) zawalenia się budowli, zalewu albo obsunięcia
się ziemi, skał lub śniegu,
3) eksplozji materiałów wybuchowych lub
łatwopalnych albo innego gwałtownego
wyzwolenia energii, rozprzestrzeniania się
substancji trujących, duszących lub parzących,
4) gwałtownego wyzwolenia energii jądrowej lub
wyzwolenia promieniowania jonizującego,
podlega karze pozbawienia wolności od roku do
lat 10.
Art. 163. § 2.
Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega karze
pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Art. 163. § 3.
Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest
śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na
zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze
pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
(...)
Art. 165. § 1.
Kto sprowadza niebezpieczeństwo dla życia lub
zdrowia wielu osób albo dla mienia w wielkich
rozmiarach:
1) powodując zagrożenie epidemiologiczne lub
szerzenie się choroby zakaźnej albo zarazy
zwierzęcej lub roślinnej,
30
2) wyrabiając lub wprowadzając do obrotu
szkodliwe dla zdrowia substancje, środki
spożywcze lub inne artykuły powszechnego
użytku lub też środki farmaceutyczne nie
odpowiadające obowiązującym warunkom jakości,
3) powodując uszkodzenie lub unieruchomienie
urządzenia użyteczności publicznej, w
szczególności urządzenia dostarczającego wodę,
światło, ciepło, gaz, energię albo urządzenia
zabezpieczającego przed nastąpieniem
niebezpieczeństwa powszechnego lub służącego
do jego uchylenia,
4) zakłócając, uniemożliwiając lub w inny sposób
wpływając na automatyczne przetwarzanie,
gromadzenie lub przekazywanie danych
informatycznych,
5) działając w inny sposób w okolicznościach
szczególnie niebezpiecznych, podlega karze
pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
Art. 165. § 2.
Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega karze
pozbawienia wolności do lat 3.
Art. 165. § 3.
Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest
śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na
zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze
pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
(...)
Art. 9. § 3. KK zawiera tak zwaną generalną klauzulę
№ 142
nieumyślności odniesioną do następstw. Zgodnie
z nią sprawca odpowiada za następstwo czynu
 31

zabronionego, które przewidywał, lub chociaż mógł Jeżeli pozbawienie wolności trwało dłużej niż 7 dni
przewidzieć. lub łączyło się ze szczególnym udręczeniem,
№ 143 Reguła ta odnosi się do przestępstw kwalifikowanych sprawca podlega karze pozbawienia wolności od
przez następstwo, a więc kwalifikowanych przez element roku do lat 10.
dynamiczny. Bez znaczenia pozostaje, czy typ ... ani z czasem popełniania czynu zabronionego.
№ 146
podstawowy jest formalny, czy materialny, umyślny, czy
nieumyślny. Jednakże typ kwalifikowany musi być typem № 147
Zbieg przepisów
materialnym, a w stosunku do następstw – Z mieszaną stroną podmiotową do czynienia mamy także
№ 144 nieumyślnym. w innej sytuacji, mianowicie w przypadku zbiegu
Do innych przestępstw kwalifikowanych, przykładowo przepisów z art. 11. KK.
przez znamię statyczne, nie ma zastosowania klauzula z
art. 9. § 3. KK. A więc nie będzie ona stosowana do Art. 11. § 1.
czynów realizujących znamiona z art. 189. § 2. KK, czy Ten sam czyn może stanowić tylko jedno
art. 284. § 2. KK. przestępstwo.
Art. 11 § 2.
Art. 284. § 1. Jeżeli czyn wyczerpuje znamiona określone w
Kto przywłaszcza sobie cudzą rzecz ruchomą lub dwóch albo więcej przepisach ustawy karnej, sąd
prawo majątkowe, podlega karze pozbawienia skazuje za jedno przestępstwo na podstawie
wolności do lat 3. wszystkich zbiegających się przepisów.
Art. 284. § 2. Art. 11. § 3.
Kto przywłaszcza sobie powierzoną mu rzecz W wypadku określonym w § 2 sąd wymierza karę
ruchomą, na podstawie przepisu przewidującego karę
podlega karze pozbawienia wolności od 3 najsurowszą, co nie stoi na przeszkodzie
miesięcy do lat 5. orzeczeniu innych środków przewidzianych w
№ 145 ustawie na podstawie wszystkich zbiegających się
Nie mają tu znaczenia okoliczności związane przepisów.
z przedmiotem...
Wówczas dla oddania zawartości kryminalnej № 148
Art. 189. § 1. zachowania konieczne jest zakwalifikowanie go z dwóch
Kto pozbawia człowieka wolności, podlega karze przepisów, z których niekiedy jeden jest typem
pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. nieumyślnym, a drugi umyślnym.
Art. 189. § 2.

31

§ 7 KARYGODNOŚĆ C ZYNU ZABRONIONEGO
Ustawodawca powinien uzasadnić wprowadzenie № 149
karalności danego czynu. Uzasadnieniem jest społeczna
szkodliwość czynu. W niektórych projektach Konstytucji
był zapis o konieczności karalności tylko w przypadku
№ 152
społecznej szkodliwości czynu. Sąd może obecnie zadać
pytanie prawne Trybunałowi Konstytucyjnemu, czy dany
czyn jest tak społecznie szkodliwy, aby konieczne było
penalizowanie go. W każdym konkretnym przypadku
należy stwierdzić, czy dany czyn był społecznie szkodliwy
i jaki był stopień tej szkodliwości.
№ 150 Zgodnie z zasadą oportunizmu prokurator może umorzyć
wszczęte postępowanie i nie wszczynać postępowania,
jeśli uznałby to za bezcelowe. Istnieje jednak ryzyko,
że prokurator będzie arbitralnie decydować nie o tym,
co ścigać, ale kogo ścigać.
Art. 1. § 2.
Nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna
szkodliwość jest znikoma.
O tym, gdzie przebiega granica społecznej szkodliwości
decyduje sąd bądź prokuratura.
Ocena społecznej szkodliwości przez sąd
w art. 115. § 2. KK:
Art. 115. § 2.
Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze
pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary
wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności
popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę
№ 151
32
obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy,
rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia.
§ 8 WINA
Dwa kierunki w definiowaniu winy:
1. Teoria psychologiczna – traktuje winę
ontologicznie, jako pewną zaszłość. Istnieje
pewna relacja między sprawcą a czynem.
Co w przypadku nieświadomej nieumyślności?
Nie ma tam związku między czynem a sprawcą.
Ta reguła nie tłumaczy karalności nieświadomej
nieumyślności.
Koniec XIX wieku – katastrofa francuskiego statku – № 153
rozbitkowie na łodzi zjadali się po kolei, losując, który
będzie następny. Trzech rozbitków uratowano.
Czy można pociągnąć ich do odpowiedzialności
za zabójstwo?
Nie, gdyż istniał stan wyższej konieczności. Nie można
w pewnych sytuacjach wymagać przestrzegania norm
prawnokarnych. Prawo nie może wymagać
bohaterstwa.
2. Teoria normatywna: № 154
a) kompleksowa – winą jest ocena decyzji woli
dokonania czynu zabronionego. Zarzucalność
decyzji woli. Zarzut ten inaczej tyczy się
umyślności – dotyczy treści decyzji woli –
a inaczej nieumyślności – dotyczy sposobu
podjęcia tej decyzji.
32
 33
Musimy określić zdolność podmiotu do poniesienia
odpowiedzialności:
- dojrzałość
- poczytalność
b) czysta teoria normatywna – wina to odrębna
normatywna kategoria w strukturze przestępstwa.
Jest wymagalnością zachowania zgodnego z normą
prawną. Wina istnieje wtedy, gdy mogliśmy wymagać
od sprawcy, by postąpił zgodnie z prawem.
Warunki wystąpienia wymagalności:
- rozpoznawalność bezprawności czynu
- rozpoznawalność braku sytuacji wyłączającej
odpowiedzialność karną
- poczytalność
- dojrzałość
№ 155 3. Relatywna teoria winy. Wina to relacja między
sprawcą a nakazem danego postępowania.
№ 156 Funkcja winy w prawie karnym:
- Jej ustalenie stanowi warunek istnienia przestępstwa –
nullum crimen sine culpa. Zasada ta nigdy expressis
verbis nie była wyrażona w kodeksie karnym, jednak ten
stan rzeczy zmienił Kodeks karny z 1997 r. – art. 1. § 3.
KK (funkcja legitymizująca ukaranie)
Art. 1. § 3.
Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli
nie można mu przypisać winy w czasie czynu.
№ 157 - Funkcja … - art. 53. KK – stopień winy określa górną
granicę wymierzanej kary
33
Art. 53. § 1.
Sąd wymierza karę według swojego uznania, w granicach
przewidzianych przez ustawę, bacząc, by jej dolegliwość nie
przekraczała stopnia winy, uwzględniając stopień społecznej
szkodliwości czynu oraz biorąc pod uwagę cele
zapobiegawcze i wychowawcze, które ma osiągnąć w stosunku
do skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania
świadomości prawnej społeczeństwa.
Art. 53. § 2.
Wymierzając karę, sąd uwzględnia w szczególności motywację
i sposób zachowania się sprawcy, popełnienie przestępstwa
wspólnie z nieletnim, rodzaj i stopień naruszenia ciążących
na sprawcy obowiązków, rodzaj i rozmiar ujemnych następstw
przestępstwa, właściwości i warunki osobiste sprawcy, sposób
życia przed popełnieniem przestępstwa i zachowanie się
po jego popełnieniu, a zwłaszcza staranie o naprawienie
szkody lub zadośćuczynienie w innej formie społecznemu
poczuciu sprawiedliwości, a także zachowanie się
pokrzywdzonego.
Art. 53. § 3.
Wymierzając karę sąd bierze także pod uwagę pozytywne
wyniki przeprowadzonej mediacji pomiędzy pokrzywdzonym
a sprawcą albo ugodę pomiędzy nimi osiągniętą
w postępowaniu przed sądem lub prokuratorem.
Stopień dolegliwości nie może przekraczać stopnia № 158
zawinienia – zatem wina jest kategorią stopniowalną.
Wyjątki: № 159
 34

- jeśli brak jest swobody zachowania – wówczas nie ma Zamach może być zarówno działaniem
w ogóle mowy o czynie (np. utrata przytomności w czasie, jak i zaniechaniem, jednak w tym drugim przypadku
gdy konieczne było działanie). tylko wtedy, gdy może być dokonany przez tego,
- vis absoluta – przymus fizyczny, czyli zmuszenie kogoś na kim ciąży obowiązek (np. gdy ktoś wlezie mi do domu
do wykonania ruchu (np. popchnięcie kogoś), i nie chce wyjść – tylko ta określona osoba może wyjść
bądź skrępowanie czyichś ruchów. z tego domu – tylko na nim ciąży obowiązek opuszczenia
lokalu).
№ 162
§ 9 K ONT RATYP Czy możliwe są kontratypy pozaustawowe –
sformułowane przez doktrynę bądź orzecznictwo?
№ 160
Kontratypy są to okoliczności Grupę Obrona konieczna – Instytucja nawiązuje do prawa № 163
wyłączające bezprawność czynu okoliczności naturalnego (obrona swoich dóbr). - art. 25. KK – bardzo
w sytuacji, gdy ma miejsce szeroka definicja kodeksowa, jednak praktyka sądowa
wyłączających zupełnie inna.
naruszenie normy sankcjonującej.
Ma zastosowanie, gdy dochodzi bezprawność Art. 25. § 1.
do kolizji dóbr prawnych i nie da się czynów nazwał Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera
zachować obu z nich. Kontratyp kontratypami, w bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro
wskazuje sytuacje, kiedy można chronione prawem.
połowie Art. 25. § 2.
poświęcić dobro prawne - wskazuje,
które dobro powinno zyskać ubiegłego wieku, W razie przekroczenia granic obrony koniecznej,
pierwszeństwo, a które dobro można profesor w szczególności gdy sprawca zastosował sposób obrony
naruszyć, a naruszenie to nie będzie Władysław niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu, sąd może
przy tym bezprawne. Są opisane zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić
Wolter. od jej wymierzenia.
w Kodeksie karnym – opisanie jest,
jakie postępowanie w jakiej sytuacji Nazwa ta Art. 25. § 3.
uważane jest za właściwe, wskazanie, utrzymała się Sąd odstępuje od wymierzenia kary, jeżeli przekroczenie
które dobro można poświęcić i znalazła trwałe granic obrony koniecznej było wynikiem strachu
na rzecz innego. lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu.
№ 161 Przy obronie koniecznej zachowanie
miejsce w
musi polegać na odparciu zamachu, polskiej nauce Art. 25 zawiera zarówno znamiona charakteryzujące № 164
musi być skierowane na ochronę prawa. sytuację, która wyłącza bezprawność, jak i znamiona
dobra prawnego. charakteryzujące samo zachowanie (odparcie zamachu).

34

35
27/11/06
Zasada współżycia społecznego – jej nadużycie jest № 165
(może być) zachowaniem przestępnym.
№ 166
Zamach to zachowanie człowieka skierowane
na naruszenie dobra chronionego prawnie.
Bezprawny zamach to zamach nie tylko przestępny,
ale na przykład także ten dokonany przez osobę
niepoczytalną. Osoba taka nie poniesie
odpowiedzialności, jednak dokonany przez nią zamach
będzie bezprawny. Zamach bezprawny to zachowanie
sprzeczne z porządkiem prawnym, niekoniecznie
№ 167 stanowiące czyn zabroniony pod groźbą kary.
Zamach musi być bezpośredni - „bezpośredni”
wyznacza granicę czasową dla obrony koniecznej. Nie
będziemy mieli do czynienia z obroną konieczną, gdy
zamach nie jest bezpośredni – nie można podejmować
działań „obronnych” znacznie wyprzedzających
nastąpienie zamachu. Gdy ustąpi zamach – przestanie
działać sprawca – też przestajemy mieć legitymację
do obrony koniecznej. Nie jest jednak konieczne czekanie
z obroną do czasu aż zamach nastąpi – jeśli istnieje
bezpośrednie zagrożenie zamachem, wówczas także
mamy prawo do obrony, gdyż ma wówczas miejsce
usiłowanie zamachu.
№ 168 Eksces ekstensywny – przekroczenie granic obrony
koniecznej; prowadzi do odpowiedzialności karnej.
Eksces ekstensywny ma miejsce, gdy obrona jest zbyt
długo przeciągnięta w czasie i następuje w momencie,
gdy atak ze strony napastnika już ustąpił - obrona
konieczna nie może być zemstą czy odwetem.
№ 169
35
№ 170
Obrona konieczna polegać musi na odpieraniu
zamachu, zatem musi być to działanie, a nie
zaniechanie. Ucieczki nie możemy nazwać obroną
konieczną. Obrona ta musi mieć charakter ataku –
w normalnych okolicznościach musiałby to być czyn
zabroniony (inaczej nie można wszak mówić
o kontratypie obrony koniecznej). Musi przy tym
nastąpić atak broniącego się na dobro atakującego.
Obrona konieczna musi nastąpić tylko na szkodę
atakującego.
Konieczność działań obronnych - obrona konieczna
może dotyczyć ochrony jakiegokolwiek dobra – można
bronić każdego zaatakowanego dobra.
W sytuacji, gdy nie są spełnione wymogi wynikające № 171
ze znamienia „konieczności” mówimy o ekscesie
intensywnym.
Subsydiarność (samoistność) obrony koniecznej.
Czy sprawca zawsze ponosi ryzyko zastosowania wobec № 172
niego obrony koniecznej?
Wartość niektórych dóbr musi być brana pod uwagę –
art. 2 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw
Człowieka.
Artykuł 2 – Prawo do życia
1. Prawo każdego człowieka do życia jest chronione przez
ustawę. Nikt nie może być umyślnie pozbawiony życia,
wyjąwszy przypadki wykonania wyroku sądowego skazującego
za przestępstwo, za które ustawa przewiduje taką karę.
 36

2. Pozbawienie życia nie będzie uznane za sprzeczne z tym pod wpływem strachu bądź wzburzenia wywołanego
Artykułem, jeżeli nastąpi w wyniku bezwzględnego okolicznościami.
koniecznego użycia siły: Przepis zły, bo każde przekroczenie granic obrony
a) w obronie jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą; koniecznej można tak uzasadnić!
b) w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub Jest to jedyny przypadek odstąpienia od ukarania
uniemożliwienia ucieczki osobie pozbawionej wolności w polskim Kodeksie karnym.
zgodnie z prawem; Problem obrony koniecznej przy bójce (art. 158. KK,
c) w działaniach podjętych zgodnie z prawem w celu № 178
udział minimum 3 osób).
stłumienia zamieszek lub powstania.
Art. 158. § 1.
№ 173 Poświęcenie życia drugiej osoby może nastąpić tylko Kto bierze udział w bójce lub pobiciu, w którym
wtedy, gdy nastąpił gwałtowny zamach (atak na osobę) naraża się człowieka na bezpośrednie
i zabicie sprawcy było jedynym skutecznym środkiem
niebezpieczeństwo utraty życia albo nastąpienie
powstrzymania tego zamachu z jego strony.
skutku określonego w art. 156 § 1 [ciężki uszczerbek
(Art. 25. § 2. KK – stopień niebezpieczeństwa zamachu
na zdrowiu – red.] lub w art. 157 § 1 [naruszenie
ma być oceniany według jego intensywności i rodzaju
czynności narządu ciała lub lżejszy rozstrój zdrowia],
zagrożonego dobra.)
№ 174 Przy obronie koniecznej nie stosuje się w pełni zasady podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
proporcjonalności (poza przypadkiem poświęcenia życia Art. 158. § 2.
napastnika) – obrona konieczna nie musi chronić dobra, Jeżeli następstwem bójki lub pobicia jest ciężki
któremu przypisywana jest wyższa wartość przy użyciu uszczerbek na zdrowiu człowieka, sprawca
środków naruszających dobra niższej wartości. podlega karze pozbawienia wolności od 6
№ 175 Obrona konieczna musi być jedynie umiarkowana. miesięcy do lat 8.
Broniący się powinien zadać jak najmniejszą stratę Art. 158. § 3.
napastnikowi, jednak użyty przez niego środek musi mu Jeżeli następstwem bójki lub pobicia jest śmierć
przecież zapewnić przewagę nad napastnikiem. człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia
W polskim prawie karnym mamy do czynienia wolności od roku do lat 10.
z ograniczoną samoistnością obrony koniecznej. № 179
№ 176 W przypadku przekroczenia granic obrony koniecznej Jeśli ktoś bierze udział w bójce, bo został napadnięty,
możliwe jest odstąpienie od wymierzenia kary przez sąd, to możemy mieć do czynienia z obroną konieczną.
bądź umorzenie postępowania. Art. 25.§ 3. KK zakłada Jeśli ktoś sam jest zarówno biorącym udział w bójce,
obligatoryjne odstąpienie od wymierzenia kary, jak i napastnikiem, to obrony koniecznej nie ma, chyba,
gdy przekroczenie granic obrony koniecznej nastąpiło

№ 180
№ 177 36
 37

że w trakcie bójki odstąpił od atakowania i przeszedł nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić
jedynie do obrony. od jej wymierzenia.

Obrona konieczna w stosunku do bezprawnego Art. 26. § 4.

zachowania funkcjonariusza publicznego. Przepisu § 2 nie stosuje się, jeżeli sprawca
Należy mieć na uwadze, czy funkcjonariusz przekroczył poświęca dobro, które ma szczególny obowiązek
kompetencje (wtedy przysługuje prawo do obrony chronić nawet z narażeniem się na
koniecznej), czy działał w granicach kompetencji, niebezpieczeństwo osobiste.
ale na skutek błędu merytorycznego (np. policjant chcący Art. 26. § 5.
pomyłkowo aresztować nie tę osobę, której poszukuje, Przepisy § 1-3 stosuje się odpowiednio w
ze względu na podobieństwo obydwu osób) – wtedy nie wypadku, gdy z ciążących na sprawcy
możemy mówić o prawie do obrony koniecznej.. obowiązków tylko jeden może być spełniony.

