DYDAKTYKA HISTORII

Jerzy Maternicki, Czesaw Majorek, Adam Suchoski Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1993 Okadk projektowa Dariusz Litwiniec Redaktorzy Wiesawa Chlopecka, Anna Kiys Redaktor techniczny Teresa Skrzypkowska

RODKI DYDAKTYCZNE W NAUCZANIU UCZENIU SI HISTORII

SYSTEMATYKA RODKW DYDAKTYCZNYCH 1. Prby ucilenia poj. Kady system jest zwart i niepodzieln czci, ktr mona wyodrbni z otoczenia. Jest to cao zorganizowana, poniewa odzwierciedla dynamiczne i wzajemne stosunki midzy rnymi czciami skadowymi, a jakakolwiek zmiana ktrego z elementw pociga za sob zmiany pozostaych elementw, a w konsekwencji caego systemu. System jest zbiorem elementw powizanych wzajemnymi relacjami. System dydaktyczny skada si z takich elementw jak: 1. cele, 2. treci, 3. metody, 4. formy organizacyjne, 5. rodki dydaktyczne stanowi istotny skadnik rodowiska materialnego, w ktrym odbywa si proces nauczania uczenia si. Zdaniem Edwarda Fleminga rodkami dydaktycznymi nazywamy przedmioty materialne i znaki symboliczne uatwiajce poznawanie obiektywnej rzeczywistoci i nabywanie umiejtnoci jej przeksztacenia. Czesaw Kupisiewicz ucili natomiast, e rodki dydaktyczne s to przedmioty, ktre dostarczajc uczniom okrelonych bodcw sensorycznych oddziaywujcych na such, wzrok, dotyk, uatwiaj im bezporednie i porednie poznawanie rzeczywistoci. S to definicje zbyt wskie, poniewa rodkami dydaktycznymi nie s tylko przedmioty materialne, ale take wytwory suce optymalizacji procesu ksztacenia . Czesaw Szybka stwierdzi, e stanowi obiektywne warunki procesu nauczania. T. Sowikowski podkrela, e stanowi one waciwe narzdzia pracy nauczyciela, uatwiaj mu i zabezpieczaj poprawny przebieg procesu nauczania oraz pozytywne jego wyniki . Alojzy Zielecki stwierdzi: Pomocami naukowymi nazywa bdziemy wszystkie rodki stosowane w procesie dydaktycznym z wiadomoci ich przydatnoci i koniecznoci. Podczas stosowania ich przez nauczyciela, nazwiemy je rodkami dydaktycznymi, () gdy bd si nimi posugiwa uczniowie w czasie uczenia si nazwiemy je rodkami uczenia si. Podsumowujc: rodki dydaktyczne s to przedmioty materialne lub ich wytwory oddziaywujce na rne receptory i umoliwiajce wtrn rekonstrukcj procesu dziejowego na potrzeby zwizane z szeroko rozumian edukacj historyczn. 2. Typologia rodkw dydaktycznych. Kryterium podziau rodkw: 1. rodki sowno tekstowe: a. bezporednie rda historyczne, pisane, b. porednie podrczniki, literatura popularnonaukowa itp., 2. rodki pogldowe bezporednie: a. wystpujce w rodowisku naturalnym budowle itp., b. wystpujce w rodowisku zastpczym muzea, izby pamici itp., 3. rodki pogldowe porednie odwzorowujce relikty przeszoci w sposb: a. wielowymiarowy modele, b. jednowymiarowy obrazy, fotografie, 4. rodki audiowizualne: a. foniczne audycje radiowe, nagrania pytowe i magnetofonowe, b. wizualne statyczne obrazy ekranowe, film niemy, c. foniczne i wizualne film dwikowy, programy telewizyjne, 5. rodki automatyzujce proces dydaktyczny: a. komputery, maszyny dydaktyczne, b. egzaminatory, kontrolery. 3. Funkcje rodkw dydaktycznych. Pod pojciem funkcja rozumie bdziemy waciwoci, dziki ktrym rodki dydaktyczne oddziaywaj na uczniw, wypeniajc zadania przydzielane im wiadomie przez nauczyciela.

