ukasz Szurmiski Mechanizmy propagandy.

Wizerunek konfliktu kosowskiego w publicystyce

Warszawa 2008

SPIS TRECI
Wstp......................................................................................................................................................4 Rozdzia I Konflikt w Kosowie 1. Pooenie geograficzne byej Jugosawii..................................................................................14 2. Egzogeniczne i endogeniczne przyczyny konfliktu..................................................................16 2.1. Czynniki endogeniczne ...16 2.2. Czynniki egzogeniczne.25 3. Geneza i przebieg wydarze....................................................................................................35 3.1. Zaszoci historyczne.................................................................................................. ......35 3.2. Rozpad Jugosawii............................................................................................................54 3.3. Wydarzenia w Kosowie.....................................................................................................59 Rozdzia II Wojna na wizerunki 1. Konflikt w Kosowie i jego wykorzystanie w celach propagandowych.......................................78 2. Kreowanie podanego wizerunku przeciwnika.......................................................................80 3. Oprawa propagandowa dziaa wasnych................................................................................90 3.1. Uzasadnienie interwencji i przygotowanie opinii publicznej na dziaania wasne..............90 3.2. Ksztatowanie podanego obrazu interwencji w trakcie jej trwania ................................113 3.3. Ocena wydarze podsumowanie dziaa i ich zasadnoci...........................................127 3.4. Serbska propaganda zarys dziaa...............................................................................130 Rozdzia III Wojna na sowa i obrazy 1. Wykorzystanie technik propagandowych w konflikcie kosowskim..........................................133 1.1. Technik z kategorii gier sownych........................................................ ...........................133 1.2. Technik z kategorii faszywych zwizkw.......................................................................141 1.3. Technik z kategorii specjalnych odwoa................................................ ........................146 2. Wykorzystanie rodkw propagandowych w konflikcie kosowskim........................................152 2.1. Jzyk dziaa propagandowych.......................................................................................152 2.2. Propagandowa wojna wizualna.......................................................................................159 2.2.1. Ulotki160 2.2.2. Rysunki satyryczne, karykatury..168 2.2.3. Fotografie171 2.2.4. Kolae.176 2.2.5. Formy graficzne wystpujce tylko w Internecie.177 2.3. Wojna w Internecie..........................................................................................................179

2.4. Zatrudnianie przedstawicieli wadz..................................................................................189 2.5. Obraz i dwik faszowanie materiaw........................................................................191 Rozdzia IV Wojna oczyma mediw rnice w relacjach 1. Prasa drukowana....................................................................................................................198 1.1. Prasa amerykaska.........................................................................................................200 1.2. Prasa europejska anglojzyczna..................................................................................208 1.3. Polskie tytuy prasowe.....................................................................................................210 1.3.1. Zwolennicy interwencji.211 1.3.2. Tytuy dce do obiektywnego pokazania konfliktu..215 1.3.3. Przeciwnicy interwencji218 2. Internet....................................................................................................................................221 2.1. Bazy linkw............................................................................................................ ..........222 2.2. Witryny instytucji nadawczych..........................................................................................224 2.3. W itryny instytucji midzynarodowych..............................................................................227 2.4. Witryny instytucji pastwowych i rzdw...................................................................230 media niezalene............................................................................................................. 231 2.6. 2.7. Lokalne agencje i magazyny informacyjne...............................................................233 Witryny instytucji i osb prywatnych...........................................................................234 2.5. Witryny organizacji pozarzdowych monitorujcych media i organizacji wspierajcych

Zakoczenie.......................................................................................................................................239 Postscriptum 243

Bibliografia.........................................................................................................................................247

Aneksy................................................................................................................................................272

WSTP Ostatnie dziesi lat ubiegego wieku byo dla poudniowo -wschodniej Europy czasem wyjtkowo krwawych konfliktw, cho w dziejach regionu okresem nie jedynym, naznaczonym tego rodzaju pitnem. Proces rozpadu Jugosawii rozpocz si w 1991 roku secesj Sowenii i Chorwacji. Jednak ju wtedy cz obserwatorw sugerowaa, i jest to tylko pocztek majcych trwa znacznie duej, spoeczno politycznych i gospodarczych przeobrae w tym regionie. Przewidywania te znalazy swoje odzwierciedlenie m.in. w wojnie prowadzonej na terytorium Boni i Hercegowiny, konflikcie w Kosowie, zakoczonym interwencj zbrojn pastw nalecych do paktu NATO i wreszcie walkach po ogoszeniu niepodlegoci przez Macedoni. Szczeglnego rodzaju czynnikiem czcym konflikty w Iraku, Somalii, Haiti oraz we wszystkich etapach wojen bakaskich lat dziewidziesitych ubiegego wieku, byo ogromne zainteresowanie mediw, ktre im towarzyszyo. Odbiorcy serwisw informacyjnych mogli mie wraenie, i bior udzia w tych wydarzen iach niejako na ywo, dziki mediom masowym, znajduj si w samym ich centrum 1. Dziki caodobowym serwisom informacyjnym nadawcw takich jak CNN, BBC, czy FOX News, owo wraenie wspuczestnictwa niepomiernie roso. Dodajmy, e od poowy lat dziewidziesitych XX wieku, powanie wrosa take liczba uytkownikw Internetu, ktrzy dziki globalnej sieci rwnie uzyskali szybki dostp do najwieszych informacji i relacji. Zaistniae zjawiska wykreoway wraenie, i wspczeni obywatele s doskonale poinformowani i wiadomie wspuczestnicz w podejmowaniu decyzji przez przywdcw. Do szybko okazao si jednak, i informacje dochodzce do odbiorcw s selekcjonowane i nie docieraj wszystkie te przekazy, ktre mogyby nas zainteresowa. W imi bezpieczestwa pastwa przekazy z linii frontw byy cenzurowane. Niektrzy obserwatorzy zwrcili jednak uwag, i nie by to jedyny powd, dla ktrego strumie informacji przechodzi przez sito selekcji.
1

Zgodnie z istniejcym stanem prawnym, poprawnym okreleniem jest termin rodki spoecznego przekazu, jednake w zwizku z tym, i w polskiej literaturze przedmiotu uywany jest raczej termin media masowe, on wanie bdzie w niniejszej pracy stosowany. Por.: Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, 2 kwietnia 1997 roku, Rozdz. I, Art. 14, Dz. U. Nr 78, poz. 483; T. Goban Klas: Media i komunikowanie masowe. Teoria i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu. Krakw 2000; M. Mrozowski: Media masowe. Wadza rozrywka i biznes. Warszawa 2001.

Prezentowana praca rozstrzygn ma prawdziwo lub faszywo h ipotezy, wedle, ktrej obraz konfliktu, a zwaszcza informacje w jego fazie przed rozpoczciem nalotw oraz w pocztkowym okresie nalotw na Jugosawi w 1999 roku, wykreowany przez pras drukowan oraz Internet, mia charakter propagandowy stanowic swoisty rodek do wyprodukowania przyzwolenia (manufacturing consent) opinii publicznej na wojn oraz w pniejszym okresie na kontynuowanie rozpocztych ju dziaa2. Osignicie tego celu byo istotne, dla pastw czonkowskich Paktu NATO, zwaszcza za dla Stanw Zjednoczonych (USA), ktre miay ju za sob dowiadczenia zwizane z relacjonowaniem konfliktw zbrojnych, w ktre ten kraj by zaangaowany, przez media masowe 3. W zwizku z tym, i tematyka tej pracy dotyczy prb ksztatowania podanego obrazu konfliktu w Kosowie za pomoc metod propagandowych, znalazo tutaj swoje miejsce pojcie wojen wirtualnych tj. wojen reyserowanych na uytek opinii publicznej, ktre niekoniecznie musz mie zwizek z realnie toczcymi si wydarzeniami. Pierwszy raz pojcie to pojawio si w trakcie wojny w Zatoce Perskiej w 1991 roku. Wielu obserwatorw uznao, i by to pierwszy konflikt zbrojny relacjonowany niejako na ywo4. Istotniejszym elementem wojny wirtualnej bya jednak moliwoci manipulowania opini publiczn na niespotykan dotd skal przy jednoczesnym zachowaniu pozorw obiektywnoci. Wynikao to z faktu zwikszenia szybkoci obiegu informacji i pojawienia si w tym kontekcie presji czasu, jako istotnego elementu pracy reporterw wojennych, a z drugiej strony - moliwoci koncesjonowania przez armie rnych krajw dostpu do informacji. W ostatecznoci sytuacja ta doprowadzia do czciowego uzalenienia dziennikarzy od informacji dostarczanych im przez wojskowych i umoliwia tym ostatnim manipulowanie dziennikarzami oraz opinia publiczn.

Termin wyprodukowanie przyzwolenia nie jest moe, z punktu widzenia poprawnoci jzykowej, najszczliwszym tumaczeniem angielskiego pojcia manufacturing consent, najlepiej jednak odzwierciedla jego sens, zatem w dalsze czci niniejszej pracy on wanie bdz ie stosowany. Por.: P. Grochmalski: Manipulacja obrazem wojny. [w:] Totalitaryzm przeszo czy realne zagroenie? Pod red. R. Fiedlera i S. Wojciechowskiego. Pozna 2001, s. 51, 57. 3 Chodzi tu zwaszcza o dowiadczenia wojny w Wietnamie, kiedy to Agencja Informacyjna Stanw Zjednoczonych (U.S. Information Agency - USIA) sama organizowaa wyprawy dziennikarzy na lini frontu, aby mogli relacjonowa przebieg dziaa zbrojnych, a rosnca krytyka zaangaowania w wojn wynikajca z relacji w mediach w efekcie doprowadziy do wycofania USA. Podobna sytuacja miaa miejsce w trakcie interwencji USA w Somalii i na Haiti. Szerzej patrz: P. Grochmalski, op. cit, s. 51-59. 4 Szerzej patrz: P. M. Taylor: War and the Media. Propaganda and persuasion in the Gulf War. Manchester and New York 1998, s. 7-18.

Podjcie tematu w zaproponowanym ujciu i dotyczcym wanie konfliktu w Kosowie, wydaje si istotne z kilku chociaby powodw. Zagadnienie procesu wyprodukowywania przyzwolenia na interwencj poprzez manipulowanie opini publiczn stanowi ywotn kwesti w kontekcie zasad funkcjonowania systemw demokratycznych, ktrych wanym zaoeniem jest przecie wiadoma partycypacja obywateli z yciu publicznym. Warunkiem jednak dla takiej partycypacji jest dostp do informacji, ktra pozwala jednostkom na w miar rzeteln ocen sytuacji i zajcie stanowiska. Rol mediw masowych postrzeganych, jako czwarta wadza, czy te pies acuchowy demokracji jest dostarczanie tych informacji. Wspczesna praktyka pokazuje jednak, i media masowe maj coraz czciej problemy z wypenieniem tej misji5. Konflikt w Kosowie okaza si specyficzny, rwnie i w tym wzgldzie, e wspomniana wyej wojna wirtualna, toczya si rwnie w Internecie i to na niespotykan dotd skal. Wojna ta polegaa zarwno na niszczeniu infrastruktury informatycznej przeciwnika, jak i na klasycznej wojnie na informacje zamieszczane w Internecie zarwno przez instytucje rzdowe i pozarzdowe, jak i przez osoby prywatne6. Tematyka niniejszej pracy nie znalaza dotychczas penego odzwierciedlenia w literaturze przedmiotu. Zdecydowana wikszo badaczy zajmowaa si jedynie wybranymi fragmentami omawianej problematyki, bd te byy to badania o bardzo szeroko zakrelonym spektrum badawczym dotyczcym caych Bakanw. Autorzy opracowa dotyczcych procesu rozpadu pastwa jugosowiaskiego w wikszoci skupiali swoj uwag na problematyce dotyczcej wybranych sfer tj. zaszociach historycznych rzutujcych na wspczesna sytuacj Kosowa, na zmiany

demograficzne, na przebiegu kampanii militarnej w okresie od marca do czerwca 1999 roku, bd na przemianach politycznych wewntrz Jugosawii, ktre rzutowa miay na zmian statusu i sytuacji wewntrznej Kosowa. Autorzy tych publikacji czsto analizowali wspomniane procesy oddzielnie, stosunkowo rzadko odnoszc si do medialnych aspektw konfliktu w Kosowie, sposobw jego relacjonowania oraz kwestii, na ile publikowane w prasie i Internecie informacje suy miay manipulowaniu opini publiczn. Wrd anglojzycznej litera tury przedmiotu

T. J. Smith III: Rola psa acuchowego. Ameryka 1991, nr 239, s. 22-27; J. Deakin: Nie wicie posaca. Ameryka1999, nr 239, s. 28-31. 6 Szerzej tematyka ta omwiona zostanie w Rozdziale IV.

stosunkowo najwicej miejsca medialnym aspektom konfliktu w Kosowie powicono w pracy Danielle S. Sremac7, Tima Judahy8, Calina Hentei9 oraz w opracowaniu sporzdzonym przez The International Press Institute10. W polskiej literaturze przedmiotu ukazaa si dotychczas jedna pozycja M. Poletyy11 dotyczca konfliktu w Kosowie, z punktu widzenia oddziaywania propagandy, chocia ma ona raczej charakter przyczynkarski, natomiast aspektom medialnym konfliktu powicono miejsce w pracach M. Waldenberga12 oraz S. Wojciechowskiego13, a take e-ksice P. Beina14. Ich uzupenieniem jest rosyjska publikacja przygotowana przez tamtejszy Carnegie Centre15. W zwizku z tym, i celem niniejszego opracowania bya analiza stworzonego dziki mediom masowym propagandowego wizerunku konfliktu w Kosowie, poza literatur naukow, integraln cz wykorzystanych rde stanowia prasa spoeczno-polityczna (amerykaska, europejska - anglojzyczna, polska) oraz zasoby internetowe. Spord najwaniejszych wymieni w tym miejscu wypada takie tytuy jak: The Economist, Newsweek, Time, New York Times, Washington Post, Christian Science Monitor, The Guardian. Spord polskich rde prasowych wykorzystane zostay m.in.: Gazeta Wyborcza, Rzeczpospolita, Wprost, Polityka, Trybuna, NIE, Dzi, Myl Polska, Staczyk, Wi. Zasoby internetowe wykorzystane w pracy pochodziy m.in. z nastpujcych witryn: AIM (Accurancy In Media), FAIR (Fairness & Accurancy In Reporting), IWPR (Institute for War & Peace Reporting), Southeast European Times, CNN Focus on Kosovo, BBC News Kosovo Fact Files, ABCNEWS.com Kosovo Index, AIM

(Alternative Information Network), Kosovar Media Resources, NATO (Operation Allied Force), United States Department of State, NATO & Kosovo (Operation Joint Guard), Focus Kosovo (United Nations Mission In Kosovo), US Navy Operation Allied Force, Emperors Clothes, Miosierny Anio, NATO na Bakanach.

7 8

D. S. Sremac: War of Words. Washingtom Tacles the Yugoslav Conflict. Westport & London 1999. T. Judah: Kosovo. War and Revenge. New Haven & London 2000. 9 C. Hentea: Balkan Propaganda Wars. Lanham 2006. 10 The Kosovo News and Propaganda War. Wien 1999. 11 M. Poletyo: Propaganda wojenna w liberalnej demokracji. Argument bakaski analiza przypadku. Toru 2008. 12 M. Waldenberg: Rozbicie Jugosawii. Od separacji Sowenii do wojny kosowskiej. Warszawa 2003. 13 S. Wojciechowski: Integracja i dezintegracja Jugosawii na przeomie XX i XXI wieku. Pozna 2002. 14 P. Bein: NATO na Bakanach. URL<http://www.gavagai.pl/nato>. 15 Kosowo. Medunarodnyje aspekty krizisa. Moskwa 1999.