№ 181 Stan wyższej konieczności - art. 26. KK

Aby można było mówić o stanie wyższej konieczności:
Art. 26. § 1.
Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu - musi istnieć stan bezpośredniego № 182
uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa niebezpieczeństwa grożącego jakiemukolwiek dobru
grożącego jakiemukolwiek dobru chronionemu prawnemu (stan ten nie musi, choć może, być
prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można spowodowany zachowaniem człowieka)
inaczej uniknąć, a dobro poświęcone przedstawia - poświęcenie dobra niższej wartości niż dobro chronione
wartość niższą od dobra ratowanego. (zasada proporcjonalności dóbr). № 183
Art. 26. § 2. - zachowanie to musi być konieczne dla ochrony tego
Nie popełnia przestępstwa także ten, kto, ratując dobra, co oznacza, że nie było innej możliwości
dobro chronione prawem w warunkach uniknięcia niebezpieczeństwa, jak przez poświęcenie
określonych w § 1, poświęca dobro, które nie innego dobra. № 184
przedstawia wartości oczywiście wyższej od dobra - działanie to musi mieć na celu (znamię podmiotowe)
ratowanego. ochronę dobra. (Przy obronie koniecznej nie ma tego
Art. 26. § 3. celu zawartego w przepisach, jednak samo słowo
W razie przekroczenia granic stanu wyższej „obrona” zawiera już to znamię podmiotowe celu).
konieczności, sąd może zastosować
№ 185

37
 38

Z przekroczeniem granic stanu wyższej konieczności § 10 BŁĄD CO D O ZNAM ION TYPU CZYNU
mamy do czynienia wtedy, gdy relacja dóbr: ZABRON IONEGO
poświęconego i uratowanego, jest nieproporcjonalna.
№ 188№ 186
Błąd co do znamion został uregulowany w art. 28. KK.
Jedno zachowanie może być obroną konieczną i stanem
wyższej konieczności w zależności od perspektywy
Art. 28. § 1.
spojrzenia na nie (gość w domu swego przyjaciela, który
Nie popełnia umyślnie czynu zabronionego, kto
tłucze jego wartościową wazę, by odeprzeć atak
pozostaje w błędzie co do okoliczności
włamywacza – i obrona konieczna, i stan wyższej
stanowiącej jego znamię.
konieczności – konieczność użycia wazy, jako jedynego
przedmiotu, dzięki któremu atak może zostać skutecznie Art. 28. § 2.
odparty). Odpowiada na podstawie przepisu
przewidującego łagodniejszą odpowiedzialność
sprawca, który dopuszcza się czynu w
usprawiedliwionym błędnym przekonaniu, że
№ 187 Kolizja obowiązku – art. 26. § 5. KK zachodzi okoliczność stanowiąca znamię czynu
zabronionego, od której taka łagodniejsza
W przypadku, gdy istnieją szczegółowe przepisy odpowiedzialność zależy.
wyłączające legalność pewnych zachowań, nie można № 189
powołać się na stan wyższej konieczności po popełnieniu Błąd jest to niezgodność pomiędzy rzeczywistością
takiego czynu. (Lekarz, który dokonuje transfuzji krwi a jej odbiciem w świadomości człowieka, a więc jest
pomimo wcześniejszego, wyraźnego sprzeciwu pacjentki, to niezgodność pomiędzy wycinkiem rzeczywistości
nie może powołać się na stan wyższej konieczności charakteryzowanym znamionami czynu zabronionego,
dokonania takiego zabiegu, ponieważ według jego wiedzy a odbiciem tego wycinka rzeczywistości w świadomości
był to jedyny sposób uratowania życia tejże pacjentki – sprawcy.
istnieje przepis zakazujący dokonywania jakichkolwiek Przedmiotem błędu mogą być tylko i wyłącznie № 190
zabiegów medycznych, jeśli brak jest zgody pacjenta – znamiona przedmiotowe. Nie można mówić o błędzie
gdyby lekarze zaczęli się powoływać na stan wyższej co do znamion podmiotowych.
konieczności jako usprawiedliwienie dla dokonywania
takiego zabiegu, wówczas przepis ten stałby się martwy). Wyróżnia się dwie formy błędu co do znamion:
№ 191

38

* UROJENIE - w świadomości sprawcy występują
elementy, których w rzeczywistości nie ma, zatem w
świadomości sprawcy więcej niż w rzeczywistości.
Wnuczek (w nadziei na spadek) „zabijający” w
swoim przekonaniu śpiącego dziadka, który w № 196
rzeczywistości godzinę wcześniej umarł na zawał.
Wnuczek zrealizował znamiona typu czynu
zabronionego – nie ma tu znaczenia, że dziadek już
nie żył.
* NIEŚWIADOMOŚĆ - w świadomości sprawcy № 192
nie znajdują odbicia występujące w rzeczywistości - Błąd co do okoliczności stanowiącej znamię
№ 197
elementy, czyli dane znamię nie znajdzie się w
świadomości sprawcy.
Myśliwy strzela na polowaniu do człowieka,
gdyż sądzi, że to dzik.
№ 193 №KK
Błąd co do znamion, o którym mowa w art. 28. § 1. 198 Przedmiotem błędu może być też ocena prawna
wyłącza karalność, a więc dekompletuje stronę
podmiotową. Błąd ten nie wyłącza jednak winy.
Konsekwencją wystąpienia tego błędu jest wykluczenie są pozytywnie (co musi nastąpić, by czyn abyśmy mieli
umyślnego popełnienia czynu. Przy przestępstwach
umyślnych znamiona typu czynu zabronionego muszą
znaleźć się w świadomości sprawcy.
№ 194
- Błąd in specie – jest to błąd co do indywidualności
osoby czy przedmiotu. Jest on jednak nieistotny
(sprawca ma zamiar zabić człowieka).
№ 195
39
- Błąd co do związku przyczynowego – podobnie,
jak błąd in specie jest także nieistotny - sprawca nie
musi sobie uświadamiać dokładnego przebiegu związku
przyczynowego (śmierć jest efektem drugiego strzału
a nie pierwszego)
- Błąd co do przebiegu przyczynowego (aberratio
iuctus) – jest to błąd polegający na wadliwym, z punktu
widzenia sprawcy, wykonaniu podjętej przez niego
czynności i w efekcie na dokonaniu czynu zabronionego
na innymi przedmiocie czynności wykonawczej.
 Należy przyjąć, że jest to błąd nieistotny.
Wydaje się jednak, iż należy tu przyjąć, iż takie
przestępstwo zostało dokonane nieumyślnie
o charakterze ocennym. Nie ma znaczenia
indywidualna ocena własnego czynu przez sprawcę, jeżeli
ma on świadomość, iż zachowanie to jest inaczej
oceniane w społeczeństwie.
czynu.
Zazwyczaj znamiona typu czynu zabronionego określane
№ 199
do czynienia z czynem zabronionym), ale może być też
tak, że znamiona czynu zabronionego będą zdefiniowane
negatywnie („kto bez zgody…”).
№ 200
Reguła odwrotności błędu:
NIEŚWIADOMOŚĆ ZNAMION = UROJENIE ZNAMION
POZYTYWNYCH NEGATYWNYCH
NIEŚWIADOMOŚĆ ZNAMION = UROJENIE ZNAMION
39
 40

NEGATYWNYCH POZYTYWNYCH Błąd co do uprzywilejowanego typu czynu

zabronionego (jeśli popełnia czyn zabroniony ktoś, kto
Art. 28. § 1. - Urojenie znamion negatywnych
sądzi, że realizuje znamiona czynu uprzywilejowanego,
Art. 28. § 2. - Urojenie znamion pozytywnych
podczas gdy taka sytuacja nie ma jednak miejsca. Błąd
№ 201
taki musi być usprawiedliwiony okolicznościami). – art.
Przykładowo art. 263. § 2. KK
28. § 2. KK (wyjątek od art. 28. § 1. KK)
4/12/06
Art. 263. § 2. Czynny żal
Kto bez wymaganego zezwolenia posiada broń
№ 205
palną lub amunicję, podlega karze pozbawienia Karygodność – społeczna szkodliwość czynu większa
wolności od 6 miesięcy do lat 8. niż znikoma – art. 115. § 2. KK
Art. 1. § 2. – czyn o znikomej szkodliwości społecznej nie
UROJENIE SOBIE, NIEŚWIADOMOŚĆ TEGO, ŻE stanowi przestępstwa.
ŻE POSIADAM TO, CO POSIADAM JEST Próg społecznej szkodliwości i jej ewentualną znikomość
ZEZWOLENIE NA BROŃ = BRONIĄ PALNĄ należy oceniać w konkretnych sytuacjach.
PALNĄ
Art. 115. § 2.
Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu
Art. 9. § 3. KK – Za następstwo odpowiada się do granic № 202
sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter
możliwości przewidzenia (przestępstwo naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub
umyślno – nieumyślne) grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia
czynu, wagę naruszonych przez sprawcę
Art. 9 § 3. obowiązków, jak również postać zamiaru,
Sprawca ponosi surowszą odpowiedzialność, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł
którą ustawa uzależnia od określonego ostrożności i stopień ich naruszenia.
następstwa czynu zabronionego, jeżeli
następstwo to przewidywał albo mógł Art. 1. § 2.
przewidzieć. Nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony,
którego społeczna szkodliwość jest znikoma.
№ 203 Usiłowanie nieudolne (art. 13.2) – urojenie znamion № 206
pozytywnych; wyłącza odpowiedzialność za przestępstwo Elementy indywidualizujące czyn:
umyślne. [???] Przy ocenie społecznej szkodliwości nie można brać
pod uwagę, kim jest sprawca (chyba, że do czynienia
№ 204

40
 41

mamy z przestępstwem indywidualnym). – np. art. 231. Warunkowego umorzenia nie stosuje się do
KK sprawcy przestępstwa zagrożonego karą
przekraczającą 3 lata pozbawienia wolności.
Art. 231. § 1. Art. 66. § 3.
Funkcjonariusz publiczny, który, przekraczając W wypadku gdy pokrzywdzony pojednał się ze
swoje uprawnienia lub nie dopełniając sprawcą, sprawca naprawił szkodę lub
obowiązków, działa na szkodę interesu pokrzywdzony i sprawca uzgodnili sposób
publicznego lub prywatnego, podlega karze naprawienia szkody, warunkowe umorzenie może
pozbawienia wolności do lat 3. być zastosowane do sprawcy przestępstwa
zagrożonego
Art. 66. KK: Warunkiem umorzenia postępowania № 207
karą nie przekraczającą 5 lat pozbawienia
karnego jest to, że stopień społecznej szkodliwości nie wolności.
jest znaczny (nie jest znaczny to co innego niż
nieznaczny i co innego niż znikomy – tu, w artykule №66.
208 Art. 53. KK – przy wymierzaniu kary sąd uwzględnia
jest to stopień wyższy niż znikomy, stanowi jedynie stopień społecznej szkodliwości.
podstawę do warunkowego umorzenia postępowania, a
nie do tego, by stwierdzić, że dany czyn nie jest Art. 53. § 1.
przestępstwem, jak ma to miejsce w art. 1. § 2. KK) Sąd wymierza karę według swojego uznania, w
granicach przewidzianych przez ustawę, bacząc,
Art. 66. § 1. by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy,
Sąd może warunkowo umorzyć postępowanie uwzględniając stopień społecznej szkodliwości
karne, jeżeli wina i społeczna szkodliwość czynu czynu oraz biorąc pod uwagę cele
nie są znaczne, okoliczności jego popełnienia nie zapobiegawcze i wychowawcze, które ma
budzą wątpliwości, a postawa sprawcy osiągnąć w stosunku do skazanego, a także
niekaranego za przestępstwo umyślne, jego potrzeby w zakresie kształtowania świadomości
właściwości i warunki osobiste oraz prawnej społeczeństwa.
dotychczasowy sposób życia uzasadniają
przypuszczenie, że pomimo umorzenia
№ 209 § 11 ZDOLNOŚ Ć DO BYC IA WI NNYM
postępowania będzie przestrzegał porządku
prawnego, w szczególności nie popełni Zdolność do bycia winnym:
przestępstwa. a) dojrzałość (nieletniość)
Art. 66. § 2. b) poczytalność (niepoczytalność)

41
 42

warunki osobiste za tym przemawiają,

Art. 10. § 1. KK: Pełna odpowiedzialność karna od 17 roku a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane
życia. środki wychowawcze lub poprawcze okazały się
Poniżej 17 roku życia – nieletni – co do zasady nie ponosi bezskuteczne.
odpowiedzialności karnej – wyjątki:
Art. 10. § 2. – konieczność ukończenia 15 roku № 210
życia Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich
i popełnienia najcięższych przestępstw, wymienionych z roku 1982 – podstawa do stosowania środków
w tym artykule. wychowawczych w stosunku do sprawców czynów
Do nieletnich stosuje się inną politykę karną – środki karalnych (inna terminologia niż w obecnym Kodeksie
wychowawcze zamiast kar. karnym – czyn karalny to coś innego niż czyn zabroniony
– obejmuje także niektóre wykroczenia).
Art. 10. § 1. W ramach prewencji środki wychowawcze mogą być
Na zasadach określonych w tym kodeksie stosowane w przypadku stwierdzenia głębokiej
odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po demoralizacji u nieletniego – nawet, jeśli nie popełnił lucidu m
ukończeniu 17 lat. № 211 on (jeszcze) przestępstwa int erv allum -
Art. 10. § 2. W stosunku do osób, które ukończyły 13. rok życia
Nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się ustawę stosuje się w zakresie popełnienia przez nich dosł. 'jasna
czynu zabronionego określonego w czynów zabronionych, a zatem nie bierze się już wtedy przerwa', okres
art. 134 [zamach na życie Prezydenta- red.], pod uwagę wykroczeń. zdrowia w
art. 148 § 1, 2 lub 3 [zabójstwa – red.], Zakład poprawczy – osadzenie maksymalnie do 21 roku przebiegu
art. 156 § 1 lub 3 [ciężki uszczerbek na zdrowiu tenże ze życia.
zaburzeń
skutkiem śmiertelnym – red.],
№ 212 W stosunku do nieletniego stosuje się obligatoryjnie psychicznych;
art. 163 § 1 lub 3 [spowodowanie niebezpiecznych
zdarzeń – red.] nadzwyczajne złagodzenie kary. Sąd może zamienić chwilowy okres
art. 166 [piractwo – red.], jednak karę osadzenia w zakładzie poprawczym na karę oprzytomnienia z
art. 173 § 1 lub 3 [spowodowanie katastrofy – red.], pozbawienia wolności, jednak także zobowiązany jest
stosować w tym wypadku obligatoryjne nadzwyczajne obłędu
art. 197 § 3 [gwałt zbiorowy – red.],
art. 252 § 1 lub 2 [wzięcie zakładnika – red.] złagodzenie kary. czy delirium;
oraz w art. 280 [rozbój – red.], okres spokoju
może odpowiadać na zasadach określonych №w 213 Niepoczytalność – art. 31. § 1. KK: Nie popełnia i normalnych
tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz przestępstwa osoba niepoczytalna – brak możliwości
postawienia zarzutu – brak winy. warunków
stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i
w czasach
zamętu.
42
[za Kopalińskim]
 43

Art. 31. § 1. Wpływ alkoholu i narkotyków – jak uzasadnić winę i

Nie popełnia przestępstwa, kto, z powodu odpowiedzialność za czyn popełniony pod wpływem
choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego alkoholu bądź narkotyków.
lub innego zakłócenia czynności psychicznych, № 217 № 101
nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego Rauschdelikt – prawo niemieckie – kto w stanie
znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem. upojenia alkoholowego wyłączającego poczytalność
Art. 31. § 2. dokonuje czynu zabronionego podlega karze. Istnieje
Jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolność zatem tutaj kara za upicie się. Warunkiem
rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania odpowiedzialności jest popełnienie w czasie tego
postępowaniem była w znacznym stopniu upojenia alkoholowego czynu zabronionego. To jest
ograniczona, sąd może zastosować nadzwyczajne jednak szwindel – sąd wymierza surowszą karę
złagodzenie kary. przykładowo za morderstwo popełnione pod wpływem
Art. 31. § 3. alkoholu niż za pobicie dokonane w podobnym stanie.
Przepisów § 1 i 2 nie stosuje się, gdy sprawca Powstaje pytanie, na jakiej podstawie sąd tak robi, skoro
wprawił się w stan nietrzeźwości lub odurzenia karać powinien za sam fakt
powodujący wyłączenie lub ograniczenie bycia upitym, a nie
poczytalności, które przewidywał za przestępstwo popełnione
w czasie upojenia –
albo mógł przewidzieć.
przestępstwo to popełnione
zostało w czasie wyłączenia
№dotyczyć
214 poczytalności sprawcy).
Zasada koincydencji – zarzut musi czasu
popełnienia czynu. (Nie)poczytalność musi mieć miejsce
№ 218 Actio libera in causa – Spór
w czasie popełnienia czynu. Lekarz ma orzec, czy istniała między koncepcją
badane jest, czy w momencie Rauschdelikt Actio
niepoczytalność, czy nie. O winie orzekać może tylko sąd i
wprowadzania alkoholu
– niedopuszczalne jest stwierdzenie lekarza, że badany libera in causa zostawmy
do organizmu można było specjalistom.
podejrzany jest winny.
przewidzieć i zgodzić się na
№ 215 popełnienie czynu
Lucida intervalla – poczytalność czasowa.
zabronionego. (Kodeks Makarewicza)
Inne zakłócenia czynności psychicznych z art. 30. § 1. KK
– np. hipnoza.
№ 219 Jednak na gruncie polskiego Kodeksu karnego trzeba
№ 216 przyjąć stanowisko, że art. 31. § 1. KK w związku z art. 31.
§ 3. KK stanowi wyjątek od zasady winy. Winy

43
 44

tu jednym słowem nie ma. Karalność uzasadniona Sąd może orzec przewidziany w tym rozdziale
jest interesem społecznym. środek zabezpieczający związany z
umieszczeniem
№ 220 w zakładzie zamkniętym tylko
Art. 9. § 1. KK w kontekście art. 31. § 1. KK w związku wtedy, gdy jest to niezbędne, aby zapobiec
z art. 31. § 3. KK: Przypisanie umyślności jest niezwykle ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu
trudne. zabronionego związanego z jego chorobą
Wyłączona możliwość kierowania swym postępowaniem psychiczną, upośledzeniem umysłowym lub
(np. włamanie się narkomana na głodzie do apteki uzależnieniem od alkoholu lub innego środka
w poszukiwaniu narkotyków). odurzającego; przed orzeczeniem tego środka sąd
W niektórych przypadkach upojenie alkoholowe wyłącza wysłuchuje lekarzy psychiatrów oraz psychologa.
karalność:
– upojenie patologiczne (szczególna nieodporność
na alkohol – jest to jednostka chorobowa). № 224
– choroby psychiczne związane z alkoholem – § 12 BŁĄD C O DO BEZPRAWNOŚCI CZYNU
dypsomania (okresowe występowanie niepohamowanej
potrzeby alkoholu; opilstwo okresowe). Sprawca nie wie, że to, co robi, jest bezprawne. W historii
miało to różne znaczenie i odnajdowało wyraz w różnych
Art. 31. § 2. – umniejszenie winy. Jest czyn zabroniony – № 221zasadach – np. ignorantia iuris nocet.
jest wina. Chodzi o te same przesłanki, co w art. 31. § 1.
KK (ograniczenie w znacznym stopniu zdolności
№ 225 Koncepcja zamiaru – Vorsatztheorie –
rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim nieświadomość zakazu, nieświadomość bezprawności –
postępowaniem). nie wyłącza karalności.
Upośledzenie umysłowe (w poprzednim Kodeksie
№ 226№ 222
Koncepcja winy – Schuldtheorie – nieświadomość
karnym – niedorozwój umysłowy). bezprawności, jeśli jest usprawiedliwiona, wyłącza
Wyłączenie poczytalności lub jej ograniczenie możemy karalność. (art. 30. KK). Jeśli nawet „wzór cnót” nie
badać tylko w stosunku do jednego, określonego czynu. wiedziałby o bezprawności danego czynu, to można takie
Ktoś może być niepoczytalny przy kradzieży zachowanie usprawiedliwić.
(kleptomania – choroba psychiczna), a za chwilę
poczytalny przy pobiciu. Art. 30.
Art. 93. KK – środki zabezpieczające dla osób, które № 223 Nie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza się
zagrażają innym, na podstawie postanowienia sądu. czynu zabronionego w usprawiedliwionej
nieświadomości jego bezprawności; jeżeli błąd
Art. 93.