Edward Fleming stwierdzi, e funkcje rodkw dydaktycznych polegaj na: 1. wywoaniu pozytywnych motyww uczenia si, 2. wielostronnym aktywizowaniu ucznia, 3. uatwianiu procesu poznawania rzeczywistoci, 4. weryfikowaniu poznania teoretycznego, 5. wywoaniu przey i oddziaywaniu wychowawczym, 6. umoliwianiu nabywania umiejtnoci przetwarzania rzeczywistoci. Czesaw Kupisiewicz wymienia funkcje: 1. poznawcz utrwalenie i posugiwanie si zdobyt wiedz (mikrodydaktyka): a. motywacyjna, b. informacyjna ilustracyjna, c. kontrolna, d. ekspozycyjna, e. integrujca, 2. ksztacc umiejtno korzystania z rnych rde informacji ksztatowanie umiejtnoci (makrodydaktyka). Naley pamita, e postp moliwy jest w rnych dziedzinach wiedzy, ale zawsze zaczyna si od niepokoju intelektualnego. Do zada nauczyciela historii naley take pobudzanie tego intelektualnego niepokoju, w czym obok sowa istotn rol mog odegra rnorodne rodki dydaktyczne. Za porednictwem rodkw dydaktycznych rozwijamy i ksztacimy zdolnoci poznawcze, jak mylenie, spostrzeganie, wyobrani, uwag. PODRCZNIK 1. W poszukiwaniu podrcznika na miar naszych czasw. Jerzy Maternicki wyodrbni trzy typy podrcznikw: 1. syntezy, przekazanie gotowej wiedzy do przyswojenia, 2. kompendia materiaowe, ograniczaj si do podania moliwie surowego, ale uporzdkowanego materiau faktograficznego, 3. podrczniki uniwersalne o charakterze analityczno syntetycznym, zawieraj obok materiau kompendiw rwnie uoglnienia i sdy wartociujce, gdzie trudno polega na znalezieniu waciwych proporcji pomidzy wiedz surow a gotow, czyli na trafnym wyborze tego, co ma by uczniom podane i tego, co bdzie przedmiotem ich samodzielnych poszukiwa. W poszukiwaniu rozwiza optymalnych w zakresie podrcznikw wychodzi z pomoc Alojzy Zielecki: a. W jakim stosunku powinien pozostawa podrcznik historii do treci ujtych w programie tego przedmiotu? b. Jakie s postulowane i rzeczywiste funkcje podrcznika w procesie dydaktycznym? c. Jak powinny si ksztatowa zwizki podrcznika z innymi rodkami dydaktycznymi? d. W jakim kierunku powinny zmierza modyfikacje podrcznika historii? S to pytania kierowane zarwno do autorw podrcznika jak rwnie do nauczycieli historii. Podrcznik w porwnaniu z pozaszkolnymi rdami wiedzy przekazuje informacje w formie uporzdkowanej, systematycznej, stajc si dziki temu swoistym punktem odniesienia dla informacji pochodzcych z rnych mediw. 2. Funkcje podrcznika. Alojzy Zielecki przez funkcje podrcznika rozumie jego wpyw na osiganie zakadanych i oczekiwanych rezultatw wynikajcych ze stosowania tego rodka dydaktycznego na lekcjach historii, jak rwnie w pracy domowej. Wyrni trzy grupy jego funkcji: 1. metodyczne, 2. dydaktyczne: a. poznawcze, b. ksztacce. 3. wychowawcze. Natomiast w ujciu Maternickiego podrczniki szkolne z historii powinny spenia funkcje: 1. naukowo informacyjne, 2. metodologiczne, 3. wychowawcze, 4. transformacyjne,

5. 6. 7.

badawcze, samoksztaceniowa, autokontrolna.

