Ania z Zielonego Wzgrza w nowym tumaczeniu Agnieszka Kuc Krakw, 3.03.

2008 I Przekad jako interpretacja

Kady przekad jest interpretacj

Z tego powodu wyznawcy islamu uznaj za tekst wity jedynie Koran zapisany w jzyku arabskim (arab. dos.: recytacja sw Boga). Wszystko inne jest interpretacj i pochodzi od tumacza, a niekoniecznie od Boga. Jest to oczywicie przypadek skrajny kiedy tekst oryginau uznawany jest za nieprzetumaczalny, a wszelkie prby przekadu na inne jzyki musz zakoczy si fiaskiem. Na szczcie dla tumaczy, w przypadku innych dzie literackich przekady maj pewn rol do odegrania. Moim celem byo stworzy spjny i ciekawy literacko tekst w jzyku docelowym, a jednoczenie nie sprzeniewierzy si duchowi oryginau.

II Starzenie si przekadu potrzeba zmiany

Tumaczenie Rozalii Bernsteinowej pochodzi z 1912 roku, jest najbardziej znane i rozpowszechnione. To ona przyswoia Ani z Zielonego Wzgrza polskiemu czytelnikowi. Jednake jzyk tego przekadu zestarza si bardziej ni sam orygina.

Styl, ktrym posuguje si Bernsteinowa wydaje si nazbyt sentymentalny i czuostkowy jak na dzisiejsze gusta i niekoniecznie oddaje ducha oryginau. Anne of Green Gables czyli kanadyjsk Ani z Zielonego Wzgrza cechuje przede wszystkim humor i ironia, a nie ckliwo. To dlatego Ani tak bardzo zachwyca si synny humorysta Mark Twain.

Tymczasem w polskim przekadzie Bernsteinowej a roi si od takich okrele jak: cudny czy przeliczny. Oto kilka przykadw: przeliczne ksiki, cudny sad, liczny wieczr, przeliczna modlitwa, cudny sen, cudowny zapach, biedna, bezdomna istotka. Niektre wyraenia wyszy ju z obiegu i dziecicym czytelnikom mog wydawa si przestarzae, mieszne lub wrcz niezrozumiae. Oto kilka zwrotw i zda zaczerpnitych z przekadu Bernsteinowej:

Nancy jest nieznony wartogw. W istocie Mateuszu, wielki czas, aby kto przygarn to dziecko i zaj si jego wychowaniem. Czy przypuszczaa kiedykolwiek, e doczekasz dnia, w ktrym wemiesz sierotk na wychowanie? W istocie zadziwiajce! Mateusz jest istotnie dziwak. Ania pokraniaa z zachwytu Zajaniay przed nimi radosne dni wakacji. Pragn spdzi to lato prawdziwie wesoo. W duszy bardzo bya rada tej impulsywnej pieszczocie.

Ponadto niektre zdania przekadu brzmi nieporadnie, nie odpowiadaj polskiej frazeologii: rzek pewien Irlandczyk, ktrego skazali na powieszenie bez obawy poknicia dba brudu Teraz przysza na mnie kolej cikich dni i musz z rezygnacj podda si losowi. Odywianie modziey jest tam bardzo dobre Czujesz si porzdnie zmczona Przy upadku twj jzyk nie odnis najmniejszego uszkodzenia Uwzgldni twj gust na reszt dzisiejszego popoudnia. dya miao poprzez k suchej koniczyny

III Ocalone w tumaczeniu

1. Gry sowne (scena skadania przysigi) W powieciach Montgomery wystpuje humor sowny, opierajcy si na grze sw i wieloznacznoci wyrazw.

Dobrym przykadem jest scena skadania przysigi (rozdz. lubowanie dozgonnej przyjani). Kluczowym sowem w tej scenie jest wyraz swear, ktry w jzyku angielskim znaczy zarwno kl, jak i przysiga. Tumacz polski powinien t wieloznaczno odda w swoim przekadzie, w przeciwnym razie scenka traci swj humorystyczny charakter.