44

sprawcy jest nieusprawiedliwiony, sąd może
zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
№ 227 11/12/06
Błąd co do okoliczności wyłączających
odpowiedzialność karną
Art. 29. KK – błąd co do kontratypu i błąd
co do okoliczności wyłączających winę.
Art. 29.
Nie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza№się 231
czynu zabronionego w usprawiedliwionym
błędnym przekonaniu, że zachodzi okoliczność
wyłączająca bezprawność albo winę; jeżeli błąd
sprawcy jest nieusprawiedliwiony, sąd może
zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
№ 232
Urojenie kontratypu – ma ono miejsce przykładowo, № 228
gdy ktoś uroił sobie, że przeprowadzany jest na nim
zamach, wobec czego może działać w obronie koniecznej.
Niemożliwa jest nieświadomość kontratypu.
№ 233№ 229
Koncepcja negatywnych znamion typu czynu
zabronionego – doktryna niemiecka:
Kontratyp to opis czynu zabronionego, tyle tylko, że jest
to opis zanegowany. Opis czynu zabronionego to opis
składający się ze znamion pozytywnych i negatywnych
(zaprzeczenie kontratypu). Urojenie № 234
kontratypu
pociągałoby wówczas za sobą wyłączenie umyślności.
Teoria ta powoduje, iż zabicie człowieka w obronie
koniecznej byłoby irrelewantne dla prawa karnego,
45
ponieważ kontratyp nie realizuje znamion typu czynu
zabronionego.
Tymczasem, kontratyp stanowi realizację znamion typu № 230
czynu zabronionego, jednakże ze względu na konflikt
dóbr wyłączamy w tej sytuacji bezprawność. Błąd
natomiast jest kwestią winy, a nie umyślności
czy nieumyślności. Błąd może być zawiniony
bądź niezawiniony. Jeśli błąd był nieusprawiedliwiony,
wówczas prowadzi do zmniejszenia winy, co skutkować
może złagodzeniem kary.
Błąd co do oceny prawnej jest wynikiem błędu
co do kontratypu - wyłączenie winy następuje, jeśli błąd
ten jest usprawiedliwiony, a zmniejszenie winy – jeśli
błąd był nieusprawiedliwiony.
Urojenie anormalnej sytuacji motywacyjnej –
stan wyższej konieczności wyłączający winę. (art. 26. § 2.
KK) – jest to co innego niż kontratypowi stan wyższej
konieczności, choć konsekwencje są takie same jak przy
kontratypie. (art. 29. KK).
Inne okoliczności wyłączające winę:
- przymus psychiczny (vis compulsiva) –
przykładowo pod wpływem tortur, szantażu, groźby.
Prawo karne nie może wymagać bohaterstwa – są granice
dla przymusu psychicznego – powyżej pewnej granicy,
kiedy przymusu nie da się powstrzymać, ma miejsce
wyłączenie winy.
Może mieć również miejsce błąd co do przymusy
psychicznego – urojenie przymusu psychicznego;
wówczas zastosowanie znajduje art. 29. KK.
45
 46

§ 13 KOMBI NACJE TYP ÓW C ZYNÓW Jeśli zostaną zrealizowane znamiona z art. 149. KK to nie
ZABRON IONYCH – ZBIEG PRZESTĘP ST W ma z art. 148. § 1. KK.
Art. 148. § 1. KK i art. 149. KK to pozorny zbieg
№ 235 Kombinacje typów czynów zabronionych – ten przepisów.
sam czyn realizuje znamiona kilku typów czynów № 238
zabronionych. 2. Natomiast w innej sytuacji, przykładowo, gdy ktoś
Jakie ma to konsekwencje? spalił komuś dom
1. Przykład: art. 148. § 1. KK i art. 149. KK. – art. 163. § 1. KK a art. 288. § 1. KK.
№ 236 Art. 163. § 1.
Art. 148. § 1. Kto sprowadza zdarzenie, które zagraża życiu lub
Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich
wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze rozmiarach, mające postać:
25 lat pozbawienia wolności albo karze 1) pożaru,
dożywotniego pozbawienia wolności. 2) zawalenia się budowli, zalewu albo obsunięcia
się ziemi, skał lub śniegu,
Art. 149. 3) eksplozji materiałów wybuchowych lub
Matka, która zabija dziecko w okresie porodu pod łatwopalnych albo innego gwałtownego
wpływem jego przebiegu, podlega karze wyzwolenia energii, rozprzestrzeniania się
pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. substancji trujących, duszących lub parzących,
4) gwałtownego wyzwolenia energii jądrowej lub
№ 237
Racjonalny ustawodawca nie powtarza się, zatem art. wyzwolenia promieniowania jonizującego,
149. KK nie może być bez znaczenia. Użytek w tym podlega karze pozbawienia wolności od roku do
wypadku znajdzie reguła interpretacyjna lex specialis lat 10.
derogat legi generali. Art. 288. § 1.
W przypadku tym zastosowanie ma teoria znamion Kto cudzą rzecz niszczy, uszkadza lub czyni
negatywnych. niezdatną do użytku, podlega karze pozbawienia
wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Art. 149. KK. }

Art. 148. § 1. KK Ta sama norma sankcjonowana. № 239
Między art. 163. § 1. KK a art. 288. § 1. KK zachodzi
stosunek konsumpcji – treść art. 288. § 1. KK została
Art. 148. § 1. KK – kto zabija człowieka w inny sposób niż już wyrażona w treści art. 163. § 1. pkt 1. KK.
w artykułach szczegółowych (art. 149. KK – art. 155. KK).
№ 240

46
 47

3. Ustawowa subsydiarność. Ma ona miejsce, Art. 228. § 2.

gdy ustawodawca sam rozwiązuje problem zbiegu W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega
przepisów. Na przykład art. 231. § 4. KK wyłącza grzywnie, karze ograniczenia wolności albo
zastosowanie art. 231. § 2. KK w sytuacji, gdy mamy pozbawienia wolności do lat 2.
do czynienia z łapówkarstwem z art. 228. KK. Art. 228. § 3.
Kto, w związku z pełnieniem funkcji publicznej,
Art. 231. § 1. przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo jej
Funkcjonariusz publiczny, który, przekraczając obietnicę za zachowanie stanowiące naruszenie
swoje uprawnienia lub nie dopełniając przepisów prawa, podlega karze pozbawienia
obowiązków, działa na szkodę interesu wolności od roku do lat 10.
publicznego lub prywatnego, podlega karze Art. 228. § 4.
pozbawienia wolności do lat 3. Karze określonej w § 3 podlega także ten, kto, w
Art. 231. § 2. związku z pełnieniem funkcji publicznej, uzależnia
Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu określonego w wykonanie czynności służbowej od otrzymania
§ 1 w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub korzyści majątkowej lub osobistej albo jej
osobistej, podlega karze pozbawienia wolności od obietnicy lub takiej korzyści żąda.
roku do lat 10.
Art. 231. § 3. Art. 228. § 5.
Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 działa Kto, w związku z pełnieniem funkcji publicznej,
nieumyślnie i wyrządza istotną szkodę, podlega przyjmuje korzyść majątkową znacznej wartości
grzywnie, karze ograniczenia wolności albo albo jej obietnicę, podlega karze pozbawienia
pozbawienia wolności do lat 2. wolności od lat 2 do 12.
Art. 231. § 4. Art. 228. § 6.
Przepisu § 2 nie stosuje się, jeżeli czyn Karom określonym w § 1-5 podlega odpowiednio
wyczerpuje znamiona czynu zabronionego także ten, kto, w związku z pełnieniem funkcji
określonego w art. 228. publicznej w państwie obcym lub w organizacji
międzynarodowej, przyjmuje korzyść majątkową
Art. 228. § 1. lub osobistą albo jej obietnicę lub takiej korzyści
Kto, w związku z pełnieniem funkcji publicznej, żąda, albo uzależnia wykonanie czynności
przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo jej służbowej od jej otrzymania.
obietnicę, podlega karze pozbawienia wolności od
6 miesięcy do lat 8. № 241 Przykłady:

47
 48

Kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu

• Art. 160. § 1. KK a art. 148. KK. grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem
Art. 160. § 1. utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu
Kto naraża człowieka na bezpośrednie nie udziela pomocy, mogąc jej udzielić bez
niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego narażenia siebie lub innej osoby na
uszczerbku na zdrowiu, podlega karze niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego
pozbawienia wolności do lat 3. uszczerbku na zdrowiu, podlega karze
pozbawienia wolności do lat 3.
№ 242 Jeśli zrealizowane są znamiona czynu z art. 148. KK, Art. 162. § 2.
to nie ma już sensu powoływać się na art. 160. § 1. KK, Nie popełnia przestępstwa, kto nie udziela
ponieważ art. 148. KK zawiera już w sobie art. 160. § 1. pomocy, do której jest konieczne poddanie się
KK. zabiegowi lekarskiemu albo w warunkach, w
których możliwa jest niezwłoczna pomoc ze
№ 243 Nie będziemy powoływać się na usiłowanie, gdy ma już strony instytucji lub osoby do tego powołanej.
miejsce dokonanie (subsydiarność milcząca).
Między Art. 156. § 1. KK a art. 162. KK mamy № 244
• Art. 156. § 1. KK a art. 162. KK. do czynienia z konsumpcją, gdyż nieudzielanie pomocy
zawiera się w pobiciu (spowodowaniu uszczerbku
Art. 156. § 1. na zdrowiu).
Kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w
postaci: • Jednakże w przypadku spowodowania wypadku
№ 245
1) pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, samochodowego (art. 177. KK) i ucieczki sprawcy
zdolności płodzenia, tego wypadku z miejsca zdarzenia, nie mamy
2) innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby do czynienia z konsumpcją. Wypadek jest
nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zazwyczaj nieumyślny, ucieczka jest zaś umyślna,
zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, zatem nie może być mowy o konsumpcji.
całkowitej albo znacznej trwałej niezdolności do
pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego
Art. 177. § 1.
zeszpecenia lub zniekształcenia ciała, podlega
Kto, naruszając, chociażby nieumyślnie, zasady
karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
bezpieczeństwa w ruchu lądowym, wodnym lub
Art. 162. § 1.
powietrznym, powoduje nieumyślnie wypadek, w

48
 49
którym inna osoba odniosła obrażenia ciała
określone w art. 157 § 1 [lżejsze naruszenie czynności
narządu ciała bądź rozstrój zdrowia – red.],
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Art. 177. § 2.
Jeżeli następstwem wypadku jest śmierć innej
osoby albo ciężki uszczerbek na jej zdrowiu,
sprawca podlega karze pozbawienia wolności od
6 miesięcy do lat 8.
Art. 177. § 3.
Jeżeli pokrzywdzonym jest wyłącznie osoba
najbliższa, ściganie przestępstwa określonego w §
1 następuje na jej wniosek.
Art. 178. § 1.
Skazując sprawcę, który popełnił przestępstwo
określone w art. 173 [Katastrofa – red.], 174
[Niebezpieczeństwo katastrofy – red.] lub 177 znajdując
się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem
środka odurzającego lub zbiegł z miejsca
zdarzenia, sąd orzeka karę pozbawienia wolności
przewidzianą za przypisane sprawcy
przestępstwo w wysokości od dolnej granicy
ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę
do górnej granicy tego zagrożenia zwiększonego
o połowę.
№ 246 Konsumpcja i subsydiarność są zawsze rozwiązaniami
celowościowymi.
• Przykład kolejny.
№ 247
49
Ojciec ma stosunek seksualny ze swoja córką, która nie
ukończyła jeszcze 15 roku życia.
Uznając to zachowanie za kazirodztwo (art. 201. KK) nie № 248
oddajemy tego, że córka ma poniżej 15 lat. Natomiast
kwalifikując to jako współżycie z małoletnim poniżej 15
roku życia (art. 200. KK) pomijamy aspekt kazirodczy.
Mamy tu do czynienia z rzeczywistym zbiegiem
przepisów.
Idealny zbieg przepisów – jest tyle przestępstw, № 249
ile przepisów w jednym zbiegu rzeczywistym –
w przykładzie powyżej jest jeden czyn, a dwa
przestępstwa. Obecnie nie ma tej instytucji w polskim
Kodeksie karnym, ale jest za to w polskim Kodeksie
karnym skarbowym i Kodeksie wykroczeń:
1. Art. 8. KKS
2. Art. 10. § 1. KW
Takie uregulowanie ma jednak charakter wyjątku. № 250
Uznawane jest bowiem, że przestępstwo jest zjawiskiem
świata zewnętrznego, a więc czymś rzeczywistym, nie
może mieć zatem jedynie charakteru zjawiska
normatywnego. To realne ludzkie zachowanie,
stanowiące pewne continuum, będzie podstawą
prawnokarnego wartościowania.
Eliminacyjny zbieg przepisów z Kodeksu
№ 251
Makarewicza z 1932 r. – zastosowanie jednego z dwóch
zbiegających się przepisów eliminowano, stosując ten,
który przewidywał karę najsurowszą, jednak
na podstawie wyeliminowanego przepisu możliwe było
 50

również orzekanie dodatkowych kar lub środków Cogitationis poenam nemo patitur – za myśli się nie
zabezpieczających. odpowiada.

№ 252 № 257
W Kodeksie karnym z 1997 r. przyjęto kumulatywny Etapy:
zbieg przepisów polegający na tym, że ten sam czyn
stanowi tylko jedno przestępstwo. Jeśli jeden i ten 1. Przygotowanie czynu zabronionego
sam czyn realizuje znamiona kilku przepisów, to sąd 2. Usiłowanie
skazuje na podstawie wszystkich tych przepisów 3. Dokonanie
traktując je jako opis jednego czynu zabronionego. Karę № 258
wymierza się na podstawie przepisu przewidującego 1. Przygotowanie czynu zabronionego – art. 16. KK
sankcję najsurowszą, co nie oznacza jednak, że ma zostać
wymierzona najsurowsza kara. Możliwe jest stosowanie Art. 16. § 1.
środków karnych i zabezpieczających ze wszystkich Przygotowanie zachodzi tylko wtedy, gdy sprawca
zbiegających się przepisów. w celu popełnienia czynu zabronionego
podejmuje czynności mające stworzyć warunki do
§ 14 FORMY POPEŁNIENI A PRZESTĘPSTWA przedsięwzięcia czynu zmierzającego
bezpośrednio do jego dokonania, w szczególności
№ 253
Formy popełnienia przestępstwa: w tymże celu wchodzi w porozumienie z inną
A. Formy stadialne osobą, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera
B. Formy zjawiskowe informacje lub sporządza plan działania.
№ 254 Art. 16. § 2.
Formy stadialne – zamiar wymaga już reakcji Przygotowanie jest karalne tylko wtedy, gdy
prawnokarnej. ustawa tak stanowi.
Iter delicti – droga przestępstwa. Rozpoczyna się ona
zamiarem, a kończy popełnieniem przestępstwa. Warunkiem odpowiedzialności jest to, że sprawca w № 259
celu (zamiar bezpośredni – nie zamiar wynikowy, który
№ 255 Przestępstwa jednochwilowe - nie ma stadiów nie rodzi odpowiedzialności karnej w tym wypadku)
popełniania (trudno jest je wyodrębnić), ich iter delicti popełnienia konkretnego czynu zabronionego
jest zbieżna w czasie. podejmuje czynności mające stworzyć mu warunki
do dokonania tego czynu.
№ 256
Odpowiedzialność karna wymaga uzewnętrznienia
№ 260
zamiaru (zamiar nie może być tylko w głowie). Struktura Formy przygotowania:
przestępstwa opiera się wszakże na zachowaniu.

50
 51

• wieloosobowa – porozumienie z inna osobą w celu podlega karze pozbawienia wolności od roku do
popełnienia przestępstwa. lat 10.
• jednoosobowa (…)
Art. 310. § 4.
№ 261 Przygotowanie nie jest jeszcze bezpośrednim Kto czyni przygotowania do popełnienia
przystąpieniem do popełnienia czynu zabronionego. przestępstwa określonego w § 1 lub 2, podlega
W krajach demokratycznych karalne jest przygotowanie karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat
do popełnienia tylko niektórych czynów zabronionych, 5.
nie jest przykładowo karalne przygotowanie
do zabójstwa. Karalność czynności przygotowawczych Często mamy jednak do czynienia z zakamuflowaną
może być wprowadzona tylko ustawowo. Regułą jest brak karalnością czynności przygotowawczych (większość
karalności czynności przygotowawczych. przestępstw formalnych).
№ 262 Np. art. 310. § 4. KK – przygotowanie do fałszowania Nie możemy mówić o usiłowaniu czynności
pieniędzy. przygotowawczej.

Art. 310. § 1. Wyłączenie karalności za przygotowanie – art. 17. № 263

Kto podrabia albo przerabia polski albo obcy
pieniądz, inny środek płatniczy albo dokument
uprawniający do otrzymania sumy pieniężnej albo
zawierający obowiązek wypłaty kapitału, odsetek,
udziału w zyskach albo stwierdzenie uczestnictwa
w spółce lub z pieniędzy, innego środka
płatniczego albo z takiego dokumentu usuwa
oznakę umorzenia, podlega karze pozbawienia
wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze
25 lat pozbawienia wolności.
Art. 310. § 2.
Kto pieniądz, inny środek płatniczy lub dokument
określony w § 1 puszcza w obieg albo go w takim
celu przyjmuje, przechowuje, przewozi, przenosi,
przesyła albo pomaga do jego zbycia lub ukrycia,
KK
Art. 17. § 1.
Nie podlega karze za przygotowanie, kto
dobrowolnie od niego odstąpił, w szczególności
zniszczył przygotowane środki lub zapobiegł
skorzystaniu z nich w przyszłości; w razie wejścia
w porozumienie z inną osobą w celu popełnienia
czynu zabronionego, nie podlega karze ten, kto
nadto podjął istotne starania zmierzające do
zapobieżenia dokonaniu.
Art. 17. § 2.
Nie podlega karze za przygotowanie osoba, do
której stosuje się art. 15 § 1.