Od funkcji jaki ma spenia podrcznik w procesie dydaktycznym, uzaleniona jest jego struktura, a wic jego czci skadowe. Struktura poszczeglnych rodkw dydaktycznych decyduje w gwnej mierze o penieniu przez te rodki okrelonych funkcji. 3. Czci skadowe podrcznika. Wspczesny podrcznik to kompendium rnych rodkw dydaktycznych. Podrcznik skada si z: 1. tekstu autorskiego: a. opisowy jak jest, jak byo, b. wyjaniajcy dlaczego tak jest, dlaczego tak byo, c. wartociujcy treci wartociujce i zdania wyraajce oceny, 2. teksty uzupeniajce: a. teksty rdowe, b. fragmenty literatury popularnonaukowej oraz piknej, 3. ilustracje podrcznikowe: a. mapy podrcznikowe, b. obrazy, c. fotografie, d. znaczki pocztowe itp. 4. blok wiczeniowy: a. eksponowany z tekstem autorskim, b. osobno w zeszycie wicze. 4. Praca z podrcznikiem. Przy uyciu podrcznika mona wdraa modzie do umiejtnoci korzystania z rnych materiaw rdowych, obrazowych i symbolicznych. Opinie na temat sposobw pracy z podrcznikiem wrd nauczycieli historii maj charakter intuicyjny. Z bada Wojciecha Kojsa wynika, e dominujcym wrd uczniw szk podstawowych sposobem uczenia si jest czytanie i powtarzanie tekstu podrcznika. W pracy z podrcznikiem sporzdzenie planu po uwanej lekturze jest najkrtsz form zapisu jego treci. RDA HISTORYCZNE 1. Pojcie, podzia, charakter rde. Dla potrzeb dydaktycznych rdem historycznym moe by wszystko, co pozwala historykowi czerpa informacje o przeszoci. Pojcie to NIE jest statyczne. Klasyfikuje si rda na: 1. bezporednie i porednie, 2. pisane: a. opisowe, b. aktowe, 3. niepisane: a. zabytki ikonograficzne, b. przedmioty codziennego uytku, c. budowle. 2. Wykorzystanie rde pisanych. To klasyczne rodki dydaktyczne, wykorzystywane w edukacji historycznej. T. Sowikowski proponuje wykorzystanie ich w szkole podstawowej jako ilustracji, opowiadania, wykadu nauczyciela lub fragmentu podrcznika. Uycie tekstu rdowego ma funkcje motywacyjn i weryfikacyjn. W szkoach rednich nie mona lekceway funkcji ilustracyjnej wg Cz. Szybki. Praca z wykorzystaniem rde pisanych winna by podporzdkowana celom ksztacenia, chodzi tutaj o to, by wyksztaci przekonanie, e podstaw kadej wiedzy s jej rda. Praca z tekstem wymaga tutaj analizy i syntezy. Wanym punktem w wykorzystywaniu tekstw rdowych jest orientacja w ich zasobach.

