POLSKIE LOSY.

WYBR TEKSTW I MATERIAW Tom II: Odbudowa kapitalizmu i destrukcja pastwa

Jan Dziewulski

Biblioteka portalu Dyktatura Proletariatu Warszawa 2012 r.

Jan Dziewulski

POLSKIE LOSY
Wybr tekstw i materiaw

Tom II Odbudowa kapitalizmu i destrukcja pastwa

Warszawa 2012

Staraniem i nakadem przyjaci

Pamici prof. Jana Dziewulskiego, niestety, nie Polaka-Katolika, lecz pseudopatrioty, pseudohumanisty, marksisty i socjalisty. A fe, paskudztwo!

SPIS TRECI
Tom II. Odbudowa kapitalizmu i destrukcja pastwa IV. O neoliberalizmie i neokolonizacji Polski................................................................................................6 Sens i konsekwencje realizacji programu gospodarczego wicepremiera Balcerowicza......................6 Prywatyzacja inne spojrzenie..................................................................................................................16 Odbudowa kapitalizmu w Polsce..............................................................................................................31 Zacofanie leczone zniszczeniem................................................................................................................72 Polska na rozdrou. O tzw. reformie i stosunku do niej lewicy spoecznej........................................76 Polski Roosevelt potrzebny od zaraz........................................................................................................83 W kwestii programowej..............................................................................................................................92 Z kim i dokd?..............................................................................................................................................99 Lewica polska i jej program......................................................................................................................108 Klasa robotnicza a socjalizm. Prba wysnucia wnioskw z dowiadcze polskich........................118 Panujca teoria ekonomiczna a rosnce trudnoci z bilansem handlowym i patniczym.............137 Czy w dzisiejszej Polsce byoby moliwe pene zatrudnienie i wykorzystanie potencjau wytwrczego?.............................................................................................................................................146 Paranoiczna sytuacja.................................................................................................................................160 Korekta zamiast zmiany doktryny, strategii i polityki gospodarczej.............................................162 Mechanizmy kapitalistycznej transformacji. Kolonizacja Polski?.....................................................174 Liberalizm i keynesizm wobec kryzysu..................................................................................................183 V. O sprawiedliwoci spoecznej i spoecznej gospodarce rynkowej......................................................206 Sprawiedliwo spoeczna jako przedmiot sporu.............................................................................206 O szansach na spoeczn gospodark rynkow w postsocjalistycznej Polsce..................................220 Jak otworzy drog do spoecznej gospodarki rynkowej w Polsce....................................................236 VI. O specyfice i sposobach porwnywania ze sob teorii ekonomicznych.........................................252 Tadeusz Kowalik, Ra Luksemburg. Teoria akumulacji i imperializmu [recenzja].....................252 W kwestii sposobu porwnywania teorii ekonomicznych R. Luksemburg i M. Kaleckiego........259 M. Blauga krytyka teorii wartoci opartej na pracy.............................................................................264

Historia myli ekonomicznej i kopoty z teoriami niezgodnymi ze wzorcem.................................275 Praca produkcyjna i dochd spoeczny..................................................................................................283 Listy...................................................................................................................................................................293 Refleksje i obawy.............................................................................................................................................351 Bibliografia (waniejsze pozycje).................................................................................................................354

IV. O NEOLIBERALIZMIE I NEOKOLONIZACJI POLSKI

SENS I KONSEKWENCJE REALIZACJI PROGRAMU GOSPODARCZEGO WICEPREMIERA BALCEROWICZA1
Problemy ekonomiczne s palce i decydujce dla nas wszystkich, dla losw kraju, take dla dalszych losw ruchu Solidarno. Nie jestem praktykiem gospodarczym, std z wielu zwizkw i uwarunkowa nie zdaj sobie na pewno w peni sprawy, z wszelkimi konsekwencjami tego dla trafnoci pogldw i ocen. Przedstawi te tylko najwaniejsze, moim zdaniem, problemy oraz najwiksze moje obawy i wtpliwoci. Zmiana perspektywy spoeczno-gospodarczej Wydaje mi si przede wszystkim, e wrd zmian w perspektywie, jakie nastpiy w okresie midzy kwietniem a listopadem br., zmieni si bardzo istotnie take gospodarczy cel strategiczny przywdcw naszego ruchu. W okresie Okrgego Stou, za ekonomiczn podstaw przyszego pluralistycznego spoeczestwa opozycja uznawaa gospodark mieszan trjsektorow. Wspistnie na rwnych prawach i konkurowa ze sob miay: skomercjalizowany sektor pastwowy, sektor prywatny i spdzielczy. Dominowaa wwczas tak zwana opcja socjaldemokratyczna. Tego typu perspektywa leaa u podstaw popieranego przez spoeczestwo programu wyborczego Solidarnoci. Potem Lech Wasa wysun Tadeusza Mazowieckiego na premiera. Co si dalej dziao, nie bardzo wiem, w kadym razie powoany zosta rzd ze zdecydowan przewag tak zwanych neoliberaw. W padzierniku przedstawili oni projekt programu, ktrego realizacj podjli i kontynuuj, mimo i program ten nie zosta gbiej przedyskutowany i przyjty ani przez parlament, ani przez Solidarno, ani przez spoeczestwo w otwartej, publicznej dyskusji. W rozwijajcej si za na ten temat dyskusji profesjonalnej rodowiska ekonomicznego zdania s niezwykle gboko podzielone, a obawy o konsekwencje realizowanej polityki gospodarczej rosn. O co tu chodzi? Wszyscy przecie zgadzaj si, e konieczna jest zasadnicza przebudowa gospodarki, wprowadzenie gospodarki rynkowej w miejsce dawnej, na wskro zbiurokratyzowanej, centralnie sterowanej gospodarki planowej, ktra dramatycznie udowodnia swoj nieefektywno. Czy wic chodzi o tempo i sposoby przeksztace, rozoenie ich kosztw? Z pewnoci tak, ale nie tylko i moe nawet nie przede wszystkim. Kluczowe znaczenie ma, moim, zdaniem kwestia celu owych przemian. Grup kierujc dzi nimi (Balcerowicz, Syryjczyk, Paszyski, Dbrowski i ich doradcy) cechuje gbokie przekonanie, e tylko kapitalizm okaza si
1

Tekst Wprowadzenia wygoszonego podczas otwartego zebrania Solidarnoci Wydziau Nauk Ekonomicznych UW, w dniu 6 grudnia 1989 r., z udziaem posa dr R. Bugaja oraz prof. S. Gomuki z Londyskiej Szkoy Ekonomicznej. Przedmiot zebrania: rzdowy program gospodarczy. [Prof. Jan Dziewulski by przewodniczcym koa NSZZ Solidarnoci na Wydziale Nauk Ekonomicznych UW, a czonkiem Zwizku od jesieni 1980 do 1 wrzenia 1994 r. przyp. red.]

zdolny zapewni efektywno ekonomiczn, postp techniczno-organizacyjny, rozwj gospodarczy i stopniowy wzrost poziomu ycia take tak zwanych mas pracujcych. Wynik std zasadniczy wniosek: e mianowicie naley zdemontowa do gruntu system etatystyczny i zbudowa w Polsce z powrotem, i to jak najszybciej, system prywatno-kapitalistyczny. Taki te jest cel strategiczny ekipy Balcerowicza. Wysuwany pocztkowo do ostronie, w sposb zawoalowany, eufemistycznie dzi stawiany jest otwarcie. Nie chodzi jednak o gospodark rynkow, nie chodzi ju o gospodark mieszan (ta ostatnia miaaby by tylko koniecznym, ale oby jak najkrtszym etapem przejciowym) chodzi o gospodark kapitalistyczn. Lech Wasa powiedzia w Anglii, e nikomu w Polsce nie chodzi dzi o kapitalizm czy socjalizm chodzi o efektywny system spoeczno-gospodarczy. Mia chyba na myli solidarnociowo-rzdowe kierownictwo, bo na dole jest rnie. W Tygodniku Solidarno mwi si o kapitalizmie jako celu, jednoczenie jednak istnieje, na przykad, Polska Partia Socjalistyczna majca raczej odmienn wizj spoeczno-gospodarcz. W skali midzynarodowej pojcia kapitau, dochodw z kapitau, kapitalizmu nadal powszechnie funkcjonuj, a jednoczenie istnieje ruch socjalistyczny, Midzynarodwka Socjalistyczna. Sprawa nie sprowadza si wic jedynie do gospodarki efektywnej. Szybko dziaania jest konieczna z dwch co najmniej, zasadniczych powodw. Zmiany winny by nie do cofnicia, gdy co moe, cho nie musi nastpi zwykli ludzie pracy odmwi dalszego ponoszenia ciarw kapitalistycznej przebudowy lub nawet poczuwszy si zagroeni odrzuc jej cel. Albo te, gdy niekorzystnie zmieni si warunki zewntrzne (na przykad w wyniku upadku Gorbaczowa). Nie chodzi mi tu o aden zarzut ideowo-polityczny, a tylko o jasno: rzd w obecnym skadzie, tzn. z kierujc gospodark grup L. Balcerowicza, jest rzdem likwidacji wszelkich urzdze o charakterze socjalistycznym i restauracji kapitalizmu w Polsce . Jakimi drogami ma to zosta osignite? Wiadomo, jak historycznie powsta system kapitalistyczny. Wyrasta najpierw z handlu towarami i pienidzmi na du skal. Wyrasta z drobnej produkcji towarowej, ktr rnicoway rynek i konkurencja. Byy to jednak do powolne procesy. Wielkie przyspieszenie nastpio w wyniku uycia radykalnych metod opartych na masowym przymusie, w wyniku zorganizowanej grabiey. Wielk rol odegrao tu pastwo, m.in. zapewniajc w trakcie tego procesu i potem porzdek spoeczny. Proces oddolnego powstawania u nas kapitaw i nowej klasy kapitalistycznej wyaniajcej si z handlu, spekulacji, prywatnego rzemiosa, przy silnych powizaniach z czci aparatu wadzy dokonywa si ju w realnym socjalizmie, a ostatnio bardzo si wzmg i jest doskonale dla wszystkich widoczny. A jednak jest za powolny; trzeba przecie szybko stworzy due kapitay, zdolne przej znaczn cz przedsibiorstw pastwowych, oraz ca klas spoeczn powoan do roli przywdczej w gospodarce i co za tym idzie take w pastwie. Tu istotn rol powinno odegra pene urynkowienie gospodarki. Nie tyle dlatego, e rynek, konkurencja wymuszaj dostosowanie produkcji do struktury patnego popytu spoeczestwa (to raczej dalsza sprawa). Nie tylko dlatego, e mechanizm rynkowy selekcjonuje przedsibiorstwa i przedsibiorcw, eliminuje niesprawnych, pomnaa siy grupy przodujcej. Chodzi chyba przede wszystkim o ekonomiczno-spoeczne efekty urynkowienia gospodarki niedoboru ; do tego urynkowienia w istocie rzeczy zupenie nieprzygotowanej, wanie o te efekty. Jakie one ju s i jakie bd? 7

Urynkowienie gospodarki niedoboru Gospodarki krajw realnego socjalizmu niemal stale miay niedobory na niemal wszystkich rynkach. Rynek rodkw konsumpcji by nie gorszy, jeli nie lepszy od innych. Bardzo znaczny spadek produkcji w kocu lat siedemdziesitych powikszy luk inflacyjn na tym rynku. Zabezpieczono minimum konsumpcji za pomoc kartek. Parokrotnie przeprowadzane, masywne operacje cenowo-dochodowe miay ten rynek zrwnoway, ale spoeczestwo do skutecznie bronio swych dochodw nominalnych. Gdy wskutek, m.in. wadliwej polityki w stosunku do wsi zabrako pokrycia na kartki misne, rzd Rakowskiego postanowi i zdy jeszcze urynkowi produkcj roln. Znacznie wyszy od przewidywanego wzrost cen wywoa dostateczny spadek popytu (na miso, np. o okoo 30%), by rynek na jaki czas zrwnoway. Ekipa Balcerowicza postanowia zrwnoway w ten sposb ca gospodark. atwo o model, ktry wybije korzyci takiej operacji. Jeli na przykad zaoy, e masa produkcji pozostaje taka sama, spoeczestwo w caoci nic nie powinno straci na urynkowieniu; likwidacji ulegnie jedynie pusty pienidz, za to gospodarka stanie si przejrzysta wiadomo bdzie, co si opaca, a co nie, rozpocznie si sensowne przeksztacenia strukturalne, zastartuje mechanizm efektywnociowy. Rzeczywisto rni si jednak znacznie od takiego modelu. Wemy najpierw skutki operacji urynkowienia dla ludnoci. Produkcja do podziau nie zmniejszy si wprawdzie (utrzymujemy na razie to zaoenie), a tylko popyt pieniny spadnie do jej realnej wielkoci. Oznacza to jednak likwidacj niemal wszystkich oszczdnoci, zwaszcza pochodzcych ze rodkw otrzymanych za prac. Nie moe to nie wywoa rozgoryczenia, niechci, a moe nawet biernego oporu. Zmieni si zasadniczo podzia dochodu narodowego. Udzia w nim grup sabo uposaonych spadnie, struktura ich wydatkw zdecydowanie si uwsteczni nie sta bdzie tych grup na poywienie wysokobiakowe, nie mwic ju o dobrach trwalszego uytku, perspektywach na mieszkanie itp. Inaczej bdzie w grupach zamonych i bogatych. Zwiksz one swj udzia. Stopa yciowa spoeczestwa ulegnie zatem gbokiemu zrnicowaniu, pojawi si ndza obok bogactwa. Nie sdz, eby o to wanie chodzio ludziom, ktrzy zakadali Solidarno. Wemy teraz sfer produkcji. Ruch cen rynkowych nie zmieni nagle istniejcej struktury produkcji, a tylko dopasuje do niej struktur popytu. Jedne brane zaczn przynosi nieuzasadnienie wysokie zyski, inne niezawinione straty. Ale to wanie powinno spowodowa odpowiednie zmiany w strukturze produkcji w nastpnym okresie. Moe to nastpi i nastpuje do pynnie i bez wikszych strat, gdy konieczne zmiany strukturalne nie s zbyt wielkie, istniej wolne kapitay i zasoby i nie ma przeszkd monopolowych. U nas jest jednak akurat odwrotnie. Struktura produkcji daleko odbiega od waciwej (tzn. uwzgldniajcej zarwno struktur potrzeb spoecznych, jak i spoeczny koszt zaspokojenia kadej z tych potrzeb), jest wysoce spetryfikowana i zmonopolizowana. Tote (wbrew pogldom liberaw) dugo nie powstanie waciwa struktura cen. Jedne brane czy wielkie przedsibiorstwa bd realizowa niezwykle wysokie zyski, ale albo nie bd mogy rozszerzy produkcji ze wzgldu na brak odpowiednich rodkw rzeczowych, albo te nie zechc tego zrobi majc i tak zapewnione zyski monopolowe. Inne brane czy przedsibiorstwa, ponoszc wielkie straty, zbankrutuj, produkcja spadnie tu znacznie bardziej ni powinna, nastpi wielkie zmarnotrawienie rodkw, a 8

take si ludzkich wskutek bezrobocia. Wolumen produkcji spadnie (przez co strefa ndzy tym bardziej wzronie), a mechanizm efektywnociowy nie zostanie uruchomiony, a jeli, to w odwrotnym kierunku. A przecie nasza rzeczywisto gospodarcza jest jeszcze o wiele bardziej skomplikowana. Wystarczy przypomnie specyficzne stosunki ekonomiczne z zagranic: ogromne zaduenie i nisk zdolno eksportow gospodarki. Jeli tak gospodark otworzy na zagranic, to nikt nie bdzie w stanie przewidzie skutkw. Zamiast rozwoju moliwe jest cakowite bankructwo gospodarcze. Mechanizm rynkowy moe dobrze dziaa tylko w bardzo okrelonych warunkach wewntrznych i zewntrznych a tych w naszej gospodarce nie ma i dugo nie bdzie (std konieczna interwencyjna dziaalno pastwa). Do tego wniosku doszed szereg praktykw gospodarki polskiej na bazie cudzych i wasnych bdw i dowiadcze, jak np. W. Baka i Z. Sadowski. Przypomn, co niedawno temu pisa Baka (w zbiorze powiconym prof. Moreckiej): Nie mona ignorowa obiektywnych warunkw. Musi by niepowodzenie, jeli si rozwizania dobre w sytuacji rwnowagi gospodarczej, mobilnoci czynnikw wytwrczych wprowadza do gospodarki niedoboru, zmonopolizowanej, o sztywnych strukturach, bez niezbdnych przemian proporcji makroekonomicznych i w polityce pienino-finansowej. To woluntaryzm, powodowany najlepszymi intencjami, ale intencje nie usprawiedliwiaj istotnych bdw. Baka postulowa zasadnicze przewartociowanie kanonw polityki gospodarczej dotyczcych wprowadzania stosunkw rynkowych, postulowa te wypracowanie instytucjonalnych zabezpiecze przed niedojrzaymi koncepcjami i istotnymi sabociami realizacyjnymi. Podobne stanowisko zaj XV Zjazd Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, ostrzegajc przed wprowadzeniem w ycie koncepcji grupy Balcerowicza. Nie wywaro to jednak adnego wpywu na t grup i kierownictwo solidarnociowo-pastwowe. Wicepremier wierzy niezachwianie w swoj triad: liberalizacja cen, hamowanie pac, restrykcyjna polityka pienina (albo inaczej: wolne ceny, wolny kurs dolara, wycofanie dotacji, bankructwa, bezrobocie i spadek dochodw realnych) i cho cofa si produkcja i eksport, a ludzie uboej, rozkrca si spiral hiperinflacji. Czemu suy hiperinflacja Wszystko w gospodarce robi ludzie, a nie elazne prawa o nadprzyrodzonym charakterze, inflacj take, chocia wydaje si ona sama nakrca. Gwna rola przypada tu rzdowi. Wszyscymy widzieli, jak po niepowodzeniu wielkiej operacji cenowo-dochodowej, po ktrej upad rzd Messnera robi inflacj rzd Rakowskiego (starajc si przy tym zrzuci odpowiedzialno na przedsibiorstwa i spoeczestwo). Obecni kierownicy naszej gospodarki czyni to samo, ale na nieporwnanie wiksz skal, zasadniczo w ten sam sposb, cho z pewnymi nowymi (nie wasnymi zreszt) pomysami, ufni w oson w postaci zaufania spoeczestwa do Solidarnoci. Rzd uwolni niemal wszystkie ceny, co w praktyce oznacza ich wzrost a do osignicia granicy popytu. Nieraz wzrost niezwykle wysoki, bo trudno, np. zrezygnowa z komunikacji miejskiej czy krajowej, owietlenia i ogrzewania mieszkania, ywnoci i papierosw. Ceny mleka, masa, serw osigny t granic (co nie jest dziwne, gdy rynek na te produkty by przez wiele lat faktycznie zrwnowaony), przedsibiorstwa nagromadziy zapasy i chc eksportowa zamiast obniy ceny; wysze gatunki wdlin marnoway si ju wielokrotnie z tego powodu. Sowna walka z monopolami niewiele tu pomaga, bo sytuacja jest monopolowa i nawet przedsibiorstwa 9

konkurencyjne wykorzystywayby j podobnie. Ale wiele rynkw jak np. na trwae rodki konsumpcji nadal tkwi w nierwnowadze, jak si syszy, z powodu zbyt mao agresywnej polityki cenowej. Wkrtce pewnie to si zmieni, np. gdy benzyna przekroczy 2000 z za litr i wiele maluchw stanie na klockach. Wycofuje si te rzd z dotacji, co take oznacza wzrost cen, niekiedy bardzo wielki (cena wgla wzrasta piciokrotnie, a to nie koniec, podobnie energia mona sobie wyobrazi, co to spowoduje). Zapowiedziany jest wolny kurs waluty, co w praktyce oznacza, e przedsibiorstwa bd kupowa dolary od pastwa parokrotnie droej i ten wzrost kosztw przerzuc w ceny (mona sobie wyobrazi, jak wzrosn ceny wyrobw bawenianych i wenianych, na przykad). Spirala hiperinflacji rozkrcana jest wic wiadomie i ma by rozkrcana, dopki nie zostanie osignita rwnowaga oglna i czstkowa na gwnych rynkach. Dopiero wwczas ma by stopniowo wygaszana. Ale czy dla osignicia rwnowagi rynkowej niezbdna bya i jest tak ogromna, rujnujca gospodark hiperinflacja? Mona wykaza, e nie, skd wynika, e ekipie rzdowej nie o t rwnowag gwnie chodzi. Spoeczny sens inflacji polega na og jak wiadomo na redystrybucji dochodu narodowego za pomoc nadmiernej emisji pienidza papierowego. Ekipa Balcerowicza nie ukrywa, jaka ma by ta redystrybucja. Najbogatsze warstwy ludnoci maj by w pewnej mierze chronione (na przykad jako podatnicy), prcz tego bd miay moliwo obrony i wzrostu dochodw jako prywatni przedsibiorcy bd udziaowcy spek rnego rodzaju. W ten wanie sposb nowa klasa powinna zosta wyselekcjonowana i zda egzamin z przedsibiorczoci. Najbiedniejsi, niezaradni, popadn w ndz. Minister Kuro wrcz wyspecjalizowa si w tumaczeniu ludziom, e jest to nieuchronny, konieczny koszt przebudowy. Rzd solidarnociowy musi, niestety, doprowadzi wiele rodzin do ndzy, ale te postara si umoliwi im wegetacj. Zapewni ma j w tej koncepcji zwaszcza miosierdzie ludzkie, dobroczynno kocielna i wiecka. Kochajmy zatem ludzi biednych: res sacra miser. Odbudow kapitalizmu maj sfinansowa przede wszystkim warstwy rednie. Ich udzia w dochodzie narodowym powinien znacznie si obniy, przy oczywicie wikszym zrnicowaniu poziomu yciowego. Mwi si o tym do otwarcie. Istnieje ponadto w tej kwestii co w rodzaju papierka lakmusowego. Jest nim stosunek rzdu do indeksacji pac. Mieszajc (wiadomie chyba) skutek z przyczyn, rzd przedstawia rewindykacje pacowe, czyli obron przez ludno swego poziomu yciowego, jako rdo inflacji. Zmierza do tego, aby indeksacyjne zobowizania radykalnie ograniczy, zawiesi lub w ogle zlikwidowa. Dokonujc podwyek, albo sprzyjajc podwykom wszystkich innych cen, przeciwstawia si obronnym podwykom ceny pracy ludzkiej, ktrej koszt stanowi przecie may odsetek (10-12%) kosztw produkcji. Choby w produkcji najsilniejsze byy monopole, to wolna konkurencja na rynku pracy ten idea kadej doktryny liberalnej ley, oczywicie, jak najbardziej w logice rzdowej koncepcji sfinansowania kapitalistycznej przebudowy gospodarki. Podobny proces obj ma przedsibiorstwa. Chodzi o dostarczenie rodkw grupie najsilniejszej kosztem nie tyle najsabszej (ta zbankrutuje, a ogromna wikszo jej rodkw rzeczowych ulegnie zmarnowaniu), ile licznej grupy rednich przedsibiorstw. Przyspieszenie przebudowy

10

Zniszczy jest atwiej i mona to zrobi szybciej, ni potem odbudowa. Po II wojnie wiatowej kapitalizm w Polsce zosta zniszczony w krtkim czasie. Obecny rzd postawi przed sob i narodem zadanie restytucyjne, ktre porwna mona z odbudow systemu feudalnego we Francji po upadku Napoleona (dla krajw Europy Wschodniej byoby to zadanie porwnywalne z restytucj feudalizmu w Europie rodkowej po Kongresie Wiedeskim moe atwiejsze, moe trudniejsze). Dziaania dotychczas omwione byyby zbyt sabe, aby tego dokona, zwaszcza w krtkim czasie, na skrty (Lenin, jak wiadomo, tak wanie chcia zbudowa komunizm, co o mao nie kosztowao bolszewikw utraty wadzy). Kluczow kwesti jest, oczywicie, dominujcy, ociay, pastwowy sektor gospodarczy. Co i jak z nim zrobi? Mona by sprbowa rozbi struktury monopolistyczne i skomercjalizowa przedsibiorstwa pastwowe niech w walce z konkurencj wszelkiego typu, take zagraniczn, udowodni sw zdolno do ycia i rozwoju, albo upadn. To wanie mwiono w okresie Okrgego Stou. Nie ley to jednak w logice koncepcji neoliberalnej. Pewnikiem jest w niej (cho wiele faktw przeczyo i przeczy temu jak zwaszcza wspczesny interwencjonizm pastwowy w wysoko rozwinitych pastwach kapitalistycznych, prosperujcy w niektrych z nich sektor pastwowy), e tylko prywatna wasno gwarantuje efektywno i prno ekonomiczn. Sektor pastwowy naley wic maksymalnie powiedzmy, za L. Balcerowiczem, w 80% sprywatyzowa. Nie jest to jednak takie atwe. Sektor pastwowy zbudowaa wadza komunistyczna, ale powsta on z pracy caego narodu. Trzeba by go waciwie odda ludziom pracy, co jednak niczego by nie rozwizao. Mona by te co byoby mniej uzasadnione, ale bardziej realne podarowa przedsibiorstwa (przynajmniej w znacznej czci) ich zaogom. Systemy samorzdowe w gospodarce nigdzie si jednak nie sprawdziy. A ponadto chodzi przecie przede wszystkim o stworzenie klasy kapitalistycznej. Motywowana zyskiem, zdolna do ryzyka, pacca za bdy wasnym majtkiem (w praktyce, take i cudzym), tylko ona (w koncepcji liberalnej) potrafi zapewni prawidowy rozwj gospodarczy. Trzeba zatem odda przedsibiorstwa pastwowe w rce tej grupy przede wszystkim, ktra ju wykazaa swoje umiejtnoci czy to zbijajc fortuny w trudnych warunkach realnego socjalizmu, czy zbijajc je na spekulacji towarami i walut w ostatnim okresie, czy wykazujc si dobrymi wynikami jeszcze jako kierownicy jednostek pastwowych, czy wreszcie zakadajc prne spki (take te dyrektorskie, nomenklaturowe). Tumaczyoby to dobrze bardzo pobaliwy stosunek rzdu do tych dziaa i tych grup. Kopot w tym, e grupy tej nie sta jeszcze na wykup wikszych przedsibiorstw pastwowych nawet po maksymalnie nisko wyszacowanej (sufitowej w istocie) cenie. Trzeba by jej te przedsibiorstwa po prostu podarowa, jeli co jest uwaane za niezbdne prawie cay sektor pastwowy ma zosta szybko zlikwidowany. Jest rzecz oczywist, e w prywatyzacji majtku pastwowego bdzie mia te swj znaczny udzia kapita zagraniczny. On moe wykupi, po niskiej cenie, najlepsz cz majtku pastwowego rzecz w tym, czy bdzie chcia. eby jednak ludzi pracy nie zdenerwowa, konieczne bd i s przewidywane rozmaite formy mieszane, dajce iluzj wspwasnoci. W Anglii, za Henryka VIII, wielkie fortuny powstaway z grabiey majtkw kocioa katolickiego i wszystkich przeciwnikw krla i reformacji, potem z zagrabiania ziem chopskich, z zamorskiego handlu i grabienia kolonii. U nas naturalnym obiektem podobnych procesw jest 11

wasno pastwowa. Wanie ona moe umoliwi pierwotn akumulacj kapitau na wielk skal, co zadecyduje o restytucji kapitalizmu w Polsce. O ni te wanie rozegra si moe cicha, ale zaarta i bezwzgldna walka grup i ludzi. Mona zasadnie oczekiwa, e masy pracownicze nie zorientuj si na czas w wadze sprawy, albo rozbite nie bd w stanie procesu zablokowa pierwotnej akumulacji. Koszty oraz mechanizm amortyzacyjny Ambitny program ekipy Balcerowicza odbudowy kapitalizmu na skrty jest i bdzie, jak wida z tego wszystkiego, bardzo kosztowny dla wielkiej czci, moe wikszoci spoeczestwa. Dalszy, bardzo znaczny spadek realnych dochodw pracowniczych; likwidacja licznych zakadw pracy przedsibiorstw i urzdw, a wic zagroenie bezrobociem bardzo znacznej grupy spoecznej; faktyczne bezrobocie i ndza w skali trudnej dzi do przewidzenia takie s owe konieczne, bardzo przy tym nierwno rozoone koszty zmiany systemu spoeczno-gospodarczego. Nadzieje, e spoeczestwo wzgldnie spokojnie poniesie te koszty, opieraj si na kilku gwnych przesankach, a przede wszystkim: kompromitacji poprzedniego sposobu gospodarowania, wielkim autorytecie i znacznej nadal sile oddziaywania Solidarnoci, spodziewanym dopywie kapitaw zagranicznych. Kompromitacja systemu statystycznego jest bardzo wanym czynnikiem. Zamyka ona drog powrotu do rozwiza, nawet szczegowych i pozytywnych, sprawdzonych w podobnych warunkach na przykad do systemu reglamentacji, wprowadzanemu take w krajach kapitalistycznych w warunkach wojennych lub ruiny powojennej po to, by zapewni przeycie i zgodny, solidarny wysiek caego spoeczestwa. Kompromitacja starego systemu rodzi te masowe pozytywne nastawienie do radykalnej przebudowy gospodarki na wzr bogatych krajw zachodnich, mimo spodziewanych (ale niezbyt sobie uwiadamianych) kosztw. Wielka jest tu rola umiejtnej propagandy. atwo zauway, e propaganda rzdowa przedstawia drog zaproponowan przez grup Balcerowicza jako jedynie suszn i moliw, trudn ale gwarantujc w dostrzegalnej perspektywie sukces ekonomiczny caemu niemal spoeczestwu. Nie ma w publikatorach rzdowych gbokich, zasadniczych dyskusji na ten temat, tzw. opcja socjaldemokratyczna w ogle w nich nie istnieje. Audycje Solidarnoci zajmuj si kwestiami drugo- i trzeciorzdnymi, nieraz wrcz peryferyjnymi. Uwag kieruje si na rzeczywicie niebywae osignicia w zakresie demokracji politycznej. Solidarno peni rol drugiego amortyzatora. Jak tu nie wierzy powoanemu przez ni rzdowi? Biece potrzeby zwykych ludzi ktrzy chcieliby poprawy sytuacji materialnej i wreszcie jej stabilizacji, a nie cigego wzrostu cen, spadku stopy yciowej i rosncego zagroenia rozmijaj si jednak gboko z potrzebami dalekosinego Planu Balcerowicza. Autorytet Solidarnoci moe nie wystarczy, skuteczno przymusu poredniego (ekonomicznego) ma granice, a uycie fizycznego przymusu jest na wiksz skal niemoliwe i byoby nieskuteczne. Std rosnce i moe ju kluczowe znaczenie pomocy zagranicznej. Nie wiem, czy racj ma Lech Wasa, e kapitalici zagraniczni mog robi w Polsce wietne interesy. Kwitn u nas gwnie interesy spekulacyjne i nie jest pewne, czy owym kapitalistom opaci si wykupi nasz przemys nawet po najniszych cenach. Nie wiadomo, czy lokowanie kapitaw w tej strefie jest ju bezpieczne, a ponadto dlaczego by je lokowa w Polsce wanie, a nie w lepiej stojcych gospodarczo Wgrzech albo Czechosowacji i, zwaszcza, NRD. 12

Niewtpliwie jednak jest tu do zrobienia, za stosunkowo niewielkie pienidze, wielki interes polityczny i to Zachd ju rozumie. Rzd obecny otrzyma szereg ulg, kredytw (a ma przyrzeczone dalsze), ktrych w adnym wypadku nie otrzymaby jakikolwiek rzd pezetpeerowski. Tu trzeba przyzna znaczna rola i zasuga przypada programowi gospodarczemu Balcerowicza. Jest on niemal w peni zgodny z zaleceniami ekspertw zachodnich, ktrzy nie zdaj sobie wprawdzie sprawy ze specyfiki sytuacji w krajach i spoeczestwach post-realsocjalistycznych, z moliwoci zrealizowania w nich takiego programu, ale dobrze wiedz, czego by chcieli; m.in. penej obsugi dugw, godowym choby eksportem. Jeli chce te tego rzd polski, to mona go w rozsdnej mierze poprze finansowo i tak si dzieje. Zagraniczne kapitay i kredyty mog obniy biece koszty kapitalistycznej przebudowy, uczyni je do zniesienia dla spoeczestwa, zapobiec gbokiemu spadkowi produkcji, przynie nadziej. O tym, w jaki sposb spacimy potem te kredyty, czy bdziemy to w stanie zrobi, dzi raczej si nie myli. Perspektywy Jaka jest szansa na to, by droga neoliberalna wyprowadzia kraj na prost, zapewnia w perspektywie rozwj gospodarki, doszlusowanie do bogatej czci Europy? Tego nikt nie wie i nie jest w stanie przewidzie. Stwarzane jest wraenie, e jest na to dua szansa. Ale jest to, oczywicie, szansa nie wysza, lecz raczej nisza, ni 19:150 (liczba wysoko rozwinitych krajw kapitalistycznych do oglnej liczby krajw o gospodarce rynkowej). Mona by uzasadni, dlaczego nisza. Na razie pojawiaj si gosy, i to z szeregw zwolennikw programu rzdowego, przestrzegajce spoeczestwo przed nadmiernym optymizmem. Chodzi chyba o to, by zmniejszy destrukcyjn si przewidywanego przyszego zawodu, rozgoryczenia, a moe nawet gniewu tego spoeczestwa. Dwa cytaty tu wystarcz. Jeli na gruzach realnego socjalizmu napisa E.O. w artykule Nie bdzie lekko (Tygodnik Solidarno nr 21 z 27.X) tworzy mamy gospodark kapitalistyczn, to dobrze byoby, aby wszyscy jej zwolennicy, i w rzdzie, i poza nim, dopchnli rzecz do koca i nie roztaczali idyllicznych widokw powszechnego i sprawiedliwego, sowem ludowego kapitalizmu, w ktrym kady na pewno bdzie mie swj udzia. Niestety, kapitalizm po polsku bdzie z pewnoci systemem dalekim od sielanki. Kady, kto sdzi inaczej, oszukuje siebie i innych [podkrelenie J.D.] Ten kapitalizm robi bd dwie gwne grupy: biznes zachodni i biznes rodzimy, bo adne inne robi go nie s w stanie. Przepustk do klasy biznesu nie bd kwalifikacje, zdolnoci czy tzw. oglna pracowito, lecz pienidze. Mie je bdzie Chiczyk z Hongkongu, Amerykanin czy Niemiec. Pienidze ma take nasza finansjera, zoona w 1/3 z byej nomenklatury, w 1/3 z byego rzemiosa i w 1/3 z byej gospodarki drugoobiegowej. Minie par adnych lat, zanim ta osobliwa zbiorowo uoy sobie ze wiatem pracy jakie cywilizowane modus vivendi. Przedtem czeka nas bdzie niejeden strajk, niejeden lokaut i niejeden konflikt. Lapidarnie wypowiedzia si na ten temat Stefan Kisielewski (zob. take w Tygodniku Solidarno nr 24, z 17.XI): Jeli rzeczywicie gosi jego aforyzm mamy przej przez t reform ustrojow, to przejdziemy przez ten etap, ktrymy opucili, przez ten etap kapitalizmu egoistycznego, drapienego, walki pomidzy ludmi, lokautw, bezrobocia, wszystkiego tego, co 13

rozwinity Zachd ma ju za sob, przez co ju przeszed. My bdziemy musieli przez to przej, bo nie od razu bdzie tu Szwecja czy Niemcy Zachodnie, z czego ludzie nie bardzo sobie zdaj spraw. Ale jeli tak a przecie na pewno tak to trzeba si dobrze zastanowi, czy musimy pj t drog. Tym bardziej, e moemy na prno t ab zje, e take w ten sposb nie bdzie u nas Szwecji. W kadym razie pomys, aby Solidarno wanie, ruch ludzi pracy pomaga budowa taki system, wydaje mi si godny miana bezprecedensowej sytuacji historycznej, ale jednak do aberracyjny. Nie mona spodziewa si solidarnoci spoecznej w tworzeniu bogactwa z jednej, a ubstwa z drugiej strony. Dotd przynajmniej byo tak, e bogactwo wasne tworzyli jedni, a inni troszczyli si o to, by nie utraci pracy i nie popa w ndz. Czy wic naprawd tylko taka jest droga dla kraju i Solidarnoci? Nawet L. Balcerowicz dopuszcza moliwo innej drogi, ale twierdzi, e nie ma ju czasu na jej wyprbowanie. Innego zdania s zwolennicy opcji socjaldemokratycznej. Jednake sytuacja zoya si tak, e alternatywny program nie mg zosta szerzej rozwinity. Program Balcerowicza zyska wysokie poparcie i monopolistyczn pozycj. Tak ja osobicie odczytuj program naszego obecnego kierownictwa gospodarczego i oceniam perspektyw. Sam nie wiem, czy trafnie. Czasami wydaje mi si, e jestem bardzo marnym ekonomist, z bezsensownymi utopijno-socjaldemokratycznymi cigotami, ktre przewaaj nad rozsdkiem. Moe bowiem rzeczywicie tylko zniszczenie dotychczasowych podstaw egzystencji rednio biorc, w wietle zachodnich standardw bardzo skromnej, ale wzgldnie spokojnej, pozbawionej obaw o prac, elementarnie zabezpieczonej urzdzeniami socjalnymi moe zmieni psychik spoeczestwa. Moe rzeczywicie tylko brutalny przymus ekonomiczny potrafi wykorzeni nawyki byle jakiej pracy, ospao, rutyn obudzi drzemic w ludziach energi, pomysowo, przedsibiorczo w skali masowej, we wasnym kraju. Moe rzeczywicie tylko prywatyzacja moe wymie z naszej gospodarki metody i nawyki dziaania, ktre uczyniy z niej i innych krajw realnego socjalizmu niemal skansen Europy: biurokratyzm, rutyn, niegospodarno, niezdolno tworzenia i wchaniania postpu technicznego i organizacyjnego, kolosalne marnotrawstwo materiaw i energii, w sumie kompromitujc nieefektywno. Moe zatem racj ma neoliberalna grupa, konsekwentnie dziaajca dla przywrcenia kapitalizmu w Polsce, bo jest to jedyna droga, jeli nard ma wyj z chronicznego kryzysu, marazmu i rzeczywicie doczy do Europy. Czsto wydaje mi si jednak inaczej. e mianowicie obecne kierownictwo gospodarcze popycha nard na drog niezwykle niebezpieczn, niepewn i prawdopodobnie nieskuteczn. e zwaszcza wobec tego, i reakcje spoeczne s nie do przewidzenia (chopi mog na przykad drastycznie ograniczy hodowl), moe si to wszystko skoczy ogromnym dramatem ekonomicznym i spoecznym, a bodaj i politycznym. I wtedy chciabym, eby kto naoy kaftan bezpieczestwa grupie Balcerowicza, odebra jej wadz gospodarcz i to jak najszybciej, pki jeszcze nie spowodowaa nieodwracalnych szkd i nieszcz swym utopijnym, neoliberalnym doktrynerstwem i nie zniszczya take przy okazji Solidarnoci. Sdz, e rozstrzygnie si to ju w przyszym roku. Czeka nas, jak mona sdzi, tak wielki, kolejny szok cenowo-dochodowy i sytuacyjny, e spoeczestwo atwo moe straci wiar w rzd powoany przez Solidarno i cierpliwo. Masowe wystpienia, robotnikw przede wszystkim, ale swoiste take chopstwa, mog zmie ekip neoliberaw, tak jak zmioty w jednej niemal chwili ekipy partyjno-rzdowe w NRD i Czechosowacji.

14

Poruszaj mnie te wszystkie sprawy jako czonka spoeczestwa, narodu i jako czonka Solidarnoci. Wydaje mi si, e dzisiejsza sytuacja Zwizku jest dwuznaczna i niebezpieczna. Dwuznaczno odbia si w znanej, szokujcej wypowiedzi Lecha Wasy, e w obecnej chwili nie yczy sobie zbyt silnego Zwizku; istotnie, mgby on utrudni kapitalistyczn przebudow. W pewnym momencie bdzie musiao sta si jasne, czy Solidarno broni przede wszystkim ludzi pracy, czy jest ruchem na rzecz zmiany ustroju, bo oba te cele wejd w jawny i gboki konflikt. Nie wiem, czy kierownictwo Zwizku zdy wwczas rzuci na st jeszcze jedn kart (o czym bya mowa na niedawnym posiedzeniu KKW; chodzioby pewnie o rzd o opcji socjaldemokratycznej wanie reformatorski, pluralistyczny, realizujcy cel pierwotny: rynkow gospodark mieszan). Nie mona jednak przewidzie, ile byaby ona wtedy warta, czy nie zostaaby przebita przez zupenie inn si polityczn.

15

PRYWATYZACJA INNE SPOJRZENIE2

Prywatyzacyjne rozterki Czy spoeczestwo polskie jest za czy przeciw prywatyzacji? W tej kluczowej dla przyszoci sprawie nie zapytano go wprawdzie np. w drodze referendum ale sdzc z publikatorw jest, jak by powinno: w ogromnej wikszoci jest za prywatyzacj, rozumiejc, e tylko ona moe doprowadzi do gospodarczego rozkwitu kraju i do dobrobytu, take zwykych ludzi pracy tak jak ma to miejsce na zachodzie Europy. W Sejmie, przeciw ustawie umoliwiajcej start prywatyzacji, gosowao zaledwie 4 posw. Jej zwolennikami okazali si nawet posowie postkomunistyczni z SdRP i Unii. Ciekawe, e wstrzymao si natomiast od gosu wielu przedstawicieli najliczniejszej jak dotd w kraju grupy prywatnych wacicieli wanie chopw. Istnieje dzi w kwestii prywatyzacji szeroki sojusz elit politycznych. ROAD popiera ca rzdow polityk. Porozumienie Centrum zadao przyspieszenia prywatyzacji, a wicepremier Balcerowicz ju jest gotw sam zaraz to zrobi (zobacz najnowsze rzdowe Zaoenia przyspieszenia prywatyzacji). Liberaowie szykuj si do sojuszu z Porozumieniem Centrum jako formacj jednoznacznie prokapitalistyczn (zobacz wywiad z D. Tuskiem w yciu Warszawy z 8-9 wrzenia). Unia Polityki Realnej, ktra od pocztku oskaraa rzd Mazowieckiego o tendencje socjaldemokratyczne i odwlekanie prywatyzacji, krytykuje teraz rzdowy program prywatyzacji jako kryptokomunistyczny jej sabota. Na lewicy jednoczce si PPS krytykuje arbitraln polityk ekonomiczn i podatkow premiera Balcerowicza jako przyczyn katastrofalnej recesji rodzcej masowe bezrobocie i rujnujcej polsk gospodark; odrzuca konserwatywny dogmat wasnoci prywatnej; da, aby w sektorze pastwowym sami pracownicy mieli prawo decydowania o przemianach wasnociowych w ich zakadach i postuluje spoeczn kontrol polityki prywatyzacyjnej i przejmowanie przez kapita obcy majtku narodowego. Zdecydowanie przeciw masowej prywatyzacji wypowie si prawdopodobnie zwizane z OPZZ Porozumienie Ludzi Pracy. Ugrupowania narodowe maj zastrzeenia nie tyle do samej prywatyzacji, ile do udziau w niej kapitau zagranicznego. Zjednoczenie Chrzecijasko-Narodowe wrcz odmawia zarwno rzdowi, jak i parlamentowi prawa do wyprzeday majtku narodowego, w prywatyzacji widzi rabunek mienia Narodu i grob utraty suwerennoci na rzecz obcego kapitau. Koci od dawna wypowiada si zarwno przeciw totalitarnemu kolektywizmowi, jak i przeciw liberalnemu kapitalizmowi. Przeciwnicy prywatyzacji nie dysponuj wasnymi rodkami masowego przekazu i niemal nie maj dostpu do istniejcych, przewanie rzdowych. Tote prawie ich i ich argumentacji nie sycha. Przebija si jednak przez informacyjn barier, przez zgiek natrtnej propagandy niepokj rnych grup pracowniczych, zwaszcza przedstawicieli robotnikw wielkoprzemysowych poddawanych rosncemu naciskowi prywatyzacyjnemu z gry. O ile oficjalne elity popieraj prywatyzacj, to masy jej rad si boj. Skd wtpliwoci, nieufno wobec niej, skoro doprowadzi ma nas ona do nowoczesnej i bogatej Europy? rdem s
2

Artyku opublikowany w zeszytach z serii Alternatywa, wydawnictwie Grupy Samorzdnoci Robotniczej, Warszawa 1990 (jesie) przyp. red.

16

tu przede wszystkim obserwowane powszechnie fakty ju wynike z rzdowej polityki prywatyzacyjnej lub z ni zwizane. Ludzie widz, jak wysokie, niedostpne dla pracownikw dochody i fortuny wyrastaj z prywatnego porednictwa handlowego bazujcego na rnicy cen. Sysz o coraz to nowych prywatnych spkach i to wcale nie tylko staro-nomenklaturowych o jednoznacznie pasoytniczym i grabieczym charakterze. Dowiaduj si o coraz to nowych wielkich aferach i oszustwach. Sysz, e gmach PASTy w Warszawie sprzedany zosta przez ojcw miasta za sum nisz od miesicznego czynszu hotelowego (160 tys. dolarw), e pertraktuj oni sprzeda Paacu Kultury, a wielki elblski Zamech sprzedano ju zagranicznej firmie za mieszn w tym wypadku sum 5 mln dolarw i zastanawiaj si, czy chodzi o bezdenn gupot, ogromne apwy czy jeszcze co innego. Obserwuj bierno i nieudolno pastwa w ciganiu jawnych przestpstw gospodarczych. Obserwuj, jak prywatyzacja sklepw, na przykad, usuwa z pracy coraz to nowe grupy pracownikw i obawiaj si tego samego w wypadku prywatyzacji ich wasnych przedsibiorstw czy te domw, w ktrych mieszkaj. Zastanawiaj si, czy o to wanie walczya Solidarno, czy te o co zupenie innego. Owe drobne i szczegowe wobec historycznego procesu zmiany systemu spoeczno-gospodarczego sprawy nakadaj si na powszechnie przez pracownikw odczuwan gboko negatywn zmian w ich sytuacji oglnej. Chodzi nie tylko o drastyczny spadek dochodw pracowniczych przy jednoczesnym szybkim powstawaniu warstwy ludzi bogatych i bardzo bogatych, dysponujcych miliardami. Chodzi o co wicej, o zagroenie caej dotychczasowej egzystencji ogromnej wikszoci ludnoci. Dawny system, nazywany realnym socjalizmem, zabiera ludziom znaczn cz ich pracy. Przy oglnie niskiej jej wydajnoci oznaczao to niskie, mao zrnicowane dochody i powolny ich wzrost. Rzdzce aparaty biurokratyczne cz zebranej pracy spoecznej zuyway na wasne utrzymanie (na niezym poziomie), cz inwestoway do nietrafnie i nieefektywnie, marnotrawnie, ale tworzc niezbdne dodatkowe miejsca pracy; cz wreszcie zwracay jednak rnym grupom ludnoci w rny sposb: jako tanie mieszkania, niemal bezpatn owiat i ochron zdrowia, oglnie dostpn kultur itd. Kady obywatel mia w rezultacie nie tylko formalne prawo, ale i realn szans na to, e bdzie mia prac, podstawow opiek zdrowotn, e po dugim oczekiwaniu otrzyma jednak mieszkanie spdzielcze i e bdzie elementarnie zabezpieczony na staro. Nowa polityka spoeczno-ekonomiczna ju zniszczya znaczn cz tych zabezpiecze. Nie ma ju pewnoci pracy ronie dla wielu grup niebezpieczestwo dugotrwaego bezrobocia, co oznacza ponienie i ndz. Dramatycznie obnione dochody nie daj pracownikom adnych szans na mieszkanie ju przy obecnej jego cenie. Przy spadku dochodw owiata, ochrona zdrowia stale droej, wczasy i kolonie dla dzieci stay si niemal niedostpne przy rednich zarobkach itd. Czy masowa prywatyzacja przedsibiorstw pastwowych moe polepszy t sytuacj czy te j jeszcze pogorszy? Przedstawiciele rzdu, do ktrych wyraajce ten niepokj i wtpliwoci pytania s kierowane, staraj si obawy rozwia, ale nie s w stanie ludzi zadowoli. Tote nic dziwnego, e i wrd elit politycznych pojawia si obawa: e mianowicie niedostatecznie wiadome, yjce w biedzie i tracce nadziej na popraw sytuacji materialnej masy ludnoci mog si zbuntowa i uniemoliwi odbudow kapitalizmu w Polsce. Std nasilenie propagandy, mnoenie tematw i problemw zastpczych, wskazywanie palcem kierunku, obiektw, na ktrych frustracja ludzi moe 17

si wyadowa bez szkody, a nawet z korzyci dla gwnego celu. A jednoczenie przygotowanie takich zmian w systemie politycznym, ktre uniemoliwiyby bunt ludnoci, a przynajmniej pozwoliyby go opanowa i zminimalizowa jego skutki (z ca otwartoci mwi o tym Jarosaw Kaczyski na spotkaniu z dziaaczami samorzdowymi 7 wrzenia, w Politechnice Warszawskiej). Dlaczego wanie teraz? Solidarno bya i jest dotd ruchem i organizacj robotnicz przede wszystkim. W latach 1980-81 robotnicy chcieli by wspgospodarzami przedsibiorstw pastwowych. Tak wyobraali sobie pocztek rzeczywistego uspoecznienia rodkw produkcji. Idea samorzdnoci robotniczej i pracowniczej staa si istotnym elementem, albo nawet podstaw koncepcji Samorzdnej Rzeczypospolitej. W czasie Okrgego Stou strona solidarnociowa opcj t podtrzymaa. Byo dla niej oczywiste, e w przyszej gospodarce polskiej mieszanej, wielosektorowej, rynkowej, konkurencyjnej samorzdy pracownicze bd miay szerokie kompetencje w przedsibiorstwach i wyej. Zaczo si to wszystko szybko zmienia jesieni ubiegego roku, gdy zwyciska Solidarno wyniosa do wadzy wasn ekip parlamentarno-rzdow. Midzynarodowy Fundusz Walutowy, od ktrego zaleay kredyty zagraniczne 3, zada prywatyzacji gospodarki. W rzdowej ekipie gospodarczej od pocztku dominowali ludzie o orientacji liberalno-kapitalistycznej. W rezultacie koncepcj gospodarki mieszanej zastpiono tam koncepcj budowy czy odbudowy w Polsce systemu kapitalistycznego. W rzdowym Programie Gospodarczym powiedziano o tym w sposb zawoalowany (Przeomowa zmiana systemu gospodarczego bdzie polegaa na wprowadzeniu wyprbowanych przez rozwinite kraje zachodnie instytucji gospodarki rynkowej). Wkrtce jednak Tygodnik Solidarno wprost ju stwierdzi, e nie chodzi jedynie o gospodark rynkow i nie chodzi ju o gospodark mieszan e celem moe by tylko kapitalizm. Masy czonkw Solidarnoci nie zapytano o zdanie w tej kwestii. Nawet jej dziaacze nie zdali te sobie wwczas sprawy z tego, e nowy cel systemowy oznacza nieuchronnie odrzucenie idei i prdzej czy pniej likwidacj ruchu samorzdowego w przedsibiorstwach. Prywatnym kapitalistom samorzd zaogi nie jest bowiem potrzebny, toleruj oni zazwyczaj co najwyej konkurujce ze sob zwizki zawodowe. Dlaczego rzd nie przystpi natychmiast do prywatyzacji przedsibiorstw pastwowych (co mu cigle wymawiaa UPR)? Nie dlatego, e by kryptosocjaldemokratyczny bo nie by. Dlatego, e istnia szereg obiektywnych przeszkd, mniejszych i wikszych. Gospodarka bya rozregulowana. Brako niezbdnych uregulowa prawnych. Nie byo do tej wielkiej wolty przygotowane spoeczestwo, w tym zwaszcza masa czonkw i dziaaczy Solidarnoci. Nie byo wiadomo, jak zrobi prywatyzacj w sytuacji, gdy zasoby spoeczestwa pozwoliyby na wykupienie zaledwie paru procent majtku narodowego. Std w Planie Balcerowicza (w istocie planie Midzynarodowego Funduszu Walutowego, ktrego delegaci stale kontroluj realizacj zada i ca gospodark polsk) dwm celom dano priorytet. Pierwszym byo stumienie inflacji poprzez gbok obnik dochodw i likwidacj oszczdnoci ludnoci (Solidarno musiaa si tu zgodzi i zgodzia si na faktyczne zaniechanie
3

MFW pomaga zaduonym krajom odzyska zdolno obsugi dugw.

18

indeksacji). Elementarne zrwnowaenie gospodarki byo bowiem wstpnym warunkiem realizacji dalszych zada oraz dopywu kapitau z zewntrz. Drugim celem nie eksponowanym, ale decydujcym o wyborze metod rozwizywania niemal wszystkich innych problemw byo sprzyjanie szybkiemu powstawaniu, wszelkimi moliwymi drogami, kapitaw prywatnych, akumulacji kapitau prywatnego, zdolnego przej potem przedsibiorstwa pastwowe. Spoeczestwo, darzce rzd solidarnociowy ogromnym zaufaniem, bez szemrania znioso drastyczn, znacznie gbsz od zapowiadanej obnik poziomu ycia. Mia to by koszt ostatecznego wyjcia z kryzysu gospodarczego zawinionego jeszcze przez komunistw, ale od poowy roku najpniej sytuacja miaa si zacz zdecydowanie poprawia i spoeczestwo na to liczyo. Tymczasem jednak niewielki wzrost pac pochaniaj nie wygaszone bynajmniej inflacj wzrosty: cen ywnoci, czynszw, wszystko z nieprzewidzianym przez autorw Planu Balcerowicza spadkiem o rednio 1/3 produkcji przemysowej, wydobywczej, przewozw itd., a take ze zdecydowanym pogorszeniem si warunkw zewntrznych, z perspektyw na dalsze ich pogorszenie si. Wemy te ostatnie. Zaduenia zagranicznego nie udao si zredukowa, odroczone odsetki s kapitalizowane i dug ronie. Kapitay zagraniczne (take te z MFW) przypyny do Polski w niewielkiej iloci i nie mona liczy na wikszy ich strumie. Wchonicie NRD wymaga od RFN wyoenia w cigu paru lat paruset miliardw marek: kapita francuski, angielski czy japoski bdzie si kierowa do byej NRD, na Wgry i do Czechosowacji, nie do Polski, gdzie warunki s duo gorsze; amerykaskie wewntrzne kopoty finansowe gwatownie si nasil w zwizku z kosztami konfliktu w Zatoce Perskiej zreszt te koszty, jak choby podwyka cen ropy, obci ca czowk kapitalistyczn, a i nas take. Najwaniejszym dla Zachodu, wschodnim klientem i petentem jest, oczywicie, stojcy w obliczu katastrofy Zwizek Radziecki. Przejcie Polski na wolnodewizowe rozliczenia z ZSRR tak uparcie przez nas postulowane jak i caa sytuacja w tym kraju i byym obozie uderzy bolenie w nasz handel zagraniczny. Znalelimy si w obliczu kryzysu paliwowo-energetycznego. W kraju rzd obwieci pocztkowo wielki sukces Planu Balcerowicza. Trudno jednak, by normalnie mylcy ludzie uznali za sukces obnik stopy inflacji do okoo 200% w skali roku za cen spadku produkcji o 1/3 (sprzedanej: innej nasza statystyka nie ujmuje; nie mona jednak dugo produkowa na magazyn) i blisko ju milionowego bezrobocia. To jest, oczywicie, niebywaa, ewidentnie przez ekip rzdow zawiniona klska gospodarcza. Recesja przeksztacia si w stagnacj gospodarcz, z ktrej uparcie neoliberalni doktrynerzy swymi drobnymi korekcyjnymi dziaaniami nie s w stanie gospodarki wycign. Winni klski, jeli si nie chc przyzna do bdw i odej, musz wskaza innych winnych. Jeli plan MFW-Balcerowicza by dobry, zy musia by jego obiekt. Byy nim w 80% przedsibiorstwa pastwowe (cho wanie prywatne rzemioso zaczo pierwsze upada, a prywatne chopstwo buntowa si). Gdyby przedsibiorstwa byy prywatne, zareagowayby, zdaniem rzdu, prawidowo, jak w teoretycznym modelu doskonaej konkurencji: ceny nie wzrosyby tak znacznie, a produkcja a tak nie spada; najgorsi by zbankrutowali, a lepsi podjli niezbdny wysiek, aby zracjonalizowa produkcj, obniy koszty, wyszuka nowe rynki zbytu. To do naiwne dla kadego praktyka gospodarczego i nie zalepionego liberaln doktryn ekonomisty rozumowanie bo plan by przecie robiony dla konkretnej polskiej gospodarki 19

odegrao jednak bardzo istotn rol. Wstpnie uzasadnio mianowicie konieczno jak najszybszej prywatyzacji wikszoci przedsibiorstw pastwowych. Recesyjn klsk gospodarcz uda si moe wicepremierowi Balcerowiczowi i jego ekipie przeksztaci w ten sposb w decydujce zwycistwo w kwestii zasadniczej: wykorzenienia starego systemu i zbudowania na jego gruzach nowego, waciwego, kapitalistycznego. Interesujcy jest spoeczno-polityczny aspekt tej sprawy (na co kierownictwo Solidarnoci zwrcio uwag). Jest mianowicie prawdopodobne, e nie wydobdziemy si szybko z recesji, a na rozwj gospodarczy wypadnie poczeka moe nawet par lat. Oznacza to dugotrwa niemono realizacji przyrzecze, spenienia oczekiwa milionw zwykych ludzi na lepsze, dostatniejsze ycie. Dostatnio, bogato, y bd elity, zwaszcza gospodarcze, co musiaoby te masy, a szczeglnie bezrobotnych i ndzarzy, niebezpiecznie sfrustrowa. Mgby nastpi krach polityczny, w tym zupeny upadek Solidarnoci. Klasycznie zamiast chleba daje si wicej wolnoci ale ona ju jest, to haso stracio ju sw dawn nono, a demokracja w cikiej sytuacji raczej sprawia kopoty. Haso prywatyzacji moe si tu okaza znakomitym rozwizaniem. Prywatna wasno, prywatny interes by w historii i jest nadal wielk si napdow dziaa ludzkich. Zdolny jest chyba zdynamizowa i nasze spoeczestwo. Byle odblokowa ten mechanizm! Niech tylko dostatecznie dua grupa omieli si i signie skutecznie po wasno spoeczn, prywatyzacja przekroczy warto krytyczn, lawina ruszy i nic ju jej nie powstrzyma tak jak nic nie mogo powstrzyma rosyjskich chopw grabicych ziemie paskie w 1917 roku. Wwczas ju nic nie zagrozi odbudowie kapitalizmu w Polsce, jakim by on potem nie okaza si efektywnym lub nie. Dla grnych warstw ich system jest przecie zawsze efektywny, nawet komunizm by taki dla nomenklatury. Ludzie zajm si zdobywaniem i powikszaniem wasnoci. Oczywicie, nie wszyscy zostan kapitalistami, zwaszcza wielkimi. Wielu sta bdzie tylko na sklepik czy warsztat. Ci, ktrych nie bdzie sta i na to, z wiar, nadziej i cierpliwoci czeka bd, a nowy system doholuje Polsk wraz z nimi do wymarzonej Europy. Ludzie biedni uznani zostan powszechnie za niedorajdw lub pechowcw godnych dobroczynnego wsparcia, bezrobotni za nierobw. Gdy kady uzna siebie (a take innych) za kowala wasnego losu, znikn wreszcie oczekiwania i materialne pretensje do pastwa. Wtedy te dopiero bdzie prawdziwy koniec z komunizmem i socjalizmem w Polsce (ale take z wieloma ideami Solidarnoci). Takie s marzenia wielu dzisiejszych elit. Jak z tego wida, podjta i forsowana z ca si prywatyzacja stanowi klasyczn wrcz prb ucieczki do przodu. Czy si uda? Kto i co zyska w wypadku sukcesu? Kto poniesie koszty w wypadku klski? Co prywatyzacja da ma, a co da moe? Co ma da prywatyzacja i zbudowany dziki niej nowy system to wie kady, kto oglda TV, sucha radia i/albo czyta pras czyli wiedz wszyscy. Jak panna sklepowa wielkiego magazynu ma ona da kademu ostatecznie to, czego sobie najbardziej yczy, w doskonaym gatunku i niezbyt drogo. Gospodarce ma zapewni efektywno i nowoczesno; Polsce nalene jej z tytuu rozmaitych historycznych zasug, ostatnio pionierstwa w obalaniu komunizmu, poczesne miejsce w

20

Europie; bogactwo, i to szybko, najrwniejszym z rwnych, a pniej troch dobrobytu wszystkim obywatelom, poza obibokami. Zamiast dowodu wskazuje si na to, e upastwowiona i zbiurokratyzowana, centralistyczno-nakazowa gospodarka komunistyczna daa we wszystkich krajach realnego socjalizmu fatalne wyniki, upada i rozsypaa si, podczas gdy w wysoko rozwinitych krajach kapitalistycznych, europejskich i pozaeuropejskich, a take w nadrabiajcych zapnienie bliszych nam poziomem krajach europejskich, takich jak Hiszpania i Portugalia, gospodarka rozkwita. Nie jest to jednak przekonujce. Choby dlatego, e na wasnoci prywatnej oparta jest gospodarka stukilkudziesiciu krajw wiata, a bogata jest tylko czowka przemysowa, kraje naftowe i nieliczne inne. Wielkie nieraz, zasobne w surowce, ludne kraje Ameryki aciskiej na przykad od Argentyny po Meksyk przeywaj trudnoci nie mniejsze od byych krajw socjalistycznych. S podobnie lub jeszcze bardziej zaduone; gdy prbuj zlikwidowa inflacj metod Jeffreya Sachsa, gospodarka popada w recesj i stagnacj, czsto wieloletni; bezrobocie i ndza s tam ogromne przy ogromnym bogactwie elity. Wasno prywatna, na ktrej przede wszystkim oparta bya gospodarka, nie zapewnia te szybkiego rozwoju, siy ekonomicznej, dobrobytu ogu obywateli w Polsce midzywojennej. Oczywiste jest zatem, e o szansie rozwojowej i jej wykorzystaniu decyduje nie jeden czynnik, lecz szereg istotnych czynnikw cznie . Nas si zapewnia, e prywatyzacja jest kluczem, ktry uruchomi automatycznie inne niezbdne czynniki ale jakie to mianowicie czynniki i jak to zrobi, tego si nawet nie usiuje wyjani. Czarodziejska rdka wszystko moe Wbrew wasnej prognozie rzd nie wie oczywicie, bo nie jest w stanie wiedzie, czy droga, na ktr spoeczestwo popycha, jest w stanie zapewni rozwj, doprowadzi kiedykolwiek nasz kraj do tej wymarzonej Europy. Std nawet wrd zwolennikw Planu Balcerowicza pojawiy si do wczenie gosy przestrzegajce spoeczestwo, i rzd take, przed nadmiernym optymizmem. [...] Niezbyt dawno temu, w wywiadzie telewizyjnym, na pytanie o przyszo Polski [Stefan Kisielewski] odpowiedzia: czeka nas najprawdopodobniej 20 lat ndzy i baaganu. A ludzie nadal nie bardzo zdaj sobie spraw z sytuacji. Jeli tak jest a wiele ju wskazuje, e tak wanie jest to pomys, aby Solidarno, ruch ludzi pracy, pomagaa budowa taki system cho godny miana bezprecedensowej sytuacji historycznej by jednak od pocztku aberracyjny i nieprzypadkowo doprowadzi do obecnego jej rozpadu. Nie mona si spodziewa solidarnoci spoecznej w tworzeniu bogactwa z jednej, a biedy z drugiej strony. Solidarno moim zdaniem upadnie cakowicie, nawet jako zwizek, jeli jej przywdcy nie zdecyduj si na inn drog i budow innego systemu, ni to zakada program obecnego rzdu. Ale czy moliwa jest inna droga i inny cel? Sam Balcerowicz dopuci tak moliwo, twierdzc jednak, e nie byo sensu i czasu na jej wyprbowanie. Potem rzd i jego doradcy usztywnili stanowisko w tej sprawie; stwierdzili, e jeli nawet jesieni ubiegego roku inna droga istniaa, to ju jej nie ma i e nie moe by innego celu poza systemem liberalnego kapitalizmu. Jeli spoeczestwo zawrci, porzuci ten cel, to samo sobie bdzie winne. Jest to gwny fasz rzdowej propagandy. Droga, ktr rzd kroczy, doprowadzia ju do jednej wielkiej klski: gbokiej recesji i stagnacji gospodarczej na niskim poziomie. Jej nie mona kontynuowa, bo doprowadzi do katastrofy nie tylko gospodarczej, ale i spoeczno-politycznej. Jaka jest wic inna droga? Ludzie, ktrzy zaczynaj myle, poszukaj i znajd jej elementy w publikacjach autorw opozycyjnych (jak na przykad ekonomistw M. Gruchelskiego, M. (ale nie 21

F!) Rakowskiego, R. Krawczyka), w rnych istniejcych ju i powstajcych programach ugrupowa opozycyjnych. Niestety natomiast nie w publikacjach ROAD-u, ani Porozumienia Centrum, jak dotychczas. Jak skoni ludzi do poparcia tej imprezy? Nie chodzi tu oczywicie o t cz ludnoci, ktra ma due pienidze albo dogodn pozycj (na przykad w kadrze kierowniczej pastwowych przedsibiorstw, wadzach rnych szczebli, kierownictwach nowych i nowych kierownictwach starych instytucji) i po czci ju przeksztaca w swoj prywatn wasno wszystko, czego dosignie. Chodzi o t ogromn wikszo, ktra takiej szansy w istocie nie ma i ktra co wicej w wyniku prywatyzacji majtku spoecznego utraci zarwno moralne prawo, jak i faktyczn moliwo mniej lub bardziej skutecznego domagania si od pastwa elementarnego zabezpieczenia materialnego. Bez przyzwolenia masy zwykych ludzi, chociaby w postaci biernoci, nie daoby si prawdopodobnie pomylnie sprywatyzowa mienia spoecznego. Ale czy mona namwi ludzi, aby spokojnie dali si wywaszczy? Wydaje si, e nie, jeli jednak dobrze rzecz przemyle, znale odpowiednie metody, akcj stopniowa moe si to okaza do zrobienia. Solidarnociowa ekipa rzdowa biedzia si nad t spraw kilka miesicy, wysuwane byy i badane rozmaite pomysy i koncepcje a wreszcie skonstruowano plan rokujcy sukces. Bezawaryjnie przeprowadzony przez parlament, wanie startuje. Plan ma za zadanie przeksztaci majtek produkcyjny, powstay w cigu paru dziesicioleci kosztem pracy i przymusowych wyrzecze ogu obywateli i stanowicy podstaw wszelkich zabezpiecze spoecznych, w prywatn wasno czci spoeczestwa. Dokadniej, jeli nie od razu, to moliwie szybko, jeli nie w caoci, to w decydujcej czci, odda ten majtek w rce wskiej grupy ludzi, ktrzy wykazali ju wczeniej lub wyka w toku prywatyzacji, e s prawdziwymi biznesmenami; a po czci take kapitaowi zagranicznemu. Odda oznacza w tym wypadku, faktycznie, w 90% podarowa bo grupa ta nie ma tyle pienidzy, by ten majtek normalnie kupi, a kapita zagraniczny nie ma chci angaowa si szerzej w Polsce, chyba e na ekstra korzystnych warunkach. rodki majce zapewni realizacj planu prywatyzacyjnego to, po pierwsze, intensywna obrbka propagandowa; po drugie rozbudowany system zacht i przynt; po trzecie nacisk ekonomiczny; po czwarte zabezpieczenie, polityczne, jak na razie. Obrbka propagandowa spoeczestwa moe by i jest niezwyka w swej intensywnoci i metodzie, przypominajca komunistyczn dziki temu, e niemal wszystkie rodki masowego przekazu nie s jak to by miao w rkach zrnicowanego spoeczestwa, ani nawet parlamentu, lecz rzdu. Poza omwion ju oglnie gwn e nie ma innej drogi wrcz faszyw [tez] najwaniejsze z nich s chyba nastpujce: 1. Komunici doprowadzili gospodark do zupenej ruiny. Zostawili po sobie zgliszcza i jeszcze je podpalili hiperinflacj powiedzia, jak wiadomo, K. Lis, a powtrzya za nim M. Niezabitowska. Pozostawmy na boku hiperinflacj, bo rzd obecny pobi tu peerelowskie rekordy. Gospodarka komunistyczna we wszystkich krajach realnego socjalizmu, ze Zwizkiem Radzieckim na czele, rzeczywicie okazaa si fatalna. Centralistyczno-nakazowy, na wskro zbiurokratyzowany, 22

kosztowny system gospodarczy by tak nisko efektywny, e mimo wielkich spoecznych nakadw stale zwiksza si, zamiast zmniejsza, dystans dzielcy te kraje od czowki wiatowej. Ekipa gierkowska zaduya Polsk i ptla dugu zacza nas dawi. Ale do recesji rwnej recesji z trzech lat wielkiego kryzysu (1930-1933), obecnej stagnacji, milionowego bezrobocia doprowadzia kraj w cigu zaledwie paru miesicy obecna ekipa rzdowa. 2. Polski przemys i rolnictwo s tak zacofane, e ich warto jest nika. Rzeczywicie, zarwno polski przemys, jak i rolnictwo s, oglnie biorc, bardzo zacofane. Gdyby otworzy granice celne, dopuci do swobodnej konkurencji midzynarodowej na naszym rynku, w krtkim czasie upadaby co najmniej poowa gospodarki, bezrobocie signoby wielu milionw, a ludnoci znalazoby si w ndzy. Jednoczenie jednak gospodarka polska rni si do zasadniczo od gospodarek powiedzmy gwnych krajw Ameryki aciskiej (Argentyny, Brazylii, Meksyku); w produkcji szeregu podstawowych wyrobw przemysowych (stal surowa, kwas siarkowy, cement i in.) na 1 mieszkaca bliska jest krajom zachodnioeuropejskim. W okresie powojennym stworzony zosta u nas bardzo znaczny potencja przemysu surowcowego i cikiego, zabrako natomiast nowoczesnego przemysu przetwrczego (bez powodzenia prbowa go stworzy Gierek). Po odpowiedniej rekonstrukcji i restrukturyzacji moe to by baza dla rozwoju nowoczesnej produkcji finalnej. Rwnie rolnictwo nie jest a tak tragicznie zacofane, jak to przedstawia propaganda. Procent ludnoci bezporednio w nim zatrudnionej nie jest waciwym wskanikiem w nowoczesnych gospodarkach zachodnich jest on bez porwnania niszy, ale bardzo rozbudowana jest przemysowa i usugowa obsuga rolnictwa. Odsetek ludnoci cznie zaangaowanej w produkcj roln tak bardzo si nie rni. Oczywicie, rezultaty s u nas znacznie gorsze. Rolnictwo i caa gospodarka polska miay by wskutek swego zacofania niezdolne do rozwinicia eksportu. Na naszych oczach okazao si to faszem; w roku biecym Polska ma miesic w miesic okoo 400 mld dol. nadwyki eksportowej (gwnie jednak wskutek spadku importu). Wreszcie, nie mamy innej gospodarki i nikt nam lepszej nie zafunduje . Z niej ylimy i bdziemy y i dlatego wiadome lub bezmylne niszczenie jej w imi nieyciowej doktryny ekonomicznej jest nieodpowiedzialne, jeli nie wrcz zbrodnicze. 3. Przyczyn niskiej efektywnoci gospodarki polskiej jest fakt, e bya ona i jest dotd w wikszoci niczyja, bez waciciela. Rzeczywicie, gospodarka bya niczyja w tym sensie, e zarzdzaa ni centralna biurokracja, zaogi nie miay wpywu na dyrekcj, zarobki mao si wizay z wkadem pracy, pene zatrudnienie skaniao do lekcewaenia pracy. Wszystko to skadao si na obojtno i beztrosk wobec spoecznych rodkw, ich marnotrawstwo, nisk wydajno itd. Ale waciciele gospodarki byli i to wcale nie fikcyjni. Bylimy nimi my wszyscy. Dlatego wanie mona byo mie rozmaite zabezpieczenia ze strony pastwa. Teraz, gdy te zabezpieczenia, jedne po drugich, s likwidowane, kiedy grozi nie tyle gospodarcze ubezwasnowolnienie spoeczestwa, lecz cakowite wyzucie jego wikszoci z wasnoci, ludzie zaczynaj to rozumie. 4. Oddana w rce prywatne, gospodarka stanie si wkrtce wysoce efektywna. Jest to oczywista przesada, nadmierny optymizm. 23

Prywatny waciciel, nie skrpowany w dziaaniach i motywowany wasnym zyskiem, moe w wielu wypadkach podnie poziom ekonomiczny przedsibiorstwa. Pozbdzie si on szybko nadmiaru urzdnikw i robotnikw, wymusi dyscyplin pracy, reim technologiczny, lepiej zorganizuje produkcj, koszty jej obniy, lepiej dostosuje je do wymaga rynku. Ju drobny sektor prywatny lepszy by od ociaego, zbiurokratyzowanego, pastwowego. W spce akcyjnej zrobi to wszystko menader. Ale to samo moe zrobi menader skomercjalizowanego przedsibiorstwa spoecznego, odpowiedzialny przed rad nadzorcz zoon, na przykad, w poowie z przedstawicieli zaogi i w poowie z przedstawicieli spoeczestwa i skarbu pastwa. Ponadto o czym ju bya mowa kwestia wasnoci i organizacji jest tylko jednym z czynnikw okrelajcych poziom ekonomiczny przedsibiorstwa. Z czynnikw wspdecydujcych najbardziej istotnym jest dostp do nowoczesnej techniki i technologii. Wymaga to bardzo duych rodkw. Jak duych pokazuje to dzisiejsza sytuacja w NRD. Aby gospodark tego maego w kocu kraju, lepsz od naszej, podnie na szczebel europejski, RFN bdzie musiaa wydatkowa parset miliardw marek. Wyo je przedsibiorstwa zachodnioniemieckie, zwaszcza wielkie koncerny przemysowe. organizacje handlowe i banki, a take pastwo. Ju przejmuj oni przedsibiorstwa wschodnioniemieckie (wasno narodow), wyrzucaj znaczn cz zaogi i niemal cae wyposaenie i instaluj wasne, nowoczesne. Ale te do nich bdzie naleaa bya gospodarka wschodnioniemiecka. Czy nasz kapita prywatny ma takie miliardy? Dostanie je? A moe kapita zagraniczny chce przej nasz gospodark? Nie syszaem o tym. Niemiecki zainteresuje si ni, oczywicie, szczeglnie jej zachodni czci, gdy tylko strawi NRD. Wwczas faktycznie jak to optymistycznie wywid w telewizji minister Syryjczyk polski robotnik i inynier nie bd musieli wyjeda za granic, aby pracowa w niemieckim przedsibiorstwie. Ale po co wtedy Drzymaa opiera si niemieckiej kolonizacji, po co byo odzyskiwa niepodlego i broni jej w 1939 r.? 5. Wszyscy skorzystaj na prywatyzacji gospodarki. I to, oczywicie, jest fantazja lub raczej wiadome oszustwo. Na prywatyzacji skorzystaj bezporednio ci i tylko ci, ktrzy dostan na wasno jak istotn cz majtku spoecznego. Robotnicy dostan bezpatnie akcje wartoci rocznej pacy, tj. (dzi) okoo 12 milionw. W dobrze dziaajcych przedsibiorstwach zachodnioniemieckich i amerykaskich akcje przynosz zwykle 5-6% dywidendy rocznie. Oznaczaoby to w tym wypadku (12 mln x 0.06) 720 tysicy zotych, czyli mniej ni jednomiesiczn pac za cay rok. Aby do rocznej pacy doda drugie tyle z tytuu dywidendy, robotnik musiaby dokupi akcji za (11,3 mln : 6 x 100) 188,5 miliona. Czy robotnicy maj takie oszczdnoci? To samo dotyczy akcjonariatu powszechnego. Gdy si okae, e akcje przynosz grosze, cz zawiedzionych ludzi odoy je na pamitk swych marze o bogactwie. Wikszo zwykych obywateli te za grosze sprzeda je. Do szybko majtek akcji skupi si w ten sposb w rkach niewielkiej czci spoeczestwa, ona te bdzie miaa potem z niego zyski i decydowaa o losie przedsibiorstwa. Aby ludzi zachci, przeama nieufno, wcign prywatyzowane bd przede wszystkim dobre przedsibiorstwa. Moe na tym skorzysta take w do istotnym stopniu i moe nawet trwale, zaoga (ci, ktrzy pozostan). Og ludzi pracy nieuchronnie jednak straci i to, prawdopodobnie, duo. Dochd narodowy nie wzronie bowiem nagle wskutek prywatyzacji, raczej spadnie, bo w jej toku cz istniejcego majtku produkcyjnego ulegnie zmarnowaniu i cz ludzi 24

przestanie pracowa. Ten zmniejszony dochd zostanie podzielony na sposb kapitalistyczny, to znaczy bardzo nierwno. Jak o tym moe da pojcie podzia dochodu w Polsce midzywojennej. Pomoc domowa w zamonym warszawskim domu zarabiaa wwczas 20-30 z (ze spaniem przy kuchni, utrzymaniem i wychodnym w niedziel po poudniu); robotnik penozatrudniony: 50 do, maksimum, 100 z miesicznie, pastwowy urzdnik: 60 (listonosz) 750 z (V grupa; tyle major W.P.); profesor: 800-1200 z, czonek kierownictwa wikszego przedsibiorstwa: 1500-2000 z, dyrektor kopalni (np. Polminu): 5 tys. dol., czyli okoo 24 000 z, generalny dyrektor kopalni ksit Pszczyskich: 12 tys. dol., czyli okoo 60 000 z, plus apanae (samochd, willa i inne). Dochodw wacicieli w ogle jeszcze tu nie wymieniem. Mona sobie policzy, ile by si dzi zarobio przy takim podziale, bdc na przykad w drugiej decymie (10% spoeczestwa) od dou. e ludzie pracy strac, doskonale to wie przeprowadzajca prywatyzacj ekipa rzdowa. W dokumencie Centralnego Urzdu Planowania z 20 lipca 1990 r. pt. Polska kierunek Europa. Program gospodarczo-spoeczny na lata 1991-93. Projekt ju we wstpie mona przeczyta: Ze spoecznego punktu widzenia ekonomizacja oznacza wyrzeczenia dla wielu grup spoecznych na lata i szanse dla nielicznych ju dzi. Tymi nielicznymi bd ci, ktrzy posiadaj kapita, kontakty i umiejtnoci, a take te grupy, ktre znajduj si w uprzywilejowanej pozycji wobec braku konkurencji. Nieuniknion konsekwencj postpujcych przemian bdzie rnicowanie spoeczestwa. Proces szybkich przemian przyniesie zagroenia, z ktrych najwaniejsze to: masowe bezrobocie i niewykorzystanie potencjau pracy przy olbrzymich, niezaspokojonych potrzebach, pogbianie si sfer ubstwa: upadek gospodarczy poszczeglnych regionw lub tych dziedzin, ktre stanowi o moliwociach rozwojowych kraju (podkrelenie J.D.) No i co? Dwa jzyki: jeden wewntrzny, drugi dla propagandy, dla naiwnych frajerw, stada owiec, ktre maj zosta ostrzyone. Nic dziwnego, e dobrze przemylany, rozbudowany, zrnicowany odpowiednio do grup spoecznych, ktrych obawy ma zneutralizowa, musia by i jest system zacht i przynt. Najwaniejsz grup s niewtpliwie pracownicy prywatyzowanych przedsibiorstw, zwaszcza zaogi robotnicze duych zakadw. Ludzie ci s na miejscu, w duej liczbie, s zorganizowani, mog si broni, nawet jak ci z kopalni Wujek. Czym ich skoni, aby zamiast broni wsplnego majtku pomogli go sprywatyzowa? Oczywicie obietnic udziau w majtku i zyskach przedsibiorstwa. Niech myl o tym, aby jak najwicej, grupowo i przede wszystkim osobicie, skorzysta na prywatyzacji. Darmowy (a moe wystarczy na wp darmowy) udzia w kapitale nowej prywatnej spki to jest cena, za ktr zyska si ich poparcie. Przypomina to, niestety, najsynniejsz w Biblii transakcj: gdy mianowicie Ezaw sprzeda Jakubowi swoje pierwordztwo za misk soczewicy (na czym, jak wiadomo, fatalnie wyszed). Pocztkowo udzia akcji pracowniczych mia wynie kilkanacie do 20%. Potem po wynalezieniu akcjonariatu powszechnego, obywatelskiego zosta on zredukowany (robotnik dostanie te chyba akcje jako obywatel, ale ju nie swojego przedsibiorstwa). Odsetek akcji rozprowadzanych bezpatnie midzy pracownikw czytamy w rzdowych Zaoeniach przyspieszenia prywatyzacji nie powinien przekracza 10% ogu akcji; ograniczone te maj by korzyci dochodowe z tych akcji. Ale jakie korzyci bd na pewno, przyspieszona transformacja przedsibiorstw pastwowych obejmie grup duych (zatrudniajcych ponad 1000 osb) i dobrze prosperujcych przedsibiorstw. Aby zwikszy nadziej na korzyci, zapowiedziano moliwo zwolnienia transformowanych przedsibiorstw od neopopiwku; nie nagania si natomiast specjalnie tego, e przedsibiorstwa bd musiay wpaca do budetu pastwa, zamiast 25

pseudodywidendy obecnej, 60% dywidendy rzeczywistej i bd miay obowizek obsugi dugu w wymiarze odpowiadajcym z grubsza wielkoci dywidendy dotychczasowej. Wielu robotnikw i dziaaczy robotniczych pragno, by przedsibiorstwa pastwowe zostay oddane samorzdom. Moe i tak bdzie w pewnych wypadkach. Oglnie biorc samorzdy bd dziaay tylko dopki przedsibiorstwa pozostan wasnoci skarbu pastwa, potem ju tylko zwizki. W przedsibiorstwach szybko transformowanych pracownicy bd mogli obsadzi 1/3 miejsc w radzie nadzorczej, co oznacza, e o niczym istotnym decydowa nie bd. Obsada 2/3 miejsc ludmi z zewntrz pozwoli rozbi dotychczasowy swoisty sojusz dyrekcji z zaogami, wskutek ktrego, m.in. nie doszo jeszcze do masowych bankructw i zwolnie co tak martwi wicepremiera Balcerowicza, podobnie jak zyski przedsibiorstw pastwowych. Dlaczego rzd (i parlament) odrzuci wariant samorzdowy? Wicepremier wyjani to osobicie: byoby mianowicie niesprawiedliwe, aby majtek powstay z pracy caego spoeczestwa otrzymaa grupa pracownicza; pracownicy duych, dobrych przedsibiorstw otrzymaliby w dodatku niezasuenie duo wicej. Ale kiedy majtek spoeczny dostanie w rce, za symboliczne pienidze, grupa byej nomenklatury, dorobkiewiczw lub kapita zagraniczny to bdzie, oczywicie, sprawiedliwe. Takie rozumowanie zakrawa nie tylko na cynizm, ale i na co wicej. Skoro jednak jak powiedzia Z. Bujak czas rozwia komunistyczny mit o przodujcej klasie robotniczej, jeli ta klasa niczego wicej nie potrafi zrozumie poza wasnym doranym interesem ekonomicznym to nie ma sprawy. Interesowi pracowniczemu przeciwstawiony zosta interes obywatelski, co pozwala te dwie grupy zantagonizowa i obie osabi. Niech si i pracownicy sfery nieprodukcyjnej pobawi akcjami, poczuj na moment kapitalistami. Ale obywatele dostan bezpatnie (za porednictwem tzw. Spoecznych Towarzystw Prywatyzacyjnych rodzaju holdingu operujcego akcjami wielu przedsibiorstw) tylko 20% akcji transformowanych zakadw. 10% ma zatrzyma (za porednictwem bankw lub innych instytucji) skarb pastwa, a 60% zostanie sprzedane ludziom z pienidzmi. To nas prowadzi do tych rwniejszych w demokracji. Kapita prywatny zachcony zostanie przede wszystkim nisk cen wyprzedawanego majtku. Przewidziane s uproszczone i przyspieszone procedury wyceny, tak aby nie powtrzya si sytuacja Stoczni Gdaskiej w pertraktacjach z jej niedosz amerykasko-polsk dobrodziejk. Tak pewnie tytuem prby wycenione zostay: warszawska PASTa, jeden z duych hoteli wrocawskich, sprzedany niemieckiemu nabywcy za 39 000, i elblski Zamach. Tak ju wczeniej pioniersko wyceniali zagarnity majtek twrcy spek nomenklaturowych. Ile tu ludzi zrobi majtki na apwkach! Szaber Ziem Odzyskanych okae si niczym wobec prywatyzacji przedsibiorstw pastwowych, to bdzie Meksyk. Pierwotne zgromadzenie prywatnego kapitau, ktre dzi wanie u nas na wielk skal startuje, zawsze oznaczao, przede wszystkim, grabie. I wreszcie ostatnia z gwnych grup: kapita zagraniczny. Bdzie on mg przej najlepsze przedsibiorstwa bardzo tanio. Warto przedsibiorstw ma by szacowana na podstawie zysku, jaki przynosz lub mog one przynie sprzedajc swe wyroby na rynku zagranicznym. Poniewa nasze wyroby przemysowe s w wikszoci kosztowne i nienowoczesne, przedsibiorstwa zostan wyszacowane niezwykle nisko. Kurs walut zachodnich jest ponadto obecnie co najmniej 2 razy wyszy od ich rzeczywistej siy nabywczej we wasnych krajach, a ma by jeszcze tak sobie wanie

