ISSN 2082-7938

TORU

PONIEDZIAEK, 7 PADZIERNIKA 2013 r.

NR 2/2013 (15)

SPIS TRECI
Sowo od Redakcji ANNA HOOWKO Copernicon 2013 ANNA HOOWKO Druga strona medalu ANNA URBANEK Comic-Con ASIA EDWARCZYK Nasze sowiaskie demony... (wywiad) KAROLINA WDOOWSKA
2 3 7 8 10

JESIENNO-ZIMOWA ZMIANA WARTY

Jesie W tym roku wyjtkowo nieciepa i niezota jesie. Co wicej padziernik! Miesic bdcy zarazem wyrazem blu koca wakacyjnej aury, ale te utsknionym pocztkiem studenckiego ycia. Tak, utsknionym. Bo wanie teraz spotykamy si znowu ze znajomymi, ktrych nie widzielimy przez trzy miesice. Do nadrobienia mamy mnstwo zalegoci. Znw odwiedzamy te toruskie miejsca, w ktrych witowalimy zakoczenie sesji w czerwcu. Wraca tyle wspomnie! Teraz zasiadamy w uczelnianych awach, spragnieni wiedzy, wiata nauki, nowych wyzwa i oczywicie czytamy nowy numer Midzy Regaami! Bo padziernik oznacza take NASZ powrt! I to w wielkim stylu. Pamitacie moe Copernicon? Owszem, to ta impreza ze smokami, orkami i wszelakimi fantastycznymi stworzeniami. Kto by - ten wie, kto nie dowie si! Poniewa jako patron medialny Coperniconu przygotowalimy dla was obszern relacj, z ktrej dowiecie si wielu fantastycznych rzeczy. O co chodzi z tym Coperniconem? Moe w ostatnim czasie odbyy si inne ciekawe eventy nie tylko u nas? Co by tu poczyta podczas jesiennych ulew? A moe poprawi sobie samopoczucie kontrolowanym snem? Tyle pyta! A my odpowiemy na nie wszystkie. Nasza redakcja po wakacjach wzbogacia si o zacne grono absolwentw. Nie lubi poegna Dlatego nie ma o nich mowy! Czonkiem Prasoznawczego Koa Naukowego zostaje si doywotnio i zawsze znajdzie si jaki kawaek strony dla kadego z nas byego czy obecnego. Nie ma jednak co ukrywa, e potrzebujemy nowych si. Dlatego jeli czytasz to i czujesz, e chcesz zacz co innego ni dotychczas, chcesz pisa, chcesz dziaa lub moe po prostu zabi yciow nud i pozna nowych (fajnych!) ludzi nie czekaj. Skontaktuj si z nami. Bo studia s za krtkie, eby siedzie w jednym miejscu ;) W imieniu Redakcji A NNA H OOWKO
PADZIERNIK 2013 (15)

Po to te na te konwenty jed... (wywiad) KAROLINA WDOOWSKA 12 Fantastyczne aspekty hipnozy i snw (wywiad) ANNA HOOWKO 16 Mordimer Madderdin PATRYCJA NOWIK
19

Pionkiem i kostk po fantastyce ANNA URBANEK 20 Redakcyjne polecanki

24

M IDZY R EGAAMI
87-100 Toru, ul. Bojarskiego 1 tel. 697 462 977 e-mail: pkn_umk@wp.pl http://pkn-umk.blogspot.com dr Dorota Degen

Adres redakcji:

Rada Redakcyjna : Asia Edwarczyk, Anna Hoowko, Piotr Rudera

Marcin Karwowski, Patrycja Nowik, Anna Urbanek, Karolina Wdoowska, Alicja Westphal

Anna Hoowko Anna Urbanek

Korekta: Skad:

Opiekun koa:

Zesp Redakcyjny :

Ilustracja na okadce:
Pawe Zych

Redaktor naczelna:
Anna Hoowko

PISMO WYDAWANE PRZY INSTYTUCIE INFORMACJI NAUKOWEJ I BIBLIOLOGII

KULTURA MIDZY REGAAMI

COPERNICON 2013
ANNA HOOWKO Festiwal Gier i Fantastyki Copernicon 2013 to ju czwarta odsona eventu majcego miejsce w Toruniu od 2010 roku. Z roku na rok zbiera coraz wiksze rzesze fanw z tego tytuu festiwal moe poszczyci si mianem jednego z najwikszych fantastycznych konwentw na terenie naszego kraju. Kady, kto cho raz pojawi si na toruskim Coperniconie, z pewnoci wie, dlaczego zdobywa tak wielkie uznanie i cieszy si popularnoci zarwno wrd modych, jak i starszych fanw szeroko pojtej fantastyki. Copernicon rozpoczynajcy si w pitek, 13 wrzenia, jak szybko si zacz, tak szybko si zakoczy. Dla niektrych zdecydowanie za szybko. W niedzielne poudnie na korytarzach Collegium Minus oraz Maius, gdzie odbywaa si wikszo konwentowych prelekcji, konkursw i imprez, cay czas mona byo usysze strzpki rozmw osb ubolewajcych nad kocem bajecznych trzech dni spdzonych pod toruskim niebem. I cho rozmwcy wygldali na niewyspanych, zmczonych i sabych, to z ca pewnoci mona stwierdzi, i byli zadowoleni z aktywnie spdzonego czasu i w peni zaspokojeni fantastycznymi doznaniami. Uczestnicy Coperniconu mieli do wyboru a 32 sale tematyczne majce bardzo bogat i jednoczenie zrnicowan ofert programow. Banie, legendy, literatura fantasy, science fiction, spotkania autorskie, komiksy, filmy, seriale, mitologia, magia, manga, anime, apokalipsa, gry komputerowe, konkursy tematyczne, gry terenowe ale take bloki rycerskie, podrowanie w czasie, morskie bitwy, fizyka, historia, mio, seks, zbrodnia, psychologia - nawet osoba nie do koca obracajca si w klimacie fantastycznym na co dzie moga znale dla siebie co porywajcego. Czonkowie naszej redakcji uczestniczyli w wielu atrakcjach starannie przygotowanych przez grono organizatorw. Jedn z nich bya pogadanka na temat apokalipsy zombie. Amadeusz i Adam, prowadzcy panel dyskusyjny Zombie wszdzie dookoa, czyli jak nie wykitowa, w sposb lekki i humorystyczny, jednak cakiem konkretnie zaprezentowali, jak przey w razie zombie-apokalipsy, ktra wielokrotnie przewija si jako motyw literacki czy filmowy. Cho wydaje si ona niewyobraaln fikcj, kto wie, czy kiedy nie nastpi naprawd Amadeusz i Adam wietnie przygotowali na to uczestnikw panelu, tumaczc, jak najlepiej uchroni si przed gronymi stworami, jak by samowystarczalnym w wiecie penym umarlakw, a jednoczenie przybliajc,

Fot. z Coperniconu A. Urbanek.

KULTURA MIDZY REGAAMI

skd waciwie wzio si pojcie zombie. w punkt programu zebra niemao widzw, ktrzy mieli problem z pomieszczeniem si w sali prelekcyjnej. Czyby uczestnicy Coperniconu tak bardzo obawiali si zombie-apokalipsy? Po zakoczonej penym sukcesem pogadance zaprosiam Amadeusza i Adama do krtkiej rozmowy na temat ich punktu programu i samego Coperniconu. A.H.: Ktry raz jestecie na Coperniconie? Czy uczestniczylicie wczeniej take jako realizatorzy programu, czy raczej jako suchacze, widzowie? Adam: Oglnie jestemy tu jako twrcy programu i gdacze jednoczenie. Wczeniej byem tutaj uczestnikiem. A.H.: A ile razy? Bo jest to ju czwarta edycja. Adam: Czwarta edycja Byem na trzeciej. Na wczeniejszych, no niestety, nie byo mi dane. Amadeusz: Ja jestem drugi raz na Coperniconie. Pierwszy przeyem jako normalny uczestnik. A.H.: Powiedzcie, skd wzia si taka tematyka waszego programu? Zombie skd w ogle taki pomys? Adam: Ja oglnie mam zamiowanie do post-apo, caego wiata post-apo. Zombie jest to motyw szeroki, majcy wiele koncepcji, a kada koncepcja, czy to w filmie, czy jakim utworze, jest inna i do kadej z nich mona inaczej podej. Tak wic mona tym zainteresowa szerokie spektrum ludzi, a wiadomo, nie ma sensu robi czego, co nie przycignie jakichkolwiek suchaczy. A.H.: Jak oceniacie oglnie tegoroczn edycj Coperniconu? Mona powiedzie, e w jaki sposb jest lepsza ni poprzednia? Amadeusz: Mnie si przyjemniej siedzi, to znaczy konwent jest cakiem niele zrobiony, zorganizowany, poza tym oczywicie, e gdacze od pogody si nie postarali niestety. Zeus nas zawid (miech). Ale pod wzgldem organizacyjnym naprawd fajnie to wszystko jest zrobione. Nie ma jakich wikszych nieudogodnie i przede wszystkim nie ma kolejkonu pod akredytacj. Adam: To fakt, nie ma kolejki po akredytacj, bo system, e tak powiem, nie wywala. Na innym konwencie fantastycznym, organizowanym w Poznaniu, zdarzay si takie rzeczy, e ludzie stali 9 godzin w kolejce. Na pewno plus za to, e prelegenci czsto dostaj wod, donoszony jest take sprzt, ktry dziaa i to jest duy, duy, duy plus. Bo by pewien taki konwent ocenzurujmy go, jeli chodzi o nazw wchodz, mam prowadzi prelekcj, a tam co? Sleep-room sobie ludzie zrobili. Amadeusz: Nie mwic o spalonym komputerze. Adam: Wanie, jako jedyny miaem takie efekty specjalne, bo spalili mi komputer, zanim zdyem puci prezentacj. Amadeusz: eby byo lepiej, spalili nawet spalony komputer! (miech) Adam: Tak wic pod tym wzgldem jest bardzo pozytywnie, organizacja jest dobra, komunikacja te przebiega cakiem sprawnie, jeli chodzi o krtkofalwki. Amadeusz: Oglnie propsy dla orgw, e si wyrabiaj. Adam: Tak, mimo e maj mnstwo roboty, wyrabiaj si.