3. Praca ze rdami niepisanymi. Wzbogacaj wiedz historyczn, ale take mona dowiedzie si o sposobie ich poszukiwania i opracowywania do celw naukowych. Czsto stosuje si je podczas wycieczek historycznych. Eksponaty muzealne staj si rodkami wizualnymi, rzadziej fonicznymi. LITERATURA POPULARNONAUKOWA I PIKNA Literatura popularnonaukowa. Czytelnictwo uczniw jest jednym z przejaww ich uczestniczenia w kulturze. Std rozwj czytelnictwa dzieci u modziey powinien by traktowany jako efekt zamierzonych i skoordynowanych dziaa gwnie nauczyciela jzyka polskiego, ale take historii. Praktyka szkolna wykazuje, e najczciej niepowodzenia w opracowywaniu treci i struktury okrelonych informacji wynikaj z nadmiaru komunikatw, ktre docieraj do odbiorcy. Literatura popularnonaukowa moe pogbia i poszerza wiedz historyczn ucznia, uzupenia informacje na temat wydarze, ktre zostay pominite w podrczniku, pominite albo zasygnalizowane. Jest wielce przydatna w pracy pozalekcyjnej. Wyrnia si trzy formy lektury opracowa: 1. lektura stosowana podczas lekcji, 2. lektura opracowana w ramach pracy domowej, 3. lektura indywidualna, ktrej celem jest pogbienie i poszerzenie wiedzy uczniw oraz rozwijanie zainteresowa przedmiotem. Literatur popularnonaukow naley konfrontowa z literatur pikn. Istotnego znaczenia nabiera ksztatowanie pozytywnej motywacji do pracy z ksik. Literatura ta zblia ucznia do wydarze historycznych przedstawianych niejednokrotnie z innego punktu widzenia ni w podrczniku szkolnym. Waciwie kierowanie doborem lektury oraz wdraanie do racjonalnych sposobw jej wykorzystywania wpywa na wzrost zainteresowa przedmiotem oraz spenia wan rol w przygotowaniu do pracy samoksztaceniowej. 2. Literatura pikna. Nauczyciele historii przypisuj jej wan rol w budzeniu i rozwijaniu zainteresowa historycznych dzieci i modziey. Utwr literacki nie moe zastpi podrcznika i ksiki popularnonaukowej, natomiast powinien by wykorzystywany obok innych rodkw dydaktycznych. W dzieach literackich odkrywa si pogldy autora i wiadomo historyczn ludzi w zamierzchych czasach. Gwnym gatunkiem tej literatury w odniesieniu do dydaktyki jest powie historyczna. W szkole redniej literatura pikna bdzie podstaw pracy domowej. Jest rodkiem dydaktycznym, ktry korzystnie wpywa na korelacj midzyprzedmiotow. RODKI SYMBOLICZNE Poznanie historyczne realizuje si w jednoci konkretu i abstrakcji. To co w historii konkretne mona przedstawi w sposb konkretny, jak rwnie abstrakcyjny. Cech charakterystyczn abstrakcyjnego przedstawiania pewnych elementw przeszoci jest uzmysowienie modziey przy uyciu znakw nie ikonograficznych zalenoci pomidzy omawianymi zjawiskami historycznymi. rodki symboliczne wic: 1. pomagaj w ksztatowaniu uoglnie na rnym stopniu abstrakcji pojcia, sdy, prawidowoci historyczne, 2. uatwiaj uczniom proces mylenia historycznego, 3. pomagaj w zrozumieniu zwizkw midzy zjawiskami historycznymi, 4. stwarzaj moliwo niektrych operacji mylowych jak analiza i synteza. Do rodkw symbolicznych nale: 1. mapy, 2. schematy, 3. diagramy, 4. linie chronologiczne, 5. tabele.

1. Mapy. Mapa jest obrazem przestrzeni geograficznej, wykonanym w odpowiedniej skali z uwzgldnieniem krzywizny ziemi. Mapa historyczna natomiast jest obrazem rzeczywistoci minionej odtworzonej podczas bada naukowych przez historykw. Klasyfikacje map historycznych: 1. mapy rozwojowe obrazuj pewien okres historyczny w sposb dynamiczny, 2. mapy przekrojowe ukazujce elementy przestrzenne w sposb statyczny w cile okrelonym momencie historycznym, 3. mapy problemowe powicone jednemu zagadnieniu typu politycznego, gospodarczego lub spoecznego. Mapy historyczne mona wzbogaca innymi rodkami symbolicznymi, jak m.in. nanosi diagramy. Mapy z tymi sygnaturami nazywa si kartodiagramem. Wyodrbnia si mapy: 1. cienne, 2. atlasy 3. w zeszytach wicze, 4. konturowe, 5. plastyczne, 6. w postaci przezroczy, 7. w postaci fazo- i foliogramw, 8. zaprogramowane w komputerze. Uczniowie nie mog odnosi treci mapy do okrelonej rzeczywistoci historycznej. Moe jednak czy rzeczywisto historyczn z geograficzn. 2. Szkice. S to rysunki wykonane do celw dydaktycznych na tablicy, planszy, a take eksponowane za pomoc rzutnika pisma. Maj charakter realistyczny i symboliczny. Wykorzystuje si je jako ilustracje opowiada, a take jako podstaw opisw. 3. Schematy. To graficzne przedstawienie wzajemnej zalenoci poj, zjawisk lub procesw. Unaocznia stosunki i zwizki pomidzy elementami analizowanej caoci. Wyrnia si schematy: 1. z uyciem symboliki, 2. ukazujce zwizki czasowo egzystencjonalne, a. tablice chronologiczne, b. tablice synchronistyczne, c. wykresy, 3. sytuacyjne do zwizkw terenowych, 4. powicone zwizkom przyczynowym. Z bada nad recepcj uczniw wynika, e 90% uczniw potrafio prawidowo odtworzy i objani wczeniej wprowadzony schemat na kolejnej lekcji. Te badania zachcaj do korzystania z tego rodka dydaktycznego. 4. Diagramy. To figury geometryczne, ktre maj na celu przyblienie modziey materiau statystycznego. Mona je podzieli na: 1. supkowe, 2. koowe, 3. kwadratowe, 4. rysunkowe, 5. liniowe, 6. mieszane. Czsto stosuje si diagramy supkowe w ukadzie pionowym lub poziomym. Diagram koowy stosuje si przy pokazaniu zjawiska, ktre skada si z okrelonych czci. Cae koo to 100%, a jego wycinki obrazuj odpowiednie czci. Mona ten diagram stosowa z aplikacjami. Symbolika diagramu jest trudna do odczytania zwaszcza przez uczniw w szkole podstawowej. Trzeba wic celowo czy diagram z rysunkiem. Sumujc, rodki symboliczne speniaj istotna rol w procesie rekonstruowania przeszoci do celw dydaktycznych. Nader czsto w pracy lekcyjnej nauczyciela nie jest moliwe uksztatowanie niezbdnych wyobrae tylko sownie czy obrazowo. T luk wypeniaj rodki symboliczne.

