R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7

ROZDZIA 17
ANALIZA PRZEPYWOWA W OCHRONIE RODOWISKA

Krystyna Pyrzyska, Ewa Poboy, Marek Trojanowicz
Wydzia Chemii, Uniwersytet Warszawski, ul. Pasteura 1, 02-093 Warszawa



STRESZCZENIE
Jedne z waniejszych wymaga wspczesnej analizy rodowiskowej, prowadzonej zarwno
laboratoryjnie, jak i w warunkach procesowych, to krtki czas wykonania oznacze oraz jak najdalej
posunita mechanizacja postpowania lub automatyzacja ukadu pomiarowego, umoliwiajca jego
funkcjonowanie bez kontroli personelu. Prowadzenie pomiarw zmian zawartoci kontrolowanych
parametrw chemicznych i fizyko-chemicznych rodowiska, z ich rejestracj w czasie zblionym do
reimu czasu rzeczywistego, w duym stopniu umoliwiaj metody analizy przepywowej. Ich istot jest
prowadzenie pomiaru analitycznego w trakcie przepywu prbki przez detektor.
W monitoringu przemysowym, najczciej w ukadach pomiarowych bez etapu przetwarzania
prbki, szereg metod stosowanych jest od wielu dziesitkw lat, zarwno do kontroli przebiegu
procesw, jak i zwizanej z nimi ochrony rodowiska. Postp w tej dziedzinie w ostatnich latach polega
na coraz szerszym zastosowaniu -do cigego monitoringu- metod i urzdze wymagajcych
przeprowadzenia rnych operacji przetwarzania analizowanej prbki takich, jak:
- zbuforowanie,
- przetwarzanie analitu (derywatyzacji) w produkt umoliwiajcy detekcj,
- do usunicia przeniesienie do innej fazy.
Rozwj laboratoryjnych metod analizy przepywowej zapocztkoway w latach pidziesitych
oznaczenia w ukadach z segmentowaniem strumienia w celu ograniczenia dyspersji prbki w ukadzie
pomiarowym. Metody te zastosowane pocztkowo gwnie w laboratoriach klinicznych, w ostatnich
latach s rutynow metod oznacze wielu skadnikw w ciekach i kontroli jakoci wd przy uyciu
przyrzdw dostpnych u wielu producentw.
Usprawnienie laboratoryjnych metod analizy przepywowej osiga si poprzez rezygnacj
z rejestrowania sygnau rwnowagowego i oparcie oznaczenia analitycznego na pomiarze chwilowym
sygnau w detektorze. Oznaczenia takie prowadzi si gwnie w ukadach pomiarowych bez
segmentowania strumienia, z dozowaniem prbek o niewielkiej objtoci prbki (od kilku mikrolitrw do
uamkw mililitra). Metodologie FIA (przepywowej analizy wstrzykowej) lub SIA (sekwencyjnej
analizy wstrzykowej) przy uyciu wielu dostpnych handlowo instrumentw coraz powszechniej
stosowane s w analizie rodowiskowej i coraz czciej s wprowadzane do aktw prawnych z ni
zwizanych. Ukady takie, odpowiednio poczone z urzdzeniami spektroskopowymi
lub wysokosprawnymi chromatografami (zapewniajcymi moliwo oznaczania wielu skadnikw
w jednym cyklu analitycznym), mog by bardzo pomocne w badaniach specjacyjnych i analizie prbek
rodowiskowych o zoonych matrycach.


1. WPROWADZENIE

Analiza chemiczna, jak kady obszar dziaalnoci czowieka wykorzystujcy
osignicia nauki i rozwj rnorodnych technologii, ulega cigemu rozwojowi
i doskonaleniu, Jest to wymuszane gwnie rosncym zapotrzebowaniem na wyniki
analityczne, ale take stymulowane rozwojem nowych technologii, odkryciami nowych
zjawisk i materiaw oraz konkurencj intelektualn sprzyjajc postpowi w nauce
i technice. Rozwj metod analizy przepywowej jest odbiciem wielu tendencji
R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7


371
dotyczcych caej chemii analitycznej, stanowicej podstaw wspczesnej analizy
chemicznej. Potrzeba mechanizacji i automatyzacji postpowania analitycznego,
konieczno cigej poprawy wydajnoci, rosnce wymogi dotyczce precyzji
i dokadnoci, to tendencje widoczne w kadym obszarze zastosowa analizy
chemicznej. Dziaania bardziej wyszukane to zaangaowanie mikroelektroniki
i mikromechaniki w miniaturyzacji instrumentarium analitycznego, wspomaganie
znanych pomiarowych metod fizyko-chemicznych wykorzystywaniem oddziaywa
biochemicznych znanych z organizmw ywych, czy te angaowaniem rwnie
zaawansowanych metod informatycznych i sztucznej inteligencji do przetwarzania
i operowania zbiorami danych na potrzeby analizy chemicznej.
Analiza przepywowa to jedna z najowocniej stosowanych metod mechanizacji
poszczeglnych etapw postpowania analitycznego. Na uwag w tym miejscu
zasuguje okrelenie mechanizacja, zamiast powszechnie automatyzacja. To ostatnie
dotyczy zoonych ukadw pomiarowych, nie tylko mechanicznie wykorzystujcych
pewne czynnoci (rozcieczanie, przenoszenie roztworw, dozowanie prbek, itp.), ale
rwnie wyposaonych w ukady kontrolne funkcjonujcych samodzielnie w reimie
sprzenia zwrotnego w podejmowaniu decyzji, np. o zmianie parametrw
wykonywanego oznaczenia [1,2].
Analiza przepywowa to jedna z szeregu koncepcji mechanizacji postpowania
analitycznego obok konstruowania bardzo skomplikowanych i wymylnych
analizatorw dyskretnych, pakietowych, wirwkowych czy rwnolegych [2]. Jej istot
jest prowadzenie etapu detekcji analitu w warunkach przepywu analizowanej prbki
przez detektor. Niesie to za sob szereg istotnych konsekwencji, jak odpowiednia
konstrukcja detektora, moliwo wykorzystania efektw kinetycznych i modulowania
szybkoci transportu analitu do czuego elementu detektora, konieczno efektywnego
zbierania i przetwarzania danych pomiarowych, czy te konieczno szczeglnie
starannego kontrolowania tzw. bdu przenoszenia, a take pewne zalety i ograniczenia
z wykorzystywaniem, jako rda informacji analitycznej, sygnau chwilowego, a nie
rwnowagowego.
Trudno dokadnie okreli pocztki zastosowa analizy przepywowej. Wydaje
si, e byy nimi procesowe pomiary elektrochemiczne przewodnictwa, potencjau
redoks i pH prowadzone w instalacjach przemysowych oraz oczyszczalniach wd
i ciekw ju w latach czterdziestych ubiegego wieku. Zwyczajowo, nie wcza si do
pojcia analizy przepywowej metod chromatograficznych, pomimo prowadzenia
detekcji w przepywowych detektorach, ktra w wersji kolumnowej ma ju stuletni
histori. Pocztkiem rozwoju laboratoryjnych metod analizy przepywowej byo
opracowanie przez Skeggsa w roku 1957 [3] koncepcji pomiarw przepywowych z
segmentowaniem strumienia w celu ograniczenia dyspersji prbki w ukadzie.
W poowie lat siedemdziesitych prace Ruzicki i Hansena [4] inicjuj rozwj metod
wstrzykowych analizy przepywowej, chocia mona si doszuka w literaturze kilku
wczeniejszych podobnych prac. Kada z tych metodyk przechodzia rne fazy
rozwoju, cieszya si w rnych obszarach analizy chemicznej rnym
zainteresowaniem i ze zrnicowanym powodzeniem uzyskiwaa status rutynowej
metody analitycznej z dostpn handlowo instrumentacj, odpowiedni legislacj
i zastosowaniami. Nie zawsze nawet dostpno handlowa odpowiedniej aparatury
oznacza, e metody mona zaliczy do rutynowych ze wzgldu na ich nieobecno
wrd norm i regulacji prawnych w rnych krajach. W chwili obecnej analiza
rodowiskowa i procesowa to najwaniejsze obszary zastosowa metod analizy
przepywowej.
R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7


372
2. METODY ANALIZY PRZEPYWOWEJ

Istniejce i stosowane metody analizy mona rnie klasyfikowa pod wzgldem
konstrukcji aparatury pomiarowej, sposobu prowadzenia pomiaru, obszaru zastosowa,
stosowanych instrumentalnych metod detekcji, stanu skupienia wprowadzanych prbek
czy rodzaju fazy, w ktrej prowadzi si oznaczania analityczne. Z punktu widzenia
praktycznych zastosowa rozrni trzeba metody (i instrumentacje), w ktrych
analizowan prbk ciek lub gazow wprowadza si do ukadu w sposb cigy (bez
prbkowania) i metody, w ktrych prbki o okrelonej objtoci lub masie wprowadza
si do ukadu pomiarowego rnymi sposobami w odpowiednim reimie czasowym.
Pierwsze z tych metod, z cigym poborem analizowanej prbki, stosowane s
gwnie w analizie procesowej przy instalacjach, gdzie konieczny jest cigy monitoring
zawartoci jakiego skadnika lub skadnikw. Rzadziej wystpuje taka potrzeba w skali
laboratoryjnej. W rnym stopniu prowadzone s takie oznaczenia metodami detekcji
nie wymagajcymi przetwarzania analitu, jak i metodami z zastosowaniem reakcji
chemicznej w celu wytworzenia produktu, ktrego zawarto mierzona jest nastpnie w
detektorze.
Metody z periodycznym prbkowaniem to gwnie domena systemw
laboratoryjnych, chocia nie wycznie. Rozrni tu mona trzy grupy metod.
W metodach cigych z segmentowaniem strumienia (ang. Continuous Flow Analysis-
CFA) do przewodw wprowadza si regularne pcherzyki powietrza w celu
ograniczenia dyspersji analitu w warunkach przepywowych dla otrzymania jak
najlepszej efektywnoci oznacze (skrcenia czasu oznacze). Prbki s zasysane do
ukadu na zmian z roztworem nonym [5]. W szeregu rnych tzw. metod
wstrzykowych do ukadu bez segmentowania strumienia dozuje si mikrolitrowe
objtoci prbki. W przepywowej analizie wstrzykowej (ang. Flow Injection Analysis-
FIA) wstrzykuje si prbk do nonika pyncego w ukadzie w sposb cigy [6-8].
W metodzie z sekwencyjnym wstrzykiwaniem (ang. Sequential Injection Analysis -SIA)
poprzez zastosowanie odpowiednich rozwiza konstrukcyjnych do ukadu wprowadza
si kolejno kilka stref prbki i odczynnikw, ktre mieszajc si na drodze do detektora,
umoliwiaj przeprowadzenie detekcji analitu [9]. W metodach tych, na drodze od
wstrzyknicia prbki do detektora, wykonywanych moe by szereg rnorodnych
metod przetwarzania prbki. Z kolei w metodzie bezporedniego wstrzyknicia do
detektora (ang. Batch Injection Analysis -BIA), co mona okreli jako bezprzewodow
analiz przepywowo-wstrzykow, dozuje si niewielk objto prbki bezporednio
na czu powierzchni elementu detekcyjnego [10]. W jeszcze innej odmianie metod
wstrzykowych analizie z wstrzykiwaniem zawiesiny czstek staych (ang. Bead Flow
Injection Analysis -BFIA), przetwarzanie analitu cznie z detekcj, odbywa si na
powierzchni czstek odpowiednio dobranych staych materiaw, wprowadzanych do
ukadu przepywowego [11]. Przykadowe schematy przepywowych ukadw FIA
i SIA przedstawiono na Rysunku 1.

