You are on page 1of 19

*MANIFEST PARTII KOMUNISTYCZNEJ* Widmo kry po Europie - widmo komunizmu.

Wszystkie potgi starej Europy poczyy si dla witej nagonki przeciw temu widmu, papie i car, Metternich i Guizot, francuscy radykaowie i niemieccy policjanci. Gdzie jest taka partia opozycyjna, ktraby nie bya okrzyczana za komunistyczn przez swych przeciwnikw, bdcych u wadzy, ; gdzie jest taka partia opozycyjna ktraby nie rzucaa nawzajem-pitnujcego zarzutu komunizmu zarwno bardziej od siebie postpowym przedstawicielom opozycji, jak i swoim reakcyjnym przeciwnikom. Dwojaki wniosek wypywa z tego faktu. Komunizm jest ju przez wszystkie potgi europejskie uznany ' za potg. Czas ju wreszcie, aby komunici wyoyli otwarcie wobec caego wiata swj system pogldw, swoje cele, swoje denia i bajce o widmie komunizmu przeciwstawili manifest samej partii. W tym celu zebrali si w Londynie komunici najrniejszych ' narodowoci i nakrelili nastpujcy Manifest, ktry opublikowany zostaje w jzykach angielskim, francuskim, niemieckim, woskim, flamandzkim i duskim. *I. Buruazja a proletariusze* Historia wszelkiego spoeczestwa dotychczasowego jest histori walk klasowych. Wolny i niewolnik, patrycjusz i plebejusz, pan feudalny i chop-poddany, majster cechowy i czeladnik, krtko mwic, ciemiyciele i uciemieni pozostawali w staym do siebie przeciwiestwie, prowadzili nieustann, to ukryt, to jawn walk, - walk, ktra za kadym razem koczya si rewolucyjnym przeksztaceniem caego spoeczestwa, lub te wspln zagad walczcych klas. W poprzednich epokach historycznych znajdujemy prawie wszdzie zupene rozczonkowanie spoeczestwa na rozmaite stany, ca drabin hierarchiczn rnorodnych stanowisk spoecznych. W staroytnym Rzymie mamy patrycjuszw, rycerzy, plebejuszw, niewolnikw; w wiekach rednich - panw feudalnych, wasali, mieszczan cechowych, czeladnikw, chopw-poddanych i ponadto jeszcze wewntrz prawie kadej z tych klas znowu odrbn hierarchi. Wyrose z upadku spoeczestwa feudalnego nowoczesne spoeczestwo buruazyjne nie znioso przeciwiestw klasowych. Zastpio ono jedynie dawne klasy, dawne warunki ucisku, dawne formy walki przez nowe. Nasza epoka, epoka buruazji, wyrnia si jednake tym, ze uprocia przeciwiestwa klasowe. Cae spoeczestwo rozszczepia si coraz bardziej i bardziej na dwa wielkie wrogie obozy, na dwie wielkie, wrcz przeciwstawne sobie klasy: buruazj i proletariat. Z chopw-poddanych redniowiecza wyszli mieszczanie grodowi pierwszych miast, z mieszczan grodowych rozwiny si pierwsze elementy buruazyjne. Odkrycie Ameryki i drogi morskiej dokoa Afryki otworzyo przed rosnc buruazj nowe tereny. Rynek wschodnioindyjski i chiski, kolonizacja Ameryki, wymiana z koloniami, pomno' nic rodkw wymiany i w ogle towarw wywoay nieznany ni-gdy przedtem rozkwit handlu, eglugi, przemysu, a tym samym spowodoway szybki rozwj czynnika rewolucyjnego w rozpadajcym si spoeczestwie feudalnym. Dotychczasowy feudalny czyli cechowy sposb produkcji przemysowej nie wystarcza ju do zaspokojenia wzrastajcego wraz z nowymi rynkami zapotrzebowania. Miejsce jego zaj przemys rkodzielniczy. Majstrowie cechowi zostali wyparci przez przemysowy stan redni; podzia pracy pomidzy rozmaitymi korporacjami cechowymi ustpi miejsca podziaowi pracy wewntrz poszczeglnego warsztatu. Ale wci rosy rynki, stale wzrastao zapotrzebowanie. Przemys

rkodzielniczy rwnie ju nic wystarcza. Wwczas para i maszyna zrewolucjonizoway produkcj przemysow. Miejsce przemysu rkodzielniczego zaj nowoczesny wielki przemys, miejsce przemysowego stanu redniego zajli przemysowcy-milionerzy, dowdcy caych armii przemysowych, wspczeni burua. Wielki przemys stworzy rynek wiatowy, przygotowany przez odkrycie Ameryki. Rynek wiatowy wywoa niebyway rozwj handlu, eglugi, rodkw komunikacji ldowej. Rozwj ten wpyn z kolei na rozrost przemysu, i w tym samym stopniu, w jakim rozwija si przemys, handel, egluga, koleje elazne, w tym samym stopniu rozwijaa si buruazj, mnoya swoje kapitay, spychaa w cie wszystkie klasy odziedziczone po redniowieczu. Widzimy zatem, e wspczesna buruazja sama jest wytworem dugiego procesu rozwojowego, szeregu przewrotw w sposobie produkcji i wymiany. Kademu z tych szczebli rozwoju buruazji towarzyszy odpowiedni postp polityczny Stan uciemiony pod panowaniem panw feudalnych, uzbrojone i samorzdne zrzeszenie w komunie, tu - niezalena republika miejska, wdzie - podatniczy stan trzeci monarchii, pniej, w okresie przemysu rkodzielniczego, przeciwwaga szlachty w monarchii stanowej albo absolutnej i gwna podstawa wielkich monarchii w ogle, - oto s stopnie, ktre przesza buruazj w swoim rozwoju; wreszcie od czasu powstania wielkiego przemysu i rynku wiatowego buruazj wywalczya sobie wyczne panowanie polityczne w nowoczesnym pastwie parlamentarnym. Wspczesna wadza pastwowa jest jedynie komitetem, zarzdzajcym wsplnymi interesami caej klasy buruazyjnej. Buruazj odegraa w historii rol w najwyszym stopniu rewolucyjn. Buruazj, tam gdzie dosza do wadzy, zburzya wszystkie feudalne, patriarchalne, idylliczne stosunki. Pozrywaa bezlitonie wielorakie wzy feudalne, ktre przywizyway czowieka do jego ?naturalnego zwierzchnika" i nie pozostawia midzy ludmi adnego innego wza, prcz nagiego interesu, prcz wyzutej z wszelkiego sentymentu ,,zapaty gotwk". witobliwe porywy zbonego marzycielstwa, rycerskiego zapau, mieszczaskiego sentymentalizmu zatopia w lodowatej wodzie egoistycznego wyrachowania. Godno osobist zamienia w warto wymienn, a na miejsce niezliczonych, uwierzytelnionych dokumentami, uczciwie uzyskanych wolnoci, postawia jedyn, pozbawion wszelkich skrupuw wolno handlu. Sowem, na miejsce wyzysku, osonitego zudzeniami religijnymi i politycznymi, postawia wyzysk jawny, bezwstydny, bezporedni, nagi. Buruazja odara z aureoli witoci wszystkie rodzaje zaj, ktre cieszyy si dotychczas szacunkiem i na ktre spogldano z trwon czci. Lekarza, prawnika, ksidza, poet, uczonego, zamienia w swoich patnych, najemnych robotnikw. Buruazja zdara ze stosunkw rodzinnych ich rzewnie sentymentaln zason i sprowadzia je do nagiego stosunku pieninego. Buruazja wykazaa, jak przejawy brutalnej siy, ktrymi tak zachwyca reakcj redniowiecze, znajdoway waciwe uzupenienie w najgnuniejszym prniactwie. Dopiero buruazja dowioda, co jest w stanie zdziaa czynno ludzka. Dokonaa ona cakiem innych cudw, ni zbudowanie piramid egipskich, wodocigw rzymskich i katedr gotyckich, odbya pochody zgoa inne ni wdrwki ludw i wyprawy krzyowe. Buruazja nie moe istnie bez nieustannego rewolucjonizowania narzdzi produkcji, a wic stosunkw produkcji, a wic caoksztatu stosunkw spoecznych. Natomiast pierwszym warunkiem istnienia wszystkich dawniejszych klas przemysowych byo zachowanie bez zmiany starego sposobu produkcji. Cigy przewrt w produkcji, bezustanne wstrzsanie wszystkimi stosunkami spoecznymi, wieczna niepewno i wieczny ruch wyrniaj epok buruazyjn spord wszystkich innych. Wszystkie stae, zaniedziae stosunki, wraz z nieodcznymi od nich z dawien dawna uwiconymi pojciami i pogldami ulegaj rozkadowi, wszystkie

