Mariusz Rutkowski Problem funkcji nazw wasnych w onomastyce.

Przegld stanowisk The problem of the functions of proper names in onomastics. The review of positions The functions of proper names in lingusitic usage have generally been described very badly in onomstic writings. In the paper author presents some approaches to this problem, both form the general theory of names and in particular from the articles devoted to it. The considerations by Karpenko, Nilsen, Knappov, Carroll, rmek and Blanr are presented here. In the conclusion author indicates that the problem of functions of proper names is still in solution. It is the only thing out of discussion here: the primary function of names, that is the identification (connected with differentiation and naming itself). Zagadnienie funkcji nazw wasnych nie jest w literaturze onomastycznej szczeglnie eksponowane1. Ustpuje ono w opracowaniach teoretycznych nie tylko kwestiom zasadniczym, stanowicym o odrbnoci tej klasy sownictwa, ale take zagadnieniom bardzo szczegowym. Funkcje nazw nie s wyszczeglnione w postaci samodzielnego hasa ani w znanych mi bibliografiach onomastycznych, ani opracowaniach teoretycznych o charakterze encyklopedycznym (Przybytek i Rymut, red. 1992; Lawson 1995; Rzetelska-Feleszko, red. 1998; Eichler, Hilty, Loffler, Steger, Zgusta, red. 1995). W tych ostatnich wskazuje si zwykle podstawow funkcj nazw, tzn. funkcj identyfikacyjno-dyferencjacyjn, zgodnie z ktr rola nazw wasnych w jzyku ogranicza si do wskazywania (oznaczania, wyznaczania) bez przekazywania treci znaczeniowej (Kaleta 1998: 18). Funkcja ta jest jednym z najwaniejszych wyrnikw klasy nazw wasnych, bdcym czsto podstaw jej definicji: Za najistotniejsze kryterium odrniajce nomina propria od nominw appellativw naleaoby wic moe uzna ich jednostkowo, tj. funkcj oznaczania pojedynczych, indywidualnych desygnatw (Rzetelska-Feleszko 1988: 117). Funkcja identyfikacyjno-dyferencjacyjna niezalenie od moliwych, wystpujcych w opracowaniach wariantw terminologicznych jest prymarn, podstawow funkcj nazw wasnych (por. np. Kosyl 1992: 50; Kowalik-Kaleta 1981: 26; Rzetelska-Feleszko 1993: 398). Drugie podstawowe zaoenie onomastyki, tj. teza o braku znaczenia nazw, jest prawdopodobnie przyczyn domniemania wycznoci funkcji identyfikacyjnej: nazwy
1

W artykule rozpatruj zagadnienie funkcji nazw na paszczynie prymarnego uycia spoecznego, tj. w realnej komunikacji spoecznej. Pomijam wic zagadnienia funkcji nazw wasnych w strukturze dziea literackiego, ktre s szczegowo opisane i stanowi nawet podstawow metod opisu literackich kreacji onomastycznych.

wasne suy maj tylko jednostkowemu wyznaczaniu. Z drugiej jednak strony mwi si o niej jako o funkcji p r y m a r n e j czy p o d s t a w o w e j , co niejako implikuje istnienie innych, drugorzdnych funkcji. Tak wic z jednej strony mamy do czynienia z silnie zakorzenionym, aksjomatycznym wrcz przekonaniem o prymarnej funkcji identyfikacyjnej, z drugiej nie poparte szeroko zakrojonymi badaniami, intuicyjne niemal przewiadczenie o istnieniu innych funkcji. Ani jednak funkcja prymarna, ani funkcje sekundarne nie doczekay si powaniejszego opracowania. Ta pierwsza jest zwykle przywoywana w momencie konstruowania definicji nazwy wasnej czy prb wyznaczenia granicy midzy nomina propria a nomina appellativa na przykad w rnego typu opracowaniach z teorii onomastyki: Nazwa wasna jest rzeczownikiem, ktry posiada referencj jednostkow, tzn. zdolno wyznaczania, wskazywania indywidualnego, niepowtarzalnego obiektu w celu wyrnienia go od innych, w realnej lub wyobraonej rzeczywistoci pozajzykowej, wspczesnej lub minionej (Kaleta 1998: 34). Celem artykuu jest prezentacja pogldw badaczy dotyczcych funkcji nazw wasnych zawartych w wybranych artykuach oraz pracach z zakresu oglnej teorii nazw. Analizowane prace mona podzieli na dwie grupy. Do pierwszej mona zaliczy opracowania, w ktrych opis funkcji nazw wyeksponowany w tytule jest najwaniejszym celem autorskich rozwaa. W oryginalny sposb zagadnienie to ujmuje J. A. Karpenko (1980). Funkcjonowanie to w jego opinii samo istnienie i rozwj nazw jako znakw jzykowych, a take i to jest tu szczeglnie istotne wypenianie okrelonych funkcji (lub, by unikn tautologii, okrelonych rl). Podstawow funkcj jest identyfikacja i dyferencjacja. Nazwa nie tylko identyfikuje denotat (Praga identyfikuje okrelone miasto, stolic Czech), ale i odrnia go od caej grupy innych, podobnych ( Praga w zestawieniu z nazwami Bratysawa czy Brno Karpenko 1980: 10). Pomimo, e funkcje te peni te wyrazy pospolite, to jednak w nazwach wasnych s to funkcje najwaniejsze, podczas gdy wyrazy pospolite peni je sekundarnie. I wanie to funkcjonalne zrnicowanie jest istot rozgraniczenia nazw wasnych jako odrbnej klasy leksyki. Funkcja ta poczenie nominacyjnej, identyfikacyjnej i dyferencjacyjnej jest gwn funkcj nazw wasnych (Karpenko 1980: 10). Oprcz niej mog jednak nazwy wasne peni szereg funkcji drugorzdnych ( ). Jednak te inne funkcje przysuguj tylko niektrym nazwom wasnym tym, co charakteryzuje wszystkie jednostki onimiczne, jest wycznie scharakteryzowana wyej funkcja gwna (Karpenko 1980: 12). J. A. Karpenko zauway, e spoeczestwo dy za porednictwem nazw nie tylko do wykreowania nazwy konkretnego przedmiotu (gwna funkcja), ale i do przekazania