RODKI OBRAZOWE 1. Ucilenia terminologiczne. Gwnie korzysta si z nich w szkole podstawowej. Wyrnia si w semiotyce znaki ikoniczne, do ktrych zalicza si znaki, spostrzegane jako podobnie wizualnie do przedmiotw oznaczonych, oraz znaki arbitralne, do ktrych zalicza si znaki, ktre s spostrzegane jako niepodobne wizualnie do oznaczonych przedmiotw. Do arbitralnych nale obrazy abstrakcyjne i symboliczne. 2. Typologia obrazw. Walter Fuernhor wyrnia wrd obrazw historycznych: 1. reprodukcje rde materialnych, 2. rekonstrukcje. Biorc pod uwag stosunek do treci werbalnych mona take wyrni 3 typy obrazw: 1. obrazowe odpowiedniki treci sownych, 2. obrazowe uzupenienie treci sownych, 3. obrazowe skojarzenia. Biorc pod uwag rodzaj i form ilustracji wyrnia si: 1. obrazy do demonstrowania w czasie lekcji: a. obrazy rysowane na tablicy, b. obrazy drukowane duego formatu, c. aplikacje, 2. obrazy do analizy indywidualnej: a. ilustracje i rysunki w podrczniku, b. obrazy w albumach i ksikach, c. ilustracje pocztwkowe, d. pakiety do indywidualnej pracy ucznia. Ze wzgldu na stopie wiernoci w odtwarzaniu realiw historycznych: 1. fotografie, 2. rekonstrukcje, 3. obrazy dydaktyczne, 4. rysunki i obrazy malarskie, 5. karykatury. Tablica szkolna jest jednym z najbardziej ekonomicznych sposobw utrwalania i wyjaniania wiedzy uczniw, dot. to realiw historycznych. Aplikacje to obrazy lub symbole nakadane na szersze to o charakterze realistycznym lub symbolicznym. Pakiety do indywidualnej pracy ucznia s to zestawy zawierajce g. elementy obrazowe, ale take tekstowe i symboliczne, ktre naley pogrupowa lub uporzdkowa na podstawie okrelonych wczeniej kryteriw. Fotografie pokazuj w ujciu caociowym dan rzeczywisto historyczn lub wyodrbnione z caoci detale. Obrazy dydaktyczne przedstawiaj realia zwizane z procesem dziejowym w formie przystosowanej do potrzeb edukacji historycznej. Karykatury w ujciu dydaktycznym s to rysunki przedstawiajce czsto cechy postaci, przedmiotw lub okrelone wydarzenia w sposb przesadny, a czsto omieszajcy. W szerokim zakresie wykorzystuje si j w RFN. 3. Sposoby wykorzystywania obrazw. Jako, e historii w oglnym zarysie nie poznaje si bezporednio, a bodce oddziaywajce na czowieka maj charakter sowno obrazowe, obrazy s istotne w procesie nauczania uczenia si. Sposoby wykorzystania obrazw bdzie uzaleniony od materiaw jakimi dysponuje nauczyciel. Prezentacje obrazw powinny by wkomponowane w tre lekcji i wspdziaa harmonijnie w przekazywaniu treci historycznych. RODKI AUDIOWIZUALNE Przekazywanie informacji za porednictwem specjalistycznego sprztu i zwizanych z tym sprztem materiaw, ktre speniaj rol nonikw informacji. rodki te maj wiele waciwoci, ktre mog i powinny by wykorzystywane do celw edukacyjnych. Kilka najwaniejszych rodkw audiowizualnych: 1. zbliaj ucznia do poznawanej rzeczywistoci (cho zastpczej), 2. aktywizuj spostrzeganie oraz mylenie wyobraeniowe i pojciowe, 3. rozbudzaj motywy uczenia si poprzez wywoanie zainteresowania dla przedmiotu poznania,