nowopowstae starzej si, zanim zd skostnie. Wszystko co stanowe i znieruchomiae znika, wszelkie witoci zostaj sprofanowane i ludzie s nareszcie zmuszeni patrze trzewym okiem na swe stanowisko yciowe, na swoje wzajemne stosunki. v Potrzeba coraz szerszego zbytu dla swych produktw gna buruazj po caej kuli ziemskiej. Wszdzie musi si ona zagniedzi, wszdzie ugruntowa, wszdzie zadzierzgn stosunki. Przez eksploatacj rynku wiatowego buruazja nadaa produkcji i spoyciu wszystkich krajw charakter kosmopolityczny. Ku wielkiemu alowi reakcjonistw usuna spod ng przemysu podstaw narodow. Odwieczne narodowe gazie przemysu ulegy zniszczeniu i ulegaj mu codziennie w dalszym cigu. Zostaj one wyparte przez nowe gazie przemysu, ktrych wprowadzenie staje si kwesti ycia dla wszystkich narodw cywilizowanych, przez gazie przemysu, ktre przerabiaj ju nie miejscowe, lecz sprowadzane z najodleglejszych stref surowce i ktrych fabrykaty spoywane s nie tylko w danym kraju, lecz take we wszystkich czciach wiata. Miejsce dawnych potrzeb, zaspokajanych przez wyroby krajowe, zajmuj nowe, wymagajce dla swego zaspokojenia produktw najodleglejszych krajw i klimatw. Dawna miejscowa i narodowa samowystarczalno i zasklepienie ustpuj miejsca wszechstronnym stosunkom wzajemnym i wszechstronnej wspzalenoci narodw. I podobnie jak w produkcji materialnej, dzieje si w produkcji duchowej. Wytwory duchowe poszczeglnych narodw staj si oglnym dorobkiem. Jednostronno i ograniczono narodowa staje si rzecz coraz bardziej niemoliw, i z wielu literatur narodowych i miejscowych powstaje jedna literatura wiatowa. Dziki szybkiemu doskonaleniu wszelkich narzdzi produkcji, dziki niezwykemu uatwieniu komunikacji, buruazja wciga w prd cywilizacji wszystkie, nawet najbardziej barbarzyskie narody. Tanio jej towarw jest t cik artyleri, za pomoc ktrej burzy ona wszystkie mury chiskie, zmusza do kapitulacji najbardziej zaciek nienawi barbarzycw do cudzoziemcw. Pod grob zagady, zniewala ona wszystkie narody do przyswojenia sobie buruazyjnego sposobu produkcji, zniewala je do wprowadzenia u siebie tzw. cywilizacji, tj. do stania si burua. Sowem, stwarza sobie wiat na obraz i podobiestwo swoje. Buruazja podporzdkowaa wie panowaniu miasta. Stworzya olbrzymie miasta, zwikszya w wysokim stopniu liczb ludnoci miejskiej w przeciwiestwie do wiejskiej i wyrwaa w ten sposb znaczn cz ludnoci z idiotyzmu ycia wiejskiego. Podobnie jak wie od miasta, uzalenia ona kraje barbarzyskie i pbarbarzyskie od krajw cywilizowanych, narody chopskie od narodw buruazyjnych, Wschd od Zachodu. Buruazja znosi coraz bardziej rozdrobnienie rodkw produkcji, posiadania i ludnoci. Skupia ona ludno, scentralizowaa rodki produkcji i skoncentrowaa wasno w niewielu rkach. Nieuniknionym tego nastpstwem bya centralizacja polityczna. Niezawise, zaledwie sprzymierzone z sob prowincje o odrbnych interesach, ustawach, rzdach i cach zostay zespolone w jeden nard, jeden rzd, jedno ustawodawstwo, jeden narodowy interes klasowy, jedn lini celn. W cigu swego stuletniego zaledwie panowania klasowego buruazja stworzya siy wytwrcze bardziej masowe i potne, ni wszystkie pokolenia poprzednie razem wzite. Ujarzmienie si przyrody, rozpowszechnienie maszyn, zastosowanie chemii w przemyle i rolnictwie, egluga parowa, koleje elazne, telegrafy elektryczne, przysposobienie pod upraw caych czci wiata, uspawnienie rzek, cae jakby spod ziemi wyczarowane masy ludnoci - ktre z poprzednich stuleci przypuszczao, e takie siy wytwrcze drzemi w onie pracy spoecznej/ Widzielimy zatem:, rodki produkcji i wymiany, na ktrych podou uksztatowaa si buruazja, zostay wytworzone w spoeczestwie feudalnym. Na pewnym szczeblu rozwoju tych rodkw produkcji i wymiany,

warunki, w ktrych odbywaa si produkcja i wymiana w spoeczestwie feudalnym, feudalna organizacja rolnictwa i rkodzielnictwa, sowem feudalne stosunki wasnoci przestay odpowiada rozwinitym ju siom wytwrczym. Hamoway one produkcj, zamiast jej sprzyja. Zamieniy si one w jej okowy. Musiay by zburzone i zostay zburzone. Miejsce ich zaja wolna konkurencja z odpowiadajcym jej ustrojem spoecznym i politycznym, z ekonomicznym i politycznym panowaniem klasy buruazji. W oczach naszych odbywa si podobny ruch. Buruazyjne stosunki produkcji i wymiany, buruazyjne stosunki wasnoci, wspczesne spoeczestwo buruazyjne, ktre wyczarowao tak potne rodki produkcji i wymiany, podobne jest do czarnoksinika, ktry nie moe ju opanowa wywoanych przez si potg podziemnych. Od dziesicioleci dzieje przemysu i handlu s tylko dziejami buntu nowoczesnych si wytwrczych przeciw nowoczesnym stosunkom produkcji, przeciw stosunkom wasnoci, ktre s warunkami istnienia buruazji i jej panowania. Do wymieni kryzysy handlowe, ktre, ponawiajc % periodycznie, coraz groniej stawiaj pod znakiem zapytania istnienie caego spoeczestwa buruazyjnego. W czasie kryzysw handlowych ulega regularnie zniszczeniu nie tylko znaczna cz wytworzonych produktw, ale take stworzonych ju si wytwrczych. W czasie kryzysw wybucha epidemia spoeczna, ktra wszystkim poprzednim epokom wydaaby si niedorzecznoci - epidemia nadprodukcji. Spoeczestwo zostaje gwatownie cofnite do stanu nagle powstaego barbarzystwa, jak gdyby klska godowa, powszechna niszczycielska wojna pozbawiy je wszelkich rodkw utrzymania; przemys, handel wydaj si unicestwione, a dlaczego? Dlatego, e spoeczestwo posiada zbyt wiele cywilizacji, zbyt wiele rodkw utrzymania, zbyt wiele przemysu, zbyt wiele handlu. Siy wytwrcze, ktrymi ono rozporzdza, nie su ju wicej rozwojowi buruazyjnych stosunkw wasnoci; przeciwnie, stay si one nazbyt dla tych stosunkw potne, s przez nie hamowane; skoro za tylko zapor t przezwyciaj, wprawiaj cae spoeczestwo buruazyjne w stan nieadu, zagraaj istnieniu buruazyjnej wasnoci. Stosunki buruazyjne stay si zbyt ciasne dla wchonicia wytworzonego przez nie bogactwa. W jaki sposb przezwycia buruazja kryzysy? Z jednej strony przez przymusowe niszczenie masy si wytwrczych; z drugiej strony, przez podbicie nowych rynkw i gruntowniejsz eksploatacj dawnych. W jaki wic sposb? W ten sposb, e przygotowuje kryzysy bardziej wszechstronne i potne i zmniejsza rodki zapobiegania kryzysom. Or, za pomoc ktrego buruazja powalia feudalizm, zwraca si teraz przeciw samej buruazji. Ale buruazja nie tylko wykua or, ktry jej niesie zagad; stworzya ona take ludzi, ktrzy tym orem pokieruj - nowoczesnych robotnikw proletariuszy. W; tej samej mierze, w jakiej rozwija si buruazja, tj. kapita, rozwija si proletariat, klasa nowoczesnych robotnikw, ktrzy dopty tylko yj, dopki znajduj prac, i dopty tylko znajduj prac, dopki ich praca pomnaa kapita. Ci robotnicy, zmuszeni sprzedawa si od sztuki, s towarem, jak wszelki inny artyku handlu, tote na rwni z innymi towarami podlegaj wszelkim zmiennociom konkurencji, wszelkim wahaniom rynku. Praca proletariuszy zatracia na skutek rozpowszechnienia maszyn i podziau pracy wszelkie cechy samodzielnoci, a wraz z tym wszelki powab dla robotnikw. Robotnik staje si prostym dodatkiem do -maszyny, od ktrego wymagane s tylko czynnoci najprostsze, najbardziej jednostajne, do wyuczenia si najatwiejsze. Wydatki na robotnika ograniczaj si zatem niemal wycznie do rodkw ywnoci, niezbdnych do jego utrzymania i przeduenia jego gatunku. Ale cena wszelkiego towaru, a wic rwnie pracy i, rwna si kosztom jego produkcji. Dlatego te w tym samym stopniu, w jakim praca staje si coraz bardziej