czego o tym przedmiocie (moe to by zwizanie z nazw pewnych dodatkowych, dopeniajcych informacji), ponadto pragnie wyrazi zwizane z obiektem uczucia, oceni go. I wanie owo przekazanie informacji i ocenienie, bdce konsekwencj ludzkiego ratio i emotio, ustanawiaj dwie wane, mimo e dopeniajce funkcje nazw wasnych (Karpenko 1980: 12). Funkcje te zostay nazwane jako informacyjna i emocjonalna. Nazwa peni funkcj informacyjn wwczas, gdy informuje ona o jakim aspekcie denotatu nie tylko specjalistwonomastw, ale wszystkich uytkownikw jzyka. Funkcja informacyjna zawiera rozmaite odcienie - moe to by objanienie, dedykacja, czy nawet funkcja ideologiczna nazwy na cze kogo/czego. Wyodrbnia si z niej rwnie funkcja socjalna, ktra polega na tym, e nazwa wasna (przede wszystkim antroponim) umoliwia klasow dyferencjacj ludzi. Druga z wyrnionych funkcji funkcja emocjonalna nie jest tak zrnicowana jak informacyjna, niemniej jednak i ona jest do pojemna, co zwizane jest z rozlegoci pojcia emocji. Nazwy mog wyraa nie tylko te emocje, ktre towarzysz mwicym o obiekcie (tu mieciyby si wszelkie formy hipokorystyczne imion), ale take te, ktre towarzysz ludziom w procesie odbioru nazwy wasnej. Moliwe s tu dwa kierunki przepywu, czy te ewokowania, emocji: uytkownik nazwa i nazwa uytkownik. Jako przykad przywoane s nazwy o charakterze reklamowym, ktre ze wzgldu na swoj wymow maj wywoa wesoe, optymistyczne nastawienie odbiorcw do nazwanych obiektw2 w tym przypadku osad Bagodatnaja, Raskosznaja, Udacznaja (Karpenko 1980: 14). Pomimo, e zawieraj one okrelone informacje, to oddziaywaj nie na rozum, ale na emocje. Jeszcze wyraziciej funkcja emocjonalna przejawia si w antroponimach (w formach deminutywnych i pewnych szczeglnych klasach, np. przezwiskach), co Karpenko tumaczy tym, e emocje ludzkie s przede wszystkim kierowane na drugich ludzi. Trzy omwione funkcje gwna, informacyjna i emocjonalna skadaj si na charakterystyk funkcjonaln nazw wasnych. Jednak, jak zauwaa Karpenko, pewnemu zrnicowaniu podlega te przejawianie si owych funkcji, wynikajce z samego faktu istnienia nazw wasnych. Funkcja gwna, informacyjna i emocjonalna s funkcjami aktywnymi, ktre niejako tumacz obecno (istnienie) nazw. Ponadto wystpuj swego rodzaju lady funkcyjne (-), ktre nie objaniaj obecnoci nazw, ale same s objaniane ich obecnoci. Tego rodzaju waciwoci autor okrela mianem funkcji pasywnych. Nale do nich funkcja poznawcza i akumulacyjna (Karpenko 1980: 15). Funkcja poznawcza polega na wskazywaniu przez nazw (dokadniej: przez sam fakt, e nazwa
2