 Poniewa zagadnienia zwizane z kreowaniem wizerunku konfliktw

zbrojnych s nieodcznie zwizane z propagand, warto we wstpie powici jej nieco wicej miejsca. Jest co z paradoksu w fakcie, i same opracowania dotyczce zjawiska propagandy czsto podlegay ideologicznym uwikaniom, o czym wiadcz prace publikowane nie tylko w Polsce (i innych krajach tzw. demokracji ludowej) przed 1989 rokiem, ale rwnie pokana cz publikacji ukazujcych si w USA i Europie Zachodniej. W opracowaniach tych praktycznie zawsze oskarano o prowadzenie dziaalnoci propagandowej ideologicznego przeciwnika jednoczenie oceniajc wasne kroki, jako zakrojon na szerok skal dziaalno informacyjn. Taka sytuacja wynikaa z faktu, i samo pojcie propaganda, od co najmniej stu lat ma silne negatywne konotacje i nikt w sposb wiadomy nie chcia i nie chce by z tym zjawiskiem wizany. Ukuto, zatem w literaturze przedmiotu i w praktyce zaczto stosowa kilka okrele, ktre uzna mona za synonimiczne wobec zowrogiej propagandy16. W niniejszej pracy okrelenie propaganda powinno by przez czytelnika odczytywane, jako: umotywowana politycznie, celowa i systematyczna prba ksztatowania percepcji i ludzkich postaw, realizowana gwnie za pomoc rodkw masowej komunikacji w celu zapewnienia sobie poparcia opinii publicznej dla podejmowanych dziaa. Dla poprawnego odczytania zjawisk prezentowanych w dalszej czci pracy konieczne jest rwnie wyjanienie kilku innych zagadnie ze zjawiskiem propagandy zwizanych. Propaganda jest z gruntu dziedzin interdyscyplinarn, ktra badana jest m.in. przez politologw, socjologw i psychologw. Znajduje to odzwierciedlenie w nurtach badawczych zwizanych z wymienionymi dyscyplinami naukowymi. W kadej z nich badacze zwracaj uwag na inne aspekty propagandy17. Autor chciaby rwnie wskaza, i dziaalno propagandowa klasyfikowana jest ze wzgldu na rnorodne czynniki takie, jak zaleno w czasie midzy wydarzeniem a przekazem propagandowym (propaganda poprzedzajca,
16

Szerzej na temat wspczesnego rozumienia pojcia propaganda i jego negatywnych konotacji w literaturze przedmiotu patrz: J. Fras: Komunikacja polityczna. Wybrane zagadnienia gatunkw i jzyka wypowiedzi. Wrocaw 2005, s. 20. 17 Na temat nurtw badawczych szerzej patrz: B. Dobek -Ostrowska, J. Fras, B. Ociepka: Teoria i praktyka propagandy. Wrocaw 1999, s. 22-28.

towarzyszca, post factum), ktry si do tego wydarzenia odnosi; ze wzgldu na rzetelno przekazywanych informacji i moliwoci zidentyfikowania nadawcy przekazu (propaganda biaa, szara i czarna), czy te ze wzgldu na sfer oddziaywania (propaganda spoeczna i polityczna) 18. Najwaniejszym jednak zagadnieniem dotyczcym analizy zjawiska propagandy s typologie dotyczce narzdzi oddziaywania. Klasyczna typologia opracowana zostaa przez Instytut Analiz Propagandy (Institute of Propaganda Analysis - IPA) w latach trzydziestych ubiegego wieku19. Oczywicie od tego czasu powstao wiele nowych moliwoci propagandowego oddziaywania zwizanych chociaby z rozwojem rodkw masowej komunikacji, czy procesami cyfryzacji20. Niemniej jednak typologia opracowana przez IPA po dzi dzie nie stracia nic ze swojej aktualnoci i w zwizku z tym stanowia ona klucz dla analizy materiaw prasowych i internetowych dotyczcych wydarze w Kosowie21. Narzdzia propagandowe wystpujce w ramach tej klasyfikacji dzielone s na trzy kategorie: gry sowne (word games), faszywe zwizki (false connections) oraz szczeglne odwoania (nawizania) (special appeals)22. W kadej z wymienionych kategorii wystpuje kilka narzdzi. Pord gier sownych wyrnia si

18 19

Por.: H. M. Kula: Propaganda wspczesna. Istota waciwoci. 2005, s. 89-101. Szerzej patrz: G. S. Jowett, V. O`Donnell: Propaganda and Persuasion. Thousand Oaks, London, New Delhi, 2006, s. 226-229. 20 Chodzi w tym miejscu chociaby o rozwj radia, telewizji czy komputerw osobistych i zwizane z tym moliwoci manipulowania materiaami w postaci ich przemontowywania, wczania w ich obrb innych materiaw (inne miejsca, sytuacje, czas wydarze), jak rwnie dokonywania innych zabiegw, zwaszcza na materiaach w cyfrowej postaci (zjawisko dotyczy to zreszt nie tylko propagandy, ale rwnie masowego retuszowania fotografii w prasie kolorowej). Rozwinita typologia technik propagandowych uwzgldniajca rozwj mediw elektronicznych opracowana zostaa przez rosyjskiego badacza, Rudolfa Boreckiego. Szerzej patrz: R. Borecki: Propaganda a polityka (zarys problematyki funkcjonowania rodkw masowego przekazu w systemach spoeczno -politycznych). Warszawa 1987, s. 128-139. Na szczeglna uwag czytelnika zasuguj takie techniki jak metoda mistyfikacji montaowych, metoda faszywej dokumentacji, metoda podpowiedzi emocjonalnej. 21 Mona w tym miejscu mwi o uwspczenionej wersji typologii IPA, gdy w pierwowzorze nie wystpoway techniki eufemizmw (euphemism) oraz strachu (fear). 22 Autor chciaby w tym miejscu podkreli, i polskie tumaczenia anglojzycznych okrele dotyczcych narzdzi propagandowych, cho nie tylko ich, nie brzmi moe najszczliwiej z punktu widzenia jzykowej poprawnoci, jednake czci z nich nie mona tumaczy inaczej nie zafaszowujc znaczenia tym terminw. Istniej jednak w tej materii pewne rnice, za autor niniejszej pracy w przyj polskie okrelenia, ktre pojawiy si w pracy M. Szulczewskiego. Warto te w tym miejscu nadmieni, i pewien pojciowy chaos dotyczy stosowanych okrele. G. S. Jowett i V. O`Donnell uywaj okrelenia devices, ktre w tym kontekcie tumaczy chyba mona, jako narzdzia. M. Szulczewski uywa okrelenia sposoby, za wspomniany H. M. Kula w tym kontekcie mwi o chwytach propagandowych. Por.: M. Szulczewski: Propaganda polityczna. Zarys problematyki teoretycznej. Warszawa 1972, s. 14-15; H. M. Kula, op. cit., s. 162-164; L. Wojtasik: Zarys psychologii propagandy. Warszawa 1973, s. 46; G. S. Jowett, V. O`Donnell, op. cit., s. 227.

doczepianie epitetw23 (name calling), czyli czenia osb, instytucji, z okreleniami w powszechnej wiadomoci konotowanymi negatywnie; pikne oglniki 24 (glittering generalities), czyli opisywanie wydarze, rzeczywistoci okreleniami oglnymi, ale budzcych pozytywne skojarzenia oraz eufemizy25 (eufemisms), ktrej zadaniem jest wygaszanie emocji w sytuacjach kryzysowych, opisywanie trudnych do przyjcia dla opinii publicznej dziaa lub wydarze w sposb pacyfikujcy emocje. W kategorii faszywych zwizkw wyrnia si tylko dwa narzdzia, zblione do siebie; przenoszenie (transfer) oraz wiadczenie si (testimonial). Polegaj one na przenoszeniu z jednej osoby czy intuicji na drug osob lub instytucj konkretnych skojarze. Przy pierwszym z wymienionych narzdzi mamy do czynienia z przenoszeniem emocji pozytywnych, jak i negatywnych. Dzieje si tak poprzez wykorzystanie wypowiedzi innych osb, powoywanie si na czyje poparcie , korzystanie raportw i opracowa, z ktrych wybiera si odpowiednie fragmenty tekstw. Przy wykorzystaniu tego narzdzia wykorzystywane s rwnie elementy graficzne, najczciej odwoujce si do ideologii totalitarnych26. W trzeciej z wymienionych kategorii, czyli w szczeglne nawizania wystpuje kilka narzdzi. Pierwsze z nich okrela si, jako ludowo (plain folks). Polega ono na sprawianiu przez propagandzist wraenia, i to, co gosi jest suszne, poniewa pochodzi od prostego ludu27. Drugie z narzdzi, czyli owczy pd (band wagon),

23

Do kategorii epitetw zaliczy mona w spoeczestwach demokratycznych takie okrelenia, jak komunista, faszysta, terrorysta, fundamentalista, a w polskiej specyfice, zwaszcza w czci spoeczestwa to rwnie yd, mason, libera, nadubowiec czy e-elita. 24 U podstaw stosowania tego narzdzia ley przekonanie o tym, i pewne popularne okrelenia o pozytywnych konotacjach wszdzie s rozumiane i interpretowane w identyczny sposb, przez co obnia si krytycyzm odbiorcy informacji. Ponad to, wykorzystywane pojcia s niezwykle pojemne w zwizku, z czym ich interpretacja bywa do dowolna. Za przykady takich poj uzna mona np. termin demokracja, prawa czowieka, demokracja liberalna, misja interwencja humanitarna itp. Mechanizmem tym posuono si take okrelajc PRL i inne kraje bloku sowieckiego mianem krajw demokracji ludowej. 25 Okrelenia z kategorii eufemizmw s niezwykle przydatne w trakcie trwania konfliktw zbrojnych, kiedy to uywa si okrele collateral damage (straty uboczne, niechciane, niezawinione), czy friendly fire (czyli okrelenie odnoszce si do ostrzelania wasnych wojsk). Pokan ilo eufemizmw ukuto w III Rzeszy, gdzie majtek obywateli niemieckich pochodzenia ydowskiego by zabezpieczany, oni sami trafiali, tak jak inni przeciwnicy reimu, do aresztw prewencyjnych, pogrom spoecznoci ydowskiej nosi miano nocy krysztaowej, za akcja zabijania niepenosprawnych przebywajcych w zakadach zamknitych okrelona zostaa mianem akcji eutanazji lub zabijaniem z litoci. 26 Obszerny wybr takich elementw zostanie zaprezentowany w II i III rozdziale pracy. 27 M. Szulczewski, op. cit, s. 15. W praktyce jej zastosowanie wymaga nieco wicej finezji i polega na kreowaniu wizerunku polityka, jako zwykego obywatela. Niejako w tle ronie jego wiarygodno i prawdziwo podawanych w debacie argumentw.

10

okrelane te jest, jako efekt wikszoci28. Owczy pd opiera si na twierdzeniu propagandzisty, e: (...) wszyscy czonkowie tej grupy, do ktrej naleymy, akceptuj program czy idee propagandzisty i dlatego rwnie my musimy si z tym zgodzi, w imi grupowej solidarnoci29. W dziaaniach propagandowych rzadko, kiedy podejmowane s dziaania wobec jednostek. Propagandzista odwouje si do mas, do tumu, do grup spoecznych, narodowych, zawodowych, wiekowych. Na og to do nich, do wikszych zbiorowoci adresowany jest przekaz, ktrego dziaanie przypomina efekt kuli niegowej; im wicej osb z naszej grupy popiera jaki cel, czy ide, tym szybciej jej zwolennikami zostanie caa grupa. Na wyamanie si z mylenia stadnego, z potrzeby konformizmu, na ktrej opiera si ta technika sta niewielu 30. Kolejne z narzdzi propagandowych - strach (fear) wykorzystuje si dla zmuszenia ludzi do dziaania w kierunku podanym przez propagandzist. Jeli propagandzista nawouje ludzi do poparcia pewnej idei, a alternatyw dla tego rozwizania jest jakie straszne wydarzenie, do ktrego ma doj, ludzie skonni s poprze te idee i dziaania wanie ze wzgldu na strach. Propagandzista kreuje sytuacj tzw. oblonej twierdzy, bd przekonywujco zapowiada, i zagroenie nadejdzie z konkretnej strony, czy to kraju, nacji, czy te grupy spoecznej. I wreszcie ostatnie z narzdzi z tej kategorii, czyli naciganie faktw i argumentw ( card stacking). Jest to: (...) odpowiedni dobr faktw i faszw, ilustracji czy szczegw o charakterze rozrywkowym, argumentw logicznych i nielogicznych majcych na celu przedstawienie jakie sprawy czy osoby w jak najlepszym albo jak najgorszym wietle31. Jak ju zostao to odnotowane powyej, klasyfikacja narzdzi propagandowych sporzdzona przez IPA jest tylko wierzchokiem gry lodowej i manipulowa opini mona na wiele sposobw, co pokazuj wspomniana ju
28

Por.: M. Szulczewski, op. cit., s. 15; A. Pratkains, E. Aronson: Wiek propagandy. Uywanie i naduywanie perswazji na codzie. Warszawa 2003, s. 133. 29 M. Szulczewski, op. cit., s. 15. 30 The Institute of Propaganda Analysis, URL<http://www.propagandacritic.com/>. 31 M. Szulczewski, op. cit., s. 15. Jeeli porwna si np. doniesienia z frontu obu stron konfliktu, to dziaania przeciwnika majce na celu ksztatowanie percepcji opinii midzynarodowej bd zawsze przykadem obrzydliwej propagandy, podczas gdy nasze dziaania w tej materii, nawet jeli s w istocie ukrywaniem prawdy, zawsze bd okrelone jako dziaalno informacyjna, czasem z zastrzeeniem, i czci informacji nie przekazano np. ze wzgldw bezpieczestwa. Najczstsze zastosowanie tej techniki ma miejsce przy okazji dziaa o charakterze czarnej propagandy. N adawca komunikatu jest bowiem gboko zakonspirowany i wykorzystanie przez niego informacji faszywych, czy nielogicznych nie naraa go na wiksze straty dopki nie zostanie zdekonspirowany. Patrz take: P. M. Taylor, op. cit., s. 19-25. Por. take: I. Borkowski: wit wolnego sowa. Jzyk propagandy politycznej 1981-1995. Wrocaw 2003, s. 97.

11

wczeniej klasyfikacja przygotowana przez radzieckiego badacza R. Boreckiego. Kto wie, czy nie waniejsze jest zarzdzanie informacj, dostarczanie jej mediom ju w podanej formie; w przypadku Kosowa mielimy do czynienia z wprawkami do tego procederu, czego namiastk byy konferencje i briefingi rzecznika Paktu Pnocnoatlantyckiego J. Shea, nie bya to jednak akcja w stu procentach udana, bo jednak do Kosowa dziennikarze mogli wjecha; kolejne konflikty w Afganistanie i Iraku pokazay, e tzw. embedded journalism, czyli dziennikarstwo skoszarowane, o ktrym wicej informacji w dalszej czci pracy, ma przed sob wielk przyszo. Gros materiau byo przygotowane w latach 2002 -2004 stanowic wybr rde do obronionej na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych rozprawy doktorskiej Rzeczywisto wojen wirtualnych. Propaganda czasu wojny na podstawie wybranych relacji konfliktu NATO Jugosawia w Kosowie. Od tego czasu miao miejsce wiele wydarze, ktre diametralnie zmieniy sytuacj w Kosowie; schwytanie i przekazanie haskiemu trybunaowi Slobodana Miloszevicia, jego mier w wizieniu i wreszcie ogoszenie przez Kosowo niepodlegoci zmieniy sytuacj, ale ani na jot nie zmienia si ocena dziaa prowadzony przez NATO na Bakanach, co wicej podejrzenia Serbw, e interwencja paktu NATO skoczy si utrat tej integralnej czci Serbii stay si faktem. Aby nie rozbija integralnej struktury pracy, ktra bya powicona propagandowemu kreowaniu wizerunku w trakcie jego trwania, a wic w pierwszej poowie 1999 roku, wszystkie wspomniane powyej wydarzenia nie zostay z oczywistych wzgldw ujte w pracy, powicono im natomiast nieco miejsca w zakoczeniu ksiki. Struktura pracy ma charakter chronologiczno-problemowy. Najpierw przedstawione zostao to konfliktu i jego przebieg, wraz z wyakcentowaniem najbardziej nonych medialnie wydarze, pniej za omwione one zostay przy uwzgldnieniu prezentowanych metod oddziaywania propagandy. W ostatnim rozdziale prezentowanej pracy przedstawiono rol mediw w kreowaniu okrelonej wizji konfliktu zbrojnego w Kosowie. Autor poniszej pracy ma nadziej, i problematyka w niej podjta moe okaza si przydatna dla lepszego zrozumienia procesw ksztatowania opinii publicznej za pomoc mediw masowych. Metody stosowane w tej materii ulegaj 12

przeobraeniom wraz z ewolucyjnym przeksztacaniem si rodkw komunikowania. Niezwykle, zatem istotne jest badanie tych procesw na bieco, tak by opinia publiczna zdawaa sobie spraw, i wspczesna dziaalno propagandowa, nie musi przypomina stosunkowo mao finezyjnej, acz zmasowanej w si le, propagandy pastw takich jak hitlerowskie Niemcy czy ZSRR i nie musi dotyczy tylko reimw totalitarnych. Jest to wane, gdy coraz to nowe konflikty zbrojne wymagaj stosownej oprawy medialnej, z czego zdaj sobie spraw nie tylko propagandzici bdcy na usugach organizmw pastwowych, ale take inni, pomniejsi aktorzy adu midzynarodowego.