odstrczajca, zmniejsza si paca zarobkowa. Co wicej, w tym samym stopniu, w jakim ronie zastosowanie maszyn i podzia pracy, zwiksza si take masa pracy, bd wskutek pomnoenia godzin pracy, bd te wskutek zwikszenia pracy wymaganej w danym okresie czasu, przypieszenia biegu maszyn itd. Nowoczesny przemys przeksztaci drobny warsztat patriarchalnego majstra w wielk fabryk przemysowego kapitalisty. Masy robotnicze, stoczone w fabryce, organizowane s po oniersku. Jako proci szeregowcy przemysu, robotnicy oddani s pod dozr caej hierarchii podoficerw i oficerw. S niewolnikami nie tylko klasy buruazyjnej, pastwa buruazyjnego, s co dzie, co godzin ujarzmiani przez maszyn, przez dozorc, a przede wszystkim przez kadego burua-fabrykanta. Despotyzm ten jest tym bardziej maostkowy, nienawistny, jtrzcy, im jawniej proklamuje on zysk jako swj cel. Im mniej zrcznoci i siy wymaga praca rczna, tj. - im bardziej rozwija si wspczesny przemys, tym bardziej praca mczyzn jest wypierana przez prac kobiet. W stosunku do klasy robotniczej rnice pci i wieku nie maj ju adnego znaczenia spoecznego. Istniej ju tylko narzdzia pracy, ktre zalenie od pci i wieku rozmaite powoduj koszty. Gdy wyzysk robotnika przez fabrykanta o tyle dobieg koca, e robotnik otrzymuje w gotwce swoj pac zarobkow, rzucaj si na inne odamy buruazji - kamienicznik, sklepikarz, lichwiarz itd. Dotychczasowe drobne stany rednie - drobni przemysowcy, kupcy i rentierzy, rzemielnicy i chopi, wszystkie te klasy spychane s do szeregw proletariatu, po czci dlatego, e ich drobny kapita nie wystarcza do prowadzenia wielkiego przedsibiorstwa przemysowego i nie wytrzymuje konkurencji z wikszymi kapitalistami, po czci za dlatego, e ich zrczno traci na wartoci wobec nowych sposobw produkcji. W, ten sposb proletariat rekrutuje si ze wszystkich klas ludnoci. Proletariat przebywa rne stopnie rozwoju. Jego walka z buruazj rozpoczyna si wraz z jego istnieniem. Z pocztku walcz poszczeglni robotnicy, potem robotnicy jednej fabryki, nastpnie robotnicy jednej gazi pracy w jednej miejscowoci przeciw poszczeglnemu burua, ktry ich bezporednio wyzyskuje. Swe ataki zwracaj oni nie tylko przeciw buruazyjnym stosunkom produkcji, zwracaj je przeciw samym narzdziom produkcji; niszcz konkurujce towary zagraniczne, rozbijaj maszyny, podpalaj fabryki, usiuj wywalczy na nowo bezpowrotnie minione stanowisko redniowiecznego robotnika. Na tym szczeblu robotnicy stanowi mas,, rozproszon po caym kraju i rozdrobnion przez konkurencj. Masowe zespolenie si robotnikw nie jest jeszcze wynikiem ich wasnego zjednoczenia, lecz wynikiem zjednoczenia buruazji, ktra dla osignicia wasnych celw politycznych musi - i na razie moe jeszcze - wprawia w ruch cay proletariat. Na tym wic szczeblu proletariusze zwalczaj nie swych wasnych wrogw, lecz wrogw swoich wrogw - pozostaoci monarchii absolutnej, wacicieli ziemskich, nieprzemysowych burua, drobnych burua. Cay ruch historyczny jest w ten sposb skoncentrowany w rkach buruazji, kade t drog osignite zwycistwo jest zwycistwem buruazji. Ale wraz ze wzrostem przemysu proletariat nie tylko powiksza si liczebnie; jest on staczany w coraz wiksze masy, sia jego ronie i coraz bardziej czuje on t si. Interesy, warunki yciowe w onie proletariatu wyrwnuj si coraz bardziej w miar tego, jak maszyna zaciera coraz bardziej rnice w pracy i spycha pac robocz prawie wszdzie do jednakowo niskiego poziomu. Wzmagajca si konkurencja burua midzy sob i wynikajce std kryzysy handlowe powoduj coraz wiksze wahania pacy zarobkowej; postpujce coraz szybciej bezustanne 'doskonalenie maszyn czyni cae pooenie yciowe robotnikw coraz bardziej niepewnym; starcia pomidzy poszczeglnym robotnikiem a

poszczeglnym burua przybieraj coraz bardziej charakter star midzy dwiema klasami. Robotnicy zaczynaj od tworzenia zjednocze przeciwko" burua; jednocz si dla obrony swej pacy zarobkowej. Tworz nawet trwae stowarzyszenia, celem przygotowania rodkw na wypadek moliwych star. Tu i wdzie walka przechodzi w powstania. Od czasu do czasu robotnicy odnosz zwycistwo, ale tylko przejciowe. Waciwym wynikiem ich Walk jest nie bezporednie powodzenie, lecz coraz szerzej sigajce jednoczenie si robotnikw. Sprzyjaj mu rosnce rodki komunikacji, wytwarzane przez wielki przemys i stwarzajce czno midzy robotnikami rnych miejscowoci. Ale wanie cznoci potrzeba, by liczne walki lokalne, noszce wszdzie jednakowy charakter, scentralizowa w walk oglnokrajow, w walk klas. Ale wszelka walka klasowa jest walk polityczn. I to zjednoczenie, dla ktrego mieszczanom redniowiecza z ich drogami wiejskimi trzeba byo stuleci, proletariat nowoczesny osiga dziki kolejom elaznym w cigu niewielu lat. To organizowanie si proletariuszy w klas, a tym samym w parti polityczn, jest kadej chwili na nowo rozsadzane przez konkurencj pomidzy samymi robotnikami. Ale odradza si ono wci na nowo, coraz mocniej, trwaej, potniej. Zmusza ono do uznania poszczeglnych interesw robotniczych drog ustaw, wykorzystujc w tym celu rozamy wewntrzne wrd buruazji. Tak na przykad ustawa o 10-godzinnym dniu pracy w Anglii. W ogle starcia w onie starego spoeczestwa sprzyjaj w rozmaity sposb rozwojowi proletariatu. Buruazja znajduje si w cigej walce: z pocztku przeciwko arystokracji, pniej przeciw czciom samej buruazji, ktrych interesy popadaj w sprzeczno z postpem przemysu; stale przeciw buruazji wszystkich innych krajw. We wszystkich tych walkach buruazja zmuszona jest odwoywa si do proletariatu, ucieka si do jego pomocy i wciga go w ten sposb do ruchu politycznego. Sama zatem przekazuje proletariatowi pierwiastki wasnego wyksztacenia, tj. bro przeciw sobie samej. Nastpnie, jak widzielimy, wskutek postpu przemysu cae odamy klasy panujcej spychane s do szeregw proletariatu, lub co najmniej zagroone w swych warunkach yciowych. Rwnie one zasilaj proletariat licznymi pierwiastkami wyksztacenia. Wreszcie, w czasach, kiedy walka klasowa zblia si ku rozstrzygniciu, proces rozkadu wewntrz klasy panujcej, wewntrz caego starego spoeczestwa przybiera charakter tak gwatowny, tak jaskrawy, e drobna cz klasy panujcej zrywa z ni i przycza si do klasy rewolucyjnej, do tej klasy, do ktrej naley przyszo. 'Podobnie przeto jak dawniej cz szlachty przesza do buruazji, tak obecnie cz buruazji przechodzi do proletariatu, a mianowicie cz burua-ideologw, ktrzy wznieli si do teoretycznego zrozumienia caego ruchu dziejowego. Spord wszystkich klas, ktre s dzi przeciwstawne buruazji, jedynie proletariat jest klas rzeczywicie rewolucyjn. Pozostae klasy upadaj i gin wraz z rozwojem wielkiego przemysu, proletariat jest tego przemysu nieodcznym wytworem. Stany rednie: drobny przemysowiec, drobny kupiec, rzemielnik, chop wszystkie one zwalczaj buruazj po to, by uchroni od zagady swoje istnienie, jako stanw rednich. S one zatem nie rewolucyjne, lecz konserwatywne. Wicej nawet, s reakcyjne, usiuj obrci wstecz koo historii. O ile s rewolucyjne, to tylko w obliczu oczekujcego je przejcia do szeregw proletariatu, to broni nie swych obecnych, lecz swoich przyszych interesw, to porzucaj wasny punkt widzenia, aby przyj punkt widzenia proletariatu. Lumpenproletariat, ten bierny wytwr gnicia najniszych warstw starego spoeczestwa, bywa tu i wdzie wtrcany do ruchu przez rewolucj proletariack, wskutek caego jednak swego pooenia yciowego jest skonniejszy do sprzedawania si jako narzdzie knowa reakcyjnych. Warunki yciowe starego spoeczestwa s ju unicestwione w warunkach

yciowych proletariatu. Proletariusz jest pozbawiony wasnoci; jego stosunek do ony i dzieci nie ma ju nic wsplnego z buruazyjnymi stosunkami rodzinnymi; wspczesna praca przemysowa, wspczesne ujarzmienie proletariusza przez kapita, jednakowe w Anglii jak i we Francji, w Ameryce, jak i w Niemczech, staro ze wszelki charakter narodowy. Prawo, moralno, religia s dla pewn iloci okrelonych przesdw buruazyjnych, poza ktrymi ukrywa si pewna ilo okrelonych interesw buruazji. Wszystkie dawne klasy, ktre zdobyway wadz, staray si zabezpieczy uzyskane ju przez siebie stanowisko yciowe drog podporzdkowania caego spoeczestwa warunkom swego wzbogacenia si. Proletariusze mog opanowa spoeczne siy wytwrcze tylko znoszc swj wasny dotychczasowy sposb przyswajania, a przez to samo i cay dotychczasowy sposb przywaszczenia. Proletariusze nie maj nic swojego do zabezpieczenia, musz natomiast zburzy wszystko, co dotychczas zabezpieczao i ochraniao wasno prywatn. Wszelkie ruchy dotychczasowe byy ruchami mniejszoci lub w interesie mniejszoci. Ruch proletariacki jest samodzielnym ruchem olbrzymiej wikszoci w interesie olbrzymiej wikszoci. Proletariat, najnisza warstwa spoeczestwa obecnego, nie moe si podnie, nie moe si wyprostowa, nie wysadzajc w powietrze caej nadbudowy warstw, stanowicych spoeczestwo oficjalne. Aczkolwiek nie w treci, to jednak w swej formie walka proletariatu przeciw buruazji jest przede wszystkim walk narodow. Proletariat kadego poszczeglnego kraju musi, rzecz naturalna, rozprawi si przede wszystkim ze swoj wasn buruazj. Dajc zarys najoglniejszych faz rozwoju proletariatu, ledzilimy przebieg mniej lub wicej utajonej wojny domowej w onie istniejcego spoeczestwa, a do punktu, kiedy wybucha ona otwart rewolucj i kiedy proletariat, przez obalenie przemoc buruazji, ugruntowuje swe panowanie. Wszelkie spoeczestwa dotychczasowe opieray si, jak widzielimy, na przeciwiestwie klas uciskajcych i klas uciskanych. Ale po to, by mona byo uciska pewn klas, trzeba zapewni jej warunki, w ktrych mogaby ona wlec przynajmniej niewolniczy ywot. Chop-poddany wydwign si w warunkach poddastwa na czonka gminy, podobnie jak drobnomieszczanin pod jarzmem feudalnego absolutyzmu na burua. W przeciwiestwie do tego, wspczesny robotnik, zamiast podnosi si wraz z postpem przemysu, spychany jest coraz bardziej poniej warunkw istnienia swej wasnej klasy. Robotnik staje si ndzarzem i pauperyzm rozwija si jeszcze szybciej ni ludno i bogactwo. Ujawnia si tu wyranie, e buruazj jest niezdolna do pozostawania nadal klas panujc spoeczestwa i do narzucania spoeczestwu warunkw istnienia swej klasy jako normy regulujcej. Jest ona niezdolna do panowania, gdy jest niezdolna do zapewnienia swemu niewolnikowi egzystencji bodaj \%ramach jego niewolnictwa, gdy jest zmuszona spycha go do takiego stanu, przy ktrym musi go ywi, zamiast by przeze ywiona. Spoeczestwo nie moe ju istnie pod jej panowaniem, to znaczy, - jej istnienie nie daje si nadal pogodzi ze spoeczestwem. Podstawowym warunkiem istnienia i panowania klasy buruazji - jest nagromadzanie bogactwa w rku osb prywatnych, tworzenie i pomnaanie kapitau; warunkiem istnienia kapitau jest praca najemna. Praca najemna opiera si wycznie na konkurencji robotnikw pomidzy sob. Postp przemysu, ktrego buruazj jest bezwolnym i biernym nosicielem, stawia na miejsce izolacji robotnikw, wskutek konkurencji, ich rewolucyjne zespolenie za pomoc stowarzyszenia. Wraz z rozwojem wielkiego przemysu usuwa? si przeto spod ng buruazji sama podstawa, na ktrej wytwarza ona i przywaszcza sobie produkty. Wytwarza ona przede wszystkim swoich wasnych grabarzy. Jej zagada i zwycistwo proletariatu s jednakowo nieuniknione.

