Professional Documents
Culture Documents
dr Oktawian Nawrot
Redaktor Naczelny:
Jakub Szlachetko-Jusis
Rada Redakcyjna:
Tomasz Lewandowicz
Paweł Szczepański
Karol WaŜny
Konsultacja naukowa:
Prof. dr hab. Dariusz Szpoper
Mgr Przemysław Dąbrowski
Okładka:
Karol WaŜny
Disputatio
Rzeczpospolita Polska w latach
1918-1939
1. Słowo wstępu
2. Od Redakcji
3. Paweł Szczepański, „Przez trupa Białej Polski...” -
powstrzymana rewolucja czy kolejna wojna o kresy?
4. Jakub Szlachetko-Jusis, ToŜsamość konstytucyjna II
Rzeczypospolitej Polski
5. Jakub Knabe, Ewolucja pozycji ustrojowej głowy państwa w
Polsce w latach 1921-1947
6. Karol WaŜny, Administracja terytorialna II Rzeczypospolitej
7. Tomasz Karasek, Krótka historia gospodarki
8. Paweł Mazurek, Wpływ Polski na ogólnoświatowy rozwój
nauki
9. Marta Tymińska, Groteskowe dwudziestolecie – Witkacy,
Gombrowicz, Schulz
10. Tomasz Lewandowicz, Powstanie harcerstwa w Polsce w
latach 1911-1920
11. Łukasz Mackiewicz, Liga Narodów – pierwszy system
światowego bezpieczeństwa
Od Redakcji
Jakub Szlachetko-Jusis
Redaktor Naczelny
Paweł Szczepański
1
wcielenie do Polski nie tylko tych ziem na wschodzie, gdzie Polacy stanowili duŜy
odsetek ludności, ale takŜe tych, gdzie polska mniejszość odgrywała istotną rolę
kulturalną i gospodarczą. Inkorporacja nie zakładała jednak osiągnięcia granicy
wschodniej zbliŜonej do tej z 1772 roku. Lider endecji w swoim "Memoriale
o terytorium państwa polskiego" złoŜonego w marcu 1917 roku brytyjskiemu
ministrowi spraw zagranicznych, Arthurowi Balfourowi, stwierdził: Odbudowanie
Polski w jej granicach historycznych z roku 1772 nie jest bodaj moŜliwe dzisiaj i nie
dałoby bardzo silnego państwa. Podstawą siły Polski jest obszar, na którym masa
ludności mówi po polsku, jest świadoma swej narodowości polskiej i przywiązana do
polskiej sprawy. Ten obszar nie zamyka się w granicach Polski z 1772 roku. Są to
ziemie polskie w Niemczech i Austrii, które nie naleŜały do Polski w czasie rozbiorów,
ale na których masa ludności mówi po polsku, jest polską w swych myślach
i uczuciach. Lider endecji uwaŜał, Ŝe do Polski, prócz Pomorza, powinny naleŜeć:
Górny Śląsk, Księstwo Cieszyńskie i południowa część Prus Wschodnich.
Przesunięcie granic w kierunku zachodnim skutkować miało rezygnacją z niektórych
ziem na wschodzie, na których niepolska ludność, której asymilacja przebiegałaby
z duŜymi trudnościami, stanowiłaby podatny materiał do antypolskiej agitacji. Mimo
to w obrębie odrodzonej ojczyzny miały się znaleźć takie obszary etnograficznie
niepolskie, jak: cała Litwa z Kownem i Kłejpadą, część byłych Inflant Polskich,
połowa Białorusi z Dryssą, Połockiem i Mińskiem, Wołyń z Równem i Podole
z Płoskirowem i Kamieńcem. Przyczyną takiego kształtu wschodniej granicy była nie
tylko chęć stworzenia moŜliwie jak najsilniejszego organizmu państwowego, ale takŜe
przekonanie narodowców o cywilizacyjnej misji Polski w tej części Europy.
Idea rewolucji światowej, lansowana przez radzieckich komunistów, zakładała
podanie "bratniej ręki masom pracującym" w Niemczech, Austrii, na Węgrzech
i w Rumunii. Było to jednoznaczne z importem idei komunizmu do tych państw
i uzaleŜnieniu ich od Rosji. Zanim jednak czerwony sztandar zawisnąć miał nad tymi
krajami, trzeba było zlikwidować wszystkie przeszkody, które stały na drodze do
wykonania tego planu. Pierwsza z nich – „Oberost” - zaczął powoli „znikać”
w listopadzie 1918 roku, zostawiając broń i sprzęt wojskowy, który skwapliwie
przejmowany był zarówno przez Polaków jak i Sowietów. Wtedy teŜ, 17 listopada
1918 roku, nowo utworzona Armia Zachodnia rozpoczęła „czerwony marsz” za
Zachód, celem „niesienia internacjonalistycznej pomocy walczącemu proletariatowi”.
W związku z tym Lenin zobowiązał naczelne dowództwo Armii Czerwonej do
aktywnego wspierania poczynań komunistów na trasie przemarszu: Wraz
z posuwaniem się naszych wojsk na Zachód i na Ukrainę powstają terytorialne
tymczasowe Rady Radzieckie, powołane do umacniania Rad w terenie. (...) Wobec
tego prosimy o wydanie kadrze oficerskiej odnośnych jednostek wojskowych dyrektyw,
aŜeby wojska nasze udzielały wszechstronnego poparcia tymczasowym Rządom
Radzieckim Łotwy, Estonii, Ukrainy i Litwy, ale rzecz oczywista, tylko Rządom
Radzieckim. Jak stwierdzał komisarz do spraw narodowości, Józef Stalin: Jesteśmy
przeciw oddzieleniu kresów obcoplemiennych od Rosji, poniewaŜ oddzielenie w tym
wypadku oznacza imperialistyczną niewolę dla kresów, osłabienie mocy rewolucyjnej
Rosji, wzmocnienie pozycji imperializmu. Nie trudno się domyślić, Ŝe przyszły
przywódca ZSRR wspominając o imperialistycznej niewoli miał na myśli polskie
2
władztwo nad tymi ziemiami. W tej sytuacji stało się jasne, Ŝe kolejną "przeszkodą" na
drodze ku światowej rewolucji będzie odradzająca się Rzeczpospolita.
Wojna polsko-bolszewicka nie została nigdy oficjalnie wypowiedziana. Gdy
listopadzie 1918 roku ustały walki, pod protektoratem Niemców zaczęły tworzyć się
lokalne władze narodowe. Komuniści, mając poparcie niemieckich Rad śołnierskich,
na wpół jawnie przygotowywali się na przyjście Armii Czerwonej. Polacy,
przeczuwając nadchodzące zagroŜenie, rozpoczęli formowanie zbrojnych oddziałów
Samoobrony. Składały się one z byłych oficerów i Ŝołnierzy z rozbrojonych przez
Niemców polskich korpusów, członków POW i patriotycznej młodzieŜy. Wobec
słabości i małej liczebności polskiej armii, Naczelnik Państwa Dekretem z 7 grudnia
1918 r., uznał Samoobrony za część składową Wojska Polskiego. Wraz z ewakuacją
„Oberostu”, dystans pomiędzy Polakami, a Sowietami zmniejszał się, prowadząc do
nieuchronnej konfrontacji. Do pierwszych starć doszło na przełomie grudnia 1918
i stycznia 1919 roku - pokonane zostały Samoobrony Święcian i Lidy W kolejnych
dniach Armia Czerwona zdobyła Wilno, Mińsk i Zamość, ustanawiając Litewsko-
Białoruską Republikę Rad, co było zapowiedzią losu czekającego Polskę. Lenin,
pewny szybkiego zwycięstwa rewolucji, 26 stycznia 1919 roku w mowie do
radzieckiego kierownictwa stwierdził: Odnieśliśmy szereg zwycięstw zarówno na
froncie zewnętrznym, wojennym jak i na froncie wewnętrznym (...). Jesteśmy bliscy
całkowitego i zdecydowanego zwycięstwa w skali nie tylko rosyjskiej lecz
i międzynarodowej. W tym samym czasie dowództwo Armii Czerwonej wydało
rozkaz do II fazy „czerwonego marszu” - wykonania planu „Operacja Wisła”.
Piłsudski, zdając sobie sprawę z powagi sytuacji, zarządził obowiązkowy
pobór do wojska. W praktyce dało to w lutym armię liczącą 100 tys. Ŝołnierzy
wysłanych na wszystkie fronty, z czego na rosyjski zostało skierowane 10 tys.
W początkach kwietnia Naczelnik, gromadząc na północnym wschodzie większą siłę,
uderzył na Lidę, Nowogródek, Baranowicze i Wilno, ostatecznie zdobywając je 20
dnia tegoŜ miesiąca. Piłsudski, realizując ideę federacji, wydał w Wilnie odezwę do
mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego, w której zapowiedział: Na tej ziemi
jakby przez Boga zapomnianej, musi zapanować swoboda (...). Chcę dać wam
moŜność rozwiązywania spraw wewnętrznych, narodowościowych i wyznaniowych
tak, jak sami sobie Ŝyczyć będziecie. W mieście wprowadzono zarząd cywilny oraz
zapowiedziano przeprowadzenie wyborów. Mimo prób odbicia Wilna przez Armię
Czerwoną, Polacy wytrwali na swoich pozycjach i przeszli do kontrataku. Wobec
niewątpliwego sukcesu, jakim było opanowanie ziem litewskich, 23 maja Sejm
Rzeczypospolitej zaaprobował federacyjną politykę Marszałka. Swój sprzeciw zgłosił
jednak obóz narodowy pragnący bezpośredniego wcielenia tych ziem do Polski
w myśl idei inkorporacyjnej. We wrześniu Polacy osiągnęli linię Dźwina-Berezyna-
Polesie-Wołyń-Zbrucz, zdobywając m.in. Mińsk. W stolicy przyszłej Białorusi
Naczelnik przyjął delegację Polaków, Białorusinów i śydów, zachęcając ich do
tworzenia samorządów, mających tworzyć zręby przyszłego państwa. Mimo duŜej
niechęci i bierności mieszkańców, Piłsudski liczył na to, Ŝe ludność białoruska
stopniowo uzyska toŜsamość narodową i aktywność polityczną. Łatwiejszym
zadaniem okazało się wskrzeszenie państwa Łotewskiego. JuŜ w sierpniu armia polska
rozpoczęła działania zaczepne w kierunku Dyneburga i Połocka. Pierwsze z nich,
3
zdobyte w styczniu 1920 r., stało się podstawą budowy niepodległej Łotwy. Józef
Piłsudski, który przybył tam pod koniec miesiąca, by osobiście udekorować gen.
Rydza-Śmigłego za zwycięską akcję Orderem Virtuti Militari, powiedział podczas
uroczystego obiadu z naczelnym wodzem armii łotewskiej gen. Ballodisem oraz gen.
Burtem z misji angielskiej: Przyjemnie mi jest być w oddziale, który spotkało
rzeczywiste szczęście walczyć zgodnie z tradycją polską za naszą i waszą wolność - nie
tylko za wolność naszego narodu, ale i za wolność naszego sąsiada i przyjaciela.
Mimo tego sukcesu, nadzieje na stworzenie na wschodzie Europy solidarnościowego
bloku państw od Finlandii do Rumuni okazały się płonne. W realizacji planu
przeszkodziła Wielka Brytania uwaŜająca kraje nadbałtyckie za swoją strefę
wpływów. Anglicy mieli nadzieję na oŜywione kontakty handlowe z bolszewikami,
dlatego teŜ wywierali presję na państwa bałtyckie, by te przystępowały do
separatystycznych rozmów pokojowych z Rosją. W związku z tym Ententa
postanowiła nie udzielać Polakom pomocy wojskowej, jak zrobiła to w wypadku
Denikina czy Kołczaka, a Lloyd George 16 stycznia wypowiedział się za nawiązaniem
stosunków handlowych z Krajem Rad.
Zima 1919/1920 upłynęła głównie na zabiegach dyplomatycznych. Obie strony
co rusz wznawiały i zrywały rozmowy, nie chcąc tak naprawdę zakończyć konfliktu
w drodze negocjacji. Choć nie zawarto Ŝadnych uzgodnień w sprawie przyszłego
pokoju, to Rosja uzyskała bardzo waŜne zapewnienie Polski - Piłsudski nie zamierzał
w Ŝaden sposób popierać Denikina. Wynikało to z jego niechęci do carskiej Rosji,
którą uwaŜał za większe zagroŜenie, niŜ krótkotrwałe, jak wtedy sądził, rządy
komunistów. Dało to bolszewikom czas na pokonanie białych generałów i skierowania
w lutym wszystkich sił na front polski, dając szacunkowa liczbę 2,8 mln. Ŝołnierzy.
Naczelnik, zdając sobie sprawę z moŜliwości przerzucenia przez wroga większości
wojsk na front polski, zawarł juŜ w listopadzie układ z ukraińskim przywódcą,
Semenem Petlurą, na mocy którego ustalono granice przyszłej Ukrainy i zobowiązano
się do współdziałania przeciw bolszewikom. W związku z tym 25 lutego Sejm
Rzeczpospolitej ponownie zaaprobował federacyjną politykę rządu przy równieŜ
ponownym sprzeciwie endecji.
Rok 1920 zapowiadał wielką radziecką ofensywę. By ją utrudnić, Polacy
zdobyli Mozyrz i Kalenkowicze, rozdzielając front na dwie części. 10 marca
Komendant Naczelny Armii Czerwonej, Siergiej Kamieniew, zatwierdził plan
wielkiego uderzenia na zachód siłami dwóch armii. Przeczuwając zagroŜenie,
Piłsudski pragnął zastosować „uderzenie wyprzedzające”. Zgromadziwszy
odpowiednie siły uderzył, wspólnie z wojskami Petlury, na południowy wschód
i ostatecznie 7 maja opanowując Kijów. Sejm Rzeczpospolitej juŜ 4 maja wydał
deklarację, w której czytamy m.in.: Orły nasze niosą dziś ludności zamieszkującej
Wołyń, Podole i Kijowszczyznę porządek i wolność, niosą błogosławieństwo pokoju
(...). Przez następny miesiąc trwała zacięta walka o utrzymanie zdobytych pozycji.
Rozciągnięty front stawał się coraz trudniejszy do obrony. Sytuację pogorszył fakt
ściągnięcia w czerwcu Konarmii Budionnego. Wdarła się ona na ziemie ukraińskie
powodując odwrót polskich wojsk w tym rejonie. Gdy pod koniec miesiąca Armia
Czerwona była gotowa do ofensywy, Michaił Tuchaczewski w rozkazie z dnia 2 lipca
zapowiedział: Armia spod Czerwonego Sztandaru i armia łupieŜnego Białego Orła
4
stają twarzą w twarz, w śmiertelnym pojedynku. Ponad martwym ciałem Białej Polski
jaśnieje droga ku ogólnoświatowej poŜodze. Na naszych bagnetach poniesiemy
szczęście i pokój ludzkości pełnej mozołu. Na zachód! Wybiła godzina ataku. Do
Wilna, Mińska, Warszawy! Naprzód Marsz!. 4 lipca na północnym wschodzie ruszyła
ofensywa „demona wojny domowej”. RównieŜ i tam Polacy ulegli sile wroga i musieli
się wycofać, co często przypominało paniczną i bezładną ucieczkę. 11 lipca Armia
Czerwona zdobywa Mińsk, a 14 Wilno, przekazując je Państwu Litewskiemu. Do
końca miesiąca Sowieci zajęli min. Grodno, Białystok, Brody i ŁomŜę. W sierpniu
zaczęli zbliŜać się do linii Wisły...
Warto się teraz zatrzymać i przyjrzeć reakcjom światowej opinii publicznej na
konflikt polsko-radziecki. Wraz z pogarszającą się sytuacją Polski, w wielu krajach
nastąpił wzrost nieprzychylności, a nawet otwarta wrogość wobec niej. JuŜ na
przełomie 1919 i 1920 roku alianci zdecydowali, Ŝe nie udzielą pomocy w walce
z bolszewikami. Uzyskane kredyty francuskie wyczerpały się juŜ w czerwcu 1920
roku. Godnym zauwaŜenia jest fakt, iŜ były one mniejsze niŜ wydawała Francja w
czasie jednego dnia I Wojny Światowej i jednocześnie 6 razy mniejsze niŜ otrzymał
od Ententy gen. Wrangel. Zaskakująco duŜą elastycznością kursu polityki
zagranicznej wykazali się czescy przywódcy. Naturalnie niechętni bolszewikom,
wobec polskich niepowodzeń stwierdzili, Ŝe dobrze jest się porozumieć z Sowietami.
