D.

Zahavi: Fenomenologia Fenome a projekt naturalizacji

Avant. The Journal of the Philosophical-Interdisciplinary Interdisciplinary Vanguard Volume II, Number T/2011 avant.edu.pl/en ISSN: 2082-6710

Fenomenologia a projekt naturalizacji

Dan Zahavi Center for Subjectivity Research Department of Media, Cognition and Communication University of Copenhagen, , Denmark
przekad: Robert Poczobut

(orygina pt. Phe Phenomenology nomenology and the project of naturalization naturalization opublikowano w Phenomenology and the Cognitive Sciences 3/4, , 2004: 331-347)

In recent years more and more people have started talking about the necessity of reconciliating phenomenology with the project of naturalization. naturalization. Is it possible to bridge the gap between phenomenological analyses and naturalistic models of consciousness? Is it possible to naturalize phenomenology? In their long introduction to the book Naturalizing Phenomenology published by Stanford University versity Press in 1999, the four co-editors, co editors, Jean Petitot, Francisco Varela, Bernard Pachoud, and Jean-Michel Jean Michel Roy set out to delineate what might be seen as a kind of manifesto for this new approach. An examination of this introduction is consequently a good d starting point for a discussion of the issue. W ostatnich latach coraz czciej mwi si o koniecznoci uzgodnienia fenomenologii z projektem naturalizacji. Czy moliwe jest wypenienie luki pomidzy analizami fenomenologicznymi a naturalistycznymi modelami wiadomoci? Czy moliwa jest naturalizacja ja fenomenologii? W dugim wprowadzeniu do ksiki Naturalizing Phenomenology, opublikowanej w roku 1999 przez Stanford University Press, czterej wspredaktorzy (Jean Petitot, Francisco Varela, Bernard Pachoud i Jean Michel Roy) szkicuj co w rodzaju manifestu man nowego podejcia. Analiza tego wprowadzenia stanowi dobry punkt wyjcia do dalszej dyskusji problemu.
41

AVANT Volume II, Number T/2011 www.avant.edu.pl/en 1. Naturalizowanie fenomenologii Redaktorzy wychodz od twierdzenia, e kognitywistyk proklamowano pierwsz w peni naukow teori wiadomoci. Jednak obecnie, chocia nie mona jej odmwi wielu osigni, obwinia si j za race zaniedbanie. Kognitywistyka uporczywie ignorowaa wymiar fenomenologiczny, przyjmujc, e jest on nieistotny lub zasadniczo niewiarygodny. Pomijajc ten wymiar, czyli pomijajc subiektywno i perspektyw pierwszoosobow, kognitywistyka pomija rwnie kluczowy aspekt zjawisk umysowych. Obecnie, jak twierdz redaktorzy, kognitywistyka jest teori umysu nie bdc teori wiadomoci. Jest to teoria na temat tego, co zachodzi w naszych umysach, gdy realizuj one funkcje poznawcze, nie bdc jednoczenie teori tego, jak to jest by poznajcym umysem (7)14. Z pewnoci kognitywistyka stanowi wielki postp w porwnaniu z klasycznym behawioryzmem. W przeciwiestwie do niego, kognitywistyka nie powstrzymywaa si od prb wyjanienia, co zachodzi wewntrz czarnej skrzynki. Jednak, jak pisz redaktorzy, wyjanienie tego, co zachodzi wewntrz czarnej skrzynki, nie tumaczy tego, co wydarza si dla czarnej skrzynki (12), a dokadnie takiego wyjanienia nam potrzeba15. Jedna z charakterystyk obecnej sytuacji polega na stwierdzeniu, e kognitywistyka staje przed problemem, ktry Joseph Levine nazwa luk eksplanacyjn. W skrcie problem polega na tym, e wydaje si, i nie jestemy w stanie wypeni luki midzy procesami neurofizjologicznymi, ktre umiemy naukowo opisywa i analizowa z trzecioosobowego punktu widzenia, a dowiadczeniami, ktre znane s kademu z perspektywy pierwszoosobowej. Wydaje si, e istnieje niemoliwa do wypenienia luka midzy poziomem neurofizjologicznym oraz poziomem dowiadczenia [experiential level]. Taki stan rzeczy jest teoretycznie niezadowalajcy i trzeba mu w jaki sposb zaradzi. Jakie opcje mamy do wyboru? Redaktorzy wysuwaj zaskakujc sugesti: Biorc pod uwag osignicia (ktre robi wraenie), jeli chodzi o opis i analiz wymiaru fenomenalnego, a take zaskakujco czst zgodno z rezultatami osiganymi w ramach kognitywistyki, najbardziej prawdopodobnym kandydatem do wypenienia luki eksplanacyjnej jest Husserlowska fenomenologia. Moe ona dostarczy nie tylko lepszego zrozumienia relacji midzy procesami poznawczymi oraz ich fenomenaln manifestacj. Ignorowanie wyrafinowanego ujcia wiadomoci, jakie znajdujemy w fenomenologii, byoby dziaaniem poznawczo jaowym [counterproductive] w kontekcie obecnego rozwoju kognitywistyki. Fakt, i subiektywno bya zawsze centralnym problemem dla Husserla, a take to, e powici on tak wiele czasu na dokadne zbadanie perspektywy pierwszooso-

O ile nie zostanie to zaznaczone w inny sposb, wszystkie odnoniki dotyczy bd nastpujcego tekstu: J. M. Roy, J. Petitot, B. Pachoud, F. J. Varela, Beyond the Gap: An Introduction to Naturalizing Phenomenology, w: J. Petitot, F.J. Varela, B. Pachoud, J. M. Roy (eds.) Naturalizing Phenomenology, Stanford University Press, 1999: 1-83. 15 Czy historia si powtarza? W roku 1911, oceniajc wyniki nowej, cisej i naukowej (eksperymentalnej) psychologii, Husserl dodaje, e zakada ona co, co uniemoliwia waciwe badanie (subiektywnej) wiadomoci (Husserl 1987, 19). W wykadzie zatytuowanym Phnomenologie und Psychologie z roku 1917, Husserl dodaje, e nowa psychologia w sposb zasadniczy pomija wiadomo (Husserl 1987: 104).