KULTURA MIDZY REGAAMI

Jak podsumowali modzi prelegenci (ukazujc nam przy okazji typowy fantastyczno-konwentowy slang, ktry nie do koca zrozumiay dla wszystkich na Coperniconie by codziennoci), byo cakiem niele. Zapytani jeszcze krtko, czy wrc za rok na toruskie woci w ramach Coperniconu, zgodnie odpowiadaj: Oczywicie!. Innym punktem programu, ktry waciwie nieco wykracza poza tematy fantastyczne, bya prelekcja Pawa Borka Borkowskiego pt.: Krtka historia sitcomw, a wspominam o niej nie bez powodu. Prawie godzinna prelekcja zebraa niezbyt due grup widzw, czego do chwili obecnej nie mog zrozumie, uznajc temat Pawa za idealny do chwilowego oderwania si od wiata League of Legends, zombie, anime czy Gwiezdnych wojen. Prelegent w zaledwie 50 minut przedstawi ponad 60 sitcomw amerykaskich, poczynajc od lat 50., a do chwili obecnej. Byy seriale znane przez wszystkich, jak np. Przyjaciele czy nieco, delikatnie mwic, groteskowy South Park oraz te, o ktrych mao kto kiedykolwiek sysza, a wszystko to uoone zostao w spjn i naprawd ciekaw historyczn formacj. Jak dla mnie - programowy strza w dziesitk, aczkolwiek temat popkulturowy przegra niechybnie z fantastycznymi uniesieniami, idealnymi dziewczynami z anime, mitologi Chin i Japonii, sesjami RPG oraz a 3 LARP-ami odbywajcymi si w tym samym czasie. Cho sam Copernicon ttni yciem i mieni si kolorami, nie mona powiedzie tego o pogodowej scenerii Torunia. Jak wspominali ju Amadeusz i Adam, pogoda zawioda na caej linii. Deszcz, przenikliwy chd, ponura toruska starwka. Oczywicie uczestnikw Coperniconu i to nie zraao przechadzajc si w sobotni wieczr po deszczowym starym miecie, od razu wyczuwao si coperniconowy klimat. Tym bardziej, i wanie w sobotni wieczr take na starwce mia miejsce m. in. pokaz walki na miecze wietlne rodem z Gwiezdnych wojen. Niestety z powodu pogody pokaz szybko si zakoczy i wielu widzw zdyo

przej z Collegium Minus i Maius jedynie na sam koniec pokazu. Niestety na inne pokazy, ktre zaplanowane byy na Rynku Staromiejskim, a strach byo wyj C, matka natura zdecydowanie nie wczua si w fantastyczny klimat Coperniconu. Ostatni dzie Coperniconu by ju nieco spokojniejszy. Cho tumw nie brakowao, to uczestnicy yli ju bardziej bezpiecznym powrotem do domu i wspomnieniami wczeniejszych 48 godzin konwentu. W niedziel take wybraam si na pojedyncze prelekcje, m.in. zasmakowaam po trochu spostrzee na temat animowanej bajki Happy Tree Friends, elementw stroju japoskiego, posuchaam o wybranych zaburzeniach psychicznych i uczestniczyam w dyskusji na temat mioci, zauroczenia i seksu. Ostatni temat, take odbiegajcy nieco od konwentowego klimatu, zebra niemae grono aktywnych suchaczy i spodoba mi si najbardziej spord niedzielnych atrakcji moe wanie dlatego, e stanowi nie tylko dyskusj, ale take cenn nauk o zwizkach midzy ludmi. Prelekcja pt.: Mio, zakochanie, zauroczenie a seks, prowadzona bya przez pani psycholog Renat R-chan Romanowsk, z ktr take przeprowadziam krtk rozmow po zakoczonym spotkaniu: A.H.: Ktry to raz na Coperniconie? Renata: Od prawie samego pocztku, to bdzie trzeci Copernicon, tak do tej pory byam na trzech. A.H.: Czy te z jakim punktem programu? Renata: Za kadym razem. Wczeniej pomagaam przy konwentach mangowych, pniej przeszam na konwenty fantastyczne m. in. Pyrkon, w tej chwili na Coperniconie jestem z rnymi programami. A.H.: A skd waciwie taki pomys na temat prelekcji na takim konwencie jak Copernicon? Mona powiedzie, e troch w klimacie mao fantastycznym Renata: Kwestia jest taka, e czytam fantastyk, ale nie czuj si ekspertk odnonie tematw z fantastyki, natomiast jestem psychologiem z zawodu i s

KULTURA MIDZY REGAAMI

tematy, na ktre mog mwi. Poniewa przychodzi tu bardzo duo modziey, ktra potrzebuje pewnego rodzaju perspektywy na rne rzeczy, wic wykorzystuj Copernicon jako takie miejsce, w ktrym mog np. sprzeda pewne informacje, ktre przydadz si po prostu w yciu. A.H.: Powiedz jeszcze, co sdzisz o samym Coperniconie? Czy wrciaby tutaj chtnie te za rok? Renata: Tak, jak najbardziej! Powiem szczerze, e w tym roku podoba mi si chyba nawet jeszcze bardziej ni w zeszym, a w zeszym ju by naprawd dobry poziom. Naprawd bardzo fajna obsuga, zarwno ze strony organizatorw - bardzo dobry by z nimi kontakt, dobrze traktowali wszystkich prowadzcych odnonie prelekcji, jak i od uczestnikw jest naprawd bardzo duo pozytywnej siy, atrakcji i ciekawych pomysw. Sowo naprawd w wypowiedzi naszej prelegentki wcale nie jest tu omykowym powtrzeniem NAPRAWD byo tak dobrze i koniecznie trzeba to podkreli, aby kady niedowiarek uwierzy i nie przepuci nastpnego Coperniconu, a nic nie wskazuje na to, aby pita edycja nie miaa mie miejsca Z powodu istnego ogromu prelekcji, paneli dyskusyjnych, gier, warsztatw i innych atrakcji nie sposb byo zaliczy chociaby poowy przygotowa-

nych zaj. Wielu uczestnikw starao si w jednej godzinie chocia na chwil odwiedzi dwa lub trzy interesujce ich prelekcje, aby mie namiastk kadej z nich. Tak polityk przyjam take osobicie, przez co ciko dokadnie opowiedzie o odwiedzonych pogadankach czy warsztatach. Przytoczyam zaledwie kilka, ktre w jaki sposb urzeky mnie swoj innoci. Tak naprawd, aby mie dokadne odzwierciedlenie coperniconowego klimatu, trzeba poczu go absolutnie na wasnej skrze. Przy okazji uczestnictwa w rnego rodzaju atrakcjach pytalimy uczestnikw Coperniconu, jakie s ich wasne odczucia co do obecnoci na konwencie: Nie mog powiedzie, e to bya najlepsza impreza jak w yciu przeyem, byo kilka lepszych, ale na pewno jest to jedna z takich, ktr zapamitam. Najlepszy punkt programu poszedem sobie na chwil do Collegium Maius, do znajomego, i nagle gociu w przebraniu druida powiedzia Chod na LARP-a!. Tak, przez dwie godziny, ktre powiciem na ten LARP, naprawd bawiem si zacnie i mog powiedzie, e by to najlepszy LARP, w jaki graem w yciu relacjonuje Pawe, ktry take opowiedzia nam obszern histori na temat stroju, w ktrym si pojawi stroju onierza piechoty anowej z XVII wieku. Jak wida, kady pomys na oryginalne przebranie zdaje egzamin na Copernico-

KULTURA MIDZY REGAAMI

nie. Czy to bardziej, czy mniej fantastyczny ubir najwaniejsze, e uczestnicy potrafili si dobrze wczu w klimat caej imprezy. Dariusz, ktry na Copernicon wybra si pierwszy raz i na dodatek z wielkim oporem, namwiony przez znajomych, by pod niebywaym wraeniem caego przedsiwzicia: Jestem tu w sumie przypadkiem, wcale nie lubi takich rzeczy, ale No nie wiedziaem, e moe by tak wesoo! Mylaem, e biegaj tu same dzieci uzalenione od tych dziwnych gier jak LoL [League of Legends red.] czy RoM [Runes of Magic red.], ale nie mogem si okrutniej pomyli, chocia fakt, e i takich kilku widziaem. Mimo e nie interesuje mnie za bardzo jakakolwiek fantastyka musz przyzna, e nie nudziem si ani przez chwil. Niele jest!. Wypowied Darka to na pewno jeszcze jeden z wielu dowodw na to, e Copernicon to impreza nie tylko dla Fantasy Fana. W drodze na jedn z prelekcji zapalimy jeszcze Jagod i Dominik, ktre na Copernicon take wybray si pierwszy raz: Atmosfera jest strasznie fajna, ludzie s naprawd sympatyczni i najwaniejsze, e jest to jaka przygoda. Prelekcje oczywicie te s fajne. Najbardziej mi si podobay Oszustwa archeologiczne i w sumie takie rzeczy o Japonii, anime, manga wylicza Jagoda. Dominika stwierdza krtko: Ja podobnie jak koleanka, przy czym obie dziewczyny miej si wesoo. Zapytane, czy wrciyby na kolejn edycj Coperniconu, jak zdecydowana wikszo odpowiadaj: Tak, oczywicie!. Podsumowanie? Krtko, zwile i na temat mona powiedzie, e kolejna edycja Coperniconu okazaa si wietnym dowiadczeniem, zabaw, nauk, miejscem do poznania pozytywnie zakrconych ludzi, czym nowym, uderzajcym rnorodnoci i tematyk. Osobicie take doczam si do zdania, i Copernicon to wietna sprawa i take chtnie przekonam si, co zaoferuj nam organizatorzy za rok. Jak to wykrzykna nam grupka konwentowiczw na Rynku Staromiejskim: Jest wietnie! i taki komentarz w zupenoci wystarczy.