Mieli nadzieję, Ŝe rewolucja, po opanowaniu ziem polskich, zatrzyma się na granicy
Czechosłowacji. Masaryk i Benesz powiadomili rząd radziecki, Ŝe z chwilą zajęcia
Galicji Wschodniej przez Armię Czerwoną, przekaŜą Rosji, w dowód swej sympatii,
Ruś Zakarpacką z miastem UŜohorodem. Co więcej, 24 lipca zatrzymano w Pradze
brytyjsko-francuską misję lorda d’Abernona i Jusseranda, zdąŜającą do Warszawy, a 9
sierpnia Benesz oświadczył przedstawicielowi Polski, Ŝe nie przepuści przez kraj
Ŝadnych transportów z bronią, sprzętem i amunicją. Podobnie postąpili Niemcy - 25
lipca ogłosili formalny zakaz przewozu przez swoje terytorium wszelkiego
zaopatrzenia wojennego. Gen. Ludendorf zaproponował wystawienie armii przeciwko
bolszewikom w zamian za zwrot Wielkopolski, jednak stanowczy protest marszałka
Focha powstrzymał oficjalnie niemieckie roszczenia terytorialne. Nie uzyskawszy nic
na tej drodze, zachodni sąsiedzi rozpoczęli potajemne pertraktacje z rządem
radzieckim. Planując rozbiór Polski Niemcy chcieli uczynić wstęp do obalenia
porządku wersalskiego. W Gdańsku z inspiracji Berlina wybuchł strajk dokerów, który
przerwał ostatnie połączenie Polski z Zachodem. Tranzytu towarów przez swoje
terytorium zabroniła równieŜ Austria, a takŜe Belgia, która pod wpływem Wielkiej
Brytanii, zakazała nawet przewozu Ŝywności. W całej Europie powstawały komitety
pod hasłem „Ręce precz od Rosji”, które za swój cel uznawały walkę z „polskim
imperializmem”. Anglicy posunęli się jeszcze dalej tworząc Radę Czynu, której
członkowie zagrozili strajkiem powszechnym, gdyby rząd chciał udzielić Polsce
pomocy. Nie ulega wątpliwości, Ŝe choć Polska nie potrafiła zjednać sobie
europejskiej opinii publicznej, to kreatorami tej sytuacji były państwa zachodnie,
a główną rolę grała u nich ignorancja. Po wyczerpującej I Wojnie Światowej Anglia
i Francja pragnęły pokoju, bez względu na wszystko. Nie interesowały i nie
orientowały się w sprawach związanych ze Wschodem. Ich przywódcy jak teŜ
społeczeństwa nie znały panujących tam stosunków, historii, dąŜeń i aspiracji
5
tamtejszych narodów, a co najwaŜniejsze nie dostrzegały ogromnego zagroŜenia,
jakim był komunizm. W tej sytuacji Polska, pozostawiona sama sobie, musiała
przeciwstawić się sowieckiej agresji i stanąć do walki, w której stawką była przyszłość
Europy.
Tymczasem na froncie, wobec przewagi liczebnej jak teŜ z obawy przed
okrąŜeniem, Polacy wciąŜ cofali się na zachód. Tuchaczewski, pewny zwycięstwa,
podjął śmiały plan, wg którego zamierzał rozdzielić swoje siły. Jedna z jego armii
miała szturmować Warszawę i w jej okolicy dokonać likwidacji polskiego wojska,
a trzy kolejne sforsować Wisłę w pasie od Modlina do Torunia. Po przejściu na drugi
brzeg, miały się rozdzielić - jedna na zachód, druga natomiast na południe, by
wykonać manewr oskrzydlający stolicę. Brzemiennym w skutkach dla powodzenia tej
koncepcji okazał się rozkaz komisarza Stalina, który nakazywał Budionnemu
szturmowanie Lwowa. Wykonując go, dowódca Konarmii, doprowadził do rozejścia
się radzieckich frontów i tym samym niemoŜliwą stała się jego ewentualna późniejsza
pomoc dla wojsk szturmujących Warszawę. Piłsudski, zdając sobie sprawę z powagi
sytuacji, 6 sierpnia zatwierdził plan kontrofensywy. Polegał on na wzmocnieniu
odcinka Modlin - Toruń, a następnie dokonanie ataku grupą wojsk znad Wieprza na
tyły nacierającej Armii Czerwonej. Ryzyko tego planu polegało głównie na tym, iŜ
grupę manewrową trzeba było stworzyć z jednostek frontowych, co, wobec stałego
naporu wroga, mogło okazać się katastrofą.
Kolejne wydarzenia wojny polsko-bolszewickiej przesądziły o jej ostatecznym
rezultacie. 12 sierpnia nacierające armie Tuchaczewskiego zostały powstrzymane
i odparte pod Radzyminem, Zielonką i Ossowem, a następnie same musiały radzić
sobie z polskimi kontratakami pod wodzą gen. F. Latinika. 14 sierpnia ofensywę znad
Wkry rozpoczął gen. W. Sikorski, rozdzielając front radziecki na dwie części.
Uderzeniem znad Wieprza pokierował sam Naczelny Wódz. 16 sierpnia, po zniesieniu
słabej tzw. Grupy Mozyrskiej, grupa manewrowa wyszła na tyły wojsk
Tuchaczewskiego i po 10-dniowej bitwie zwycięŜyła nad radzieckim dowódcą.
Atakujący Zamość Budionny został odrzucony na wschód, a po nadejściu gen.
S. Hallera poniósł klęskę pod Komarowem. Rozpoczęła się bezładna ucieczka. Pod
koniec września front osiągnął linię Pińsk-Sarny-Płoskirów-Jampol. W październiku
wojska gen. J. Rómmla dotarły w okolice Kijowa. 20 września na północy ruszyła
kolejna ofensywa wojsk polskich. Po zdobyciu Grodna rozpoczęła się, druga co do
wielkości bitwa w całej kampanii, bitwa nad Niemnem. Jej pozytywny wynik
umoŜliwił odbicie z rąk Armii Czerwonej Mińska i dotarcie do linii Dźwiny.
W ostatniej fazie pościgu za radzieckimi niedobitkami, Polacy osiągnęli linię Mińsk-
Kajdanów-Słuck-Wizna na północy, a Sławuta-Zasław-Stary Konstantynów-
Płoskirów-Kamieniec. 15 października podpisano rozejm, a 18 zakończyły się walki.
Piłsudski, choć osiągnął zamierzone zwycięstwo militarne, przegrał koncepcję
federacyjną. W czasie wstępnych rozmów pokojowych, polska delegacja, złoŜona
w większości z endeków, poczyniła znaczne ustępstwa w tej kwestii. Uznała, Ŝe
rokowania odbywają się jednocześnie z Rosyjską Republiką Rad i Ukraińską
Republika Rad, co oznaczało, Ŝe Rzeczpospolita rezygnuje ze starań o niezawisłość
Ukrainy, co było powaŜnym ciosem dla koncepcji Marszałka. W zamian za to
Rosjanie zamierzali oddać Białoruś, jednak Grabski, przewodniczący delegacji,
6
sprzeciwił się takiemu rozwiązaniu, gdyŜ obawiał się, Ŝe ułatwi to Piłsudskiemu
realizację idei federacji. W wyniku tego ziemie białoruskie zostały przepołowione,
a nadzieje na włączenie jej w orbitę polskich wpływów legły w gruzach. Wojna
polsko-radziecka ostatecznie zakończyła się traktatem ryskim, podpisanym 18 marca
1921 roku, który dokładnie regulował sprawę granic i wzajemnych stosunków
pomiędzy państwami.
Od pierwszych dni po zwycięstwie na przedpolach Warszawy, rozpoczęła się
zaŜarta dyskusja o to, komu przypisać jego autorstwo. Endecja zaczęła nazywać bitwę
warszawską „cudem nad Wisła”, tłumacząc, Ŝe tylko cud i boska interwencja
uratowały rodzącą się ojczyznę przed zagładą. Chcąc jeszcze bardziej umniejszyć
zasługi Piłsudskiego, Narodowa Demokracja ogłosiła, Ŝe osobą, która najbardziej
przyczyniła się do zwycięstwa, jest szef sztabu marszałka Focha, gen. Maxime
Weygand. Przybył on do Polski z misją aliancką i był kandydatem, Anglii i Francji na
stanowisko Naczelnego Wodza Wojsk Polskich, jednak nie przyjął go. Z powodu
nacisków aliantów, 27 lipca 1920 r. został mianowany doradcą szefa Sztabu
Generalnego, jednak, ignorowany przez Marszałka i gen. Rozwadowskiego, nie miał
szans na przeforsowanie swoich koncepcji. Do jego ewidentnych zasług naleŜy
umocnienie fortyfikacji na przedpolach Warszawy, wzmocnienie frontu północnego,
wysłanie francuskich saperów do organizacji linii obronnej, a takŜe zwiększenie
i przyśpieszenie dostaw sprzętu i amunicji z Zachodu. Był jednak przeciwny planowi
kontrofensywy znad Wieprza. Jako zwolennik wojny pozycyjnej, uwaŜał, Ŝe Polacy
wpierw powinni obsadzić linię Wisły, a dopiero potem myśleć nad dalszymi
posunięciami. Weygand nie dostrzegał nadarzającej się okazji do uderzenia
w momencie, gdy radzieckie linie zaopatrzenia były rozciągnięte, a odwody
znajdowały się nad Dźwiną. Swoje doświadczenie wojskowe wyniósł z czasów
I Wojny Światowej i nie dostrzegał specyfiki wschodniego teatru działań. Na wieść
o wyjeździe Weyganda z Polski, polecił gen. Rozwadowskiemu poŜegnać go
i wręczyć mu order Virtuti Militari. W czasie manifestacji zorganizowanych przez
endecję, Francuski wojskowy Ŝegnany był entuzjastycznie jako "zbawca ojczyzny".
Zgotowano mu równieŜ triumfalne powitanie w ParyŜu, gdzie uchodził za głównego
pogromcę bolszewików i człowieka, który uratował Polskę.
Według wielu uczestników wojny, głównym sprawcą zwycięstwa był Szef
Sztabu, gen Rozwadowski, który został mianowany na to stanowisko 22 lipca 1920
roku. Pełen optymizmu i wiary w zwycięstwo kontrastował z załamanym i noszącym
się z zamiarem popełnienia samobójstwa Piłsudskim. Wizytując osobiście na
zagroŜone odcinki na froncie, potrafił przelać swoją energię i pogodę ducha na
Ŝołnierzy, którym imponowało to, Ŝe wspólnie z nimi znosi trudy wojny.
W pierwszych dniach sierpnia, gdy Naczelny Wódz w samotności rozmyślał nad nową
strategią, to Rozwadowski faktycznie kierował polską armią. Podobnie miała się rzecz
w dniach 12 - 17 sierpnia, gdy Piłsudski, dowodziwszy grupa uderzeniową, zostawił
generała w stolicy, by ten kierował całością działań. Warto przypomnieć opinię
Wincentego Witosa: Cokolwiek będzie się pisać i mówić, kogo się będzie chciało
ubierać w laury i zasługi, to rok 1920 "Cud nad Wisłą" i zwycięstwo nad bolszewikami
odniesione, pozostać muszą z nazwiskiem gen. Rozwadowskiego związane.
Wg wielu To Piłsudski przyczynił się do ostatecznego zwycięstwa. To on
7
przecieŜ opracował ogólny zarys planu bitwy na przedpolach Warszawy oraz wybrał
optymalny wariant miejsca koncentracji Grupy Uderzeniowej, co umoŜliwiło
uderzenie nie tylko na lewą flankę wroga, ale teŜ ich okrąŜenie. Niewątpliwą zasługą
Piłsudskiego było to, Ŝe w chwilach krytycznych, potrafił wznieść się ponad swoje
ambicje, uprzedzenia i powierzyć odpowiedzialne stanowiska najbardziej
utalentowanym i doświadczonym generałom. Dzięki swojemu autorytetowi potrafił
utrzymać dyscyplinę na najwyŜszych szczeblach dowodzenia. Woskowym, którzy
wywodzili się z trzech zaborczych armii, potrafił narzucić swoją wolę. Warto sobie
uzmysłowić, Ŝe bez Piłsudskiego nie doszłoby do Bitwy Warszawskiej. To on
podpisał historyczny rozkaz z 6 sierpnia 1920 roku i, jako Naczelny Wódz, wziął na
siebie całą odpowiedzialność za jego wykonanie. Gdyby bitwa zakończyła się klęską,
odpowiedzialność za upadek odradzającej się ojczyzny spadłaby nie na Weyganda
i Rozwadowskiego, lecz wyłącznie na Piłsudskiego jako Naczelnego Wodza.
Jak juŜ zostało to wspomniane na początku artykułu, a następnie udowodnione
na wielu przykładach, wojna polsko-bolszewicka miała przede wszystkim
międzynarodowe znaczenie. Podkreślają to zgodnie ludzie oceniający ją z róŜnych
pozycji.
W.I. Lenin: Gdyby Polska stała się radziecka, gdyby robotnicy warszawscy
otrzymali od Rosji Radzieckiej pomoc, na którą oczekiwali i którą radośnie witali,
Pokój Wersalski zostałby rozbity i cały system międzynarodowy, ustanowiony dzięki
zwycięstwu nad Niemcami, runąłby (...). Oto na czym polega międzynarodowe
znaczenie tej wojny polskiej.
M. Tuchaczewski: Nie ulega najmniejszej wątpliwości, Ŝe gdybyśmy byli
wyrwali z rąk burŜuazji polskiej jej burŜuazyjną armię szlachecką, wówczas rewolucja
klasy robotniczej w Polsce stałaby się faktem dokonanym. A poŜar ten nie dałby się
ograniczyć ścianami polskimi. Jak wzburzony potok rozlałby się po całej Europie.
D’ Abernon, ambasador brytyjski zakwalifikował bitwę warszawską jako 18
decydującą bitwę w dziejach świata. W swojej, wydanej w Polsce w 1932 roku,
ksiąŜce stwierdził: Współczesna historia cywilizacji zna mało wydarzeń,
posiadających znaczenie większe od bitwy pod Warszawą w roku 1920. nie zna zaś ani
jednego, które byłoby mniej doceniane (...). gdyby bitwa pod Warszawą zakończyła się
była zwycięstwem bolszewików, nastąpiłby punkt zwrotny w dziejach Europy, nie
ulega bowiem najmniejszej wątpliwości, iŜ z upadkiem Warszawy środkowa Europa
stanęłaby otworem dla propagandy komunistycznej i dla sowieckiej inwazji (...).
W wielu sytuacjach historycznych Polska była przedmurzem Europy przeciw inwazji
azjatyckiej. W Ŝadnym atoli momencie zasługi połoŜone przez Polskę nie były większe,
w Ŝadnym momencie niebezpieczeństwo nie było groźniejsze.
Louis A. Faury, francuski wojskowy pisał w artykule ogłoszonym w 1928
roku: Przed dwustu laty Polska pod murami Wiednia uratowała świat chrześcijański
od niebezpieczeństwa tureckiego; nad Wisłą i nad Niemnem szlachetny ten naród
oddał ponownie światu cywilizowanemu usługę, którą nie dość oceniono.
PapieŜ Benedykt XIV, który podczas wojny aktywnie wspierał Polskę na
arenie międzynarodowej, zarówno w drodze apeli do poszczególnych państw jak teŜ
materialnej pomocy, w osobnym liście skierowanym do biskupów polskich 8
września 1920 roku niezwykle mocno uwypuklił znaczenie Bitwy Warszawskiej: (...)
8
dobrodziejstwo Boga WspomoŜyciela dziwnie na dobre wyszło nie tylko narodowi
waszemu, lecz i innym ludom. KomuŜ bowiem nie wiadomo, Ŝe szalony napór wroga to
miał na celu, aby zniszczyć Polskę, owo przedmurze Europy, a następnie podkopać
i zburzyć całe chrześcijaństwo i opartą na nim kulturę, posługując się do tego
krzewieniem szalonej i chorobliwej doktryny?.