Nie zauwaa on jednak bardzo wanego w tej sytuacji aspektu perswazyjnego.

istnieje) wysokiej rangi nazywanego obiektu z tego, e obiekt posiada nazw wasn mona wnioskowa, e jest on wany dla uytkownikw jzyka. Jako przykad Karpenko podaje nazwy nadawane rytualnym naszyjnikom przez mieszkacw niektrych wysp na Oceanie Spokojnym. Funkcja poznawcza jest pasywnym odpowiednikiem () funkcji dyferencjacyjnej. Z kolei funkcja akumulacyjna pasywny odpowiednik funkcji informacyjnej i emocjonalnej realizuje si poprzez fakt, e w nazwach wasnych, podobnie jak w wyrazach pospolitych, zawarte s informacje o kulturze, przeszoci, tradycji. Jednak w odrnieniu od funkcji aktywnych, te lady informacji i emocji s dostpne wycznie specjalistom, nie s one powszechnie odbierane przez uytkownikw jzyka w procesie komunikacji (Karpenko 1980: 15). Z zupenie innego nurtu bada onomastycznych (czy szerzej lingwistycznych) wyrastaj pogldy D. L. F. Nilsena (1988). Rozpatruje on specyfik przejawiania si nazw wasnych w komunikacji i na podstawie tych obserwacji wyodrbnia kilka sekundarnych funkcji nazw. Przytaczane przykady pochodz z rnych opracowa, s to rwnie zasyszane bd odnotowane w codziennych gazetach przypadki do nietypowego uycia nazw. Funkcja jest przez autora rozumiana jako cel uycia, a wic poddajc rozwaaniom funkcje zastanawia si on na celami, jakim nazwy mog suy (names are used for nazwy s uywane do/eby...). Dziki takiemu podejciu autor uzyskuje cay szereg swoistych, czsto indywidualnych waciwoci nazw, a raczej moliwoci ich wykorzystania w rnych celach w codziennej komunikacji. W pracy Nilsena nie ma systematycznego wykadu dotyczcego funkcji sekundarnych. Nie jest to praca syntetyzujca, ma raczej walor opisu jednostkowych wystpie, ktre stay si podstaw wyodrbnienia rnych szczegowych celw. Wrd opisanych przez autora funkcji (raczej powinno si tu mwi o uyciach) wystpuj tak nietypowe i w gruncie rzeczy jednostkowe, jak oclenie jzykowe (tumaczenie nazw), wywieranie wpywu na ludzi, ratowanie wykonanej ju pracy, wnoszenie przez nazwy wasne podwjnego znaczenia, charakter mnemotechniczny (mnemonic), polegajcy na uatwianiu za pomoc odpowiedniej nazwy zapamitania danego zjawiska (nazwa Efekt Coolidge`a na okrelenia pewnej prawidowoci biologicznej), charakteryzowanie denotatw lub odwrotnie: ukrywanie ich waciwoci (w celu uzyskania anonimowoci nosicieli przykadw dostarczaj imiona kelnerek czy prostytutek, ktre nie s nigdy uzupeniane nazwiskiem), czy wreszcie uywanie nazw dla artu, zabawy. Wszystkie opisane przez Nilsena przykady uycia nazw zostay zilustrowane odpowiednimi, anegdotycznymi nieraz przykadami,