13

Zakoczenie Celem zasadniczym niniejszej pracy byo wyjanienie, w jaki stopniu wizerunek konfliktu kosowskiego prezentowany w mediach masowych, by wizerunkiem wojny wirtualnej, tj. wojny, ktrej obraz stworzono na uytek opinii publicznej, po to by uzyska przyzwolenie i akceptacj opinii publicznej na toczce si dziaania. Gwna hipoteza pracy bya nawizaniem do tej kwestii i sformuowana zostaa nastpujco: Obraz konfliktu w Kosowie wykreowany przez pras drukowan oraz Internet miay charakter propagandowy stanowic rodek do wyprodukowania przyzwolenia na wojn przez opini publiczn. Punktem wyjcia dla rozwaa autora bya konceptualizacja wspczesnego pojcia propagandy ujmowanej jako umotywowana politycznie, celowa i systematyczna prba ksztatowania percepcji i ludzkich postaw, realizowana gwnie za pomoc rodkw masowej komunikacji w celu zapewnienia sobie poparcia opinii publicznej dla podejmowanych dziaa. Niezmiernie istotnym zagadnieniem dla zweryfikowania gwnej hipotezy bya odpowied na nieco bardziej szczegowe pytania dotyczce opisywanych wydarze: Jakie czynniki egzogeniczne i endogeniczne miay wpyw na przebieg wydarze u schyku XX wieku ze szczeglnym uwzgldnieniem problemu Kosowa? Jaka bya geneza i przebieg wydarze w Kosowie? Jaki by przebieg wydarze w Kosowie ze szczeglnym uwzgldnieniem okresu lat 1997-1999? W jaki sposb i jakimi metodami posuono si w kreowaniu podanego wizerunku prezydenta Federacyjnej Republiki Jugosawii S. Miloszevicia oraz Serbw? Jakimi technikami i metodami jzykowymi posuono si dla realizacji zaoonych celw propagandowych? Czy w analizowanych publikacjach prasy drukowanej i Internetu wystpoway rnice w sposobie relacjonowania konfliktu w Kosowie i czym ewentualnie byy one spowodowane? Jak ju zostao to odnotowane we wstpie do pracy, analizie poddane zostay materiay prasowe, informacje publikowane w serwisach internetowych oraz 243

dokumenty i opracowania. Z powodw natury technicznej pominite zostay w pracy przekazy telewizyjne i radiowe oraz doniesienia agencji prasowych (z drobnymi wyjtkami, kiedy przekazy agencyjne byy bardzo istotne dla toku wywodu). W chwili obecnej nie ma moliwoci analizy tyche materiaw, gdy jest to praca dla powanego kilkuosobowego zespou badawczego, ktra potrwa moe cae lata 1043. Nie oznacza to jednak cakowitego pominicia wspomnianych nonikw w analizie dziaa propagandowych. Ich zastosowanie omwione zostao czciowo w rozdziaach powiconych konkretnym dziaaniom propagandowym. Drugim zagadnieniem, na ktre naley zwrci uwag jest kwestia udziau w dziaalnoci propagandowej instytucji rzdowych rnej proweniencji. O tym, i wadze wielu pastw prboway ksztatowa podany wizerunek omawianych w pracy wydarze przyznawali porednio w swoich publikacjach i Jamie Shea i George Robertson. Dziaalno w tej materii jest jednak przede wszystkim polem aktywnoci cywilnych i wojskowych sub specjalnych, ktrych podstaw funkcjonowania jest przecie poufno dziaa. W toku analizy zgromadzonego materiau, w tym publikacji prasowych i dokumentacji fotograficznej, udao wskaza si poszlaki sugerujce uczestnictwo tyche sub w ksztatowaniu percepcji opinii publicznej. Przykad konfliktu kubaskiego i odtajnionych w tej sprawie dokumentw wskazuje, i suby specjalnie nader sprawnie steruj prac dziennikarzy pracujcych przy relacjonowaniu konfliktw zbrojnych. Warto jednak przypomnie, i od wspomnianych wydarze upyno czterdzieci lat, zanim uchylono w tej sprawie rbka tajemnicy. W kontekcie wojen bakaskich, ukazaa si prawdopodobnie jedna tylko pozycja podejmujca ten temat, w ktrej opisano dziaalno sub wywiadowczych caego zachodniego wiata najpierw podczas wojny w Boni Hercegowinie, potem rwnie w Kosowie1044.

1043

Warto w tym miejscu odwoa si do przykadu prac badawczych zwizanych z wojn w Zatoce Perskiej. W studium dziaa propagandowych P. M. Taylora War and the Media. Propaganda and persuasion in a Gulf War autor zwraca uwag, i w do krtkim czasie (pomidzy styczniem a marcem 19991 roku) udao zarejestrowa si okoo dziesiciu tysicy godzin materiaw zebranych z najwaniejszych programw telewizyjnych (BBC1, BBC2, ITV, Channel 4, CNN, BSkyB (wszystkie Wielka Brytania), TF1 (Francja), BR2 (Niemcy), RAI Uno (Wochy). Wedle P. M. Taylora okres, ktry upyn od zakoczenia analizowanych dziaa wojennych pozwoli tylko na pobien analiz zebranych materiaw, mimo, e ich opracowaniem zajmuje si zesp ludzi, a na ich podstawie powstaj prace magisterskie i rozprawy doktorskie. Podobna sytuacja ma odniesienie do wojen bakaskich, ze szczeglnym uwzgldnieniem (z punktu widzenia kalenda rium) konfliktu w Kosowie. 1044 J. Elssser: Jak dihad przyby do Europy. Wojownicy Boga i tajne suby na Bakanach. Warszawa 2007.

244

Trzeci kwesti wymagajc zwrcenia uwagi, jest sprawa tymczasowoci niektrych rde. W gwnej mierze uwag t odnie naley do Internetu. Zasoby materiaw, ktre mona byoby podda analizie byy niezwykle obszerne, jednak wraz z upywajcym czasem cz rde, zwaszcza serbskich i albaskich przestaa fizycznie istnie w skutek zamknicia witryn, ograniczenia zasobw archiwalnych (np. do stycznia 2000 roku), wprowadzenia odpatnoci za korzystanie z serwisw, czy te wprowadzenia tylko jednej wersji jzykowej, jak miao to miejsce w przypadku, co najmniej dwch serwisw albaskich. Pomimo wspomnianych trudnoci tez postawion we wstpie pracy udao si zweryfikowa pozytywnie. Konflikt w Kosowie by kolejnym z serii, kiedy udao si na uytek opinii publicznej - wykreowa podany obraz prowadzonych tam dziaa. Dziki zastosowaniu licznych technik propagandowych udao si w jasny sposb wskaza opinii publicznej przeciwnika i jego sprzymierzecw (S. Miloszevi i Serbowie), przygotowa i przeprowadzi kampani nalotw, zdobywajc wczeniej poparcie opinii publicznej oraz zadba, dziki propagandzie, o to, by interwencja w Kosowie uznana zostaa za wielki sukces. W dziaaniach tych zastosowano takie techniki jak doczepianie epitetw, pikne oglniki, eufemizmy, przenoszenie, nacigania faktw i argumentw. Wsparto je, wykorzystujc cay arsena rodkw perswazji jzykowej takich jak metafory, porwnania, cudzysoww, zda egzystencjalnych, kwantyfikatorw i zoe metonimicznych. Dodatkowo take wprzgnito w proces kreowania podanej rzeczywistoci propagand wizualn, opierajc si na klasycznych ulotkach, karykaturach, fotografiach, ale take zupenie nowych rodkw wyrazu takich jak animacje komputerowe czy tzw. tapety (wallpapers). Z analizy zawartoci prasy i Internetu mona wywnioskowa, i media czciowo wspuczestniczyy w nakrelonych powyej procesach, natomiast kwesti otwart pozostaje fakt, czym kieroway si one w wyborze takiej polityki. Niemniej jednak mona w oparciu o analizowany materia wskaza, i stosunkowo najwiksz rol w tej materii wykazywaa amerykaska prasa drukowana, w ktrej materiay krytyczne wobec interwencji niezwykle rzadko przebijay si na amy. W Europie, mediw grupie mediw anglojzycznych, sytuacja bya nieco bardziej zrnicowana, gdy obok tytuw przekazujcych bez adnej wtpliwoc i twierdzenia przedstawicieli NATO i amerykaskiej administracji, nie zabrako rwnie prasy krytycznie podchodzcej do komunikatw prasowych rzeczonych osb i instytucji. Analogiczna 245

sytuacja miaa miejsce w Polsce, gdzie obok w istocie bezkrytycznych pism: Gazety Wyborczej i Wprost, zdrowy dziennikarki dystans zachowyway Rzeczpospolita, czy Polityka, cho obu tytuom zdarzay si w tej materii potknicia. Nie zabrako rwnie tytuw programowo kontestujcych poczynania Stanw Zjednoczonych i NATO na Bakanach i do tej grupy zaliczy mona tak rne tytuy jak Trybuna, NIE, Dzi, Myl Polska, Nasza Polska, Nasz Dziennik. Konflikt w Kosowie okaza si by wielce charakterystyczny z punktu widzenia zastosowania Internetu. Bya to bowiem pierwsza prawdziwa wojna informacyjna, w ktrej atakowano si wzajemnie, prbujc fizycznie zniszczy funkcjonujcy obieg informacji, narzdzia jej gromadzenia i przekazywania, nie tylko za pomoc pociskw Tomahawk, czy bomb grafitowych, ale rwnie przy udziale komputerowych wirusw, robakw, zasypywania poczt e-mail, czy wamaniami na witryny internetowe. Noam Chomsky powiedzia podczas jednego ze swoich wykadw, i propaganda jest dla pastwa demokratycznego tym, czym paka policjanta dla systemu totalitarnego1045. W wietle zaprezentowanych uprzednio materiaw wypada si chyba z tym twierdzeniem zgodzi.

1045

N. Chomsky: Kontrola..., op. cit., URL<http://www.milosierny-aniol.most.org.pl/kontrola/kontrola>.

246

Postscriptum

Jak ju we Wstpie zostao odnotowane, gros materiaw do ksiki zostao zebrane w latach 2002 - 2004. Od tego czasu sytuacja w Kosowie ulega diametralnej zmianie. 31 marca 2001 roku zatrzymany zosta S. Miloszevic, ktrego postawiono przed Trybunaem Haskim oskaronego o zbrodnie przeciw ludzkoci. W zamian za wydanie byego prezydenta FRJ zaoferowano pomoc w wysokoci 1,3 mld dolarw oraz wizj szybkiej integracji z Europ. Nie obyo si jednak bez politycznego zamieszania, gdy kontestujc decyzj o wydajaniu S. Miloszevicia do dymisji poda si premier rzdu federalnego Zoran ii. Prokurator generalna Trybunau ds. Zbrodni Wojennych w byej Jugosawii wyrazia nadziej, e to pocztek procesu rozliczania decydentw, ktrzy wspdecydowali o bakaskiej wojnie. Tak si jednak nie stao. Schwytano przywdc boniackich Serbw Radowana Karadicia, natomiast wielu serbskich dowdcw wojskowych i politykw wspodpowiedzialnych za opisywane wydarzenia nadal uczestniczy aktywnie w yciu politycznym i przed aresztowaniem chroni ich immunitety. Mona odnie wraenie, e w tym kontekcie S. Miloszevic sta si w pewnym sensie kozem ofiarnym, bo spord bakaskich politykw najwyszej rangi, on jeden stan przed trybunaem 1046. Wyrok jednak w sprawie S. Miloszevicia nie zapad, gdy 11 marca 2006 zmar on w wizieniu w Hadze. Jego mier uzna mona za symboliczne zamknicie pewnej epoki tak tragicznej dla Bakanw. Co ciekawe jego mier potraktowana zostaa, jak wybieg, ucieczka przed sprawiedliwoci. Wraenie takie stwarzaj zwaszcza tytuy materiaw, ktre ukazay si w polskich dziennikarz opiniotwrczych: Miloszevi uciek sprawiedliwoci, Kat Bakanw nie yje,

1046

[Reuters, AFP, AP, MJ, RICZ]: Kto nastpny. Gazeta Wyborcza 2001, nr 151, s. 1, 6; J. Engelgard: Kpina z prawdy i sprawiedliwoci. Proces Miloszevicia. Nowa Myl Polska 2002, nr 8 -9, s. 4; K. Gebert: Czyja sprawiedliwo? Gazeta Wyborcza 2002, nr 45, s. 14; H. A. Kissing er: W rkach sdu wiatowego. Gazeta Wyborcza 2002, nr 46, s. 18-19; J.F.O. McAllister: Revenge of the Legal Nerds. Time 2001, Vol. 158, No. 2, s. 23; R. Ratnesar: The End of the Line. Time 2001, Vol. 158, No. 2, s. 18-22; Lokomotywa przed Trybunaem . Jim Hooper w rozmowie z Bartoszem Wglarczykiem. Gazeta Wyborcza 2002, nr 52, s. 14-15; A. Uzelac: Lobo i Saddam: skutecznie czy sprawiedliwie. Gazeta Wyborcza 2006, nr 22, s. 15; S. Maupas: Milosevi kontra spiskujcy Zachd. Serbski przywdca przemieni swj proces w teatraln fars. Le Monde 20.02.2006, URL<http://wiadomosci.onet.pl/1313853,2678,kioskart.html>.

247

Miloszevi unikn wyroku1047. Poniewa w krtki czasie przez mierci S. Miloszevi skary si na sposb leczenia choroby serca, a w przed dzie swojej mierci napisa list do rosyjskiego MSZ z informacj, e jest truty, jego naga mier daa take pole do domysw na temat przyczyn zgonu. Serbskie media i brat byego prezydenta Borislaw Miloszevic oskaryli o mier S. Miloszevicia sdziw Trybunau In NATO. Dla czci opinii publicznej sta si, wic bakaskim rzenikiem, ktry umkn sprawiedliwoci, dla innych bohaterem, ktrego w wizieniu zamordowano1048. W cieniu procesu i po jego zakoczeniu (w zwizku ze mierci S. Miloszevicia) status Kosowo pozostawa cay czas nieokrelony, za to kilku krotnie dochodzio w regionie do star pomidzy kosowskimi Albaczykami a Serbami, ktrych populacja w Kosowie radykalnie si kurczya na terytorium prowincji pozostao od 120 do 150 tysicy Serbw, ci za, ktrzy uciekli z Kosowa w 1999 roku, nie mieli ju szans na powrt. Miao to zwizek z faktem, i Kosowo pozostajce formalnie pod auspicjami z jednej strony ONZ (jej administracji UNMIK) a z drugiej strony NATO i jego si stabilizacyjnych (KFOR) stawao si, co jaki czas miejscem walk, za mniejszo Serbska w wikszoci przypadkw ya w enklawach chronionych przez siy KFOR. Byo to konieczne prowadzenie normalnej egzystencji uniemoliwiay ataki ze strony kosowskich Albaczykw. Do najwikszej eskalacji rozruchw doszo w 2004 roku. Od 2006 roku, pod auspicjami ONZ i jej wysannika, zmarego niedawno Martti Ahtisariego, toczyy si bilateralne rozmowy na temat statusu prowincji; ale punkt sporny pozostawa niezmienny od lat kosowscy Albaczycy oczekiwali penej niepodlegoci, Serbowie za oczekiwali poszanowania integralnoci pastwa i skonni byli na przyznanie Kosowu autonomii, ale w ramach Serbii. Serbowie prowadzili take rozmowy z komisarzem UE Chrisem Pattenem. Podstaw do negocjacji miaa by Rezolucja ONZ nr 1244 przyjta 10 czerwca 1999 roku. W lutym 2007 roku na jej podstawie gotowy by tekst porozumienia, odrzuconego przez Serbw1049.
1047

D. Warszawski: Miloszevi uciek sprawiedliwoci. Gazeta Wyborcza 2006, nr 61, s. 10 -11; K. Woniak: Kat Bakanw nie yje. ycie Warszawy 2006, nr 61, s. 5; [raf]: Miloszevi unikn wyroku. Rzeczpospolita 2006, nr 61, s. 1. 1048 [raf, Reuters, afp]: Tajemnicza mier Slobodana Miloszevicia. Rzeczpospolita 2006, nr 61, s. 8; [WM]: Serbowie oskaraj trybuna. Nasz Dziennik 2006, nr 61, s. 7; [MZ, AFP]: Dlaczego umar Slobo? Gazeta Wyborcza 2006, nr 61, s. 11. 1049 M. Janik: Kosowo chce niepodlegoci. Dziennik 2007, nr 60, s. 13.