26

zayczy Midzynarodowy Fundusz Walutowy znacznie podniesiony. Oznacza to wyprzeda przemysu naprawd za bezcen. Ale kapita zagraniczny chce wicej: prawa nabycia nie tylko przedsibiorstw, ale i ziem pod nimi, a moe i poza nimi, oraz prawa swobodnego wywozu zyskw, ktre bdzie osiga dziki, zwaszcza, niezwykle niskiej cenie polskich rk roboczych. Rzd zgadza si i na to. Zbdne jest chyba wyjania, e ministerstwo przemian wasnociowych, przemysu i rzd w caoci maj nieograniczone niemal moliwoci nacisku ekonomicznego na przedsibiorstwa opierajce si prywatyzacji (i oczywicie take pozaekonomicznego, jak choby zmiana dyrekcji). Kade przedsibiorstwo moe by dzi bardzo atwo doprowadzone do bankructwa. Przewidziana te jest w ustawie moliwo sprzeday przedsibiorstwa take wbrew woli pracownikw. Wanie beznadziejna inaczej sytuacja ekonomiczna bya o ile wiem powodem zgody samorzdu na sprzeda Zamechu. Co bdzie bliszym, co dalszym efektem prywatyzacji, zwaszcza przyspieszonej? Czy robotnicy i pracownicy lepszych przedsibiorstw osign korzyci materialne, moe do znaczne i trwae, moe nie bdzie to zalee od wielu czynnikw. Natomiast bardzo due korzyci osignie prawdopodobnie kadra kierownicza. S to przecie fachowcy innych, prywatnych biznesmenw, nie ma jeszcze w obfitoci wic oni bd robili prywatyzacj. Oni te maj pienidze na zakup wikszej iloci akcji, mog te kupi upartych dziaaczy, bd w stanie zapewni sobie znaczny udzia w kapitale spki i rzdzi si przynajmniej dopty, dopki nie zdejmie ich jaki zewntrzny nabywca kontrolowanego pakietu akcji. Robotnicy i pracownicy utrac swj samorzd i si, bo zwizki zawodowe im jej nie zapewni. Jeli zechc sobie postrajkowa to na wasny rachunek i ryzyko (warchow si wyrzuca). Bdzie to spr midzy pracodawc a pracobiorcami, pastwo umyje rce ale moe te w pewnych wypadkach przysa oddziay policji; nieraz tak ju bywao na ziemiach polskich, take przed komun, take w niepodlegej i demokratycznej przedwojennej Rzeczypospolitej Polskiej. W dalszym swym efekcie prywatyzacja doprowadzi do skupienia si wasnoci w rkach grnych warstw spoeczestwa, tak jak to jest na Zachodzie. Mimo i tam od dawna kady moe sobie kupi najrniejsze papiery wartociowe i zosta kapitalist, nie wszyscy si nimi stali. Europejskie bogactwo wyronie u nas na szerokiej podstawie niedostatku. Trudno powiedzie, jak bdzie z udziaem kapitau zagranicznego w gospodarce polskiej: jeli bdzie may to i dopyw nowoczesnej techniki i technologii bdzie niewielki, jeli duy to dyspozycja nasz gospodark przejdzie w obce rce, obcy kapita wyznaczy miejsce Polski w zjednoczonej Europie i nie bdzie to miejsce poczesne. Ale czy mogoby by inne? Jeli jest moliwo zrealizowania si tego pesymistycznego scenariusza a wiele na to wskazuje to proces prywatyzacji musi by zabezpieczony take politycznie. Musi by te moliwo opanowania wzburzenia rnych odamw ludnoci, nie dopuszczenia do buntu, kracowo do spacyfikowania tego buntu. Taka jest logika nie tyle przejcia wadzy w niesprzyjajcych warunkach, ile forsowania celw i rozwiza sprzecznych ze zobowizaniami wobec pragncego po prostu lepiej y spoeczestwa, kolejnej prby poprowadzenia go za pysk do nowej, wietlanej przyszoci. Nie t drog

27

Mog si oczywicie myli, nie tylko w szczegach, ale nawet w oglnej, gboko pesymistycznej ocenie sytuacji. Ale moe si te myli obecna ekipa rzdowa, przekonana jeli zaoy dobr wiar e prywatyzacja sektora pastwowego rozwie zasadniczo narastajce trudnoci spoeczne i trwale zapewni wysok efektywno gospodarce polskiej. A co bdzie, jeli to si rzd rzeczywicie myli? Jak olbrzymie bd koszty, ktre obci spoeczestwo, trudno sobie nawet wyobrazi. Pomyka rzdzcej ekipy jest tym bardziej prawdopodobna, e wraz ze swymi ekspertami z MFW ju raz pomylia si w dziaaniach i to w skali wrcz bezprecedensowej: produkcja spada o 30 zamiast o maksimum 5%, dochd narodowy spadnie w biecym roku o 20 zamiast o 3%, bezrobocie zamiast spodziewanych 400 tysicy signie prawdopodobnie 1,3 1,5 miliona. Ludzie, ktrzy popenili tak pomyk, obciajc spoeczestwo kosztami wielokrotnie przewyszajcymi dopyw rodkw z zewntrz, wymarzonych kapitaw zagranicznych, gdzie indziej ju dawno zostaliby odwoani ze stanowisk. U nas nie tylko nie zostali odwoani, ale pod nowymi hasami organizuj nastpny wielki krok, decydujcy o przyszoci spoeczestwa polskiego. Dlaczego? Ot najwidoczniej dlatego, e wyniki gospodarcze wcale nie s najwaniejsze, s drugorzdne wobec gwnej sprawy: odbudowy systemu kapitalistycznego w Polsce. Historia, zwaszcza wielkich rewolucji, poucza, e zdobycie i zabezpieczenie panowania ekonomicznego i politycznego przez now grup spoeczn warte bywa dla tej grupy ruiny nawet poowy, nawet caej gospodarki. Tym bardziej, e gwne koszty paci zawsze reszta spoeczestwa. I w tej naczelnej sprawie obecna ekipa nie popenia bdu. Posuna j ona powanie naprzd, przygotowaa nastpny krok i by moe uda si jej go zrobi, a przynajmniej zaawansowa i uzyska przeom. Jeli nie, rzecz wemie w swoje rce i ukoczy nastpna ekipa. Prywatyzacja to rzeczywicie krok decydujcy. Po niej odwrt bdzie niemal niemoliwy, nawet jeli nowy system, w konkretnych polskich warunkach, okae si mao efektywny, nie zapewni lepszego bytu podstawowej masie ludnoci i wpdzi kraj w zalenoci. Nie bdzie ju si spoecznych zdolnych co zasadniczo zmieni. Wadza polityczna zawsze naley faktycznie do tych, ktrzy maj si ekonomiczn. W poprzednim systemie, wbrew jego oficjalnej ideologii, robotnicy i pracownicy mieli j tylko formalnie (cho rzdzca biurokracja musiaa si z nimi w pewnym stopniu liczy, zwaszcza z robotnikami wielkoprzemysowymi). Na krtki moment historyczny zdobyli j oni faktycznie i obdarzyli ni bezporednio, w duej mierze swj rzd. Teraz ten rzd robi, co chce, liczy si tylko z MFW. Wadza wysuwa si z rk robotniczej Solidarnoci, tak jak w poprzednim roku z rk PZPR. W toku i w wyniku prywatyzacji robotnicy i pracownicy utrac j definitywnie. Zwizki zawodowe, przedstawicielstwo parlamentarne nie zmieni tego faktu. Ale jeli nie prywatyzacja, jeli nie system kapitalistyczny, to co? pytaj dramatycznie przedstawiciele rzdu. Powrt do nieefektywnego systemu gospodarki pastwowej? Rezygnacja z docignicia Europy? Sprawa jest zbyt powana, aby j rozstrzyga tego typu spekulacjami, za pomoc kracowo uproszczonego modelu logicznego typu: czarno-biae, mier lub zwycistwo. Narody nie chc umiera. Pomidzy dwoma kracami istnieje zawsze lub prawie zawsze wiele rozwiza porednich, mieszanych. Nie chodzi tu tylko o teoretyczn moliwo taka bya i jest praktyka bardzo wielu krajw. W Austrii, na przykad, gospodarka jest w okoo 35% pastwowa, we Woszech dziaaj efektywnie potne pastwowe koncerny przemysowe i inne, we Francji pastwowa jest cz przemysu o podstawowym znaczeniu dla kraju, pastwo byo organizatorem burzliwego rozwoju 28

przemysowego w Korei Poudniowej czy Singapurze. W Polsce prywatna przedsibiorczo moe si dzi swobodnie rozwija, niech si wic rozwija, z wasnych rodkw. Ale dlaczego maj by prywatyzowane przedsibiorstwa pastwowe dobrze dziaajce, przynoszce wysokie zyski mimo recesji, wykazujce wbrew rzdowej propagandzie du elastyczno produkcyjn i rynkow? Maj by sprzedane tylko na podstawie zapewnienia, e prywatny waciciel zrobiby to jeszcze lepiej? By moe w konkretnych wspczesnych warunkach wicej szans rozwojowych przy mniejszych kosztach dawaaby Polsce jaka odmiana gospodarki mieszanej. Kto to sprawdzi, choby tylko teoretycznie? Nikt, bo dyskusja na ten temat jest od jesieni ubiegego roku faktycznie zablokowana. Po to, aby namwi zdezorientowane i przestraszone spoeczestwo, by z wiar i nadziej pozwolio si wepchn do gbokiego basenu nie wiedzc, jaka jest tam woda, ile jej jest i czy w ogle jest. Nie ma czasu na niepewne eksperymenty twierdzi ekipa rzdowa popychajc nas do takiego wanie eksperymentu, mogcego zakoczy si tragicznie dla kraju i narodu. Co robi w tak niejasnej i niepewnej sytuacji? Trzeba by najpierw wiedzie, kto pytanie stawia. Nie postawi go oczywicie ludzie, ktrzy wierz zapewnieniom rzdu, e tylko kapitalizm, i to jak najczystszy, otworzy Polsce drog do bogatej Europy (jak np. chyba posanka G. Staniszewska). Tym bardziej nie postawi go ci, ktrzy spodziewaj si wiele skorzysta osobicie na prywatyzacji mienia spoecznego. Cz z nich ju gorliwie, czynnie j popiera. Dobrym przykadem jest tu, obok nowobogackich i aferzystw typu Grobelnego, trzon gospodarczy komunistycznej nomenklatury. Jeli tym ludziom nie przeszkodzia ideologia komunistyczna, to jest cakiem moliwe, e robotniczy etos Solidarnoci nie przeszkodzi czci nowych prominentw; tym bardziej, e bd si bogaci dla wsplnego dobra i pomylnoci Polski. Rozproszona masa pracownikw drobnych przedsibiorstw, sklepw pastwowego czy pseudospdzielczego handlu oraz usug ma tyle mniej wicej do powiedzenia, co pracownicy rozlicznych pastwowych biur i instytucji. Mimo rozpaczliwego niekiedy oporu ich zakady pracy zostan zlikwidowane lub sprywatyzowane wbrew nim, a czsto i logice przynajmniej w ogromnej wikszoci. Kluczowe znaczenie ma stanowisko, jakie zajm robotnicy i pracownicy duych przedsibiorstw pastwowych. Tym bym radzi: patrze i myle samodzielnie; nie dopuci do rozbicia zaogi i zakadu, do izolacji od robotnikw innych przedsibiorstw, na razie jeszcze nie prywatyzowanych, na przykad; nie myle o wasnej lub grupowej korzyci, lecz broni majtku spoecznego przed rozgrabieniem; pod naciskiem trudnym do odparcia stara si o przejcie przedsibiorstwa przez zaog. * Na murze jednego z domw przy ul. Kruczej w Warszawie napotkaem plakat ulotk ktrego z drobnych niezarejestrowanych ugrupowa politycznych. Chciaem potem sprawdzi ktrego, ale plakat by ju zdrapany. Pamitam jednak jego tre, bya ona mniej wicej taka: Robotnicy i pracownicy! Brocie swych zakadw pracy! udzc obietnicami bez adnego realnego pokrycia, nadziejami na prywatn wasno, chc was rozbi, obezwadni, okra i 29

zdegradowa spoecznie. Czy naprawd nie moecie y i pracowa bez panw, posugujc si wasnym rozumem? Sami chcecie by na samym dole spoeczestwa? A jeeli nie bdzie to spoeczestwo dobrobytu? Obudcie si! Wecie przedsibiorstwa w swoje rce, sami wybierzcie sobie menaderw! Zrbcie tak dla siebie, dla zwykych ludzi w caej Polsce, dla kraju. Tylko w was nadzieja! By moe jest ta ulotka wiadectwem ciasnoty pogldw, zaciankowoci, a autorom mona zarzuci tani populizm. A jednak sdz, e dobrze ujli oni istot sprawy. Przede wszystkim dlatego tak sdz, i jako ekonomista wiem, e mona stworzy w Polsce system lepszy od tego, ktry w interesie zagranicznego i krajowego ju take kapitau tak nachalnie i bezwzgldnie forsuje rzd obecny. Nie niszczc produkcji, nie wywoujc paromilionowego bezrobocia, nie wywaszczajc spoeczestwa, nie wpychajc kraju w fataln zaleno od zagranicy.

30

ODBUDOWA KAPITALIZMU W POLSCE4

I. Z PREHISTORII O powstaniu i upadku realnego socjalizmu Skomplikowane losy historyczne sprawiy, e narodzona po I wojnie wiatowej Polska bya krajem gospodarczo sabo rozwinitym w porwnaniu z europejsk czowk. Gospodarka rynkowa, prywatnokapitalistyczne stosunki ekonomiczne, powizanie ze wiatowym rynkiem towarowym i kapitaowym nie zapewniy istotnego zmniejszenia dystansu cywilizacyjnego w krtkim okresie midzywojennym. Sukcesy gospodarcze II Rzeczypospolitej wi si do jednoznacznie z inicjatyw i dziaalnoci pastwa. Nie zapewniy one jednak krajowi siy ani bezpieczestwa. Gdy w wyniku II wojny wiatowej Polska znalaza si w strefie dominacji radzieckiej, odbudowa ze zniszcze i scalanie gospodarki w zmienionych granicach opary si na innych zasadach. Reforma rolna zlikwidowaa majtki ziemskie, due i rednie zakady przemysowe zostay znacjonalizowane; w prywatnych rkach pozostay: drobna produkcja rolna, rzemioso i drobna produkcja przemysowa (nie na dugo) oraz znaczna cz handlu wewntrznego. Rozwija si sektor spdzielczy, a take komunalny. Polska musiaa budowa nowy ustrj. Wydawao si jednak pocztkowo, e bdzie moga i wasn (polsk) drog do wasnego (odmiennego od radzieckiego) modelu socjalizmu. PPS rozwina wwczas koncepcj gospodarki mieszanej, wielosektorowej oraz wielopartyjnego systemu parlamentarnego jako gwnych elementw specyfiki socjalizmu polskiego. Rok 1948 pooy kres iluzjom. Nie ma miejsca na wtpliwe eksperymenty stwierdzia Moskwa i skrcia smycz. KDL-e karnie i szybko poszy wyprbowan, radzieck drog do wyprbowanego, radzieckiego wzorca realnego socjalizmu, z komunizmem na horyzoncie. Jugosawia, ktrej jako jedynej udao si wwczas wyrwa z obcych rk, sprbowaa samorzdow drog doj do samorzdowego socjalizmu; kocowy rezultat okaza si jednak w obu wypadkach bardzo podobny. Idea socjalizmu powstaa w wybitnych umysach i sercach wraliwych na nieszczcia, ktre na masow skal zrodzi kapitalizm w pierwszym zwaszcza (ale nie tylko) okresie rozwoju. Prba praktycznej realizacji tej idei nastpia w kraju gboko zacofanym i ponadto wyniszczonym wojn midzy mocarstwami kapitalistycznymi, rewolucj i wojn domow. Warunkiem przetrwania i
4

Studium skada si z 4 czci, a mianowicie: I. Z prehistorii; II. 20 miesicy nowej ery; III. Analiza teoretyczna; IV. Alternatywa. W czci drugiej autorowi chodzi nie tyle o histori i efekty rzdowych dziaa gospodarczych (szczegowo przedstawi je doc. M. Rakowski w swym studium Analiza i ocena zmian sytuacji), ile raczej o przedstawienie oglnego ta przemian w Polsce, interesw, celw i dziaa najwaniejszych osb dramatu (krajowych i zagranicznych instytucji, grup spoecznych, osobistoci), splotu tych dziaa i ich skutkw ekonomiczno-spoeczno-politycznych. Dwie ostatnie czci studium w przygotowaniu [autor nie zdy ju ich przygotowa przyp. red.]. Tekst zosta napisany w okresie maja-sierpnia 1991 r. Powysze strony s wersj robocz, materiaow, opart na tym przede wszystkim materiale, ktry autor zgromadzi i mia pod rk (na poszerzenie rde brako mu czasu). Przewidziany by czwarty punkt drugiej czci, pt. Na rozdrou, ktry obejmie okres od kryzysu rzdowego do przedednia wyborw parlamentarnych. Mia by on pisany na bieco; zawiera take ogln analiz (albo refleksj nad sensem) tego, co si wydarzyo w Polsce od jesieni 1989 r.

31

pniejszej ekspansji nowego ustroju bya szybka rozbudowa przemysu, cikiego i zbrojeniowego przede wszystkim. Stworzony zosta w ZSRR taki system polityczny, spoeczny i ekonomiczno-organizacyjny, ktry to umoliwia. Suc wyciniciu ze spoeczestwa maksimum rodkw na rozwj, nic niemal poza nazw nie mia wsplnego z ide, ktra go zrodzia. Pozwoli nadrobi znaczn cz zacofania, lecz wobec swej niskiej efektywnoci ekonomicznej i represyjnoci niezwykle wysokim kosztem spoecznym. Niemoliwe okazay si, w jego ramach, przejcie do rozwoju intensywnego i udzia w dokonujcych si na Zachodzie kolejnych rewolucjach techniczno-ekonomicznych. Std rosnca etapowo w rzdzcych w ZSRR ekipach wiadomo koniecznoci dokonania istotnych zmian ustrojowych. (Prby reform gospodarczych i demokratyzacji systemu sparalioway jego dziaanie i zagroziy rozpadem gospodarki i pastwa.) Wadza komunistyczna w Polsce dya do rozwoju gospodarczego na wzr radziecki i w zwizku z gospodark radzieck. Wzorowany na radzieckim system gospodarczy i spoeczno-polityczny umoliwi wysok akumulacj, ale te ogranicza jej efektywno. Ambitne programy inwestycyjne okazyway si z reguy kosztowniejsze i mniej efektywne, ni planowano. Po niezbdne, dodatkowe rodki wadza sigaa do sfery konsumpcji i w ten sposb caa gospodarka stawaa si gospodark niedoboru, z wszystkimi tego konsekwencjami. Jednak w tym czasie gospodarka polska si rozwina. Wystarczyo to, aby cho powoli i nierwnomiernie stopniowo podnosi si te poziom yciowy ludnoci. Niski poziom pac realnych rekompensoway w pewnej mierze rozbudowane zabezpieczenia socjalne: od bezpatnej elementarnej opieki zdrowotnej do dotowanego, masowego budownictwa mieszkaniowego o skromnym standardzie. Mimo bardzo duego wysiku i znaczcego rozwoju Polska i w tym okresie nie zdoaa si wyrwa ze wzgldnego zacofania ekonomicznego i cywilizacyjnego. Dystans dzielcy j od szybko rozwijajcych si, zwaszcza technicznie, gospodarek czowki europejskiej zwiksza si zamiast zmniejsza. Silne przekonanie, e winien jest temu przede wszystkim zbiurokratyzowany, centralistyczno-nakazowy system gospodarczy, zrodzio prby odgrnej jego reformy. Powierzchowne i niekonsekwentne, nie przyniosy one przeomu w funkcjonowaniu gospodarki. Barier rozwoju byo w Polsce take techniczne zacofanie produkcji. Wyroby polskiego przemysu coraz bardziej pozostaway w tyle za obowizujcymi na rynku wiatowym normami nowoczesnoci i jakoci. Niewielki eksport do krajw kapitalistycznych nie mgby sfinansowa szerszego importu nowoczesnej zachodniej techniki i technologii, nawet gdyby nie byo adnego embarga. W pocztku lat siedemdziesitych, w warunkach odprenia politycznego i jednoczenie pogorszenia si wiatowej koniunktury gospodarczej, przed Polsk otworzy si zachodni rynek kapitaowy. Ekipa Gierka postanowia wykorzysta wielk szans i unowoczeni polsk gospodark w oparciu o zachodnie poyczki i technik. Zetknicie poprzez kredyty niewielkiej, zacofanej, zbiurokratyzowanej gospodarki kierowanej woluntarystycznie i nieudolnie z centrum z gospodark zachodnioeuropejsk skoczyo si gbokim kryzysem gospodarczym i spoeczno-politycznym oraz znacznym gospodarczym uzalenieniem Polski od Zachodu (ptla dugu). W okresie stanu wojennego kolejne rzdy prboway stopniowo wyprowadzi kraj z kryzysu. Produkcja nieco wzrosa. Jednake likwidacja wysokiej inflacji, przywrcenie rwnowagi na rynku konsumpcyjnym i mobilizacja rodkw na rozwj poprzez obnik pac okazay si niemoliwe. Mimo spenienia wikszoci warunkw politycznych kraje kapitalistyczne odmawiay kredytw niezbdnych na import zaopatrzeniowy i inwestycyjny. Nie mogc liczy na skuteczne poparcie gospodarcze i polityczne ze strony ZSRR, polscy komunici zdecydowali si na krok dla tej formacji 32

politycznej niezwyky i brzemienny w skutki: podzielenie si wadz z opozycj. W czerwcu 1989 r. zmuszeni zostali odda Solidarnoci ca wadz. Upadek komunizmu w Polsce wyzwoli reakcj acuchow. Solidarno odegraa wan rol w procesie politycznego rozkadu obozu socjalizmu, ale nie bya jego przyczyn. Pocztkowym i decydujcym ogniwem w acuchu przyczyn i skutkw bya zbyt niska sprawno socjalistycznego systemu gospodarczego. Potrafi on, represyjnymi metodami, wymusi na spoeczestwie niski poziom konsumpcji i wysok akumulacj. Nie potrafi jednak efektywnie wykorzysta tej akumulacji. Biurokratyczna machina w kolosalnej skali marnotrawia czas i rodki, zabijaa inicjatyw, antymotywowaa postp techniczny. ZSRR przegrywa wspzawodnictwo ekonomiczne i techniczne z kapitalistyczn czowk, czego konsekwencj musiaa by prdzej czy pniej take wojskowo-polityczna przegrana. Zasadnicze usprawnienie gospodarki stao si konieczne. Potrzebne byy w tym celu powane reformy wewntrzne oraz szeroki dostp do zachodniej techniki, technologii i kapitaw. Aby otworzy t drog, naleao przede wszystkim zakoczy zimn wojn i to zostao zrobione do atwo i bez wikszych strat. Powana reforma gospodarcza moliwa bya pod warunkiem pewnej liberalizacji wewntrzpolitycznej. Ta ostatnia musiaa wyzwoli presj ludnoci na popraw poziomu ycia oraz odrodkowe ruchy narodowe. W rezultacie, zanim jeszcze powstaa moliwo przyspieszenia wzrostu gospodarczego co wymaga nie tylko udanej reformy, dostpu do najnowszej techniki i rodkw zewntrznych, ale i czasu rozwin si kryzys gospodarczy, spoeczny i polityczny w skali caego systemu. Przykad Polski pokazuje, jak szybko kryzys ten doprowadzi moe do likwidacji realnego socjalizmu i w ostatecznym rezultacie odbudowy kapitalizmu. Byoby ironiczn zemst historii, gdyby odwrotnie ni w kocu lat czterdziestych ZSRR poszed teraz polsk drog: hiperinflacji, uzalenienia od kapitau midzynarodowego i odbudowy kapitalizmu zamiast modernizacji socjalizmu. Ale czy inna droga jest w ogle moliwa? A jeli nawet, to czy po tak negatywnym dowiadczeniu historycznym z socjalizmem zdaniem wielu, utopi przeksztacon w krwaw rzeni i, potem, w system zniewolenia, stagnacji i biedy jest jakikolwiek sens prbowa dalej eksperymentowa? Zwrot do kapitalizmu w Polsce Solidarno bya masowym ruchem demokratycznym. Skupiaa przede wszystkim robotnikw i pracownikw. Ani jej zwykli czonkowie, ani przywdcy i dziaacze nie dali likwidacji pastwowych zakadw pracy. dali upodmiotowienia spoeczestwa w ogle i zag pracowniczych w szczeglnoci. Chodzio o zagwarantowanie wspudziau w decyzjach i umoliwienie efektywnej kontroli wadzy na wszystkich szczeblach: zakadu (samorzd pracowniczy), jednostki terytorialnej (samorzd lokalny), caego kraju (demokratycznie wybrany parlament z Izb Samorzdow). Koncepcja ta, zarysowana ju w porozumieniach gdaskich, skonkretyzowana dla przedsibiorstw w wynegocjowanej z rzdem komunistycznym ustawie z 1981 r. o samorzdzie pracowniczym, rozwinita zostaa w przyjtym przez I Zjazd Solidarnoci Programie Samorzdnej Rzeczpospolitej. Stan wojenny chwilowo zdj ten problem z porzdku dnia, ale powrci on w 1989 r. W negocjacjach i uzgodnieniach Okrgego Stou sprecyzowaniu ulega koncepcja oglnogospodarcza. Miay zosta usunite istniejce jeszcze przeszkody w rozwoju inicjatywy prywatnej, odrodzi si miaa prawdziwa spdzielczo, odbudowany mia zosta znaczny sektor terenowy, komunalny. 33

Przedsibiorstwa pastwowe zostayby skomercjalizowane. Sektory byyby rwnouprawnione, konkurencja midzy nimi podniosaby ogln efektywno i doprowadzia stopniowo do uksztatowania si najkorzystniejszego w konkretnych polskich warunkach modelu gospodarki rynkowej. W ten sposb odrodzia si dawna PPS-owska koncepcja gospodarki mieszanej jako najodpowiedniejszej dla Polski5. PZPR nie liczya si jeszcze wwczas realnie z utrat wadzy; bya przekonana, e wraz ze swymi tradycyjnymi sojusznikami bdzie miaa przewag w nowym sejmie i utworzy gabinet koalicyjny. Z t perspektyw rzd Rakowskiego podj prace nad programem gospodarczym na lata 1989-1992. Stara si przy tym uwzgldni zarwno ustalenia Okrgego Stou, Nowego adu Gospodarczego, jak i zwaszcza gwne wymagania stawiane kademu programowi dostosowawczemu przez Midzynarodowy Fundusz Walutowy bez czego nie sposb byo liczy na ulg w obsudze zaduenia i nowe kredyty zachodnie. Program Rakowskiego zakada jednak do znaczny zakres interwencjonizmu pastwowego (restrukturyzacja, ceny, pace), a dopuszczajc transformacj wasnoci pastwowej w rne formy, nie przewidywa penego demontau istniejcego systemu i zastpienia go kapitalistycznym 6. Jak PZPR klsk, tak Solidarno zaskoczona zostaa swym zwycistwem. Nie bya do niego przygotowana. Nie miaa jeszcze ani gabinetu cieni, ani skonkretyzowanego programu politycznego. Nie miaa te koncepcji wyjcia z trudnej i skomplikowanej sytuacji gospodarczej i przebudowy gospodarki. Dlatego, m.in. formowanie rzdu Mazowieckiego (czego kulisy: powstawanie zarysu programu, sposb i kryteria doboru ludzi s mi dobrze znane) trwao tak dugo. Pierwszy rzd solidarnociowy zignorowa i przemilcza program dostosowawczy Rakowskiego, zapowiedzia przedstawienie wasnego programu gospodarczego. Przedmiotem sporw, ktre toczyy si w zespoach roboczych (o treci ktrych take niewiele wiadomo) bya raczej tylko kwestia tempa zmian (szybkie, szokowe czy wolniejsze, agodniejsze). Przewayo zdanie Jeffreya Sachsa, gwnego spord licznych ekonomistw i ekspertw zachodnich doradzajcych rzdowi. Po zaaprobowaniu przez Waszyngton, Plan Balcerowicza zosta przedstawiony w polskim parlamencie. By to rzeczywicie zupenie nowy plan. Wprawdzie w zakresie przyjtych rozwiza i technologii ich wdraania niemal pokrywa si z programem Rakowskiego, jako e oba konkretyzoway t sam monetarystyczn recept MFW. Rnica polegaa tu na znacznie szybszym tempie zmian i ostrzejszych restrykcjach, na co mona byo sobie pozwoli wobec wielkiego zaufania spoeczestwa do rzdu solidarnociowego, jego sprawdzonej ju gotowoci do ofiar. Plan Balcerowicza odrnia si ponadto od programu Rakowskiego konsekwentnym zastosowaniem doktryny neoliberalnej. Gospodark miaa regulowa wycznie niewidzialna rka rynku, rzdowi pozostawiono tylko narzdzia monetarystyczne.
Zob. w tej sprawie m.in. T. Kowalik, Prywatyzacja mieszana, w: Wesoowski W. (red.), Losy idei socjalistycznych i wyzwania wspczesnoci, PTWzKR, Warszawa 1990. 6 Program opracowany zosta przy udziale i zgodnie z sugestiami ekspertw MFW i Banku wiatowego i uzyska wstpnie pozytywn ocen w Waszyngtonie. Ju schodzc ze sceny rzd Rakowskiego zrobi pierwszy krok w jego realizacji: wobec braku pokrycia na kartki misne uwolni ceny produktw rolnych, co okazao si wstpem do pniejszej, organizowanej ju celowo przez rzd Mazowieckiego, hiperinflacji. Szerzej o tym zob.: M. Mieszczankowski, O programie gospodarczym rzdu, w: Studia i materiay INE PAN nr 27, Warszawa 1990.
5

34

Kluczowe znaczenie miao podporzdkowanie wszystkich ekonomicznych, a take ustawodawczych i innych dziaa pastwa (do ktrych rzd si zobowiza wobec MFW) celowi ustrojowemu: zniszczenia dawnej gospodarki i szybkiej budowie nowej, kapitalistycznej. Solidarnociowy rzd odrzuci tym samym ca, wypracowan poprzednio przez sam Solidarno, koncepcj uksztatowania gospodarki jako rzekomo ju nieaktualn. Naleao, jego zdaniem, wykorzysta nadspodziewanie korzystn sytuacj polityczn i pj znacznie dalej: zamiast gospodarki mieszanej budowa od razu system najlepszy z moliwych. Po co niepewne eksperymenty, skoro istnieje sprawdzony, znakomicie dziaajcy wzorzec? W tak kluczowej dla spoecznego ksztatu, miejsca w Europie i losw Polski sprawie powinna si bya rozwin szeroka, publiczna dyskusja, spoeczestwo bowiem i tylko ono miao prawo do wiadomego podjcia decyzji. Ani jednak rzd, ani wspierajce go siy zewntrzne nie byy tym zainteresowane. Nie zadao takiej powszechnej dyskusji sparaliowane sw przeszoci OPZZ, nie zadaa jej bez zastrzee popierajca wasny rzd Solidarno, nie zada parlament. Decyzj podj za ca Polsk jeden czowiek, nie bdcy w dodatku w stanie wystarczajco rozezna si w jej konsekwencjach7. Plan Balcerowicza przyjty zosta przez rodowiska opiniotwrcze przychylnie (kt bowiem nie chciaby przyrzeczonej w nim nowoczesnej gospodarki i doczenia do Europy?) Niewielu tylko, dostrzegajc po prostu kapitalizm za demokracj i gospodark rynkow, zaczo si zastanawia z pewnym niepokojem, jaki ten polski kapitalizm bdzie. Niepokj i powane wtpliwoci wzbudzi plan rzdowy niemal jedynie w tym rodowisku, ktre byo w stanie spojrze na fachowo i dostrzec niektre przynajmniej, negatywne jego konsekwencje. Byo to oczywicie rodowisko ekonomiczne od duszego ju czasu nieufne i ostrone8.
7

Zwizek zawodowy Solidarno zosta tu wyrczony przez jednoosobow decyzj przywdcy, ktry najwyraniej nie zdawa sobie sprawy co akceptuje. Lech Wasa zaakceptowa Plan Balcerowicza, zanim jeszcze zosta przedstawiony w szczegach Stao si wic tak, e Plan Balcerowicza, potencjalnie jedna z najwaniejszych decyzji politycznych ostatnich lat, zosta milczco zaakceptowany bez podjcia nawet prby uwiadomienia spoeczestwu dalekosinych konsekwencji (T. Kowalik, Pitnacie miesicy Planu Balcerowicza, w: Studia i materiay Orodka Prac Spoeczno-Zawodowych KK NSZZ Solidarno, padziernik-grudzie, Warszawa 1990, s. 21 i 9). Plan Balcerowicza powsta w wskim krgu ekipy rzdowej Nie by on nigdy przedmiotem negocjacji midzy zwizkami zawodowymi, organizacjami rolnikw i rzdem. Nie by te przedmiotem kampanii i rozstrzygni w wyborach parlamentarnych 1989 r. Tamte wybory miay charakter antykomunistycznego plebiscytu, ale opowiedzenie si znacznej wikszoci Polakw za Solidarnoci nie oznaczao, e ta wikszo optuje za programem gospodarczym, o ktrym nikt podwczas nie sysza, ani si go po Solidarnoci nie spodziewano. parlamentarna aprobata i spoeczna cierpliwo nie opieray si na debatach i uzgodnieniach, lecz na zawierzeniu. Rzd Tadeusza Mazowieckiego ucielenia triumf nad komunizmem, by zadouczynieniem za upokorzenia minionych lat i mg robi, co chcia. Wybr drogi dla polskiej gospodarki zosta wic dokonany arbitralnie, w ciszy gabinetw, bez udziau si spoecznych i pocztkowo bez oporu z ich strony (K. Modzelewski, Umowa spoeczna czy zmowa na grze?, ycie Warszawy nr 78 z 2.IV.1991). Skd si wzi mit o poparciu NSZZ Solidarno dla Balcerowicza? Przecie adna instancja zwizkowa nie podja takiej uchway (K. Buze, przewodniczcy KZ NSZZ Solidarno w SPEC, w programie telewizyjnym z L. Balcerowiczem w dn. 21.III.1991). W wywiadzie dla Polityki (nr 4 z 27.I.1990) ujawniajcym tyle dobrej woli, co naiwnoci ekonomicznej Lech Wasa przyzna, i mia wtpliwoci co do Planu Balcerowicza, ale go przekonano (od tego czasu ten sam scenariusz, z wybitnym udziaem doradcw zagranicznych, parokrotnie si powtrzy). Stwierdzi take, e wiadomie dy do osabienia Solidarnoci, gdy silny zwizek zawodowy mgby przeszkadza w bijcej w robotnikw przebudowie gospodarki. Nic dziwnego, e nie doszo do dyskusji nad Planem Balcerowicza nawet w Solidarnoci. 8 W przedsolidarnociowym okresie skrytykowao ono przygotowywan przez rzd Messnera operacj cenowo-dochodow i ostrzego przed ni (wypadki dowiody, e susznie). Skrytykowao te szereg elementw

35

XV Zjazd PTE bardzo negatywnie oceni Plan Balcerowicza i ostrzeg przed jego realizacj. Skrytykowano i odrzucono jednak przede wszystkim, jako zdecydowanie zbyt wysokie, zaoone w nim tempo przemian. Jego gwnych w rozumieniu uczestnikw Zjazdu kierunkw nie podwaono, a znaczn ich cz wrcz przyjto. Odrzucono tez L. Balcerowicza o braku alternatywy, ale jej moliwo ograniczono do pochodnych kwestii i nie podjto potem prac nad zasadniczo odmiennym programem9. Wydaje si, e profesjonalizm (ekonomizm) tak bardzo ograniczy wiadomo i wyobrani polityczn uczestnikw XV Zjazdu PTE, i nie cakowicie zrozumieli oni, o co naprawd toczy si gra10. Oczywicie, nie dotyczy to wszystkich.

programu dostosowawczego rzdu Rakowskiego. W pierwszej reakcji na Plan Balcerowicza wysuno nastpujce gwne wtpliwoci i zastrzeenia: - wtpliwe jest, by proponowan drog mona byo szybko zwalczy inflacj. Ma ona bowiem w Polsce czciowo kosztowy charakter, a nie jedynie popytowy; - wtpliwe jest, by polsk gospodark mg uregulowa sam tylko mechanizm rynkowy. Nie wystarcz tu monetarystyczne narzdzia; centrum bdzie musiao take bezporednio interweniowa w gospodark; - program restrukturyzacji wymuszonej gbok redukcj popytu, bez dziaa propodaowych, grozi bardzo znaczn i dugotrwa recesj produkcji; - przewidywana w planie szybka prywatyzacja wasnoci pastwowej (podobnie jak demonopolizacja) nie jest moliwa; rachuby na to, e przyniesie ona wkrtce wzrost produkcji, s bezpodstawne; - program, zwaszcza przy przyjtym tempie jego realizacji, obciy spoeczestwo niezwykle wysokimi kosztami (drastyczne obnienie dochodw realnych, masowe bezrobocie, redukcja zdobyczy socjalnych, degradacja sfery kultury i nauki) moliwymi do uniknicia przy innych rozwizaniach. Por. M. Mieszczankowski, O programie gospodarczym rzdu, cyt. wyd., s. 58, 59. 9 L. Balcerowicz stwierdzi, e naleao skorzysta z poszerzonych moliwoci wyboru systemu i odrzuci samorzdow koncepcj z innej epoki co rzd zrobi, e kierunek wybrany zosta ideowo i std te czysto liberalne narzdzia; e triada (liberalizacja cen, hamowanie pac i restrykcyjna polityka finansowa) zapewni powodzenie, e nie ma alternatywy. Uczestnicy zjazdu zaakceptowali pienino-rynkowy kierunek reformy. Odrzucili natomiast naiwn wiar w cudowne dziaanie rynku, religi rynku jako prowadzc wprost do ruiny. Odrzucili zaoone tempo i metod stabilizacji gospodarki ze wzgldu na olbrzymi koszt ekonomiczny i spoeczny. Ostrzegli, e w przypadku przyjcia tego tempa i tej metody produkcja spadnie o 25-30%, podobnie spadn pace realne, powstanie paromilionowe bezrobocie, znaczna cz ludnoci znajdzie si w ndzy, a inflacji nie uda si zwalczy (grozi katastrofa hiperstagflacyjna, gorsza ni w Ameryce Poudniowej G. Koodko; rok destrukcyjnej inflacji plus spadek produkcji o 25-30%, skutki katastrofalne J. Pajestka). Uczestnicy zjazdu wyrazili opini, e program rzdowy prowadzi Polsk nie do Japonii czy do Europy, lecz do Ameryki Poudniowej, gdzie MFW przeprowadzi ju analogiczne operacje. Wyraono te sceptycyzm wobec zaplanowanych przez rzd szybkich przemian wasnociowych w warunkach braku rynku i kapitau. Od prywatyzacji zdystansowa si zdecydowanie E. ukawer, ktry stwierdzi, e spord 150 krajw o gospodarce rynkowej zaledwie 19 jest wysoko rozwinitych i e nie ma adnych podstaw, aby sdzi, i w wyniku urynkowienia i prywatyzacji Polska doczy do owych 19, a nie do biednej reszty. Przypomnia te, i istnieje zarys socjaldemokratycznej alternatywy wobec liberalnego planu rzdowego (M. Nasiowskiego). Zjazd za gwny cel reformy uzna budow wysoce efektywnego dla wzrostu poziomu ycia spoeczestwa adu ekonomicznego. Efektywno zapewniaby swoboda przedsibiorczoci we wszystkich formach wasnoci i mechanizm rynkowy skojarzony z interwencjonizmem pastwowym. Budow takiego adu zainteresowane byoby i wspdziaao cae spoeczestwo. 10 Osobicie, do dobrze rozumiaem ju wwczas, co jest grane, ale nie zdawaem sobie jeszcze sprawy, jak jest grane. Dlatego swe opracowanie wyjaniajce istotny sens Programu Balcerowicza i konsekwencje jego realizacji sprbowaem opublikowa w ktrym z czasopism warszawskich (Gazecie Wyborczej, Tygodniku Solidarno, Polityce lub yciu Gospodarczym). Oczywicie bezskutecznie. Do humorystycznie brzmiao uzasadnienie odmowy druku przez Tygodnik Solidarno (inne redakcje si nie odezway): tekst referatu wydaje nam si trudno przekadalny na jzyk publicystyki ekonomicznej.

36

Nie wiadomo zreszt, czy, gdyby byo inaczej, miaoby to istotne znaczenie w wczesnych warunkach. Rzd majc poparcie MFW, z jednej strony, a Wasy, Solidarnoci i wikszoci spoeczestwa, z drugiej, z opini ekonomistw, jaka by ona nie bya, nie musia si zbyt liczy. Wkrtce wszelka krytyka Planu Balcerowicza zostaa wyciszona, a wrd ekonomistw rozpocz si ruch ku zwyciskiej ekipie, jej pogldom ekonomicznym, a zwaszcza nowym instytucjom. Gdzie pan, tam pienidze; byoby wszak sprzeczne z natur, gdyby na przebudowie gospodarki, i w dodatku na kapitalistyczn, nie skorzystali ekonomici Plan Balcerowicza mia swych krytykw take w parlamencie11, ale zostali oni spacyfikowani argumentacj, e MFW nie przyjmie innego planu, nie da przyrzeczonych kredytw, nie zgodzi si na dalsze odraczanie dugw co jest przecie absolutnie niezbdne, aby polsk gospodark odbudowa i unowoczeni12. Jeden z przedstawicieli zachodnich k i instytucji finansowych stwierdzi w polskiej telewizji, i trzeba trzyma Polsk na krtkiej smyczy. W grudniu 1989 r. smycz ta bya dostatecznie silna i krtka, aby zapewni przeforsowanie Planu Balcerowicza w parlamencie polskim. W pniejszym okresie ulega dalszemu skrceniu, a utrata korzyci i finansowe represje MFW w wypadku odstpienia od tego planu stay si gwnym argumentem rzdu wobec spoeczestwa.
Z kolei sprbowaem wyjani bezporednio posom, za czym bd gosowali. Tekst sta si wprawdzie oficjalnym drukiem sejmowym, ale nie wywar adnego wpywu. Uzupeniony o dalsz cz, znalaz si on ostatecznie w Studiach i materiaach Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN (nr 27, Warszawa 1990). Wczeniej jednak (w poowie stycznia 1990), bez mojej wiedzy i zgody, jego fragmenty opublikowaa Trybuna Ludu. Przewidywaem ju w kocu 1989 r., e nastpi pierwotna akumulacja kapitau w postaci masowej grabiey wasnoci pastwowej czego masy pracownicze prawdopodobnie nie zablokuj, bo bd rozbite lub nie zorientuj si w por w wadze sprawy. Stwierdziem, e kierownictwo gospodarcze popycha nard na drog niebezpieczn, niepewn i prawdopodobnie nieskuteczn i e moe si to skoczy ogromnym dramatem ekonomicznym i spoecznym, a bodaj i politycznym. Doradzaem, by kto naoy kaftan bezpieczestwa grupie Balcerowicza, odebra jej wadz gospodarcz pki jeszcze nie spowodowaa nieodwracalnych szkd i nieszcz swym utopijnym neoliberalnym doktrynerstwem i nie zniszczya take przy okazji Solidarnoci. Przewidywaem masowe wystpienia robotnikw i chopw, ktre mog zmie ekip neoliberaw i otworzy drog rzdowi o opcji socjaldemokratycznej, realizujcemu pierwotny cel: rynkow gospodark mieszan. Nie przypuszczaem, e kraj dosta si ju w nowe, twarde rce. 11 Jednym z czoowych by niewtpliwie pose R. Bugaj, wymieniany w swoim czasie jako jeden z kontrkandydatw L. Balcerowicza. Majc wiele zasadniczych i uzasadnionych zastrzee, martwi si on jednak w pocztku grudnia 1989 r. gwnie tym, e w 3 tygodnie trzeba w komisji przedyskutowa, ulepszy i zatwierdzi kilkanacie ustaw wprowadzajcych Plan Balcerowicza w ycie. W pniejszym okresie dziaa w ten sam sposb: ostro, susznie i przekonujco krytykowa projekt i dziaania gospodarcze rzdu (np. projekty budetowe, prywatyzacyjne) po czym gosowa za nimi. By moe dlatego, i jak to kiedy powiedzia jego zdaniem nie ma szans na uwolnienie si z rk MFW. 12 Zob. M. Mieszczankowski, cyt. wyd., s. 55, 56. Autor ten sdzi jednak, e MFW zaakceptowaby take mniej drastyczny program, skoro np. pozytywnie oceni w swoim czasie stosunkowo agodniejszy program dostosowawczy rzdu Rakowskiego. Podobnie sdzi T. Kowalik. Pisze on, m.in.: Przedstawiciele wadz polskich nie ukrywaj, e niejednokrotnie dziaali pod naciskiem IMF i Banku. Oczywicie, byy zapewne moliwoci negocjacji z ich przedstawicielami i trudno powiedzie, czy polska strona te moliwoci dostatecznie wykorzystaa. Zarwno krce w koach zblionych do rzdu wiadomoci nieoficjalne, jak i porwnanie deklaracji ministrw gospodarczych z doktryn i praktyk IMF oraz Banku wiatowego wydaj si jednak wskazywa, e mielimy tu do czynienia z wyjtkow zbienoci pogldw strony polskiej i amerykaskiej. Bywao, e wanie zagraniczni eksperci temperowali zapdy naszych politykw, mwic: zostawcie sobie co do negocjacji, do ustpstw.

37

Parlament mia dwa tygodnie na zatwierdzenie Planu Balcerowicza wraz z pakietem ustaw wprowadzajcych. Przy takim popiechu wykluczona bya jakakolwiek gbsza i fachowa dyskusja nad programem rzdowym nawet gdyby parlament by do niej zdolny, nie mwic ju o wysuniciu i przedyskutowaniu jakiej alternatywy. Ale o to wanie chodzio. Plan Balcerowicza i ustawy zostay bodaj jednomylnie przyjte. Ironi historii byo to, e program zniszczenia poprzedniego systemu i budowy kapitalizmu przyj sejm skadajcy si w 65% z posw z ramienia PZPR, ZSL i SD. 1.I.1990 r. zacza si oficjalnie nowa era13. W taki mniej wicej sposb Polska wyzwolia si od Moskwy, opucia obz realnego socjalizmu, przeniosa si do wiata kapitalistycznego i dostaa pod opiek Waszyngtonu, jak na razie. Odbyo si to niemal bezbolenie i cho widowiskowo, w gruncie rzeczy niepostrzeenie. Kamienie milowe tej drogi to: nieudana prba modernizacji niesprawnej gospodarki w oparciu o kredyty zachodnie podjta przez ekip Gierka i powstanie ptli zaduenia; wyniky z nieodpowiedzialnej polityki tej ekipy ostry kryzys gospodarczy, a nastpnie polityczny; pierwsze i, po kilku latach nieudanych prb wyprowadzenia Polski z ekonomicznego i spoecznego kryzysu przez ekip Jaruzelskiego, drugie, ostateczne zwycistwo Solidarnoci; powstanie rzdu solidarnociowego i jego podporzdkowanie si MFW; akceptacja planu odbudowy kapitalizmu w Polsce przez Was i zatwierdzenie tego planu przez kontraktowy parlament. W historii masowe ruchy demokratyczne i narodowe z reguy byy wykorzystywane przez czowk klas posiadajcych, aby zdoby wadz. W podobny sposb udao si doj do wadzy bolszewikom i niektrym innym partiom marksistowskim. Czsto zdobycie wadzy wymagao militarnej pomocy z zewntrz (tak doszli do niej komunici polscy). To, co si ostatnio wydarzyo w Polsce, odbiega jednak od dawnego schematu i moe stworzy nowy, specyficzny dla krajw postsocjalistycznych. Przede wszystkim dlatego, e prokapitalistyczna czowka polityczna (ktra opanowaa rzd Mazowieckiego) uksztatowaa si w sytuacji, gdy klasy kapitalistycznej niemal jeszcze w Polsce nie byo (cho byo liczne prywatne chopstwo oraz rzemioso). Po wtre dlatego, e pomoc zewntrzna (sztab dla przeksztace krajw postsocjalistycznych, poza by NRD, znajduje si w Waszyngtonie), dziki zadueniu Polski, konieczna bya tylko w maym zakresie i gwnie w formie ekonomicznych zacht i presji. Po trzecie wreszcie, e wobec ogromnego zaufania spoeczestwa do demokratycznego ruchu i jego robotniczego przywdcy wszystko to stosunkowo tanio kosztowao. Jak przed bolszewikami w Rosji, tak przed solidarnociow elit polityczna, a przynajmniej jej wiadom celu czci, stano zadanie szybkiej rozbudowy bazy spoecznej, w tym wypadku odpowiednio licznej klasy redniej. Grupy do niej aspirujce miay i maj jeszcze mao kapitau wasnego; zadanie polegao wic na tym, aby pomnoy ich rodki pienine kosztem podstawowej masy spoeczestwa, a nastpnie przekaza im wielki, cho do przestarzay (niestety, nowoczesnego niewiele udao si zbudowa rzdom komunistycznym) kapita produkcyjny, nagromadzony w przedsibiorstwach pastwowych. Pomylna transformacja systemu wymaga te

13

Odradzanie si kapitalizmu w Polsce rozpoczo si faktycznie znacznie wczeniej. Jeszcze za komunistycznego reimu powstaway do due przedsibiorstwa kapitalistyczne powizane z elit wadzy. Rzd Rakowskiego uruchomi na pen skal proces uwaszczania si komunistycznej nomenklatury. Nowa klasa polityczna zaktywizowaa si w tym kierunku niemal natychmiast po przejciu wadzy przez Solidarno. Afera alkoholowa, np., zacza si ju jesieni 1989 r.

38

bezporedniego udziau kapitau zagranicznego, ktremu naleao stworzy odpowiednie zachty i warunki. Takie zadanie stano przed klas polityczn, powoan przez masowy, demokratyczny ruch robotniczo-pracowniczy, a Plan Balcerowicza mia zapewni szybkie jego wykonanie. Jednak, aby rzeczywicie to zapewni, musia by dobrze dostosowany do warunkw, nie za sztywny, doktrynerski. II. 20 MIESICY NOWEJ ERY Terapia szokowa i jej efekty Klientem MFW staj si kraje sabe i zaduone. Tylko przez t instytucj reprezentujc kapitay wierzycielskie mona osign ulgi w spacie dawnych i dostp do nowych kredytw. Warunkiem jest poddanie gospodarki podyktowanemu przez ekspertw MFW procesowi naprawczemu. Chodzi w nim przede wszystkim o trwae uzdolnienie kraju do obsugi dugw 14. Jak wiadomo, programy MFW zastosowane w krajach Ameryki aciskiej (i nie tylko) przyniosy raczej niedobre rezultaty15. Tymczasem pojawi si zupenie nowy klient: postsocjalistyczne kraje Europy rodkowo-Wschodniej. Powsta problem, czy typowy program MFW, z rutynowym zestawem liberalno-monetarystycznych narzdzi realizacyjnych, mgby przynie sukces w tych krajach. Rniy si one od krajw latynoskich pod wieloma wzgldami. Ich gospodarka bya w ogromnym procencie pastwowa i zmonopolizowana, sektor eksportowy miay one bardzo saby, nie istnia rynek kapitaowy ani infrastruktura rynkowa. Cele MFW instytucji, ktra moga tam wej w sposb naturalny, bez podejrze o cele polityczne musiay by zakrojone faktycznie bardzo szeroko. Program stabilizacyjny mg by tylko punktem wyjcia, gwnym celem musiao by zniszczenie danego ustroju spoeczno-ekonomicznego i budowa, w zasadzie od podstaw, kapitalistycznego. Odpowied na pytanie, czy mona dokona takiej transformacji rodkami gwnie ekonomicznymi i klasycznymi metodami MFW, mg przynie tylko eksperyment. Rzd Mazowieckiego bez wikszych waha, jak si wydaje, zgodzi si, aby przodujca w likwidacji komunizmu Polska staa si te pierwszym obiektem owego eksperymentu (transformacja systemowa w b. NRD rozpocza si pniej i w warunkach raczej nietypowych).
14

Cech sabych i zacofanych gospodarek jest zwykle wysoka inflacja. Std, w pierwszym etapie procesu naprawczego chodzi o zduszenie inflacji poprzez obnienie popytu. Likwidowany jest przede wszystkim w drodze redukcji wszelkiego rodzaju wydatkw, zwaszcza dotacji i funduszy socjalnych, a jednoczenie podniesienia podatkw i wszelkiego typu opat deficyt budetu pastwa. Zaprzestanie emisji pustego pienidza i restrykcyjna polityka kredytowa redukuj inflacj, ale za cen recesji produkcji i spadku dochodw realnych ludnoci. Nastpnym etapem jest restrukturyzacja gospodarki. Likwidowany jest przede wszystkim, jeeli istnieje, pastwowy sektor gospodarczy jako nieefektywny. Upadaj te sabsze przedsibiorstwa prywatne. Gospodarka zostaje zasilona rodkami zagranicznymi (kredyty MFW, Banku wiatowego i inne). Bardzo korzystne warunki stworzone zostaj dla zagranicznego kapitau prywatnego, ktremu przypisuje si wiodc rol w modernizacji i proeksportowej przebudowie gospodarki. Efektem powinno by trwae wejcie gospodarki na ciek wzrostu. 15 Tak, np. w Chile dopiero po 10 latach inflacja zostaa zredukowana do 10% rocznie, za cen doprowadzenia do ndzy znacznej czci spoeczestwa, 21-procentowego bezrobocia, spadku produkcji o 25%. Aby w tych warunkach utrzyma spoeczestwo w ryzach potrzebna bya dyktatura. Do fazy wzrostu udao si przej dopiero po dugich i drastycznych adaptacjach. W Argentynie czy Boliwii byo podobnie.

39

Niezwykle korzystny punkt widzenia stwarza fakt, e postsocjalistyczne pastwo nadal miao w swych rkach niemal ca gospodark. Wypracowany w przedsibiorstwach pastwowych i spdzielczych dochd czysty wpywa w decydujcej mierze do budetu i by dzielony naturalnie na fundusze konsumpcji indywidualnej (przy czym pastwo ustalao poziom i struktur pac), zbiorowej (opartej w wielkim stopniu na dotacjach), inwestycje produkcyjne i nieprodukcyjne (gwnie ze rodkw budetowych) itd. Korzystny mg si te okaza podporzdkowany wykonaniu budetu, scentralizowany, administracyjny system bankowy stanowicy jedyne rdo zarwno pienidza gotwkowego, jak i kredytu, a w duej mierze take walut obcych. Programy MFW zaczynaj si zwykle od zwalczania inflacji. Nadmierny popyt na rynku konsumpcyjnym (podobnie zreszt, jak w zakresie rodkw produkcji) by wrcz cech krajw realnego socjalizmu. Inflacja bywaa wprawdzie czsto ukryta przy usztywnionych cenach i zaopatrzeniu kartkowym oraz przydziaach rodkw i walut dla przedsibiorstw przybieraa posta cigych brakw towarowych. Ekipy rzdowe Jaruzelskiego prboway zlikwidowa w Polsce luk inflacyjn, ale bez powodzenia, byy za sabe, aby co stanowio najprostsze wyjcie obniy pace realne. Nowy rzd, cieszcy si ogromnym zaufaniem ludnoci, mg tego dokona. Mg przy tym zastosowa jedn ze znanych powszechnie metod z ktrych kada miaa okrelone zalety i wady lub jak ich mieszank. Moliwe byo przeprowadzenie wymiany pienidzy na wybranych zasadach. Ta drastyczna i niezbyt tania metoda daje do du swobod w ustalaniu stopnia spadku popytu, obnia go natychmiast, ale nie daje gwarancji trwaoci nowego stanu rynku. W oszczdnoci uderza z si zalen od zasad wymiany, stwarza moliwo wikszego obciania bogatszych, a ochrony uboszych warstw spoeczestwa. Moliwe te byo zastosowanie drenau podatkowego. I ta metoda pozwala na wiksze obcienie grup bogatszych (np. przez wysokie opodatkowanie ponadprzecitnych dochodw osobistych, luksusowych warunkw mieszkaniowych itp.). Moliwa bya redukcja popytu w agodniejszy sposb, np. obligatoryjn poyczk pastwow z zagwarantowan, a nawet ewentualnie ukierunkowan si nabywcz, umarzan po duszym czasie. Eksperci MFW doradzili jednak metod najbardziej drastyczn i uciliw dla ludnoci, zwaszcza grup biedniejszych: inflacji korelacyjnej, czyli zorganizowanej przez pastwo hiperinflacji16. Rzd uruchomi wszystkie dwignie hiperinflacji, jakie mia w rku a mia ich wiele i to potnych. Uwolni niemal wszystkie ceny artykuw konsumpcyjnych, co w praktyce oznaczao ich wzrost a do osignicia aktualnej granicy popytu. Zlikwidowa lub drastycznie ograniczy dotacje do produktw, co np. w wypadku nonikw energii oznaczao powszechny wzrost cen. Drastycznie podnis koszt kredytu, w udzielaniu ktrego by monopolist. Kilkunastokrotnie zwaloryzowa majtek trway przedsibiorstw pastwowych, co oznaczao obcienie ich kosztw
Jeffrey Sachs podobno zachwala t metod jako pozwalajc zdmuchn nadmierny popyt i gros oszczdnoci zarazem. Pisz podobno, bo ci, ktrzy mogliby napisa, jak to faktycznie byo z opracowaniem programu nazwanego swojsko Planem Balcerowicza, milcz na ten temat i jeszcze chyba dugo bd dyskretni. Hiperinflacj zapocztkowa jeszcze rzd Rakowskiego (uwolnienie cen produktw rolnych), a rzd Mazowieckiego dalej j rozwija jesieni 1989 r. Ludzi tak ju udrczya, e byli gotowi na wszystko niemal si zgodzi, aby usta piekielny wycig cen kosztw utrzymania pac.
16

40

ogromn dywidend. Podnis stawki celne i drastycznie podroy import zaopatrzeniowy wysokim podatkiem obrotowym oraz nowym, staym kursem dolara na wysokim poziomie wolnorynkowym. Wszystkie te posunicia dokonywane byy w ramach liberalnej doktryny MFW pod hasami urynkowienia gospodarki i urealnienia cen. Niewiele natomiast miay wsplnego z t doktryn cho rwnie uzgodnione z MFW dziaania rzdu stopujcego wzrost pac. Ich skuteczno moga by bardzo wysoka ze wzgldu na to, i pastwo pozostawao niemal wycznym pracodawc w ogromnej (14 milionw osb) skali. Skumulowany efekt tych posuni trudny by z gry do oszacowania. Po dyskusjach przyjto zasad, e lepiej uderzy w dochody i oszczdnoci ludnoci oraz koszty przedsibiorstw zbyt mocno ni zbyt sabo. Oczekiwane wyniki znalazy wyraz w zatwierdzonych przez sejm wskanikach spadku pac i dochodw realnych o maksimum 20% w 1990 r., recesji gospodarczej o maksimum 5%, spadku dochodu narodowego o maksimum 3%, bezrobocia do 400 000 osb i innych17. Wyniki rzeczywiste daleko odbiegy od oczekiwanych przez ekip rzdowych specjalistw, niemal pokryy si natomiast z ostrzegawcz prognoz czowki polskich ekonomistw sformuowan na XV Zjedzie PTE. W styczniu ceny wzrosy o 80% zamiast o 40%, realne pace i dochody zmalay o 40% (likwidacji ulego ponadto okoo 2/3 oszczdnoci). Produkcja przemysowa spada o 30%, w tym przemysw konsumpcyjnych o 40%. Cz zbdnej na skurczonym rynku wewntrznym masy towarowej udao si wyeksportowa, a jednoczenie gwatownie zmala import zaopatrzeniowy i inwestycyjny. Znaczna nadwyka eksportowa, ktrej si nie spodziewano, pozwolia utrzyma wybrany kurs dolara bez sigania do miliardowego kredytu stabilizacyjnego. Zastosowany zesp narzdzi finansowych i innych, moliwych do zastosowania dziki specyficznym warunkom kraju postsocjalistycznego okaza si zatem skuteczny, i to o wiele bardziej, ni przypuszczano. Pozwoli gboko obniy stop yciow ludnoci i wygospodarowa znaczn nadwyk eksportow, cho nie wiadomo, na jak dugo. Tym, co aktualnie niepokoio rzdowo-eksperck ekip, bya nie tyle recesja ktrej si spodziewano ile jej gboko i mimo tej gbokoci brak spodziewanych po recesji skutkw pozytywnych, oczyszczajcych gospodark. Masowo bankrutoway prywatne rzemioso i usugi, nie byo natomiast fali bankructw w sektorze pastwowym. Trzymay si tam jako nawet stosunkowo sabe przedsibiorstwa. Rzdowa propaganda uznaa pierwsze wyniki Planu Balcerowicza za wielki sukces. Recesj przedstawia jako nieuchronny koszt i staraa si pomniejszy jej rozmiary (zlikwidowan blisko 1/3 produkcji miay stanowi gwnie buble) 18. Odpowiedzialnoci za gboko recesji obciony
17

Jak to stwierdzi niedawno (na wykadzie w SGH, w dniu 22 kwietnia 1991 r.) Stanisaw Gomuka, jeden ze wsptwrcw rzdowego programu gospodarczego, wielkoci spadku produkcji nie dao si przewidzie, a sejmowi trzeba byo jednak co powiedzie; w tej sytuacji wiceminister Misig zaproponowa wanie 5%. Ale jeli tak, to inne wskaniki take pochodziy z sufitu, a nie z komputerowych symulacji. 18 Do dzi tego zdania jest Stanisaw Gomuka. W swym referacie na III konferencji naukowej Instytutu i Ministerstwa Finansw w Wildze (24-26.V.91) stwierdzi on m.in.: recesja jest i bdzie duo gbsza od przewidywanej (co samo w sobie moe le wiadczy o przewidywaniach, a nie o realizacji). Rwnoczenie podkreli naley, e cz niespodziewanych rezultatw miaa charakter pozytywny. Zaliczam do nich: nadwyk budetow w roku 1990, stabilno kursu walutowego, wysok efektywno polityki monetarnej oraz znaczne tempo zmian strukturalnych powodowanych rozwojem sektora prywatnego i szybkim wzrostem eksportu do krajw zachodnich. Powstaje pytanie, czy przy mniej restrykcyjnej polityce recesja byaby trwale agodniejsza? Odpowied negatywn mona uzasadni dwojako. nie bdy w polityce gospodarczej, ale pierwotne oczekiwania polskich decydentw, dotyczce spadku produkcji, byy nadmiernie optymistyczne. Przy zastosowaniu doskonaych narzdzi polityki gospodarczej (mniej restrykcyjnej na pocztku, mniej ekspansywnej pniej) spadek GDP mgby by prawdopodobnie nieco mniejszy w I

41

zosta sektor pastwowy. Przedsibiorstwa pastwowe dowodzono zamiast podj intensywne dziaania dla racjonalizacji produkcji (lepszego dostosowania asortymentowego, obniki kosztw, take przez redukcje zatrudnienia, i, w rezultacie, obniki cen) zachoway si, jak typowe monopole: gboko obniyy produkcj utrzymujc lub nawet podnoszc ceny i realizujc nadal wysokie zyski 19. Rzd zapowiedzia wzmoenie dziaa dla rozbicia pastwowych i spdzielczych monopoli i zapewnienia wolnej konkurencji. Podkreli jednoczenie, e tylko szybki postp prywatyzacji sektora pastwowego moe zapewni waciwe reakcje produkcji na bodce rynkowe. Rzdowo-ekspercka ekipa podja pewne kroki dla zagodzenia recesji (wobec spadku stopy inflacji obnika oprocentowania kredytw, wypaty z zysku i 13-ki dla pracownikw w marcu). Ale na inflacj wysz od oczekiwanej zareagowaa ostatecznie polityk jeszcze bardziej restrykcyjn od planowanej20. Z tego, m.in. powodu recesja utrwalia si, przeksztacia w stagnacj na niskim poziomie (w istocie stagflacj). rodowisko ekonomiczne byo ju rozbite. Sytuacja wzbudzia jednak duy niepokj i krytyk rzdowej polityki gospodarczej21. Przed dalsz jej kontynuacj przestrzegaa, m.in. konferencja ekonomistw w Wildze, w maju 1990 r. Ekipa MFW-Balcerowicza pozostawaa jednak nadal cakowicie niewraliwa na krytyk i ostrzeenia. Miao to swoje gbsze przyczyny.
poowie roku, ale nieco wikszy w drugiej. Zob. S. Gomuka, Twrcza destrukcja, ycie Gospodarcze nr 19 z 5.V.91. 19 W ostatnim zwaszcza okresie obfita literatura ekonomiczna wyjania do dokadnie reakcje przedsibiorstw pastwowych. Byy one w stanie przetrwa szok stabilizacyjny dziki okrelonym okolicznociom i wasnym sensownym dziaaniom ekonomicznym. Tak, np. St. Gomuka stwierdzi w cytowanym referacie: Pocztkowo uwaano, e monopolistyczna struktura rynku umoliwia przedsibiorstwom wykorzystanie liberalizacji cen w celu zwikszenia stopy zysku i ograniczenia produkcji. Ale uwolnienie cen byo ju w 1989 r., a zyski osigny swoje maksymalne stopy w czwartym kwartale 1989 r., natomiast malay w cigu 1990 r. Wszystko wskazuje na to, e autorzy programu po prostu nie oszacowali wpywu administracyjnej podwyki cen (i stopy procentowej) na koszty jednostkowe (zob. tame). Zdaniem b. ministra ds. przeksztace wasnociowych Waldemara Kuczyskiego: fala szoku przetoczywszy si po rynku stana (w 1990 r. J.D.) u bram fabryk, oszczdzajc Polsce efektu NRD-owskiego, gdzie siy rynkowe wyczyy z eksploatacji du cz potencjau gospodarczego dziki temu i: W miar dostpne pozostaway dawne rynki RWPG, gwnie rynek radziecki, gdzie obowizyway poprzednie mechanizmy wymiany za porednictwem rubla transferowego. Wysoka bya opacalno eksportu na zachd wskutek podniesienia 1 stycznia 1990 roku kursu dolara do 9500 zotych. Przedsibiorstwa dobrze uplasowane na rynkach RWPG, a take te, ktre miay moliwoci i energiczniej ruszyy na rynki zachodnie, eksportoway wiksz ni poprzednio cz produkcji i utrzymay wysok rentowno oraz zatrudnienie. A zatem dziki poszerzeniu polskiej czci rynku midzynarodowego rynek dostpny dla naszej gospodarki pozosta wikszy, niby to wynikao ze zmniejszenia popytu nabywcw krajowych. Wysoka dochodowo przedsibiorstw pozwalaa te utrzyma zapasy dewiz sprzedawane po wysokim kursie oraz zapasy surowcw i pproduktw kupione wczeniej po bardzo niskich cenach. Wiksze te byy ni dzi moliwoci szybkiego i nie wymagajcego nakadw obnienia kosztw produkcji dziki znacznej niegospodarnoci odziedziczonej po gospodarce planowej. Wymienione tutaj amortyzatory zapobiegy fali bankructw i wzrostu bezrobocia, a zarazem uatwiy, mimo recesji, utrzymanie rwnowagi budetowej pastwa, gwnie dziki wzrostowi wpyww z podatku dochodowego. (Zob. Gazeta Wyborcza z 26 kwietnia 1991). 20 Por. St. Gomuka, cyt.wyd. 21 Zob. np. zestaw opracowa zawartych w Studiach i materiaach INE PAN nr 27, Warszawa 1990, biuletyny informacyjne IGN informujce o dyskusjach na organizowanych przez t instytucj seminariach (np. 119, dotyczcy dyskusji w kwietniu 1990 r.) i inne materiay z tego okresu. Krytyk Planu Balcerowicza podja te wwczas katolicka myl spoeczna, peniejszy wyraz znalaza ona jednak dopiero w drugiej poowie roku (zob. publikacje prof. A. Legatowicza).

42

Gboka depresja miaa dobre strony z punktu widzenia zasadniczego celu: kapitalistycznej przebudowy. Znacznie bardziej, ni przewidywano, pogorszya si sytuacja ekonomiczna wielkiej liczby przedsibiorstw pastwowych niekiedy caych bran, a nawet gazi. Mona si byo spodziewa fali bankructw. Zaistniaa sytuacja powinna bya uatwi i przyspieszy prywatyzacj sektora pastwowego. Korzystne byo oczywicie, take z transformacyjnego punktu widzenia, pojawienie si i rozszerzanie bezrobocia. Przedsibiorstwa pastwowe redukoway wprawdzie zatrudnienie znacznie mniej ni produkcj, ale takie postpowanie nie miao przyszoci; musia nadej czas szybkiego wzrostu bezrobocia. Osignicie przez nie, ostatecznie, wikszego od przewidywanego rozmiaru musiao szybciej i gruntowniej zdyscyplinowa robotnikw i pracownikw wybi im z gowy roszczenia pacowe i socjalne, strajki, skoni do wydajniejszej pracy. Gboka recesja bya wynikiem zbyt drastycznych dziaa stabilizacyjnych. Dziaania te jednak wanie takie, jakie byy zdecydowanie obniyy dochody realne i zlikwidoway gros oszczdnoci wikszoci spoeczestwa. Zamone grupy te poniosy straty, ale stosunkowo mniejsze, a proces bogacenia si drobnej czci spoeczestwa zosta uruchomiony. Oznaczao to niezbdny z punktu widzenia budowy kapitalizmu, szybki wzrost rozpitoci dochodowych i majtkowych. Plan Balcerowicza nie tylko wic przynis szybko znaczne efekty stabilizacyjne, udowadniajc tym samym moliwo opanowania gospodarek postsocjalistycznych metodami MFW, ale stworzy ponadto wygodne, wyjciowe warunki dla przeksztace zasadniczych, ustrojowych. Sprawdzi si nie tylko plan, ale i realizujca go polska ekipa. Zostaa ona przez zachodnie instytucje finansowe, i chyba take polityczne, wysoko oceniona, pochwalona za odwag i determinacj. Zyskawszy zdecydowane poparcie zewntrzne nie musiaa si liczy z adnymi krajowymi krytykami. Recesja moga by uwaana za korzystn dla procesu transformacji ustrojowej, lecz raczej tylko przy zaoeniu, e gospodarka odbije si od dna i zacznie si stopniowo oywia. Gdy jednak tak si nie stao, gdy recesja przeksztacia si w stagnacj gospodarcz, zaczy si ujawnia jej strony bardzo ujemne nie tylko dla spoeczestwa, ale take dla owego procesu. Przeksztacenie gospodarki postsocjalistycznej w kapitalistyczn wymaga szybkiego zrnicowania dochodowego i majtkowego spoeczestwa. Szybkie bogacenie si wskiej grupy moe si odbywa bez znacznego zuboenia reszty spoeczestwa tylko, jeli dochd do podziau ronie, albo choby pozostaje stabilny. W Polsce (podobnie jak w Argentynie, Chile, Boliwii) bardzo znacznie spad on w wyniku realizacji programu stabilizacyjnego. Zmiany w podziale tego drastycznie zmniejszonego i stagnujcego dochodu na korzy wskiej nawet grupy spoecznej przyszej klasy redniej musiay prowadzi do dalszego zuboenia ju zuboaej wikszoci spoeczestwa i wywoa jej opr. W dodatku spoeczestwo polskie spodziewao si po swojej wadzy zreszt zgodnie z jej wasnymi zapewnienia czego zupenie innego: po paromiesicznym okresie wyrzecze drgnicia w gr i stopniowej poprawy poziomu yciowego. Nie spenienie tych oczekiwa oznacza musiao prdzej czy pniej wyganicie spoecznego zaufania dla reformatorw, narastanie pretensji, da rewindykacyjnych itd. W sumie cakowitej zmiany spoeczno-politycznych warunkw realizacji programu transformacyjnego. Plan Balcerowicza zakada kapitalistyczn przebudow Polski ze rodkw nie tylko wewntrznych ograniczonych, zdeprecjonowanych, a w warunkach gbokiej recesji i stagnacji szczeglnie trudnych do mobilizacji ale take ze rodkw zewntrznych. Liczono na znaczny 43

dopyw kapitaw obcych z rnych rde i przyczyn, take prywatnych. Pomijajc wszystkie inne powane przeszkody, ktre te rachuby czyniy od pocztku mao realnymi gboka recesja i stagnacja gwatownie zredukoway szanse na zagraniczne inwestycje produkcyjne w Polsce w wikszej skali. Restrykcje pienino-kredytowe zdusiy gospodark, sukces finansowy Planu Balcerowicza by jednoczenie ogromn klsk w sferze realnej, zagraajc przebudowie systemowej. Rzdowo-ekspercka ekipa musiaa to uzna, i zastanowi si nastpnie, czy powstaej sytuacji nie daoby si jednak wykorzysta dla realizacji celu gwnego, czyli przebudowy systemowej wanie. Ekip Balcerowicza skonia do tego ewolucja nastrojw ludnoci, sytuacji spoeczno-politycznej w Polsce w okresie od wiosny do lata 1990 r. Spoeczestwo z samozaparciem, bez szemrania znioso szokow terapi w przekonaniu, e jest to jedyna, cho kosztowna, droga wyjcia z kryzysu zawinionego jeszcze przez komunistw. Gdy jednak recesja przeksztacia si w stagnacj gospodarcz, z rnych stron podniosa si fala publicznej krytyki. dano korekty Planu Balcerowicza, podjcia przez rzd dziaa antyrecesyjnych, propopytowych, prowzrostowych. Rzd, ktry wbrew ostrzeeniom przewidywa zaledwie paroprocentow recesj, by do takich dziaa zupenie nieprzygotowany i, ponadto, by im niechtny. W myl bowiem doktryny liberalno-monetarystycznej, tkwicej u podstaw planw MFW, take polskiego, gospodark mia uregulowa rynek. Programw jakichkolwiek pozytywnych dziaa gospodarczych programu przemysowego (np. technicznej rekonstrukcji i restrukturyzacji przemysu), rolnego, dla handlu zagranicznego, mieszkaniowego, socjalnego itd. rzd po prostu nie mia (i dotd nie ma niemal we wszystkich tych dziedzinach),a wrcz ich mie nie chcia. Tym bardziej, i uwaa (o czym bya mowa), e z punktu widzenia realizacji gwnego celu budowy systemu kapitalistycznego wszystko jest zasadniczo w porzdku. Podjte przez rzd, pod naciskiem krytyki, dziaania interwencyjne byy spnione, sabe, niekonsekwentne i nieudolne (dobrze to obrazuje historia powstawania, wymuszonej przez chopw, Agencji Rynku Rolnego). Opracowany przeze wreszcie program korekcyjny by tylko kosmetyk, a nie korekt Planu Balcerowicza. Znalaz si w nim jednak element o istotnym znaczeniu: zapowied przyspieszenia prywatyzacji. Prywatyzacja bya i jest decydujcym elementem transformacji spoeczestw postsocjalistycznych w kapitalistyczne. Prywatyzacja sektora pastwowego bya jednym z gwnych da MFW, ktry te coraz niecierpliwiej oczekiwa rozpoczcia jej na masow skal w Polsce. Jeli rzd Mazowieckiego nie przystpi od razu do wykonania tego zadania, to z ca pewnoci nie z niechci do niego, o co posdzali go dziaacze Unii Polityki Realnej, ale z przyczyn obiektywnych 22.
22

Zdaniem tych dziaaczy rzd zamiast uatwi wiadomie utrudni prywatyzacj, bo by w istocie lewicowy (kryptosocjalistyczny), chcia utrzyma wasno pastwow i odbudowa dawny system gospodarczy. Gwne zarzuty UPR byy wwczas nastpujce: - rzd zamiast szybko przeprowadzi prywatyzacj (co zdaniem dziaaczy UPR mona byo zrobi w decydujcym zakresie w 3 miesice) za pomoc hiperinflacji odebra spoeczestwu, a zwaszcza jego zamoniejszej czci, oszczdnoci, za ktre mogyby by wykupione banki i potem inne przedsibiorstwa pastwowe. W ten sposb, kosztem krajowego, fory zyska kapita zagraniczny; - rzd urynkowi gospodark zupenie si do tego nie nadajc, bo w 80% nadal pastwow. Przedsibiorstwa pastwowe, czsto monopole, zareagoway w sposb sobie waciwy zupenie inaczej, ni zareagowayby prywatne: podniosy ceny i skurczyy produkcj. adnego te z przedsibiorstw pastwowych dziaania rzdowe nie doprowadziy dotd do bankructwa, podczas gdy upady ju tysice warsztatw rzemielniczych, bankrutuj wysokotowarowe

44

Jeli plan MFW-Balcerowicza mia pozosta dla spoeczestwa jedynie suszn drog do przyszego dobrobytu, przyczyna recesyjnej klski musiaa by znaleziona poza nim. Rzd wskaza ludziom winnego: nadal dominujcy sektor pastwowy. Niezbitym std wnioskiem bya konieczno szybkiego sprywatyzowania tego sektora. Sfrustrowani ludzie mieli uwierzy, e tylko oddajc stworzony przez spoeczestwo majtek w rce prywatne zapewni gospodarce waciw reakcj na rynkowe bodce, wysok efektywno i w rezultacie dobrobyt wszystkim. W ten wanie sposb ewidentna klska gospodarcza moga i miaa zosta wykorzystana dla realizacji gwnego celu. Ucieczka do przodu, w prywatyzacj, staa si odtd elazn zasad dziaania solidarnociowych ekip rzdowych. Tak oto przyspieszenie prywatyzacji znalazo si w programie korekcyjnym rzdu Mazowieckiego. Wkrtce przyspieszenie w ogle, a zwaszcza prywatyzacji, osi swej agitacji uczynio Porozumienie Centrum. PC utworzyli ludzie skupieni wok Wasy, zwekslowanego przez powstay z jego porki rzd na boczny tor. Chodzio chyba bardziej o ambicje i interesy dziaaczy Solidarnoci, ktrzy nie znaleli si w nowej elicie politycznej ni o rnice programowe. Grupa ta zorientowaa si jednak, e realizacja programu reform nie przebiega dobrze, e spoeczne zaufanie i poparcie topnieje. Lech Wasa zacz si coraz bardziej dystansowa od ekipy Mazowieckiego. W okresie letnim okazao si, e inflacja nie zostaa zlikwidowana, stagnacja si utrzymuje, bezrobocie stale wzrasta itd. Jednoczenie szybko i nierzadko w jawnie rabunkowy sposb bogacia si niewielka cz spoeczestwa czemu rzd wyranie sprzyja, a nawet czsto wprost umoliwia swym dziaaniem lub zaniechaniem. Uderzaa bezradno i nieudolno wadz w ujawnianiu afer i ciganiu przestpstw gospodarczych, nawet gdy powodoway znaczne straty budetu pastwa 23. W zwizku z tym szybko wyczerpywa si kredyt zaufania do rzdu, roso niezadowolenie, co znalazo wyraz w fali protestw i strajkw pierwszej tak powanej w solidarnociowej Polsce. Pod tym naciskiem rzd osabi troch restrykcyjn polityk pacow i kredytow. Popyt wzrs do powanie, produkcja krajowa rwnie, lecz znacznie mniej, przedsibiorstwa bowiem nie mogy szybko pokona licznych, stworzonych im polityk rzdow barier. Luk w znacznej mierze wypeni prywatny import, stopa inflacji wzrosa jednak co posuyo potem rzdowi (i do dzi suy) za argument na rzecz utrzymywania twardej polityki gospodarczej. Polityka ta bya ju jednak do szeroko kwestionowana. Jeli dawniej tylko grupa ekonomistw uwaaa Plan Balcerowicza za bdny w podstawach i prowadzcy do fatalnych
specjalistyczne gospodarstwa rolne; - pienidz zagraniczny, mogcy stworzy popyt, oywi produkcj, ley, rzd go nie uruchamia. W sumie dziaacze UPR oceniali wwczas Plan Balcerowicza jako od pocztku bdny, skazany na zaamanie si. W pniejszym okresie UPR krytykowaa opracowany i realizowany przez rzd program prywatyzacji (zwaszcza drog przez jednoosobowe spki Skarbu Pastwa) jako pozornie tylko prywatyzacyjny, a w istocie etatystyczny. Pierwszym etapem miaa i raczej musiaa by jednak elementarna stabilizacja gospodarki, likwidacja hiperinflacji poprzez zduszenie popytu i poziomu yciowego ludnoci. Do programowej wolty nie byo dostatecznie przygotowane spoeczestwo, w tym zwaszcza masa czonkw i dziaaczy Solidarnoci, zwolennikw rozwiza samorzdowych. Nie byo te jeszcze wiadomo, jak zrobi prywatyzacj w sytuacji, gdy zasoby spoeczestwa pozwoliyby na wykup zaledwie paru procent spoecznego majtku produkcyjnego. Rozwizanie tych wstpnych problemw musiao troch potrwa. 23 W tym okresie wskutek utrzymywania staego kursu walut przy szybkim wzrocie cen wewntrznych szybko wzrastaa opacalno importu. Nie kontrolowany, rs on lawinowo, a wraz z nim handlowe fortuny. Proces ten uszczupla nadwyk w handlu zagranicznym osignit dziki eksportowi nadwyek (ywnoci, surowcw i pfabrykatw zwaszcza) i drastycznej redukcji importu zaopatrzeniowego i inwestycyjnego.