14

42

D. Zahavi: Fenomenologia a projekt naturalizacji bowej, struktury dowiadczenia, wiadomoci czasu i ciaa, samowiadomoci, intencjonalnoci itd., czyni z niego w sposb oczywisty partnera do dyskusji. Jednake, jeli fenomenologia Husserla ma odegra tak rol, to zgodnie z przedstawion propozycj, w pierwszym rzdzie musi zosta znaturalizowana, co oznacza uywajc definicji redaktorw e naley j umieci w ramie eksplanacyjnej, w ktrej kada akceptowalna wasno zachowuje cigo z wasnociami uznawanymi przez nauki przyrodnicze (1-2)16. Krtko mwic, musimy unika kadej odmiany ontologicznego dualizmu. To odwoanie si do fenomenologii nie jest czym wyjtkowym. Wprost przeciwnie, przez ostatnie dziesi lat zdumiewajco wiele gosw domagao si, aby fenomenologia spenia swoje zadanie. Wybitnym przykadem jest Owen Flanagan, ktry w ksice Cosciousness Reconsidered z roku 1992 argumentuje na rzecz metody naturalnej w nastpujcy sposb: Jeeli chcemy powanie bada wiadomo, to nie moemy prowadzi analiz wycznie z zakresu neuronauk i psychologii (tj. analiz funkcjonalnych), ale musimy rwnie powanie potraktowa aspekt fenomenologiczny (Flanagan 1992: 11). Wszystkie trzy wymienione dyscypliny naley traktowa jako wzajemnie warunkujce si [constraining] podejcia do zjawisk poznawczych. Oprcz Flanagana mona tu jeszcze wymieni Johna Searlea, Davida Chalmersa, Galena Strawsona, Bernarda Baarsa i wielu innych. Czym szczeglnym dla dyskutowanej propozycji redaktorw jest to, e gotowi s pj znacznie dalej ni wymienieni filozofowie. Przede wszystkim nie zadowala ich odwoanie si do fenomenologii w nietechnicznym sensie, w jakim najczciej uywa si tego terminu we wspczesnych anglo-amerykaskich debatach, majc na uwadze pewien rodzaj introspekcyjnego ujcia tego, jak to jest mie okrelone przeycia. (W ten sposb Flanagan uywa terminu fenomenologia) Nawizuj raczej w specyficzny sposb do kontynentalnej tradycji filozoficznej znanej jako fenomenologia. Po drugie, otwarcie twierdz, e ich celem jest ponowne potraktowanie na serio Husserlowskiej fenomenologii, co wyranie odrnia ich propozycj od podejcia Dreyfusa i jego grupy. Po trzecie za twierdz, e naley znaturalizowa fenomenologi, o ile luka eksplanacyjna ma zosta wypeniona. Utrzymuj, e korzyci wynikajce z naturalizacji fenomenologii, ktra wypeni luk eksplanacyjn, s podwjne. Z jednej strony uzyskamy adekwatn teori umysu, tzn. tak teori, ktra nie ignoruje wymiaru subiektywnego. Z drugiej za strony, unikniemy pozostaoci misterianizmu (za co Flanagan w Consciousness Reconsidered krytykuje Nagela i McGinna), gdy gwnym celem jest naturalne wyjanienie wiadomoci (8).

W dalszym cigu redaktorzy dopowiadaj, e znaturalizowana fenomenologia byaby fenomenologi niezaangaowan w dualistyczn ontologi (19). Naturalizm traktuje si wic jako jedyn alternatyw wobec dualizmu. Ta definicja jest jednak problematyczna i o wiele za saba. Istnieje wielu fenomenologw, ktrzy odrzuciliby zarwno dualizm, jak i naturalizm.

16

43

AVANT Volume II, Number T/2011 www.avant.edu.pl/en Opinie na temat tej propozycji mog by zrnicowane. Niektrzy mog j stanowczo odrzuci, inni za mog by w stosunku do niej o wiele bardziej optymistyczni. Uwaam jednak, e uczciwie naley powiedzie, i nawet ludzie yczliwie do niej nastawieni myl tu w szczeglnoci o fenomenologach, ktrzy pielgnuj ide niezbywalnoci fenomenologii dla kognitywistyki dowiedz si o istnieniu raczej trudnych przeszkd do pokonania.
Jedna z kwestii to oddalenie obiekcji, e wymiar fenomenologiczny wykracza poza jakie-

kolwiek naukowe ujcie, za pomoc riposty, i moliwe jest sformuowanie systematycznego opisu wiadomoci, ktry jest intersubiektywnie prawomocny. Jak jednak odpowiedzie na zarzut, e wymiar fenomenologiczny znajduje si poza zasigiem jakiejkolwiek znaturalizowanej nauki? C pocz z faktem, e sam Husserl znany jest jako zdeklarowany antynaturalista? Na przykad w dugim eseju Philosophie als strenge Wissenschaft (1911) Husserl nazywa naturalizm fundamentalnie defektywn filozofi (Husserl 1987: 41) oraz twierdzi, e na og ma on dwa rne cele: naturalizacj tego, co idealne i normatywne oraz naturalizacj wiadomoci (Husserl 1987: 9). Jego zdaniem, oba te przedsiwzicia zawodz i oba s nieporozumieniem. Naturalistyczna redukcja lub eliminacja tego, co idealne, prowadzi do sceptycyzmu (Husserl 1987: 7, 1984b: 47). W rzeczywistoci by to jeden z gwnych argumentw Husserla w jego synnej batalii przeciwko psychologizmowi, wytoczonej w Logische Untersuchungen. Do Husserlowskiej krytyki prby znaturalizowania wiadomoci powrcimy w dalszym cigu. Obecnie za chciabym przypomnie, e w Philosophie als strenge Wissenschaft Husserl explicite kontrastuje wasn fenomenologi wiadomoci z naturalistycznym [natural] ujciem wiadomoci na gruncie nauki (Husserl 1987: 17). Obie dyscypliny badaj wiadomo, lecz za pomoc cakowicie odmiennych metod. Twierdzenie, e ujcie fenomenologiczne mogoby zosta wchonite, zredukowane bd zastpione przez ujcie naturalistyczne, stanowi dla Husserla jawny nonsens. Czterej wymienieni redaktorzy nie s oczywicie niewiadomi tego faktu (38). Dokonuj nawet konfrontacji z tym pogldem Husserla, chocia sposb, w jaki to czyni, jest nieco zaskakujcy. Wspominaj przelotnie, e Husserl mia wiele filozoficznych (epistemologicznych i ontologicznych) argumentw na rzecz antynaturalizmu, jednak skupiaj si tylko na tych, ktre nazywaj argumentami naukowymi (39). Na pocztku zwracaj uwag, e Husserl wyrnia dwa typy nauk ejdetycznych: aksjomatyczny i opisowy. Typ opisowy zajmuje si istotami niecisymi, rozmytymi lub morfologicznymi, za typ aksjomatyczny zajmuje si istotami cisymi. Jeli chodzi o subiektywno oraz badania dotyczce struktury dowiadczenia [experiential structure], to Husserl jest raczej przewiadczony o przynalenoci ywych dowiadcze [lived experiences] do dziedziny istot rozmytych. Zdaniem redaktorw, antynaturalizm Husserla jest cile zwizany z odrzuceniem przez niego moliwoci rozwinicia matematycznego opisu czy rekonstrukcji rozmytych istot morfologicznych. Jak pisz: W rzeczy samej jest to nasze generalne przekonanie ..., e wszelkie opisy fenomenologiczne mog zosta znaturalizowane, w sensie ich integracji w szerszym kontekcie nauk przyrodniczych, o ile tylko mo44