Mało znanym faktem jest iŜ w czasie bitwy warszawskiej, w stolicy przebywał
Charles de Gaulle. Warto przyjrzeć się zapisom w jego dzienniku: 14 sierpnia:
Ogólna ofensywa została postanowiona (...). W tej samej chwili wydaje się, Ŝe
wszystko do najdrobniejszego szczegółu jest jasne. Wierne wojska polskie, których
wyŜsze kadry były jednymi z najlepszych na świecie, odczuwają natychmiast, Ŝe silna
i logiczna wola ma zamiar skoordynować wysiłki (...). Jeszcze zanim rozpoczęła się
bitwa, czuję, jak tych Ŝołnierzy znaczy powiew zwycięstwa, który tak dobrze znam (...).
17 sierpnia: Ofensywa rozpoczęła się świetnie. Grupa manewrowa, którą dowodzi szef
Państwa, Piłsudski, zgrupowana pomiędzy Iwanogrodem a Chełmem, szybko posuwa
się na północ. Nieprzyjaciel, całkowicie zaskoczony widokiem na swoim lewym
skrzydle Polaków, o których myślał, Ŝe są w stanie rozkładu, nigdzie nie stawia
powaŜnego oporu, ucieka w rozsypce na wszystkie strony albo poddaje się całymi
oddziałami (...). 20 sierpnia: Tak, to jest zwycięstwo kompletne, triumfujące
zwycięstwo. Z innych armii rosyjskich, które groziły Warszawie, niewiele co powróci.
Mimo szybkości, z jaką uciekały, Polacy je przeganiali i zachodzili od lasu".
Wojna polsko-bolszewicka stała się dla Polski kolejnym powodem do dumy.
Wygrywając tą batalię, uchroniła po raz kolejny, w swojej bez mała 1000-letniej
historii, zachodnią cywilizację przed zagładą. Mimo wszystkich znanych dziś na ten
temat faktów, smucić musi sytuacja, w której tak niewielu pamięta o tej ofierze z Ŝycia
wielu Polaków złoŜonej na ołtarzu wolności – wolności, której tak bardzo broni
współczesna Europa.
9
Jakub Szlachetko-Jusis
1
zagwarantować odpowiednie wpływy ich stronnictw na wymiar konstytucji.
W kwietniu rząd przedstawił sejmowi własną deklarację konstytucyjną, która
została opracowana przez Stanisława Wojciechowskiego, późniejszego Prezydenta
RP. Nawiązywała ona do Konstytucji 3 Maja. Na czele państwa miał stanąć
Naczelnik Rzeczypospolitej. Wraz z nim władze wykonawczą miała sprawować
StraŜ Praw. Władzę ustawodawczą realizowałby jednoizbowy parlament.
Równocześnie z deklaracją konstytucyjną własny projekt przedstawiło PSL
„Wyzwolenie”. Państwo traktowano jako swoistego rodzaju federację opartą na
samorządnych gminach oraz korporacjach. W maju 1919 roku wpłynęły kolejne
projekty. Jednym z nich był projekt autorstwa Dubanowicza, wniesiony w grudniu,
który został przyjęty przez Komisję Konstytucyjną. W czasie debaty konstytucyjnej,
jaka miała miejsce w 1920 roku, wytworzyły się dwa główne modele ustrojowe.
Pierwszy model przewidywał utworzenie republiki ludowej z jednoizbowym
parlamentem, rozwiniętymi instytucjami demokracji bezpośredniej oraz pewnymi
elementami demokracji społecznej. Drugi opierał się na wzorcach francuskich. Po
długotrwałej i pełnej emocji debacie przyjęto rozwiązania kompromisowe. Ustawę
z 17 marca 1921 roku ustanowiono znaczną większością głosów, bez konieczności
ich liczenia.
Konstytucja Marcowa opierała się na trzech podstawowych filarach:
dominacji sejmu w Ŝyciu publicznym, szerokim samorządzie (funkcjonował
samorząd terytorialny, gospodarczy oraz zawodowy), a takŜe szerokiej palecie praw
i wolności. System dominacji sejmu był konsekwencją utarczek róŜnych stronnictw
politycznych w procesie tworzenia konstytucji. Prawica była świadoma, iŜ
rozwiązania niedemokratyczne nie mają początkowo Ŝadnych perspektyw. Poza tym
obawiała się dominacji w Ŝyciu publicznym jakŜe zasłuŜonego Józefa Piłsudskiego.
Lewica natomiast kładła nacisk na róŜne formy demokracji bezpośredniej
i o stosunkowo silną pozycję ustrojową głowy państwa. Naczelnik Państwa w prace
nad nową konstytucją nie ingerował. Rezultatem prac Sejmu Ustawodawczego była
konstytucja, której toŜsamość określały następujące zasady.
Ustawa zasadnicza z 17 marca 1921 roku przeszła do historii jako
Konstytucja Marcowa. Zawierała ona siedem rozdziałów poprzedzonych
preambułą. Preambuła, autorstwa ks. Kazimierza Lutosławskiego, napisana
w podniosłym, patetycznym tonie, nawiązywała stylistycznie do wstępu Konstytucji
3 Maja. Preambułę rozpoczynało invocatio dei, czyli odwołanie do Boga – „W imię
Boga Wszechmogącego!”. Z treści samej preambuły wynikała zasada ciągłości
państwa polskiego. Stanowiła ona, iŜ Rzeczpospolita Polska nie jest nowym
tworem politycznym, a contrario, jest ona państwem z wielowiekową tradycją,
państwem, które po latach niewoli zostało wskrzeszone. Dzieła odbudowy dokonał
Naród Polski, w którym przetrwała świadomość narodowa. Preambuła: „My, Naród
Polski, dziękując Opatrzności za wyzwolenie nas z półtora wiekowej niewoli,
wspominając z wdzięcznością męstwo i wytrwałość ofiarnej walki pokoleń, które
najlepsze wysiłki swoje sprawie niepodległości bez przerwy poświęcały (…) – tę oto
Ustawę Konstytucyjną na Sejmie Ustawodawczym Rzeczypospolitej Polskiej
uchwalamy i stanowimy.”
2
Konstytucja artykułem 1: „Państwo Polskie jest Rzecząpospolitą”
wprowadza zasadę republikańskiej formy państwa. Primo. Nawiązano tym
samym do tradycyjnej terminologii ustrojowej, znanej przed rozbiorami, co
korespondowało z zasadą ciągłości państwa polskiego. Secundo. Przyjęto
republikańską formę państwa równieŜ z tego względu, iŜ monarchiści nie cieszyli
się szerokim poparciem społecznym.
Artykuł 2 mówi, iŜ: „Władza zwierzchnia w Rzeczpospolitej Polskiej naleŜy
do narodu”. Z tego wynika, Ŝe to Naród Polski został uznany na fundamentalne
źródło władzy (zasada zwierzchnictwa narodu). WiąŜe się to z koniecznością
dopuszczenia do udziału w Ŝyciu publicznym Narodu, który w sensie politycznym
był rozumiany jako zbiór wszystkich obywateli państwa. Obywatele, będący
podmiotem władzy, decydują o kierunku rozwoju państwa w róŜnorodny sposób.
Mogą to czynić poprzez swobodę tworzenia i działania w partiach politycznych.
Mogą to czynić takŜe w drodze wyborów. Organami przedstawicielskim były Sejm
oraz Senat. Konstytucja marcowa nie znała Ŝadnej z instytucji demokracji
bezpośredniej. To róŜniło ją m.in. od Konstytucji Rzeszy Niemieckiej z 1919, czy
teŜ Konstytucji Czechosłowacji z 1920, które przewidywały moŜliwość
przeprowadzania referendum. Zasada zwierzchnictwa narodu była powszechnie
uznawana w powojennej Europie. Ujmowały ją takŜe w sposób zbliŜony
Konstytucje: Finlandii z 1919 roku, Łotwy z 1922 oraz Litwy z tego samego roku.
W dalszej części artykuł 2 stanowi: „Organami narodu w zakresie
ustawodawstwa są Sejm i Senat, w zakresie władzy wykonawczej – Prezydent
Rzeczypospolitej łącznie z odpowiednimi ministrami, w zakresie wymiaru
sprawiedliwości – niezawisłe sądy”. Owa regulacja określa strukturę organizacyjną
państwa, w doktrynie przyjęło się ją nazywać zasadą podziału władzy. Jej treść
wskazuje na konieczność przyporządkowania poszczególnym organom
państwowym określonych kompetencji. Zasada podziału władzy tworzy system
organów państwowych ściśle powiązanych ze sobą, równowaŜących się,
hamujących, a takŜe wzajemnie kontrolujących. UniemoŜliwia ona koncentrację
zbyt duŜej władzy w rękach jednej osoby oraz gwarantuje przestrzegalność praw
obywatelskich.
Z treści konstytucji wynika zasada państwa liberalnego. Koncepcja ta
nakazuje traktować państwo jako organizację stworzoną, dla ochrony interesów
indywidualnych obywateli, dla ochrony ich praw i wolności. Interes jednostki jest
nadrzędny wobec interesu zbiorowego. Państwo gwarantuje obywatelom moŜliwość
prowadzenia róŜnorodnej działalności, politycznej, gospodarczej, kulturalnej,
społecznej. Ta zasada wiąŜe się równieŜ z prymatem praw nad obowiązkami.
Katalog praw jest szeroki, moŜna wyróŜnić prawa: obywatelskie (równość wobec
prawa; prawo do ochrony Ŝycia, zdrowia, mienia), społeczne (prawo do bezpłatnej
nauki, prawo do szczególnej ochrony pracy młodocianych i kobiet), wolnościowe
(wolność słowa i druku; wolność sumienia i wyznania; wolność nauki i nauczania),
polityczne (czynne i bierne prawo wyborcze; prawo piastowania stanowisk
publicznych). Obowiązki: wierność Rzeczypospolitej, przestrzeganie jej praw,
płacenie podatków, nauka w zakresie szkoły podstawowej oraz słuŜba wojskowa.
3
Zasada jednolitości państwa. Rzeczpospolita Polska pod względem
ustrojowym była krajem jednolitym. Wyjątkiem był Śląsk, który w drodze ustawy
z 15 lipca 1920 roku uzyskał autonomię.
Konstytucja Marcowa w pierwotnym brzmieniu obowiązywała do roku
1926. W 1926 roku doszło do zamachu stanu, zwanego majowym. Władzę przejął
Marszałek Józef Piłsudski wraz z grupą piłsudczyków. Sztandarowym postulatem
sanacji była zmiana konstytucji idąca w takim kierunku by wzmocnić egzekutywę
kosztem legislatywy. Postulaty zaczęto realizować dosyć szybko. JuŜ 2 sierpnia
1926 roku przyjęto tzw nowelę sierpniową. JednakŜe był to tylko początkowy etap
w drodze do całkowitej zmiany konstytucji, etap pozwalający na utrzymanie się
przy władzy. Prace nad nową konstytucją rozpoczęły się w 1928 roku. Doniosłą rolę
w sejmowej Komisji Konstytucyjnej odegrał bliski współpracownik Józefa
Piłsudskiego, prawnik, reŜyser precedensów konstytucyjnych – Stanisław Car,
zwany „Jego Interpretatorskoje Wieliczestwo”. Projekt konstytucji, z naruszeniem
procedury zmiany konstytucji, przyjął Sejm, następnie Senat, Prezydent podpisał go
23 kwietnia 1935 roku.
Konstytucja z 23 kwietnia 1935 roku przeszła do historii jako Konstytucja
Kwietniowa. Zrywała ona z podstawowymi załoŜeniami ustrojowymi
wprowadzonymi przez konstytucję marcową, tworzyła ona nowy model państwa.
Warto, przed przedstawianiem zasad kształtujących toŜsamość konstytucyjną
państwa polskiego w latach 1935-1939, określić podstawowe załoŜenia doktrynalne
sanacji. Początkowo naleŜałoby stwierdzić, iŜ lekkim paradoksem jest uŜywanie
sformułowania „załoŜenia doktrynalne sanacji”, gdyŜ sanacja wyraŜała niechęć do
wszelakich doktryn. Józef Piłsudski: „Doktryna! To śmierć dla myślenia, to
martwota, to zerwanie z rzeczywistością”, a takŜe: „doktryny słuŜą tylko do
zaciemniania zdrowego rozsądku”1. Mimo tak jednoznacznego stanowiska sanacji
w tej sprawie, proces tworzenia takiej doktryny stał się faktem. Fundamentem
nowej koncepcji państwa stał a się krytyka mocnej pozycji ustrojowej parlamentu
oraz konieczność wzmocnienia pozycji prezydenta. Doktryna balansowała
pomiędzy dotychczasowymi rozwiązaniami ustrojowymi, a rozwiązaniami nie do
końca demokratycznymi, wręcz autorytarnymi. Jest to jednak autorytaryzm nie
noszący znamion faszyzmu, Józef Piłsudski: „Myślę, Ŝe nie mogłoby się przyjąć nic
podobnego w Polsce…, nie, to nie dla nas.”2 W doktrynie sanacji zauwaŜa się
sceptycyzm do doktryny liberalizmu gospodarczego i politycznego, sceptycyzm
charakteryzujący w tym okresie wiele państw europejskich. Podstawowymi
zadaniami państwa była ochrona granic, dbanie o powszechne bezpieczeństwo,
„piecza nad ogólnym dobrobytem obywateli.”3
Konstytucja kwietniowa składała się z 14 rozdziałów, nie posiadała
preambuły. Rolę preambuły odgrywał rozdział pierwszy – „Rzeczpospolita Polska”
– z racji tego, iŜ zawierał 10 artykułów zwanych dekalogiem.
1
Cyt. za J. Jędrzejewiczem, W słuŜbie idei. Fragment pamiętników i pism, Londyn 1972.
2
Piłsudski J., Pisma, mowy, rozkazy, t. IX, Warszawa 1933, s.21.
3
Kallas M., Konstytucje Polski, Warszawa 1990.
4
Artykuł 1 Konstytucji kreowała nową koncepcję państwa, koncepcją opartą
na doktrynie solidaryzmu – „Państwo Polskie jest wspólnym dobrem wszystkich
obywateli”. Państwo stało się wartością ponadindywidualną. W relacji interesu
jednostki do interesu państwa prymat uzyskał ten drugi. Z doktryny solidaryzmu
wynikało przekonanie o harmonijnej współpracy państwa ze społeczeństwem,
o współdziałaniu jednostek wchodzących w ich skład. Twórcy konstytucji chcieli,
by stała się ona czymś innym niŜ zwyczajna ustawa zasadnicza. Konstytucja miała
być „wyrazem moralnych więzi wszystkich obywatel.”4 Państwo miało „być
państwem stanowiącym własność całego narodu; (…) wyrazem jego interesów, jego
aspiracji, jego utęsknień; ma ono być wspólnym dobrem, które naleŜy do wszystkich
obywateli.” 5
Artykuł 2 i 3 uchylały zasadę podziału władzy wprowadzając zasadę
koncentracji władzy w rękach Prezydenta. „Na czele Państwa stoi Prezydent
Rzeczpospolitej”. Prezydent uzyskał silną pozycję ustrojową. „W jego osobie skupia
się jednolita i niepodzielna władza państwowa”. Prezydent poza władzą
wykonawczą i administracyjną uzyskał szereg kompetencji ustawodawczych,
kontrolnych oraz na okres wojny. Parlament bez zgody Prezydenta nie mógł
zmienić konstytucji. „Na nim spoczywa odpowiedzialność wobec Boga i historii za
losy Państwa”. Prezydent nie ponosił odpowiedzialności konstytucyjnej,
politycznej, ani Ŝadnej innej. Artykuł 3 Konstytucji wylicza organy państwowe
pozostające pod zwierzchnictwem Prezydenta. Były nimi: Rząd, Sejm, Senat, Siły
Zbrojne, Sądy, Kontrola Państwowa.
Ograniczeniu uległ dotychczasowy katalog praw i wolności. Artykuł 5
wymienia: „swobodny rozwój, (…) wolność sumienia, słowa i zrzeszeń”. Granicą
tych wolności stało się „dobro powszechne”. Zwiększono liczbę obowiązków
obywatelskich – artykuł 6: „Obywatele winni są Państwu wierność oraz rzetelne
spełnianie nakładanych przez nie obowiązków” .