*II. Proletariusze i komunici* W jakim stosunku s w ogle komunici do proletariuszy? Komunici nie stanowi adnej odrbnej partii w stosunku do innych partii robotniczych. Nie maj oni adnych interesw odrbnych od interesw caego proletariatu. Nie wysuwaj adnych odrbnych zasad, w ktre chcieliby wtoczy ruch proletariacki. Komunici tym tylko rni si od pozostaych partii proletariackich, e z jednej strony w walkach toczonych przez proletariuszy rnych narodw podnosz i wysuwaj na czoo wsplne, niezalene od narodowoci, interesy caego proletariatu, z drugiej za strony - e na rozmaitych szczeblach rozwoju, przez ktre przechodzi walka pomidzy proletariatem a buruazj, reprezentuj stale interesy ruchu jako caoci. W praktyce wic komunici s najbardziej zdecydowan, porywajc naprzd czci partii robotniczych wszystkich krajw; w teorii wyprzedzaj oni pozosta mas proletariatu zrozumieniem warunkw, przebiegu i oglnych wynikw ruchu proletariackiego. Najbliszy cel komunistw jest ten sam, co wszystkich pozostaych partii proletariackich: uksztatowanie proletariatu w klas, obalenie panowania buruazji, zdobycie wadzy politycznej przez proletariat. Twierdzenia teoretyczne komunistw nie opieraj si bynajmniej na ideach, na zasadach wymylonych lub odkrytych przez tego czy owego reformatora wiata. S one jedynie oglnym wyrazem rzeczywistych stosunkw istniejcej walki klas, wyrazem odbywajcego si w naszych oczach ruchu dziejowego. Zniesienie dotychczasowych stosunkw wasnoci nie jest wcale cech specyficzn komunizmu. Wszystkie stosunki wasnoci podlegay bezustannej przemianie historycznej, bezustannym zmianom historycznym. Tak, na przykad, rewolucja francuska zniosa wasno feudaln na rzecz wasnoci buruazyjnej. Tym, co wyrnia komunizm, jest nie zniesienie wasnoci w ogle, lecz zniesienie wasnoci buruazyjnej. Ale wspczesna buruazyjna wasno prywatna jest ostatnim i najpeniejszym wyrazem takiego wytwarzania i przywaszczania produktw, ktre oparte jest na przeciwiestwach klasowych i na wyzysku jednych ludzi przez drugich. W tym sensie mog komunici zawrze sw teori w jednym zdaniu: zniesienie wasnoci prywatnej. Zarzucano nam, komunistom, jakobymy chcieli znie wasno osobicie nabyt, osobicie zapracowan; wasno, ktra jakoby tworzy podstaw wszelkiej osobistej wolnoci, dziaalnoci i samodzielnoci. Zapracowana, nabyta, osobicie zarobiona wasno! Czy mwicie o drobnomieszczaskiej, drobnochopskiej wasnoci, poprzedniczce wasnoci buruazyjnej? Nie mamy potrzeby jej znosi, znis j i znosi j codziennie rozwj przemysu. Albo moe mwicie o wspczesnej buruazyjnej wasnoci prywatnej? Czy jednak praca najemna, praca proletariusza stwarza mu wasno? Bynajmniej. Stwarza ona kapita, czyli wasno, ktra wyzyskuje prac najemn, wasno, ktra moe pomnaa si jedynie pod warunkiem, e wytwarza now prac najemn, by j na nowo wyzyskiwa. Wasno w dzisiejszej swej postaci porusza si w przeciwiestwie pomidzy kapitaem i prac najemn. Rozpatrzmy obie strony tego przeciwiestwa. By kapitalist - oznacza zajmowa nie tylko czysto osobiste, ale i spoeczne stanowisko w produkcji. Kapita jest wytworem zbiorowym i moe by uruchomiony tylko przez zbiorow dziaalno wielu czonkw spoeczestwa, co wicej, w ostatniej instancji - jedynie przez zbiorow dziaalno wszystkich czonkw spoeczestwa. Kapita nie jest wic potg osobist, lecz spoeczn. A zatem, skoro

przeksztaci kapita we wasno zbiorow, nalec do wszystkich czonkw spoeczestwa, nie bdzie to przeksztaceniem wasnoci osobistej we wasno spoeczn. Przeksztaceniu ulega jedynie spoeczny charakter wasnoci. Traci ona swj charakter klasowy. Przejdmy do pracy najemnej. Przecitn cen pracy najemnej jest minimum pacy zarobkowej, tj. suma rodkw ywnoci niezbdnych do utrzymania przy yciu robotnika, jako robotnika. To wic, co robotnik najemny przywaszcza sobie przez sw dziaalno, wystarcza jedynie do odtworzenia jego bytu. Nie zamierzamy bynajmniej znosi tego osobistego przywaszczania produktw pracy, sucego bezporednio do odtwarzania ycia, przywaszczania, nie pozostawiajcego adnego czystego dochodu, ktry by mg da wadz nad cudz prac. Chcemy znie jedynie ndzny charakter tego przywaszczania, przy ktrym robotnik yje tylko po to, eby pomnaa kapita i tylko o tyle, o ile wymaga tego interes klasy panujcej. W spoeczestwie buruazyjnym praca ywa jest tylko rodkiem do pomnaania pracy nagromadzonej. W spoeczestwie komunistycznym praca nagromadzona jest tylko rodkiem do rozszerzania, bogacenia, polepszenia procesu yciowego robotnikw. W spoeczestwie buruazyjnym przeszo panuje zatem nad teraniejszoci, w spoeczestwie komunistycznym - teraniejszo nad przeszoci. W spoeczestwie buruazyjnym kapita posiada samodzielno i indywidualno, podczas gdy pracujca jednostka jest pozbawiona samodzielnoci i indywidualnoci. I zniesienie tego oto stosunku buruazja nazywa zniesieniem indywidualnoci i wolnoci! I susznie. Tylko, e chodzi tu o zniesienie buruazyjnej indywidualnoci, buruazyjnej samodzielnoci i buruazyjnej wolnoci. Przez wolno rozumiana jest w ramach dzisiejszych buruazyjnych stosunkw produkcji wolno handlu, wolno kupna i sprzeday. Z chwil wszake, gdy upadnie handlarstwo, upadnie take wolne handlarstwo. Gadanina o wolnym handlarstwie, podobnie jak i wszystkie inne tyrady wolnociowe naszej buruazji, ma w ogle jaki sens tylko w stosunku do handlarstwa skrpowanego, w stosunku do ujarzmionego mieszczanina redniowiecza, lecz nie w stosunku do komunistycznego zniesienia handlarstwa, zniesienia buruazyjnych stosunkw produkcji i samej buruazji. Oburzacie si, e chcemy znie wasno prywatn. Ale w waszym dzisiejszym spoeczestwie wasno prywatna jest zniesiona dla dziewiciu dziesitych jego czonkw. Istnieje ona wanie dziki temu, e nie istnieje dla dziewiciu dziesitych. Zarzucacie wic nam, e chcemy znie wasno, ktrej niezbdnym warunkiem jest brak wasnoci dla olbrzymiej wikszoci spoeczestwa. Sowem, zarzucacie nam, e chcemy znie wasz wasno. Tego istotnie chcemy. Z chwil, gdy ustaje mono przeksztacenia pracy w kapita, pienidz, rent gruntow, krtko mwic, w dajc si zmonopolizowa potg spoeczn, tj. z chwil, gdy wasno osobista nie moe si ju przeistoczy we wasno buruazyjn, z t chwil - owiadczacie jednostka ludzka zostaje zniesiona. Przyznajecie zatem, e przez jednostk ludzk rozumiecie jedynie burua, buruazyjnego posiadacza i nikogo wicej. A taka jednostka istotnie ma by zniesiona. Komunizm nie odbiera nikomu wadzy przywaszczania sobie produktw spoecznych, odbiera jedynie wadz ujarzmiania cudzej pracy za pomoc tego przywaszczania. Wysuwano zarzut, e ze zniesieniem wasnoci prywatnej ustanie wszelka dziaalno i zapanuje powszechne prniactwo. W takim razie spoeczestwo buruazyjne musiaoby od dawna zgin wskutek lenistwa; tu bowiem, ci, ktrzy pracuj, nie dorabiaj si