zaczerpnitymi nawet z codziennych gazet. Trudno przy tym oprze si wraeniu, e wanie owe jednostkowe, indywidualne przypadki stanowi punkt wyjcia i pretekst do ujcia ich w odrbne funkcje. Wydaje si przy tym, e nie w kadym przypadku mwienie o odrbnej funkcji jest uzasadnione. Chyba, e uwzgldnimy charakterystyczne dla autora, do swobodne traktowanie terminu funkcja, czy te moe interpretowanie go w szerszym sensie ni kae tradycja europejskiego strukturalizmu. Niejako na marginesie Nilsen zauwaa, e niektre nazwy maj bardzo wysok, inne za bardzo nisk warto identyfikacyjn (very high very low identification value). Przytacza on histori pewnego pisarza, ktry zoywszy w wydawnictwie rkopis ksiki dosta odpowied, e co prawda rzecz jest napisana cakiem dobrze, ale to wydawnictwo publikuje wycznie prace znanych pisarzy. To wspaniale mia odpowiedzie pisarz nazywam si Smith. Niezalenie od anegdotycznego wymiaru opowiastki, pojawia si tu interesujca obserwacja powszechno wystpowania danego nazwiska (w jzyku angielskim bdzie to Smith) jest odwrotnie proporcjonalna do jego wartoci identyfikacyjnej. Z kolei nazwiska mao znane, jednostkowe, posiadaj bardzo du warto identyfikacyjn. W sposb bardziej systematyczny zagadnienie funkcji nazw omawia M. Knappov (1992). Podejcie funkcyjne jest zwizane z pragmatyczn interpretacj uycia nazw, ale take z drugiej strony kluczow rol peni specyfika aktu (wzgldnie: procesu) nazwotwrczego. Tu z kolei zasadnicz due znaczenie maj: ranga nazywanego obiektu, stopie rozwoju danej spoecznoci, sposb jej spoecznego zorganizowania, a take elementy cile jzykowe struktura systemu onimicznego danego jzyka, jego moliwoci sowotwrcze, norma nazewnicza. Przy opisie funkcyjnym systemu nazewniczego naley te mie na uwadze jego peryferyjny (na tle caej leksyki) charakter, wynikajcy z braku adunku semantycznego w sensie znaczenia apelatywnego. Dlatego te, w opinii autorki, mona mwi jedynie o semantyce proprialnej. Nie znaczy to jednak, ze nazwy nie mog przenosi jzykowych i pozajzykowych informacji, podobnie jak nie znaczy, e nie mog peni pewnych specyficznych funkcji (Knappov 1992: 212). Bazujc na dokonaniach Praskiego Koa Lingwistycznego, a w szczeglnoci tezach Jakobsona Knappov twierdzi, e nie ma powodu, aby szeciu wyrnionych przez niego funkcji jzyka (referencyjna, metajzykowa, konatywna, fatyczna, emotywna i poetycka) nie mona byo przystosowa w zalenoci od okolicznoci do opisu funkcji nazw wasnych. Oprcz tego jednak nazwy wasne peni funkcje specjalne, wynikajce ze specyfiki systemu onimicznego. Te podstawowe funkcje to (poczone): nominacyjna, indywidualizujca i

dyferencjacyjna. Z nimi poczone s rwnie funkcja deiktyczna (wskazywania) oraz funkcja apelowa. Drugi krg tworz funkcje: asocjacyjna, ewokacyjna i konotatywna. Dziki nim pewne nazwy, oznaczajce okrelone obiekty (kulturowe, geograficzne, historyczne), przejmuj cz waciwoci tych obiektw, niejako obrastaj w skojarzenia, jakie uytkownicy maj o ich denotatach (przykady: Afryka, Helsinki, Dunaj, Spartakus, Noe). Funkcje socjalne klasyfikuj obiekty wedug najrniejszych kryteriw: geograficznego (pewne nazwy wystpuj tylko, lub przewanie, na okrelonym terytorium), czasowego (imiona modne i staromodne, ktre mog wskazywa na wiek nosicieli), religijnego (imiona typowe dla spoecznoci ydowskiej: Ester, Hugo), czy narodowego (Fritz oznacza w literaturze Niemca, Iwan Rosjanina). Funkcj deskrypcyjn natomiast peni wielowyrazowe nazwy instytucji, ktre nie tylko nazywaj, ale rwnie charakteryzuj denotaty (tzw. nazwy mwice mluvc jmna), jak: Fundacja na Rzecz Nauki Polskiej , Orodek Badania Opinii Publicznej. Ostatnia grupa funkcji wie si z moliwoci wyraania emocji autorka czy tu takie pojcia, jak funkcja ekspresywna, emocjonalna oraz psychologiczna (Knappov 1992: 213). Przykady to przede wszystkim wszelkiego typu formy hipokorystyczne, zrnicowane zarwno pod wzgldem typu spoecznoci, jak i okresu uycia (zmienne na osi spoecznej i czasowej). Autorka podkrela funkcjonaln rnorodno nazw wasnych, ktre podobnie jak i inne znaki jzykowe wpisuj si w teori wyrastajc z krgu praskiego jzykoznawstwa strukturalistycznego. Problem funkcji nazw wasnych omawia rwnie K. Zilliacus. Przyjmuje on (Zilliacus 1997: 14) najbardziej rozpowszechnione ujcie nazw jako znakw jzykowych, ktre jedynie denotuj, nigdy za nie charakteryzuj nazywanych obiektw (proper names can only denotate their baerers, names are words which name objects individually without describing them, Zilliacus 1997: 14). Takie ustawienie perspektywy badawczej autor mwi tu o gramatyce nazewniczej: from the name-grammatical point of view rzutuje w sposb zasadniczy na wnioski, do jakich dochodzi on w toku dalszego rozwaania problemu. Nazwy wasne peni dwie zasadnicze funkcje (a w zasadzie: sposoby funkcjonowania): prymarnie jest to wystpowanie w roli znakw denotujcych okrelone obiekty, bez jakiegokolwiek adunku semantycznego. w brak obcie semantycznych powoduje, e nazwy wasne mog sekundarnie przenosi rnorodne, subiektywne i indywidualne konotacje zwizane z nazywanymi obiektami. Denotacja jest tu kategorycznie rozdzielona od pierwotnej oraz potencjalnej konotacji: The denotation of name is completely