Koncepcja elitaryzmu znalazła oparcie w artykule 7: „Wartością wysiłku
i zasług obywatela na rzecz dobra powszechnego mierzone będą jego uprawnienia
do wpływania na sprawy”. Uprawnienia te, o czym mówi dalsza część tego
artykułu, nie mogą być ograniczone ani pochodzeniem, ani wyznaniem, ani płcią,
ani narodowością. Ordynacja wyborcza do Senatu opierająca się na tych
rozwiązaniach nadawała czynne prawo wyborcze tylko obywatelom, którzy
spełniali jeden z poniŜszych cenzusów: zasług, wykształcenia lub społecznego
zaufania.
Warto równieŜ zwrócić uwagę, iŜ w konstytucji termin „naród” został
zastąpiony takimi określeniami jak „społeczeństwo”, „obywatel”, „pokolenia”.
Rozwiązanie to przeciwstawia doktrynę „państwową” doktrynie „narodowej”,
propagowanej przez endecję. Doktryna sanacji rezygnowała z suwerenności narodu,
wychodząc z załoŜenia, „Ŝe nie moŜna opierać państwa na lotnym piasku masowych
nastrojów.”6 Doktryna „państwowa” jest w pewnym stopniu odzwierciedleniem
4
Kallas M., Konstytucje Polski, Warszawa 1990.
5
Car S., Uzasadnienie tez konstytucyjnych, Druk sejmowy, nr 820, okres III, s.11.
6
Peretiatkowicz A., Nowa konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Lwów-Warszawa 1935.
5
uczuć Józefa Piłsudskiego do Narodu, który zawodził go wielokrotnie w dobie walk
o Ojczyznę. Poza tym rozwiązanie to podkreśla stosunek obozu sanacyjnego do
mniejszości narodowych i brak jakiegokolwiek nacjonalizmu. KaŜdy obywatel,
mimo róŜnic w pochodzeniu, moŜe znaleźć się w jednakowej sytuacji prawnej, pod
warunkiem pozytywnego stosunku do państwa.
Konstytucja Kwietniowa była tworzona w przekonaniu, iŜ przyjdzie jej
obowiązywać w kontekście dwóch ściśle korespondujących z polityką sanacji
okoliczności. Primo. Pozycja ustrojowa prezydenta była kształtowana
z przekonaniem, iŜ urząd ten obejmie wielki autorytet, charyzmatyczny przywódca
Józef Piłsudski. Secundo. Miała obowiązywać w warunkach braku partii
politycznych, negowano sens ich istnienia, przypisywano im wiele złego. Na tym
załoŜeniu opierały się ordynacje wyborcze do Sejmu oraz Senatu z 1935 roku.
Sanacja, a w zasadzie lojalniejsza Józefowi Piłsudskiemu część obozu z Walerym
Sławkiem na czele, wykazała się duŜą konsekwencją. W 1935 roku rozwiązano
bowiem Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem, tak by móc zadość uczynić
postulatom doktryny. Ostatecznie z tych zamierzeń nie wiele wyszło. Bowiem oba
przytoczone fakty w rzeczywistości nie miały miejsca.
6
Jakub Knabe
1
Dz. U. z 1921 r., nr 44, poz. 267
1
Sejmu lub Senatu.
Kompetencje w zakresie władzy wykonawczej prezydent
wykonywał przez odpowiedzialnych przed Sejmem ministrów i podległych
im urzędników. Mianował i odwoływał Prezesa Rady Ministrów, a na jego
wniosek takŜe pozostałych członków rządu. Natomiast na wniosek Rady
Ministrów obsadzał wskazane w ustawie urzędy cywilne i wojskowe. Prezy-
dent podpisywał ustawy wraz z odpowiedzialnymi ministrami i zarządzał ich
ogłoszenie w Dzienniku Ustaw. W celu ich wykonania, z powołaniem się na
upowaŜnienia ustawowe, mógł wydawać rozporządzenia wykonawcze,
zarządzenia, rozkazy i zakazy, jak teŜ zapewnić ich wykonanie przy uŜyciu
przymusu państwowego. Dla swej waŜności wszystkie akty rządowe
prezydenta wymagały kontrasygnaty Prezesa Rady Ministrów
i odpowiedniego ministra, którzy ponosili przed Sejmem odpowiedzialność
polityczną za ich treść. Zgody premiera i właściwego ministra wymagały
takŜe jego ustne oświadczenia, podawane w publicznych wystąpieniach czy
w rozmowach z przedstawicielami dyplomatycznymi innych państw.
Prezydent za czynności urzędowe nie był odpowiedzialny ani
parlamentarnie, ani cywilnie. Nie mógł być zatem odwołany z urzędu
w ciągu kadencji, na jaką został wybrany. Było to konsekwencją przyjęcia
zasady kontrasygnaty wszystkich jego aktów urzędowych przez członków
rządu. Konstytucja przewidywała odpowiedzialność prezydenta jedynie za
zdradę kraju, pogwałcenie konstytucji lub przestępstwo karne. Z chwilą
postawienia go przez Sejm w stan oskarŜenia przed Trybunałem Stanu,
musiał być zawieszony w urzędowaniu.
Choć prezydent sprawował funkcję najwyŜszego zwierzchnika sił
zbrojnych, nie mógł jednak sprawować naczelnego dowództwa w czasie
wojny. Na taką okoliczność, na wniosek Rady Ministrów, mianował on
Naczelnego Wodza sił zbrojnych.
Prezydent pełnił równieŜ funkcje reprezentacyjne. Przede
wszystkim przyjmował przedstawicieli dyplomatycznych państw obcych
i wysyłał przedstawicieli Państwa Polskiego za granicę. Do jego kompetencji
naleŜało takŜe zawieranie umów z innymi państwami i podawanie ich do
wiadomości Sejmu. Niektóre z nich (m.in. umowy handlowe i celne oraz
umowy, które stale obciąŜały państwo pod względem finansowym)
wymagały ratyfikacji ze strony Sejmu. RównieŜ tylko za zgodą Sejmu mógł
wypowiedzieć wojnę i zawrzeć pokój.
W zakresie władzy ustawodawczej prezydent zwoływał, otwierał,
odraczał i zamykał zwyczajne i nadzwyczajne sesje Sejmu i Senatu.
Przysługiwało mu prawo rozwiązania Sejmu, jednak tylko za zgodą 3/5
ustawowej liczby senatorów, przy czym w takim przypadku rozwiązaniu
ulegał takŜe Senat.
W zakresie władzy sądowej prezydent mianował sędziów
i decydował o stosowaniu prawa łaski. Nie mógł jednak stosować tego prawa
wobec ministrów postawionych w stan oskarŜenia przez Sejm i skazanych
2
przez Trybunał Stanu.
Prezydent Rzeczypospolitej w noweli sierpniowej2 (1926-1935)
Umocnienie pozycji prezydenta nastąpiło w sposób istotny na
skutek uchwalenia 2 sierpnia 1926 r. „Ustawy zmieniającej i uzupełniającej
Konstytucję Rzeczypospolitej z dnia 17 marca 1921 r.”, określanej
powszechnie jako nowela sierpniowa. Nowela sierpniowa przyznawała
prezydentowi kilka niezwykle istotnych uprawnień, zwłaszcza w zakresie
władzy ustawodawczej. Prezydent został wyposaŜony w samodzielne prawo
rozwiązywania Sejmu i Senatu przed upływem kadencji na jaką zostały
wybrane, na wniosek Rady Ministrów umotywowanym orędziem, jednakŜe
tylko jeden raz z tego samego powodu. Jednocześnie Sejm utracił prawo
rozwiązania się mocą własnej uchwały.
Umocnienie pozycji prezydenta nastąpiło jednak przede wszystkim
przez przyznanie mu prawa do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy.
Uprawnienie to prezydent mógł realizować w okresie między kadencjami izb
ustawodawczych w razie nagłej konieczności państwowej (z wyjątkiem
spraw enumeratywnie wyliczonych w noweli, m.in. takich jak: zmiana
konstytucji, budŜetu, stanu liczebnego wojska, nakładania podatków,
wypowiadania wojny i zawierania pokoju) lub w okresie kadencji na
podstawie upowaŜnienia ustawowego (z wyjątkiem zmiany konstytucji).
Rozporządzenia te mogły być wydawane tylko na wniosek Rady Ministrów
i musiały być podpisane przez wszystkich członków rządu, a traciły moc
obowiązującą, jeŜeli nie zostały przedstawione Sejmowi w ciągu 14 dni na
najbliŜszym posiedzeniu Sejmu lub jeŜeli zostały przez Sejm uchylone.
Nowela przyznawała prezydentowi specjalne uprawnienia
budŜetowe. JeŜeli bowiem Sejm i Senat w określonym przez nowelę terminie
nie uchwaliły projektu ustawy budŜetowej ani go nie odrzuciły, prezydent
ogłaszał rządowy projekt budŜetu jako ustawę.
Wnioski
Pozycja Prezydenta Rzeczypospolitej w Konstytucji marcowej
układała się zgodnie z koncepcją trójpodziału władzy oraz zgodnie
z zasadami systemu parlamentarno - gabinetowego. Warto jednak zaznaczyć,
iŜ chociaŜ prezydent posiadał wiele waŜnych kompetencji w zakresie władzy
wykonawczej, a za swą działalność nie ponosił odpowiedzialności
politycznej, to uprawnienia te wykonywał wyłącznie w porozumieniu i za
zgodą premiera i właściwych ministrów. W ten sposób pozbawiono go
samodzielności funkcjonalnej i uzaleŜniono od Rady Ministrów. Było to
wyrazem dąŜenia twórców Konstytucji marcowej do utrwalenia modelu
słabej prezydentury w Polsce. Zamierzeniom tym zaprzeczyła nowela
sierpniowa będąca daleko idącym wzmocnieniem egzekutywy, jednakŜe
wciąŜ jeszcze w ramach systemu parlamentarnego.
2
Dz. U. z 1926 r., nr 78, poz. 442
3
Prezydent Rzeczypospolitej w Konstytucji kwietniowej3 (1935-
1944)
Zupełnie inaczej została ukształtowana pozycja ustrojowa
Prezydenta Rzeczypospolitej w Ustawie Konstytucyjnej z dnia 23 kwietnia
1935 r., określanej powszechnie mianem Konstytucji kwietniowej. Przyjęła
ona zasadę koncentracji władzy państwowej w osobie prezydenta, o czym
świadczy art. 2 Konstytucji: ,,1) Na czele Państwa stoi Prezydent
Rzeczypospolitej. 2) Na nim spoczywa odpowiedzialność wobec Boga
i historii za losy Państwa. 3) Jego obowiązkiem naczelnym jest troska
o dobro Państwa, gotowość obronną i stanowisko wśród narodów świata. 4)
W Jego osobie skupia się jednolita i niepodzielna władza państwowa.”
Z kolei w art. 3 przyznawała ona prezydentowi nadrzędną pozycję nad
pozostałymi organami państwa, wśród których na pierwszym miejscu
wymieniony został Rząd, a w następnej kolejności Sejm i Senat, dalej zaś
Siły Zbrojne i sądy.
W porównaniu z obowiązującym w Konstytucji marcowej,
zasadniczo zmieniony został sposób wyboru prezydenta. Kandydata na
prezydenta wybierało Zgromadzenie Elektorów, z tym Ŝe ustępującemu
prezydentowi przysługiwało prawo wyznaczenia własnego kandydata. JeŜeli
we wskazanym trybie zgłoszeni zostali dwaj kandydaci, wtedy ostatecznego
wyboru dokonywali obywatele w głosowaniu powszechnym. JeŜeli
ustępujący prezydent nie zgłosił swego kandydata, prezydentem zostawał
kandydat Zgromadzenia Elektorów. Zgromadzenie to składało się z 80 osób:
50 elektorów wybieranych przez Sejm, 25 wyłanianych przez Senat (w obu
przypadkach spośród „obywateli najgodniejszych”), a takŜe z 5 wirylistów,
to jest: Marszałka Senatu (przewodniczący Zgromadzenia), Marszałka
Sejmu, Prezesa Rady Ministrów, Pierwszego Prezesa Sądu NajwyŜszego
i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. Zgromadzenie Elektorów zwoływać
miał ustępujący prezydent.
Konstytucja kwietniowa, podobnie jak jej poprzedniczka, ustalała
długość kadencji głowy państwa na siedem lat. Nie uległ zmianie równieŜ
chrześcijański charakter roty przysięgi składanej przed objęciem
urzędowania. OpróŜnienie urzędu prezydenta następowało w razie jego
śmierci lub zrzeczenia się urzędu. W przypadku gdyby prezydent nie mógł
trwale sprawować swych funkcji, Marszałek Senatu miał obowiązek
zwołania połączonych izb ustawodawczych w celu rozstrzygnięcia, czy urząd
prezydenta naleŜy uznać za opróŜniony. W przypadku powzięcia takiej
uchwały, Marszałek Senatu zwoływał Zgromadzenie Elektorów w celu wy-
boru nowego prezydenta. W czasie, gdy urząd prezydenta był opróŜniony,
jego funkcje sprawował zastępczo nie Marszałek Sejmu, jak to było pod
rządami Konstytucji marcowej, lecz Marszałek Senatu.
Prezydent jako czynnik nadrzędny w państwie dysponował
uprawnieniami w zakresie wszystkich funkcji państwowych - jemu
3
Dz. U. z 1935 r., nr 30, poz. 227
4
Konstytucja kwietniowa powierzyła zadanie harmonizowania działalności
naczelnych organów państwowych. Kompetencje prezydenta ustawa
zasadnicza podzieliła na dwie kategorie: uprawnienia zwykłe oraz osobiste
(prerogatywy).
Do pierwszej grupy zaliczyć moŜna kompetencje wymienione w art.
12 Konstytucji. Zgodnie z tym przepisem prezydent mianował, według
swego uznania, Prezesa Rady Ministrów, a na jego wniosek pozostałych
członków rządu; zwoływał i rozwiązywał Sejm i Senat; zarządzał otwarcie,
odroczenie i zamknięcie sesji Sejmu i Senatu; był Zwierzchnikiem Sił
Zbrojnych; reprezentował państwo na zewnątrz, przyjmował przedstawicieli
państw obcych i wysyłał przedstawicieli Polski za granicę; decydował
o wojnie i pokoju; zawierał i ratyfikował umowy z innymi państwami, z tym
Ŝe niektóre z nich mógł ratyfikować dopiero na podstawie wcześniejszego
aktu ustawodawczego (m.in. umowy handlowe, celne, obciąŜające stale
Skarb Państwa); obsadzał urzędy państwowe jemu zastrzeŜone.
Ponadto Konstytucja kwietniowa przyznawała mu szereg dalszych
uprawnień, zamieszczonych w przepisach innych rozdziałów konstytucji,
dotyczących Rządu, Sejmu, Senatu, ustawodawstwa, budŜetu i Sił Zbrojnych
(m.in. art. 28, 32, 54, 58, 62, 65). Do najwaŜniejszych naleŜy zaliczyć: prawo
do odwoływania w kaŜdym czasie członków rządu; zarządzanie wyborów do
Sejmu i Senatu; prawo weta zawieszającego w stosunku do ustaw
uchwalonych przez Sejm i Senat; ogłaszanie ustaw i dekretów w Dzienniku
Ustaw; zarządzanie poboru rekruta w granicach ustalonego kontyngentu;
mianowanie sędziów; prawo uprzywilejowanej inicjatywy w sprawie zmiany
konstytucji.
Do uprawnień zwykłych naleŜało równieŜ wydawanie dekretów
z mocą ustawy, których przewidziano trzy rodzaje: dekrety z upowaŜnienia
ustawy (wydawane w czasie i zakresie przez nią określonym); dekrety
wydawane w czasie, gdy Sejm był rozwiązany (wydawane w razie
konieczności państwowej) oraz dekrety dotyczące organizacji rządu,
zwierzchnictwa Sił Zbrojnych i organizacji administracji rządowej, które
mogły być wydawane w kaŜdym czasie, a zmieniane lub uchylane tylko
przez dekrety prezydenta.