DRUGA STRONA MEDALU

ANNA URBANEK To wietnie, e s w Toruniu osoby, ktre nie auj czasu i wysiku, by zrobi co dla innych, ba! eby zorganizowa imprez dla ludzi z caej Polski, tej zblazowanej, roszczeniowej modziey. Szczere brawa za chci, za prac i zaangaowanie. Rwnie szczerze nie wiem, czy wybior si na Copernicon za rok. Pewnie to moja wina (postpujcy cynizm, zwapnienie i moralna degrengolada), ale nie bawiam si na konwencie tak dobrze, jak Ania Hoowko i jej rozmwcy. Blok literacki bezsprzecznie moja ulubiona cz konwentw ostatnimi czasy nie jest mocn stron toruskiej imprezy, a tym razem byo jeszcze mniej ciekawie ni w roku ubiegym. Moe w sprowadzeniu do Torunia pisarzy pomogoby przesunicie konwentu na termin troch bardziej oddalony od Polconu? Obfito punktw programu nie ulega jednak wtpliwoci, a wiele z nich byo na wysokim, profesjonalnym nawet poziomie. Pozwol sobie w tym miejscu wspomnie szczeglnie o prelekcjach Krzysztofa Piskorskiego (zob. wywiad przeprowadzony przez Karolin s. 12) oraz Katarzyny Czajki, ukrywajcej si pod pseudonimem Zwierza popkulturalnego (jej wietne, inteligentne i zabawne teksty znajdziecie na www.zpopk.pl). Copernicon jest, oczywicie, wietn inicjatyw i mj duch mioniczki fantastyki bardzo chciaby pokocha t imprez. Nie mog jednak nic poradzi na to, e troch jak Bilbo Baggins swoich ssiadw, Coperniconu 2013 ani nie poznaam w poowie tak dobrze, jak chciaabym pozna (z racji fizycznej niemoliwoci bycia w piciu miejscach naraz), ani nie polubiam w poowie tak bardzo, jak na to zasuguje.

KULTURA MIDZY REGAAMI

COMIC-CON
CZYLI JAK TO ROBI ZA WIELK WOD
ASIA EDWARCZYK Stany Zjednoczone, Pnocna Kalifornia, San Diego, 18-21 lipca, cena 150-175$, w dziewidziesit trzy minuty wyprzedane wszystkie bilety. Organizowany od 1970 roku, aktualnie jeden z najwaniejszych popkulturalnych konwentw na wiecie, znowu przycign rzesze fanw kina, komiksw i gier komputerowych. Pomyl o swoim ulubionym serialu, a moe o ulubionej postaci z komiksu, ewentualnie o aktorzee/aktorce, ktry/ktra si w dan posta wciela. Nastpnie pomyl, e w jednym miejscu moesz ich wszystkich spotka, co wicej moesz spotka podobnych sobie zapalecw, dla ktrych dzie bez kontaktu z popkultur jest dniem straconym. Jakie miejsce i jakie wydarzenie przychodzi wwczas Tobie na myl? Jeli Comic-Con International: San Diego, to pomylae podobnie jak ponad 130.000 osb. Tylu mniej wicej udaje si zdoby akredytacj na festiwal w czasie internetowej sprzeday. Drugie tyle musi obej si smakiem, bo najzwyczajniej nie wystarczyo ju dla nich miejsca, a zapewne jeszcze kilku tysicom chodzi po gowie myl: och, jak bardzo bym chcia/chciaa tam by! SDCC nie jest zwykym zlotem fanw superbohaterw i science fiction, to jest ich czterodniowe wito (piciodniowe, jeli liczy jeszcze tzw. preview night), na ktre czekaj cay rok. Sercem Comic-Conu i jego oficjalnymi gomi s twrcy komiksw. To im powicone jest ponad 50% punktw programu i to komiksy zajmuj najwiksz cz w sali wystawowej. Producenci, reyserzy i aktorzy s tylko (albo a?) dodatkiem, promotorami, ktrzy za swj udzia w CC musieli zapaci (jak to si jednak ma do ogromnej reklamy ich produktu?). Mimo i CC nazywany jest konwentem tumw i kolejek, to z roku na rok przyciga coraz wicej zainteresowanych. I to do tego stopnia, e powoli gwny obiekt festiwalu San Diego Convention Centre majcy 600 metrw dugoci staje si ju za ciasny, aby pomieci wszystkich uczestnikw konwentu. Obiekt skada si z jednej duej sali Exhibition Hall (gwna komercyjna sala wystawowa), dwch gwnych sal panelowych: Hall H (owiana ju kultem sala, w ktrej prezentowane s nowoci filmowe Comic-Conu, nowe projekty, ogaszane s tytuy filmw, obsada, etc.) i Ballroom 20 (sala przeznaczona na prezentacje telewizyjne czy serialowe), kilkunastu pomniejszych pomieszcze, a wszystko to zmieszczone jest na dwch kondygnacjach.

KULTURA MIDZY REGAAMI

Comic-Con jest kopalni wiedzy dla tych, ktrzy ywo interesuj si wspczesn popkultur. To tutaj mona dowiedzie si o kolejnych czciach blockbusterw czy nowych filmach, a na specjalnych panelach wda si w dyskusj z producentami ulubionego serialu. Tegoroczny CC przynis ze sob kilka smacz1 kw . Zawrzao na wie o produkcji Zacka Snydera o wsplnych przygodach Batmana i Supermana; stacja FOX przygotowaa specjalny panel z okazji 20. rocznicy powstania serialu Z Archiwum X (oczywicie z odtwrcami gwnych rl: Gillian Anderson i Davidem Duchownym); nie obyo si bez wzrusze na panelu powiconym Dexterowi,

ktry z racji zakoczenia serii ostatni raz goci na Comic-Conie; George R.R. Martin przyzna, e dziwnie si czuje, kiedy poznaje nowych aktorw do rl w Grze o tron, a wie, e ich przygoda z serialem nie bdzie zbyt duga (czy on naprawd musi wszystkich umierca?); a na pytanie o dwch wielkich nieobecnych na panelu dotyczcym Sherlocka, Benedicta Cumberbatcha i Martina Freemana, oraz o gwne rnice midzy tymi dwoma aktorami, Steven Moffat, z charakterystycznym dla siebie humorem, odpowiedzia: One is a highfunctioning sociopath and the other one is a hobbit.

1 S to oczywicie bardzo subiektywne smaczki wybrane przez autork. Nie dla wszystkich musz one mie smak, mog by nawet cakowicie dla niektrych smaku pozbawione.

Comic-Con to te miejsce, gdzie spotykaj si nie tylko fani, ale i aktorzy. Na zdjciu odtwrcy mniej lub bardziej gwnych rl w (kolejno przypadkowa): Doktorze Who, Teen Wolf, Grze o tron, Grimm oraz Walking Dead. Fot. Entertainment Weekly, www.ew.com.

ROZMOWY MIDZY REGAAMI

NASZE SOWIASKIE DEMONY NIE DR RYJA , NIE WYMACHUJ EKSPRESYJNIE RKAMI I NIE MACHAJ MACZUGAMI
Z WITOLDEM VARGASEM, WSPTWRC BESTIARIUSZA SOWIASKIEGO, ROZMAWIAA KAROLINA WDOOWSKA
Karolina Wdoowska: Jakie wraenia wywieraj na panu spotkania z sympatykami czy wrcz fanami Bestiariusza? Witold Vargas: Nie mam wraenia, e to s fani. Cieszy mnie, i Pawa te, e to, co byo nasz potrzeb u zarania pomysu na Bestiariusz - poszpera we wasnym podwrku - okazao si jedn z potrzeb tylu innych ludzi. K.W.: Wydawa by si mogo, e sowiaskie podania i legendy zostay wyparte przez banie Grimmw, Andersena i Perraulta. Mamy si czego wstydzi jako Sowianie/Polacy? W.V.: To bardziej skomplikowane. Banie autorskie, nawet te inspirowane ludowymi podaniami, to troch co innego. Nasze legendy i podania przetrway, nasze banie autorskie te maj si niele. Jeli jest czego aowa, to e w czasie mody na fantasy nie mamy do siy, by czerpa z wasnych rde i pochaniamy gotowe wzorce, takie jakie podaj nam je inne, zaradniejsze kultury. Najzabawniejsze jest to, e nawet wasn tradycj kupujemy jako obc patrz: amerykaskie wampiry. K.W.: Ma pan ulubion posta z Bestiariusza? W.V.: Jeli chodzi o rysunek, to Dobrochoczy Pawa,

Dobrochoczy, boek leny z terenw Biaorusi. Rys. Pawe Zych.