independent of the connotations which the name originally had or with which it can now be associated (Zilliacus 1997: 18). Drug podstawow funkcj nazw wasnych jest tworzenie okrele, nazywajcych rnego rodzaju zjawiska, poczone w jaki sposb z prymarnymi denotatami nazw. Ilustracj tej funkcji s okrelenia, wykorzystujce nazw stolicy Szwecji: Stockholms slott zamek sztokholmski, Stockholm Open nazwa turnieju tenisowego, rozgrywanego w Sztokholmie (Zilliacus 1997: 18). Brak moliwoci wnoszenia jakichkolwiek informacji o nazywanych obiektach, nie przeszkadza jednak wskaza moliwoci niebezporedniego (bo obecnego w tzw. nazwach metaforycznych) opisu. Jest to traktowane jako wyjtek od reguy (there are only a few special exceptions from this rule, Zilliacus 1997: 19). Prby dociekania znaczenia nazw wasnych nie powinny by przedmiotem rozwaa onomastw. Prace badawcze winny by ukierunkowane na rekonstrukcj nazw i ich objanienie (rozwj formalny, pierwotna denotacja). Tworzenie nazw zawierajcych elementy znaczenia leksykalnego, w praktyce moliwe, jest postrzegane jako przejaw kreacji artystycznej. Ta wanie dodatkowa kreacja onimiczna sprawia, e nazwy wasne nie s identyczne semantycznie i funkcjonalnie z wyrazami pospolitymi (nie s bowiem tworzone w prosty sposb na zasadzie deskrypcji denotatw), czynic z nich jednoczenie zrnicowany i niezwykle interesujcy przedmiot docieka jzykoznawczych (Zilliacus 1997: 20). Zupenie inne stanowisko w kwestii znaczenia nazw wasnych zajmuje Carroll (1983). Krytyczna analiza dotychczasowych pogldw na temat denotacji, znaczenia i konotacji nazw, bdcych przedmiotem rozwaa najwaniejszych filozofw jzyka (Milla, Fregego, Kripkego, Putnama, Ziffa, Katza, Searla) skania go do przyjcia twierdzenia, e nazwy wasne maj znaczenie: Proper names have too much meaning (Carroll 1983: 348). Du rol przykada on do tzw. znaczenia kategorialnego 3, pojawiajcego si i u innych teoretykw onomastyki (Van Langedock), bez ktrego wrcz nie sposb utworzy nazwy wasnej: Establishing the name without explicity making use of the sortal category names is more difficult. As Ziff and Chomsky observed, establishing the name without indicating the sortal at all is impossible (Carroll 1983: 358). Wie si to cile ze specyfik aktu nazewniczego (autor posuguje si pojciem chrztu an act of baptism), ktrego istot jest skupienie (poczenie) uwagi na jednym, nazywanym obiekcie. Nazwa jest funkcjonalnie skrcon deskrypcj, co wicej jest to jedna z najwaniejszych waciwoci nazw.
3

U niego kategorii rodzajowej: sortal category.