45

skutkw, teraz zaczy si pojawia programy alternatywne (a przynajmniej ich zarysy). Wysuway je na og niewielkie pozaparlamentarne ugrupowania opozycyjne tak lewicowe, jak prawicowe, chrzecijaskie i narodowe. Wskutek systematycznego odrzucania przez rzd postulatw wsi, uycia siy przeciw chopom, zamania zasad koalicji, do opozycji przeszo te PSL (i zaczo rozwija wasn alternatyw wobec Planu Balcerowicza). Nie tylko zatem oglnospoeczna, ale take parlamentarna baza rzdu Mazowieckiego niebezpiecznie si zwzia. Pogorszya si nie tylko spoeczno-gospodarcza sytuacja wewntrzna, ale take zewntrzna sytuacja gospodarcza Polski24. Stawao si coraz bardziej oczywiste, e kraj nie wydobdzie si szybko z recesji, a na rozwj gospodarczy wypadnie poczeka moe nawet wiele lat. Oznaczao to dugotrwa niemoliwo realizacji przyrzecze, spenienia oczekiwa zwykych obywateli na lepsze, dostatniejsze ycie. Bogacenie si i wystawne ycie elit musiao przy tym coraz bardziej frustrowa masy, a szczeglnie coraz liczniejszych bezrobotnych i ndzarzy. Mogo to doprowadzi do krachu politycznego, nie mwic ju o zupenym upadku Solidarnoci. Wydaje si i grupa Wasy szybciej i lepiej zdaa sobie z tego spraw ni ekipa rzdowa, docenia niebezpieczestwo i wycigna wnioski. W kwestii, jak zapewni spokj spoeczny i polityczny niezbdny dla kontynuacji drogi do kapitalizmu, przy zej i pogarszajcej si sytuacji gospodarczej, postpujcym rozwarstwieniu spoecznym, rosncym bezrobociu dokona si ostateczny rozam w postsolidarnociowej elicie. Rnice midzy ROAD i PC miay przede wszystkim charakter taktyczny; dotyczcy tego, jak naley dziaa, aby powstrzyma narastanie spoecznego niezadowolenia i oporu, nie dopuci do spoecznego buntu lub przynajmniej by w stanie ograniczy jego skutki 25.Te dwa najwaniejsze wwczas postsolidarnociowe ugrupowania oba prokapitalistyczne rniy si znacznie w proponowanych rodkach politycznych. PC uwaao, e najlepszym politycznym zabezpieczeniem bdzie szybkie doprowadzenie do wyborw prezydenckich i prezydentura Wasy (to bya wanie, jak si okazao, synna ostatnia karta przywdcy Solidarnoci). Obz Mazowieckiego sprzeciwia si tej i innym propozycjom PC, chcia i dalej dotychczasow drog polityczn. Doszo natomiast do prawdziwego konsensusu w kwestii gwnego, ekonomicznego rodka zaradczego. Kluczem do pokonania trudnoci ekonomicznych i spoecznych miao by przyspieszenie prywatyzacji sektora

24

Zaduenia zagranicznego nie udao si jeszcze zredukowa, odsetki byy kapitalizowane i dug rs co wprawdzie bieco nie miao znaczenia, ale byo grone w perspektywie. Kapitay zagraniczne (take z MFW i Banku wiatowego) przypyny do Polski w nieznacznych rozmiarach; co wicej, nie mona byo liczy na znacznie obfitszy, niezbdny dla oywienia i modernizacji gospodarki polskiej ich strumie (co pozostawao w zwizku z jednoczeniem si Niemiec, konfliktem w Zatoce Perskiej, postpujc katastrof gospodarcz w ZSRR, upadkiem komunizmu w innych krajach byego obozu socjalizmu, a take brakiem niezbdnych warunkw i pewnoci inwestowania w Polsce). Grozi kryzys paliwowo-energetyczny, wiadomo te byo, e przejcie na rozliczenia wolnodewizowe z ZSRR, jak i caa sytuacja w tym i innych krajach byej RWPG, uderzy bolenie w polski eksport i produkcj. 25 Tak to wanie uj Jarosaw Kaczyski na spotkaniu z dziaaczami samorzdowymi w dn. 7.X.1990 r. na Politechnice Warszawskiej. Podobnie brzmiay jego pniejsze wypowiedzi. W ogle bracia Kaczyscy do czsto mwi publicznie to, co ze wzgldw taktycznych nie powinno by raczej eksponowane.

46

pastwowego. Zarysowa si tutaj bardzo szeroki sojusz elit politycznych 26. Przyspieszenie realizacji strategicznego celu mogo si okaza bardzo dobrym rozwizaniem taktycznym 27. W prywatyzacji dokonywanej w krajach postsocjalistycznych chodzi o to, by majtek produkcyjny (i inny), powstay w cigu paru dziesicioleci kosztem pracy i przymusowych wyrzecze ogu obywateli i stanowicy podstaw wszelkich zabezpiecze spoecznych, przeksztaci w prywatn wasno czci spoeczestwa 28. Grupy z pienidzmi lub dogodn pozycj od do dawna ju przeksztacaj w swoj prywatn wasno wszystko, czego dosign. Problemem jest ta ogromna wikszo spoeczestwa, ktra takiej szansy w istocie nie ma i mie nie bdzie i ktra co wicej w wyniku prywatyzacji utraci prawo i faktyczn moliwo domagania si od pastwa elementarnego zabezpieczenia materialnego. Bez przyzwolenia masy zwykych ludzi, chociaby w postaci biernoci, nie da si prawdopodobnie sprywatyzowa sektora pastwowego w krtkim czasie i dostatecznym zakresie. Najemni pracownicy wyczuwali jednak niejasno niebezpieczestwo, obawiali si prywatyzacji. rdem tych obaw byy przede wszystkim obserwowane powszechnie fakty ju wynike z rzdowej polityki prywatyzacyjnej lub z ni zwizane. Nad tym, jak skoni spoeczestwo do poparcia prywatyzacji, ekipa Balcerowicza zastanawiaa si kilka miesicy. Wysuwane byy rozmaite pomysy i koncepcje, a wreszcie skonstruowano plan rokujcy sukces. Przewidziano w nim szereg rnych rodkw dla nakonienia spoeczestwa do poparcia lub wymuszenia na nim prywatyzacji zakadw pracy 29. Bez trudnoci
26

L. Balcerowicz od duszego czasu przygotowywa program prywatyzacji. W odpowiedzi na wyzwanie PC natychmiast zadeklarowa, e sam jest gotw zaraz to zrobi. Wkrtce ukazay si Zaoenia przyspieszenia prywatyzacji i potem projekt wstpnej prywatyzacji poprzez przeksztacenie jednym aktem prawnym wszystkich przedsibiorstw pastwowych w jednoosobowe spki Skarbu Pastwa. Przedstawiony przez wicepremiera Radzie Ekonomicznej w dn. 2.X.90 r. nie zyska ten projekt jej aprobaty. 27 Wskazywanie na niedostateczny postp w prywatyzacji jako na przyczyn trudnoci, na przyspieszenie prywatyzacji jako jedynie skuteczne lekarstwo na owe trudnoci, coraz to nowe dziaania w tym kierunku powtarzaj si odtd w kadej krytycznej dla Planu Balcerowicza sytuacji. Nie jest wykluczone, e zapewni to ostateczny sukces przeksztaceniu Polski w kraj kapitalistyczny. Prywatna wasno, prywatny interes by w historii i jest nadal jedn z najpotniejszych, cho bynajmniej nie jednoznacznie pozytywn si napdow dziaa ludzkich. Odblokowanie, uruchomienie na pen skal tego motywu moe przynie podany rezultat transformacyjny. Gdy tylko dostatecznie dua grupa obywateli signie skutecznie po wasno spoeczn, lawina ruszy i nic ju jej nie powstrzyma tak jak nic nie mogo powstrzyma rosyjskich chopw grabicych ziemie paskie w 1917 r. Wwczas ju nic mnie zagrozi odbudowie kapitalizmu w Polsce, jakim by si potem nie okaza, efektywnym czy nie. Dla grnych warstw spoecznych ich system jest zreszt zawsze efektywny, nawet komunizm by taki dla nomenklatury. Ludzie zajm si rozbiorem wasnoci pastwowej, potem powikszaniem swojej wasnoci. Oczywicie stosunkowo maa grupa zostanie prawdziwymi kapitalistami, wielu sta bdzie tylko na sklep czy warsztat. Ci, ktrych nie bdzie sta i na to a to znaczy wikszo spoeczestwa bd czeka z wiar, nadziej i cierpliwoci, a nowy system doholuje ich do wymarzonej bogatej Europy. Gdy kady uzna siebie i innych (np. biednych, bezrobotnych) za kowala wasnych losw, znikn wreszcie oczekiwania i materialne pretensje do pastwa. Wtedy te dopiero bdzie prawdziwy koniec w Polsce z komunizmem, socjalizmem, a take wieloma populistycznymi ideami Solidarnoci. Tak filozofi spoeczn mona dostrzec nawet w wypowiedziach L. Wasy. 28 Dokadniej: aby jeli nie od razu, to moliwie szybko, jeli nie w caoci, to w decydujcej czci, odda ten majtek w rce wskiej grupy ludzi, ktrzy ju wykazali lub wyka w toku tego procesu, e s prawdziwymi ludmi interesu, a po czci take kapitaowi zagranicznemu. Odda oznacza w tym wypadku w 90% podarowa bo grupa ta nie ma chci angaowa si szerzej akurat w Polsce na przykad, chyba na ekstra korzystnych warunkach. 29 rodki te, wkrtce uruchomione, bya to po pierwsze niezwykle intensywna obrbka propagandowa spoeczestwa, moliwa dziki utrzymaniu w praktyce przez rzd monopolu informacyjnego; po drugie rozbudowany, zrnicowany

47

przeprowadzony przez parlament, plan ten wystartowa jesieni 1990 r. W jego realizacji w pierwotnym ksztacie przeszkodziy jednak wybory prezydenckie. Kontynuacja i prba przeomu W kampanii wyborczej kade z uczestniczcych w niej ugrupowa politycznych (a zwaszcza te, ktre wysuny kandydatw) musiay okreli swj stosunek do polityki rzdu i jej efektw, zwaszcza ekonomicznych i spoecznych, zarysowa wasn koncepcj. Kade zrobio to inaczej 30. W pierwszej turze wyborw odpadli nie tylko kandydaci, ktrzy na zwycistwo nie mogli liczy, ale take premier Mazowiecki. Spoeczestwo jednoznacznie i dobitnie stwierdzio w ten sposb, e negatywnie ocenia efekty rzdowej polityki i da jej zmiany. Wypowiedziao si przeciwko dalszej realizacji Planu Balcerowicza bez korekt. Znaczna cz elektoratu gosujca na Tymiskiego (oraz Bartoszcze, Cimoszewicza i Moczulskiego) zadaa zaprzestania w ogle realizacji tego planu, zasadniczej zmiany polityki gospodarczej i spoecznej. By to szok nie tylko dla Mazowieckiego i jego zwolennikw. Zakwestionowany i zagroony zosta eksperymentalny plan MFW sucy kapitalistycznej przebudowie krajw postsocjalistycznych, interes kapitau midzynarodowego. Tote w drug tur wyborw polskich wczone zostay nawet amerykaskie suby specjalne. Nie przebierajca w rodkach kampania w II
wedug gwnych grup zainteresowanych (pracownicy, og obywateli, kapita krajowy, kapita zagraniczny) system zacht i przynt; po trzecie wielostronny, bezwzgldny nacisk ekonomiczny na zaogi robotnicze. Pomylano te o okrelonych zabezpieczeniach politycznych. 30 Kandydat KPN totalnie krytykowa polityk rzdu, jako sprzeczn jego zdaniem z interesem narodowym. Jego wasne pomysy ekonomiczne byy jednak bardzo nieprecyzyjne i wyranie dyletanckie; nic dziwnego, e nie wzbudziy zainteresowania wrd wyborcw. Kandydat SdRP podkrela zwaszcza wysoce negatywne spoecznie efekty polityki rzdowej. Przedstawi zarys alternatywnego wobec Planu Balcerowicza programu spoeczno-ekonomicznego. Przewidywa ten program prywatyzacj sektora pastwowego ograniczon sensownoci ekonomiczn; bezporednie take dziaania gospodarcze pastwa w ograniczonym zakresie (w tym programowanie); odbudow zabezpiecze spoecznych. SdRP, jako spadkobierczyni PZPR, nie moga jednak liczy na szeroki elektorat nawet przy najlepszym programie. PSL od pocztku krytykowao rzd za antychopsk polityk (ktra jednak bya take antyrobotnicza). W kampanii wyborczej zdecydowanie odrzucio Plan Balcerowicza, zaprezentowao do konkretny alternatywny program gospodarczy. Przewidywa on, m.in. prywatyzacj gospodarki przy pomocy akcjonariatu pracowniczego. PSL nie mogo jednak liczy na pozachopski elektorat, a i chopstwo miao do niej zastrzeenia. T. Mazowiecki by gboko przekonany o susznoci polityki realizowanej przez jego rzd. Wbrew licznym sygnaom ostrzegawczym sdzi, e wikszo spoeczestwa take nadal popiera Plan Balcerowicza, boi si tylko zbyt wysokich kosztw i nie jest pewna efektw. Dlatego w kampanii wyborczej przypomnia sobie termin spoeczna gospodarka rynkowa (i tym razem nie wyjaniajc bliej o co chodzi) i zapewnia, e budowany bdzie w Polsce kapitalizm z ludzk twarz. Lech Wasa zapowiedzia przyspieszenie procesu rugowania komunistycznych pozostaoci ze wszystkich sfer ycia spoecznego (w tym rozliczenie komunistycznej nomenklatury). Planu Balcerowicza nie odrzuci wprawdzie, ale stwierdzi, i zawiera bdy i zapowiedzia ich skorygowanie (by moe ju pod nieobecno autora). Prywatyzacja miaa zosta przyspieszona, ale i odmiennie przeprowadzona tak mianowicie, aby kady co dosta. Wszyscy obywatele mieli otrzyma bon prywatyzacyjny duej wartoci, a co drugi Polak mia si sta wacicielem niewielkiego choby, wasnego interesu. Wreszcie Tymiski. Cakowicie odrzuci on Plan Balcerowicza, w istocie MFW, jako prowadzcy Polsk do katastrofy gospodarczej i spoecznej podobnej do tych, do ktrych analogiczne plany doprowadziy kraje Ameryki Poudniowej. Przeciwstawi mu wasn koncepcj gospodarcz, do fantastyczn, ktrej realizacja miaaby zapewni szybk popraw sytuacji materialnej ludnoci, skuteczn obron gospodarczej i politycznej suwerennoci, rozwj gospodarczy kraju.

48

turze, przypominajca wrcz nagonk, przyniosa uspokajajcy wynik: charyzmatyczny przywdca Solidarnoci pokona outsidera chopca z buszu do znaczn wikszoci gosw. Nie oznaczao to jednak wcale powrotu zaufania do Planu Balcerowicza. Ponad poowa elektoratu nie wzia udziau w II turze, elektorat Tymiskiego pozosta znaczny, a wikszo elektoratu Wasy liczya na przyrzeczone przeze korekty polityki gospodarczej i spoecznej, ktrych waciw zapowiedzi byoby odejcie z rzdu L. Balcerowicza. Do dymisji poda si cay rzd Mazowieckiego, tworzenie nowego przecigao si jednak. Przyczyn zasadnicz bya wanie kwestia udziau L. Balcerowicza w nowym rzdzie i rzdowej polityki gospodarczej. W okresie wyborw wielu ludziom wydawao si, e Lech Wasa zmieni swe pierwotne stanowisko i dezaprobuje Plan Balcerowicza, ma w zanadrzu wasny inny program. Okazao si to zudzeniem. W sformowanym ostatecznie przez J. Bieleckiego rzdzie znalaz si te L. Balcerowicz, i to na dawnym swym stanowisku. Oznaczao to, e na adn istotn zmian polityki gospodarczej i spoecznej nie naley liczy, e Plan Balcerowicza bdzie nadal obowizywa z niewielkimi tylko korektami31. Nowy rzd zwaszcza odkd okazao si, e bdzie funkcjonowa duej ni pierwotnie zakadano propagowany by jako rzd kontynuacji i przeomu. e kontynuacji, byo to widoczne po jego skadzie. Przeom nastpi mia w realizacji reformy. Chodzio o jej przyspieszenie poprzez zdecydowan likwidacj wszystkich hamulcw Oznaczao to w pierwszym rzdzie likwidacj hamulcw i przyspieszenie prywatyzacji. Kontynuacja dotyczya zatem zarwno kierunku, celu, jak i sposobu przybliania si do niego32.
31

Jak wiadomo, J. Olszewski, ktremu Wasa zaproponowa premierostwo, chcia utworzy rzd bez Balcerowicza i skorygowa polityk gospodarcz. W midzyczasie jednak jak nieoficjalnie wiadomo wysannicy MFW zakomunikowali prezydentowi, e o adnych istotnych zmianach w tej polityce nie moe by mowy i e L. Balcerowicz jest dla nich gwarantem waciwej polityki. Utworzy nowy rzd z Balcerowiczem jako wicepremierem zgodzi si lider Kongresu Liberalno-Demokratycznego, zdecydowanie prokapitalistycznego ugrupowania pozbawionego niemal wasnej bazy parlamentarnej (podobnie jak wsptworzce rzd ZChN). Okazao si w ten sposb, e podobnie jak w dawnej, komunistycznej, take w nowej, solidarnociowej Polsce nie rzd (ani parlament) tworzy koncepcj spoeczno-gospodarcz, lecz sam tworzony jest pod obowizujc koncepcj dla jej realizacji. J. Bielecki wyjaniajc wtpliwoci na ten temat stwierdzi, e Polska podejmuje decyzje, take gospodarcze, cakowicie suwerennie, moe powiedzie nie MFW, ale musi si liczy z cikimi tego konsekwencjami. Pierwszy prezydent III Rzeczypospolitej dowiedzia si o tym natychmiast. 32 Spoeczestwo nie zorientowao si w tym szybko. Kontynuacja z Balcerowiczem w rzdzie niepokoia je, ale sdzio, i przeom oznacza bdzie przezwycienie recesji, popraw warunkw yciowych. Mylio si. Podobnie jak mylio si chyba sdzc, e Wasa zmieni swe nastawienie do Planu Balcerowicza. Nie potrzebowa zmienia i nie zmieni, jak si wydaje. Odkd jednoosobowo zadecydowa o kapitalistycznym kierunku rozwoju Polski zgodnie z planem MFW, do dnia dzisiejszego (jest wanie po naradzie ekonomistw w Belwederze), popiera ten plan konsekwentnie, stara si usun jego zagroenia i przyspieszy realizacj. Jeli tak jest rzeczywicie, to (ogldna zreszt) krytyka Planu Balcerowicza przez Was bya krytyk raczej metod, niektrych skutkw, albo po prostu gr polityczn i wysannicy MFW wcale nie musieli wymusza na Prezydencie zmiany stanowiska; a to, co si dziao potem, wcale nie byo sprzeczne z jego zamiarami. Std jego stae poparcie dla rzdu Bieleckiego. Pomijajc t kwesti: wielu ludzi, dziaaczy, w tym dowiadczonych pado ofiar wasnego yczeniowego mylenia i doznao rozczarowania z wasnej winy. Wyrazem takiego rozczarowania s nastpujce np. wypowiedzi: W wyborach prezydenckich program gospodarczy rzdu spotka si z dezaprobat wikszoci gosujcych, po czym jest kontynuowany bez zmian. Wszystko to wytwarza w spoeczestwie poczucie, e midzy funkcjonowaniem instytucji demokratycznych a podejmowaniem decyzji w najwaniejszych sprawach nie ma adnego zwizku (K. Modzelewski, Umowa spoeczna czy zmowa na grze, ycie Warszawy nr 78, 2.IV.1991).

49

W opracowanej przez poprzedni ekip rzdow koncepcji prywatyzacji nacisk pooony zosta na drog kapitaow. Spoeczne zainteresowanie i moliwoci zakupu akcji nie mogy by szerokie33, podczas gdy wanie szerokie wczenie spoeczestwa w rozbir spoecznej wasnoci byo warunkiem sukcesu. W tym kierunku wypowiada si Wasa w toku kampanii wyborczej. Kongres Liberalno-Demokratyczny mia od do dawna wasn koncepcj prywatyzacji, kilkoma ciekami jednoczenie; w ten sposb przepracowany program prywatyzacyjny zosta przedoony sejmowi w kocu lutego 1991 r. i przyjty34. Prywatyzacj najatwiej byo przeprowadzi, najatwiej te eliminowaa ona dawne formy w handlu detalicznym35. Nie natrafiajc na powaniejsze przeszkody obejmowaa rwnie do szybko wielki handel detaliczny (domy towarowe) i handel hurtowy. W przemyle drog prywatyzacji torowa coraz bardziej bezwzgldny nacisk ekonomiczny. Wykorzystywane byy z powodzeniem oprcz tradycyjnych dwa zwaszcza narzdzia: dywidenda i popiwek. Dywidenda uderzaa najdotkliwiej w przedsibiorstwa o duym i stosunkowo nowoczesnym aparacie produkcyjnym. Kade kolejne administracyjne przeszacowanie majtku przedsibiorstw pastwowych podnosio j, z miejsca stawiajc szereg z nich w obliczu bankructwa i likwidacji. Popiwek uniemoliwia podnoszenie pac, zaogi go znienawidziy i dla ucieczki od niego gotowe byy na wszystko, same upraszay si o sprywatyzowanie zakadu pracy. Tym przedsibiorstwom pastwowym, ktre nie wykazyway postpw w kierunku prywatyzacji, grozio odcicie kredytu refinansowego36. Nieuchronno bankructwa zawisa nad caymi branami: jedne niszczya utrata dawnych odbiorcw zagranicznych (ZSRR, innych krajw RWPG, krajw arabskich), inne konkurencja masowo importowanych wyrobw zagranicznych. Stajc w obliczu katastrofy, dyrekcje i zaogi przedsibiorstw poszukiway kapitau zagranicznego, ktry by je tanio kupi. Stopniowo postpowaa prywatyzacja w postaci przejcia przedsibiorstw pastwowych (niekiedy nawet niemal caej brany) przez firmy zagraniczne. Problem polega tu gwnie na tym,

Wadz w kraju obja kolejna ekipa. Rozpocza rzdy, jak gdyby w okresie prezydenckich wyborw w tym kraju nic si nie stao. Jak gdyby spoeczestwo nie wyrazio, i to w zdecydowany i przejrzysty sposb, swojego niezadowolenia z dotychczasowej rujnujcej nasze zakady oraz ycie naszych rodzin polityki. Spadajcy ju przed prezydenckimi wyborami autorytet Solidarnoci oraz Wasy pogbiono poprzez podsunicie prezydentowi do akceptacji ustawy o utrzymaniu w mocy tzw. popiwku (Z. Rogulski, Co na to NSZZ Solidarno, Kurier Mazowsza nr 136, 8.IV.1991). Zwizku midzy podstawowymi decyzjami a wol spoeczestwa po prostu rzeczywicie nie ma, a ustaw popiwkow Wasa podpisa na pewno wiadomie, cho stworzy przedtem wraenie, e jest przeciw popiwkowi. 33 Nie znalaza si dostateczna liczba chtnych, aby naby akcje piciu pilotowych przedsibiorstw i trzeba byo uruchomi, jako dodatkowych nabywcw, instytucje. 34 W tej kwestii zob., m.in.: Zaoenia programu prywatyzacji, czerwiec 1990; Rzdowy program prywatyzacji polskiej gospodarki (druk sejmowy), listopad 1990; Program prywatyzacji na rok 1991 (wersja skorygowana), MPW, stycze 1991; Informacja o przebiegu procesw prywatyzacyjnych w IV kwartale 1990; Autopoprawki do dokumentu rzdu pt. Podstawowe kierunki prywatyzacji na rok 1991, MPW, luty 1991; Realizacja zmian strukturalnych w drodze eliminacji ekonomicznie niesprawnych przedsibiorstw, MP, kwiecie 1991. Zob. take: J. Lewandowski, J. Szomberg, Dekalog prywatyzacji, Tygodnik Solidarno nr 45, 9.XI.1990 (broszura). 35 Przeprowadziy j samorzdy lokalne, zwaszcza miejskie, obdarzone prawami i obowizkami, ale pozbawione dochodw. Dla zdobycia pienidzy na potrzeby komunalne masowo likwidoway one dawn sie sklepow skdind zrujnowan czciowo przez masowy handel uliczny. Sprzedawane (rzadziej) lub drogo wydzierawiane lokale trafiay do rk prywatnych, z reguy te nastpowao ich przebranowienie w kierunku towarw luksusowych, zagranicznych. 36 Zgodnie z zobowizaniem wobec MFW suma kredytw dla przemysu pastwowego bya stopniowo zmniejszana, podczas gdy szybko wzrasta kredyt udzielany przedsibiorstwom prywatnym.

50

jak zwabi, czym zachci kapita zagraniczny i w tym stara si cigle pomc Polsce Lech Wasa podrujc do rnych krajw zachodnich. Polskie kapitay prywatne kieroway si jednak gwnie do handlu. Zwaszcza handel towarami importowanymi z Zachodu przynosi szybko wielkie zyski, dziki niezwykle wprost korzystnym warunkom stworzonym mu przez rzd37. Powstaway w ten sposb w handlu kapitay due, zdolne wzi udzia w prywatyzacji przemysu. Warunkiem bya opacalno lokat w przemyle, o co byo trudno w warunkach kurczenia si rynku wewntrznego i trwajcej inflacji. Aby sytuacj w tym zakresie polepszy, rzd postanowi, m.in. sprzedawa przedsibiorstwa pastwowe bez wyceny majtku i rozpatrywania ofert w drodze licytacji. Odwrotn stron szybkiego bogacenia si stosunkowo nieznacznej czci spoeczestwa, powstawania i wzrostu kapitaw prywatnych, byo stopniowo pogarszanie si sytuacji materialnej wikszoci ludnoci. Wzrost cen (stymulowany czsto przez pastwo, zwaszcza zwykami cen nonikw energii pod hasem ich urealnienia, zblienia do cen wiatowych) wyprzedza wzrost pac (hamowanych, take przez pastwo, wspczynnikiem indeksacji, popiwkiem i innymi metodami). Systematycznie redukowane byy wiadczenia socjalne; coraz mniej byo na nie rodkw w budecie centralnym, czsto zupenie brakowao w wydrenowanych na rzecz centralnego budetach lokalnych, topniay w przedsibiorstwach pastwowych38. Rosa niepewno pracy. Bezrobocie dotykao coraz to nowych grup pracowniczych i spoecznoci lokalnych. Rzd zwikszy efektywno dziaa w tym zakresie, ale nie w kierunku ograniczania bezrobocia (sam je przecie sw polityk gospodarcz pomnaa), tworzenia zastpczych miejsc pracy itp., lecz aby powstrzyma wzrost wypat z tytuu bezrobocia 39. Pogarszaa si w ten sposb sytuacja nie tylko robotnikw i pracownikw uspoecznionych przedsibiorstw przemysowych i handlowych, lecz take urzdnikw i pracownikw rnych instytucji budetowych. W zwizku z postpujcym ograniczaniem rodkw na ochron zdrowia, kultur, szkolnictwo, nauk itd. w budecie centralnym, ich kracowej szczupoci w budetach lokalnych i ich redukcji w przedsibiorstwach z jednej strony, a zuboeniem spoeczestwa z drugiej, szybko pogarszaa si sytuacja wikszoci inteligencji, take twrczej. Nadal jednak ona wanie (i chyba niemal jedynie) pozostaa podpor i nadziej kulturalnej czci postsolidarnociowej elity politycznej skupionej wok czoowych postaci upadego rzdu T. Mazowieckiego. Rzdowa polityka gospodarcza od pocztku okazaa si bardzo dotkliwa dla chopstwa. Popyt miejski na artykuy ywnociowe spad wprawdzie stosunkowo najmniej, ale wystarczajco by wraz z innymi czynnikami ograniczy drastycznie skup i przetwrstwo produktw rolnych.
37

Importowane byy (i s) gwnie artykuy konsumpcyjne oraz z zakresu informatyki i wyposaenia przedsibiorstw. Wysokie zyski umoliwi niezwykle niski (i spadajcy realnie) kurs waluty w Polsce; zakupy po cenach hurtowych, towarw o obnionej jakoci, z rnymi znikami; niskie ca i podatki plus nieszczelno granicy gospodarczej. Import parokrotnie przewyszy eksport prywatny, szybko pochaniajc znaczn cz dewiz uzyskanych przez pastwo gwnie z eksportu nadwyek ywnociowych i pwyrobw. 38 Przedsibiorstwa, aby obniy dywidend i inne elementy kosztw, masowo likwidoway majtek nieprodukcyjny (czsto take cz produkcyjnego) i zwizane z nim wiadczenia dla zag (domy wypoczynkowe, domy kultury, wietlice, nieraz i stowki itd.). Samorzdy lokalne, nie majc rodkw, likwidoway lub ograniczay dziaalno obkw, przedszkoli, orodkw kultury itd. Na razie nie doszo do powaniejszych ogranicze w szkolnictwie i szpitalnictwie, redukowane s jednak do szybko rozmaite usugi komunalne. 39 Przez ograniczenie liczby uprawnionych do zasiku (zaostrzenie kryteriw), skrcenia czasu ich pobierania (do czego rzd zobowiza si wobec MFW!), redukcj stosunku zasiku do pacy itp.

51

Pojawiy si te wkrtce, w masowej skali, zachodnie artykuy ywnociowe; atrakcyjne i konkurencyjne cenowo, zaczy one wypiera z rynku polskie produkty spoywcze. Ogromny wzrost cen rodkw produkcji dla rolnictwa (maszyn, nawozw, rodkw ochrony rolin, paliwa itd.) spowodowa w tej sytuacji nieopacalno niemal wszystkich rodzajw produkcji rolnej. Nastpi szybki spadek osignitego w poprzednich latach stosunkowo wysokiego poziomu materialnego ludnoci wiejskiej. Niepewno ekonomicznej opacalnoci produkcji, zbytu i wprost nawet bytu dotkna wszystkich niemal gospodarstw od drobnych do duych, nowoczesnych, wyspecjalizowanych. Take drobna prywatna produkcja i usugi poniosy ogromne straty. W warunkach postpujcego zuboenia do wczenie pojawia si tendencja do poprawienia sytuacji swojej grupy spoecznej czy zawodowej kosztem innych grup. Rzd te sprzecznoci w podziale kurczcej si czci dochodu narodowego stara si wykorzysta z do dobrym skutkiem do rozbicia paccej koszty reform ludnoci i osabienia jej oporu. Postpowaa zatem zarwno prywatyzacja, jak i rozwarstwienie dochodowe i majtkowe. Nic dziwnego, e sfery rzdowe raczej optymistycznie oceniay perspektyw dalszej transformacji systemowej w Polsce co znalazo wyraz w licie intencyjnym i memorandum do wadz MFW opracowanym w pocztku roku. Z determinacj ku katastrofie W 1990 r. rosa stopniowo przewaga negatywnych tendencji w gospodarce nad pozytywnymi. Coraz wyraniej rysowaa si groba wejcia znowu w spiral recesji 40. Powinno to byo skoni ekip Bieleckiego-Balcerowicza do tego, do czego wczeniejsze dania spoeczne nie byy w stanie skoni ekipy Mazowieckiego-Balcerowicza: do rewizji polityki gospodarczo-spoecznej. Rzd Bieleckiego mia jednak ten sam charakter, co poprzedni, opiera si na tych samych siach wewntrznych i zewntrznych, mia ten sam cel gwny, tote zasadnicza zmiana polityki nie wchodzia dla w rachub. Nie chcia te korekt mogcych opni transformacj; wola, jak zrobiono to poprzednio, sprbowa pokona rosnce trudnoci ucieczk do przodu, czyli nasileniem dziaa w ramach tej samej opcji i doktryny. Std terapia podjta w styczniu 1991 r. gwnie tylko skal (zmniejszon wobec wyganicia zaufania
40

Rwnowaga rynkowa utrzymywaa si, lecz na bazie gboko obnionej produkcji krajowej. Do znaczny wzrost popytu ludnoci w IV kwartale pokryty zosta gwnie ogromnym importem, coraz zyskowniejszym wskutek staego kursu waluty przy rosncych cenach wewntrznych oraz niskiej i celowo chyba nieszczelnej bariery celnej. Przy ograniczonych moliwociach eksportu na rynki zachodnie przewidywane gbokie zaamanie eksportu w tradycyjnych kierunkach, zwaszcza do ZSRR, musiao zagrozi bilansowi patniczemu. Kurczyy si inwestycje przedsibiorstw przemysowych (take prywatnych) wskutek gbokiego spadku i niekorzystnych perspektyw sprzeday z jednej strony, a rosncych trudnoci finansowych z drugiej. Pozbawiane dotacji budownictwo mieszkaniowe dostosowywao si do ograniczonego cen metra kwadratowego popytu, a wraz z nim krajowa produkcja materiaw budowlanych. Rolnicy nadal redukowali zakupy przemysowych rodkw produkcji. Rosncy drena finansowy przedsibiorstw pastwowych i terenu nie zatrzyma spadku dodatniego salda budetu pastwa. Prywatyzacja przynosia nike korzyci (znacznie mniejsze od przewidywanych), powodowaa natomiast coraz wiksze straty gospodarcze. Obciao budet powikszajce si szybko bezrobocie. Dalsza redukcja dotacji do wiadcze socjalnych pogarszaa sytuacj ludzi i przedsibiorstw oraz instytucji usugowych. O powyszych procesach informoway kolejne komunikaty GUS-u.

52

spoecznego) rnia si od szokowej terapii sprzed roku 41. Rozmaite oficjalne uzasadnienia nowej fali inflacji korekcyjnej nie potrafiy ukry istoty rzeczy: kolejnego ataku na poziom yciowy ludnoci pracowniczej i kondycj przedsibiorstw pastwowych. Nic dziwnego, e zagroeni dalsz degradacj materialn i spoeczn, a coraz czciej bezrobociem i ndz, robotnicy i pracownicy podjli aktywn obron (w tym zwaszcza walk o zniesienie dawicego pace i produkcj popiwku, co byo przecie przyrzeczone). Rzd stara si wykorzysta sytuacj, w ktr wpdza przedsibiorstwa i ich zaogi, aby rozszerzy i przyspieszy prywatyzacj. Konieczne byo uchwalenie budetu na 1991 r. Rzdowy plan finansowy by podobny do tego z roku ubiegego: przewidywa ostateczne zdawienie inflacji, paroprocentowy wzrost produkcji i dochodu narodowego, a take dochodw realnych ludnoci (pace miay wzrosn w stosunku do redniej 1990 r., przy spadku poniej grudniowych). Przewidywa rwnie niemal cakowite wycofanie si pastwa z dotacji oraz ograniczenie wydatkw socjalnych w imi rwnowagi budetowej. Projekt w oczywisty sposb nie liczy si wystarczajco z negatywnymi tendencjami w gospodarce oraz pogarszajcymi si wewntrznymi i zewntrznymi uwarunkowaniami, nie przewidywa adnej istotnej korekty polityki spoeczno-gospodarczej, podjcia skutecznej walki z recesj i bezrobociem. Zosta zdecydowanie skrytykowany w prasie fachowej, a nawet w Sejmie, jako antypracowniczy i nierealistyczny, oparty na wtpliwych zaoeniach odnonie wzrostu produkcji, dochodw budetu itd. Mimo to Sejm go uchwali. Raz jeszcze skutecznie zadziaao tu jak si wydaje postraszenie posw dotkliwymi skutkami dla gospodarki i reformy odrzucenia budetu realizujcego postulaty MFW42. Fatalne dla ludnoci pracujcej efekty rzdowej polityki spoeczno-gospodarczej powodoway szybki spadek wpyww Solidarnoci. Obradujcy w kocu lutego jej III Zjazd na nowego przewodniczcego nie wybra protegowanego przez L. Was kandydata. Wystpie rzdowych wysuchano z duym sceptycyzmem. Wbrew apelowi premiera, aby nadal popiera realizowan polityk jako jedynie suszn i bezalternatywn, Zjazd skrytykowa j, zdystansowa si od niej, dopuci moliwo alternatywy (wysucha w tej sprawie, chyba po raz pierwszy, niezalenego eksperta) i zwin parasol ochronny nad rzdem43.
41

Niski kurs waluty i poziom ce zostay utrzymane. Znacznie podniesiono natomiast wycofujc dotacje ceny energii i usug dla ludnoci. Podniesienie szeregu cen zaopatrzeniowych dla przemysu, take taryf przewozowych, spowodowao wzrost kosztw i cen towarw masowej konsumpcji (np. ywnoci w styczniu o 12%), co wobec utrzymania ogranicze wzrostu pac obniyo ich realny poziom. Ponownie parokrotnie w gr przeszacowany zosta majtek produkcyjny przedsibiorstw pastwowych, std wzrosa dywidenda; utrzymany zosta popiwek, podniesiony podatek dochodowy, podniesiona stopa oprocentowania kredytw itd. Dla setek przedsibiorstw pastwowych, zwaszcza nowoczesnych, oznaczao to nieuchronn upado w cigu paru miesicy. 42 Akceptacja prowadzonej w Polsce polityki spoeczno-gospodarczej bya niezbdna dla uzyskania istotnej redukcji polskiego zaduenia, o co od do dawna bezskutecznie pertraktowano, a take dalszych kredytw. Trudno okreli z zewntrz, jak dalece potiomkinowskie konstrukcje budetu, a potem tekst listu intencyjnego i memorandum do MFW bazoway na lepej wierze rzdu Bieleckiego-Balcerowicza w liberaln doktryn i cudown moc prywatyzacji, a w jakiej byy wiadomym wprowadzaniem w bd szacownej instytucji midzynarodowej. Mona tylko stwierdzi, na podstawie dalszego biegu wydarze, e instytucja ta podatna bya na odpowiadajce jej informacje i skonna paci nawet wysze od spodziewanych koszty niszczenia do gruntu komunistycznego systemu spoeczno-gospodarczego. Tak samo myla cay czas i robi, co mg w tym kierunku rzd Bieleckiego-Balcerowicza; owa duchowa wsplnota wanie zdaje si tumaczy fakt, e nie spotkaa dotd tego rzdu powaniejsza przykro bd za wprowadzanie w bd MFW, bd za niezdolno do wywizywania si z obietnic i zobowiza. 43 Premier Bielecki straszy powrotem do marksistowskiej utopii. dania protestujcych i strajkujcych robotnikw, pracownikw, rolnikw uzna za nielogiczne ekonomicznie. Stwierdzi, e: komunizm cakowicie zniszczy polsk gospodark; Polska samodzielnie z kryzysu wyj nie moe; konieczne s tutaj: redukcja dugu, duy napyw

53

Wywoana pogorszeniem si sytuacji materialnej rosnca fala pracowniczych protestw zaniepokoia take oba gwne odamy postsolidarnociowej elity. Oba zastanawiay si, co zrobi, aby moliwe byo kontynuowanie transformacji systemowej mimo nadspodziewanie wysokich jej kosztw, dugotrwaej niemonoci polepszenia sytuacji podstawowej, pracowniczej masie ludnoci. Porozumienie Centrum w uzgodnieniu z Lechem Was postanowio jak najpieszniej, pki jeszcze mona byo liczy na znaczne poparcie spoeczne, przeprowadzi wybory parlamentarne. Najwysze wadze ze spoecznego mandatu, obie konsekwentnie reformatorskie, zdolne byyby chyba zapewni, tak czy inaczej, cztery lata spokoju. Ugrupowanie to liczyo na wasne zwycistwo w tych wyborach na tyle powane, by mogo wreszcie obj ster rzdw. Std gwatowny atak PC na najpowaniejszych przeciwnikw zwaszcza Uni Demokratyczn, ktra obwiniona zostaa o odwlekanie wyborw w porozumieniu z siami postkomunistycznymi, oraz na kontraktowy Sejm w ogle. Intensywna akcja propagandowa PC nie zdoaa jednak nakoni wikszoci ugrupowa politycznych oraz ludnoci do poparcia wyborczego przyspieszenia. Unia Demokratyczna wraz z ROAD-em miaa inn koncepcje zabezpieczenia budowy demokracji i gospodarki rynkowej do jesiennych wyborw i wygrania tych wyborw przez siy reformatorskie. Chodzio o odbudow spoecznej zgody wok planu Balcerowicza, co najwyej troch tylko zmodyfikowanego. Zwizki zawodowe, pracodawcy oraz rzd zawarliby pakt dla Polski, ktry okreliby, m.in. maksymalne granice spoecznych wyrzecze. Postsolidarnociowe ugrupowania porozumiayby si ze sob, przynajmniej na okres wyborw. Kampania wyborcza byaby odpowiedzialna: spory w sprawach zasadniczych zostayby na ten czas zawieszone. Dotyczy to miao zwaszcza gospodarczej strategii i polityki, ktrej, zdaniem UD (jak te i rzdu), w adnym wypadku nie naleao poddawa werdyktowi wyborcw. Inne stanowisko w tej szczeglnej sprawie zaja wyodrbniajca si stopniowo politycznie poselska grupa Solidarnoci Pracy. Uznaa ona istotn zmian polityki spoeczno-gospodarczej za niezbdn i wrcz nieuchronn. Moe do niej doprowadzi fala rewindykacji, co jednak grozio chaosem gospodarczym i politycznym. Solidarnoci Pracy chodzio o to, aby zmiana, a waciwie korekta planu Balcerowicza, nastpia w sposb bezpieczny. Wytyczenie nowej strategii winno byo nastpi w drodze spoecznej umowy, kontraktu. Werdykt wyborcw by niezbdny, gdy dawa najwicej szans na spokojny zwrot44.
zagranicznych kapitaw i jak najszybsza integracja z Europ Zachodni; nie mona unikn dalszych, bardzo znacznych ofiar spoecznych; przyrost dochodu narodowego zaley od szybkoci prywatyzacji, przekazania wasnoci niczyjej w rce ludzi przedsibiorczych; konieczne jest zachowanie przy tym spokoju spoecznego, a na to potrzeba szybkich wyborw parlamentarnych i szerokiego sojuszu si reformatorskich; innej skutecznej drogi nie ma; jeli Solidarno przestanie chroni rzd, to rzd te przestanie j chroni i nie wiadomo kto na tym gorzej wyjdzie. 44 Opieram si tu na przywoanym ju poprzednio artykule K. Modzelewskiego Umowa spoeczna czy zmowa na grze. Stwierdzi on take w tym artykule, e: Plan Balcerowicza powsta w wskim krgu ekipy rzdzcej i ze spoeczestwem nigdy nie by uzgadniany; jego negatywne nastpstwa zdecydowanie przewayy nad pozytywnymi, za co zapacia swym autorytetem osaniajca go Solidarno; ani nie by, ani nie jest on jedyn sensown strategi dla polskiej gospodarki, moliwe s inne opcje; spoeczestwo ma prawo samo zadecydowa w tej kluczowej dla przyszoci kraju sprawie; zmowa na grze w celu odebrania mu tego prawa jest krokiem ku dyktaturze; zapowiedziany w licie intencyjnym do MFW dalszy spadek pac realnych i wzrost bezrobocia s niebezpieczniejsze od wszelkich wyborczych sporw, ucieczka od ktrych moe narazi na kryterium uliczne. Byy pewne rnice midzy czoowymi przywdcami Solidarnoci Pracy. R. Bugaj w jednym z wywiadw (zob. Gazeta Wyborcza z 25.V.91) stwierdzi, i cho to wanie on przyczyni si decydujco do przyjcia przez Sejm Planu Balcerowicza, nigdy nie uwaa, e jest tylko jedna droga (Zawsze sdziem,

54

Rzd od duszego ju czasu opracowywa kolejny list intencyjny oraz memorandum do MFW (o ktrych ju wspomniano). Aby uzyska dalsze poparcie tej instytucji, trzeba si byo wytumaczy z niezadowalajcych wynikw ostatnich paru miesicy: poprzedniego i pierwszych dwch 1991 r. (zwaszcza znacznego wzrostu stopy inflacji). Po trudnych (a moe niezbyt trudnych, nie jest to wiadome zwykym miertelnikom) uzgodnieniach z wadzami MFW i Banku wiatowego zostay im te dokumenty oficjalnie przesane pod koniec marca i przyjte przez nie w poowie kwietnia. Umoliwio to pomylne zakoczenie rokowa oddueniowych. Oba dokumenty podane zostay do wiadomoci publicznej razem z wynikami tych rokowa, wygldajcymi niezwykle korzystnie. Pewna pikanteria sytuacji polegaa na tym, e oczywista bya ju wwczas nierealno gwnych zaoe programu rzdowego i niemoliwo dotrzymania szeregu zobowiza wobec MFW. Nie osabiao to, lecz raczej wzmacniao znaczenie faktu oficjalnego wyrzeczenia si przez rzd polski, przynajmniej na 3 lata, niezalenej polityki gospodarczej i spoecznej 45. List intencyjny wyraa niezomn wol rzdu Bieleckiego-Balcerowicza kontynuowania bez zmian dotychczasowej polityki gospodarczo-spoecznej w 1991 r., memorandum jej kontynuacji w nastpnych 2 latach46.
e poruszamy si w ciemnoci); jego krytycyzm wzrs gwatownie w lecie 1990 r., kiedy to wyranie pojawiy si powane problemy, a rzd zamiast si z nimi zmierzy, wskaza na prywatyzacj jako na drog do przezwycienia recesji, co byo i jest utopi; nie moe zaakceptowa pogldu (rzdowego najwyraniej), e przy zmianie ustrojowej koszty waciwie nie maj znaczenia; liberalizm daje proste odpowiedzi na skomplikowane pytania Plan Balcerowicza sprowadza si do kilku prostych zasad, oglnie biorc susznych, ale niewystarczajcych, musi by uzupeniony o polityk przemysow, sektorow, proeksportow, socjaln, o koncepcj rozwoju gospodarczego itd.; skorygowa (lecz nie odrzuci!) Plan Balcerowicza bdzie mg dopiero nowy parlament w oparciu o koalicj ludzi pracy ze wiatem nowej przedsibiorczoci (chodzi tu o pewn rwnowag interesw). Solidarno Pracy ju jesieni 1990 r. opracowaa, a w pocztku 1991 r. przedstawia opinii publicznej swj program budowy kapitalizmu rwnych szans (w odrnieniu subtelnym od kapitalizmu z ludzk twarz Unii Demokratycznej). Wydaje si ona stosunkowo najrozsdniejszym odamem prokapitalistycznej elity postsolidarnociowej, przynajmniej w koncepcjach gospodarczych. 45 Jak wiadomo, zarwno kolejne kroki w redukcji dugu, jak i uruchomienie okoo 2,5 mld dol. rednioterminowego kredytu MFW obwarowane byy systematyczn i pen realizacj przez Polsk uzgodnionego programu dziaania, a take podjciem zawieszonej poprzednio obsugi dugu. Dodatkow cen miaa by chyba ratyfikacja traktatu handlowego z USA, podpisanego przez T. Mazowieckiego jeszcze w marcu poprzedniego roku, w elementach wykonywanego, a ukrywanego przed opini publiczn (take przed Sejmem) ze wzgldu na szkodliwy dla polskich interesw, pkolonialny charakter szeregu jego klauzul (zob. w tej sprawie opini czonka Rady Legislacyjnej, prof. S. Sotysiskiego, oraz artykuy: w Wokandzie z 10.II.91, Tygodniku Gdaskim z 17.III.91, Polityce z 22.VI.91 i inne). W kwietniu Sejm odesa wprawdzie ten traktat do komisji, pniej go jednak ratyfikowa, a ostatnio podpisa go triumfalnie Lech Wasa. 46 Oba te dokumenty s znane. Warto jednak przypomnie ich gwn tre, aby uprzytomni sobie: po pierwsze jak dalece ekipa Bieleckiego-Balcerowicza do dzi kieruje si zawart tam doktryn i stara si realizowa zawarty tam program, nie baczc na postpujc ruin gospodarki polskiej, narastajcy opr i gniew spoeczestwa (absolutn wierno owej doktrynie i programowi zadeklarowa premier Bielecki w czasie swej ostatniej wizyty w USA); po drugie jak dalece nierealny okaza si ju dzisiaj ten tak nadal uparcie broniony program. List intencyjny zapowiada, m.in.: - dalsz liberalizacj cen: wycofanie dotacji do nich, a wic ich wzrost, zblienie do poziomu cen w Europie Zachodniej; - utrzymanie restrykcyjnej polityki pacowej (w tym popiwku); - utrzymanie kursu walutowego (wierzc, e polscy eksporterzy maj nadal wystarczajc pozycj); - ograniczenie ewentualnego deficytu budetowego do 0,5% PKB (5,5-6 bln za cay rok); obron budetu poprzez zwikszenie opodatkowania paliw pynnych, obnik parytetu dochodw sfery budetowej (z 1,04 do 1,03 w stosunku do sfery pozabudetowej), zawieszenie inwestycji i niektrych biecych wydatkw sfery budetowej;

55

Tymczasem, coraz wyraniej wystpoway fatalne gospodarcze i spoeczne skutki tej polityki. Niski kurs dolara (wraz z nisk barier celn i podatkow) zaowocowa szybkim wzrostem (gwnie prywatnego) importu konsumpcyjnego, ktry skutecznie wypiera produkty polskiego rolnictwa i przemysu przetwrczego z kurczcego si rynku krajowego. Z drugiej strony spada eksport, co musiao wyczerpa pastwowe rezerwy dewizowe i podway bilans patniczy. Spadek sprzeday przy szybko rosncym obcieniu podatkowym i zabjczej cenie kredytu doprowadza na prg bankructwa coraz wicej przedsibiorstw pastwowych. Rzdowi atwiej byo dziki temu forsowa prywatyzacj oraz wyprzeda przedsibiorstw (a nawet branowych zespow przedsibiorstw) koncernom zagranicznym, ale musiao si to skoczy katastrof budetow. Odpowiedzi rolnikw, robotnikw i pracownikw na spadek dochodw i grob (lub fakt) utraty pracy bya fala
- ograniczenie wzrostu emisji pienidza (aby wygasi inflacj do 1% miesicznie w II proczu); - ograniczenie kredytw dotowanych (dla rolnictwa, budownictwa mieszkaniowego); - zapewnienie stopy wzrostu kredytw 3-4 razy wyszej dla sektora prywatnego ni dla sektora pastwowego; - podwyszenie stopy procentowej w celu ograniczenia kredytowania; - limitowanie kredytu refinansowego dla ludnoci. Zasadniczym celem poza obnieniem inflacji miao by przyspieszenie zmian strukturalnych i systemowych dla zapewnienia trwaego oywienia produkcji. Do koca roku rzd obowizywa si sprywatyzowa 15% przedsibiorstw pastwowych (skomercjalizowa 1000 duych i rednich; co najmniej 100 duych obj masow prywatyzacj, a okoo 50 sprywatyzowa tradycyjn metod; przyspieszy prywatyzacj maych i rednich; likwidowa niesprawne skomercjalizowane, zwaszcza zalegajce z patnociami budetowymi). Zapocztkowana miaa te zosta prywatyzacja bankw pastwowych. W stosunkach z zagranic rzd zapowiedzia, m.in.: liberalizacj w stosunku do inwestycji zagranicznych; utrzymanie niskiej bariery celnej (rednia stawka 10%); nie wprowadzanie ogranicze dewizowych i importowych nawet w wypadku zej sytuacji bilansu patniczego. Oznaczao to dalsze niszczenie gospodarki polskiej naciskiem finansowym i zagraniczn konkurencj; wyprzeda przedsibiorstw pastwowych; wzrost bezrobocia; dalszy spadek dochodw realnych w sferze zarwno produkcyjnej, jak budetowej itd. Skuteczno polityki, zwaszcza pacowej i prywatyzacyjnej, miaa podlega okresowej kontroli MFW; nie wypenianie ustale grozio przerwaniem odduania i kredytowania. Memorandum dotyczyo okresu 1991-1993. Cele pozostaway te same, metody te. Rzd deklarowa zwaszcza wol: sprywatyzowania (w rozmaity sposb) poowy sektora pastwowego; zachowania zasad wolnego handlu (niska, rednio dziesicioprocentowa taryfa celna, uatwienia dla inwestycji zagranicznych, nieograniczony transfer zyskw i dywidend za granic); koncentracji gruntw rolnych i prywatyzacji PGR-w; przebudowy (w kierunku redukcji bezpatnych) zabezpiecze spoecznych; osony spoecznej na tyle, na ile pozwoli na to stan gospodarki. Rzd spodziewa si korzystnego wpywu tych dziaa na gospodark. W zwizku z trudnociami w eksporcie do ZSRR i innych krajw byej RWPG, produkcja w 1991 r. miaa si zwikszy tylko o 3-4%, ale w nastpnych latach, gdy reformy strukturalne zaczn dawa wyniki, rosn ju miaa w tempie 5-7% rocznie. Aby tak byo, inwestycje bd musiay wzrasta o 15% rocznie i powinna si poprawia ich efektywno. Przewidywano ju tylko jednoprocentow stop inflacji w II poowie 1991 i jednocyfrow inflacj w caym 1992 r. Po intensywnej prywatyzacji dla poparcia ktrej przez spoeczestwo zastosowany by mia szereg dodatkowych rodkw spodziewano si polepszenia efektywnoci gospodarki. Wymusi wzrost efektywnoci miaa nieograniczona konkurencja, zwaszcza zagraniczna. Polityka rolna (redukcja kredytw preferowanych, nie gwarantowanie minimalnych cen skupu, prywatyzacja gruntw i gospodarstw pastwowych oraz otoczenia rolnictwa) przynie miaa spoeczny i gospodarczy rozwj wsi. Wzrost bezrobocia mia ulec zastopowaniu na poziomie okoo 2 milionw, wskutek pojawienia si nowych miejsc pracy w rozkwitajcym sektorze prywatnym; tymczasem zasiki zostan ograniczone, eby nie zniechca ludzi do podejmowania pracy. Spodziewany by wzrost dochodw pracowniczych w duszej perspektywie, wraz ze wzrostem wydajnoci pracy; na razie przewidywano wsparcie dla 1-1,5 miliona ubogich rodzin, a rodki na to mia da zreformowany system zabezpiecze spoecznych. Zmiany w szkolnictwie wyszym i sposobie finansowania bada naukowych, take w subie zdrowia, miay podnie ich efektywno, obniajc koszty.

56

protestw i strajkw, organizowanych ju czsto przy wspudziale doowych, a nawet rednich ogniw Solidarnoci. Pertraktacje prowadzone z rzdem przez kierownictwa zwizkowe stay si ju jawnie gr pozorw i strat czasu; konsekwentnie popierany przez prezydenta rzd rozmawia wprawdzie, ale robi swoje. Ta cz ekonomistw, ktra nie ulega zaczadzeniu liberaln doktryn, nie kierowaa si osobistym lub grupowym interesem i nie braa udziau w realizacji rzdowej polityki, dobrze zdawaa sobie spraw z jej narastajcych, fatalnych konsekwencji. Coraz te czciej odzyway si w prasie fachowej i na rozmaitych konferencjach naukowych gosy krytyki, ostrzeenia, paday propozycje czciowej choby zmiany samobjczej polityki. Chwalili j ju gwnie tylko jej wsptwrcy, doradcy typu J. Sachsa i S. Gomuki przed ktrymi coraz wicej gosw z Zachodu ostrzegao Polakw, wskazujc na moliwo, sprawdzonych w rnych krajach, innych drg reformy gospodarczej47. Spadek produkcji przemysowej w styczniu i lutym traktowano jeszcze jako zjawisko przejciowe. Ale w marcu nastpi dalszy jej spadek i stao si oczywiste, e stagnacja na niskim poziomie przeksztacia si w now recesj. Niezaleni od rzdu ekonomici alarmowali 48. W zwizku z recesj w produkcji zaamywa si uchwalony w lutym budet. Fakt narastania dziury budetowej, przed MFW ukrywany, sta si znany opinii publicznej w kocu kwietnia, wyjanione te zostay: mechanizm powstania, przypuszczalna dynamika i konsekwencje deficytu budetowego. Deficyt by oczywistym wynikiem niszczcej sektor pastwowy polityki rzdu 49.
Jeli chodzi o precyzj przewidywa i logik pocze, przypomina to wszystko poziom planu szecioletniego. Ale cele ustrojowe s oczywicie dokadnie odwrotne. 47 Zobacz, np. w yciu Gospodarczym z okresu od stycznia do poowy kwietnia: artykuy oceniajce wyniki i zawierajce propozycje korekty polityki gospodarczej: G. Koodki (nr 2), Z. Sadowskiego i W. Herera (nr 8), P. Kapuciskiego (nr 10); dyskusje o popiwku, raporty i dyskusje o sytuacji w rolnictwie, rnych grupach przedsibiorstw pastwowych, a take w sektorze prywatnym (Kostka Rubika nr 15) i w terenie. 48 Tak, np. M. Misiak w artykule Ostatni dzwonek (ycie Gospodarcze nr 15) na podstawie niepenych jeszcze danych z marca oraz sygnaw i ocen dyrektorw przedsibiorstw stwierdza, i: w 1991 r. nie bdzie zaoonego wzrostu, lecz nastpi raczej pewien spadek produkcji globalnej i dochodu narodowego; restrykcje finansowe, majce na celu zdawienie inflacji, nie bd dostatecznie skuteczne w tym kierunku, a zadawi produkcj; warunki redukcji zaduenia obciaj gospodark, polityka kursowa pogbia recesj, podobnie jak kredytowa, i wyczerpuje rezerwy dewizowe; konieczne jest opracowanie alternatywnego programu gospodarczego, opartego na innej hierarchii celw i zmienionych zaoeniach; konieczne s: weryfikacja budetu i renegocjacja kryteriw wykonawczych z MFW; do tego czasu niezbdne jest porozumienie podstawowych si politycznych i spoecznych, ktre by pozwolio powstrzyma recesj nie wywoujc inflacji; inaczej grozi wybuch spoeczny. Zob. take tego autora ciana paczu (.G. nr 17). 49 ycie Gospodarcze w numerze 17 (z koca kwietnia) opublikowao artyku H. Maj Czterotakt Balcerowicza, sumujcy badania dzkiego oddziau Instytutu Finansw dotyczce sytuacji kilkudziesiciu przedsibiorstw pastwowych w 1990 r. Wprowadzenie do niego pira I.D. (chyba Ireny Dryll) jasno stawiao spraw, warto je przypomnie. Skd ta katastrofa? pytaa I.D. Odpowied jest do prosta. Ot blisko 84% dochodw ma pochodzi z przedsibiorstw uspoecznionych. Twrcy polityki finansowej i budetu zaplanowali wic wydatki na podstawie dochodw z sektora, ktry rwnoczenie wiadomie i z wielk konsekwencja zaczli zarzyna. Coraz bardziej restrykcyjna polityka monetarna, fiskalna i dochodowa dla wielu przedsibiorstw staje si dzi gwodziem do trumny. () Sytuacja w pierwszych miesicach tego roku jeszcze si pogorszya, wiele zakadw pracuje na p gwizdka bd stoi. W sumie: sprzeda stoi produkcja siada koszty jednostkowe rosn rentowno spada. Oto prawdziwy czterotakt Balcerowicza z detonacj w postaci wielkiego krachu na kocu. Krachu zamierzonego, wiadomie wywoanego w myl doktryny im gorzej (dla przedsibiorstw pastwowych) tym lepiej (dla modelu L.B.). W ramach ostrzegawczego S.O.S. pynie wic z fabryk woanie o zmian polityki gospodarczej i realn polityk przemysow. () S przesanki dla podjcia takiej polityki ale resort nie jest zdaje si zainteresowany .

57

Komunikat GUS-u o gospodarce w I kwartale 1991 r. oraz ostrzegawcza prognoza CUP-u dokumentoway fatalny bieg wydarze. Na dorocznej konferencji naukowej Instytutu Finansw w Wildze (24-26.IV) przedstawiciele rzdu i rzdowi ekonomici znaleli si pod ostrzaem krytyki wielu wybitnych naukowcw. Czowka ekonomistw polskich wzia udzia w posiedzeniu Rady Gwnej PTE, na ktrym jednak zaproszony przedstawiciel rzdu w ogle si nie pojawi. Na obu konferencjach dano zmiany polityki gospodarczej i podjcia natychmiast walki z recesj50. Ujawnienie rzeczywistego stanu i fatalnych perspektyw gospodarki po 15 miesicach realizacji planu MFW/Balcerowicza wstrzsno yciem politycznym. Krajowa Konferencja Komitetw Obywatelskich (bazy PC) wyrazia trosk o polsk reform, zadaa walki z recesj. Kierownictwo Porozumienia Centrum zdystansowao si od dominujcego w rzdzie Kongresu Liberalno-Demokratycznego, zdecydowao si zaatakowa rzdow polityk

ycie Gospodarcze przeprowadzio nastpnie sond w przedsibiorstwach, ktra cakowicie potwierdzia powysz diagnoz i dramatyzm sytuacji. 50 Omwienie konferencji w Wildze zawiera artyku T. Jezioraskiego w yciu Gospodarczym (nr 18 z maja) pt. Prawda w oczy. T prawd usyszeli przedstawiciele rzdu i jego czoowi doradcy, ale nie przyjli jej do wiadomoci, nie utracili dobrego samopoczucia i optymizmu. Autor scenariusza klski gospodarczej, L. Balcerowicz, mia bardzo mao czasu i postawi tylko kilka pyta sugerujcych, e rzdowa polityka bya i jest jedynie suszna, a rda trudnoci s albo zewntrzne, albo tkwi w sektorze pastwowym. S. Gomuka uzasadnia sw groteskow ju wwczas tez o twrczej destrukcji. M. Dbrowski nie widzia potrzeby, ani moliwoci zmiany polityki finansowej. C. Jzefiak stwierdzi, e reforma musi bole i to dugo, i e trzeba to cierpliwie znosi. Zdecydowana wikszo uczestnikw uwaaa recesj, a nie inflacj, za najwiksze zagroenie; odpowiedzialnoci za ni obciya rzdow polityk gospodarcz motywowan ideologicznie, a nie ekonomicznie, obliczon na zniszczenie sektora pastwowego. Min. A. Zawilak (noszcy si z zamiarem ustpienia z rzdu) potwierdzi fakt, e polityka podatkowa, a take otwarcie granicy ekonomicznej dla importu, niszczy najlepsze nawet przedsibiorstwa. Trzewy pogld I. Grossfeld, e prywatyzacja suy w Polsce nie podniesieniu efektywnoci (jak na Zachodzie), a celowi ustrojowemu, nie znalaz aplauzu. Uczestnicy konferencji uznawali prywatyzacj za drog do efektywnoci, cho min. Lewandowski by w stanie uzasadni t tez tylko dowiadczeniem historycznym. dano jednak dopasowania tempa prywatyzacji do krajowych zasobw kapitaowych (czyli rozoenia jej na wiele lat) i podkrelano, e same tylko przeksztacenia wasnociowe niewiele dadz. Stwierdzono, e nie dadz one nawet zaplanowanego na ten rok wpywu do budetu, co pogbi jego deficyt. Wynikiem zaamania si budetu ostrzegano bdzie katastrofa gospodarcza i spoeczna. G. Koodko przedstawi moliwe scenariusze rozwoju wypadkw w Polsce, z ktrych trzeci przewidywa latynizacj, a czwarty chilizacj (transformacja przeprowadzana przez prawicow dyktatur). Na posiedzeniu Rady Gwnej PTE o polityce rzdu ktrej si parlament nie przeciwstawia informowa R. Bugaj. Intuicyjnie (!) wyczuwa on, e priorytetami rzdu s: przeciwdziaanie inflacji i maksymalizacja przeksztace wasnociowych; ale stwierdzi rzd nie docenia spadku akceptacji spoecznej. Wypowiedzia si nie za zmian, lecz tylko za korekt polityki rzdowej. Dyskutanci natomiast cakowicie zdyskwalifikowali t polityk (np. J. Pajestka zarzuci rzdowi prostacki nawrt do kapitalizmu, naiwny liberalizm, brak cieki dojcia oraz programu walki z recesj). Tylko S. Gomuka broni polityki, ktrej by wspautorem; za podstawowy bd uwaa on nadzieje spoeczestwa i ekonomistw na popraw gospodarcz, podczas gdy transformacja systemowa musi kosztowa paroletni, 20-30-procentowy spadek dochodu.

58

gospodarczo-spoeczn, aby doj wreszcie do wadzy w drodze rekonstrukcji rzdu 51. W tym chyba gwnie celu wysuno ide nadzwyczajnej konferencji ekonomistw w Belwederze. Unia Demokratyczna nie miaa ambicji objcia steru rzdw przed wyborami parlamentarnymi. Wypowiedziaa si za kontynuowaniem Balcerowiczowskiej polityki makroekonomicznej, przez ni wszak zainicjowanej i przez rok prowadzonej, ale z pewnymi korektami (spowolnienie prywatyzacji, dziaania antyrecesyjne) i w sposb bardziej elastyczny. UD podkrelia te konieczno w niebezpiecznym dla reformy Polski okresie porozumienia si i wspdziaania wszystkich postsolidarnociowych ugrupowa 52. Wobec ambicji PC nie mogo to jednak nastpi. Do Unii Demokratycznej przyczyy si ostatecznie ROAD oraz Forum Prawicy Demokratycznej, odczya si od niej natomiast grupa Z. Bujaka tworzc Ruch Demokratyczno-Spoeczny. Celem nowej partii miay by we wspdziaaniu z Solidarnoci Pracy i (prawic) PPS polityczne przedstawicielstwo i obrona interesw pracownikw najemnych, szczeglnie zagroonych w warunkach recesji53. Solidarno Pracy staraa si dotrze do robotnikw i pracownikw poprzez doowe (KZ) i porednie (ZR) ogniwa NSZZ Solidarno oraz ruch samorzdw pracowniczych (zwaszcza tzw. Sie), a jednoczenie nawiza kontakt z kadr kierownicz (pastwowych zwaszcza) przedsibiorstw produkcyjnych. Posuyy temu wsplne narady przedstawicieli obu tych grup zorganizowane przez poselskie koo SP w Sejmie) 13 i 20 maja. Ruch Klubw SP mia utorowa temu ugrupowaniu wystpujcemu jako opozycja wiata pracy przeciwko reformie przez ruin drog do parlamentu i nowego rzdu54.
51

J. Bieleckiego i L. Balcerowicza mieli zastpi J. Olszewski i A. Glapiski. Planowano take stworzenie przy prezydencie orodka kierujcego wojskiem i policj. PC zdystansowao si te od drugiego swego rzdowego kompaniona ZChN prowadzcego inspirowan przez Koci, fanatyczn, w istniejcej sytuacji do absurdaln, le przez wikszo spoeczestwa przyjmowan walk o ustaw antyaborcyjn. Taki, dzielcy i antagonizujcy spoeczestwo temat zastpczy, nie by PC potrzebny. Usunicie w przyszoci przedstawicieli ZChN byoby stosunkowo atwe. 52 Byy minister ds. przeksztace wasnociowych w rzdzie Mazowieckiego, W. Kuczyski, przedstawi sytuacj i kierunki proponowanych korekt w artykule Drugi szok zamieszczonym w Gazecie Wyborczej. Stwierdzi na wstpie, e Fala znw rusza z miejsca, ale tym razem przekracza bramy fabryk. Grozi nam odroczony o rok efekt NRD-owski, masowe bankructwa, wybuch bezrobocia, a wic i zaamanie budetu. Nie wystarczy docisn przedsibiorstwa pastwowe i otworzy si na wiatow konkurencj. Naiwna jest te wiara, e prywatyzacja zlikwiduje obecn recesj. Co wic robi? W odrnieniu od NRD pisa dalej W. Kuczyski Polska nie ma drugiej, bogatej Polski do pomocy, tote nie wytrzymaaby spoecznie i politycznie NRD-owskiego scenariusza. Usun szoku ani si nie da, ani nie naley (!) ale trzeba go zagodzi. Przede wszystkim, zamiast bi gow w mur prywatyzacji, trzeba pooy akcent na usprawnienie funkcjonowania przedsibiorstw pastwowych bo, pki co, tylko one mog wycign gospodark z recesji. Naley te rozoy na duszy okres dochodzenie do cywilizowanej inflacji dalsze bowiem obnianie popytu krajowego i zwikszanie konkurencji produktw zagranicznych spowoduj pogbienie recesji i deficytu budetowego. Jeli si tego nie zrobi, grozi wejcie w recesyjno-inflacyjn spiral, wzrost napi spoecznych, zaamanie reformatorskiego programu. Zob. Gazeta Wyborcza z 26.IV.91. 53 RDS mia charakter socjaldemokratyczny. Uznawa kapitalizm oczywicie kulturalny, zachodnioeuropejski za cel przemian. Chodzio chyba po prostu o robotniczo-pracowniczy elektorat dla obozu postsolidarnociowego, na ktry nie mogy raczej liczy ani zwizana z prawic (z FPD) Unia Demokratyczna, ani nadal powizane z ni (z KLD), w rzdzie przynajmniej, Porozumienie Centrum. 54 Na spotkaniu w dniu 13 maja stwierdzono szybkie pogarszanie si kondycji przedsibiorstw produkcyjnych, osignicie granicy, ktrej przekroczenie uruchomi procesy destrukcji w skali oglnonarodowej, w sferze gospodarczej i spoecznej. Mwiono o dramacie producentw, ktrzy ledwie dysz w podwjnym nelsonie: braku popytu na rynku

59

Ludowe ugrupowania polityczne ju szereg miesicy prowadziy z rzdem pertraktacje przeplatane akcjami protestacyjnymi chopw. Pierwsze te, chyba nie zwizane z Solidarnoci, PSL doszo do wniosku, e nie mona si spodziewa po tym rzdzie zmiany rujnujcej rolnictwo polityki. Przeszo ono w zwizku z tym do zdecydowanej opozycji, nasilio krytyk dziaa rzdowych i podjo przygotowania do walki o zmian rzdu i caego kierunku polityki spoeczno-gospodarczej (nie tylko wobec wsi). Postpujca recesja, rosncy deficyt budetowy nie poruszyy natomiast samego rzdu cieszcego si nadal penym zaufaniem i poparciem prezydenta, szybko bogaccych si handlowo-finansowych grup biznesu w kraju oraz MFW i zainteresowanych polskim rynkiem i wyprzeda polskiego przemysu grup kapitaowych za granic. Rzd broni swej polityki jako zasadniczo susznej i wymagajcej co najwyej drobnych korekt wobec opinii publicznej (np. na spotkaniu J. Bieleckiego i L. Balcerowicza z dziennikarzami w dn. 13 maja), jak rwnie w parlamencie. Ze zoonego tam dokumentu powiconego sytuacji gospodarczej do opracowania ktrego Sejm zobowiza rzd przy uchwalaniu budetu wynikao, e gwn przyczyn negatywnych zjawisk byo istnienie sektora pastwowego oraz zaamanie si handlu z ZSRR i innymi krajami byej RWPG, e rzd panuje nad sytuacj i wie, jak zrwnoway budet55. Komisja Polityki Gospodarczej, Budetu i Finansw (obradujca 8 maja) odrzucia ten dokument, co jednak nie podwaao dobrego samopoczucia i zdecydowania liberalnej ekipy. Dokonana przez rzd samoocena polityki gospodarczej wskazuje napisa parlamentarny sprawozdawca ycia Gospodarczego e albo oderwanie teoretykw od ycia osigno peni, albo rzd i spoeczestwo yj w innych wiatach56.
krajowym i ogromnych kopotach z eksportem z jednej strony, a narastajcej konkurencji zagranicznej, niechci do przedsibiorstw pastwowych i braku polityki przemysowej rzdu z drugiej. Za rdo za uznana zostaa liberalna filozofia, sztywna i dogmatyczna polityka rzdu, jego pogld, e prywatyzacja jest wytrychem do powodzenia. Na drugim spotkaniu uchwalona zostaa Deklaracja intencji dla tworzonych w przedsibiorstwach i regionach Klubw Solidarnoci Pracy. Mowa bya w niej o poparciu dla rynkowej reformy, lecz jednoczenie o koniecznoci skutecznego przeciwstawienia si polityce reformy przez ruin polskiego potencjau ekonomicznego i polskiego wiata pracy. W dyskusji wyraano oceny i opinie, ktre sformuowane zostay w publikacjach niezalenych ekonomistw (take moich) jesieni 1989 wiosn 1990 r. Przywdcy SP dojrzeli do nich z przeszo rocznym opnieniem (popierajc w tym czasie plan Balcerowicza jak najbardziej czynnie) i wystpili z nimi, gdy katastrofa bya ju widoczna goym okiem. Por. I. Dryll, Kto kogo, ycie Gospodarcze, nr 21 oraz Opozycja wiata pracy, tame, nr 22 z koca maja i pocztku czerwca. 55 Jak si potem okazao, dziur w budecie rzd zamierza zaata przede wszystkim zwikszeniem dochodw z ce i przyspieszonej wyprzeday przedsibiorstw pastwowych oraz obnik nakadw na szkolnictwo, ochron zdrowia, opiek socjaln, sfer budetow w ogle. Dokadnie zatem tak, jak to byo powiedziane w licie intencyjnym. 56 T. Jezioraski, Nieporozumienie, ycie Gospodarcze nr 20, z poowy maja. Ta alternatywa nie trafiaa jednak w sedno. Rzd realizowa po prostu inny cel ni wyobraao sobie spoeczestwo. Wiadomo jest, e dla nowej klasy panujcej zbudowanie wasnego ustroju warte jest ruiny gospodarczej. W przygotowanym przez siebie dokumencie rzd powiedzia jasno, o co mu naprawd, przede wszystkim, chodzi i co w zwizku z tym powinno by gwnym kryterium oceny jego polityki: zmiany systemowe. Dziki dotychczasowym zmianom systemowym gosi dokument udao si radykalnie ograniczy inflacj i stworzy warunki niezbdne dla uruchomienia gbszych przemian strukturalnych. Wikszo kosztw programu zdaniem jego autorw miaa charakter wiadomociowy; wynikaa przede wszystkim ze spoecznych obaw. A w ogle, gdyby systemowych zmian nie przeprowadzono, koszty okazayby si z pewnoci jeszcze wiksze ( vide ZSRR). Wysze od przewidywanych koszty reformy rzd przypisa niewaciwej reakcji przedsibiorstw pastwowych. Procesy gospodarcze obserwowane w I kwartale 1991 r. nie wskazyway zdaniem rzdu na konieczno korekty polityki gospodarczej, wrcz na odwrt: dowodziy koniecznoci dalszej realizacji jej podstawowych zaoe, zwaszcza presji na przedsibiorstwa pastwowe i przyspieszenie ich prywatyzacji (bo dopiero prywatne bd waciwie reagowa na nacisk

60

W rzeczywistej Polsce przebywali te zagraniczni eksperci i informowani przez nich wysocy urzdnicy MFW jak np. jej wicedyrektor R. Erb. Take jego zdaniem aktualne trudnoci polskiej reformy wynikay przede wszystkim z przyczyn zewntrznych i nie byy zbyt grone. Zaleci on utrzymanie makroekonomicznych kotwic inflacyjnych (sztywnego kursu dolara, restrykcyjnej polityki fiskalnej i monetarnej) i oczywicie przyspieszenie prywatyzacji 57. W tym stanie rzeczy wszystko zaleao od stanowiska Lecha Wasy. Chyba te w Kancelarii Prezydenta zrodzi si projekt narady gospodarczej czy te nadzwyczajnej konferencji ekonomistw w Belwederze. Termin jej by przekadany (nie wiadomo byo nawet, czy w ogle do niej dojdzie), rzd bowiem obawia si znale na awie oskaronych i zgodzi si wzi w niej udzia dopiero, gdy dobr uczestnikw wyeliminowa moliwo takiego obrotu sprawy. W ten sposb jednak z gry wykluczony zosta sukces caej imprezy, jeli przyj, e miaa ona doprowadzi do zmiany lub choby istotnej korekty polityki gospodarczo-spoecznej, zapobiec dalszej destrukcji gospodarki, uspokoi spoeczestwo. Prezydent najwyraniej nadal obdarza penym zaufaniem desygnowanego przez siebie premiera, a take wicepremiera, uwaa rzdow polityk za jedynie suszn. Okrelio to jego stosunek do narady. Otwierajc j, L. Wasa stwierdzi z przekonaniem, opartym chyba na wierze raczej ni wiedzy, e polityk mamy dobr, ale moe znajd si lepsze propozycje. W drugim dniu narady (18.V) mia waniejsze sprawy i nie pojawi si.
konkurencji). W dokumencie rzdowym nawet nie pado sowo recesja, mowa bya tylko o naturalnych odchyleniach od zaoonych wielkoci. Jest le, ale mogoby by gorzej, wic trzeba si cieszy i nadal tak trzyma. Popi bowiem uynia najlepiej streci T. Jezioraski rzdowe wywody; nie dowiadujemy si z materiau, e dyskryminacyjna polityka fiskalna i kredytowa jest niezgodna z ustaleniami Sejmu i niszczy przedsibiorstwa. Nie dowiadujemy si, jaki jest rzeczywisty obraz krachu budetowego. Nie dowiadujemy si czy i kiedy rzd dopracuje si polityki przemysowej, mieszkaniowej, rolnej i spoecznej. Nie dowiadujemy si, e i dlaczego przedsibiorstwa pastwowe stoj na krawdzi upadku. Nie dowiadujemy si o skali deficytu budetw gminnych. Nie dowiadujemy si o planowanych ciciach wydatkw rzeczowych w sferze budetowej. T. Jezioraski wykaza w swym artykule faszywo i bezwartociowo argumentacji rzdowej i cakowity rozbrat midzy rzdowym obrazem gospodarki a rzeczywistoci odczuwan przez spoeczestwo i wykazywan w badaniach NIK-u, sprawozdaniach GUS-u i opracowaniach CUP-u. 57 Jednak R. Erb wyrazi te opini, e prywatyzacja w takich krajach, jak Polska, jest kwesti duszego okresu, na jej efekty trzeba bdzie poczeka, w zwizku z czym nie bdzie si mona obej bez podniesienia efektywnoci produkcyjnej i aktywnoci eksportowej przedsibiorstw pastwowych. Zadeklarowa te elastyczno MFW we wsppracy z Polsk (por. M. Misiak, Mniej szoku, wicej efektw, ycie Gospodarcze nr 20 z maja 1991). Wydaje si, e MFW wycign ju wwczas jakie wnioski z dowiadcze niemieckich. Jak wiadomo, prowadzona przez Urzd Powierniczy polityka szybkiej likwidacji sektora pastwowego byej NRD przyniosa tak ze wyniki spoeczno-gospodarcze w postaci upadku przemysu, masowego bezrobocia i rosncego niezadowolenia ludnoci Niemiec wschodnich, a take zachodnioniemieckich podatnikw e musiaa ulec rewizji. Zmiana polityki UP nastpia w poowie marca; mia on odtd dziaa jako agent polityki regionalnej i przemysowej, najwaniejszym jego zadaniem miao by utrzymanie przy yciu duych przedsibiorstw nie nadajcych si do prywatyzacji. Wadze lokalne mogy sprzeciwi si zamykaniu przedsibiorstw o duym znaczeniu dla danego regionu. Obsuga zaduenia przedsibiorstw miaa pozosta zawieszona itd. (zob. np. w yciu Gospodarczym: G. Biernat, Wschodnie Niemcy w drodze do rynku, nr 24; zesp, Landy wschodnie potrzebuj miliardw, nr 29). Miaa nastpi, m.in. odbudowa tradycyjnego eksportu do ZSRR. Fakt, e polityka szybkiej prywatyzacji sektora pastwowego okazaa si zbyt kosztowna gospodarczo i spoecznie w Niemczech, przy ich stokrotnie wikszych od polskich moliwociach kapitaowych i organizacyjnych, nie wywar wraenia i adnego widocznego wpywu na mylenie i dziaanie polskiego rzdu, jest fenomenem trudnym do wytumaczenia sam tylko doktrynaln arliwoci liberalnej ekipy polskiej.

61

L. Balcerowicz powiedzia od razu, czego rzd oczekuje od grona naukowcw: pomocy w przezwycieniu przeszkd na drodze trudnych, ale przeomowych reform. Jego referat by powtrzeniem typowych tez i ocen rzdowych. W zakoczeniu, zamiast programu walki z recesj, znalaz si program przyspieszenia przemian strukturalnych w drodze dalszej destrukcji sektora pastwowego; i to wanie miao by najwaniejszym zadaniem. W gwnym bloku tematycznym, powiconym kwestiom recesji i stabilizacji gospodarki, z zasadnicz krytyk rzdowej polityki, jako od pocztku bdnej i std wanie katastrofalnej w skutkach, wystpi ekonomista Porozumienia Centrum, S. Kurowski 58. Uzasadni on konieczno natychmiastowego podjcia polityki antyrecesyjnej i zarysowa gwne jej kierunki. Reszta zaproszonych ekonomistw nie popara go jednak. Wikszo wypowiadajcych si, cho niekiedy bardzo ostro krytykowaa rne aspekty rzdowej polityki, daa daleko idcych jej korekt, generalnie jej nie zanegowaa. Znalaza te ta polityka swych gorcych obrocw tych zreszt, co zwykle59. W rezultacie rozstrzelenia pogldw nie doszo do opracowania adnych konkretnych wnioskw odnonie zmiany lub korekty polityki gospodarczej. Oficjalna teza brzmiaa, e wikszo opowiedziaa si za ni. Drugim zasadniczym tematem narady bya kwestia przemian wasnociowych. Rzdowe stanowisko, dokonania i zamiary w tym zakresie przedstawi min. Lewandowski. W dyskusji konieczno przemian nie zostaa zakwestionowana, wtpliwoci dotyczyy tylko tempa, metody i efektw prywatyzacji. Postulowano zmian polityki w stosunku do przedsibiorstw pastwowych, danie im szansy, tak aby transformacja sektora pastwowego nie dokonywaa si poprzez jego zupen destrukcj60.
58

S. Kurowski okaza si za radykalny dla PC. Utrudniby on tej partii utrzymanie niezbdnych, dobrych stosunkw z L. Was, odebraby te moliwo uzyskania poparcia MFW. Dlatego PC zrezygnowao potem z niego na rzecz angielskiego eksperta, prof. Winieckiego, wicedyrektora Banku Europejskiego dla krajw wschodnioeuropejskich. Dzi to on jest przewidywany na eksponowane stanowisko w rzdzie, jeli utworzy go PC. 59 I tak, J. Winiecki sta w swym referacie na gruncie rzdowej polityki, zaproponowa tylko pewne jej korekty. R. Bugaj zacz od tego, e skala i trwao recesji budzi przeraenie; zmiany ustrojowe nie mog by celem samym w sobie; ich przyspieszenie zwikszy i tak ju bardzo wysokie koszty reformy; trzeba opracowa program antyrecesyjny. Zmiany ustrojowe pozostay jednak dla R. Bugaja celem zasadniczym, chodzio mu tylko o takie ich tempo, aby ich koszty byy dla spoeczestwa do zniesienia. Program, o opracowanie ktrego apelowa, nie mgby by prost kontynuacj, ale byby jednak kontynuacj polityki rzdowej. Bugaj nie widzia ani potrzeby zasadniczej zmiany polityki makroekonomicznej, ani te takiej moliwoci ze wzgldu na zawajce pole manewru zaszoci i konieczno akceptacji przez MFW. Prof. Wilczyski skrytykowa prof. Beksiaka za nie suce sprawie nadmierne czarnowidztwo i postulowa jasne powiedzenie spoeczestwu, e idziemy w stron ustroju opartego na przymusie ekonomicznym co jego zdaniem powinno korzystnie zmieni nastawienie spoeczestwa do rzdu. Prof. Kaleta pooy nacisk na niewaciw, groc upadkiem 80% gospodarki, polityk podatkow i postulowa jej zmian. Prof. Nasiowski uzna walk z recesj za priorytetow i zaproponowa posunicia, ktre uspokoiyby spoeczestwo. Polityki rzdowej bronili zwaszcza S. Gomuka, M. Dbrowski, C. Jzefiak, min. J. Misig. Prezes CUP-u, J. Eysymontt nalecy do PC zakwestionowa natomiast szereg tez rzdowych (np. e gwn przyczyn recesji s rynki zewntrzne); uprzedzi te, e wyniki roku bd jeszcze gorsze, ni to przewidywaa CUP-owska prognoza ostrzegawcza. Optymizm min. Misiga w kwestii budetu podway inny dyskutant. L. Balcerowicz w swym wystpieniu w dyskusji odrzuci tezy referatu prof. Kurowskiego i zapowiedzia kontynuacj dotychczasowej strategii zmian, ktrej rewizja musiaaby zahamowa dopyw kapitau zagranicznego. 60 Polemizujc z opini R. Krawczyka, e w swej polityce przemian wasnociowych rzd reprezentuje interesy wskiej grupy biurokracji, J. Lewandowski utrzymywa, e reprezentuje on interesy wielkiej przemiany ustrojowej. Dyskutanci wyraali obawy o t przemian; jeli rzd nie podejmie polityki przemysowej, doprowadzi do bankructwa wikszoci przedsibiorstw, bdzie forsowa prywatyzacj na skrty. O pomylno budowy kapitalizmu w Polsce

62

Trzecim zasadniczym tematem narady bya polityka spoeczna. Prof. A. Tymowski stwierdzi w swym referacie (opublikowanym potem w yciu Gospodarczym pt. wiadome potknicia), e rzd jej nie ma w pozytywnym sensie; likwidacja dotacji nie jest wyrwnywana nawet najuboszym grupom; wiadczenia spoeczne s redukowane i odbierane, wszystko to prowadzi do dalszej pauperyzacji spoeczestwa; polityki spoecznej nie da si jednak nadal ignorowa 61. Uczestnicy narady wykazali jednake zrozumienie trudnej sytuacji gospodarczej i ograniczonych moliwoci zrealizowania przez rzd zgoszonych przez nich postulatw. Narada zakoczya si bez przyjcia jakiegokolwiek dokumentu kocowego. Naukowcy podyskutowali sobie, posprzeczali z politykami, rozadowali swe frustracje. Rzd przekona si, e nie musi si z tej strony niczego obawia, wyszed z narady wzmocniony. Wkrtce okazao si, e nie musi si te obawia Solidarnoci pod nowym kierownictwem 62. Tote podj od razu zapowiadan prywatyzacj ofensywn. Tu przed narad w Belwederze rzd podwyszy kurs dolara. Podwyka ktrej od dawna domagali si polscy eksporterzy bya niewielka, suya raczej udokumentowaniu rzekomej gotowoci rzdu do korygowania (szczegw) swej polityki. Przygotowana te zostaa przez rzd nowelizacja ustaw o przedsibiorstwach pastwowych, radykalnie ograniczajca wpyw przedstawicielstw robotniczych i pracowniczych. Przede wszystkim jednak opracowany i ogoszony zosta program skoku w kapitalizm; prywatyzacji na du skal, wieloma ciekami naraz, tak aby jak najszybciej zgodnie ze zobowizaniem wobec MFW doprowadzi do przewagi wasnoci prywatnej nad pastwow63.
troska si przedstawiciel Komisji Krajowej Solidarnoci, W. Arkuszewski, podczas gdy T. Gruszecki ostrzega, e prywatyzacja moe si przeksztaci w kolonizacj, a otwarcie granic uzna za narzdzie zniszczenia przemysu i importu bezrobocia. 61 Powstaje wraenie stwierdzi referent e rzd ma za duo chopw, za duo robotnikw, e ludzie mu przeszkadzaj, ale jeli czowiek przeszkadza polityce, to jest to za polityka. 62 22 maja Solidarno gwatownie tracca wpywy wrd robotnikw i pracownikw przeprowadzia oglnopolsk akcj protestacyjn przeciw dotychczasowej bdnej polityce gospodarczej i spoecznej rzdu. Jej formy byy jednak nieszkodliwe, a rozmiary bardzo skromne. Rzd ju od dawna nie obawia si demonstracji i lokalnych strajkw, a na inne formy protestu w ogle nie zwraca uwagi. J. Bielecki stwierdzi potem, e skoni jego ekip do dymisji mgby tylko strajk generalny, a byo oczywiste, e kierownictwa obu gwnych central zwizkowych tych w przedwojennej terminologii tak daleko na pewno si nie posun. Oglnopolska akcja Solidarnoci, nie mogc wywrze skutecznego nacisku na rzd, obliczona bya raczej na rozadowanie napi narastajcych w spoeczestwie i samej Solidarnoci. Porozumienie Centrum j aprobowao, ale w niektrych, innych krgach postsolidarnociowej elity wzbudzia ona zaenowanie i niech. Dlatego chyba Gazeta Wyborcza opublikowaa (22.V.) wcieky atak na Solidarno, z liberalnych pozycji, J. Kumierka (enfant terrible publicystyki ekonomicznej Polski Ludowej). Odrzuci on wszystkie gwne hasa-dania solidarnociowej akcji: obron zatrudnienia; ochron majtku narodowego przed wyprzeda, rozgrabieniem, przejciem w obce rce; walk ze spekulacj itd. Zaleci powiedzenie spoeczestwu prawdy: e Polska jest bankrutem; Balcerowicz ma racj; przeobraenia musz drogo kosztowa, zwaszcza robotnikw i pracownikw; trzeba si z nimi spieszy. 63 Zaoenia tego programu s oglnie znane. Od pocztku nie zyska on jednak szerszego poparcia. Tak byo, np. na oglnopolskiej konferencji ekonomistw w Wile, w kocu maja. Zasadniczym problemem przygotowywanego szoku prywatyzacyjnego bya gwatownie spadajca rentowno wikszoci przedsibiorstw pastwowych; ch sprywatyzowania zgaszay masowo przedsibiorstwa zagroone upadoci. Bez entuzjazmu ze wzgldu na koszty operacji i przypuszczalne jej wyniki odniesiono si do projektu rozdawnictwa bonw prywatyzacyjnych. Podkrelano, e prywatyzacja sama przez si nie zapewni wzrostu efektywnoci, zwaszcza w istniejcych warunkach. Pastwowa polityka (ktr jeden z uczestnikw konferencji nazwa surrealistyczn) pozbawia bowiem przedsibiorstwa wszelkich szans finansowych na sprostanie konkurencji zarwno na rynku krajowym, jak i zagranicznym.