51

Art. 15. § 1.
Nie podlega karze za usiłowanie, kto dobrowolnie
odstąpił od dokonania lub zapobiegł skutkowi
stanowiącemu znamię czynu zabronionego.
Wyłączenie karalności za przygotowanie następuje,
gdy ma miejsce odstąpienie od przygotowań. Musi być
to odstąpienie dobrowolne. Przygotowanie jest
bezkarne, o ile istnieją materialne dowody na to, że dana
osoba zrezygnowała (np. zniszczenie przygotowanych
środków; jeśli do czynienia mamy z przygotowaniem
w formie porozumienia, musi mieć miejsce istotne
staranie zmierzające do zapobiegnięcia dokonaniu czynu
zabronionego).
№ 265 2. Usiłowanie – jest to bezpośrednie przystąpienie
do popełniania czynu zabronionego. Usiłowanie jest
zawsze karalne.
18/12/06
№ 266 W przeciwieństwie do przygotowania, usiłowanie jest
zawsze karane, oczywiście wtedy, o ile jest możliwe – tzn.
jeśli nie mamy do czynienia z przestępstwami
jednostkowymi, czy jeśli nie mamy do czynienia z drogą
przestępczą. Jak się przekonamy, ze względu
na znamiona usiłowania, nie ma usiłowania przestępstw
nieumyślnych, jak i przestępstw o złożonej stronie
podmiotowej. Możemy mówić o usiłowaniu tylko
i wyłącznie przestępstw umyślnych. We wszystkich
przypadkach usiłowanie jest karalne.
№ 267 Co to znaczy? W polskim prawie karnym usiłowanie
przestępstwa jest tak samo karalne jak jego dokonanie.
A więc dla polskiego ustawodawcy fakt, że nie zostały
zrealizowane znamiona czynu zabronionego, nie odgrywa
52
z punktu odpowiedzialności karnej jakiejś istotnej
czynności. Czyli dla odpowiedzialności karnej
nastawienie podmiotowe sprawcy jest nierozstrzygające.
Jest to rozwiązanie restrykcyjne w porównaniu z innymi
ustawodawstwami – w większości państw europejskich
№ 264
przewidziana jest mniejsza karalność za usiłowanie,
bądź chociażby nadzwyczajne złagodzenie kary. W Polsce
mamy do czynienia z pełną odpowiedzialnością karną
za usiłowanie, bez możliwości złagodzenia kary.
W projekcie Kodeksu karnego z 1997 roku zakładano, № 268
że za usiłowanie grozić będzie maksymalnie ⅔ górnego
zagrożenia karą za dokonanie. W projekcie proponowano
także, by ograniczyć odpowiedzialność za usiłowanie
do czynów zabronionych zagrożonych karą wyższą
niż 2 lata pozbawienia wolności. Karalność usiłowania
dokonania czynów lżejszych mogłaby być wprowadzona
tylko na mocy specjalnej klauzuli w przepisie części
szczególnej. Ustawodawca polski nie zgodził się jednak
na to.
Analiza znamion usiłowania № 269
Art. 13. § 1.
Odpowiada za usiłowanie, kto w zamiarze popełnienia czynu
zabronionego swoim zachowaniem bezpośrednio zmierza do
jego dokonania, które jednak nie następuje.
Możemy powiedzieć o trzech podstawowych znamionach № 270
charakteryzujących usiłowanie:
52
 53
1. Zamiar dokonania czynu zabronionego (zatem
tylko przy przestępstwach umyślnych!)
2. Zachowanie zmierzające bezpośrednio
ku dokonaniu.
3. Dokonanie nie nastąpiło
№ 271
1. Zamiar dokonania czynu zabronionego
Czy strona podmiotowa usiłowania ma być taka sama jak
umyślności? Czy chodzi o zamiar w myśl art. 9. § 1. KK?
Czy chodzi zatem zarówno o zamiar bezpośredni, jak i
wynikowy?
Art. 9. § 1.
Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli
sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce
go popełnić albo przewidując możliwość jego
popełnienia, na to się godzi.
№ 272
Niektórzy autorzy postulowali, aby ograniczyć to tylko
do zamiaru bezpośredniego. Wycofano się jednak
z takich pomysłów („w celu” zamieniono
na „w zamiarze”) i można niniejszym usiłować zarówno
w zamiarze wynikowym, jak i bezpośrednim. Oczywiście,
nie może być mowy o zamiarze wynikowym usiłowania
do przestępstwa kierunkowego (zatem możliwego
do popełnienia tylko w zamiarze bezpośrednim).
Aby usiłowanie było możliwe w zamiarze wynikowym,
samo popełnienie przestępstwa, do którego jest
usiłowanie musi być możliwe do popełnienia w zamiarze
wynikowym.
№ 273 Przykładowo usiłowanie kradzieży z art. 278 KK
53
Art. 278. § 1.
Kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz
ruchomą,
podlega karze pozbawienia wolności od 3
miesięcy do lat 5.
Art. 278. § 2.
Tej samej karze podlega, kto bez zgody osoby
uprawnionej uzyskuje cudzy program
komputerowy w celu osiągnięcia korzyści
majątkowej.
Art. 278. § 3.
W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega
grzywnie, karze ograniczenia wolności albo
pozbawienia wolności do roku.
Art. 278. § 4.
Jeżeli kradzież popełniono na szkodę osoby
najbliższej, ściganie następuje na wniosek
pokrzywdzonego.
Art. 278. § 5.
Przepisy § 1, 3 i 4 stosuje się odpowiednio do
kradzieży energii lub karty uprawniającej do
podjęcia pieniędzy z automatu bankowego.
№ 274
Przestępstwo kradzieży może być popełnione tylko
z zamiarem bezpośrednim, gdyż ustawa opisując jego
znamiona używa słów „kto w celu przywłaszczenia” -
zatem musi być to działanie w celu, a więc w zamiarze
bezpośrednim. Usiłowanie w zamiarze wynikowym
przestępstwa kradzieży jest pojęciowo nie możliwe.
 54
Zwrócić uwagę należy na fakt, że to znamię zamiaru
odróżnia już usiłowanie od przygotowania. W przypadku
przygotowania znowuż mamy do czynienia ze zwrotem
„w celu”, z czego wynika, że przygotowanie nastąpić może
tylko w zamiarze bezpośrednim. № 278
Nie ma usiłowania przestępstw nieumyślnych
№ 275
i o kombinowanej stronie podmiotowej, o czym była już
mowa wcześniej.
2. Zachowanie zmierzające bezpośrednio № 276 minie ostatni moment możliwości wykonania obowiązku.
ku dokonaniu
Jest to dużo bardziej rozbudowane znamię. Ma być
to zachowanie zmierzające do dokonania. Chodzi
tu o dwie kwestie, znamię to rozwiązuje dwa problemy:
№ 277 1. Czy usiłowanie musi być działaniem? Czy też
można usiłować przez zaniechanie?
Makarewicz stał na stanowisku, że usiłować można tylko
przestępstwa z działania i usiłować można zatem także
tylko działaniem. Wszak w usiłowaniu jest zawarte
pojęcie siły i jej użycia, co wykluczyć by miało
zaniechanie. Makarewicz nie miał jednak racji, jego
stanowisko zostało odrzucone juz przez przedwojenne
orzecznictwo. Jednak byli również zwolennicy
stanowiska Makarewicza, które na gruncie Kodeksu
Karnego z 1932 roku miało pewne ustawowe podstawy.
Przepis ten w zasadzie nie ulegał zmianie, poza jedną,
istotną – kodeks dzisiejszy mówi „kto swoim
zachowaniem zmierza”, a Kodeks karny z 1932 roku
„kto swoim działaniem zmierza”. Art. 321 „działa na
szkodę interesu” Identyczny przepis był w Kodeksie
karnym z 1932 roku z tym, że zamiast funkcjonariusza
54
była nowa o urzędniku. Działa na szkodę, czyli coś robi, № 279
bądź zaniechuje obowiązku – zatem jest to przestępstwo
nie tylko z działania.
Pytanie rodzi się jednak nieco innej natury – prof.
Genowefa Rejman (Uniwersytet Warszawski) postawiła
problem inaczej – czy pojęciowo można w ogóle usiłować
przestępstwa z zaniechania? Bo jeśli popatrzymy na czas
zaniechania, czas popełnienia tego przestępstwa, to okaże
się, że przestępstwo to zostanie dokonane wtedy, kiedy
To jest czas popełnienia przestępstwa z zaniechania.
Przykładowo, jeżeli weźmiemy przestępstwo
nieudzielenia pomocy człowiekowi znajdującemu się
w sytuacji bezpośrednio zagrażającej jego życiu
bądź zdrowiu, to to przestępstwo jest dokonane wtedy,
kiedy minie ostatni moment, kiedy mogliśmy mu pomóc.
To znaczy, albo niebezpieczeństwo minęło i pan wstał
z ziemi, jest zdrowy jak rybka i nic mu nie zagraża,
albo wręcz odwrotnie – już się nie rusza i też już mu nic
nie zagraża. W tym momencie mamy dokonane
przestępstwo. Czy możemy mówić, że w czasie
poprzedzającym te zdarzenia ktokolwiek może tego
przestępstwa usiłować, skoro w każdej chwili możliwe
jest udzielenie pomocy – możliwe jest wykonanie
obowiązku? Nie mamy zatem w poprzedzającym
dokonanie przestępstwa okresie w ogóle do czynienia
z przestępstwem, nie ma jeszcze bezprawnego
zaniechania, dopóki tej pomocy możemy udzielić –
dopóki możliwy jest do spełnienia obowiązek. Profesor
Rejmanowa z tego wyciąga wniosek, że w ogóle
przestępstwa z zaniechania – nie ze względu

na znamiona usiłowania, ale jako takie, ze swojej istoty –
nie mogą być usiłowane.
Ale trzeba na to popatrzeć inaczej. My możemy swoim
zachowaniem uniemożliwić czy usiłować uniemożliwić
wykonanie obowiązku.
Wyobraźmy sobie taka sytuację:
Jakiś jegomość wykonywał zasadniczą służbę
wojskowa, a na święta dostał przepustkę. Służbę № 282
odbywał w Szczecinie, na święta pojechał do Krakowa.
Święta się skończyły, a jegomość ma 28 grudnia o 6.00
rano zameldować się w jednostce w Szczecinie.
Tymczasem o 4.00 rano, w Krakowie, zatrzymuje go
partol, w momencie, w którym on wsiada do pociągu
jadącego do Zakopanego.
№ 281 Czy przestępstwo niestawienia się w jednostce zostało
dokonane? Nie, jest 4.00 rano, przepustkę ma do 6.00.
Jednak wiadomo jest, że on swoim zachowaniem
uniemożliwił już wykonanie tego obowiązku, więc w tym
momencie mamy juz niewątpliwie usiłowanie dokonania
przestępstwa z zaniechania – usiłowanie niestawienia się.
Tak samo można sobie uniemożliwić poprzednim
zachowaniem wypełnienie obowiązku udzielenia pomocy
– mogę się pozbawić narzędzi niezbędnych do wykonania
obowiązku. Te wszystkie zachowania, niekoniecznie
muszą być zaniechaniem – i stąd to nieporozumienie
u Makarewicza, że to usiłowanie jest tutaj pozytywnym
działaniem – tylko działaniem skierowanym
na uniemożliwienie wykonania obowiązku.
№ 283
55
W tych sytuacjach możliwe jest usiłowanie przez
zaniechanie, gdy uniemożliwiamy wykonanie obowiązku.
Czyli pamiętamy, że to sformułowanie „zachowanie
zmierzające bezpośrednio do dokonania” jest tu celowe,
żeby przerwać wszelkie dysputy na temat możliwości
usiłowania przestępstw z zaniechania, i ustawodawca
zdecydowanie opowiedział się za tym, że możliwe jest
usiłowanie przestępstw z zaniechania i nie ma tu żadnych
№ 280
specjalnych rozwiązań.
Najtrudniejszy do z interpretowania jest dalszy ciąg tego
znamienia tj. fragment mówiący o tym, że ma być
to „zachowanie zmierzające bezpośrednio do
dokonania”. Dlaczego jest on taki ważny? Ponieważ na
nim opiera się rozgraniczenie usiłowania od czynności
przygotowawczych. Czynności przygotowawcze
to podjęcie czynności, które maja umożliwić
bezpośrednie przystąpienie do usiłowania. To przejście
granicy bezpośredniości oznacza przejście
od czynności przygotowawczych do usiłowania, a to już
oznacza karalność, gdyż czynności przygotowawcze są
wyjątkowo karalne, a usiłowanie karalne jest zawsze.
Tak więc na bezpośredniości opiera się karalność
za usiłowanie. To powoduje, że - można powiedzieć -
niespecjalnie zrealizowano tu zasadę nullum crimen sine
lege. Ten czyn jest ocenny – oceny wymaga, czy coś jest
usiłowaniem, czy czynnością przygotowawczą. Mamy
tu do czynienia z wartościowaniem, jest to bardzo
ocenne.
Należy zwrócić szczególną uwagę na zbitkę wyrazów
„zmierza bezpośrednio” – to nie ma nic wspólnego
z zamiarem bezpośrednim. Tu chodzi o czysto
obiektywną stronę zaawansowania sprawcy na drodze
55
№ 284
 56
przestępnej, a nie o stronę podmiotowa. Chodzi
o określenie, jak blisko sprawca jest popełnienia czynu.
To znamię – „zmierza bezpośrednio” – oddzielające
czynności przygotowawcze od usiłowania, może być,
i jest, rożnie interpretowane w rożnych państwach.
W cywilizacji europejskiej określenie № 286
usiłowania
i karalności usiłowania występuje w każdym państwie.
Rożnie jest interpretowana jednak ta granica między
usiłowaniem a czynnościami przygotowawczymi. Może
mieć miejsca subiektywna interpretacja – wtedy mamy
do czynienia z bezpośrednim zmierzaniem,
gdy z zachowania sprawcy możemy jednoznacznie
odczytać jego zamiary, gdy możemy określić, co jest
przedmiotem zamiaru. Drugie stanowisko – Zrezygnowali ze swojego zamiaru i nie weszli. Zostali
obiektywne – przeciwne, powie, że tu chodzi
o sprowadzenie bezpośredniego niebezpieczeństwa
dla dobra, mamy mieć do czynienia z początkiem
dokonania (jest to stanowisko najbardziej radykalne –
francuskie). Przykładowo: usiłowanie zabójstwa –
gdy początek zabijania; usiłowanie kradzieży –
gdy początek zabierania rzeczy. Gdy mamy etap
wcześniejszy, nie możemy o usiłowaniu mówić.
№ 285
W polskim orzecznictwie i doktrynie przyjmuje się
pośrednie stanowisko – tzn. i subiektywne to za mało,
żeby przyjąć usiłowanie, ale i obiektywne to za dużo – nie
trzeba rozpoznać dokonania, by przyjąć usiłowania.
Raczej należy powiedzieć w ten sposób – z usiłowaniem
mamy do czynienia wtedy, gdy mamy zamach na dobro,
upoważniający do obrony koniecznej – tam wszakże też
jest mowa o tym, że ma to być zamach bezpośredni.
Ma być to zagrożenie nie tyle konkretne, co realne.
56
Sąd Najwyższy wydał kontrowersyjne orzeczenie w tej
sprawie.
Sytuacja:
Dwóch gentlemanów wyposażonych w łomy, linki
do krępowania, kneble i inne przedmioty codziennego
użytku, udało się pod willę z zamiarem włamania się,
obezwładnienia właściciela i zabrania rzeczy, które
uważali, że im by się przydały. Podeszli pod okno
i zobaczyli, że właściciel nie jest sam. Nie weszli
jednak na posesję, zobaczyli to przez płot.
jednak zatrzymani.
Czy mamy do czynienia z usiłowaniem rozboju?
№ 287
Czy to jest jeszcze za mało?
Mamy tu do czynienia z usiłowaniem.
Wydaje mi się, że to trochę za mało. Gdyby weszli do
ogrodu, wtargnęli na teren posesji, naruszyli własność, to
należałoby przyjąć, że mamy do czynienia z usiłowaniem,
że mamy do czynienia z bezpośrednim zmierzaniem do
dokonania. W sytuacja gdy, nie naruszyli jeszcze tego
dobra, jakim jest nienaruszalność posesji, chyba stanowi
to przeszkodę do przyjęcia usiłowania.
№ 288
Właśnie ten wypadek jest bardzo granicznym
przypadkiem, trudno tak łatwo przesądzić nietrafność
orzeczenia sadu, trudno tu bronić stanowiska, że nie ma
jeszcze usiłowania, ale pokazuje to trudność
w interpretacji tego pojęcia „zmierza bezpośrednio”.
№ 289

Trzeba zdawać sobie sprawę, że czasem będziemy mieć
do czynienia z usiłowaniem dokonania jednego z czynów
zabronionych, ale będzie to za mało, żeby przyjąć
usiłowanie innego czynu zabronionego.
Zmodyfikujmy ostatnia sytuacje: № 293
№ Zastosowano już pewną część znamion rozboju,
290
Gentlemani weszli na teren tej posesji. Nie wiedzieli,
czy ktoś tam jest. Liny wzięli na wszelki przypadek.
Okazało się jednak, że tam ktoś jest.
Czy można przyjąć usiłowanie rozboju?
Mamy niewątpliwie do czynienia z bezpośrednim
zmierzaniem, by okraść ten dom z włamaniem.
Ale czy mamy też do czynienia z usiłowaniem rozboju,
czyli zastosowaniem przemocy wobec osoby? To jest
jeszcze za mało. Mimo że byli do tego przygotowani,
nie mamy jednakże bezpośredniego zmierzania
do zastosowania przemocy wobec właścicieli.
Tak więc tutaj, zwłaszcza przy przestępstwach
dwuczynowych, takich jak rozbój, gdzie mamy atak
na mienie i osobę, możemy mieć do czynienia z pewnymi
komplikacjami w ustaleniu, czy jest już usiłowanie
przestępstwa składającego się z obu tych czynów,
czy tylko fragment był objęty usiłowaniem.
Przyjrzyjmy się sytuacji, która także była przedmiotem
orzeczenia Sądu Najwyższego:
№ 292 Trzech panów spożywało napoje wysokoalkoholowe
w jakiejś knajpce. Dwóch z nich dowiedziało się
57
od trzeciego, że ten posiada duży majątek,
w tym bardzo luksusowe mieszanie. Upili go i ukradli
mu klucze do tego mieszkania. Wtedy zostali
zatrzymani.
Czy mamy już do czynienia z usiłowaniem rozboju?
mianowicie doprowadzono do bezradności właściciela
mieszkania, ale nie przystąpiono do kradzieży i chyba
usiłowania rozboju przypisać się jeszcze nie da.
Co innego gdyby oni podjechali pod mieszkanie,
№ 291
próbowali wejść, oczywiście wówczas mielibyśmy
do czynienia z usiłowaniem rozboju. Natomiast bez tego
drugiego elementu nie można mówić o zrealizowaniu
usiłowania rozboju, choć oczywiście mamy
tu do czynienia z popełnieniem innych przestępstw –
kradzież kluczy, stosowanie przemocy.
Z tym znamieniem bezpośredniości jest wiele kłopotów.
Jest bardzo bogate orzecznictwo, jednak trudno
wyciągnąć z niego jakąś generalna tezę, kiedy mamy
do czynienia z usiłowaniem. Sprecyzowanie
tej początkowej granicy odpowiedzialności za usiłowanie
to jest bardzo słaby punkt prawa karnego, nie tylko
polskiego. Rozwiązanie francuskie, czyli przyjęcie
za początek usiłowania przystąpienie do dokonania, jest
z punktu gwarancyjnego bardzo pewny, ale z punktu
ochrony dobra prawnego niewystarczający.
№ 294
3. Niedokonanie czynu zabronionego.
57
 58
Czyli nie mogło dojść do zrealizowania znamion czynu
zabronionego. Usiłowanie możemy podzielić według№ 298
pewnych kryteriów.
№ 295
Dlaczego niedoszło do zrealizowania znamion?
- nie doszło, bo nie mogło dojść od samego początku,
gdyż od samego początku sprawca popełnił jakiś № 299
błąd
i dobro prawne nie było w ogóle zagrożone, dlatego też
nie zrealizował swojego zamiaru. Jest to usiłowanie
nieudolne, oparte jest ono na błędzie.
- gdy usiłowanie nie było obarczone takim błędem – tzn.
sprawca mógł zrealizować znamiona czynu zabronionego
– w każdym razie przedmiot, na którym działał nadawał
się do tego, by popełnić czyn zabroniony, używał
środków, które umożliwiały dokonanie
№ 300
czynu
zabronionego, zaś sam sprawca był w stanie popełnić ten
czyn zabroniony (np. posiadał odpowiednie cechy, by
popełnić przestępstwo indywidualne), jednakże wystąpiły
jakieś inne czynniki, które spowodowały, że czyn nie
został dokonany:
№ 296 * czynniki zewnętrze – tj. przeszkodzono sprawcy,
został zatrzymany, został spłoszony, nie potrafił
przełamać drzwi itp. Usiłowanie zostało zatamowane.
№ 297 * sprawca chciał dokonać czynu zabronionego, miał taki
zamiar, ale w pewnym momencie mu przeszło i przestał
mieć zamiar popełnienia, nie będąc do tego zmuszony
czynnikami zewnętrznymi. Chciał, ale już nie chce.
Dobrowolnie odstąpił od dokonania czynu zabronionego.
Takie usiłowanie nazywany usiłowaniem zaniechania.
Dla odpowiedzialności karnej będzie to miało kapitalne
znaczenie.
58
Konieczne jest nałożenie na ten podział jeszcze drugiego
podziału.
Usiłowanie:
* ukończone (zupełne) – sprawca wykonał całą
czynność, która była potrzebna do wykonania czynu
zabronionego, ale do realizacji tego czynu nie doszło. Jest
to możliwe tylko przy przestępstwach materialnych.
Tylko tam może być taka sytuacja, że sprawca realizuje
całą czynność, a oderwany od czynu skutek, z takich
czy innych powodów nie następuje.
* nieukończone (niezupełne) – zarówno możliwe przy
przestępstwach materialnych, jak i formalnych. Sprawca
co prawda podjął czynności zmierzające do wykonania
czynu zabronionego, ale nie podjął wszystkich czynności
niezbędnych do jego zrealizowania.
Dlaczego ważne jest nałożenie na siebie tych dwóch № 301
podziałów?
Gdyż wiąże się to z bezkarnością usiłowania.
Ustawodawca chce dać sprawcy do końca szansę,
aby chronić dobro prawne, chce on nie dopuścić do tego,
żeby zostało ono zniszczone. Przekaz informacji
zawartych w Kodeksie karnym jest następujący: nawet
jeśli dopuściłeś się przestępstwa w postaci usiłowania,
będziesz bezkarny, jeśli dobrowolnie odstąpisz
od usiłowania. Z tym, że jeśli mamy do czynienia
z usiłowaniem nieukończonym, zaniechanie będzie
polegało na zaniechaniu dalszych działań zmierzających
do realizacji pierwotnego zamiaru. Jeśli zaś już mamy
№ 302
 59

do czynienia z usiłowaniem zupełnym, niezbędne jest zrealizował znamiona przestępstwa – spowodował np.
zapobieżenie skutkowi, wymagane jest zatem pozytywne ciężki uszczerbek na zdrowiu. To, że zapobiegł, zwalnia
zachowanie. go tylko z odpowiedzialności za dokonanie tego skutku,
Przy przestępstwach materialnych wymaga to pewnego od którego odstąpił przy realizacji, ale nie za popełnienie
komentarza. Może być bowiem taka sytuacja, że sprawca przestępstwa, które dokonał po drodze. W takiej sytuacji
zrobi wszystko, ale skutek nie może wystąpić, mamy do czynienia z tzw. usiłowaniem
więc sprawca nie może zapobiec, choćby nawet chciał. kwalifikowanym. Ma ono miejsca wtedy,
Przykładowo mamy taki wypadek, że ktoś z zamiarem kiedy po drodze usiłowania sprawca realizuje znamiona
zabicia strzelił do drugiej osoby, ale jej nie trafił. Zrobił innego typu czynu zabronionego Jeżeli mamy
wszystko, żeby tę osobę zabić, nacisnął na spust, kula do czynienia z odstąpieniem od usiłowania
wyleciała, ale Pan Bóg kule nosi i nie doszło tego przestępstwa, z zapobieżeniem skutkowi,
do postrzelenie tamtej osoby. Ten sprawca nawet gdyby to za to usiłowanie oczywiście sprawca odpowiadał
się opamiętał i już nie miał zamiaru zabicia tamtej osoby, nie będzie, ale będzie odpowiadał za to co zrobił,
a nawet nagle zaczął ją kochać najbardziej na świecie, i to oczywiście już w formie dokonania.
to już nie jest w stanie zapobiec skutkowi, bo nic się nie Ale sprawa może się skomplikować.
stało, jego potencjalna ofiara nawet nie jest ranna.
Więc nie możemy doprowadzić do absurdu, że w lepszej
sytuacji będzie ten, kto strzelił, trafił, zranił i zapobiegł Romantyczna Sytuacja:
skutkowi – czyli uratował swoją ofiarę, ponieważ
powiemy mu – nie będziesz odpowiadać za usiłowanie Weźmy studentów № 305
zabójstwa, bo pomogłeś i zapobiegłeś wystąpieniu jednego z polskich
skutkowi, niż ten, który nie trafił i już nie chce zabijać.
№ 303 uniwersytetów.
Ta sytuacja nie jest uregulowana. Musimy powiedzieć
tak – jeśli on miał możliwość powtórzenia zamachu – np. Zakochana para poszła
miał jeszcze kule w magazynku, ale nie strzelił – musimy do parku na spacer,
uznać, w pewnym sensie na zasadzie analogii na korzyść, przy czym dziewczyna
że nastąpiło zapobieżenie skutkowi. Jeśli jednak ktoś miała go już dość i mu
miał tylko jeden nabój, to powiemy – trudno, ciężko jest to podczas tego
№ 304 bowiem udowodnić, że odstąpił on od usiłowania.
To pokazuje nam kolejny bardzo istotny problem i duże właśnie spaceru Ciekawe, czy nie mogą bez siebie
komplikacje przy usiłowaniu. Nie będzie odpowiadał powiedziała. żyć?
za usiłowanie zabicia ten, kto trafił, a następnie uratował On stwierdził, że bez
swoją ofiarę. Ale przecież on ją ranił, a więc po drodze