D. Zahavi: Fenomenologia a projekt naturalizacji liwa jest ich matematyzacja. (42). Jednak pomimo tego, e sam Husserl by matematykiem, to sam twierdzi, e w fenomenologii poytek z matematyki jest ograniczony. Na pocztku swych Idei I pisa: In der Philosophie kann man nicht definieren wie in der Mathematik; jede Nachahmung des mathematischen Verfahrens ist in dieser Minsicht nicht nur unfruchtbar, sondern verkehrt und von schdlichsten Folgen(Husserl 1976: 9). Jednak zdaniem czterech redaktorw, wprowadzenie przez Husserla opozycji midzy fenomenologi i matematyk jest rezultatem bdu polegajcego na uznaniu kontyngentnych limitacji wspczesnej mu matematyki i nauk materialnych za limitacje absolutne. Naszym zdaniem jest rzecz oczywist, e z uwagi na postp naukowy, stanowisko Husserla na ten temat jest wysoce zdezaktualizowane. Z uwagi na to factum rationis zakwestionowane zostay naukowe podstawy jego antynaturalizmu. (42-43). Wyraajc to inaczej: wikszo naukowych racji wysunitych przez Husserla zostao uniewanionych przez rozwj nauki (54). Redaktorzy twierdz, e rozmyte istoty morfologiczne (do ktrych nale rwnie te odnoszce si do wymiaru dowiadczenia [experiential dimension]) s podatne na matematyczne ujcia pod warunkiem, e wykorzystane zostan modele morfodynamiczne. Innymi sowy, autentyczny opis matematyczny wiadomoci dowiadczeniowej [experiential consciousness] okazuje si moliwy, a w konsekwencji jedna z wielkich przeszkd stojcych na drodze naturalizacji fenomenologii zostaje pokonana (55-56). Sia matematycznego formalizmu obowizuje niezalenie od tego, czy znajdujemy si na poziomie neurobiologicznym, czy te fenomenologicznym (68, 51). Gdy dysponujemy matematyczn rekonstrukcj opisu fenomenologicznego, wwczas jedyny problem, jaki pozostaje, polega na artykulacji tych rekonstrukcji za pomoc narzdzi odpowiednich nauk przyrodniczych niszego rzdu, w szczeglnoci za za pomoc narzdzi neurobiologii (48, 63).

2. Antynaturalizm filozoficznie uzasadniony Taki sposb argumentacji wydaje mi si wysoce problematyczny. Moim zdaniem, sugestia, e sprzeciw Husserla wobec naturalizmu opiera si gwnie na jego tzw. argumentach naukowych, tj. na odrzuceniu prby matematycznej formalizacji struktury dowiadczenia, jest powanym nieporozumieniem. Sprzeciw Husserla wobec naturalizmu nie opiera si gwnie na ujciu morfologicznej struktury dowiadczenia. Jego sprzeciw odwouje si raczej do argumentw filozoficznych lub mwic dokadniej do transcendentalnych argumentw filozoficznych, ktre w wikszym lub mniejszym stopniu zostay pominite przez redaktorw. Mam tu gwnie na myli odrzucenie przez Husserla obiektywizmu, a take jego wasn ide transcendentalnej subiektywnoci17.

W jednym miejscu Husserl rzeczywicie formuuje krytyk w taki wanie sposb: Er ist dem Mathematischen wie einem vorgegebenen Objektiven zugewendet, er geht nicht reflektiv den subjektiven Quellen und den letzten Fragen nach Sinn und Mglichkeit einer subjektiv sich konstituierenden Objektivitt nach. Da s zu tu n , i s t d ie A u fg a b e d e s P h i lo so p h e n ; sie zu lsen bedarf es <keiner> und dazu ntzt keine mathematische Technik; keine noch so wohl ausgebildeten Fhigkeiten im Differenzieren und Integrieren und Logarithmieren und was sonst sein

17

45

AVANT Volume II, Number T/2011 www.avant.edu.pl/en Byoby oczywicie ma przesad twierdzi, e pojcie transcendentalnej subiektywnoci jest czym oglnie przyjtym we wspczesnej filozofii. Jednak moim zdaniem, wiele krytyk opiera si na cakowitym niezrozumieniu tego pojcia. Transcendentaln subiektywno bierze si czsto za co w rodzaju pozawiatowego czy duchowego homunkulusa. Majc do czynienia z takim brakiem wiedzy, kluczow spraw jest demitologizacja tego pojcia. By moe najatwiejszy sposb wyjanienia rnicy midzy podmiotowoci empiryczn i transcendentaln polega na pokazaniu, e nie jest to rnica midzy dwoma oddzielnymi podmiotami, ale raczej rnica midzy dwoma sposobami, na ktre mona by wiadomym siebie. Jest to rnica midzy byciem wiadomym siebie jako przyczynowo zdeterminowanego przedmiotu poznania, bdcego czci wiata empirycznego oraz byciem wiadomym siebie jako poznajcego podmiotu, bdcego parafrazujc wypowied Wittgensteina granic wiata. Mwic krtko jest to rnica midzy byciem wiadomym siebie jako przedmiotu w wiecie oraz byciem wiadomym siebie jako podmiotu wiata [subject for the world]. Nie jest to pojcie zupenie obce wspczesnej filozofii analitycznej. Jak przyznaje Thomas Nagel w przypisie do Widoku znikd, jego wasne rozmylania na temat perspektywy pierwszoosobowej, ktr nieco paradoksalnie nazywa obiektywn jani, maj wiele wsplnego z Husserla dyskusj ja transcendentalnego (Nagel 1962: 62). Jednym z zada, jakie stawia przed sob Husserl, jest sformuowanie adekwatnego opisu fenomenologicznego wiadomoci. Husserl nie poszukuje miejsca dla wiadomoci w obrbie dobrze ustalonego materialistycznego czy naturalistycznego schematu. W rzeczywistoci sama prba realizacji tego drugiego przedsiwzicia zakada, e wiadomo jest po prostu jeszcze jednym przedmiotem w wiecie. Podejcie takie mogoby pozbawi nas moliwoci odkrycia i rozjanienia niektrych najbardziej interesujcych aspektw wiadomoci, do ktrych naley ontologiczna i epistemologiczna donioso perspektywy pierwszoosobowej. Zdaniem Husserla, problemu wiadomoci nie naley stawia w kontekcie niekwestionowanego obiektywizmu, ale w zwizku z sigajcymi dalej rozwaaniami transcendentalnymi. Czsto przyjmowano zaoenie, e lepsze zrozumienie wiata fizycznego pozwoli nam lepiej rozumie wiadomo, rzadko natomiast, e lepsze zrozumienie wiadomoci mogoby pozwoli nam lepiej rozumie, co znaczy bycie realnym. Jednak jeden z powodw, z uwagi na ktry teoria intencjonalnoci czsto zajmowaa centraln pozycj w myleniu fenomenologicznym, polega dokadnie na tym, i badanie charakterystycznego dla wiadomoci skierowania na wiat [worlddirectedness] dostarcza nam nie tylko wgldw w struktur subiektywnoci, ale rwnie w natur obiektywnoci. Moliwo czego takiego jak wiadome przyswajanie [appropriation] wiata, mwi nam co nie tylko o wiadomoci, ale rwnie o wiecie. Oczywicie, taki sposb dyskutowania o wiadomoci ujtej w jej konstytutywnym wymiarze,
mag, knnen ihm fr das, was da philosophisch zu leisten ist, irgend etwas helfen; auf keinem Wege mathematischer Deduktion und Konstruktion liegt das, was er sucht: nmlich Klarheit ber Sinn und objektive Geltung der Prinzipien, welche Deduktion und Konstruktion berhaupt vernnftig und mglich machen (Husserl 1984b: 163164).