Komizm polega tutaj na tym, e Diana kojarzy sowo swear jednoznacznie z przeklinaniem. Tymczasem Ania nakania j nie do przeklinania, lecz do zoenia przysigi na wierno. W znanych mi przekadach, cznie z kanonicznym przekadem Bernsteinowej tumacze nie prbuj odda w polskiej wersji owej wieloznacznoci, na ktrej zasadza si komizm tej sceny. Prosz przyjrze si przykadom:

Orygina: Will you swear to be my friend for ever and ever? demanded Anne eagerly. Diana looked shocked. Why, its dreadfully wicked to swear, she said rebukingly. Oh no, not my kind of swearing. There are two kinds, you know. I never heard of but one kind, said Diana doubtfully. There really is another. Oh, it isnt wicked at all. It just means vowing and promising solemnly.

Przekad 1 (Rozalia Bernsteinowa) - Czy przysigniesz, e bdziesz moj przyjacik na wieczne czasy? spytaa prdko Ania. Diana spojrzaa przeraona. - Ale to bardzo brzydko przysiga rzeka z wyrzutem. - C znowu! Nie jest brzydko przysiga, tak jak ja myl. S dwa rodzaje przysigi. - Ja syszaam tylko o jednym rzeka Diana z powtpiewaniem. - A wanie, e jest i drugi. Wcale nie brzydki! Jest to po prostu uroczysta obietnica. Przekad 2 (Katarzyna Zawadzka) - Czy przysigniesz, e bdziesz moj przyjacik na zawsze? nalegaa Ania. Diana zrobia przeraon min. - Ale to bardzo nieadnie przysiga powiedziaa z wyrzutem. - Ale mj rodzaj przysigi jest inny. Wiesz, e s dwa rodzaje przysig. - Zawsze syszaam tylko o jednym Diana patrzaa na Ani z powtpiewaniem. - Naprawd jest drugi. I nie ma w nim nic nieadnego. To po prostu uroczyste postanowienie i obietnica. Przekad 3 (Jan Jackowicz) - Przysigniesz, e bdziesz moj przyjacik po wszystkie czasy? zapytaa z przejciem Ania. Diana zrobia przeraon min. - Przecie przysiganie to co bardzo brzydkiego odpowiedziaa z wyrzutem. - Ale nie, nie takie, o jakim myl. Bo wiesz, przysiga moe by dwojakiego rodzaju. - Ja syszaam tylko o jednym... powiedziaa z powtpiewaniem Diana. - Naprawd istnieje i ten drugi. I nie ma w tym nic brzydkiego. To po prostu uroczyste przyrzeczenie i obietnica. Przekad 4 (Agnieszka Kuc) - Czy klniesz si na wszystkie witoci, e pozostaniesz m przyjacik od serca po wsze czasy? z wielkim arem w gosie spytaa Ania. Diana wygldaa na zupenie zaskoczon. - Czy nie wiesz, e bardzo brzydko jest kl? zgania Ani. - Ale nie ma mowy o przeklinaniu zapewnia j Ania. Chodzi mi o to, abymy zoyy uroczyst przysig i luboway sobie dozgonn przyja.

IV Polskie realia w kanadyjskiej powieci

1. Realia kulturowe W moim przekonaniu bdem jest wprowadzanie polskich realiw tam, gdzie nie jest to konieczne. Zachowanie oryginalnych realiw wzbogaca tekst i pomaga budowa klimat powieci. Akcja Ani rozgrywa si na Wyspie Ksicia Edwarda w Kanadzie. Na wzgrzach usytuowane s farmy. W przekadzie Bernsteinowej zamiast farm pojawiaj si dworki. Na pocztku powieci nie bardzo mona si zorientowa jakiego wyznania jest Ania. Angielskie sowo ministers odnoszce si do pastorw, tumaczone jest bardziej oglnym okreleniem ksia w kociele. Hymny piewane przez protestantw okrelane s mianem przypowieci. Jednak kada przypowie, ktr recytuj dzieci ma przypisany numer, co oczywicie moe budzi uzasadnione zdziwienie czytelnika. Stary przekad pomija niektre historyczne uwarunkowania powieci, ktre tumaczka uznaa by moe za zbyt drastyczne. W swojej ksice Montgomery bez ogrdek mwi o tym, w jaki sposb traktowano w Kanadzie sieroty przywoone tam masowo do pracy z Anglii i Francji, takie jak Jerry Buote. Dostaway najgorsz, najniej patn prac i przez farmerw traktowane byy z pogard. Mwiono o nich zamorskie przybdy . W tumaczeniu Bernsteinowej, w jednym z rozdziaw pada zdanie: Daj to ciasto wieprzkom. aden czowiek nie potrafiby tego przekn. W moim przekadzie przywracam oryginaln wersj, bardziej drastyczn, ale zarazem blisz historycznym uwarunkowaniom: Pjd nakarmi swoim tortem winie. To ciasto nie nadaje si dla ludzi. Nie zje go nawet Jerry Buote. Jerry Buote sta jak wida na samym dole spoecznej drabiny. U Bernsteinowej ostatnie zdanie zostao pominite, chocia wystpuje w oryginale. 2. Nazwy geograficzne Rwnie nazwy geograficzne, przynajmniej te, ktre nie maj utrwalonych kulturowo polskich odpowiednikw staraam si pozostawi w oryginale np. Bright River zamiast Jasnej Rzeki, jak u Zawadzkiej czy Szerokiej Rzeki, jak u Bernsteinowej. To ostatnie tumaczenie w ogle z reszt nie ma racji bytu, bo bright znaczy jasny, a nie szeroki, jak omykowo napisaa Bernsteinowa, by moe przez skojarzenie z niemieckim: breitszeroki. 3. Nazwy wasne