niczego, ci za, ktrzy si dorabiaj, nie pracuj. Cae to rozumowanie sprowadza si do tautologii, e nie bdzie ju pracy najemnej, skoro nie bdzie kapitau. Wszystkie zarzuty, skierowane przeciw komunistycznemu sposobowi przywaszczania i wytwarzania produktw materialnych, przeniesione zostay rwnie na przywaszczanie i wytwarzanie produktw duchowych. Podobnie, jak likwidacja wasnoci klasowej jest dla burua jednoznaczna z likwidacj samej produkcji, tak likwidacja wyksztacenia klasowego jest dla jednoznaczna z likwidacj wszelkiego w ogle wyksztacenia. To wyksztacenie, ktrego utrat burua opakuje, jest dla olbrzymiej wikszoci wyksztaceniem do speniania roli maszyny. Ale nie sprzeczajcie si z nami, ujmujc na miar waszych buruazyjnych poj o wolnoci, wyksztaceniu, prawie itp. spraw zniesienia wasnoci buruazyjnej. Same wasze idee s wytworem buruazyjnych stosunkw produkcji i wasnoci, podobnie jak wasze prawo jest tylko podniesion do godnoci ustawy wol waszej klasy, wol, ktrej tre okrelaj materialne warunki istnienia waszej klasy. Ze wszystkimi poprzednio panujcymi, ju unicestwionymi klasami podzielacie stronniczy pogld, ktry zamienia wasze stosunki produkcji i wasnoci - historycznie wytwarzane i przemijajce z biegiem produkcji w wieczne prawa przyrody i rozumu. Co zdolni jestecie zrozumie w stosunku do wasnoci antycznej, co zdolni jestecie zrozumie w stosunku do wasnoci feudalnej, tego nie moecie zrozumie, gdy mowa o wasnoci buruazyjnej. Zniesienie rodziny! Nawet skrajni radykaowie oburzaj si na ten haniebny zamiar komunistw. Na czym opiera si wspczesna rodzina, rodzina buruazyjna? Na kapitale, na dorobku prywatnym. Cakowicie rozwinita, istnieje ona tylko dla buruazji; ale jej uzupenieniem jest przymusowy brak rodziny u proletariuszy, oraz prostytucja publiczna. Rodzina buruazyjna zaniknie naturalnie wraz z zanikiem tego jej uzupenienia, a jedno i drugie przestanie istnie wraz z zanikiem kapitau. Zarzucacie nam, e chcemy znie wyzysk dzieci przez rodzicw? Przyznajemy si do tej zbrodni. Ale - powiadacie - najtkliwsze stosunki skazujemy na zagad, gdy wychowanie domowe zastpujemy przez spoeczne. A czy i o waszym wychowaniu nie decyduje spoeczestwo? Przez stosunki spoeczne, w ktrych si wasze wychowanie odbywa, przez mniej lub bardziej porednie czy bezporednie wtrcanie si spoeczestwa, za pomoc szkoy itd.? Komunici nie wymylili oddziaywania spoeczestwa na wychowanie; zmieniaj oni tylko charakter tego oddziaywania, wyrywaj wychowanie spod wpywu klasy panujcej. Frazesy buruazyjne o rodzinie i wychowaniu, o tkliwym stosunku midzy rodzicami a dziemi staj si tym wstrtniejsze, im bardziej w wyniku rozwoju wielkiego przemysu zerwane zostaj wszelkie wizy rodzinne u proletariuszy, a dzieci staj si zwykymi przedmiotami handlu i narzdziami pracy. Ale wy, komunici, chcecie wprowadzi wsplno on - ? wrzeszczy nam chrem caa buruazja. Burua widzi w swej onie zwyke narzdzie produkcji. Syszy, e narzdzia produkcji maj by oddane do uytku oglnego i nie moe sobie wyobrazi, naturalnie, nic innego, jak to, e ten sam los spotka take kobiety. Nie domyla si, e chodzi wanie o to, by znie pooenie kobiet jako zwykych narzdzi produkcji. Nie ma zreszt nic mieszniejszego, ni wysoce moralne oburzenie naszych burua, z powodu rzekomej oficjalnej wsplnoci on u komunistw. Komunici nie maj potrzeby wprowadza wsplnoci on, istniaa ona niemal zawsze. Nasi burua, nie zadowalajc si tym, e maj do rozporzdzenia ony i

crki swych robotnikw, - nie mwic ju o prostytucji oficjalnej, znajduj specjaln przyjemno we wzajemnym uwodzeniu swoich maonek. Maestwo buruazyjne jest w rzeczywistoci wsplnoci on. Komunistom mona by zarzuci co najwyej, e na miejsce obudnie zamaskowanej wsplnoci on, chcieliby wprowadzi oficjaln, otwart. Rozumie si zreszt samo przez si, e ze zniesieniem obecnych stosunkw produkcji zniknie rwnie wynikajca z nieb wsplno kobiet, tj. prostytucja oficjalna i nieoficjalna. Zarzucano jeszcze komunistom, jakoby chcieli znie ojczyzn, narodowo. Robotnicy nie maj ojczyzny1. Nie mona im odebra tego, czego nie maj. Wobec tego, e proletariat musi przede wszystkim zdoby sobie wadz polityczn, podnie si do pooenia klasy narodowej, ukonstytuowa si jako nard, - jest sam jeszcze narodowym, aczkolwiek bynajmniej nie w znaczeniu buruazyjnym. Odgraniczenia i przeciwiestwa narodowe pomidzy ludami znikaj coraz bardziej jeli wraz z rozwojem buruazji, wolnoci handlu, rynkiem wiatowym, jednostajnoci produkcji przemysowej i odpowiadajcych jej warunkw bytu. Panowanie proletariatu spotguje jeszcze ich zanikanie. Zjednoczona akcja przynajmniej krajw cywilizowanych jest jednym z pierwszych warunkw wyzwolenia proletariatu. W tym samym stopniu, w jakim zniesiony zostanie wyzysk czowieka przez czowieka, zniesiony bdzie take wyzysk jednego narodu przez drugi. Wraz ze znikniciem przeciwiestw klasowych wewntrz narodu znika wzajemna wrogo narodw. Oskarenia wysuwane przeciwko komunizmowi z religijnych, filozoficznych i w ogle ideologicznych zaoe nie zasuguj na szczegowe roztrzsanie. Czy potrzeba szczeglnej przenikliwoci, by zrozumie, e wraz z warunkami ycia ludzi, ich stosunkami spoecznymi, bytem spoecznym, zmieniaj si take ich wyobraenia, pogldy i pojcia - sowem, take ich wiadomo? Czeg dowodzi historia idei, jeeli nie tego, e produkcja duchowa przeobraa si wraz z materialn? Ideami panujcymi kadego okresu byy zawsze tylko idee klasy panujcej. Mwi si o ideach rewolucjonizujcych cae spoeczestwo; stwierdza si w ten sposb jedynie fakt, e w onie starego spoeczestwa wytworzyy si pierwiastki nowego, e wraz z rozkadem dawnych warunkw ycia postpuje krok w krok rozkad dawnych idei. Gdy wiat staroytny chyli si ku upadkowi, dawne religie zostay zwycione przez religi chrzecijask. Gdy w XVIII stuleciu idee chrzecijaskie zwycione zostay przez idee owiecenia, spoeczestwo feudalne toczyo sw mierteln walk rewolucyjn nawczas buruazja. Idee wolnoci sumienia i wyznania wyraay jedynie panowanie wolnej konkurencji w dziedzinie wiedzy. ?Ale" - powiedz - ?idee religijne, moralne, filozoficzne, polityczne, prawne itp. przeobraay si istotnie w przebiegu rozwoju historycznego. Religia, moralno, filozofia, polityka, prawo utrzymyway si stale w toku tych przeobrae. Istniej nadto prawdy wieczyste, jak wolno, sprawiedliwo itp., wsplne wszystkim ustrojom spoecznym. Komunizm za znosi wieczyste prawdy, znosi religi, moralno, zamiast nada im now form, sprzeciwia si zatem caemu dotychczasowemu rozwojowi historycznemu". Do czego sprowadza si to oskarenie? Dzieje wszystkich dotychczasowych spoeczestw poruszay si w przeciwiestwach klasowych, przybierajcych w rnych okresach rne formy. Jakiekolwiek jednake formy przybieray one, wyzysk jednej czci spoeczestwa przez drug by faktem .wsplnym dla wszystkich ubiegych stuleci. Nic wic dziwnego, e wiadomo spoeczna wszystkich stuleci, wbrew wszelkiej rnorodnoci i odmiennoci, porusza si w pewnych formach wsplnych, formach wiadomoci, ktre zanikn doszcztnie