Wszystkie akty urzędowe, wydawane w ramach uprawnień
zwykłych prezydenta, wymagały dla swej waŜności podpisów Prezesa Rady
Ministrów i właściwego ministra. Natomiast w przypadku aktów
wydawanych w ramach prerogatyw kontrasygnata nie była konieczna. Do
uprawnień osobistych prezydenta, enumeratywnie wymienionych w art. 13,
naleŜało: wskazywanie jednego z kandydatów na prezydenta i zarządzanie
głosowania powszechnego; wyznaczanie na czas wojny następcy prezydenta;
mianowanie i odwoływanie Prezesa Rady Ministrów, Pierwszego Prezesa
Sądu NajwyŜszego i Prezesa NIK; mianowanie i zwalnianie Naczelnego
Wodza i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych; powoływanie sędziów Try-
bunału Stanu; powoływanie senatorów piastujących mandaty z jego mia-
5
nowania; mianowanie i zwalnianie szefa i urzędników Kancelarii Cywilnej;
rozwiązywanie Sejmu i Senatu przed upływem kadencji; oddawanie
członków rządu pod sąd Trybunału Stanu; stosowanie prawa łaski.
Konstytucja kwietniowa ustalała ponadto zakres nadzwyczajnych
kompetencji głowy państwa na czas wojny, które dotyczyły: wyznaczania
następcy; mianowania Naczelnego Wodza; zarządzania stanu wojennego,
podczas którego prezydent mógł wydawać dekrety z mocą ustawy w zakresie
niemal całego ustawodawstwa państwowego. W ten sposób w rękach głowy
państwa została skupiona władza niemal absolutna. Na czas wojny okres
urzędowania prezydenta, a takŜe jego następcy (jeŜeli został wyznaczony),
zostawał przedłuŜony do upływu trzech miesięcy od dnia zawarcia pokoju
(art. 24).
Prezydent za swe czyny urzędowe nie był odpowiedzialny ani
politycznie, ani konstytucyjnie. Nie mógł być zatem odwołany w okresie
kadencji, na jaką został wybrany, ani teŜ podlegać odpowiedzialności przed
Trybunałem Stanu. TakŜe za pozostałe czyny, nie związane ze
sprawowaniem urzędu, nie mógł być pociągnięty do odpowiedzialności
w okresie urzędowania. Konstytucja przewidywała jedynie odpowiedzialność
moralną głowy państwa „wobec Boga i historii”. Zasadę
nieodpowiedzialności politycznej znała co prawda juŜ Konstytucja marcowa,
lecz pod jej rządami kaŜdy akt urzędowy prezydenta dochodził do skutku nie
inaczej, jak tylko pod warunkiem kontrasygnaty przez członka rządu, który
w ten sposób brał na siebie polityczną odpowiedzialność za ten akt.
Konstytucja kwietniowa zaś, wprowadzając nową kategorię aktów
urzędowych – prerogatyw, doprowadziła do sytuacji, iŜ nikt nie ponosił
Ŝadnej odpowiedzialności za decyzje podejmowane przez głowę państwa.
Wnioski
Konstytucja kwietniowa uznawała prezydenta za źródło i nosiciela
władzy państwowej. Odrzucała tym samym, głoszoną przez Konstytucję
marcową, zasadę zwierzchnictwa narodu, a w konsekwencji równieŜ zasadę
podziału władz. Prezydent utracił charakter politycznie neutralnej głowy
państwa, a stał się czynnikiem suwerennym, któremu podporządkowane
zostały pozostałe organy państwowe. Doprowadziło to do odrzucenia
systemu rządów parlamentarno – gabinetowych i zbliŜenia się do systemu
prezydenckiego. Zasada koncentracji władzy państwowej w osobie
prezydenta, przy jego całkowitej nieodpowiedzialności za podejmowane
decyzje, nadawała ustrojowi Rzeczypospolitej charakter bliski
autorytarnemu.
6
nastąpiło przejęcie władzy przez rząd emigracyjny we Francji – 17 września
1939 r. prezydent Ignacy Mościcki wyznaczył swoim następcą Władysława
Raczkiewicza, a następnie sam - przebywając w Rumunii - złoŜył rezygnację
z urzędu. Na nowego prezydenta została przeniesiona sukcesja suwerenności
Państwa Polskiego. W ten sposób utrzymano konstytucyjną ciągłość
i legalność (takŜe na arenie międzynarodowej) funkcjonowania polskich
władz państwowych na emigracji.
Uznanie mocy obowiązującej Konstytucji kwietniowej nie
oznaczało jednak jej literalnego stosowania i wiązało się
z przeprowadzeniem częściowych zmian modelu ustrojowego. Było to
spowodowane warunkami wojennymi i emigracyjnymi, a częściowo
wynikało z nowego układu sił politycznych. Prezydent W. Raczkiewicz na
mocy tzw. „umowy paryskiej” z 30 września 1939 r. zobowiązał się do
wykonywania swoich prerogatyw „w ramach konstytucji”, ale w ścisłym
porozumieniu z Prezesem Rady Ministrów. Oznaczało to faktyczne
ograniczenie pozycji ustrojowej prezydenta. NaleŜy jednak pamiętać, iŜ po
rozwiązaniu Sejmu i Senatu zarządzeniem prezydenta z 2 listopada 1939 r.,
uzyskał on na czas wojny moŜliwość wydawania dekretów z mocą ustawy.
W końcowym okresie funkcjonowania władz na emigracji, zwłaszcza po
śmierci gen. W. Sikorskiego, jego pozycja uległa wzmocnieniu. W praktyce
parokrotnie dochodziło do ujawniania się rozbieŜności politycznych
pomiędzy prezydentem a premierem.
Legalizm polskiego rządu emigracyjnego wypływający
z Konstytucji kwietniowej, a takŜe moc prawną tej konstytucji odrzuciły
władze Polski Ludowej. W programie działania nowej władzy ludowej,
wyraŜonym w deklaracji Krajowej Rady Narodowej z 1 stycznia 1944 r.
i w Manifeście PKWN z 22 lipca 1944 r., odmówiono rządowi londyńskiemu
podstaw prawnych do dalszego funkcjonowania, przyjmując za podstawę jej
działania zasadnicze załoŜenia Konstytucji marcowej.
Głowa państwa w okresie Krajowej Rady Narodowej (1944-
1947)
Konstytucja kwietniowa nie odegrała w praktyce Ŝadnej roli
w kształtowaniu formy ustrojowej Polski Ludowej. We wszystkich
podstawowych dokumentach politycznych i aktach prawnych nowej władzy
potraktowana została jako konstytucja „faszystowska i nielegalna”,
narzucona narodowi siłą, wbrew postanowieniom zawartym w art. 125
Konstytucji marcowej (regulującym sposób jej zmiany), a tym samym jako
konstytucja nieobowiązująca. Do czasu opracowania nowej ustawy
zasadniczej przez przyszły Sejm Ustawodawczy obowiązywać miały pod-
stawowe załoŜenia Konstytucji marcowej, jako konstytucji demokratycznej
i uchwalonej legalnie. W związku z tym, aŜ do momentu uchwalenia Małej
Konstytucji z 1947 roku formalnie nie przywrócono urzędu Prezydenta
Rzeczypospolitej.
7
Na ukształtowanie się instytucji głowy państwa w okresie Krajowej
Rady Narodowej istotny wpływ miało przyjęcie zasadniczych załoŜeń
Konstytucji marcowej oraz uchwalenie ustawy z dnia 11 września 1944 r.
o kompetencji Przewodniczącego Krajowej Rady Narodowej4, noszącego od
dnia 31 grudnia 1944 r. tytuł Prezydenta KRN. Zgodnie z jej
postanowieniami, Prezydentowi KRN przysługiwały wszystkie uprawnienia
Marszałka Sejmu przewidziane w Konstytucji Marcowej. Jednocześnie pełnił
on funkcję głowy państwa, gdyŜ powierzono mu zastępowanie Prezydenta
Rzeczypospolitej uznając, iŜ urząd ten został opróŜniony.
Z tego tytułu spełniał on enumeratywnie wymienione w Ustawie
kompetencje, które obejmowały: podpisywanie ustaw wraz z odpowiednimi
członkami PKWN (później ministrami Rządu Tymczasowego a następnie
ministrami Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej) i zarządzanie ich
ogłoszenia w Dzienniku Ustaw; wydawanie rozporządzeń wykonawczych
i zarządzeń w celu wykonania ustaw; zwierzchnictwo nad Siłami Zbrojnymi
(sprawowane poprzez Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego);
wykonywanie prawa łaski; reprezentowanie państwa na zewnątrz;
przyjmowanie i wysyłanie przedstawicieli dyplomatycznych; zawieranie
umów międzynarodowych; mianowanie sędziów (o ile ustawy nie zawierały
innych postanowień w tej sprawie); nadawanie orderów i odznaczeń
(przy braku odmiennych regulacji).
Wymienione wyŜej uprawnienia nie stanowiły jednak wszystkich
kompetencji Prezydenta Rzeczypospolitej, jakie sprawował on pod rządami
Konstytucji marcowej, szczególnie po jej zmianie nowelą sierpniową.
Prezydent KRN nie miał m.in. prawa zwoływania, zamykania i odraczania
sesji oraz rozwiązywania parlamentu, a więc Krajowej Rady Narodowej,
podobnie jak i prawa wydawania rozporządzeń z mocą ustawy. W ten sposób
organy wykonawcze pozbawione zostały środków oddziaływania na
parlament w systemie wzajemnego ograniczania się władz.
Z drugiej jednak strony, kompetencje Prezydenta KRN w pewnym
względzie były szersze niŜ kompetencje Prezydenta Rzeczypospolitej
w Konstytucji marcowej. Stanowisko Prezydenta KRN ściśle łączyło się
bowiem z Prezydium KRN, zajmującym w systemie organów państwowych
waŜne miejsce. Prezydent przewodniczył Prezydium KRN i był
przewodniczącym Krajowej Rady Narodowej. Przewodnictwo to miało
charakter czynny, nie ograniczając się jedynie do przewodnictwa
w obradach, lecz polegało w równym stopniu na kierowaniu pracami obu
tych organów.
Stanowisko prawno - polityczne Prezydenta KRN wyznaczała takŜe
jego odpowiedzialność przed parlamentem. Był on nie tylko wybierany przez
KRN, ale mógł być przez nią w kaŜdej chwili odwołany ze swego
stanowiska. Natomiast Prezydent Rzeczypospolitej w Konstytucji marcowej,
chociaŜ wybierany przez Zgromadzenie Narodowe, w ciągu kadencji nie
4
Dz. U. z 1944 r., nr 5, poz. 23
8
ponosił odpowiedzialności politycznej przed parlamentem i nie mógł być
odwołany ze stanowiska. Ten brak odpowiedzialności był konsekwencją
i zarazem gwarancją neutralności politycznej prezydenta, ściśle powiązanej
z instytucją kontrasygnaty.
Wnioski
Instytucję Prezydenta KRN nie jest łatwo jednolicie
scharakteryzować z uwagi na róŜne funkcje w niej ucieleśniane. Przyjęty
w latach 1944 - 1947 model odbiega od koncepcji prezydenta w systemie
parlamentarno – gabinetowym Konstytucji marcowej. Charakter ustrojowy
Prezydenta KRN znamionują nowe rozwiązania. W modelu tym krzyŜują się
wpływy Konstytucji marcowej oraz koncepcji systemu rad, a zwłaszcza
szczególnej roli organu prezydialnego. W praktyce konstytucyjnej wpływy
tej drugiej koncepcji były większe, powodując, iŜ Prezydent KRN działał
przede wszystkim jako przewodniczący nowego organu - Prezydium KRN.
MoŜna więc przypuszczać, iŜ odwołanie się do konstrukcji prawnych
Konstytucji marcowej było działaniem pozornym, mającym na celu ukrycie
stalinowskich koncepcji ustrojowych, które zamierzano realizować w Polsce
po II wojnie światowej.
Podsumowanie
Za datę zamykającą omawiany okres ewolucji pozycji ustrojowej
głowy państwa pragnę przyjąć dzień określenia przez Sejm Ustawodawczy
(wybrany 19 stycznia 1947 r.) nowej procedury wyboru prezydenta, zawartej
w Ustawie Konstytucyjnej z dnia 4 lutego 1947 r. o wyborze Prezydenta
Rzeczypospolitej, moment ten otwiera bowiem nowy etap przekształceń
polskiej prezydentury.
W latach 1921 – 1947, podzielonych na cztery okresy historyczne,
mamy do czynienia z kształtowaniem się czterech odmiennych pozycji
ustrojowych głowy państwa. Jakie wnioski moŜna wysnuć z jej ewolucji?
Przede wszystkim naleŜy stwierdzić, iŜ instytucja prezydenta w po-
szczególnych okresach zaleŜała od przyjętej przez twórców konstytucji,
obowiązujących w tych okresach, koncepcji organizacji państwa. Autorzy
Konstytucji marcowej za podstawę organizacji naczelnych organów władzy
państwowej uznali zasadę trójpodziału władzy oraz system parlamentarno -
gabinetowy, dostosowując do tego pozycję prezydenta, sposób jego
powoływania oraz kompetencje. Twórcy Konstytucji kwietniowej przyjęli
w tym względzie zupełnie inne rozwiązania, a mianowicie oparcie
organizacji całego aparatu państwowego na zasadzie pełni władzy skupionej
w osobie głowy państwa, której zostały podporządkowane wszystkie po-
zostałe organy państwowe, łącznie z Sejmem i Senatem. W latach 1944 -
1947, a więc w okresie Krajowej Rady Narodowej, przyjęto koncepcję
tymczasowych rozwiązań w zakresie organizacji naczelnych organów
państwowych, nawiązując zarazem do postanowień Konstytucji marcowej,
jako demokratycznej i uchwalonej w sposób legalny. Postąpiono tak z uwagi
9
na to, iŜ był to okres szybkich, niezakończonych przeobraŜeń ustroju po-
litycznego i społeczno - gospodarczego.
MoŜna takŜe wysnuć wniosek, iŜ ewolucja instytucji prezydenta jak
i zmiany ustroju politycznego państwa, następowały w wyniku przeobraŜeń
zachodzących w rzeczywistym układzie sił społecznych, a więc
w rzeczywistej konstytucji państwa. Proces zmian w tym układzie po-
wodował, iŜ zwycięŜały określone koncepcje polityczno - ustrojowe, one zaś
stawały się podstawą do odpowiedniego kształtowania instytucji
państwowych i prawnych oraz ich określonego stosowania w praktyce.
Oddziaływanie tych czynników w połączeniu z niekorzystną sytuacją
Państwa Polskiego na arenie międzynarodowej wywarło decydujący wpływ
na formowanie się instytucji głowy państwa na emigracji w okresie II wojny
światowej.
10
Karol WaŜny
Administracja terytorialna w II
Rzeczypospolitej
1
Wierzbowski M. (red.), Prawo administracyjne, Warszawa 2003, s. 59.
2
w samorządzie byt w stosunku do państwa pierwotny i niezaleŜny. Obaj
wspomniani autorzy , podobnie jak i trzeci uczony - Maurycy Jaroszyński,
stali na gruncie tzw. państwowej teorii samorządu."2
Zgodnie z klasyczną koncepcją władz administracji publicznej na
szczeblu lokalnym, sformułowaną w XIX wieku, administracja terytorialna
ma dualistyczny charakter, poniewaŜ tradycyjnie dzielimy ją na rządową
i samorządową. Podstawowym kryterium podziału są realizowane przez obie
struktury zadania. Podczas gdy pierwsza, będąca elementem aparatu
państwowego, zajmuje się sprawami o wymiarze ogólnopaństwowym, do
zainteresowań drugiej, składającej się z instytucji nie wchodzących w skład
administracji państwowej, naleŜą sprawy o wymiarze lokalnym. W pewnym
sensie struktura ta nawiązywała do czasów monarchii stanowej, co
szczególnie widoczne jest w przypadku II Rzeczpospolitej, gdzie nie tylko
sam fakt istnienia dualizmu władz, ale równieŜ nazwy poszczególnych
organów mają pochodzenie przedrozbiorowe. To podobieństwo jest jednak
złudne, poniewaŜ sposób działania oraz relacje między poszczególnymi
podmiotami, ujawnia znaczne róŜnice względem XVIII-wiecznych
pierwowzorów.