248

W sierpniu 2007 roku negocjacje podja tzw. trojka, czyli przedstawiciel Unii Europejskiej (Wolfgang Ischinger), Stanw Zjednoczonych (Frank Wisner) i Rosji (Aleksander Botsan-Karchenko). W zwizku z faktem, i nie udao si przeama impasu w rozmowach USA, Francja i Wielka Brytania opowiedziay si za uznaniem niepodlegoci Kosowa wskazujc jednoczenie, aby akt ten mia miejsce po serbskich wyborach prezydenckich, ktre miay miejsce 4 lutego 2008. I tak si te zdarzenia przebiegy. Kosowo ogosio niepodlego 17 lutego 2008 roku przyjmujc w parlamencie stosunkiem gosw 109 do 0 deklaracj w tej sprawie1050. Stao si, wic co, czego od 1999 roku obawiali si Serbowie i przed czym przestrzegali. 18 lutego 2008 niepodlego Kosowa uznay Albania, Francja, USA, Turcja Wielka Brytania i Tajwan. Polska uznaa niepodlego Kosowa 26 lutego 2006. Nie uznay niepodlegoci Kosowa Rosja, Chiny, Izrael, ale take niektre kraje czonkowie Unii Europejskiej: Cypr, Grecja, Hiszpania, Sowacja i Rumunia. Co ciekawe nie uznajce niepodlegoci Kosowa kraje Unii Europejskiej wskazyway, i akt ten jest niezgodny z prawem midzynarodowym (hiszpaski Minister Spraw Zagranicznych Hiszpanii Migiel Angle Moratinos), a premier Sowacji Robert Fico przyrwna nawet deklaracje niepodlegoci Kosowa do Ukadu monachijskiego z 1938 roku. Uznanie niepodlegoci Kosowa miao rwnie swoje dalsze konsekwencje. Serbowie zamieszkujcy Boni i Hercegowin w ramach Republiki Serbskiej zapowiedzieli poprzez swj lokalny parlament, ogoszenie secesji z federacji, z tym jednak, e w przypadku Republiki Serbii przeciw takim dziaaniom opowiedzia si Milorad Dodik, premier teje1051. Wikszej autonomii zaczli domaga si Wgrzy zamieszkujcy Wojwodin1052. Serbia 18 lutego 2008 odwoaa

1050

A. Talaga: Kosowski test Europy. Dziennik 2008, nr 39, s. 2; J. Pawlicki: Polska moe bardzo szybko uzna niepodlego Kosowa. Gazeta Wyborcza 2008, nr 39, s. 11; P. Czarnowski: Niepodlege Kosow ju niedziel. Dziennik 2008, nr 39, s. 10 -11; Kosowo ywa rana Serbii. Gazeta Wyborcza 2008, nr 40, s. 20; A. Skierska: Rodzi si nowe pastwo. Gazeta Wyborcza 2008, nr 40, s. 1; Z. Sodkowski: Kosowo niepodlege. Rado Albaczykw, aoba Serbw. Trybuna 2008, s. 1, 7; J. Mielnik: Serbia ostatecznie traci Kosowo. Polska 2008, nr 41, s. 6; A. Wiejak: Demonta Serbii. Nasz Dziennik 2008, nr 41, s. 1, 5; K. Zuchowicz: Kosowo ju niepodlege. Rzeczpospolita 2008, nr 41, s. 1; K. Zuchowicz: Kosowo nowy kraj na mapie. Rzeczpospolita 2008, nr 41, s. 10; M. Janik, J. Kumoch: Wielka feta w niepodlegym Kosowie. Dziennik 2008, nr 41, s. 10-11; A. Skierska, T. Bielecki: Kosowo jest ju niepodlege. Gazeta Wyborcza 2008, nr 41, s. 1, 10; D. Janar: Kosowo nie zaponie. Gazeta Wyborcza 2008, nr 52, s. 23-24. 1051 A. Skierska: Serbowie z Boni te chc niepodlegoci. Gazeta Wyborcza 2008, nr 46 , s. 7. 1052 A. Niewiadomski: Co zrobi mniejszo wgierska w Serbii i na Sowacji? Rzeczpospolita 2008, nr 50, s. 10.

249

z USA swojego ambasadora, w Belgradzie za miay miejsce demonstracje zakoczone podpaleniem ambasady USA1053. Tak ostre reakcje czci krajw nie zmieniaj jednak faktu, e od lutego 2008 Kosowo funkcjonuje, jako niepodlege pastwo.

1053

J. Kumoch: Belgradzka noc poncych ambasad. Dziennik 2008, nr 45, s. 1, 12 -13; [AS, MAS]: Serbowie podpalili ambasad USA. Gazeta Wyborcza 2008, nr 45, s. 13.

250

BIBLIOGRAFIA

Dokumenty, owiadczenia, konferencje prasowe

Address by Secretary Albright and Senator Dole to all Kosovo Residents. Press Statement by James P. Rubin, Spokesman, 10 March 1999. URL<http://

secretary.state.gov/www/briefings/statements/1999/ps990310.html>. Address to the Nation on Airstrikes Against Serbian Targets in the Federal Republic of Yugoslavia (Serbia and Montenegro), March 24, 1999, Administration of William J. Clinton,

URL<http://frwebgate.access.gpo.gov/>. An analysis of human rights findings of the OSCE Kosovo Verification Mission , October 1998June 1999. OSCE, URL<http://www.osce.org/kosovo/documents/reports/hr/part1/index.htm>. Chairman`s Conclusion, Contact Group Meeting, Paris , 14 February 1999. [w:] M. Weller: The Crisis in Kosovo 1998-1999. International Documents and Analysis, Vol. I, Cambridge 1999, s. 430431. CIA World Factbook, 1999, URL<http://www.odci.gov/cia/publications/factbook/geos/sr.htm>. Conclusions of the Contact Group, Rambouillet, 20 February 1999. [w:] M. Weller, op. cit., s. 449. Contact Group Non-negotiable Priniples/Basic Elements, 30 January 1999, Weller, op. cit., s. 417. Contact Group Statement, London, 29 January 1999. [w:] M. Weller, op. cit., s. 415-416. Current Memorandum on Kosovo and Metohija, Belgrade, 18 March 1998, [w:] The Southeast European Yearbook 1997- 1998, T. M. Veremis, D. Triantaphyllou (red.), Athens 1998, s. 444-454. Cyberterror. Prospects and Implications. Center for the Study of Terrorism and Irregular Warfare 1999, October,

URL<http://www.nps.navy.mil/ctiw/filesCyberterror%20Prospects%20and%20Implications.pdf>. Declaration on the Situation in Kosovo Meeting of the Ministers of Foreign Affairs of Countries of Southeastern Europe, Istanbul, 9 June 1998, [w:] The Southeast European Yearbook 1997- 1998, op. cit., s. 477-481. Deklaracja Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP w sprawie akcji militarnej Federacyjnej Republiki Jugosawii przeciwko ludnoci Kosowa, 30 marca 1999 r.,

URL<http://www.msz.gov.pl/oswiadczenia/99_03_30_kosowo.html>. Denning D. E.: Cyberterrorism. Testimony before the Special Oversight Panel on Terroruism Committee on Armed Services U. S. House of Represantatives , Washinton 1999, May 23, URL<http://www.cs.georgetown.edu/~denning/ infosec.cyberterror.html>. Department of State Spokesman Briefig on Kosovo talks , Rambouillet, 20 February 1999, [w:] M. Weller, op. cit., s. 447-448. Draft for Chapter 8, Article 1(3), 22 February 1999, 05.25 hrs, and proposed draft side-letter. [w:] M. Weller, op. cit., s. 452.

251

Ethnic Cleansing in Kosovo: An Accounting. U.S. State Department Report , December 1999, URL<http://www.state.gov/www/global/human_right/kosovii/ homepage.html#exe>. Federal Republic of Yugolavia.Kosovo: Rape as a Weapon of Ehnic Cleasing. Human Rights Watch, 21 March 2000, URL<http://www.hrw.org/reports/2000/fry>. FRY Revised Draft Agreement, 15 March 1999. [w:] M. Weller, op. cit., s. 480-490. Geremek B.: Wojny Bakaskie 1991-1996. Wystpienie na konferencji Fundacji im. Stefana Batorego, Warszawa, 3 lipca 1999, URL<http://www.msz.gov.pl/polzagr/geremek.balkany.html>. Healing the Wounds in the Balkans. [w:] Strategic Survey 2000/2001. International Institute for Strategic Studies, 2001, s. 124-130. Hoekema J.: NATO Policy and NATO Strategy in Light of the Kosovo Conflict , Draft General Report, 1999, October 6, URL<http://www.naa.be/archivedpub/comrep/1999/as252dsc-e.asp>. Interim Agreement for Peace and Self Government in Kosovo, 23 February 1999. [w:] M. Weller, op. cit., s. 453-469. Interim Agreement for Peace and Self Government in Kosovo, 2 M. Weller, op. cit., s. 434-441.. Interim Agreement for Peace and Self Government in Kosovo, Initial Draft , 6 February 1999. [w:] M. Weller, op. cit., s. 421-428. Kosova Delegegation Statement on New Proposal for a Settlement, 18 February 1999. [w:] M. Weller, op. cit., s. 444-445. Kosovar Albanians. Peoples Movement of Kosovo (LPK). Den Verfassungsschutzbercht 1999. Bundesamt fr Verfassungsschutz,
nd

Draft, 18 February 1999. [w:]

URL<http://www.bmi.bund.de/download/2426/Download_englisch.pdf>. Kosovo Liberation Army [KLA]. Federation of American Scientist.

URL<http://www.fas.org/irp/world/para/kla.htm>. Kosovo Statement on Formal Signing of Inteim Agreement for Peace and Self-Government, 18 March 1999. [w:] M. Weller, op. cit., s. 491. Kosovo Update. Bureau of European Affairs, Office of South Central European Affairs, U.S. Department of State, Washington, DC, 24 March, 1999. Kosovo. History of Balkan Hot Spot. Intelligence Report. Office of DCI Integracy Balkan Task Force, June 1998, URL<http://www.odci.gov/cia/di/products/kosovo/history.html>. Kosovo/Operation Allied Force, After-Action Report, Report to Congress, 31 January 2000, URL<http://www.defenselink.mil/pubs/kaar02072000.pdf>. Letter From Hashim Thaci, Chairman of the Presidency of the Kosova Delegation , 15 March 1999. [w:] M. Weller, op. cit., s. 480. Letter from the Delegation of Kosovo to US Secretary of State Albright , 23 February 1999. [w:] M. Weller, op. cit., s. 471. Letter from the FRY/Serb Delegation to the Negotiators , 23 February 1999. [w:] M. Weller, op. cit., s. 470.

252

Letter of KLA Representative Hashim Thaqi To Secretary of State Madeleine K. Albright , Press Statement by James P. Rubin, Spokesman. URL<http://

secretary.state.gov/www/breifings/statements/1999/ps990315.html>. Memorandum on Humanitarian Relief for Kosovar Refugees , April 21, 1999, Administration of William J. Clinton, URL< http://frwebgate.access.gpo.gov/ >. Memorandum to the Foreign Ministers of the Contact Group Meeting in London, Pristina , 9 March 1998, [w:] The Southeast European Yearbook 1997- 1998, op. cit., s. 439-443. Military Technical Agreement Between the International Security Force (KFOR) and the Government of Federal Republic of Yugoslavia and the Republic of Serbia , 9 June 1999, URL<http://cnn.com/WORLD/europe/9906/09kosovo.agreement.text/>. Milosevic S.: Freedom, Independence and Prosperity Project for Material and Spiritual Recovery of the Yugoslav Society. [w:] The Southeast European Yearbook 1997- 1998, op. cit., s. 429-431. NATO Crimes in Yugoslavia. Documentary Evidence. Belgrade 1999. NATO/Federal Republic of Yugpslavia. Collateral Damage or Unlawful Killings? Violations of the Laws of War by NATO during Operation Allied Force. Amnesty International,

URL<http://www.amnesty.org/ailib/intcam/ kosovo/docs/natorep_all.doc>. NATO/FRY Kosovo Verification Mission Agreement, 15 October 1998. [w:] M. Weller, op. cit., s. 281-282. NATO's hypocrisy, lawlessness, sin. For Immediate Release, 1999, March 25, URL< http://www.srpska-mreza.com/library/facts/Alexy1.html>. Owiadczenie w sprawie Kosowa wydane przez Szefw Pastw i Rzdw uczestniczcych w spotkaniu Rady Pnocnoatlantyckiej w Waszyngtonie 23 i 24 kwietnia 1999 r . (tumaczenie robocze), URL<http://www.prezydent.pl/ ser/index.php3?tem_ID=1750&>. Press Briefing by the Contact Group Negotiators , 18 February 1999. [w:] M. Weller, op. cit., s. 441-444. Press Briefing by three Negotiators, Rambouillet, 9 February, 1999. [w:] M. Weller, op. cit., s. 428430. Press Conference by Jamie Shea and Brigadier General Giuseppe Marani, 1999, April 17, URL<http://www.nato.int/kosovo/press/p990417a.htm>. Press Conference by Jamie Shea and General Wesley Clark , 1999, April 13,

URL<http://www.nato.int/kosovo/press/p990413a.htm>. Press Conference by NATO Secretary General Javier Solana, NATO Spokesman Jamie Shea and SHAPE Spokesman, Major General Walter Jertz, 1999, May 8,

URL<http://www.nato.int/kosovo/press/990508b.htm>. Press Conference by NATO Spokesman Jamie Shea and Brigadier General Giuseppe Marani , 1999, April 15, URL<http://www.nato.int/kosovo/press/p990415a.htm>. Press Conference by NATO Spokesman Jamie Shea and Colonel Konrad Freytag , 1999, April 11, URL<http://www.nato.int/press/p990411.htm>.

253

Press Conference by NATO Spokesman Jamie Shea and SHAPE Spokesman , Major General Walter Jertz, 1999, May 9, URL<http://www.natoint/kosovo/press/990509b.htm>. Press Conference by NATO Spokesman Jamie Shea and SHAPE Spokesman, Major General Walter Jertz, 1999, May 10, URL<http://www.natoint/kosovo/press/990510b.htm>. Press Conference by NATO Spokesman, Jamie Shea and Colonel Konrad Freytag , 1999, April 23, URL<http://www.nato.int/kosovo/press/p990423l.htm>. Press Conference by Secretary General, Dr. Javier Solana and SACEUR, Gen. Wesley Clark , 1999 March 25, URL< http://www.nato.int/kosovo/press/p990325a.htm>. Press Conference of NATO Spokesman Jamie Shea and Air Commodore David Wilby, SHAPE , 1999, March 27, URL<http://www.nato.int/kosovo/press/p990327a.htm>. Press Conference on the Kosovo Strike Assessment by General Wesley K. Clark, Supreme Allied Commander, Europe and Brigadier General John Corlier, Chief, Kosovo Mission Effectiveness Assessment Team, 1999, September 16, URL<http://www.nato.int/kosovo/press/p990916a.htm>. Press Conference, UK Foreign Secretary and Defense Secretary , 14 October 1998. [w:] M. Weller, op. cit., s. 280. Press Statement by the NATO Secretary General following the Commencement of Air Operations, 1999, March 24. [w:] M. Weller, op. cit., s. 497-498. Prezydent RP wrczy dyplomy absolwentom Studium Bezpieczestwa Narodowego , 1999.04.08, URL<http://www.prezydent.pl/ser/index.php3?tem _ID=1728&>. Reporters without Borders, Annual Report 2000, URL<http://www.rsf.org/

rsf/uk/rap2000/europe/serbia.html>. Secretary Albright`s Address to the People of Serbia , 1999 April 16, U.S. Department of State, Office of the Spokesman, Press Statement, URL<

http://secretary.state.gov/www/breifings/statements/1999/ps990416b.html>. Secretary of State Madeleine K. Albright, Press availability on the Kosovo Peace Talks Rambouillet, France, 21 February 1999. URL<http://secretary

.state.gov/www/statements/1999/990221a.html>. Secretary of State Madeleine K. Albright , Press Conference following meetings on Kosovo Rambouillet, France, 23 February, 1999, URL<http://

secretary.state.gov/www/statements/1999/990223.html>. Secretary of State Madeleine K. Albright, Remarks and Q&A Session at the U.S. Institute of Peace Washington, D.C., 4 February 1999.

URL<http://secretary.state.gov/www/statements/1999/990204.html>. Secretary of State Madeleine K. Albright, Press briefing following meeting with Contact Group on Kosovo, Paris, France, 14 February, 1999, URL<

http://secretary.state.gov/www/statements/1999/990214a.html>. Serbian broadcasting: chronicle of martyrdrom foretold. Reporters without Borders,

URL<http://www.rsf.org/rsf/uk/html/europe/rapport/serbie_rts.html>.

254

Statememnt by the Prime Minister, Tony Blair, in the House of Commons , 1999, March 23. [w:] M. Weller, op. cit., s. 495-496. Statement by Secretary of State Madeleine K. Albright , Situation in Kosovo, 8 October 1998. [w:] M. Weller, op. cit., s. 278. Statement by the Delegation of Kosovo, 23 February 1999, 16.30 hrs. [w:] M. Weller, op. cit., s. 471. Statement of the Foreign Ministers of the Contact Group On Kosovo , New York, 24 September 1997, [w:]The Southeast European Yearbook 1997- 1998, op. cit., s. 432. Statement of the Foreign Ministers of the Contact Group on Kosovo , Washington D.C., 8 January 1998, [w:]The Southeast European Yearbook 1997- 1998, op. cit., s. 433-434. Statement of the Foreign Ministers of the Contact Group on Kosovo, London, 9 March 1998, [w:]The Southeast European Yearbook 1997- 1998, op. cit., s. 435-438. Terrorism in Kosovo and Metohija and Albania. White Book . Federal Ministry of Foreign Affairs, 1998 September, URL<http://www.fas.org/irp/world/serbia/docs/index_e.html/>. The Foreign Operations, Export Financing and Related Programs Appropriations Act , 1991, Public Law 101-513. [w:] NATO in the Balkans. Voices of Opposition. New York 1998, s. 221. The Kosovo Liberation Army: Does Clinton Policy Support Group with Terror Drug Ties? From Terrorist to Partners. United States Republican Policy Committee, 31 March 1999,

URL<http://www.fas.org/irp/world/para/docs/fr033/99.html>. The office of His Eminence Pavlos, Metropolitan Archbishop of the Greek Orthodox Old Calendar Church of North and South America, Member of the Holy Synod of the Old Calendar Church of Greece, Under the Presidency of His Beatitude Archbishop Chrysostomos II Of Athens and All Greece, 1999, April 1, URL<http://www.srpska-mreza.com/library/facts/Pavlos3.html>. The President`s News Conference, 1999, March 19, Administration of William J. Clinton, URL< http://frwebgate.access.gpo.gov/>. UN Security Council Resolution 1160. Adopted by the Security Council at its 386th meeting, 31 March 1998. [w:] M. Weller, op. cit., s. 188-189. UN Security Council Resolution 1199 (1998). Adopted by the Security Council at its 393rd meeting, 23 September 1998. [w:] M. Weller, op. cit., s. 190-191. Under Orders: War Crimes in Kosovo. Human Rights Watch 2000,

URL<http://www.hrw.org/reprts/2001/kosovo>. Was the bombing of Serbia`s state TV headquartes necessary? Reporters without Borders, URL<http://www.rsf.org/article.php3?id_article+4004>. Yugoslav Government War Crimes in Racak, Human Rights Watch,

URL<http://www.hrw.org/press/1999/jan/yugo0129.htm>.