59
 60

niej to już nie potrafi żyć, no ale ona sama to też nie a więc także za narażenie dobra prawnego
powinna. W zamiarze zabicia ścisnął ją za szyję, na niebezpieczeństwo. Można rozważyć
odpowiedzialność za naruszenie nietykalności cielesnej,
aż straciła przytomność. Następnie odciągnął ją
ale nie za to, co stanowi istotę usiłowania,
w zarośla, po czym się zorientował, że coś jest nie tak, czyli za narażenie na niebezpieczeństwo, które objęte jest
przeszło mu – stosując sztuczne oddychanie pomógł w tym wypadku bezkarnością.
jej, po czym wezwał pogotowie. Dziewczynie Przy usiłowaniu sankcja karana jest taka sama,
w zasadzie nic się nie stało. jak wtedy, gdy mamy do czynienia z dokonaniem –
te same granice.
№ 306
Moglibyśmy to zakwalifikować jako naruszenie № 308 Usiłowanie nieudolne.
nietykalności cielesnej z art. 217. KK.
Ale prokurator, który zajął się ta sprawą i wystąpił
Art. 13. § 2. KK stwierdza, że odpowiada także
z oskarżeniem o usiłowanie zabójstwa. Sąd pierwszej
za usiłowanie „kto nie może dokonać czynu zabronionego
instancji skazał go za usiłowanie zabójstwa. Sąd drugiej
ze względu brak przedmiotu nadającego się
instancji utrzymał ten wyrok w mocy. Wystąpiono
do popełnienia na nim czynu zabronionego
z możliwą wówczas rewizją nadzwyczajna do Sądu
lub ze względu na użycie środka nienadającego się
Najwyższego na korzyść sprawcy. Sąd Najwyższy
do popełnienia czynu zabronionego”
oczywiście uchylił wyroki, uznając, że nie może on
odpowiadać za usiłowanie zabójstwa, jeśli zapobiegł
Art. 13. § 2.
skutkowi. Ale Sąd Najwyższy napisał też w dyrektywach
Usiłowanie zachodzi także wtedy, gdy sprawca nie
przeznaczonych dla kolejnych sądów zajmujących się
tą sprawą, że należy rozważyć odpowiedzialność uświadamia sobie, że dokonanie jest niemożliwe
za narażenie życia na bezpośrednie niebezpieczeństwo, ze względu na brak przedmiotu nadającego się do
czyli rozważyć jego odpowiedzialność z art. 160. KK. popełnienia na nim czynu zabronionego lub ze
względu na użycie środka nie nadającego się do
№ 307 popełnienia czynu zabronionego.
Czy Sąd Najwyższy ma rację?
Trzeba chyba spojrzeć na tę sprawę następująco. Do № 309
Pierwsze pytanie, które nasuwa się po lekturze
istoty każdego usiłowania należy narażenie dobra tego artykułu, jest następujące: czy mamy tutaj
prawnego na niebezpieczeństwo. Jeśli ustawodawca do czynienia z formą usiłowania, czy jest to coś innego
w przypadku tzw. czynnego żalu wyłącza niż usiłowanie, ale odpowiada się za toto
odpowiedzialność karną z usiłowanie, to wyłącza jak za usiłowanie? Należy zbadać, czy do art. 13. § 2. KK
też za wszystko to, co stanowi istotę usiłowania, mają zastosowanie pozostałe znamiona z art. 13. § 1. KK

60 № 310

– „swoim zachowaniem zmierza bezpośrednio
do dokonania czynu zabronionego”.
Jest to usiłowanie, ale powody niezrealizowania znamion
typu czynu zabronionego są w tym wypadku inne
niż w art. 13. § 1. KK. Te powody są następujące –
przedmiot się nie nadawał, bądź sposób się nie nadawał.
Mamy tutaj ograniczony błąd, nie wszystkie znamiona
zostały objęte art. 13.§ 2. KK – wszak usiłowanie udolne bądź środka, natomiast nie dotyczy to podmiotu. Mamy
także będzie miało miejsca, gdy sprawca sobie uroi,
że jest zdatnym podmiotem do dokonania czynu
№ 313
Przykładowa sytuacja:
№ 311a mimo to zdecydowała się na zawarcie związku
Małżeństwo. Żyją jak pies z kotem. Rozchodzą się,
ale bez rozwodu. Jedno mieszka w jednym mieście,
drugie w drugim, w ogóle się nie kontaktują ze sobą
przez długi czas. Pan poznał jakąś kolejną panią,
z którą chciał zawrzeć związek małżeński. Jednak nie
chciało mu się szukać dotychczasowej żony, poza tym
rozwody kosztowne są. Złożył więc odpowiednie
papiery w Urzędzie Stanu Cywilnego, w których
zaświadczył, że jest kawalerem. Sprawa się wydała,
prokurator go oskarżył o bigamię z art. 206. KK.
Ale co się okazało później – na tydzień przed
zawarciem związku małżeńskiego, jego pierwotna
żona zginęła w wypadku samochodowym. Został
zatem wdowcem, czyli nie pozostawał w związku
małżeńskim.
№ 312
61
On sobie uroił to, że jest bigamistą. Jest de facto
niewinny jak łza.
W przedstawionej sytuacji mamy niewątpliwie
do czynienia z usiłowaniem nieudolnym dokonania
przestępstwa bigamii. Ale ustawa w art. 13. § 2. KK
takiego wypadku nie przewiduje, bo mówi tylko o błędzie
dotyczącym jedynie przedmiotu czynności wykonawczej
zatem do czynienia z bezkarnym usiłowaniem. On nie
poniesie odpowiedzialności, nie będzie w ogóle karany.
Okaże się jednak, że jeśli ta jego nowa pani wiedziała,
o jego przeszłości i wiedziała, że on jest żonaty,
małżeńskiego, to był on dla niej przedmiotem
czynności wykonawczej, zawierała bowiem związek
małżeński wiedząc o fakcie, że jej partner pozostaje
w związku małżeńskim.
Podobnie jeśli mielibyśmy urojenie, że czynności
№ 314
modalne czynu są takie, że umożliwiają popełnienie
przestępstwa. Jeśli ich nie ma, to też nie ma mowy
o odpowiedzialności. Takie usiłowanie również będzie
bezkarne.
Rysuje się jednak cały szereg problemów bardzo różniej № 315
natury. W praktyce bardzo rzadko dochodzi
do oskarżenia za usiłowanie nieudolne. Nie ma tutaj
naruszenia dobra prawnego, więc sprawy te rzadko
wychodzą na jaw. Od strony diagnozy prawa karnego
ten przepis ma jednak istotne znaczenie. Możemy sobie
zadać pytanie, jak to się ma do struktury przestępstwa?
Gdzie mamy tu społeczną szkodliwość czynu?
Jak uzasadnimy karygodność, skoro nie ma nawet
zagrożenia dobra prawnego? Mamy jedynie
61
№ 316
 62
uzewnętrzniony zamiar naruszenia tego dobra. Wydaje
się, że jest to przechodzenie na prawo karne sprawcy,
a nie czynu. Jednak to nie jest tak zupełnie.
Społeczna szkodliwość czynu to nie tylko kwestia
zagrożenia dobra. O stopniu społecznej szkodliwości
decyduje zamiar, motywacja sprawca, czyli społeczną
szkodliwość rozumiemy nieco szerzej niż realne,
konkretne zagrożenie dla dobra prawnego. – art. 115. KK.
Karalność za usiłowanie nieudolne jest bardzo zbliżona,
podobna do karalności za przestępstwa abstrakcyjnego№ 318
narażenia na niebezpieczeństwo. Tam też in concreto my
tego niebezpieczeństwa realnego nie musimy stwierdzać,
ale ze względu na pewne potencjalne niebezpieczeństwo,
karzemy. Tak samo i przy usiłowaniu nieudolnym jednak
z jakimś potencjalnym niebezpieczeństwem mamy
do czynienia, bo przecież to że in concreto nie ma
niebezpieczeństwa jest tylko wynikiem błędu sprawcy,
ale czyn z jego strony był zaplanowany jako taki,
który miał doprowadzić do zaatakowania dobra
prawnego.
Jednak musimy tutaj na jedno zwrócić uwagę – mogą
wystąpić takie sytuacje, które podpadają pod art. 13. § 2.
KK., a które uznamy, że są absolutnie bezkarne. Kodeks
Makarewicza wprowadzał przy usiłowaniu nieudolnym
klauzulę wyłączającą bezprawność, jeśli błąd był
wynikiem ciemnoty lub zabobonu.
Art. 23. § 3. Kodeksu karnego z 1932 roku
Nie odpowiada za usiłowanie, kto tylko z powodu zabobonu
lub ciemnoty wierzył w skuteczność swego działania.
№ 317
Po wojnie uznano, że w ustroju socjalistycznym nie ma
ani zabobonu ani ciemnoty, więc w 1969 roku takiego
62
przepisu nie wprowadzono. W 1997 roku nikt
już nie odważył się pisać w kodeksie o
zabobonie czy ciemnocie, choć wydaje się
jednak, że w dalszym ciągu one występują.
Zdarzają się i dziś takie osoby, które głęboko
wierzą, że przekłuwając szpikulcem zdjęcie jakiejś
osoby doprowadzą ją tym do jakiegoś nieszczęścia.
Anegdota:
W Niemczech w latach 80-tcy XX wieku, na
dyskotece poznała się para. On stosunkowo
Dematerializator.
starszy od niej. Kobieta poznana miała duży
majątek, który pod wpływem poznanego gentlemana,
zapisała mu. On pewnego razu wytłumaczył jej w
rozmowie telefonicznej, że jest mieszkańcem Saturna i
dlatego, że rozwój cywilizacji jest znacznie bardziej
posunięty niż na Ziemi, to mają tam problemy z płcią
żeńską i jest tam coraz mniej kobiet, więc trzeba
je sprowadzać, ona zaś idealnie się do tego nadaje.
Jednakże, ażeby się przenieść na Saturna, musi się
zdematerializować. Jak to jednak zrobić? Sposób
według tego mężczyzny był prosty. Powiedział jej, że
najlepiej będzie, kiedy wejdzie do wanny, napełni ją
Kobiety są z Wenus, a mężczyźni wodą i wrzuci do niej
z Marsa. Natomiast osobom z włączoną suszarkę do
Saturna nie ufajcie.
włosów. Niemal
dematerializując się
z podekscytowania, kobieta niezwłocznie wykonała, co
 63

polecił rzekomy, jak się później okazało, mieszkaniec zabezpieczenia, które jest do pokonania, ale sprawca tego
Saturna. Kobietę siekło, ale nie zabiło jej. nie potrafi.
Usiłowanie nieudolne, to o którym mowa w 13. § 2. KK,
Oprzytomniała i zdezabobonizowała się. Zgłosiła
jest zawsze wynikiem błędu co do znamion.
sprawę, mężczyznę skazano na dożywocie Ktoś sądzi, że przedmiot czynności wykonawczej jest
za usiłowanie zabójstwa. zdatny do popełnienia na nim przestępstwa,
choć w rzeczywistości jest inaczej.
Ktoś sądzi, że uderza siekierą w śpiącego dziadka
№ 324
№ 319 Odróżnienie nieudolnego usiłowania w nadziei na spadek, tymczasem nie jest to już do końca
od usiłowania udolnego. dziadek, gdyż zmarł on na zawał serca dwie godziny
Ważne jest to o tyle, że przy usiłowaniu nieudolnym wcześniej. Jest to błąd co do znamion. W tym wypadku,
ustawodawca przewidział nadzwyczajne złagodzenie przy włamaniu do samochodu, przedmiot czynności
kary, a nawet odstąpienie od jej wymierzenia. wykonawczej się do dokonania przestepstwa nadaje –
jest mienie, które można ukraść.
Porównajmy dwie sytuacje: Z kartą jest trudniejsza sprawa. Możliwe są dwie sytuacje № 325
– czy na koncie są pieniądze? Jeśli nie ma pieniędzy,
№ 320 1. Sprawca włamuje się do samochodu i chce albo jest zablokowana, to nie jest ona środkiem zdatnym
uruchomić go, ale jest zabezpieczenie, którego nie jest do użytku. Jeśli jednak jest to karta niezablokowana,
w stanie uruchomić. a na koncie są pieniądze, to jak najbardziej jest środkiem
zdatnym do dokonania przestępstwa kradzieży.
№ 321 2. Sprawca ukradł torebkę, w której znalazł kartę Kolejny przykład z orzecznictwa:
bankowa, dzięki której próbuje pobrać pieniądze
z bankomatu, jednak nie udaje się to. Kradzież i włamanie № 326
do wagonu stojącego
№ 322 Czy jest to usiłowanie udolne, czy nieudolne? na bocznicy. Pewien pan
Sprawca nie potrafi uruchomić samochodu, ze względu włamał się do takiego
na zabezpieczenie, które dla niego jest nie do pokonania.
Trzeba odróżnić dwie rzeczy: usiłowanie nieudolne właśnie wagonu, ale miał
i nieudolne usiłowanie. To są dwie rożne rzeczy, pecha, bo przewożono
to dwa różnie pojęcia. Można w sposób nieudolny
usiłować – tj. spartaczyć robotę, nie pokonać Dyrekcja PKP ostrzega –
w wagonach mogą czaić się
tokarki.
№ 323
63
 64

w tym wagonie tokarki, każda po 3 tony. Nie był w

№ 331 W tym modelu określane są tylko te dwie figury.
stanie ich wynieść.
Jest to model najwcześniejszy. Charakteryzuje się on
On nie mógł tego czynu dokonać, ale nie ma tu mowy № 327 akcesoryjnością odpowiedzialności podżegacza
o odstąpieniu od realizacji tego przestępstwa. i pomocnika wobec sprawcy – ich odpowiedzialność
zależy od odpowiedzialności sprawcy. Jeśli sprawca nie
ponosi odpowiedzialności z jakiegokolwiek powodu – np.
niepoczytalność w momencie popełniania czynu –
№ 328 wówczas pomocnik i podżegacz także nie odpowiadają.
§ 15 O DPOWIEDZIA LNOŚ Ć ZBIOROW A Jednak należy zwrócić uwagę, że jeśli chodzi
8/01/07
o uzależnienie odpowiedzialności podżegacza
W historii tendencje do cywilizowania od pomocnika od winy sprawcy, chronologicznie
tej odpowiedzialności – obecnie niedopuszczalne jest, wykształciły się dwie koncepcje:
by odpowiedzialności karnej podlegały osoby tylko № 332
ze względu na to, że zamieszkują sąsiedztwo, bądź są a) koncepcja krańcowej akcesoryjności –
krewnymi sprawcy, jak miało to miejsce dawniej. zakładająca uzależnienie odpowiedzialności
współdziałających od winy sprawcy i zatem
Odpowiedzialność zbiorowa musi być związana z jakimś odrzucająca odpowiedzialność podżegacza
współdziałaniem – osoby współdziałające (podlegające i pomocnika w sytuacji nieletniości
odpowiedzialności karnej) też są sprawcami. bądź niepoczytalności sprawcy.

№ 329 Modele odpowiedzialności we współdziałaniu: b) koncepcja ograniczonej akcesoryjności – № 333

do pociągnięcia do odpowiedzialności
№ 330 1. (MODEL 1) Udział w cudzym przestępstwie – współdziałających nie jest konieczne, by sprawca
mamy do czynienia z jednym przestępstwem, ponosił winę, jednak jego czyn musi być
popełnionym przez sprawcę realizującego bezprawny i zgodny z ustawową określonością.
znamiona typu czynu zabronionego. Pozostałe
osoby biorą jedynie udział w tym przestępstwie. Model udziału w cudzym przestępstwie jest jednak № 334
Takimi osobami są: intuicyjnie niesprawiedliwy, dlatego niemiecka nauka
prawa karnego wypracowała instytucję pośredniego
a) podżegacz sprawcy. Polega ona na tym, że w sytuacji, gdy sprawca
b) pomocnik przestępstwa jest niepoczytalny, to za sprawcę uznaje się

64
 65

podżegacza, który rzeczywistego, niepoczytalnego

sprawcę użył jako narzędzie. № 338 Dwa poprzednie modele były krytykowane już pod koniec
XIX wieku – nie można mówić o współdziałaniu
Obecnie przyjmuje się ograniczona akcesoryjność. № 335
podżegacza i pomocnika w popełnianiu przestępstwa.
Do odpowiedzialności podżegacza i pomocnika sprawca Podżeganie i pomocnictwo to oddzielne
musi popełnić czyn bezprawny, nieważne jest, przestępstwa – należy stworzyć podstawy
czy sprawca działał w niepełnej świadomości, będąc do oddzielnej odpowiedzialności.
pod wpływem błędu itp. – on odpowiedzialności nie Oczywisty zarzut wobec powyższej krytyki: jeśli to są
poniesie, ale poniosą ją podżegacz i pomocnik. odrębne przestępstwa (pomocnictwo i podżeganie),
Jednak nigdy nie ma możliwości pociągnięcia to jaka ma być sankcja? Czy taka sama jak za sprawstwo
do odpowiedzialności podżegacza i pomocnika, gdy nie tego przestępstwa, do którego owo podżeganie, bądź
ma sprawcy. pomocnictwo nastąpiło? Te zarzuty bardzo osłabiły
krytykę tych modeli.
№ 336
2. (MODEL 2) Model austriacki/włoski/duński –
model jednolitego sprawstwa. Koncepcja Fojnickiego i Nicoladoniego. № 339
Przedstawiciele tej koncepcji stoją na stanowisku,
Sprawcą przestępstwa nie jest tylko ten, kto swoim że w przypadku podżegania i pomocnictwa mamy
czynem zrealizował znamiona typu czynu zabronionego, do czynienia z przestępstwami sui generis.
ale jest nim także ten, kto nakłonił osobę do popełnienia Ich znamiona określone są w części szczególnej
czynu zabronionego, ale także ten, kto w jakikolwiek kodeksu karnego, natomiast przewidziana sankcja jest
inny sposób* przyczynił się do popełnienia tego czynu. jednolita bez względu na rodzaj przestępstwa, przy
* to określenie sprawstwa jest bardzo szerokie – każdy którym pomagano, bądź do którego popełnienia
współdziałający popełnia przestępstwo w charakterze podżegano.
sprawcy.
№ 337 Odpowiedzialność każdego z nich jest niezależna Kodeks norweski z 1902 autorstwa Bernharda № 340
od odpowiedzialności innych – ich odpowiedzialność jest Getza.
autonomiczna, każdy popełnia swoje własne Postacie zjawiskowe przestępstwa.
przestępstwo. Podżeganie i pomocnictwo
W tym modelu nie ma pojęcia podżegania traktowane były jako odmiany
czy pomocnictwa – są to pojęcia w tym modelu zbędne – sprawstwa i zamieszczano je
wszyscy są sprawcami, a zatem nie ma tu także mowy każdorazowo przy poszczególnych
o akcesoryjności, ani na płaszczyźnie bezprawności, typach czynów zabronionych
ani na płaszczyźnie winy. w części szczególnej Kodeksu
Bernhard Getz
– wynalazł gumowe dzwony,
turystyczną kosiarkę do trawy,
65 kaganiec dla żółwia i Kodeks
karny z 1902 roku.
 № 345

66

karnego. Konstrukcja przepisów w tym kodeksie zamiaru, niezależnie od odpowiedzialności osoby, która
wyglądała zatem następująco: „Kto zabija, bądź, kto zamierzonego czynu dokonała lub miała dokonać.
nakłania do zabicia, lub pomaga w zabiciu…” – każdy
№ 344
artykuł był tak zbudowany, co było oczywiście bardzo Według Kodeksu Makarewicza odpowiedzialność
niepraktyczne. podżegacza i pomocnika jest niezależna od tego, kto
czynu zabronionego dokonał, bądź miał dokonać
№ 341 Makarewicz: Po co to powtarzać? Trzeba z pomocnictwa (bowiem nie jest konieczne zrealizowanie czynu
i podżegania zdefiniować oddzielne figury – figury części karalnego! Nakłaniany mógł się przykładowo nie zgodzić
ogólnej. na popełnienie przestępstwa, co nie zmienia faktu,
Pomocnictwo i podżeganie w części ogólnej to tzw. że podżeganie miało miejsce i podżegacz będzie
model Makarewicza – tak określany jest w światowej odpowiadał.)
nauce prawa karnego – jest to polskie osiągnięcie. Odpowiedzialność za podżeganie i pomocnictwo jest
podyktowana nagannością zachowania
№ 342 Rozwiązanie polskie współdziałającego, która to naganność związana jest
z niebezpieczeństwem dla dobra prawnego, które niesie
Kodeks Makarewicza – 1932 r. ze sobą jego zachowanie. Naganność ta jest niezależna
od prawnej oceny zachowania sprawcy bezpośredniego,
№ 343 (MODEL 3) Model Makarewicza poza tym zachowanie współdziałającego jest czymś
ma charakter pośredni – jakościowo różnych od zachowania sprawcy. Makarewicz
pomocnictwo i podżeganie to też doprowadza zatem do indywidualizacji
sprawstwo, ale takie sensu largo – odpowiedzialności sprawcy, podżegacza i pomocnika
inna forma zrealizowania znamion i odrzuca akcesoryjność odpowiedzialności. Nie ma
typu czynu zabronionego. tu w związku z tym mowy o powiązaniu
Bliżej jednak jednolitego sprawstwa – odpowiedzialności współdziałających z winą sprawcy
niezależność odpowiedzialności bezpośredniego. Podżegacz i pomocnik popełniają własne
sprawcy, podżegacza i pomocnika - przestępstwa w odpowiedniej postaci zjawiskowej i ma
Juliusz to również miejsce, gdy osoba nakłaniana lub której
art. 28 KK Makarewicza.
Makarewicz pomagano nawet nie usiłowała popełnić tego czynu
– napisał Kodeks zabronionego.
Art. 28. Kodeksu karnego z 1932 r. Makarewicza.
Podżegacz i pomocnik ponoszą Postacie współdziałania są wyraźnie rozróżnione, każdy № 346
odpowiedzialność w granicach swego odpowiada za swój czyn, ale mamy do czynienia z jednym
przestępstwem.