R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7


373

Przepywowa analiza wstrzykowa (FIA)










Sekwencyjna analiza wstrzykowa (SIA)












Rys. 1. Schematy przepywowych ukadw FIA i SIA

3. METODY PRZEPYWOWE W PROCESOWEJ ANALIZIE
RODOWISKOWEJ

Analiza procesowa to olbrzymi dzia wspczesnej chemii analitycznej, rozwijany od
ponad pwiecza na pograniczu chemii i technologii chemicznej. Chocia marginalnie
traktowany w ksztaceniu akademickim analitykw, ma ju obszern literatur
monograficzn i olbrzymi rnorodno specjalnie do tego celu konstruowanych
przyrzdw pomiarowych [12-16]. Obok najpowszechniej stosowanych analizatorw
spektrofotometrycznych UV/VIS i elektrochemicznych, w analizie procesowej s
szeroko stosowane chromatografy gazowe i cieczowe, a take spektrofotometry w
zakresie podczerwieni i Ramanowskie spektrofotometry mas i rezonansu jdrowego.
Sposb wykorzystania analitycznych instrumentw procesowych sprawia, e
w wikszoci s to analizatory przepywowe, gdzie detekcja nastpuje w trakcie
przepywu prbki ciekej lub gazowej przez detektor lub te odpowiednio
skonstruowana sonda (czujnik) wprowadzana jest bezporednio do strumienia.
W szeregu przypadkach, gdy warunkuje to sam proces pomiarowy, analizatory s
ciek
Roztwr nony
Odczynnik
Pompa
Prbka
Detektor
Spirala -
mieszalnik
ciek
Pompa
Roztwr
nony
Prbka
Detektor
Odczynnik
Standard
Zawr
selekcyjny
Spirala -
mieszalnik
R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7


374
rwnie urzdzeniami o periodycznym cyklu pomiaru, jak na przykad chromatografy
procesowe czy spektrofotometry mas i NMR.
Oglnie do podstawowych celw analizy procesowej naley kontrola przebiegu i
bezpieczestwa procesu, kontrola jakoci surowcw, pproduktw i produktw,
kontrola energochonnoci procesu i zanieczyszczenia rodowiska. Skuteczno
zastosowania analizatora o danych parametrach funkcjonalnych do kontroli procesu
wyraa parametr okrelany jako mierzalno (ang. measurability) uwzgldniajcy
precyzj oznacze, czsto pobierania prbki do oznaczenia, opnienie
w otrzymywaniu wyniku oznacze [16]. Istotne moe by rwnie miejsce
zainstalowania analizatora do monitorowania procesu [17]. Zasadniczy wpyw na
rentowno zainstalowania analizatora procesowego ma rwnie praktyka konserwacji i
obsugi analizatora [18]. Procesowe pomiary analityczne prowadzone mog by
laboratoryjnie, z dala od instalacji lub bezporednio przy strumieniu technologicznym
przy uyciu sond zanurzeniowych, analizatorw z cigym lub periodycznym poborem
prbki [19], a take z zastosowaniem nieinwazyjnych metod detekcji. Analizatory
instalowane przy strumieniu technologicznym z reguy do istotnie rni si od
analogicznych instrumentw laboratoryjnych, m.in. niezbdn odpornoci na
agresywne chemiczne otoczenie i na zakcenia pola elektrycznego, koniecznoci
wyposaenia w ukady transmisji danych i zdalnego sterowania oraz szczeglnie
trwaoci i niezawodnoci.
Procesowe analizatory rodowiskowe to bardzo szeroka gama urzdze
stosowanych do kontroli poziomu zanieczyszcze ciekw i otoczenia wok
rnorodnych instalacji procesowych, jak i procesw uzdatniania ciekw, czy
oczyszczania gazw odlotowych oraz procesw oczyszczania wd naturalnych do
zastosowa komunalnych lub przemysowych.
Do oznacze (monitorowania) poziomu rnych skadnikw w roztworach
(wodach, ciekach) najpowszechniej stosuje si analizatory spektrofotometryczne
i elektrochemiczne, chocia stosowane s take analizatory w zakresie nadfioletu
i podczerwieni oraz fluorymetryczne. Typowy analizator procesowy wytwarzany
i instalowany jest urzdzeniem kontrolowanym mikroprocesowo, wyposaonym
w ukady programowania przez uytkownika, autokalibrowania, alarmowe o awarii lub
przekroczeniu zakresu ste, wspomagania i samodzielnego uruchamiania w razie
przerwy w zasilaniu oraz transmisji danych. Analizatory spektrofotometryczne
przeznaczone do bada rodowiskowych oparte s gwnie na absorpcji wiata przez
barwne produkty reakcji analitu z odpowiednim odczynnikiem, a take na
miareczkowaniach kwasowo-zasadowych lub kompleksometrycznych z fotometryczna
detekcj punktu kocowego. Produkuje je wiele firm w rnych krajach, m.in. Seres we
Francji [20], Hatch w USA [21], Skalar w Holandii [22]. Lange w Niemczech [23],
Polymetron w Szwajcarii [24] i wiele innych. I tak na przykad w szerokiej ofercie
firmy Seres, oprcz analizatorw wielu nieorganicznych kationw i anionw, znale
mona na potrzeby analizy wody i ciekw przepywowe analizatory do oznacze
hydrazyny i fenoli, do oznaczania zawartoci cakowitego wgla organicznego (TOC),
analizator z detekcj w zakresie bliskiej podczerwieni, czy do oznaczania zawartoci
olejw wodzie i ciekach, rwnie z detekcj w podczerwieni. Analizator typu OPAL
(ang. Organic Pollution Alarm), firmy GLI International [25], umoliwia detekcj
lotnych zwizkw organicznych z detektorem fotojonizacyjnym. Sond do
procesowych pomiarw azotanw w oparciu o absorpcj promieniowania w zakresie
UV oferuje firma Dr Lange [23].
Du grup przepywowych analizatorw procesowych o szerokich
zastosowaniach rodowiskowych s analizatory elektrochemiczne z zastosowaniem
R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7


375
elektrod jonoselektywnych. S to m.in. urzdzenia wspomnianych ju firm Polymetron
oraz GLI Interantional, Contronic ze Szwecji czy Environment S.A. z Francji [26].
Produkowane s take analizatory procesowe do jednoczesnych oznacze, np.
amoniaku, fluorkw i azotanw w wodach i ciekach [27], a najnowszy system BlueBox
z firmy Bran and Luebbe [27] moe suy do jednoczesnej kontroli i transmisji danych
ze 100 rnych czujnikw i detektorw. W wielu rnorodnych analizatorach
procesowych wykorzystuje si detekcj amperometryczn, np. do oznacze
rozpuszczonego tlenu, hydrazyny, wolnego chloru, ozonu oraz azotanw, co oferuje
firma Polymetron [24]. Ten sam producent dostarcza analizator przepywowy do
oznacze metanolu przy kontroli procesw biologicznej denitryfikacji na biofiltrach
oraz w ciekach z zastosowaniem bioczujnika. Amperometryczna detekcja
z bioczujnikiem bakteryjnym jest wykorzystywana z kolei w analizatorze
przepywowym do cigych pomiarw biologicznego zapotrzebowania tlenu (BZT)
japoskiej firmy Nissin Electric.

4. LABORATORYJNE ANALIZATORY Z CIGYM PRZEPYWEM
W OCHRONIE RODOWISKA

Koncepcja laboratoryjnych analizatorw z cigym przepywem i segmentowaniem
strumienia pcherzykami powietrza powstaa pod koniec lat pidziesitych
i doprowadzia do mechanizacji wszystkich operacji zwizanych z przeprowadzaniem
tzw. analiz mokrych we wszelkiego rodzaju laboratoriach analitycznych. Byo to
wynikiem prowadzenia w warunkach przepywu, z ograniczon dyspersj prbki,
jednoczenie wielu operacji przetwarzania prbki i rnorodnych detekcji. W bardzo
krtkim okresie od opublikowania pierwszej pracy i opatentowania wynalazku, zaczy
by dostpne rutynowe przyrzdy AutoAnalyzer firmy Technicon, ktre w pierwszym
rzdzie szeroko zostay zastosowane w laboratoriach klinicznych, ale stopniowo
rwnie w laboratoriach rodowiskowych, rolniczych oraz przemysowych [5,28,29].
Analizatory w cigu nastpnych ok. 20 lat ewoluoway w laboratoriach klinicznych do
postaci zoonych kombajnw przeznaczonych do szybkich oznacze
wieloskadnikowych, jak np. SMAC Technicona, lecz mimo tego zostay stosunkowo
wczenie wyparte przez rnorodne analizatory dyskretne z wielu firm. Nie miao ju
na to wpywu modyfikowanie tych analizatorw w stron sprawnych urzdze
jednostrumieniowych wedug technologii kapsukowych (ang. capsule chemistry
technology), jak np. analizator kliniczny CHEM-1 firmy Technicon.
Wolniej akceptowane i udoskonalane, gwnie w laboratoriach producentw,
analizatory przepywowe z segmentowaniem strumienia i rejestracj sygnau
rwnowagowego produkowane s praktycznie wycznie dla laboratoriw rodo-
wiskowych i przemysowych przez kilka wyspecjalizowanych firm w rnych krajach
(np. Bran and Luebbe w Niemczech [27], Lachat Instruments w USA [30], Skalar
w Holandii [22], Alliance Instruments we Francji [31] czy Burkard z Wielkiej Brytanii
[32]). Nie stanowi one od wielu lat przedmiotu bada, ktrych wyniki publikowane
byyby w czasopismach naukowych o midzynarodowym obiegu. Oprcz danych
literaturowych i opisw dostarczonych przez producentw rdem informacji mog
by zbiory standardowych metod oznacze, np. kolorymetryczne oznaczanie azotu
amonowego [33] lub azotanw(III) i (V) w wodach [34].
Laboratoryjne analizatory przepywowe konstruowane w ostatnich latach na
potrzeby laboratoriw rodowiskowych to z reguy urzdzenia moduowe do
rwnoczesnych oznacze od kilku do kilkunastu rnych skadnikw z zastosowaniem
detekcji spektrofotometrycznej lub potencjometrycznej z membranowymi elektrodami
R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7


376
jonoselektywnymi. Z reguy umoliwiaj one oznaczenia do kilkudziesiciu prbek
w cigu godziny, a liczba opracowanych i dostarczanych uytkownikowi metod
zastosowa w wielu przypadkach siga kilkuset, wczajc metodologie oznacze np. w
produktach spoywczych, nawozach sztucznych, ekstraktach glebowych czy
preparatach farmaceutycznych. S to gwnie oznaczenia rnorodnych skadnikw
nieorganicznych w wodach i ciekach. S to rwnie anality organiczne, np. detergenty,
fenol, mocznik oraz zwizki metaloorganiczne oowiu oraz szereg rnych parametrw
- chemiczne zapotrzebowanie tlenu, twardo wody, zawarto azotu (metod
Kjedahla), cakowita kwasowo czy alkaliczno. W wielu przypadkach, np. dla
analizatorw TRAACS z Bran and Luebbe czy analizatorw z firmy Lachat, wskazane
s regulacje, ktre dotycz opracowanych metod przez rne organizacje krajowe
i midzynarodowe (ISO, EPA, AOAC, itd.) W wielu przypadkach analizator
przepywowy do specyficznych oznacze moe by wyposaony w inne detektory, np.
analizator SAN oferowany przez firm Skalar moe wsppracowa z fotometrem
pomieniowym w oznaczeniach sodu i potasu w wycigach glebowych i nawozach
sztucznych oraz detektorem absorpcji promieniowania podczerwonego w przypadku
oznaczania zawartoci cakowitego wgla organicznego metod nadsiarczanow. Szereg
analizatorw firmy Lachat sprzonych jest z wysokosprawnymi chromatografami
jonowymi.
Jedn z najbardziej atrakcyjnych zalet analizatorw przepywowych jest
zmechanizowane prowadzenie rnych operacji przetwarzania prbki, takich jak
rozcieczanie czy reakcje z rnymi odczynnikami. S to rwnie operacje duo
bardziej zoone i pracochonne, gdy wykonuje si je manualnie lub w ukadach
dyskretnych, takich jak np. mineralizacja w przypadku oznaczania cakowitej
zawartoci azotu lub fosforu czy te przepywowa destylacja w oznaczeniach fenolu,
fluorkw lub cyjankw. W przypadku zoonych oznacze, wymagajcych kilku
operacji i dla bardzo zoonych prbek - np. silnie obcionych ciekw- stosowane s
laboratoryjne analizatory jednoskadnikowe, jak np. jednokanaowy analizator TRAAC
z Bran and Luebbe wyposaony w przepywowy dializer, urzdzenie SINGLE z firmy
Alliance Instruments do oznacze fenolu, cyjankw lub zawartoci wgla organicznego,
a take analizator zawartoci amoniaku oferowany przez firm Timberline Instruments
[35].