46

D. Zahavi: Fenomenologia a projekt naturalizacji jako miejsca, w ktrym wiat ujawnia i artykuuje sam siebie radykalnie rni si od wszelkich prb polegajcych na traktowaniu jej w sposb naturalistyczny, jako jeszcze jednego (psychicznego lub fizycznego) przedmiotu w wiecie. Wyraajc to inaczej: fenomenologia nie zajmuje si wiadomoci empiryczn, ale uywajc tradycyjnej terminologii transcendentaln subiektywnoci. Naley podkreli, e celem fenomenologii jest odkrycie nowego, nie-psychologicznego wymiaru wiadomoci. Jak pisze Husserl w swoim wczesnym wykadzie Einleitung in die Logik und Erkenntnistheorie (1906-7): Hrt aber Bewusstsein dabei auf, menschliches oder sonst ein empirisches Bewusstsein zu sein, so verliert das Wort allen psychologischen Sinn, und schlielich wird man auf ein Absolutes zurck gefhrt, das weder p hysisches noch psychisches Sein im naturwissenschaftlichen Sinn ist. Das aber ist in der phnomenologischen Betrachtung berall das Feld der Gegebenheit. Mit dem aus dem natrlichen Denken stammenden, vermeintlich so selbstverstndliche Gedanken, dass alles Gegebene entweder Physisches oder Psychisches ist, muss man eben brechen.
(Husserl 1984b: 242)

Fenomenologia jest zwizana z psychologi o tyle, e obie dyscypliny zainteresowane s wiadomoci. Jednak jak wskazuje Husserl, chocia dystynkcja midzy fenomenologi z jednej strony, za psychologi i naukami przyrodniczymi z drugiej, moe by trudna do przeprowadzenia, a nawet na pierwszy rzut oka moe jawi si jako ponad konieczno subtelna, to w rzeczywistoci mamy tu do czynienia z absolutnie kluczowym niuansem, majcym fundamentalne znaczenie dla samej moliwoci uprawiania filozofii (Husserl 1984b: 242). Husserl traktuje psychologi jako nauk empiryczn zajmujc si badaniem natury psychiki. Jest to nauka o yciu psychicznym rozumianym jako byt realny, wystpujcy w wiecie naturalnym (Husserl 1987: 75). W przeciwiestwie do niej fenomenologia nie ma charakteru empirycznego, ale ejdetyczny i aprioryczny. Co wicej, fenomenologia nie jest zainteresowana wiadomoci jako czym wystpujcym w wiecie naturalnym. Fenomenologia poszukuje opisu struktur przeyciowych w ich fenomenalnej czystoci, ale bez ich psychologizacji, to znaczy bez uprzedmiotawiania i naturalizacji (Husserl 1987: 117). Chocia fenomenologia i psychologia rni si (sugestia, e fenomenologia jest po prostu rodzajem psychologii opisowej, stanowi powany bd), nie oznacza to jednak, e nie s ze sob zwizane. Nie dziwi to, e Husserl charakteryzuje fenomenologi (fenomenologi nieskaon naturalistycznymi przesdami, jak dodaje) jako podstaw oraz zaoenie prawdziwie naukowej psychologii (Husserl 1984b: 383-384, 1987: 39). Kada fenomenologiczna analiza ycia wiadomego ma znaczenie dla psychologii i moe by poprzez zmian nastawienia przeksztacona w psychologiczny wgld.

47

AVANT Volume II, Number T/2011 www.avant.edu.pl/en Dyskutowany problem mona sformuowa nie tylko za pomoc dystynkcji midzy subiektywnoci empiryczn i transcendentaln, ale rwnie za pomoc kontrastu midzy naukami pozytywnymi i (transcendentaln) filozofi. Tradycyjne ujcie tego kontrastu polega na tym, e nauki pozytywne s do tego stopnia pochonite badaniem naturalnego (lub spoecznego/kulturowego) wiata, e nie podejmuj namysu nad swoimi zaoeniami. Dla Husserla nauki przyrodnicze s (filozoficznie) naiwne. Ich przedmiot, czyli natura, traktowany jest jako dany. Przyjmuje si, e rzeczywisto jest gdzie na zewntrz, oczekujca na odkrycie i zbadanie. Celem nauk przyrodniczych jest uzyskanie cisej oraz obiektywnie wanej wiedzy na temat tej dziedziny. To nastawienie mona skontrastowa z nastawieniem waciwym filozofii, ktra w sposb krytyczny problematyzuje sam podstaw dowiadczenia oraz naukowego sposobu mylenia (Husserl 1987: 13-14). Filozofia jest dyscyplin, ktra nie wnosi prostego wkadu ani nie powiksza zakresu naszej wiedzy pozytywnej, lecz bada podstawy tej wiedzy oraz pyta o jej warunki moliwoci. Pozytywizm odrzuca istnienie szczeglnej metody filozoficznej oraz gosi, e filozofia winna korzysta z tej samej metody, ktr wykorzystuj wszystkie nauki cise (metody nauk przyrodniczych). Jednak, zdaniem Husserla, ten sposb mylenia ujawnia brak zrozumienia tego, o czym w ogle jest filozofia. Filozofia ma wasne cele oraz metodologiczne wymagania, ktre s zawarte w pojciu redukcji fenomenologicznej (Husserl 1984b: 238-239). Dla Husserla redukcja ustanawia radykaln rnic midzy refleksj filozoficzn oraz wszelkimi innymi sposobami mylenia. W roku 1907 pisa:Die phnomenologische Reduktion besagt danach nichts anderes als die Forderung, sich bestndig des Sinnes der eigenen Untersuchung inne zu bleiben und nicht Erkenntnistheorie mit naturwissenschaftlicher (objektivistischer) Untersuchung zu verwechseln(Husserl 1984b: 410). Kada nauka pozytywna przyjmuje zbir danych czy wiadectw, ktre s zakadane, ale nie podlegaj badaniu na gruncie tych nauk. Aby obszar ten uczyni dostpnym, potrzebny jest nowy typ bada, ktry liegt vor aller natrlichen Erkenntnis und Wissenschaft und liegt in einer ganz anderen Linie als natrliche Wissenschaft(Husserl 1984b: 176). Tematyzacja przedmiotw z uwagi na sposb ich dania, uprawomocnienie [validity] oraz pojmowalno [intelligibility] wymaga nastawienia refleksyjnego, cakowicie odmiennego od nastawienia charakterystycznego dla nauk pozytywnych. Jest to jedna przyczyn tego, e nastawienie fenomenologiczne czsto opisywano jako nienaturalny kierunek mylenia (Husserl 1984a: 14). Jednak okrelanie fenomenologii jako nienaturalnej prowadzi w sposb oczywisty do odrzucenia wszelkiej bezporedniej cigoci midzy filozofi i naukami przyrodniczymi. Z uwagi na to ujcie, powszechne stao si traktowanie filozofii jako dyscypliny autonomicznej, ktrej transcendentalne badania warunkw moliwoci wiedzy i dowiadczenia, sytuuj j w odrbnym obszarze w stosunku do nauki. Jednak w tym wypadku sama propozycja naturalizacji fenomenologii musi budzi sprzeciw jako fundamentalne nieporozumienie. W swoim nowym artykule, w ktrym broni si projektu naturalizacji, Murray trafnie uj to krytyczne, tradycyjne nastawienie:
48

D. Zahavi: Fenomenologia a projekt naturalizacji Fenomenologicznych opisw oraz neurobiologicznych wyjanie nie naley traktowa jako wzajemnie uzupeniajcych si opcji metodologicznych, ktre razem wzite pozwol nam zbudowa obraz poznania aspekt po aspekcie, poniewa te dwa rodzaje uj posiadaj cakowicie rny status. Fenomenologia w swoich prbach odsonicia fundamentalnej struktury dowiadczenia stara si rwnie ustali podstawy wszelkiej moliwej wiedzy. W konsekwencji, uj fenomenologicznych nie mona po prostu doczy do uj neurobiologicznych, gdy ostateczny cel pierwszych polega na ustaleniu prawomocnoci tych drugich. Innymi sowy, przyjcie, e naturalizacja fenomenologii polega po prostu na przekroczeniu tradycyjnego podziau ontologicznego, wynika z braku zrozumienia, e rnica midzy fenomenologi i neurobiologi nie jest tylko rnic dotyczc przedmiotu bada, ale jest fundamentaln rnic dotyczc ich teoretycznej orientacji rnic charakterystyczn dla bada filozoficznych i naukowych w oglnoci. Podczas gdy neurobiolodzy przypuszczalnie traktuj jako dan moliwo zrozumienia wiata, to filozof jest przekonany, e potrzebne s przedwstpne badania dotyczce tego, jak takie zrozumienie moe w ogle powsta. W konsekwencji fenomenolog, ktry opowiedzia si za naturalizacj moe przesta by postrzegany jako filozof.
(Murray 2002: **)

Dokd nas to prowadzi? Czy propozycja naturalizacji fenomenologii zawodzi od samego pocztku, na skutek cakowitego niezrozumienia, o czym w ogle jest fenomenologia? Mogoby si wydawa, e tak wanie jest. W dalszym cigu krtko zarysuj niektre moliwe rozwizania tego problemu.