63

W dniach 23-25 maja odbya si w Sejmie debata gospodarcza. Rozpocz j L. Balcerowicz referatem o treci mao korespondujcej z rzeczywistoci, podobnie jak przedstawiony posom obszerny dokument o zamierzeniach rzdu64. Stopie rozminicia si rzdowego obrazu i zamierze z poselskim obrazem rzeczywistoci i oczekiwaniami wobec rzdu by tak wielki, e wywoa lawin krytyki. W toku debaty, pose Mikowski przedstawi stanowisko grupy Solidarno Pracy; jej ocen sytuacji, postulat szybkiego opracowania i wprowadzenia w ycie doranego programu antyrecesyjnego, a nawet do konkretny zarys takiego programu. Pose Soska, w imieniu grupy ludowcw ktrzy susznie uznali za niemoliwe porozumienie si z tym rzdem w kwestii zmiany lub choby korekty polityki, nie tylko wobec rolnictwa, ale w kadej dziedzinie zgosi wniosek o wotum nieufnoci dla rzdu. By to szok dla wszystkich. Wniosek upad, rzd przetrwa ale nie dlatego, e w opinii posw nie zasuy na odwoanie, lecz ze wzgldu na racj stanu; wydawao si mianowicie niekorzystne i mao sensowne obala rzd na cztery miesice przed wyborami. Pozycja rzdu, ktry znalaz si w konflikcie z Sejmem, wydawaa si osabiona. Sprbowao to wykorzysta Porozumienie Centrum, ale znowu bez powodzenia 65. Sytuacja bowiem wbrew pozorom nie bya patowa. Sejm nie mg rzdzi bez rzdu, rzd bez Sejmu mg. Ekipa rzdowa wiedziaa ponadto, e Sejm nic jej raczej nie zrobi przez najblisze cztery miesice. Nic dziwnego, e podja energiczne dziaania, aby w tym czasie maksymalnie zaawansowa realizacj programu,
Wiceminister przemysu prognozowa spadek produkcji przemysowej o 20% w porwnaniu z 1990 r. (czyli o 45% w porwnaniu z 1988 r.); atwo byo sobie wyobrazi, jakie pocignoby to za sob skutki. Ekspert zagraniczny dziwi si, jak mona nie chroni wasnego rynku i gospodarki, zwaszcza tak sabej, jak polska; ostrzega, e jak nie bdzie w Polsce stabilizacji, nie dopyn zachodnie kapitay. Stwierdzono piln konieczno opracowania alternatywy w stosunku do rzdowego programu gospodarczego. Uznano to za zadanie PTE. W tym czasie w kocu maja opinia, i poza wiar nie ma podstaw, by sdzi, e prywatyzacja poprawi efektywno gospodarki polskiej, prywatyzacja jest realizowana z motyww ideologicznych, metody jej forsowania niszcz gospodark; polityka rzdowa prowadzi do totalnej katastrofy gospodarczej, spoecznej i politycznej taka opinia bya ju wwczas rozpowszechniona zarwno wrd teoretykw, jak i praktykw gospodarki. 64 Parlamentarny sprawozdawca ycia Gospodarczego tak napisa o tym: Na kartach dokumentu, podobnie jak w przemwieniu wicepremiera, nie ma dramatu recesji, a jedynie eliminacja produkcji niechcianej i niepotrzebnej Nie ma katastrofy finansw pastwa mierzonej w pierwszym kwartale ubytkiem prawie 25 bln z dochodw budetowych i ciciem prawie 19 bln wydatkw. Jest budet pod kontrol, nie wymagajcy ustawowej zmiany. Nie ma zalewu rynku obc tandet. Jest zerowa konkurencja. Nie ma spadku rentownoci przedsibiorstw z kilkudziesiciu procent w ub. roku do omiu procent po pierwszym kwartale w wyniku spadku produkcji i fiskalnego przycinicia przedsibiorstw. S trudne reguy rynku. Nie ma kwestii pomocy ze strony pastwa w adaptowaniu si przedsibiorstw do regu raczkujcego rynku. Gwnym pomysem zawartym w dokumencie jest koncepcja przyspieszenia prywatyzacji. W gruncie rzeczy tylko do przemian wasnociowych sprowadza si w rozumieniu rzdowego dokumentu suszne skdind haso restrukturyzacji. O polityce przemysowej, rolnej, mieszkaniowej, inwestycyjnej czy technicznej pastwa w trudnym okresie przejciowym ani sowa. Itd. (Zob. T. Jezioraski, Rzd przetrwa, ale, ycie Gospodarcze nr 22 z pocztku czerwca). 65 PC wycigno wnioski z belwederskiej przegranej i miao tym razem skromniejsze ambicje. J. Kaczyski, na zebraniu z dziennikarzami w dniu 10 czerwca, oznajmi, e jego partia nie chce dymisji rzdu Bieleckiego, odejcia Balcerowicza, nowych stanowisk dla swych czonkw. Istnieje jednak, jego zdaniem, konieczno zdecydowanego wzmocnienia wadzy pastwowej jeszcze przed wyborami. Budowa silnego pastwa wymaga udziau NSZZ Solidarno, ruchu ludowego (chodzio chyba o jego odamy zwizane z Solidarnoci; ku PC ewoluowa wanie R. Bartoszcze) i Kocioa (PC uznao si ostatecznie za parti chadeck). Kaczyski zaoferowa dobre usugi w realizacji tego celu, w tym A. Glapiskiego na wicepremiera ds. gospodarczych. Wasa, coraz bardziej dystansujcy si od partii, ktra zorganizowaa jego wybr na prezydenta, odrzuci t propozycj. Mia inn koncepcj wzmocnienia rzdu i zapewnienia kontynuacji transformacji systemowej mimo pogarszania si sytuacji gospodarczej i spoecznej.

64

ktry Sejm zakwestionowa i odesa do komisji, ale ktry przecie by jeszcze w marcu uzgodniony z MFW. Chodzio przede wszystkim o zdecydowane pchnicie naprzd prywatyzacji wytworzenie w drodze faktw dokonanych masy krytycznej i osignicia przeomu w tym zakresie66. Ju w kocu maja 600 firm pastwowych otrzymao od MPW propozycj przeksztacenia si w jednoosobow spk pastwa, ktra zostaaby nastpnie sprywatyzowana na zasadach prywatyzacji powszechnej. Wkrtce te ministerstwo ogosio listy przedsibiorstw pastwowych przeznaczonych do komercjalizacji oraz do likwidacji. Coraz to nowe, due przedsibiorstwa pastwowe bankrutoway, sprzedawane byy za grosze firmom zagranicznym, a czciowo ju take nowopowstaym, wielkim spkom krajowym, w tym nowonomenklaturowym 67.
66

Rzdow filozofi pospiesznej prywatyzacji przedstawi do obszernie, w wywiadzie dla ycia Gospodarczego, wiceminister MPW, J. Drygalski. Konieczno przyspieszenia prywatyzacji uzasadni on tym, e nie ma na wiecie przypadku efektywnej gospodarki rynkowej z dominujcym udziaem sektora pastwowego. Wyprzeda przedsibiorstw pastwowych za grosze uzasadni ich nisk i spadajc wartoci rynkow w warunkach gbokiej recesji i wci wysokiej inflacji. Wyrazi przekonanie, e jeli tylko przedsibiorstwa trafi we waciwe rce, prywatyzacja bdzie czynnikiem przezwycienia recesji, a w duszej perspektywie wszyscy na niej zyskaj. Opowiedzia si za formami prywatyzacji stwarzajcymi wyranego waciciela (take przy rozdawnictwie bonw). Stwierdzi z ubolewaniem mae zainteresowanie prywatyzacj ze strony zag, przynajmniej dopki maj one jeszcze nadziej na dalsze funkcjonowanie przedsibiorstwa pastwowego. Zob. ycie Gospodarcze nr 23 z pocztku czerwca. Zupenie inaczej wygldaa caa sprawa w opinii, np. dziaaczy i ekonomistw Solidarnoci Pracy. A. Mikowski, w debacie sejmowej w dn. 23.V, powiedzia, m.in.: Gwatowne przyspieszenie prywatyzacji ogoszone zostao jako jedyny praktycznie rodek, ktry przynie ma rwnie oywienie gospodarki. Na bardzo trudn i zoon sytuacj udzielono prostej i ideologicznej w istocie odpowiedzi. Nie istnieje sposb na byskawiczn prywatyzacj, a prywatyzacja bynajmniej nie musi prowadzi do oywienia gospodarki w krtkim okresie moe przynie nawet pogbienie tendencji recesyjnych. Podobnie wypowiada si na konferencjach naukowych T. Kowalik. Stwierdzi on stopniowe trzewienie midzynarodowych przyspieszaczy, wzrost zrozumienia nawet wrd ekspertw i urzdnikw Banku wiatowego i MFW, e prywatyzacja w krajach postkomunistycznych jest trudn spraw i musi by procesem stopniowym i dugotrwaym. Stwierdzi jednoczenie obsesj przyspieszenia wrd politykw polskich, moliwo podjcia przez nich prby prywatyzacji desperackiej masowej, szybkiej, nie liczcej si z kosztami ekonomicznymi i spoecznymi. Argumenty na jej rzecz sprowadzaj si do tezy, e spoeczestwo staje si coraz bardziej przeciwne radykalnym przemianom, w tym naruszajcej poczucie spoecznej sprawiedliwoci prywatyzacji, i jeli si tej ostatniej nie zrobi szybko, mona straci szans na zawsze. Strategi t wyoyli jasno doradcy wadz polskich, D. Lipton i J. Sachs. Na uytek wewntrzny stwierdzi T. Kowalik przedstawia si masow prywatyzacj jako jedynie skuteczn drog zaegnania obecnej recesji, jednake zdeterminowani liberaowie sami w to nie wierz i licz si z tym, e prywatyzacja przyniesie pogbienie istniejcej recesji, czyli dalszy spadek produkcji, spadek stopy yciowej i wzrost bezrobocia. Nie ma jednak takiej ceny, ktrej, przynajmniej niektrzy z nich, nie byliby gotowi zapaci za szybk zmian ustroju. Zdaniem tego autora W przeciwiestwie do kuracji wstrzsowej (Planu Balcerowicza), ktra wyonia si z euforii atwego zwycistwa politycznego, u rde obecnych prb przyspieszenia ley pesymizm co do dalszych losw realizowanego obecnie programu wielkiej transformacji. Jest to kryzys konstruktywistycznej koncepcji wielkiego skoku do nowego ustroju, ktrego gwnym budowniczym miao by pastwo; kryzys zbyt rygorystycznie pojmowanej konserwatywno-neoliberalnej wizji nowego ustroju. Zob. T. Kowalik, Historyczne i spoeczno-polityczne determinanty prywatyzacji , materiay konferencji pt. Spoeczne problemy przeksztace wasnociowych, zorganizowanej przez IFiS PAN w Warszawie, w dn. 29.V.91; Zmiana ustroju wielka operacja czy proces spoeczny (tezy referatu), materiay konferencji pt. Demokracja uczestniczca gospodarka rynkowa sprawiedliwo spoeczna zorganizowanej przez Fundacj Polska Praca w Warszawie, w dn. 12.VI.91; Przyspieszenie za cen demokracji, ycie Gospodarcze nr 30 z koca lipca. 67 W krtkim czasie bankrutuj, zostaj zlikwidowane, sprywatyzowane, sprzedane: Diora, Polkolor, Swarzdz, Zakady im. Struga, Wlczanka, Pollena, Bistona (dosownie za grosze), Fonika, Wedel, ywiec, huta Irena, Huta Warszawa. Upadaj Starachowice, Ursus, cae brane, miasteczka, miasta, okrgi.

65

Rzd zgodnie z zapowiedzi zawart jeszcze w licie intencyjnym drastycznie podnosi ceny energii elektrycznej i gazu (potem benzyny i telekomunikacji). Wstrzymuje te waloryzacj pac w sferze budetowej, dociska rub podatkow przedsibiorstwa pastwowe (L. Balcerowicz w specjalnym licie da licytowania majtku produkcyjnego przedsibiorstw zalegajcych z podatkami). Wywouje to protesty w rozmaitych formach. Gwne centrale zwizkowe daj cofnicia podwyek, zrekompensowania ich dla niektrych choby grup spoecznych itp., prowadz na te tematy przewleke pertraktacje z przedstawicielami rzdu; wszystkie akcje obronne przynosz jednak wyniki nike albo adne. Rzd uzasadnia odmow brakiem rodkw (do ktrego doprowadzi sw polityk). Recesja si pogbia, pace realne spadaj, bezrobocie ronie, dziura w budecie si powiksza, bogac si importerzy, afera goni afer; rzd kontynuuje sw polityk szybkiej budowy kapitalizmu. Sytuacja na grze rozwija si teraz dwoma torami, niemal niezalenymi od siebie, cho niekiedy stykajcymi si i krzyujcymi. Z jednej strony, krgi polityczne i opiniotwrcze, ktre obawiaj si reformy przez ruin, krytykuj coraz ostrzej rzdow polityk, wykazuj fatalne jej skutki, dowodz take na zagranicznych przykadach moliwoci innych rozwiza makroekonomicznych, opracowuj i przedstawiaj programy antyrecesyjne, ratunkowe, ostrzegaj przed nadcigajc katastrof 68. Oczywicie na prno. Z drugiej strony siy, ktre forsuj program budowy kapitalizmu na skrty zupenie niewraliwe na wyej wymienion dziaalno pierwszych poszukuj takich rozwiza, politycznych przede wszystkim, ktre pozwoliyby wykona ten program wbrew rosncemu oporowi materii, czyli ogromnej wikszoci spoeczestwa oraz organizacji lepiej lub gorzej je reprezentujcych. Z wikszoci tych organizacji nawet Solidarnoci69 mona si byo praktycznie nie liczy, trudno byoby jednak realizowa program rzdowy bez aktw prawnych, uchwalanych szybko, w wielkiej iloci przez spolegliwy Sejm. Tymczasem, w Sejm przesta by posuszny, przeciwstawi si prezydentowi oraz rzdowi w kwestiach o kluczowym znaczeniu: terminu wyborw i ordynacji wyborczej prezydentowi, kierunkw polityki gospodarczo-spoecznej
68

Zob. np. w samym tylko yciu Gospodarczym w czerwcu i lipcu: J. Mujel, Pakiet antyrecesyjny (nr 23) i Propozycje dla rzdu (nr 25); A. Jakubowicz, Jak znale klucz (nr 23); A. Sawiski, Widzialna rka pastwa (nr 24); K. Porwitt, Twrcza konstrukcja (nr 24); G. Caselli, G. Partrello, Zasadzki na historycznym wirau (nr 24); G. Biernat, Wschodnie Niemcy na drodze do rynku (nr 24); M. Strzyewska, Do sztambucha (prywatyzacja w Japonii, nr 26); T. Jezioraski, Rwnanie (nr 26); J. Kaleta, Granice fiskalizmu (nr 26); S. Kurowski, M. Przygodzki, Program oywienia (nr 27); W. Herder, W. Sadowski, Co trzeba robi szybko (nr 27); L. Zienkowski, Prawo pierwszego pchnicia (nr 28); zesp, Program na okres transformacji (nr 29), a take omwienia sytuacji gospodarczej M. Misiaka. Woania o zmian polityki gospodarczej czytamy w Programie na okres transformacji sycha ze wszystkich stron. Bazuj one na mniej lub bardziej intuicyjnym przekonaniu, e sytuacja rozwija si ku katastrofie nieuchronnej, jeli nie nastpi zmiana polityki. Rzd szermuje jednym w zasadzie argumentem: jeli krytykujecie, to krytykujcie konstruktywnie, a wic przedstawcie program alternatywny, ktry nie byby zwykym zestawieniem roszcze finansowych grocych uruchomieniem na powrt hiperinflacji. Poniej prezentowany jest szkic takiej alternatywy. 69 Solidarno zapacia olbrzymi cen za sprzeniewierzenie si ludziom pracy, za parasol ochronny nad rzdem Mazowieckiego, a potem jeszcze Bieleckiego. W poowie 1991 r. okazaa si ewidentnie bezsilna wobec rzdowej polityki, a take prezydenta (od ktrego Mazowsze naiwnie i oczywicie bezskutecznie zadao spowodowania zmiany strategii gospodarczej rzdu). Dziaacze i aktualni przywdcy Solidarnoci nie bardzo rozumieli (lub udawali, e nie rozumiej), co si stao i dlaczego. Zob. w tej sprawie ciekaw dyskusj redakcyjn w yciu Gospodarczym (nr 23).

66

rzdowi (i MFW!) Zagrozi on w ten sposb realizacji programu szybkiej budowy kapitalizmu, co nie mogo by tolerowane. Sta si w ten sposb problemem (a mao brako, by i obiektem) do rozwizania dla obu tych si. Naleao, z ich punktu widzenia, ustawi go z powrotem na waciwym miejscu, kwesti byo tylko: jak? Spraw wzi w swe rce prezydent 70, ale jej nie rozwiza. J. Bielecki jeszcze wiosn parokrotnie publicznie oskary Sejm o utrudnianie rzdowi procesu reformowania kraju przez legislacyjn mitrg (co byo jednostronnym wypaczeniem stanu faktycznego i wywoao oburzenie posw). Teraz to oskarenie stao si gwn form nacisku na Sejm. Rzd duszy czas zastanawia si nad prezydenck propozycj, opracowa projekt legislacyjnej abdykacji Sejmu, ale (m.in. wobec do ambiwalentnego stanowiska w tej sprawie Kongresu Liberalno-Demokratycznego) na razie nie zdecydowa si wystpi o nadzwyczajne penomocnictwa. Sejm ze swej strony wykaza skonno do kompromisu, uruchomi nadzwyczajn, szybk ciek legislacyjn. Na szczytach wadzy kryzys zosta chwilowo zaegnany; w trjkcie Sejm Rzd Prezydent; rzd mg dalej realizowa swj program 71. Na niszych szczeblach byo jeszcze inaczej. Gwne ugrupowania polityczne konsolidoway si, precyzoway swj stosunek do rzdowej polityki, programy i strategi. Radykalizoway si w stosunku do rzdu znaczce grupy zawodowe i opiniotwrcze72.
70

L. Wasa wraz z PC, ju bodaj w lutym, przypomnieli kontraktowo Sejmu ktry przecie z penym oddaniem suy solidarnociowym rzdom. Zarzucili Unii Demokratycznej sojusz z siami postkomunistycznymi w celu odwleczenia wyborw co miao by zgubne dla reformy i Polski. 3 czerwca Wasa na spotkaniu z robotnikami zapowiedzia, e poprawi przygotowan przez Sejm ordynacj wyborcz, a 10 odmwi podpisania jej, gdy jego zdaniem utrudniaa powstanie trwaej wikszoci parlamentarnej i stabilnego rzdu. Zarzuci Sejmowi brak woli wsppracy z Kancelari Prezydenta. W dzie pniej zaproponowa Radzie Ministrw, by wystpia do Sejmu o przyznanie jej na rok (!) nadzwyczajnych penomocnictw, prawa wydawania dekretw z moc ustawy. Po odrzuceniu przez Sejm (21.VI) senackich poprawek do ordynacji, Prezydent pod kocioem w. Brygidy rozwaa publicznie spraw ewentualnego rozwizania Sejmu (co byo paradoksalnym odwrceniem sytuacji wyjciowej z koca maja). Walka prezydenta z Sejmem miaa podobny skutek, co poprzednioroczna wojna na grze; obniya i tak ju niewysoki autorytet postsolidarnociowej wadzy, przy czym w wikszej mierze prezydenta, ktry j, pki co, przegra. 71 Przygotowywa przede wszystkim powszechn prywatyzacj. Jej program, ktrego zaoenia przedstawi min. Lewandowski na konferencji prasowej dn. 27.VI, przyjty zosta bardzo krytycznie, ale rzdowi to nie przeszkadzao; zamierza go zaawansowa zgodnie z terminarzem listu intencyjnego, jeszcze przed zatwierdzeniem przez Sejm. 72 29.VI odby si Nadzwyczajny Kongres PSL, ktry m.in. wyeliminowa grup R. Bartoszcze. Par dni pniej obradowaa zwoana przez PC i Krajowy Komitet Obywatelski konferencja powicona korupcji i rozkadowi pastwa (PC zblia si tu podejrzanie do pozycji starego PAX, a moe przedwojennej Sanacji); w poowie lipca konferencja komitetw obywatelskich zainicjowaa tworzenie bloku wyborczego si solidarnociowych, chrzecijaskich i niepodlegociowych. 28.VI Federacja Hutniczych Zwizkw Zawodowych wystpia do Komisji Konstytucyjnej Sejmu z wnioskiem o postawienie rzdu J. Bieleckiego przed Trybuna Stanu za jego niszczc gospodark strategi z prywatyzacj jako jedynym antidotum na trudnoci. 27.VI odby si Nadzwyczajny Zjazd PTE. Wyrazi on najwysze zaniepokojenie rozwojem sytuacji w kraju; stwierdzi, e gospodarka polska zmierza do dalszego upadku, a w najlepszym razie do dugotrwaej stagnacji; odrzuci liberalizm w jego rzdowym wydaniu; opowiadajc si za gospodark rynkow i prywatyzacj znacznej czci sektora pastwowego, zdecydowanie przeciwstawi si przyspieszonej, forsownej prywatyzacji przedsibiorstw pastwowych, ktra nie ma adnego uzasadnienia ekonomicznego, a zagraa gospodarce; zobowizywa Zarzd Gwny do opracowania stanowiska ekonomistw polskich w kwestii sytuacji gospodarczej kraju i sposobu dalszej realizacji reformy. Projekt stanowiska powoanej w tym celu komisji pira M. Nasiowskiego i Z. Sadowskiego pojawi si w sierpniu. Autorzy odrzucili w nim rzdow polityk masowego niszczenia i ekonomicznie nieuzasadnionej prywatyzacji sektora pastwowego, za niezbdny, gwny kierunek natychmiastowych dziaa uznali ratowanie przedsibiorstw pastwowych przed masowym bankructwem.

67

W lipcu i sierpniu wszystko toczyo si dalej normalnym torem ustrojowej reformy. Gospodarka obsuwaa si coraz niej73. Niepokj rs74. Niepokoi si Sejm, ale wsppracowa z rzdem. Jednym z owocw tej wsppracy bya nowelizacja ustawy o przedsibiorstwach pastwowych, wymuszonej przez Solidarno na komunistach we wrzeniu 1981 r. (a take o gospodarce finansowej tych przedsibiorstw). Nowelizacja ograniczaa, a w znacznej czci przedsibiorstw likwidowaa samorzdy pracownicze. Mimo apelu wadz Solidarnoci, solidarnociowy Senat, z ktrym solidarnociowe rzdy i prezydent nigdy nie mieli kopotu, utrzyma antypracownicze zapisy75.

73

Przedsibiorstwa pastwowe bankrutoway. Bezrobocie roso. Wobec spadku dochodw budetowych rzd obcina wydatki; zaczo si umieranie suby zdrowia, bieda zapanowaa w szkolnictwie. Strajki wybuchay i koczyy si. Solidarno i OPZZ negocjoway z ministrami. Rolnicy przeprowadzali akcje protestacyjne i obmylali nastpne. Biedni ludzie biednieli, bogaci si bogacili. W ujawnianych coraz to nowych wielkich aferach brako najczciej winnych itd. Rzd pod naciskiem eksporterw i dla zwikszenia wpyww do walcego si budetu, podnis ca importowe, ale nieznacznie. Nowa rednia stawka zbliona bya do uzgodnionej z MFW w licie intencyjnym. Bya parokrotnie nisza od, np. tureckiej, nie moga skutecznie chroni polskiej gospodarki przed zabjcz konkurencj zagraniczn. Pewn ochron (wysze stawki) otrzymao potem wycznie rolnictwo z przetwrstwem. 74 Oto wczesna opinia ze rodowiska drobnych przedsibiorcw: Ci, ktrzy nie ogosili jeszcze upadoci i nie stracili resztek nadziei na popraw koniunktury, mobilizuj wanie ostatnie rezerwy finansowe, zacigaj bardzo ryzykowne kredyty i poyczki i ostatkiem si inwestuj w przyszo: w nowe technologie, wyposaenie produkcyjne, nowe rodzaje usug. Jest to restrukturyzacja ostatniej szansy. Jeli nie zostanie powikszona chonno rynku wewntrznego poprzez zwikszenie siy nabywczej we wszystkich grupach podmiotw rynkowych i poprzez celn ochron wytwrcw krajowych, epidemia bankructw firm prywatnych ogarnie z byskawiczn szybkoci ten segment gospodarki (z rolnictwem wcznie). Miaoby to niewyobraalne konsekwencje. Przedsibiorstwa pastwowe te s u kresu si Pod warunkiem odstpienia od realizacji planu Wielkiej Likwidacji polskiej gospodarki, a mwic cilej i bez adnej przesady wszystkich jednostek zajmujcych si jakkolwiek produkcj byoby jeszcze obecnie do czego przyoy wektor popytu, ktry mgby ruszy gospodark. Niebawem bdzie na to za pno. Bdzie sytuacja taka, jak w rolnictwie radzieckim. Kiedy zdecydowano si da ziemi chopom, okazao si, e nie ma ju chopw, jest bezwolna masa kochonikw. Czy u nas te korekta polityki gospodarczej podjta bdzie dopiero wtedy, kiedy caa struktura gospodarcza rozbita zostanie w proch i py? (zob. ycie Gospodarcze nr 31/91, s. 7). 75 Fakt ten zmartwi, a nawet zawstydzi i rozgoryczy niektrych z tych senatorw, ktrzy kiedy walczyli o samorzdy pracownicze i utrzymali wi z ide i ruchem samorzdowym w przedsibiorstwach, albo po prostu z robotnikami i pracownikami. K. Modzelewski usiowa przekona Senat, e administracyjna likwidacja samorzdw tylko pozornie uatwi wadzy prywatyzacyjne dziaania. Oczywicie mwi mona odsun samorzdy pracownicze z tej triady, czy te z tego trjkta bermudzkiego Ale wtedy mamy ukad bardziej konfliktowy, a nie mniej konfliktowy (zob. K. Modzelewski, Fotel Hilarego Minca, ycie Gospodarcze nr 32 z sierpnia). S. Chestowski podkreli na amach ycia Gospodarczego: To, e nie bdzie samorzdw, nie oznacza wcale rezygnacji ludzi z walki o swe interesy. Zamiast z rad pracownicz trzeba bdzie negocjowa z komitetem strajkowym Nie sdz, by uatwiao to znalezienie kompromisu (S. Chestowski, Samorzd pracowniczy, ycie Gospodarcze nr 31). Co wic si stao w cigu minionych dwch lat? zastanawia si redaktor naczelny G Czy samorzdy pracownicze stay si ostoj betonu, twierdz przeciwnikw gospodarki rynkowej, hamulcem w restrukturyzacji przemysu? Nie sdz, by kto w miar obiektywny mg to udowodni. Osawiony trjkt bermudzki, tak eksponowany przez liberaw jako przeszkoda w transformacji naszej gospodarki, to nie wynik konserwatyzmu zag, ani zajmowania przez samorzdy pracownicze pozycji obrocw okopw witej trjcy. Zmiany w ustawach wiadcz, e rzd nie jest skonny do korygowania zasad polityki gospodarczej, postanowi natomiast bardziej bezporednio oddziaywa na zarzdzanie przedsibiorstwami pastwowymi. Nie jest to koncepcja najszczliwsza. W przyszoci niewtpliwie idea samorzdu pracowniczego odyje. Jest to bowiem wyksztacona u nas, majca bogate tradycje, forma partycypacji zag, upodmiotowienia pracownikw. Rady nadzorcze raczej tej formy nie zastpi.

68

Kluczowe dla gospodarki i spoecznej perspektywy gwatowne pogarszanie si sytuacji przedsibiorstw pastwowych, prowadzce do masowych bankructw, skupio na sobie uwag si politycznych i spoeczestwa zwaszcza w zwizku ze spraw Ursusa i Starachowic. Tutaj czoowo zderzyy si ze sob przeciwstawne oceny rzdowej polityki i jej skutkw. Krytyka tej polityki przybraa niezwykle ostre formy i przeksztacia si w atak na rzd i wicepremiera Balcerowicza w szczeglnoci76. Polityk rzdow wobec przedsibiorstw pastwowych coraz goniej krytykowali dziaacze Solidarnoci Pracy. Postulowali oni znaczn modyfikacj jej kierunku pki nie jest jeszcze za pno (taki tytu nosi artyku R. Bugaja w Polityce); w przeciwnym razie grozio krajowi, ich zdaniem, rozwizanie autorytarne77. Coraz bardziej zdecydowanie wypowiada si te przywdca
Jest zdumiewajce, e zarwno K. Modzelewski, jak i S. Chestowski, tyle przecie wiedzc i rozumiejc, odsuwali od siebie myl o przemylanej dugofalowej koncepcji politycznej jako motywie niszczenia organizacji pracowniczych; woleli wierzy, e chodzi gwnie o sprawno ekonomiczn przedsibiorstw albo o reakcj administracji na opr materii spoecznej, przy braku wyobrani, co do skutkw itp. 76 J. Bielecki powiedzia w Ursusie, e przedsibiorstwo to ju dawno powinno byo przesta istnie, sztuczne utrzymywanie go przy yciu byo sabotaem, a rzd by w tej sprawie oszukiwany. Min. Zawilak, ktry ju na konferencji w Wildze krytykowa polskich fundamentalistw liberalizmu, polityk finansow Balcerowicza niszczc czsto wanie najlepsze przedsibiorstwa, da polityki przemysowej po swej dymisji szeroko wypowiada si na temat stosunkw w rzdzie i rzdowej polityki gospodarczej. Stwierdzi m.in., e jako minister by niemal ubezwasnowolniony przez wicepremiera Balcerowicza nietykalnego dyktatora, zego ducha gospodarki polskiej, ktrego logika jest logik z pogranicza surrealizmu i ktrego polityka finansowa przejdzie do annaw historii nonsensu. Polityk t okreli A. Zawilak jako kanibalizm gospodarczy, obz koncentracyjny dla przedsibiorstw pastwowych (zob. B. Brach, Bal na Titanicu, ycie Gospodarcze nr 35 z pocztku wrzenia). Prof. Kaleta jeszcze w kocu czerwca stwierdzi: zrujnowanie firm pastwowych i spdzielczych bdzie oznaczao przeksztacenie 80% naszej gospodarki narodowej w mas upadociow i wystawienie jej na midzynarodow licytacj, co oczywicie musi prowadzi do wyprzedania jej za bezcen. aden rozsdny rzd na wiecie nie moe sobie pozwoli na tak nieodpowiedzialne dziaania (zob. Granice fiskalizmu). Byy pracownik Ursusa, a aktualnie szef RDS, Z. Bujak, uzna tragiczn sytuacj zakadw za wynik krtkowzrocznej polityki rzdu wobec polskiego przemysu, opartej na akademicko-liberalnych, naiwnych i szkodliwych zaoeniach. H. Bochniarz, ktra miaa zastpi A. Zawilaka, zapowiedziaa pewne uniezalenienie si od L. Balcerowicza oraz Ministerstwa Przeksztace Wasnociowych i podjcie czego w rodzaju polityki przemysowej. Po niewielkiej dewaluacji zotego i niewielkiej podwyce taryfy celnej byaby to trzecia ograniczona korekta polityki gospodarczej rzdu Bieleckiego, cakowicie oczywicie niewystarczajca. 77 Nawizujc do tego ostrzeenia S. Chestowski stwierdzi w yciu Gospodarczym (nr 31): Rzecz w tym, e owa groba wynika nie tylko z narastajcych napi spoecznych. Take z tego, e dla niektrych politykw liberalnych zbudowanie gospodarki kapitalistycznej jest celem nadrzdnym i dla jego osignicia nie wykluczaj koniecznoci rezygnacji z metod demokratycznych. Metody te s dobre, gdy su temu celowi, ale do odrzucenia, gdy mu przeszkadzaj. Dopiero gdy pod oson rzdw autorytarnych zbudowana zostanie klasa rednia, mona odtwarza instytucje demokratyczne. Jest to klasyczne uszczliwianie spoeczestwa na si, wbrew jego woli, w imi idei. To ju w naszej historii przerabialimy, z wiadomymi skutkami, cho owa idea bya zupenie inna. Chestowski ustosunkowuje si te do wyraonych przez S. Kisielewskiego (na amach Wokandy) pretensji do Lecha Wasy, e nie mwi on prawdy klasie robotniczej (Ta prawda brzmi nastpujco: Solidarnociowa klasa robotnicza, stworzona niegdy przez komunistw i nastpnie tyche komunistw obalajca, ju sw rol odegraa i w nowym (a raczej starym, jak prawa logiki) ustroju bdzie musiaa odej). Sdz, e Lech Wasa jest jednak lepszym politykiem ni Stefan Kisielewski i dlatego owej prawdy nie mwi. Jest to bowiem prawda niektrych liberaw, a przyjcie jej i goszenie przez prezydenta musiaoby si le skoczy albo dla niego, albo dla demokracji w Polsce. Niestety w tym wanie kierunku moe si sytuacja rozwin. wiadcz o tym wydarzenia z koca sierpnia i pocztku wrzenia, ktre K. Modzelewski tak skomentowa: Aby kontynuowa dotychczasow polityk gospodarcz, ktrej zmiany zada Sejm, rzd chce ubezwasnowolni nie tylko ten, ale i przyszy Sejm. Propozycje rzdowe to jest pomys na parlamentarny zamach stanu. To zamiast wprowadzenia w ostatniej chwili republiki prezydenckiej przez

69

drugiego z socjaldemokratycznych ugrupowa postsolidarnociowych, Z. Bujak. SP i RDS, popierajce budow kapitalizmu w Polsce, ale bez nadmiernego niszczenia gospodarki, podejmoway w ten sposb walk o miejsca w przyszym parlamencie i rzdzie. Doczya do nich stopniowo NSZZ Solidarno78. Podczas, gdy Bochniarz stwierdzaa stan przedzawaowy gospodarki, polscy i zagraniczni autorzy rzdowego programu byli zadowoleni. Twrca wizji tego programu (ktra w 1989 r. tak zachwycia OKP, nie majcych pojcia, co i jak robi w gospodarce majc wadz), Jeffrey Sachs, w cyklu wykadw, wyrazi uznanie dla polskich osigni w dziele reformy, dla determinacji i konsekwencji reformatorskiej ekipy (ktra rzeczywicie robia, co zamierzya w uzgodnieniu z MFW, nie ogldajc si na nic), zakwestionowa alarmujce dane GUS-u i opracowania CUP-u; za przyczyn trudnoci uzna Sachs opnienie prywatyzacji; zaleci kontynuacj programu i przyspieszenie prywatyzacji. Na konferencji prasowej w URM podobnie wypowiada si L. Balcerowicz; Polska ma szans na rozwj stwierdzi ale gwarancji na to nie ma, jest bowiem szereg zagroe, m.in. wyniszczajca kampania wyborcza, ktra by podwaya w spoeczestwie wiar w suszno obranej drogi reformy. Reforma nie ma alternatywy wspierali wicepremiera profesorowie F. Basenna z Uniwersytetu Katolickiego w Chile (oraz harwardzkiego), R. Frydman z uniwersytetu nowojorskiego, A. Rapczyski z Uniwersytetu Columbia. Polonia amerykaska
kontraktowy Sejm i rzd, ktry bynajmniej nie jest bezpartyjnym gronem fachowcw tak wmawia si opinii publicznej lecz w istocie jednopartyjnym rzdem, wyonionym przez Kongres Liberalno-Demokratyczny z nielicznym udziaem PC. Nie jest to gabinet mogcy legitymowa si powszechnym poparciem spoecznym (zob. Szybciej i wolniej, ycie Gospodarcze nr 38). 78 Dobrze przedstawi gwne myli programu SP (solidaryzujc si z nimi) red. naczelny ycia Gospodarczego, S. Chestowski: Po pierwsze, autorzy nie neguj podstawowych regu programu rzdowego, cho uwaaj, e ich szokowe wprowadzenie w ycie byo najprawdopodobniej bdem. Ale to ju si stao, wobec czego trzeba obecnie zrobi wszystko, by nie zmarnowa kosztw i wyrzecze, jakie w zwizku z tym problemem ponioso spoeczestwo. Wybr wic polega nie na tym, by ten program generalnie odrzuci, a na tym, jaka ma by skala rygoryzmu i tempo wprowadzania w ycie jego poszczeglnych zasad. Po drugie modyfikacje dotyczy musz przede wszystkim polityki mikroekonomicznej i nakierowanej na przedsibiorstwa pastwowe, bo one jeszcze przez duszy czas bd decydowa o sytuacji polskiej gospodarki. Tymczasem, wiele przedsibiorstw ju utracio szanse przeycia, wkrtce moe by za pno; z reform naleao spieszy si powoli, dzi trzeba spieszy si szybko z programem ratunkowym. na poziomie gospodarki narodowej ekonomia jest polityk, a wic sztuk osigania kompromisu. Wierno doktrynie to cnota akademikw, a nie politykw () niewiele wskazuje na to, by obecna liberalna ekipa gospodarcza rzdu bya zdolna do szukania takiego kompromisu (zob. S.C., Spiesz si szybko, ycie Gospodarcze nr 31). Z. Bujak podkrela w swych wypowiedziach jak np. w wywiadzie dla ycia Gospodarczego (nr 30) Midzy socjaldemokracj a liberalizmem e w obecnej sytuacji najwaniejsze dla Polski jest znalezienie moliwie mikkiego przejcia do kapitalizmu. Najbardziej denerwowali si dziaacze NSZZ Solidarno zwaszcza niszych ogniw. Tak, na przykad, podczas sympozjum Solidarni wobec bezrobocia, zorganizowanego w Starachowicach, reprezentanci kilkunastu najbardziej zagroonych bezrobociem regionw kraju ca odpowiedzialno za ten stan obciali rzd i obecnych na sali premiera Bieleckiego i ministra Boniego. Przewodniczcy Regionu Podkarpackiego w licie otwartym do Lecha Wasy napisa: Chc pozna sens naszych wysikw (). Obecnie zagraa nam niemale stuprocentowe bezrobocie na terytorium wielkoci 2/3 wojewdztwa. Wystpiy ju pierwsze przykady samosdw polegajce na razie na niszczeniu mienia ludzi Solidarnoci, a take prby zastraszania naszych dziaaczy. To, co byo kiedy nasz si paski program, koncepcje, hasa staje si przyczyn naszej klski ze wzgldu na niemoc, marazm, zupenie odmienny obraz oczekiwanej rzeczywistoci. Region Mazowsze zaproponowa, by zesp wasnych ekonomistw opracowa program reform w rnych dziedzinach, w tym polityki przemysowej; zadanie to jest realizowane (zob. Dariusz Grabowski, Uwagi o strategii gospodarczej, ycie Gospodarcze nr 36; zawarta tam analiza i prognoza przypomina swoj ostroci majowy referat S. Kurowskiego).

70

postanowia przedstawi L. Balcerowicza do nagrody Nobla. W odrnieniu od lepiej widzcych z daleka, coraz bardziej odmiennego zdania byli zwykli Polacy, a take Sejm79. Podczas gdy Ministerstwo Finansw dobijao sektor pastwowy, a Ministerstwo Przeksztace Wasnociowych dwoio si i troio, aby sprywatyzowa i wyprzeda jak najwicej, opracowywao coraz to nowe pomysy przyspieszenia prywatyzacji na czoo wysuna si sprawa rosncego w dziesitki bilionw deficytu budetowego i jego skutkw. Rada Ministrw podja prac nad niezbdn korekt budetu, ktrej projekt mia by przedstawiony Sejmowi natychmiast po przerwie urlopowej. Pierwsza po tej przerwie sesja sejmowa powicona zostaa gwnie kwestii budetu pastwa oraz bilansu patniczego za rok ubiegy (a take prywatyzacji i reprywatyzacji). Z wieloma zastrzeeniami udzielone zostao absolutorium rzdowi Mazowieckiego. Rzd Bieleckiego by niemal osamotniony i otoczony niechci 80. Nie wzbudzi uznania projekt programu powszechnej prywatyzacji, przedstawiony przez min. Lewandowskiego i ju zaawansowany praktycznie. Zaprezentowany on zosta, podobnie jak kiedy plan Balcerowicza, jako jedynie suszne, nie majce sensownych alternatyw rozwizanie i drugi obok planu Balcerowicza wzorcowy program ekonomiczny, ktry stanie si polskim wkadem w metodologi przechodzenia do kapitalizmu. W wietle dowiadcze bya to raczej mao przekonujca argumentacja, wrcz antypropaganda. W wyniku tych dowiadcze Sejm nie by ju tak dziecico ufny i naiwny, jak na pocztku. W toku nastpnej sesji sejmowej (29-31.VIII), powiconej przedstawionemu przez rzd projektowi korekty budetu, beczka sejmowego prochu detonowaa wnioskiem pos. Zikowskiej o odwoanie rzdu.
79

Por. R. Gortat, Polak polityczny (sprawozdanie z konferencji naukowej na UW), ycie Gospodarcze nr 30; K. Balawejder, K. Popioek, Postawy wobec prywatyzacji, tame, nr 35; J. Gardawski, W opinii robotnikw, tame. Sejm na swym ostatnim przed wakacyjn przerw posiedzeniu, po burzliwej dyskusji i stosunkiem gosw 137 za i 101 przeciw, przyj uchwa w do dugo odkadanej, wskutek trudnoci materii i braku consensusu, sprawie aktualnej sytuacji gospodarczej i kierunkw polityki gospodarczej w 1991 r. Stwierdzi, e docenia rezultaty pozytywne dotychczasowej polityki gospodarczej rzdu (jak, np. zmniejszenie kolejek i brakw na rynku), ale wielce go niepokoi pogorszenie sytuacji w ostatnich miesicach. Pogbi si spadek produkcji. Spadek dochodw budetu pastwa uniemoliwia finansowanie nawet najniezbdniejszych potrzeb pastwa. Sytuacja materialna spoeczestwa, przede wszystkim pracownikw sektora pastwowego i rolnikw, pozostaje bardzo trudna. Sejm ocenia, e stan obecny jest nastpstwem nie tylko obiektywnych zdarze zewntrznych (szczeglnie perturbacji w handlu z ZSRR), dostosowywania si przedsibiorstw do nowych warunkw ekonomicznych, ale rwnie jest nastpstwem powanych bdw w polityce rzdu. Nietrafne byy zaoenia przyjte przez rzd przy opracowywaniu budetu pastwa. Nie doceniono trudnej sytuacji finansowej przedsibiorstw. Prowadzono nadmiernie restrykcyjn polityk dochodow i pienino-kredytow itd. itd. W rezultacie Sejm uzna, e potrzebne s energiczne dziaania dla zapobieenia dalszemu pogorszeniu si sytuacji gospodarczej e zwalczanie recesji i ratowanie budetu powinny sta si priorytetowym celem e naley zapobiec masowemu bankructwu duych przedsibiorstw pastwowych. Z drugiej jednak strony Sejm podkreli, e proces przeksztace wasnociowych w gospodarce nie moe by hamowany, winien nastpowa moliwie szybko, take w drodze sprzeday przedsibiorstw pastwowych po cenach rynkowych (!) Dziaania proponowane przez Sejm rzdowi byy mao realistyczne, wewntrznie sprzeczne albo niezgodne ze zobowizaniami wobec MFW (zob. ycie Gospodarcze nr 31). 80 W sprawach fundamentalnych niemale kady z posw oceniajcych polityk gospodarcz apelowa, by wycign wnioski z dowiadcze ubiegego roku i efektw 8 miesicy biecego, dokona zasadniczych korekt w programie wicepremiera Balcerowicza. Panowaa powszechna zgoda co do tego, e chronic gospodark przed recesj naleao zagodzi polityk pienin. Wicepremier owszem porednio przyzna si do bdu, ale akurat odwrotnego (), po raz kolejny przestrzega przed lekcewaeniem groby nawrotu inflacji i stosowania pieninych trickw. W zakoczeniu autorka artykuu stwierdzaa, e przy tak diametralnym zrnicowaniu pogldw midzy Sejmem a gwnym architektem polityki gospodarczej, wprost trudno sobie wyobrazi uzyskanie consensusu przy nowelizacji tegorocznego budetu (zob. M. Kowalska, Bd monetarysty?, ycie Gospodarcze nr 35 z 1 wrzenia).

71

ZACOFANIE LECZONE ZNISZCZENIEM81

W rnych okresach naszej historii bardzo rnie i na og niezbyt dla nas korzystnie ksztatoway si podstawowe czynniki warunkujce rozwj przemysowy: dostpne rynki zbytu, rda i moliwoci akumulacji kapitau, dostp do nowoczesnej techniki i technologii. Przemys polski powsta jeszcze w okresie niewoli. W zaborze pruskim, na lsku, rozwin si zwaszcza przemys wydobywczy i hutniczy. Przemys ten osign poziom europejski, ale nalea gwnie do Niemcw. Polacy byli tam tylko si robocz. W Poznaskiem rozwin si niemal wycznie przemys obsugujcy rolnictwo. W Galicji (zabr austriacki) brako warunkw rozwoju przemysowego, pozostaa ona biednym regionem rolniczym. W kocowych dekadach ubiegego wieku nastpi natomiast burzliwy rozwj wielu gazi przemysu przetwrczego (zwaszcza wkienniczego i metalowego) w nalecym do Rosji Krlestwie Polskim (Kongreswce). Przed przemysem Krlestwa stany bowiem otworem wielkie rynki rosyjskie, wschodnie, do ktrych wskutek wysokiej rosyjskiej bariery celnej nie miay dostpu towary zachodnie. Bardzo wysokie zyski umoliwiay szybki rozwj take techniczny, w drodze zakupu za wymienialne ruble techniki zachodniej. Przemys Krlestwa, grujcy przez duszy czas nad rosyjskim, nie dorwnywa wczeniej znacznie bardziej rozwinitemu przemysowi zachodnioeuropejskiemu, mia jednak rodki i moliwoci stopniowego podnoszenia poziomu technicznego i organizacyjnego. Historyczne zatem przyczyny sprawiy, e odrodzona po I wojnie wiatowej Polska bya krajem w porwnaniu z czowk europejsk zacofanym. Odcity od rynkw wschodnich polski przemys przetwrczy nie by w stanie wej szerzej na rynki zachodnie. Przemys grnolski o mao nie upad, gdy wojna celna odcia go od rynku niemieckiego. Konkurencja zachodnia moga zniszczy przemys polski, przeksztaci Polsk w surowcowo-rolniczy dodatek do zachodniej ekonomiki. Nikt jednak w Polsce nie wpad wtedy na pomys, aby do tego dopuci i jeszcze w tym pomc. Kosztem wasnych obywateli (niskie place, redukcja zatrudnienia, ceny monopolowe) przeprowadzona zostaa racjonalizacja i czciowa modernizacja przemysu prywatnego. Bardzo znaczn rol w podjtej akcji obronnej odegrao pastwo (ochrona celna, podtrzymywanie i wykup upadajcych przedsibiorstw prywatnych, znaczne inwestycje pastwowe). Bdcy w duym stopniu wasnoci kapitau zagranicznego przemys ciki otrzyma pewien dostp do rynku wiatowego w ramach midzynarodowych porozumie kartelowych. W ten sposb, cho z trudem, unikna Polska losu, ktry szykoway jej Niemcy. Prywatna wasno, kapitalistyczne stosunki ekonomiczne, gospodarka rynkowa, powizanie z midzynarodowym rynkiem towarowym i kapitaowymi nie zapewniy II Rzeczypospolitej istotnego zmniejszenia skali zacofania gospodarczego. Sukcesy gospodarcze wizay si w tym czasie
81

Artyku opublikowany w Tygodniku Antyrzdowym nr 10, marzec 1992 r., pimie Grupy Inicjatywnej Partii Robotniczej, pod pseudonimem D. Karolak.

72

do jednoznacznie z inicjatyw i dziaalnoci pastwa. Nie wystarczyy one jednak, by zagwarantowa krajowi bezpieczestwo. Gdy w wyniku II wojny wiatowej znalelimy si w strefie dominacji radzieckiej, odbudowa z ogromnych zniszcze i scalanie gospodarki w zmienionych granicach opary si na nowych zasadach. PRL zmuszona bya budowa nowy ustrj spoeczno-gospodarczy. Wydawao si wprawdzie pocztkowo, e bdzie moga i wasn (polsk) drog do wasnego (odmiennego od radzieckiego) modelu socjalizmu, jednak rok 1948 pooy kres tym iluzjom. Wadze PRL zmierzay do rozwoju gospodarczego na wzr radziecki, w zacieniajcym si przymusowym zwizku z gospodark ZSRR i w niemal cakowitej izolacji od Zachodu. Znowu otworzyy si zatem przed polskim przemysem mao wymagajce i a nadto chonne rynki wschodnie. Wzorowany na radzieckim system gospodarczy i spoeczno-polityczny umoliwi wysok akumulacj wewntrzn kosztem bardzo powoli rosncego poziomu ycia ludnoci. W latach 50-tych i 60-tych gospodarka polska do szybko si rozwijaa, gwnie jednak ekstensywnie. Cho powoli i nierwnomiernie, podnosia si te stopniowo stopa yciowa ludnoci (niski poziom pac realnych kompensoway w znacznej mierze rozbudowane zabezpieczenia socjalne od bezpatnej opieki zdrowotnej do dotowanego masowego budownictwa mieszkaniowego o skromnym standardzie). Mimo bardzo duego wysiku Polska i w tym okresie nie zdoaa si wyrwa ze wzgldnego zacofania gospodarczego i cywilizacyjnego. Dystans w stosunku do europejskiej czowki raczej zwiksza si zamiast zmniejsza, na skutek caego szeregu przyczyn. Przede wszystkim wizao si to z nowym charakterem postpu technicznego i technologicznego: kraje wysokorozwinite uzyskay z tego tytuu ogromn przewag, niemal niemoliw do nadrobienia przez kraje zacofane, zwaszcza niewielkie. Scentralizowany, zbiurokratyzowany system gospodarczy realnego socjalizmu by wysoce marnotrawny, paraliowa inicjatyw obywateli i przedsibiorstw. Wiele kosztowaa przymusowa przynaleno do radzieckiego imperium (skrzywienie i tradycyjny model rozwoju przemysu, obcienie zbrojeniowe itd.) Dostp do zachodniej techniki i technologii utrudniay zarwno wzgldy polityczne (w tym zachodnie embarga), jak i przyczyny ekonomiczne (za jako i nienowoczesno produktw i std trudnoci z eksportem, brak rodkw na import techniki). Coraz silniejsze przekonanie, e winien jest przede wszystkim system gospodarczy, zrodzio kilka prb jego usprawnienia. Powierzchowne i niekonsekwentne, odgrne reformy nie przyniosy przeomu w funkcjonowaniu gospodarki, nie podniosy istotnie jej efektywnoci. W pocztkach lat 70-tych, w warunkach midzynarodowego odprenia, a jednoczenie pogorszenia si wiatowej koniunktury gospodarczej, przed PRL otworzy si zachodni rynek kapitaowy. Ekipa Gierka postanowia wykorzysta wielk szans i unowoczeni Polsk w oparciu o zachodnie kredyty i technik. Zetknicie poprzez kredyty niewielkiej, zacofanej, zbiurokratyzowanej gospodarki polskiej, kierowanej woluntarystycznie i nieudolnie z centrum, z gospodarkami zachodnioeuropejskimi, zakoczyo si zaamaniem gospodarczym i kryzysem spoeczno-politycznym, a take gospodarczym uzalenieniem Polski od Zachodu (ptla dugu). 73

Dla opanowania kryzysu wadze PRL wprowadziy stan wojenny. W kilkuletnim okresie jego trwania kolejne rzdy prboway podwign gospodark. Jednake likwidacja wysokiej inflacji, przywrcenie rwnowagi rynkowej i mobilizacja rodkw na rozwj poprzez obnik pac okazay si niemoliwe spoecznie. Mimo spenienia gwnych warunkw, kraje kapitalistyczne odmawiay nowych kredytw niezbdnych dla importu zaopatrzeniowego i inwestycyjnego. Nie mogc ju liczy na poparcie gospodarcze i polityczne ze strony ZSRR (gdzie Gorbaczow rozpocz pierestrojk), wadcy PRL skapitulowali przed Solidarnoci. W pocztku III Rzeczypospolitej sytuacja przemysu polskiego okazaa si w rezultacie podobna do jego sytuacji w pocztku II Rzeczypospolitej. Drastycznie skurczyy si rynki wschodnie, na ktre by on nastawiony, a na szerokie wejcie na rynki zachodnie nie mg liczy (nie tylko jako wyrobw, ale i zachodnie ograniczenia importowe byy tu przeszkod). W wypadku braku dostatecznej ochrony celnej grozia ponadto utrata znacznej czci rynku wewntrznego na rzecz konkurencji zagranicznej. Ograniczenie zbytu i produkcji musiao spowodowa brak rodkw na rekonstrukcj i modernizacj, import inwestycyjny itd. Kady rzd kierujcy si interesem narodowym powinien by zrobi wszystko, by zapobiec upadkowi krajowej produkcji. Solidarno bya masowym, demokratycznym ruchem pracowniczym, stawiajcym sobie za cel uniezalenienie Polski od ZSRR, przezwycienie kryzysu gospodarczego i podniesienie poziomu ycia obywateli. Niezbdny wzrost efektywnoci gospodarczej miao zapewni przejcie do wielosektorowej gospodarki rynkowej. Jednake kapita midzynarodowy mia inn koncepcj dla Polski, uzalenionej ode gospodarczo (dugi) i w znacznej mierze ju take politycznie. Gwnym celem miaa si sta moliwie jak najszybsza zmiana systemu spoeczno-gospodarczego poprzez zniszczenie dawnego i budow nowego, kapitalistycznego. Podejmujc si realizacji historycznego eksperymentu antysocjalistycznego klasycznymi metodami MFW i z wykorzystaniem wielkiej nadal siy ekonomicznej pastwa postkomunistycznego rzdy solidarnociowe stay si buruazyjn czowk polityczn. Zgodnie z yczeniem swych mocodawcw zrobiy one wszystko dokadnie na odwrt, ni zrobiby to rzd narodowy. Istotnie przyczyniy si do odcicia polskiego przemysu i rolnictwa od rynkw wschodnich; uczyniy niemal nieopacalnym eksport na Zachd (szybkie przejcie od zawyonego do gboko zanionego kursu dolara); zredukoway o kilkadziesit procent rynek wewntrzny i otworzyy go ponadto przed towarami zachodnimi. Wykluczyy w ten sposb wszelk moliwo zgromadzenia przez polski przemys i rolnictwo rodkw na rekonstrukcj i modernizacj, a tym samym skazay je i ca polsk gospodark na bezprzykadny upadek. Dokonuje si on w naszych oczach. Na gruzach zacofanego pastwowego, nowoczesny przemys ma zosta zbudowany przez kapita prywatny, przede wszystkim zagraniczny, z zagranicznych rodkw i przy wspudziale nowej polskiej buruazji. 74

Jednak ta koncepcja penej kapitulacji przed wysoko uprzemysowionym Zachodem, realizowana przez kolejne rzdy Solidarnociowe, ju okazaa si cakowicie chybiona. Kapita zachodni nie napyn na powaniejsz skal i do Polski nie napynie. Zachodowi ani polski przemys, ani polskie rolnictwo nie s potrzebne, zainteresowany on jest natomiast rozszerzeniem rynku zbytu na wasn produkcj. Kupione za grosze najlepsze polskie przedsibiorstwa rzadko s modernizowane obcy kapita z reguy likwiduje w nich podstawow produkcj na rzecz pomocniczej albo przeksztaca je w montownie. Setki miliardw marek i dolarw posu opanowaniu surowcowych bogactw byego ZSRR. Zrealizuje si w ten sposb to, co grozio Polsce midzywojennej i czego ona unikna: staniemy si dodatkiem do zachodnioeuropejskiej, przede wszystkim niemieckiej ekonomiki, utracimy suwerenno gospodarcz i polityczn. Buruazyjna elita, zwaszcza jej cz zwizana z obcym kapitaem, bdzie ya w luksusie, ludno pracujca miejska i wiejska w biedzie, bezrobotni w ndzy, miliony Polakw (fachowcy, modzie) wyemigruj za chlebem. Jest jeszcze moliwo zawrcenia z fatalnej drogi, na ktr wepchn Polsk midzynarodowy kapita i polscy wykonawcy jego planw. Podstawowym tego warunkiem jest zdecydowany, czynny, masowy opr pracowniczej wikszoci spoeczestwa. D. Karolak

75

POLSKA NA ROZDROU. O TZW. REFORMIE I STOSUNKU DO NIEJ LEWICY SPOECZNEJ82

Na pocztek kilka pyta pozornie banalnych, jednak od prawidowej odpowiedzi na nie zaley bardzo wiele. 1. Czym jest reforma realizowana u nas i w innych krajach postkomunistycznych? Ludzie wyniesieni do wadzy przez Solidarno mwili pocztkowo o budowie demokracji i gospodarki rynkowej. Potem okazao si. e chodzi im o budow kapitalizmu, a to nie jest to samo. Istot reformy byo i jest zniszczenie do gruntu systemu gospodarczego i spoecznego realnego socjalizmu i budowa na jego gruzach kapitalistycznego systemu gospodarczego i spoecznego. Transformacj kieruje niemal bez przerwy cz solidarnociowej elity skupiona gwnie w UD i KLD. Reform konsekwentnie wspomaga i osania Lech Wasa. Do niedawna wykorzystywana te bya do tego w caej peni Solidarno. Transformacja realizowana jest pod nadzorem kapitau midzynarodowego. Rzd polski uzgadnia z nim swe posunicia, a tabuny jego ekspertw dziaaj na wszystkich wyszych szczeblach wadzy w Polsce. Kto w ten czy w inny sposb, w peni czy nie w peni wiadomie popiera reform popiera budow Polski kapitalistycznej. Ale moe jest to jak najbardziej waciwe i korzystne dla spoeczestwa, pastwa i narodu polskiego? Tak wanie twierdz reformatorzy. 2. Czym jest kapitalizm? Powszechnie wiadomo, e jest to system. w ktrym podstawowe rodki rzeczowe i finansowe w przemyle, handlu, bankowoci nale do niewielkiej czci spoeczestwa. Zdecydowana wikszo nie ma rodkw kapitaowych i pracuje najemnie. Pomidzy nimi znajduje si szersza lub wsza warstwa prywatnych drobnych wacicieli: drobnych przemysowcw, chopw, sklepikarzy, a take ludzie wolnych zawodw. Nisze warstwy spoeczne marz o awansie do warstwy wyszej, co jednak udaje si tylko drobnej ich czci. Podziaowi majtkowemu odpowiada podzia dochodu spoecznego, bardzo nierwny. Nawet przy najbardziej demokratycznym systemie wadz polityczn maj ci, ktrzy maj si ekonomiczn, a wic kapita. W bogatych krajach kapitalistycznych, ktrych jest kilkanacie, w okresie dobrej koniunktury zwaszcza, dobrze si yje take niszym warstwom. W biednych krajach kapitalistycznych, ktrych jest wiele dziesitkw, bogactwu klas posiadajcych towarzyszy masowa bieda i bezrobocie, a ndza i gd w okresie spadku koniunktury. 3. Na czym polega budowa kapitalizmu w kraju postkomunistycznym?

82

Artyku opublikowany w pimie Samorzdno Robotnicza nr 1 i 2, 1993 (czerwiec/lipiec), organie Grupy Samorzdnoci Robotniczej.

76

Rozpoczyna si ona z chwil, gdy na fali mniej lub bardziej masowego ruchu robotnikw i pracownikw, dajcych wikszej wolnoci i lepszych warunkw materialnych, dochodzi do wadzy buruazyjna czowka tego ruchu. Dysponujc polityczn oraz ogromn ekonomiczn si pastwa postkomunistycznego, wykorzystujc zaufanie i zudzenia znacznej czci ludnoci, podejmuje ona kolejno nastpujce gwne dziaania: a) drastycznie obnia za pomoc hiperinflacji si nabywcz ogu ludnoci; b) okrelonym grupom stwarza liczne moliwoci szybkiego, spekulacyjnego bogacenia si i przejmowania w rnych formach majtku spoecznego; c) przygotowuje bankructwo przemysu pastwowego za pomoc: ograniczenia siy nabywczej ludnoci, dopuszczenia taniego, masowego importu towarw zagranicznych, systematycznego podnoszenia cen zaopatrzeniowych (w tym energii), dywidendy i podatkw, ograniczenia kredytu dla przedsibiorstw pastwowych i wysokiego podniesienia jego ceny itd.; d) polityk pacow i cenow systematycznie obnia realne dochody robotnikw i pracownikw, emerytw i rencistw, jak rwnie chopstwa. Stopniowo ogranicza tym grupom przysugujce im uprzednio uprawnienia i zabezpieczenia. Kurczeniem si wpyww do budetu co jest skutkiem bankructw i prywatyzacji przedsibiorstw pastwowych uzasadnia postpujce redukowanie sfery usug socjalnych; e) doprowadzajc do masowych bankructw przedsibiorstw pastwowych (w tym PGR-w) tworzy olbrzymie bezrobocie i sfery ndzy. Niszczc samorzdy pracownicze i wykorzystujc strach przed bezrobociem wymusza zgod zag na zodziejsk prywatyzacj ich przedsibiorstw; f) wyprzedaje za bezcen najlepsze przedsibiorstwa pastwowe koncernom zagranicznym i spekulacyjno-aferowemu kapitaowi krajowemu. Przygotowuje pene wywaszczenie ludnoci, pracujcej pod cynicznym hasem uwaszczenia wszystkich obywateli. Wszystkie te dziaania realizowane s pod bardzo siln oson propagandow, moliw dziki niemal penemu monopolowi informacji. Stopie zakamania tej propagandy uzasadniajcej i kamuflujcej polityk sprzeczn z najywotniejszymi interesami ogromnej wikszoci ludnoci jest gigantyczny. A jednak nie gwarantuje on ju dzisiaj niezbdnego dla kontynuowania reform stopnia dezorientacji spoeczestwa i std coraz czstsze groby utrzymania porzdku, zabezpieczenia reformy si. 4. Czy istnieje plan budowy kapitalizmu w Polsce? Czy jednak rzeczywicie to, co si dziao w cigu czterech lat solidarnociowych rzdw byo realizacj cynicznego planu zuboenia ludnoci pracujcej, jej obezwadnienia i okradzenia ze stworzonego przez ni w okresie PRL majtku? Plan Balcerowicza gosi przecie inne cele: mia zwalczy inflacj, po paru miesicach wyrzecze odbudowa, a potem podnie poziom ycia obywateli. Nadziei spoecznych nie speni, odszed dyskretnie w przeszo, innego planu ju po nim nie byo. Wiadomo, e nie ma dotd programw dla przemysu (w ogle i dla poszczeglnych jego bran), dla rolnictwa, budownictwa mieszkaniowego, nie ma programu spoecznego itd. To, co si dzieje na co dzie, wydaje si raczej wielkim chaosem. Nadal powstaj spekulacyjne fortuny, bo s luki prawne i ebscy Polacy je 77

wykorzystuj; aferzystw i zodziei nie apie si i nie rozlicza, bo odpowiednie aparaty policyjny i sdowniczy s nieudolne albo niedoinwestowane; przedsibiorstwa pastwowe padaj, bo nie wytrzymuj konkurencji; emerytom i budetowcom obnia si dochody, bo nie ma pienidzy w budecie i w ogle Polski na tak rozrzutno nie sta. Tak to wszystko codziennie tumacz Polakom mass media. Tymczasem, w rzeczywistoci, plan istnieje i jest za pomoc i pod oson chaosu wanie systematycznie realizowany. Jest on sporzdzany przez rzd polski dla zagranicznych orodkw dyspozycyjnych. Jest z nimi uzgadniany i przez nie zatwierdzany, one te kontroluj jego wykonanie. Nie wykonanie gwnych wskanikw planu jest karane wstrzymaniem kredytowania. Instytucjami nadzorujcymi kapitalistyczn transformacj w krajach postkomunistycznych s, przede wszystkim, Midzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank wiatowy. Szczegowy zestaw celw oraz rodkw i sposobw ich osignicia w danym czasie zawieraj adresowane do wadz tych instytucji kolejne listy intencyjne rzdu polskiego. Tre uzgodnie jest potem maksymalnie dokadnie realizowana. I tak jest rzeczywicie, mona byo przekona si w 1991 r., bowiem doszo wwczas do publikacji listu intencyjnego. Inaczej jest z obecnie obowizujcym. Cho on wanie okreli budet pastwa na rok biecy, posowie zostali z nim zapoznani dopiero w par tygodni po przyjciu nachalnie forsowanego przez rzd budetu. Listu nie mona znale w parlamentarnej dokumentacji, bo zosta on posom jedynie odczytany, z zastrzeeniem penej tajemnicy (bez prawa powoywania si na nawet w dyskusji parlamentarnej). Wiadomo take, e szereg ustale dotyczcych kluczowych dla przyszoci kraju spraw jak, np. losw rnych gazi oraz bran przemysu polskiego, wielkoci produkcji rolnictwa i eksportu rolnego, zasad budowy i dziaania przedsibiorstw wsplnych i zagranicznych znajduje si w zatajonych przed spoeczestwem zacznikach do umowy o stowarzyszeniu z EWG. Plan perspektywiczny dla gospodarki polskiej jest tworzony nie w Warszawie, lecz w Brukseli przez gwne kraje EWG (zob. w tej sprawi wywiad H. Goryszewskiego w yciu Gospodarczym nr 30/92). 5. Jak Polsk buduje obz reformatorski? Propaganda dowodzi nieustannie, e cho trudnoci okazay si wiksze ni przypuszczano, a konieczne wyrzeczenia wiksze i bardziej dugotrwae, obrana droga jest jedyn suszn i prowadzi Polsk do Europy. To znaczy, e dziki prywatnej wasnoci oraz kapitaom zagranicznym powstanie nowoczesna, wysokoefektywna gospodarka, dochd narodowy odpowiednio wzronie i nawet biedni ludzie bd sobie w Polsce niele yli. Jest to naiwna fantazja, jeeli mwi to kto w dobrej wierze, albo... cyniczne oszustwo. Aby przeksztaci kraj gospodarczo opniony w nowoczesny, potrzebna jest nie tylko dugotrwaa i wytona praca spoeczestwa i dobra organizacja. Potrzebne s wielkie nakady finansowe, nowoczesna technika oraz szeroki rynek krajowy i zagraniczny. Jak wielki musiaby by kapita zainwestowany w Polsce, wiadczy przykad byej NRD. Jak obliczono, aby podnie gospodark wschodnich landw do poziomu 80% efektywnoci gospodarki b. RFN, trzeba inwestowa po okoo 200 mld marek (125 mld dol.) rocznie, przez 10 lat. Mimo trudnoci, zachodni Niemcy znajd te rodki. Polska otrzymaa dotd z MFW 2 mld dol., a

78

wykorzystaa 1/3 tej kwoty. Liczy moe na dopyw z zewntrz 1 do 2 setnych sumy inwestowanej corocznie w by NRD. Rozwizuje to automatycznie kwesti nowoczesnej techniki. Zainstalowana ona zostanie w czci pord przedsibiorstw przejtych przez wielkie koncerny zagraniczne. Rodzimego kapitau nie bdzie sta na zakup takiej techniki na szerok skal i on sam te jej nie stworzy. Podobnie z rynkiem. Ju dzi dobrze wida, e Polska nie moe liczy na znaczne poszerzenie eksportu, bdzie natomiast rynkiem zbytu dla towarw zachodnich. Te wanie towary zapeni znaczn cz stosunkowo szczupego wskutek niskich dochodw wikszoci ludnoci krajowego rynku konsumpcyjnego i opanuj (zreszt ju tak jest) rynek towarw luksusowych dla wskiej elity. Przemys polski skurczy si i upodobni do przemysu w krajach peryferyjnych (surowcowo-wydobywczy, brudne technologie, proste przetwrstwo i monta), skurczy si take produkcja rolna (planuj to ju dzi stratedzy EWG z Brukseli). W rezultacie, kilka milionw Polakw pozostawa bdzie bez pracy. Nie bd mogli oni wyemigrowa (nie bdzie dokd), wraz z rodzinami wegetowa bd w ndzy. Przy takim bezrobociu pace zatrudnionych bd bardzo niskie, przy wysokim stopniu wyzysku. Ludzie pracy pozbawieni bd praw i zabezpiecze spoecznych, nie sta ich bdzie na przyzwoite mieszkanie, leczenie, ksztacenie dzieci. Jednoczenie wska elita pawi si bdzie w europejskim bogactwie ksztaci dzieci w Oxfordzie, wypoczywa na Florydzie. Dowiadczenia wskazuj, e aby utrzyma ad i porzdek w tak zrnicowanym spoeczestwie, potrzebny jest system autorytarny. Zamiast rozkwitu demokracji Polacy doczekaliby si niechybnie pastwa policyjnego, bronicego witej wasnoci prywatnej i naturalnego prawa do nieograniczonego wyzysku. Kraj biedny, ktrego gospodarka jest w znacznej mierze w obcych rkach, traci zarwno ekonomiczn, jak i polityczn suwerenno. Saba i niesuwerenna Polska nie byaby w stanie zapobiec powrotowi Niemiec na polskie ziemie zachodnie i nie mogaby te marzy o nowej wyprawie na Kijw. Skurczyaby si do rozmiarw Generalnej Guberni, a moe nawet faktycznie si w ni przeksztacia. Dla Europejczykw z Unii Demokratycznej nie jest to aden problem. Oto dokd naprawd prowadzi Polsk kosmopolityczna cz buruazyjnej elity. Realizowana przez ni reforma ma nie tylko antypracowniczy, antyspoeczny, ale i antynarodowy charakter, zagraa niepodlegoci Polski. 6. Co jest istot obecnego kryzysu politycznego? Polska reforma uwaana jest na Zachodzie za udan dobrze pomylan, na og dobrze realizowan i powanie ju zaawansowan. Balcerowicz i Bielecki, Lewandowski, Suchocka ciesz si penym zaufaniem i poparciem MFW i Banku wiatowego Waszyngtonu i Londynu. Zdumiewa to niekiedy i denerwuje inaczej oceniajc wynik reformy, bo pacc jej koszty, pracownicz cz spoeczestwa polskiego. Zachd ma jednak racj ze swojego punktu widzenia. W cigu trzech i p lat budowa kapitalizmu w Polsce przebiegaa pomylnie. Spoeczestwo znacznie si ju rozwarstwio. Wedug danych GUS, w okresie od grudnia 1988 r. do grudnia roku 1992, dochody osobiste ogu ludnoci (liczone w cenach 1992 r.) spady o ponad 14%, w tym budetowcw o ponad 38%, biznesmenw za wzrosy o okoo 170%. Udzia tych ostatnich w oglnej liczbie ludnoci podnis si z okoo 4 do 10%, a ich udzia w oglnej sumie dochodw osobistych z 11,5 do 79

ponad 36%. Rwnie dobre wyniki osignite zostay w kluczowej sprawie: zmiany struktury wasnociowej. Wedug danych GUS, udzia sektora publicznego w produkcie krajowym brutto spad z 71,4% w 1989 r. do 58% w roku 1991 i do 54% (szacunek) w 1992 r. Udzia sektora publicznego w sferze produkcji dbr i usug spad z 67,5% w 1989 r. do 45,8% w 1991 r. i do okoo 41% w 1992 r. Odpowiednio wzrasta sektor prywatny, ktry w sferze produkcji dbr i usug (a take w zatrudnieniu) zdominowa w 1992 r. sektor pastwowy w stosunku 59:38 (3% przypada na sektor komunalny). Warto tu podkreli fakt, e czoowy ekonomista SLD, dr Marek Borowski, podaje tu cakowicie bdne, wyssane z palca liczby. Utrzymuje on, e w produkcji sektor pastwowy nadal jeszcze w 1993 r. dominuje nad prywatnym i to w stosunku 75:25. Na tej podstawie uznaje za cel lewicy nie obron zrujnowanych przedsibiorstw pastwowych, lecz popieranie prywatyzacji i skutecznie skania do tego wprowadzone w bd kierownictwo SLD. Zachodnich protektorw interesuj sukcesy polskiej reformy, nie interesuj jej koszty. Wbrew zudzeniom naszych reformatorw, e Zachd cz ich pokryje we wasnym dobrze rozumianym interesie, paci je wycznie polska gospodarka i pracownicze 80% spoeczestwa. Okazay si za one ogromne i nieuchronny jest dalszy wielki ich wzrost, jeli sektor pastwowy bdzie nadal niszczony, a kapita prywatny ma przej od spekulacji, handlu i luksusowej konsumpcji zyskw do akumulowania i inwestowania w produkcj. Tymczasem koszt kapitalistycznej transformacji ju przekroczy wytrzymao spoeczn. Spoeczna bariera albo zostanie w ten czy inny sposb przeamana, albo uniemoliwi kontynuacj reformy, przynajmniej w dotychczasowym jej tempie i ksztacie. Obecny kryzys jest kryzysem budowy kapitalizmu z zaskoczenia i na chama, bez liczenia si z kosztami, w drodze niszczenia gospodarki polskiej, bezczelnej grabiey majtku narodowego, szybkiej proletaryzacji wikszoci spoeczestwa polskiego. Kady, kto w ten czy inny sposb pomaga reformatorom z UD, KLD i Belwederu, dziaa przeciwko interesom pracowniczym i narodowym. 7. Dlaczego tak wysokie s koszty reformy Mona to wyjania, w duym uproszczeniu oczywicie, wychodzc od dowolnego niemal fragmentu bardzo rozbudowanego, wielostronnego, a jednoczenie prostego w swej istocie mechanizmu, uruchomionego w celu kapitalistycznej przebudowy gospodarki i spoeczestwa. Kluczem do tej przebudowy s przemiany wasnociowe. Chodzi o to, by pastwowy majtek produkcyjny, jak i nieprodukcyjny (np. w handlu, usugach) powstay z pracy i kosztem przymusowych wyrzecze ogu obywateli i stanowicy podstaw wszelkich zabezpiecze przysugujcych obywatelom w PRL przeksztaci w prywatn wasno maej czci spoeczestwa. Nie mona byo podarowa przedsibiorstw pastwowych zaogom, bo nie o to chodzio nie socjalizm przecie mia by budowany, lecz kapitalizm. Do dzi nie mog tego zrozumie dziaacze Sieci czy robotnicy najnowoczeniejszej cementowni na lsku. Nie mona byo sprzeda przedsibiorstw pastwowych kapitalistom prywatnym, bo grupa ta pocztkowo jeszcze nieliczna nie miaa pienidzy na normalne ich kupno. Co innego, gdyby te przedsibiorstwa doprowadzi wczeniej do bankructwa. Wwczas mona by je sprzedawa za grosze. Zaogi nie protestowayby widzc w prywatyzacji, w sprzeday zakadu komukolwiek, za jakkolwiek cen jedyny ratunek przed bezrobociem. 80

Tak wanie drog posza Solidarnociowa wadza. Pierwszym krokiem byo drastyczne obnienie (w styczniu 1990 r., pod hasem walki z hiperinflacj) siy nabywczej spoeczestwa, co zawzio rynek dla krajowej produkcji przemysowej i rolniczej. Pniej rynek krajowy zosta szeroko otwarty dla towarw zagranicznych lepszych albo adniejszych i stosunkowo tanich, dziki utrzymywaniu staego, a w stosunku do rosncych cen krajowych, spadajcego kursu dolara. Jednoczenie systematycznie podnoszone byy przez pastwo dywidendy i podatki od wasnych przedsibiorstw, a z drugiej strony ceny energii i materiaw zaopatrzeniowych. Aby si ratowa przedsibiorstwa sigay po kredyty, jednake pastwo ograniczyo ich poda, zwaszcza dla przedsibiorstw pastwowych i wyrubowao ich cen (procent), tak e kredyty byy nie do spacenia. Sabsze przedsibiorstwa pastwowe zaczy pada. Pojawio si i szybko roso bezrobocie, ktre zmikczao i dyscyplinowao zatrudnionych. Godzili si oni na likwidacj samorzdw w jednoosobowych spkach skarbu pastwa (ktrej to instytucji do dzi nie ma!), systematyczn redukcj uprawnie pracowniczych i zabezpiecze socjalnych, nie burz si zbytnio przeciw rosncym stale czynszom i cenom usug komunalnych godzili si na postpujc degradacj materialn i spoeczn, a take na prywatyzacj zakadw. Spadajcy popyt ludnoci miejskiej na produkcj rolno-spoywcz, przy staym podnoszeniu przez pastwo cen rolniczych rodkw produkcji, rujnowa chopw i obsugujce ich przemysy. Upadek duych przedsibiorstw i caych okrgw przemysowych obnia wpywy do budetu pastwa. Solidarnociowy rzd (Bieleckiego) obnia wydatki, przede wszystkim na sfer usug socjalnych, renty i emerytury, ale budet i tak si zaama. Zwikszony deficyt zosta sfinansowany zwikszon iloci pienidza, co jednak nie wywoao fali inflacyjnej. Za kar jednak MFW przerwa kredytowanie. Po krtkiej kadencji rzdu Olszewskiego, ktra zmiany nie przyniosa, ekipa Suchockiej nasilia polityk destrukcji. W realizacji tej polityki wykazaa siln wol wykonania zobowiza wobec MFW, lep wiar w obowizujce w tej instytucji dogmaty liberalno-monetarystycznej doktryny ekonomicznej, zimn krew w niszczeniu i wyprzeday przedsibiorstw, brak wyobrani politycznej oraz twardo i niebywa arogancj wobec spoeczestwa. To ostatnie zwaszcza przelao czar goryczy i zaktywizowao opr spoeczny. 8. Elita wobec kryzysu Co zostanie zrobione w 1993 r., aby osign decydujcy przeom w kapitalistycznej transformacji, zostao po uzgodnieniu z MFW zapisane w licie intencyjnym. Na tej podstawie sporzdzony zosta budet na rok biecy. By to budet dalszego spadku dochodw ludnoci pracujcej w miecie i na wsi (tu, m.in., rola VAT-u), redukcji usug socjalnych itd. Budet recesji i bezrobocia, a z drugiej strony przypieszonej grabiey mienia spoecznego i bogacenia si warstw kapitalistycznych. Rzdowi Suchockiej z trudem udao si przepchn ten budet przez parlament, majcy ju fatalne dowiadczenie z tworami ministra Misiga. Realizacja reformy natrafiaa na rosnce trudnoci. Rzd nie ustpowa protestujcym i strajkujcym. By otwarty na postulaty spoeczne w specyficzny sposb: bez koca rozmawia, przyrzeka nawet, ale ustale i zobowiza nie realizowa, pienidzy nie dawa. Nie ma pienidzy w budecie argumentowa nie mona drukowa pustych pienidzy, nie mona zwiksza deficytu budetowego, bo bdzie katastrofa, a MFW wstrzyma kredyty. Jednoczenie robi swoje: forsowa prywatyzacj, sprzedawa przedsibiorstwa zachodnim koncernom, podnosi ceny i 81

podatki. Rzdowa polityka prowadzia wyranie do wybuchu spoecznego, tote rosa opozycja w parlamencie, a Solidarno, aby zachowa wpywy i kontrol, musiaa poprze budetowcw. Nieugita postawa rzdu wobec tych ostatnich, jak i jego stosunek do Solidarnoci, zmusiy kierownictwo zwizku do zrobienia tego, co zrobio. Cig dalszy by zaskakujcy, ale logiczny. Gdy okazao si, e rzd nie moe liczy na dekrety, Wasa rozegna nieposuszny parlament, co konsekwentnym reformatorom pozwolio dziaa jeszcze trzy miesice. Na wprowadzenie stanu wyjtkowego brako jeszcze si. T. Maecki

82

POLSKI ROOSEVELT POTRZEBNY OD ZARAZ83

I. Amerykaska historia Warunkiem rozwoju gospodarki rynkowej jest odpowiedni przyrost iloci pienidza w obiegu. Gdy pienidzem byy srebro i zoto, wielko obiegu pieninego zaleaa od ich zasobu w kraju. Pastwa, ktre nie posiaday wasnych, dostatecznie bogatych kopal tych metali, ani te moliwoci obrabowania z nich innym krajw, musiay je zdobywa za swoje towary, przewag eksportu nad importem. To dawne czasy. Potem wymylono rne zastpcze formy pienidza, zwaszcza banknoty. Byy one z papieru, ale wymienialne bez ogranicze na zoto, tote ich ilo pozostawaa w zwizku z zasobem tego kruszcu. Z wybuchem I wojny wiatowej zwizek pienidza ze zotem zosta w wielu krajach zerwany. W okresie wojny, a potem odbudowy gospodarki ze zniszcze, dochody pastwa (pynce gwnie z podatkw) byy z reguy znacznie nisze od wydatkw. Rnica deficyt budetowy pokrywana bya dodatkow emisj nie wymienialnego na zoto pienidza papierowego. Wobec braku wwczas moliwoci odpowiedniego wzrostu produkcji prowadzio to do inflacji. Ta ostatnia przeksztacaa si czsto w zupenie ju rujnujc gospodark hiperinflacj. Aby tego na przyszo unikn, opracowano i wprowadzono rne zabezpieczenia. M.in. uniezaleniono bank centralny (emisyjny) od wadz pastwowych i zapewniono mu te wpyw na wielko emisji pienidza kredytowego (kredytw udzielanych przez banki zwyke, tzn. komercyjne). Druga poowa lat 20. bya okresem doskonaej koniunktury w krajach kapitalistycznych. W padzierniku 1929 r. w USA nastpi nagy krach giedowy. Banki wstrzymay kredytowanie przedsibiorstw. Ilo pienidza na rynku krajowym gwatownie zmalaa, odpowiednio spad popyt. Szybko rosy zapasy niesprzedanej produkcji przemysowej i rolniczej. Nastpiy masowe bankructwa przedsibiorstw. Ogromna masa ludzi stracia prac i dochody, co jeszcze pogbio spadek popytu i wyej podnioso fal bankructw. Prezydentem USA by wwczas Herbert Hoover. By on zwolennikiem liberalizmu gospodarczego. Z doktryny tego kierunku wynikao, e nic nie da si zrobi, trzeba poczeka a kryzys oczyci gospodark ze sabych elementw i wtedy ona sama odbije si od dna i znw zacznie si rozwija. Miliony bezrobotnych, miliony rodzin wegetujcych w ndzy i strachu przed jutrem nie mogy jednak czeka. Tote Hoover przegra najblisze wybory, a wygra je (a take nastpne i jeszcze nastpne) Franklin Delano Roosevelt. Nie by on ekonomist, by jednak pragmatykiem i wiedzia jedno: musi da ludziom nadziej. Obieca skuteczn walk z bezrobociem i wydobycie kraju z kryzysu. Opracowany zosta program wielkich robt publicznych, w tym inwestycji pastwowych, nazwany Nowym adem Gospodarczym (New Deal). Ale w okresie depresji (recesji) wpywy podatkowe byy mae, nie byo pienidzy na realizacj tego programu. Roosevelt zdecydowa si sfinansowa go z deficytu budetowego. Banki Rezerwy Federalnej (ktre w USA peni wsplnie rol banku centralnego) wyemitoway i odday do dyspozycji rzdu puste pienidze. Wydatkowane przez rzd, czyy one ludzi bez pracy z bezczynnymi rodkami produkcji. W miar powstawania, na przykad drogi, trafiay one w rce budujcych j robotnikw i przedsibiorstw. Ci
83

Artyku opublikowany w pimie Kurier Mazowsza nr 252 z 14.VII.1993 r.