Deskrypcyjno ta moe by wyrana, co widoczne jest w nazwach z wyraonym explicite czonem utosamiajcym (nazwa wskazuje wwczas nie tylko na jeden konkretny obiekt, ale te identyfikuje kategori: ulica, plac, jezioro itp.). Jest to uniwersalna waciwo czynnoci nazywania. Konstytutywnymi elementami aktu nazewniczego s wic deskrypcja i znaczenie kategorialne: The definite description (or other descriptive backing) that fixes reference and the sortal category purported by name form are both constitutive of the baptismal ceremony (Carroll 1983: 361). Niezwykle wanym czynnikiem regulujcym funkcjonowanie nazw jest kontekst uycia. Musi on by uwzgldniany na rwni z intencjami i preferencjami twrcw nazw, gdy dopiero takie kompleksowe ujcie umoliwia uzyskanie penego obrazu funkcji nazw w komunikacji spoecznej. Do tej pory jednak, jak zauwaa Carroll, dominoway dociekania wyabstrahowane, czysto teoretyczne i filozoficzne, ktre nie wytrzymyway konfrontacji z rzeczywistym uyciem nazw. Proponowane podejcie pozwoli nie tylko wydoby funkcje, jakie peni nazwy, ale take dokadniej wytyczy granic midzy nazwami a innymi wyraeniami referencyjnymi, uzupeniajc rozbudowane studia filozoficzne i weryfikujc zasadno ich wynikw w realnej rzeczywistoci: Studies of real communicative behavior more concretely delineate the differences between proper names and other types of referring expressions, filling out the philosophical program and testing its validity in the real world (Carroll 1983: 366). Zagadnienie funkcji nazw jest podejmowane take przez autorw opracowa oglnej teorii nazw wasnych. Do tej grupy naley zaliczy ksik rmka (1999), zawierajc podrozdzia powicony funkcyjnej interpretacji nazw wasnych (Funkn pojet onomastiky, 22-34). Autor podkreli, e zagadnienie funkcji nazw jest sabym punktem teorii onomastycznej, ktra nie wypracowaa jak dotd jednoznacznego stanowiska w tym zakresie. W rezultacie mona doliczy si 36 rozmaitych poj oznaczajcych funkcje: nominatywna, identyfikacyjna, dyferencjacyjna, znakowa, pasywna, aktywna, przedmiotowa, referencyjna, socjalna, ekspresywna, emotywna, psychiczna, psychologiczna, socjologiczna, ideologiczna, deskryptywna, konotatywna, metalingwistyczna, fatyczna, akcentuacyjna, konstelacyjna, perspektywizujca, mitologizujca, ochronna, areaowa, temporalna (rmek 1999: 22). Problem z wieloci funkcji w onomastyce polega na niestabilnoci tego terminu, wynika z rnej jego interpretacji m.in. mieszania triady tre forma funkcja (obsah forma funkce, rmek 1999: 26). Rozgraniczajc te pojcia, funkcje mona rozumie jako waciwo bycia czym; istnienie, wystpowania w roli czego. W ten

sposb funkcj formy Brno jest by nazw sui generis, identyfikowa obiekt i odrnia go w ramach wyrnionej triady (rmek 1999: 27). Z kolei treci tej nazwy jest niejako wizka cech konotacyjnych (znany zamek, potem miasto, gwne miasto Moraw, z katedr, uniwersytetem, sklepami, wzem kolejowym itp.), nie za wizka semw, wynikajca z etymologii. rmek postuluje uwzgldnianie w analizie nazw wasnych dwch paszczyzn: paszczyzny oglnonomastycznej i paszczyzny cech dystynktywnych kadej nazwy (rovina obecn propriln rovina distinktivnch rys). Pomaga to odrni te funkcje, ktre z racji przynalenoci do klasy nomina propria przysuguj wszystkim nazwom, od tych, ktre s waciwoci tylko niektrych, konkretnych jednostek. W ten sposb mona wskaza funkcj oglnoonimiczn (by nazw wasn) i funkcje specyfikujce (by ustalon/okrelon nazw wasn). Funkcje te s nierozerwalne, sprzone, wystpuj jednoczenie (rmek 1999: 27). Gwn, oglnoonimiczn funkcj pozostaje podobnie jak u innych autorw funkcja nominacyjna, identyfikacyjna i dyferencjacyjna. Funkcja specyfikujca polega za na konkretyzowaniu kategorii onimicznej, okrelaniu sytuacji komunikacyjnej, wybranej konwencji jzykowej. Przykady rnych funkcji specyfikujcych to: ojkonimiczno, hydronimiczno, antroponimiczno, hipokorystyczno, konotatywno, oficjalno, moda (rmek 1999: 32). Funkcje te przejawiaj si zatem na dwa sposoby: 1) w postaci kategorii proprialnej, 2) w konkretnym uyciu nazwy w okrelonej sytuacji komunikacyjnej. Modyfikujc przykady autora (1999: 32-33) mona rzecz zilustrowa w sposb nastpujcy: Warszawa proprialno + ojkonimiczno + znaczenie proprialne gwne miasto Polski Warszawa proprialno + ojkonimiczno + znaczenie proprialne gwne miasto Polski + specyfikacje: urbanonimiczno + hotel Warszawa w miecie X + konotatywno gwne miasto Polski (mona doda miasto-mczennik itp.) Anto proprialno + antroponimiczno + hipokorystyczno + familiarno/nieoficjalno + mj syn Antoni lub nasz wsplny znajomy Antoni. Zagadnienie funkcji nazw wasnych podj rwnie V. Blanr, ograniczajc si do analizy tego zagadnienia w kontekcie rozrnienia nazw wasnych i wyrazw pospolitych. (Blanr 1996). I tak wsplna obu klasom leksykalnym jest gwna funkcja nazywajca (nominacyjna), podobnie zreszt jak i pozostae: komunikacyjna ( Marcin ju przyszed), apelu (Hanka, wracaj!), ekspresywna (Janeczku!) i deiktyczna (To jest Krywa) (Blanr 1996: 17). Gwna funkcja specyficznie onomastyczna ma w tym ujciu Blanr