3. Fenomenologiczna psychologia a fenomenologia transcendentalna Najpierw powrmy jeszcze do problemu relacji midzy fenomenologi i psychologi. Jak dobrze wiadomo, Husserl w pierwszym wydaniu Logische Untersuchungen potraktowa fenomenologi jako psychologi deskryptywn (Husserl 1984a: 24). Do tej charakterystyki Husserl zdystansowa si ju w roku 1903, odrzucajc j na podstawie dobrych racji (Husserl 1979: 206-208). Ta wstpna kwalifikacja nie tylko nie oddawaa tego, o co rzeczywicie chodzi w Logische Untersuchungen, ale take przesaniaa fakt, i celem fenomenologii jest odkrycie nowego, niepsychologicznego wymiaru wiadomoci18. Jednake w bd popeniony na pocztku jasno ilustruje, e dystynkcja midzy fenomenologi i psychologi moe czasami nie by atwa do przeprowadzenia. Nie jest rwnie zbiegiem okolicznoci, i relacja midzy tymi dyscyplinami pozostawaa w krgu zainteresowa Husserla do samego koca.
18

Na temat wspczesnego nie-mentalistycznego odczytania wczesnych dzie Husserla, por. Benoist 1997.

49

AVANT Volume II, Number T/2011 www.avant.edu.pl/en Szczeglnie wane w tym kontekcie jest to, e Husserl czasami wyrnia dwa bardzo odmienne fenomenologiczne podejcia do wiadomoci. Z jednej strony mamy fenomenologi transcendentaln, z drugiej za to, co nazywa fenomenologiczn psychologi. Jak pisze w Amsterdamer Vorlesungen: [D]ie wundersame Parallelitt, ja gewissermaen die Deckung zwischen phnomenologischer Psychologie und transzendentaler Phnomenologie: beide als eidetische Disziplinen verstanden. Die eine steckt sozusagen implizit in der anderen(Husserl 1962: 343). Na czym polega rnica midzy tymi podejciami? Oba zajmuj si wiadomoci, ale czyni to wedug cakowicie odmiennych programw. Zdaniem Husserla, celem fenomenologicznej psychologii jest badanie wiadomoci intencjonalnej w sposb nieredukcyjny, to znaczy w sposb respektujcy jej osobliwo i cechy dystynktywne. W konsekwencji fenomenologiczna psychologia jest odmian opisowej, ejdetycznej i intencjonalnej psychologii, ktra powanie traktuje perspektyw pierwszoosobow, ale w przeciwiestwie do fenomenologii transcendentalnej, czyli prawdziwej fenomenologii filozoficznej pozostaje w obrbie nastawienia naturalnego. Rnica midzy nimi polega na tym, e fenomenologiczn psychologi mona potraktowa jako lokalne (w sensie ontologii regionalnej) badanie wiadomoci z uwagi na wasne cele. Natomiast fenomenologia transcendentalna jest o wiele bardziej ambitnym przedsiwziciem o charakterze globalnym. Przedmiotem jej zainteresowania jest konstytutywny wymiar subiektywnoci, to znaczy badanie wiadomoci o tyle, o ile wiadomo jest wymiarem umoliwiajcym przejawianie si i samoartykulacj wiata. Dlaczego ta dystynkcja jest wana? Poniewa fenomenologia transcendentalna moe by istotnie odporna na projekt naturalizacji, inaczej za jest w przypadku fenomenologicznej psychologii. Podkrelaj to rwnie czterej redaktorzy, gdy twierdz, e argumentujc na rzecz paralelizmu fenomenologicznej psychologii oraz transcendentalnej fenomenologii, Husserl zdaje si dopuszcza moliwo oddzielenia specyficznej interpretacji filozoficznej, ktr mia nadziej nada swoim opisom, od tego, co skonni jestemy uzna za ich naukow tre. (52). Innymi sowy, jeden ze sposobw uatwiajcych naturalizacj fenomenologii polega na odrzuceniu jej transcendentalnego wymiaru i zajciu si fenomenologiczn psychologi. Gdy zostanie to wykonane, szansa na sukces z pewnoci wyda si bardziej obiecujca. Nie oznacza to, e nie napotkamy adnych trudnoci. Chocia potrafi zrozumie, w jaki sposb kognitywistyka i fenomenologia mog odnie obopln korzy, to zupenie nie rozumiem, jak ich wzajemne wzbogacenie moe doprowadzi do wypenienia luki eksplanacyjnej. Nie pojmuj rwnie, jak fenomenologia moe ostatecznie wyjani, w jaki sposb dowiadczenia mog by wasnociami mzgu (19) chociazaryzykuj przypuszczenie, e redaktorzy najprawdopodobniej odwoaliby si do jakiego pojcia emergencji (55). Jednak pomijajc te problemy, powysza propozycja przynajmniej nie wyglda na chybion od samego pocztku.

50

D. Zahavi: Fenomenologia a projekt naturalizacji Gwny problem tego rozwizania polega na tym, e odrzuca ono du cz tego, co czyni fenomenologi filozoficznie interesujc. Jak podkrelaem, fenomenologia jest przede wszystkim transcendentalnym przedsiwziciem filozoficznym, za przekrelenie tego skadnika sprawia, e to co pozostaje moe by nazywane fenomenologi tylko za cen ekwiwokacji19. Wyraajc to inaczej, odrzucenie transcendentalnego skadnika fenomenologii, moe uatwi redaktorom jej naturalizacj. Jednake ten rodzaj fenomenologii, ktry im pozostaje, to psychologiczna odmiana fenomenologii, ktra nie jest co chciabym podkreli fenomenologi rozumian jako filozoficzna dyscyplina, tradycja czy metoda.