10

ROZMOWY MIDZY REGAAMI

a jeli chodzi o sam posta to wybieram Cich, bo jest jakby esencj caej reszty demonw z ksiki. Nasze sowiaskie demony nie dr ryja, nie wymachuj ekspresyjnie rkami i nie machaj maczugami. Kady z nich wykonuje swoj robot po cichu. K.W.: Do kogo jest skierowany Bestiariusz Sowiaski? W.V.: W pierwotnym zamierzeniu - do wszystkich tych, ktrzy cudze chwal, a swego nie znaj, do ludzi poszukujcych inspiracji przy tworzeniu nowych gier, do ludzi chccych rozpocz przygod z nasz rodzim kultur. W efekcie rwnie do dzieci, ktre uwielbiaj wertowa jego strony. W najskrytszych marzeniach do ludzi z innych krajw i innych kultur. Bo wierz, e gdyby tam nas docenili, pomogoby to nam bardzo w kraju. Tak to ju jest. K.W.: Grochowiak pisa: Wol brzydot, jest bliej krwioobiegu. Jako maa dziewczynka fascynowaam si mazurskimi diabami i Sinobrodym. Ludzie lubi straszyda, duchy i utopce. Istnieje szansa na

Witold Vargas czowiek sztuki. Uczy rysunku, ilustruje ksiki dla dzieci, komponuje, tworzy animacje filmowe. Do 12 roku ycia mieszka w Boliwii, obecnie mieszkaniec Warszawy. Studiowa wychowanie artystyczne. Ukoczy rwnie pierwszy stopie warsztatw psychodramy przy Assitej, dwuletni kurs pisarski w Collegium Civitas i trzy lata nauki piewu w studiu wokalnym Agaty Wroskiej w Warszawie. Najwiksz popularno przynis mu Bestiariusz Sowiaski, ktry stworzy wsplnie z Pawem Zychem. przywrcenie sowiaskich gawd do ask? W.V.: Istnieje. Mao w nich eposu, ale braku krwi, intryg i niezwykoci nie mona im zarzuci. K.W.: Pytanie czysto zawodowe: natrafi pan na ducha nawiedzajcego biblioteki? W.V.: Inkunabu, bo tak nazywa si demon czuwajcy nad bibliotekami, wyglda mniej wicej tak, jak na zamieszczonym poniej rysunku Pawa. K.W.: Czego mam panu yczy na kolejny rok pracy? W.V: Ja i Pawe nie chcemy wiele od ycia. Wystarczy, e bdziemy mieli moliwo jak najwicej rysowa. K.W.: Zatem tego wanie ycz i dzikuj za powicony czas :).

Z Pawem Zychem poznali si przez Digart, gdzie obaj zamieszczali swoje prace. Poczya ich ch odkurzenia bani i legend sowiaskich. Wsppraca zaowocowaa zbiorem demonw polskich. Obecnie pracuj nad duchami miast i zamkw, na deser zostawiajc duchy wsi. Ich prace mona na bieco podglda na ich facebookowej stronie: https://www.facebook.com/ BestiariuszSlowianski
Inkunabu, demon biblioteczny. Rys. Pawe Zych.

11

ROZMOWY MIDZY REGAAMI

P O

TO TE NA KONWENTY JED ,

BY SI OD CZASU DO CZASU WYGADA

Z KRZYSZTOFEM PISKORSKIM ROZMAWIAA KAROLINA WDOOWSKA
Zapada zmrok. Krzysztof Piskorski koczy swoj prelekcj o sensacjach XIX wieku. Suchacze wychodz wyranie rozbawieni, ale te zafascynowani materiaem, ktry przygotowa. To czwarta prelekcja jego autorstwa, w ktrej uczestniczyam. I na kad z nich poszabym jeszcze raz. Nic zatem dziwnego, e postanowiam porozmawia z nim osobicie. O ksikach, przyjemnociach, grach i pracy w supermarkecie, rozmawiaam z Krzysztofem Piskorskim autorem trylogii Opowie piaskw, wyrnianych powieci Zadra i Krawd czasu, laureatem nagrody Europejskiego Stowarzyszenia Science Fiction dla najbardziej obiecujcego modego twrcy. Karolina Wdoowska: Wywiad jest dla bibliologw, wic nie mog nie zada tego pytania. Pisze pan, tworzy gry, jedzi na konwenty i egluje. Jak znajduje pan czas na czytanie i inne zwyke, ludzkie przyjemnoci? Krzysztof Piskorski: Jak znajduj czas na czytanie? Czy raczej na ludzkie przyjemnoci? (miech) Czytanie jest dla mnie ogromn przyjemnoci, ale jest te nie da si ukry czci moich obowizkw zawodowych. eby cokolwiek napisa, trzeba czyta. Istnieje pewien przelicznik: na kad napisan stron powinno si przeczyta przynajmniej sto. To nie jest tak, e wydanie jednego czy dwch tekstw z tego zwalnia, wrcz przeciwnie, trzeba czyta cay czas tyle samo, a nawet wicej, eby pozna konkurencj dla swojej literatury. Staram si by na bieco zarwno z polsk fantastyk, zachodni fantastyk zwaszcza z t wychodzc obecnie jak i literatur niefantastyczn. Tego czytania zbiera mi si zatem tyle, e naprawd robi si z tego druga praca. Wol myle o czytaniu, jako o czci mojego pisarskiego fachu. A na takie czyste przyjemnoci zostaje naprawd niewiele czasu, czasem mona spotka si ze znajomymi czy gdzie wyjecha. Spdzam te wicej czasu ni powinienem, grajc w rne gry na komputerze. Usprawiedliwi si tym, e jeli czowiek wraca z pracy, a w domu ma jeszcze wiele obowizkw, pisze i czyta do pnej nocy, to potem musi odreagowa. Mona si upi albo siedzie przed komputerem. Ja wybraem to drugie. ona jako przyjaniej patrzy, ni patrzyaby na ewentualne chlanie, cho wielu autorw wybrao wanie opcj numer jeden. Staram si utrzyma do rwne tempo czytania, przynajmniej trzech-czterech ksiek miesicznie. Cz z nich to nowe lub zalege pozycje literatury polskiej i wiatowej, a cz to materiay do kolejnej ksiki. K.W.: Czyta pan dla przyjemnoci fantastyk czy usiuje pan uciec od niej? K.P.: Czasem fantastyka, ktr czytam, sprawia mi przyjemno. Sigam po fantastyk czciej po to, aby wiedzie, co si pisze, ale te by mc zrobi co nowego i ciekawego. Nie ukrywam, e fantastyka wci sprawia mi bardzo duo radoci i kiedy czytam dobr ksik fantastyczn, to czuj si jakbym znw by pitnastoletnim chopakiem, absolutnie zachwyconym lektur. W fantastyce odkrywa si wci co nowego.

12

ROZMOWY MIDZY REGAAMI

K.W.: A ma pan swoich ulubionych polskich twrcw? Osobicie wielbi Wita Szostaka za wymagajc polszczyzn. K.P.: Ja rwnie. Szostak jest moim zdaniem jedn z bardziej niedocenianych postaci, nie tylko w polskiej fantastyce. Chocia zaczyna w fantastycznym wydawnictwie, to ciko powiedzie, e tak do koca jest fantastycznym twrc. Z polskich autorw: za niesamowity warsztat jzykowy, operowanie klimatem Szostak, za koncepcje, pomysy, podbudow intelektualn Jacek Dukaj. Wrd modszych autorw, za budowanie klimatu mog wyrni Ann Katoch. Z literatury niefantastycznej, bardzo podobao mi si kilka rzeczy od Olgi Tokarczuk. Wikszo tego, co doceniam w polskiej literaturze, nie jest do koca mode. Jestem np. fanem Lema. Wychodzc za polsk literatur, bardzo lubi czeskich pisarzy. Jestem ogromnym wielbicielem Hrabala. Jeeli chodzi o jzyk, styl i sposb prowadzenia narracji, podobaj mi si te reportae Kapuciskiego oraz ksiki Wiesawa Myliwskiego Widnokrg i Traktat o uskaniu fasoli. Wicej sobie nie przypomn w tym momencie, ale na pewno jest jeszcze wielu wartociowych polskich twrcw. K.W.: Moe wynika to z tego, e jest teraz tak wielu modych autorw i a nie wiadomo co wybra? K.P.: Jest ciko, wiele piszcych osb szczeglnie upodobao sobie fantastyk. Czasem autorzy fantastyczni sobie artuj, e na konwenty przyjedaj tylko pisarze i ci, ktrzy chcieliby zosta pisarzami. Niestety chonno polskiego rynku nigdy nie bya dua, a w ostatnich latach bardzo zmalaa. Upad magazyn SFFiH1, ktry publikowa duo polskich tekstw. Wiele wydawnictw fantastycznych zaprzestao wydawania, jak na przykad Runa, w ktrej byem przez dugi czas. Myl, e teraz jest szczeglnie trudno. Wiele
1 Magazyn Science Fiction, Fantasy i Horror ukazywa si od 2001 do 2012 roku.

osb ucieka si do self-publishingu albo po prostu udostpniania swoje teksty przez Internet. Polski rynek fantastyki jest w stanie wchon maksymalnie dwch-trzech debiutantw rocznie. Nawet autorzy, ktrzy ju wydawali ksiki papierowe, zaczli mie problemy z wydawaniem. Wydawnictwa s coraz mniej chtne do wsppracy z ludmi, ktrzy nie przynosz duych wynikw. Czasopisma fantastyczne praktycznie wymary, a te, co nadal istniej, publikuj niewiele tekstw modych twrcw. Natomiast Internet nie jest w stanie zaoferowa im wiele. Publikacja w pimie gwarantowaa audytorium przynajmniej zblione do liczby osb, ktre pismo kupiy. Na zagranicznym rynku zdarzaj si oczywicie przykady ludzi, ktrzy udostpnili ksik przygotowan w self-publishingu i staa si ona bestsellerem. W Polsce ani jednego takiego przypadku jeszcze nie byo. Nawet udostpniane za darmo rzeczy potrafi mie tylko kilkanacie cigni. Uwaga czytelnikw jest teraz tak deficytowym towarem, e nawet za darmo ciko j kupi. Jeli kto myli teraz o debiucie, to musi uzbroi si w ogromn cierpliwo i wielk wol walki.