Wspomniany dualizm istniał na terenach polskich juŜ od II poł. XIX
wieku. Trend samorządowy naleŜy zauwaŜyć juŜ za czasów Księstwa
Warszawskiego, gdzie powołano równolegle do władz państwowych rady
wiejskie, miejskie, powiatowe i departamentowe. A. Korobowicz określa tę
strukturę jednak jako „quasi-samorząd”, co związane było zwłaszcza z jego
ograniczonymi kompetencjami.3 Z kolei na terytorium Królestwa Polskiego o
dualizmie nie mogło być mowy aŜ do 1861 roku. Dopiero szerokie reformy
społeczno – polityczne Aleksandra Wielopolskiego doprowadziły do
powstania samorządu na szczeblu guberni, powiatu i miast. Został on jednak
zlikwidowany juŜ po upadku powstania styczniowego. W 1864 powołano
natomiast niewiele znaczący, acz trwały samorząd gmin wiejskich. Pozostał
on „jedyną instytucją ustrojową dopuszczającą wpływ społeczności
lokalnych na sprawy publiczne.”4 Szeroki rodzaj samorządu powstał na
terenie zaboru pruskiego i Wielkiego Księstwa Poznańskiego. NajwyŜszym
organem samorządowym był Sejm Prowincjonalny, który skupiał
przedstawicieli sejmików powiatowych i rad miejskich. Organom
uchwałodawczym odpowiadały wykonawcze (wydział prowincjonalny,
dyrektor krajowy, wydział powiatowy i magistrat miejski). Samorząd lokalny
nie wykształcił się z kolei w Rzeczpospolitej Krakowskiej, jednak znany był
na pozostałych terenach zaboru austriackiego na szczeblu gminy i powiatu.
We wszystkich powyŜszych przypadkach, kompetencje samorządów
ograniczały się do uprawnień opiniodawczych w sprawach dotyczących
danego terytorium lub drobnych spraw uchwałodawczych. Niekiedy
2
Wierzbowski M. (red.), Prawo administracyjne, Warszawa 2003, s. 62.
3
Korobowicz A., Witkowski W., Historia ustroju i prawa polskiego (1772-1918), Kraków
2003, s. 79.
4
Korobowicz A., Witkowski W., Historia ustroju i prawa polskiego (1772-1918), Kraków
2003, s. 151.
3
przysługiwały im równieŜ kompetencje do składania petycji i próśb do władz
rządowych. Równolegle istniejąca struktura administracji ogólnej,
dopełniająca system administracji terytorialnej, miała charakter hierarchiczny
i zbiurokratyzowany. Jej kompetencje były zróŜnicowane, najczęściej
skupiające się na bieŜącej administracji, nadzorze nad podlegającymi im
organami administracji rządowej i samorządowej oraz reprezentowaniu
władz centralnych w terenie. Wspomnieć naleŜy równieŜ o wykształceniu się
z administracji rządowej części aparatu, do której kompetencji naleŜały
zadania spoza zakresu spraw wewnętrznych – tj. administracji specjalnej
(niezespolonej). Ze względu na mnogość oraz nową systematykę funkcji
administracyjnych państwa, jej rola stopniowo rosła – tworzono nowe piony
aparatu państwowego w takich dziedzinach jak wojskowość, górnictwo,
kolej, poczta, szkolnictwo. Proces ten nabrał szczególnego rozmachu na
terenie Galicji.
System władzy zaborczej zaczął się rozpadać jeszcze u schyłku
I Wojny Światowej. Pierwszym etapem było powołanie dzielnicowych
organów państwowych na terenach poszczególnych zaborów. W Krakowie
istniała Polska Komisja Likwidacyjna, we Lwowie Tymczasowy Komitet
Rządzący, na Śląsku Cieszyńskim – Rada Narodowa Księstwa
Cieszyńskiego, w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy, w Wielkopolsce
Naczelna Rada Ludowa. KaŜdy z tych organów, ze względu na centralny
charakter swojej władzy, posiadał swoich tymczasowych przedstawicieli
w terenie, najczęściej na szczeblu powiatu. Po powrocie z więzienia
w Magdeburgu, Józef Piłsudski, jako cieszący się ogromnym autorytetem
(zwłaszcza w PPS i PSL – Wyzwolenie) Naczelny Dowódca Wojsk Polskich,
przejął władzę z rąk nieudolnej Rady Regencyjnej oraz Tymczasowego
Rządu Ludowego. Dekretem z 22 listopada 1918 r. Piłsudski ustanowił
tymczasowe władze państwowe w postaci Tymczasowego Rządu Ludowego
Republiki Polskiej oraz dzierŜącego najwyŜszą władzę w państwie
Tymczasowego Naczelnika Państwa. Tę ostatnią funkcję pełnił sam Piłsudski
do momentu zwołania Sejmu Ustawodawczego. W tym okresie administrację
na szczeblu powiatów sprawowali tzw. komisarze ludowi, będący podlegli
rządowi. Powstałe w Warszawie ogólnopolskie organy władzy zostały
ostatecznie zalegalizowane na mocy uchwalonej 20 lutego 1919 r. przez
Sejm Ustawodawczy Małej Konstytucji.
Przy organizacji administracji przyjęto początkowo zasadę
dwuinstancyjności. Na poziomie powiatów funkcjonowały urzędy
powiatowe, które były bezpośrednio podporządkowane Ministerstwu Spraw
Wewnętrznych. Ponadto niemal wszystkie centralne urzędy i ministerstwa
posiadały swoje przedstawicielstwo w terenie, starające się za wszelką cenę
pozostać niezaleŜne od innych organów na danym terytorium. Chaos
w administracji terytorialnej ustał 28 sierpnia 1919 r. na mocy
rozporządzenia Rady Ministrów. Uznano, Ŝe zarząd w powiecie sprawować
ma jednoosobowo starosta, który stoi na czele starostwa, przekształconego
z urzędu powiatowego. Starostowie byli mianowani i podlegli ministrowi
spraw wewnętrznych, natomiast urzędników reprezentujących ministerstwa
4
i urzędy centralne przed reformą, zastąpili urzędnicy starostwa,
odpowiedzialni za poszczególne działy administracji. W zakresie
kompetencji starosty znajdowały się wszystkie sprawy administracji
państwowej. Wyjątek stanowiły m.in. administracja wojskowa, skarbowa,
szkolna, sądowa i kolejowej. Sprawowali oni równieŜ zwierzchnictwo oraz
nadzór nad samorządem, będąc równocześnie kierownikami ich organów
wykonawczych. Centralizacja władzy, którą osiągnięto poprzez bezpośrednie
podporządkowanie starostów ministrowi spraw wewnętrznych, miała
pozytywny wpływ na operatywność władzy oraz umoŜliwiła jej
ogólnopaństwową koordynację.
Wkrótce zauwaŜono jednak pewną lukę organizacyjną pomiędzy
szczeblem powiatowym a centralnym. Objawiało się to głównie
w powolności pracy ministerstw, które zasypywane były przez starostwa
ogromną ilością szczegółowych spraw, o których urzędnicy nie mieli pojęcia.
Starostwa popełniały z kolei sporą liczbę błędów, co doprowadziło do
rozrostu aparatu kontroli na szczeblu centralnym. Niewydolność systemu
doprowadziła do powołania przez Sejm 2 sierpnia 1919 r. instancji pośredniej
pomiędzy powiatem a władzą centralną. Państwo podzielone zostało na 5
województw (białostockie, kieleckie, lubelskie, łódzkie i warszawskie) na
czele z wojewodami. Mianowany przez Naczelnika Państwa na wniosek
ministra spraw wewnętrznych uchwalony przez Radę Ministrów wojewoda
był przedstawicielem rządu, wykonawcą zarządzeń ministrów oraz
zwierzchnikiem podległych mu niŜszych urzędów oraz przełoŜonym ich
urzędników. Aparatem pomocniczym wojewody, którym jednocześnie
kierował, był urząd wojewódzki, podzielony na wydziały, a takŜe Rada
Wojewódzka, składająca się z przedstawicieli samorządu powiatowego
i miejskiego oraz wyŜszych urzędników odpowiedzialnych za działy
administracji w województwie. Ta ostatnia była organem o charakterze
opiniodawczym oraz uchwalającym, w zaleŜności od rodzaju spraw.
W trzech miastach (Warszawa, Lublin, Łódź) ustanowiono odrębną
organizację administracji – na ich czele stali komisarze rządowi, którzy byli
organem pierwszej instancji. Komisarz lubelski oraz łódzki byli podlegli
bezpośrednio wojewodzie, zaś warszawski posiadał pozycję równą
wojewodzie i podlegał ministerstwu spraw wewnętrznych. W ten sposób
wyróŜniono jego pozycję jako zarządcy miasta stołecznego.
Na terenach byłego zaboru pruskiego organizacją władz
terytorialnych zajęła się juŜ w 1918 r. wspomniana Naczelna Rada Ludowa,
działająca poprzez swój Komisariat. Obok istniejącego, niemieckiego urzędu
landrata, utworzono polskiego starostę. Po podpisaniu traktatu wersalskiego
w 1919 r., przystąpiono do procesu przyłączania Pomorza do
Rzeczpospolitej. W efekcie równocześnie z powstaniem 5 województw
w dawnych zaborze rosyjskim, powołano dwa kolejne w byłym zaborze
pruskim. Siedzibą władz województwa poznańskiego był Poznań,
a pomorskiego – Toruń. Pierwszą instancją były powiaty, których granice
oparte zostały na organizacji z 1879 r. 1 sierpnia 1919 r. mocą ustawy Sejmu
Ustawodawczego utworzono ponadto Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej,
5
które stało się organem nadrzędnym wobec wojewódzkich władz
terytorialnych. Zadaniem powstałego ministerstwa było zespolenie tego
terytorium z resztą państwa. Najistotniejszymi celami było koordynacja
prawa, monety, podatków i cen na terenie byłego zaboru pruskiego
z panującymi w Rzeczpospolitej.
Wiosną 1919 r. utworzono na terenie Galicji Urząd Generalnego
Delegata Rządu na Galicję, który przejął uprawnienia po dawnym
namiestniku. Sprawował on ogólne kierownictwo nad działami administracji,
nie znajdującymi się w zakresie kompetencji władz centralnych. Natomiast
po zakończeniu wojny polsko – bolszewickiej, w grudniu 1920 r. powołano
na tych terenach 4 nowe województwa – krakowskie, lwowskie,
stanisławowski i tarnopolskie. Podpisanie przez Rzeczpospolitą traktatu
ryskiego pozwoliło na stworzenie kolejnych województw na Kresach
Wschodnich – wołyńskiego (Łuck), poleskiego (Brześć) i nowogrodzkiego.
Ostatnim, przed unifikacją, terytorium przekształconym w województwo
była Wileńszczyzna, czego dokonano w 1925 r.
Diametralnie odmienny ustrój wprowadzono na Śląsku. Na mocy
ustawy o statucie organicznym województwa śląskiego z 15 lipca 1920 roku
ustanowiono autonomię Śląska, która stała się wyjątkiem od zasady
jednolitości terytorialnej państwa polskiego. W skład nowego województwa
weszły dwie części – Górny Śląsk oraz polska część Śląska Cieszyńskiego.
Odrębność ustrojowa wyraŜała się przede wszystkim w powołaniu Sejmu
Śląskiego – organu ustawodawczego, składającego się z 48 posłów, któremu
przyznano uprawnienia ustawodawcze z zakresu niemal wszystkich dziedzin
administracji. Niektóre ustawy ogólnopolskie, mogły być zatwierdzane przez
Sejm przed ich wprowadzeniem na teren Śląska. Na czele autonomii śląskiej
stał wojewoda, który miał jednak szersze uprawnienia niŜ wojewodowie
w innych częściach kraju. Organem pomocniczym względem wojewody była
Rada Wojewódzka, złoŜona z wojewody oraz 5 członków, obieranych przez
Sejm Śląski. Ponadto utworzono odrębny Skarb Śląski.
Jak juŜ wyŜej wspomniano, oprócz administracji rządowej, od
schyłku XIX wieku na terenach polskich istniał równieŜ samorząd
terytorialny. W pierwszej fazie swego istnienia II Rzeczpospolita nie
przyniosła w tej materii większych zmian – samorząd „oparty był bowiem na
rozwiązaniach istniejących w byłych państwach zaborczych.”5 Konstytucja
marcowa utrwaliła jedynie zasadę, Ŝe kierowanie jednostkami
samorządowymi, częściowo powierzone ma być, odgrywającemu coraz
większą rolę czynnikowi społecznemu. Na szczeblu gminy wiejskiej
w byłym Królestwie Polskim wciąŜ funkcjonowały zebrania gminne,
skupiające całą społeczność gminną. Na uwagę zasługuje prawo
uczestniczenia w obradach zebrania gminnego, które przysługiwało kaŜdemu
pełnoletniemu obywatelowi (takŜe kobietom). Pełniącego władzę
wykonawczą wójta postawiono natomiast na czele nowej instytucji – rady
gminnej. Rada gminna składała się z 12 członków, wybieranych przez
5
Maciejewski T., Historia administracji, Warszawa 2002, s. 273.
6
zebranie gminne spośród osób uprawnionych do udziału w zebraniu. Do jej
kompetencji naleŜało wykonywanie uchwał zgromadzenia (w szczególności
budŜetu) oraz zarządzanie dobrami i funduszami gminnymi, a takŜe pewne
uprawnienia kreacyjno - nadzorcze (np. mianowanie i kontrolowanie
urzędników gminnych). Wójta powoływał starosta, spośród dwóch
kandydatów proponowanych przez zebranie, którzy ukończyli 25 lat oraz
posiedli umiejętność czytania i pisania w języku polskim. Oprócz
kompetencji wykonawczych, przewodniczył on takŜe zebraniom gminnym,
zbierającym się 4 razy w roku. Zupełnie niezmieniona pozostała natomiast
struktura gromad, istniejących od czasów „Kongresówki” (zebrania
gromadzkie i sołtys). Na tzw. Ziemiach Zachodnich wprowadzono
w czerwcu 1919 odmienną względem b. Królestwa Polskiego regulację
samorządową w gminie. Władzę powierzono radzie gminnej (członkowie
zarządu i radni) oraz zarządowi gminnemu (wójt, jego zastępca i ławnik).
W b. zaborze pruskim modyfikacji dokonało rozporządzenie z 1920 r.,
ustanawiając zgromadzenie gminne oraz radę gminną jako organy
uchwałodawczo – kontrolne, a takŜe zarząd gminy (sołtys i ławnik),
wybierany przez zgromadzenie jako władza wykonawcza. Minimalnej
zmianie względem czasów zaborczych uległ równieŜ samorząd w Galicji
(wprowadzono dodatkowe kurie wyborcze). Samorząd gminny posiadał
kompetencje zarówno własne, jak i poruczone (nadane). W zakresie zadań
własnych organy działały samodzielnie, dbając jedynie o zgodność
z przepisami prawa (np. zarząd majątkiem gminy, czuwanie nad
bezpieczeństwem, budowa dróg), natomiast sprawy poruczone były gminom
polecane przez administrację rządową w drodze zarządzeń (np. wymierzenia
kar policyjnych, rejestracja poborowych, likwidacja chorób zakaźnych).
Działalność gminna była kontrolowana przez organy nadrzędne,
a finansowano ją z majątku własnego gminy.
Kwestię samorządu gminy miejskiej w b. Kongresówce uregulowano
dekretem o organizacji samorządu miejskiego z 1918 r. Akt wprowadzał
pojęcie gminy miejskiej jako samodzielnej jednostki terytorialnej,
posiadającej osobowość prawa publicznego. Członkiem gminy był kaŜdy, kto
zamieszkiwał w niej od 6 miesięcy, co uprawniało do czynnego i biernego
prawa wyborczego do urzędów gminnych oraz do pomocy społecznej.
W przypadku samorządu gminy miejskiej mowa jest ponownie o zadaniach
własnych i poruczonych, których wykonywania funkcjonowało na zasadach
analogicznych do gminy wiejskiej. Organami władzy samorządowej były
rada miejska oraz magistrat. Pierwsza, wybierana na trzyletnią kadencję
miała uprawnienia uchwałodawcze (budŜet, decyzje o gospodarce
nieruchomościami, lokalne podatki itp.) i kontrolne (wybór oraz nadzór nad
członkami magistratu). Z kolei magistrat miał charakter wykonawczo –
zarządzający. W jego skład wchodzili ławnicy na czele z burmistrzem lub
prezydentem. Nadzór nad samorządem miejskim sprawował wojewoda oraz
minister spraw wewnętrznych w II instancji. Na terenie pozostałych zaborów
zmiany w organizacji samorządu gminy miejskiej były niewielkie.