Ksiki i opracowania

Albright M.: Pani sekretarz stanu. Warszawa 2005.

255

American Mass Media. Industries and Issues. New York 1986. Banac I.: The National Question in Yugoslavia. Origins, History, Politics. Ithaca & London 1984. Bein P.: NATO na Bakanach. URL<http://www.gavagai.pl/internet/nato>. Berting J., Villain-Gandosi Ch.: Rola i znaczenie stereotypw narodowych w stosunkach midzynarodowych: podejcie interdyscyplinarne. [w:] Narody i stereotypy. Pod red. T. Walas, Krakw 1995, s. 13-27. Bilski R.: Kocio bakaski. Warszawa 2000. Bishop Ch.: Waffen SS Divisions 1939-1945. London 2007. Bokszaski Z.: Stereotypy a kultura. Wrocaw 1997. Borecki R.: Propaganda a polityka (zarys problematyki funkcjonowania rodkw masowego przekazu w systemach spoeczno politycznych). Warszawa 1987. Borejsza J.: Szkoy nienawici. Historia faszyzmw europejskich od 1919 do 1945 roku. Wrocaw 2000. Borkowicz J.: Ofiary czy opresorzy? Historyczno-kulturowe uwarunkowania konfliktu serbskoalbaskiego. [w:] wiat po Kosowie. Pod red. A. Magdziak -Miszewskiej. Warszawa 2000, s. 55-63. Borkowski I.: wit wolnego sowa. Jzyk propagandy politycznej 1981-1995. Wrocaw 2003. Bgda-Brzeziska A., Gawrycki M. F.: Cyberterroryzm i problemy bezpieczestwa informacyjnego we wspczesnym wiecie. Warszawa 2003. Bralczyk J.: Manipulacja jzykowa. [w:] Dziennikarstwo i wiat mediw. Krakw 2000, s. 244-250. Bralczyk J.: O jzyku polskiej propagandy politycznej lat siedemdziesitych . Warszawa 2001. Branse J.: The Search for Truth. [w:] The Kosovo News and Propaganda War. Wien 1999, s. 170175. Brzeziski Z.: Wielka szachownica. Warszawa 1999. Catalinotto J.: Waszyngtoska strategia NATO. [w:] Tajny plan. Dlaczego Jugosawia musiaa znikn z mapy wiata. Pod red. S. Flounders i J. Catalinotto. Lublin 2002, s. 205 -220. Chodubski A.: Wstp do bada politologicznych. Gdask 1995. Chomsky N.: The New Military Humanism. Lessons from Kosovo. London 1999. Colon M.: Kontrola szlakw nafty i gazu. [w:] Tajny plan, op. cit., s. 221-231. Daadler H. I., O`Hanlon E. M.: Winning Ugly. NATO`s War to Save Kosovo. Washington 2000. Davies N.: Europa- rozprawa historyka z histori. Karkw 1999. Denning D. E.: Activism, Hacktivism, and Cyberterrorism: the Internet as a Tool for Influencing Foreign Policy. [w:] Networks and Netwars: the Futue of Terror, Crime, and Militancy, ed. J. Arquilla, D. Ronfeldt, URL<http://www.rand.org/publications/MR/MR1382>. Dictionary of American Politics, New York 1960. Dobek Ostrowska B., Fras J., Ociepka B.: Teoria i praktyka propagandy. Wrocaw 1997. Dobek-Ostrowska B.: Nauka o komunikowaniu: paradygmaty, szkoy, teorie. [w:] Nauka o komunikowaniu. Podstawowe orientacje teoretyczne. Wrocaw 2001, s. 13-39. Dominick R. J.: The Dynamics of Mass Communication. New York 1987. Eberhardt P.: Midzy Rosj a Niemcami. Przemiany narodowociowe w Europie rodkowo Wschodniej w XX wieku. Warszawa 1996.

256

Ellul J.: Propaganda. Formation of Mens Attitudes. New York 1973. Elssser J.: Jak dihad przyby do Europy. Wojownicy Boga i tajne suby na Bakanach. Warszawa 2007. Felczak W., Wasilewski T.: Historia Jugosawii. Wrocaw 1985. Fras J.: Komunikacja polityczna. Wybrane zagadnienia gatunkw i jzyka wypowiedzi. Wrocaw 2005. Goban Klas T.: Media i komunikowanie masowe. Teoria i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu. Krakw 2000. Grochmalski P.: Manipulacja obrazem wojny. [w:] Totalitaryzm przeszo czy realne zagroenie? Pod red. R. Fiedlera i S. Wojciechowskiego, Pozna 2001, s. 51 -59. Grnberg K.: SS Czarna gwardia Hitlera. Warszawa 1985. Hentea C.: Balkan Propaganda Wars. Lanham 2006. Holsti K.J.: International Politics. A Framework for Analysis . London 1974. International Encyclopedia of Propaganda, ed. R. Cole, Chicago & London 1998. Jasiska-Kania A.: Trzy podejcia do rde konfliktw etnicznych i narodowych. [w:] Trudne ssiedztwo. Z socjologii konfliktw narodowociowych. Warszawa 2002, s. 15 -26. Jastrzbski P., Stamenkovi V.: Humanitarna wojna. Warszawa 2001. Jean C.: Geopolityka. Wrocaw 2003. Jowett G. S., O`Donnell V.: Propaganda and Persuasion. Thousand Oaks, London, New Delhi 2006. Judah T.: Kosovo. War and Revenge. New Haven & London 2000. Kaufman J. S.: Modern Hatreds. The Symbolic Politics of Ethnic War. Ithaca & London 2001. Keane J.: Media a demokracja. Londyn 2000. Kitchen M.: Nazistowskie Niemcy w czasie wojny. Warszawa 1997. Kochan M.: Slogan w reklamie i polityce. Warszawa 2002. Kosowo. Medunarodnyje aspekty krizisa. Moskwa 1999. Kuczyski M.: Bakaska pooga. Wojny i konflikty na Bakanach w latach 1991 -1999. Warszawa 1999. Kula H. M.: Propaganda wspczesna. Istota waciwoci. 2005. Kunczik M., Zipfel A.: Wprowadzenie do nauki o komunikowaniu i dziennikarstwie. Warszawa 2000. Kumierski S.: wiadomo spoeczna, opinia publiczna, propaganda. Warszawa 1987. Kumierski S.: Teoretyczne problemy propagandy i opinii publicznej. Warszawa 1980. Lukovi M.: Kryzys kosowski oczyma Serbw. Bezporednie przyczyny, korzenie historyczne, przebieg i konsekwencje. Belgrad 1999. Majkowska G.: O jzyku mediw. [w:] Dziennikarstwo..., op. cit., s. 232-242. Malcolm N.: Kosovo. A Short history. London, New York 1998. Manning M., Romerstein H.: Historical Dictionary of American Propaganda. Westport& London 2004. McQuail D.: Mass Communication Theory. London 2000.

257

Mertus A. J.: Kosovo. How Myths and Truth Started a War. Berkley/Los Angeles/London 1999. Myniec E.: Opinia publiczna. [w:] Studia z teorii polityki. Tom I. Pod red. A. W. Jaboskiego i L. Sobkowiaka. Wrocaw 1996, s. 151-159. Mller B: The UN, the USA snd NATO. Humanitarian Intevention in the Light of Kosovo . COPRI 1999, s. 1-32. Mrozowski M.: Media masowe. Wadza rozrywka i biznes. Warszawa 2001. NATO in the Balkans. Voices of Opposition. New York 1998. Pajk H.: Bandytyzm NATO. Lublin 1999. Parenti M.: Okruciestwo mediw. [w:] Tajny plan, op. cit., s. 165-179. Pisarek W.: Analiza zawartoci prasy. Krakw 1983. Pisarek W.: Jzyk suy propagandzie. Krakw 1976. Podhorodecki L.: Jugosawia, zarys dziejw. Warszawa 2000. Poletyo M.: Propaganda wojenna w liberalnej demokracji. Argument bakaski analiza przypadku. Toru 2008. Pratkains A., Aronson E.: Wiek propagandy. Uywanie i naduywanie perswazji na co dzie. Warszawa 2003. Przegld sytuacji politycznej, gospodarczej i wojskowej w rodowisku midzynarodowym Polski. Rocznik strategiczny 2000/2001. Warszawa 2001. Pyzikowska A.: Teoria agenda-setting i jej zastosowanie. [w:] Nauka o komunikowaniu, op. cit., s. 74-81. Ra M.: Ewolucja polityki zagranicznej Rosji wobec Stanw Zjednoczonych i Europy Zachodniej w latach 1991 2001. Warszawa 2005. Reaction in the Federal Republic of Yugoslavia to the Kosovo Crisis, 14 March- 31 May 1999. [w:] Reaction to Events in Kosovo. Conflict Studies Research Center, June 1999, Royal Military Academy Sandhurst, s. 1-14. Robertson G.: Kosovo One Year On Achivment and Challenge,

URL<http://www.nato.int/kosovo/repo2000/intro.htm>. Robertson G.: The Kosovo Crisis, URL<http://www.kosovo.mod.uk/account/intro.htm>. Rutyna Z.: Jugosawia na arenie midzynarodowej. Warszawa 1981. Rycerska J.: Rozpad Jugosawii. Przyczyny i przebieg. Kielce 2003. Samitowski T.: Moralna wojna. Kielce 1999. Shea J.: Kosovo and the Media. [w:] Institut Royal Superiur de Defense: Proceedings. Cycle De Conferences, 2e semester 1999, s. 41-52. Skowronek J., Tanty M., Wasilewski T.: Historia Sowian poudniowych i zachodnich. Warszawa 1977. Snow N.: U.S. Public Diplomacy. It`s History, Problems and Promise . [w:] G. S. Jowett, V. O`Donnell (ed.): Propaganda and Persuasion. New and Classic Essays , Thousand Oaks, London, New Delhi 2006, s. 225-241. Sobkowiak B.: Komunikowanie spoeczne. [w:] Wspczesne systemy komunikowania. Pod red. B. Dobek-Ostowskiej, Wrocaw 1998, s. 10-21.

258

Sremac D.S.: War of Words. Washington Tackles the Yugoslav Conflict. Westport & London 1999. Szczsna E.: Europejska teoria empiryczna: hipoteza spirali milczenia E. Noelle -Neumann. [w:] Nauka o komunikowaniu, op. cit., s. 113-123. Szpyra R: Sownik terminw z zakresu bezpieczestwa narodowego. Warszawa 2002. Szulczewski M.: Propaganda polityczna. Zarys problematyki teoretycznej. Warszawa 1972. Taylor M. P.: War and the Media. Propaganda and persuasion in the Gulf War. Manchester & New York 1998. Tetelowska I.: Szkice prasoznawcze. Krakw 1972. The Harper Collins Dictionary of American Goverment and Politics, New York 1992. The Kosovo Report. Conflict, International Response, Lessons Learned. The Independent International Commision on Kosovo, Oxford University Press 2000. The Military Balance 1999-2000, International Institute for Strategic Studies, 1999. Thomson O.: Historia propagandy. Warszawa 2001. Umidzynarodowiony konflikt wewntrzny. Pawowski J., Ciupiski A (red.), Warszawa 2001. Volkoff.V.: Psychosocjotechnika. Dezinformacja. Or wojny. Komorw 1999. Waldenberg M.: Rozbicie Jugosawii. Od separacji Sowenii do wojny kosowskiej. Warszawa 2003. Walkiewicz W.: Jugosawia. Byt wsplny i rozpad. Warszawa 2000. Williamson G.: Gwardia Adolfa Hitlera. Pena historia Schutzstaffel od ulicznych bojwek do Waffen SS. Warszawa 1995. Wojciechowski S.: Integracja i dezintegracja Jugosawii na przeomie XX i XXI wieku. Pozna 2002. Wojtasik L.: Propaganda wizualna. Warszawa 1987. Wojtasik L.: Psychologia propagandy politycznej. Warszawa 1986. Zadencki J.: Skandynawskie spory. [w:] Lewiatan i jego wrogowie. Szkice postkonserwatywne. Krajw 1998, s. 107-114. urawski vel Grajewski P.: Upokorzona Europa. Unia Europejska wobec konfliktw bakaskich w latach 1991-1999. [w:] wiat po Kosowie, op. cit., s. 64-87.

Artykuy

Albright M. K.: The Testing of American Foreign Policy. Foreign Affairs 1998, Vo. 77, No. 6, s. 50-64. Chodubski A.: U rde konfliktu kosowskiego. Studia Europejskie 1999, t. IV, s. 161-168. Ciechaski J.: Midzynarodowy Trybuna Karny do spraw Zbrodni w byej Jugosawii . Sprawy Midzynarodowe 1998, nr 3, s.113-142. Drod M.: Psychosocjologiczne aspekty odbioru telewizji. Studia Medioznawcze 2002, nr 4 (9), s. 74-85.

259

Fleischer M.: Obraz wiata. Ujcie z punktu widzenia teorii systemw i konstruktywizmu . [w:] Jzyk a kultura. Tom 13. Jzykowy obraz wiata i kultura. Dbrowska A., Anusiewicz J. (red), Wrocaw 2000. Guicherd C.: International Law and the War in Kosovo. Survival 1999, Vol. 41, No. 2, s. 9-34. Hagen W. W.: The Balkans` Lethal Nationalisms. Foreign Affair 1999, Vol. 78, No. 4, s. 52-64. Hayden R.: Humanitarian Hypocrisy. Kosovo & Jugoslavia: Law In Crisis .

URL<http://www.jurist.law.pitt.edu/hayden.htm>. Herman E. S.: The Propaganda Model: a retrospective. Journalism Studies, 2000, Vol.1, No. 1, s. 101-112. Hrovat E.: Information Warfare: The Unconventional Art. In a Digital World, 20001, June 30, URL<http://www.sans.org/rr/papers/index.php?id=787>. Judah T.: Kosovo`s Road to War. Survival 1999, Vol. 41, No. 2, s. 5-18. Kiwerska J.: Rola Stanw Zjednoczonych w konflikcie kosowskim. Zeszyty Instytutu Zachodniego 2000, nr 18, s. 1- 64. Klein J. P.: Stopping the Whirlwind. The World Today 1999, Vol. 55, No. 6, s. 6-9. Koszel B.: Konflikt na Bakanach (1991-1999) a bezpieczestwo europejskie. Zeszyty Instytutu Zachodniego 2000, nr 16, s. 1-55. Kwaniewski K.: Konflikt etniczny. Sprawy Narodowociowe 1994, t. III, z. 1(4), s. 39-54. Lake A.: Confronting Backslash States. Foreign Affairs 1994, Vol. 73, No. 2, s. 44-55. Layne C.: Faulty Justifications and Ominous Prospects: NATOs Victory in Kosovo . Cato Policy Analysis 1999, No. 357, URL<http://www.cato.org/pubs/pas/pa357.pdf>. Lessons from Kosovo: Military Operational Capabilities . [w:] The Military Balance 1999-2000. International Institute for Strategic Studies, Oxford 1999, s. 288-290. Lessons From Kosovo: Military Operational Capabilities . [w:] The Military Balance 1999-2000, International Institute for Strategic Studies, 1999, s. 288-290. Lessons of War. Another Way for Kosovo? Le Monde Diplomatique 2000, March 6, URL<http://www.glopalpolicy.org/security/issues/kosovo/ksv18htm>. Mackinlay J.: Ready for Kosovo? The World Today 1999, Vol. 55, No. 6, s. 4-6. Malesi M.: International Peacekeeping: An Object of Propaganda in Former Yugoslavia. International Peacekeeping 1998, Vol. 5, No. 2, s. 83 -102. McCoubrey H.: Kosovo, NATO and International Law. International Relations 1999, Vol. XIV, No. 5, s. 29-43. McGwire M.: Why did we bomb Belgrade? International Affairs Vol. 76, No. 1, January 2000, s. 1-23. O`Loughlin J., Kolossov V.: Still not worth the bones of a single Pomeranian grenadier. The geopolitics of The the Dilemas of Kosovo U.S. Policy war Toward Rogue 1999 . States ,

URL<http://www.coloradoedu/IBS/PEC/johno/pub/publications.html>. O`Sullivan M. L.:

URL<http://www.brook.edu/dybdocroot/views/articles/osullivan/2000springIFRI.htm>.