Ich podstawow funkcj jest zastpowanie bezporedniego kontaktu z rzeczywistoci przez obrazowe i dwikowe odbicie. Wpywajc nimi na receptory wzrokowe i suchowe, uzyskuje si wzrost efektywnoci procesw poznawczych. 1. rodki foniczne, suchowe lub audialne. rodki te mog: 1. odzwierciedla dwikowo poznan rzeczywisto i tym samym zblia si do niej, 2. stanowi emocjonaln podbudow poznanych treci, 3. budzi pozytywn motywacj przez wywoanie zainteresowania dla przedmiotu poznania, 4. rozwija i ksztaci wyobrani, wraliwo suchow oraz estetyczn, 5. wdraa do umiejtnoci suchania, koncentrowania uwagi oraz krytycznej analizy przekazywanych treci, 6. rozwija spostrzegawczo i zdolno twrczego mylenia, 7. ksztaci w zakresie poprawnoci jzykowej. Wyrnia si tutaj: 1. audycje radiowe, 2. nagrania pytowe, 3. nagrania magnetofonowe, 2. rodki wizualne. Zalicza si tutaj obrazy uzyskane za porednictwem diaskopu, episkopu, projektoskopu. Wyrnia si tutaj: 1. przezrocza, zwane diapozytami, s to mae obrazy utrwalone na materiale przezroczystym i przenoszone na ekran za pomoc urzdzenia projekcyjnego zwanego diaskopem, 2. obrazy episkopowe, przenoszone na ekran za pomoc episkopu, ktry jest urzdzeniem do wywietlania na ekranie obrazw z materiaw nieprzezroczystych, tj. zdj, widokwek, rysunkw, map, schematw, itp., 3. foliogramy i fazogramy, wywietlane na ekranie przez rzutniki pisma (grafoskopy, tablice wietlne). 3. rodki foniczne i wizualne. Jednym z atrybutw nowoczesnoci w ksztaceniu jest wielo stosowanych w nim rwnolegle metod, form organizacyjnych, a take wykorzystywanych rodkw dydaktycznych. Wyrnia si w projekcjach multimedialnych: 1. przezrocza udwikowione: a. obrazy, b. tekst, c. podkad muzyczny, muzyka, 2. programy telewizyjne, w nowoczesnym ksztaceniu telewizja stwarza najwiksze moliwoci, a telewizyjnymi programami edukacyjnymi okrela si te programy, ktre zostay wykonane wg okrelonych zasad dydaktycznych do realizacji zaoonych celw ksztacenia: a. audycje o tematyce historycznej, b. materiay filmowe: i. film dokumentalny, ii. film dydaktyczny, iii. film fabularny. 3. moliwoci wykorzystania komputerw, gdzie: a. komputer nie zastpi podrcznika, ale moe stanowi swoist odmian podrcznika, w ktrym strony przewraca si za pomoc klawiatury, b. komputer moe zastpi wiele rodkw dydaktycznych bd wystpi w roli przekanika lub dysponenta innych rodkw dydaktycznych, c. moe rwnie sterowa innymi rodkami dydaktycznymi lub stanowi jeden z czonw systemu multimedialnego, d. pomaga w zdobywaniu informacji, e. moe przyspieszy proces przekazywania, utrwalania i kontroli zdobytych informacji, f. suy pomoc w sytuacjach dydaktycznych, ktre wymagaj animacji ruchowej, choby symulacje wydarze historycznych. Zadaniem komputerw jest wic racjonalizacje metod nauczania, a zwaszcza zapewnienie optymalnych warunkw do indywidualizacji procesu dydaktycznego.