5. ZASTOSOWANIE METOD PRZEPYWOWO-WSTRZYKOWYCH
W ANALIZIE RODOWISKOWEJ

W odrnieniu od metod klasycznych i analizatorw z segmentowaniem strumienia,
zastosowanie analizy wstrzykowej daje moliwo przeprowadzenia pomiaru przed
osigniciem stanu rwnowagowego. Dopki tylko konfiguracja ukadu pozostaje bez
zmiany, sygna rwnowagowy nie jest warunkiem koniecznym pomiaru. W przypadku
technik FIA i SIA moliwe jest wic prowadzenie w sposb zmechanizowany
rnorodnych procedur analizy rodowiskowej ze znacznie wiksz czstotliwoci.
Konstrukcja ukadu przepywowego zaley zarwno od aspektw chemicznych
pomiaru jak i ukadu detekcyjnego. Ukady charakteryzujce si ma dyspersj strefy
prbki stosowane s do oznacze, gdzie nie jest wymagana modyfikacja prbki, ze
wzgldu na zastosowan selektywn metod detekcji. Czsto w celu osignicia
odpowiedniej czuoci i selektywnoci pomiaru konieczne jest zmodyfikowanie skadu
prbki w ukadach o wikszej dyspersji. Cz reakcyjna ukadw przepywowych
moe zawiera moduy do rozdzielania, w ktrych wykorzystuje si procesy dyfuzji,
dializy i ekstrakcji lub reaktory, gdzie zachodz procesy redoks, sorpcji, wymiany
R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7


377
jonowej, a take reakcje enzymatyczne lub immunochemiczne. Przepywowe techniki
wstrzykowe mona take zastosowa do oznacze wieloskadnikowych poprzez zmian
konfiguracji ukadu (rwnolege lub szeregowe ustawienie odpowiednich detektorw)
oraz wykorzystujc zrnicowan kinetyk reakcji analitw.

5.1. Zastosowanie technik FIA i SIA z detekcj spektrofotomeryczn i elektroche-
miczn
Najwicej prac literaturowych powiconych jest zastosowaniu technik FIA i SIA
w analizie prbek rnego rodzaju wd - powierzchniowych, gruntowych, wody pitnej
czy morskiej. Inne rodzaje analizowanych prbek rodowiskowych to cieki, osady,
powietrze i aerozole. W prbkach wd oznaczane s zarwno makroskadniki, do
ktrych mona zaliczy Na, K, Ca, Mg, chlorki, azotany, siarczany, fosforany, jony
amonowe, wystpujce na poziomie ste mg l
-1
, jak i mikroskadniki: niektre jony
nieorganiczne (fluorki, azotyny, cyjanki), metale, zwizki organiczne
i metaloorganiczne wystpujce na poziomie ladowym. Ze wzgldu na swoje zalety,
metody przepywowe od lat stosowane s do cigego monitorowania wybranych
skadnikw wd. Niejednokrotnie w takich analizach wymagane jest wstpne
przygotowanie prbki oraz jej przefiltrowanie. W przypadku monitorowania wane jest,
aby te etapy mona byo take przeprowadzi w ukadzie przepywowym. Wang i in.
[36] przedstawili automatyczny ukad FIA umoliwiajcy cig filtracj prbek wody
rzecznej za pomoc ultradwikw z wydajnoci 90%. W ukadzie takim oznaczano
PO
4
3-
, NO
2
-
, NO
3
-
i NH
4
+
. Szczeglnie wane w ochronie rodowiska jest take
kontrolowanie poziomu ste zwizkw organicznych, takich jak pestycydy, pochodne
fenolowe, zwizki powierzchniowo-czynne. Poniej przedstawiono tylko najnowsze
wybrane prace dotyczce zastosowania technik FIA i SIA w analizie rodowiskowej.
W analizie rodowiskowej wane jest rwnie opracowanie metod umoliwia-
jcych badania specjacyjne oraz jednoczesne oznaczanie wielu skadnikw. Jednym ze
sposobw realizacji takich pomiarw jest stosowanie jednoczenie kilku detektorw,
np. detektorw potencjometrycznych z zintegrowanymi elektrodami jonoselektywnymi
[37,38]. Jednoczesne oznaczenie fluorkw i zwizkw fenolowych moliwe byo
z zastosowaniem jonoselektywnej elektrody fluorkowej i detektora amperometrycznego
[39] . Zautomatyzowane ukady SIA, o konstrukcji umoliwiajcej wieloskadnikowe
pomiary NO
2
-
, NO
3
-
, NH
4
+
, PO
4
3-
, cakowitego azotu i fosforu mog by stosowane do
monitorowania ich ste w ciekach [40].
Ukady FIA/SIA stosowane s rwnie do oznaczania pierwiastkw
wystpujcych w prbce na rnych stopniach utlenienia [41]. Najczciej jedna z form
jest oznaczana bezporednio, a nastpnie po reakcji utlenienia lub redukcji oznaczane
jest cakowite stenie analitu. Stenie drugiej formy okrelane jest z rnicy
pomidzy uzyskanymi wynikami. W taki sposb mog by oznaczane azotany (III)/(V),
Cr(III) / Cr(VI) [42], Fe(II)/ Fe(III) [43,44] oraz Se(IV)/(VI) [45]. W oznaczeniach
specjacyjnych elaza stosowano rwnie ukady z dwoma detektorami [46]. Zawarto
Fe(II) oznaczano z zastosowaniem detektora spektrofotometrycznego, a cakowite
stenie elaza metod FAAS. Wprowadzanie prbki pomidzy dwie strefy reagentw,
moliwe w ukadach SIA, umoliwio jednoczesne oznaczenie NO
2
-
i NO
3
-
oraz Fe(II)
i Fe(III) [47]. Wprowadzenie dodatkowo etapu ekstrakcji do fazy organicznej pozwolio
poprawi selektywno i czuo oznaczenia Cr(VI) i cakowitej zawartoci chromu
[48]. Nowy, automatyczny ukad FIA do specjacji zwizkw azotu w wodzie morskiej
zaprezentowali Tovar i in. [49]. Metoda opiera si na pomiarze absorbancji barwnikw
azowych powstaych w reakcji azotanw(III) z N-(1-naftylo)etylenodiamin
i sulfanilamidem. Jony amonowe oznaczano po utlenieniu do azotanw(III),
R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7


378
a azotany(V) po redukcji do azotanw(III). Przegld technik FIA stosowanych do
specjacji glinu w prbkach rodowiskowych przedstawiono w pracach [50,51].
Wymagania stawiane metodom analitycznym stosowanym w analizie prbek
rodowiskowych, to konieczno oznaczania danego zwizku wystpujcego w maym
steniu i niejednokrotnie w zoonej matrycy. Takie wymagania spenia, w przypadku
oznaczania pestycydw, technika FIA w poczeniu z bioczujnikami i ukadami
immunochemicznymi. Do oznaczania pestycydw stosowano potencjometryczn
detekcj opart na inhibitowaniu, acetylocholinoesterazy unieruchomionej
w przepywowym reaktorze enzymatycznym [52-54]. Enzym moe by
unieruchomiony w warstwie polimeru na powierzchni elektrody platynowej [55] lub na
powierzchni elektrod uzyskanych technik sitodruku [56,57] Zastosowanie ukadu
z trzema enzymami umoliwio jednoczesne oznaczanie kilku zwizkw [54].
Zastosowanie ukadu FIA z elektrod grafitow z unieruchomion tyrozynaz pozwala
uzyska wyniki zgodne z uzyskanymi oficjalnie uznan metod okrelania poziomu
zwizkw fenolowych w prbkach rodowiskowych [58].
Do oznaczania herbicydu kwasu 2,4-dichlorofenoksyoctowego (2,4-D),
stosowano ukady FIA z rnymi reaktorami immunochemicznymi i detekcj
amperometryczn [59]. Jako najlepszy uznano kolumnowy reaktor z immunoglobulin
G, osadzon na porowatym zou. Ten sam herbicyd oznaczano rwnie
z zastosowaniem amperometrycznego immunoczujnika zbudowanego z elektrody ze
zota modyfikowanej cystamin, do ktrej przyczono 2,4-D, natomiast przeciwciao
byo sprzone z peroksydaz [60]. W przepywowych ukadach z reaktorami, oprcz
detekcji amperometrycznej mog by rwnie stosowane inne rodzaje detekcji. Do
oznaczania 2,4-D stosowano elektrochemiluminescencj, gdzie w wyniku reakcji
elektrodowej powstaje zwizek wykazujcy luminescencj [61]. Do oznaczania
herbicydw stosowano rwnie detekcj fluorescencyjn [62-64]. Aaron i Coly [65,66]
przedstawili przegld technik FIA z detekcj luminescencyjn i fluorescencyjn do
oznaczania pestycydw w prbkach rodowiskowych.
Ramanathan i Danielson [67] przedstawili zastosowanie termicznych
bioczujnikw do detekcji pestycydw w ukadach FIA. Pomiar zmian temperatury
w czasie reakcji enzymatyczej (reakcji hydrolizy pestycydu przez enzym lub reakcji
inhibicji enzymu) pozwala na okrelenie stenia analitw. Bioczujnik oparty na
tyrozynazie wykorzystano do monitorowania procesw biodegradacji zwizkw
fenolowych w wodach, ciekach i osadach [68].
Anionowe zwizki powierzchniowo-czynne w ukadach FIA oznaczano w wodach
powierzchniowych i ciekach z zastosowaniem detekcji potencjometrycznej
z cylindryczn elektrod jonoselektywn [69]. W poczeniu z ekstrakcj do fazy staej
moliwe byy oznaczenia na poziomie 0.03 mg l
-1
. Do oznaczania kationowych
zwizkw powierzchniowo-czynnych stosowano detekcj spektrofotometryczn,
polegajc na pomiarze zmian absorbancji kompleksu Fe(III)-SCN w ich obecnoci
[70].
Wanym parametrem okrelajcym jako wody jest zawarto szkodliwych
bakterii i toksyn. Do ich oznaczania stosowane s ukady FIA z reaktorami
immunochemicznymi i detekcj amperometryczn [71,72] lub fluorescencyjn [73].
Reaktor kolumnowy zawierajcy unieruchomione mikroorganizmy na powierzchni
szka porowatego zastosowano do oznaczania trichloroetylenu w wodach [74].
W skutek biodegradacji powstaway aniony chlorkowe, ktrych stenie mierzono za
pomoc jonoselektywnej elektrody chlorkowej.
Czu (a jednoczenie tani) metod oznaczania ladowych iloci metali
w ukadach FIA/SIA jest anodowa woltamperometria inwersyjna. Zastosowanie
R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7