Fot. ze zbiorw wasnych K. Piskorskiego

13

ROZMOWY MIDZY REGAAMI

K.W.: Jest pan czstym gociem na Coperniconie i na innych konwentach. Czsto ma pan kilka prelekcji na jednym konwencie, ktre naley doda s rzetelnie przygotowane i sucha si ich wietnie (taka yka miodu ode mnie). Przedstawia pan histori w naturalny i przede wszystkim ciekawy sposb. Nie myla pan o karierze dydaktyka, cho to mao prestiowy zawd w Polsce? K.P.: Nie, nie. A tak le mi yczysz? (miech) Po prostu lubi popularyzowa nauk i histori. Czytam wiele ksiek naukowych i historycznych, a jak przeczytam co, co mnie autentycznie ucieszy, to lubi si tym podzieli. Z tego si tworz prelekcje o ciekawostkach XIX wieku, o szalonych naukowcach, o jaki szczeglnie dziwnych tworach militarnych. Po to te na konwenty jed, by si od czasu do czasu wygada. Moe kiedy napisz kilka popularnonaukowych tekstw. K.W.: Ma pan 31 lat (przepraszam, e tak wiek wypominam), a na swoim koncie kilka ksiek, kilkanacie opowiada i mnstwo artykuw w rnych czasopismach. Czuje si pan ju dojrzaym i spenionym pisarzem? K.P.: Zazwyczaj po napisaniu ksiki nie czuj si speniony. Uwaam, e pisanie jest czynnoci stratn. To znaczy, e adna ksika nie jest tak dobra na papierze, jak bya w gowie. Przelewanie pomysw na papier zawsze wie si z poczuciem utraty, ktrej stopie zaley od umiejtnoci autora. Czsto po zakoczeniu prac mam wraenie, e nie wycisnem z tych bohaterw i pomysw 110%. Kiedy usyszaem mdre zdanie, e dzieo sztuki nigdy nie jest skoczone, jest tylko porzucone2. Daleki jestem od nazywania tych ksiek dzieami sztuki, ale na pewno nie czuj, by byy skoczone, nawet jeli w nich dubi i redaguj ptora roku czy dwa lata, tak jak byo z Cieniorytem moj najnowsz powieci. Wydaje mi si, e cay czas szukam swojego witego Graala, ksiki, po ktrej

mgbym powiedzie, e wszystko, co chciaem, w niej zawarem i pomys zosta cakowicie zrealizowany. Tymczasem gdy patrz na swoje starsze ksiki, mam poczucie, e zmarnowaem niektre pomysy. Nikt jednak za mnie moich ksiek nie napisze, wic musz sobie radzi na tyle, na ile starcza mi umiejtnoci. Oczywicie wiar w sens pisania i si do niego czsto podkopuj honoraria... K.W.: Ktry z rodzimych autorw stwierdzi, e bycie pisarzem w Polsce moe by traktowane jedynie jako hobby. K.P.: I tu chodzi nie tylko o pienidze. W pewnym momencie kademu autorowi zaczyna si kbi w gowie smutna myl, e dla spoeczestwa byby cenniejszy, e spoeczestwo chciaoby mu wicej paci na przykad za siedzenie na kasie w supermarkecie albo za robienie reklam, ni za pisanie literatury. Bo nie da si ukry, e to, ile dostajesz pienidzy, jest w pewnym sensie miar twojej wartoci dla spoeczestwa. Pisarz, ktry dwa lata powica na napisanie dobrej ksiki, dostaje wietne recenzje, a pniej sobie przelicza, e zarobiby duo wicej, zamiatajc ulic, staje si rozczarowany i zgorzkniay. Ale z tego rozczarowania mona si wyleczy. Po kilku ksikach czowiek si uodparnia. Mam za sob osiem ksiek i nawet jeli czytelnictwo spadnie na tyle, e bd mi wypaca honoraria dwucyfrowe, to nie bd wcale zdziwiony i zniesmaczony. K.W.: Jakie byy pana pierwsze kroki w pisarstwie? Czym fascynowa si may Krzy i co z tego w dorosym Krzysztofie zostao? K.P.: Chyba to nie jest nic, czym chciabym si chwali. Zaczynaem bardzo wczenie, ju w wieku 7-8 lat czytaem fantastyk. To bya fantastyka bardzo rozrywkowa, przygodowa, np. cykl o Kaneie Edwarda Wagnera. Dopiero w wieku 14 lat otworzyy mi si oczy na to, e literatura moe by czym

2 Dziea sztuki nigdy nie zostay ukoczone, lecz zatrzymane - Peter Greenaway.

14

ROZMOWY MIDZY REGAAMI

wicej ni tylko przygodowymi opowieciami. Odkryem Lema, Zajdla i to, jak daleko potrafi posun si twrcy fantastyczni. I od tej pory zaczem czyta coraz powaniejsze rzeczy. Wydaje mi si, e jeszcze tej drogi nie skoczyem. Chciabym czyta tworzy fantastyk jeszcze przez przynajmniej dwadziecia lat. K.W.: Tego panu ycz. Ostatnie pytanie: warto przyjeda na konwenty? Jakie wraenie wywar na panu Copernicon? K.P.: Copernicon jest bardzo dobrze zorganizowanym konwentem. Dobry program, dobre miejsce, nie ma dugich kolejek do akredytacji. Myl, e na konwenty oglnie warto jedzi. To szansa na zaprezentowanie siebie i mwi to jako autor fantastyczny, ktry nie ma jakiej wielkiej rzeszy fanw. Czasem zdarza mi si, e mam pen sal, a czasem przychodzi tylko kilka osb. Ale zawsze to kontakt z ludmi, z ktrymi da si pogada o tym, co si napisao. Czsto pisarze s zmczeni tym, co si dzieje na konwentach, bo odchodzi si na nich powoli od literatury. S due bloki papierowych gier RPG, gier komputerowych i planszowych, mangi i anime, komiksowe. Szczeglnie dotyka to starszych autorw, ktrzy pamitaj konwenty z lat 80., ktre byy tylko i wycznie o literaturze. Kiedy na tego typu imprezach zaczy niemiao pojawia si papierowe RPG, to ju by duy szok kul-

turowy. A wspczesna wersja nie mogaby by odleglejsza od zadymionych dymem papierosowym pomieszcze, gdzie w latach 80. nasi fantaci rozmawiali o bardzo powanych sprawach. K.W.: Dzikuj za rozmow i ycz dobrych wydawcw :).

Prelekcja K. Piskorskiego Szaleni naukowcy, szalone teorie. Fot. A. Urbanek

15

ROZMOWY MIDZY REGAAMI

FANTASTYCZNE ASPEKTY HIPNOZY I SNW

Z K RZYSZTOFEM M IESZAOWSKIM ,
ROZMAWIAA WIELKIM PASJONATEM HIPNOZY I WIADOMEGO SNU ,

A NNA H OOWKO
wana bdnymi przewiadczeniami o ich naturze. Na szczcie wielu ludzi jest ju w tym temacie uwiadomionych i nie s to mae liczby. A.H.: W takim razie opowiedz w wielkim skrcie, czym jest hipnoza? I moe po co waciwie jest? K.M.: Hipnoza jest stanem wiadomoci, w ktrym zwiksza si podatno na sugesti. Porwna j mona ze stanem gbokiego relaksu, podczas ktrego sowa hipnotyzera s w umyle pacjenta przetwarzane na plastyczne wyobraenie, a przez powtarzanie tego wyobraenia akceptowane jako prawdziwe. W stanie tym wystpuje obnienie funkcji ciaa i pobudzenie funkcji psychicznych. Zastosowanie hipnozy to bardzo rozlegy temat, szczeglnie, e cay czas ta dziedzina si rozwija. Hipnoza znajduje zastosowanie w: 1) medycynie leczenie astmy, alergii, schorze dermatologicznych, migren, chorb przewlekych, zniwelowanie blu porodowego itd. 2) psychiatrii leczenie zaburze depresyjnych, zaburze zachowania, zaburze nerwicowych; lku, reakcji na stres, natrctw, fobii, zaburze adaptacyjnych, hazard; uzalenie (naduywanie alkoholu, palenie tytoniu), zaburze odywiania, dysfunkcji seksualnych, nieorganicznych zaburze snu i wiele wicej. Co chwil dowiaduj si o nowych odkryciach zastosowania hipnozy, na przykad redukowanie problemw z ysieniem te ju jest stosowane, o czym dowiedziaem si stosunkowo niedawno. Dlatego myl, e mona by moliwoci hipnozy wymienia bardzo dugo.