7
Obejmowały one przede wszystkim nową, bardziej demokratyczną ordynację
wyborczą.
W powiecie samorząd istniał na terenie całej Rzeczpospolitej,
z wyjątkiem Śląska Cieszyńskiego. Powiaty, podobnie jak gminy, tworzyły
samodzielną jednostkę terytorialną z osobowością prawną i własnym
majątkiem. Miasta, które liczyły więcej niŜ 25 tys. mieszkańców miały status
odrębnego powiatu. Organami władzy samorządowej był uchwalający
i kontrolujący sejmik powiatowy oraz wykonawczy i zarządzający wydział
powiatowy. Sejmik składał się z przedstawicieli kaŜdej gminy (po 2) oraz
miast niewydzielonych. Sześciu członków wydziału wybierał sejmik na 3 –
letnią kadencję. Na czele obu organów stał starosta.
Samorząd istniał równieŜ na szczeblu wojewódzkim. Dotyczył on
jednak tylko b. zaboru pruskiego, w którym przed odzyskaniem
niepodległości funkcjonował samorząd prowincjonalny. Uchwałodawczy
sejmik wojewódzki wybierany był na 4 lata przez sejmiki powiatowe i rady
miast wydzielonych. Przewodniczył mu starosta krajowy, który jednocześnie
przewodził równieŜ wykonawczemu wydziałowi wojewódzkiemu.
Odpowiednikiem pruskiego samorządu w b. zaborze rosyjskim były rady
wojewódzkie. Nie znano ich jednak na terytorium Galicji.
Przełomowym momentem w procesie ewolucji administracji
terytorialnej II RP był przewrót majowy, do którego doszło w maju 1926 r.
z rąk piłsudczyków. Nowy obóz tzw. „sanacji” doprowadził do
wyeliminowania z aparatu państwowego większości przeciwników
politycznych. Łącznie swe funkcję utraciło ok. 45% dotychczasowych
starostów. Równolegle nowa
władza pragnęła doprowadzić Podział administracyjny II RP od 1928 r.
do ujednolicenia wszystkich źródło: wikipedia.pl
odrębności prawnych
w administracji, panujących
w poszczególnych
województwach. Kilka
nieudanych prób
wprowadzenia stosownego
ustawodawstwa sejmowego
ostatecznie zakończyło się
sukcesem 19 stycznia 1928 r.
Rozporządzenie prezydenta
RP „O organizacji i zakresie
działania władz administracji
ogólnej” przewidywało w art.
2, Ŝe „władzami administracji
ogólnej są wojewodowie,
komisarz rządu [na m.st.
Warszawę], starostowie
powiatowi i starostowie
8
grodzcy [oraz] organa komunalne, które spełniają zadania administracji
ogólnej (..)”6
Utrzymano podział administracyjny na województwa, powiaty
i gminy. Państwo zostało podzielone na 16, 264 powiaty oraz 611 gmin
miejskich i 3195 gmin miejskich (dane z 1939 r.) województw. Warszawę -
stolicę wyodrębniono jako samodzielną jednostkę na prawach województwa
na czele z komisarzem rządowym. NajwyŜszą władzę terenową
w województwie pełnił wojewoda, który mianowany był przez prezydenta
na wniosek ministra spraw wewnętrznych (któremu podlegał słuŜbowo)
uchwalony przez rząd. W zaleŜności od załatwianej przez wojewodę sprawy,
jego zwierzchnikiem mógł być równieŜ inny minister resortowy. Stanowisko
to cieszyło się prestiŜem w środowisku i przyciągało nierzadko ludzi o silnej
osobowości i duŜej charyzmie. Wojewoda posiadał równieŜ skuteczne środki
represyjne, których mógł uŜyć w walce z niewygodną opozycją, co
doprowadziło do rychłego upolitycznienia tego urzędu. Funkcje wojewody
moŜna podzielić na dwie podstawowe kategorie: jako przedstawiciela rządu
na obszarze województwa oraz jako przełoŜonego administracji ogólnej.
W pierwszym przypadku przypisać moŜna mu było następujące kompetencje:
reprezentowanie rządu na terenie województwa, koordynacja działalności
administracji rządowej, uprawnienia nadzorcze względem administracji
niezespolonej, nadzór na polityką personalną oraz merytoryczną
administracji województwa. Jako szef administracji ogólnej wykonywał
zadania ze sfery spraw wewnętrznych (m.in. zapewnienie porządku
i bezpieczeństwa publicznego), był zwierzchnikiem policji, nadzorował
prasę, stowarzyszenia, samorząd itp. Wojewoda posiadał uprawnienie do
wydawania rozporządzeń wykonawczych oraz porządkowych, których celem
było zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego. W wyjątkowych,
określonych przez przepisy szczegółowe, przypadkach (np. w razie
ogłoszenia stanu wyjątkowego), wojewoda mógł objąć naczelne
zwierzchnictwo nad całą administracją w terenie. Wojewoda powoływał
swoje zastępcę (wicewojewodę), zaś jego aparatem pomocniczym był urząd
wojewódzki, dzielący się na wydziału i oddziały. Ponadto przy wojewodzie
funkcjonowały ciała kolegialne, reprezentujące tzw. czynnik obywatelski tj.
Rada Wojewódzka oraz Wydział Wojewódzki. Rada miała charakter
opiniodawczy i składała się członków delegowanych przez samorząd
powiatowy. Wydział, posiadający cechy doradcze i stanowcze funkcjonował
natomiast w składzie: wojewoda, 2 członków wybieranych przez radę oraz 2
wyŜszych urzędników. W województwie pomorskim oraz poznańskim rada
i wydział wojewódzki zastąpione zostały sejmikiem oraz wydziałem
wojewódzkim, którym przewodniczył starosta. Za odstępstwo od
wspomnianej unitarności państwa wciąŜ uznawało się autonomiczne
województwo śląskie. Oprócz istniejących odrębności, powstała kolejna
w postaci kolegialnego organu – Śląskiej Rady Wojewódzkiej. W jej skład
wchodzili: wojewoda, wicewojewoda oraz 5 członków. Organem
6
Malec J. (red.), Historia administracji. Wybór źródeł, Kraków 2002, s. 419
9
wykonawczym wojewody oraz Rady Wojewódzkiej został urząd
wojewódzki. Zupełnie inny charakter ustrojowy cechował z kolei stolicę –
Warszawę, która działała na prawach równych województwu. Terytorium
miasta podzielono na powiaty grodzkie ze starostami grodzkimi na czele.
Unifikacji uległa takŜe administracja ogólna na terenie powiatu.
WciąŜ kierowali nimi starostowie mianowani przez ministra spraw
wewnętrznych (choć podlegli słuŜbowo wojewodzie), jednak dzielono ich od
1932 r. na powiatowych i grodzkich. Ci ostatni sprawowali administrację
w miastach powyŜej 75 tys. mieszkańców (wydzielonych). Kompetencje
starosty kształtują się analogicznie do uprawnień wojewody – z jednej strony
znajdował się on w roli przedstawiciela rządu, z drugiej działał jako
przewodniczący administracji ogólnej w terenie. Oprócz standardowych
zadań w postaci zapewnienia bezpieczeństwa i porządku, co realizował
poprzez podległą sobie policję, starosta pełnił równieŜ funkcję orzeczniczą
w sprawach wykroczeń karno – administracyjnych. Aparatem pomocniczym
było w przypadku powiatu starostwo, a elementem społecznym organy
samorządowe – sejmiki i wydziały powiatowe. Wspomnieć naleŜy takŜe
o ustroju miasta Gdyni, gdzie, podobnie jak w stolicy, ustanowiono
komisarza rządu. Był on jednocześnie przewodniczącym gminy miejskiej
oraz organem administracji publicznej. Rada Miejska Gdyni składała się
z członków w połowie rekrutujących się z miejscowej ludności, w połowie
mianowanych przez administrację państwową. Pozwoliło to na
kompromisowe rozwiązania, które zarówno rozwijały miejscowe okręgi
gospodarcze, jak i słuŜyły interesom państwa.
Dotychczas omówione organy naleŜały do rządowej administracji
ogólnej. Miała ona charakter zespolony, co oznacza, Ŝe organy
administracyjne działające na danym terytorium były zespolone w jednym
urzędzie (np. wojewody). Podstawowa funkcja realizowana przez organy
administracji zespolonej sprowadza się do wykonywania zadań z zakresu
zainteresowania resortu spraw wewnętrznych. Administracja państwowa nie
ogranicza się jednak do tej wąskiej dziedziny Ŝycia, co w konsekwencji
wymusiło ustanowienie tzw.
administracji specjalnej
(niezespolonej) wykonującej
Województwo funkcje wchodzące w zakres
pomorskie w 1930 r. działania innych resortów. Jak
źródło: wikipedia.pl juŜ wcześniej wspomniano,
administracja specjalna
istniała na terenach polskich
juŜ podczas zaborów, co stało
się punktem wyjścia dla jej
ewolucji w czasach II
Rzeczpospolitej. Działy
administracji specjalnej
w przeciwieństwie do
administracji ogólnej
10
korzystały z odrębnych, niezaleŜnych podziałów terytorialnych i struktur
organizacyjnych. Resortami całkowicie naleŜącymi do tej części
administracji są np. r. Spraw Wojskowych, Sprawiedliwości i Skarbu oraz
częściowo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Przemysłu
i Handlu, Opieki Społecznej. Przykładowo na potrzeby resortu Spraw
Wojskowych podzielono kraj na 10 okręgów korpusów, którymi kierowali
dowódcy okręgów korpusów z pomocą sztabów i okręgowych szefów słuŜb.
Z kolei na uŜytek wymiaru sprawiedliwości sądownictwo podzielono
administracyjnie na sądy grodzkie, okręgowe i apelacyjne oraz Sąd
NajwyŜszy. Administracja szkolnictwa natomiast podzieliła państwo na 10
okręgów szkolnych na czele z kuratorami. Na niŜszym szczeblu znajdowały
się obwody szkolne pod przewodnictwem inspektorów szkolnych.
Mimo wprowadzonej w styczniu 1928 r. reformy, proces unifikacji
administracji terytorialnej wciąŜ borykał się z ogromnymi trudnościami.
Uzewnętrzniały się one głównie poprzez róŜnice w poglądach i mentalności,
panujące w poszczególnych częściach kraju. Ujednolicanie nazw, instytucji
i zasad działania administracji wzmacniało ducha i poczucie wspólnoty
narodu. Niestety liczne partykularyzmy dzielnicowe, niekiedy feudalne
wręcz pozostałości w myśleniu społeczeństw oraz próba uzyskania
wymiernych korzyści politycznych z przeprowadzonych reform przez elity
władzy hamowały unifikację. W celu przyspieszenia reform oraz nadania im
charakteru kompleksowego Rada Ministrów powołała we wrześniu 1928 r.
Komisję dla Usprawnienia Administracji Publicznej. W jej składzie znaleźli
się wybitni teoretycy prawa oraz praktycy z administracji państwowej.
Kilkuletnie prace komisji skupione były na badaniach nad organizacją
administracji terenowej oraz problemem przygotowania zawodowego
pracowników administracji publicznej. W 1933 roku komisja przedstawiła
kompleksowe załoŜenia dotyczące organizacji administracji państwowej.
Warte zanotowania były zwłaszcza postulaty dotyczące zespolenia organów
niŜszych instancji pod przewodnictwem wojewody i starosty (z wyjątkiem
administracji wojskowej i sądowej).
Ujednolicenie administracji rządowej w 1928 r. było krokiem
milowym do zespolenia porozbiorowej administracji terytorialnej. Dopiero
jednak tzw. ustawa scaleniowa z 23 marca 1933 r. wprowadzająca jednolitą
organizację samorządu terytorialnego zakończyła długotrwały proces
unifikacji. Ustawa wyróŜniała dwa typy organów samorządowych –
stanowiąco – kontrolujące oraz wykonawczo – zarządzające. W gminach
były to rady gminne oraz zarząd z wójtem, w miastach rady miejskie i zarząd
miejski z burmistrzem (prezydentem), a w powiatach rada powiatowa
i wydział powiatowy ze starostą. W gminach wiejskich istniały ponadto
samorządy gromadzkie, gdzie organem uchwalającym była rada lub
zgromadzenie gromadzkie, a wykonawczym sołtys. Wszystkie wymienione
organy pochodziły z wyborów – na wsiach z pośrednich, w miastach
w powszechnych, natomiast w powiatach w pośrednich dokonywanych przez
rady miejskie i gminne. Kompetencje organów samorządowych były ściśle
określone w ustawie, jednak w razie wątpliwości domniemywano
11
kompetencję jednoosobowych organów wykonawczych, ograniczając
uprawnienia ciał uchwałodawczych. Mimo pozornej finalizacji procesu
unifikacji ustawa wykazywała pewne braki merytoryczne (np. pozostawiono
gminy zbiorowe obok gmin jednostkowych). Ponadto reforma została ostro
skrytykowana przez ówczesną opozycję, co było spowodowane
ograniczeniem kompetencji ciał kolegialnych na rzecz monokratycznych, jak
równieŜ wzmocnieniem nadzoru nad samorządami przez państwo. Organy
kontrolne miały m.in. prawo do zatwierdzania uchwał i wyborów oraz do
rozwiązywania organów samorządnych. W konsekwencji obywatele coraz
dobitniej tracili wpływ na obsadę oraz kierunek działania samorządów,
a podporządkowanie poszczególnych organów stopniowo zwiększało się.
Wiele moŜna zarzucić teoretykom i praktykom, którzy podjęli się
w 1918 roku zadania niemalŜe niewykonalnego, jakim była odbudowa
państwowości polskiej po wielu latach niewoli. Z jednej strony brak
doświadczenia, a nawet niezbędnej wiedzy, z drugiej ostra, wręcz brutalna,
walka polityczna, która nie raz wpływała na kierunek reform, czy pośpiech,
który powodował, Ŝe zmiany przebiegały w niewyobraŜalnym na dzisiejsze
czasy tempie. 20 lat mozolnej pracy wykonywanej przez zachłannych
reformatorów, prawdziwych wizjonerów, przyniosły jednak efekty, których
nikt się nie spodziewał. W przeciągu zaledwie dwóch dekad Rzeczpospolita
nie tylko odrodziła się jako państwo, ale i wykonała ogromny skok
cywilizacyjny. Patrząc na odrodzoną Polskę przez pryzmat reformy
administracji terytorialnej, nabieram dodatkowego przeświadczenia
o słuszności tej tezy.
12
Tomasz Karasek
1
mechanizm, którego nie udało się zatrzymać Ŝadnemu z dotychczasowych
rządów, ostatecznie doprowadził do hiperinflacji nieprzynoszącej juŜ
Ŝadnych korzyści. DłuŜej nie moŜna było zwlekać. Konieczna była reforma.
Reformy Grabskiego. W styczniu 1923 r. prezydent Stanisław
Wojciechowski zwołał naradę byłych ministrów skarbu (odpowiednik
dzisiejszego ministra finansów), by poznać ich pomysły na wyjście z trudnej
sytuacji. Wśród nich znalazł się Władysław Grabski, który pełnił tę funkcję
od grudnia 1919 r. do listopada 1920 r. Jego pomysły okazały się na tyle
cenne, Ŝe 13 stycznia został ponownie mianowany ministrem skarbu.
Planował przeprowadzić dwie reformy: najpierw skarbową, a następnie
walutową. Skarbowa miała na celu zrównowaŜenie budŜetu państwa, aby
nadmierny deficyt juŜ nie prowadził do wzrostu inflacji, zaś walutowa
dotyczyła usunięcia skutków tej ostatniej. Minister przystąpił do realizacji
swych projektów, lecz w wyniku tarć z członkami powstałego w maju 1923 r.
rządu Wincentego Witosa, w którego skład sam wszedł oraz z powodu
odkładania przez Sejm decyzji o uchwaleniu jego projektów ustaw 30
czerwca Grabski podał się do dymisji.