Stary przekad Ani cechuje pewna dowolno, jeli idzie o imiona i nazwiska bohaterw oraz nazwy wasne odnoszce si do miejsc. Osobicie jestem zwolenniczk pozostawiania nazw wasnych w oryginale. Wydaje mi si, e o ile uzasadnione jest spolszczanie imion tzw. biblijnych powszechnie znanych i tumaczonych we wszystkich jzykach, takich jak Pawe czy Jakub, to nie widz powodu, dla ktrego naleao tumaczy oryginalne imi Rachel (Rachela) jako Magorzata. Rwnie pisownia nazwiska zostaa zmieniona z Lynde na Linde. Tego rodzaju manipulacje nie maj adnego uzasadnienia i s to arbitralne decyzje tumacza. Poniewa posta Magorzaty utrwalia si w pamici polskiego czytelnika, nie zmieniaam jej imienia i nazwiska, cho bardzo miaam na to ochot. Innym przykadem jest nazwa farmy Barrych: Orchard Slope, ktr tumaczka nazwaa Sosnowym Wzgrzem, chocia w nazwie jest mowa o sadzie.

V Brak odniesie literackich

Powie Montgomery zawiera mnstwo odniesie literackich, cytatw z poetw amerykaskich i angielskich. Pisarka kochaa poezj i sama rwnie bya autork wielu wierszy. Z tych choby wzgldw, po prostu nie wypada, eby poetyckie fragmenty obecne w powieci oddawa proz, bez podania autora cytatu, lub choby zaznaczenia cudzysowem, e mamy do czynienia z cytatem. Oto przykad: 1. W oryginale mamy wyranie wyodrbnione zdanie, ktre jest cytatem z poematu Jamesa Russella Lowella: The Vision of Sir Launfal: The little birds sang as if it were The one day of summer in all the year. 1. Przekad R. Bernsteinowej Wiersz zosta oddany proz i doczony do tekstu: (...) ki gubiy si w dali na horyzoncie w purpurze i opalu, a ptaszki pieway i wycigay trele z tak radoci, jaka naley si pierwszym dniom wiosny. 2. Przekad J. Jackowicza Tak jak u Bernsteinowej, wiersz oddany proz, bez przywoania autora, wpleciony w tekst: (...) wida byo ki na zboczach, gince w rowych, opalizujcych mgiekach, a naokoo sycha byo radosne piewy ptaszt, jakby niewiadomych tego, e maj przed sob jeszcze wiele dni prawdziwego lata. 3. Przekad A. Kuc Ptaszki mae z zapaem tak wielkim pieway, Jakby w ten dzie jedynie lato chwali miay. (cyt. z poematu Jamesa R. Lowella) O ile w powyszych przykadach tumacze starali si zachowa sens oryginau, mimo e oddawali dwuwiersz proz, to w niektrych miejscach w tekcie sens oryginau zosta zupenie zmieniony. Dla przykadu, kocowe przesanie utworu w przekadzie Bernsteinowej brzmi hedonistycznie i bardzo prosto: ycie jest pikne!, co jest znacznym uproszczeniem wymowy oryginau, ktry przywouje zdanie z poematu Roberta Browninga: Pippa Passes: Gdy Bg jest na niebie, bezpieczny jest wiat(tum. A. Kuc) (oryg.: Gods in his heaven, alls right with the world).