4. Fenomenologia a nauki pozytywne By moe istnieje jeszcze jedno rozwizanie. Przypomnijmy sobie, e nie wszyscy fenomenolodzy podzielaj ten sam pogld na temat moliwoci owocnego dialogu midzy fenomenologi i naukami pozytywnymi. Krtkie porwnanie niezgodnych ze sob uj Heideggera, Husserla i Merleau-Pontyego jest wystarczajco instruktywne. W napisanym w roku 1927 tekcie, zatytuowanym Phnomenologie und Theologie, Heidegger twierdzi, e w obrbie rnych nauk pozytywnych mona mwi o wzgldnych rnicach. Jedna nauka, powiedzmy antropologia, bada jedn specyficzn dziedzin; inna nauka, powiedzmy biologia, bada inn dziedzin. Pomidzy naukami pozytywnymi i filozofi, to znaczy fenomenologi, istnieje take rnica, ktra jednak nie jest wzgldna, lecz absolutna. Podczas gdy nauki pozytywne s naukami ontycznymi zajmujcymi si bytami [das Seiende], to fenomenologia jest nauk ontologiczn zajmujc si Bytem [Sein]. Wanie w tym kontekcie Heidegger poczyni synn obserwacj, e istnieje wicej podobiestw midzy teologi i chemi (obie zajmuj si bytami) ni midzy teologi i filozofi (Heidegger 1978: 49). Biorc pod uwag takie ujcie, moliwo dialogu jest raczej nika. Moemy co najwyej oczekiwa czego w rodzaju jednostronnej komunikacji, gdzie rozwaania fenomenologiczne ograniczaj nauki pozytywne20. Gdy przechodzimy do Husserla, sytuacja jest nieco inna. Jak widzielimy, Husserl mwi o paralelizmie midzy fenomenologiczn psychologi i fenomenologi transcendentaln. Sugeruje nawet, e moliwe jest przejcie od jednej do drugiej przez prost zmian
Chocia nie zgadzam si z taka ocen, niektrzy mog odrzuci twierdzenie, e post-Husserlowska fenomenologia jest transcendentalna. Nie ma tu jednak miejsca na szersz prezentacj obrony mego stanowiska. 20 Mona by temu zarzuci, e ta wczesna wypowied Heideggera nie jest reprezentatywna dla jego pogldw na ten temat. Co z jego pniejszymi dzieami, jak na przykad synne Zollikoner Seminare, ktre zawiera pogldy wyraone na seminariach zorganizowanych wsplnie przez Heideggera i psychiatr Medarda Bossa w latach 19591969? Zaprowadzioby mnie to zbyt daleko, gdym chcia w tym miejscu przedstawi szczegow analiz tej znacznie pniejszej pracy. Naley jednak zauway, e nawet wwczas Heidegger powtarza niektre spord swoich dyskusyjnych pogldw z lat dwudziestych. Dotyczy to, na przykad, jego pogldu na temat statusu ciaa problemu, ktry oczywicie nie jest pozbawiony zwizku z zagadnieniem moliwoci naturalizacji fenomenologii. Por. Zahavi 2000.
19

51

AVANT Volume II, Number T/2011 www.avant.edu.pl/en nastawienia. Wyraajc to inaczej, Husserl traktuje czasami fenomenologiczn psychologi jako drog wiodc ku fenomenologii transcendentalnej. W rzeczywistoci zwyko si wymienia trzy drogi Husserla prowadzce do transcendentalnej redukcji. Istnieje droga kartezjaska, droga ontologiczna i wreszcie droga przez fenomenologiczn psychologi. Zaprowadzioby to nas zbyt daleko, gdybym mia w szczegach omawia te rne podejcia. Warto jednak zauway, e Husserl czasami podkrela propedeutyczne zalety zwizane z podejciem do transcendentalnej fenomenologii via fenomenologiczna psychologia, to znaczy poprzez nauk pozytywn. Jego zdaniem, mona rozpocz badania bez jakiegokolwiek zainteresowania filozofi transcendentaln, bdc zainteresowanym rozwijaniem cile naukowej psychologii. Jeeli to zadanie bdzie realizowane w sposb radykalny, za struktury wiadomoci bd badane z wystarczajc precyzj i uwag, to zdaniem Husserla w pewnym momencie konieczne okae si wykonanie dalszego kroku, ktry skutkowa bdzie transcendentalnym zwrotem, sigajcym transcendentalnej fenomenologii (Husserl 1962: 347). Przedstawiajc problem w ten sposb, Husserl z pewnoci inaczej widzi relacj midzy nauk i filozofi, ni Heidegger. Jego stanowisko jest o wiele bardziej ugodowe. Oczywiste jest, e Husserl uwaa, i nauki pozytywne mog odsoni problemy, ktrymi zajmie si fenomenologia transcendentalna (nawet jeli wydaje si co trzeba podkreli e Husserl myli gwnie o zastpieniu dyscyplin, ktrych punktem wyjcia jest perspektywa pierwszoosobowa). W rzeczywistoci jednak mona twierdzi, e Husserl idzie jeszcze dalej. Krtko mwic (gdzie indziej badaem to w szczegach): wzrastajce zainteresowanie Husserla transcendentaln doniosoci ucielenienia i intersubiektywnoci, ostatecznie doprowadzio go do obszarw problemowych tradycyjnie zarezerwowanych dla psychopatologii, socjologii, antropologii czy etnologii, zmuszajc go do rozwaenia filozoficznego znaczenia takich problemw jak: powstawanie, dziejowo czy normalno [generativity, historicity, normality]. Podczas gdy tradycyjna, kantowska filozofia transcendentalna traktowaa takie empiryczne i przyziemne zagadnienia jako pozbawione jakiegokolwiek transcendentalnego znaczenia dla problematyki intersubiektywnoci czy ucielenienia, to Husserl zmuszony by ponownie rozway tradycyjny podzia na to, co empiryczne i transcendentalne. Powtarzajc, nie sadz, aby naleao ka na to zbyt duy nacisk: zasadniczym bdem byoby mylenie, e filozofia transcendentalna stanowi jaki monolit, a take pomijanie rnicy midzy kantowsk filozofi transcendentaln oraz t postaci filozofii transcendentalnej, jak znajdujemy w fenomenologii21. Parafrazujc Cowella, dla Husserla transcendentalny charakteryzuje raczej obszar tego, co dane, ucielenione w wiecie [mundanity], ni formaln konstrukcj zoon z zasad wydedukowanych w celu wyjanienia (czy uprawomocnienia) wiata [mundanity] (Crowell 2001: 174). Jednak w tym wypadku tradycyjny pogld na temat relacji empiryczne-transcendentalne (zwile streszczony przez Murraya), ktry opozycj midzy tym, co empiryczne i tym, co transcendentalne, traktuje jako decydujcy ar-

21

Obszern dyskusj zagadnienia zawiera Zahavi 1999, 2001.