66
 67

W Kodeksie karnym z 1932 roku podżegania № 347
i pomocnictwa dotyczył rozdział IV. Regulacje odpowiedzialności
te znajdowały się zatem w części ogólnej i odnosiły się
do wszystkich typów czynów zabronionych.
Art. 26. Kodeksu karnego z 1932 r.
Podżegania dopuszcza się, kto inną osobę
nakłania do popełnienia przestępstwa.
Art. 27. Kodeksu karnego z 1932 r.
Pomocnictwa dopuszcza się, kto do popełnienia
przestępstwa udziela pomocy czynem lub
słowem.
№ 348 Problemy z zastosowaniem modeli:
- Przy przestępstwach indywidualnych, na przykład,
gdy sprawca ma być funkcjonariuszem publicznym.
Jak wygląda podżeganie i pomocnictwo na gruncie tych
koncepcji?
№ 349 M1. Jeśli nakłania ktoś, kto nie jest funkcjonariuszem
publicznym, to będzie on odpowiadał, bo tylko sprawca
ma być funkcjonariuszem publicznym, a nie podżegacz
czy pomocnik.
№ 350 M2. Jednolite sprawstwo – czy nie jest tak, że podżegacz odpowiedzialności za pomocnictwo i podżeganie.
i pomocnik muszą być także funkcjonariuszem
publicznym? – Oznaczałoby to oczywisty absurd!
Kodeks austriacki: wystarczy, że choćby jeden z nich jest Problemy:
funkcjonariuszem.
№ 351 M3. Model Makarewicza – bardzo duży problem.
Makarewicz w swym komentarzu do Kodeksu karnego
z 1932 roku: „Podżegacz i pomocnik nie ponosi
za podżeganie/pomocnictwo
do przestępstwa indywidualnego.” To zdanie zostało źle
zrozumiane przez innych (problem aborcji –
czy podżegacz też ma być kobietą w ciąży? Absurd!)
Do kodeksu dodano art. 292 i 293 – odpowiedzialności
podlega podżegacz i pomocnik przy przestępstwach
urzędniczych.
Art. 292. Kodeksu karnego z 1932 r.
Karom, przewidzianym w rozdziale niniejszym, podlegają,
prócz urzędników pozostających w służbie Państwa
lub samorządu, nadto osoby wykonywające zlecone czynności
w zakresie zarządu państwowego lub samorządowego, tudzież
funkcjonariusze wszelkich instytucyj prawa publicznego.
Art. 293. Kodeksu karnego z 1932 r.
Kto urzędnika lub inną osobę, wymienioną w art. 292,
nakłania do popełnienia przestępstw, określonych w rozdziale
niniejszym, albo udziela im pomocy do popełnienia tych
przestępstw, podlega karze, jako podżegacz lub pomocnik.
Makarewicz: Skoro jest ten artykuł, to za przestępstwa № 352
indywidualne inne niż z art. 292 nie ma
Uchwała Sądu Najwyższego - ?
(dyskusja aż do nowelizacji Kodeksu karnego z 1969
№ 353
roku) – jeśli podżegacz (pomocnik) wiedział, że podżega
(pomaga) funkcjonariusza(owi) publicznego(emu),

67
 68
to podlega odpowiedzialności. Tak więc
odpowiedzialność została uzależniona od wiedzy.
№ 354
Obecnie rozpowszechniła się tendencja do odchodzenia
od modelu Makarewicza.
Dziś – art. 18 KK – bardzo rozbudowany, bardzo
podobny do art. 14 Kodeksu Karnego Austriackiego.
№ 355
(dla bardzo zainteresowanych )
§ 14 Eigenschaften und Verhältnisse des Täters
(1) Macht das Gesetz die Strafbarkeit oder die Höhe der Strafe
von besonderen persönlichen Eigenschaften oder
Verhältnissen des Täters abhängig, die das Unrecht der Tat
betreffen, so ist das Gesetz auf alle Beteiligten anzuwenden,
wenn diese Eigenschaften oder Verhältnisse auch nur bei
einem von ihnen vorliegen. Hängt das Unrecht der Tat jedoch
davon ab, daß der Träger der besonderen persönlichen
Eigenschaften oder Verhältnisse die Tat unmittelbar ausführt
oder sonst in bestimmter Weise an ihr mitwirkt, so muß auch
diese Voraussetzung erfüllt sein.
(2) Betreffen die besonderen persönlichen Eigenschaften oder
Verhältnisse hingegen ausschließlich die Schuld, so ist das
Gesetz nur auf die Beteiligten anzuwenden, bei denen diese
Eigenschaften oder Verhältnisse vorliegen.
Art. 18. § 1.
Odpowiada za sprawstwo nie tylko ten, kto
wykonuje czyn zabroniony sam albo wspólnie i w
porozumieniu z inną osobą, ale także ten, kto
kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez
68
inną osobę lub wykorzystując uzależnienie innej
osoby od siebie, poleca jej wykonanie takiego
czynu.
Art. 18. § 2.
Odpowiada za podżeganie, kto chcąc, aby inna
osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania ją
do tego.
Art. 18. § 3.
Odpowiada za pomocnictwo, kto w zamiarze, aby
inna osoba dokonała czynu zabronionego, swoim
zachowaniem ułatwia jego popełnienie, w
szczególności dostarczając narzędzie, środek
przewozu, udzielając rady lub informacji;
odpowiada za pomocnictwo także ten, kto wbrew
prawnemu, szczególnemu obowiązkowi
niedopuszczenia do popełnienia czynu
zabronionego swoim zaniechaniem ułatwia innej
osobie jego popełnienie.
№ 356
Podżeganie i pomocnictwo to osobne przestępstwa,
nie stanowią one realizacji znamion danego typu czynu
zabronionego, którego dotyczą.
Odpowiedzialność pomocnika (podżegacza) nie jest
uzależniona od odpowiedzialności sprawcy.
Różne postaci sprawcze – art. 18 § 1. KK.
Podżeganie i pomocnictwo muszą być uzupełnione
w części szczególnej. Nie ma Np. zabicia przez
pomocnictwo czy podżeganie. Podżeganie i pomocnictwo
nie są już postaciami zjawiskowymi typu czynu
zabronionego – odejście od modelu Makarewicza.
№ 357
 69

Niezależność podżegania (pomocnictwa) i czynu każdorazowo w części szczególnej, więc nie trzeba
zabronionego, do którego popełnienia się podżega (przy definiować go w części ogólnej.
którego popełnieniu się pomaga) można przeanalizować To był błąd Makarewicza, który uwidaczniał się przy
przykładowo na zabójstwie – art. 148. KK. współsprawstwie.
Sprawstwo (zabójstwo) to przestępstwo materialne – № 358
żeby zabić, konieczny jest trup, podczas №gdy 362 Istota współsprawstwa
pomocnictwo i podżeganie to przestępstwa formalne – Weźmy przykładowo przestępstwo rozboju i taką oto
nie ma znaczenia, czy nastąpi sprawstwo – jeśli jest już sytuację:
samo podżeganie lub pomocnictwo, to jest
odpowiedzialność karna. Nie musi być trupa, № 363 Dwóch panów
by nastąpiło podżeganie do zabicia.
№ 359 na Plantach napada
Podżeganie i pomocnictwo mają charakter przestępstw
powszechnych, nie ma więc problemu z przestępstwami na trzeciego pana. Jeden
indywidualnymi. tłucze owego trzeciego
„Kto* nakłania funkcjonariusza publicznego do przyjęcia pana w łeb, a drugi
korzyści majątkowej…” bierze jego portfel.
* Kto = każdy = przestępstwo powszechne. Żaden z nich z osobna
№ 364
№ 360 nie zrealizował znamion
Warto w tym miejscu także zwrócić uwagę na art. 24. KK. rozboju. Stąd konieczna
– za prowokację do popełniania czynu zabronionego jest definicja współsprawstwa – musi być określone, że
sprawca odpowiada jak za podżeganie. obaj wspólnie realizują znamiona typu czynu
zabronionego i każdy podlega odpowiedzialności karnej. № 365
Art. 24. Tego na gruncie kodeksu Makarewicza nie było, jednak
Odpowiada jak za podżeganie, kto w celu skierowaniu sądy skazywały za współsprawstwo, co było jednak
przeciwko innej osobie postępowania karnego nakłania ją wątpliwe na gruncie prawa.
do popełnienia czynu zabronionego; w tym wypadku nie
stosuje się art. 22 i 23. Kodeks z 1969 roku naprawił ten błąd – „wycięto” № 366
z podżegania i pomocnictwa kierowanie działaniem
№ 361 Sprawstwo i włączono to w sprawstwo. Coraz bardziej zatem
Makarewicz – sprawstwa w kodeksie nie trzeba i nie przyjmuje się rozwiązanie austriackie. Rozszerzając
należy definiować. Sprawcą jest wszakże ten, kto realizuje sprawstwo o sprawstwo kierownicze miano wtedy na
znamiona typu czynu zabronionego – jest on określony

69
 70

uwadze przede wszystkim sprawców tzw. white-collar Kodeks Karny z 1997 roku – art. 18. § 1. –
crimes. sprawstwo.

Art. 16. Kodeksu karnego z 1969 r. W sytuacji, gdy ustawa operuje pojęciami
Odpowiada za sprawstwo nie tylko ten, kto wykonuje „współdziałającego” lub „współdziałania
przestępstwo sam albo wspólnie z inną osobą, ale także ten, w popełnieniu czynu zabronionego”, a brak jest
kto kieruje wykonaniem przez inną osobę czynu zabronionego. przy tym bliższego dopełnienia, oznacza to, że pojęcia
te obejmują wszystkie (sprawcze i niesprawcze) postacie
Art. 18. § 1. Kodeksu karnego z 1969 r. sprawczego współdziałania.
№ 368
Odpowiada za podżeganie, kto chcąc, aby inna osoba Natomiast użycie terminu „sprawca” należy
dokonała czynu zabronionego, nakłania ją do tego. rozpatrywać inaczej gdy:
Art. 18. § 2. Kodeksu karnego z 1969 r. a) występuje w Rozdziale II Kodeksu karnego –
Odpowiada za pomocnictwo, kto chcąc, aby inna osoba mamy tu do czynienia ze sprawstwem sensu
dokonała czynu zabronionego, albo godząc się na to, largo, obejmującym wszystkie (sprawcze
dostarcza jej środków, udziela rady lub informacji lub też i niesprawcze) postacie współdziałania.
w inny podobny sposób ułatwia popełnienie tego czynu. b) występuje poza Rozdziałem II Kodeksu karnego –
mamy wówczas do czynienia z wąskim znaczeniem
Planty – tu dzieją się różne
rzeczy. Art. 19. § 1. Kodeksu karnego z 1969 r. sprawstwa – sprawstwo sensu stricto,
Podżegacz i pomocnik odpowiadają w granicach które obejmuje tylko sprawcze formy
swego zamiaru, chociażby osoba, która czynu przestępnego współdziałania.
zabronionego dokonała albo miała dokonać, nie ponosiła № 369
odpowiedzialności. Cztery sprawcze sposoby realizacji znamion typu czynu
Art. 19. § 2. Kodeksu karnego z 1969 r. zabronionego:
Jeżeli szczególna właściwość sprawcy stanowi znamię a) Dana osoba realizuje znamiona, gdy działa sama,
przestępstwa wpływające chociażby tylko na wyższą bądź z innymi osobami,
karalność, osoba, która wiedząc o tej właściwości nakłania ale bez współudziału (taka sytuacja ma
sprawcę do czynu lub udziela mu pomocy, odpowiada jako miejsce, np. gdy 15 osób niezależnie okrada
podżegacz lub pomocnik, nawet jeżeli właściwości takiej sama pogorzelisko domu, z tego, co zostało – każdy
nie miała. z osobna realizuje znamiona kradzieży) –
sprawstwo samoistne.
b) Wspólnie i w porozumieniu z inną osobą
№ 367 (osobami) – współsprawstwo

70
 71
c) Wypełnienie znamion poprzez kierowanie inną
osobą - sprawstwo kierownicze
d) Wypełnienie znamion poprzez wydanie polecenie
№ 373
osobie uzależnionej – sprawstwo polecające
W myśl art. 18. § 1. KK wszystkie formy sprawczego № 370
współdziałania są równorzędne.
Art. 18. § 1.
Odpowiada za sprawstwo nie tylko ten, kto
wykonuje czyn zabroniony sam albo wspólnie№i w 374
porozumieniu z inną osobą, ale także ten, kto
kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez
inną osobę lub wykorzystując uzależnienie innej
osoby od siebie, poleca jej wykonanie takiego
czynu
№ 375
Podstawą obiektywnego przypisania skutku, № 371
a więc i odpowiedzialności, będzie całość zdarzenia
przestępnego, a zatem także i te elementy, które nie
zostały przez sprawcę własnoręcznie wykonane.
Sprawstwo jest pojęciem nadrzędnym do sprawstwa
pojedynczego, współsprawstwa, sprawstwa
kierowniczego i sprawstwa polecającego – każde z nich
jest sprawstwem.
Żadne inne zachowania, poza precyzyjnie określonymi
w art. 18. § 1. KK, nie mogą być prowadzić
do odpowiedzialności za sprawstwo.
№ 372
Sprawstwo pojedyncze:
71
W doktrynie wyróżnić można cztery główne teorie
dotyczące sprawstwa:
1. Formalno – obiektywna – dla przyjęcia
sprawstwa konieczne jest wypełnienie w całości
(sprawstwo pojedyncze) lub w części
(współdziałanie) znamion typu czynu
zabronionego. Sprawstwo pozostaje
w nierozerwalnym związku z realizacją znamion.
2. Subiektywna – sprawca to jedynie osoba, która
działa cum animo auctori, a więc z wolą
sprawczą. Nie jest więc sprawcą ktoś, kto działa z
wolą współuczestniczenia w czynie przestępczym
innej osoby.
3. Mieszana – odwołuje się ona do dwóch
powyższych. Wyróżnia się jednak dwa podejścia:
* by mówić o sprawstwie konieczne jest
kumulatywne spełnienie kryterium obiektywno –
formalnego i subiektywnego
* by mówić o sprawstwie konieczne jest spełnienie
elementów obiektywno – formalnych, a w razie ich
braku elementów subiektywnych.
№ 376
4. Materialno – obiektywna – o sprawstwie
decyduje to, jak istotny był wkład konkretnej
osoby dla popełnienia przestępstwa.
W przypadku, gdy zachowanie danej osoby nie
realizuje żadnego ze znamion typu czynu
zabronionego, dla przyjęcia sprawstwa takiej
osoby konieczne jest wykazanie, że gdyby nie jej
zachowanie to do realizacji znamion przez sprawcę

bezpośredniego nie doszłoby, bądź też doszłoby,
ale w inny sposób.
Użyte w art. 18. § 1. KK znamię czasownikowe „wykonuje № 377
czyn zabroniony” odnosi się do zachowania konkretnej
osoby, która sama, własnoręcznie realizuje wszystkie
znamiona danego czynu zabronionego. Takie – wąskie –
rozumienie sprawstwa odwołuje się do teorii formalno
obiektywnej, której głównym elementem było
wypełnienie przez sprawcę pojedynczego wszystkich
znamion typu czynu zabronionego.
O sprawstwie pojedynczym możemy zatem mówić № 381№ 378
w następujących sytuacjach:
* samodzielne zachowanie sprawcy, którym realizuje
znamiona typu czynu zabronionego. № 382
* zachowania dwóch lub większej ilości osób, którymi
realizowane są znamiona typu czynu zabronionego,
jednak nie ma pomiędzy tymi osobami porozumienia
oraz świadomości wspólnego dokonania określonych
czynności. W tej sytuacji mówimy o sprawstwie
równoległym lub inaczej wielosprawstwie
koincydentalnym.
Współsprawstwo:
№ 379
Współsprawstwo określone jest w zdaniu drugim art. 18.
§ 1. KK – polega na wykonaniu czynu zabronionego
„wspólnie i w porozumieniu z inną osobą”. Ze względu
na konieczność istnienia porozumienia, współsprawstwo
dokonane może być co najmniej przez dwie osoby,
№ 380
72
72
№ 383
każda z nich odgrywać musi istotną rolę istotną rolę
w realizowaniu znamion czynu zabronionego.
Pomimo tego, że każdy ze współsprawców nie musi
samodzielnie zrealizować wszystkich znamion danego
czynu zabronionego, każdemu z nich przypisane zostanie
popełnienie całości czynu zabronionego, a zatem także
i tego, co zostało zrealizowane przez innych
współdziałających. Odpowiedzialność każdego № 384
współsprawcy jest jednak niezależna
od odpowiedzialności pozostałych współsprawców.
Konstytutywnymi elementami współsprawstwa są także
(poza znamionami danego typu czynu zabronionego):
- porozumienie dotyczące wspólnego wykonania czynu
zabronionego – jako element strony podmiotowej.
Porozumienie może być wyraźne lub dorozumiane
(konkludentne), należy je także przyjąć, gdy sprawcy
pomimo braku porozumienia wspólnie realizują
znamiona typu czynu zabronionego i są tego świadomi
oraz akceptują to. Porozumienie musi nastąpić
najpóźniej w momencie realizacji znamion czynu
zabronionego, przy czym jego treść w niektórych
sytuacjach może kształtować się w czasie realizacji tych
znamion. Porozumienie obejmować ma przede
wszystkim elementy strony przedmiotowej,
a zwłaszcza ustalenia z zakresu techniczno-
wykonawczego. Nie ma natomiast wymogu, by sprawcy
porozumieli się co do zamiaru popełnienia czynu
zabronionego, choć oczywiście jest to możliwe. Niemniej
przy braku takiego wymogu należy przyjąć, że możliwe
jest współsprawstwo przy przestępstwach nieumyślnych.
Jednak w zależności od tego, czy współsprawstwo miało

miejsce przy popełnianiu przestępstwa umyślnego,
czy nieumyślnego, inny będzie przedmiot porozumienia.
Przy przestępstwach umyślnych będzie to zamiar
popełnienia czynu zabronionego, zaś przy przestępstwach
nieumyślnych przedmiotem porozumienia będzie
wspólne zachowanie naruszające reguły postępowania
z dobrem prawnym. № 388
Konstrukcja współsprawstwa nie wyklucza także
przyjęcia odpowiedzialności współdziałających
przy popełnianiu przestępstwa o mieszanej stronie
podmiotowej. Podstawą jest wówczas konstrukcja
art. 20. KK w związku z art. 9. § 3. KK.
- wspólne wykonanie czynu zabronionego – jako
element strony przedmiotowej.
Doktryna prawa karnego wyróżnia № 389
trzy
następujące rodzaje współsprawstwa:
* równoległe (wielosprawstwo) – osoby jednocześnie
realizują znamiona typu czynu zabronionego – i każda
z ich wyczerpuje znamiona, np. rozbój. Jednocześnie
istnieje porozumienie i świadomość wspólnego
№ 390
wykonania czynu.
Wówczas konstrukcja współsprawstwa ma znaczenie
tylko przy ocenie społecznej szkodliwości czynu –
każdemu przypisujemy całość winy – jeśli każdy z osobna
ukradł mało, ale wspólnie ukradli tyle, że ich czyn
realizuje znamiona kradzieży mienia o znacznej wartości,
to odpowiadają razem za taką właśnie kradzież (jeśli
współdziałali).
№ 387 Tym, co odróżnia sprawstwo równoległe
(współsprawstwo koincydentalne) od współsprawstwa
73
№ 391
równoległego jest element porozumienia (strony
podmiotowej). W sytuacji, kiedy to porozumienie
występuje, nie można pociągnąć do odpowiedzialności za
sprawstwo równoległe, bowiem porozumienie to jest
elementem konstytutywnym dla współsprawstwa.
* dopełniające (właściwe) - każdy realizuje tylko część
znamion, jednak całościowo realizują one w pełni
znamiona czynu zabronionego – można poszczególne
znamiona zsumować i pociągnąć do odpowiedzialności.
Możliwe jest także, że jeden ze sprawców realizuje całość
znamion typu czynu, drugi zaś tylko część.
Współsprawstwo oparte jest w takim wypadku zarówno
№ 385
na elemencie podmiotowym, jakim jest porozumienie,
jak i na przedmiotowym, w postaci wspólnego
wykonywania czynu zabronionego.
Przy odpowiedzialności indywidualnej: X ma cechy
wymagane dla poniesienia odpowiedzialności karnej; Y
nie ma tych cech. Żeby pociągnąć do odpowiedzialności
№ 386
za współsprawstwo Y, musi on wiedzieć, że X ma
te cechy.
* współsprawstwo (według teorii materialno-
obiektywistycznej) – część współdziałających
wypełnia znamiona czynu zabronionego, natomiast
co najmniej jeden ze współdziałających zachowuje się
w ten sposób, że umożliwia popełnienie tego czynu,
choć nie realizuje tym zachowaniem znamion typu czynu
zabronionego. Zachowanie to stanowić musi istotny
wkład w realizację czynu przestępnego, bez niego
niemożliwe byłoby w ogóle popełnienie przestępstwa,
albo doszłoby do niego w inny sposób.
73