379
w ukadach przepywowych tej techniki umoliwia jednoczesne pomiary Cd(II) i Pb(II)
[75-77], a woltamperometrii pulsacyjnej Cd(II), Pb(II), Cu(II) i Zn(II) [78]. Ukady
takie stosowano take w oznaczeniach Cu(II) w wodzie pitnej [79], Cu(II), Pb(II),
Cd(II) i Zn(II) w prbkach osadw rzecznych [80]. Jako elektrod pracujc stosowano
bonkow elektrod rtciow. W oznaczeniach fosforanw w wodzie pitnej i ciekach
stosowano rwnie detekcj amperometryczn wykorzystujc proces redukcji kwasu
molibdenofosforowego do bkitu molibdenowego na elektrodzie z wgla szklistego
[81]. Detekcj potencjometryczn z zastosowaniem elektrod jonoselektywnych
stosowano w pomiarach ste chlorkw i fluorkw w wodach [82,83].
Detekcja spektrofotometryczna jest jedn z najczciej stosowanych detekcji
w ukadach przepywowych. Zwizane jest to z udoskonaleniem detektorw, w ktrych
zastosowano fotodiody oraz wiatowody. Umoliwia to prowadzenie pomiarw
w szerokim zakresie dugoci fal, zapewniajc dobr czuo pomiarw i mae szumy
wasne aparatu. Do oznaczania kationw metali czsto wykorzystywane s reakcje
kompleksowania z utworzeniem barwnych kompleksw. Reakcj kompleksowania
z aluminonem i chromazulonem S zastosowano do oznaczania Al (III) w glebach [84],
z dietyloditiokarbaminianem do oznaczania Cu(II) w prbkach wd [85] a z o-
krezoloftalein do oznaczania Ca(II) w wodzie pitnej [86]. ladowe stenia Co(II)
i Ni(II) w wodach i glebach oznaczano spektrofotometrycznie po reakcji z PAR [87].
Zastosowanie detekcji fluorymetrycznej pozwolio oznaczy Mg(II) po reakcji
z kwasem 8-hydroksychinolino-5-sulfonowym w prbkach handlowo dostpnych wd
mineralnych [88]. Zastosowanie dwch selektywnych reagentw, zieleni malachitowej i
rodanku amonu, pozwolio na jednoczesne oznaczenie Cd(II) i Zn(II) [89]. Polepszenie
czuoci i selektywnoci detekcji spektrofotometrycznej moliwe jest dziki
zastosowaniu optod [90]. Optod z membran z Nafionu z unieruchomionym
organicznym ligandem (PAN) zastosowano w oznaczeniach miedzi w wodzie rzecznej.
Granica wykrywalnoci tej metody wynosi 15 g/l. Uzyskano dobr zgodno wynikw
w porwnaniu z wynikami oznacze przeprowadzonych z wykorzystaniem technik
spektroskopii absorpcji atomowej (ASA).
Do oznaczania anionw nieorganicznych w prbkach rodowiskowych najczciej
wykorzystuje si reakcje barwne, charakterystyczne dla danego jonu w poczeniu
z detekcj spektrofotometryczn. W ten sposb oznaczano w wodach azotany(III)
[91,92], fosforany [93-95], siarczany(VI) [96] oraz rodanki [97,98] i jodki [99]. Ze
wzgldu na niskie stenie azotanw(III) w prbkach rodowiskowych, konieczne jest
nieraz wstpne wzbogacanie analitw. Stosowano w tym celu mikrokolumny C
18

a proces wzbogacania prowadzono po reakcji z sulfanilamidem i N-(1-
naftylo)etylenodiamin [100].
Jon amonowy w ukadach SIA oznaczano w wodach i ciekach przemysowych
[101] oraz areozolach [102,103]. W ukadach tych dodatkowo wbudowane byy moduy
dyfuzyjne w celu wydzielenia jonu amonowego w postaci amoniaku, ktry przechodzi
przez pprzepuszczaln membran.
Zastosowanie ukadu przepywowego i detektora spektrofotometrycznego,
w ktrego celce pomiarowej umieszczono zoe Sphadex QAE A-25, umoliwio
oznaczanie rnych pochodnych fenolowych - fenolu, 2-naftolu, 3,4,-dimetylofenolu, 1-
naftolu i 2,4-dichloro-fenolu, po ich wstpnym wzbogacaniu [104]. W ukadzie, gdzie
desorpcja oznaczanych zwizkw nastpowaa bezporednio w detektorze, uzyskano
10krotnie wysz czuo, ni dla konwencjonalnych ukadw FIA. Technik SIA
z detekcj spektrofotometryczn zastosowano do oznaczania zwizkw fenolowych
w ciekach wykorzystujc reakcj barwn z 4-aminoantypiryn [105] oraz detekcj UV
do oznaczania wglowodorw aromatycznych [106]. W oznaczeniach wielu zwizkw
R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7


380
organicznych konieczne jest stosowanie w ukadzie przepywowym ekstrakcji do fazy
organicznej. W tym celu stosowano przewody teflonowe z osadzon na wewntrznych
ciankach faz organiczn [107]. Ukady takie stosowano do oznaczania zwizkw
nitrofenolowych w ciekach [108].

5.2 Zastosowanie techniki BIA w analizie rodowiskowej
W bezprzewodowej metodzie analizy przepywowo-wstrzykowej (BIA) prbka o maej
objtoci rzdu pojedynczych mikrolitrw jest bezporednio wprowadzana na
powierzchni pracujcej elektrody lub innego detektora, np. optycznego, co umoliwia
oznaczenie analitw w trakcie przepywu roztworu przy powierzchni detektora.
Przykadowe rozwizania konstrukcyjne elektrochemicznych detektorw do BIA
pokazano na Rysunku 2.
Poszukiwanie nowych- selektywnych i czuych- materiaw elektrodowych, jest
gwnym kierunkiem rozwoju tej metody. W oznaczeniach rodowiskowych BIA
stosuje si gwnie do oznaczania metali ladowych (Pb(II), Cd(II), Cu(II), Zn(II)
z detekcj metod anodowej woltamperometrii inwersyjnej. Jako elektrody pracujce
stosowane s najczciej cienkowarstwowe detektory z elektrod rtciow lub
elektrodami wglowymi [109-111], elektrodami z wkna wglowego lub grafitowymi
pokrytymi rtci [112-114]. W celu poprawy selektywnoci i zmniejszenia wpywu
matrycy prbki stosowane s elektrody modyfikowane, pokrywane polimerami
[109,110]. W przypadku techniki BIA najczciej stosowano do oznacze metali
elektrody pokrywane polimerem Nafion [115-117] lub polimerem z grupami
sulfonowymi [118,119]. Stosowanie elektrod modyfikowanych umoliwia oznaczanie
metali w obecnoci zakcajcych pomiar zwizkw powierzchniowo-czynnych. Mimo
e prdy rejestrowane w przypadku takich elektrod s nisze, ni dla elektrod
niemodyfikowanych, moliwe s pomiary na poziomie nM [119].
Turyan i in. [113] zaproponowali zastosowanie w pomiarach BIA wirujcej
mikroelektrody dyskowej zbudowanej z grafitu pokrytego rtci, do oznaczania Pb(II),
Zn(II) i Cu(II). Przy czasie wzbogacania rzdu 5 min, uzyskano granic wykrywalnoci
30 g/l. Metod BIA stosowano do oznacze metali w wodach naturalnych [109,115-
118] i ciekach przemysowych [111,114,115].



Rys. 2. Schematy konstrukcji elektrochemicznych detektorw do metody BIA. (A)
Detektor o duej objtoci z prostopadym dopywem roztworu do powierzchni (ang.
wall-jet) [120], (B) detektor kapilarny z pastow elektrod pracujc [121], (C) detektor
cienkowarstwowy z wirujc elektrod dyskow [113]. W (A): A-elektroda dyskowa,
R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7


381
B-elektroda piercieniowa, C-elektroda pomocnicza, D-elektroda odniesienia. W (B): 1-
pracujca elektroda pastowa, 2-kapilara teflonowa, 3-roztwr prbki, 4-kanalik do
wprowadzenia prbki, 5-elektroda pomocnicza, 6-elektroda odniesienia. W (C): 1-celka
wewntrzna, 2-kapilara teflonowa, 3-prbka, 4-zewntrzna celka o duej objtoci, 5-
elektrolit podstawowy, 6-kanalik prbki, 11-ceramiczne zcza, 12-wirujca elektroda
pracujca, 13-elektroda pomocnicza, 14-elektroda odniesienia.

5.3. Detekcja z wykorzystaniem spektrometrii atomowej i spektrometrii mas
Zastosowanie technik przepywowo-wstrzykowych do przeprowadzenia oznacze
z wykorzystaniem metod atomowej spektrometrii absorpcyjnej i emisyjnej oraz
spektrometrii mas z jonizacj w indukcyjnie sprzonej plazmie (ICP-MS) istotnie
moe je usprawni, gwnie poprzez prowadzenie w ukadzie przepywowym
rnorodnych operacji przetwarzania prbki. Bezporednie wprowadzenie prbki
z rozcieczaniem w ukadzie przepywowym, wzbogacanie analitw lub generowanie
lotnych zwizkw to przykady operacji ilustrujcych zalety poczenia FIA lub SIA
z pomieniow lub elektrotermiczn absorpcyjn spektrometri atomow (FAAS,
ETAAS), emisyjn spektrometri atomow z wzbudzaniem w indukcyjnie sprzonej
plazmie (ICP-AES) lub ICP-MS. Oprcz operacji wydzielania czy wzbogacania,
rwnie duym zainteresowaniem cieszy si mineralizacja prbki w warunkach
przepywowych [122], szczeglnie wtedy, gdy stanowi ona najwolniejszy etap
postpowania analitycznego. Przetwarzanie prbki w warunkach przepywowych bywa
rwnie pomocne w oznaczeniach form pierwiastkw na rnych stopniach utlenienia
wykorzystywane w specjacji [123,124].
Dokadne oznaczenie analitw w prbkach o rnej matrycy jest zasadniczym
celem postpowania analitycznego. W zoonych matrycach jest to czsto zadanie
bardzo trudne wobec moliwoci wystpowania zakce spektralnych
i niespektralnych [125,126]. W wielu przypadkach, szczeglnie w przypadku technik
FAAS lub ICP-AES, wykrywalno moe by niedostateczna. Techniki ETAAS i ICP-
MS umoliwiaj wprawdzie osiganie niszych wartoci granicy wykrywalnoci, lecz
towarzysz temu czsto znacznie silniejsze efekty matrycowe. W przypadku techniki
ETAAS pomiar jest zakcany przez du zawarto soli w prbce i jest wraliwy na
zmiany skadu matrycy [127]. Silne zakcenia matrycowe w wielu przypadkach nie
mog by dostatecznie wyeliminowane przez dostpne metody korekcji ta. Unika
rwnie naley wprowadzania rozpuszczalnikw organicznych, gdy obniaj one
precyzj pomiarw oraz czuo detekcji. Zarwno wysokie zasolenie prbki, jak
i obecno znacznych iloci rozpuszczalnikw organicznych powoduje silne zakcenia
w przypadku techniki ICP-MS. Niespektralne interferencje matrycowe mona
wyeliminowa przez rozcieczanie prbki, lecz powoduje to pogorszenie
wykrywalnoci [128]. Stosowanie wzorcw wewntrznych moliwe jest praktycznie
tylko wtedy, gdy s one dobrze dopasowane do analitw pod wzgldem masy i energii
jonizacji. Std te, w celu uniknicia tych trudnoci, wskazane jest zastosowanie
takiego przetwarzania prbki, ktre umoliwi popraw granicy wykrywalnoci,
zarwno przez usunicie zakce, jak i zatenie analitw [129]. Takie operacje
korzystnie mona prowadzi w ukadach FIA lub SIA z dobr powtarzalnoci
i ograniczonym ryzykiem zanieczyszczenia prbki. Opracowano ju liczne procedury
przepywowego rozdzielania i zatania oparte na wymianie jonowej i adsorpcji,
wytrcania i wspstrcania, ekstrakcji rozpuszczalnikowej oraz generowaniu lotnych
wodorkw. Miniaturowe kolumny z rnymi sorbentami oraz otwarte hydrofobowe
przewody (np. teflonowe) s najczciej wykorzystywane do sorpcji analitw.
R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7


382
Zagadnieniom tym powicono ju wiele oryginalnych prac, a take artykuw
przegldowych [130-134] oraz ksiek [8,135,136]. Wiele publikacji naukowych
dotyczcych tych zagadnie znale mona w nowociach z dziedziny spektrometrii
atomowej publikowanych w czasopimie Journal of Analytical Atomic Spectrometry
137-139].