Anna Hoowko: Moe na pocztek pytanie oglne skd waciwie fascynacja wanie hipnoz i snem? Jest to do niecodzienna, wyjtkowa pasja. Krzysztof Mieszaowski: Moja przygoda ze wiadomym snem zacza si od dyskusji z kolegami z wczesnego dziecistwa, kiedy zorientowaem si, e nie jest to zjawisko tak powszechne, jak si tego spodziewaem. Co, co byo dla mnie normalnym i codziennym zjawiskiem, dla innych byo rzadkoci bd fantastyk. Od tamtej pory cay czas ucz si o tym zjawisku i nauczam innych, przez pewien wiadomy sen zainteresowaem si te hipnoz. Miaem to szczcie, e uzyskaem atwy dostp do informacji na jej temat i poznaem kilku terapeutw, ktrzy mnie inspirowali. Ksiki tematyczne nadal pomagaj mi cay czas robi postpy i rozwija si w tej dziedzinie. A.H.: Jak ludzie postrzegaj Twoj pasj? Czy zdarzaj si osoby, ktre po prostu w to nie wierz? K.M.:Tak, oczywicie zdarza si, e ludzie nie wierz w wiadomy sen, ale w hipnoz take. Jest to spowodowane maym jeszcze rozpowszechnieniem wiedzy na te tematy. Brak wiedzy powoduje sceptycyzm. Po czci rozumiem takie podejcie, ale na szczcie zdanie tych osb nie wpywa na to i zarwno wiadomy sen, jak i hipnoza s rzeczywistoci (potwierdza to wiele bada naukowych, co mona sprawdzi na przykad w Internecie). Takie sceptyczne spojrzenia to jednak rzadko, czciej ludzie otwarcie przyznaj si, e nie maj na ten temat wystarczajcej wiedzy, a niech do wiadomego snu lub terapii hipnoz jest spowodo-

16

ROZMOWY MIDZY REGAAMI

A.H.: Liczba schorze, na ktre mona zastosowa hipnoz zdecydowanie robi wraenie A czy wie si ona np. z niebezpieczestwem zrobienia czego, czego wymaga od nas osoba hipnotyzujca, wbrew naszej woli? K.M.: Musz powiedzie, e i tak i nie. Jest to bardzo trudne nawet dla wykwalifikowanych hipnotyzerw, poniewa w transie zachowujemy si swoj mentalno, przekonania i moralno, ktre hipnotyzer musi obej, a naprawd nie jest to atwe. Jest to niemal tak samo trudne jak bez uycia hipnozy. Trudniej take jest zahipnotyzowa osob, ktra nie ufa hipnotyzerowi. Dlatego nim pjdziemy do jakiego terapeuty zasignijmy opinii kogo, kto ju tam by bd dowiedzmy si z innego rda, czy moemy mu w peni zaufa (co pozwoli nam zaoszczdzi pienidze i czas). Cho zapewniam, e bardzo rzadko mona spotka si z jak przykr sytuacj, a wrcz odwrotnie. W interesie hipnotyzera jest, by z gabinetu wyszed zadowolony, gotw poleci go dalej bd wrci. A.H.: Co waciwie moemy zobaczy podczas hipnozy? W jakie miejsca si przenie? Czy moe tu wystpi aspekt fantastyczny? K.M.: Aby osign efekt terapeutyczny nie s konieczne wizje, ale bardzo czsto je stosuje. Tutaj take moliwoci s nieograniczone. Mona mentalnie odwiedzi miejsca widziane w dziecistwie, ale i miejsce, o ktrym czytalimy w ksikach. Zobaczymy (dowiadczajc wizji w transie, postrzegamy je bardzo wyranie, czasem wyraniej ni rzeczywisto) wszystko, co jestemy sobie w stanie wyobrazi, ale nie tylko. Logika czasami jest wyczona, wic nie problem zobaczy dwiki, kwadratowe koo lub usysze kolory (oczywicie potem jest to trudno wytumaczy lub narysowa). Wic moemy odby "podr" przez ulubione baniowe krainy, napotykajc wiele znanych nam z ksiek postaci, a nawet przeprowadzi eksploracj kosmosu.

A.H.: A czy w takim razie hipnoza mogaby na przykad pomc w napisaniu powieci fantasy? Mona by po prostu opisa to, co widzi si w transie Byby to na pewno oryginalny sposb na napisanie ksiki, w przypadku, gdy kto nie ma talentu do fantazjowania Jak sdzisz? K.M.: Oczywicie i tutaj hipnoza znajdzie zastosowanie, w dodatku na kilka sposobw. Mona wanie po prostu opisywa przygody, ktre si przeyo w transie. atwe jest take pobudzenie kreatywnoci i wyobrani, co pomoe opisywa co, czego nie dowiadczylimy w transie. Mona take po prostu pobudzi w sobie talent do pisania (tak jak robi si z malowaniem czy grze na jakim instrumencie) A.H.: Pobudzi? To tak, jakby kady go posiada, ale ukryty gdzie gboko w podwiadomoci? K.M.: Tak, wiele mona by pisa na temat teorii wyjaniajcych to zjawisko. Najwaniejsze jest jednak to, i potencja, o ktrym mowa, jest w kadym z nas. W transie atwo jest wyzwoli takie umiejtnoci, poniewa nie przeszkadzaj nam takie stwierdzenia jak: nie dam rady, nie potrafi, itd. Dlatego jestemy wtedy nastawieni na sukces i osigamy go. A.H.: A jak sprawa wyglda ze wiadomym snem? Czym on dokadnie jest? K.M.: wiadomy sen nazywany jest inaczej wietlistym lub wilczym. Wielu ludzi dowiadczyo stanu we nie, w ktrym uwiadamiali sobie, e ni. Majc wiadomo, e nimy, moemy robi, co chcemy, mamy nieograniczone moliwoci. Tak jak w rzeczywistoci czujemy smak, zapach, dotyk, a nasza wiadomo nie raz przewysza t na jawie (kolory s ywsze, widzisz i zapamitujesz wicej ni w realnym yciu, np. widzc drzewo, zwracasz uwag na nie cae, a rwnoczenie na kady li z osobna). Stan ten moemy wykorzystywa jako idealn odskoczni od codziennoci odstresowa si, latajc - moemy odczuwa wtedy lekko swo-

17

ROZMOWY MIDZY REGAAMI

jego ciaa, opr ciepego powietrza pitnacie metrw nad poziomem Morza rdziemnego itd., lub je w ulubionej restauracji wykwintne dania, nie liczc kalorii :). Moemy rwnie z zawrotn prdkoci jedzi luksusowym samochodem, ktry widzielimy wczoraj w telewizji. Wilczy sen daje nieskoczon ilo satysfakcji i przyjemnoci. Ogranicza nas tylko wyobrania, ktr i tak rozwijamy za jego pomoc. A.H.: Brzmi jak bajka! Czy tylko i wycznie od nas zaley, co wydarzy si w takim nie? Sami moemy wykreowa sobie otaczajcy wiat, przedmioty, osoby? Czy s elementy, na ktre mimo wszystko nie mamy wpywu? K.M.: To zaley od kilku czynnikw: samopoczucia, wiedzy, dowiadczenia. Czasami moemy wykreowa wiat, mamy kontrol nad ca treci naszego snu, a czasem nad jej czci. Jednego dnia kontrolujemy cae otoczenie, czyli tworzymy cae budynki, przenosimy si na inne wiaty, a kolejnego dnia moemy tylko go zmienia, czasami nawet to jest trudne. Tutaj kluczowe znaczenie ma dowiadczenie. Cay czas uczymy si, jak pokonywa jakie trudnoci, np. utrzymanie wiadomoci. wiat snu ma swoje odrbne zasady, ktre z kadym kolejnym snem odkrywamy, zasady takie jak: tworzenie przedmiotu we nie atwiej si odbywa poza zasigiem naszego wzroku, wczniki wiata prawie zawsze uruchamiaj co innego itd. Z czasem poznajemy coraz wicej zasad pozwalajcych nam t kontrol zwiksza. A.H.: Czy styczno z hipnoz i wiadomym snem niesie ze sob jakiekolwiek zagroenie? K.M.: Jeeli chodzi o hipnoz, to nie tyle spotkaem si z zagroeniami, co z komplikacjami. Tutaj pewna sytuacja wynika wtedy z powodu mojego braku dowiadczenia (byo to okoo rok po tym, jak zaczem zajmowa si hipnoz). Pewna osoba chciaa

pozby si pewnego nawyku, ktry zosta zastpiony innym take niepodanym. Po dwch dniach oczywicie wszystko zostao naprawione i jest tak, jak by powinno. Gdy korzystamy z usug profesjonalisty, nie musimy si niczego obawia, jest on w peni przygotowany na kad ewentualno. wiadomy sen za to nie niesie ze sob adnych niepodanych efektw (przynajmniej nic o tym nie wiem). A.H.: Wiem, e pracujesz nad wasn publikacj na temat wiadomego snu. Moe powiesz co na ten temat? K.M.: Mona znale duo informacji na temat wiadomego snu w ksikach czy w Internecie, wiele technik (bardzo skutecznych), czy te jak go wywoa. I na tym koniec. Ksika, ktra powstaje, ma na celu przeprowadzenie czytelnika przez ca drog ze wiadomym snem, a nie tylko do niej doprowadzi. Zamiarem jej jest sprawienie nie tylko, aby czytelnik mia swj pierwszy wiadomy sen, ale take dziesity i setny. Ludzie, ktrzy ni wiadomie, nie umiej czasem tego stanu wykorzysta. Chc, aby kto, kto bdzie czyta t ksik, poznawa nowe zastosowania wiadomego snu i przeywa kolejne przygody, co najwaniejsze cay czas si rozwijajc. Czytelnik ma czu si tak, jakby cay czas trenowa, pod okiem nauczyciela, ktry cay czas czym go zaskakuje. A.H.: Powiedz jeszcze, gdzie mona znale ci obecnie? Strona internetowa? Facebook? K.M.: Ja i kilka osb zajmujcych si t sam dziedzin tworzymy projekt Hipnoza i Sen i pod t sam nazw mona znale nas na facebooku. Prowadzimy take stron tfia39.wix.com/hipnozaisen, mona take kontaktowa si poprzez komunikator Gadu-Gadu pod numerem 41295350. A.H.: Dzikuj za rozmow!