Niecałe pół roku później rząd Witosa upadł, a nowym premierem
i ministrem skarbu został Grabski. Jednak pół roku straty przy szalejącej
inflacji zmusiło go do zmodyfikowania swego planu – postanowił
wprowadzić obie reformy jednocześnie. W celu zwiększenia dochodów
podwyŜszył niektóre podatki, wprowadził nowe (od nieruchomości) oraz
przyspieszył ich spłatę, jednocześnie redukując wydatki państwa: ograniczył
dofinansowanie kolei (co pociągnęło za sobą wzrost cen transportu
szynowego) oraz zmniejszył wydatki na administrację państwową (łącznie
w tym sektorze pracę straciło 29 tys. osób).
Równolegle postępowała reforma walutowa. Jak juŜ wspomniano, po
odzyskaniu niepodległości w obiegu było kilka róŜnych walut, które w latach
1919 – 1922 stopniowo zastępowano marką polską emitowaną przez Polską
Krajową Kasę PoŜyczkową (utworzoną jeszcze przez niemieckie władze
okupacyjne). Uznana w kwietniu 1920 r. za oficjalną jednostkę monetarną,
miała być walutą tymczasową, bowiem ówczesny minister skarbu, Józef
Englich, przygotował projekt zakładający utworzenie Banku Polskiego
i wprowadzenie nowej waluty, „lecha” (Sejm przed zatwierdzeniem projektu
zmienił nazwę na „złoty”). Zamówiono nawet banknoty o nowych
nominałach, ale przeleŜały one w skarbcu aŜ do czasów reform Grabskiego.
Z jego inicjatywy PKKP rozpoczęła skup marki polskiej w celu
ustabilizowania jej kursu, co umoŜliwiłoby wymianę na nową walutę. 28
kwietnia 1924 r. rozpoczął działalność Bank Polski, którego pierwszym
prezesem został Stanisław Karpiński. Tego samego dnia BP zainicjował
emisję złotego polskiego, którego wartość miała być równa wartości franka
szwajcarskiego. Tym samym 1 800 000 marek polskich wymieniano na 1
złotego. Proces ten ostatecznie zakończono w lipcu tego samego roku.
2
Ryc. 1 Moneta jednozłotowa z 1925 r. Źródło: Skodlarski J.: Zarys historii
gospodarczej Polski do 1939 roku, Warszawa - Łódź 1995.
3
społecznych, które wkrótce miały ułatwić Józefowi Piłsudskiemu
przeprowadzenie zamachu stanu.
W 1926 r. ustąpiły negatywne skutki reform, a dobra koniunktura
(patrz: Ryc.2) i odpowiednia polityka gospodarcza (nadal za główny cel
uwaŜano utrzymanie równowagi budŜetowej i zapobieganie zbyt wysokiej
inflacji) sprawiły, Ŝe polski złoty stał się jedną z najbardziej stabilnych walut
europejskich. Okres szybkiego rozwoju miał trwać do roku 1929, w którym
światem wstrząsnął największy kryzys gospodarczy wszech czasów.
100
80
60
40
20
0
1924 1925 1926 1927 1928 1929
5
wieku. Jego zalecenia rządy wielu państw stosowały przez najbliŜszych kilka
dekad, a część z nich (po modyfikacjach spowodowanych doświadczeniami
minionych lat) stosuje do dziś. Jest to nadal jeden z dwóch głównych nurtów
we współczesnej ekonomii. Drugim z nich jest neoklasycyzm, uznający
zdolność gospodarki do samoregulacji. Jeden z jego najwybitniejszych
przedstawicieli, Milton Friedman, argumentował, Ŝe to właśnie nieudolna
interwencja Systemu Rezerwy Federalnej (amerykańskiego odpowiednika
europejskich banków centralnych) polegająca np. na niedostosowaniu podaŜy
pieniądza do warunków gospodarczych spowodowała znaczące wydłuŜenie
i pogłębienie kryzysu. Pomimo upływu lat ekonomiści nadal nie są w tej
kwestii zgodni.
Poza ogromnym wpływem na rozwój myśli ekonomicznej, wielki
kryzys wywołał wiele innych niezwykle istotnych skutków, które - z racji
ograniczonej objętości niniejszego artykułu – nie zostały tu wymienione.
Warto jednak wspomnieć o jednym z nich - radykalizacji poglądów
w społeczeństwach europejskich, co ułatwiło drogę do władzy m.in.
Adolfowi Hitlerowi.
W Polsce po zakończeniu wielkiego kryzysu funkcję ministra skarbu
pełnił Eugeniusz Kwiatkowski, a jego sztandarowym projektem była budowa
Centralnego Okręgu Przemysłowego w widłach Wisły i Sanu. Miał on duŜe
znaczenie strategiczne, choćby dlatego, Ŝe w jego skład wchodziły zakłady
zbrojeniowe mające wyposaŜyć armię w dobie narastającego napięcia
w Europie i roszczeniowej polityki hitlerowskich Niemiec. W 1938 r.
Kwiatkowski przedstawił wieloletni program gospodarczy, którego
pierwszym etapem, realizowanym w latach 1939 – 1942, miała być
rozbudowa potencjału obronnego. Niestety, wybuch wojny pokrzyŜował te
plany.
Międzywojnie to pod względem ekonomicznym niewątpliwie trudny
okres dla Europy, która musiała borykać się nie tylko ze spuścizną „wielkiej
wojny”, ale takŜe z kryzysem ekonomicznym o niespotykanej dotąd skali.
Dla Polski to takŜe czas budowania od podstaw krajowej gospodarki, okres
biedy panującej wśród duŜej części ludności i podejmowania starań zmiany
tej sytuacji przez wybitne jednostki, które do dziś dla wielu są wzorami
w swoich dziedzinach. Jeszcze przez wiele lat z utęsknieniem wracano
pamięcią do czasów, gdy Polska mogła sama stanowić o swej polityce
w kaŜdej dziedzinie, takŜe gospodarczej.
6
polskie (seria artykułów, dodatków do Gazety Wyborczej, autorstwa
Wojciecha Morawskiego), Warszawa 2006.
7
Marta Tymińska
8
Tomasz Lewandowicz
Literatura:
Baden-Powell R., Scouting for Boys; Warszawa 1938; Dołęgowska-Wysocka
M., Plamy na lilijce, Spory światopoglądowe w ZHP, Kraków 1988;
Kamiński A.:,Andrzej Małkowski, Warszawa 1979; Senk A., Historia
skautingu i harcerstwa; Pielasz T., Historia Harcerstwa;
6
Łukasz Mackiewicz
1
Polska była jednym z państw uczestniczących w pracach komisji. Na
siedzibę Ligi została wybrana Genewa.
Członkowie ratyfikując pakt zobowiązywali się do przestrzegania
norm prawa międzynarodowego i zobowiązań międzynarodowych,
pokojowego rozstrzygania sporów, nie uciekania się do wojny,
respektowania nienaruszalności terytorium, utrzymywania jawności
stosunków międzynarodowych i przestrzegania sprawiedliwości. Jak widać
z przytoczonych celów, priorytetem Ligi Narodów było utrzymanie
międzynarodowego pokoju. Była to równieŜ instytucja zajmująca się
poprawianiem warunków społecznych i ekonomicznych w skali
ogólnoświatowej, i na tym polu funkcjonowała w sposób efektywny. Pakt
zawierał postanowienia dotyczące przeprowadzenia ogólnego rozbrojenia
(w tym celu powołano w 1932 roku Komisję Rozbrojeniową), stosowania
sankcji w przypadku konfliktu państwa z członkiem Ligi (np. wykluczenie
ZSRR w 1939 roku), rejestracji porozumień i traktatów międzynarodowych
przez Sekretariat (do czasu dokonania tej operacji nie miały one mocy
obowiązującej), rozstrzygania konfliktów między państwami (postępowanie
rozjemcze lub sądowe) czy sposobu zarządzania terytoriami niesuwerennymi
(system mandatowy).
Sukcesy Ligi w niektórych dziedzinach schodziły jednak w cień, gdy
weźmie się pod uwagę brak efektywności przy rozwiązywaniu konfliktów
środkami pokojowymi. Powodów takiego stanu rzeczy było wiele.
Organizacja uwzględniała przede wszystkim interesy wielkich mocarstw (np.
utworzenie systemu mandatowego), natomiast nie posiadała organów
wykonawczych, które mogły tworzyć system bezpieczeństwa zbiorowego.
Godziło to w interesy takich państw jak Polska, dla której Liga Narodów
miała być gwarantem nienaruszalności granic i integralności terytorium. Poza
tym godnym odnotowania jest fakt, Ŝe w zasadzie przez większą część czasu
swojego funkcjonowania Liga nie skupiała w swoim gronie niektórych
z najbardziej liczących się ośrodków władzy na świecie (Stany Zjednoczone,
Związek Radziecki (tylko w latach 1934-39), Japonia (do 1933 roku)), nie
mogła więc być gwarantem utrzymania pokoju. Dodatkowo te mocarstwa,
które do Ligi przynaleŜały nie potrafiły dojść do porozumienia w kwestiach
o niekiedy zasadniczym znaczeniu (było to wyraźne szczególnie
w przypadku sporów angielsko-francuskich), co jeszcze bardziej utrudniało
jej działanie. Do tego wszystkiego naleŜy jeszcze dodać art. 12 Paktu, który
legalizował wojnę traktując ją jako element polityki zagranicznej (zmiana
tego stanu rzeczy nastąpiła dopiero w wyniku podpisania Paktu Brianda-
Kelloga w 1928 roku).
Głównymi organami Ligi było Zgromadzenie, Rada i Sekretariat.
Zgromadzenie było zebraniem wszystkich państw członkowskich, zbierało
się raz do roku w Genewie na sesję zwyczajną. KaŜde państwo miało prawo
być reprezentowane przez trzech delegatów, posiadających jeden głos przy
podejmowaniu uchwał. Do jego kompetencji naleŜał wybór nowych
członków, podejmowanie uchwał, rezolucji i zaleceń, dokonywanie zmian
2
w Pakcie Ligi, rewizja traktatów, uchwalanie budŜetu czy teŜ ustalanie
udziału członków w wydatkach Ligi Narodów. Praca odbywała się
w komisjach, wybieranych ze składu Zgromadzenia po otwarciu obrad.
Rada składała się ze stałych członków (Mocarstwa Sprzymierzone
i Stowarzyszone), którymi miały być USA, Francja, Wielka Brytania,
Japonia i Włochy oraz z niestałych członków. Zostało jej powierzone
przygotowanie projektu rozbrojenia, kontrola mandatów, interweniowanie
w sprawie zapewnienia ochrony mniejszościom narodowym, mianowała
Sekretarza Generalnego za zgodą Zgromadzenia, członków komisji
sprawującej zarząd nad Zagłębiem Saary, Wysokiego Komisarza w Gdańsku,
zatwierdzała nominacje w Sekretariacie Ligi dokonywane przez Sekretarza
Generalnego. To ona była właśnie organem który zajmował się załatwianiem
zatargów pomiędzy Wolnym Miastem Gdańskiem a Polską.
Sekretariat był organem organizującym działalność Ligi. Zajmował
się on kwestiami technicznymi – przygotowywaniem uchwał i rezolucji,
organizowaniem konferencji. Poza powyŜej wymienionymi organami Liga
Narodów posiadała własny organ sądowy i opiniodawczy – Stały Trybunał
Sprawiedliwości Międzynarodowej, Międzynarodową Organizację Pracy
(funkcjonującą równieŜ współcześnie) oraz szereg instytucji pomocniczych
i doradczych.
Członkami pierwotnymi były 32 państwa (w tym Polska
w charakterze członka niestałego) i 5 dominiów oraz 13 państw
zaproszonych do członkostwa. Poza tymi członkami pierwotnymi,
wymienionymi w Aneksie do Paktu, członkiem mogło zostać „KaŜde
państwo, dominium lub kolonia rządzące się samodzielnie, a nie wymienione
w Aneksie, jeŜeli za jego przyjęciem wypowiedzą się dwie trzecie
Zgromadzenia, pod warunkiem jednak, Ŝe da ono rzeczywiste rękojmie
swych szczerych zamiarów przestrzegania zobowiązań międzynarodowych
oraz Ŝe przyjmie ustalone przez Ligę normy dla swych sił zbrojnych oraz
swych zbrojeń lądowych, morskich i lotniczych”. Do 1925 roku do Ligi
wstąpiło kolejne 10 państw. W sumie organizacja liczyła 55 członków. Same
USA nie ratyfikowały paktu i nie zostały członkiem Ligi, natomiast
utrzymywały one delegata, który występował w charakterze obserwatora.
Członkostwo wygasało bądź z chwilą jego wypowiedzenia ”KaŜdy członek
Ligi moŜe za dwuletnim uprzedzeniem wystąpić z Ligi pod warunkiem, Ŝe
wypełni do chwili wystąpienia wszystkie swoje międzynarodowe
zobowiązania wraz z zobowiązaniami wynikającymi z niniejszego Paktu”,
bądź poprzez wykluczenie. Jako przykład (powyŜej juŜ przytoczony) moŜe
posłuŜyć ZSRR , które zostało przyjęte do organizacji w 1934 roku by zostać
wykluczone z niej w 1939 roku.
Działalność Ligi obejmowała problemy zarówno o charakterze
politycznym i militarnym jak równieŜ problemy społeczne, ekonomiczne
i z dziedziny nauki i zdrowia. Liga rozpatrywała spory pomiędzy Polską
a Wolnym Miastem Gdańskiem, jak równieŜ z Litwą o Wilno. Rozpatrywała
równieŜ spór dotyczący Górnego Śląska. Od 1926 roku Polska otrzymała
3
status członka „półstałego” tj. z moŜliwością ponownego wyboru do Rady
(obok Polski członkostwo takie otrzymała Hiszpania). Przedstawiciel polskiej
dyplomacji przewodniczył dwukrotnie sesjom Ligi Narodów (w 1930, 1934
roku). Polska wypowiedziała zobowiązania mniejszościowe z 1919 roku we
wrześniu 1934 roku i odmówiła dalszej współpracy w tym zakresie
z organami Ligi. Ostatni krok uczyniła Polska w listopadzie 1938 roku,
likwidując swą stałą delegację przy Lidze Narodów w Genewie.
Ostatnie posiedzenie Ligi Narodów zostało oficjalnie zamknięte 8
kwietnia 1946 roku (w praktyce Zgromadzenie odbywało je do 1941 roku).
Został wyłoniony Zarząd Likwidacyjny oraz doszło do uchwalenia aktu
rozwiązującego. Cały majątek został przekazany przyszłej ONZ.
Zanim Liga Narodów została ostatecznie rozwiązana ustanowiono
inną organizację o podobnym charakterze. Idea jej powołania padła jeszcze
w czasie II Wojny Światowej. W 1943 roku w Teheranie spotkali się
przedstawiciele USA i Wielkiej Brytanii, którzy ustalili, Ŝe takowa
organizacja powinna powstać po zakończeniu wojny. Natomiast w drugiej
połowie 1944 roku została zwołana konferencja w Waszyngtonie, gdzie
ustalono cele, sposoby oraz zakres działania przyszłej organizacji. Kolejnym
krokiem było podpisanie dnia 26 czerwca 1945 roku w San Francisco Karty
Narodów Zjednoczonych, będącej podstawą prawną działania i istnienia
Organizacji Narodów Zjednoczonych. Sama organizacja została powołana do
Ŝycia 24 października 1945 roku (wraz z ratyfikacją Karty NZ).
Powstanie Ligi Narodów było efektem dąŜenia zmęczonych trudami
I Wojny Światowej Państw do zapewnienia międzynarodowego pokoju
i bezpieczeństwa. Mimo iŜ oczywistym jest, Ŝe organizacja ta nie spełniła
wyznaczonego jej zadania, godnym podkreślenia jest fakt jej wpływu na
rozwój pewnych regulacji i zwyczajów w prawie międzynarodowym.
Stanowi to istotny walor, tym bardziej jeŜeli weźmie się pod uwagę, Ŝe
praktyki i sposoby działania zapoczątkowane przez Ligę Narodów odgrywają
istotną rolę w funkcjonowaniu współczesnych organizacji
międzynarodowych, a w szczególności, Organizacji Narodów
Zjednoczonych.