Sorpcja kolumnowa w ukadach FIA i SIA
Ukady wykorzystujce sorpcj analitu na odpowiednio dobranych wypenieniach
mikrokolumn nale do najczciej stosowanych sposobw przetwarzania skadu prbki
w ukadach przepywowych. Techniki te wykorzystuje si gwnie do poprawy czuoci
oznacze z wykorzystaniem techniki FAAS i ICP-AES oraz do oddzielania
oznaczanych skadnikw od skadnikw matrycy, ktre powoduj interferencje
w ETAAS i ICP-MS. W publikacjach naukowych proponuje si rne konfiguracje
ukadw przepywowych z wykorzystaniem mikrokolumn. Rni si one gwnie
sposobem prowadzenia procesu zatania/oddzielania analitu, rodzajem stosowanego
wypenienia mikrokolumny, jej pooeniem w ukadzie, a take sposobem
wprowadzania roztworu eluentu do atomizera elektrotermicznego przy stosowaniu
detekcji z wykorzystaniem absorpcji spektrometrii atomowej (ASA).
Mona wyrni dwa sposoby przetwarzania skadu analizowanej prbki
z zastosowaniem mikrokolumn. W pierwszym z nich, staa i okrelona objto
roztworu dozowana przez ptl zaworu wstrzykowego, jest pompowana przez zoe
mikrokolumny. W tym przypadku, wykorzystywanym zwykle do wydzielenia analitu,
wystpuje ograniczenie objtoci prbki (zwykle do 1 ml) ze wzgldu na jej dyspersj,
ale jednoczenie eliminuje si wpyw pulsacji stosowanej pompy perystaltycznej
(powtarzalna objto prbki). W drugim sposobie, stosujc stay czas przepywu
analizowanego roztworu przez mikrokolumn, mona wzbogaci analit ze znacznie
wikszej objtoci roztworu, osigajc rwnie wiksze wartoci wspczynnikw
wzbogacania (ang. Enrichment Factor- EF). Powtarzalno tak prowadzonego procesu
zaley w znacznym stopniu od stabilnoci przepywu roztworu przez zoe. Jednak
wydajno metody wzbogacania analitu, a wic i uzyskiwane wartoci EF, zale od
czasu przepywu roztworu przez mikrokolumn. Prowadzenie etapu wzbogacania
w duszym czasie przy tej samej prdkoci przepywu powoduje wzrost EF, ale
jednoczenie zmniejsza si liczba analizowanych prbek w danym przedziale
czasowym. Dla porwnania wydajnoci stosowanych ukadw przepywowych
z zataniem wprowadza si wspczynnik steniowy (ang. Concentration Efficiency -
CE lub Concentration Factor -CF), definiowany jako iloczyn wspczynnika
wzbogacania i iloci prbek poddanych obrbce w jednostce czasu, np. w czasie
godziny. Dla obu sposobw wprowadzania prbki na mikrokolumn (w staej objtoci
lub w staym czasie) wzrost prdkoci przepywu analizowanego roztworu, ktry
zapewnia du wydajno tej metody, jest jednak ograniczony przez kinetyk procesu
sorpcji analitu.
R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7


383


































Rys. 3. Schemat ukadu przepywowego z detekcj ETAAS z mikrokolumn
umieszczon w kocwce ramienia automatycznego podajnika prbek. P
1
i P
2
pompy
perystaltyczne, V zawr.

Selektywno procesu sorpcji zaley gwnie od doboru wypenienia
mikrokolumny. Powinno charakteryzowa si ono odpowiednimi waciwociami
fizycznymi i chemicznymi, brakiem zmian objtoci przy zmianie kwasowoci
przepywajcego roztworu oraz korzystn kinetyk sorpcji i desorpcji analitu.
W ukadach przepywowych z sorpcj kolumnow stosuje si wymieniacze kationowe
i anionowe, ywice chelatujce zawierajce grupy funkcyjne zwizane z matryc
polimeryczn wizaniem kowalencyjnym oraz niejonowe sorbenty do ekstrakcji
obojtnych kompleksw metali. Jednak zwyke kationity i anionity charakteryzuj si
niewielk selektywnoci, gdy rnice w ich powinowactwie do np. jonw metali
zwizane s z ich waciwociami fizycznymi, jak adunek czy rozmiar solwatowanych
jonw. Przeprowadzenie jonw metali w ujemnie naadowane kompleksy, np.
chlorkowe, umoliwia ich oddzielenie na anionicie od innych, dodatnio naadowanych

Etap zatania
Rami automatycznego
podajnika prbek
Prbka
Reagent
ciek

Mikrokolumna
Eluent Roztwr puczcy
P
2
P
1

Etap wymywania
Prbka
Reagent
ciek
P
1
P
2
V
V
Mikrokolumna
Kuweta grafitowa
Eluent Roztwr puczcy
ciek
R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7


384
skadnikw matrycy. ywice chelatujce wykazuj waciwoci jonoselektywne,
a powinowactwo jonw metali do tych wymieniaczy zwizane jest przede wszystkim
z waciwociami kompleksujcymi grupy funkcyjnej. Spord wielu wymieniaczy
chelatujcych, ywice Chelex 100 i Muromac A-1, zawierajce grupy iminodioctowe,
znalazy wiele zastosowa do zatania i wydzielania jonw metali [129,131,132].
Wymieniacze jonowe o matrycy wknistej (ang. fibrous materials), np. celulozowe,
mimo sabszych waciwoci mechanicznych, okazay si take bardzo przydatne w
ukadach przepywowych ze wzgldu na ich korzystn kinetyk sorpcji i desorpcji
analitw [140-143]. Waciwoci innych wymieniaczy stosowanych w technikach FIA
i SIA omwione s w pracach Fanga [129,135,136].
Niezalenie od licznych syntez nowych staych sorbentw, stosuje si rwnie
inn metod otrzymywania chelatujcych faz stacjonarnych. Uzyskuje si je poprzez
unieruchamianie na anionitach lub niejonowych sorbentach w wyniku wymiany
jonowej oraz/lub fizycznej adsorpcji odczynnikw kompleksujcych [144-147]. Metoda
ta pozwala na kontrolowanie ich pojemnoci jonowymiennej oraz selektywnoci
poprzez dobr odpowiedniego selektywnego dla okrelonych jonw metali
organicznego reagenta. Take hydrofobowe fazy stacjonarne, jak C
18
silikael czy
polimeryczne sorbenty typu XAD, s wykorzystywane w ukadach przepywowych do
sorpcji kompleksw metali, gwnie z ditiokarbaminianami (DDTC, APDC)
i dietyloditiofosforanem amonowym (DDPA). DDPA wykazuje wiksz selektywno
ni ditiokarbaminiany, a jego roztwr jest trway w kwanym rodowisku. Spord
innych odczynnikw kompleksujcych warto wymieni 1-nitrozo-2-naftol [148], 1,10-
fenantrolin [149] oraz porfiryny [150].
Konstrukcja ukadw przepywowych z sorpcj kolumnow z detekcj FAAS
i ICP-AES jest bardzo podobna i w praktyce analitycznej s stosowane oba sposoby
wprowadzania prbki ze sta objtoci lub staym czasem przepywu roztworu przez
mikrokolumn. Strumie eluentu- najczciej jest to roztwr kwasu mineralnego lub
rozpuszczalnik organiczny w przypadku sorbentw niejonowych- po wymyciu
zatonych analitw jest kierowany bezporednio do nebulizera detektora.
Zastosowanie techniki ETAAS jako sposobu detekcji wymaga innych rozwiza
konstrukcyjnych ukadu. Etap wzbogacania analitw z prbki na mikrokolumnie moe
by w tym przypadku realizowany rwnolegle z przebiegajcymi procesami pirolizy
i atomizacji w kuwecie grafitowej lub te przepywy roztworw s zatrzymane po
wprowadzeniu roztworu eluentu do kuwety i w czasie pomiaru absorbancji.
W przeciwiestwie do pomiarw w pomieniowej AAS, przy zastosowaniu atomizacji
elektrotermicznej trzeba zastosowa pukanie zoa sorbentu po etapie wzbogacania ze
wzgldu na moliwo wystpowania interferencji od pozostaoci skadnikw matrycy.
Objto roztworu wprowadzana do kuwety grafitowej jest ograniczona do 50-70
l, a czsto w procesie wymywania analitu objto stosowanego eluentu jest wiksza.
Dlatego proponowane s rne rozwizania, jak np. powolne dozowanie roztworu z
mikrokolumny do ogrzanego wstpnie atomizera, wielokrotne dozowanie wycieku z
kadorazowym odparowaniem rozpuszczalnika, a take wprowadzenie tylko tej czci
wycieku, ktra zawiera najwiksze stenie analitu. W celu zmniejszenia dyspersji
poszczeglne roztwory s przedzielane maymi strumieniem powietrza. Na rys. 3
przedstawiono przykadowy schemat ukadu przepywowego z detekcj
z wykorzystaniem techniki ETAAS, w ktrym mikrokolumna jest umieszczona
w kocwce ramienia automatycznego podajnika prbek.
Sorpcja kolumnowa moe by wykorzystana take do zatania analitu na miejscu
pobierania prbek wd naturalnych [151,152]. Mikrokolumny nastpnie przenosi si do
laboratorium pomiarowego, montuje do ukadu FI lub SI w celu przeprowadzenia
R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7


385
procesu wymywania i kocowej detekcji. Taki sposb postpowania w analizie
ladowej i badaniu specjacji, oprcz zalet wynikajcych ze stosowania zamknitego
ukadu przepywowego, charakteryzuje si du wydajnoci i dokadnoci.

Zastosowanie hydrofobowych przewodw do wzbogacania analitw
Otwarte hydrofobowe przewody z teflonu, uoone w odpowiednie sploty std ich
nazwa reaktory wzekowe (ang. Knotted Reactor- KR)- byy pocztkowo
wykorzystywane jako bezfiltrowe kolektory osadw w strceniowych metodach
oddzielania i wzbogacania. Okazay si one bardzo przydatne w ukadach
przepywowych do gromadzenia duych iloci wytrconych osadw przy maym oporze
stawianym przepywajcemu roztworowi. Roztwr wewntrz przewodw, ze wzgldu
na ich konfiguracj, stale zmienia kierunek przepywu, a powstaa sia odrodkowa
kieruje czsteczki osadu w kierunku wewntrznych cianek, gdzie atwo si gromadz.
Wytrcony osad po przepukaniu, rozpuszczany jest nastpnie w niewielkiej objtoci
odpowiednio dobranego eluentu, ktry jest kierowany bezporednio do detektora
(Rysunek 4). Przy stosowaniu detekcji ETAAS, roztwr ten jest przedzielony
strumieniem powietrza, a w przypadku metody ICP-MS za pomoc maych objtoci
roztworu nonego [153].
Burguera i in. [154] wykorzystali du pojemno takiego reaktora wzekowego
do oznaczania elaza w prbkach geotermicznych zawierajcych znaczne iloci
zwizkw siarki. Ich obecno w analizowanej prbce powoduje drastyczne obnienie
wartoci absorbancji w przypadku techniki ETAAS. Oddzielono je od analitu w postaci
osadu siarki po dodaniu strumienia roztworu nadtlenku wodoru i nawietlaniu tego
fragmentu ukadu promieniowaniem mikrofalowym. Osad siarki po rozpuszczeniu
w CCl
4
by kierowany do cieku, a roztwr zawierajcy elazo wprowadzano do
ramienia automatycznego podajnika prbek kuwety grafitowej. W celu usunicia
interferencji z resztek pozostaych w prbce siarczanw, zastosowano roztwr soli
lutetu jako modyfikatora chemicznego.
W ostatnich latach hydrofobowe reaktory przewodowe z teflonu s najczciej
stosowane do sorpcji obojtnych kompleksw jonw metali z organicznymi ligandami
jako alternatywna metoda do wzbogacania na kolumnowych wypenieniach oktadecylo-
silanolowych C
18
. W metodzie tej wykorzystuje si oddziaywania pomidzy
wewntrzn ciank przewodu a utworzonymi w roztworze kompleksami metali [155].
Roztwr prbki moe by pompowany przez takie reaktory z bardzo duym nateniem
przepywu ze wzgldu na znacznie mniejszy opr w porwnaniu z mikrokolumnami,
a wic analit moe by zatany w danym przedziale czasu ze znacznie wikszej
objtoci, jednak wydajno sorpcji jest mniejsza (tylko 40-50%). Badano take inny
ukad reaktora przewodowego, tzw. reaktor serpentynowy w ksztacie semki [156],
ale jego ksztat geometryczny powoduje mniejsz si odrodkow kierujc roztwr
w stron cianek przewodu, a wic i mniejsz sorpcj.
R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7


386



















Rys. 4. Strceniowa metoda wzbogacania z wykorzystaniem reaktora wzekowego

Jako ligandy organiczne do utworzenia obojtnych kompleksw z jonami metali
wykorzystywane s gwnie DDTC, APDC oraz DDPA [157,158], podobnie jak
w metodach sorpcji kolumnowej z niepolarnymi sorbentami. Selektywne tworzenie
kompleksw As(III) i Fe(III) z APDC zastosowano w badaniach specjacyjnych
nieorganicznych form arsenu i elaza w prbkach wd naturalnych [159]. Mona take
wykorzysta mechanizm tworzenia par jonowych do wzbogacania i oddzielania jonw
metali wystpujcych w roztworze w postaci kompleksw obdarzonych adunkiem.
Do oznaczania kadmu z detekcj ETAAS wykorzystano sorpcj pary jonowej
utworzonej z ujemnego kompleksu Cd(II) z nitrozo-R-sol oraz jonu
tetrabutyloamoniowego [160]. W celu uniknicia strat analitu podczas pukania wntrza
reaktora przewodowego z pozostaoci matrycy prbki, do roztworu puczcego (jest to
zwykle woda dejonizowana lub rozcieczony roztwr kwasu) naley doda odczynnik
kompleksujcy. Utrudnia to dysocjacj powstaych kompleksw, zwaszcza dla jonw
oowiu, cyny i bizmutu [157].
Desorpcj kompleksw przeprowadza si po etapie wzbogacania stosujc roztwory
metanolu, etanolu lub ketonu metylo-izobutylowego. Jednak dla detektorw
plazmowych bardziej polecane s -jako eluenty- rozcieczone roztwory kwasu
azotowego lub te rozpuszczalniki organiczne wprowadzane s przez odpowiednie
membrany [161,162].