18

KULTURA MIDZY REGAAMI

MORDIMER MADDERDIN
PATRYCJA NOWIK
Chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj, i daj nam te si, abymy nie przebaczali naszym winowajcom... Zaraz, zaraz, mylicie teraz: to chyba szo jako inaczej?!. A jednak w alternatywnym wiecie, w ktrym Jezus zszed z krzya, by wraz ze swymi apostoami, niosc miecz i ogie, ukara wrogw, te sowa kieruj do swego Pana mni i pokorni sudzy - Inkwizytorzy witego Oficjum. Jacek Piekara, jeden z najpoczytniejszych pisarzy polskiej fantastyki rozwija przed czytelnikami wizj wiata, w ktrym wadz dziery nieprzejednanie Inkwizycja. Osiem powstaych tomw (m. in. Suga Boy, Mot na czarownice) skupia si na postaci Mordimera Madderdina, licencjonowanego inkwizytora Jego Ekscelencji biskupa Hez-hezronu. Mordimer prowadzi pierwszoosobow narracj, zwracajc si bezporednio do czytelnika. W swoich oczach Madderdin uchodzi za osob cich, pokorn i wielkiego serca, o prawdziwie niezomnej wierze. Trudno jednak nie dostrzec cechujcego go gbokiego racjonalizmu i osobliwej moralnoci, a w wielu sytuacjach cynizmu oraz wisielczego humoru. Jego zadaniem jest tropienie herezji: czarownic i czarnoksinikw, czonkw sekt, bluniercw. Zawsze znajdzie si kto, kto gosi, e Jezus umar na
krzyu lub wchodzi w konszachty z demonami. A jeli przesuchanie wykae, e delikwenci s winni zarzucanych im czynw, pomaga im znale odkupienie w pomieniach witego stosu. Kiedy odkrywa, e dziewczyna, ktra uratowaa mu ycie, jest czarownic nie waha si ani chwili: Na tym wiecie jestemy tylko gomi, to tam - podniosem wzrok czeka nas prawdziwe ycie. Czy chciaaby zrezygnowa z wiekuistej radosnej uczty przy stole Pana? Gdybym pozwoli ci odej, zniszczybym nadziej. Ale ja zawioz ci do Hezu, Karlo, i postawi przed sdem witego Oficjum. Uwierz mi, e umrzesz pogodzona z Bogiem oraz nasz wit wiar. Przepeniona mioci. Szczerze aujca grzechw. Uwierz mi, e tam w pomieniach, przeywajc ekstatyczn bole stosu, zrozumiesz, i wanie w chwili, kiedy ci wydaem, okazaem si twoim prawdziwym przyjacielem. Pynnie poprowadzona narracja, mieszajca jzyk wspczesny z archaizmami, obfituje w wiele trafnych spostrzee i sprawia, e kolejne rozdziay czyta si z niebywa przyjemnoci. C, nie pozostaje mi nic innego, jak yczy miej lektury tym, ktrzy z ciekawoci sigaj po podobne pozycje.

19

KULTURA MIDZY REGAAMI

LITERACKIE INSPIRACJE W GRACH PLANSZOWYCH, KARCIANYCH I BITEWNYCH

ANNA URBANEK
Czasami w yciu niektrych czytelnikw nadchodzi taki moment, w ktrym organizm wymczony wielogodzinnym wpatrywaniem si w litery na stronie lub w czytniku woa: Do! Veto!. Oczywicie niektrzy zalecaj w takim przypadku troch ruchu (najlepiej na wieym powietrzu), moe nawet o zgrozo! sportu, przewietrzenie ciaa i myli, fizyczne i mentalne oderwanie si od czytanej ksiki, porzucenie wiata, w ktrym tak mio spdzao si nam czas. Czy mamy jednak zawsze siga po tak brutalne rozwizanie? Czy zawsze, kiedy nasze ciao zbuntuje si przeciwko dalszej lekturze, mamy spenia jego dania? Nie! Niech zatriumfuje duch nad materi! Nie moesz ju, marna ziemska powoko, wysiedzie nad ksik, cho uwiziony w tobie umys baga o jeszcze chwil w innej rzeczywistoci? Dobrze, niech ci bdzie. To moe w co zagramy?1 Rynek gier planszowych w Polsce rozkwita. Jestemy, co prawda, wci jakie 10 lat za naszymi zachodnimi ssiadami (rynek niemiecki ustpuje w tym segmencie i to naprawd niewiele jedynie pnocnoamerykaskiemu), ale coraz wicej osb uwiadamia sobie, e z rodzin lub przyjacimi mona zagra w co wicej ni tylko Scrabble, Chiczyka czy jego wysokopromilow mutacj. W stale poszerzajcej si ofercie (rwnie wydawnictw polskich) mona znale gry przygodowe, bitewne, logiczne, ekonomiczne, polityczne, zrcznociowe i strategiczne. Mona przenie si w nich w czasy PRL-u (Kolejka), budowa linie kolejowe (Wsi do pocigu), uratowa wiosk przed inwazj duchw (Ghost Stories), zupi hiszpask galer (Libertalia), wygra konkurs na najlepsze medium (Divinare) lub straci wszystkich przyjaci (Eurobiznes/Monopoly, gdy kto stanie na Wiedniu z hotelami). Niektre z gier planszowych i karcianych pozwalaj nam na jeszcze jedn rado przeniesienie si w wiat znany z ulubionych ksiek. Zacznijmy klasycznie nic nie stoi na przeszkodzie, bymy powtrzyli podr Fileasa Fogga (cznie z depczcym nam po pitach detektywem Fixem). Moglibymy rwnie udowodni Robinsonowi Crusoe, e lepiej ni on znamy si na sztuce przetrwa-

PIONKIEM I KOSTK PO FANTASTYCE

1 W tym momencie duch triumfujcy nad materi chciaby z pewnoci zanie si miechem w stylu Wszechwadcy Wszelkiego Za, ale z racji jego domylnej niematerialnoci niestety nie moe. 2 O ile pozwolimy sobie na zaliczenie Robinsona do ksiek fantastycznych. W przeciwnym wypadku te moemy mu to udowodni, ale nie powinnimy wspomina o tym w niniejszym artykule. Kto jednak omieli si stwierdzi, e Robinson nie jest fantastyczny?

20

KULTURA MIDZY REGAAMI

nia2, albo zapolowa na swoich przyjaci jako potny i dny zemsty na miertelnikach hrabia Dracula (bd oni na nas, jako owcy wampirw. Wiele dobrej zabawy po obu stronach osinowego koka). Szczeglnie wdzicznym tematem dla gier towarzyskich okazaa si proza H.P. Lovecrafta i jego mitologia Starszych Bogw. Moemy zagra w Horror w Arkham, usiujc obroni miasto przed potworami i Przedwiecznymi i zachowa przy tym cho odrobin poczytalnoci. Moemy rwnie pody mrocznymi korytarzami Posiadoci szalestwa, w ktrej nigdy nie bdziemy pewni, co czeka nas za zakrtem poza tym, e nic dobrego. I kiedy zegar nieubaganie odlicza bdzie minuty do naszej mierci, a Stranik Tajemnic (poza gr: nasz dobry przyjaciel lub kochajca mama; w grze: bezlitosne Fatum) nale na nas stwory jak z najgorszych koszmarw, zrozumiemy, e nie jest w stanie nas uratowa nic oprcz dobrego planu, gry zespoowej i odrobiny szczcia. Co paradoksalnie jest konstatacj bardzo radosn.

Jeli jednak nie mamy ochoty na walk o stan wasnego umysu, zawsze moemy uratowa wiat przed zagad, otwierajc pudeko jednej z licznych gier opartych na uniwersum J.R.R. Tolkiena. Wybr mamy tu przeogromny: od przeznaczonego gwnie dla dzieci, do prostego Hobbita, przez niewiele bardziej skomplikowanego Wadc piercieni wydawnictwa Bard oraz gr karcian firmy Decipher Lord of the Rings TCG, a po karciank Fantasy Flight Games3 (w ktrej odegramy przygody znane z ksiek Hobbita i Wadcy jednoczc si wraz z przyjacimi przeciwko przewaajcym siom Za) oraz gr bitewn (Ucieczka z miasta goblinw, 56 figurek do samodzielnego sklejenia i pomalowania, 8 kostek, miarka calowa oraz 160 stron instrukcji). Jak wida, poziom skomplikowania gier jest do zrnicowany. Literatura fantasy nie skoczya si oczywicie na Tolkienie i te nie na nim skoczyy si fantastyczne inspiracje w grach. Trzech rnych wydawnictw doczekaa si proza Georgea R.R. Marti-

3 Wspomniana gra nie jest, co wane, na licencji Warner Bros. W praktyce oznacza to, e nie posuguje si grafikami wzitymi prosto z filmw Petera Jacksona. Dla niektrych, przyzwyczajonych bardziej do wizji reysera ni Tolkiena, moe by to problem omiel si jednak stwierdzi, e jako ilustracji stworzonych na uytek tej gry zdecydowanie przewysza kinowe fotosy. Legolas, na przykad, jest po prostu pikny (zob. nastpna strona).