260

Peck W.: U.S. Electronic Espionage: A Memoir. Ramparts 1972, Vol. 11, No. 2, URL< http://jya.com/nsa-elint.htm>. Pharo P. F. I.: Necessary, not perfect. NATO`s war in Kosovo. Institute for Forsvarsstudier 2000, No. 1, s. 3-9. Pisarek W.: Zaoenia teoretyczno-metodologiczne Orodka Bada Prasoznawczych w Krakowie . Zeszyty Prasoznawcze 1972, nr 1 (51), s. 5-16. Paneta P.: Kosowo w sieci. Zeszyty prasoznawcze 1999, nr 3-4, s. 7-31. Pukniel A.: Gd newsa. Press 2003, nr 5, s. 36-37. Racak 1999 Atrocity propaganda in vivo. Research Analysis June 2000, The Centre for Peace in the Balkans, URL<http://www.balkanpeace.org/our/our04.shtml>. Raino J., Lalu K., Penttil K.: Independent forensic autopsies in an armed conflict: investigation of the victims from Racak, Kosovo. Forensic Science International 2001, Volume 116, Issues 2 -3, URL<http://worldnews2 .homestead.com/files/racakautopsies.htm>. Ranta H.: Report of the EU Forensic Expert Team on the Racak Incident . Federation of American Scientists, 1999, 17 March, URL<http://www.fas.org/man/dod-101/ops/docs99/990317-racak.htm>. Reactions in the Federal Republic of Yugoslavia to the Kosovo Crisis , 14 March 31 May 1999, Conflict Studies Research Centre, 1999, s. 1-10. Rodman P. W.: The Fallout from Kosovo. Foreign Affair 1999, Vol. 78, No. 4, s. 45-51. Some Ethical Aspects on NATO`s Intervention in Kosovo. Transnational Foundation for Peace and Future Research, Press Info 1999, No. 73,

URL<http://www.glopalpolicy.org/security/issues/kosovo1/ksv8.htm>. Stankiewicz W.: Interwencja zbrojna NATO w Kosowie - prba oceny. Przegld Politologiczny 2001, nr 3-4, s. 21-31. Stigler A. L.: A Clear Victory for Air Power. NATO`s Empty Threat to Invade Kosovo. International Security 2002/2003, Vol. 27, No. 3, s. 144-157. Szafarz R.: Spr Boni-Hercegowiny z now Jugosawi w Midzynarodowym Trybunale Sprawiedliwoci. Sprawy Midzynarodowe 1993, nr 4, s. 101-108. Szporer M.: Ukadanie bakaskiej mozaiki po zakoczeniu wojny w Kosowie. Polska w Europie 2000, z. XXXI, s. 56-63. Vankowska B.: NATO War Over Yugoslavia: Civilian Control in Focus ,

URL<http://www.copri.dk/publications/WP/WP%202000/7-2000.doc>. Waldenberg M.: Albasko-serbski konflikt etniczny w Kosowie. Zarys Dziejw . Sprawy Narodowociowe 2000, nr 18, s. 7-32. Waldenberg M.: Kosowska wojna niektre problemy i pytania. [w:] Prace komisji rodkowoeuropejskiej, 2001, t. IX, pod red. J. Machnika, I. Stawowy-Kawki, Krakw 2001, s. 219-230. Waldenberg M.: Sprawa Kosowa i stanowisko Polski. Roczniki Polskiej Polityki Zagranicznej 2000, s. 245-258. Weller M.: The Ramboulliet conference on Kosovo. International Affairs Vol. 75, No. 2, April 1999, s. 211- 251.

261

Wieruszewski R.: Spoeczno midzynarodowa wobec masowych narusze praw czowieka w byej Jugosawii. Sprawy Midzynarodowe 1998, nr 3, s. 89-112. Ziba R.: Ewolucja koncepcji Europejskiej Tosamoci Bezpieczestwa i Obrony . Przegld Europejski 2000, nr 1, s. 122-147. Ziba R.: NATO wobec konfliktw na terenie Jugosawii. Stosunki Midzynarodowe 2000, nr 1-2 (t. 21), s. 33-52.

Prasa anglojzyczna, materiay agencyjne i z Internetu

[Bony]: NATO reinforces against `Net attack from Serbs . IDG News Service, 1999, April 2, URL<http://www.nwfusion.com/news/1999/0402nato.html>. Humanitre Intervention? Joseph Fischer hat gelogen. Dokumente belegen: Bundesregierung tuschte Parlament und ffentlichkeit. Junge Welt 1999.24.04,

URL<http://www.jungewelt.de/frameit.php?/1999/04-24/001.shtml >. A Small Breach in US Press Censorship, URL<http://www.wsws.org/aricles/

1999/apr1999/shea-a29.shtml>. Ackerman S.: Redefining Diplomacy. Press rewrites history to paint Belgrade as hard line. URL<http://www.fair.org/extra/9907/kosovo-diplomacy.html>. Action Alert: Kosovars Vs. Kurds. Similar Crises Get Divergent Treatment in the New York Times, URL<http://www.fair.org/activism/kosovars-kurds.html>. All change in Croatia. The Economist 2000, Vol. 354, No. 8152. Alter J.: The Trouble with History. Newsweek 1999, No. 15. An update on Racak. FAIR, 2001, July 18, URL<http://www.fair.org/press-releases/racakpdate.html>. Auschwitz in Kosovo was just a hallucination. Frankfurter Allgemeine Zeitung, 2001, January 24, URL<http://www.serbia.sr.gov.yu/news/2001-01/25/22071.html>. Barr S.: Anti-NATO Hackers Sabotage 3 Web Sites, Washington Post 1999, May 12. Barry T.: Bombs Away, URL<http://www.globalpolicy.org/security/issues/kosovo44.htm>. Becker R.: Rambouliet Appendix B: Give Us Your Country or Well Destroy It.

URL<http://www.iacenter.org/rambob.htm>. Becker R.: The Rambouillet Accord: A Declaration of War Disguised as a Peace Agreement, URL<http://www.srpska-mreza.com/library/facts/Rambo.html>. Bishop T.: US Psychological Warfare Experts Worked at CNN and NPR During Kosovo War , URL<http://www.wsws.org/aricles/2000/apr2000/cnnn-a18prn.shtml>. Bjelica J.: Crimes of the KLA: Command responsibility of Ramush Haradinaj. Massacre in the village of his birth. Reporter 2001, Issue 190.

URL<http://www.reportermagazin.com/rep190/0006.htm>. Black I., J. Gittings: We made an error, says NATO but the bombing goes on. The Guardian 1999, May 10, http:<http://www.guardian.co.uk/print/0,3858,3863200-103681,00html>.

262

Bryce S.: The Public Relations of Modern Warfare. New Dawn Magazine 1999, No. 56, URL<http://www.newdawnmagazine.com/articles>. Budima G.: Unified or Divided at the Peace Conference. Zeri Digest Nr. 1693, February 6, 1999, URL<http://www.xs4all.nl/~pressnow/zeri/zeri1693.html>. Ceasefire Subterfuge: Despite Claims of Serb Stalling, NATO Ploy Delayed Kosovo Deal. URL<http://www.fair.org/press-releases/kosovo-ceasefire.html>. Chatelote Ch.: Were the Racak Dead Really Coldly Massacred? Le Monde 1999, 21 January, URL<http://www.srpska-mreza.com/ddj/Racak/Articles/LeMonde990121-Eng.html>. China and the United States Reached Agreement on Conpensation for the Bombing of Chinese Embassy in Yugoslavia by U.S. Ministry of Foreign Affairs of the People`s Republic of China , URL<http://www.fmprc.gov.cn/eng/wjdt/2649/t15795.htm>. China Fought Bombs with Spam. 1999, eptember 02,

URL<http://www.wired.com/news/politics/0,1283,21548,00.html>. Chinese Embassy Bombing Update: Media Reply, FAIR Responds .

URL<http://www.fair.org/activism/china-response.html>. Chomsky N.: Kontrola Kosovo nad freedom mediami, fighters financed URL<http://www.milosiernyby organized crime.

aniol.most.org.pl/kontrola/kontrola>. Chossudovsky M.:

URL<http;//www.wsws.org/articles/1999/apr1999/kla-a10.shtml>. Clinton grilled on Kosovo, domestic San Jose policy, Mercury CNN News 1999, 1999, June March 25, 23,

URL<http://www.cnn.com/ALLPOLITICS/stories/1999/06/25/clinton.newser/index.htm>. Cockburn A.: CNN and CIA.

URL<http://www.commondreams.org/views/032300-107.htm>. Coen R.: After the Humanitarian War. TV learns to accept ethnic cleansin g in Kosovo. URL<http://www.fair.org/extra/9911/kosovo.html>. Coen R.: Lessons of War. Leading papers call for more attacks on civilian targets next time . URL<http://www.fair.org/extra/9908/kosovo-criticism.html>. Cook criticises Serb negotiating team in France. 11 February 1999,

URL<http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/278060.stm>. Cuen L.: Harsh Allegiations. NATO Denies It Committed War Crimes in Kosovo Conflict , URL<http://www.freerepublic.com/forum/a393f382d170f.htm>. de Koning P.: The Bloodbath in Racak was a Massacre. NRC Handelsblad 2001, 10 March, URL<http://racak.homestead.com/files/ranta.htm>. de Vries A.: US Army Psyops Specialist worked for CNN. Emperor`s Clothes, URL< http://emperors-clothes.com/articles/devries/psyops.htm>. Dempsey G.: Clinton's Kosovo "Victory". CATO 1999, June 11,

URL<http://www.cato.org/dailys/06-11-99.html>. Dempsey G.: Theater of the Absurd in Kosovo. CATO 1999, August 21,

URL<http://www.cato.org/dailys/08-21-99.html>.

263

Der Krieg um die 40 Toten von Racak im Kosovo. Die Welt 1999, Januar 22, URL< http://www.welt.de/finden/index.htx>. Despic-Popovic H., Hazan P., Merchet J. D.: Nine question concerning the Racak Dead, URL<http://srpskamreza.com/ddj/Racak/Articles/Liberation/990121_Eng.html> Did Russian Get Whitehouse.gov? 1999, March 29,

URL<http://www.wired.com/news/politics/0,1283,18787,oo.html>. Djordjevich D.: Death Camps and Desert Strom Frame Bosnia Coverage .

URL<http://www.fair.org/extra/9210/bosnia.html>. Dogar R.: New Bridges to Build. Newsweek 1999, No. 25. Doubts on a massacre: Media Ignore Questions About Incident That Sparked Kosovo War. FAIR 2001 February 1, URL<http://www.fair.org/press-releases/racak/racak.html>. Down, but not out. The Economist 2000, Vol. 354, No. 8152. Dunnihoo J.: Sometimes pictures do lie. 1999, April 27,

URL<http://www.warfacts.org.yu/mediwar/index.html>. Eddy M.: Rape as War Weapon, URL<http://abcnews.go.com/

sections/world/DailyNews/rape000321.html>. Elliot M. Mission: Uncertain. Newsweek 1999, No. 14. Elliott M.: We Owe Them. Newsweek 1999, No. 25. Evidence on KLA crimes submitted, URL<http://www.serbia-info.com/news/2003-

11/20/3320006.html>. Extent of Kosovo war crimes as bad as feared, official says, CNN 1999, June 27, URL<http://www.cnn.com/WORLD/europe/9906/27/kosovo.war.crimes>. Eyes on Kosovo, again. The Economist 2000, Vol. 357, No. 8194. Fiedman H. A.: Psyop Against Milosevic`s Yuslavia,

URL<http://www.psywarrior.com/BosniaHerb.html>. Flottau R.: The Cruelest Cleansings. News from Kosovo.

URL<http://www.kosovo.com/default4.html>. Galtung J.: The NATO War, the Ethnic Cleasing Is There a Way Out?

URL<http://www.globalpolicy.org/security/issues/kosovo1/ksv7.htm>. Gil-White F, Israel J.: The Rambouillet Ultimatum. A crime against peace and insult to reason , URL<http://www.tenc.net/gilwhite/rambouillet.htm>. Gil-White F.: A Review of the Evidence, URL<http://emperors-clothes.com/milo/gw.htm>. Girard R.: Kosovo: Obsure Areas of a Masacre. Le Figaro 1999, 20 January,

URL<http://www.srpska-mreza.com/ddj/Racak/Articles/LeFigaro-Eng.html>. Gowans S.: Sorting Through the Lies of the Racak Massacre and other Myths of Kosovo. Media Monitors Network, URL<http://www.mediamonitors.net/gowans1.html>. Hachett R. L.: Serbs Had Little Choice,

URL<http://www.srpskamreza.com/library/facts/Rambouillet.html>. Hackers attack U.S. government Web sites in protest of Chinese embassy bombing. 1999, May 10, URL<http://www.cnn.com/TECH/computing/9905/10/hack.attack>.

264

Hammond

P.:

War

of

Words

and

Pictures.

URL<http://www.fair.org/

articles/hammond.html>. Hammond P.: NATO`s Propaganda War. URL<http://www.fair.org/articles/

hammond-propaganada.html>. Hammond P.: The War on TV. URL<http://www.fair.org/activism/hammond-tv-war.html>. Has NATO`s Kosovo campaign been a success?

URL<http://news.bbc.co.uk/hi/english/talking_point/debates/european/newsid_788000/788047.stm>. Heine R., Gtz T.: OSZE-Vertreter widerlegen Walker. Berliner Zeitung 1999, Mrz 13. Hirsh M., Barry J.: How We Stumbled Into War. Newsweek 1999, No. 15. Hirsh M.: The Road to Peace. Newsweek 1999, No. 25. Hogland J.: Let`s Look Closely Before Taking Sides in Kosovo`s Politics, Washington Post 1999, August 19, URL<http://www.globalpolicy.org/security/issues/kosovo1/99-0892.htm>. Igric G.: Milosevic Challenged by Racak Survivors . IWPR 2000, February 18-23,

URL<http://www.iwpr.net/index.pl?archive/tri/tri_255_2_eng.txt>. Institute of Propaganda Analysis. URL<http://www.propagandacritic.com/>. Interim Agreement for Peace and Self-Government in Kosovo, February 23, 1999, Le Monde diplomatique, April 17, 1999, URL<http://www.monde-

diplomatique.fr/dossiers/kosovo/rambouillet.html>. Interview with Dan Rather of CBS News, 1999 March 31, Administration of William J. Clinton, URL<http://frwebgate.access.gpo.gov/ >. Interview with European Journalists at Rhein Main Air Base , Germany, 1999, May 6, URL< http://frwebgate.access.gpo.gov/>. Interview with Tom Brokaw of the National Broadcasting Corporation in Spangdalhem , Germany 1999, May 6, URL<http://frwebgate.access.gpo.gov/>. Israel J.: How NATO & the Media Misrepresented the Chinese Embassy Bombing , URL<http://www.glopalpolicy.org/security/issues/kosovo45.htm>. Israel J.: Tears of the Might. Emperors Clothes, URL<http://emperors-

clothes.com/articles/jared/of.htm>. Israel J.: Tragic error Did LM sink the ship at their liber trial ? Emperors Clothes, URL<http://emperors-clothes.com/articles/jared/missing.htm>. Israel J.: Were NATO`s Aerial Photo`s of Mass Graves Faked?,

URL<http://emperor.vwh.net/misc/graves.htm>. Jakie czystki etniczne?, URL<http://emerors-clothes.com/polish/articles/german.htm>. Kavran O.: Cold War Lives On in Yugoslavia Reporting.

URL<http://www.fair.org/extra/9111/yugoslavia-reporting.html>. Keine Anhaltspunkte fr Verfolgung. Wie die Bundesegierung Parlament und ffentlichkeit ber die Lage im Kosovo tuschte. target. Junge The Welt 1999, 1999.20.04, June 25,

URL<http://www.jungewelt.de/frameit.php?/1999/04-24/011.shtml>. Kettle M.: CIA was warned off Guardian

URL<http://www.guardian.co.uk/Kosovo/Story/0,2763,207770,00html>.