Takie zachowanie uznawane jest za współsprawstwo
na gruncie koncepcji materialno-obiektywnej, natomiast
według założeń koncepcji formalno-obiektywnej byłoby
to pomocnictwo. № 395
Poza tym podziałem wyróżnić należy:
* współsprawstwo konieczne – przy niektórych
typach czynów zabronionych dla realizacji ich znamion
muszą być one popełnione w kilka osób, a zatem ze
znamion wynika konieczność uczestniczenia większej
ilości osób. Np. bójka – art. 158. § 1. KK.
Art. 158. № 396
§ 1. Kto bierze udział w bójce lub pobiciu, w
którym naraża się człowieka na bezpośrednie
niebezpieczeństwo utraty życia albo nastąpienie
skutku określonego w art. 156 § 1 lub w art. 157 §
№ 397
1, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
* współsprawstwo sukcesywne – w ramach jednego
przestępstwa każdy ma swoje zadanie. Realizowanie tych
zadań nie musi odbywać się w tym samym czasie
№ 398
równocześnie przez wszystkich, ale wszystkie działania
muszą być wcześniej zaplanowane i uzgodnione,
aby można było mówić o współsprawstwie. Przykładowo
właściciel dziupli z kradzionymi samochodami będzie
odpowiadał za współsprawstwo, bo jego zadanie było
zaplanowane przy planowaniu całości kradzieży.
Inna sytuacja:
№ 394
74
X włamał się. Zauważył to Y i mówi do X: „Super, to ja
ci pomogę zabrać się z tym, bo ja mam samochód.”
Y zaakceptował zatem dotychczasowy stan rzeczy, mimo,
że sam przystąpił do działania w późniejszym okresie –
zostanie on zatem pociągnięty do odpowiedzialności
za współsprawstwo.
№ 392
Czy pociągamy do odpowiedzialności za współsprawstwo
przy przestępstwach nieumyślnych?
Przykład:
Budowlańcy rozbierają dom. Chłopy biorą belę
i wspólnie ją zrzucają w dół, bez patrzenia, czy ktoś
pod spodem idzie.
Widać zatem wyraźnie, że budowlańcy wspólnie,
nieumyślnie narażają życie innych na niebezpieczeństwo,
№ 393
jest zatem możliwe współsprawstwo przy przestępstwach
nieumyślnych.
Odróżnienie sprawstwa od pomocnictwa:
(duże rozbieżności w orzecznictwie Sądu Najwyższego)
Przykłady:
№ 399
Trzech gentlemanów poznaje dziewczynę i biorą ją
na koniaczek, a następnie do mieszkania jednego
74
 75

z nich. Dwóch panów (nie właściciele mieszkania)
gwałci tę panią. Trzeci, właściciel mieszkania,
nie gwałci, bo jest homoseksualistą, jednak widzi
№ ją
to wszystko i mówi jej, żeby nie krzyczała, bo 403
wyrzuci przez okno, a mieszkanie znajduje się
na dziewiątym piętrze.
Czy ten trzeci odpowiada za współsprawstwo gwałtu
№ 400
czy za pomocnictwo?
On tą groźbą zrealizował część znamion gwałtu,
więc odpowiada za współsprawstwo przy gwałcie.
№ 401
Co byłoby, gdyby nie groził, a jedynie zamknął drzwi
do pokoju i zaakceptował fakt dokonywania gwałtu
w pokoju? Czy też odpowiada za pomocnictwo
czy za sprawstwo - współudział?
№ 402
Teoria obiektywno – formalna: № 404
Konieczne jest do współsprawstwa zrealizowanie choćby
części znamion typu czynu zabronionego.
Zatem:
1. Trzeci gentleman grożący wyrzuceniem damy
przez okno, acz niegwałcący – poniesie № 405
odpowiedzialność za współsprawstwo.
2. Trzeci gentleman niegrożący lotem z dziewiątego
piętra, niegwałcący, jednak zamykający drzwi
do pokoju, w którym gwałcono damę – nie
poniesie odpowiedzialności za
współsprawstwo.
3. Czujka, ostrzegająca swoich towarzyszy,
którzy okradają akurat dom – nie poniesie
odpowiedzialności za współsprawstwo.
Teoria obiektywno – materialna:
Ktoś, kto realizuje część znamion typu czynu
zabronionego, bądź jego wkład umożliwia popełnienie
przestępstwa, podlega odpowiedzialności
za współsprawstwo.
Zatem:
1. Trzeci gentleman grożący wyrzuceniem damy
przez okno, acz niegwałcący – poniesie
odpowiedzialność za współsprawstwo.
2. Trzeci gentleman niegrożący lotem z dziewiątego
piętra, niegwałcący, jednak zamykający drzwi
do pokoju, w którym gwałcono damę – poniesie
odpowiedzialność za współsprawstwo.
3. Czujka, ostrzegająca swoich towarzyszy, którzy
okradają akurat dom – poniesie
odpowiedzialność za współsprawstwo.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przeważa odwołanie
do teorii obiektywno – formalnej. Jednak ostatnio widać
zdecydowany zwrot w kierunku teorii obiektywno –
materialnej.
Ze względu na funkcję gwarancyjną prawa karnego
wydaje się jednak najsłuszniejszą teoria obiektywno –
formalna – brak wątpliwości, kto jest sprawcą,
a kto pomocnikiem.
15/01/06
№ 406

75

Gdy sprawca nie realizuje swoim bezpośrednim
zachowaniem znamion opisanych w przepisach części
szczególnej kodeksu karnego, może być to:
1. Sprawstwo kierownicze (w Kodeksie karnym
od 1969 r.)
2. Sprawstwo polecające (w Kodeksie karnym
od 1997 r.)
Wykształciły się z podżegania.
№ 411
№ 407
W kolejce do penalizacji czeka sprawstwo przez zlecenie
(projekt nowego Kodeksu karnego).
№ 408
To wszystko świadczy o tym, że założenie Makarewicza,
iż sprawstwo, podżeganie i pomocnictwo to równorzędne
formy dokonania czynu zabronionego nie przyjęło się
ani przez społeczeństwo, ani przez doktrynę.
№ 412
№ 409
§ 16 SPRAWST WO KIEROWNICZE:
„Kto kieruje wykonaniem…” (konieczne jest uzupełnienie
przepisem części szczególnej)
np. „kto zabija człowieka…” – chodzi także o tego,
kto kieruje wykonaniem zabójstwa – kierowanie inną
osobą (sprawcą bezpośrednim).
№ 410
Co to znaczy kieruje?
76
Osoba kierująca musi mieć panowanie nad czynem – nad
sprawcą bezpośrednim.
Ten, kto kieruje ma wpływ na:
• rozpoczęcie realizacji znamion czynu
zabronionego
• przebieg realizacji znamion czynu zabronionego
• ewentualnie na przerwanie realizacji znamion
czynu zabronionego
Chodzi tu głównie o organizowanie działania
i wykonywanie poleceń. Twórcom regulacji z 1969 r.
przyświecała myśl głównie o przestępstwach ‘w białych
kołnierzykach’, jednak ówczesny i teraźniejszy opis nie
ogranicza sprawstwa kierowniczego do działań
przestępczości zorganizowanej – ze sprawstwem
kierowniczym mamy do czynienia choćby w przypadku
dwóch osób, z których jedna kieruje działaniami.
W sprawstwie kierowniczym musi wystąpić jakiś kontakt
między sprawcą bezpośrednim a kierowniczym.
W odróżnieniu od współdziałania nie ma tu jednak
równorzędności ról, ponieważ:
1. Sprawca kierowniczy nie realizuje żadnego znamienia
z części szczególnej.
2. Według obecnie najczęściej przyjmowanej koncepcji
obiektywno – formalnej współsprawstwa – dla jego
zaistnienia konieczna była realizacja przez każdego
współdziałającego choćby jednego znamienia danego
czynu zabronionego.
3. Brak równości ról – funkcjonalna nadrzędność
kierującego nad wykonującym.
№ 413
76
 77

Odpowiedzialność za nieumyślne sprawstwo zastosowanie bardzo szerokie – zarówno w układach

kierownicze czynu zabronionego jest możliwa. legalnych (np. wojsko), jak i nielegalnych (np. mafia).
Np. Kierowanie działaniem naruszającym reguły Przed 1997 rokiem przepis taki był w części wojskowej
ostrożności, gdy kierujący przewidywał naruszenie reguł Kodeksu karnego – rozkaz.
ostrożności lub mógł to przewidzieć. (np. dyspozytor
zlecający wykonanie takich czynności) № 417 Nieumyślne sprawstwo polecające – jest możliwe – np.
polecenie do zachowania niebezpiecznego
№ 414
Odpowiedzialność sprawcy kierowniczego jest
niezależna od odpowiedzialności za sprawstwo Przykładowa sytuacja:
wykonawcze (bezpośrednie), choć należy zwrócić uwagę
№ 418
na fakt, że w doktrynie są obecne odrębne poglądy,
Minister mówi do swojego kierowcy: - jedźże szybciej
które jednak na gruncie Kodeksu Karnego nie mają
żadnego uzasadnienia. Zatem, o pociągnięciu Jasiu, gdyż się spóźnię na bardzo ważną konferencję!
do odpowiedzialności za sprawstwo kierownicze nie Kierowca Jasiu –
zadecyduje równoczesne, czy uprzednie pociągnięcie Oczywiście!
do odpowiedzialności sprawcy wykonawczego. /w głosie daje się
№ 415
wyczuć lęk przed
Moment zrealizowania:
Sprawstwo kierownicze zrealizowane jest w momencie zwolnieniem z pracy,
zrealizowania wszystkich znamion przez sprawcę które grozi Jasiowi,
wykonującego. Sprawca kierowniczy może jednak gdyby nie wykonał
odpowiadać nawet, gdy sprawca wykonawczy nie zdążył polecenia pana
zrealizować znamion, czy też nie zdążył jeszcze nawet ministra/
usiłować zrealizowania znamion czynu zabronionego. Jasiu jechał tak szybko, że aż się
Lancia jasio - urwała chorągiewka po lewej stronie.
ministerialna osiąga
§ 17 SPRAWST WO P OLECAJĄCE : 240 km/h i niestety,
powoduje wypadek.
№ 416
Najważniejszym elementem jest tutaj wykorzystanie
stosunku zależności między zleceniodawcą Odpowiedzialność karna:
a zleceniobiorcą. Ten stosunek zależności ma Jasiu – sprawstwo wykonawcze
Minister – sprawstwo polecające

77
 78

Moment zrealizowania – wtedy, gdy sprawca

№ 419
Art. 18. § 2.
bezpośredni zrealizował wszystkie znamiona typu czynu Odpowiada za podżeganie, kto chcąc, aby inna
zabronionego. osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania ją
do tego.
№ 420
Co ze sprawstwem polecającym i kierowniczym Art. 18. § 3.
w przypadku przestępstw indywidualnych? Odpowiada za pomocnictwo, kto w zamiarze, aby
inna osoba dokonała czynu zabronionego, swoim
Sprawca polecający nie musi posiadać danych zachowaniem ułatwia jego popełnienie, w
właściwości, które są wymagane. Właściwości te posiadać szczególności dostarczając narzędzie, środek
musi za to sprawca wykonawczy. Do pociągnięcia przewozu, udzielając rady lub informacji;
do odpowiedzialności konieczne jest, by sprawca odpowiada za pomocnictwo także ten, kto wbrew
polecający wiedział, bądź z łatwością mógł się prawnemu, szczególnemu obowiązkowi
dowiedzieć, że sprawca wykonawczy cechy te posiada. niedopuszczenia do popełnienia czynu

§ 18 PODŻEGANIE № 421 zabronionego swoim zaniechaniem ułatwia innej

osobie jego popełnienie.

Kiedy dokonane jest podżeganie? № 422  Czy podżeganie (pomocnictwo) jest

Makarewicz: wtedy, kiedy dokonane jest przestępstwo. przestępstwem materialnym czy formalnym?
Jedni twierdzą, że podżeganie jest przestępstwem

}
Art. 18. § 2. KK skutkowym i skutkiem jest zamiar popełnienia czynu
Czynnik stały – nie daje kompleksowej odpowiedzi zabronionego wykształcony u osoby nakłanianej. Dopóki
↓
Art. 18. § 3. KK potrzeba uzupełnienia
ów zamiar popełnienia czynu u tej osoby nie wykształci
↓ się, nie mamy do czynienia z usiłowaniem podżegania.
Część Szczególna KK
№ 423
↓ Przy pomocnictwie mamy sytuację analogiczną
Do czego podżega? do podanej wyżej, z tym że za skutek tego działania
(ewentualnie: komu pomaga?) itd.
uznaje się ułatwienie dokonania przestępstwa.
№ 424
Znamieniem podżegania od strony przedmiotowej jest
nakłanianie.
№ 425

78
 79

Od strony podmiotowej podżegacz musi mieć ta już wcześniej miała zamiar popełnienia danego czynu
wyobrażenie, że chce od stojącej przed nim osoby zabronionego, to nie mamy do czynienia z nakłanianiem,
zindywidualizowanej, aby popełniła ona przestępstwo. jednak jest to pewna forma pomocnictwa.
Zatem podżeganie możliwe jest tylko w zamiarze
№ 426
bezpośrednim, nigdy w zamiarze wynikowym.
№ 430 Nakłanianie wiąże się z komunikacją – czy to werbalną,
czy niewerbalną – ważne jest tylko to, aby było w stanie
Podżeganie jest zawsze kierunkowym działaniem – jest № 427 wywołać zamiar u osoby nakłanianej.
№ 431
podejmowane po to, by zostało popełnione przestępstwo. Trudno mówić o nakłanianiu przez zaniechanie – tylko
działanie.
Przykład:
Podżeganie nie jest przestępstwem skutkowym, bo nie
może być z zaniechania.
Jeśli jedna przyjaciółka № 428
mówi drugiej przyjaciółce, Podżeganie jest skutkowe.
że jej mąż zdradza ją № 432
Opis podżegania z części ogólnej Kodeksu karnego
z trzecią przyjaciółką,
to pewna stała, do której należy dodać opis z części
to pierwsza nie odpowie szczególnej (konkretny typ). Wtedy dopiero mam pełny
za to, że druga wydłubie opis podżegania.
trzeciej oczy, chociaż
№dobra)
433
dopuszczała
możliwość w
taką Przeciętna (modelowa
chwili brazylijska telenowela jest mniej
Jeśli staniemy na stanowisku, że podżeganie
pogmatwana niż przykład obok. nakierowane jest na powstanie zamiaru u adresata tego
informowania drugiej nakłaniania, to możliwa jest odpowiedzialność
o zdradzie, jednak za usiłowanie podżegania (bezskuteczne nakłanianie) –
przyjąć należy, że nie powiedziała jej tego po to, by zdanie SN i katedry.
pozbawić oczu trzeciej, co więcej – pierwsza№nie 434
Podżeganiejest przestępstwem abstrakcyjnego
godziła się na to. narażenia na niebezpieczeństwo, dlatego nie można
karać za jego usiłowanie (nie można karać za usiłowanie
№ 429
Czym jest nakłanianie? przestępstwa abstrakcyjnego narażenia
na niebezpieczeństwo).
Nakłanianie jest to zachowanie nakierowane
na wywołanie zamiaru u osoby nakłanianej. Jeśli osoba Przykład:

79

№ 183
 80

Nie można pociągnąć do odpowiedzialności

№ 435 Gentleman siedzi w więzieniu. Do matki tego za podżeganie do podżegania. Gdzieś trzeba uciąć ten
gentlemana przychodzi jego wspólnik (nie chodzi łańcuszek, bo doprowadzałoby to do nadmiernego,
tu o współwynajmowanie celi, tudzież jej dzierżawę absurdalnego rozszerzenia odpowiedzialności karnej.
wieczystą, a bardziej o to, że prowadził ten gentleman Art. 18. § 2. KK odnosi się ponadto do części szczególnej,
jakąś wspólną działalność gospodarczą z № tym a nie sam do siebie.
437 Nie jest możliwe podżeganie nieumyślne, ponieważ
zasiadającym w więzieniu jegomościem – np. mieli istnieje wymóg zamiaru bezpośredniego przy
nyskę z kiełbaskami, rzec by można – nawet podżeganiu.
współnyskę, bo to wspólnicy byli). Wspólnik№ten 438 Podżeganie właściwe do przestępstwa nieumyślnego.
nakłania matkę gentlemana, by ta nakłoniła syna Podżegacz podżega do podpalenia czegoś, co jest
do zmiany zeznań na korzyść tego wspólnika. niebezpieczne, ale adresat podżegania nie ma
świadomości, że to jest przykładowo ładunek
(poplecznictwo)
wybuchowy. Więc podpalający (adresat) nie ma zamiaru
Matka jednak nie dała się nakłonić do poplecznictwa. zabicia kogokolwiek.
Podpalacz będzie odpowiadał za nieumyślne
To jest usiłowanie podżegania do poplecznictwa. spowodowanie śmierci.
Podżegacz za umyślne.
To jest dokonanie podżegania – usiłowanie byłoby,
gdyby wspólnik próbował przekazać te informacje matce
np. w liście, który by nie doszedł do niej (nie dostała § 19 POMOCNICTWO
informacji), ale trafiły w ręce policji.

Art. 18. § 3.
№ 436
Odpowiada za pomocnictwo, kto w zamiarze, aby
Co się stanie, gdy zbudujemy pewien łańcuszek?
inna osoba dokonała czynu zabronionego, swoim
Czy podżeganie do podżegania do popełnienia kradzieży zachowaniem ułatwia jego popełnienie, w
jest przestępstwem? Można byłoby taki wniosek szczególności dostarczając narzędzie, środek
na gruncie Kodeksu karnego wysnuć. przewozu, udzielając rady lub informacji;
odpowiada za pomocnictwo także ten, kto wbrew
To jest możliwe. prawnemu, szczególnemu obowiązkowi
niedopuszczenia do popełnienia czynu
№ 439

80
 81

zabronionego swoim zaniechaniem ułatwia innej Ojciec słyszy, jak jego 16-letni syn umawia się
osobie jego popełnienie. z innymi kumplami do dokonania skoku na sąsiadkę -
Pomocnictwo – ułatwienie popełnienia czynu 80-letnią staruszkę. Ojciec nie interweniuje, w głębi
zabronionego. Wymienione są czynności przykładowe
spełniające znamiona. duszy cieszy się nawet, że ta burżujsko-kapitalistyczna
Możliwe jest pomocnictwo przez zaniechanie (zdanie emerytka zostanie pozbawiona części swego
drugie tego paragrafu). pokaźnego majątku, który następnie znajdzie się
w jego plebejsko-robotniczym mieszkaniu.
№ 440
Strona przedmiotowa: skutkiem jest ułatwienie
popełnienia czynu zabronionego. To nie musi być Ojciec dopuszcza zatem do popełnienia przestępstwa.
warunek konieczny popełnienia czynu zabronionego, Czy odpowie za pomocnictwo z zaniechania?
jak miało to miejsce w stosunku do podżegania. № 444 Należy się zastanowić, czy ojciec przez to zachowanie
(zaniechanie) ułatwia popełnienie przestępstwa?
Pomocnictwo przez zaniechanie – wbrew istniejącemu № 441 Bardzo niejasne kryteria i granica. Można zastanawiać
prawnemu obowiązkowi, osoba swoim zachowaniem się, nad tym, czy wina ojca nie jest uzależniona
ułatwia innej osobie popełnienie czynu zabronionego. od realnego wpływu na zachowanie syna – tj. de facto
Ułatwienie może być zasadniczo dokonane przed od wieku syna.
popełnieniem czynu zabronionego, jednak są też sytuacje
№ 445
inne – np. obiecanie złodziejowi, że kupi się skradzione Strona podmiotowa: zasadnicza różnica z podżeganiem
przez niego przedmioty po kradzieży (jest – możliwe jest pomocnictwo z zamiarem bezpośrednim,
to pomocnictwo, a nie paserstwo – bo sama obietnica jak również z zamiarem wynikowym.
została złożona jeszcze przed dokonaniem czynu).
№ 446 Kryterium rozdzielającym współsprawstwo
W Kodeksie Makarewicza: idem per idem – „Odpowiada od pomocnictwa jest zrealizowanie choćby jednego
za pomocnictwo ten, kto pomaga w popełnieniu czynu znamienia czynu zabronionego. Jeśli choć jedno znamię
zabronionego”. zostało zrealizowane przez każdą osobę uczestniczącą,
to mamy do czynienia ze współsprawstwem. (Teoria
Jak oddzielić pomocnictwo przez zaniechanie № 442 obiektywno – formalna).
od sprawstwa przez zaniechanie?