Ukady typu SI-LOV
W przepywowych metodach rozdzielania i wzbogacania opartych na wymianie
jonowej i adsorpcji, sorbenty s staym i niezbdnym skadnikiem ukadu. Jednak ich
dugotrwae uywanie moe powodowa zmiany w objtociach wypenienia
mikrokolumny, skutkiem czego znacznie wzrasta opr przepywu. Take waciwoci
stosowanych sorbentw mog ulega zmianie z powodu dezaktywacji czy nawet utraty
grup funkcyjnych. Aby unikn tych niekorzystnych zjawisk, naleaoby w sposb
powtarzalny wymienia wypenienia mikrokolumny po kadym cyklu pomiarowym.
Moliwo taka istnieje przy zastosowaniu specjalnego zaworu (ang. Lab-On-Valve -
Etap zatania
Etap wymywania
ETAAS
ICP-MS
cieki
Analit
Matryca
Prbka
Reagent
Eluent
Roztwr nony
Powietrze
Etap wzbogacania
Prbka
Elucja
R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7


387
LOV) [163], ktrego dziaanie jest oparte na poczeniu szeregu mikrokanaw
przepywowych. Wspdziaa on z konwencjonalnym wielopozycyjnym zaworem
wstrzykowym stosowanym w technice SIA. Zastosowanie ukadu SI-LOV umoliwia
z du powtarzalnoci prowadzenie w bardzo maej skali pobierania rnych objtoci
prbki, dodawanie reagentw w odpowiednich punktach ukadu, a take prowadzenie
procesw rozdzielania/wzbogacania z wykorzystaniem sorpcji kolumnowej [164].
























Rys. 5. Ukad SI-LOV z odtwarzalnym reaktorem kolumnowym

Ukad przepywowy z zaworem LOV i odtwarzalnym wypenieniem
mikrokolumny zosta zastosowany do oznaczania ladowych iloci niklu i bizmutu
w prbkach rodowiskowych z detekcj ETAAS [165] oraz ICP-MS [166]. Schemat
tego ukadu przedstawiono na rys. 5. Wypenienie mikokrolumny stanowi kationowy
wymieniacz jonowy SP Sephadex C-25 z grupami sulfonowymi. Z zawiesiny jonitu
(pozycja 6 w zaworze) okrelona ilo wymieniacza bya wprowadzana do ukadu;
moga si ona swobodnie przemieszcza pomidzy pozycjami C
1
i C
2
mikrokolumny
w czasie etapu wzbogacania analizowanej prbki. Po przepukaniu zoa jonitu
nastpowa etap wymywania analitu roztworem kwasu azotowego. Eluat by nastpnie
bezporednio kierowany do kuwety grafitowej spektrofotometru ASA lub rozpylacza
detektora ICP-MS. Po zakoczeniu caego cyklu pomiarowego, kana mikrokolumny
by oprniany z ziaren jonitu przez zmian natenia przepywu strumienia roztworu
nonego. Ziarna kationitu SP Sephadex C-25 (o rednicy 40-125 m) przy maych
przepywach (< 1,2 ml/min) s zatrzymywane w mikrokolumnie C
1
. Natomiast przy
szybkoci przepywu wikszej ni 6 ml/min, znacznie zmniejszaj swoj objto -
ulegaj zgnieceniu- i atwo mog by usunite przez otwr w kocwce mikrokolumny.

Roztwr
nony
Pompa


Spirala
mieszajca
Prbka
Eluent
Powietrze
Detektor
Zawiesina
sorbentu
Mikrokolumny
C
1
i C
2

R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7


388

Rys. 6. Schematy postpowania stosowanego do wzbogacania/oddzielania analitu w
ukadzie SI-LOV z odtwarzalnym wypenieniem mikrokolumny [168]. (A) Po etapie
wzbogacania analit jest wymywany ze zoa i oznaczany metod ETAAS lub ICP-MS.
(B) Wypenienie mikrokolumny wraz ze wzbogaconym analitem jest bezporednio
dozowane do atomizera urzdzenia ETAAS.

Przy detekcji ETAAS take inna procedura moe by realizowana
z wykorzystaniem ukadu SI-LOV. Po etapie wzbogacenia analit nie jest wymywany
z mikrokolumny za pomoc roztworu eluentu, a ziarna jonitu wraz z nim s
bezporednio dozowane do atomizera spektrofotometru, gdzie ulegaj rozkadowi
termicznemu w czasie procesw pirolizy i atomizacji. Jednak ten sposb postpowania
nie moe by stosowany do oznaczania metali, dla ktrych temperatura etapu pirolizy
jest nisza ni 1000
o
C, np. kadmu, bizmutu czy oowiu. Schematy tych dwch procedur
z uyciem odtwarzalnego wypenienia mikrokolumny w ukadzie LOV przedstawiono
na rys. 6. Walidacj tej metody przeprowadzono oznaczajc nikiel w prbkach
certyfikowanych materiaw odniesienia pochodzenia biologicznego i rodowiskowego
[167]. W obu przypadkach uzyskano wartoci granicy wykrywalnoci oraz
wspczynnikw wzbogacania tego samego rzdu (tab. 1). Jednak precyzja oznacze,
wyraona w postaci wzgldnego odchylenia standartowego (RSD), bya nisza w
przypadku zastosowania eluentu do odzysku analitu. Warto doda, e granica
wykrywalnoci przy oznaczaniu niklu (z detekcj ETAAS) w konwencjonalnym
ukadzie SIA z wielokrotnie uywanym wypenieniem mikrokolumny wynosia
odpowiednio 42 oraz 24 ng/l, dla tego samego i odwrotnego kierunku przepywu
roztworw w etapie wzbogacania i wymywania, z precyzj okoo 5% RSD. Nisze
wartoci wspczynnikw wzbogacania, jakie uzyskano dla detekcji ICP-MS, s
spowodowane wiksz dyspersj roztworu w przewodach czcych stosowany ukad
przepywowy i rozpylacz.
Analit
Prbka
Matryca
ciek
Eluent
Powietrze
Roztwr
nony
ETAAS
ETAAS
ICP-MS
Powietrze
Roztwr
nony

A) Wymywanie eluentem B) Piroliza jonitu
ciek
H
2
O
R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7


389
Tabela 1. Porwnanie metod oznaczania niklu z uyciem odtwarzalnej mikrokolumny
[130].

Wymycie za pomoc eluentu Piroliza jonitu
ETAAS ICP-MS ETAAS
Precyzja (wzgldne
odchylenie standardowe - %)
Granica wykrywalnoci- ng/l
Wspczynnik wzbogacania

1,5
10,2
71,1

2,9
13
35,2

3,4
9
72,1

Sprawdzono take moliwo zastosowania hydrofobowych wypenie
mikrokolumny w ukadzie SI-LOV do wzbogacania/oddzielania analitu. Badania
prowadzono dla dwch rodzajw faz stacjonarnych o rnej budowie i waciwociach
fizycznych kopolimeru styren-diwinylobenzen z grupami oktadecylosilanolowymi
(C
18
-PS/DVB) oraz politetra-fluoroetylenu (PTFE), wykorzystujc je do sorpcji
kompleksw kadmu z DDPA [169]. Ziarna sorbentu C
18
-PS/DVB mog by atwo
przemieszczane w ukadzie LOV pomidzy pozycjami C
1
i

C
2
mikrokolumny,
przygotowanie wypenienia w postaci zawiesiny byo wic podobne do wczeniej
opisanego dla hydrofilowego wymieniacza kationowego. Ze wzgldu na wiksz
gsto sorbentu teflonowego, naleao utrzymywa go w zbiorniku stale w postaci
zawiesiny przy uyciu dodatkowego mieszada. Poniewa oba badane hydrofobowe
sorbenty nie wykazuj waciwoci zmniejszania swoich objtoci przy wikszych
szybkociach przepywu roztworw, jak byo to obserwowane dla kationitu SP
Sephadex C-25, tylko procedura z wymyciem uprzednio wzbogaconego analitu za
pomoc roztworu etanolu moga by sprawdzona. Uzyskane wyniki przy zastosowaniu
detekcji ETAAS do oznaczania kadmu przedstawiono w Tabeli 2. Praca z sorbentem
C
18
-PS/DVB jest prostsza, dlatego uzyskano lepsz precyzj oznacze ni dla sorbentu
PTFE. Jednak z analitycznego punktu widzenia, sorbent teflonowy jest lepszy, gdy
uzyskano szerszy zakres liniowoci oznacze, wiksz czuo i warto wspczynnika
wzbogacania. Jednak wprowadzanie zawiesiny tego wypenienia do mikrokolumny
musi si odbywa z bardzo maym nateniem przepywu 0,24 ml/min.

Tabela 2. Porwnanie charakterystyki analitycznej metody oznaczania kadmu
w ukadzie SI-LOV z wykorzystaniem sorbentu C
18
-PS/DVB i PTFE [169].

PTFE C
18
-PS/DVB

Precyzja (wzgldne odchylenie
standardowe - %).
Granica wykrywalnoci- ng/l
Zakres liniowoci- ng/l
Wspczynnik wzbogacania.

4,3 3,4
15 126
0,05 - 1,0 0,2 - 1,5
17,2 7,4
R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7
390
6. ZMINIATURYZOWANE UKADY DO ANALIZY PRZEPYWOWEJ

Miniaturyzacja instrumentacji analitycznej obserwowana w ostatnich kilkunastu latach
jest w rwnym stopniu wynikiem moliwoci technologicznych, jak i rosncego
zapotrzebowania na takie urzdzenia. Elektronika wysokiej skali integracji,
optoelektronika i mikromechanika z nowoczesn inynieri materiaow w coraz
szerszym zakresie s wykorzystywane do konstrukcji samych detektorw
analitycznych, jak i caych analizatorw z systemem transportu prbki, jej
przetwarzania, sterowania pomiarem i obrbk danych pomiarowych.
Konstrukcja zminiaturyzowanych ukadw przepywowych (ang. microfluidics),
to wany obszar zastosowania miniaturyzacji w chemii analitycznej, zwizany rwnie
z potrzebami analizy rodowiskowej do prowadzenia oznacze terenowych, ochrony
miejsc pracy i wbudowywania w kompleksowe systemy pomiarowe nadzorujce
przebieg procesw przemysowych, produkcji lekw i ywnoci.
Pocztkiem rozwoju tych urzdze byy zintegrowane ukady mikroprzepywowe
(ang. microconduits) opracowane w poowie lat osiemdziesitych na potrzeby
przepywowej analizy wstrzykowej z detekcjami potencjometrycznymi z elektrodami
membranowymi i fotometryczn ze wiatowodow transmisj wiata [4]. Mona do
nich zaliczy rwnie w pewnym stopniu zintegrowane moduy Chemifold zastosowane
w przyrzdach handlowych Tecator z licznymi aplikacjami do analizy rodowiskowej
gwnie analitw nieorganicznych [170]. W ukadach tych operowano rednicami
przewodw okoo 0.5-1.0 mm i stosowano zewntrzne urzdzenia pompujce. Te z
kolei, w dalszym rozwoju, zastpowano miniaturowymi pompami piezoelektrycznymi
[171] lub te z powodzeniem zaczto stosowa do tego celu przepyw
elektroosmotyczny, co z kolei wymagao zastosowania znacznie mniejszych rednic
przewodw [172]. Inn koncepcj miniaturyzacji ukadw przepywowych, gwnie w
ich wersji sekwencyjnej SIA, byo wbudowanie w wielopozycyjny zawr wstrzykowo-
selekcyjny zarwno zminiaturyzowanych elementw detekcyjnych, jak i sucych
przetwarzaniu prbki. Ukady te, sporo na wyrost (jeli chodzi o ich moliwoci
funkcyjne) bywaj okrelane jako laboratoria w zaworze (ang. lab-on-value -LOV).
Ich przykadowe zastosowania do ladowych oznacze z detekcjami metodami
spektroskopii atomowej i spektrometrii mas zostay omwione bardziej szczegowo
powyej.
W deniu do konstruowania zminiaturyzowanych i kompletnych systemw do
analizy chemicznej (ang. miniaturized total chemical analysis system) duo uwagi,
oprcz rnych metod transportu roztworw oraz konstrukcji miniaturowych
detektorw bezporednio na tzw. czipie analitycznym, powica si rwnie
opracowaniu metod przetwarzania prbki w tych zintegrowanych urzdzeniach [173].
Do zastosowa rodowiskowych opracowano ukad do zatania analitw gazowych
przez oznaczenie chromatograficzne na czipie i zastosowano do oznacze fosfonianu
dimetylowego [174]. Opisano rwnie mikroukady do oznacze fluorescencyjnych
jonw metali z derywatyzacj i zataniem przez spitrzenie na czipie z ukadem
elektroforezy kapilarnej [175].
Zminiaturyzowane ukady FIA do zastosowa w analizie rodowiskowej
opracowano ju z rnymi metodami detekcji. Do oznacze fosforanw z absorpcyjn
detekcj spektrofotometryczn opracowano mikroukad z zastosowaniem mikropomp
silikonowych [176]. Do oznacze fosforanw opracowano miniaturowy ukad FIA
z transportem elektrokinetycznym [177]. Oznaczenia spektrofotometryczne amoniaku w
ciekach i wodzie pitnej z utworzeniem bkitu indofenolowego opracowano rwnie na
czipie silikonowym z wytrawion optyczn kuwet z zastosowaniem zewntrznych
R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7