265

Kiefer F: Why Presidents Don`t Speak the War Word . Christian Science Monitor 1999, May 4, URL<http://www.globalpolicy.org/security/issues/kosovo35.htm>. Kissinger A. H.: As the Cheers Fade. Newsweek 1999, No. 25. Kissinger A. H.: Doing Injury to History. Newsweek 1999, No. 14. Kitfield J.: Lessons from Kosovo. When the Media and the Military Butt Heads ,

URL<http://www.tompaine.com/feature2/cfm/ID/4559>. Klein J.P.: Stopping the Whirlwind. The World Today 1999, Vol. 55, No. 6. Koha Ditore interview with Fehmi Agani. Koha Ditore, 28 February, 1999,

URL<http://www.kohaditore.com/arta>. Kosovars vs. Kurds. Similar Crises Get Divergent Treatment in the New York Times . URL<http://www.fair.org/activism/kosovars-kurds.html>. Kosovo Trust Agency continues illegal privatisation , URL<http://www.serbia.sr.gov.yu/news/200310/28/331652.html>. Kosovo untamed. The Economist 2000, Vol. 354, No. 8159. Kosovo. The Story Behind the Story. Serbian Orthodox Diocese of Raska and Prizen, History . URL<http://www.kosovo.com/default3.html>. Kosovo: the Crime of Racak. GfbV Dossier. 1999, March 18,

URL<http://gfbv.de/gfbv_e/docus/racak_e.htm#OSCE>. Lessons to be learnt from the NATO Serbia conflict. 2001, October 17,

URL<http://www.mi2g.com>. Lippman R.: FAIR Misrepresents the Racak Massacre. Balkan Witness 2001 April 30, URL<http://www.glypx.com/BalkanWitness/fair.htm>. Little A.: Behind the Kosovo crisis, BBC 2000, March 12,

URL<http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/674056.stm>. Macedonia War Gets Kosovo Treatment In Reverse.

URL<http://www.fair.org/activism/macedonia.html>. Marcus J.: NATO`s incomplete victory. URL<http://news.bbc.co.uk/hi/english/ world/europe/newsid_671000/671432.stm>. Masland T.: The Balkans Bully. Newsweek 1999, No. 14. Masterman S: Is Another Serb War Looming? Milosevic could be looking for a New Distraction, URL<http://absnews.go.com/sections/DailyNews/milosevic000308.html>. McAllister J.F.O.: Revenge of the Legal Nerds. Time 2001, Vol. 158, No. 2. McAuliffe M.: The Road to Racak, URL<http://www.cbc.ca/news/indepth/racak>. McWethy J.: Anatomy of a Bombing Strike. A Closer Look at NATO`s Military Campaign Against Yugoslavia, URL<http://abcnews.go.com/sections/world/DailyNews/wnt990426_bomb_story.html>. Messmer E: Serb supporters sock it to NATO, U. S. Web sites. 1999, April 6, URL<http://www.cnn.com/TECH/computing/9904/06/serbnato.idg/index.html>. Metcalf G.: Army psyops at CNN. News giant employed military psychological opearations personel. WorldNetDaily.com, URL<http://www.propagandamatrix.com> More trouble in the Balkans . The Economist 2000, Vol. 356, No. 8179, s. 25-26.

266

NATO

air

attack

shifts,

aims

at

violence

inside

Kosovo ,

CNN

1999,

March

27,

URL<http://www.cnn.com/WORLD/europe/9903/27/nato.attack.07>. NATO faked mass grave. BBC 1999, April 20,

URL<http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/monitoring/324403.stm>. Naureckas J.: Legitimate Targets? How U.S. Media Supported War Crimes in Yugoslavia. URL<http://www.fair.org/extra/9907/kosovo-crimes.html>. Naureckas J.: Rescued from the Memory Hole. The Forgotten Background of the Serb/Albanian Conflict. URL<http://www.fair.org/extra/9905/kosovo.html>. Nelson C: NWO Hackers: the Covert War Against aniwar.com. 2000, October 18, URL<http://www.disinfo.com/archive/pages/dossier/id433/pg1>. Nordland R.: Vengance of a Victim Race. Newsweek 1999, No. 15. North G: Art. Bell`s site hacked; Yugoslovian Group Promotes Its Cause . 1999, April 1, URL<http://www.garynorth.com/y2k/detail_.cfm/4296>. Norton-Taylor R., M. Kettle: Blunder blamed on CIA. The Guardian 1999, May 10, URL<http://www.guardian.co.uk/international/story/0,3604,298461,00,html>. Norton-Taylor R.: CIA map error led to hit on mission. The Guardian 1999, May 12, URL<http://www.guardian.co.uk?Kosovo/Story/0,2763,207195,00.html>. Now for the Reprimand. CIA Punishes Seven for Attack on Embassy ,

URL<http://abcnews.go.com/sections/us/DailyNews/cia_embassy00409.html>. Nuttall Ch.: Kosovo info warfare spreads. 1999, April 1,

URL<http://news.bbc.co.uk//hi/sci/tech/308788.stm>. Overaback A.: A Report on CIA Inflitration and Manipulation of the Mass Media, 1999, September, URL<http://www.geoities.com/cpa_blacktwon/ 20000318mediaoverb.htm>. Parenti M: The Media and their Atrocities, URL<http://www.michaelparenti.org/

MediaAtrocities.html>. Partos G.: Analysis: Campaining in Kosovo. URL<http://news.bbc.co.uk/

hi/english/world/europe/newsid_925000/925188.stm>. Pentagon Propaganda Plan is Undemocratic, Possibly Illegal.

URL<http://www.fair.org/activism/osi-propaganda.html>. Poggioli S.: Scouts Without Compasses. An NPR Reporter on the Disinformation Trap in Former Yugoslavia. URL<http://www.fair.org/extra/9405/bosnia-disinfo.html>. Porath M.: America at Last, URL<http://abcnews.go.com/sections/

world/DailyNews/kosovo_njrefugees990507.html>. Porath M.: Fear and Faith at the Border. Confusion and Cold Dominate in Macedonia`s Refugee Camps, URL<http://abcnews.go.com/sections/world/DailyNews/porathcamp_990403.html>. Powell B.: The Rage in Russia. Newsweek 1999, No. 15. Power C.: Is It Payback Time? Newsweek 1999, No. 25. Privatisation in Kosovo possible only with Serbia`s consent participation ,

URL<http://www.serbia.sr.gov.yu/news/2003-11/20/332006.html>.

267

Propaganda vs News, URL<http://www.aim.org/publications/aim_report/1999/05b.htm>. Purvis A.: When push comes to Shove. Time 2001, Vol. 158, No. 2. Racak killings: Who says what? 1999 January 22,

URL<http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/259835.stm>. Raise to Power. Milosevic`s Yugoslavia, URL<http://www.news.bbc.co.uk/

hi/english/static/in_depth/europe/2000/milosevic_yugolavia/rise.stm>. Ratnesar R.: The End of the Line. Time 2001, Vol. 158, No. 2. Ratnesar R.: The End of the Line. Time 2001, Vol. 158, No. 2. Reconstructing Kosovo. The Economist 2000, Vol. 354, No. 8162. Redeker B.: Little America. Serb Say What They Think of U.S. Now ,

URL<http://abcnews.go.com/sections/world/DailyNews/Serbia99102.html>. Rendall S.: Forgotten Coverage of Ramboulliet Negotiations. Was a peaceful Kosovo Solution Rejected by U.S.? URL<http://www.fair.org/press-releases/kosovo-solution.html>. Riley P.: E-Strikes and Cyber-Sabotage: Civilian Hackers Go Online to Fight, 1999, April 15, URL<http://www.interesting-people.org/archives/interesting-people/99904/msg00035.html>. Rockler W. J.: War Crimes Law applies to U.S. too.

URL<http://www.zmag.org/crisescurvets/nurletter.htm>. Rose E.: Psychological Operations & Operation Allied Forces , URL<http://

www.psywarrior.com/kosovo.html>. Rose E.: Psychological Operations/Warfare Leaflets, URL<http://

www.psywarrior.com/leaflet2.html>. Ruppe D.: Kosovo`s Outmatched Guerilla Force. URL<http://abcnews.go.com/

sections/world/DailyNews/kosovo_kla_990421.html>. Ruppe D.: Lessons Learned from Kosovo War, URL<http://absnews.go.com/

sections/world/DailyNews/kosovo000414.html>. Savich C.: War, Journalism and Propaganda: An Analysis of the Media Coverage of the Bosnian and Kosovo Conflicts. URL<http://www.serbianna.com/columns/savich/005.shtml>. Savich C.K.: Greater Albania: Explained. Serbian Orthodox Diocese of Raska and Prizen, News from Kosovo. URL<http://www.kosovo.com/default4.html>. Second Shame?, URL<http://abcnews.go.com/sections/world/DailyNews/kosovo000125.html>. Serb killed by unarmed Albanians. Exusia 1999 January 1, URL<www.srpska-

mreza.com/ddj/Racak/Tiker/RacakFile.html>. Serbian judicary organs to hand over KLA crime documents to UNMIK, URL<http://www.serbiainfo.com/news/2003-11/11/331860.html>. Serbs say terrorist killed at Racak, 1999 January 16, URL<http://news.bbc

.co.uk/1/hi/world/monitoring/256392.stm>. Serbs snub massacre probe. 1999 January 18, URL<http://news.bbc.co.uk/

1/hi/world/europe/257728.stm>. Shawcross W.: The Cleanup Crew. Newsweek 1999, No. 25.

268

Special

prosecutor

takes

over

investigations

against

leaders

of

former

KLA ,

URL<http://www.serbia-info.com/news/2003-11/05/331772.html>. Starr B.: Human Error. U.S. Agent Mistankenly Gave NATO the Address of Chinese Embassy , URL<http://abcnews.go.com/sections/world/Daily/News/embassy990520.html>. Sweeney J., Holsoe J., Vulliamy E.: NATO bombed Chinese deliberately. The Observer 1999, October 17, URL<http://www.guardian.co.uk/Kosovo/Story/0,2763,203214,00.html>. Taylor P. M.: Propaganda and the Web War. The World Today 1999, Vol. 55, No. 6. Taylor P. M.: Spin Laden. The World Today 2001, Vol. 57, No. 12. The Bubbling Balkans. The Economist 2000, Vol. 355, No. 8172. The Economist. A Survey of the Balkans. A ghost of a chance. The Economist 1998, Vol. 346, No. 8052. The great ethnic Albanian taboo. The Economist 2000, Vol. 354, No. 8152. Troops foil Yugoslav terrorist attack. URL<http://news.bbc.co.uk/hi/

english/world/europe/newsid_932000/932560.stm>. U.S. Massacre video matches mass grave evidence. Survivors describe the death of a village . CNN, 1999, May 19, URL<http://www.cnn.com/WORLD/europe/9905/19/massacre.02>. U.S. Media Overlook Expose on Chinese Embassy Bombing .

URL<http://www.fair.org/activism/embassy-bombing.html>. U.S.-led NATO`s Attack on the Chinese Embassy in the Federal Republic of Yugolsavia . Ministry of Foreign Affairs of the People`s Republic of China,

URL<http://www.fmprc.gov.cn/eng/wjb/zzjg/bmdyzs/gjlb/3432/3441/t17317.htm>. Walker T., A. Laverty: CIA Aided Kosvo Guerilla Army All Along, Sunday Times 2000, March 12, URL<http://www.globalpolicy.org/security/issues/kosovo1ksv17.htm>. Walker: No doubt over Racak. There are conflicting accounts of what happened at Racak . 1999 January 31, URL<http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/268788.stm>. War, The Great Stabilizer: Medias Superficial Critiques of NATO`s War Ignore the Dangerous Precedent Set. URL<http://www.fair.org/press-releases/kosovo-criticism.html>. Why Will Were CBS Goverment Report Propaganda War Experts Crimes Working Charges? On News At CNN ?

URL<http://www.fair.org/activism/cnn-psyops.htm>. Amnestys URL<http://www.fair.org/

activism/cbs-warcrimes2.html>. Will Milosevic go? The Economist 1998, Vol. 356, No. 8190. Will Serbs go back to Croatia? The Economist 1998, Vol. 356, No. 8190. Wilson G.: Who is the KLA? German documents reveals the secret CIA role . International Action Center. URL<http://www.iacenter.org/kla.htm>. Wood N.: Belgrade changes worry Kosovo. URL<http://news.bbc.co.uk/hi/

english/world/europe/newsid_981000/981570.stm>. Wouters J.: Hollow Victory. NATO`s Won the War over Kosovo, But at What Cost ?, URL<http://abcnews.go.com/sections/world/DailyNews/kosovo_victory990611

269

Yugoslav

account

of

NATO

losses,

BBC

1999,

April

29,

URL<

http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/331074.stm>. Zakaria F.: Wage a Full War or Cut a Deal. Newsweek 1999, No. 15.

Prasa polska

[AP, MJ]: Wstrzsajce detale. Gazeta Wyborcza 1999, nr 33. [AP, Reuters, MAG]: Chiska ambasada trafiona. Gazeta Wyborcza 1999, nr 106. [AP, Reuters, RPS]: Albaczycy tak, Serbowie nie. Gazeta Wyborcza 1999, nr 61. [AS, MAS]: Serbowie podpalili ambasad USA. Gazeta Wyborcza 2008, nr 45. [b.z., reuters, dpa, afp, pap]: Dobre miejsce dla Rosjan. Rzeczpospolita 1999, nr 160. [JAP, MJ, Jerzy Buzek]: Czystki pamici. Gazeta Wyborcza 1999, nr 77. [Leroy J. E.]: Pokj, ktrego nie bdzie. Gazeta Wyborcza 1999, nr 129. [M. Tryc-Ostrowska, AFP, Reuters]: Specjalne zadania dla Rosjan. Rzeczpospolita 1999, nr 136. [Maogorzata Tyc-Ostrowska, Ryszard Bilski, AFP, Reuters]: Czystki po albasku. Rzeczpospolita 2001, nr 42. [MJ, AFR, Reuters]: Macie czas do wtorku. Gazeta Wyborcza 1999, nr 44. [MJ, Reuters]: Serbski manewr. Gazeta Wyborcza 1999, nr 37. [MZ, AFP]: Dlaczego umar Slobo? Gazeta Wyborcza 2006, nr 61. [p. g., p. w. r., t. t. s.]: Kontrolowany gniew Pekinu. Rzeczpospolita 1999, nr 207. [raf, Reuters, afp]: Tajemnicza mier Slobodana Miloszevicia. Rzeczpospolita 2006, nr 61. [raf]: Miloszevi unikn wyroku. Rzeczpospolita 2006, nr 61. [Reuters, AFP, AP, DP, AP]: Mwi tarcze. Gazeta Wyborcza 1999, nr 120. [Reuters, AFP, AP, MJ, RICZ]: Kto nastpny. Gazeta Wyborcza 2001, nr 151. [Reuters, AP, AFP, MJ]: Ofiary z Raczaku. Gazeta Wyborcza 1999, nr 36. [Reuters, AP]: Zabili wie: Gazeta Wyborcza 1999, nr 14. [Reuters, DP]: Rozkaz z Belgradu. Masakra zaplanowana? Gazeta Wyborcza 1999, nr 24. [T. T. S., AFP, Reuters, DPA]: Koniec wojny w Kosowie. Rzeczpospolita 1999, nr 142. [WM]: Serbowie oskaraj trybuna. Nasz Dziennik 2006, nr 61. Albo bomby, albo dialog. Nebojsza Popov w rozmowie z R. Bilskim. Rzeczpospolita 1999, nr 120. Albright M.: Nowa strategia i zasada trzech d. Gazeta Wyborcza 1998, nr 286. Aleksandrowicz P., Gottesman K., Wawrzewska B.: W jednej trzeciej do pastwa prawa. Rozmowa z prezydentem Rzeczpospolitej Polskiej Aleksandrem Kwaniewskim. Rzeczpospolita 1999, nr 115. Amerykaska perspektywa. Rozmowa z Januszem Bugajskim, dyrektorem Ins tytutu Europy Wschodniej w Centrum Studiw Strategicznych i Midzynarodowych w Waszyngtonie. Wprost 1999, nr 864.

270

Amiel V.: Leczenie bombami. Wprost 1999, nr 85. Baka W.: Aspekt ekonomiczny. Dzi 1999, nr 5. Bandyci marz o Wielkiej Albanii? Gazeta Wyborcza 1999, nr 79. Bielecki J.: Oskarenia UCK. Rzeczpospolita 1999, nr 113. Bilski R, Styliska T.: Cie nadziei na dialog. Rzeczpospolita 1999, nr 20. Bilski R., Zubowicz B.: Nakaz wyjazdu za oskarenia. Rzeczpospolita 1999, nr 15. Bilski R.: Dramat Kosowa. Rzeczpospolita 1999, nr 14. Bilski R.: Finowie badaj ciaa ofiar. Rzeczpospolita 1999, nr 18. Bilski R.: Najdziwniejsze wizienie Europy. Rzeczpospolita 1999, nr 39. Bilski R.: W stron autonomii. Rzeczpospolita 1999, nr 33. Bilski R.: Zachd potrzebowa Miloszevicia. Wywiad z Ministrem Spraw Zagranicznych Bronisawem Geremkiem. Rzeczpospolita 1999, nr 153. Bogdaski R.: Zgon masowego raenia. Wprost 2003, nr 30. Bomby mniejszym zem. Wywiad z Prezydentem Aleksanderem Kwaniewskim, Svenska Dagbladet 1999.05.10, URL<http://www.prezydent.pl/ser/index.php3?tem_ Bratkowski S.: Oszukana wyobrania. Rzeczpospolita 1999, 135. Brzeziski Z.: Odebra nadziej Miloszeviciowi. Rzeczpospolita 1999, nr 89. Brzeziski Z.: Taktyka moralnie wtpliwa. Rzeczpospolita 1999, 121. Co dolega szpiegom? Polityka 2003, nr 29. Cywiski P.: Bunt liliputw. Wprost 1999, nr 869. Czarnowski P.: Niepodlege Kosowo ju niedziel. Dziennik 2008, nr 39. Czy to ostania z bakaskich wojen. Pawe Reszk a w rozmowie z Robertem Mroziewiczem. Rzeczpospolita 1999, nr 135. osi D.: Kartel Kosowo. Wprost 2004, nr. 48. Danner M.: To nie bya czysta wojna. Gazeta Wyborcza 1999, nr 167. Darewicz K.: Intencje Pekinu. Rzeczpospolita 1999, nr 107. Darewicz K.: Pyrrusowe zwycistwo. Rzeczpospolita 1999, nr 135. Deakin J.: Nie wicie posaca. Ameryka1999, nr 239. Domaski R., Lipko T.: Gordana i Jehona. Polityka 1999, nr 31. Emma Bonino komisarz europejski i kandydatka na stanowisko dyrektora Agencji ds. Odbudowy Kosowa. Patrz: europejska solidarno. Jacek Paasiski w rozmwie z Emm Bonino. Wprost 1999, nr 867. Engelgard J.: Kpina z prawdy i sprawiedliwoci. Proces Miloszevicia. Nowa Myl Polska 2002, nr 8-9. Gabi T.: Propaganda i geopolityka. Staczyk 2000, nr 1. Gadzinowski P.: Zaciskajc wybite eby. NIE 1999, nr 21. Gebert K.: Czyja sprawiedliwo? Gazeta Wyborcza 2002, nr 45. Gebert K.: Dobry czowiek z Belgradu. Gazeta Wyborcza 2002, nr 36. Gieyski W.: Siedem Albanii. Wprost 1999, nr 979. Giziski J.: NATO kontra Milosevi. Wprost 1999, nr 853.