83

z kolei stworzyli popyt na dodatkowe rodki konsumpcji i produkcji. W odpowiedzi na ten popyt wzrastay zatrudnienie i produkcja w odpowiednich gaziach. I tak przechodzc z rk do rk puste pienidze stwarzay nie tylko popyt, ale i produkcj, przeksztacay si w pene. Kraj wychodzi z kryzysu. Prezydent przestraszy si jednak wielkoci deficytu budetowego i przyhamowa wydatki rzdowe. Gospodarka amerykaska zacza znowu siada. Roosevelt doszed do wniosku, e lepszy deficyt, ktry pastwo spaci w okresie rozkwitu, ni beznadziejne trwanie w kryzysie i znw podj realizacj swego programu gospodarczego. Podobne dziaania, nawet wczeniej ni w USA, podjy niektre kraje europejskie. Znakomite efekty przyniosy one w Niemczech, ju hitlerowskich (za twrc wczesnego niemieckiego cudu gospodarczego uwaany by minister gospodarki Hjalmar Schacht). Z tym, e pocztkowo byo to pastwowe budownictwo komunikacyjne (autostrady) oraz mieszkaniowe, a potem zbrojenia. Teoretyczne wyjanienie i uzasadnienie opisanych procesw da Anglik, J.M. Keynes, uznany potem za najwybitniejszego ekonomist XX wieku. W swej gwnej pracy Oglna teoria zatrudnienia, procentu i pienidza (wydanej w 1936 r.) wykaza on konieczno interwencji pastwa w prywatno-kapitalistyczn gospodark, zbada i przedstawi uruchamiany t interwencj mechanizm ekonomiczny, okreli warunki, przy istnieniu ktrych pusty pienidz przeksztaca si w peny nie wywoujc inflacji albo wywoujc j w stopniu znacznie mniejszym od skali oywienia. Teoria keynesowska staa si po II wojnie wiatowej, w latach 50. i 60., podstaw antycyklicznej (antykryzysowej) i wzrostowej polityki rzdw pastw kapitalistycznych. Bya powszechnie znana i uznawana. Take w Polsce Ludowej zapoznawano z ni studentw uczelni ekonomicznych. W pierwszej poowie lat 70. kraje OPEC (organizacji skupiajcej znaczn cz producentw ropy naftowej) wysoko podniosy ceny ropy (tak zwane szoki naftowe). Koszty produkcji w krajach importujcych rop gwatownie wzrosy, zaczy one szybko rozbudowywa i przestawia si na alternatywne rda energii. Wzrost kosztw z obu tych przyczyn przedsibiorstwa przerzucay na ceny towarw. W rezultacie pojawiy si jednoczenie inflacja (kosztowa) i stagnacja produkcji, co nazwano stagflacj (a slumpflacj jeli nastpowa spadek produkcji). W tych warunkach rodki keynesowskie pobudzanie produkcji przez tworzenie dodatkowego popytu nie mogy dziaa, redukowa inflacji, nie byy wic skuteczne. Wtedy te wanie odya w USA skompromitowana w latach wielkiego kryzysu doktryna liberalna. Liberaowie zadali minimalizacji interwencji pastwa w gospodark (jako ich zdaniem szkodliwej), pozostawienia gospodarki siom interesu prywatnego i niewidzialnej rce rynku. Zadali te zmniejszenia budetu i jego zrwnowaenia przez zwaszcza gbok redukcj wydatkw socjalnych. M. Friedman odgrzeba star ilociow teori pienidza (sformuowan najpeniej przez L. Fishera w 1911 r.), aby udowodni, e wbrew teorii Keynesa i z gr dwm dziesicioleciom skutecznego stosowania rodkw keynesowskich pienidzem nie mona pobudzi gospodarki na dusz met, efektem bdzie tylko inflacja. Niektrzy prezydenci USA (zwaszcza R. Nixon) sprbowali zastosowa teori liberaln i monetaryzm M. Friedmana w praktyce. Wyniki byy za kadym razem niekorzystne, interwencja pastwa w gospodark w rnych formach, z okresow kontrol cen wcznie, okazywaa si

84

konieczna (szczegowo pisze o tym E. Domaska w wydanej niedawno przez PWN ksice Wok interwencji pastwa w gospodark84). Liberalno-monetarystyczna doktryna zapanowaa natomiast w midzynarodowych instytucjach finansowych, ktre miay pomaga w naprawie gospodarek zaduonych po uszy i nkanych inflacj krajw III wiata. Czyniy to brutalnie i z fatalnym na og efektem, szczeglnie dla ludzi pracy w tych krajach. Po upadku realnego socjalizmu Midzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank wiatowy bo o nie tu chodzi otrzymay nowe zadanie: zorganizowa i nadzorowa odbudow kapitalizmu w krajach postkomunistycznych. W ten sposb liberalno-monetarystyczna doktryna przysza te do nas, staa si podstaw koncepcji polskiej reformy, polityki gospodarczo-spoecznej realizowanej przez kolejne rzdy w Polsce po 1989 roku. W szczeglnych warunkach krajw postkomunistycznych pienidz w rku pastwa zacz peni do dziwn, nietypow dla niego funkcj: sta si gwnym narzdziem niszczenia gospodarki zastanej i budowy innej, kapitalistycznej. II. Dawienie pienidzem Starsze pokolenie pamita jeszcze dobrze sytuacj bezporednio powojenn w Polsce. Kraj by bardzo zniszczony, produkcja przemysowa i rolnicza znacznie nisza ni przed wojn. Nowa wadza skasowaa pienidze okupacyjne (mynarki), kady obywatel dosta tylko 500 nowych lubelskich zotwek. Odbudowa gospodarki oparta bya do dugo nie na pienidzu, a na przydziaach rodkw w naturze. Trzyletni plan odbudowy (Bobrowskiego) zakoczy si penym powodzeniem. Potem emitowano tyle pienidza, ile byo potrzebne, aby ludno nabya przeznaczona dla niej cz produktu spoecznego, a przedsibiorstwa cz im przeznaczon na odtworzenie zuytych rodkw i inwestycje. Wprowadzony zostay przymus rozlicze bezgotwkowych dla przedsibiorstw i takie zasady kredytowania, aby pastwo mogo panowa nad caoci obiegu pieninego. Nie zawsze to si udawao. Gdy realny fundusz konsumpcyjny znacznie odbiega w d od pieninego popytu ludnoci, obniono ten popyt podwyk pac i reform cen. Tak to nazwano, gdy w zwizku z wojn koreask przyspieszona zostaa rozbudowa przemysu cikiego i zbrojeniowego, kosztem oczywicie produkcji rodkw konsumpcji. W caym okresie gospodarki centralnie kierowanej pienidz odgrywa wtrn i raczej biern rol, cho napdza dziaania ludzi i zespow, by tylko jednym z narzdzi realizacji zada okrelonych w planach gospodarczych. Wykonanie tych planw okazywao si z reguy kosztowniejsze ni zakadano, wlokce si inwestycje mniej efektywne, tote obcinanie powoli rosncego funduszu konsumpcji stao si regu. Gierkowska prba modernizacji przemysu i otwarcie planu od gry przez Jaroszewicza zakoczyy si spadkiem produkcji i dochodu narodowego przy 25 miliardach dolarw dugu. Spadek poziomu ycia wywoa pracownicze protesty, na ktrych gruncie szybko rozwina si Solidarno. W okresie stanu wojennego gospodarka zacza odrabia straty, ale prba likwidacji luki inflacyjnej skokiem cen nie powioda si wobec oporu ludnoci. Prbowa potem osign ten cel rzd Rakowskiego uwalniajc ceny, na pocztek misa, ale otworzyo to tylko drog do hiperinflacji.
Domaska E., Wok interwencji pastwa w gospodark: Keynes, Friedman, Laffer, Kennedy, Reagan i inni , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992.
84

85

Rzd Tadeusza Mazowieckiego inflacj odziedziczon po rzdzie Rakowskiego jeszcze nasili. Ludzie kracowo zmczeni galopad cen ufnie przyjli obiecujcy j zatrzyma Plan Balcerowicza. Znieli spokojnie inflacj korekcyjn, cho obcia ona ich dochody o okoo 30% i zdmuchna znaczn cz oszczdnoci. Inflacja jednak nie znikna, spada natomiast bardzo znacznie produkcja. Stagflacja przeksztacia si potem po przejciowym tylko ustabilizowaniu si produkcji na obnionym poziomie w slumpflacj. Dlaczego? Czy byo to wynikiem pewnych bdw w realizacji Planu Balcerowicza, przestrzelenia celu? Nie, cho oczywicie byy i bdy. Planem Balcerowicza elity polityczne, ktre doszy do wadzy po wyborczym sukcesie Solidarnoci w 1989 roku (ekipa T. Mazowieckiego czyli obecna Unia Demokratyczna oraz ekipa J.K. Bieleckiego czyli Kongres Liberalno-Demokratyczny), rozpoczy realizacj celu ze spoeczestwem faktycznie nie uzgodnionego (gdy wszystko zrobiono, aby nie zrozumiao ono jego istoty i konsekwencji, i nie mogo dokona wiadomego wyboru). Celem bya szybka i pena likwidacja gospodarczego i spoecznego systemu realnego socjalizmu i budowa na jego gruzach systemu kapitalistycznego. Propaganda gosia, e demokracja i gospodarka rynkowa (a dopiero pniej e prywatyzacja i kapitalizm) le w interesie caego spoeczestwa, przeksztac kraj w nowoczesny i zamony. Ogromna sia ekonomiczna pastwa waciciela niemal caej gospodarki, majcego take w swych rkach emisj wszystkich rodzajw pienidza miaa by i zostaa wykorzystana w kilku gwnych kierunkach: obnienia udziau pracowniczej wikszoci spoeczestwa w dochodzie narodowym, szybkiego wzbogacenia mniejszoci, stworzenia klasy kapitalistycznej, zniszczenia wasnego, pastwowego sektora gospodarki i przekazania jego majtku w rce tej wzbogaconej grupy (a czciowo take, choby ale nie tylko za poparcie, kapitaowi zagranicznemu). Pienidz by nieodzownym i niezwykle skutecznym narzdziem dziaa we wszystkich tych kierunkach. Zasady posugiwania si nim zostay sprecyzowane w licie intencyjnym i memorandum do wadz MFW. W licie i memorandum opublikowanych w kwietniu 1991 r. przewidziano midzy innymi: - wzrost emisji pienidza gotwkowego wolniejszy od wzrostu cen (aby wygasi inflacj faktycznie oznaczao to deflacj, zawsze fataln dla gospodarki); - ograniczenie kredytw: dotowanych dla rolnictwa i budownictwa mieszkaniowego (co oznaczao gbokie uderzenie w te gazie), refinansowych dla ludnoci (poprzez limity, oznaczao to zmniejszenie popytu ludnoci), wszelkich kredytw dla sektora pastwowego (przede wszystkim przez odpowiednio wysok stop procentow, nominalny wzrost kredytw dla tego sektora mia by 3-4 razy mniejszy ni dla sektora prywatnego); - utrzymanie (niskiego ju wwczas) kursu walut i prawo do nieograniczonego wywozu zyskw i dywidend przez inwestorw zagranicznych. Warto przypomnie niektre inne zasady dziaania rzdu zawarte w tym licie intencyjnym. Przewidziano: dalsz liberalizacj cen wycofanie dotacji do nich, a wic ich wzrost, utrzymanie restrykcyjnej polityki pacowej (w tym popiwku), zdecydowan obron budetu, utrzymanie niskiej bariery celnej, szerok skal prywatyzacji. Obecnie obowizujcego listu intencyjnego nigdzie mnie opublikowano, jest on tajny. Mona jednak przypuszcza, e gwne zasady polityki gospodarczej i spoecznej, do ktrych stosowania rzd polski zobowiza si wobec Midzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku wiatowego, pozostay te same. 86

Do atwo zauway (co jednak przekroczyo moliwoci ogromnej wikszoci posw i senatorw), e niektre z tych zasad s sprzeczne z innymi, a we wszystkich tkwi zagroenia dla gospodarki i spoeczestwa. Jeli, na przykad, celem jest walka z inflacj, to przede wszystkim nie naley podnosi cen a to take zaplanowano. Jeli podnosi si ceny i jednoczenie ogranicza emisj pienidza, atwo moe doj do faktycznej deflacji i recesji, a powany spadek produkcji podtrzyma inflacj. Ograniczenie kredytw dla rolnictwa przy jednoczesnym wzrocie cen zaopatrzeniowych i spadku popytu na produkty rolne moe zrujnowa nie tylko PGR-y, ale i znaczn cz chopstwa. Cofnicie dotacji do masowego budownictwa mieszkaniowego przy drastycznej obnice dochodw ludnoci i ograniczenia kredytw dla niej dwucyfrowym procentem prowadzi wprost do upadku tego budownictwa. Utrzymanie staego niskiego kursu walut przy rosncych cenach krajowych musi spowodowa napyw obcych towarw i ucieczk walut z kraju z dajcymi si atwo przewidzie gronymi tego konsekwencjami itd. Z trosk i obaw wskazywali na rozmaite sprzecznoci i niekonsekwencje krytycy Planu Balcerowicza. Nie rozumieli oni jeszcze, e rzeczywistym gwnym celem planu nie jest walka z inflacj, lecz torowanie drogi kapitalizmowi, e z tego punktu widzenia inflacja jest, pki co, wielostronnie korzystna i dlatego bdzie podtrzymywana, e sprzecznoci i niekonsekwencje s zamierzone i stanowi element destrukcyjnej siy planu. Jak przyjta przez rzd polityka pienina w powizaniu z polityk cenow, pacow, podatkow, celn itd., oddziaywaa w praktyce na polsk gospodark i spoeczestwo? Plan Balcerowicza wystartowa zorganizowanym przez pastwo skokiem cen przy jednoczesnej blokadzie pac. W rezultacie gboko spad popyt na rynku towarw i usug. Spadek sprzeday zmniejszy dochody pienine przedsibiorstw i gospodarstw rolnych. Wzrost cen towarw zaopatrzeniowych (w tym energii), wielokrotne przeliczenie w gr majtku trwaego i wzrost w zwizku z tym dywidendy oraz zmniejszenie produkcji podniosy koszty wasne przedsibiorstw. Wzrostu kosztw nie mogy one przerzuci na ceny, bo dziaaa bariera popytu, musiay pogodzi si ze spadkiem zysku. Wynikiem pierwszego kroku byo wic zuboenie ludnoci i pogorszenie sytuacji ekonomicznej przedsibiorstw, pastwowych w ogromnej wikszoci, oraz gospodarstw rolnych. Mimo recesji nie doszo jeszcze, z rnych powodw, do bezrobocia i fali bankructw. Inflacja spada, bya jednak podtrzymywana kolejnymi podwykami cen dokonywanymi przez pastwo lub przez nie organizowanymi (np. wycofaniem dotacji). Pace byy faktycznie zamroone. Poniewa wzrost emisji pienidza by (programowo) niszy od wzrostu cen, popyt na towary i usugi nadal spada. Sytuacja ekonomiczna przedsibiorstw pogarszaa si, wiele nie byo ju w stanie zapaci dostawcom, tworzyy si zatory patnicze. Przedsibiorstwa potrzeboway kredytu bankowego, ale dosta ten kredyt byo coraz trudniej (zwaszcza przedsibiorstwom pastwowym) i niezwykle drogo on kosztowa. Banki zastosoway dodatni tzn. przekraczajc stop inflacji cen kredytu, jakiej normalnie przedsibiorstwo nie mogo z zyskw zapaci. Kredyty otrzymyway w obfitoci prywatne spki obracajce pienidzem i realizujce zyski spekulacyjne. Byo to moliwe w handlu, zwaszcza towarami importowanymi, wskutek utrzymywanego przez pastwo, przy staym wzrocie cen krajowych, niemal staego kursu walut oraz niskich ce. Zarobione na eksporcie towarw sektora pastwowego waluty, tanio kupione przez prywatnych importerw, zamieniay si w take tanio kupione towary zachodnie, a po ich sprzeday po wysokich cenach krajowych w prywatne zyski. W handlu, a take w sferze spekulacji finansowych, byskawicznie powstaway fortuny przyszych wacicieli Polski. 87

Na nadal kurczcym si rynku wewntrznym towary zagraniczne wypieray krajowe. W rezultacie produkcja znw zacza spada, pojawio si i roso bezrobocie, a cz przedsibiorstw pastwowych (w tym nowoczesne, ale wanie dlatego obcione ogromn dywidend, oraz te, ktre zacigny znaczne kredyty bankowe) stana u progu bankructwa. Pastwowe, spdzielcze, miejskie hurtownie handlowe i sieci sklepw detalicznych szybko upady nie mogc wytrzyma wzrostu czynszw za lokale, kosztw kredytu i innych obcie przy spadajcej sprzeday. Prywatyzacja handlu okazaa si atwa. Teraz nadszed czas na szerok prywatyzacj zaciekle i rozpaczliwie bronicego si przemysu pastwowego. Groba bankructwa i bezrobocie skutecznie zmikczao zaogi. W zamian za zgod na prywatyzacj rzd obiecywa to wszystko, czego odmawia przedsibiorstwu jako jednostce pastwowej: odduenie, likwidacj popiwku, kredyty, a w dodatku 10% akcji dla zaogi za darmo. Budet pastwowy opiera si niemal wycznie na dochodach z przedsibiorstw pastwowych. Zorganizowany przez wadz stopniowy upadek sektora pastwowego zmniejsza wpywy do budetu. Spadku tego nie mg wyrwna rosncy sektor prywatny, znacznie niej opodatkowany albo od podatku zwolniony i z reguy ukrywajcy rzeczywist wysoko zyskw. Wpywy ze sprzeday przedsibiorstw pastwowych po potrceniu kosztw byy minimalne. Konsekwencj musia by albo rosncy deficyt budetu finansowany z dodatkowej emisji, albo postpujcy spadek wydatkw pastwa. Przyjte zasady wykluczay wzrost deficytu ponad magiczne 5%: aby nie dopuci do hiperinflacji i zniszczenia osigni reformy, ograniczay one wielko emisji pienidza gotwkowego i kredytowego (std np. wzrost kredytw dla pastwa redukowa automatycznie kredyty dla przedsibiorstw). Przewidziana bya twarda obrona przez rzd budetu, w drodze zwikszenia niektrych podatkw, np. od paliw pynnych, co powodowao powszechny wzrost kosztw i cen, a przede wszystkim poprzez obnik pac w sferze budetowej, wstrzymanie tam czci biecych wydatkw i oczywicie inwestycji. Oznaczao to stopniowe niszczenie sfery usug publicznych pauperyzacj i bezrobocie dla jej pracownikw, ograniczenie owiaty, opieki zdrowotnej itd. dla caego wiata pracy (dla bogatych powstaway prywatna owiata i suba zdrowia, a nawet policja). Postpujca redukcja realnych rozmiarw budetu spowodowaa ju brak rodkw take na siy zbrojne. Polska staje si bezbronna, jednake na pewno znajd si fundusze na rozbudow wojsk wewntrznych i innych aparatw potrzebnych dla utrzymania w ryzach spoeczestwa. Zasady, dziaania, zwizki, ktre zostay tu przedstawione w sposb do oglny, uproszczony i daleko niepeny, skadaj si na mechanizm transformacji systemowej uruchomiony i dziaajcy w krajach postkomunistycznych. Na wejciu tego mechanizmu jest zwykle rednio rozwinita gospodarka oparta na wasnoci pastwowej i kierowana biurokratycznie z centrum. Niewysoka jej efektywno nadrabiana jest czciowo wymuszon na spoeczestwie przez autorytarn wadz wysok akumulacj. Dziki temu nie ma (jawnego przynajmniej) bezrobocia. Pace s do niskie i rosn powoli, ale nie ma te bardzo wielkich nierwnoci dochodowych i majtkowych. Wydzielona cz dochodu spoecznego zapewnia powszechno owiaty, opiek zdrowotn na rednim poziomie, liczne korzyci pozapacowe (dopaty do mieszka, wczasw, obkw i przedszkoli itd.), elementarne bezpieczestwo na staro. Na wyjciu tego mechanizmu pojawi si ma gospodarka oparta na prywatnej wasnoci wszystkich obywateli (wszyscy bd wikszymi lub mniejszymi kapitalistami), kierowana niewidzialn rk rynku. Z tego powodu ma by ona wysoce efektywna, szybko si unowoczenia 88

i rozwija. Mimo bardzo znacznych nierwnoci dochodowych i majtkowych ma zapewni dziki temu godziwy poziom ycia take niszym warstwom ludnoci. Ta sielanka jest jednak tworem propagandy, nie da si urzeczywistni w krajach postkomunistycznych. Gospodarka i spoeczestwo, jakie si wyoni i jakie ju dzi mona dostrzec, bd zupenie inne. Przeksztacenia wasnociowe i nacisk ekonomiczny krajw duo wyej rozwinitych zniszcz znaczn cz gospodarki. Duy odsetek ludnoci znajdzie si bez pracy i bdzie y w skrajnej ndzy. Ludno zatrudniona najemnie (take chopi) bdzie mie niskie zarobki i pozbawiona bdzie elementarnych praw socjalnych i zabezpiecze ekonomicznych. Bdzie miaa ze warunki mieszkaniowe, skrajnie ograniczon opiek zdrowotn, owiat publiczn na niskim poziomie, godowe renty itd. Majtek narodowy znajdzie si w rkach maej czci spoeczestwa. Ona bdzie ya na europejskim poziomie, a jej TOP w luksusie i susznie, bo kapitalizm jest dobry dla kapitalistw. Rzeczywistym panem kraju bdzie jednak kapita zagraniczny, ktry przejmie najlepsz cz gospodarki i bdzie te dyktowa kierunki polskiej polityki. Taki bdzie wynik tej polityki gospodarczej i spoecznej, ktr pod opiek midzynarodowego kapitau i nazw reformy podj w Polsce rzd MazowieckiegoBalcerowicza, a kontynuowa rzd BieleckiegoBalcerowicza (z Lewandowskim jako ministrem od prywatyzacji), tej, ktr chcia czciowo zmieni (skorygowa) rzd Olszewskiego i dlatego musia upa, a znowu podj i z du konsekwencj brutalnie realizowa rzd Suchockiej (z Lewandowskim jako ministrem od prywatyzacji i Bieleckim od kontaktw zagranicznych), ktr, wreszcie, cay czas promuje i osania Lech Wasa. Sukcesy budowy kapitalizmu w Polsce s niewtpliwie i ciesz zachodnich patronw reformy. Ewidentne s jednak take: postpujca ruina i wyprzeda gospodarki, masowe bezrobocie i powikszajce si obszary ndzy, postpujca materialna i spoeczna degradacja robotnikw, pracownikw i chopstwa, a take znacznej czci inteligencji, narastajca wiadomo i rosncy gniew oszukiwanych ludzi. Co bdzie dalej? III. Wyjcie z kryzysu Z ca wiadomoci i uporem realizowana reforma doprowadzia Polsk do stanu do podobnego do tego, w jakim znalazy si w kocu lat 20. i pocztku 30. Stany Zjednoczone AP wskutek przez nikogo nie oczekiwanego i nie chcianego kryzysu gospodarczego. Skala jest oczywicie inna, rnic jest wiele, ale podobiestwa s uderzajce. Tam i tu w krtkim czasie i na wielk skal nastpio rozczenie podstawowych czynnikw produkcji ludzkiej pracy i rodkw rzeczowych. Z jednej strony: miliony bezrobotnych w coraz wikszej ndzy, z drugiej: nieczynne fabryki, ktre jeszcze niedawno wytwarzay i sprzedaway potrzebne ludziom produkty. Przyczyn tego rozczenia bya w obu wypadkach naga, gboka redukcja popytu. Uruchomia ona gospodarcz spiral w d. Zastosowane przez Roosevelta rodki keynesowskie zwikszyy stopniowo popyt, zatrudnienie, produkcj, uruchomiy spiral w gr. Czy w Polsce jest moliwe zastosowanie tego rodzaju rodkw, stworzenie dodatkowego popytu, poprzez, na przykad, podniesienie pac, i skierowanie go tam, gdzie moliwe jest szybkie zwikszenie produkcji (a jest tak jeszcze, mimo ogromnej dewastacji gospodarki, w wielu gaziach przemysu, budownictwie mieszkaniowym, rolnictwie)? Poniewa obecny pienidz zarwno gotwkowy, jak i kredytowy jest z papieru, zwikszy jego emisj mona bardzo atwo. Wydatkowanie go przez pastwo te nie jest trudne, 89

wiadomo, gdzie, co trzeba ratowa, gdzie s najwiksze potrzeby, najnisze pace, renty i emerytury itd. Chodzi o skutki ekonomiczne. H. Suchocka i inni czonkowie jej rzdu twierdz, e pusty pienidz zwikszyby tylko inflacj, a poza tym nie zgadza si na jego emisj pani Gronkiewicz-Walc (co byoby mieszne, gdyby nie stay za ni wszystkie siy reformatorskie i Midzynarodowy Fundusz Walutowy), e powikszenie deficytu budetowego jest niemoliwe, podwayoby osignicia reformy i j sam itd. Pani premier, obaj wicepremierzy, pani Gronkiewicz-Walc s prawnikami, mog nie zna dobrze ani ekonomii, ani historii gospodarczej wiata, ani historii myli ekonomicznej i mog sobie wierzy w doktryn liberaln. To samo w jeszcze wikszym stopniu dotyczy prezydenta. Ale niektrzy czonkowie rzdu, jak np. J. Osiatyski, ktry habilitowa si bodaj z teorii keynesowskiej, niektrzy doradcy, jak np. A. Olechowski, ktry w Midzynarodowym Funduszu Walutowym pracowa, na pewno nie s dyletantami ekonomicznymi., dlaczego wic podtrzymuj bezsensowne tezy oficjalne czy tylko na zasadzie jeli wszede midzy wrony? Raczej nie. Chodzi o to, e premier Suchocka ma jednak cz racji. Wprawdzie bowiem puste pienidze mogyby si przeksztaci w pene, oywi gospodark bez fali inflacyjnej lub z ni, lecz mniejsz od skali oywienia ale rzeczywicie podwayoby to dotychczasowe sukcesy i wrcz zagrozio reformie. Wyobramy sobie, e puste pienidze otrzymuje sfera budetowa, np. owiata i jej pracownicy. Nauczyciele kupuj wicej ywnoci, odziey, moe nawet nowe meble, szkoy kupuj pomoce szkolne, rodki czystoci, wgiel na zim, remontuj pomieszczenia. Ma to korzystny wpyw na produkcj tych artykuw, zatrudnienie w wytwarzajcych je zakadach. Ale co z tego? Nie odbudowa gospodarki i usug publicznych jest celem reformy, lecz kapitalistyczna transformacja. Tu nic dobrego si nie dzieje, na odwrt. Owiata publiczna nie podupada, nie kurczy si a powinna, prywatna nie wzrasta jej kosztem. Obsugujce owiat przedsibiorstwa odbudowuj si zamiast upa i nie piesz si z prywatyzacj itd. Wyobramy sobie, e puste pienidze otrzymuj ponadto rencici. Kupuj wicej ywnoci. Chopi kupuj znowu nawozy, a moe nawet maszyny, aby powikszy produkcj, robotnicy w przemysach obsugujcych rolnictwo maj prac, dochody, te kupuj wicej ywnoci itd. Znw to jednak nie posuwa naprzd budowy kapitalizmu, na odwrt. Zamy, e puste pienidze trafiaj przede wszystkim do bankrutujcych przedsibiorstw pastwowych, pozwalaj im wydoby si z dugw, ktrych by inaczej nie spaciy, zakupi surowce, produkowa towary poszukiwane czsto nawet za granic (choby mroonki). I co z tego? Jak taki zakad sprywatyzowa albo sprzeda umwionej firmie zagranicznej? Podniesienie popytu zamiast jego ograniczania i uatwienie gospodarki pienidzem hamowaoby twrcz destrukcj (termin ukuty przez S. Gomuk z Londynu, importowanego doradc Balcerowicza, a moe przez samego Jeffreya Sachsa), utrudnioby kapitalistyczn przebudow. Dopuszczenie do tego byoby zdrad Midzynarodowego Funduszu Walutowego i wasnych oraz klasowych interesw. Dzisiaj nowa klasa zainteresowana jest nie odbudow obecnej gospodarki, lecz czciowym jej zniszczeniem, aby mc przej reszt. Dopiero majc ju t reszt w rku pomyli ona o odbudowie. Niszczy si wasno niczyj spoeczn, a tworzy swoj, prywatn. Czy moe by lepszy interes? Dlatego wszyscy konsekwentni reformatorzy niemal z pian na ustach odrzucaj wszelkie propozycje mogce uatwi wyjcie z recesji jako tani populizm, nieuctwo i oszoomstwo, zajadle broni budetu z nierealnym ju picioprocentowym deficytem, proponuj nawet (ostatnio 90

Czarnecki z ZChN), aby kwesti budetu i zmiany polityki w ogle wyczy z przedwyborczych polemik. Jest to nierealne i jest to wielka krtkowzroczno. Nie da si w dotychczasowy sposb reformowa Polski. Chyba e ma si do siy, aby zdawi masowy opr spoeczny (a dziki Bogu reformatorzy tyle jej jeszcze nie maj). Inna polityka gospodarcza i spoeczna od pocztku bya i jest moliwa, zmiana dotychczasowej jest nieuchronna, cho nie wiadomo jeszcze, kto to zrobi i czy dostatecznie radykalnie, by Polsk uratowa. Prdzej czy pniej, moe ju niedugo, znajd si polski Keynes i polski Roosevelt. Byle tylko nie za mali.

91

W KWESTII PROGRAMOWEJ85
Motto: W Anglii za Henryka VIII wielkie fortuny powstaway z grabiey majtkw kocioa katolickiego i wszystkich przeciwnikw krla i reformacji, z zagrabienia ziem chopskich potem, zamorskiego handlu i ograbienia kolonii. U nas naturalnym obiektem podobnych procesw jest wasno pastwowa. Wanie ona moe umoliwi pierwotn akumulacj kapitau na wielk skal, co zadecyduje o restytucji kapitalizmu w Polsce. O ni te wanie rozegra si moe cicha, ale zaarta i bezwzgldna walka grup i ludzi. Mona zasadnie oczekiwa, e masy pracownicze nie zorientuj si wwczas w wadze sprawy, albo rozbite nie bd w stanie procesu pierwotnej akumulacji zablokowa. 86 Nieporozumienia eby sensownie ustosunkowa si do szeregu poruszonych tu kwestii, trzeba najpierw wyjani nieporozumienia w kilku kluczowych sprawach. Niech punkiem wyjcia bd Apel i uchway V Zjazdu Solidarnoci. Rysuj one taki obraz: 1. Solidarno dokonaa rewolucji obalia wadz komunistyczn i otworzya drog dla demokracji i gospodarki rynkowej; 2. Wyniesiona do wadzy elita nie sprawdzia si. Nie opracowaa spjnej koncepcji przemian gospodarczych i spoecznych. Transformacja, ktrej kosztem spoeczestwo zostao nadmiernie obcione, przynosi ze wyniki. Zamiast wzrostu gospodarczego pojawia si i pogbia recesja, a z ni masowe bezrobocie. Bogac si aferzyci i cwaniacy, podczas gdy pracownicza wikszo ludnoci uboeje. Zamiast uwaszczenia wszystkich obywateli nastpio uwaszczenie nomenklatury i grup aferowo-spekulanckich itd.; 3. Doprowadzio to ju do powanego kryzysu spoecznego. Istnieje niebezpieczestwo jego pogbienia si, moe doj nawet mimo wszelkich wysikw Solidarnoci, aby temu zapobiec do ywioowego wybuchu spoecznego gniewu. Aby broni reformy i w bezpieczny sposb dokoczy Rewolucj Solidarnoci, Zwizek musi mie take siln i zdyscyplinowan reprezentacj w parlamencie; 4. Najwaniejszym zadaniem Solidarnoci i jej klubu parlamentarnego bdzie usuwanie patologicznych zjawisk w procesie transformacji, a w szczeglnoci: obrona poziom yciowego pracowniczej wikszoci ludnoci, walka z plag bezrobocia, uporzdkowanie procesw reprywatyzacji i prywatyzacji usunicie barier przed prywatyzacj pracownicz, tak aby uwaszczenie objo wszystkich obywateli; 5. Aby to byo moliwe, trzeba odsun ostatecznie tych, co zniszczyli Polsk (komuchw?), ludzi niekompetentnych i kierujcych si prywat (tu chodzi ju chyba o sfery rzdzce). Moim zdaniem obraz ten susznie przedstawiajc objawy nie dociera do przyczyn. Zwalczanie skutkw zamiast przyczyn tak jak to Solidarno robia dotychczas nie moe

85 86

Artyku opublikowany w pimie Kurier Mazowsza nr 258 z 25.VIII.1993 r. Z referatu J. Dziewulskiego na otwartym zebraniu Solidarnoci Wydziau Nauk Ekonomicznych UW w dniu 6 grudnia 1989 r., pt. Sens i konsekwencje realizacji programu gospodarczego wicepremiera Balcerowicza.

92

przynie powaniejszych sukcesw. Mona to wykaza na dowolnym przykadzie, np. walki z bezrobociem (o czym potem). Moim zdaniem byo i jest tak: 1. Elita, ktr masowy demokratyczny ruch pracowniczy wynis do wadzy, okazaa si czowk polityczn nowopowstajcej wadzy kapitalistycznej. Przekonaa ona Solidarno, a take znaczn cz spoeczestwa, e budowa kapitalizmu jest jedyn moliw drog, ktra pozwoli Polsce doczy do Europy Zachodniej, a pracownikom zapewni awans materialny; 2. Byo to oszustwo wobec pracowniczej wikszoci ludnoci. Kraj o dochodzie na mieszkaca 3,54 tys. dolarw nie ma szans dogonienia krajw o dochodach (rednio) 23 tys. Ani nikt mu rodkw na to nie da, ani sam ich nie wygospodaruje. Do Europy moe natomiast doj szybko maa cz spoeczestwa kosztem ogromnej jego wikszoci; 3. Budowa kapitalizmu, ktr podja solidarnociowa elita w cisym porozumieniu ze wiatowymi organizacjami wielkiego kapitau i pod jego kierownictwem, musiaa oznacza: - radykaln obnik udziau pracowniczej czci spoeczestwa w dochodzie narodowym. Konkretnie: gbok obnik pac realnych, redukcj wiadcze wszelkiego typu, dopat mieszkaniowych i innych, rent i emerytur itd. Na tej podstawie wzrost udziau w dochodzie narodowym grupy biznesu wszelkiego typu, ze zodziejsko-aferowym i spekulacyjnym na czele. Tak wanie bo przecie nie z niczego powstaj kapitay; - przejcie przez drobn mniejszo spoeczestwa (a po czci take przez kapita zagraniczny) stworzonego 45-letni prac obywateli PRL majtku produkcyjnego (i nieprodukcyjnego) stanowicego wasno pastwow. Rzekomo niczyj. Zyski z tego majtku, ktre byy podstaw spoecznych form konsumpcji oraz inwestycji pastwowych, maj trafi do prywatnych rk czci spoeczestwa; - gbokie zdezorientowanie pracowniczej wikszoci spoeczestwa i uczynienie jej niezdoln do skutecznego oporu, gdy zrozumie (a kiedy przecie zrozumie), co naprawd jest grane. rodkami s tutaj: masowa, zakamana propaganda, ktrej skuteczno opiera si na faktycznym monopolu informacji; kupowanie robotnikw korzyciami, jakie rzekomo osign godzc si na prywatyzacj ich przedsibiorstw; zniszczenie pracowniczych organizacji w zakadach (zwaszcza wielkich); skcenie i obezwadnienie zwizkw zawodowych; zdyscyplinowanie pracownikw masowym bezrobociem; rozbudowa si policyjnych i innych powoanych do obrony wasnoci prywatnej przed motochem. e tak wanie jest, pokazaa ostatnio z przeraliw wrcz jasnoci sprawa fabryki porcelany w Wabrzychu. Nieuchronnie i chyba ju stosunkowo niedugo dojdzie do uycia nie tylko prawa, ale i si policyjnych w obronie witej wasnoci prywatnej, czyli tego, co zostao wanie dopiero co spoeczestwu bezczelnie wydarte. Ten wanie program konsekwentnie od 4 lat realizuj rzdy powoujce si na solidarnociowy rodowd. Przede wszystkim ludzie z UD, KLD, ale take z ZChN, a ostatnio rwnie z jawnym poparciem SLD. Temu patronuje nieustannie prezydent i to osaniaa faktycznie do niedawna Solidarno. To, co si dzieje, nie jest wcale chaosem, brakiem programw dla przemysu, rolnictwa, programu spoecznego. Jest to planowa, systematyczna realizacja okrelonej koncepcji transformacji gospodarczej i spoecznej. Ceny systematycznie rosn, a pace spadaj nieprzypadkowo. Rosncy brak rodkw na wiadczenia i zabezpieczenia spoeczne nie jest przypadkowy (i nie jest te adn prawidowoci ekonomiczn). Luki w prawie podatkowym czy przepisach celnych, nieszczelno granic kraju nie s przypadkiem. Nie s przypadkiem ani wynikiem ekonomicznej nieudolnoci 93

masowe bankructwa przedsibiorstw pastwowych. Kolosalna skala afer, spekulacji, zodziejstw wszelkiego typu jest skalkulowana, tak powstaj przecie kapitay przyszych wacicieli III Rzeczpospolitej. To nie s adne patologie w procesie przemian, to istota tej transformacji. Jestem w Solidarnoci od jesieni 1980 r. do dzi bez przerwy, cho nieraz musiaem si wstydzi tego i parokrotnie mylaem o wystpieniu. Nie sdz, by o tak Rewolucj Solidarnoci chodzio i tak naleao doprowadzi do koca. Dlaczego wic tak dugo Solidarno popieraa to, co si w Polsce dziao? Przede wszystkim w skutek naiwnej wiary w przywdcw, w Was, Borusewicza, w doradcw Solidarnoci wyprbowanych demokratw: Michnika, Kuronia, Mazowieckiego i innych bohaterw Solidarnoci, z ktrych wielu ju si wzbogacio i wstpio do UD i zwaszcza KLD. Dopiero teraz zorientowaa si Solidarno w tym, co si stao i co si dzieje. Niestety jak o tym wiadcz dokumenty V Zjazdu tylko czciowo i tylko jej cz. Sie, na przykad, idzie z Was, ktry cay czas budow w Polsce prymitywnego, arocznego kapitalizmu wszelkimi siami popiera i osania, i, jak wykazuj ostatnie wydarzenia (rozwizanie parlamentu, a utrzymanie rzdu, utworzenie BBWR), ma zamiar robi to dalej, nie wykluczajc rzdw prezydenckich i uycia siy w obronie tej tak zwanej reformy. Przywdcy Sieci s te czoow si w Solidarnoci, ktra oszukuje robotnikw miraem prywatnej wasnoci, nakania ich do oddania za misk soczewicy 10% akcji, 90% majtku narodowego w rce Lewandowskiego i spki, kapitaowi zagranicznemu, reprezentowanemu w Ministerstwie Przeksztace Wasnociowych przez pana Thieme i tabun doradcw itd. Wprawdzie Solidarno ju ponad 2 lata temu zwina parasol nad rzdem, ale wystpia zdecydowanie przeciw niemu dopiero przed paroma tygodniami. Miao to niezalenie od bezporednich skutkw ogromne znaczenie moralne, zapobiegao zupenemu upadkowi Zwizku. Obecnie dojrzewa myl ktr wyrazi ostatnio M. Krzaklewski e trzeba przynajmniej okresowo zablokowa proces prywatyzacji, ktry sta si procesem bezczelnej grabiey i wyprzeday majtku spoecznego i narodowego. Jest to suszny kierunek. Prywatyzacja jest gwnym celem obecnej elity, dla osignicia ktrego rujnuje ona gospodark. Tak przeprowadzana prywatyzacja nie ma adnego uzasadnienia gospodarczego, nie moe podnie efektywnoci gospodarowania. Niszczy przemys, obcina wpywy do budetu, podkopuje sfer budetow, prowadzc do jej upadku. Suy wycznie wzbogaceniu si elit. W imi czego Solidarno ma j popiera? T reform trzeba przerwa i zastanowi si, co i jak robi dalej, aby odrobi kolosalne straty i zbudowa kraj dla wszystkich obywateli, a nie dla kapitalistycznej elity kosztem spoecznej ndzy. Bdzie to bardzo trudne, bo grupy forsujce obecny kierunek szybkiej budowy zbjeckiego kapitalizmu urosy ju w si. Reform popiera dysponujcy ju ogromnymi rodkami finansowymi kapita krajowy (std niemal monopol propagandy w rkach reformatorw, rodki na wybory, na korumpowanie dziaaczy itd.) oraz potne organizacje kapitau midzynarodowego. A jednak trzeba si wyrwa z ap dawicych gospodark i rabujcych kraj i 80% jego ludnoci. Kontynuacja obecnej polityki spoeczno-gospodarczej prowadzi bowiem nieuchronnie nie tylko do dalszego wzrostu bezrobocia, ndzy, do godowych pac, zniszczenia powszechnej owiaty i opieki zdrowotnej, kultury i nauki. Prowadzi do upadku przemysu i rolnictwa, do utraty przez Polsk suwerennoci, do katastrofy narodowej. Sama Solidarno nic tu nie poradzi. Konieczne 94

jest skupienie wszystkich si opozycyjnych i postawienie sobie jasnego celu: odebrania wadzy rzdzcym przez 4 lata grupom cynicznych i bezwzgldnych kompradorw, grupom zwizanym interesami z obcymi orodkami i przeksztacajcymi kraj w pkoloni. Bez tego aden alternatywny program podwignicia kraju z recesji, rzeczywistej rekonstrukcji i unowoczenienia przemysu i rolnictwa jest nie do zrealizowania. Kwestia bezrobocia Zbliamy si do 3 mln bezrobotnych, ju ponad 16% ludnoci czynnej zawodowo jest bez pracy. W wiek produkcyjny wchodzi wy demograficzny. Jestemy w przededniu nowej fali bankructw przedsibiorstw pastwowych. Po PGR-ach ruina grozi wielu rolnikom, ktrych w rzdowych koncepcjach ma by duo mniej. Ile ju rodzin jest w ndzy, tragicznej sytuacji, bez adnych ludzkich perspektyw? Skuteczna walka z bezrobociem jest na gruncie polityki realizowanej przez kolejne pseudosolidarnociowe rzdy niemoliwa. Budet si kurczy. Pienidze pyn szerok rzek do rk grup, ktre grabi kraj, ale pastwu brak na wszystko, nawet na utrzymanie armii. Nie ma mowy o rozwiniciu robt publicznych na szerok skal. Opowiadania o biurach porednictwa pracy, przekwalifikowywaniu bezrobotnych s bezczeln i ponur kpin, jak niemal wszystko, co opowiadaj byli solidarnociowi dziaacze: Kuro i Boni. Skd si nagle wzio tak olbrzymie bezrobocie, czy rzeczywicie tylu ludzi byo niepotrzebnych w produkcji? Ilu jeszcze straci prac i co maj ze sob zrobi? Milionowe bezrobocie jest wynikiem prowadzonej przez pseudosolidarnociowe rzdy polityki gospodarczej i spoecznej. Polityki dcej do obnienia poziomu ycia ogromnej wikszoci spoeczestwa, co oznacza spadek popytu na produkty przemysu i rolnictwa. Polityki obliczonej na zniszczenie przemysu pastwowego w celu wymuszenia jego prywatyzacji. Jednym ze rodkw osignicia tego celu byo utrzymanie niskiego kursu walut obcych i otwarcie granicy gospodarczej kraju. wiadome wystawienie gospodarki polskiej stosunkowo zacofanej na konkurencj ze strony gospodarek najwyej rozwinitych. Nieuchronne skutki tego znane s z historii gospodarczej i w myli ekonomicznej, a teraz i w polskiej praktyce. Musi to doprowadzi do upadku znacznej czci produkcji krajowej. W upadku tej produkcji pseudosolidarnociowe rzdy pomogy na wiele rnych sposobw. I to jest przyczyn ogromnego i rosncego bezrobocia, jak i braku rodkw na walk z nim. Dlatego opowiadania rzdowe o walce z bezrobociem s obrzydliw obud. Bezrobocie jest potrzebne nowemu systemowi gospodarczemu, aby sprowadzi do minimum fizycznego pace, zniszczy zwizki zawodowe, zdyscyplinowa pracobiorcw obdnym strachem. Ale zafundowanie polskiemu spoeczestwu bezrobocia w tej skali wiadczy o szalestwie rzdzcej elity. Jest to bowiem beczka prochu, ktra prdzej czy pniej wybuchnie. Aby moliwe byo ograniczenie i zwalczenie bezrobocia, konieczna jest zupena zmiana polityki gospodarczej i spoecznej. Sprawa 300 milionw W tematyce dzisiejszej konferencji s 2 punkty dotyczce prywatyzacji: uczciwa prywatyzacja i uwaszczenie spoeczestwa. Waciwie jest to prawie to samo, bo uczciwa 95

prywatyzacja oznaczaaby przekazanie w rce kadego obywatela odpowiedniej czci majtku produkcyjnego lub nieprodukcyjnego, stworzonego ponad 40-letni prac caego spoeczestwa i nagromadzonego w rkach pastwa. Trudno powiedzie, czy taka prywatyzacja byaby moliwa i efektywna ekonomicznie. Przede wszystkim jednak nie o ni chodzi ludziom budujcym dzi w Polsce gospodark kapitalistyczn. Gdyby chodzio o to, to ju kady dawno dostaby choby cz obiecanych przez Was 100 mln. W systemie kapitalistycznym podstawowa cz majtku naley do maego uamka spoeczestwa (w Korei Poudniowej, np. gospodark maj w rku waciciele 30 wielkich koncernw, a do 6% ludnoci naley 75% ziemi). Wikszo to pozbawieni majtku pracownicy najemni. Porodku jest warstwa drobnych prywatnych przedsibiorstw (te rolnikw). Ludziom z warstw niszych i to jest sia systemu wydaje si, e tylko od nich. zaley, czy si wzbogac. Udaje si to oczywicie maym grupom. Dzi w Polsce chodzi o to, aby majtek pastwowy w maksymalnej czci przeszed w rce klasy biznesu. Ale nie mona byo zrobi tego wprost, ludzie na jawn grabie by nie pozwolili. Wyprzeda te nie bya pocztkowo moliwa, bo biznesmeni nie nagromadzili jeszcze odpowiedniej wielkoci majtkw pieninych. Znaleziono jednak sposb. Byo nim doprowadzenie pastwowego sektora do bankructwa. Gdy przedsibiorstwa, nawet najlepsze technicznie (np. Kwidzyn), znajd si w tej sytuacji, mona je wyceni i sprzeda za grosze i nikt nie zaprotestuje. Zagroone bezrobociem zaogi same bd si prosi o prywatyzacj. [...] Solidarno bya jednak (i pozostaa) ruchem pracowniczym. Pracownicy mieli skorzysta na przemianach, a wic i na prywatyzacji. Kolejne rzdy chciay kupi zgod robotnikw i pracownikw na przejcie przedsibiorstw w rce kapitalistw jak najtaniej zapaci 10% za oddanie w rce Lewandowskiego caej reszty. Wasa uwaa, e za spoeczn zgod na faktyczne wywaszczenie trzeba bdzie obieca po 100 mln kademu. Inflacja, ktrej miao nie by, zdewaluowaa t sum i dlatego dzi mowa o 300 mln. Mona dzi za nie kupi mieszkanie 50 metrowe. Ze 100 mln nic nie wyszo; dzi jednak nad budow kapitalizmu nagromadziy si chmury, ludzie ju wiedz z grubsza, o co komu naprawd chodzi i jak oni na tym wyjd. Std powrt do koncepcji, ktr prezydent propaguje teraz poprzez Sie. Jaki ma by mechanizm tych 300 milionw, jaki jest sens tej koncepcji, moliwoci jej realizacji, jej prawdopodobne skutki wreszcie? Zgodnie z ni pastwo bdzie planowa wielko prywatyzacji w danym roku np. na 60 bilionw z i zaplanuje jednoczenie deficyt budetowy nieco mniejszej wielkoci np. 50 bilionw. Skarb Pastwa wyemituje bony serii A. NBP zakupi te bony od pastwa za wyemitowane w tym celu dodatkowo pienidze, ktrymi pastwo pokryje deficyt bu- detowy (czyli znajd si one na rynku tworzc popyt). Urzdy gminne wydadz obywatelom Imienne Kredytowe Bony Inwestycyjne serii B uprawniajce do uzyskania preferencyjnego kredytu na zakup prywatyzowanego mienia. Na podstawie takiego bonu obywatel bierze kredyt, oprocentowany na 3%, zabezpieczony hipotecznie na posiadanych przez niego nieruchomociach (?) i spacany przez 20 lat. Za ten kredyt kupuje na przetargu jeli da najwysz cen np. kawaeczek fabryki (wraz z obcieniem odpowiedni czci dugu, jeli fabryka jest zaduona). Moe potem ten majtek 96

sprzeda, za cen rynkow oczywicie, nie wiadomo jak (adn, jeli ta fabryka, np. splajtuje). Ale kredyt bdzie musia spaca, bo go bank zlicytuje. Spaty kredytw, wpywajce powolutku do bankw, przekazuj one do NBP, ktry te pienidze likwiduje. Jest to pocigajca koncepcja. Kady z nas dostanie 300 mln (a szkoda, e nie 500), kupi sobie akcje, ich cena pjdzie na pewno w gr, atwo spaci si kredyt i jeszcze na tym zarobi. Jest to niestety zupenie naiwne rozumowanie. 1. Zamy, e rodzina z trzema dorosymi osobami bierze kredyt w wysokoci 900 mln i kupuje sobie akcje jakiego przedsibiorstwa. Niemal zaraz zaczyna paci procenty i raty. W pierwszym roku paci 27 mln odsetek i spaca 45 mln kredytu, razem 72 mln. Przy redniej pacy okoo 4 mln poowa dochodw tej rodziny idzie teraz na obsug kredytw, wszyscy yj z drugiej poowy. Jest oczywiste, e znaczna cz ludnoci pracujcej i niemal wszyscy emeryci i rencici tego kredytu nie wezm. Z wasnej woli odrzuc w ten sposb szans dla przedsibiorczych i nie bd mogli mie pretensji, e majtek pastwowy przejmuj inni bogaci. 2. Cz ludnoci kupi akcje i natychmiast je sprzeda. Za ile, przy duej poday i niepewnych losach przedsibiorstw? Pewnie za grosze, ale kredyt bd musieli spaca. Przedsibiorstwa przejd w rce grupy, ktra ju ma pienidze. To wietnie stwierdza cynicznie i otwarcie prof. Beksiak ze Szkoy Gwnej Handlowej przecie wanie o to chodzi! Na wszelki wypadek koncepcja 300 milionw nie wyklucza wszystkich innych cieek prywatyzacji. Koncepcja ta jest rwnie podstpna, co dyletancka. Sprawiedliwo spoeczn i efektywno gospodarcz mogoby zagwarantowa raczej wydzierawienie przedsibiorstw pastwowych zaogom, kierowanie nimi przez sprawdzonych i wysoko nawet patnych menederw, udzia pastwa w zyskach pozwalajcych zapewni odpowiednie korzyci grupom spoecznym zatrudnionym w sferze nieprodukcyjnej i weteranom pracy. Jak dotd, blokowane jest faktycznie powstawanie nawet spek pracowniczych, zwaszcza jeeli mona sprzeda zakad kapitaowi zagranicznemu (Grade!), podczas gdy jednoczenie rozwaana jest koncepcja sprzeday przedsibiorstw biznesmenom... na raty. 300 milionw dodatek statystyczny W okresie komunistycznym zosta utworzony w Polsce, kosztem wysiku i przymusowych wyrzecze caego spoeczestwa, bardzo znaczny majtek produkcyjny i nieprodukcyjny. Cho niezbyt nowoczesny i le zarzdzany zapewnia ludziom prac, szerokie uprawnienia i zabezpieczenie socjalne i stopniowy wzrost poziomu ycia, a gospodarce powane rodki na inwestycje. W cigu ostatnich czterech lat majtek ten zosta zdewastowany, a jego warto sztucznie zdeprecjonowana. Ile wart jest dzi trudno okreli, niewtpliwie wicej ni to wynika z danych statystycznych, brak jednak innych zmusza do posuenia si statystyk GUS. S tu nastpujce gwne problemy: l. Jak wielki jest majtek, ktry miaby by podzielony wedug zasady 300 milionw? Ot wedug danych GUS na 31.XII.91 (a wic ju po przeszacowaniach w gr) warto brutto rodkw trwaych (udzia rodkw obrotowych jest marginalny) caego sektora publicznego (wcznie z rolnictwem) w biecych cenach ewidencyjnych wynosia 2 biliardy 199 bilionw 775 97

miliardw z, a bez rolnictwa pastwowego 2.032.775 mld. Stopie zuycia by szacowany na 44%. Jeli w ogle to zuycie pomin (nie odliczy go), to na kadego z pord uprawnionych do udziau w majtku pastwowym obywateli przypadoby: 2.199.775.000.000.000 : 27.000.000 = 473.000 z Std te chyba te wyborcze 100 mln Wasy. Od koca 1991 r. do dzi znaczna cz majtku ulega destrukcji, likwidacji i prywatyzacji, ktre to procesy nasilaj si. Warto majtku pastwowego jest wic ju dzi znacznie nisza. 2. Jaka jest warto rynkowa tego majtku? Wedug danych GUS dotyczcych likwidacji przedsibiorstw ( Rocznik Statystyczny 1993, s. 314) warto bilansowa (rodki trwae plus niewielkie obrotowe) zlikwidowanych i sprzedanych przedsibiorstw pastwowych wyniosa okoo 30 bln z. Ich (uzyskana przez pastwo) warto rynkowa wyniosa okoo 5 bln z, czyli rednio poniej 17% bilansowej. Ze sprzeday akcji przedsibiorstw pastwowych przeksztaconych w spki akcyjne i sprywatyzowanych uzyskano 1520% wartoci ksigowej. Jeli przyj, e po takiej cenie obywatel bdzie mg sprzeda otrzymany na kredyt udzia na jednego obywatela przypadaoby maksimum: 81.500.000 x 17% = 13 mln 885 tys. z Jeli uwzgldni ubytek majtku wskutek likwidacji i sprzeday w 1992 i pierwszej poowie 1993 r., nie wspominajc ju o zuyciu, na gow uprawnionego obywatela przypadoby maksimum 10 milionw. 10, a nie 300, jest do dania! A wobec wielkiej poday akcji obywatel dostaby za to na rynku wrcz znikom sum. 3. Likwidacja i wyprzeda majtku pastwowego rozmaitymi ciekami postpuje, podobnie jak jego niszczenie. Jest ustawa o Narodowych Funduszach Inwestycyjnych, w ktre ma wej na pocztek 600 najlepszych przedsibiorstw. S plany likwidacji i inne. Ile zostanie do rozdziau, gdy program 300 milionw po przejciu przez parlament i jego komisje zostanie wreszcie uchwalony? 4. Jak ten majtek bdzie rozdzielony bo przecie nie od razu cay, tylko w miar pojawiania si co roku deficytu budetowego. Komu najpierw? Przez ile lat? Co zostanie po upywie choby poowy tego okresu i ile bd warte te zbankrutowane resztki? 5. Spoeczestwo utrzymuje si nie z wasnoci, a z funkcjonowania rodkw produkcji. Istotne jest znalezienie funduszy na uruchomienie wielkiego potencjau produkcyjnego, ktry Polska wci jeszcze posiada. Przejcie wasnoci z rk pastwa w rce chmary obywateli niczego pozytywnego z tego punktu widzenia nie wniesie. adnego kapitau na powstrzymanie dewastacji przedsibiorstw, ich rekonstrukcj, modernizacj od tego nie przybdzie. 6. Techniczne przeprowadzenie operacji 300 milionw wymagaoby kreacji kredytu w wysokoci 27 mln x 300 mln, czyli ponad 8 miliardw z, z niskim oprocentowaniem (3%) i dwudziestoletnim okresem spaty. Zarwno udzielenie, jak i spata takiego kredytu s niemoliwe. 7. Rwnie nonsensowne jest powizanie rocznej wielkoci kredytu z wielkoci deficytu budetowego pastwa. Te rodki nie szyby wcale na rozszerzenie popytu i oywienie gospodarki. Ju obecnie cay deficyt budetowy nie suy niczemu innemu poza obsug wewntrznego i zewntrznego zaduenia pastwa. Budet zaduony jest na okoo 230 bln z. Kredyt bankowy dla 98

pastwa oprocentowany jest wedug redniej stopy, czyli co najmniej 30% rocznie. Przewidziany na 1993 r. deficyt 81 bln posuy niemal wycznie obsudze dugu krajowego (12% wydatkw pastwa) i zagranicznego (30% wydatkw pastwa). O powikszeniu wydatkw na sfer budetow, inwestowaniu w gospodark, mowy nie ma w ramach tego deficytu. Wniosek jest taki: koncepcja 300 milionw jest populistycznym hasem, sucym w istocie rzeczy oszukaniu i wywaszczeniu pracowniczej wikszoci spoeczestwa. Pracownicza Solidarno nie powinna si w adnym wypadku podpisywa pod tym hasem.

Z KIM I DOKD?87
(w zwizku z wypowiedzi T. Przeciszewskiego) Motto: Czsto wydaje mi si, e obecne kierownictwo popycha nard na drog niezwykle niebezpieczn, niepewn i prawdopodobnie nieskuteczn. Moe si to wszystko skoczy ogromnym dramatem ekonomicznym, spoecznym, a bodaj i politycznym. I wtedy chciabym, eby kto naoy kaftan bezpieczestwa grupie Balcerowicza, odebra jej wadz gospodarcz i to jak najszybciej, pki jeszcze nie spowodowaa nieodwracalnych szkd i nieszcz swym utopijnym neoliberalnym doktrynerstwem i nie zniszczya taki przy okazji Solidarnoci... W pewnym momencie bdzie musiao sta si jasne, czy Solidarno broni przede wszystkim ludzi pracy, czy jest ruchem na rzecz zmiany ustroju, bo oba te cele wejd w jawny i gboki konflikt. Nie wiem, czy kierownictwo Zwizku zdy wwczas rzuci na st jeszcze jedn kart... Nie mona te przewidzie, ile byaby ona wtedy warta, czy nie zostaaby przebita przez zupenie inn si polityczn.88 Solidarno, co zrozumiae, szuka dzi odpowiedzi na pytanie o przyczyny wyborczego niepowodzenia, poszukuje te programu dziaania, ktry by jej umoliwi odbudow wpyww. Dotychczasowe wypowiedzi prominentnych dziaaczy Solidarnoci trudno uzna za zadowalajce. W 268 numerze Kuriera przedstawi swe przemylenia oraz propozycje dla Solidarnoci prof. T. Przeciszewski, zasuony dziaacz katolickiej lewicy korporacyjnej. Wiele susznego jest w tej wypowiedzi, trudno si jednak zgodzi z niektrymi istotnymi jej elementami, a zwaszcza z generaln koncepcj autora: podporzdkowania Solidarnoci jak i ewentualnych rozamowych grup S80 i OPZZ politycznemu kierownictwu katolickiej partii pracowniczej, odbudowanemu Stronnictwu Pracy. T. Przeciszewskiemu chodzi wyranie o odtworzenie na bazie Solidarnoci przedwojennych chrzecijaskich zwizkw zawodowych zwalczajcych (z wzajemnoci) tzw. klasowy ruch zwizkowy. Czy to waciwy model i czy Solidarno powinna pj w tym kierunku? Moim zdaniem nie. Dlaczego nie, sprbuj to wyjani i uzasadni poniej, w przyjaznej polemice z prof. Przeciszewskim.

87 88

Artyku opublikowany jako materia dyskusyjny w Kurierze Mazowsza nr 271 z 24.XI.1993 r. Z referatu J. Dziewulskiego na otwartym zebraniu Solidarnoci Wydziau Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego w dn. 6 grudnia 1989 r. pt. Sens i konsekwencje realizacji programu gospodarczego wicepremiera Balcerowicza.

99

1. Gwna przyczyna klski Solidarnoci T. Przeciszewski wymienia trzy najwaniejsze jego zdaniem przyczyny klski wyborczej Zwizku. Pierwsza to odejcie elit postsolidarnociowych oraz szeregu czoowych dziaaczy Zwizku od jego pierwotnych zaoe, od obrony interesw mas pracujcych. Znkane rosnc bied, bezrobociem, brakiem perspektyw mieszkaniowych masy czonkowskie nie popary dlatego wasnego Zwizku. Druga przyczyna to zbyt pochopne uciekanie si Solidarnoci do akcji strajkowych, co zwrcio przeciw niej dotknite tymi strajkami szerokie krgi spoeczne. Trzecia przyczyna to nie zadbanie o poparcie hierarchii Kocioa Katolickiego, ktre mogo byo zapewni Zwizkowi elektorat katolicki. Poparcie Kocioa pomogoby na pewno Solidarnoci zdoby pewn liczb mandatw w Sejmie (cho Ojczynie wystarczajco nie pomogo). Zbyt wielu byo jednak do tego poparcia pretendentw, do skompromitowanych w dodatku. Akcje strajkowe wymuszaa czsto presja dow i byy one jakby wentylem narastajcego niezadowolenia spoecznego. Byy te one nie tyle pochopne, co przede wszystkim nieskuteczne w zderzeniu z brutaln polityk i arogancj solidarnociowych ekip rzdowych, wobec czego negocjacje staway si wrcz oczywist strat czasu. Najwaniejsza bya naturalnie pierwsza przyczyna, ktr jednak prof. Przeciszewski uj wsko i powierzchownie. Gwna przyczyna niemal bezprzykadnej klski politycznej Solidarnoci polegaa niewtpliwie na tym, e Zwizek afirmowa i bardzo dugo popiera (formalnie, faktycznie) polityk wrog interesom pracowniczej wikszoci spoeczestwa; e si od niej do koca zdecydowanie nie odci; e nie opracowa i nie przedstawi spoeczestwu pracowniczej alternatywy programowej. Jak i dlaczego tak si stao? Solidarno bya masowym ruchem pracownikw dajcych demokracji, usprawnienia gospodarki i polepszenia materialnych warunkw bytu zwykych obywateli PRL. Elita, ktr ten ruch wynis do wadzy, w porozumieniu ze swymi zachodnimi protektorami postanowia szybko zbudowa (odbudowa) kapitalizm w Polsce, nazwany adnie demokracj i gospodark rynkow albo, po prostu, normalnoci. Miaa to by jedyna moliwa, najkrtsza i najpewniejsza droga do solidarnociowych celw, do Polski nowoczesnej i zasobnej. Ale nie bya i by nie moga. Kapitalizm jest systemem o skrajnie nierwnym podziale dochodu i majtku narodowego. Niewielka cz ludnoci ma ogromne dochody i skupia w swych rkach wikszo majtku. Stanowicy przewaajc cz ludnoci robotnicy, pracownicy i drobni prywatni waciciele (w tym chopi) nie maj wiele do powiedzenia w yciu gospodarczym i politycznym; mimo formalnej demokracji rzdzi faktycznie wielki kapita. Jeli w wyniku zbiegu historycznych okolicznoci kraj znalaz si w grupie wysoko rozwinitych, stosunkowo wysoki poziom yciowy ma take wiat pracy, zwaszcza przy dobrej koniunkturze gospodarczej. Ogromna wikszo krajw kapitalistycznych nie naley, jednak do tej grupy. Tam jak na przykad w krajach Ameryki aciskiej elity wadzy i pienidza yj w luksusie, ale gwna masa ludnoci w niedostatku, znaczna cz w ndzy nie majc pracy, niemal bez opieki lekarskiej, zabezpieczenia na staro, z minimalnym dostpem do owiaty i kultury, bo zwykych ludzi na to nie sta.

100

Kraje postkomunistyczne z szeregu przyczyn byy i s co najwyej rednio rozwinite. Dla ich szybkiego rozwoju gospodarczego konieczne byyby rodki finansowe, na jakie (poza by NRD) liczy realnie nie mogy i nie mog. Std dochd i majtek narodowy nie mogy tu szybko wzrosn; co wicej, w procesie kapitalistycznej transformacji musiay si powanie zmniejszy. Budowa kapitalizmu w Polsce oznaczaa, e obniony dochd narodowy dzielony bdzie w nowy sposb; tak aby pewna cz ludnoci szybko si wzbogacia, zgromadzia kapita pieniny. Mogo to jednak nastpi tylko kosztem reszty spoeczestwa. Poziom dochodw wiata pracy nie mg si zatem podnie, musia powanie zmale. Budowa kapitalizmu oznaczaa dalej prywatyzacj majtku spoecznego nagromadzonego w rkach pastwa. Prywatyzacj nie pracownicz, lecz kapitalistyczn, czyli przekazanie wikszoci tego majtku stosunkowo wskiej grupie ludzi. Reszta spoeczestwa formalnie nic by na tym nie stracia majtek pastwowy by przecie niczyj dostaaby nawet jakie ochapy na odczepne. Faktycznie musiao to jednak oznacza gwatowne skurczenie si materialnej podstawy gwarantowanych poprzednio przez pastwo ogowi ludnoci uprawnie i zabezpiecze spoecznych, likwidacj jednych (na przykad prawa do pracy), drastyczn redukcj innych (na przykad opieki lekarskiej, zabezpieczeniu emerytalnego, szans nu mieszkanie) . Przekazanie ogromnego spoecznego majtku, produkcyjnego i nieprodukcyjnego, w rce biznesu (czyli, mwic po prostu, ograbienie pracowniczej wikszoci spoeczestwa) nie byoby moliwe bez doprowadzenia sektora pastwowego i sub publicznych do finansowego bankructwa. Oznaczao to jednak gboki spadek produkcji i usug spoecznych, a wic poziomu yciowego pracowniczej czci ludnoci, oraz paromilionowe (a nie maksimum 400-tysiczne, jak to przyrzeka Balcerowicz) trwae bezrobocie w miastach i na wsi. Budowa kapitalizmu w kraju postkomunistycznym moga si nie powie bez osony i pewnej pomocy ekonomicznej ze strony midzynarodowych organizacji wielkiego kapitau (jak Midzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank wiatowy) oraz czoowych pastw kapitalistycznych. Oznaczao to jednak podporzdkowanie si ich koncepcjom i interesom. Wtpliwe, by interesy krajw zachodnich polegay na modernizacji i rozbudowie przemysu i rolnictwa w krajach wschodnioeuropejskich. Mogo chodzi raczej o przeksztacenie tych krajw w rynki zbytu dla wasnych towarw, o likwidacj konkurencyjnych bran i przejcie najlepszych przedsibiorstw. Konkurencja silnych gospodarek zachodnich musiaa doprowadzi prdzej czy pniej do upadku powanej czci tubylczej produkcji, a wic powikszy bied i bezrobocie . W sumie budowa kapitalizmu musiaa by i bya stopniow transformacj Polski w kraj kapitalizmu peryferyjnego i zalenego, z wsk elit na poziomie europejskiego luksusu i podstawow mas ludnoci yjc w biedzie. Taka transformacja nie moe nie napotka rosncego oporu spoecznego. Tote popieszna budowa nowego ustroju nie moga si oby bez postpujcego obezwadnienia pracowniczej wikszoci ludnoci. Typowymi i dobrze znanymi rodkami s tutaj: masowa propaganda, ktrej wysoka skuteczno opiera si na faktycznym monopolu informacyjnym; kupowanie robotnikw korzyciami, jakie rzekomo osign godzc si na prywatyzacj swych zakadw pracy; zniszczenie pracowniczego samorzdu w przedsibiorstwach (zwaszcza wielkich); skcenie i obezwadnienie zwizkw zawodowych; zdyscyplinowanie zag masowym bezrobociem; rozbudowa si policyjnych i innych, powoanych do obrony witej prywatnej wasnoci przed motochem. Dla zapewnienia adu i porzdku oraz warunkw dla akumulacji kapitau prdzej czy pniej okazaby

101

si konieczny autorytarny system polityczny ktry nazwano by pewnie dyktatur dla demokracji. Fakt, e transformacja systemowa musiaa godzi i godzia w interesy wikszoci ludnoci, solidarnociowe elity dobrze sobie uwiadamiay. Przywdcy Unii Demokratycznej byli w tym temacie dyskretni, ale na przykad szef Kongresu Liberalno-Demokratycznego, Donald Tusk, parokrotnie otwarcie i publicznie to stwierdza. Na spotkaniu z dziennikarzami w dniu 28 maja 1992 r. Tusk ujawni prawdziwy charakter tego, co oficjalnie nazywa si budow demokracji i gospodarki rynkowej, reform, transformacj systemow, drog do Europy i innymi niewinnymi i wabicymi ludzi terminami. Powiedzia, e: gwnym celem elit politycznych z Was na czele jest budowa ustroju kapitalistycznego; transformacja godzi w interesy wikszoci spoeczestwa; pauperyzacja mas pracujcych, ndza i gd s kosztem transformacji, ktrym wadza nie zamierza i nie bdzie si przejmowa; nie ma si co modli o spokj spoeczny, kada wadza w Polsce podejmowa bdzie niepopularne decyzje i musi pogodzi si z tym, e bdzie znienawidzona; demokracja wana jest tylko o tyle, o ile suy transformacji. Jeli propaganda i inne tego typu agodne rodki (w tym bezrobocie) nie wystarcz, demokracj si odrzuci; w razie potrzeby opr bdzie si ama si, pakami i karabinami. (Por. ycie Gospodarcze nr 2-1 z 7.VI. 92). Ju te w pocztku 1990 r. Lech Wasa w wywiadzie dla Polityki (nr 4 z.27 I 1990 r.) stwierdzi, e wiadomie dy do osabienia raczej ni wzmocnienia Solidarnoci, gdy silny zwizek zawodowy mgby przeszkadza w bijcej w robotnikw przebudowie gospodarki . Ale jeli ju wwczas wiedzia to wszystko i dziaa w tym kierunku przywdca Zwizku, to czy mogli tego nie wiedzie, nie rozumie, nie aprobowa jego najblisi wsppracownicy, inni czoowi dziaacze Solidarnoci? Fatalne skutki polityki popiesznej budowy kapitalizmu przewidywali powani fachowi ekonomici. XV Zjazd Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego negatywnie oceni Plan Balcerowicza i ostrzeg przed jego realizacj. Zjazd uzna, e gwnym celem reformy powinna by budowa adu ekonomicznego wysoce efektywnego dla ,wzrostu poziomu yciowego spoeczestwa. Efektywno zapewniaaby swobodna przedsibiorczo we wszystkich formach wasnoci i mechanizm rynkowy sprzgnity z interwencjonizmem pastwowym. Budow takiego adu zainteresowane byoby cae spoeczestwo. Przestrogi pojawiay si take w solidarnociowej publicystyce. [...] Jeli rzeczywicie mamy przej przez t reform ustrojow napisa Stefan Kisielewski w Tygodniku Solidarno (nr 24 z 17.XI.1989) to przejdziemy przez ten etap, ktrymy opucili, przez ten etap kapitalizmu egoistycznego, drapienego, walki midzy ludmi, lokautw, bezrobocia, wszystkiego tego, co rozwinity Zachd ma ju za sob. Ten wybitny publicysta katolicki przewidywa 30 lat niepokojw i walk spoecznych. Solidarnociowa wadza gucha bya na wszystkie ostrzeenia. Przez blisko 4 lata kolejne rzdy powoujce si nieustannie na solidarnociowy rodowd i etos realizoway antypracowniczy i

102

w swych konsekwencjach sprzeczny z interesem narodowym program spoeczno-gospodarczy, a Solidarno rozpostara parasol ochronny nad tymi rzdami i tym programem. Fatalne dla ludnoci pracujcej efekty rzdowej polityki spowodoway szybki spadek wpyww Zwizku, tote uzna on wreszcie za konieczne (na III Zjedzie w kocu lutego 1991 r.) zwin parasol nad rzdem (Bieleckiego wwczas). Niestety, miao to bardziej formalne ni faktyczne znaczenie. Kierownictwo Zwizku nadal popierao transformacj ustrojow i kluczow dla niej prywatyzacj sektora pastwowego, dokonywan w drodze jego niszczenia. Solidarno prbowaa broni interesw pracowniczych, nie mona jednak jednoczenie popiera antypracowniczych przeksztace i zwalcza nieuchronnych ich skutkw. Walka z objawami zamiast z przyczynami nie moga by efektywna. Upowszechniao si przekonanie, e jest ona tylko pozorna, suy rozadowywaniu napi spoecznych i zabezpieczaniu w ten sposb szybko postpujcej budowy dzikiego kapitalizmu. Dopiero w czerwcu tego roku Solidarno wystpia zdecydowanie przeciw rzdowi. Doszo czciowo przypadkowo do upadku ekipy Suchockiej. Zwizkowy klub parlamentarny nie zaproponowa jednak nowego premiera, dajc tym woln rk prezydentowi, ani te nie wysun alternatywnego programu. Solidarno, cho z rosncymi zastrzeeniami, popieraa bowiem program realizowany od 1989 r. i nie miaa opracowanej alternatywy pracowniczej. Dopiero przed wyborami prbowaa co skleci podczas gdy ugrupowania opozycyjne (SLD, PSL, UP, KPN) miay ju od do dawna i propagoway mniej lub bardziej spjne i wiarygodne programy zmiany, albo przynajmniej daleko idcej korekty polityki spoeczno-gospodarczej. I przyszo za to wszystko zapaci... 2. Wtpliwy schemat polityczny Dzisiejszy Koci Katolicki ksztatowa sw koncepcj organizacji spoeczestwa i pastwa przez wiele stuleci. Ju w IV wieku w. Augustyn w dziele De civitate Dei rozwin ide pastwa chrzecijaskiego. W XIII wieku w. Tomasz z Akwinu opracowa chrzecijask koncepcj organizacji ycia gospodarczego. Wczesne chrzecijastwo realizowao pewien rodzaj wsplnoty majtkowej. Wierni nie powinni byli gromadzi bogactw, nadwyki ponad niezbdne minimum byli obowizani rozdawa, a nawet dzieli si swym majtkiem. Takie zasady nie sprzyjay jednak rozwojowi ycia gospodarczego i nie byy realizowane w szerszej skali w praktyce. w. Tomasz z Akwinu uzna, e wsplnota majtkowa dostpna jest tylko ludziom wybranym, o wyszej doskonaoci (np. zakonnikom). Czowiek i natura bowiem dowodzi skaone zostay grzechem pierworodnym, ktrego efektem jest ludzki egoizm i ograniczno dbr przyrody. Dlatego konieczna jest wasno prywatna. Bg da jednak ziemi wszystkim ludziom, tote wasno prywatna winna suy caemu spoeczestwu. Dobra zostay jakby zawierzone poszczeglnym ludziom, z obowizkiem dobrego nimi gospodarowania, osigania z nich jak najwikszych poytkw. Z tych poytkw waciciel moe zatrzyma dla siebie tylko tyle, ile jest konieczne na ycie godne . jego stanowiska spoecznego, reszt powinien przeznaczy na cele spoeczne: odda biednym, Kocioowi, pastwu. Moe te przeznaczy cz tych rodkw na tworzenie nowych miejsc pracy dla biedoty i na rne fundacje. Koci odrzuci idee socjalistyczne i komunistyczne oraz to, co z nich w praktyce wyniko. Potpi podporzdkowanie jednostki ludzkiej kolektywowi i komunistyczny system totalitarny. Potpi te, z drugiej strony, ideologi i praktyk kapitalistycznego liberalizmu, bezwzgldnego w 103

stosunku do sabszych ekonomicznie jednostek i grup spoecznych, spychajcego cz spoeczestwa do poziomu bytowania niegodnego czowieka. Wspczesny ksztat spoecznej nauki Kocioa Katolickiego przedstawiony zosta przez Jana Pawa II w kilku encyklikach, a zwaszcza w encyklice Centesimus annus (Setna rocznica pierwszej encykliki spoecznej Kocioa). Koci Katolicki by przeciwnikiem ideologii oraz systemu realnego socjalizmu funkcjonujcych w Polsce Ludowej. To jednak, co nastpio po 1989 r., take nie mogo wzbudzi jego zachwytu. W oparciu o ideologi liberaln powstawa bowiem szybko dziki kapitalizm. Prywatna wasno powstawaa gwnie w drodze jawnej grabiey majtku spoecznego. Nowobogaccy zamiast dzieli si dochodami z rosnc armi biedoty, zamiast inwestowa w rozwj produkcji, tworzy nowe miejsca pracy, pawili si w luksusie. Rosnca cz spoeczestwa spychana bya poniej minimum socjalnego, powikszay si ndza, bezrobocie, bezdomno. Zagroone zostay podstawy bytu narodowego. Solidarnociowe elity dalekie byy od chci realizacji chrzecijaskiego ideau pastwa i gospodarki chrzecijaskiej wersji spoecznej gospodarki rynkowej i nawet nie podjy takiej prby. Cakowicie zawiody zarwno gwna (ZChN), jak i pozostae katolickie ugrupowania polityczne. Szybko biedniejce masy pracownicze nie znalazy obrocw wrd antykomunistw. Gdy zadufana i rozbita wewntrznie postsolidarnociowa elita dopucia je nieopatrznie do gosu, w akcie wyborczym odebray jej wadz i day j ugrupowaniom wywodzcym si z poprzedniego systemu. Gwne z nich to tradycyjny przeciwnik Kocioa. Znowu wic stao si niedobrze i trzeba by sprbowa to zmieni. Taki mniej wicej jest sens oglnych rozwaa T. Przeciszewskiego. Przedstawiony przez niego schemat polityczny odzwierciedla te oceny i zawiera koncepcj osignicia podanej zmiany. rodkow pozycj w tym schemacie zajmuj stronnictwa reprezentujce drobnych wytwrcw wiejskich i miejskich (chopw, rzemielnikw i pewnie take drobne kupiectwo, usugi) oraz urzdnikw i fachow zwaszcza inteligencj. To PSL, UD i BBWR. Na prawo od tego centrum s stronnictwa reprezentujce wasno i przedsibiorczo, ale umiarkowane, gotowe broni interesw swego elektoratu metodami negocjacyjno-arbitraowymi. Na lewo od centrum analogiczne stronnictwa reprezentujce pracownikw, zwaszcza najemnych (tu przysze Stronnictwo Pracy, kandydat na politycznego reprezentanta Solidarnoci; istniejca ju Unia Pracy nie zostaa wymieniona). Te trzy ugrupowania to potencjalni sojusznicy, siy polityczne, ktre mog i powinny postawi sobie za cel i realizowa budow spoecznej gospodarki rynkowej opartej na zasadach etyki chrzecijaskiej (kopot byby tylko z laickim skrzydem UD). Dalej na prawo i na lewo przeciwnicy: stronnictwa nastawione na realizacj egoistycznych interesw klasowych poprzez walk klas i niszczenie przeciwnika. Konserwatyci i liberaowie z jednej, a socjalici, komunici i postkomunici z drugiej strony. Z tego schematu wynikaj okrelone wskazania praktyczne na dzi i jutro. Najwaniejszym zadaniem na dzi staje si rozbicie obecnej koalicji, oderwanie PSL od SLD (na przykad w zwizku ze spraw konkordatu). PSL powinno zosta w dalszej przyszoci w peni schrystianizowane (odpowiednie kierownictwo), a SLD osabiony (moe uda si oderwa i przecign na katolick stron niektre z tworzcych Sojusz ugrupowa lub ich odamy) i w peni izolowany. Stronnictwa prawicowo-klasowe naley wezwa do opamitania. Jest moliwe, e cz ich dziaaczy zrozumie swe bdy i zasili szeregi prawicy korporacyjnej (negocjacyjnej). Co prawda tej

104

formacji jeszcze nie wida, ale na pewno stworz j rozsdni przedsibiorcy-katolicy. Bezbonych i bezwzgldnych liberaw trzeba bdzie ostro zwalcza. Z lewic korporacyjn (negocjacyjn) jest podobny kopot. Istnieje wprawdzie Unia Pracy, ale nie jest ona i raczej nie bdzie katolicka. Za duo w niej elementw laickich i postkomunistycznych, ciy ona do obecnej koalicji. Moe uda si z niej jednak wyuska pewne grupy. Jeli, dalej, nie cae ugrupowania chrzecijasko-demokratyczne, to przy- najmniej cz ich dziaaczy zrozumie swe bdy i zasili szeregi lewicy korporacyjnej. Dojd te dziaacze Solidarnoci. Gdy to wszystko si uda, powstanie szeroka, silna, trwaa koalicja si katolickich. Wsplnym zgodnym wysikiem katolickiego spoeczestwa zbudowany zostanie w Polsce wzorowy kapitalizm. Kapitalizm z chrzecijask twarz. Schemat T. Przeciszewskiego i proponowana przeze strategia ktra oznacza wypowiedzenie wojny SLD i programowi obecnej koalicji i dlatego przyjta by moe z aplauzem przez ca prawic, te t wojn ze swej strony przygotowujc budzi wiele bardzo powanych wtpliwoci. Przedstawi tu przykadowo jedn z nich. Uderza przede wszystkim zupenie nietrafna charakterystyka dwch spord trzech ugrupowa uwaanych przez T. Przeciszewskiego za centrowe: Unii Demokratycznej i BBWR. W celach manipulacji politycznej, a niekiedy wskutek politycznego zalepienia i zwykej gupoty, doszo u nas do zupenego czasem pomieszania poj. Obozem konsekwentnie reformatorskim nazwaa si kompradorska (zwizana z obcym kapitaem) cz elity postsolidarnociowej, a obozem patriotycznym inna jej cz ta, ktra do wadzy nie moga si dorwa, mimo wielokrotnych usiowa. Trzonem obozu konsekwentnie reformatorskiego byy cile ze sob wsppracujce UD i KL-D. Jednym przeto z najbardziej absurdalnych pomysw patriotw byo przypisanie UD lewicowoci. Nie jest take ta partia wbrew T. Przeciszewskiemu ugrupowaniem centrowym. Dzisiejsi czoowi jej dziaacze byli od pocztku najbardziej wiadom kapitalistycznego celu czci solidarnociowej elity. Zainicjowali oni reform, czyli budow kapitalizmu szybko i kadym kosztem, i jeli pomin incydent z Olszewskim cay czas j prowadzili, w cisym porozumieniu z orodkami zagranicznymi. Europejsko, humanistyczny i demokratyczny frazes kamufloway do skutecznie rzeczywisty charakter i faktyczn rol tego ugrupowania politycznej czowki brutalnego, dzikiego kapitalizmu. To, co przywdcy UD starannie ukrywali, od czasu do czasu odsaniali ich najblisi sojusznicy z KL-D. Blisko tu jest taka, e pewno znowu dojdzie do cisej wsppracy lub moe nawet zjednoczenia. Jak i po co stworzone zostao BBWR, wszyscy dobrze wiedz. Lech Wasa, ktrego byo ono pomysem, jesieni 1989 r. zaaprobowa plan szybkiej kapitalistycznej transformacji Polski (SachsaBalcerowicza) i potem cay czas osania go, torowa mu drog, wszelkimi sposobami pomaga w jego realizacji (ostatnio rozwizujc parlament i dajc rzdowi Suchockiej jeszcze 4 miesice). Dzi prezydent sam chce zastpi prawic, ktra si do Sejmu nie dostaa, a BBWR deklaruje jako pierwszoplanowe zadanie obron witej wasnoci prywatnej, w tym tego, co udao si dotd wydrze spoeczestwu. Niewtpliwie obie te siy doo stara, aby rozbi obecn koalicj i wznowi poprzedni polityk. Wymienione ugrupowania opozycyjne maj zatem charakter prawicowy, a nie centrowy, reprezentuj wraz z KL-D klasowe interesy kapitau, take zagranicznego, o ktre bd walczy 105

bezpardonowo. Te siy mogy przecie, ale nie chciay budowa spoecznej gospodarki rynkowej, budoway dziki kapitalizm i jest naiwnoci sdzi, e bd robi co innego. Bd w ich ocenie (a take inne bdy, na przedstawienie ktrych nie ma tu ju miejsca wywraca ca konstrukcj T. Przeciszewskiego. 3. Z kim i dokd? Prba narzucenia spoeczestwu polskiemu przeksztace gboko sprzecznych z interesami jego pracowniczej wikszoci doprowadzia postsolidarnociowe elity do politycznego bankructwa. Po zaledwie 4 latach utraciy one wadz na rzecz ugrupowa centrolewicowych wywodzcych si z poprzedniego systemu i oskaranych nieustannie o kryptokomunizm. Afirmowanie i dugotrwae osanianie antypracowniczej polityki przeksztacio Solidarno z potnej siy politycznej i moralnej w zwyky zwizek zawodowy, jeden z kilku znaczcych, nie najbardziej przy tym wiarygodny. Postsolidarnociowe elity jednocz si dzisiaj, aby od nowa podj walk i moliwie szybko odebra wadz postkomunie, co ich zdaniem na pewno nastpi. Gotowe s z pewnoci dy do tego wszelkimi rodkami i kadym kosztem, jak zwykle gdy stawk jest wadza i wasno. Utrzymuj si jednak rnice midzy ugrupowaniami zdecydowanymi kontynuowa po zwycistwie dawn polityk spoeczno-gospodarcz (UD, KL-D i inni konsekwentni reformatorzy), oraz tymi, ktre widz konieczno jej skorygowania. S take istotne rnice w koncepcjach taktycznych. Co ma zrobi Solidarno w tej sytuacji? I tu s dziaacze, ktrzy marz o powtrzeniu historii cho wiadomo, e jeli si ona powtarza, to ju tylko jako farsa. ni oni o odbudowie potgi Zwizku i gotowi s w tym celu zblokowa si z postsolidarnociowymi ugrupowaniami politycznymi, mimo i te tak bardzo zawiody: z prezydentem Was i jego BBWR-em (Sie), albo z koalicj chadecko- narodow, nawet z konserwatystami albo liberaami, nie mwic ju o UD. Jest to grona tendencja. Ostre zderzenie si ze sob Solidarnoci rnych opcji mogoby spowodowa rozpad i ostateczny upadek Zwizku. Mona zrozumie tego typu cigoty po dotkliwej klsce. Ale do czego te cigoty? Przecie niemal wszystkie postsolidarnociowe ugrupowania polityczne porzuciy pierwotne ideay Solidarnoci. Niemal wszystkie zwizay si, tak czy inaczej, z budow dzikiego kapitalizmu w Polsce: jedne kieroway tym procesem, inne obiecyway, e zrobi to samo lepiej i szybciej... W tej sytuacji T. Przeciszewski proponuje, aby Solidarno staa si masow baz nie istniejcej jeszcze (gdy stale dotd rozbijanej) prawdziwie katolickiej partii pracobiorcw, ktra w porozumieniu negocjacyjnym z analogiczn prawdziwie katolick parti pracodawcw i tak parti chopsk (PSL jest tu jedynym powanym kandydatem) budowa bdzie spoeczn gospodark rynkow opart na katolickiej etyce i nauce spoecznej. Nie socjalizm, nie liberalny kapitalizm, ale oczywicie kapitalizm. Humanistyczny, jak zapewnia prof. Przeciszewski. Furi interesu prywatnego trudno jednak okiezna naukami moralnymi. Nawet w redniowieczu, gdy Koci by potg, nie udao mu si stworzy pastwa boego na ziemi. Ju w naszych czasach zawiody te prby z systemem korporacyjnym (we Woszech Mussoliniego, na przykad). Wtpliwe, aby wanie teraz i akurat w Polsce moliwa si okazaa realizacja koncepcji szlachetnej, ale noszcej wszelkie znamiona utopii. I to w dodatku za pomoc przyjaznych negocjacji stron o gboko odmiennych interesach. 106

Aby skutecznie broni interesw pracowniczych i zbudowa system, w ktrym by si one naprawd liczyy, nie naley wiza si z prokapitalistycznymi ugrupowaniami politycznymi. Nie naley te kopa roww i odgradza si nimi od innych ugrupowa pracowniczych. Nie wolno dzieli ludzi pracy na swoich i obcych, a tym bardziej wrogw. Ani wedug przebrzmiaych ju kryteriw (na zych postkomuchw i dobrych solidarnociowcw), ani wedug narodowoci, ani wedug wiary albo nawet wyznania lub jakiej kombinacji tych cech (np. Polak-katolik). Takie podziay osabiaj jedynie og pracownikw, rozbijaj ich i uatwiaj podporzdkowanie obcym im interesom. Niekiedy prowadz do tak strasznych nieszcz, jakie s dzi udziaem milionw zwykych ludzi w rnych krajach. Choby w Jugosawii, gdzie niszcz dorobek caego pokolenia i morduj si wzajem katoliccy Chorwaci, prawosawni Serbowie i muzumanie boniaccy, i nikt z Papieem wcznie nic na to poradzi nie moe. Trzeba wycign wreszcie wnioski z dowiadcze ostatniego okresu. Zrozumie, e budowa w Polsce systemu czysto kapitalistycznego ley w interesie kapitau, ale nie pracy. e znacznie korzystniejszy dla spoeczestwa byby powrt do idei spoeczno-gospodarczych Solidarnoci z pocztku lat 80. Chodzio wwczas o wyprowadzanie kraju z kryzysu ekonomicznego, a nie o wieloletni gbok recesj, ktr mu postsolidarnociowa wadza zafundowaa; o podniesienie efektywnoci gospodarki, a nie o jej twrcz destrukcj, prywatyzacyjn grabie i wyprzeda; o uczynienie z pracownikw wspgospodarzy zakadw, a nie zastraszonego stada kandydatw na bezrobotnych; o podniesienie materialnego poziomu ycia ludzi pracy, a nie o ich zepchnicie w bied. To, o co wwczas chodzio, mona jeszcze w Polsce osign. Musz si jednak porozumie w tym celu wszyscy zainteresowani. Tylko wsplnie, nie podzieleni na zwalczajce si ugrupowania zawodowe i polityczne, mog odnie sukces. Solidarno, moim zdaniem, powinna si dzi nastawi na wspprac ze wszystkimi tymi siami politycznymi i spoecznymi, ktre wysuwaj i wykazuj szczer wol realizacji programu gospodarki mieszanej (trwale wielosektorowej), odbudowy i ochrony produkcji krajowej, poszanowania interesw pracowniczych. Na wspprac ze wszystkimi, ktrzy stawiaj prac przed kapitaem co jest te przecie jedn z podstaw nauki spoecznej Kocioa Katolickiego. W ten i tylko ten sposb nie za suc znowu za podnek cudzych ambicji i interesw, za robotnicz armi w nowej wojnie o kapitalistyczn wadz i wasno czy katolickiej krucjacie Zwizek odzyska moe wiarygodno i wpywy w spoeczestwie oraz cz przynajmniej dawnej chway i blasku. Inaczej upadnie.