Przykład:  
№ 447 Co jeśli zbudujemy łańcuszek pomocnictwa?
№ 443

81
 82

Poglądy analogiczne jak w tym samym sporze przy

podżeganiu: Brak uzasadnienia takiego rozwiązania w Kodeksie
karnym wobec przyjętych przez twórców kodeksu
- Nie ma pomocnictwa do pomocnictwa. koncepcji sprawstwa z podżegania i pomocnictwa.
- Można karać za pomocnictwo do pomocnictwa.  Jedyny wyjątek to możliwość nadzwyczajnego № 451
złagodzenia kary z art. 19. KK.
№ 448 Art. 16. KK – Czynność przygotowawcza, co do zasady,
nie jest karalna.
Art. 19. § 1.
Sąd wymierza karę za podżeganie lub
Art. 16. § 1. pomocnictwo w granicach zagrożenia
Przygotowanie zachodzi tylko wtedy, gdy sprawca przewidzianego za sprawstwo.
w celu popełnienia czynu zabronionego Art. 19. § 2.
podejmuje czynności mające stworzyć warunki do Wymierzając karę za pomocnictwo sąd może
przedsięwzięcia czynu zmierzającego zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
bezpośrednio do jego dokonania, w szczególności
w tymże celu wchodzi w porozumienie z № 452
inną Art. 22. KK – szczątki koncepcji, by za usiłowanie
osobą, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera maksymalny wymiar kary wynosił ⅔ górnej granicy kary
informacje lub sporządza plan działania. za sprawstwo. Zapomniano skreślić tego artykułu.
Art. 16. § 2. Jednak w myśl zasady, że prawo mądrzejszym jest
Przygotowanie jest karalne tylko wtedy, gdy od ustawodawcy, można z tego artykułu wyciągnąć
ustawa tak stanowi. wniosek, że podżeganie i pomocnictwo to już dokonane
przestępstwa, a nie usiłowanie. Usiłowanie to co innego.
Jednak podżeganie do czynności przygotowawczych jest
№ 449
Do form zjawiskowych można jednak zastosować
karalne. Szersza karalność pomocnictwa i podżegania niż analogię z usiłowaniem – jeśli podżegacz/pomocnik
sprawstwa bezpośredniego. zapobiegną/będą usiłować zapobiec popełnieniu czynu
zabronionego do którego podżegali/przy którym
Jeśli przyjmujemy, że pomocnictwo i podżeganie
№ 450
pomagali, to nie podlegają karze/sąd może zastosować
to przestępstwa sui generis, to czym uzasadniamy taką wobec nich nadzwyczajne złagodzenie kary. (art. 22. KK
samą ich karalność jak za sprawstwo bezpośrednie? w związku z art. 23. KK).

Art. 22. § 1.

82
 83

Jeżeli czynu zabronionego tylko usiłowano Przy karalności mowa była o zbiegu przepisów ustawy –
dokonać, podmiot określony w art. 18 § 2 i 3 ten sam czyn realizował znamiona kilku przepisów.
odpowiada jak za usiłowanie.
Art. 22. § 2. Art. 11. § 1.
Jeżeli czynu zabronionego nie usiłowano dokonać, Ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo.
sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie
kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. Co z tego wynika? № 455
Art. 23. § 1. Wiele czynów to wiele przestępstw? – NIE (z fałszywości
Nie podlega karze współdziałający, który implikacji)
dobrowolnie zapobiegł dokonaniu czynu
zabronionego. Żeby było wiele przestępstw, to musi być wiele czynów. № 456
Art. 23. § 2. Nie może być tak, że osoba popełniła wiele przestępstw,
Sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie ale tylko jeden czyn.
kary w stosunku do współdziałającego, który 1. Pozorny zbieg przepisów – mimo wielości czynów, № 457
dobrowolnie starał się zapobiec dokonaniu czynu tylko jedno przestępstwo.
zabronionego. № 458 Niekiedy ze znamion czynu wynika, że dla realizacji tych
Art. 24. KK – Prowokacja to co innego jak podżeganie, № 453 znamion konieczna jest pewna powtarzalność
ale odpowiedzialność jak za podżeganie. Osobie zachowania (czynów).
prowokującej nie chodzi o to, żeby został popełniony czyn Np. Niealimentacja – „uporczywe uchylanie się”
zabroniony; jej celem jest to, żeby osoba sprowokowana Tak więc nie realizuje znamion niezapłacenie jednej raty
„wpadła”. № 459 alimentów przez tatusia.
Są sytuacje takie, że dla zrealizowania znamion będzie
Art. 24. z reguły konieczne wielokrotne powtarzanie
Odpowiada jak za podżeganie, kto w celu zachowania, ale niekiedy też jednokrotne zachowanie
zrealizuje już znamiona.
skierowania przeciwko innej osobie postępowania
karnego nakłania ją do popełnienia czynu
Np. art. 207. KK – znęcanie się
zabronionego; w tym wypadku nie stosuje się art.
22 i 23.
Art. 207. § 1.
Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą
§ 20 ZBIEG PRZEPISÓW № 454
najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w
stałym lub przemijającym stosunku zależności od

83
 84

sprawcy albo nad małoletnim lub osobą
nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub
fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od
3 miesięcy do lat 5.
Art. 207. § 2.
Jeżeli czyn określony w § 1 połączony jest ze
stosowaniem szczególnego okrucieństwa,
sprawca podlega karze pozbawienia wolności od
roku do lat 10.
Art. 207. § 3.
Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 lub 2
jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne
życie, sprawca podlega karze pozbawienia
wolności od lat 2 do 12.
№ 460
Wieloczynność - zespół zdarzeń traktujemy jako
jednorazową realizację typu czynu zabronionego.
Budowa typu czynu zabronionego może wyglądać inaczej.
Art. 270. § 1. KK – fałszerstwo bądź użycie sfałszowanego
dokumentu.
Podrobienie – stworzenie wrażenia autentyczności na
czymś, co nigdy nie było dokumentem (nigdy nie było
autentyczne).
Przerobienie – manipulacja treścią dokumentu
autentycznego.
Przestępstwem jest także użycie podrobionego № 462
bądź przerobionego dokumentu.
Realizuje znamiona art. 270. § 1. KK zarówno samo
przerobienie/podrobienie dokumentu, jak i
przerobienie/podrobienie oraz użycie tego dokumentu.
(Ponieważ alternatywa prawdziwa jest w przypadku
prawdziwości choćby jednego zdania).
Przestępstwo dwuaktowe – także pozorny zbieg № 463
przepisów.
Każda z faz może być potraktowana jako osobne
przestępstwo. Połączenie jednak daje osobne
przestępstwo – dzięki specjalnym znamionom czynu
zabronionego.
Np. art. 280. KK – rozbój

Art. 270. § 1.
Kto, w celu użycia za autentyczny, podrabia lub Art. 280. § 1.
przerabia dokument lub takiego dokumentu jako Kto kradnie, używając przemocy wobec osoby lub
autentycznego używa, grożąc natychmiastowym jej użyciem albo
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności doprowadzając człowieka do stanu
albo pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. nieprzytomności lub bezbronności, podlega karze
pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
№ 461 Art. 280. § 2.
Nie da się jednym czynem podrobić i przerobić
dokumentu.

84
 85
Jeżeli sprawca rozboju posługuje się bronią palną,
nożem lub innym podobnie niebezpiecznym
przedmiotem lub środkiem obezwładniającym
albo działa w inny sposób bezpośrednio
zagrażający życiu lub wspólnie z inną osobą,
która posługuje się taką bronią, przedmiotem,
środkiem lub sposobem, podlega karze
pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.
№ 464 Ustawodawca w części szczególnej określił, że te kilka
czynów stanowi jedno przestępstwo. Jednak w części
ogólnej również określone jest, w jakiej sytuacji mamy
do czynienia z jednym przestępstwem – czyn ciągły –
art. 12. KK (kilka zachowań w krótkich odstępach czasu,
podjęte dla realizacji z góry określonego celu).
Art. 12.
Dwa lub więcej zachowań, podjętych w krótkich
odstępach czasu w wykonaniu z góry powziętego
zamiaru, uważa się za jeden czyn zabroniony;
jeżeli przedmiotem zamachu jest dobro osobiste,
warunkiem uznania wielości zachowań za jeden
czyn zabroniony jest tożsamość pokrzywdzonego.
Przykład:
№ 470№ 465
Warunki dla dokonania analogiczne kwalifikacji kilku
85
Pod luksusową willę podjeżdża tir, z którego wysiadają
panowie i zaczynają wynosić rzeczy z tejże willi
kursując tam i z powrotem.
№ 466
W tej sytuacji mogłaby nasuwać się wątpliwość, czy mamy
do czynienia z kilkoma kradzieżami. Jednak odpowiedzieć
należy kategorycznie - nie, ponieważ spełnione są
warunki z art. 12. KK.
Jednak wiele czynów może być też traktowane jako№ 467
wiele przestępstw. Są jednak sytuacje takie, gdy różne
czyny realizują wprawdzie znamiona różnych typów
czynów zabronionych, ale bezsensownym byłoby karanie
osobno, ponieważ istnieje związek rzeczowy między tymi
czynami.
Przykład:
№ 468
Sprawca przerabia dokument i na jego podstawie
wyprowadza pieniądze z własnego przedsiębiorstwa
(np. podrobione faktury).
Mamy do czynienia z kradzieżą i fałszerstwem z art. 270.№ 469
KK. Jednakże należy się zastanowić, czy to fałszerstwo nie
było jedynie środkiem (drogą) do popełnienia kradzieży.
Lepiej jest w tym przypadku sądzić jedynie za kradzież,
a fałszerstwo uwzględnić jedynie przy wymiarze kary.
czynów:
1. Więź merytoryczna (rzeczowa) czynów.

2. Środek musi być dużo mniej szkodliwy społecznie
niż efekt. (W tym wypadku: uznaje się,
że fałszerstwo jest mniej szkodliwe społecznie niż
kradzież).
№ 472 Takie kwalifikowanie czynów jest możliwy tylko w dwóch
sytuacjach:
1. Wypadek współkaranego czynu uprzedniego.
2. Wypadek współkaranego czynu następczego.
Sytuacja:
№ 473 I. Sprawca włamuje się do mieszkania: otworzył
mieszkanie, wszedł, wyłamał drzwi do szafy,
gdyż spodziewał się, że znajdują się tam pieniądze.
Przeczucie go nie myliło – kradnie pieniądze.
Żeby dostać się do szafy zniszczył jednak zamek
w drzwiach do niej.
№ 474
Pozbawione sensu byłoby kwalifikowanie osobno
zniszczenia zamku do meblościanki.
Co jednak jeśli:
№ 475 II. Sytuacja analogiczna, z tym że włamywacz niszczy
drzwi do zabytkowego sekretarzyka znacznej wartości
i kradnie z niego marne grosze.
Wówczas pewnie należałoby osobno zakwalifikować ten
№ 476
czyn (zniszczenie sekretarzyka).
Jest to kwestia oceny społecznej szkodliwości.
86
№ 477
2. Realny zbieg przepisów – wiele czynów stanowi
wiele przestępstw.
Żeby przyjąć realny zbieg musi zostać spełniony jeszcze
jeden warunek:
- wielość czynów składających się na wiele przestępstw
musi być popełniona przed pierwszym orzeczeniem sądu
(wyrokiem skazującym) – choćby nieprawomocnym.
Jeśli wyroki są podzielone, mamy wtedy do czynienia nie
ze zbiegiem przestępstw, a powrotem do przestępstwa.
№ 478
Co jeśli mamy do czynienia z takim zbiegiem
przestępstw?
• Może być to zbieg przestępstw jednorodny
– wszystkie przestępstwa są tego samego
typu (np. 3 kradzieże).
• Może być to zbieg przestępstw różnorodny
– realizują one znamiona różnych typów
czynów zabronionych.
Z reguły będzie tak, że w przypadku zbiegu skazywać№ 479
będziemy za poszczególne przestępstwa i za każde
wymierzymy karę. Tak będzie zawsze w sytuacji zbiegu
różnorodnego. W sytuacji zbiegu jednorodnego możemy
mieć jednak do czynienia z sytuacją ciągu przestępstw
z art. 91. KK – następuje wówczas skazanie łączne
za wszystkie przestępstwa.
86
 87

Art. 91. § 1. z tych przestępstw i wymierzono za nie kary tego

Jeżeli sprawca popełnia w podobny sposób, w
krótkich odstępach czasu, dwa lub więcej
przestępstw, zanim zapadł pierwszy wyrok,
chociażby nieprawomocny, co do któregokolwiek
z tych przestępstw, sąd orzeka jedną karę na
podstawie przepisu, którego znamiona każde z
tych przestępstw wyczerpuje, w wysokości do
górnej granicy ustawowego zagrożenia
zwiększonego o połowę.
Art. 91. § 2.
Jeżeli sprawca w warunkach określonych w art. 85
popełnia dwa lub więcej ciągów przestępstw
określonych w § 1 lub ciąg przestępstw oraz inne
przestępstwo, sąd orzeka karę łączną, stosując
odpowiednio przepisy tego rozdziału.
samego rodzaju albo inne podlegające łączeniu,
sąd orzeka karę łączną, biorąc za podstawę kary z
osobna wymierzone za zbiegające się
przestępstwa.
• Może być tak, że sprawca w jednym procesie№ 480
odpowiada za wszystkie przestępstwa –
mamy wtedy do czynienia z wymiarem
kary łącznej.
• Może być też tak, że za poszczególne№ 481
przestępstwa (popełniane w różnym czasie)
sprawca odpowiada niezależnie – może być
wówczas wydany wyrok łączny.

§ 21 WYM IAR KARY ŁĄCZNEJ I WYROKU № 482

Art. 91. § 3. ŁĄCZNEGO
Jeżeli sprawca został skazany dwoma lub więcej
wyrokami za przestępstwa należące do ciągu Sądy muszą wymierzyć karę/wyrok łącznie, jeśli są do tego
przestępstw określonego w § 1, orzeczona w spełnione przesłanki.
wyroku łącznym kara nie może przekroczyć
górnej granicy ustawowego zagrożenia Kary mogą się łączyć, jeśli spełniają warunek
zwiększonego o połowę, przewidzianego w jednorodności (np. pozbawienie wolności – pozbawienie
przepisie, którego znamiona każde z tych wolności), chyba że ustawa określa możliwość połączenia
przestępstw wyczerpuje. kar różnorodnych i określi zasady takiego połączenia.

Art. 85. Zasada kary łącznej – sąd na nowo, po wymierzeniu№ 483

Jeżeli sprawca popełnił dwa lub więcej kary za poszczególne przestępstwa, buduje minimum i
przestępstw, zanim zapadł pierwszy wyrok, maksimum tej kary, którą może orzec łącznie.
chociażby nieprawomocny, co do któregokolwiek
№ 484

87
 88
System kumulacji – np. USA – wymierzone kary za
poszczególne przestępstwa sumują się.
№ 485
Absorpcja kary – wykonuje się karę najsurowszą,
która została wymierzona wśród tych przestępstw
w zbiegu.
№ 486
Systemem przyjętym w Polsce od czasów Kodeksu
Makarewicza z 1932 roku jest system kary łącznej,
który jest rozwiązaniem pośrednim pomiędzy systemem
kumulacji i systemem absorpcji.
[minimum] Przy wymiarze kary łącznej sąd nie może
wymierzyć kary poniżej kary najsurowszej wymierzonej
wśród wymierzonych za zbiegające się przestępstwa.
[maksimum] Górna granica, to granica kumulacji kar,
ale nie więcej niż granica dla danego rodzaju kary.
Np. orzeczono: 8 LAT
10 LAT
3 LATA
+ ---------------------
21 LAT
Zatem:
Minimum: 10 lat
Maksimum: 15 lat (NIE 21 lat, ponieważ pozbawienie
wolności wymierza się do lat 15.)
№ 487
Jednak:
• Dla kary łącznej ograniczenia wolności –
kara maksymalna nie rok, ale półtora.
88
• Dla kary łącznej grzywny – kara
maksymalna to nie 360 stawek dziennych,
ale 540.
• Jeśli jedną z orzeczonych kar jest 25 lat bądź
dożywocie, to sąd musi wymierzyć
odpowiednio 25 lat bądź dożywocie.*
• Jeśli sąd wymierzył dwie kary 25 lat
pozbawienia wolności (np. 2 zabójstwa), to
sąd może wymierzyć karę dożywocia.*
• Jeśli sąd za jedno przestępstwo skazał na
ograniczenie wolności, a za drugie na
pozbawienie wolności, to ograniczenie
wolności przelicza się na pozbawienie
wolności wg zasady 30 dni ograniczenia
wolności = 15 dni pozbawienia wolności.*
* wyjątki od łączenia kar jednorodnych!
Co w sytuacji, gdy orzeka się wyrok łączny, ale jeden sąd№ 488
skazał na pozbawienie wolności, a drugi pozbawienie
wolności w zawieszeniu?
Sądy nie stosowały wówczas wyroku łącznego. Ktoś
siedział w więzieniu za jedno przestępstwo, jednocześnie
odbywając okres próby określony przez karę pozbawienia
wolności w zawieszeniu – stąd okres próby przebiegał
bez zarzutu. Był to oczywisty absurd.
Stąd art. 69. KK Sąd może zawiesić wykonanie kary№ 489
łącznej. (Choć zdaje się, że artykuł ten trzeba interpretować jako
odnoszący się do wyroku łącznego, a nie do kary łącznej, bo inaczej
byłby on bezsensowny. Porównaj poniżej – art. 89. KK)
Art. 89. § 1.
 89

W razie skazania za zbiegające się przestępstwa Art. 69. § 3.

na kary pozbawienia wolności, ograniczenia Zawieszenia wykonania kary nie stosuje się do
wolności albo grzywny z warunkowym sprawcy określonego w art. 64 § 2, chyba że
zawieszeniem i bez warunkowego zawieszenia ich zachodzi wyjątkowy wypadek, uzasadniony
wykonania sąd może warunkowo zawiesić szczególnymi okolicznościami; zawieszenia
wykonanie kary łącznej, jeżeli zachodzą wykonania kary, o którym mowa w art. 60 § 3-5,
przesłanki określone w art. 69. nie stosuje się do sprawcy określonego w art. 64 §
Art. 89. § 2. 2.
Orzekając karę łączną pozbawienia wolności lub Art. 69. § 4.
ograniczenia wolności z warunkowym <Zawieszenia wykonania kary ograniczenia
zawieszeniem ich wykonania, sąd może orzec wolności lub grzywny nie stosuje się wobec
grzywnę określoną w art. 71 § 1, chociażby jej nie sprawcy występku o charakterze chuligańskim;
orzeczono za pozostające w zbiegu przestępstwa. sąd może warunkowo zawiesić wykonanie kary
Art. 89. § 3. pozbawienia wolności w szczególnie
W razie zbiegu orzeczeń o okresach próby sąd uzasadnionych wypadkach.>
orzeka ten okres oraz związane z nim obowiązki № 490
na nowo. A co jeśli jeden sąd skazał na pozbawienie wolności w
zawieszeniu, a drugi sąd zrobił to samo – czy można
Art. 69. § 1. zastosować wyrok łączny?
Sąd może warunkowo zawiesić wykonanie – art. 89. KK ( Ten artykuł jest fatalny, powinien zostać
orzeczonej kary pozbawienia wolności nie jak najszybciej zmieniony).
przekraczającej 2 lat, kary ograniczenia wolności
lub grzywny orzeczonej jako kara samoistna, Art. 89. KK nie ma zastosowania do orzekania przez jeden№ 491
jeżeli jest to wystarczające dla osiągnięcia wobec sąd kary łącznej. Ma zastosowanie tylko do wyroku
sprawcy celów kary, a w szczególności łącznego przy orzekaniu kilku sądów.
zapobieżenia powrotowi do przestępstwa.
Art. 69. § 2.
Zawieszając wykonanie kary, sąd bierze pod
uwagę przede wszystkim postawę sprawcy, jego
właściwości i warunki osobiste, dotychczasowy
sposób życia oraz zachowanie się po popełnieniu
przestępstwa.

89
90

90