10

charakter ekstralingwistyczny, a sprowadza si do identyfikacji nazywanego obiektu. Grupuje ona jednak szereg podfunkcji, do ktrych mona zaliczy dyferencjacj (zdolno odrniania nazwanego obiektu od innych), lokalizacj obiektu i jego charakterystyk (czsto w mikrotoponimii i przezwiskach). Z kolei w klasie antroponimw mona wskaza szczegln funkcj nazwan spoecznym uprawomocnieniem osoby (spoloensk uzkonenie osoby), co oznacza, e dziki nadaniu imienia i dziedziczeniu nazwiska osoba uzyskuje indywidualn, usankcjonowan moc prawa podmiotowo. W tym ujciu proprialno ma charakter pozalingwistyczny, natomiast jako znaki jzykowe nazwy wasne nie wyrniaj si adnymi szczeglnymi funkcjami (Blanr 1996: 18). W przypadku nazw instytucji: sowacki teatr narodowy Sowacki Teatr Narodowy znakiem indywidualizujcego charakteru znakw jzykowych jest uycie wielkich liter, co jest wynikiem spoecznej stabilizacji oraz pozajzykowego statusu denotatw. Proprialny charakter ma wic podoe nie tyle semiotyczne, co pragmatyczne, spoeczne wyraenia te peni funkcj honoryfikacyjn. W grupie nazw wasnych wyrnia si wic dwa typy wyrae jzykowych, ktre peni funkcj indywidualizujc te, ktre przeszy faz onimizacji, oraz te, ktre zostay od razu nazwami wasnymi (zostay utworzone od razu jako nomina propria). Jak z powyszego przegldu wynika, dua zbieno pogldw w sprawie funkcji nazw wasnych dotyczy w zasadzie ich gwnej, prymarnej funkcji. Ci badacze, ktrzy czynili prby ustalenia sekundarnych waciwoci jednostek onimicznych, stawali w gruncie rzeczy kadorazowo przed problemem n o w y m , wymagajcym rozstrzygni na poziomie najbardziej podstawowym (zdefiniowanie terminu funkcja, ustalenie repertuaru funkcji). Zaprezentowane tu propozycje charakteryzuj si duym stopniem autonomicznoci, by nie powiedzie atomizacji bada. Trudno dostrzec tu twrcze nawizania do ustale poprzednikw. adne te z omwionych uj nie spotkao si z powszechn akceptacj, wyraon nie tyle werbalnie (przytoczenie czyich pogldw), co w sposb praktyczny: poprzez kontynuacj, modyfikacj, uzupenienie czy wreszcie co byoby najbardziej podane wdroenie do metodologii bada onomastycznych i wykorzystanie do opisu konkretnych grup (kategorii) nazw wasnych4. W artykule zostay przedstawione jedynie wybrane stanowiska, obrazujce wielo moliwych podej do zagadnienia funkcji nazw wasnych. Szczeglna waga przysuguje tym
4

Prb takiego zorientowania metodologii opisu konkretnego zbioru nazw zaprezentowaem w pracy Rutkowski (2001), zwaszcza rozdzia II Funkcyjno-motywacyjna interpretacja mikrotoponimii przestrzeni wspinaczkowej.

11

pracom,

ktre

problem

funkcji

stawiaj

centrum

zainteresowa

badawczych

poszczeglnych autorw. Maj one jednak, jak dotd, charakter przyczynkarski wci brak rzetelnego, wyrazistego pod wzgldem metodologicznym opracowania kompleksowego, ujmujcego problem zarwno pod ktem teoretycznym, jak i z perspektywy uycia nazw w komunikacji spoecznej. Problemem, by moe najwaniejszym, moe si tu okaza przekroczenie pewnej bariery psychologiczno-koncepcyjnej, nakazujcej widzenie nazw wasnych en bloc. Tymczasem, jak pokazuje problematyka funkcji, granica pomidzy nomina propria i nomina appellativa moe by niekoniecznie tak sztywna i tak wyrana, jak chcieliby niektrzy jzykoznawcy i filozofowie. Opis funkcji nazw moe wic by dobrym powodem do weryfikacji (a przynajmniej uelastycznienia) wielu aksjomatw onomastyki, a w konsekwencji asumptem do nowego spojrzenia na teori nazw wasnych.