dopiero wwczas, gdy ostatecznie przestanie istnie przeciwiestwo klasowe. Rewolucja komunistyczna jest najradykalniejszym zerwaniem z przekazanymi nam stosunkami wasnoci; nic dziwnego, e w swym przebiegu przyniesie ona rwnie najradykalniejsze zerwanie z przekazanymi nam ideami. Porzumy jednak zarzuty buruazji przeciwko komunizmowi. Widzielimy ju wyej, e pierwszym krokiem rewolucji robotniczej jest wydwignicie proletariatu w klas panujc, wywalczenie demokracji. Proletariat uyje swojego panowania politycznego po to, by krok za krokiem wyrwa z rk buruazji cay kapita, by scentralizowa wszystkie narzdzia produkcji w rku pastwa, tj. w rku zorganizowanego jako klasa panujca proletariatu i by moliwie szybko zwikszy mas si wytwrczych. Pocztkowo moe to si oczywicie dokona tylko za pomoc despotycznych wtargni w prawo wasnoci i w buruazyjne stosunki produkcji, a wic za pomoc zarzdze, ktre ekonomicznie wydaj si niedostateczne i nieuzasadnione, ale ktre w przebiegu ruchu przerastaj same siebie i s nieuniknione jako rodki przewrotu w caym sposobie produkcji. Zarzdzenia te bd oczywicie w rnych krajach odpowiednio rne. Jednake w krajach najdalej w rozwoju posunitych bd mogy by na og powszechnie zastosowane zarzdzenia1 nastpujce: 1. Wywaszczenie wasnoci ziemskiej i uycie renty gruntowej na wydatki pastwowe. 2. Wysoki podatek progresywny. 3. Zniesienie prawa dziedziczenia. 4. Konfiskata wasnoci wszystkich emigrantw i buntownikw. 5. Centralizacja kredytw w rkach pastwa za pomoc banku narodowego o kapitale pastwowym i o wycznym monopolu. 6. Centralizacja rodkw transportu w rkach pastwa. 7. Zwikszenie liczby fabryk pastwowych, narzdzi produkcji, wzicie pod upraw i ulepszenie gruntw wedug jednolitego planu. 8. Jednaki przymus pracy dla wszystkich, utworzenie armii przemysowych, zwaszcza w rolnictwie. 9. Zespolenie rolnictwa z przemysem, dziaanie w kierunku

stopniowego usunicia przeciwiestw2 pomidzy miastem a wsi. 10. Spoeczne bezpatne wychowanie wszystkich dzieci. Zniesienie pracy fabrycznej dzieci w jej dzisiejszej postaci. Poczenie wychowania z produkcj materialn itd. Skoro w biegu rozwoju zanikn rnice klasowe i caa produkcja zostanie skupiona w rku zrzeszonych jednostek, wadza publiczna utraci swj charakter polityczny. Wadza polityczna, we waciwym tego sowa znaczeniu, jest zorganizowan przemoc jednej klasy celem ucisku innych. Jeli proletariat jednoczy si w walce z buruazj si rzeczy w klas, staje si poprzez rewolucj klas panujc i, jako klasa panujca, znosi przemoc dawne stosunki produkcji, to znosi wraz z tymi stosunkami produkcji warunki istnienia przeciwiestw klasowych, klasy w ogle i tym samym swoje wasne panowanie jako klasy. Miejsce dawnego spoeczestwa buruazyjnego z jego klasami i przeciwiestwami klasowymi zajmuje zrzeszenie, w ktrym swobodny rozwj kadej jednostki jest warunkiem swobodnego rozwoju wszystkich. *III. Literatura socjalistyczna i komunistyczna* *1. Socjalizm reakcyjny* _*a) Socjalizm feudalny*_ Arystokracja francuska i angielska bya przez samo swe stanowisko dziejowe powoana do pisania pamfletw przeciw wspczesnemu spoeczestwu buruazyjnemu. We francuskiej rewolucji lipcowej r. 1830, w angielskim ruchu na rzecz reformy ulega ona raz jeszcze w zapasach ze znienawidzonym parweniuszem. O powanej walce politycznej nie mogo ju by mowy. Pozostaa jej jedynie walka literacka. Ale i w dziedzinie literatury dawne frazesy z czasw restauracji stay si ju niemoliwe. Aby pozyska sympati, arystokracja musiaa udawa, e pomija swe wasne interesy i formuuje akt oskarenia przeciw buruazji tylko-w interesie wyzyskiwanej klasy robotniczej. Szukaa w ten sposb zado uczynienia w piewaniu szyderczych piosenek o swym nowym wadcy i w szeptaniu mu do ucha mniej lub bardziej zowrogich przepowiedni. W ten sposb powsta socjalizm feudalny - na wp skarga, na wp paszkwil, na wp echo przeszoci, na wp groba przyszoci, chwilami godzcy wprost w serce buruazji gorzkim, zjadliwie szyderczym sdem, zawsze komiczny w swej cakowitej niezdolnoci zrozumienia biegu historii wspczesnej. Proletariack torb ebracz arystokraci potrzsali niby sztandarem, eby skupi lud dookoa siebie. Ale ten, ilekro rusza za nimi, spostrzega na ich tyle stare herby feudalne i rozbiega si z gonym i urgliwym miechem. To widowisko najlepiej urzdzaa cz francuskich legitymistw i ?Moda Anglia". Kiedy feudaowie dowodz, e ich sposb wyzysku by rny od wyzysku buruazyjnego, to zapominaj tylko o tym, e uprawiali ten wyzysk w okolicznociach i warunkach zupenie odmiennych i dzi przeytych. Kiedy powouj si na to,, e pod ich panowaniem nie byo nowoczesnego proletariatu, to zapominaj tylko o tym, e wanie nowoczesna buruazja bya nieodzown latorol ich ustroju spoecznego. Zreszt tak mao ukrywaj oni reakcyjny charakter swej krytyki, e gwne ich oskarenie przeciw buruazji polega wanie na tym, i pod jej panowaniem rozwija si klasa, ktra wysadzi w powietrze cay stary porzdek spoeczny.

Bardziej jeszcze zarzucaj buruazji, e wytwarza ona rewolucyjny proletariat, anieli, e wytwarza w Ogle proletariat. W praktyce politycznej bior zatem udzia we wszystkich represjach przeciw klasie robotniczej, a w yciu codziennym, wbrew wszystkim swym napuszonym frazesom, nie pogardzaj zbieraniem zotych jabek a i wymieniaj ?wierno", ?mio", ?honor" na spekulacj wen, burakami i wdk. Jak klecha szed zawsze rka w rk z feudaem, tak i kleszy socjalizm z socjalizmem feudalnym. Nic atwiejszego, jak nada chrzecijaskiemu ascetyzmowi socjalistyczny pokost. Czy chrzecijastwo nie piorunowao rwnie przeciw wasnoci prywatnej, przeciw maestwu, przeciw pastwu? Czy nie zalecao na ich miejsce dobroczynnoci i ebractwa, celibatu i umartwienia ciaa, ycia klasztornego i kocioa? Socjalizm chrzecijaski jest jedynie wod wicon, ktr klecha kropi rozgoryczenie arystokratw. *_b) Socjalizm drobnomieszczaski_* Arystokracja feudalna nie jest jedyn klas, ktr obalia buruazja i ktrej warunki bytu w spoeczestwie buruazyjnym marniay i obumieray. redniowieczne mieszczastwo grodowe i drobny stan chopski byy poprzednikami nowoczesnej buruazji. W krajach mniej rozwinitych pod wzgldem przemysowym i handlowym klasa ta wegetuje jeszcze dotychczas obok rozwijajcej si buruazji. W krajach, w ktrych rozwina si wspczesna cywilizacja, powstao nowe drobnomieszczastwo, zawise midzy proletariatem a buruazj i tworzce si wci na nowo, jako uzupeniajca cz spoeczestwa buruazyjnego; jednak konkurencja strca nieustannie czonkw tej klasy do szeregw proletariatu, a rozwj wielkiego przemysu ukazuje im nawet zbliajc si chwil, kiedy zupenie znikn jako samodzielna cz wspczesnego spoeczestwa i zostan zastpieni w handlu, w przemyle rkodzielniczym, w rolnictwie przez dozorcw nad robotnikami i przez sub. W krajach, jak Francja, gdzie chopstwo stanowi znacznie wicej ni poow ludnoci, byo rzecz naturaln, e pisarze, wystpujcy po stronie proletariatu przeciw buruazji, stosowali w swej krytyce ustroju buruazyjnego miar drobnomieszczask i drobnochopsk i bronili robotnikw ze stanowiska drobnomieszczastwa. Powsta w ten sposb socjalizm drobnomieszczaski. Sismondi jest gow tej literatury, nie tylko dla Francji, ale i dla Anglii. . Socjalizm ten analizowa z du przenikliwoci sprzecznoci we wspczesnych stosunkach produkcji. Demaskowa zudne upikszenia ekonomistw. Wykaza niezbicie burzce dziaanie maszyn i podziau pracy, koncentracj kapitaw i wasnoci ziemskiej, nadprodukcj, kryzysy, nieuniknion zagad drobnomieszczastwa i chopstwa, ndz proletariatu, anarchi w produkcji, krzyczce dysproporcje w podziale bogactw, niszczc wojn przemysow narodw pomidzy sob, rozkad dawnych obyczajw, dawnych stosunkw rodzinnych, dawnych narodowoci. Ale w swej pozytywnej treci socjalizm ten chce przywrci, bd dawne rodki produkcji i wymiany, a wraz z nimi i dawne stosunki wasnoci i dawne spoeczestwo, bd te chce przemoc wtoczy nowoczesne rodki produkcji i wymiany w ramy dawnych stosunkw wasnoci, ktre zostay przez nie rozsadzone, musiay by rozsadzone. W< obu wypadkach jest on zarazem reakcyjny i utopijny. Ustrj cechowy w przemyle rkodzielniczym i gospodarstwo patriarchalne na wsi - oto jego ostatnie sowo. W dalszym swym rozwoju kierunek ten wyrodzi si w tchrzliwe gderanie. _*c) Niemiecki, czyli ?prawdziwy", socjalizm*_ Literatura socjalistyczna i komunistyczna Francji, powstaa pod uciskiem