52

D. Zahavi: Fenomenologia a projekt naturalizacji gument przeciwko naturalizacji fenomenologii, jest zarwno nieadekwatny jak i czciowo mylcy22. Na zakoczenie zajmijmy si stanowiskiem Merleau-Pontyego na temat nauk empirycznych, ktre take jest zupenie rne od stanowiska Heideggera. Dobrze wiadomo, e Merleau-Ponty w swojej pierwszej duej pracy La Structure de Comportement dyskutuje pogldy tak rnorodnych autorw jak Pawow, Freud, Koffka, Piaget, Watson czy Wallon. Ostatni podrozdzia ksiki pod nagwkiem Ny a-t-il pas une vrit du naturalism? zawiera krytyk kantowskiej filozofii transcendentalnej. Na ostatniej stronie ksiki Merleau-Ponty postuluje tak redefinicj filozofii transcendentalnej, ktra uwzgldni wiat realny (Merleau-Ponty 1942: 241). Zamiast skania nas do wyboru midzy eksternalnym wyjanieniem naukowym oraz internaln refleksj fenomenologiczn, wyboru, ktry zerwaby wzajemn relacj midzy wiadomoci i natur, Merleau-Ponty prosi nas o ponowne rozwaenie tej opozycji oraz poszukiwanie wymiaru, ktry wychodzi zarwno poza obiektywizm jak i subiektywizm. To zainteresowanie naukami pozytywnymi z punktu widzenia ich doniosoci dla fenomenologii, zostaje zachowane rwnie w wielu pniejszych pracach MerleauPontyego. Dobrze znane jest jego nawizanie w Fenomenologii percepcji do neuropatologii (opisany przez Gelba i Goldsteina synny przypadek Schneidera). Przez pewien czas (lata 1949 1952) Merleau-Ponty by nawet kierownikiem Katedry Psychologii Dziecka na Sorbonie. Jeli chodzi o jego pne prace, to reprezentatywne twierdzenie mona znale w Signes: [L]a tche dernire de la non-phnomnologie comme philosophie de la conscience est de comprendre son rapport avec la nonphnomnologie. Ce qui rsiste en nous la phnomnologie, - ltre naturel, le principe barbare dont parlait Schelling, - ne peut pas demeurer hors de la phnomnologie et doit avoir sa place en elle(Merleau-Ponty 1960: 225). Interesujce i wane jest to, e Merleau-Ponty nie pojmowa relacji midzy fenomenologi transcendentaln i naukami empirycznymi, jako kwestii dotyczcej aplikacji wczeniej uzyskanych fenomenologicznych wgldw do analizy problemw empirycznych. Nie chodzi tu po prostu o to, w jaki sposb fenomenologia moe ogranicza [constrain] nauki empiryczne. Wprost przeciwnie, pomys Merleau-Pontyego polega na tym, e sama fenomenologia moe zmienia si i podlega modyfikacjom w trakcie dialogu z dyscyplinami empirycznymi. W rzeczy samej, taka konfrontacja jest dla niej niezbdna, o ile fenomenologia ma si rozwija we waciwym kierunku. Przypomnijmy sobie, e Merleau-Ponty goszc ten pogld nie redukuje fenomenologii do jeszcze jednej dyscypliny empirycznej ani nie przekrela jej transcendentalnej natury filozoficznej.
22

W podobny sposb Mohanty mwi o rnicy midzy dwiema odmianami filozofii transcendentalnej: prinzipientheoretisch i evidenztheoretisch (Mohanty 1985: 215). W nowej dyskusji na temat podobiestw midzy neokantyzmem i fenomenologi, Steven Crowell posuguje si t sam dystynkcj terminologiczn. Godne uwagi jest to, e dochodzi do konkluzji, ktra przynajmniej na pierwszy rzut oka jest przeciwiestwem mojej. Zdaniem Crowella, to wanie prinzipientheoretisch odmiana filozofii transcendentalnej (przynajmniej w wersji sformuowanej przez marbursk szko neokantyzmu) akcentuje cigo midzy nauk i filozofi, za jej odmiana fenomenologiczna (evidenztheoretisch) akcentuje brak cigoci (Crowell 2001: 24).

53

AVANT Volume II, Number T/2011 www.avant.edu.pl/en 5. Konkluzja Sdz, e w wietle powyszych rozwaa sensowne jest wyrnienie czterech nastpujcych uj relacji midzy fenomenologi i naukami pozytywnymi (lista moe nie by wyczerpujca): 1) Jedna z moliwoci polega na twierdzeniu, e nauki empiryczne nie potrzebuj fenomenologii i mog rozwija si nie tracc czasu na zajmowanie si zdyskredytowanym programem badawczym, ktry jest intelektualnym bankrutem co najmniej od 50 lat23. 2) Inna moliwo polega na twierdzeniu, e fenomenologia nie potrzebuje nauk empirycznych, chocia nauki empiryczne musz by ograniczane [constrained] przez fenomenologiczne demarkacje i analizy. W ten sposb relacja midzy fenomenologi i naukami empirycznymi ma charakter jednostronny i polega na aplikacji gotowych poj. Jednak nie ma midzy nimi adnych wzajemnych interakcji ani sprze zwrotnych. Aplikacja poj nie pociga za sob modyfikacji pierwotnych wgldw. 3) Trzecia opcja polega na twierdzeniu, i naley odrni dwie wersje fenomenologii: czyst (lub transcendentaln) oraz potoczn (psychologiczn). Dziki zmianie postawy mona przechodzi od jednej do drugiej i z powrotem. Co wicej, jeli chodzi o psychologiczn wersj fenomenologii, to moe ona mie pewien wkad do projektu naturalizacji, wchodzc z naukami pozytywnymi w relacje wzajemnego warunkowania si. Jeli za chodzi o wersj transcendentaln fenomenologii, to pozostaje ona nietknita przez to, co e tak powiem zachodzi na niszym poziomie oraz moe realizowa wasne zadania w cakowitej izolacji. 4) Ostatnia opcja polega na twierdzeniu, e fenomenologia transcendentalna moe wchodzi w owocne interakcje z naukami empirycznymi. By moe nawet moliwe jest jej znaturalizowanie w sensie wniesienia wkadu w projekt naturalizacji. Jednak jest rzecz oczywist, e naley zdawa sobie spraw, i obrona takiego pogldu doprowadzi nie tylko do modyfikacji transcendentalnej fenomenologii, ale rwnoczenie spowoduje przeksztacenie samego pojcia naturalizacji, jak rwnie samego sposobu rozumienia natury. Wracajc do gwnej kwestii: jeli Petitot, Varela, Pachoud i Roy rzeczywicie chc znaturalizowa fenomenologi, to nie bdzie to polegao na prostej eliminacji jej transcendentalnego wymiaru. Jeeli za naturalizacja fenomenologii transcendentalnej ma w ogle posiada jakikolwiek sens, to jest oczywiste, e realizacja tego celu wymaga zdecydowanego odrzucenia obiektywizmu i reprezentacjonalizmu, ktre byy skadnikiem naturalizmu. Problem polega na tym, czy redaktorzy s przygotowani do wykonania tego kroku, co natychmiast spowoduje, e ich propozycja wymaga bdzie cakiem radykalnej zmiany paradygmatu. By moe s do tego przygotowani. Przede wszystPrzypuszczalnie jest to pogld Thomasa Metzingera (por. uwagi zawarte w Journal of Conciousness Studies 4/56, 1997, 385).
23