BIBLIOGRAFIA Blanr, V. 1996. Teria vlastnho mena (status, organizcia a fungovanie v spoloenskej komunikcii). Bratislava: Veda. Carroll, J.M. 1983. Toward a functional theory of names and naming. Linguistics 21, 341-371. Eichler, E., Hilty, G., Loffler, H., Steger, H. i Zgusta, L., red. 1995. Namenforschung Name Studies Les noms propres. Ein internationales Handbuch zur Onomastik. An International Handbook of Onomastics. Manuel international d`onomastique. T. 1-2. Berlin-New York: Walter de Gruyter. Kaleta, Z. 1998. Teoria nazw wasnych. Polskie nazwy wasne. Encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feleszko, Warszawa-Krakw: Towarzystwo Naukowe WarszawskieInstytut Jzyka Polskiego PAN.15-36. Karpenko, J.A. 1980. O funkcyjach sobstwiennych imion. Spoloensk fungovanie vlastnch mien. VII. Slovensk onomastick konferencia, red. M. Majtn, Bratislava: Veda, 9-15. Knappov, M. K funknimu pojeti systmu vlastnch jmen. Slovo a slovenost, 53, 1992, 211-214. Kosyl, Cz. 1992. Nazwy wasne w prozie Jarosawa Iwaszkiewicza. Lublin: UMCS. Kowalik-Kaleta, Z. 1981. Staropolskie nazwy osobowe motywowane przez nazwy miejscowe. Wrocaw-Warszawa: PAN IJP. Lawson, E.D. 1995. More Names and Naming. An Annodated Bibliography. New York-Westport, Connecticut-London: Greenwood. Nilsen, D.L.F. 1988. Names: Some Sobsidiary Functions. Festschrift in Honor of Allen Walker Read, red. L.E. Seits. DeKalb, IL: North Central Name Society, 108115.

12

Przybytek, R. i Rymut, K., oprac.. 1992. Bibliografia onomastyki polskiej od roku 1981 do roku 1990 wcznie. Krakw: PAN IJP. Rutkowski, M. 2001. Mikrotoponimia przestrzeni wspinaczkowej. Studium socjoonomastyczne. Olsztyn: Wydawnictwo UWM. Rzetelska-Feleszko, E. Znaczenie nazw wasnych w procesie komunikacji jzykowej. V Oglnopolska Konferencja Onomastyczna, Pozna 3-5 wrzenia 1985. Ksiga referatw, red. K. Zierhoffer. Pozna: Wydawnictwo Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 109-117. Rzetelska-Feleszko, E. 1993. Nazwy wasne. Wspczesny jzyk polski. Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, red. Bartmiski, J. Wrocaw, 397-402. Rzetelska-Feleszko, E., red. 1998. Polskie nazwy wasne. Encyklopedia. WarszawaKrakw: Towarzystwo Naukowe Warszawskie-Instytut Jzyka Polskiego PAN. rmek, R. 1999. vod do obecn onomastiky. Brno: Masarykova Univerzita. Zilliacus, K.1997. On the function of proper names. You name it. Perspectives on onomastic research, red. R.L. Pitkanen i K. Mallat. Helsinki: Finnish Literature Society, 14-20.

Summary The article is an attempt of a general view on accomplishments of onomasctics in the range of theoretical decription of functions of proper names. In this matter, apart from the generally accepted statement about the priority of the identificative function or identificational-differentiational there is no compatibility. Another thing that is lacking, up to now, is a attempt of widely known, total description of the matter of functions of names. This article presents chosen researches dedicated to this subject. The following researches were presented: J. Karpenko O funkcjach nazw wasnych (he distinguishes the main function of proper names and secondary functions: informative and emotional, which may appear in the active or passive form.), D. L. F. Nilsen Names: Some Subsidary Functions (the author does not present descriptions of the functions in their specific meaning as such, but rather gives various examples of using he names in the function other than identification), M. Knappova Ku funkcyjnej analizie nazw wasnych (conclsions of the Prague Linguistic Circle, using widely known settlement of R. Jakobson), K. Ziliacus On the Function of Proper Names (apart from the identification there is also some kind of openness or even productiveness which allows creating new identification descriptions on the basis of already existing names), J. M. Caroll Toward a

13

functional theory of names and naming (theoretical thoughts upon the matter of meaning of names, the presentation of functions, conclusion: the names are multifunction signs, not without meaning), R. rmek Wprowadzenie do oglnej onomastyki (the differentiation of the function of naming and detailed functions, which result from categorical meaning of names: rivers, people, towns etc.), V. Blanr Teoria nazw wasnych (review of the attitudes of other scientists, he inclines towards the attitude of rmek.