271

Gogoczowski M.: Krecia wojna USA przeciw Jugosawii. aden 1998/1999, nr 17. Gogala V.: Na peryferiach zachodu. Rzeczpospolita 1999, nr 29. Grski A., Szostkiewicz A.: Ofiary ofiar. Kosowo: NATO wygrao wojn, ale kto wygra pokj? Polityka 2000, nr 16. Grski A., Szostkiewicz A.: Ofiary ofiar. Kosowo: NATO wygrao wojn, ale kto wygra pokj? Polityka 2000, nr 16. Grski A.: Cie Czarnej Gry. Polityka 1999, nr 17. Grski A.: Grube nici: Polityka 1999, nr 31. Grski A.: Krajobraz po bitwie. Polityka 1999, nr 27. Grski A: Kocio kipi. Polityka 1998, nr 40. Graczyk M.: Bd historii. Rozmowa z Paskalem Milo, ministrem spraw zagranicznych Albanii. Wprost 1999, nr 861. Graczyk M.: Prezydent wojny. Wprost 1999, nr 855. Guetta B.: Imperium Dobra kontratakuje. Gazeta Wyborcza 1999, nr 265, s. 18. Hogland J.: Kapitulacja, a nie kompromis. Rzeczpospolita 1999, nr 132. Hogland J.: Postp na Bakanach. Rzeczpospolita 1999, nr 70. Hogland J: Rachunki krzywd. Rzeczpospolita 1999, nr 161. Hopkinson B.: Dla gazety. Gazeta Wyborcza 1999 nr 43. ID=94&>. Janar D.: Kosowo nie zaponie. Gazeta Wyborcza 2008, nr 52, s. 23-24. Janik M., Kumoch J.: Wielka feta w niepodlegym Kosowie. Dziennik 2008, nr 41. Janik M.: Kosowo chce niepodlegoci. Dziennik 2007, nr 60. Javier Solana: To nie bya wojna. Wywiad przeprowadzi Adam Michnik. Gazeta Wyborcza 1999, nr 211. Jendroszczyk P.: Moskwa wysya okrty w rejon wojny. Rzeczpospolita 1999, nr 77. Jdrysik M.: Ochotnicza Armia Kosowa. Magazyn 1999, nr 22, s. 64. Dodatek do Gazety Wyborczej 1999, nr 127. Jdrysik M.: S dowody. Gazeta Wyborcza 1999, nr 18. Jdrysik M.: UCK zagodzona. Gazeta Wyborcza 1999, nr 52. Jzyk nam zmik. Z profesorem Jerzym Bralczykiem rozmawia Piotr Lipiski. Gazeta Wyborcza 2003, nr 166. Kadare I.: Nard albaski u progu trzeciego tysiclecia. Wie 1999, nr 12. Kasperski M.: Europa i ruch oporu. Rzeczpospolita 1999, nr 106. Kasznia P.: Dwa tygodnie do zawarcia pokoju. Rzeczpospolita 1999, nr 32. Kasznia P.: Jeszcze doba dla negocjatorw. Rzeczpospolita 1999, nr 44. Kasznia P.: Negocjacje przeduone o tydzie. Rzeczpospolita 1999, nr 38. Kasznia P.: Porozuminia P.: Porozumiiowe. Rzeczpospolita 1999, nr 46. Kasznia P.: Uparci Serbowie. Rzeczpospolita 1999, nr 37. Kasznia P.: Upomnienie dla Serbw i Albaczykw. Rzeczpospolita 1999, nr 36. Kissinger H. A.: W rkach sdu wiatowego. Gazeta Wyborcza 2002, nr 46.

272

Kjuranow D.: Bombardujcie po kolei, Bg rozpozna swoich. Wi 1999, nr 12. Kosowo ywa rana Serbii. Gazeta Wyborcza 2008, nr 40. Kosowski dramat. Nebojsza Popov w rozmowie z R. Bilskim. Rzeczpospolita 1999, nr 29. Kowalczyk P., Reszka P.: Zodzieje traktorw. Rzeczpospolita 1999, nr 126. Koza J.: Korzenie kryzysu jugosowiaskiego. Dzi 1999, nr 6. Koziej S.: Nowa optyka kryzysowa. Rzeczpospolita 1999, nr 108. Krzemiski A.: Bi czy nie bi. Polityka 1999, nr 20. Krzemiski A.: Ostatnia wojna XX wieku. Polityka 1999, nr 16. Kuligowska F.: Witajcie w zych czasach. Polityka 1999, nr 8. Kumoch J: Belgradzka noc poncych ambasad. Dziennik 2008, nr 45. Lokomotywa przed Trybunaem. Jim Hooper w rozmowie z Bartoszem Wglarczykiem. Gazeta Wyborcza 2002, nr 52. Lubonja F.: Parasol NATO to za mao. Gazeta Wyborcza 1999, nr 75. oziski K.: W NATO im graj: Gazeta Wyborcza 1999, nr 107. Mafia, przemyt i korupcja. Rozmowa z Markiem Antonim Nowickim, rzecznikiem praw obywatelskich w Kosowie. Polityka 1999, nr 34. Magdziak-Miszewska A.: Czeczenia po Kosowie. Wi 1999, nr 12. Mam al do Europy. Z Vladanem Stamenkoviciem, serbskim poet rozmawia Jacek Borkowicz. Wi 1999, nr 12. Mandalian A.: Niepoprawno pamici. Gazeta Wyborcza 2001, nr 261. Markovi R.: To by dyktat. Gazeta Wyborcza 73. Manica A.: Belgrad, Kosowo i co dalej? Staczyk 1999, nr 1. Manica A.: wiat kolisty i zwycistwo historii Sir Halforda Mackindera. Staczyk 1999, nr 1. Maupas S.: Milosevi kontra spiskujcy Zachd. Serbski przywdca przemieni swj proces w teatraln fars. Le Monde 20.02.2006, URL<http://wiadomosci.onet.pl/1313853,2678,kioskart.html>. Michnik A.: Rachunek za Miloszevicia. Gazeta Wyborcza 1999, nr 14. Michnik A.: Serbia przekracza Rubikon. Gazeta Wyborcza 2001, nr 77. Mielnik J.: Serbia ostatecznie traci Kosowo. Polska 2008, nr 41. Mindak J.: Polityczne emocje Bakaczykw. Wi 1999, nr 12. Misztal B.: Mit wojny klinicznej. Rzeczpospolita 1999, nr 99. Moszyski P.: Co siedzi w gowach. Wprost 1999, nr 850. Muzeum nacjonalizmu. Ivan Czolovi w rozmowie z Dorot Jovank ili. Gazeta Wyborcza 1999, nr 277. Najgorsza jest noc. R. Bilski z Biserk Rajczic. Rzeczpospolita 1999, nr 124. Naszym zdaniem: Brak wyobrani? Dzi 1999, nr 5. Naszym zdaniem: Krajobraz po wojnie. Dzi 1999, nr 7. NATO jest sprzymierzecem terrorystw. Gazeta Wyborcza 1999, nr 73. Nie ma ceny za Kosowo. Rozmowa z konsulem ambasady Federacyjnej Republiki Jugosawii w Warszawie. Gazeta Wyborcza 1999, nr 91.

273

Niewiadomski A.: Co zrobi mniejszo wgierska w Serbii i na Sowacji? Rzeczpospolita 2008, nr 50. Niewiadomski A.: Nienawi w oczach ssiadw. Rzeczpospolita 1999, nr 78. Niewiadomski A.: Nienawi w oczach ssiadw. Rzeczpospolita 1999, nr 78. Nowina Konopka P.: Hutawka w Rambouillet. Wprost 1999, nr 848. Nowosad A.: Wojny po wojnie. Polityka 1999, nr 25. Orzechowski M: Dobrze wida pomienie. Polityka 1999, nr 32. Orzechowski M: Wszystko sponie. Polityka 1999, nr 34. Ostrowski M.: Wojna o pokj. Polityka 1999, nr 14. Pawlicki J., B. Wglarczyk: Wojna NATO z Jugosawi. Cena bdu CIA. Gazeta Wyborcza 1999, nr 108. Pawlicki J.: Atak z teatru Lunsa. Gazeta Wyborcza 1999, nr 74. Pawlicki J.: Chiski gniew. Gazeta Wyborcza 1999, nr 107. Pawlicki J.: Polska moe bardzo szybko uzna niepodlego Kosowa. Gazeta Wyborcza 2008, nr 39. Pawlicki J: Serbom sprzed nosa. Gazeta Wyborcza 1999, nr 74. Pawowski W.: Operacja Wielka Niewiadoma. Polityka 1999, nr 14. Pawowski W.: Poytki z piechoty. Polityka 1999, nr 17. Pisarek W.: Brudne czystki. Gazeta Wyborcza 1999, nr 89. Potocki J.: Dyplomacja siy. Rozmowa z Paskalem Milo. Wprost 1999, nr 848. Przyparty do muru. Z Liljan Luczi rozmawia R. Bilski. Rzeczpospolita 1999, nr 134. Rajci B.: Dziennik serbski. Polityka 1999, nr 38. Rapacki M.: Serbskie przedstawienie. Gazeta Wyborcza 1999, nr 31. Reiter J.: Zachd, czyli my. Rzeczpospolita 1999, nr 72. Reszka P.: wito przegranej wojny. Rzeczpospolita 1999, nr 149. Rubinowicz A.: Obozy koncentracyjne w Kosowie. Gazeta Wyborcza 1999, nr 77. Rutkowski K.: Europa i ruch oporu. Rzeczpospolita 1999, nr 90. Rybarczyk M.: Test Blaira. Gazeta Wyborcza 2003, nr 168. Sdzia Miloszevicia. Grayna Zaga w rozmowie z prof. Paolo Ungarim. NIE 1999, nr 23. Skierska A., T. Bielecki: Kosowo jest ju niepodlege. Gazeta Wyborcza 2008, nr 41. Skierska A.: Rodzi si nowe pastwo. Gazeta Wyborcza 2008, nr 40. Skierska A.: Serbowie z Boni te chc niepodlegoci. Gazeta Wyborcza 2008, nr 46. Skrzyski J.: Cena pokoju. Rzeczpospolita 1999, nr 128. Sodkowski Z.: Kosowo niepodlege. Rado Albaczykw, aoba Serbw. Trybuna 2008. Smith III T.J.: Rola psa acuchowego. Ameryka 1991, nr 239. Solana J.: Serbia powrci do rodziny krajw europejskich. Rzeczpospolita 1999, nr 179. Styliska T.: Suwerenno pastwa jest wartoci nadrzdn. Rozmowa z profesorem Stefanem Sawickim z Instytutu Prawa Midzynarodowego UW. Rzeczpospolita 1999, nr 104. Suchowiejko M.: Sowianska solidarno, czyli komunistyczny internacjonalizm. Rzeczpospolita 1999, nr 77.

274

Szaamacha P.: Miloszevi w dzie w. Wita. Najwyszy Czas 2002, nr 24. Szostkiewicz A.: Czas szaraczy. Sd na Miloszeviciem, sd nad NATO? Polityka 2001, nr 15. Szostkiewicz A.: Czas szaraczy. Sd nad Miloszeviciem, sd nad NATO? Polityka 2001 nr 15. Szostkiewicz A.: Wyspa si trzsie. Polityka 2003, nr 3. Szoszkiewicz A.: Wirtuozi dyplomacji. Wprost 1999, nr 846. mier Rambouillet. J. Pawlicki w rozmowie z J. Lyonem. Gazeta Wyborcza 1999, nr 78. Talaga A.: Kosowski test Europy. Dziennik 2008, nr 39. To nie bya wojna. A. Michnik w rozmowie z Javierem Solan. Gazeta Wyborcza 1999, nr 211. Toczewska T.: Bakaski supe mona rozwiza. Wi 1999, nr 12. Tomankovi J.: Racje Czetnika. Staczyk 1998, nr 1(32). Tryc-Ostrowska M., Zubkowicz B.: Strony przywoane do porzdku. Rzeczpospolita 1999, nr 34. Tryc-Ostrowska M.: Moskwa nie rezygnuje z mediacji. Rzeczpospolita 1999, nr 111. Tryc-Ostrowska M.: Pekin da ukarania winnych. Rzeczpospolita 1999, nr 108. Turska E.: Wielka Brytania. Namioty i koce dla uchodcw. Rzeczpospolita 1999, nr 77. Turska E.: Wojna o Kosowo stronniczo czy obiektywizm. Rzeczpospolita 1999, nr 100. Urban J.: Machniom Kosowarw. NIE 1999, nr 16. Urbanowicz J.: Kostka domina. Wprost 1999, nr 937. Urbanowicz J.: Tylko (nie) Slobo. Wprost 1998, nr 832. Urbanowicz J: Cena wojny. Wprost 1999, nr 859. Uzelac A.: Lobo i Saddam: skutecznie czy sprawiedliwie. Gazeta Wyborcza 2006, nr 22. Vasi M.: O masakr za duo. Gazeta Wyborcza 1999, nr 14. Waldenberg M.: Bilans pierwszych dwch tygodni. Rzeczpospolita 1999, nr 82. Warszawski D.: Ju tylko rze. Gazeta Wyborcza 1999, nr 14. Warszawski D.: Kosowo nas wszystkich. Gazeta Wyborcza 1999, nr 159. Warszawski D.: Kosowo. Ostatni dzie rozmw w Paryu. Gazeta Wyborcza 1999, nr 65. Warszawski D.: Miloszevi uciek sprawiedliwoci. Gazeta Wyborcza 2006, nr 61. Warszawski D.: Przegrany pokj po lotniczej wojnie. Gazeta Wyborcza 2000, nr 72 . Warszawski D.: Wnioski z zagady. Gazeta Wyborcza 1999, nr 163. Wiejak A.: Demonta Serbii. Nasz Dziennik 2008, nr 41. Wilczak J.: Coraz cianiej. Jugosawia: widziane ze schronu. Polityka 1999, nr 20. Winczorek P.: Jak nie nazwa wojny wojn. Rzeczpospolita 1999, nr 110. Winczorek P.: Wojna i reguy. Rzeczpospolita 1999, nr 130. Winnicka E.: Desant prasowy. Polityka 1999, nr 16. Wojciechowski T.: Racak, czyli casus belli. Wprost 2001, nr 958. Wolski P. A.: Tak mwi Londyn. Press 2003, nr 7. Woniak K.: Kat Bakanw nie yje. ycie Warszawy 2006, nr 61. Wroski P.: Nowy wojenny wiat. Gazeta Wyborcza 1999, nr 101. Wstpny bilans interwencji. Dzi 1999, nr 6. Zagadkowa mier. Czy Wielkiej Brytanii grozi kryzys rzdowy? Gazeta Wyborcza 2003, nr 167. Zakrzewicz A.: OBWE w Kosowie. Dzi 1999.

275

Zalewski T.: Bijcie szeryfa. Polityka 1999, nr 25. Zalewski T: Patriotyczny kompromis. Press 2003, nr 4. Zawodny P.: Szminka dla Kosowarw. Dzi 1999, nr 28. Zdanowicz P: Show time. Press 2003, nr 4. Ziomecki M.: Media na wojnie. Press 1999, nr. 4. Zuchowicz K.: Kosowo nowy kraj na mapie. Rzeczpospolita 2008, nr 41. Zuchowicz K.: Kosowo ju niepodlege. Rzeczpospolita 2008, nr 41.

276