panujcej buruazji i bdc literackim wyrazem walki przeciw temu panowaniu, zostaa wprowadzona do Niemiec w czasie, kiedy buruazja dopiero co rozpocza walk przeciw feudalnemu absolutyzmowi. Niemieccy filozofowie, pfilozofowie i piknoduchy uchwycili si chciwie literatury, zapominajc tylko o tym, e z przywdrowaniem tych pism z Francji nie przywdroway rwnoczenie do Niemiec francuskie warunki ycia. .W warunkach niemieckich literatura francuska utracia wszelkie bezporednie znaczenie praktyczne i przybraa oblicze czysto literackie. Musiaa wystpi w postaci czczej spekulacji mylowej na temat prawdziwego spoeczestwa, wcielenia w rzeczywisto istoty ludzkiej. W ten sposb dania pierwszej rewolucji francuskiej miay dla filozofw niemieckich XVIII stulecia jedynie znaczenie wymaga ?praktycznego rozumu" w ogle, a przejawy woli rewolucyjnej buruazji francuskiej oznaczay w ich oczach prawa czystej woli, woli jak ona by powinna, prawdziwie ludzkiej woli. Praca literatw niemieckich polegaa wycznie na tym, by uzgodni nowe idee francuskie ze swym starym sumieniem filozoficznym, lub raczej na tym, by ze swojego stanowiska filozoficznego przyswoi sobie idee francuskie. To przyswojenia odbyo si w sposb, w jaki si w ogle przyswaja obcy jzyk, tj. drog przekadu. Wiadomo, e mnisi pisali swe niedorzeczne ywoty witych katolickich na rkopisach, na ktrych zapisane byy klasyczne dziea z czasw staroytnego pogastwa. Literaci niemieccy postpowali odwrotnie ze wieck literatur francusk. Wpisywali oni swoje brednie filozoficzne pod orygina francuski. Tak, na przykad, pod francusk krytyk stosunkw pieninych podsunli ?wyobcowanie istoty ludzkiej", pod francusk krytyk pastwa buruazyjnego wpisali ?zniesienie panowania abstrakcyjnej powszechnoci" itp. Podsunicie tych frazesw filozoficznych pod rozumowanie francuskie ochrzcili ?filozofi czynu", ?prawdziwym socjalizmem", ?niemieck nauk socjalizmu", ?filozoficznym uzasadnieniem socjalizmu" itp. rzeczywisto ten sposb francuska literatura socjalistyczno-komunistyczna zostaa kompletnie skastrowana. A poniewa w rkach niemieckich przestaa ona wyraa walk jednej klasy przeciw drugiej, wic Niemiec nabra przekonania, e przezwyciy ?francusk jednostronno", e zamiast prawdziwych potrzeb reprezentuje potrzeb prawdy, a zamiast interesw proletariatu - interesy istoty ludzkiej, czowieka w ogle, czowieka, ktry nie naley do adnej klasy, nie naley w ogle do rzeczywistoci, lecz jedynie do mgawicy fantazji filozoficznej. Ten socjalizm niemiecki, ktry tak powanie i uroczycie traktowa swe nieudolne wiczenia szkolne i tak jarmarcznie je otrbia, utraci jednake stopniowo sw pedantyczn niewinno. Walka niemieckiej, zwaszcza pruskiej buruazji przeciw feudaom i monarchii absolutnej, sowem ruch liberalny sta si powaniejszy. ?Prawdziwy" socjalizm znalaz podan sposobno przeciwstawienia ruchowi politycznemu da socjalistycznych, rzucenia tradycyjnej kltwy na liberalizm, pastwo parlamentarne, konkurencj buruazyjn, buruazyjn wolno prasy, buruazyjne prawo, buruazyjn wolno i rwno, oraz goszenia masie ludowej, e w tym ruchu buruazyjnym nie moe ona nic zyska, a raczej wszystko moe straci. Socjalizm niemiecki w sam por zapomnia, e francuska krytyka, ktrej sta si bezdusznym echem, miaa za przesank wspczesne buruazyjne spoeczestwo z odpowiednimi materialnymi warunkami ycia i dostosowan do nich konstytucj polityczn - te same przesanki, o ktrych wywalczenie chodzio dopiero w Niemczech. Posuy on niemieckim rzdom absolutnym wraz z ich orszakiem klechw, bakaarzy, szlagonw-obszarnikw i biurokratw za dogodny straszak przeciw gronie prcej naprzd buruazji.

Stanowi osadzajce uzupenienie gorzkich uderze bicza i ku, za pomoc ktrych te same rzdy odpowiaday na powstania robotnikw niemieckich. ?Prawdziwy" socjalizm, bdc tego rodzaju orem w rku rzdw przeciw buruazji niemieckiej, reprezentowa bezporednio interesy reakcyjne, interesy niemieckiego mieszczastwa grodowego. W Niemczech drobnomieszczastwo, zachowane jeszcze z XVI stulecia i od tego czasu tworzce si wci na nowo w rnych postaciach, stanowi waciw podstaw spoeczn istniejcego stanu rzeczy. Utrzymanie si tego drobnomieszczastwa jest utrzymaniem istniejcego w Niemczech stanu rzeczy. Od przemysowego i politycznego panowania buruazji oczekuje ono ze strachem nieuniknionej zagady, z jednej strony na skutek koncentracji kapitau, z drugiej - na skutek wyonienia si rewolucyjnego proletariatu. ?Prawdziwy" socjalizm wyda mu si zabiciem dwch zajcy za jednym zamachem. Rozpowszechni si te jak zaraza. Utkana z pajczyny spekulatywnych docieka, haftowana kwiatkami grnolotnego frazesu, przepojona sentymentaln ros rzewnoci - owa pretensjonalna szata, w ktr socjalici niemieccy spowili kilka swych kocistych ?wieczystych prawd", powikszya jedynie zbyt ich towarw wrd tej publicznoci. Ze swej strony socjalizm niemiecki odczuwa coraz bardziej jako swe powoanie - by napuszonym przedstawicielem tego mieszczastwa grodowego. Ogosi on nard niemiecki za nard wzorowy, a niemieckiego filistra za wzr czowieka. Kadej jego podoci nadawa utajon, wysz, socjalistyczn tre, czynic z niej jej przeciwiestwo. Wysnu te ostatni konsekwencj, wystpujc bezporednio przeciwko ?brutalnie-destrukcyjnemu" kierunkowi komunizmu i obwieszczajc sw bezstronn wyszo ponad wszelkie walki klasowe. Z bardzo niewielkimi wyjtkami wszystko, co w Niemczech jest w obiegu, niby to jako pisma socjalistyczne i komunistyczne, naley do tej brudnej, deprawujcej literatury. *2. Socjalizm konserwatywny, czyli buruazyjny* Pewna cz buruazji pragnie zaradzi niedomaganiem spoecznym, aby utrwali istnienie spoeczestwa buruazyjnego. Nale do niej ekonomici, filantropowie, gosiciele humanitaryzmu, ulepszyciele pooenia klas pracujcych, organizatorzy dobroczynnoci, opiekunowie zwierzt, zaoyciele towarzystw wstrzemiliwoci, poktni reformatorzy najrozmaitszego gatunku. Nawet cae systemy tworzone byy z tego buruazyjnego socjalizmu. Jako przykad przytoczymy ?Filozofi ndzy" Proudhona: Socjalistyczni burua chc zachowa warunki bytu nowoczesnego spoeczestwa bez wynikajcych std nieuchronnych walk i niebezpieczestw. Chc spoeczestwa obecnego bez rewolucjonizujcych i rozkadajcych je czynnikw. Chc buruazji bez proletariatu. Buruazja wyobraa sobie wiat, w ktrym rzdzi, oczywicie jako najlepszy ze wiatw. Buruazyjny socjalizm rozwija to pocieszajce wyobraenie w mniej lub bardziej cakowity system. Kiedy wzywa on proletariat, by urzeczywistni jego system i wkroczy do nowej Jerozolimy, to da w gruncie rzeczy tylko tego, by proletariat pozosta w dzisiejszym spoeczestwie, lecz wyzby si swych nienawistnych o nim poj. Inna, mniej systematyczna, ale bardziej praktyczna forma tego socjalizmu usiowaa odstrczy klas robotnicz od wszelkiego ruchu rewolucyjnego za pomoc dowodze, e nie taka lub inna zmiana polityczna, lecz jedynie zmiana materialnych warunkw bytu, stosunkw ekonomicznych, moe przynie jej korzy. Ale przez zmian materialnych warunkw bytu socjalizm ten rozumie bynajmniej nie zniesienie buruazyjnych stosunkw produkcji, moliwe do urzeczywistnienia tylko na drodze rewolucyjnej, lecz ulepszenia administracyjne, dokonujce si na gruncie tych