VI Portrety kobiet
Powie Montgomery jest nowatorska pod wieloma wzgldami, rwnie dziki wspaniale nakrelonym portretom kobiet. Pani Magorzata to penokrwista posta majca bardzo zdecydowane opinie, ywo zainteresowana polityk, pena swoistego humoru: Pani Magorzata cigle powtarza, e Kanada schodzi na psy, tak le jest zarzdzana przez tych z Ottawy, i e to powinno da wyborcom sporo do mylenia. Pani Linde mwi, e w dzisiejszych czasach, kiedy wszystko jest podrabiane, nigdy nie mona by pewnym jaki proszek do pieczenia si kupi. Inn ciekaw postaci jest Maryla. W swoim przekadzie celowo zrezygnowaam z uywania trzeciej osoby w stosunku do Maryli. U Bernsteinowej Ania zwraca si do Maryli: Nigdy nie przypuszczaam, e Maryla bdzie si o to gniewaa. Forma ta obecnie razi swoj sztucznoci. Maryla jest osob wyemancypowan. Uwaa e kobiety powinny si ksztaci. To ona zachca Ani do kontynuowania studiw. W oryginale wyranie yczy sobie, eby Ania zwracaa si do niej bezporednio, po imieniu, ma odrbne zdanie na wiele tematw, nie ulega stereotypom. W moim przekonaniu to, e Ania mwi do niej przez ty podkrela odmienno Maryli w stosunku do innych postaci kobiecych wystpujcych w ksice, np. Pani Barry, o bardziej tradycyjnych pogldach. Zwracanie si do niej w trzeciej osobie nie pozwala dostrzec w opiekunce Ani nikogo innego jak tylko poczciw i surow star pann. Ja widz j inaczej, jako osob pen humoru, niezalen i nietuzinkow. Montgomery przywouje w powieci posta Samanthy Smith Allen z cyklu powieciowego Marietty Holley (1836-1926). Bohaterka ta syna ze swoich postpowych pogldw na temat roli kobiet w spoeczestwie. W swoim przykadzie przywrciam j do ycia, bo uwaam, e nazwisko to jest wane, choby dlatego, e Ania przytacza jej sowa trzeba umie godzi jedno z drugim czyli dom i edukacj. 1. Przekad R. Bernsteinowej Zdanie na temat ony Josiaha Allena czyli Samanthy Smith Allen zostao usunite z tekstu, jako niejasne. 2. Przekad K. Zawadzkiej Zdanie zostao usunite z tekstu, jak u Bernsteinowej. 3. Przekad J. Jackowicza Tumacz pomyli Samanth Smith Allen z pani Allan, on pastora i na ni si powoa w swoim przekadzie: Znajd zoty rodek jak mawiaa ona pana Allana. 4. Przekad A. Kuc Jak powiada ona Josiaha Allena, trzeba si stara godzi jedno z drugim.

Podsumowanie
Dokonujc przekadu staraam si nie odbiega zbytnio od oryginau i nie udomawia tekstu na si. Dlatego w miar moliwoci zachowaam oryginalne nazewnictwo i trzymaam si realiw historycznych i kulturowych typowych dla Kanady tego okresu. Chciaam stworzy przekad mniej sentymentalny i ckliwy ni ten, ktry powsta w 1912 roku. Dostosowaam jzyk do potrzeb wspczesnego czytelnika, ale nie unowoczeniaam go na si. O nieodpartym uroku tej ksiki decyduje przede wszystkim humor i pogoda ducha i na tym oparam swoje tumaczenie. Przywrciam usunite w poprzednich przekadach cytaty poetyckie i podaam ich rdo. Wskazaam na nowatorstwo w przedstawianiu postaci kobiecych nieszablonowych, wyemancypowanych, o zdecydowanych pogldach. Staraam si odda ducha oryginau rwnie na poziomie jzyka, gdzie wieloznacznoci i gry sowne odgrywaj istotn rol.

Mam nadziej, e w moim przekadzie wicej pochodzi od Boga, czyli w tym wypadku od Lucy M. Montgomery ni od tumacza czyli mnie i e moja interpretacja nigdy nie okae si nadinterpretacj.