Ilustracja z okadki gry karcianej Wadca piercieni wydawnictwa Fantasy Flight Games.

21

KULTURA MIDZY REGAAMI

zdrady i wbijania sojusznikom nona w plecy staraj si zaj prestiowe, cho podobno strasznie niewygodne miejsce na tronie w Krlewskiej Przystani. To jednak nie wszystko: istnieje rwnie gra karciana na licencji HBO, w ktrej Starkowie i Lannisterowie rzucaj si sobie nawzajem do garde ku uciesze graczy, oraz Bitwy Westeros, gra bitewna, wymagajca wikszej iloci mylenia, ni zwyko si zabiera ze sob na wieczr z grami planszowymi. Wiele wysiku intelektualnego moe nas te kosztowa rozgrywka w wiecie Warhammera, bogatego uniwersum znanego z gry fabularnej, ksiek i gier komputerowych. Czy interesuje nas wiat fantasy, czy mamy ochot postrzela z blastera Warhammer da nam wszystko, czego szukamy. Mroczne elfy, wampiry, szczuroludzie, krasnoludzcy zabjcy trolli czy kosmiczni marines wybierz swoj armi i udowodnij, e Sun Tzu i inni teoretycy sztuki wojennej mogliby bra u ciebie korepetycje (lub, co bardziej prawdopodobne, przegraj sromotnie i spd kolejne cztery lata na porzdnej nauce taktyki, sztuki operacyjnej i strategii. Kto wie, moe ci si to nawet przyda w prawdziwym yciu?). W obrbie tego uniwersum powstaa take gra planszowa Relic oraz karciana Inwazja, w ktrej siy Porzdku i Chaosu tocz wielk wojn, podpalajc sobie nawzajem stolice.

Skromnym zdaniem autorki, aden Orlando Bloom nie jest w stanie odda uroku Legolasa rwnie dobrze, co szalenie utalentowana Magali Villeneuve na tej ilustracji do karcianego Wadcy piercieni.

na. Najbardziej znana jest Gra o tron wydana przez Fantasy Flight Games (w Polsce przez Galakt). Gracze wcielaj si w niej w sze wielkich rodw Westeros i za pomoc podbojw, intryg, dyplomacji, szpiegostwa (konia z rzdem temu, kto gra, a nie usiowa zajrze przeciwnikowi za zasonk w fazie wydawania rozkazw!) oraz klasycznej

Plansza do Gry o tron Fantasy Flight Games. Wyglda do skromnie, bo rozoono karty dla tylko czterech graczy i nie porozstawiano jeszcze pionkw i etonw. Ku zdumieniu wikszoci grajcych, jej zasady s stosunkowo proste.

22

KULTURA MIDZY REGAAMI

Jeli mielibymy ochot na chwil przerwy, moemy sign po mniej heroiczne wyzwania, jakie stawiaj przed nami gry oparte na twrczoci Terryego Pratchetta. W wiecie Dysku. AnkhMorpork wcielamy si w mniej lub bardziej szanowanych obywateli tego wspaniaego miasta i knujemy na potg, starajc si przej panowanie w dzielnicach (lordowie), stworzy sprawnie dziaajc siatk szpiegowsk (Patrycjusz), zosta finansow potg (troll Chryzopraz), sia zamt (Smok Herbowy Krlewski) lub po prostu utrzyma rwnowag, czyli uniemoliwi pozostaym graczom zwycistwo (komendant Vimes). Zmczeni politycznymi przepychankami moemy przenie si na prowincj, do Lancre, by jako wiedma-praktykantka uchroni wiat przed zagad, a krowy przed wzdciem (nigdy, ale to nigdy nie pozwalajcie im je mokrej koniczyny!)4. Przejdmy teraz na nasze wasne poletko. Najlepszy obecnie polski towar eksportowy (przynajmniej w dziedzinie kultury), czyli Wiedmin, rwnie doczeka si gry karcianej5. Na fali zainteresowania komputerowym Wiedminem, Kunia Gier wraz z CD Projekt RED stworzya nieskomplikowan gr karcian, w ktrej pokonujemy rozmaite monstra i zdobywamy saw najlepszego zabjcy potworw. Gra nie wzbudzia wielkiego zachwytu wrd fanw twrczoci Sapkowskiego, ale zdylimy si ju przyzwyczai do poziomu polskich tworw okoowiedmiskich (za wyjtkiem, rzecz jasna, gier komputerowych, ktre s tak dobre, jakby je sprowadzono z rwnolegego

wszechwiata; przynajmniej w porwnaniu z wytworami filmo i serialopodobnymi). Najnowsz i zarazem ostatni gr, jak zamierzam przedstawi, jest Enclave. Zakon Kraca wiata, planszwka oparta na motywach ksiek Mai Lidii Kossakowskiej, jednej z najbardziej utytuowanych polskich pisarek fantastyki. Dlaczego warto zagra w t gr? A kto by nie chcia powykrada Mistrzom Blasku kilku artefaktw? Nic nie jest przecie rwnie przyjemne, jak may aborda o poranku. A teraz, kiedy ju zatriumfowalimy nad materi i zmusilimy nasz organizm do przeycia jeszcze chwili (od p godziny do nawet szeciu czy siedmiu) nad planszowym, karcianym lub bitewnym przedueniem ksiki, moe jednak warto i na ten spacer?

4 wiat Dysku. Wiedmy wci jeszcze czekaj na swoj premier, ale poniewa ma ona nastpi dosownie na dniach, byoby nierozsdne pomin je w niniejszym artykule. Tym bardziej, e wiedmy nie przepadaj za byciem pomijanymi. 5 Pierwsza gra karciana w obrbie tego uniwersum pojawia si w latach 90., ale znikna w pomroce dziejw i laicy, tacy jak ja, w yciu by o niej si nie dowiedzieli, gdyby im o niej nie opowiedziano.

Za pomoc w napisaniu artykuu autorka chciaaby serdecznie podzikowa Grzegorzowi Berezie i Makowi Wiakowi z toruskiego Centrum Gier Feniks. Rzadko spotyka si w jednym miejscu tyle fachowej wiedzy i pasji.

23

KULTURA MIDZY REGAAMI

REDAKCYJNE POLECANKI
DAWNO, DAWNO TEMU, OSTATNIA STRONA MIDZY REGAAMI NALEAA DO CAEGO REDAKCYJNEGO KOLEKTYWU. POLECALIMY WAM DOBRE KSIKI, CZASEM ODRADZALIMY MNIEJ DOBRE, OGLNIE DZIELILIMY SI ZE WIATEM NAJCENNIEJSZYM, CO POSIADALIMY: SWOIM ZDANIEM. UZNALIMY, E CZAS WRCI DO TEGO ZWYCZAJU. DLATEGO DZI PODRZUCIMY WAM KILKA TYTUW KSIEK I FILMW, KTRE WARTO POZNA LUB ODWIEY W PAMICI, BY UTRZYMA RADOSNY, FANTASTYCZNY, COPERNICONOWY NASTRJ NA DUEJ. ANIA URBANEK: 1. Walter Moers, Miasto nicych ksiek. Literacka uczta dla bibliofilw. Nie napisz, e trzeba przeczyta (bo nic tak nie odrzuca od lektury), ale z ca odpowiedzialnoci za sowo stwierdz: naprawd warto. 2. Awatar. Legenda Aanga (serial, Bryan Konietzko i Michael DiMartino). Historia, ktra zaczyna si jak do banalny serial dla dzieci, i zupenie niespodziewanie staje si zabawn i inteligentn opowieci, w ktrej nic nie jest czarno-biae, bohaterowie jak to ludzie zmieniaj si i dokonuj nieatwych wyborw, a twrcy nie boj si porusza tematw niewygodnych. Przy okazji: strzecie si filmu kinowego. Gryzie oraz wypala oczy i szare komrki! 3. Zbigniew Dmitroga, Ksiga czarownic. Nawet jeli nie macie ochoty na odnajdowanie siebie i znajomych wrd rnych typw wiedm, z przyjemnoci obejrzycie ilustracje Jolanty Marcolli. 4. Gail Carriger, seria Protektorat parasola. To nie jest wielka literatura. To przyjemne czytado, w ktrym bezduszna (dosownie; Bezduszna to te tytu pierwszego tomu serii) dama w gorsecie (wiktoriaska Anglia, steampunk i te sprawy) bawi si w CSI: Kryminalne zagadki Londynu.

PATRYCJA: 1. Constantine (film, re. Francis Lawrence). 2. Andrzej Pilipiuk, Oko Jelenia. Strefa Amilarna. 3. Jacek Piekara, Miecz Aniow. 4. Peter V. Brett, Malowany czowiek. 5. Andrzej Pilipiuk, Norweski dziennik. Ucieczka.

KAROLINA: 1. Wit Szostak, Gldby Ropucha. Szostak posuguje si wymagajc polszczyzn, jego ksiki ciko czyta w gwarnym autobusie. Wymagaj skupienia. Zrewanuj si za to ukrytymi smaczkami, zawrotami akcji i zwyk przyjemnoci wynikajc z dobrej lektury. 2. Marina i Siergiej Diaczenko, Dzika energia. 3. Alan Gordon, Trzynasta noc. 4. J.R.R. Tolkien, Hobbit, czyli tam i z powrotem. 5. Walter Moers, Kot Alchemika.

24