107

LEWICA POLSKA I JEJ PROGRAM89

Ostatni okres obfituje w zebrania i konferencje, na ktrych przyznajce si do lewicowoci rodowiska i ugrupowania zastanawiaj si nad politycznym i ekonomicznym programem lewicy. Okazuje si, e nie ma jasnoci i zgodnoci nawet w kwestiach zasadniczych. Co jest dzi w Polsce wyrnikiem rzeczywistej lewicy? Czy SdRP jest parti lewicy? Jaki charakter ma program ekonomiczny i spoeczny realizowany przez obecn koalicj? Czy inny, bardziej lewicowy, program jest teoretycznie i praktycznie moliwy? Jaki to byby program? Takie s dzi typowe problemy na lewicy. Uczestnicy zorganizowanej niedawno przez Uni Pracy konferencji naukowej mieli poszukiwa odpowiedzi na pytanie do zaskakujce w wietle obfitej literatury programowej tego ugrupowania. Okazao si, e jego przywdcy nie wiedz dotd, czy istnieje lewicowa alternatywa liberalnego programu transformacji. Transformacja do kapitalizmu bya na tej konferencji oczywistym i koniecznym celem; chodzio o to, czy i jak mona go zrealizowa w sposb mniej dotkliwy dla pracowniczej wikszoci ludnoci. Najwyszy ju chyba czas, aby wyjani sobie podstawowe pojcia, sformuowa nie tylko gwne pytania, lecz i odpowiedzi na nie. Rnice, jakie tu wystpi, bd zasadniczymi rnicami politycznymi, jasno okrelajcymi rzeczywisty charakter kadego z ugrupowa. Autor ma nadziej, e tekst poniszy przyczyni si w jakiej mierze do samoidentyfikacji lewicy. Rewolucja Solidarnoci Nie ulega ju dzi wtpliwoci, e bya ona odroczon o 45 lat, ale poza tym normaln kontrrewolucj buruazyjn o do typowym przebiegu. W sprzyjajcych warunkach zewntrznych (niepowodzenie prby zdemokratyzowania i usprawnienia systemu w ZSRR i konsekwencje tego; masywna rnorodna pomoc Zachodu) oraz wewntrznych (fatalne gospodarczo i spoecznie efekty awanturniczej polityki ekipy Gierka-Jaroszewicza), opozycyjna czowka potrafia zbudowa, pod klasycznymi hasami demokratycznymi, masow armi polityczn i na jej czele przej wadz. Elita Solidarnoci szybko okazaa si polityczn czowk zalkowej jeszcze wwczas klasy kapitalistycznej. Z wydatn koncepcyjn i materialn pomoc kapitalistycznych central politycznych i finansowych przyja. ona program zniszczenia do gruntu zastanego systemu spoeczno-ekonomicznego i budowy kapitalizmu, i rozpocza jego realizacj. Zaufanie i zudzenia znacznej czci ludnoci pozwoliy dugo skutecznie maskowa ten program oglnikowymi hasami reformy, budowy demokracji i gospodarki rynkowej, powrotu do normalnoci, drogi do Europy itp. Szczegowy plan dziaania (konkretne cele, rodki, metody) zawieray listy intencyjne do Midzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku wiatowego i inne porozumienia midzynarodowe (z Waszyngtonem, Bruksel), z reguy co najmniej czciowo utajnione. Wykorzystujc si pastwa i furi interesu prywatnego rzdy solidarnociowe uruchomiy i rozwiny procesy pierwotnej akumulacji kapitau. Za pomoc hiperinflacji drastycznie obniona zostaa sia nabywcza ogu ludnoci i zlikwidowane 3/4 jej oszczdnoci. Okrelonym grupom stworzone zostay moliwoci szybkiego bogacenia si i przejmowania majtku spoecznego. Zorganizowany zosta upadek sektora
89

Tekst opublikowany w Dzi nr 2, 1995.

108

pastwowego, poprzez zwaszcza: ograniczenie siy nabywczej ludnoci; dopuszczenie masowego importu; systematyczne podnoszenie cen materiaw zaopatrzeniowych (w tym energii), dywidend, podatkw i czynszw; ograniczenie kredytu bezporednio oraz barier stopy procentowej. Polityk pacow i cenow rzdy solidarnociowe systematycznie obniay realne dochody pracownikw najemnych, emerytw i rencistw oraz chopstwa. Systematycznie ograniczano tym grupom (a do likwidacji niektrych) przysugujce im uprzednio uprawnienia i zabezpieczenia. Konsekwentnie redukowano sfer usug spoecznych, co uzasadniano brakiem rodkw w budecie (kurczcym si faktycznie wskutek bankructw i prywatyzacji sektora pastwowego). Mnoce si upadoci przedsibiorstw pastwowych (w tym PGR-w) zrodziy masowe bezrobocie i szerok stref ndzy. Wykorzystujc strach przed tym pracownikw zdezorientowanych ponadto propagand i obezwadnionych niszczeniem wizi organizacyjnych wymuszano zgod zag na prywatyzacj ich zakadw. Wyprzedawano za bezcen najlepsze przedsibiorstwa pastwowe koncernom zagranicznym nioscym nowoczesno i szybko rosncemu, gwnie spekulacyjno-aferowemu kapitaowi krajowemu. Przygotowano pene wywaszczenie ludnoci pracujcej pod cynicznym hasem uwaszczenia wszystkich obywateli. Kapitalistyczna przebudowa miaa przynie polskiej gospodarce i spoeczestwu szybki awans do zachodnioeuropejskiego poziomu nowoczesnoci i zamonoci. Nie byo to jednak ani nie jest moliwe, gdy nie zapewnia ona niezbdnych ku temu czynnikw: szybkiego przyrostu kapitau produkcyjnego, dopywu nowoczesnej techniki, rozszerzenia rynku wewntrznego i zewntrznego. Wedug niemieckich ekonomistw, podniesienie gospodarki byej NRD do poziomu 80 proc. efektywnoci gospodarki Niemiec zachodnich wymaga 10 lat inwestowania po okoo 120 mld. dol. rocznie i to si tam dokonuje. W Polsce tymczasem w cigu caego okresu rzdw solidarnociowych kapita zagraniczny zainwestowa poniej 2,5 mld. dol., a kapita krajowy jest w stanie wykupi tylko cz spord doprowadzonych do bankructwa przedsibiorstw pastwowych. Rozwizuje to automatycznie kwesti nowoczesnej techniki: zainstalowana ona zostanie w czci przedsibiorstw przejtych przez wielkie koncerny zagraniczne, rodzimego kapitau nie sta bdzie na zakup takiej techniki na szersz skal i nie stworzy te on jej sam. Podobnie z rynkiem. Polska nie moe liczy na znaczne i trwae poszerzenie rynku zewntrznego, ju staa si natomiast rynkiem zbytu dla towarw zachodnich. One zapeni znaczn cz stosunkowo szczupego wskutek niskich dochodw wikszoci ludnoci krajowego rynku konsumpcyjnego i cakowicie opanuj (ju tak jest zreszt) rynek towarw luksusowych dla wskiej elity. Gospodark i spoeczestwo, jakie powstan w Polsce w wyniku kapitalistycznej transformacji, ju dzi mona dostrzec. Przeksztacenia wasnociowe i nacisk ekonomiczny krajw duo wyej rozwinitych zniszcz znaczn cz polskiej gospodarki. Duy odsetek ludnoci znajdzie si trwale bez pracy i bdzie y w skrajnej ndzy. Ludno zatrudniona najemnie (a take chopi) bdzie mie bardzo niskie dochody i pozbawiona bdzie elementarnych praw socjalnych i zabezpiecze ekonomicznych. Bdzie miaa ze warunki mieszkaniowe, skrajnie ograniczon opiek zdrowotn, owiat publiczn na niskim poziomie, godowe renty i emerytury. Majtek narodowy znajdzie si w rkach maej czci spoeczestwa; ona y bdzie na zachodnioeuropejskim poziomie, a jej wierzchoek w luksusie. Rzeczywistym panem kraju bdzie jednak kapita zagraniczny, ktry przejmie najlepsz cz gospodarki i bdzie te dyktowa kierunki polskiej polityki.

109

Kapitalistyczna transformacja jest transformacj Polski w kraj kapitalizmu peryferyjnego i zalenego. Ale nie tylko. Pozbawiona suwerennoci gospodarczej, i w rezultacie take politycznej, Polska kapitalistyczna nie bdzie w stanie zapobiec powrotowi Niemiec na nasze ziemie zachodnie. Skurczy si wtedy faktycznie do rozmiarw Generalnej Guberni z czasw wojny i bdzie spenia podobn do niej rol. Fakt, e kapitalistyczna transformacja sprzeczna jest z interesami pracowniczej wikszoci ludnoci, przyznaj publicznie co bardziej cyniczni i mniej zakamani buruazyjni dziaacze polityczni (jak np. D. Tusk), a take bardziej obiektywni naukowcy ( Procesy transformacji w krajach Europy rodkowej wyniosy do wadzy siy polityczne, ktre realizuj program reform sprzeczny z oczekiwaniami i interesami zdecydowanej wikszoci spoeczestw A. Wolff-Powska, Jesie Wiosny Ludw, Gazeta Wyborcza z 2930.X.94). Fakt, e transformacja ta zagraa polskiemu interesowi narodowemu, nie jest jeszcze szerzej rozumiany, ale dociera ju nawet poprzez pryzmat wasnych interesw do narodowego odamu biznesu. Pene zrozumienie obu tych faktw i wycignicie wniosku, e obowizkiem jest wykorzysta kad moliwo, aby drog do degradacji wiata pracy i do upadku narodowego spowolni, a nastpnie zablokowa, wydaje si oczywistym zasadniczym wyrnikiem lewicy tu i teraz, czyli dzisiaj w Polsce. Solidarnociowa prba restauracji kapitalizmu z zaskoczenia i na chama, brutalnymi metodami pierwotnej akumulacji, doznaa poraki. We wrzeniu 1993 znaczna cz ciko dowiadczonej ludnoci odmwia zaufania postsolidarnociowej elicie, obdarzya zaufaniem. ugrupowania opozycyjne, obiecujce zasadnicz zmian polityki gospodarczej i spoecznej. Jak w 1989 r. solidarnociowa opozycja, tak tym razem postkomunistyczna centrolewica potrafia wykorzysta niespodziewan szans i uja wadz, ktra wymkna si z rk konsekwentnych reformatorw. Trzonem lewicy parlamentarnej jest SdRP. W wysokim stopniu okrela ona polityk obecnej koalicji rzdowej, zwaszcza gospodarcz, a rezultat tych rzdw bdzie mia ogromne znaczenie dla losw caej polskiej lewicy i losw Polski. Dlatego analiza politycznego charakteru tej partii jest dzi tak wana, waniejsza od kwestii charakteru wszystkich innych ugrupowa przyznajcych si do lewicowoci zarwno skupionych w SLD, jak i np. Unii Pracy. SdRP w sztafecie budowniczych kapitalizmu SdRP sza do wyborw z hasem tak dalej by nie moe, przeformuowanym nastpnie na tak dalej by nie musi. Jej pozytywny program by jednak oglnikowy i niejasny. Partia opowiadaa si za dalsz przebudow systemu spoecznego i gospodarczego budow demokracji i gospodarki rynkowej ale przeciw prbom mechanicznego wdraania rozwiza gospodarki kapitalistycznej (program wyborczy SLD). Nie wyjanione bliej zasady spoecznej gospodarki rynkowej miay by powizane z aktywn polityk spoeczno-ekonomiczn pastwa, wymogi efektywnego gospodarowania ze sprawiedliwym podziaem dbr (por. dok. II Kongresu SdRP). dano rwnych szans dla wszystkich sektorw gospodarczych . Prywatyzacji przyznawano istotn rol w reformie gospodarczej, z zastrzeeniem jednak, by nie doktryna tu decydowaa, lecz rachunek ekonomiczny, podniesienie efektywnoci gospodarki. Wypowiadano si przeciw prywatyzacji najefektywniejszych przedsibiorstw pastwowych oraz przeciw prywatyzacji

110

powszechnej jako prowadzcej nie do ludowego kapitalizmu (ktry jest iluzj), lecz do dalszego zrnicowania majtkowego spoeczestwa. Elektorat SdRP i PSL oczekiwa zapowiedzianego zwrotu w polityce gospodarczej i spoecznej. Premier Pawlak w swym expos ograniczy jego zakres: zapowiedzia tyle zmiany, ile moliwe i tyle kontynuacji, ile konieczne. Gospodark miaa jednak w rku SdRP. Nowa polityka powinna bya znale wyraz w projekcie budetu na 1994 r. M. Borowski siami odziedziczonych po poprzednich rzdach urzdnikw (z Misigiem na czele), z pomoc nie ujawnionych ekspertw i w uzgodnieniu z rezydentami MFW i BS opracowa i przedstawi w sejmie nie prowizorium budetowe, jak si spodziewano, lecz projekt budetu od razu na cay rok. Zasadniczo tosamy z projektem pozostawionym przez rzd Suchockiej. W burzliwej dyskusji sejmowej stwierdzono, e jest to budet kontynuacji, kolejny budet MFW dla Polski. Rzeczywicie oparty on by na tych samych, co wszystkie poprzednie zasadach, wynikajcych z liberalno-monetarystycznej doktryny oraz kryteriw wykonawczych i innych zobowiza wobec midzynarodowych instytucji finansowych. Zamyka si deficytem niszym nawet od przyjtego (jakoby) w porozumieniu koalicyjnym, gdy jak to publicznie stwierdzi Borowski zadali tego przedstawiciele owych instytucji. Przewidywa dalsze zuboenie pracowniczej wikszoci ludnoci i dalsz wydatn redukcj sfery budetowej. Nie zawiera ani mechanizmw, ani rodkw zdolnych powstrzyma upadek sektora publicznego, zredukowa bezrobocie, stymulowa eksport i inwestycje. Nie eksponowa nawet tych celw, przewidywa za to dalszy postp prywatyzacji. Okazao si, e, wbrew przedwyborczej propagandzie, adnej socjaldemokratycznej alternatywy dla Polski pki co nie ma. By to szok dla caej lewicy. Solidarnociowa elita nie ukrywaa zoliwej satysfakcji i elaborat Borowskiego uznaa za dowd, e odmienna od prowadzonej przez ni polityka jest w ogle niemoliwa. Ostro protestowali nawet czonkowie rzdu, ale potem ucichli. Premier Pawlak czciowo zdystansowa si od Borowskiego i gdy ten zada peni wadzy gospodarczej, przyj jego dymisj. Budet jednak, tak jak poprzednie, zosta przez sejm przepchnity, i to niemal bez poprawek. Prezydent ktry budow kapitalizmu od pocztku zaaprobowa i cay czas j wspiera i osania zastanawia si, czy budet podpisa, bo nie chroni on dostatecznie ludzi pracy; wojn z komun odoy jednak na pniej. Dlaczego SdRP wystpia z budetem kontynuacji? Moliwe byy rne wytumaczenia: 1. Brak przygotowania. Podobnie jak Solidarno w 1989 r., SdRP nie spodziewaa si, e wyniki wyborw pozwol jej doj do wadzy (wspwadzy). Miaa tylko oglny program i hasa wyborcze, nie miaa skonkretyzowanej koncepcji nowej polityki ekonomicznej, ani te grupy ekonomistw zdolnych j opracowa (M. Borowski z rnych powodw nie mg tego zrobi). W tej sytuacji naleao jednak przedstawi tylko prowizorium budetowe, dobra nastpnie nowe kadry i opracowa now koncepcj i odmienny budet. 2. Taktyka wobec zewntrznych i wewntrznych si odbudowy kapitalizmu w Polsce. Sytuacja postkomunistycznej koalicji nie bya atwa. Zdecydowane natychmiastowe przeciwstawienie si kierujcym i nadzorujcym transformacj zagranicznym centrom finansowym i politycznym wywoaoby natychmiastowe dotkliwe represje ekonomiczne i polityczne z ich strony, a take zmasowany wcieky atak wszystkich wewntrznych si buruazyjnych. Przyjcie stanowczych da wierzycieli i uzgodnionego z MFW budetu pozwalao osign redukcj dugu. Dopiero potem mona si byo zacz prostowa, stopniowo zmienia polityk gospodarcz i spoeczn, w miar sukcesw rozszerzajcych spoeczn baz i poparcie dla koalicji. 111

Czy mona byo przechytrzy w ten sposb zewntrznych i wewntrznych przeciwnikw? Trudno powiedzie. W kadym razie tak koncepcj atwiej byoby przypisa PSL ni SdRP. 3. Kapitulacja w sytuacji przymusowej. Grupa kierownicza SdRP moga by przekonana, e po upadku ZSRR, w Polsce i innych krajach postkomunistycznych moliwa jest tylko budowa systemu kapitalistycznego. Na nic innego zewntrzne i wewntrzne siy buruazji nie pozwoliyby. Nie majc dostatecznej siy ekonomicznej i wasnych rodkw na modernizacj gospodarki, Polska musiaa przyj warunki, podyktowane jej przez zachodnie centra finansowe i polityczne. Mona byo jednak i naleao sprbowa chroni ludno pracownicz przed masow ndz i bezrobociem, a kraj przed pen utrat suwerennoci gospodarczej i politycznej. 4. Pena, take ideologiczna kapitulacja. Cz przynajmniej kierowniczej grupy SdRP moga doj do przekonania, e kapitalizm rzeczywicie okaza si najsprawniejszym systemem, e tylko prywatna wasno potrafi zapewni gospodarce wysok efektywno i szybki postp i e wobec tego najwaciwiej byoby sprywatyzowa cay sektor pastwowy i publiczny. Lepiej jednak kontynuujc ten tok mylenia aby w okresie transformacji bya u wadzy socjaldemokracja, gdy bdzie robia to, co niezbdne w delikatniejszy sposb, zadba, aby budowany by kapitalizm ,,O ludzkiej twarzy, humanistyczny, a nie dziki i brutalny. W tym wypadku naleao przekona zagraniczne i krajowe siy buruazyjne, e socjaldemokracja nie zagraa transformacji ustrojowej, a wrcz odwrotnie, zabezpieczy j skutecznie od strony spoecznej. Naleao moliwie jak najlepiej uoy wspprac z umiarkowan prawic, nie zadziera z Kocioem: A gdyby na przykad Kwaniewskiemu albo Oleksemu udao si zosta prezydentem, socjaldemokracja zachowaaby znaczne wpywy nawet w wypadku przegranej w nastpnych wyborach. Jesieni 1993 r. istniaa na pewno mieszanka tych i innych jeszcze motyww. Rni dziaacze SdRP i SLD rnie myleli i tak jest take dzisiaj. Jednake charakter ugrupowania politycznego okrelaj pogldy i linia dziaania jego kierownictwa. I jeli rok temu mona tu byo jeszcze mie zudzenia, dzi nie ma ju na nie miejsca. Obecna grupa kierownicza SdRP nie kryje swych pogldw, a jej dziaania mwi same za siebie. SdRP, a w konsekwencji SLD, stay si narzdziem w rkach mieszczaskich politykw, przeksztacane s przez nich w reprezentanta interesw jednego z odamw nowej buruazji (w tym uwaszczonej i nadal si uwaszczajcej byej nomenklatury). Fakty s znane, ale niektre warto przypomnie. Jak na przykad ten, e gwny do niedawna ekonomista SdRP, M. Borowski wielokrotnie deklarowa sympati do L. Balcerowicza i Jeffreya Sachsa, dowodzi na amach Trybuny naturalnej przewagi wasnoci prywatnej nad pastwow i koniecznoci likwidacji tej ostatniej, otwarcie pochwala budow kapitalizmu metodami pierwotnej akumulacji (bo jake inaczej?) Program gospodarczy SLD przeksztaci w liberalny. Zorganizowa poparcie czci posw SLD dla projektu ustawy o powszechnej prywatyzacji i Narodowych Funduszach Inwestycyjnych, dziki czemu projekt ten przeszed w sejmie. Jako wicepremier i minister finansw opracowa budet kontynuacji, oparty cakowicie na liberalno-monetarystycznej doktrynie i wymogach MFW i B. Przyoy rk do aferalnej prywatyzacji Banku lskiego. Zada od premiera Pawlaka cakowitej swobody w prokapitalistycznej liberalnej polityce gospodarczej, a ostatnio zorganizowa odsunicie przeszkadzajcego w prywatyzacji posa Pka.

112

Byy prezes warszawskiej filii Banku Bogatina, W. Kaczmarek jako szef Ministerstwa Przeksztace Wasnociowych robi, co moe, aby sprywatyzowa co si da i jak si da. Take najbardziej dochodowe dla pastwa i strategiczne brane i przedsibiorstwa. Z. Siemitkowski, w znanej wypowiedzi dla Gazety Wyborczej (z 5.III.94), wprost stwierdzi, e chodzi mu o budow Polski dla 1520%. klasy redniej kosztem pracownikw sfery budetowej, rencistw i emerytw, pracownikw wielkich zakadw przemysowych, przeciwnych prywatyzacji i reformie modernizacyjnej. Nawet jeli przegramy nastpne wybory stwierdzi on jako rzecznik SLD zostawimy po sobie gospodark i klas redni materialnie zainteresowan istnieniem ustroju demokratycznego. Jeli tak si stanie, socjaldemokracja zawsze znajdzie dla siebie miejsce na scenie politycznej i zawsze bdzie politycznie atrakcyjnym partnerem . Wypowiedzi A. Kwaniewskiego, w kraju i zwaszcza za granic, rwnie bywaj bardzo szczere. W dyskusji w redakcji Polityki (Polityka z 11.VI.94) przywdca SdRP dorwna szczeroci i cynizmem D. Tuskowi, gdy stwierdzi o planie Balcerowicza: Wiemy, jak on by wprowadzony szybko, zdecydowanie, z zaskoczenia, aby go mona byo przepchn w Sejmie, pki niewielu zorientuje si o co chodzi. No i dobrze . Zwolennicy wolnorynkowego kapitalizmu w SdRP sami s ju w znacznej czci kapitalistami. Nie s oni zainteresowani rozliczaniem ludzi interesu, tropieniem afer, utrudnianiem bogacenia si wskiej grupie kosztem spoecznego majtku i dochodw pracowniczych. Std nic dziwnego, e zbojkotowana zostaa przez nich w sejmie akcja czyste rce, odsunity zosta Pk, wymusza si przypieszenie prywatyzacji, prywatyzacj przemysu tytoniowego itd. Nic te dziwnego, e w SLD nie wida powaniejszego oporu wobec nawizywanej coraz czciej wsppracy z Uni Wolnoci, czyli z tymi, ktrzy realizowali przez 4 lata budow dzikiego kapitalizmu w Polsce. SdRP (podobnie jak Unia Pracy, ktr si tutaj nie zajmujemy) przyjta zostaa wanie do Midzynarodwki Socjalistycznej. Partie socjaldemokratyczne wsprzdziy i rzdziy niejednokrotnie w rnych krajach kapitalistycznych, kilka z nich jest dzisiaj u wadzy. Nigdy nie podnosiy one i nie podnosz rki na prywatn wasno, na ekonomiczne podstawy wadzy kapitau co jest warunkiem tolerowania rzdw socjaldemokratycznych przez buruazj. Ale pierwszy to chyba w historii wypadek, aby socjaldemokraci budowali kapitalizm. To znaczy, aby przeprowadzali wywaszczenie spoeczestwa, wzgldne i absolutne zuboenie wikszoci ludnoci, wzbogacenie wskich grup i podporzdkowanie kraju kapitaowi midzynarodowemu. To ju s chyba socjaldemokratyczne szczyty. Strategia dla Polski Po dymisji Borowskiego SdRP miaa kopoty ze znalezieniem innego geniusza od gospodarki. Rosatiego ktry przedstawi program niewtpliwie mniej liberalno-monetarystyczny, take jednak kontynuujcy kapitalistyczn transformacj, premier Pawlak zaakceptowa, ale odrzuci go Wasa, prawdopodobnie na yczenie MFW. Wszyscy wreszcie zgodzili si na G. Koodk z jego Strategi dla Polski. Rok 1994 by dla gospodarki polskiej oglnie biorc, mimo suszy, pomylny. Brak przez kilka miesicy administracyjnego hamulca wzrostu pac w postaci popiwku zaowocowa poszerzeniem rynku wewntrznego, pomimo spadku realnych pac budetwki. Koniec recesji w Europie Zachodniej zwikszy moliwoci eksportowe, powikszy si te eksport graniczny. 113

Okazao si, e przemys, mimo dewastacji, ma rezerwy i potrafi je bezinwestycyjnie uruchomi. Wzrosa produkcja przemysowa. Inflacja okazaa si wprawdzie wysza od planowanej, ale jej przyrost by niszy od przyrostu produkcji. Ona te wanie zmniejszya realnie wydatki budetu, a zwikszya wpywy itd. Strategia dla Polski kontynuuje kapitalistyczn transformacj, dziki czemu zyskaa aprobat MFW i B. Budowa kapitalizmu dokonywa si ma jednak w korzystniejszych warunkach nie recesji, lecz wzrostu gospodarczego, ktry G. Koodko ma nadziej podtrzyma. Suy ma temu sanacja czci przedsibiorstw pastwowych, ulgi dla eksporterw i inwestorw itd. Dziki temu koszty transformacji powinny zmale, a wyniki zwikszy si. Wzrost produktu narodowego powinien pozwoli na stabilizacj, a moe nawet pewien wzrost realnych dochodw pracowniczej czci spoeczestwa i jednoczenie na znaczny wzrost zyskw, oszczdnoci i inwestycji prywatnych. Przewidziana jest take, chocia ostroniejsza, dalsza prywatyzacja sektora pastwowego, nawet bran wysokodochodowych i o kluczowym znaczeniu dla gospodarki. Te nadzieje i zamierzenia znalazy wyraz w projekcie budetu na 1995 r. Liberalna wiara w rynek zostaa tu znacznie zredukowana, przewidziano rne formy oddziaywania pastwa na gospodark. Nie zostaa jednak przezwyciona doktryna monetarystyczna, na gruncie ktrej NBP i poprzednie ekipy rzdowe pauperyzoway ludno pracownicz, dawiy gospodark i wymuszay prywatyzacj sektora pastwowego. Nadal ma obowizywa zasada zwalczania inflacji w ponad poowie nakrcanej przez samo pastwo restrykcyjn polityk emisyjn i kredytow. Nadal obowizuje postulat rwnowaenia budetu pod grob narastania, jak kula niena kosztw obsugi dugu (czyli pacenia produktem narodowym za druk papierowych znakw pieninych). Oznacza to dalszy i permanentny brak wystarczajcych rodkw na pomoc socjaln, lecznictwo, owiat i nauk, mieszkalnictwo, sdownictwo, policj i wojsko. Oznacza to take co moe nawet znacznie waniejsze brak powaniejszych rodkw na aktywn polityk gospodarcz pastwa, zdoln uruchomi niewykorzystane moliwoci produkcyjne, radykalnie zredukowa bezrobocie, stymulowa inwestycje (podejmowa take pastwowe), skutecznie wspiera procesy restrukturyzacyjne i modernizacyjne. Liczenie na to, e kapita prywatny zdoa wydusi odpowiednie rodki z ludnoci, albo e dostarczy ich i zrealizuje te zadania kapita zagraniczny, nie ma adnych realnych podstaw. Wynika std jednak, e Strategia Koodki nie rozwizuje spraw kluczowych dla lepszej przyszoci Polski, jej realizacja moe jedynie spowolni, nie jest jednak w stanie powstrzyma i odwrci procesu zwanego umownie latynizacj kraju. Lewicowa alternatywa Ugrupowania konsekwentnie reformatorskie z uporem powtarzay, e adnej alternatywy wobec planu Balcerowicza nie ma i by nie moe, czyli e mona budowa w Polsce tylko kapitalizm i tylko w taki wanie sposb. Ze szczeglnym uporem broniono kolejnych budetw. Powtarzano tu w koo zestaw dogmatw doktryny liberalno-monetarystycznej, wyprbowanych w praktyce na krajach Trzeciego wiata. Pastwo nie moe wydawa wicej, ni wynosz jego dochody dowodzono. Wikszy od paroprocentowego deficyt budetowy jest niedopuszczalny; gdyby by wikszy, trzeba by drukowa masowo puste pienidze, co nasilioby tylko inflacj. Straciliby najbiedniejsi, a droszy jeszcze kredyt zupenie zniechciby przedsibiorcw do inwestycji. Rezultatem byyby hiperinflacja, destabilizacja i upadek gospodarki.

114

Osignicia reformy zostayby zniszczone. Wielkie straty poniesiono by na prno, bo i tak trzeba by byo wrci do jedynie susznych zasad polityki gospodarczej. Gdy po wyborczym zwycistwie centrolewicy pojawi si budet kontynuacji Borowskiego, znowu mia on by bezalternatywny. Przejt od urzdnikw MFW i dziaaczy UD i KLD argumentacj zaczli teraz powtarza przywdcy SdRP. Po dymisji Borowskiego pojawia si Strategia dla Polski. G. Koodko jest wiatowym ekonomist i przyznaje, e zawsze jest jaka alternatywa. Deklaruje otwarto na propozycje. Ale na konstruktywne, tzn. ulepszajce w szczegach jego najlepsz z moliwych koncepcj dalszej budowy prywatno-kapitalistycznego systemu. Czy inna Polska jest czy nie jest moliwa? Jeli rozwaa ten problem z czysto ekonomicznego punktu widzenia i w oderwaniu od zewntrznych i wewntrznych si spoecznych, byyby rne moliwoci. Mona by nawet odbudowa Polsk Ludow, nie z centralistyczno-biurokratycznym systemem gospodarczym, rzecz jasna, lecz z niekapitalistyczn, parametrycznie gwnie sterowan przez pastwo gospodark rynkow. Mona by te budowa system mieszany, wielosektorowy, ze stymulujc postp konkurencj sektorw i wiksz czy mniejsz regulacj ze strony pastwa. Realny socjalizm zaama si, ale przecie dziaa przez dziesiciolecia i nie niszczy, lecz rozwija gospodark. Pomimo niewysokiej efektywnoci ekonomicznej, potrafi da wszystkim prac, stopniow popraw warunkw bytu, szeroki zakres zabezpiecze spoecznych i zapewnia jednoczenie znaczne rodki na inwestycje. Przykadw gospodarki wielosektorowej, z rnym zakresem i formami ingerencji pastwa, mona znale w wiecie wiele, w tym take kraje o bardzo wysokiej dynamice rozwojowej. Rne elementy alternatywy spoecznej i gospodarczej zawieraj programy szeregu polskich ugrupowa politycznych, nawet prawicowych. PSL ma niewtpliwie inn wizj gospodarki polskiej ni liberaowie z SdRP. Koncepcj gospodarki wielosektorowej z regulujc rol pastwa (notabene zawart take we wczeniejszych dokumentach programowych SdRP), szeroko rozwina i lansowaa Unia Pracy. PSL, UP i KPN odrzucaj doktryn monetarystyczn i opart na niej polityk pienino-kredytow. Ugrupowania chadeckie domagaj si (mao realistycznie), by budowany kapitalizm nie uboa mas pracowniczych, nie powodowa masowego bezrobocia i ndzy. Narodowa buruazja da ochrony gospodarki krajowej przed zabjcz konkurencj zewntrzn, wstrzymania wyprzeday cennych elementw gospodarki kapitaowi zagranicznemu (jej si one nale!). Itd. Rzeczywicie lewicowa alternatywa to caociowa konstrukcja, ktr charakteryzowayby przede wszystkim: l. Zmiana celu przemian gospodarczo-spoecznych w Polsce. Nie pierwotna akumulacja kapitau i gospodarka prywatno-kapitalistyczna, lecz gospodarka trwale wielosektorowa jako cel. Pierwszym krokiem w tym kierunku byoby wstrzymanie prywatyzacyjnej grabiey i wyprzeday gospodarki. 2. Zmiana rodkw. Nowe rodki i sposoby dziaania powinny wstpnie zapewni: znaczce odduenie zdolnych do efektywnego dziaania przedsibiorstw pastwowych i niezbdnych spoeczestwu instytucji budetowych; zatrzymanie administrowanej inflacji kosztowej; wstrzymanie procesw pauperyzacji ludnoci pracowniczej (take chopstwa); podjcie na szerok skal budownictwa mieszkaniowego; rozszerzenie krajowego rynku i jego ochron.

115

3. Zmiana doktryny. adne z wymienionych wyej zada nie moe by nie tylko rozwizane, ale nawet podjte na szersz skal w ramach przyjtej w 1989 r. i realizowanej w praktyce przez kolejne ekipy rzdowe, z obecn wcznie, doktryny monetarystycznej. Konieczna jest polityka pozwalajca uruchomi marnujce si obecnie zasoby siy roboczej i techniki, przejciowo bez wymogu porwnywalnej z zachodni efektywnoci. Aby zdecydowanie zredukowa bezrobocie, konieczne jest wiadome rozwinicie take nienowoczesnego sektora obok nowoczesnego (tzw. dwutorowo). Gospodarka polska w wyniku jej czteroletniej wiadomej destrukcji i dewastacji znalaza si w sytuacji podobnej do tej, na ktr nacelowana bya teoria keynesowska. Dlatego zastosowane winny by rodki z tego typu teorii wynikajce, tzn. zwikszajce popyt efektywny. Gospodarka nasza ju dwukrotnie w 1991 r. i w 1994 r. na wzrost popytu odpowiedziaa bezinflacyjnym niemal lub silniejszym od wzrostu inflacji wzrostem produkcji. Aby lewicowa alternatywa moga zosta zrealizowana, musiayby zaistnie sprzyjajce temu warunki zewntrzne i wewntrzne. Zmian, jakie mog nastpi w warunkach zewntrznych, nie sposb dzi przewidzie. By moe wyrwanie si z rk kapitalistycznych central i centrw politycznych i finansowych okae si ju niemoliwe i Polska stanie si krajem mniej lub bardziej zblionym do tego, o jakim bya mowa w czarnym scenariuszu. W warunkach wewntrznych due zmiany s bardzo prawdopodobne. Czy jednak znalazaby si taka partia albo czy mogaby powsta taka koalicja, ktra by rzeczywicie chciaa i sprbowaa dokona lewicowego zwrotu w polityce gospodarczej i spoecznej? Od obecnej koalicji nie mona si takiego zwrotu spodziewa, z oczywistych przyczyn. Obaj partnerzy s ugrupowaniami mieszczaskimi, przy czym SdRP, pod obecnym kierownictwem i ze swym obecnym programem gospodarczym, przesuna si ku centrum i lokuje ju na prawo od PSL. Lepsze s jednak dla ludzi pracy i dla kraju rzdy tej koalicji ni powrt do wadzy konsekwentnych reformatorw albo dojcie do niej zaciekej prawicy. Tote o ile sama si ona nie rozpadnie obecnej koalicji wypadnie moe lewicowcom broni, jej kandydatw, w braku lepszych, poprze w wyborach prezydenckich. Strategia dla Polski nie rozwizuje i nie moe rozwiza adnego z gwnych problemw spoecznych i ekonomicznych. Gdy to si stanie jasne, gdy robotnicy, pracownicy, chopi poczuj si znowu oszukani, wzgldny spokj spoeczny skoczy si, a na fali masowego niezadowolenia buruazyjna prawica sprbuje raz jeszcze zdoby (odzyska) wadz ktrej ju wicej nie odda, choby miaa wprowadzi dyktatur. Narastajce trudnoci gospodarcze i spoeczne zaostrz sprzecznoci w onie koalicji i w obu jej czonach. Przywdcy SdRP mog sprbowa utworzy, w imi obrony reformy, aby uciec do przodu, w prywatyzacj, koalicj z Uni Wolnoci (co jednak chyba doprowadzioby do rozamw w obu tych partiach). Taka koalicja adnego zwrotu w lewo by nie zrobia, ale i porzdziaby chyba niedugo. Moliwa byaby by moe koalicja PSL z Uni Pracy, gdy partie w programie gospodarczym maj ze sob duo wsplnego. Przy okrelonych warunkach mogyby j poprze niektre przynajmniej ugrupowania chadeckie i narodowe, a nawet cz jawnie buruazyjnej prawicy. Taka koalicja mogaby sprbowa zbudowa gospodark wielosektorow z przewaajcym udziaem sektora kapitalistycznego, ale te z rozwinit (zwaszcza na wsi) spdzielczoci, sektorem komunalnym i nawet pastwowym w branach strategicznych. Na pewno staraaby si

116

chroni krajowy rynek i produkcj, preferowaaby kapita krajowy. Odrzuciaby te bo musiaaby to zrobi dogmaty monetarystyczne i opart na nich polityk pienino-kredytow. Aby w najbardziej nawet sprzyjajcych warunkach wewntrznych i zewntrznych moga by podjta prba realizacji lewicowej alternatywy, musiaaby istnie partia majca taki wanie program, zdolna przeama monopol buruazyjnej propagandy i dotrze ze swym programem do pracowniczej wikszoci spoeczestwa; zdolna zdoby masowe poparcie konsekwentn obron interesw pracowniczych, take chopskich oraz polskiego interesu narodowego. Ludzi, ktrzy by do takiej partii wstpili, gdyby powstaa, jest wielu i ich liczba bdzie rosa. Wielu jest ich z pewnoci w samej SdRP i ugrupowaniach wok niej skupionych. Mogoby powsta na pocztek Forum Lewicy Robotniczej. Tymczasem pozaparlamentarna lewica jest skcona i rozbita nie mniej ni prawica, a czonkw SLD sparaliowaa obawa, by nie zaszkodzi SdRP i koalicji. Tylko jednak tworzc sojusz lewicy robotniczej mona powstrzyma proces przeksztacania SdRP w parti czysto buruazyjn, zapobiec kompromitacji przez ni i skazaniu na bezsi caej lewicy polskiej w okresie rozstrzygajcym o losach kraju.

117

KLASA ROBOTNICZA A SOCJALIZM. PRBA WYSNUCIA WNIOSKW Z DOWIADCZE POLSKICH90

Antymotto: W gruncie rzeczy powrt do kapitalizmu zdaje si niemoliwy, przynajmniej w spoeczestwach demokratycznych.. ... w jaki sposb mona by przywrci prywatn wasno rodkw produkcji w sytuacji, gdy wasno tego typu raz zostaa obalona i istniej pisane prawa gwarantujce kontrol nad przedsibiorstwem ludziom w nim zatrudnionym? Czy zakada si, e presja konkurencyjna zmusi robotnikw do zrezygnowania ze w s z y s t k i c h swoich nowo zdobytych praw; do zrezygnowania nie tylko z nadzoru biecego, ale i z ostatecznej kontroli i wadzy? Czy moemy sobie wyobrazi jakie referendum decydujce o anulowaniu samorzdu pracowniczego? Czy mamy przewidywa gosowanie na rzecz sprzedania istniejcych rodkw produkcji stanowicych rdo utrzymania pracownikw najwicej paccemu? Takie perspektywy wydaj si jeszcze mniej prawdopodobne ni opowiedzenie si spoeczestwa demokratycznego w gosowaniu za przywrceniem monarchii absolutnej. 91 W warunkach monopolu PZPR funkcjonowaa w Polsce Ludowej podobnie jak w innych krajach realnego socjalizmu mit klasy robotniczej jako z istoty i natury prosocjalistycznej siy spoecznej. By on bardzo wygodny dla rzdzcej partii: poniewa budowaa ona socjalizm, i to wedug wyprbowanego, radzieckiego wzoru, po prostu nie moga nie mie poparcia klasy robotniczej. Kade kolejne wybory powszechne dowodziy bo musiay dowodzi owego poparcia, i to nie tylko robotnikw, lecz caego niemal spoeczestwa, najwyraniej przeksztacajcego si w skonsolidowany i jednomylny nard socjalistyczny. Chocia fakty coraz bardziej podwaay ten mit, wadza uparcie go podtrzymywaa. Jeli robotnicy jako klasa nie mogli nie popiera zawsze zasadniczo susznej polityki partii, protesty i zaburzenia musiay by dzieem niewielkich jedynie grup robotniczych, nisko jeszcze uwiadomionych (o mentalnoci wiejskiej, drobnomieszczaskiej) i podatnych przez to na podszepty wrogw socjalizmu. Chuligaskie, warcholskie, antysocjalistyczne wybryki likwidowano w imieniu zdrowej wikszoci klasy robotniczej i spoeczestwa. Chtnie z udziaem aktywu robotniczego. Zaburzenia spoeczne w Polsce powtarzay si jednak periodycznie i sia ich rosa. Partia bya zmuszona przyznawa si do pewnych bdw i czyni ustpstwa (zwykle niezbyt wielkie i jedynie okresowe), aby uspokoi masy. Gwne elementy mitu pozostaway jednak nie zmienione do koca. W sprawozdaniu komisji powoanej przez KC PZPR dla wyjanienia przyczyn i przebiegu konfliktw spoecznych w dziejach Polski Ludowej (tzw. Komisji Kubiaka) stwierdza si, m.in., e partia i ludzie najbardziej odpowiedzialni w systemie wadzy dokonywali w caym okresie historycznym Polski Ludowej z reguy trafnych wyborw w sprawach decydujcych oraz, e Teza,
90

Referat na konferencji Marksizm na przeomie wiekw w Elgersburgu, marzec 1999 r.; wydanie polskie w Biuletynie SMP nr 10, 2001. 91 D. Schweickart, Market socialist capitalist roaders. A comment on amold, w: Economics and Philosophy, Cam. Nr 3, 1987).

118

i klasa robotnicza hegemon ustroju socjalistycznego jest nosicielem socjalistycznej wiadomoci, jest suszna. (Por. Nowe Drogi, nr specjalny z padziernika 1983 r., s. 62-63). Strajkujcy w 1980 r. robotnicy Wybrzea nie chcieli obala systemu realnego socjalizmu. Nowopowstaa Solidarno bya masowym ruchem robotnikw i pracownikw dajcych realizacji tego, co im socjalizm obiecywa. Robotnicy chcieli poszerzenia demokracji, usprawnienia gospodarki i polepszenia warunkw bytu zwykych obywateli PRL. Jednak grupa politykw, ktr ten ruch potem w wolnych wyborach, w czerwcu 1989 r. wynis do wadzy, okazaa si kapitalistyczn czowk polityczn. Przekonaa ona Solidarno, a take znaczn cz spoeczestwa, e budowa demokracji i gospodarki rynkowej jest jedyn drog, ktra pozwoli Polsce doczy do nowoczesnej i zamonej Europy Zachodniej. Realizacja programu zniszczenia do gruntu spoeczno-ekonomicznego systemu realnego socjalizmu, programu pierwotnej akumulacji kapitau i szybkiej budowy kapitalizmu w skrajnie liberalnej, XIX-wiecznej wersji, musiaa uderzy z ca si w klas robotnicz w ogle, a w wielkoprzemysow w szczeglnoci. Robotnikw uznano za prawdopodobn, powan przeszkod w kapitalistycznej transformacji. Solidarnociowe rzdy podjy cay szereg rodkw, aby ich opr zminimalizowa. Deprecjacji klasy robotniczej w oczach spoeczestwa suy stworzony przez buruazyjna elit i rozpowszechniony przez mass-media nowy stereotyp robotnika: niskokwalifikowanego, ciemnego i zdemoralizowanego czowieka sowieckiego. Zwaszcza zaogi wielkich przedsibiorstw nazywanych mamutami socjalizmu i konsekwentnie niszczonych ekonomicznie przedstawiano jako egoistycznych obrocw partykularnych interesw, ekonomicznego i technicznego zacofania, utrzymankw spoeczestwa. Libera J. Korwin-Mikke ju w kocu lat 80-tych uzna, e robotnicy s gwn przeszkod w racjonalizacji polskiej gospodarki, a opozycyjny publicysta, S. Kisielewski, nazwa polskich robotnikw klas sowieck. Znany literat, A. Szczypiorski, ubolewa w 1995 r., w Polityce, e wielu jeszcze wyksztaconych, wraliwych ludzi ulega zudzeniu, i prowincjonalny i ciemny kotun, zacofany, pazerny chop, le wykwalifikowany i zdemoralizowany robotnik stanowi sl polskiej ziemi. Rok wczeniej, jeden z czoowych dziaaczy SdRP, Z. Siemitkowski, stwierdzi publicznie, e chodzi o budow Polski dla 15-20%, dla klasy redniej, kosztem pracownikw sfery budetowej, rencistw i emerytw, pracownikw wielkich zakadw przemysowych przeciwnych prywatyzacji i reformie modernizacyjnej. Wrd ludzi radykalnej lewicy nb. nie majcej do dzi adnych istotnych wpyww wrd robotnikw pojawia si tymczasem nowa wersja starego mitu. Zgodnie z ni socjalistyczna klasa robotnicza zostaa w Polsce (podobnie jak w innych krajach realnego socjalizmu) zdradzona przez zburuazyjnia elit partyjn, oszukana nastpnie i obezwadniona przez agenturalne przywdztwo Solidarnoci i rzdzc potem Solidarnociow elit buruazyjn; gdy jednak ekonomiczna i spoeczna degradacja, z jednej strony, a dziaalno rewolucyjnej partii, z drugiej, przywrc wiadomo masie robotniczej, podniesie si ona, odrzuci cae buruazyjne wistwo i zbuduje w Polsce prawdziwy socjalizm. Jest moliwe, e elementy prawdy o wspczesnej polskiej klasie robotniczej zawieraj zarwno apologetyczne mity, jak i nienawistne oceny klasowych antagonistw. Aby doj do prawdy, a przynajmniej zbliy si do niej, konieczna byaby obiektywna, wszechstronna analiza naukowa. Prby takiej analizy byy podejmowane w okresie Polski Ludowej. Jednake partyjno-pastwowa elita nie odczuwaa potrzeby posiadania bliszych wiadomoci o klasie, w 119

imieniu ktrej rzdzia. Bada naukowych w tym kierunku nie popieraa; jeli nawet ich nie blokowaa (co si zdarzao), to po prostu nie interesowaa si ich wynikami. Zaczo si to zmienia dopiero w efekcie kolejnych kryzysw spoecznych, w kocowym okresie PRL. Partyjna analiza Komisji Kubiaka dugo jednak bya szlifowana (wiele wersji), nim zyskaa uznanie kierownictwa partii. Po buruazyjnym przewrocie w 1989 r., socjologowie polscy prowadz do szerokie badania klasy robotniczej. W ich wyniku powstaa, m.in. bardzo cenna praca J. Gardawskiego Przyzwolenie ograniczone. Robotnicy wobec rynku i demokracji (Warszawa 1996). Jednake z rnych przyczyn jak monodyscyplinarno wyznaczajca zakres i typ problemw badawczych, stosowane metody, pewne zaoenia wstpne nie daj i nie mog te badania przynie odpowiedzi na szereg wanych kwestii politycznych. Nie pozwalaj, np., w peni zrozumie, dlaczego robotnicy polscy nie bronili realnego socjalizmu; dlaczego godz si na bijc w nich kapitalistyczn transformacj; dlaczego dotd nie moe powsta w obecnej Polsce radykalna partia robotnicza i jakie s perspektywy jej utworzenia. Tymczasem odpowiedzi na te pytania stanowi klucz do zrozumienia nie tylko tego, co si stao, ale take tego, czego mona si spodziewa po polskiej klasie robotniczej w bliszej i dalszej przyszoci. To za decyduje o perspektywie pastwa i narodu polskiego. Sprbowaem przedstawi w skrcie zachowania i rol robotnikw w najnowszej historii Polski. Pod cinieniem ostatnich dowiadcze, a take na gruncie pewnej wiedzy historycznej, skonstruowaem nastpnie uproszczony schemat zachowa zwykych ludzi, w tym robotnikw, w rnych warunkach. Cz tez zawartych w tym schemacie jest z pewnoci banalna albo naiwna, cz moe by wtpliwa lub wrcz niesuszna. Pewna cz ma charakter polemiczny, a nawet nieco prowokacyjny. Moe jednak znajd si te jakie tezy nowe i ciekawe. Istotne jest, aby schemat sprzyja lepszemu rozpoznaniu dowiadcze ostatnich dziesicioleci. I. Robotnicy w najnowszej historii Polski 1. Polska midzywojenna bya krajem rolniczo-przemysowym. Na wsi yo ponad 60% ludnoci. W przemyle i grnictwie zatrudnionych byo (w 1937 r.) niecae 900 tysicy robotnikw. Cztery gwne, konkurujce ze sob centrale zwizkowe liczyy (w 1935 r.) okoo 650 tysicy czonkw. Ogromna wikszo strajkw miaa charakter czysto ekonomiczny. Majca najwiksze wpywy wrd robotnikw PPS bya parti reformistyczn; partia komunistyczna liczya kilka do kilkunastu tysicy czonkw, a utworzona przez ni centrala zwizkowa okoo 35 tysicy. Wobec swego niewielkiego udziau w oglnej liczbie ludnoci, dominacji wiadomoci tradeunionistycznej, nikego wpywu partii radykalnej (komunistycznej) robotnicy polscy przed wojn nie stanowili zagroenia dla buruazyjno-obszarniczego ustroju. Podobnie byo jednak w Rosji przed I wojn wiatow. Wojna stworzya zupenie now sytuacj spoeczn, ktr bolszewicy potrafili wykorzysta, zdoby wadz, obali stary i zbudowa nowy ustrj spoeczno-ekonomiczny. II wojna wiatowa nie zrewolucjonizowaa polskiego spoeczestwa. Klska powanie skompromitowaa przedwojenn (sanacyjn) elit, ale nie ustrj jako taki. Emigracyjny rzd w Londynie utworzyy ugrupowania nie sanacyjne, ale buruazyjne (w tym reformistyczna PPS). Demokratyczne reformy polityczne i gospodarcze, ktrych przeprowadzenie w powojennej Polsce rzd ten zapowiada, nie naruszyyby klasowego systemu. Rzd londyski sta si dla ludnoci w okupowanym kraju nadziej na odbudow niepodlegej Polski. Cho tumion terrorem okupanta, znaczn jednak patriotyczn dziaalno 120

spoeczestwa ujmoway w swe rce organizacje podlege rzdowi londyskiemu. AK, wielokrotnie liczniejsza od lewicowych organizacji wojskowych (BCh, AL) miaa za zadanie instalacj w kraju, po wojnie, rzdu londyskiego i odbudow Polski kapitalistycznej. Wyzwolenie kraju przez Armi Czerwon stworzyo warunki dla zmiany ustroju, powstania Polski Ludowej, socjalistycznej. Nowa, komunistyczna wadza zainstalowana zostaa przez pastwo, ktre najechao Polsk w 1939 r., zabrao cz jej terytorium, deportowao na wyniszczenie setki tysicy Polakw, wymordowao wzitych do niewoli oficerw, planowao by moe nie tyle odbudow niepodlegoci, lecz wcielenie Polski do wasnego, do tego komunistycznego organizmu pastwowego. Nic dziwnego, e rado z pokonania Niemiec, koca wojny, mieszaa si z wielkimi obawami narodowymi i spoecznymi, niepewnoci, nieufnoci, a take wrogoci czci spoeczestwa polskiego. Odbudowa polskiej pastwowoci, radykalna reforma rolna, nacjonalizacja przemysu, rekompensata straty terytorialnej na wschodzie Ziemiami Zachodnimi, zyskay aprobat pracowniczej czci ludnoci. Robotnicy i chopi zaczli zasila organy nowej wadzy, ca ludno wcigna odbudowa kraju, a gdy jedni rabowali tereny poniemieckie, inni (zwaszcza wysiedlecy ze wschodu) osiedlali si tam. Polska znalaza si w strefie wpyww radzieckich, co uznane zostao w Jacie i okrelio faktycznie jej ustrj. Prolondyskie organizacje i siy spoeczne nie rezygnoway jednak: podtrzymyway antykomunistyczne podziemie zbrojne i przygotowyway si do przyrzeczonych przez aliantw wolnych wyborw. Komunici podjli wielostronne dziaania, aby te wybory wygra. Likwidowali zbrojne podziemie; rozbudowywali wasn parti PPR; zniszczyli tu przed wyborami opozycyjn parti chopsk. PPS, ktra po wojnie miaa znaczne wpywy w rodowiskach i organizacjach robotniczych i pracowniczych, bya wypierana stopniowo z jej pozycji i skoniona do sojuszu wyborczego. W dwa lata po wygranych (czciowo sfaszowanych) wyborach powszechnych, PPR zostaa oczyszczona z elementw nacjonalistycznych, a PPS czciowo rozbita i zmuszona do poczenia si z PPR. Stalinowsko-komunistyczna PZPR, dysponujc peni wadzy w kraju, przystpia do budowy socjalizmu na wzr radziecki. Oznaczao to szybk rozbudow przemysu (zwaszcza cikiego i zbrojeniowego), masow kolektywizacj rolnictwa i zdolny wymusi te przemiany na spoeczestwie system totalitarny. Jak z tego wida, przewrt socjalistyczny w Polsce nie zosta dokonany przez zrewolucjonizowanych robotnikw i chopw pod kierownictwem radykalnej partii politycznej. Bya to raczej odgrna rewolucja, inicjowana, wspomagana i osaniana siami zewntrznymi; one zaatwiy kluczowy problem wadzy i jej zabezpieczenia. wiadome poparcie przez robotnikw przemian spoecznych i ekonomicznych rozwijao si stopniowo mimo wielkich przeszkd pocztkowych, a potem wysikw buruazyjno-demokratycznej opozycji, dziaajcej pod hasami narodowymi, klerykalnymi i antykomunistycznymi. 2. Industrializacja szybko pomnaaa klas robotnikw przemysowych. Nowi robotnicy pochodzili przewanie ze wsi lub maych miasteczek, dojedali do pracy lub mieszkali w hotelach robotniczych; wiadomo klasowa nie mwic ju o socjalistycznej rozwijaa si wrd nich powoli. Ludzie chcieli normalnie y i pracowa. Aprobowali i cenili takie cechy nowego systemu, jak pene zatrudnienie, masowy awans cywilizacyjny (zwaszcza wsi), wzgldny egalitaryzm. Koszty forsownej industrializacji i zbroje, kolektywizowanie rolnictwa, stalinizacja systemu niekorzystnie zmieniy sytuacj spoeczn. 121

Dochody przestay wzrasta, rosy natomiast braki w zaopatrzeniu ludnoci. Podjcie kolektywizacji odepchno chopstwo od wadzy ludowej. Nacisk ideologiczny zniechci inteligencj. Zaleno od Moskwy, walka z tradycjami narodowymi i Kocioem, policyjny reim i represje rodziy i pomnaay niech i strach. mier Stalina otworzya drog ku demokratyzacji systemu komunistycznego. W Polsce, w 1956 r., nowa, wielkoprzemysowa klasa robotnicza okazaa si czowk masowego ruchu demokratycznego. Wykazaa przy tym zdolno samoorganizacji. Celem robotnikw byo usunicie wypacze socjalizmu. Nie byo wwczas po okresie stalinowskim silnej opozycji antykomunistycznej, na czele masowego ruchu demokratycznego stanli antystalinowscy reformatorzy partyjni. Nowe kierownictwo PZPR usuno gwne przyczyny dystansowania si spoeczestwa od wadzy: dranice formy zalenoci politycznej i nierwnoprawne stosunki gospodarcze z ZSRR, przeladowania polityczne, walk z religi, przymusow kolektywizacj i spadek stopy yciowej. W 1956 r. spoeczestwo polskie uzyskao szereg swobd demokratycznych. Ekipa Gomuki obawiaa si, e mog by one uyte przeciw systemowi, tote po umocnieniu si cofna lub ograniczya niektre. Doprowadzio to w 1968 r. do protestu intelektualistw i modziey akademickiej. Pod antysemickimi i narodowo-socjalistycznymi hasami sprbowaa wykorzysta ten protest grupa Moczara, aby przej wadz w partii. Robotnicy nie poparli inteligenckiego protestu, cho Gomuka zlikwidowa faktycznie ich ruch samorzdowy: nie byli tak wraliwi na ograniczenia wolnociowe, a ich sytuacja materialna pozostawaa do dobra. Niektre grupy robotnicze popary nawet pacyfikacj studentw, a urzdnicze zwaszcza grupki wykorzystay antysemickie hasa i czystki dla wasnej kariery. Sytuacja w 1970 r. bya poniekd odwrotna. Ekipa Gomuki postanowia wwczas podnie efektywno gospodarki oszczdzajc na pacach, podnoszc normy pracy oraz ceny towarw. Wywoao to robotniczy wybuch na Wybrzeu, ktrego z kolei nie popara modzie i inteligencja. Wadzy udao si wprawdzie ograniczy zasig robotniczego protestu i potem go zdawi, ale krwawa pacyfikacja robotnikw skompromitowaa ekip Gomuki. Nastpna ekipa Gierka-Jaroszewicza staraa si odbudowa wi z masami, robotniczymi przede wszystkim, zapewniajc wzrost stopy yciowej. Nieodpowiedzialna polityka gospodarcza wywoaa jednak po niewielu latach nowe kopoty. Braki towarowe raz jeszcze sprbowano zaata podwyk cen. Spowodowao to w lecie 1976 r. kolejny wybuch robotniczego niezadowolenia. Spoeczestwo sympatyzowao z pacyfikowanymi robotnikami Radomia i Ursusa, dezaprobowao brutalne represje, a inteligencka opozycja polityczna, ktr wadze szykanoway, ale nie zdecydoway si zniszczy, wspomagaa represjonowanych robotnikw. Gdy w 1980 r. kryzysowy mechanizm zadziaa znowu, nie byo rodkw na masowe przekupstwo ekonomiczne. Prba zmodernizowania polskiej gospodarki w oparciu o kredyty zachodnie skoczya si gospodarczym zaamaniem i ptl dugu. Kryzys spoeczny, ktry wwczas wybuch, poruszy masy robotnicze i pracownicze. Sie robotniczych komitetw strajkowych obja niemal wszystkie gwne orodki przemysowe kraju. Utworzona zostaa nowa, niezalena od wadzy i jej ekspozytury zwizkowej, oglnokrajowa centrala zwizkowa NSZZ Solidarno (zwana potem pierwsz, robotnicz Solidarnoci). 3. Obok da ekonomicznych i spoecznych Solidarno wysuna szersze, w istocie polityczne. Chodzio o uznanie podmiotowoci robotnikw ich udzia w zarzdzaniu przedsibiorstwami pastwowymi, a nawet wspudzia w rzdzeniu pastwem. Celem wczesnej 122

Solidarnoci byo przeksztacenie realnego socjalizmu w system robotniczej i pracowniczej demokracji ekonomicznej i politycznej. Wadza zmuszona bya ustpi. W nastpnych miesicach, w szybko rozbudowywanej Solidarnoci coraz wiksz rol odgrywali doradcy powizani z zachodnimi orodkami politycznymi. Skutecznie przeksztacali oni zwizek w opozycj antyustrojow i konkurencyjny orodek wadzy. Aby nie dopuci do prby ustrojowego przewrotu i jego konsekwencji w postaci interwencji radzieckiej, nowe kierownictwo partyjno-pastwowe (Jaruzelskiego-Rakowskiego) ucieko si do stanu wojennego. Solidarno zostaa rozbita, ale stan wojenny skompromitowa parti w oczach bardzo znacznej czci robotnikw i spoeczestwa. Skdind bardzo agodny, w cigu kilku lat swego trwania nie rozwiza gwnych problemw ekonomicznych i spoeczno-politycznych. Mimo do znacznej poprawy gospodarczej, nie powrcio spoeczne poparcie dla wadzy. W kocu lat 80-tych powstaa szczeglnie niekorzystna sytuacja zewntrzna: ZSRR ponis i uzna sw klsk ekonomiczn, techniczn i polityczn w konkurencji ze wiatem zachodnim. W tych warunkach polskie kierownictwo partyjno-pastwowe postanowio dopuci opozycj do wspwadzy, z zachowaniem jednak przewagi partii komunistycznej. Ugoda okrgostoowa zakoczya si dla PZPR katastrof: po demokratycznych wyborach utracia ona wadz na rzecz opozycyjnej czowki politycznej, zaafirmowanej przez robotniczego przywdc Solidarnoci. Nowy rzd zapowiedzia budow w Polsce w miejsce systemu realnego socjalizmu demokracji i gospodarki rynkowej. Wolno polityczna i gospodarcza miay w stosunkowo krtkim czasie podnie Polsk do zachodnioeuropejskiego poziomu, zapewni awans materialny i cywilizacyjny wikszoci obywateli. Najpierw jednak musiao nastpi wyleczenie gospodarki, z plagi inflacji przede wszystkim. Czowka polityczna Solidarnoci miaa silne powizania z Zachodem zwaszcza USA i Niemcami Zachodnimi (gdzie cz dziaaczy bya szkolona). Otoczony zachodnimi doradcami rzd Mazowieckiego szybko zdecydowa si na budow w Polsce systemu liberalno-kapitalistycznego. Buruazji wprawdzie jeszcze niemal nie byo, ale miaa szybko powsta w toku przemian gospodarczych. Koszty kapitalistycznej transformacji musiay ponie masy: robotnicy, urzdnicy, chopi, emeryci. Istniaa obawa, e najsilniejsza i najlepiej zorganizowana z tych grup wielkoprzemysowa klasa robotnicza stawi opr i moe nawet zahamowa przebudow. Std Wasa ju w 1990 r. chcia osabienia NSZZ Solidarno, a rzdowi liberaowie dopuszczali konieczno amania si robotniczego oporu. Zadanie utrzymania moliwie najduej poparcia klasy robotniczej dla reform, a jednoczenie neutralizacji tej klasy, a potem jej obezwadnienia, okazao si niezbyt trudne. Od pocztku lat 80-tych, klasa robotnicza bya gboko podzielona. Znaczna jej cz wstpia do Solidarnoci albo j popieraa. Ta pierwsza Solidarno niemal przestaa istnie w okresie stanu wojennego. Powstaa po nim druga Solidarno skupiajca znacznie mniejsz liczb robotnikw, ale majca szerokie poparcie wrd innych grup spoecznych miaa ju zdecydowanie polityczny charakter. Jej czonkowie i sympatycy, zaufawszy kierownictwu, stali si obiektywnie cho najczciej niewiadomie polityczn armi buruazyjnej kontrrewolucji. Do znaczna cz robotnikw pozostaa w OPZZ, powizanym z PZPR. Utrata wadzy zamaa jednak krgosup tej partii. Gen. Jaruzelski jako prezydent by ju tylko figurantem, a komunistyczni posowie gosowali za kapitalistyczn transformacj. Wkrtce PZPR sama si rozwizaa, a z powstaych na jej miejsce ugrupowa utrzymaa si tylko SdRP. Skupiajc wok 123

siebie w SLD OPZZ-owskie zwizki zawodowe i rne inne organizacje o lewicowym charakterze, SdRP staa si powan si i zaja trwae miejsce na polskiej scenie politycznej. Nie bya to jednak sia prosocjalistyczna. SdRP odrzucia marksizm oraz socjalizm jako cel klasy robotniczej, stana na gruncie demokracji i gospodarki rynkowej. Okazaa si gotowa nie tylko pomaga w budowie kapitalizmu oczywicie nowoczesnego, cywilizowanego, z ludzk twarz lecz nawet sama go budowaa we wsppracy z zachodnimi centrami politycznymi i gospodarczymi. Zaufawszy prokapitalistycznemu kierownictwu bd to Solidarnoci, bd SdRP, polska klasa robotnicza utracia wiadomo socjalistyczn. Rozbicie ruchu zwizkowego prowadzio do utraty przez robotnikw wiadomoci i zdolnoci obrony wsplnego, klasowego interesu ekonomicznego. Buruazyjna wadza robia wszystko, co trzeba, aby przyspieszy proces przeksztacania klasy robotniczej w worek kartofli. Chodzio jej przy tym zarwno o to, aby robotnicy nie byli w stanie broni swego statusu spoecznego i poziomu materialnego, nabytych w PRL rnorakich uprawnie, jak zwaszcza o to, by nie przeciwstawiali si prywatyzacji swych przedsibiorstw, lecz j poparli. Zastosowano w tym celu szereg rodkw. Pierwszym celem bya eliminacja socjalistycznych elementw w robotniczej (i spoecznej) wiadomoci, przeksztacenie jej w drobnomieszczask. Byo to zadaniem mass-mediw, niemal w 100% zmonopolizowanych przez now wadz. Gwnym przedmiotem totalnej krytyki by nie tyle system polityczny PRL (ktry przesta ju istnie), ile gospodarka pastwowa utosamiona z socjalistyczn. Gospodarce tej jako zacofanej i nieefektywnej, odpowiedzialnej za kolejki, puste pki w sklepach i inflacj media przeciwstawiay gospodark wolnorynkow (kapitalistyczn, cho unikano jeszcze wwczas nazywania rzeczy po imieniu) jako zapewniajc obfito towarw, a w niedalekiej przyszoci nowoczesno i wysok efektywno. Wynikao z powyszego, e wasno pastwowa, niczyja i dlatego tak nieefektywna, powinna jak najszybciej znale waciciela, zosta sprywatyzowana. Solidarnociowa elita obiecywaa uwaszczenie caego spoeczestwa; wysuwano rne koncepcje tego uwaszczenia, a rwnolegle rozpoczto prywatyzacj handlu i usug. Media rozpowszechniay i podtrzymyway nadzieje robotnikw i pracownikw na drobn chociaby wasno prywatn, wasne drobne przedsibiorstwa, a pod t oson wadze przygotowyway warunki dla szybkiej pierwotnej akumulacji kapitau i powstania pod kryptonimem klasy redniej klasy kapitalistycznej. Pastwo umoliwio osiganie ogromnych zyskw ze spekulacji walutowych, w imporcie, w rnego rodzaju aferach gospodarczych. Gwnym problemem bya jednak prywatyzacja pastwowych przedsibiorstw przemysowych. Przekazanie w rce prywatne za bezcen i bez oporu zag dobrze prosperujcych przedsibiorstw nie byo moliwe, std podjcie i realizacja programu doprowadzenia pastwowego sektora przemysowego do bankructwa finansowego. Pocztkowo pojawiy sie masowo zatory patnicze i trudnoci z wypacaniem robotnikom i pracownikom ich zarobkw. Przedsibiorstwa wyprzedaway nastpnie mniej potrzebne (zwaszcza socjalne) elementy swego majtku. Koczyo si to niewypacalnoci i upadoci; syndyk koczy dzieo zniszczenia. Media robiy wszystko, by ukry faktyczny cel i mechanizm bankructw, przypisyway je niezmiennie niezdolnoci przedsibiorstw do sprostania wymogom konkurencyjnego rynku. Mnoce si upadoci rodziy bezrobocie i poszerzay stref ndzy. Wzrasta strach przed tym wrd robotnikw. Organy rzdowe i media wskazyway na prywatyzacj jako jedyn skuteczn drog uniknicia bankructwa przedsibiorstwa i utraty pracy. Zastraszeni, zdezorientowani

124

propagand, obezwadnieni brakiem szerszych wizi organizacyjnych robotnicy zgadzali si na prywatyzacj. Te rodki nie wystarczay jednak, gdy chodzio o prywatyzacj duych, wzgldnie nowoczesnych i wysoko nieraz dochodowych przedsibiorstw, ktre przede wszystkim chcia (yczy sobie) przej kapita zagraniczny. W stosunku do zag takich przedsibiorstw (take instytucji, np. bankw) wadze zmuszone byy zastosowa, cho niechtnie, metod przekupstwa. Przy przeksztacaniu jednoosobowych spek skarbu pastwa w spki akcyjne, a potem ich sprzeday, zapewniano zaodze 10-15% udziau w akcjach, za darmo. Udzia ten, oczywicie bardzo nierwno dzielony, stanowi dla zwykych robotnikw i pracownikw znaczna sum i kupowa ich przyzwolenie. Tak, np. w celu prywatyzacji przedsibiorstwa pastwowego Polska Poczta Telegraf i Telefon, podzielono je najpierw na wysokodochodow Telekomunikacj Polsk S.A. i nierentown Poczt. Prywatyzacja Telekomunikacji przewidywaa wysokiej wartoci udzia zaogi w akcjach. Pocztowcy zadali udziau w puli darmowych akcji Telekomunikacji. Zaoga Telekomunikacji zapowiedziaa strajk z grob wyczenia sieci przeciwko nadmiernym daniom swych byych kolegw. Z pomniejszymi przedsibiorstwami i ich zaogami rozprawiano si brutalnie. Due trudnoci sprawiay wielkie przedsibiorstwa przemysowe z wielotysiczn zaog, takie jak Stocznia Gdaska, fabryka traktorw w Ursusie, wytwrnia samolotw w Mielcu, Huta Katowice. Sztucznie zaduone, bd rzeczywicie nieefektywne albo zbdne, w nowych warunkach wymagay one dofinansowywania z budetu. Rozbudzano w spoeczestwie niech do tych reliktw socjalizmu i ich zag egoistycznych pasoytw; likwidowano je stopniowo, po kawaku, z uyciem szeregu rnych metod. Nieefektywne okazyway si cae brane, a nawet gazie. Warto pamita, e ekonomika kraju sabiej rozwinitego, dajca nieze utrzymanie spoeczestwu i zapewniajca rozwj gospodarki (cho, oczywicie, nie dogonienie czowki), z natury rzeczy jest w caoci lub znacznej czci nieefektywna w stosunku do ekonomik krajw wysokorozwinitych. Solidarnociowa wadza, natchniona amerykask liberaln teori ekonomiczn, pilnowana przez reprezentujce interesy wielkiego kapitau organizacje midzynarodowe i centra polityczne, dopuszczaa do upadku jednych, a powolnego konania innych (np. przemysu zbrojeniowego). Mass-media przygotowyway taki proces propagandowo, przeciwstawiajc partykularny interes zacofanej, a domagajcej si pomocy pastwa brany, interesowi caego spoeczestwa. Aby mc spokojnie zrestrukturyzowa (w praktyce radykalnie zmniejszy albo i wyprzeda) cae gazie gospodarki (np. grnictwo) wadza bya zmuszona zapewni z budetu wysokie odprawy dziesitkom tysicy robotnikw i pracownikw. Caemu dorosemu spoeczestwu zosta zafundowany Powszechny Program Prywatyzacji, w rezultacie ktrego ponad 500 przedsibiorstw skupionych w 15 Narodowych Funduszach Inwestycyjnych przeszo w wikszoci w rce konsorcjw zagranicznych lub maej grupy polskiego biznesu, podczas gdy z gr dwadziecia milionw obywateli otrzymao za wyzbycie si swego prawa do tych, zbudowanych spoecznym wysikiem w poprzednim okresie przedsibiorstw po pardziesit dolarw. W warunkach braku radykalnej socjalistycznej partii politycznej, mediw pozostajcych cakowicie w rkach ugrupowa buruazyjnych (a w wikszoci take niepolskich), rozbicia ruchu zwizkowego robotnicy (podobnie jak inne warstwy pracownicze) nie zdawali sobie sprawy z

125

caoksztatu procesu, z faktycznego celu i nieuchronnych pniejszych skutkw dokonywanej przez elity kapitalistycznej transformacji. [...] Ludno dugo znosia cierpliwie rosnce koszty transformacji. Pierwszy szerszy opr wywoaa blokada pac w sektorze pastwowym przy staym wzrocie cen towarw i usug konsumpcyjnych (sprawa tzw. popiwku). Robotnicy doprowadzonych do finansowego bankructwa przedsibiorstw pastwowych domagali si wypaty zalegych wynagrodze i gwarancji zatrudnienia. Poniewa obiecywano im to, jeli przedsibiorstwo zostanie sprywatyzowane, dali szybkiego dokonania tej prywatyzacji. Bankructwa poszczeglnych przedsibiorstw, a nawet likwidacje niektrych duych ich grup (np. Pastwowych Gospodarstw Rolnych) nie wywoyway odruchw robotniczej solidarnoci. Groba utraty pracy rosa jednak szybko; gdy zagroony upadkiem zosta szereg wielkich zakadw pracy, robotnicy w swej masie cofnli poparcie balcerowiczowskiej polityce gospodarczej i spoecznej (ale nie transformacji!) NSZZ Solidarno, ktry dotd rozadowywa niezadowolenie i wygasza strajki, musia zwin parasol ochronny nad Solidarnociow wadz, a nastpnie Solidarnociowi parlamentarzyci dopucili do upadku rzdu Suchockiej. Prba restauracji kapitalizmu z zaskoczenia i na chama, brutalnymi metodami pierwotnej akumulacji doznaa poraki; w wyborach 1993 r. znaczna cz ciko dowiadczonej ludnoci odmwia dalszego poparcia Solidarnociowej elicie, obdarzya swym zaufaniem ugrupowania postkomunistyczne, obiecujce zasadnicz zmian polityki gospodarczej i spoecznej. Polska bya jednak pod opiek kapitau zagranicznego, ktry nie dopuciby do wstrzymania kapitalistycznej transformacji. Koalicja SLD-PSL szybko wycofaa si ze swych wyborczych obietnic, kontynuowaa poprzedni polityk, ale przy zapewnieniu wzrostu gospodarczego, metodami uzgodnie i drugorzdnych ustpstw. Poniewa sytuacja materialna robotnikw i pracownikw przestaa si pogarsza (a nawet zacza si, w niektrych przynajmniej grupach, polepsza), inflacja i bezrobocie powoli spaday, malaa groba utraty pracy protesty i strajki niemal zaniky. 4. Prowadzone w tym okresie badania socjologiczne tak przedstawiaj zmiany, jakie zaszy w postawach polskiej przemysowej klasy robotniczej: a) w okresie socjalizmu autorytarnego cechowao t klas instrumentalne nastawienie do pracy i do oficjalnych instytucji spoecznych. Instrumentalizm mia przy tym charakter naskrkowy, kryy si pod nim postawy przypominajce tradycyjn mentalno proletariack. Socjalizm autorytarny, z jednej strony, zdemoralizowa robotnikw fataln organizacj pracy. Z drugiej strony, uksztatowa jednak postawy wsplnotowe, solidarne. Wanie one poczyy robotnikw w 1980 r. w wielomilionowym zwizku Solidarno; b) zmiana ustroju po 1989 r. szybko niszczya postawy tradycyjne. Bezrobocie eskalowao lk przed nim. Spada o liczba robotnikw zatrudnionych w rednich i duych przedsibiorstwach przemysowych. Niemal poowa robotnikw znalaza prac w rosncym sektorze gospodarki prywatnej i sprywatyzowanej, gdzie nie byo instytucji reprezentujcych ich interesy, a warunki pracy byy znacznie gorsze. Pace obniao nielegalne zatrudnienie (take imigrantw) w tzw. szarej strefie. Nowy klimat spoeczny stpi nastroje radykalne. Zarazem paradoksalnie mimo zastrzee, wikszo robotnikw zaakceptowaa zmian ustroju;

126

c) w rodowisku podstawowej klasy robotniczej (robotnicy wykwalifikowani z wyksztaceniem zasadniczym zawodowym), a take wrd technikw, mistrzw i robotnikw z wyksztaceniem rednim najszerzej rozwina si orientacja umiarkowanie modernizacyjna, tzn. takiego adu gospodarczego, ktrego gwnym regulatorem s instytucje rynkowo-kapitalistyczne, przy zaoeniu (!!) jednak, e nie bd one prowadzi do spoecznej degradacji pracownikw przemysowych. Robotnicy aprobowali konkurencj i prywatyzacj, godzili si na zmiany podnoszce efektywno, take zwolnienia, ale nie godzili si na zwolnienia grupowe i znaczne bezrobocie; d) przejawem tej ambiwalentnej orientacji naiwnie mitologizujcej nowy ad gospodarczy by, m.in. dysonans prywatyzacyjny. Polega on na oglnej akceptacji prywatyzacji przedsibiorstw pastwowych i jednoczesnej niechci do prywatyzowania wasnego przedsibiorstwa oraz do pracy w firmie prywatnej. Przyczyny tego, e w kategoriach oglnych akceptowano kapitalistyczne instytucje ekonomiczne, a w kategoriach egzystencjalnych odrzucano je, byy rne. U rde akceptacji ustroju rynkowego i prywatyzacji byy: dostpno dbr, moliwo adaptacji do nowych warunkw, raczej bezpowrotna przegrana realnego socjalizmu. rdami niechci do instytucji kapitalistycznych w skali mikro byy: utrata poczucia bezpieczestwa socjalnego, lk przed bezrobociem, ze dowiadczenia z firmami prywatnymi; e) w sferze politycznej orientacja umiarkowanie modernizacyjna wizaa si z okrelon normatywn wizj dobrze urzdzonego ustroju politycznego. Bya to wizja populistyczno-negocjacyjna, przy czym niejednoznaczna i do uproszczona zarazem (w rzeczywistoci bardzo naiwna). Przy pewnej niechci do procedur demokracji parlamentarnej robotnicy akceptowali istnienie sejmu i systemu parlamentarnego (wobec ktrego wkrtce okazali si bezbronni). Chodzio im o reprezentacj w sejmie przecitnych ludzi z jednej, a pracodawcw, politykw itd., z drugiej strony. Kryzysy powinny byy by rozwizywane negocjacjami, a nie strajkami. W tych negocjacjach przeciwnikw powinny reprezentowa zjednoczone organizacje przedstawicielskie (zwizki, ale nie te istniejce). Powysze nie oznaczao jednak poparcia dla trwaych, systemowych rozwiza korporacyjnych; f) znacznie sabsz od umiarkowanie modernizacyjnej okazaa si orientacja tradycjonalna. Dominowaa ona wrd niewykwalifikowanych pracownikw fizycznych z wyksztaceniem podstawowym. Miaa charakter konsekwentnie egalitarno-etatystyczny, a jej wizja ustroju politycznego odpowiadaa modelowi autorytarnego korporacjonizmu. Najrzadziej akceptowana (dominujca tylko wrd pracownikw z wyszym wyksztaceniem) bya orientacja liberalna. Sprzyjaa ona nie tylko rozwojowi polskiego kapitalizmu, lecz take szerokiemu udziaowi kapitau zagranicznego. W swej stosunkowo konsekwentnej, prokapitalistycznej i demokratycznej wizji wiata spoecznego zawieraa naiwn idealizacj cakowicie wolnej konkurencji i rynku92.