391
pomp strzykawkowych [178]. Amperometryczn detekcj enzymatyczn
fosforoorganicznych pestycydw z zastosowaniem hydrolazy fosforoorganicznej
zastosowano z kolei w ukadzie FIA z detektorem przepywowym z biosensorem na
czipie silikonowym [179].
Szczeglne moliwoci analityczne dostarczaj zminiaturyzowane na czipach
ukady przepywowe, w ktrych, prcz innych operacji takich jak przeprowadzenie
derywatyzacji czy zatania, stosuje si przepyw elektroosmotyczny z rozdzielaniem
elektromigracyjnym. W ukadach takich, w krtkim czasie i przy bardzo maym zuyciu
odczynnikw, mona przeprowadzi zoone analizy. Ukady takie z oddzielnymi,
cienkowarstwowymi elektrodami amperometrycznymi opracowano do oznaczania
rnych grup zwizkw o duym znaczeniu rodowiskowym. W oznaczeniach
najczciej wystpujcych fenoli w wodach rzecznych zastosowano sitodrukow
elektrod ze zota [180], a w oznaczeniach pestycydw fosforoorganicznych -
drukowane elektrody wglowe [181]. Do oznacze rodowiskowych organicznych
nadtlenkw opracowano przepywowy, czipowy ukad elektroforetyczny, z detektorem
z dyskow elektrod ze zota [182].

LITERATURA
[1.] Stockwel P.B., Talanta, 27, 835 (1980)
[2.] Trojanowicz M., Automatyzacja w analizie chemicznej, WNT, Warszawa, 1992.
[3.] Skeggs Jr. L.T., Am. J. Clin. Pathol., 28, 311 (1957)
[4.] Ruzicka J., Hansen E.H., Anal. Chim. Acta, 78, 145 (1975)
[5.] Furman W.B., Continuous Flow Analysis. Theory and Practice, Marcel Dekker, New York, 1976
[6.] Ruzicka J., Hansen E.H., Flow Injection Analysis, Wiley, New York, 1988
[7.] Valcarcel M., Luque de Castro M.D., Flow-Injection Analysis, Principles and Applications, Ellis
Horwood, Chichester, 1987
[8.] Trojanowicz M., Flow Injection Analysis. Instrumentation and Applications, World Scientific,
Singapore, 2000
[9.] Ruzicka J., Marshall G.D., Anal. Chim. Acta, 237, 329 (1990)
[10.] Wang J., Taha Z., Anal. Chim., 63, 1053 (1991)
[11.] Ruzicka J., Pollema C.H. Scudder K.M., Anal.Chem., 65, 3566 (1993)
[12.] Clevett K.J., Process Analyzer Technology, Wiley, New York, 1986
[13.] Nichols G.D., On-line Process Analyzers, Wiley, New York, 1988
[14.] Manka D.P. (Ed.), Automated Stream Analysis for Process Control, Academic Press, New York,
1982
[15.] Huskius D.J., Quality Measuring Instruments in On-line Process Analysis, Ellis Horwood,
Chichester, 1982
[16.] Trojanowicz M., Zagadnienia i przyrzdy analizy procesowej, Rozdz. w Automatyzacja w analizie
chemicznej, WNT, Warszawa, 1992, str. 353-430
[17.] Van den Berg F.W.J., Hoefsloot H.C.J. Smilde A.K., Anal.Chem., 74, 3105 (2002)
[18.] Reeves P., Anal.Chim.Acta, 190, 45 (1986)
[19.] Cornish D.C., Jepson G., Smwrthwaite M.J., Sampling Systems for Process Analyzers, Butterworths,
London, 1981
[20.] Internet: www.seres-france.fr
[21.] Internet: www.hach.com
[22.] Internet: www.skalar.com
[23.] Internet: www.drlange.com
[24.] Internet: www.polymetron.com
[25.] Internet: www.gliint.com
[26.] Internet: www.environement-sa.com
R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7


392
[27.] Internet: www.bran-luebbe.de
[28.] Coakley W.A., Handbook of Automated Analysis. Continuous Flow Techniques, M.Dekker, New
York, 1984
[29.] Trojanowicz M., Analiza przepywowa z segmentowaniem strumienia. Rozdz. w Automatyzacja w
analizie chemicznej, WNT, Warszawa, 1992, str. 121-209
[30.] Internet: www.lachatinstruments.com
[31.] : www.alliance-instruments.com
[32.] Internet: www.burkardscientific.co.uk
[33.] ASTM Standard Test Method for Automated Determination of Ammonia Nitrogen in Water, D
1426-79
[34.] ASTM Standard Test Method for Automated Determination of Ammonia Nitrogen in Water, D
3867-85
[35.] Internet: www.timberlineinstruments.com
[36.] Wang R.Y., Jarratt J.A., Keay P.J., Hawkes J.J., and Coakley W.T., Talanta, 52, 129 (2000)
[37.] Dimitrakopoulos L.T., Dimitrakopoulos T., Electroanalysis, 13, 161 (2001)
[38.] Chudy M., Wrblewski W., Dybko A., Brzzka Z., Sens. Actuators B, 78, 320 (2001)
[39.] Farrell J.R., Iles P.J., Sands T.J., Lab. Robot. Autom., 11, 105 (1999)
[40.] Thomas O., Theraulaz F., Cerda V., Constant D., Quevauviller Ph., Trends Anal. Chem., 16, 419
(1997)
[41.] Campanell L., Trojanowicz M. Pyrzyska K., Talanta, 43, 825 (1996)
[42.] [Paleologos E.K., Lafis S.I., Tzouwara-Karayanni S.M., Karayannis M.I., Analyst, 123, 1005
(1998)
[43.] Adams M.L., Powell K.J., Anal.Chim.Acta, 433, 289 (2001)
[44.] Hirata S., Yoshihara H., Aihara M., Talanta, 49, 1059 (1999)
[45.] Ahmed M.J., Stalikas C.D., Veltsistas P.G., Tzouwara-Karayanni S.M., Karayannis M.I., Analyst,
122, 221 (1997)
[46.] Giokos D.L., Paleologos E.K., Karayannis M.I., Anal.Bioanal.Chem., 373, 237 (2002)
[47.] Cerda A., Oms M.T., Forteza R., Cerda V., Anal.Chem.Acta, 371, 63 (1998)
[48.] Lou Y., Nakano S., Holm D.A., Ruzicka J., Christian G.D., Talanta, 44, 1563 (1997)
[49.] Tovar A., Moreno C., Manuel-Vez M.P., Garcia-Vargaz M., Anal.Chim.Acta, 469, 235 (2003)
[50.] Bi S.P., Yang X.D., Zhang F.P., Wang X.L., Zou G.W., Fresenius J.Anal.Chem., 370, 984 (2001)
[51.] Pyrzyska, K., Gucer S., Bulska E., Water Res., 34, 359 (2000)
[52.] Chung M.S., Lee Y.T., Lee H.S., J.Biochem. Mol. Biol., 31, 296 (1998)
[53.] Lee H.S., Kim Y.A., Chung D.H., Lee Y.T., Int J.Food Sci.Technol., 36, 263 (2000)
[54.] Simoman L., Rainina E.I., Wild J.R., Anal. Lett., 30, 2453 (1997)
[55.] Jeanty G., Wojciechowska A., Marty J.L., Trojanowicz M., Anal.Bioanal.Chem., 371, 691 (2002)
[56.] Neufield T., Eshkenazi I., Cohen E., Rishpon J., Biosens.Bioelectron., 15, 323 (2000)
[57.] Rippeth J.J., Gibson T.D., Hart J.P., Hartley I.C., and Nelsen G., Analyst, 122, 1425 (1997)
[58.] Parellada J., Narvaez A., Lopez M.A., Dominguez E., Fernandez J.J., Pavlov V., and Katakis I.,
Anal.Chim.Acta, 362, 47 (1998)
[59.] Mayer U.J., Tran D., Kay G., Meusel M., Spencer F., Biocatal.Biotransform., 17, 103 (1999)
[60.] Zeravic J., Skladal P., Electroanalysis, 11, 851 (1999)
[61.] Marquette C.A., Blum L.J., Sens. Actuators B, 51, 100 (1998)
[62.] Kramer P.M., Lab. Robot. Automat, 9, 5024 (1997)
[63.] Mallat E., Barzen C., Klotz A., Brecht A., Gauglitz G., Barcelo D., Environ. Sci.Technol., 33, 965
(1999).
[64.] Mallat E., Barzen C., Abuknesha R., Gauglitz G., Barcelo D., Anal.Chim.Acta, 426, 209 (2001)
[65.] Aaron J.J., Coly A., Analusis, 28, 699 (2000)
[66.] Coly A., Aaron J.J., Talanta, 46, 815 (1998)
[67.] Ramanathan K., Danielson B., Biosensors Bioelectron., 16, 417 (2001)
R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7