stosunkw produkcji, a wic nie zmieniajce nic w stosunkach midzy kapitaem a prac najemn, i w najlepszym wypadku zmniejszajce tylko koszty panowania buruazji i upraszczajce jej gospodark pastwow. Socjalizm buruazyjny osiga najwaciwszy wyraz dopiero wwczas, gdy staje si figur czysto retoryczn. Wolny handel! - w interesie klasy pracujcej; ca ochronne! - w interesie klasy pracujcej; cele wizienne! - w interesie klasy pracujcej. Oto ostatnie sowo - jedynie szczere sowo - socjalizmu buruazyjnego. Socjalizm buruazji polega wanie na twierdzeniu, e burua s burua w interesie klasy pracujcej. *3. Krytyczno-utopijny socjalizm i komunizm* Nie mwimy tutaj o tej literaturze, ktra we wszystkich wielkich rewolucjach nowoczesnych dawaa wyraz daniom proletariatu (pisma Babeufa itd.). Pierwsze ze strony proletariatu prby bezporedniego urzeczywistnienia swoich wasnych interesw klasowych w czasach powszechnego podniecenia, w okresie obalania spoeczestwa feudalnego, rozbijay si z koniecznoci wskutek nierozwinitego jeszcze stanu samego proletariatu, jako te wskutek braku warunkw materialnych jego wyzwolenia, bdcych wanie wytworem dopiero epoki buruazyjnej. Literatura rewolucyjna, towarzyszca tym pierwszym ruchom proletariatu, bya w swej treci si rzeczy reakcyjna. Gosi ona powszechny ascetyzm i prymitywn wyrwnawczo. Waciwe systemy socjalistyczne i komunistyczne, systemy Saint-Simona, Fouriera, Owena itd. wyaniaj si w pierwszym, nierozwinitym okresie walki pomidzy proletariatem a buruazj, ktry przedstawilimy powyej. (Patrz: ?Buruazja a proletariusze"). Wynalazcy tych systemw widz wprawdzie przeciwiestwo klas jako te dziaanie czynnikw rozkadowych wewntrz samego spoeczestwa panujcego. Nie dostrzegaj jednak po stronie proletariatu adnej samodzielnoci historycznej, adnego waciwego mu ruchu politycznego. Poniewa rozwj przeciwiestwa klasowego idzie rka w rk z rozwojem przemysu, nie znajduj wic oni materialnych warunkw wyzwolenia proletariatu i szukaj nauki spoecznej, praw spoecznych, by warunki te stworzy. Miejsce dziaalnoci spoecznej zaj musi ich osobista dziaalno wynalazcza, miejsce historycznych warunkw wyzwolenia - warunki fantastyczne, miejsce stopniowo dokonujcej si organizacji proletariatu w klas - wymylona przez nich samych organizacja spoeczestwa. Przysze dzieje ludzkoci sprowadzaj si dla nich do propagandy i praktycznego wykonania ich planw spoecznych. S oni wprawdzie wiadomi tego, e w swych planach reprezentuj przede wszystkim interesy klasy pracujcej, jako klasy najbardziej cierpicej. Proletariat istnieje dla nich tylko jako klasa najbardziej cierpica. Nierozwinita forma walki klasowej, jako te ich wasne pooenie yciowe sprawiaj, e uwaaj si oni za stojcych wysoko ponad tym antagonizmem klasowym. Pragn oni polepszy warunki yciowe wszystkich czonkw spoeczestwa, nawet najlepiej usytuowanych. Odwouj si wic stale do caego spoeczestwa bez rnicy, a nawet przewanie do klasy panujcej. Trzeba przecie: tylko zrozumie ich system, aby uzna go za moliwie najdoskonalszy plan moliwie najdoskonalszego spoeczestwa. Odrzucaj przeto wszelk akcj polityczn, a zwaszcza rewolucyjn; chc swj cel osign na drodze pokojowej i usiuj za pomoc drobnych, oczywicie chybionych, eksperymentw, si przykadu, utorowa drog nowej ewangelii spoecznej. Fantastyczne opisy przyszego spoeczestwa wypywaj z pierwszych, penych przeczu poryww proletariatu do powszechnego przeksztacenia spoeczestwa, w czasie kiedy proletariat znajduje si jeszcze w stanie

nader nierozwinitym, ujmuje wic jeszcze fantastycznie swe wasne stanowisko. Ale pisma socjalistyczne i komunistyczne zawieraj rwnie i pierwiastki krytyczne. Atakuj one wszystkie podwaliny istniejcego spoeczestwa. Dostarczyy przeto nader cennego materiau dla uwiadomienia robotnikw. Ich pozytywne twierdzenia o przyszym spoeczestwie, na przykad, zniesienie przeciwiestwa midzy miastem a wsi, zniesienie rodziny, zysku prywatnego, pracy najemnej, goszenie harmonii spoecznej, przeobraenie pastwa w proste zarzdzanie produkcj - wszystkie te twierdzenia wyraaj jedynie konieczno usunicia przeciwiestwa klasowego, ktre wanie dopiero zaczyna si rozwija i ktre jest im znane zaledwie w swej zarodkowej, bezksztatnej nieokrelonoci. Dlatego te same te twierdzenia maj jeszcze sens czysto utopijny. Znaczenie socjalizmu i komunizmu krytyczno-utopijnego znajduje si w stosunku odwrotnym do rozwoju historycznego. W tym samym stopniu, w jakim rozwija si i ksztatuje walka klasowa, to fantastyczne wynoszenie si ponad t walk, to fantastyczne jej zwalczanie traci wszelk warto praktyczn i wszelkie uzasadnienie teoretyczne. Dlatego, jeli nawet twrcy tych systemw byli pod wielu wzgldami rewolucyjni, to ich uczniowie tworz zawsze sekty reakcyjne. Trzymaj si oni uparcie dawnych pogldw swych mistrzw na przekr postpujcemu rozwojowi historycznemu proletariatu. Usiuj wic konsekwentnie stpi ponownie walk klasow i pogodzi przeciwiestwa. Wci jeszcze marz o prbach urzeczywistnienia swych utopii spoecznych, o zakadaniu poszczeglnych falansterw, o zorganizowaniu Home colonies, o urzdzeniu maej Ikariil, kieszonkowego wydania nowej Jerozolimy, - i dla zbudowania wszystkich tych zamkw na lodzie musz odwoywa si do filantropii buruazyjnych serc i sakiewek. Stopniowo staczaj si oni do kategorii opisanych wyej socjalistw reakcyjnych albo konserwatywnych, i rni si od nich jedynie bardziej systematyczn pedanteri, fanatycznie zabobonn wiar w cudotwrcze dziaanie swej nauki spoecznej. Wystpuj zatem zaciekle przeciw wszelkiemu politycznemu ruchowi robotniczemu, ktry, ich zdaniem, powstaje jedynie ze lepej niewiary w ich now ewangeli. Owenici w Anglii wystpuj przeciwko chartystom, fourierysci we Francji przeciwko reformistom. *IV. Stosunek komunistw do rnych partii opozycyjnych* Na podstawie rozdziau drugiego zrozumiay jest sam przez si stosunek komunistw do sformowanych ju partii robotniczych, a wic do czartystw w Anglii i zwolennikw reformy agrarnej w Ameryce Pnocnej. Komunici walcz o osignicie najbliszych celw i interesw klasy robotniczej, ale w ruchu teraniejszym reprezentuj jednoczenie przyszo ruchu. We Francji komunici przyczaj si do partii socjalistyczno-demokratycznej przeciw buruazji 'konserwatywnej i radykalnej, nie wyrzekajc si bynajmniej prawa krytycznego stosunku do frazesw i zudze, wypywajcych z rewolucyjnej tradycji. W Szwajcarii popieraj oni radykaw, nie udzc si jednak co do tego, e partia ta skada si ze sprzecznych ywiow, po czci socjalistw demokratycznych typu francuskiego, po czci za z radykalnych burua. Wrd Polakw komunici popieraj parti, ktra rewolucj agrarn uwaa za warunek wyzwolenia narodowego, t sam parti, ktra wywoaa powstanie krakowskie 1846 roku. W Niemczech, o ile buruazj wystpuje rewolucyjnie, partia komunistyczna walczy wsplnie z buruazj przeciw monarchii absolutnej, feudalnej wasnoci ziemskiej i drobnomieszczaskoci. Nie przestaje ona jednak ani na chwil urabia wrd robotnikw jak najbardziej jasnej wiadomoci wrogiego przeciwiestwa pomidzy buruazj a proletariatem, aby robotnicy niemieccy mogli natychmiast

wykorzysta te warunki spoeczne i polityczne, ktre buruazj musi zaprowadzi wraz ze swym panowaniem, jako or przeciw niej samej, aby po obaleniu klas reakcyjnych w Niemczech rozpocza si niezwocznie walka przeciw samej buruazji. Na Niemcy komunici zwracaj gwn uwag, poniewa Niemcy stoj w przededniu rewolucji buruazyjnej i poniewa przewrotu tego dokonaj w warunkach dalej posunitego rozwoju cywilizacji europejskiej w ogle i przy istnieniu o wiele bardziej rozwinitego proletariatu, ni to byo w Anglii w XVII i we Francji w XVIII stuleciu, tak e niemiecka rewolucja buruazyjna moe by tylko bezporednim prologiem rewolucji proletariackiej. Sowem, komunici popieraj wszdzie wszelki ruch rewolucyjny przeciw istniejcym stosunkom spoecznym i politycznym. We wszystkich tych ruchach komunici wysuwaj jako podstawowe zagadnienie ruchu, zagadnienie wasnoci, bez wzgldu na to, czy przybrao ono bardziej lub mniej rozwinit form. Wreszcie, komunici dziaaj wszdzie na rzecz cznoci i porozumienia partii demokratycznych wszystkich krajw. Komunici uwaaj za niegodne ukrywanie swych pogldw i zamiarw. Owiadczaj oni otwarcie, e cele ich mog by osignite jedynie przez obalenie przemoc caego dotychczasowego ustroju spoecznego. Niechaj dr panujce klasy przed rewolucj komunistyczn. Proletariusze nie maj w niej nic do stracenia prcz swych kajdan. Do zdobycia maj cay wiat. */Proletariusze wszystkich krajw, czcie si!/* Napisane przez K. Marksa i F. Engelsa po niemiecku w grudniu 1847 r. styczniu 1848 r. Po raz pierwszy ogoszono w 1848 r. w Londynie.

You might also like