92

Streciem tutaj wyniki licznych bada zawarte i omwione we wspomnianej ju ksice J. Gardawskiego Przyzwolenie ograniczone. Robotnicy wobec rynku i demokracji . To ograniczone przyzwolenie przeksztacone zostao przez Solidarnociow elit w wymuszone, nieograniczone przyzwolenie robotnika dla pierwotnej akumulacji kapitau, grabiey i wyprzeday majtku narodowego, budowy kapitalizmu XIX-wiecznego typu.

127

5. Korzyci uruchomionego przez socjaldemokratyczno-ludow koalicj wzrostu gospodarczego rozkaday si bardzo nierwno w spoeczestwie. Solidarnociowa elita potrafia z kolei wykorzysta ale rnych grup ludnoci i drugi raz uj wadz. Nauczona klsk w 1993 r. prawica zdoaa si zjednoczy w obliczu wyborw 1997 r. W propagandzie wyborczej odwoaa si do wszelkiego typu resentymentw pokutujcych w spoeczestwie. Wsplnym mianownikiem hase wyznaniowych (Polak-katolik), narodowo-nacjonalistycznych, populistycznych by, nie majcy ju nic wsplnego z rzeczywist histori, zoologiczny antykomunizm. Pokonanie postkomuny, nie dopuszczenie jej nigdy wicej do wadzy, byo oficjalnym celem Akcji Wyborczej Solidarno. Gdy po nieznacznym, ale decydujcym zwycistwie wyborczym koalicja AWS-UW zacza rzdzi, wojujcy antykomunizm sta si gwn oson przyspieszonej ponownie i zbrutalizowanej transformacji. Propagowane jako fundamentalne, koczce ostatecznie z systemem komunistycznym reformy: samorzdowa, ubezpiecze spoecznych, suby zdrowia i szkolnictwa s w istocie ostateczn likwidacj zabezpiecze socjalnych przysugujcych ludziom w poprzednim systemie. Poprzez przerzucenie obcie na samorzdy i ludno bd mogy zosta obnione podatki od przedsibiorstw prywatnych. Jednoczenie, wysokie koszty samych tych reform (ktre miay by tanie i korzystne!) s uzasadnieniem dla pospiesznej, rabunkowej prywatyzacji, dla wyprzeday kapitaowi zagranicznemu i krajowemu reszty przedsibiorstw pastwowych w tym pozostaych jeszcze w polskich rkach bankw, pastwowej telekomunikacji, energetyki, a nawet kolei pastwowych. Jednoczenie zgodnie z warunkami Unii Europejskiej prowadzona jest ogromna operacja likwidacji znacznej czci polskiego grnictwa wglowego, metalurgii, przemysu obronnego oraz chopskiego rolnictwa. W rezultacie wzrasta stopniowo spoeczny protest i opr. Wystpienia robotnicze przeciw Solidarnociowemu rzdowi organizuje przede wszystkim... NSZZ Solidarno. Odrzuca ona przy tym jakkolwiek wspprac z OPZZ w imi wsplnych, robotniczych celw i interesw; chce sama panowa nad masowym ruchem protestacyjnym ogranicza jego cele, zasig, pacyfikowa w ten czy inny sposb, tak aby w razie upadku obecnego rzdu (w istocie Balcerowicza i jego polityki) wadza pozostaa w rekach Solidarnociowej elity. Nawet jednak, gdyby SLD znowu doszed do wadzy, budowa kapitalistycznej Polski niesuwerennej i ubogiej prowincji Unii Europejskiej zostanie pomylnie zakoczona. Robotnicy polscy i polski wiat pracy, ktrzy dugo nie zauwaali nawet, e s grabieni z wytworzonego przez nich majtku i degradowani spoecznie, z opnieniem te i w rozproszeniu zaczli broni swych interesw materialnych, mog jeszcze obali ten czy inny rzd, ale wadzy kapitau ju w Polsce nie obal. Wtpliwe jest nawet, by postawili sobie takie zadanie. Z szeregu powodw inaczej moe by natomiast w Rosji. 6. Mogo powsta wraenie, e autor ma al do polskiej klasy robotniczej, a nawet pewn pogard dla niej za to, e okazaa si ogromnie naiwna, nie rozpoznaa groby dla samej siebie i narodu polskiego, nie bronia realnego socjalizmu, socjalistycznej wasnoci pastwowej itd. Tak jednak nie jest. Inne grupy pracownicze okazay si rwnie lub jeszcze bardziej naiwne i potem bezbronne ni robotnicy. Rzekomo robotnicza i komunistyczna partia szybko przeksztacia si w buruazyjno-reformistyczn, a dawna partyjna nomenklatura okazaa si jedn z gwnych grup kapitalistycznych nuworyszw. Wyjtkow naiwnoci wykazaa si wikszo klasy umysowej. Cz inteligencji zacza si szybko urzdza w nowych warunkach, robi kariery i pienidze co mona zrozumie. Liczni intelektualici stali si nie tylko gorliwymi propagatorami liberalnego 128

kapitalizmu, ale take likwidatorami cywilizacyjnego i socjalnego dorobku Polski Ludowej. Stosunek do buruazyjnego przewrotu i odbudowy kapitalizmu rnych klas i warstw spoecznych w Polsce przedstawiem w innych moich opracowaniach, m.in. w referacie Niektre pogldy i ostrzeenia R. Luksemburg a upadek realnego socjalizmu w Polsce wygoszonym na midzynarodowej konferencji w Warszawie, we wrzeniu 1996 r. II. Schemat oglny Polskie i inne dowiadczenia zwizane z upadkiem realnego socjalizmu zdaj si potwierdza ale take uzupenia pewien oglny schemat zachowa zwykych ludzi w rnych warunkach. W gwnych elementach by on od dawna znany i brany pod uwag przez przywdcw partii politycznych, zachowawczych i radykalnych. Autor wyobraa go dzi sobie by moe niezupenie trafnie nastpujco: 1. Biologicznym celem kadego czowieka we wszelkich warunkach jest utrzymanie przy yciu siebie i rodziny. Zdecydowan wikszo spoeczestwa stanowi zwykli ludzie. Nie maj oni wasnoci tego rodzaju i rozmiaru, dochody z ktrej pozwalayby y bez wasnej pracy, rodki utrzymania musz zdobywa prac, najczciej u (i czciowo dla) innych. Najwaniejszymi sprawami s dla nich kolejno: posiadanie pracy, jej pewno, wysoko dochodu. Normalne jest denie do minimalizacji wkadu pracy, a maksymalizacji zarobku. Jeli tylko pojawi si, z reguy wykorzystywana jest moliwo dochodu bez pracy albo cudzym kosztem. Nielegalno, ewentualnie szkodliwo dla innych osignicia lub powikszenia dochodu wasnego nie jest bezwzgldnym hamulcem. Jak wszyscy, zwykli ludzie maj swoje marzenia. Wynikaj one z ich sytuacji i w zwykych warunkach nie przekraczaj zbytnio granic rozsdku. Pracownik najemny marzy o lepszej pracy, wyszej pacy, wyszym standardzie ycia rodziny. W szczeglnej sytuacji aktywizuj si wielkie marzenia. Jak niewolnicy marz o wolnoci, chopi poddani o wiecie bez panw, tak pracownicy najemni marz o prywatnej wasnoci, choby niewielkiej na pocztek. Nie tylko zatem drobni chopi czy rzemielnicy take znaczna cz pracownikw najemnych ma ukryt drug dusz 93. Ekonomiczne, spoeczne i polityczne mylenie zwykych ludzi niemal wszystkich profesji cechuje mikroskala, krtki horyzont czasowy, dyletantyzm i naiwno w makroskali 94. Skutkiem tego jest zrnicowanie pogldw i postaw. Podtrzymujc i wykorzystujc to zrnicowanie, klasy
93

W swej krytyce Platona, Arystoteles pisa: Ludzie... zwykli troszczy si przede wszystkim o swoj wasno, mniej za o wspln lub te o tyle tylko, o ile dotyczy ona ktrego z nich. Do pewnego stopnia... powinna wasno by wsplna, zasadniczo jednak musi pozosta prywatn. Bo jeli kady troszczy si o swoje, nie bd robi sobie wzajemnie wyrzutw i wicej wytworz, gdy kady dla wasnej korzyci pracuje... Nie jest te bez znaczenia ta niewypowiedziana rozkosz, gdy kto moe uwaa co za sw wasno. Nie darmo przecie ywi kady mio do samego siebie, lecz jest to uczucie wszczepione przez natur. (Polityka, ks. II, 1263 a, b, 1264 a). Koci chrzecijaski do wczenie uzna, e prywatna wasno jest zbdna jedynie ludziom na wyszym poziomie duchowym, a dla zwykych, silnie skaonych grzechem pierworodnym, jest konieczna, aby dobrze gospodarowali. Tomasz z Akwinu powtrzy tu i rozbudowa argumentacj Arystotelesa. Do dzi koci katolicki uwaa, e wasno prywatna jest naturaln podstaw spoeczestwa. 94 Zwyky czowiek dostrzega zjawiska najblisze, w takim zakresie, w jakim go one bezporednio dotycz, i ocenia je pod ktem swego biecego interesu. Nie ma wiedzy o gbszych zwizkach przyczynowych, wic nie moe sobie wyobrazi odleglejszych skutkw. Zaczyna nieco wicej rozumie (i to do czsto w dziwaczny sposb) dopiero, gdy te skutki bezporednio go dotykaj. Nic dziwnego, e przyjmuje z dobr wiar zapewnienia ludzi i instytucji, ktrym z jakiego powodu zaufa, zwaszcza gdy obiecuj mu one korzyci.

129

panujce w normalnych warunkach mog rzdzi spokojnie, take w sposb formalnie demokratyczny95. Zwykli ludzie, w zwykych warunkach, patrz na wiat przede wszystkim pod ktem wasnej sytuacji i niewiele obchodz ich inni. Nie rozumiej dobrze wasnego interesu jako czonkw okrelonej grupy spoecznej. Stopniowe uwiadamianie sobie absolutnego lub wzgldnego pogarszania si wasnej sytuacji rodzi zainteresowanie sytuacj ludzi o podobnym statusie zawodowym i spoecznym. Zrozumienie sytuacji caej grupy, jej interesw, ich sprzecznoci z interesami innych grup stwarza wiadomo grupow. Wyrazem tej wiadomoci s przede wszystkim organizacje zawodowe. Ludzie cz si w nich jednak z reguy tylko w imi wsko pojmowanych interesw materialnych96. Powstawanie midzyzwizkowej jednoci (a zwaszcza jednolitego frontu ludzi pracy) jest trudne, a rozbijanie jej przez klasy panujce (poprzez przeciwstawianie interesw branowych, tworzenie konkurencyjnych central zwizkowych, ustpstwa dla niektrych grup itd.) wzgldnie atwe. Gdy warunki zmieniaj si z normalnych na niekorzystne, a te z kolei na trudne do zniesienia, pojawiaj si ywioowo bd zorganizowane przez zwizki ruchy rnych grup pracowniczych (strajki i in.) Niekiedy przeksztacaj si one w masowe bunty spoeczne. Ruchy te pacyfikowane s przez klasy panujce generalnie lub metod salami, si lub/i czciowymi (zwykle tylko ekonomicznymi i okresowymi) ustpstwami. Spacyfikowani pracownicy w wikszoci rezygnuj z dalszej walki, cz jednak nie zapomina krzywd. Nienawi tli si przygotowujc grunt dla radykaw lub/i populistycznych manipulantw politycznych. Pod wpywem dowiadcze walk spoecznych i dziaalnoci radykalnych organizacji politycznych (partii) wiadomo potoczna czci mas pracowniczych (zwaszcza robotnikw przemysowych) przeksztaca si w wiadomo klasow 97. Zasig tej wiadomoci nie jest szeroki w normalnych warunkach. Radykalna partia polityczna stara si w rny sposb rozszerzy i umocni we wasnej klasie, zwaszcza w jej trzonie. Oprcz hase klasowych wysuwa szersze, uwzgldniajce interesy innych grup spoecznych, suce utworzeniu szerszego sojuszu
95

Kto ma w swym rku wadz i rodki masowego przekazu, moe dzi wmwi zwykym ludziom niemal wszystko, co zechce i poprowadzi ich tam, gdzie zechce. Moe te ostrzyc ich, jak owce, zanim cokolwiek zrozumiej. 96 W systemie wartoci podporzdkowanych nacisk kadzie si na podziay i konflikty, postrzega si spoeczestwo w kategoriach dystansu midzy nami a nimi, traktuje nierwnoci grupowe jako moralnie naganne. System normatywnej alternatywy wobec istniejcego porzdku spoecznego nie musi by jednak przejawem spoecznego radykalizmu czy wiadomoci klasowej: punktem dojcia okazuje si zwykle jedynie denie do osignicia lepszych warunkw materialnych w ramach tego wanie, nie w peni akceptowanego systemu spoecznego. Susznie wydaj si tezy Kautskyego i Lenina, e robotnicy w swej masie (i inni pracownicy take J.D.) zdolni s do wytworzenia jedynie wiadomoci tradeunionistycznej, e radykalna wiadomo klasowa musi by wniesiona z zewntrz. Por. F. Parkin, Class Inequality and Political Order, London 1971, s. 80 i dalsze; cyt. za J. Gardawskim. 97 Spontanicznie tworzona wiadomo potoczna oparta jest na zdrowym rozsdku, na uoglnieniach codziennych dowiadcze w sposb czysto emocjonalny, niesystematyczny i nie zweryfikowany. Nierzadko niespjna i wewntrznie sprzeczna, zawiera zestawy symboli o mao klarownych znamionach. W przeciwiestwie do wiadomoci potocznej, wiadomo klasowa jest zawsze w jakim stopniu uporzdkowana. Zawiera ona wiadomo zrnicowa i konfliktw klasowych, a take wizj alternatywnych stosunkw spoecznych. Radykalny socjalistyczny system wartoci dostarcza robotnikom poczucia osobistej i grupowej godnoci i wysokiej wartoci moralnej czego odmawiaa im buruazja, dostarcza te okrelonego obrazu struktury spoecznej, wizji spoeczestwa harmonijnego oraz argumentw w sporach z przeciwnymi systemami wartoci. Historyczny spr o to, czy radykalna partia jedynie wzmacnia i rozwija impulsy powstajce na dole, czy w swej doktrynie wyraa jedynie spontanicznie powstajce wrd robotnikw, czy te dostarcza im tych idei, mia i ma nadal istotne znaczenie. Por. J. Gardawski, cyt. wyd., s. 42-43.

130

politycznego; wywouje to czsto zaniepokojenie i opr czci dziaaczy, prowadzi do rozamw politycznych. Poniewa argumenty polityczne ideologw partii masowej maj istotne znaczenie dla sposobu mylenia i zachowania si klasy, zanik radykalizmu partii prowadzi z reguy do zaniku radykalizmu klasy. Szybciej do tego samego rezultatu prowadzi zniszczenie radykalnej partii opozycyjnej. Przy braku takiej partii klasa dla siebie przeksztaca si zwykle z powrotem w klas w sobie, a nawet w worek kartofli. Klasie panujcej o to wanie chodzi, tote dziaa ona w tym kierunku stale, rnicujc metody w zalenoci od warunkw. 3. Jak i kiedy powstaje sytuacja rewolucyjna (albo kontrrewolucyjna), jest na og wiadome. Wiedza ta powstaa w wyniku historycznych dowiadcze i ich uoglnienia przez wybitnych przywdcw i teoretykw rnych ruchw (zwaszcza ruchu komunistycznego). Aby obali istniejcy ustrj (lub choby dan wadz), konieczna jest wysoka aktywno mas. Punktem wyjcia jest tu ich rosnce niezadowolenie. Przyczyn jest najczciej postpujce pogarszanie si warunkw ekonomicznych, niekiedy nieznone warunki polityczne i inne. ywioowe ruchy protestacyjne wygasaj jednak prdzej czy pniej, jeli atakowana wadza dziaa odpowiednio do sytuacji (stosujc represje, ustpstwa albo jak ich mieszank). Moe by inaczej przy istnieniu radykalnego przywdztwa ruchu masowego. Radykalna partia wnosi w ten ruch wiadomo przyczyn, celw, metod oraz organizacj. Utworzenie masowej armii politycznej nie gwarantuje jeszcze zwycistwa. Zwykli ludzie tylko w szczeglnych warunkach gotowi s prbowa obali wadz ryzykujc yciem (przede wszystkim, gdy uznaj, e dalej tak si y nie da, a osabienie wadzy zmniejszyo ryzyko i uprawdopodobnio zwycistwo). Wikszo prb obalenia si ustroju lub wadzy koczy si klsk wobec rnorakiej przewagi przeciwnika. Zwycistwo prowadzi do wadzy elit ruchu rewolucyjnego lub kontrrewolucyjnego. Niekiedy moe to si dokona bez mas: gdy stary ustrj, stary reim obalony zostanie siami zewntrznymi albo w szczeglnej sytuacji. 4. Masy potrzebne s do obalenia starego ustroju (reimu) i do zdawienia oporu pokonanych. Potem, jako sia polityczna, przestaj by potrzebne i mog sprawia kopoty elicie. Gdy ta zaczyna dziaa jako wadza, z reguy prdzej czy pniej ujawnia si sprzeczno miedzy tymi dziaaniami a deniami i marzeniami mas, ktre t elit do wadzy wyniosy. Z reguy realne warunki nie pozwalaj na realizacj wikszoci deklarowanych poprzednio celw (niektrych w ogle, innych dostatecznie szybko); albo realizacja tych celw wymaga znacznych i dugotrwaych wyrzecze spoecznych; albo te elita podejmuje realizacj wasnego celu klasowego, sprzecznego z interesami wikszoci spoeczestwa (np. budow kosztem mas nowego systemu wyzysku). Aby utrzyma wadz w takich warunkach, elita szybko tworzy i rozbudowuje odpowiednie aparaty, rozbraja masy, jeli byy one po czci uzbrojone, rozbija je i neutralizuje. W szczeglnoci odrzuca instytucje demokratyczne, jeli mog one zagrozi utrat wadzy. Gwatownie obniaj poparcie dla wadzy wielkie trudnoci gospodarcze. Elita, aby nie upa, ogranicza wwczas swobodny obywatelskie, przeciwstawia sobie rne grupy spoeczne i uywa siy wobec czci z nich. Sukcesy, gospodarcze przede wszystkim, stopniowo odbudowuj masowe poparcie dla wadzy98 i pozwalaj na odbudow ewentualnie urzdze
98

Bodaj E. Warga, w drugiej poowie lat 20-tych, nastpujco uoglni dowiadczenia bolszewikw: partia nie moe zdoby i obroni wadzy bez poparcia znacznej wikszoci ludnoci; potem, wobec trudnoci budowy nowego ustroju, traci poparcie wikszoci; w trzecim etapie, na bazie sukcesw budownictwa socjalistycznego, partia odzyskuje poparcie wikszoci ludnoci i jest ju ono trwae.

131

demokratycznych. Elita, pomna dowiadcze, jest ostrona w odbudowie tych urzdze, albo w ogle tego nie robi, bo atwiej jest rzdzi bez nich. Zarwno jednak zbyt szybkie przywracanie demokracji, jak trwaa z niej rezygnacja, mog si okaza fatalne w skutkach. 5. Gdy sytuacja ekonomiczna ustabilizuje si i masy uznaj, e cho nie o to im chodzio, mona i trzeba pogodzi si z nowym systemem, nastpuj zmiany w wiadomoci. Dominujce staj si pogldy i zachowania zasadniczo aprobujce system, radykalne schodz na margines 99. 6. Poparcie mas dla systemu (ustroju) ma w wielkiej mierze bierny charakter. Pracujc cigle na utrzymanie swoje i rodziny, masy mao si zajmuj polityk. Takie poparcie koczy si jednak, gdy pogorszenie sytuacji gospodarczej zagraa temu celowi. Ale nie musi to szybko lub nawet w ogle doprowadzi do wybuchu spoecznego. W pewnych warunkach ndza, na przykad, moe nie zaktywizowa, lecz na odwrt cakowicie zdezintegrowa i sparaliowa masy. Kryzys spoeczno-polityczny w kapitalistycznym systemie demokracji parlamentarnej prowadzi do zmiany ekipy rzdzcej; panowanie klasowe pozostaje nienaruszone. W systemie totalitarnym wadza jest zdecydowana i ma do siy, aby zama protestujc czynnie cz spoeczestwa, a reszt skutecznie zastraszy. Wadza autorytarna moe sprbowa rozadowa kryzys zmian ekipy oraz polityki gospodarczej i spoecznej. Powiedzie si to, jeli szybko nastpi zdecydowana poprawa sytuacji materialnej ludnoci. Jeli nie uda si tego osign, a wadza nie chce lub nie moe uy siy w niezbdnych rozmiarach i nateniu, moe doj do utworzenia armii politycznej przez wrogie systemowi siy spoeczne (krajowe, a take zagraniczne). Nastpi moe wwczas w ten czy inny sposb upadek nie tylko rzdzcej elity politycznej, lecz caego systemu spoeczno-ekonomicznego. III. Od bolszewickiego realizmu do upadku realnego socjalizmu Wydaje si, e wysoki stopie realizmu w ocenie mas robotniczych ich typowych zachowa w rnych warunkach cechowa przywdcw bolszewickich. Dotyczy to, oczywicie, take ich oceny mas drobnomieszczaskich, a zwaszcza chopstwa. Bez tego niemoliwe byoby ani zdobycie, ani utrzymanie wadzy w Rosji, ani te budowa niekapitalistycznego spoeczestwa i jego skuteczna obrona przez kilka dziesicioleci. Brak wystarczajcego stopnia realizmu w ekipie Gorbaczowa (i wrd kierownictw niektrych innych krajw realnego socjalizmu) by natomiast niewtpliwie jedn z gwnych przyczyn klski i upadku systemu. W carskiej Rosji robotnicy stanowili niewielki uamek spoeczestwa. Rok 1905 wykaza, e w szczeglnych warunkach mog by oni jednak bardzo znaczn si. Ruch ywioowy prdzej czy
99

Orientacja robotnikw bywa w tych warunkach ambiwalentna: pod pewnymi warunkami akceptuj oni istniejcy ad (np. kapitalistyczny), a pod pewnymi s mu niechtni. D. Lockwood (Sources of variation in working-class images of society, Sociological Review, t. 14, 1966) wyrnia, np. 3 typy robotnikw: tradycyjny proletariacki; tradycyjnie ulegy (uznajcy spoeczne i polityczne przywdztwo klas wyszych); sprywatyzowany (jedynym czynnikiem znaczcym jest dochd i posiadanie dbr materialnych) (por. cyt. wyd., s. 251 i dalsze). F. Parkin (cyt. wyd., s. 81 i dalsze) szukajc rde zgody spoecznej wyrni 3 systemy moralnej interpretacji nierwnoci spoecznych. Pierwszy to system wartoci dominujcych: klasa podporzdkowana przyjmuje system wartoci klasy dominujcej albo na gruncie szacunku i ulegoci, albo na gruncie wasnych aspiracji. Drugi to system wartoci podporzdkowanych: w kategoriach oglnych robotnik stosuje dominujcy system wartoci, w sytuacjach konkretnych system wartoci podporzdkowanych; i cho punktem wyjcia jest moralna niech do nierwnoci spoecznych, punktem dojcia jest tylko denie do polepszenia sytuacji materialnej w istniejcych ramach. Trzeci to system wartoci radykalnych, juz poprzednio omwiony i w zwykych warunkach waciwy tylko niewielkiej czci robotnikw. (Por. J. Gardawski, cyt. wyd., s. 32 i dalsze, 38 i dalsze).

132

pniej sabnie i wadza go pacyfikuje; kierownictwom zwizkowym chodzi tylko o kwestie ekonomiczne; jedynie rewolucyjna partia wnoszc wiadomo socjalistycznego celu politycznego oraz organizacj moe przeksztaci bunt robotniczy w si zdoln osign powany i trway sukces. Lenin rozwin swoj teori partii i jej roli, gdy sam jeszcze sdzi, i Rosja stoi przed rewolucj buruazyjno-demokratyczn jedynie, a wikszo rosyjskich socjalistw wykluczaa wystpienie w niej robotnikw jako samodzielnej siy politycznej. Przywdcy bolszewiccy okrelili potem warunki, w jakich mogo doj do masowych wystpie robotnikw i chopw, oraz warunki przeksztacenia ywioowego buntu w szturm na aparat wadzy i panujcy system. Masy robotnicze (i chopskie) wprawione w ruch obiektywn sytuacj stanowiy w bolszewickim schemacie rewolucji przede wszystkim si burzc stary porzdek i umoliwiajc ujcie wadzy przez parti rewolucyjn. Stary aparat wadzy powinien by jak najszybciej zniszczony, a nowy zbudowany (albo rozbudowany, jeli istnia ju, np. w okresie wspwadzy). Tak te zrobili bolszewicy tworzc Rady, robotnicze i onierskie oddziay zbrojne (a potem Armi Czerwon) i Czek. Wadz mona czasem zdoby w sposb blankistowski, ale nie sposb jej utrzyma bez masowego poparcia. Wybory 1918 r. day zdecydowan przewag partiom mieszczaskim (podobnie, jak polskie wybory w 1919 r., a take te z 1989 r.) Gdyby bolszewicy uznali ten wynik, powstaaby Rosja kapitalistyczna. Uznawszy, e poparcie w kluczowych punktach i si maj dostateczne, aby wadz utrzyma, doczeka rewolucji europejskiej, rozpdzili parlament, ograniczyli wolnoci obywatelskie. Oznaczao to wojn domow (oraz interwencj, jak si okazao). Zwycistwo w niej dowiodo, e bolszewicy mieli wwczas poparcie wikszoci aktywnej czci spoeczestwa. Upadek gospodarki, gd w miastach, drastyczne rodki wobec wsi, aby zdoby ywno, zredukoway to poparcie do minimum. Bunt w Kronsztadzie, kolejne powstania chopskie krwawo pacyfikowa aparat przemocy Czeka i Armia Czerwona. Nie mona byo jednak terrorem trwale i skutecznie rzdzi, budowa nowego spoeczestwa. Przejcie do NEP-u usuno gwne przyczyny wrogoci mas. Szybko odbudowywaa si produkcja przemysowa i rolnicza, poprawia si (cho bardzo nierwno) poziom ycia ludnoci, partia odzyskiwaa jej poparcie. Znowu jednak nastpia gboka zmiana. Rynek szybko rnicowa spoeczestwo, bogacili si nepmani, take chopstwo, co budzio niezadowolenie robotnikw i innych grup pracowniczych. Przede wszystkim jednak stalinowskie ju kierownictwo partii bolszewickiej uznao za konieczna szybk industrializacj kraju, zwaszcza budow przemysu cikiego i zbrojeniowego. Oznaczao to ogromny, dugoletni wysiek dla caego spoeczestwa. Wie musiaa utrzyma miasto i da zboe na eksport; aby nie moga si od tego uchyli, postanowiono j skolektywizowa. Oznaczao to wojn z chopstwem. Z poparciem robotnikw i ludnoci miejskiej prowadzona ona bya ca si pastwowych aparatw przemocy. Wkrtce aparaty te stay si nadzorc nadludzkiego wysiku caego spoeczestwa. Stalinowskie kierownictwo nie musiao si ju troszczy o oparcie spoeczne ktre przecie, w jakim stopniu, zawsze z pewnoci istniao. Niemiecki najazd na ZSRR by specyficznym sprawdzianem tego poparcia. Za wyzwolicieli uznaa Niemcw znaczna cz spoeczestw w latach 1939-1940 si wcielonych do ZSRR: Litwy, otwy, Estonii przede wszystkim. Na Ukrainie gdzie kolektywizacja wsi miaa wrcz ludobjczy charakter, a ambicje narodowe tumione byy przez Moskw i jej namiestnikw systematycznie i brutalnie nastroje proniemieckie, antyradzieckie byy silne. Saby one szybko wskutek niemieckiej 133

polityki panowania nad podludmi, grabiey i terroru. W rezultacie na podbitych terenach niemal wszdzie przeway radziecki patriotyzm. W nieokupowanej czci ZSRR obrona rosyjskiej i radzieckiej ojczyzny bya naturaln postaw spoeczestwa. W elaznym ucisku aparatw, morderczym wysikiem broniy komunistycznego ustroju dziesitki milionw ludzi na foncie i na zapleczu. Nazajutrz po zwycistwie stalinowskie kierownictwo przystpio do odbudowy nie tylko kraju i jego gospodarki, ale take przedwojennego typu wizi z masami, czyli dyktatury aparatw. mier Stalina, a potem XX Zjazd KPZR, otworzyy drog zmianom. Strach przed aparatami przymusu ustpowa, zapanowaa odwil, w kierowaniu gospodark i dziaaniami ludzi rosa rola motywu materialnego zainteresowania. Jednake prba Chruszczowa przeamania oporu biurokratycznych aparatw i gbokiej reformy gospodarczo-spoecznej nie udaa si, z rnych powodw. Ekipa Breniewa przywrcia tradycyjne mechanizmy zarzdzania gospodark i rzdzenia spoeczestwem w sposb biurokratyczny, ale zasadniczo bez przemocy. Na jej zastosowanie kierownictwo radzieckie zdecydowao si natomiast w stosunku do tych krajw bloku, gdzie destalinizacja zagrozia systemowi. Wydarzenia w Berlinie, w Polsce i na Wgrzech, potem w Czechosowacji, potraktowano w Moskwie jako ostrzeenie przed tym, co moe si sta, jeli wadza partii i aparatw osabnie. O upodmiotowieniu spoeczestwa przyznaniu mu w penym wymiarze wolnoci demokratycznych, powoaniu rzeczywistych demokratycznych instytucji przedstawicielskich nie mogo by mowy. Moliwa bya tylko demokratyzacja, nie podwaajca kierowniczej roli partii w pastwie i spoeczestwie. Gorbaczowowska przebudowa przekroczya bezpieczne granice. Niejasna w koncepcji, nieudana w praktyce, zdestabilizowaa gospodark i spoeczestwo. Wykorzystujc pucz Janajewa grupa demokratycznych reformatorw zniszczya partyjne centrum kierownicze i przeja wadz. Jelcyn zlikwidowa Zwizek Radziecki. Kolejne rzdy jelcynowskiej pseudoparlamentarnej pseudodemokracji zorganizoway grabie spoecznego majtku. Wspomagane przez zachodnich ekspertw niszczenie socjalistycznego ustroju byo jednoczenie dzik, pierwotn akumulacj kapitau, budow oligarchiczno-mafijnego systemu kapitalistycznego. Zbiednieli i rozbici ludzie pracy nie podjli obrony systemu radzieckiego. Przyczyny upadku ZSRR byy, oczywicie, rnorodne. Praprzyczyn zewntrzn bya przegrana w wyczerpujcym wspzawodnictwie ekonomicznym, technicznym, wojskowym i politycznym z kapitalistyczn czowk w skali wiatowej. Jednak wielk rol odegray te przyczyny wewntrzne, tkwice w zbudowanym przez bolszewikw systemie realnego socjalizmu. Bolszewiccy przywdcy opracowali teoretycznie i zastosowali praktycznie szereg rozwiza, ktre pozwoliy im nie tylko zdoby wadz w kraju chopskim, ale j utrzyma i zbudowa olbrzymim kosztem spoecznym system niekapitalistyczny, pierwotny pastwowy socjalizm. W tym celu zlikwidowali instytucje i mechanizmy demokratyczne, w imi historycznego interesu proletariatu i ludzi pracy w ogle wprowadzili partyjn dyktatur nad caym spoeczestwem. Bolszewickie spoeczestwo byo tak przekonane o koniecznoci, efektywnoci i powszechnym walorze swoich rozwiza, e zaordynowano je caemu midzynarodowemu ruchowi komunistycznemu. Przenoszenie wasnych dowiadcze i rozwiza w inne warunki przynosio czciej klski ni sukcesy temu ruchowi. Tak, np. do klski i znacznych strat doprowadzio wymuszenie na kierownictwie KP Niemiec prby powstania w 1923 r., a potem polityki walki z socjaldemokracj, gdy faszyci dochodzili do wadzy.

134

Zachodni dziaacze rewolucyjni od pocztku mieli wtpliwoci co do szeregu bolszewickich metod i celowoci ich zastosowania w odmiennych warunkach. Dobitnie przedstawia je Ra Luksemburg w swej Rewolucji rosyjskiej. Jak systemowe rozwizania realnego socjalizmu przyczyniy si do klski i upadku tego systemu, staraem si bliej zbada i przedstawi w moich referatach na konferencjach Midzynarodowego Towarzystwa im. Ry Luksemburg w Tokio (1991 r.) i w Warszawie (1996 r.) IV. Niektre wnioski i kwestie otwarte Z zachowania robotnikw polskich (zblionego zreszt do zachowania si robotnikw w innych krajach realnego socjalizmu) mona wycign wiele wanych wnioskw. Z najbardziej oglnych, trzy nastpujce wydaj si mie szczeglne znaczenie: - robotnicy w swej masie nie s socjalistyczni z natury: podobnie jak w zwykych warunkach w krajach kapitalistycznych nie s aktywn si antykapitalistyczn, w krajach socjalistycznych (a przynajmniej realnego socjalizmu), nie s wiadom i konsekwentn si prosocjalistyczn; - w szczeglnych warunkach mog sta si oni si antykapitalistyczn (prosocjalistyczn) w krajach kapitalistycznych lub antysocjalistyczn (prokapitalistyczn) w krajach socjalistycznych. Zaley to od charakteru kryzysu spoecznego oraz siy politycznej, ktra uruchamia, organizuje i wykorzystuje potencja niezadowolenia i zudze; - brak lub zniszczenie takiej siy politycznej (partii) usuwa zwykle zagroenie dla ustroju. Rozbicie ponadto ruchu zwizkowego cofa robotnikw niemal do pocztkw XIX wieku: staj si mas niewiadom i niezdoln do obrony nawet swych podstawowych interesw ekonomicznych, manipulowan i wykorzystywan nawet przeciw wasnym interesom grupowym. * Waciwoci dzisiejszej klasy robotniczej (nie przyszej, bo o jej przyszoci mao wiadomo, tocz si tu spory), przynajmniej w byych krajach realnego socjalizmu, otwiera si szereg oglnych kwestii teoretyczno-politycznych. Najwaniejszymi, otwartymi klsk tego systemu, s, jak si wydaje, nastpujce: - czy, ewentualnie w jakich warunkach i przy jakich rozwizaniach, system oparty na wasnoci spoecznej mgby zapewni co najmniej rwn efektywno i dynamik gospodarcz, co system oparty na wasnoci prywatno-kapitalistycznej i jej bodcach? - czy, ewentualnie w jakich warunkach i przy jakich rozwizaniach, mgby by trway, efektywny i dynamiczny system socjalistyczny oparty na rnych formach wasnoci? - czy, ewentualnie w jakich warunkach i przy jakich rozwizaniach, mgby by spoisty i trway socjalizm w peni demokratyczny, take np. w formie wielopartyjnej demokracji parlamentarnej? - czy powstanie demokratycznego i efektywnego socjalizmu byo lub jest moliwe w warunkach zdecydowanej przewagi ekonomicznej, technicznej i militarnej mocarstw kapitalistycznych?

135

- czy teza, e proletariat jest (bdzie) grabarzem kapitalizmu i budowniczym socjalizmu moe si jeszcze sprawdzi, czy te historyczna szansa na to zostaa z obiektywnych przyczyn oraz bdw przywdztwa nieodwoalnie stracona? - na czym polegay i dlaczego zostay popenione najwaniejsze z tych bdw? Czy, ewentualnie jak, wizay si one z marksizmem jako teori?

136

PANUJCA TEORIA EKONOMICZNA A ROSNCE TRUDNOCI Z BILANSEM HANDLOWYM I PATNICZYM100

Teorie ekonomiczne powstaj najczciej na zamwienie praktyki, Podejmuj i prbuj rozwiza jaki doniosy problem praktyczny na przykad bogactwa, bd ubstwa kraju, przeludnienia i bezrobocia, kryzysu i sposobu wyjcia ze, czynnikw i warunkw wzrostu gospodarczego, przezwycienia inflacji. Jest naturalne, e nowe wane teorie pojawiaj si przede wszystkim w krajach przodujcych w rozwoju gospodarczym. Istnieje te naturalna tendencja, aby owe teorie jeli w warunkach, w ktrych i dla ktrych powstay, wystarczajco si sprawdziy uzna za suszne i obowizujce powszechnie. Rozcignicie teorii i praktyki na niej opartej poza granice okrelone waciwymi dla niej warunkami jest jednak zawsze ryzykowne. Krajom na niszym szczeblu rozwoju bezkrytyczne, dobrowolne lub te wymuszone przyjcie koncepcji panujcych aktualnie w nauce ekonomicznej i praktyce krajw znacznie wyej rozwinitych, przynosi rne niespodzianki. Utrudnia to zrozumienie rzeczywistych problemw i mechanizmw ekonomicznych tych krajw i opracowanie waciwych dla nich recept. Musi te prowadzi do powanych bdw, duych kosztw i strat. Aktualnie panujca teoria ekonomiczna to oczywicie amerykaska teoria neoliberalno-monetarystyczna. Nie wszystkie wysokorozwinite kraje w peni jej hoduj: Japoczycy i niektre inne kraje azjatyckie, Niemcy, Francuzi, Skandynawowie maj wasne doktryny i polityki gospodarcze, niekiedy z silnymi elementami interwencjonizmu pastwowego. Natomiast z rk Midzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku wiatowego przyjy t doktryn i jej recepty zaduone i nkane inflacj kraje latynoamerykaskie, a take niektre inne. Przyja je rwnie z tyche i innych (politycznych) powodw wikszo krajw postkomunistycznych. Teoria liberalno-monetarystyczna panuje dzi niemal niepodzielnie w III Rzeczypospolitej. Lega ona u podstaw Planu Balcerowicza, a potem polityki gospodarczej (i spoecznej) kolejnych rzdw najpierw solidarnociowych, pniej postkomunistycznych. Zadania, rodki, metody uzgadniane s z MFW i B, a w ich realizacji pomaga i j bezporednio nadzoruje rezydentura MFW w Warszawie nadal chyba z p. Rodlauerem na czele i du liczb doradcw rozmieszczonych wszdzie, gdzie naley. Std jest niemal pewne, e i nastpne rzdy jakie by nie byy bd realizowa zasadniczo t sam polityk, co dotychczasowe. Zaoenia teoretyczne, programy dostosowawcze MFW i ich skutki praktyczne Trzeba zawsze pamita o warunkach, w jakich i dla jakich dana teoria powstaa, a ktre znajduj zwykle wyraz w jej zaoeniach. W tych bowiem warunkach rodki opracowane na gruncie owej teorii i zastosowane powinny w okrelony sposb zadziaa i przynie przewidywany pozytywny skutek (np. zwalczenie inflacji, stabilizacj gospodarki, spat zaduenia, wzrost gospodarczy).
100

Tekst napisany we wrzeniu 1998 r. jako referat na zebranie w Stowarzyszeniu Marksistw Polskich; opublikowany w Biuletynie SMP nr 1, maj 1999 r.

137

W kwestii, o ktr tu chodzi, kluczowe znaczenie ma monetarna teoria bilansu patniczego. Stanowi ona integraln cz teorii neoklasycznej i zakada m.in., e: nie ma w gospodarce zasadniczych niedostosowa strukturalnych utrudniajcych osignicie rwnowagi oglnej, gospodarka kraju jest w peni zintegrowana z rynkiem midzynarodowym, towarowym i finansowym. W tych warunkach mona uzna, e deficyt bilansu handlowego jest automatycznie finansowany napywem zagranicznych lokat kapitaowych i dlatego nie ma zasadniczego konfliktu midzy wzrostem gospodarczym a rwnowag bilansu patniczego. Tak jest mniej wicej w krajach wysokorozwinitych np. Niemczech, Anglii, Francji. Inaczej jest jednak w krajach zwanych umownie rozwijajcymi si. Istniej tam liczne niedostosowania strukturalne oraz niski stopie integracji z rynkiem midzynarodowym. Tote midzy wzrostem gospodarczym a rwnowag bilansu patniczego istnieje tam z reguy konflikt, ktrego automatyczne mechanizmy ekonomiczne nie rozwizuj. Gdy MFW zacz si opiekowa zdestabilizowan gospodark Chile, a potem innych krajw latynoamerykaskich, istniaa take absorpcyjna teoria bilansu patniczego. Dawaa ona dobre recepty praktyczne, te jednak dla krajw rozwinitych, gdzie wystarczao dostrojenie instrumentw polityki dostosowawczej takie, przy ktrym spadek dochodw realnych ludnoci by niewielki, prawie niezauwaalny. Programy dostosowawcze MFW byy eklektyczne, opieray si na obu teoriach bilansu patniczego, obu niedostosowanych do warunkw krajw, ktrych gospodarka miaa zosta ustabilizowana. MFW stara si szybko zmieni te warunki, szybko zbudowa w tych krajach mae gospodarki otwarte, w peni wczone w midzynarodowy rynek towarowy i kapitaowy. W programach dostosowawczych przedmiotem zainteresowania MFW by rachunek biecy bilansu patniczego (obejmujcy salda: handlu zagranicznego, przekazw oraz odsetek, w tym obsugi zaduenia). Chodzio o takie gospodarowanie, aby ujemne saldo patnoci biecych dostosowane byo do napywu kapitau zagranicznego (lokat dugoterminowych). Oznaczao to stabilizacj rezerw dewizowych. W tym celu musiao nastpi szerokie otwarcie gospodarki na wymian, przepyw towarw i kapitaw. Aplikowana przez MFW polityka stabilizacyjna okazywaa si z reguy zbyt ostra. Restrykcje finansowe powodoway gwatowny spadek popytu krajowego oraz produkcji. Szczeglnie negatywne skutki wywoywao stosowanie dodatniej stopy procentowej (ceny kredytu przekraczajcej stop inflacji). Jak przebiegaa kuracja MFW w poszczeglnych krajach latynoamerykaskich, jak prowadzia tam do gbokich recesji i masowego bezrobocia, jak przeksztacia niektre z tych krajw z wielkich eksporterw w importerw, jak zamiast wydoby z dugw doprowadzaa do jeszcze wikszego zaduenia wszystko to mona wyczyta w tabelach statystycznych dotyczcych tych krajw, zawartych np.: w ksice A. Sawiskiego Polityka stabilizacyjna a bilans patniczy (Warszawa 1992). Mino kilka dalszych lat. Polityka MFW przyniosa w tym czasie tak fatalne skutki w wielu krajach, e instytucja ta poddawana jest rosncej krytyce. A oto jak na jej temat wypowiedzia si niedawno faktyczny ojciec szokowej terapii w Polsce, Jeffrey Sachs: MFW to maa instytucja wyposaona w ogromn wadz i bardzo sabo kontrolowana. Bardzo niebezpieczna mieszanka. Obecnie prowadzi programy pomocy naraz w okoo 70 krajach. 138

Programy te dotycz najbardziej ywotnych interesw gospodarczych tych pastw. Tym sposobem ukryta za fasad MFW waszyngtoska biurokracja decyduje o sprawach ycia i mierci dziesitek pastw na wiecie. Taka koncentracja wadzy jest bardzo niepokojca. To z niej bierze si arogancja tej instytucji, niski poziom profesjonalny, ukrywanie bdw, brak szczegowej analizy, utrzymywanie najwaniejszych decyzji w tajemnicy. W ostatnim roku wielokrotnie krytykowaem Fundusz za to, e nieustannie myli si, instruujc rne kraje, co powinny wybra: obron waluty czy dewaluacj, spacanie dugw czy wstrzymanie spat, ratowanie bankw czy pozwolenie na ich upadek. MFW podejmowa wszystkie te decyzje o znaczeniu gardowym dla tych krajw w sposb z gry skazany na niepowodzenie i na podstawie, moim zdaniem, bardzo sabego rozeznania. Rezultaty byy fatalne. Wszystkie gospodarki azjatyckie, w ktrych wprowadzono programy MFW, doznay w tym roku zapaci. We wszystkich przypadkach program trzeba byo renegocjowa kilka razy. Nie udao si osign adnego z postawionych celw. Zaangaowano olbrzymie pienidze bez adnego wyranego rezultatu (Bdny Rynek, Gazeta Wyborcza z 1213 wrzenia 1998 r.). Wydawaoby si, e przy takich rezultatach wpywy MFW i B bd si gwatownie kurczy, a tymczasem jest raczej odwrotnie. Kady wywoany dziaalnoci spekulacyjn wielkiego kapitau midzynarodowego kryzys walutowy nagania im nowe ofiary. W Azji, po ostatnim kryzysie walutowym, kapita ten dorwa si wreszcie do gospodarki poudniowo-koreaskiej. MFW usiuje te wykorzysta kryzys rosyjski, na pewno za wykorzysta brazylijski. Dlatego tak jest? Bo MFW jest znakomitym narzdziem ekspansji kapitau, ktry za nim stoi, czyli przede wszystkim amerykaskiego. Licz si rezultaty dla niego, a nie dla gospodarek krajw podopiecznych. A te s zupenie nieze... Polska stabilizacja i jej aktualne zagroenie W 1989 r. MFW opracowa dla Polski program dostosowawczy oparty na tych samych zasadach, co realizowane poprzednio w krajach latynoskich. Lech Wasa program klepn, Balcerowicz go zaafirmowa i zacz realizowa. Popenione zostay przy tym niemal wszystkie bdy, jakie popenione zostay, np. w Chile czy Argentynie. W efekcie produkcja i dochd spoeczny spady bardzo gboko, drastycznie obniyy si dochody realne ludnoci, skurczyy jej oszczdnoci, podczas gdy inflacja wiadomie poprzednio rozkrcona utrzymaa si na wysokim, dwucyfrowym poziomie. Pogarszajca si sytuacja przedsibiorstw pastwowych umoliwia natomiast rozpoczcie tego, o co przede wszystkim szo elicie: prywatyzacji gospodarki. Zaszokowane kosztami reformy, spoeczestwo polskie w 1993 r. odebrao wadz solidarnociowcom i oddao j postkomunistom. Ci jednak, dla uwiarygodnienia si w oczach Zachodu, szybko porzucili kluczow cz swoich hase wyborczych (jak budowa gospodarki wielosektorowej, wstrzemiliwo wobec NATO i EWG), porozumieli z MFW i B, Waszyngtonem, Bruksel i Berlinem i ostroniej kontynuowali poprzedni polityk gospodarcz i spoeczn. Wyniki byy, pki co korzystne wzrost gospodarczy, wzrost dochodw, spadek bezrobocia i inflacji ale rozoone bardzo nierwno w spoeczestwie. Pod katolicko-narodowymi, populistycznymi i przede wszystkim antykomunistycznymi hasami ale i rozbudzone apetyty rnych grup ludnoci potrafia wykorzysta z kolei centroprawica. W 1997 r. ponownie uja wadz. Nie baczc na powane ostrzeenia, kontynuuje ona faktycznie lini uzgodnion z MFW, z coraz gorszymi rezultatami. 139

W specjalnym wywiadzie dla Telewizji Polskiej (w dniu 4 wrzenia 1996 r.) wypowiedzia si na ten temat twrca doktryny neoliberalno-monetarystycznej, Milton Friedman. Jego zdaniem: Polska powinna prowadzi wasn polityk w interesie wasnego rozwoju gospodarczego; niepotrzebni s jej do tego zagraniczni doradcy; pastwo nie moe zrezygnowa z regulacji swojego handlu zagranicznego; dlatego wbrew daniom zewntrznym musi zachowa suwerenno w ustalaniu kursu waluty; MFW chyba specjalnie le kieruje gospodarkami podopiecznych krajw (w tym Polski) po to, aby konieczno ich pniejszego ratowania uzasadniaa potrzeb istnienia tej instytucji. Pojawio si i wzrastao tymczasem zagroenie dla stabilizacji gospodarki znane z historii realizacji programw MFW dla krajw latynoamerykaskich i sygnalizowane kopotami Wgrw, a potem Czechw. Chodzi tu oczywicie o stay, szybki wzrost deficytu w bilansie handlowym (w 1990 r. nadwyka 4,8 mld dol., w 1993 r. deficyt 4,7 mld, w 1995 r. deficyt 6,2 mld, w 1996 r. deficyt 12 mld; w 1997 r. prawdopodobnie okoo 16 mld, a w 1998 jak mwi posowie okoo 21 mld dol. deficytu. Rne instytucje centralne podaj rne liczby, co wynika czciowo z rnic w sposobie liczenia, zwaszcza szacunku obrotw nieklasyfikowanych. (Wedug R. Bugaja suma deficytu wyniosa w latach 19911997 okoo 40 mld dol.). W pocztku XVII wieku wybitny wczesny ekonomista angielski Tomasz Mun pisa w dziele Bogactwo Anglii w handlu zagranicznym: Gdy z powodu pychy i innych ekscesw ludno bdzie konsumowaa towary zagraniczne o wikszej wartoci ni to, co spoeczestwo moe zapaci wywozem wasnych towarw spoeczestwo bdzie upadao i biedniao... to wanie jest cecha rozrzutnika, ktry wydaje ponad swoje moliwoci. W III RP zjawiskiem tym dugo si jednak nie przejmowano. Dlaczego? Ujemne saldo bilansu rejestrowanych obrotw towarowych zdawao si wyrwnywane w znacznym stopniu przez dodatnie saldo obrotw nie rejestrowanych, ponadto rs napyw kapitau zagranicznego (inwestycji zagranicznych, w duym stopniu jednak w pastwowe papiery wartociowe). Tak czy inaczej krajowe rezerwy dewizowe nie tylko nie malay, lecz rosy, tak e NBP lokowa cz z nich na niski procent w bankach zagranicznych. Gwnym powodem niefrasobliwoci by jednak nasz nadzorca gospodarczy: MFW i panujca w nim monetarna teoria bilansu patniczego. Zgodnie z ni nie zamierzano si przejmowa wzrostem deficytu handlowego, dopki rezerwy dewizowe nie zaczn spada (lub jeszcze pniej, ze wzgldu na nadwyk w handlu nie rejestrowanym: synna porada Rodlauera). Czeskie kopoty zaniepokoiy jednak wreszcie MFW. Jego misja, przybya latem 1997 r. do Warszawy, uznaa, e wzrost jest za szybki jak na moliwoci polskiej gospodarki; zbyt szybko rosn konsumpcja i inwestycje i to wanie wpywa niekorzystnie na bilans patniczy. Misja uznaa, e trzeba ten wzrost przede wszystkim konsumpcji obniy do poowy, w ktrym to celu konieczne jest obnienie deficytu w budecie pastwa oraz obnienie wzrostu pac w budetwce i przedsibiorstwach (zwaszcza pastwowych). Zaostrzenie polityki fiskalnej, a jeli to nie pomoe podniesienie stp procentowych powinno ograniczy inwestycje. Nadszed w Polsce czas zaciskania pasa i wielkiego hamowania napisaa Rzeczpospolita 25 czerwca 1997 r. relacjonujc wyniki specjalnej misji MFW. Od 1995 r., amic ustalenia parlamentarno-rzdowe dotyczce polityki pieninej, Narodowy Bank Polski dokonywa aprecjacji zotwki (cieszcie si ludzie, waluta polska si 140

umacnia!) Taniejcy wzgldnie dolar stymulowa wzrost importu, a hamowa eksport. Eksporterzy i niektrzy ekonomici zaczli si domaga dewaluacji waluty krajowej (do czego doszo w Czechach). Istniaa jednak obawa przed fal spekulacji na znik zotwki, masowego wykupu dolara i dalszych tego konsekwencji, a nadto dobrze znanych z burzliwej historii krajw latynoskich, gdzie zaamyway one programy stabilizacyjne. Poniewa eksperci MFW na razie dewaluacji nie nakazali, NBP po przypieszeniu wzrostu ceny dolara zahamowa i cofn go (w pniejszym okresie realny kurs dolara do zotwki stale spada, co byo wynikiem napywu kapitau spekulacyjnego przede wszystkim, ktry wymienia dolary na wysoko oprocentowane papiery pastwowe). Zbliay si wybory, wic raportu i zalece misji MFW nie naganiano; pojawiay si uspokajajce wypowiedzi ze sfer rzdowych (np. premiera Cimoszewicza, profesora Belki dzi doradcy ekonomicznego prezydenta Kwaniewskiego). Wrcz kuriozalne byo jednak to, co zaprezentowaa wwczas w czasie kampanii wyborczej zwyciska wkrtce opozycja. Zapowiadaa wspaniay rozwj gospodarczy, jeli zdobdzie wadz. Po przegranej postkomuny nowy premier, Jerzy Buzek, wygosi expos, przyrzekajc przypieszenie tempa wzrostu produktu narodowego i korzyci na tej podstawie niemal dla wszystkich. Na szczcie znalaz si fachowiec wrd dyletantw ekonomicznych: L. Balcerowicz. Skoni on nowy rzd do przyjcia projektu budetu M. Belki nie zatwierdzonego wprawdzie z braku czasu po temu przez rzd Cimoszewicza, ale zaaprobowanego przez urzdnikw MFW i B; za pomoc powoanych przez si piciu niezalenych i obiektywnych zespow eksperckich (cakowicie zdominowanych przez znanych, zdeklarowanych liberaw, jak p. Szember, Jzefiak czy Zienkowski) wyjani AWS-owskim populistom, e stan gospodarki polskiej jest zy, a naprawa wymaga bdzie ostudzenia koniunktury. Zdecydowanie i zasadniczo odrzuci wszelkie pomysy podwyek pac i wyoy liberalne zasady e, np. deficyt budetu pastwa najlepiej w ogle zlikwidowa. Nowa polityka gospodarcza miaa polega na zdecydowanym ograniczeniu wzrostu konsumpcji masowej (ale nie luksusowej!) poprzez zahamowanie wzrostu pac i redukcj wydatkw socjalnych pastwa, a jednoczenie na podtrzymaniu inwestycji zwikszeniem zyskw przedsibiorcw, poprzez obnik podatkw od nich itp. W 1998 r. Balcerowicz nie mia wolnej rki: ograniczay go przedwyborcze obietnice, AWS-owskie zwaszcza, a take litera przyjtego budetu. Mimo to udao mu si zmniejszy szereg wydatkw pastwa, np. na rolnictwo. Batali o realizacj zalece MFW podj on jesieni. Nie udao mu si wprawdzie wprowadzi niespotykanego ju w cywilizowanej Europie podatku liniowego (z ktrego jednak nie zrezygnowa, a projektuje take podatek katastralny), ale przepchn restrykcyjny budet na 1999 r. Odmwi AWS-owi realizacji powszechnego uwaszczenia jednego z gwnych zobowiza wyborczych koalicjanta. Zgodzi si na 4 wielkie reformy w jednym roku, ale pienidzy na nie poskpi, bo maj przecie obniy, a nie powikszy wydatki socjalne pastwa Rzeczywicie: reformy te s w istocie ostateczn likwidacj zabezpiecze socjalnych przysugujcych ludziom w systemie realnego socjalizmu. Poprzez przerzucenie obcie na samorzdy i ludno bd mogy by obnione podatki od przedsibiorcw prywatnych. Jednoczenie, wysokie koszty samych tych reform (ktre miay by korzystne dla ludnoci i tanie!) s doskonaym uzasadnieniem dla pospiesznej rabunkowej prywatyzacji, wyprzeday kapitaowi zagranicznemu i krajowemu reszty wartociowych przedsibiorstw pastwowych, w tym

141

pozostaych jeszcze w polskich rkach bankw, telekomunikacji, energetyki, a moe nawet rentownej czci kolei pastwowych. Jednoczenie zgodnie z warunkami Unii Europejskiej prowadzona jest ogromna operacja likwidacji znacznej czci polskiego grnictwa wglowego, metalurgii, przemysu obronnego oraz chopskiego rolnictwa. W efekcie wzrasta jednak szybko masowy protest i opr spoeczny. Restrykcje finansowe i prywatyzacja oto program pilnego wykonawcy polece MFW, czoowego budowniczego dzikiego, liberalnego kapitalizmu w Polsce. Realizacja jego pierwszego planu spowodowaa gbok recesj gospodarcz, wzbogacia drobn cz kosztem wikszoci spoeczestwa, a solidarnociowcw kosztowaa utrat wadzy. Realizacja drugiego planu Balcerowicza, doprowadzajc kraj do wrzenia, moe cho wydaje si to nieprawdopodobne rozbi drobnomieszczasko-buruazyjn koalicj. Co si stao w polskim handlu zagranicznym? Monetaryzm gosi neutralno pienidza, jego wtrno wobec realnych procesw gospodarczych. Ale w krajach, ktrych gospodarkami kieruje MFW, polityka monetarna podporzdkowaa sobie procesy realne, rzdzi nimi. W imi zduszenia inflacji dusi wzrost gospodarczy, doprowadza do gbokich, rujnujcych recesji, spadku dochodw, masowego bezrobocia i masowej biedy. Jednoczenie dobrze suy realizacji celw wielkiego kapitau midzynarodowego, a take krajowego. Monetarystyczna polityka jest jednak bardzo jednostronna i ograniczona. Dlatego nawet realizatorom tych celw utrudnia zrozumienie tego, co si w gospodarkach krajw niej rozwinitych naprawd dzieje. Tylko tak chyba mona wytumaczy, na przykad, dugotrwa niefrasobliwo wobec lawinowego narastania deficytu handlowego w Polsce i w kocu zaskoczenie tym ekspertw MFW. Jakie s gwne rzeczywiste przyczyny tego zjawiska? S one do proste i zblione do tych, ktre istniay poprzednio w PRL. Strukturalne i dugookresowe. Takie, ktrych nie usunie ani niewidzialna rka rynku, ani monetarystyczna manipulacja pienidzem. Jeli mogoby tu co pomc, to tylko sensowna i konsekwentna dugofalowa pastwowa polityka przemysowa (take rolna), organizujca wieloletni wysiek spoeczestwa w imi obrony i przebudowy gospodarki, a nie jej grabienia i wyprzedawania zagranicy. Czyli taka, jaka jest dla dzisiejszych polskich elit politycznych obca i niezrozumiaa. Jakie s wic te rzeczywiste przyczyny? Eksport polski napotka naturalne granice wzrostu. Nie mona w masowej skali pobi konkurentw nowoczesnoci, jakoci, a nawet tanioci polskich towarw. Nic istotnego si tu korzystnie nie zmienio od PRL-owskich czasw, wrcz odwrotnie. Struktura polskiej produkcji jest nienowoczesna, udzia przemysw wysokiej techniki stale spada, szczeglnie s one niszczone. Struktura naszego eksportu pogarsza si (ronie udzia surowcw i artykuw nisko przerobionych i nic tu pozytywnej zmiany nie zapowiada). Mao wymagajce rynki byych krajw socjalistycznych skurczyy si do minimum i czsto z nich wypieraj nas zachodni konkurenci. Otwarcie rynku krajowego na towary zagraniczne (wkrtce niemal pene), a dodatkowo wzgldna tanio waluty obcej, zwielokrotniy import. Zwykli ludzie na co dzie masowo kupuj towary zagraniczne, nowa klasa posiadajca stale rozszerza sw luksusow konsumpcj. Dominuje import konsumpcyjny oraz zaopatrzeniowy. 142

Spoeczestwo polskie prdzej czy pniej zmuszone bdzie pokry te kilkadziesit miliardw dolarw deficytu handlowego. Musi te spaci dawne dugi wraz z procentami (wkrtce wysokie raty spat obci budet pastwa). Powinno take inwestowa, modernizowa gospodark. Nie podaruje mu tego aden zagraniczny kapita. Moe zapaci tylko sw prac, swymi towarami. Albo... Wybitny ekonomista angielski J.M. Keynes, w swej rozprawie z 1919 r. o ekonomicznych skutkach pokoju, krytykowa Traktat Wersalski za prb cignicia z Niemiec wielkich reparacji z biecego dochodu spoecznego. Takie obcienie tego dochodu musiaoby, jego zdaniem, zlikwidowa wszelkie oszczdnoci, uniemoliwi zatem inwestycje; doprowadzioby gospodark do upadku, a ludzi do buntu. Keynes zaproponowa inne wyjcie, eby cign reparacje: przejcie przez kraje zwyciskie czci niemieckiego majtku. W kilkadziesit lat pniej taki sam pomys zaprezentowa filantrop, multimilioner i wiatowy spekulant Soros. Przej za dugi majtek krajw zaduonych, w tym krajw Europy rodkowej i Wschodniej. Za dugi czy nie za dugi, tak czy inaczej, przej wszystko, co jest tego warte i bdzie moliwe do przejcia. I to wanie przecie od kilku lat si w Polsce dzieje. Unia Wolnoci jest bezporednim realizatorem celw midzynarodowego kapitau nawet jeli zwykli jej czonkowie tego nie pojmuj. To dla niej przede wszystkim wasno pastwowa bya i jest wasnoci niczyj; t, ktrej sama nie przygarnie, gotowa jest wyprzeda do ostatka. Take polsk ziemi. Widz to i protestuj przeciw temu niektre ugrupowania prawicowe. Katolicki pose Jan opuszaski tak mwi w czasie ostatniej debaty budetowej: Ten rzd; kolejny oczywicie, nie pierwszy, realizuje polityk atania dziur w budecie przychodami ze sprzeday polskiego majtku. Ju miaem okazj nazwa t polityk z tej trybuny polityk ojca alkoholika, ktry wynosi z domu rodzinnego sprzty, eby mie za co pi. Miejmy wiadomo, e akceptacja tego budetu to akceptacja programu wyprzeday polskiego majtku w rce obce. Co bdzie potem, gdy ju nas wydoj jak dojn krow, gdy ju wyzbdziemy si wszystkich rezerw pastwowych, bankowych, przedsibiorstw, rezerw ludnoci co bdzie potem, gdy ju sprzedamy polski majtek w rce obce? () Gdy... budetowe zaciskanie pasa staje si elementem polityki podporzdkowa midzynarodowych... to stajemy wobec pytania, komu suy taki budet i komu suy polski rzd, ktry taki budet ustanawia? Take przywdcy ludowcw widz t sytuacj. Zwykli ludzie dostrzegaj rne zagroenia, ale nie obejmuj caoksztatu i konsekwencji zdrady narodowej. Czy rozumie to kierownictwo SdRP? Liczni dziaacze tej partii nie wiedz ju nawet (jak to si okazao, np. jeszcze w dyskusji nad wnioskiem grupy posw o wotum nieufnoci dla ministra Kaczmarka) co to znaczy polska gospodarka narodowa, polski interes narodowy. O co tu chodzi pyta np. pose Szarawarski z SLD, czy chodzi tu o jaki nacjonalizm, czy tu chodzi o stawianie potu dookoa Polski?. Co moe sta si w Polsce dalej? Jeli kryzys walutowy i gospodarczy w krajach azjatyckich, potem rosyjski, teraz brazylijski rozszerzy si, polski eksport na wschd i na zachd skurczy si, kapita spekulacyjny (okoo poowy zainwestowanego) ucieknie, zotwka si zaamie. Wzrosn ceny, zwaszcza towarw z importu, ktry spadnie. Spadn produkcja i zatrudnienie, znaczna cz spoeczestwa znajdzie si nagle w obliczu ndzy, a moe nawet godu. Mechanizm, jaki dziaa w kapitalistycznej III RP pod opiek MFW, jest bowiem analogiczny do tego, jaki dziaa w innych krajach pod t opiek, takie wanie efekty przynoszc.

143

Wejcie Polski do Unii Europejskiej To, co i jak stanie si z polsk gospodark, spoeczestwem, z narodem polskim w ogle, zwizane jest z przygotowywanym wejciem Polski do Unii Europejskiej. Gwne partie postawiy to sobie za cel, uwaajc, e innej drogi dla Polski nie ma. Massmedia rozpowszechniaj wrd ludzi ktrzy w swej masie s niestety ekonomicznymi dyletantami wizj wielkich korzyci, jakie niemal wszyscy Polacy odnios z integracji. Dzisiejsi studenci ekonomii recytuj, jak z nut, na czym te korzyci bd polega i jak Polska przeksztaci si w kraj nowoczesny i zasobny. Nic dziwnego, e niedawno jeszcze 80% spoeczestwa polskiego byo za integracj. Dzi ju mniej, widoczne si bowiem stao, co owa integracja oznacza bdzie w praktyce dla polskiej gospodarki i wielu grup spoecznych. Tak np. niedawne uszczelnienie granicy wschodniej zniszczyo znaczn cz przygranicznego handlu i orodkw produkcji; ponad 100 tysicy grnikw ma odej z zawodu; straci prac kilkadziesit tysicy hutnikw; zrealizowana zostaa likwidacja znacznej czci przemysu stoczniowego; likwiduje si przemys obronny; masy chopskie stany wobec ruiny i wiedz ju, e w rolnictwie ma szans pozosta tylko par procent ludnoci; supermarkety odbieraj chleb drobnym kupcom; niezadugo maj straci prac dziesitki tysicy nauczycieli i lekarzy itd. Wida jednoczenie, e dochodowe brane i przedsibiorstwa przekazywane s jedne po drugich, za p darmo, w obce rce. Niepolska jest ju najbardziej dochodowa cz przemysu, poowa bankowoci; wkrtce przejte zostan przez zachodni kapita ubezpieczenia, telekomunikacja, energetyka, cz zbrojeniwki. Czekaj ju przyszli waciciele polskich surowcw, czekaj Niemcy na swe dawne ziemie. Zwykli ludzie nie odrniaj na og szans potencjalnych od realnych, kieruj si do atwo bezzasadnym optymizmem, albo na odwrt, pesymizmem, zwaszcza gdy s one wiadomie podsycane przez rzdy i partie polityczne za pomoc mass-mediw. Wadze lepiej znaj warunki, lepiej orientuj si w prawdopodobnych korzyciach i kosztach. Gdy Polska stowarzyszaa si dopiero z EWG, uczestniczcy w pertraktacjach wicepremier H. Goryszewski powiedzia niebacznie, lecz szczerze w wywiadzie dla ycia Gospodarczego: Wstpienie do EWG to szalestwo. Znaczna cz gospodarki polskiej zostanie zniszczona. Przejad po nas jak czogi po piechocie. Ale doda bezradnie niewstpienie do EWG to take szalestwo.... O ogromnych niebezpieczestwach zbyt szybkiego przystpienia do Unii Europejskiej uprzedzao i uprzedza nadal wielu powanych ekonomistw zagranicznych. Uprzedza o tym, m. in. zmary niedawno multimiliarder francuski Goldsmith. W swej ksice Puapka (wydanej po polsku) radzi rozwin najpierw CEFTF. Wczenie krajw Europy Wschodniej do Unii Europejskiej mona przeczyta w niektrych fachowych publikacjach i wypowiedziach zachodnich to gigantyczne oszustwo. Otworz si one cakowicie na konkurencj organizmw wielokrotnie silniejszych. Likwidacja ce zrujnuje ich gospodarki. Za integracj z UE zapac redukcj produkcji przemysowej, rolnej, wielkim bezrobociem, masow bied. Zachodowi naprawd potrzebne s tylko ich energia, surowce i rynki. O to wadze Unii dbaj; tote ju w listopadzie 1997 przyleciaa do Warszawy wiceprzewodniczca Parlamentu Europejskiego, p. Hoff, aby wysondowa, czy nowa ekipa rzdowa nadal realizowa bdzie przyjte zobowizania redukcji szeregu polskich przemysw. Wol wypenienia tych zobowiza i gotowo przyjcia nowych tego rodzaju warunkw wstpienia

144

Polski do UE wyrazi premier Buzek ju podczas swej pierwszej wizyty w Brukseli. Dzi s przez jego rzd konsekwentnie realizowane. Kolejne rzdy zatajaj pynce z rnych stron ostrzeenia, nie podejmuj adnej dyskusji, lekcewa narastajce, grone symptomy. Sprawa moe by bowiem gadko zaatwiona i wobec tego tak musi zosta zaatwiona tylko poza wiadomoci, poza plecami spoeczestwa. Tak bdzie, niezalenie od tego, jakie bd rzdy. Pertraktacje z UE bd (s) cile tajne, podjte zobowizania rwnie. Ujawni si dopiero skutki, ale wtedy adnej moliwoci zmiany, choby korekty, ju nie bdzie. I o to przecie chodzi. Pytanie tylko, czyje interesy faktycznie reprezentuj, w czyich interesach faktycznie dziaaj kolejne rzdy III RP. Pracowniczej wikszoci spoeczestwa? Nie wyglda na to. Narodu polskiego? To te jest wtpliwe. Nowych polskich klas posiadajcych? To pewne, ale nie tylko ich i nie w peni ich. Wasne? Jakeby nie. Dysponentw zagranicznych? I to jest prawdopodobne. W sumie zatem konglomerat typowy dla zalenego, pkolonialnego kraju wolnego wiata. Kilka starych prawd ekonomicznych Warto w tej sytuacji przypomnie choby kilka prawd sformuowanych jeszcze w klasycznym okresie ekonomii: w yciu ekonomicznym (take, oczywicie, w polityce) decyduje zazwyczaj interes wasny czowieka, grupy spoecznej, kraju, grupy krajw. Jeli mona odnie korzy cudzym kosztem, choby najwikszym, czsto robi si to bez wahania. Tylko kracowa naiwno tumaczy niezrozumienie powyszego. O takiej naiwnoci (prawdopodobnie zreszt faszywej) wiadczy okazywana przez wadze polskie rado z poparcia przez Niemcy polskich stara o wejcie do Unii Europejskiej oraz ich wielkiej przyjani dla Polski. Jakby nie byo oczywiste, e jest to dla nich droga do odzyskania utraconych po wojnie terytoriw i wielu dalszych korzyci; konkurencja jest znakomitym mechanizmem ekonomicznym, ale nie wszyscy na niej korzystaj. Sabe przedsibiorstwa, brane, gazie nie korzystaj, lecz trac, bankrutuj. Sabe grupy spoeczne s degradowane, spychane do ndzy. Sabe kraje trac suwerenno ekonomiczn (a potem i polityczn), s ograbiane z bogactw i majtku, kolonizowane, co oznacza tragedi dla milionw ich obywateli; teoria liberalna ukrywaa i ukrywa ten efekt gospodarczej wolnoci i konkurencji. Jest ona przez to ideologicznym narzdziem walki silnych ekonomicznie przeciw sabym. Ju w pocztku ubiegego wieku zdali sobie z tego spraw zarwno amerykascy, jak niemieccy ekonomici i wycignli wnioski dla swych krajw. Dzi nieprzypadkowo te same kraje propaguj liberaln teori. USA wprost stwierdziy, e wolno gospodarcza i konkurencja w skali wiatowej, wolny rynek ley w ich interesie i przyznay sobie prawo interweniowania wszdzie tam, gdzie s one zagroone; rnymi rodkami, nie wyczajc siy; sabe kraje, ktre nie rozumiej tego, nie chc lub nie mog oprze si naciskom, nie potrafi opracowa i realizowa polityki sucej najlepiej jak mona ich wasnym interesom, bardzo dugo za to pac. W tym wietle uzasadnione s obawy, e wejcie Polski do Unii Europejskiej okae si nie tylko niezwyke kosztowne dla polskiej gospodarki i ogromnej wikszoci spoeczestwa, lecz wrcz zagrozi narodowemu istnieniu, zredukuje Polsk terytorialnie i przeksztaci j w rodzaj wewntrzeuropejskiej (niemieckiej przede wszystkim) pkolonii. 145

CZY W DZISIEJSZEJ POLSCE BYOBY MOLIWE PENE ZATRUDNIENIE I WYKORZYSTANIE POTENCJAU WYTWRCZEGO?101
W okresie wadzy koalicji AWS-UW nasiliy si fatalne skutki budowy w Polsce liberalnego systemu kapitalistycznego oraz stara, by za kad cen wej do Unii Europejskiej. Wzrs obszar ndzy; oficjalne bezrobocie przekroczyo 2,5 miliona; szybko postpuje niszczenie potencjau wytwrczego kolejnych gazi gospodarki; dokonywana jest nieograniczona wyprzeda majtku narodowego kapitaowi zagranicznemu; sabe i skorumpowane pastwo realizuje gwnie funkcj destrukcji, adnej pozytywnej funkcji spoecznej wystarczajco spenia nie jest ju w stanie. Spoeczestwo zostao ideologicznie zmanipulowane i rozbite organizacyjnie, aby niezdolne byo do skutecznego oporu. Ronie jednak niech do reformatorw, ronie niepokj. Rozszerza si przekonanie, e nasilajce si negatywne zjawiska s rezultatem polityki realizujcej szkodliw dla kraju doktryn, sucej niepolskim interesom. Coraz czciej stawiane jest pytanie o moliwo innej, narodowej doktryny i polityki. Polityki, ktra by zapewnia radykalne zmniejszenie bezrobocia poprzez wykorzystanie istniejcego potencjau produkcyjnego w przemyle, rolnictwie, usugach zamiast jego niszczenia i wyprzeday. Rozmiary bezrobocia zaniepokoiy take elit polityczn. W strachu o dalszy los kapitalistycznej transformacji niemal wszystkie partie i partyjki wysuwaj dzi programy walki z bezrobociem, ktre przecie kapitalistyczna transformacja wytworzya, ktre budowa liberalnego modelu kapitalizmu powikszya, a realizacja warunkw przystpienia do klubu bogatych pomnoya i nadal mnoy. Kada partia proponuje rodki odpowiednie do swojej ideologii, odzwierciedlajcej interesy jej klienteli. Unia Wolnoci widzi drog do zwikszenia zatrudnienia we wzrocie zyskw przedsibiorcw, poprzez obnienie im podatkw oraz kosztw pracy. Wzrost stopy wyzysku ma zapewni dalsze osabienie zwizkw zawodowych, redukcj pracowniczych zabezpiecze, wiadcze spoecznych itd. O koncepcjach AWS-u szkoda waciwie mwi, partia ta bowiem niewiele rozumie z mechanizmw gospodarczych, ktre wesp z UW i pod jej przewodem uruchomia i forsuje. Niewiele ma do zaproponowania poza rozmaitymi plasterkami i nadziej na przyspieszenie wzrostu gospodarczego, ktry sama spowolnia. Program SLD jest powaniejszy, partia ta wykazaa, e potrafi przypieszy wzrost gospodarczy. Nie ma jednak adnej gwarancji, e moliwe bdzie utrzymanie wysokiej (wyszej ni w Unii Europejskiej!) stopy wzrostu w Polsce w dugim okresie. Nie wiadomo, co mianowicie ma to zapewni. Jedynie partie o orientacji narodowej jak PSL, niektre ugrupowania prawicowe zdaj sobie spraw z tego, e dla znacznej redukcji bezrobocia konieczna byaby zasadnicza zmiana caej polityki gospodarczej i spoecznej. Jak na razie, nie maj one jednak szans na doprowadzenie do tej zmiany.

101

Artyku napisany w kwietniu 2000 r. jako referat na zebraniu Stowarzyszenia Marksistw Polskich. [Punkt Paranoja domestika zosta przedstawiony jako gos w dyskusji, zatytuowany Paranoiczna sytuacja, na VII Kongresie Ekonomistw Polskich, w Sesji Plenarnej II, pod hasem: Jaka polityka gospodarcza dla Polski? przyp. red.]

146

W sumie wszystkie te programy nie s wiele warte. Nie sigajc rde, daj one z reguy nietrafne recepty i/albo przewiduj miesznie mae rodki. Realizacja najlepszych z nich moe jedynie opni narastanie gospodarczo-spoecznej i narodowej katastrofy. Mona by si zastanawia, czy osignicie penego zatrudnienia i wykorzystania potencjau wytwrczego w ogle jest w Polsce moliwe, gdyby nie niedawna historia. Ot Zwizek Radziecki kosztem wielkich ofiar odbudowa gospodark po wielokrotnych zniszczeniach wojennych i zapewni, poprzez gospodark planow, wykorzystanie i rozbudow potencjau wytwrczego i pene zatrudnienie, co byo fenomenem gospodarczym w owych czasach. Interesujce pod wieloma wzgldami s osignicia gospodarcze ChRL. Praktycznie pene zatrudnienie, wysokie wykorzystanie potencjau i szybkie tempo wzrostu gospodarczego realizowaa przez 40 lat Polska Ludowa. W dzisiejszej Polsce niewielkim, sabym fragmencie zwyciskiego wiata kapitalistycznego socjalistyczna polityka gospodarcza i spoeczna nie jest, oczywicie, moliwa. Jednak take w wiecie kapitalistycznym rne kraje, w rnym czasie realizoway z do duym powodzeniem postulat penego zatrudnienia i wykorzystania potencjau, osigajc szybkie tempo wzrostu gospodarczego. Najbardziej palc staa si kwestia bezrobocia w okresie wielkiego kryzysu i depresji lat 30. Szereg krajw stara si wwczas uruchomi nieczynny potencja rzeczowy i ludzki. Stopniowo podstaw teoretyczn antykryzysowego interwencjonizmu pastwowego staa si teoria keynesowska. W Europie najbardziej spektakularny, najwikszy sukces odniosy wwczas Niemcy. Warto, moim zdaniem, przypomnie sobie, jakie metody i rodki zostay tam zastosowane z powodzeniem jeszcze przed militaryzacj gospodarki, w ramach tzw. Arbeitsbeschaffungpolitik (polityki tworzenia zatrudnienia). Oczywicie nie takie, ale tego typu i skali dziaania musiayby zosta podjte dzi w Polsce, by wykorzysta istniejce moliwoci wzrostu gospodarczego 102. Odrzucajc zdecydowanie ideologi nazizmu i wynikajc z niej potem praktyk ludobjstwa, celowym jest, moim zdaniem, przeledzenie sytuacji gospodarczej, zastosowanych rozwiza i uruchomionych mechanizmw gospodarczych w Niemczech w owym czasie. Sytuacja Niemiec na przeomie lat 20. i 30. Wersalski traktat pokojowy mia uniemoliwi odbudow potgi gospodarczej i militarnej Niemiec. Obcia je te reparacjami na rzecz Sprzymierzonych. Wysokie reparacje miay by cigane z niemieckiego dochodu narodowego103. Ale Niemcy nie mogy ich tak spaci. Nie mogy zdoby odpowiedniej iloci dewiz. Z szeregu przyczyn jak struktura niemieckiego eksportu, ograniczenia obrotu midzynarodowego Niemcy nie mogy uzyska znacznego dodatniego salda bilansu handlowego. W rezultacie mogy
102

Do spojrzenia na dzisiejsze problemy Polski z tego punktu widzenia skonia mnie lektura wydanej jeszcze przed wojn ksiki o gospodarce niemieckiej pira dobrego polskiego ekonomisty S. Swianiewicza. Niemiecka cz referatu jest prezentacj gwnej treci tej ksiki. S. Swianiewicz by, oczywicie, przeciwnikiem hitlerowskiego totalitaryzmu i jego metod. Ja take, co jednak nie przeszkadza ekonomistom bada take ten typ gospodarki i wyciga wnioski. 103 Ostro publicznie skrytykowa takie rozwizanie J.M. Keynes. Jego zdaniem reparacje byy zbyt wysokie jak na moliwoci wyczerpanej wojn gospodarki niemieckiej. Prba cignicia ich z dochodu wywoaaby godowy eksport niemiecki zabjczy dla midzynarodowych stosunkw handlowych, a jednoczenie zdestabilizowaaby stosunki spoeczne i polityczne w Niemczech. Keynes zaproponowa ciganie obnionych reparacji nie z biecego dochodu, ale z niemieckiego majtku przede wszystkim, co wwczas odrzucono. Okazao si, e mia racj.