393
[68.] Svitel J., Miertus S., Environ. Sci. Technol., 32, 828 (1998)
[69.] Martinez-Barrachina S., Alonso J., Matia L., Prataz R., del Valle M., Anal.Chem., 71, 3684 (1999)
[70.] Patel R., Patel K.S., Talanta, 48, (1999) 923
[71.] Abdel-Hamid I., Ivnitski D., Atanasov P., Wilkins E., Anal.Chim.Acta, 399, 99 (1999)
[72.] Ivnitski D., Abdel-Hamid I., Atanasov P., Wilkins E., Biosensors Bioelectron., 14, 599 (1999)
[73.] Yu H., Anal.Chim.Acta, 376(1), 77 (1998)
[74.] Han T.S., Sasaki S., Yano K., Ikebukuro K., Atsushi K., Nagamune T., Karube I., Anal Lett., 36,
539 (2003).
[75.] Keller O.C., Buffle J., Anal.Chem., 72, 943 (2000)
[76.] Keller O.C., Buffle J., Anal.Chem., 72, 936 (2000)
[77.] Zhou F., Aronson J.T., Ruegnitz M.X., Anal.Chem., 69, 728 (1997)
[78.] Fernandez-Bobes C., Fernandez-Abedul M.T., Costa-Garcia A., Electroanalysis, 10, 701 (1998)
[79.] Ivaska A., Kubiak W.W., Talanta, 44, 713 (1997)
[80.] de Silva C.L., Masini J.C., Fresenius J.Anal.Chem., 367, 284 (2000)
[81.] Crespi A.R., Forteza R., Cerda V., Lab. Robot. Autom., 7, 245 (1996)
[82.] Alpizar J., Crespi A., Cladera A., Forteza R., Cerda V., Electroanalysis, 8, 1051 (1996)
[83.] Van Staden J.F., Stefan R.I., Birghila S., Talanta, 52, 3 (2000)
[84.] Zagatto E.A.G., Vicente S., Oliveira C.C., Sartini R.P., Lima J.L.F.C., J. Flow Inject.Anal., 15,
226 (1998)
[85.] Van Staden J.F., Botha A., Talanta, 49, 1099 (1999)
[86.] Van Staden J.F., Taljaard R.E., Anal.Chim.Acta, 323, 75 (1996)
[87.] Taljaard R.E., Van Staden J.F., Anal.Chim.Acta, 366, 177 (1998)
[88.] de Armas G., Cladera A., Becerra E., Estela J.M., Cerda V., Talanta, 52, 77 (2000)
[89.] Aggarwal G.S., Patel K.S., Fresenius J.Anal.Chem., 362, 571 (1998)
[90.] Coo L. Belmonte C.J., Talanta, 58, 1063 (2002)
[91.] Oms M.T., Cerda A., Cerda V., Anal.Chim.Acta, 315, 321 (1995)
[92.] Van Staden J.F., Van der Merwe T.A., Microchim. Acta, 129, 33 (1998)
[93.] Munoz A., Mas F., Estela J.M., Cerda V., Anal.Chim.Acta, 350, 21 (1997)
[94.] Van Staden J.F., Taljaard R.E., Microchim.Acta, 128, 223 (1998)
[95.] Galhardo C.X., Masimi J.C., Anal.Chim.Acta, 417, 191 (2000)
[96.] Lapa R.A.S., Lima J.L.F.C., Pinto I.V.O.S., J.Braz.Chem.Soc., 11, 170 (2000)
[97.] Van Staden J.F., Botha A., Anal.Chim.Acta, 403, 279 (2000)
[98.] Recalde-Ruiz D.L., Andres-Garcia E. Diaz-Garcia M.E., Anal.Lett., 33, 1603 (2000)
[99.] Kamiavisdar A. Patel R.M., Microchim.Acta, 140, 119 (2002)
[100.] Miro M., Cladera A., Estela J.M., Cerda V., Analyst, 125, 943 (2000)
[101.] Van Staden J.F., Taljaard R.E., Anal.Chim.Acta, 344, 281 (1997)
[102.] Oms M.T., Cerda A., Cladera A., Cerda V., Forteza R., Anal.Chim.Acta, 318, 251 (1996)
[103.] Oms M.T., Cerda A., Cerda V., Electroanalysis, 8, 387 (1996)
[104.] Rama M.J.R., Medina A.R., Diaz A.M., Microchim. Acta, 141, 143 (2003)
[105.] Lapa R., Lima J.L.F.C., Pintaro I.V.O.S., Int.J.Environ.Anal.Chem., 76, 69 (2000)
[106.] Vogt F., Tacke M., Jakusch M., Mizaikoff B., Anal.Chim.Acta, 422(2), 187 (2000)
[107.] Luo Y., Al-Othman R., Ruzicka J., Christian G.D., Analyst, 121, 601 (1996)
[108.] Cladera A., Miro M., Estela J.M., Cerda V., Anal.Chim.Acta, 421, 155 (2000)
[109.] Brett C.M.A., Pure and Applied Chem., 73, 1969 (2001)
[110.] Brainina K.Z., Malakhova N.A., Stojko N.Y., Fresenius J.Anal.Chem., 368, 307 (2000)
[111.] Brett C.M.A., Brett A.M.O., Tugulea L., Electroanalysis, 8, 639 (1996)
[112.] Fungaro D.A., Brett C.M.A., Anal.Chim.Acta, 385, 257 (1999)
[113.] Turyan Y.I., Strochkova E.M., Kuselman I., Shenhar A., Fresenius J.Anal. Chem., 354, 410 (1996)
[114.] Brett C.M.A., Brett A.M.O., Tugulea L., Anal.Chim.Acta, 322, 151 (1996)
[115.] Brett C.M.A., Fungaro D.A., J. Braz. Chem. Soc., 11, 298 (2000)
R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7


394
[116.] Brett C.M.A., Brett A.M.O., Matysik F.M., Matysik S., Kumbhat S., Talanta, 43, 2015 (1996)
[117.] Brett C.M.C., Fungaro D.A., Morgado J.M., Gil M.H., J.Electroanal. Chem., 468, 26 (1999)
[118.] Fungaro D.A., Bretta C.M.A., Quimica Nova, 23, 805 (2000)
[119.] Brett C.M.A., Fungaro D.A., Talanta, 50, 1223 (2000)
[120.] Brett C.M.A., Brett A.M.O., Mitoseriu L.C., Electroanalysis, 7, 225 (1995).
[121.] Karolczak M., Dreiling R., Adams R.N., Felice L.J., Kissinger P.T., Anal. Lett., 9, 783 (1976).
[122.] Burguera M., Burguera J.L., Anal.Chim.Acta 366, 63 (1998)
[123.] Pyrzyska K., Trojanowicz M., Cri.Rev.Anal.Chem. 29, 313 (1999)
[124.] Yan X.P., Sperling M., Welz B., Anal.Chem., 71, 4353 (1999)
[125.] Dams R.F.J., Goosseus J., Moens, Mikrochim.Acta 119, 277 (1995)
[126.] Rodushkin I., Ruth T., Klockare D., J.Anal.Atom.Spectrom. 13, 159 (1998)
[127.] Grotti M., Leardi R., Genecco C., Fracheb R., Spectrochim.Acta Part B 54, 845, (1999)
[128.] JWang J.H., Hansen E.H., Gammelgaard B., Talanta 54, 117 (2001).
[129.] Fang Z.L., Flow Injection Separation and Preconcentration, VCH Publishers Inc., New York,
1993
[130.] Hansen E.H., Wang J., Anal.Chim.Acta 467, 3 (2002)
[131.] Burguera J.L., Burguera M., Spectrochim.Acta Part B 56, 1801 (2001)
[132.] Alonso E.V., de Torres A.G., Cano Pavn J.M., Talanta 55, 219 (2001)
[133.] Yan X.P., Jiang Y., Trends Anal.Chem. 20, 552 (2001)
[134.] Van Staden J.F, Hattingh C.J., Anal.Chim.Acta 308, 214 (1995)
[135.] Fang Z.L., Flow Injection Atomic Absorption Spectrometry, Wiley, New York, 1995
[136.] Sanz-Medel A. (Ed.) Flow Analysis with Atomic Spectrometric Detectors, Elsevier, Amsterdam,
1999.
[137.] Hill S.J., Chenery S., Dwason J.B., Fisher A., Price W.J., Smith C.M.M., Sutton K.L., Tyson J.F.,
J.Anal.Atom.Spectrom., 15, 763 (2000)
[138.] Evans E.H., Dawson J.B., Fisher A., Hill S.J., Price W.J., Smith C.M.M., Sutton K.L., Tyson J.F.,
J.Anal.Atom.Spectrom., 16, 672 (2001)
[139.] Evans E.H., Dawson J.B., Fisher A., Price W.J., Smith C.M.M., Tyson J.F., J.Anal.Atom.
Spectrom., 17, 622 (2002)
[140.] Pyrzyska K., Martinez Calatayud J., Garcia Mateo J., Chem.Anal. (Warsaw) 46, 539 (2001)
[141.] K.Kilian K., Pyrzyska K., Anal.Sci. 18, 571 (2002).
[142.] Lsztity A., Kelko-Lvari A., Zih-Pernyi K., Varga I., Talanta 59, 393 (2003
[143.] Akama Y., Yamada K., Itoh O., Anal.Chim.Acta 485, 19 (2003)
[144.] Kilian K., Pyrzyska K., Fresenius J.Anal.Chem. 371, 1076 (2001)
[145.] Kumar M., Rathore D.P., Singh A.K., Fresenius J.Anal.Chem. 370, 377 (2001)
[146.] Das A.K., de la Guardia M., Cervera M.L., Talanta 55, 1 (2001)
[147.] Kilian K., Pyrzyska K., Chem.Anal. (Warsaw) 47, 439 (2002)
[148.] Y.Ye Y., Ali A., Yin X., Talanta, 57, 945 (2002)
[149.] Ali A., Yin X., Shen H., Ye Y., Gu X., Anal.Chim.Acta 392, 283 (1999)
[150.] Kilian K., Pyrzyska K., Anal.Sci. 18, 571 (2002)
[151.] Yerba M.C., Carro N., Enriquez M.F., Moreno-Cid A., Garcia A., Analyst 126, 933 (2001)
[152.] Yerba M.C., Garcia A., Carro N., Moreno-Cid A., Talanta 56, 777 (2002)
[153.] Wang J.H., Hansen E.H., J.Anal.Atom.Spectrom. 16, 1349 (2001)
[154.] Burguera J.L., Burguera M., Rondon C.R., Anal.Chim.Acta 366, 295 (1998)
[155.] Fang Z.L., Xu S.K., Dong L.P., Li W.Q., Talanta 4, 2165 (1994)
[156.] Liawruangrath S., Som-aum W., Thowshend A., Talanta 58, 1177 (2002)
[157.] Ivanova E., Van Mol W., Adams F., Spectrochim.Acta Part B 53, 1041 (1998)
[158.] K.Benkhedda, H.G.Infante, E.Ivanova, F.Adams, J.Anal.Atom.Spectrom. 15, 429 (2000)
[159.] Yan X.P., Hendry M.J., Kerrich R., Anal.Chem. 72, 1879 (2000)

R Ro oz zd dz zi ia a 1 17 7


395
[160.] Benkhedda K., Infante H.G., Ivanova E., Adams F., Fresenius J.Anal.Chem., 368, 288 (2000)
[161.] Salonia J.A., Wuilloud R.G., Gsquez J.A., Olsina R.A., Martinez L.D., Fresenius J.Anal. Chem.
367, 653 (2000)
[162.] Benkhedda K., Infante H.G., Ivanova E., Adams F., J.Anal.Atom.Spectrom. 15, 1349 (2000)
[163.] Ruzicka J., Analyst 125, 1053 (2000)
[164.] Wu C.H., Scampavia L., Ruzicka J., Zamost B., Analyst 126, 291 (2001)
[165.] Wang J., Hansen E.H., Anal.Chim.Acta 435, 331 (2001)
[166.] Wang J., Hansen E.H., J.Anal.Atom.Spectrom. 16, 1349 (2001)
[167.] Wang J., Hansen E.H., Anal.ChimActa 424, 223 (2000)
[168.] Wang J., Hansen E.H., Trends Anal.Chem. 22, 225 (2003)
[169.] Miro M., Joczyk S., Wang J., Hansen E.H., J.Anal.Atom.Spectrom. 18, 89 (2003)
[170.] Tecator Application Notes opublikowane w latach 1990-92
[171.] Van der Schoot B.H., Jeanneret S., van der Berg A., ad de Rooij N.F., Anal. Methods Instrum., 1,
35 (1993)
[172.] Liu S., Dasgupta P.K., Anal. Chim. Acta, 268, 1 (1992)
[173.] Lichtenberg J., de Rooij N.F., Verpoorte E., Talanta, 56, 233 (2002)
[174.] Manginell R.P., Frye-Mason G.C., Kottenstette R.J., Lewis P.R., Wong C.C., Proc. Solid-State
Sensor Workshop, Hilton Head Island, 2000, 179
[175.] Kutter J.P., Ramsey R.S., Jacobson S.C., Ramsey J.M., J.Microcolumn Sep., 10, 313 (1998)
[176.] Verporte E.M.J., van der Schoot B.H., Jeanneret S., Manz A., Widmer H.M., de Rooij N.F., J.
Micromech.Microeng., 4, 246 (1994)
[177.] Doku G.N., Haswell S.J., Anal. Chim.Acta, 382, 1 (1999)
[178.] Daridon A., Fascio V., Lichtenberg J., Wtrich R., Langen H., Verporte E., de Rooij N.F.,
Fresenius J.Anal.Chem., 371, 261 (2001)
[179.] Wang J., Krause R., Block K., Musameh M., Mulchandami A., Schning M.J., Biosensor
Bioelectron., 18, 255 (2003)
[180.] Wang J., Chatrathi M.P., Tian B., Anal.Chim.Acta, 416, 9 (2000)
[181.] Wang J., Chatrathi M.P., Mulchandami A., Chew W., Anal Chem., 73, 1804 (2001)
[182.] Wang J., Escarpa A., Pumera M., Feldman P., J Chromatogr. A, 952, 249 (2002)