54

D. Zahavi: Fenomenologia a projekt naturalizacji kim, istnieje interesujcy fragment we wprowadzeniu, w ktrym redaktorzy odrzucaj twierdzenie, e naukowa obiektywno zakada wiar w rzeczywisto niezalen od obserwatora. Odwoujc si do mechaniki kwantowej oraz zasady nieoznaczonoci Heisenberga, twierdz, e wiedza fizyczna dotyczy zjawisk fizycznych, ktre traktuje si w sposb intersubiektywnie prawomocny (16-17). Jednoczenie explicite opisuj oni wasny projekt, jako pocigajcy ponowne przebadanie zwykego pojcia naturalizacji, w celu wykrycia jego moliwych ogranicze i niedostatkw (46). Opowiadaj si rwnie za przebudow samej idei natury oraz potrzeb modyfikacji naszej nowoczesnej koncepcji obiektywnoci, subiektywnoci i wiedzy (54). Innymi sowy, nie istniej adne racje, aby pozwoli redukcjonistom na monopolizacj pojcia naturalizmu. Jednak najbardziej instruktywna jest by moe odpowied Vareli na pytanie, ktre zadaem mu na spotkaniu w Paryu (w roku 2000): Tom Naturalizing phenomenology zosta zamierzony tylko jako pierwsza cz wikszego projektu. Drugi planowany i uzupeniajcy tom bdzie nosi tytu Phenomenologizing Natural Science. Mam nadziej, e stao si jasne na podstawie powyszych uwag, e propozycj Petitot, Vareli, Pachoud i Roya traktuj jako bardzo interesujc oraz intelektualnie prowokujc, chocia zachowuj w stosunku do niej krytyczn rezerw. W dalszym cigu dokonam krtkiego podsumowania mojej krytyki. Uwaam, e redaktorzy za bardzo skupili si na problemie, czy opisy fenomenologiczne nadaj si do matematycznej rekonstrukcji. Moim zdaniem ten problem ma charakter zastpczy. Przede wszystkim nie rozumiem, dlaczego sama matematyczna rekonstrukcja powinna pomc rozwiza trudny problem. Po drugie, gdyby nawet tak byo, nie pocigaoby to naturalizacji fenomenologii. Antynaturalizm Husserla nie opiera si gwnie na motywach naukowych, lecz filozoficznych i jasne jest, e redaktorzy zdecydowali si pomin te drugie. Jeli kto naprawd chce dokona naturalizacji fenomenologii osobicie nadal traktuj jako otwarte pytanie, czy w ogle jest to zadanie podane to jego droga nie wiedzie przez pominicie transcendentalnego wymiaru fenomenologii, ale przez ponowne przemylenie oraz rewizj dychotomii empiryczne-transcendentalne. W jednym fragmencie wprowadzenia redaktorzy wspominaj, e prowadzone przez Husserla i Merleau-Pontyego badania ywego ciaa koncentruj si na miejscu, gdzie analiza transcendentalna i ujcie naturalne s istotnie ze sob powizane (61). Myl, e to prawda i auj, i redaktorzy nie rozwijaj tego wtku we wprowadzeniu. Dokd prowadz powysze rozwaania? Na pierwszy rzut mamy do czynienia z dwiema skrajnociami. Jedn z nich jest twierdzenie, e filozofia musi zosta znaturalizowana, to znaczy musi sta si czci nauk przyrodniczych. Nie istniej adne wyjtkowe problemy ani metody filozoficzne. Drug skrajnoci jest twierdzenie, e filozofia i nauki empiryczne tak bardzo si rni w swej naturze, e nie jest moliwa midzy nimi adna wsppraca. Istnieje jednak trzecia moliwo. Dlaczego nie mielibymy twierdzi, e filozofia i nauki empiryczne mog si wzajemnie wzbogaca. Filozofia moe kwestionowa oraz rozjania podstawowe zaoenia teoretyczne przyjmowane na gruncie nauk empirycznych. Nauki empiryczne mog dostarcza filozofii konkretnych
55

AVANT Volume II, Number T/2011 www.avant.edu.pl/en odkry, ktrych filozofia nie moe po prostu zignorowa, ale musi je umie przyswoi na przykad dane uzyskane w ramach psychologii rozwojowej czy neuro- i psychopatologii, ktre mog zmusi nas do oczyszczenia, rewizji, a nawet odrzucenia naszych filozoficznych zaoe24. Na zakoczenie trzeba podkreli, e istnieje zasadnicza rnica midzy twierdzeniem, e filozofia i nauki empiryczne powinny wsppracowa, a twierdzeniem negujcym istnienie rnicy midzy nimi. Cytujc Putnama, jest rzecz cakowicie moliw domaganie si, aby filozofia uwzgldniaa najlepsz dostpn wiedz naukow, przyjmujc zarazem, e pytania filozoficzne i naukowe rni si w sposb fundamentalny (Putnam 1992: 34). Istnieje wiele sposobw opisania tej rnicy. Jeden z nich polega na podkreleniu krytycznego wymiaru filozofii. Uwaam, e kluczow spraw jest podkrelenie tego aspektu, ktry jak sdz zosta zaniedbany przez Petitot, Varel, Pachoud i Roya w ich penej entuzjazmu postawie wobec naturalizacji fenomenologii. By moe jednak jest to tylko dowodem, e ich propozycja zostaa skierowana przede wszystkim wobec kognitywistyki, a nie filozofii?25

Bilbiografia: Benoist, J. 1997. Phnomenologie, smantique, ontologie: Husserl et la tradition logique autrichienne,Paris: PUF. Crowell, S. G. 2001. Husserl, Heidegger, and the Space of Meaning, Evenston: Northwerstern University Press. Flanagan, O. 1992. Consciousness Reconsidered, Cambridge, MA: MIT Press. Heidegger, M. 1978. Wegmarken, Frankfurt am Main: Vittorio Klostermann. Heidegger, M. 1994. Zollikoner Seminar, pod red. M. Bossa, Frankfurt am Main: Vittorio Klostermann. Husserl, E. 1962. Phnomenologische Psychologie. Husserliana IX. Den Haag: Martinus Nijhoff. Husserl, E. 1976. Ideen zu einer reinen Phnomenologie und phnomenologischen Philosophie I. Husserliana III/1-2. Den Haag: Martinus Nijhoff. Zob. tene, Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii, t. I/II, tum. D. Gierulanka, Warszawa: PWN, 1974/1975. Husserl, E. 1979. Aufstze und Rezensionen (1890-1910), Husserliana XXII. Den Haag: Martinus Nijhoff. Husserl, E. 1984a. Logische Untersuchungen II, Husserliana XIX/1-2, Den Haag: Martinus Nijhoff. Zob. tene, Badania Logiczne, tom II/I i II/II, tum. J. Sidorek, Warszawa: PWN, 2000. Husserl, E. 1984b. Einleitung in die Logik und Erkenntnistheorie. Vorlesungen 1906/07,Husserliana XXIV, Dordrecht: Martinus Nijhoff.

24 25

Gbsz dyskusj tej moliwoci zawiera np: Parnas i Zahavi 2000. Jestem wdziczny Yoko Arisaka za komentarze do wczeniejszej wersji tego artykuu.

56

D. Zahavi: Fenomenologia a projekt naturalizacji

Husserl, E. 1987. Aufstze und Vortrge (1911-1921), Husserliana XXV. Dordrecht, Martinus Nijhoff.Journal of Consciousness Studies 5-6: 385-388. Merleau-Ponty, M. 1942. La structure du comportement, Paris: PUF. Merleau-Ponty, M. 1960. Signes, Paris: ditions Gallimard. Mohanty, J. N. 1985. The Possibility of Transcendental Philosophy, Dordrecht: Martinus Nijhoff. Murray, A. 2002. Philosophy and the anteriority complex.Phenomenology and the Cognitive Science 1/1, (in press) Nagel, Th. 1986. The view from Nowhere, Oxford: Oxford University Press. Zob. tene, Widok znikd, tum. C. Cieliski, Warszawa: Fundacja Aletheia, 1997. Parnas, J. & Zahavi, D. 2000. The Link: Philosophy-Psychopatology-Phenomenology, [w:] D. Zahavi (ed.), Exploring the Self. Philosophical and Psychopatological Perspectives on Self-experience, Amsterdam-Philadelphia: John Benjamins: 1-16. Petitot, J., Varela, F. J., Pachoud, B. & Roy, J.-M. (eds.) 1999. Naturalizing Phenomenology: Issues in Contemporary Phenomenology and Cognitive Science, Stanford: Stanford University Press. Putnam, H. 1992. Renewing Philosophy. Cambridge, MA: Harward University Press. Zahavi, D. 1999. Self-Awereness and Alterity. A phenomenological Investigation, Evanston: Northwestern University Press.

57