147

paci raty reparacji tylko o tyle, o ile napyway odpowiednie kredyty zagraniczne. Aby napyny, konieczna bya odbudowa zaufania wierzycieli zagranicznych do rynku niemieckiego. Nastpio to po przyjciu w 1924 r. Planu Davesa . Intensywny odtd dopyw do Niemiec kredytw zagranicznych umoliwi szybk modernizacj techniczn i racjonalizacj niemieckiego aparatu wytwrczego, a wielkie finansowe zaangaowanie amerykaskie uczyniy pomylno Niemiec interesem Ameryki. Zagraniczne zaduenie Niemiec wzroso jednak znacznie, co oznaczao zwikszenie ich zalenoci od zagranicy i ogromny ciar oprocentowania i amortyzacji dugu na przyszo. Gdy zarysowa si kryzys wiatowy, zacza si ucieczka krtkoterminowych kredytw zagranicznych. Rzd (Brnninga) prbowa ratowa sytuacj intensywnym wspieraniem eksportu przez polityk deflacyjn. Poniewa ceny rodkw produkcji byy w Niemczech usztywnione przez kartele, pace przez zwizki zawodowe, rs te udzia w dochodzie wiadcze publicznych, przyjto kurs na odsztywnienie i obnik cen i pac oraz redukcj wiadcze. Powinno to byo zwikszy konkurencyjno towarw niemieckich na rynkach zagranicznych i czciowo choby zrwnoway bilans dewiz. Ale tych spodziewanych skutkw nie przynioso. Okazao si, e rzeczywisto nie odpowiada uproszczonym schematom badawczym ekonomii klasycznej. Zadziaay czynniki w tych schematach nie uwzgldnione zwaszcza polityczne, psychologiczne, socjologiczne, majce szczeglnie w wczesnych Niemczech ogromne znaczenie. Sytuacja na rynku midzynarodowym, walutowa, polityczna w tym groba komunizmu spowodoway, e odbudowa rentownoci nie pobudzia do akumulacji. Rzd Brnninga nie by w stanie przezwyciy pesymizmu przedsibiorcw i spoeczestwa, a dalsza polityka deflacyjna prowadzia do katastrofy politycznej. Std kolejny rzd (Papena pocztek 1932 r.) podj prb nakrcenia koniunktury. Odbudowa rentownoci miaa nastpi dziki ulgom podatkowym, premiom itp. Wypuszczono znaczn ilo bonw skarbowych; zyski podatnikw miay wzrosn kosztem przyszych dochodw skarbu pastwa. Chodzio gwnie o pobudzenie inicjatywy prywatnej. Wielkich inwestycji publicznych nie podjto. Trzeba by bowiem argumentowano podnie w tym celu podatki, co obniyoby rentowno i inwestycje przedsibiorstw prywatnych. Krytycy rzdu dowodzili natomiast, e gdy sytuacja gospodarcza zacznie si poprawia, inwestycje publiczne pobudz inicjatyw prywatn, a oglny wzrost dochodw, wic i podatkw, zapewni pokrycie publicznych wydatkw inwestycyjnych. Trzeba tu pamita, e dopiero w 1931 r. podjta zostaa w USA polityka antydepresyjna na szersz skal. Odrzucona te tam zostaa dopiero wwczas jako utrudniajca przezwycienie kryzysu gospodarczego, doktryna oszczdnoci budetowych. Szeroki program zwalczania depresji przez zwikszenie wiadcze spoecznych (zasiki dla bezrobotnych), znaczny zakres robt publicznych, podjto dopiero w 1933 r. w ramach Nowego adu F.D. Roosevelta. W tym kierunku poszed nastpny rzd niemiecki (gen. Schleichera) w grudniu 1932 r. Redukcj kolosalnego bezrobocia miay zapewni roboty inwestycyjne podejmowane gwnie przez samorzdy, a finansowane z bonw podatkowych. Oba programy pobudzenia koniunktury rzdw Papena i Schleichera nie zostay zrealizowane. Samorzdy ktre przed kryzysem, gdy z kredytw zagranicznych cay kraj y ponad stan, podjy wiele inwestycji, czsto nieopacalnych i nieracjonalnych i byy ogromnie zaduone bay si zaciga nowych kredytw. Decydujce byy jednak momenty psychologiczne i polityczne. Polityka gospodarcza narodowych socjalistw 148

W1932 r. byo w Niemczech 6 mln zarejestrowanych i okoo 2 mln niezarejestrowanych bezrobotnych (bez prawa do zasiku). Stopa yciowa ludnoci znacznie spada. Brakowi wiary w przyszo towarzyszy marazm. Hitlerowcy potrafili obudzi nadziej, zdoby (legalnie) wadz, zniszczy przeciwnikw politycznych, ale kluczem do utrzymania wadzy bya likwidacja bezrobocia. Wczeniej istniay pewne formy pomocy dla bezrobotnych, prby tworzenia miejsc pracy, ale rodki na ten cel byy niewystarczajce, std nike rezultaty. Powoany przez Hitlera rzd zdecydowanie powikszy te rodki, otwierajc zrazu kredyty na roboty publiczne, a nastpnie na popieranie tworzcych zatrudnienie inwestycji prywatnych oraz na inwestycje wielkich przedsibiorstw pastwowych (jak poczta, kolej). Roboty publiczne byy to remonty i budowa nowych elementw infrastruktury (take np. gmachw publicznych). Realizoway je zwizki publicznoprawne: Rzesza, Landy, samorzdy. Tu szczeglne znaczenie miao odduenie samorzdw, w drodze konwersji wysokooprocentowanych dugw przedkryzysowych w niskooprocentowane poyczki komunalne, zaduenia krtkoterminowego w dugoterminowe. Inwestycje kolejowe, podobnie jak inwestycje telekomunikacyjne, finansowane byy z wasnych operacji kredytowych obu wielkich przedsibiorstw pastwowych. Zupenie now inwestycj, tworzc wielkie zatrudnienie bezporednie i porednie, bya budowa autostrad. Kapitau zakadowego dostarczyy koleje pastwowe. Melioracje i inne inwestycje w rolnictwie wykonywaa Suba Pracy. Gwn dziedzin pobudzania inicjatywy prywatnej byo budownictwo, przede wszystkim mieszkaniowe. Kryzys niemal je zniszczy: w 1932 r. 90% robotnikw budowlanych byo bez pracy, gboko spada produkcja materiaw budowlanych, szybko postpowaa dekapitalizacja majtku. W tzw. II programie Reinhardta uruchomione zostay wielkie dopaty pastwa do remontw, przebudowy i budowy mieszka. Take w innych dziedzinach wprowadzono zniki podatkowe, jeli przedsibiorstwo dokonywao renowacji lub inwestycji (zwaszcza modernizacji technicznej). Od podatku zwolniono wszystkie pojazdy mechaniczne noworejestrowane. Aby rozadowa bezrobocie wrd kobiet i poszerzy rynek, wprowadzono poyczki przy zawieraniu maestw i urzdzaniu si nowych rodzin. Jak byy finansowane te wielkie wydatki pastwowe? Zasad byo nie powikszanie obcienia podatkowego, bo obniaoby to rentowno przedsibiorstw prywatnych i dochody realne mas pracowniczych. Gwnym dostarczycielem kredytw by skarb pastwa. Byy to jednak kredyty rednio- i zwaszcza dugoterminowe. Inwestycje finansowane byy mianowicie w dwch etapach, tymczasowo i dugoterminowo. Instytucjom, realizujcym bezporednio polityk tworzenia zatrudnienia i oywienia gospodarczego (Arbeitsbeschaffungpolitik), kredytw krtkoterminowych i rednioterminowych dostarczay banki zwyke (take prywatne, ktrych jednak polityka kredytowa podporzdkowana bya decyzjom czynnikw publicznych). Inwestor paci dostawcom czekami o charakterze weksli trasowanych Arbeitsbeschaffungwechsel cignione byy na banki finansowania wstpnego. Miay te weksle zapewnione redyskonto w Banku Rzeszy, banki mogy wic lokowa w nich swe rezerwy kasowe; wcigao to rodki prywatne do finansowania inwestycji publicznych. Skarb Rzeszy zobowiza si wobec bankw finansowania wstpnego do wykupu ABW w pniejszych latach (1934-38), co stanowioby ostateczne sfinansowanie inwestycji. 149

Podobny system rozwiny wielkie przedsibiorstwa pastwowe (koleje, poczta, autostrady). Realne wyniki nakrcania w ten sposb koniunktury byy bardzo dobre. Szybko spadao bezrobocie, wzrastaa produkcja, sia nabywcza rynku itd. Wzroso jednak jednoczenie znacznie (o 7-8 mld marek) bezporednie i porednie obcienie skarbu pastwa. Czy i jak spodziewano si je zlikwidowa? Liczono na to, e korzystne przemiany w gospodarce uatwi przysz spat kredytw. Rzeczywicie, wraz ze spadkiem bezrobocia spaday wydatki na zapomogi, na bazie oywienia wzrastay te podatki, prywatni i publiczni inwestorzy podejmowali spat procentw i rat kredytw. Rosy wkady oszczdnociowe, spadaa stopa procentowa, co stwarzao korzystne warunki dla operacji konsolidacyjnych i konwersyjnych, dla lokowania nowych dugoterminowych poyczek pastwowych. Moe nastpiaby spata tej pierwszej fali kredytw inwestycyjnych, powrciaby rwnowaga budetu, powstrzymany by zosta dalszy wzrost zaduenia publicznego. Tymczasem jednak podjty zosta nowy wielki wysiek inwestycyjny: po dozbrojeniu Niemiec, NSDAP wysuna haso budowy potgi militarnej. To ju jednak nie naley do tematu referatu. Kwestie inflacji i akumulacji wewntrznej Operacjami kredytowymi stworzono duo nowych rodkw patniczych. Czy oznaczao to inflacyjne nakrcanie koniunktury i katastrof w perspektywie? I tu nie mona si posuy szablonami wyrosymi na gruncie liberalnej gospodarki kapitalistycznej schematami ekonomii neoklasycznej bo ukad gospodarczy by ju w Niemczech odmienny. Ot w Niemczech charakterystyczne dla inflacji zjawiska nie wystpiy. Czynnikami, ktre je zneutralizoway, bya polityka cen i pac. Uznano tam, e koniunktura moe i powinna by wzrostem produkcji, a nie cen i wprowadzono skuteczn regulacj cen. W latach 1933-35 ich ruch by minimalny, a w 1936 r. Komisariat Cen w ogle zakaza ich podnoszenia. Sparaliowao to oczywicie automatyczne denie wielkoci ekonomicznych do rwnowagi. Brak automatycznego wzrostu cen rodkw produkcji przesta ogranicza popyt na tym rynku, std znowu musiaa si pojawi reglamentacja publiczna. Reglamentacja cen musi prowadzi do reglamentacji innych wielkoci ekonomicznych: produkcji, zbytu, inwestycji, rynku. Powstaa w ten sposb w Niemczech nowa dziedzina problemw ekonomicznych, a na uczelniach. zaczto wykada nowe przedmioty: Marktordnung, Marktregelung. Niezwykle wany by problem pac. Ich wzrost spowodowaby konieczno zwikszenia emisji banknotw. Rwnowag na rynku zapewniby wzrost cen, albo daleko posunita reglamentacja konsumpcji. Oba te wyjcia nie byy dobre, std decyzja utrzymania mniej wicej stabilnego poziomu pac. Poprawa sytuacji materialnej ludnoci nastpowaa gwnie przez wzrost kwalifikacji i zatrudnienia w wyej patnych grupach. Wanym problemem byo nie dopuszczenie do przegrzania koniunktury. Prywatna przedsibiorczo, ktra pozostawaa podstaw gospodarki, korzystaa finansowo na rozwoju gospodarczym. Wobec wzgldnej ciasnoty na rynku towarowym niekontrolowane uruchomienie kapitaw prywatnych grozio wybuchem inflacji i konsekwencjami tego. Dlatego wadze podjy szereg krokw zapobiegawczych take w tym zakresie. W nie- ktrych gaziach wprowadzono zakaz inwestowania, kierujc w ten sposb zyski do gazi, na ktrych rozwoju pastwu zaleao. Zyski nie inwestowane musiay by (zastosowano tu p-przymus w stosunku do sfer przemysowych i bankowych) przeksztacone w pastwowe papiery wartociowe (poyczki dugoterminowe). Wzmoony zosta nacisk podatkowy na due zakady, przede wszystkim spki 150

akcyjne itd. Konieczna dla uniknicia groby inflacji i kryzysu gospodarczego polityka drenowania rynku kapitaowego przez pastwo bya uzasadniona moralnie: niemoralnie byoby mianowicie, by poszczeglne jednostki robiy ogromne majtki na wielkim wysiku caego spoeczestwa. W kraju, ktry nie moe liczy na dopyw rodkw z zewntrz jak Niemcy wwczas istniej dwa gwne problemy polityki aktywizacyjnej: zatrudnienie wszystkich wewntrznych czynnikw produkcji, osobowych i rzeczowych oraz oszczdne gospodarowanie nimi, a tymi zwaszcza, ktrych jest zbyt mao w stosunku do zapotrzebowania. Na etapie Arbeitsbeschafung wykorzystane zostay w Niemczech w wysokim stopniu istniejce czynniki. Dalszy wzrost inwestycji ujawnia bariery rzeczowe, a kracowy koszt produkcji towarw wzrasta. Aby rozszerzy materialne granice aktywizacji gospodarki, zorganizowany zosta w Niemczech system oszczdnoci. W klasycznej gospodarce kapitalistycznej funkcjonuje system oszczdzania prywatnego i lokowania oszczdnoci zgodnie ze wskazaniami rynku. W Niemczech, w obliczu napitych zada, taki system nie mg wystarczy. Konsumpcja musiaa by sprowadzona do okrelonego minimum, reszta dochodu spoecznego winna bya suy wykonaniu programu inwestycyjnego. Ludzie w swej masie byli wiadomi koniecznoci i gotowi ponosi dla wspaniaej przyszoci Niemiec i wasnej ofiary z biecej konsumpcji. Sie kas oszczdnociowych przeksztacaa oszczdnoci ludnoci w dugoterminowe poyczki pastwowe, a uwolnione rodki suyy inwestycjom. Sfery przemysowe i finansowe, ktre ogromnie skorzystay na rozwoju gospodarczym, wadze skaniay do wzgldnie skromnego stylu ycia, oszczdzania i lokowania oszczdnoci w ukierunkowane przez pastwo inwestycje, albo dugoterminowe papiery pastwowe. Obok dobrowolnych pojawiy si te przymusowe oszczdnoci prywatne, a take, oczywicie, oszczdnoci publiczne. Tak rozwizywane byy najwaniejsze problemy wewntrzne. Byy take problemy zewntrzne, przede wszystkim dugw zagranicznych oraz walutowy. Niemcy, przed wojn kraj wierzycielski, po wojnie znalazy si w roli pastwa duniczego. Zaleno od wierzycieli bolenie rania niemieck dum narodow. NSDAP, walczc o wadz, wysuna haso uwolnienia kraju od wersalskich dugw reparacji, obsugi poyczek, z ktrych te reparacje spacano, a ktrych obsuga stawaa si jeszcze wikszym ciarem dla gospodarki. Ideolodzy ruchu narodowosocjalistycznego rzucili wwczas haso walki z niewolnictwem procentu i widzieli nawet Niemcy jako przywdc krajw zaduonych. Po objciu wadzy przez NSDAP zbyt radykalne hasa zostay wycofane: nazici nie mogli zerwa z midzynarodowym kapitaem finansowym, chcieli aby jak najduej by on zainteresowany rozwojem gospodarczym Niemiec, aby mogy one paci raty i procenty. Rzdy hitlerowskie uzaleniay jednak spaty od dopywu dewiz z handlu zagranicznego. Robiy te wszystko, by zrnicowa wierzycieli i spaci jak najmniej: paciy jedne dugi, a odraczay spaty innych, dugi krtko- i rednioterminowe konwertoway w dugoterminowe itd. wiatowa finansjera musiaa to tolerowa, bo lepsza jest nadzieja na choby tylko wycofanie lokat ni ich utrata. Wreszcie kwestia walutowa. wiat w okresie wielkiego kryzysu musia zrezygnowa z automatycznego ksztatowania si kursu waluty i przej do waluty manipulowanej, gdzie kurs ustala wadza publiczna. Niemcy poszy inn drog. Sia nabywcza marki okrelana bya na rynku wewntrznym przez regulowanie poziomu cen. Marka bya na tym rynku ustabilizowana, niejako zamroona, nie moga oddziaywa na rozrachunki z zagranic i na odwrt, co miao swoje minusy, ale i plusy. Na rynku zewntrznym marka bya faktycznie oderwana od zota, a jej sia nabywcza bya regulowana systemem ogranicze dewizowych, clearingiem itp. Przywrci swobod 151

wymienialnoci waluty mona byoby tylko w sytuacji, gdyby Niemcy otrzymay wielk poyczk zagraniczn na odbudow rezerw kruszcowych i dewizowych i gdyby koniunktura midzynarodowa zapewniaa im mniej wicej stae dodatnie saldo bilansu handlowego, to za byo nieprawdopodobne. Idea narodowa i narodowa doktryna ekonomiczna Na niemiecki sukces ekonomiczny w omawianym okresie zoyo si wiele rnych wspdziaajcych ze sob czynnikw. Na pewno takim czynnikiem bya niemiecka pracowito, rzetelno w pracy, wynalazczo, dyscyplina spoeczna i zdolnoci organizacyjne. Wysok zdolno (ale i bezwzgldno metod) organizacji spoeczestwa wykazaa hitlerowska elita. Jednake nie byaby ona w stanie zdoby wadzy i potem jej utrzyma, gdyby nie znalazy poparcia goszone przez ni idee i cele spoeczne i polityczne. Sukces za gospodarczy nie byby moliwy bez odrzucenia angielskiej liberalnej doktryny ekonomicznej, odpowiadajcej interesom dziaajcych w skali midzynarodowej kupcw i finansistw (S. Swianiewicz), bez podjcia i rozwinicia idei niemieckiej myli ekonomicznej i spoecznej, zwaszcza idei niemieckiej szkoy historycznej i narodowej w ekonomii. Filozoficzn podstaw liberalnej doktryny ekonomicznej jest indywidualizm. Jednostka ludzka winna by wolna. Wolno i wysok aktywno zapewni wasno prywatna. Jednostka winna mie swobod dziaania gospodarczego. Czowiek ekonomiczny kieruje si swym egoistycznym interesem materialnym, w imi tego interesu gotw jest dziaa ze szkod innych jednostek, spoeczestw. Jednake konkurencja, niewidzialna rka rynku, sprawia, e egoistyczne dziaania jednostek realizuj ostatecznie interes oglnospoeczny. Pastwo powinno zabezpiecza indywidualn wolno, prywatn wasno i warunki wolnej konkurencji, poza tym do gospodarki nie powinno si wtrca. Nie powinno te ingerowa w podzia dochodu spoecznego. Podziau tego dokonuje rynek i jest on jedynie sprawiedliwy: kady dostaje to, na co zasuy, odpowiednio do wkadu jego czynnika produkcji pracy, ziemi lub kapitau. Pastwo wolnoci i sprawiedliwoci rynkowej moe i powinno by pastwem demokratycznym, suebnym wobec obywateli. Dziki wolnej konkurencji cay ukad gospodarczy stale dy do rwnowagi. Wykorzystywane s w zasadzie wszystkie czynniki produkcji, ktrych wykorzystanie jest ekonomicznie racjonalne. Swobodnie ksztatujca si cena kredytu przeksztaca istniejce oszczdnoci w inwestycje, co skutkuje wzrostem gospodarczym i odpowiednim wzrostem oglnego dobrobytu. S to wszystko zasady uniwersalne. Mechanizmy te dziaaj w skali zarwno krajowej, jak i midzynarodowej. Take w skali midzynarodowej wolno gospodarcza i nieskrpowana konkurencja sprzyjaj uksztatowaniu si racjonalnego podziau pracy, obnice kosztw, wzrostowi produkcji, z korzyci dla wszystkich krajw partnerskich. Doktryny ekonomiczne pisze S. Swianiewicz powstaj pod wpywem konkretnego ukadu stosunkw gospodarczych, a take spoecznych i politycznych. Czsto stanowi one wyraz konkretnych interesw. Te, ktre znajduj uznanie wrd elit, trafiaj na uniwersytety, w ich duchu ksztatowane s i wychowywane pokolenia studentw, cz ktrych zajmuje potem wpywowe stanowiska w gospodarce i polityce. Nie rozumiejc ju najczciej ogranicze doktryny, majcych rdo w sytuacji, w ktrej powstaa i ktrej pierwotnie dotyczya, albo w jej uproszczonych zaoeniach modelowych, 152

realizuj z dobr wiar recepty z niej wyprowadzane. W ten wanie sposb wielki wpyw na ksztatowanie si konkretnej polityki gospodarczej zyskaa angielska liberalna doktryna ekonomiczna. Zwolennicy tej doktryny uznaj jej abstrakcyjne, modelowe koncepcje za struktury rzeczywiste. Jeli te czy inne mechanizmy nie przynosz takich rezultatw, jakie teoretycznie powinny przynosi, przyczyn s przeszkody w automatycznym dziaaniu tych mechanizmw, najczciej sztuczne. Moe jakie ograniczenia wasnoci prywatnej? Wolnoci gospodarczej? Wtrcanie si pastwa w gospodark albo podzia dochodu? Naley te przeszkody usun, a powrci samoczynna rwnowaga, wzrost gospodarczy, ujawni si korzyci midzynarodowego podziau pracy itd. W skrcie: jeli rzeczywisto odbiega od schematw, trzeba j jak najszybciej do tych schematw przyci. Niemiecka myl ekonomiczna i spoeczna ksztatowaa si w zupenie innych warunkach. Na przeomie XVIII i XIX wieku Niemcy byy zacofane gospodarczo i rozbite politycznie. Klski w okresie napoleoskim rozbudziy narodow wiadomo i patriotyzm. Po upadku Napoleona zabjcza konkurencja towarw angielskich grozia upadkiem rozwijajcemu si dopiero przemysowi. Tak zrodzia si niemiecka idea narodowa. W walce z angielsk liberaln doktryn ekonomiczn i spoeczn rozwina si niemiecka narodowa doktryna ekonomiczna i spoeczna. Jej filozoficzn podstaw bya zbiorowo, nard zorganizowany w pastwo, a to zmieniao caoksztat obrazu. Jednostka ludzka powinna by wolna, powinna te istnie wasno prywatna jako podstawa. Nie tylko jednak osobisty interes materialny motywuje ludzi. Czowiek jest istot spoeczn, jest czci zbiorowoci, od losw ktrej zaley generalnie biorc jego wasny los, od dobrobytu ktrej jego dobrobyt. Pomidzy jednostk a ludzkoci istniej due grupy ludzi powizanych histori, jzykiem, terytorium, zbiorowym interesem. Doktryna klasyczna niemal ich nie zauwaa, nie przydaje im wagi, ale s to historycznie powstae, spjne i trwae twory narody. Nard jest najwysz wartoci, pierwszym warunkiem bezpieczestwa, postpu, dobrobytu jednostek i grup spoecznych niszego rzdu. Podobnie jak kada jednostka czy grupa, ma nard swe interesy ekonomiczne i inne. Nie ma automatycznej zgodnoci, harmonii wszystkich tych interesw; w wypadku powanej sprzecznoci, indywidualne i grupowe musz by podporzdkowane interesowi narodowemu. Dojrzae narody zorganizowane s w pastwa. Pastwo jest historycznym dorobkiem narodu. Jest wcieleniem i wyrazem bytu pokole przeszych, obecnego i przyszych. Ono uzgadnia interesy ludzi i grup i podporzdkowuje interesom caoci, organizuje wysiek spoeczny, take gospodarczy. Gospodarka winna da rodki dla pomnoenia materialnego i duchowego bogactwa narodu, spenienia przeze jego misji dziejowej. Pastwo winno zapewni wykorzystanie wszystkich zasobw gospodarczych; jego zadaniem jest stworzenie warunkw dla rozwoju przemysowego kraju podstawy przyszego dobrobytu, nawet gdyby wymagao to ofiar od dzisiejszego pokolenia. Nie ma automatycznej zgodnoci interesw ekonomicznych rnych narodw, zwaszcza za narodw znajdujcych si na odmiennych szczeblach rozwoju gospodarczego. Co jest korzystne dla jednych, moe by szkodliwe dla innych. Tak, na przykad, wolny handel midzynarodowy, wolny przepyw kapitaw i zyskw, wolny kurs walutowy, bdce korzystne dla krajw rozwinitych, mog by zabjcze dla krajw zacofanych. Poniewa nie ma prawidowoci ekonomicznych poza warunkami miejsca i czasu, nie moe by uniwersalnie susznej doktryny ekonomicznej. 153

W wietle niemieckiej doktryny narodowej cakowicie logiczne byy dziaania ekonomiczne i pozaekonomiczne hitlerowskiego pastwa, ktre mogy si skdind wyda dziwne, np. w stosunku do kapitau prywatnego. NSDAP uwaaa prywatn przedsibiorczo za niezbdn, za si dynamizujc gospodark, nie zamierzaa budowa kapitalizmu pastwowego i systemu przymusu gospodarczego. W miar stawiania przed gospodark niemieck coraz ambitniejszych zada pojawiy si jednak rozwizania krpujce i ograniczajce inicjatyw prywatn: regulowanie cen, pac, stopy procentowej, zakazy inwestycji w niektrych dziedzinach, elementy przymusu w lokowaniu zakumulowanych zyskw, ograniczenie swobody obrotw z zagranic. Stopniowo rs udzia czynnikw publicznych w yciu gospodarczym i ich znaczenie dla koniunktury (w 1928 r. inwestycje publiczne stanowiy 60%, w 1933 r. 65%, w 1934 r. 70%). Pogldy w kwestii dalszej perspektywy zrnicoway si. Wielki kapita spodziewa si odbudowy w przyszoci liberalizmu i wiodcej roli sfer gospodarczych. Dziaacze partyjni, dla ktrych gospodarka bya rodkiem realizacji szerszych celw, uwaali przemiany w niej za proces tworzenia nowego ustroju. Ich zdaniem, siy wytwrcze, stanowice o bogactwie i potdze narodu, nie mogy by w niekontrolowanej dyspozycji prywatnej przedsibiorczoci kierujcej si wycznie zyskiem. Aby unikn nowych zaburze gospodarczych, marnotrawstwa rodkw, konieczna bya staa interwencja publiczna harmonizujca denia poszczeglnych przedsibiorcw z interesem caoci spoecznej. Nowy system mia oznacza nie tylko nowy typ gospodarki, ale i nowy typ spoeczestwa. Rosnce zadania wymagay zwikszonego wysiku i ofiar z konsumpcji biecej. Nie mogo by tak, aby jedne grupy spoeczne te koszty ponosiy, a inne si od nich uchylay. Nazici nie dyli do zniesienia nierwnoci majtkowych, dali natomiast od warstw bogatych miarkowania konsumpcji, aby nie drani warstw biedniejszych, gdy dezintegrowaoby to nard. Rozwijana bya koncepcja stanowej budowy spoeczestwa. Kady ze stanw np. ywicielski, zasadniczo niekapitalistyczny realizowa mia swoje specyficzne zadanie spoeczne. Nic z tego w III RP We wstpie postawione zostao pytanie, czy dzisiejsza Polska musi budowa liberalny system kapitalistyczny, redukowa istniejcy potencja gospodarczy, wyprzedawa zagranicy swj przemys i bankowo, gboko rnicowa spoeczestwo, obnia poziom zabezpiecze spoecznych itd. Czy nie mona by na odwrt broni gospodarki narodowej, wykorzysta istniejce materialne i ludzkie czynniki produkcji, zapewni krajowi szybki rozwj gospodarczy bez czego staniemy si nieuchronnie wewntrzn koloni bogatej czci Europy. Moliwo rozsdniejszego transformowania kraju, zapewnienia co najmniej okresowo wysokiego tempa wzrostu PNB, moe nawet zmodernizowania i uzdolnienia do konkurencji midzynarodowej przynajmniej czci gospodarki polskiej, istnieje. Wystarczy tu porwna okresy wadzy gospodarczej L. Balcerowicza i G. Koodki. Bardzo te warto porwna zawarto ksiki Koodki Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji (Warszawa 1999) z ubstwem i monotoni schematycznej i dogmatycznej, nie liczcej si z rzeczywistoci argumentacji Balcerowicza. Zasadniczej zmiany trudno si jednak spodziewa, ze wzgldu na cay szereg czynnikw obiektywnych oraz subiektywnych. Czynniki obiektywne to wielko kraju, jego wyjciowa sia ekonomiczna i polityczna, stopie zacofania, poziom i tempo wzrostu wiatowej techniki, sia konkurentw itd. Mog one 154

zupenie wystarczy do tego, by obrona gospodarki narodowej bya niemoliwa. Wspdziaaj jednak z nimi czynniki subiektywne, zalene od elity i spoeczestwa polskiego. Wymieni tu najwaniejsze, moim zdaniem. A. Punktem wyjcia musi by odrzucenie liberalnej doktryny ekonomicznej, na gruncie ktrej nie mona wydwign gospodarki w kraju sabym ekonomicznie. W dzisiejszej Polsce ta wanie doktryna panuje niepodzielnie. W jej ramach prowadzone s wszelkie rozumowania dziaaczy gospodarczych i politycznych centralnego i niszych szczebli, naganiane potem przez media. Pogldy odbiegajce od liberalnych dogmatw s natychmiast pitnowane jako gupota ekonomiczna, nacjonalizm ekonomiczny, cigoty do gospodarki nakazowej itp.; chodzi wyranie o to, aby nikt nigdy wicej w Polsce nie pomyla nawet, e moe by co susznego poza t doktryn. Tylko j si wykada, w niej wychowuje nastpne pokolenie, uczy si je: troszcz si o siebie, reszt ureguluj samoczynne mechanizmy rynkowe. B. Musi istnie elita polityczna o bardzo silnym poczuciu odpowiedzialnoci za los narodu i jego pracujcej wikszoci. W dzisiejszej Polsce trudno mwi o narodowym charakterze i narodowych celach elity. Do powszechnie panuje przekonanie, e elity tak gupiej, pazernej, sprzedajnej, pozbawionej poczucia narodowego nie miaa Polska od czasw przedrozbiorowych. Niestety jest wiele susznego w tej opinii. Gwn, w sensie wpywu na polityk gospodarcz i spoeczn, jest (nadal) cz postsolidarnociowej elity, tworzca Uni Wolnoci. Z ca wiadomoci i konsekwencj buduje ona Polsk liberalnokapitalistyczn, o ogromnym zrnicowaniu spoecznym. jako jeden z Landw zjednoczonej i zdominowanej przez Niemcy Europy. wiadomo odrbnoci i choby czciowej przeciwstawnoci interesw polskich i europejskich praktycznie tam nie istnieje. Klientela Unii Wolnoci pamita, oczywicie, o swych prywatnych interesach i jest pewna, e znajdzie sobie satysfakcjonujce miejsce w elicie europejskiej. Gwna cz postsolidarnociowej elity jest si dominujc w AWS. Cakowicie niemal stracia ona poczucie wizi z masami robotniczymi i pracowniczymi, z ktrych si historycznie wywodzi, bezmylnie popiera polityk oszukiwania, obezwadniania i degradowania tych mas, wyprzedawania i uzaleniania kraju, prowadzon przez przywdcw UW . Jest kilka przyczyn tego. Przede wszystkim obserwowany bardzo niski poziom intelektualny przywdcw i dziaaczy AWS. Nie s oni w stanie zrozumie rzeczywistego sensu i konsekwencji procesw, ktre sami napdzaj: prywatyzacji, wielkich reform, wstpienia do Unii Europejskiej itd. Niezdolni wykreowa wasnej oglnej koncepcji, realizuj cudz. Dziaaczy tej formacji czy zacieky antykomunizm. a cilej ch zniszczenia konkurentw do wadzy i korzyci materialnych. Nic dziwnego, e nie widz narodu jako caoci, interesw narodowych, postpujcej utraty suwerennoci, rosncego zagroenia bytu narodowego. Tylko przy takim myleniu mona byo aprobowa dziaalno AWS-owskiego ministra Wsacza i jego aberracyjne uzasadnienia wyprzeday reszty polskiej bankowoci, ubezpiecze i wielkiego przemysu. Trzecia z gwnych czci dzisiejszej elity skupiona w SLD postanowia mc rzdzi w kapitalistycznej Polsce. Historyczni przodkowie tej formacji zwaszcza W. Gomuka i ludzie skupieni wok niego rozumieli polski interes narodowy i bronili go do skutecznie w tych warunkach, w ktrych Polska wwczas si znajdowaa. Dziaacze SdRP bardzo szybko wycofali hasa, ktre by im utrudniy zdobycie zaufania kapitau midzynarodowego: gospodarki wielosektorowej, neutralnoci wojskowo-politycznej, bloku gospodarczego pastw 155

postsocjalistycznych itd. Nie tylko wycofali wszystkie hasa narodowe, lecz w ogle ju chyba zapomnieli, czym jest gospodarka narodowa, na czym polega narodowy interes gospodarczy o czym mona si byo przekona przy okazji dyskusji na komisji przeksztace wasnociowych w sprawie Narodowych Funduszy Inwestycyjnych, w kwestii wstpienia do Unii Europejskiej i innych. Narodowy instynkt samozachowawczy zachowaa albo obudzi si w niej niewielka tylko cz elity: dziaacze PSL i niektrych innych organizacji chopskich, skrzywieni skdind antykomunizmem dziaacze KPN i ROP, niektre odamy chrzecijaskiej demokracji, niektre grupy lewicowe i niewielka grupa dziaaczy AWS. Nie wszyscy rozumiej, co ju si stao i czego nie da si cofn: ratuj honor Polakw ktry zreszt na wiecie mao kogo obchodzi wtpliwe jest jednak, by mogli zmieni bieg wydarze; po prostu nie bd mieli na to do siy albo czasu. Elita, ktra w punkcie wyjcia podja si przeprowadzenia wywaszczenia ogromnej wikszoci wasnego narodu i postanowia sama si na tym wzbogaci, nie moga by zdolna do obrony interesw narodowych przed swymi zagranicznymi protektorami. Wielki polski kapita narodzi si ju jako kapita kompradorski, a saby kapita narodowy nawet nie podnis dotd narodowego sztandaru. Bdzie wic tak, jak powiedzia peeselowski senator (poprzedniej kadencji; potem na adnej licie wyborczej chyba si ju nie znalaz) Stanisaw Ceberek (na posiedzeniu w dniu 6 lipca 1995 r. w sprawie komercjalizacji i prywatyzacji przedsibiorstw pastwowych): Przekln nas przysze pokolenia Polakw za to, e realizujc tajne plany Banku wiatowego i podobnych mu antyludzkich i antypolskich agentur pozwolilimy bez jakiegokolwiek oporu uczyni z Narodu Polskiego zbiorowego niewolnika. Dzi temu brakowi oporu, podporzdkowaniu si zagranicy czterdziestomilionowego narodu w rodku Europy, dziwi si oficjalnie i otwarcie wysoki urzdnik Deutsche Bank... C. Silne poczucie narodowe mas ludnoci w Polsce zostao spoytkowane na obalenie socjalizmu, rozptanie klerykalizmu, antykomunizmu i nienawici do Rosji. Nie znalazo ono, niestety, wyrazu w obronie podstaw egzystencji, bytu pastwowego i kultury narodowej. Tego w Polsce nie ma. Dominuj zudzenia, niewiadomo i niezdolno do oporu podstawowej masy polskiego spoeczestwa wobec wasnej elity i si zewntrznych, ktrym si ona wysuguje. Ekonomiczne, spoeczne i polityczne mylenie zwykych ludzi niemal wszystkich profesji cechuje mikroskala, krtki horyzont czasowy, dyletantyzm i naiwno w makroskali. Tote ten, kto ma w swych rkach wadz i rodki masowego przekazu, moe dzi wmwi zwykym ludziom niemal wszystko, co zechce, i poprowadzi ich tam, gdzie zechce. Moe te ostrzyc ich jak owce, zanim cokolwiek zrozumiej. Tak si te stao w III RP. Polski wiat pracy dugo nie zauway nawet, e jest ograbiany z wytworzonego wasnym trudem majtku i degradowany spoecznie, z opnieniem te i w rozproszeniu a wic nieskutecznie zacz broni swych interesw materialnych. Wtpliwe, by mg wczas poj skal zagroenia i podj wiadom obron interesw narodowych. D. Odrzucenie rzeczywistej kurateli (a bardzo czsto wyimaginowanej) ZSRR i RWPG zostao zamienione na kuratel kapitau midzynarodowego i jego instytucji, jak Midzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank wiatowy, a obecnie rwnie Unia Europejska. W Polsce (jak i w wikszoci innych krajw postsocjalistycznych) nadzr zagranicznych centrw politycznych realizowany zwaszcza za porednictwem midzynarodowych instytucji finansowych jest bardzo silny. Transformacja jest prowadzona przez sprawdzonych swoich ludzi. Jej przebieg jest planowany i monitorowany. Odstpstwa od wytycznych s likwidowane.

156

Dzieje si to z reguy w sposb gboko utajniony. Tak, na przykad, poza jednym wypadkiem nie zostay opublikowane listy intencyjne i memoranda rzdu polskiego do kierownictw MFW i B, zawierajce szczegowe zobowizania suwerennego rzdu wobec tych instytucji; nie s dostpne aneksy do handlowych i innych umw midzynarodowych; utajnione byy i s zobowizania zwizane ze stowarzyszeniem si Polski z EWG, to samo dotyczy dzisiejszych pertraktacji o przyjcie Polski do Unii Europejskiej itd., itp. Nadzr jest take pjawny, poprzez rezydentury midzynarodowych instytucji finansowych, ekspertw i firmy eksperckie itp. Zdarzaj si jawne, pene zoci napomnienia i bezporednie interwencje. Efekty s widoczne: kade przedsibiorstwo, brana, ga, ktr yczy sobie przej kapita zagraniczny za odpowiednio nisk cen, s restrukturyzowane, prywatyzowane i sprzedawane czasem z zachowaniem jakich pozorw, czsto i bez tego nawet104. E. Polityka wzrostowa zapewniajca pene zatrudnienie wymaga silnego pastwa dbajcego o interesy narodowe, przy tym zdolnego wpywa na gospodark, panujcego nad systemem bankowym, poprzez ktry mona prowadzi polityk przemysow, roln itd. panujcego nad wasn walut, co jest warunkiem obrony interesw narodowych na midzynarodowym rynku towarowym i finansowym. Dzisiejsze pastwo polskie jest sabe i z pen wiadomoci dalej osabiane, a stanie si zupenie bezsilne gospodarczo, gdy nie bdzie ju polskiej bankowoci, a Narodowy Bank Polski stanie si fili europejskiego banku centralnego. adna narodowa polityka gospodarcza nie bdzie wwczas moliwa, podobnie jak nie bdzie moliwa obrona polskiej ziemi, polskiego terytorium pastwowego. Paranoja domestika Transformacja w Polsce opiera si na liberalnej doktrynie ekonomicznej. Pod hasem demokracji i gospodarki rynkowej budowany jest ultraliberalny system kapitalistyczny na wzr dziewitnastowiecznej Anglii. Ot: a) liberalna doktryna ekonomiczna zakada nieograniczon walk konkurencyjn. Napdzana interesem prywatnym konkurencja przynosi korzy oglnospoeczn w okrelonych
G. Koodko ktry wie, co mwi tak pisze na ten temat w swej ksice Ekonomia i polityka transformacji: Cigy nacisk na coraz szybsz prywatyzacj czy by to przemys samochodowy w Czechach, czy usugi telekomunikacyjne na Wgrzech, czy wytwrnie papierosw w Polsce, czy pola gazonone i w Azerbejdanie, czy banki komercyjne w Bugarii, czy przedsibiorstwa energetyczne w Rosji nie stanowi jedynie rodka przeciwdziaajcego niebezpieczestwu prywatyzacji naprawd zbyt wolnej. Jest zarazem narzdziem lobbingu na rzecz taniej wyprzeday najbardziej dochodowego majtku. Zagraniczni inwestorzy czy miejscowi lobbyci nie interesuj si specjalnie sprzeda kopalni wgla, stalowni, stoczni czy fabryk traktorw. Naciskaj natomiast wszystkimi moliwymi rodkami na przypieszenie prywatyzacji bankw, telekomunikacji i niektrych innych usug, szczeglnie w sektorze energetycznym. Najwiksz trosk niektrych nowych lobbies, najwicej zyskujcych na szybkiej prywatyzacji, nie jest poprawa zarzdzania przedsibiorstwami, lepsza sytuacja budetowa czy wyszy poziom ycia spoeczestwa, a jedynie moliwo atwego i taniego dostpu do prywatyzowanego bogactwa narodowego. Prywatyzacja to nie tylko przenoszenie praw wasnoci... to take rzadki w dziejach sposb natychmiastowego wzbogacenia. Toczy si wic na tym polu brutalna walka o redystrybucj majtku ... bogaty staje si nie ten, kto najwicej zarabia, ale ten, kto zdoa najwicej zgromadzi, przede wszystkim w wyniku prywatyzacji (ss. 188-189). Politycznie motywowana presja midzynarodowa, ktra przypieszya lokalne procesy decyzyjne, wymusia cay szereg rozwiza. W rezultacie, w niektrych przypadkach (sic! J.D.) racje midzynarodowe przewayy nad racjami krajowymi. Najlepszym przykadem jest prywatyzacja, w ktrej wszystkim krajom prowadzcym transformacj doradzay rzdy innych pastw i ciaa midzynarodowe dbajc przede wszystkim o wasne interesy, a dopiero w drugiej kolejnoci o spoeczno-gospodarczy stan krajw, ktrym doradzay i pomagay. (s. 226).
104

157

warunkach. Inny jest jej efekt, gdy sia konkurentw jest wzgldnie wyrwnana, inny gdy sia jest bardzo nierwna. Sabsi zostaj wwczas zniszczeni, a sia silnych wzrasta. Dlatego doktryna liberalna suya i suy interesom silnych przeciw sabym tak w skali krajowej, jak midzynarodowej; b) kraje postsocjalistyczne, w tym Polska, w izolacji od siebie i wzajemnej konkurencji staraj si wej jak najszybciej do Europy krajw silnych, co przypomina wrcz wycig szczurw. Panuje przy tym szerzona przez elity wiara w szybki rozwj ekonomiczny na tej drodze. Skd bierze si ta wiara? Opiera si ona na wnioskach wyciganych bezkrytycznie, bez liczenia si z faktami i histori, z liberalnego modelu teoretycznego. Jednym z wielu istotnych uproszcze tego modelu jest milczce zaoenie wzgldnej rwnoci si partnerw. W rzeczywistoci tej wzgldnej rwnoci jednak nie ma, odwrotnie, jest wielka nierwno. Kraje postsocjalistyczne s znacznie sabsze od czowki krajw kapitalistycznych, ktrej s ekonomicznymi i politycznymi klientami . Niemal wszystkie gazie gospodarki s w nich zacofane w porwnaniu z analogicznymi gaziami w krajach wysoko rozwinitych, a co za tym idzie nieefektywne, to znaczy mniej efektywne. W rwnych warunkach ekonomicznych jak wiatowy albo europejski poziom cen surowcw, energii, cen i jakoci wyrobw gotowych itd. do narzucenia ktrego konsekwentnie i skutecznie dy zagranica niezdolne s one do zwyciskiej konkurencji nawet na wasnym rynku. A to znaczy, e niezdolne s te do modernizacji technologii w dostatecznej skali. Nieuchronny jest upadek szeregu gazi, przejcie najlepszej czci gospodarki przez zagraniczne grupy kapitaowe, zepchnicie sabej przedsibiorczoci krajowej na wskie rynki lokalne. To za oznacza, w konsekwencji, trwae masowe bezrobocie i ndz obok bogactwa elit, regres cywilizacyjny, utrat suwerennoci gospodarczej i politycznej kraju. Takie s podstawowe obiektywne zwizki, ekonomiczne przyczyny i skutki; c) w Polsce stay si ju one dobrze widoczne. III RP od swego powstania prowadzi liberaln polityk ekonomiczn. Ceny nonikw energii, surowcw i innych elementw kosztw z jednej strony, a ceny wyrobw gotowych z drugiej, zblione zostay do poziomu europejskiego albo wiatowego. Polska otworzya si ju niemal w peni na zagraniczne towary i kapitay, za co zagranica nas chwali. Syntetycznym wskanikiem efektw tego jest ksztatowanie si bilansu handlowego i patniczego. Roczny deficyt polskiego bilansu handlowego zbliy si do 4/5 caej sumy, jak poyczy od Zachodu E. Gierek. wiadczy to o druzgoccej klsce polskiej wytwrczoci jako caoci, w konkurencji midzynarodowej. Ani prywatyzacja, ani napyw kapitau zagranicznego nie dokonay szerszej modernizacji i racjonalizacji naszej gospodarki, co oznacza, e nie stanie si ona konkurencyjna take w bliskiej przyszoci, jeli w ogle kiedykolwiek, na tej drodze. Dopyw kapitau zagranicznego, w niewielkim tylko stopniu o rzeczywicie inwestycyjnym charakterze, pozwoli unikn przez duszy czas ujemnego salda bilansu patniczego. Dzi ju ono jest i stopniowo wzrasta, a gwn drog spowolnienia spadku rezerw dewizowych jest przyspieszona wyprzeda reszty polskiego przemysu, bankowoci, ubezpiecze i w ogle wszystkiego, co si da, zagranicznym grupom kapitaowym; d) powstaa paranoiczna sytuacja, w ktrej wyprzeda majtku narodowego staa si dla elit i rzdw absolutn koniecznoci, aby mc kontynuowa zabjcz dla polskiej gospodarki polityk i jednoczenie odsun w czasie gospodarcz i spoeczn katastrof. Bez tej wyprzeday bowiem: niemoliwe byoby utrzymanie ogromnego importu konsumpcyjnego nadajcego kapitalistycznej transformacji jej zewntrzny blichtr, agodzcego do czasu jej dolegliwo dla mas

158

pracowniczych, ukrywajcego faktyczny jej koszt, ktry te masy bd musiay ponie, lecego natomiast cakowicie w interesie zagranicy; niemoliwe byoby utrzymanie nawet na obecnym. dramatycznie ju niskim poziomie, wydatkw pastwa na cele oglnospoeczne: owiat i nauk. sub zdrowia, pomoc socjaln, bezpieczestwo publiczne, obronno kraju i in.; niemoliwe byoby pokrycie ogromnych kosztw aberracyjnej reformy ubezpiecze, kosztw antyspoecznej reformy suby zdrowia, kosztw utrzymania pczniejcej armii urzdniczej i dziesitkw pasoytniczych agencji pozarzdowych, kosztw restrukturyzacji, czyli redukcji lub likwidacji caych gazi gospodarki, kosztw planowanej reprywatyzacji oraz sprowadzonej ju wprawdzie do miesznych rozmiarw prywatyzacji powszechnej; niemoliwe byoby podjcie spaty dugw zagranicznych oraz pokrycie ogromnych kosztw integracji z Uni Europejsk. Zgodnie z liberaln doktryn i rzekomo w interesie wszystkich podatnikw, a faktycznie w interesie kapitau, udzia budetu pastwa w produkcie narodowym zosta zepchnity w Polsce nawet poniej redniej europejskiej. Bez masywnych wpyww z wyprzeday majtku narodowego budet nie jest i nie bdzie w stanie pokry wszystkich tych wydatkw. Niedugo jednak nie bdzie ju czego wyprzedawa. Proces opanowania rajw postsocjalistycznych nastpuje (wedug K. Poznaskiego) w trzech etapach. Pierwszym kluczowym i wyjciowym jest przejcie polityczne. Drugim jest przejcie rynku. Trzecim jest przejcie kapitau. Na naszych oczach szybko postpuje nie adna europeizacja, lecz kolonizacja Polski. Z tym, e bdzie tutaj jeszcze czwarty etap: faktyczne przejcie czci ziemi, terytorium. Narzucona Polsce liberalna doktryna i polityka ma ju dzi jawnie antypolski charakter. Nie jest wykluczone, e gdy skocz si rodki z wielkich prywatyzacji, przyjdzie spaca nie tylko procenty, ale i raty przejedzonych i zmarnowanych poyczek zagranicznych (szacowanych dzi na okoo 60 miliardw dolarw), gdy brak modernizacji na szersz skal i w rezultacie zdolnoci do konkurencji midzynarodowej polskiej gospodarki doprowadz do zaamania si bilansu handlowego, patniczego, waluty, a bezrobocie i ndza z dnia na dzie si podwoj nastpi szok, ktry wyzwoli polsk myl i wol samoobrony narodu. Moe znajd si wwczas mdrzy przywdcy, ktrzy zainicjuj i poprowadz odbudow kraju. Ale moe by na to (jeli ju nie jest) za pno.

159

PARANOICZNA SYTUACJA105
Doktryna ekonomiczna, poprzez wyprowadzone z niej i zastosowane w konkretnych warunkach recepty, sprawdza si lub nie, przede wszystkim, w makroskali. Transformacja w Polsce opiera si na liberalnej doktrynie ekonomicznej. Pod hasem demokracji i gospodarki rynkowej budowany jest ultraliberalny system kapitalistyczny na wzr dziewitnastowiecznej Anglii. Ot: a) liberalna doktryna ekonomiczna zakada nieograniczon walk konkurencyjn. Napdzana interesem prywatnym konkurencja przynosi korzy oglnospoeczn w okrelonych warunkach. Inny jest jej efekt, gdy sia konkurentw jest wzgldnie wyrwnana, inny gdy sia jest bardzo nierwna. Sabsi zostaj wwczas zniszczeni, a sia silnych wzrasta. Dlatego doktryna liberalna suya i suy interesom silnych przeciw sabym, tak w skali krajowej jak midzynarodowej; b) kraje postsocjalistyczne, w tym Polska, w izolacji od siebie i wzajemnej konkurencji staraj si wej jak najszybciej do Europy krajw silnych, co przypomina wrcz wycig szczurw. Panuje przy tym szerzona przez elity wiara w szybki rozwj ekonomiczny na tej drodze. Skd bierze si ta wiara? Opiera si ona na wnioskach wyciganych bezkrytycznie, bez liczenia si z faktami i histori, z liberalnego modelu teoretycznego. Jednym z wielu istotnych uproszcze tego modelu jest milczce zaoenie wzgldnej rwnoci si partnerw. W rzeczywistoci tej wzgldnej rwnoci jednak nie ma, odwrotnie, jest wielka nierwno. Kraje postsocjalistyczne s znacznie sabsze od czowki krajw kapitalistycznych, ktrej s ekonomicznymi i politycznymi klientami. Niemal wszystkie gazie gospodarki s w nich zacofane w porwnaniu z analogicznymi gaziami w krajach wysoko rozwinitych, a co za tym idzie nieefektywne, to znaczy mniej efektywne. W rwnych warunkach ekonomicznych, jak wiatowy albo europejski poziom cen surowcw, energii, cen i jakoci wyrobw gotowych itd., do narzucenia ktrego konsekwentnie i skutecznie dy zagranica z reguy niezdolne s one do zwyciskiej konkurencji nawet na wasnym rynku. A to znaczy, e niezdolne s te do modernizacji technologii w dostatecznej skali. Nieuchronny by i jest upadek szeregu gazi, przejcie najlepszej czci gospodarki przez zagraniczne grupy kapitaowe, zepchnicie sabej przedsibiorczoci krajowej na wskie rynki lokalne. To za oznacza, w konsekwencji, trwae masowe bezrobocie i ndz obok bogactwa elit, regres cywilizacyjny, utrat suwerennoci gospodarczej i politycznej kraju. Takie s podstawowe obiektywne zwizki ekonomiczne przyczyny i skutki. c) w III RP, ktra od swego powstania prowadzi liberaln polityk ekonomiczn, stay si ju one dobrze widoczne. Syntetycznym wskanikiem efektw stosowania liberalnych recept jest zwaszcza ksztatowanie si bilansu handlowego i patniczego. Roczny deficyt polskiego bilansu handlowego zbliy si do 4/5 caej sumy, jak poyczy od Zachodu E. Gierek. wiadczy to o wielkiej klsce polskiej wytwrczoci jako caoci, w konkurencji midzynarodowej. Ani prywatyzacja, ani napyw kapitau zagranicznego nie dokonay szerszej modernizacji i racjonalizacji naszej gospodarki, co oznacza, e nie stanie si ona konkurencyjna take w bliskiej przyszoci, jeli w ogle kiedykolwiek na tej drodze.

105

Wystpienie w dyskusji na VII Kongresie Ekonomistw Polskich, Sesja Plenarna II 25.01.2001 r. pt. Jaka polityka gospodarcza dla Polski?

160

Dopyw kapitau zagranicznego, w nieduym tylko stopniu o rzeczywicie inwestycyjnym charakterze, pozwoli unikn przez duszy czas ujemnego salda bilansu patniczego. Dzi ju ono jest i stopniowo wzrasta, a gwn drog spowolnienia spadku rezerw dewizowych jest niezwykle wysoka stopa procentowa i przyspieszona wyprzeda reszty polskiego przemysu, bankowoci, ubezpiecze i w ogle wszystkiego, co si da, zagranicznym grupom kapitaowym; d) powstaa paranoiczna sytuacja, w ktrej wyprzeda majtku narodowego staa si dla elit i rzdw absolutn koniecznoci, aby mc kontynuowa fataln dla polskiej gospodarki polityk i jednoczenie odsun w czasie gospodarczy i spoeczny kryzys. Bez tej wyprzeday bowiem: niemoliwe byoby utrzymanie ogromnego importu konsumpcyjnego, nadajcego kapitalistycznej transformacji jej zewntrzny blichtr, agodzcego do czasu jej dolegliwo dla mas pracowniczych, ukrywajcego faktyczny jej koszt, ktry te masy bd musiay ponie, lecego natomiast cakowicie w interesie zagranicy; niemoliwe byoby utrzymanie nawet na obecnym, dramatycznie ju niskim poziomie, wydatkw pastwa na cele oglnospoeczne, owiat i nauk, sub zdrowia, pomoc socjaln, bezpieczestwo publiczne, obronno kraju i in.; niemoliwe byoby pokrycie ogromnych kosztw fatalnej reformy ubezpiecze, kosztw antyspoecznej reformy suby zdrowia, kosztw utrzymania pczniejcej armii urzdniczej i dziesitkw pasoytniczych agencji pozarzdowych, kosztw restrukturyzacji, czyli redukcji lub likwidacji caych gazi gospodarki, kosztw planowanej reprywatyzacji oraz sprowadzonej ju wprawdzie do miesznych rozmiarw prywatyzacji powszechnej; niemoliwe byoby podjcie penej obsugi, spaty dugw zagranicznych oraz pokrycie ogromnych kosztw integracji z Uni Europejsk. Zgodnie z liberaln doktryn i rzekomo w interesie wszystkich podatnikw, a faktycznie w interesie kapitau krajowego i zagranicznego, pastwo zrezygnowao z wasnego sektora gospodarczego, a udzia budetu w produkcie narodowym zepchnity zosta w Polsce nawet poniej redniej europejskiej. Bez masywnych wpyww z wyprzeday majtku narodowego budet nie jest i nie bdzie w stanie pokry wszystkich tych wydatkw. Niedugo jednak nie bdzie ju czego wyprzedawa. Proces opanowania i zniewolenia krajw postsocjalistycznych nastpuje wedug K. Poznaskiego w trzech etapach. Pierwszym kluczowym i wyjciowym jest przejcie polityczne. Drugim jest przejcie rynku. Trzecim jest przejcie kapitau. Na naszych oczach szybko postpuje nie adna europeizacja, lecz tworzenie zalenej prowincji, kolonizacja Polski. Z tym, e bdzie tutaj jeszcze czwarty etap: faktyczne przejcie czci ziemi, terytorium. Narzucona Polsce liberalna doktryna i polityka ma ju dzi jawnie antynarodowy charakter. Nie jest wykluczone, e gdy skocz si rodki z wielkich prywatyzacji, przyjdzie spaca nie tylko procenty, ale i raty przejedzonych i zmarnowanych poyczek zagranicznych, gdy brak modernizacji na szersz skal i w rezultacie zdolnoci do konkurencji midzynarodowej polskiej gospodarki doprowadz do zaamania si bilansu handlowego, patniczego, waluty, a bezrobocie i ndza z dnia na dzie si podwoj nastpi szok, ktry wyzwoli polsk myl i wol samoobrony narodu. Moe znajd si wwczas mdrzy przywdcy a s przecie tacy take wrd nas, ekonomistw, ktrzy zainicjuj i poprowadz odbudow kraju. Jeli nie bdzie na to za pno.

161

KOREKTA ZAMIAST ZMIANY DOKTRYNY, STRATEGII I POLITYKI GOSPODARCZEJ106

1. Wszystkie siy polityczne s wiadome tego, e polska gospodarka, pastwo i spoeczestwo znalazy si w gbokim kryzysie. Rne ugrupowania maj natomiast odmienne pogldy w kilku kwestiach o kluczowym znaczeniu dla dalszych losw kraju, jak: jakie i czyje dziaania doprowadziy do tego kryzysu (bya AWS zwala odpowiedzialno na by UW, liberaowie na populistw z AWS i SLD, SLD na AWS i UW itd.)? jaki i jak dziaajcy mechanizm ekonomiczny (a take polityczny) przynis taki skutek i czy jeli si go nie zatrzyma moe on (musi?) doprowadzi Polsk do sytuacji dzisiejszej Argentyny? jakie rodki naley zastosowa, aby wydoby kraj z kryzysu, przywrci wzrost gospodarczy, radykalnie zmniejszy bezrobocie i ndz? jak broni narodowych interesw: wzmacniajc pastwo polskie czy wstpujc, i to jak najszybciej na jej w praktyce warunkach do Unii Europejskiej? Odpowiedzi zale od orientacji ideowej, wyznawanych doktryn ekonomicznych, spoecznych i politycznych oraz interesw elektoratu danego ugrupowania. 2. Ogln, bezporedni przyczyn obecnego kryzysu jest, oczywicie, przeprowadzone przez L. Balcerowicza i poprzedni ekip rzdow schodzenie gospodarki. Mimo kopotw z nieodpowiedzialnymi inicjatywami AWS (4 reformy naraz, rne populistyczne pomysy przeforsowane w parlamencie) wicepremier i szef UW wykona z nadwyk, za pomoc restrykcyjnej polityki finansowej polecenia komisji ekspertw MFW z czerwca 1997 r. Obniy parokrotnie stop wzrostu gospodarczego. Zredukowao to wprawdzie inflacj do 4%, troch poprawio salda bilansu handlowego oraz obrotw biecych z zagranic. Dawienie popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego, ograniczajc wzrost produkcji i usug, miao te jednak szereg znanych fatalnych konsekwencji. M.in. spady wpywy podatkowe pastwa. Poniewa wzroso obcienie pastwowego budetu wydatkami staymi, kosztami nieprzemylanych reform, nie dao si te wystarczajco zredukowa wydatkw socjalnych pojawia si ogromna dziura w budecie z perspektyw dalszego wzrostu w zwizku z nadchodzcymi spatami zaduenia zagranicznego. 3. Kluczowe znaczenie miay jednak stale dziaajce gbsze przyczyny. Transformacja w Polsce opiera si na liberalnej doktrynie ekonomicznej. Pod hasem demokracji i gospodarki rynkowej budowany jest ultraliberalny system kapitalistyczny na wzr dziewitnastowiecznej Anglii. Doktryna liberalna zakada nieograniczon walk konkurencyjn. Napdzana prywatnym interesem konkurencja przynosi korzy oglnospoeczn w okrelonych warunkach. Inny jest jej efekt, gdy sia konkurentw jest wzgldnie wyrwnana, inny gdy sia jest bardzo nierwna. Sabsi zostaj wwczas zniszczeni, a sia silnych wzrasta. Dlatego doktryna

106

Referat wygoszony w skrcie 2.II.2002 r. na posiedzeniu ekspertw Polskiego Lobby Przemysowego i przedstawicieli zwizkw zawodowych, powiconym sytuacji w przemyle polskim, nastpnie rozszerzony i wygoszony 27.VI.2002 r. (przed odejciem M. Belki) w Stowarzyszeniu Marksistw Polskich (Wyd. Biuletyn SMP nr 12/2002).

162

liberalna suya i suy interesom silnych przeciw sabym, tak w skali krajowej, jak midzynarodowej. Polska, podobnie jak inne kraje posocjalistyczne, bya i jest znacznie sabsza od czowki krajw kapitalistycznych, ktrych jest ekonomicznym i politycznym klientem. Niemal wszystkie gazie naszej gospodarki byy i s zacofane w porwnaniu z analogicznymi gaziami w krajach wysokorozwinitych. W rwnych warunkach ekonomicznych jak wiatowy albo europejski poziom cen surowcw, energii, cen i jakoci wyrobw gotowych itd., do narzucenia ktrych konsekwentnie i skutecznie dy zagranica z reguy niezdolne s one do zwyciskiej konkurencji: A to oznacza, e niezdolne s te do modernizacji technologii w dostatecznej skali. Nieuchronny by i jest upadek szeregu gazi, przejcie najlepszej czci gospodarki przez zagraniczne grupy kapitaowe, zepchnicie sabej przedsibiorczoci krajowej na wskie rynki lokalne. To za oznacza, w konsekwencji, trwae masowe bezrobocie i masow ndz obok bogactwa elit, regres cywilizacyjny, utrat suwerennoci gospodarczej i politycznej kraju. Takie s podstawowe obiektywne zwizki, ekonomiczne przyczyny i skutki. Aby do tego nie dopuci, konieczna jest narodowa strategia i polityka gospodarcza. Poniewa III Rzeczpospolita od swego powstania prowadzi liberaln polityk gospodarcz, negatywne skutki wystpiy z rosnc si. Syntetycznym wskanikiem efektw stosowania liberalnych recept jest ksztatowanie si bilansu handlowego i patniczego. Roczny deficyt polskiego bilansu handlowego zbliy si w 1998 r. do 4/5 caej sumy, jak poyczy od Zachodu E. Gierek. wiadczy to o wielkiej klsce polskiej wytwrczoci, jako caoci, w konkurencji midzynarodowej. Ani prywatyzacja, ani napyw kapitau zagranicznego nie dokonay szerszej modernizacji naszej gospodarki, co oznacza, e nie stanie si ona konkurencyjna take w bliskiej przyszoci, jeli w ogle kiedykolwiek, na tej drodze. 4. Dopyw kapitau zagranicznego, czciowo tylko o rzeczywicie inwestycyjnym charakterze, pozwoli unikn przez duszy czas ujemnego salda bilansu patniczego. Pojawio si ono jednak i stopniowo roso, co w kocu zaniepokoio naszych opiekunw MFW i Bank wiatowy, czyli organizacje wykonawcze amerykaskiej i midzynarodowej finansjery. Wysana do Polski (VI.1997) komisja ekspertw dosza do wniosku, e rdem za jest zbyt szybki wzrost PKB. W trosce o to, by gospodarka polska (podobnie jak wczeniej czeska) nie przegrzaa si, komisja zalecia jej schodzenie poprzez obnienie dynamiki popytu wewntrznego. Polecia zaostrzy polityk fiskaln po to, aby zrwnoway budet pastwa, a docelowo osign dodatnie jego saldo i jeszcze szybciej zaostrzy polityk pienin. Spowolniony mia zosta wzrost pac, zwaszcza w przedsibiorstwach pastwowych, a jeszcze bardziej w budetwce. W ten sposb mia zosta ograniczony wzrost konsumpcji. Gdyby nie dao si tego osign w wystarczajcej mierze, naleao obniy take dynamik inwestycji przez odpowiedni podwyk stopy procentowej. Schodzenie powinno byo obniy stop wzrostu gospodarczego przynajmniej do poowy. Spadajcy import powinien by poprawi bilans handlowy i bilans obrotw biecych. To wanie robi Balcerowicz. Poniewa wskutek rnych populistyczno- ideologicznych de i dziaa AWS redukcja konsumpcji sza opornie, nastpia redukcja inwestycji. Gwn drog spowolnienia spadku rezerw dewizowych staa si niezwykle wysoka stopa procentowa (zwabiajca spekulacyjny kapita zagraniczny) oraz przyspieszona wyprzeda polskiego przemysu, bankowoci, ubezpiecze i w ogle wszystkiego, co si da, zagranicznym grupom kapitaowym. Gdy dawienie popytu uderzyo w ca gospodark, Balcerowicz uciek przed odpowiedzialnoci, ale na wniosek prezydenta (uzgodniony prawdopodobnie z zagranicznymi 163

koami finansowymi) zaj strategiczn pozycj prezesa NBP i szefa Rady Polityki Pieninej. Potem, przestraszona efektami dziaalnoci swego przewodniczcego, ucieka Unia Wolnoci. AWS postanowia natomiast podtrzyma mniejszociowy rzd J. Buzka, aby do ostatniej chwili suy interesom jej dziaaczy, prbowa jeszcze realizowa jej idee i wykonywa zobowizania w stosunku do zagranicy (wyprzeda). Tak powstaa paranoiczna sytuacja, w ktrej wyprzeda majtku narodowego staa si dla rzdzcych absolutn koniecznoci, aby mc kontynuowa fataln dla polskiej gospodarki polityk i jednoczenie odsun w czasie nieuchronny gospodarczy i spoeczny kryzys. Wobec tego bowiem, e pastwo zrezygnowao z wasnego sektora gospodarczego, a udzia budetu w produkcie krajowym zepchnity zosta nawet poniej redniej europejskiej, bez masowych wpyww z wyprzeday niemoliwe byoby: utrzymanie ogromnego importu konsumpcyjnego, nadajcego kapitalistycznej transformacji jej zewntrzny blichtr, agodzcego do czasu jej dolegliwo dla mas pracowniczych i ukrywajcego faktyczny jej koszt, ktre te masy bd musiay ponie, lecego natomiast cakowicie w interesie zagranicy; utrzymanie nawet na dramatycznie ju niskim poziomie wydatkw pastwa na cele oglnospoeczne: owiat i nauk, kultur i sub zdrowia, pomoc socjaln i bezpieczestwo publiczne, obronno kraju i in.; pokrycie ogromnych kosztw fatalnych wielkich reform, utrzymania pczniejcej armii urzdniczej i dziesitkw pasoytniczych agencji pozarzdowych, kosztw restrukturyzacji, czyli redukcji lub likwidacji caych gazi gospodarki, kosztw reprywatyzacji i zamierzonej prywatyzacji powszechnej; podjcie penej obsugi, spaty dugw zagranicznych oraz pokrycie kosztw integracji z Uni Europejsk. 5. Wydawao si, i po ujawnieniu dziury budetowej gwne siy polityczne zrozumiay, e trzeba odrzuci polityk gospodarcz Balcerowicza, ktra doprowadzia bezporednio do dzisiejszego kryzysu i podj polityk zdoln przywrci polskiej gospodarce utracon dynamik wzrostu. Ale jak? Kluczem jest odbudowa popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego. Zamiast redukcji pac i wiadcze spoecznych powinien nastpi ich wzrost. Powinno zosta obnione oprocentowanie kredytw konsumpcyjnych. Powinny zosta uruchomione, i to w znacznej skali, kredyty mieszkaniowe itd. Aeby wzrost popytu skierowa si na towary krajowe, a nie zagraniczne, naley wprowadzi podatek importowy oraz zdewaluowa od dawna nadwartociow zotwk. Podwyszy to, oczywicie, ceny towarw importowanych, a take importochonnych produktw krajowych, ale rozszerzy rynek wewntrzny dla krajowej produkcji. Naley te podj wszelkie wysiki, aby rozszerzy zewntrzny rynek dla polskich towarw. Gdy wzronie popyt wewntrzny i zewntrzny, odbuduje si stopniowo popyt inwestycyjny. Naley wprowadzi znaczne ulgi podatkowe od inwestowanych dochodw krajowych, a przede wszystkim doprowadzi stop procentow do uzasadnionego gospodarczo poziomu. Pobudzenie inwestycji prywatnych w obecnej sytuacji byoby niewystarczajce. Naley skutecznie pobudzi take inwestycje samorzdowe , odduajc samorzdy i zapewniajc im kredyty inwestycyjne. Konieczne s take a moe przede wszystkim bardzo znaczne inwestycje

164

pastwowe rnego typu, Tak wanie wychodziy z najgbszego w historii kryzysu ekonomicznego, w latach 30. minionego stulecia, gospodarki Stanw Zjednoczonych, Niemiec i innych krajw. Podjcie takiej prorozwojowej polityki wymaga uruchomienia przez pastwo bardzo znacznych rodkw, ktrych ono dzi nie ma i z systemu bankowego nie moe otrzyma. Wprowadzone liberalne, monetarystyczne rozwizania uniemoliwiaj pastwu otrzymanie tak znacznych rodkw od banku centralnego, a zaduanie si w bankach komercyjnych i na rynku papierw wartociowych jest przy dzisiejszej stopie procentowej niezwykle kosztowne i ma granice w popycie na papiery skarbowe. Aby pastwo mogo podj skuteczn polityk prorozwojow, obowizujce dzi rozwizania prawne (nawet konstytucyjne) w tym zakresie musz by zmienione. Masywna interwencja pastwa w gospodark musi oznacza znaczny wzrost iloci pienidza na rynku. Byby to pocztkowo pusty pienidz. Czy nie wywoaoby to wybuchu inflacji? Jak wiadomo z teorii J .M. Keynesa i z praktyki stosowania jej zalece przez wiele krajw w krtszych i duszych okresach (USA w okresie New Dealu Roosevelta i potem w latach 1948-68, Niemcy w latach 1933-35, Polska w latach 1935-39, Japonia przez dziesiciolecia po II wojnie wiatowej i wiele innych) nie powinno by powaniejszej inflacji dopki istniej jeszcze rezerwy czynnikw produkcji: surowcw, urzdze produkcyjnych i siy roboczej. W odpowiedzi na popyt tworzony pustym pienidzem nieczynne czynniki produkcji cz si z sob, a powstajca produkcja napenia pusty pocztkowo pienidz, przeksztaca go w peny . Ale czy tak moe by w dzisiejszej Polsce? Moe, jeeli rezerwy czynnikw produkcji istniej, a powstajcego dodatkowego popytu nie zagospodaruje produkcja zagraniczna. Rezerwa siy roboczej istnieje ponad 3 miliony oficjalnego bezrobocia. Inne te istniej, cho na pewno w mniejszej i nierwnej skali. Zaledwie par lat temu umoliwiy one przecie siedmioprocentowe tempo wzrostu produkcji. Dzi jest niespena jednoprocentowe wic one s! 6. Wszystko to jest nie do zrobienia, dopki panowa bdzie w naszym kraju podobnie jak we wszystkich innych krajach pod troskliw opiek MFW i Banku wiatowego neoliberalno-monetarystyczna doktryna ekonomiczna, a jej (i ich) dyrektywy wyznacza bd strategi i polityk ekonomiczn polskich wadz. W wietle tej doktryny niedopuszczalny jest druk pustych pienidzy, niedopuszczalny jest przekraczajcy okrelony procent produktu krajowego deficyt budetu pastwa, zbdna ingerencja pastwa w gospodark, niedopuszczalne utrudnianie dostpu zagranicznemu kapitaowi i towarom do rynku krajowego itd., itp. Przede wszystkim zatem naley odrzuci doktryn, realizacja dyrektyw ktrej doprowadzia gospodark polsk do dzisiejszego stanu, gdy jest to przynajmniej dla Polski doktryna zabjcza, a strategia i polityka na niej oparta samobjcza. 7. Niewiele jednak wskazuje na to, by obecna koalicja rozumiaa, e jest to niezbdne, chciaa i potrafia t doktryn odrzuci, na innej podstawie teoretycznej opracowa wasn polsk strategi i polityk gospodarcz i spoeczn. Pierwszym negatywnym sygnaem byy inicjatywy prezydenckie. Balcerowicz mia pozosta finansowym kontrolerem przyszego rzdu i gospodarki polskiej. Z inicjatywy prezydenta i zgodnie z yczeniem midzynarodowych k finansowych szefem gospodarki nie zosta, np. G. Koodko, ktry potrafi nie tylko opracowa teoretycznie, ale i urzeczywistni strategi szybkiego rozwoju kraju w latach 1994-97, lecz bliski liberalizmowi i monetaryzmowi M. Belka. Jego doradc pozosta, od pocztku i nieustannie doradzajcy Balcerowiczowi, Stanisaw Gomuka z Londyskiej Szkoy Ekonomicznej, drugim L. Bokros liberalny ekonomista wgierski, dyrektor w Banku wiatowym. Koledzy M. Belki z dzkiej szkoy ekonomicznej s i pozostan z pewnoci na swych wpywowych 165

stanowiskach (np. W. Orowski jako nowy gwny doradca ekonomiczny prezydenta, C. Jzefiak wraz z innymi w Radzie Polityki Pieninej). Trudno przypuszcza, by ta grupa moga zdecydowanie odmwi probom (zaleceniom) MFW, B, Waszyngtonowi albo Brukseli. Dalszym sygnaem byy pierwsze wypowiedzi i dziaania M. Belki jako wicepremiera i ministra finansw. Postanowi on ograniczy deficyt budetowy polityk oszczdnoci, zmniejszajc wydatki pastwa przede wszystkim, redukujc zatem popyt, czyli tak polityk, jak bezskutecznie stosowano w USA i Niemczech na przykad, prbujc w latach 1931-32 wyj z wielkiego kryzysu. W zgodzie z zachodnimi ekspertami (i prezydentem) odegna si Belka od zmiany uregulowa dotyczcych NBP i Rady Polityki Pieninej (zamierza przekona te ultraliberalne instytucje!), co oznaczao, e pastwo nie bdzie mogo otworzy duych kredytw na tworzce zatrudnienie inwestycje prywatne, samorzdowe i publiczne, bez ktrych o istotnym zwikszeniu tempa wzrostu gospodarczego i postpujcej redukcji bezrobocia nie moe by mowy. Nie widzia koniecznoci i sposobu zasadniczej redukcji importu odbierajcego rynek i dawicego wytwrczo krajow, niechtny by nawet okresowemu podatkowi importowemu. W. Kaczmarek twrca cakowicie nieudanych Funduszy Inwestycyjnych, oddajcych ponad 500 polskich przedsibiorstw w zarzd zagranicznych specjalistw mia zamiar nadal sprzedawa wielkie przedsibiorstwa pastwowe, tyle e z wiksz korzyci dla gospodarki. SLD od dugiego czasu przygotowywa si do ponownego ujcia wadzy . Pracoway liczne komisje, tworzono programy dziaania w rnych dziedzinach, take finansw. Dlatego zdziwio zaskoczenie przywdcw SLD kryzysem budetowym. Mona byo zrozumie, e nowy rzd zaj si przede wszystkim zaegnaniem niebezpieczestwa bankructwa pastwa; jakoby ju to zrobi, cho nie cakiem wiadomo, jak i czy rzeczywicie. Natomiast pierwsze wiadomoci o caociowym programie gospodarczym byy niejednoznaczne. Mogy wiadczy, e rzd nie zdaje sobie sprawy, i z tak gbokiego kryzysu strukturalnego nie da si wydoby gospodarki p- i wierrodkami, a take z tego, e struktura spoeczna moe nie wytrzyma dalszego wzrostu zamiast zmniejszania si biedy i bezrobocia, e miliony sfrustrowanych ludzi mog zmie ten rzd, jeli sytuacji gospodarczej w czas nie poprawi. 8. W pocztku stycznia ukaza si rzdowy Bilans otwarcia , a w kocu stycznia plan Belki (albo BelkiPola, bo jest w nim wyrany lad koncepcji Unii Pracy, przy braku ladu peeselowskich). Gwny dokument pt. Przedsibiorczo rozwj praca uzupeniony by kilkoma wycinkowymi programami szczegowymi. Ju Bilans otwarcia budzi wtpliwoci. Fatalny stan gospodarki w chwili przejmowania wadzy przez now koalicj przedstawiony zosta poprawnie, ale analiza przyczyn i zwizkw bya wyrywkowa i powierzchowna. Przyczyn szukano gwnie w bdnej realizacji przez poprzedni koalicj wytycznych MFW i B. Autorom Bilansu obca bya myl, e bdne mogy by take monetarystyczne wytyczne oraz e zasadnicz przyczyn fatalnych efektw gospodarczych byo pene otwarcie stosunkowo sabej polskiej gospodarki na zabjcz konkurencj midzynarodow. O braku tej wiadomoci wiadczyy rwnie pojawiajce si w Bilansie liberalne recepty na napraw rnych dziedzin ycia, eurozachwyt autorw i ich zaniepokojenie spadkiem spoecznego poparcia dla prywatyzacji, kapitalistycznej transformacji w ogle i dla integracji z Uni Europejsk. Integracji, ktra ich zdaniem bya zadaniem nie tylko (!) doktrynalnym czy ideologicznym, ale patriotycznym (podobnie jak walka u boku USA z terroryzmem, najwidoczniej zagraajcym take Polsce).

166

Gwny dokument wyjania sytuacj. Wynikao z niego jednoznacznie, e znaczca reorientacja polityki gospodarczej polega niemal wycznie na korekcie bdw i wypacze, popenionych przez L. Balcerowicza i poprzedni koalicj w realizacji susznej generalnej linii budowy w Polsce w peni liberalnego systemu kapitalistycznego i integracji z Uni Europejsk. Chodzi o likwidacj gronych dla tych celw skutkw owych bdw i wypacze oraz powrt na waciw drog. Mimo pewnych pozorw, w planie Belki nie ma nic z keynesizmu. U jego podstaw tkwi wycznie neoliberalno-monetarystyczna doktryna. Respektowane s wszystkie gwne zasady opartej na tej doktrynie strategii i polityki gospodarczej. Dokoczona ma zosta prywatyzacja, zrealizowana pena liberalizacja i deregulacja gospodarki krajowej oraz stosunkw ekonomicznych z zagranic. Tylko taki plan zreszt mg by zatwierdzony przez organy wykonawcze midzynarodowej finansjery (co z pewnoci, cho bez rozgosu, nastpio jeszcze przed przedstawieniem go rzdowi i parlamentowi). Liberalne zasady su interesom silniejszych, w tym wypadku zagranicy. Tote najlejsze podejrzenie o to, e nowy rzd polski skonny byby sprbowa je ograniczy, np. wywrze wpyw na polityk monetarn Balcerowicza, zwikszy zamiast zmniejsza udzia budetu w PKB, zwikszy deficyt budetowy, wprowadzi podatek importowy, spowolni wyprzeda pastwowych przedsibiorstw i majtku wywouje natychmiast upomnienia, ostrzeenia lub wrcz groby z zewntrz, wcieky jazgot liberalnych mediw krajowych i zapowiedzi prezydenta III RP, e do antykonstytucyjnych zmian nie dopuci. Konstruowany przy tych ograniczeniach plan Belki nie mg rozpozna i uwzgldni gbszych przyczyn klski polskiej gospodarki i zaprogramowa strategii i polityki gospodarczej zdolnych broni polskich interesw (co w latach 1994-97 udawao si G. Koodce, realizujcemu sw Strategi dla Polski). Czego wic mona si spodziewa po tym planie, a czego nie? a) zaoenie planu, e o dynamice wzrostu gospodarczego zadecyduj pozytywnie mae i rednie przedsibiorstwa prywatne, jest raczej nietrafne. Tylko 13 ich procent stanowi przedsibiorstwa przemysowe, reszta handlowe i usugowe. Regu s ograniczone rodki wasne i niska rentowno. Zwikszenie tej rentownoci poprzez obnik kosztu kredytu i pracy moe zwikszy aktywno tych przedsibiorstw tylko przy znacznym wzrocie popytu na ich towary i usugi, na rynku wewntrznym przede wszystkim, na ktrym gwnie dziaaj. Aby to nastpio, musiayby znacznie wzrosn dochody ludnoci, a rynek wewntrzny zosta skutecznie osonity przed zabjcz konkurencj zagraniczn. Plan tymczasem nie prze- widuje ograniczenia rosncej i wynoszcej ju 37% importowej penetracji rynku wewntrznego, ani wzrostu dochodw budetwki, ani te znacznych, tworzcych dochody inwestycji pastwowych. Produkcj przemysow, w tym eksportow, wytwarzaj gwnie due przedsibiorstwa, prywatne polskie i zagraniczne oraz pastwowe. Te ostatnie tworz jeszcze 25% PKB, ale rujnuje je ze zarzdzenie, niedostateczne rodki oraz konkurencja zagraniczna, wzmoona dziki nadwartociowej zotwce. Pastwo nie ma jednak zamiaru ratowa polskiego przemysu, a swoich przedsibiorstw w szczeglnoci. Plan przewiduje sanacj finansow i restrukturyzacj (z redukcj potencjau i zaogi) szeregu duych przedsibiorstw pastwowych w celu ich sprzeday inwestorowi strategicznemu, czyli kapitaowi zagranicznemu z reguy. W programie rzdowym si napdzajc wzrost gospodarczy ma si sta due budownictwo mieszkaniowe i drogowe. Jednak pastwo bdzie miao na to mimo pomysw typu sprzeday przyszych dochodw niewielkie rodki; tote ma tylko to budownictwo inicjowa, wspomaga 167

dopatami i gwarancjami, mobilizowa oszczdnoci krajowe i rodki zagraniczne. Jeli nie uda si skoni do tego typu lokat funduszy emerytalnych, cae to budownictwo bd musieli sfinansowa gwnie przyszli uytkownicy jeli bd mieli rodki wasne, i developerzy jeli bdzie prawdopodobny wysoki popyt; b) pastwo nie moe zaangaowa w rozwj gospodarczy bardzo znacznych rodkw, bo ich nie ma i mie nie bdzie, nie wolno mu bowiem znacznie powikszy deficytu budetowego (ktrego by zreszt Bank Centralny nie chcia sfinansowa). Autonomiczny wzrost sektora prywatnego, w warunkach nieograniczonej konkurencji zagranicznej, nie moe by wysoki. Poniewa pastwo dokonywa bdzie wielu redukcji, redukowa te bd pracownikw liczne przedsibiorstwa prywatne i zagraniczne, bezrobocie bdzie wzrasta, a co najwyej ustabilizuje si na wielomilionowym poziomie. Mowy nie ma o tym, by plan Belki mg zapewni wysokie wykorzystanie zasobw pracy i innych czynnikw produkcji; c) cakowicie pozbawiony podstaw jest optymizm twrcw planu w kwestiach modernizacji polskiego przemysu (o rolnictwie si w nim nawet nie wspomina, bo sprawa jest widocznie beznadziejna) i podniesienia jego midzynarodowej konkurencyjnoci. Pastwo tego nie zrobi. Nie ma planu modernizacji gospodarki i nie ma rodkw na to. Jak to ju dobrze wida, nie zrobi te tego zamiast Polakw kapita zagraniczny, bo jemu chodzi gwnie o rynek zbytu na wasne towary. Ale jeli tak, to bezpodstawne jest cae rozumowanie dotyczce redukcji wielkiego permanentnego deficytu w handlu zagranicznym. Bez ogranicze importowych (a nawet tylko okresowego podatku importowego zagranica sobie nie yczy), bez gbokiej dewaluacji zotwki (co zmniejszyoby zyski zagranicznych spekulantw finansowych, eksporterw do Polski itd.) bdziemy nadal tworzy obce, a traci wasne miejsca pracy, tworzy obce zyski. Rwnie wtpliwe jest przekonanie, e zwikszy si znacznie napyw kapitaw zagranicznych i dodatnie saldo kapitaowe pokryje w znaczcej mierze ujemne handlowe, dziki czemu saldo obrotw biecych nie bdzie si pogarsza. A jeli bdzie si ono pogarsza to, pki jeszcze bdzie co, nadal bd wyprzedawane polskie przedsibiorstwa, potem i ziemia, i wszystko, co zagranica zachce kupi po taniej cenie, aby nie doszo do podobnego argentyskiemu zaamania. Optymizm M. Belki i obecnego rzdu (podtrzymywany przez socjaldemokratyczn pras odmow zamieszczania krytycznych publikacji) jest nieuzasadniony. Grupa niezalenych ekonomistw polskich dostrzega to od razu i stwierdzia w licie do L. Millera: metody proponowane przez Paski rzd uwaamy za niewystarczajce, a w niektrych wypadkach wrcz rozmijajce si z potrzebami chwili. Przyspieszenia rozwoju gospodarczego nie zapewni ani zakadana obnika stp procentowych, ani zmniejszenie deficytu budetu pastwa. Zwikszenie popytu konsumpcyjnego, a zwaszcza inwestycyjnego, wymaga kompleksowych dziaa o wiele bardziej radykalnych. Niewiele si osignie bez dodatkowych inwestycji autonomicznych i eksportowych, a take realnej obniki stp procentowych i deprecjacji zotego. Przejciowo musi wic nastpi zwikszenie poday pienidza, deficytu budetowego i by moe okresowy niewielki wzrost inflacji. Zaproponowana przez ministra finansw Marka Belk terapia nosi pitno spojrzenia monetarnego, a zwaszcza ksigowego, ma wic charakter bilansowy, a nie rozwojowy i prowadzi do wyranego pogorszenia sytuacji socjalnej duych grup ludnoci (Rzeczpospolita nr 6 z 8.01.02). Mona jednak inaczej spojrze na plan Belki: jako na plan krtkookresowy, ktry ma jedynie zapobiec wybuchowi kryzysu ekonomicznego i spoecznego w najbliszych 2-3 latach,

168

uspokoi i zmanipulowa spoeczestwo na tyle, by pozwolio wepchn Polsk do Unii Europejskiej. A potem cho potop, elity on nie zatopi. 9. Niezdolno do opracowania i realizacji zasadniczo odmiennej od dotychczasowej, dobrze sucej Polsce strategii i polityki gospodarczej oraz niejasna obawa, e elita moe nie da sobie rady ze sfrustrowanym spoeczestwem, s jedn z gwnych podstaw niezwykej determinacji wadz we wpychaniu Polski do Unii Europejskiej. Obiecywane byy rzetelna analiza i publiczna dyskusja o korzyciach i kosztach wejcia do klubu bogatych i silnych, niebezpieczestwach i zagroeniach. Elity podjy ju jednak decyzj o integracji. Tymczasem, coraz to nowe fakty ostrzegaj nard przed fatalnymi tego konsekwencjami. Dlatego nie ma mowy o adnej dyskusji, spoeczestwo ma zosta zmanipulowane totaln propagand. Za unijne i wasne podatnikw pienidze, pod hasami: to jedyna droga, droga do nowoczesnoci i zachodniego dobrobytu, to polski interes narodowy. Obiektem europejskiej nagonki s ju nawet dzieci szkolne. W miesznej paradzie na wzr amerykaski krocz obok siebie dziaacze wrogich sobie skdind ugrupowa. Dzi nie mona by polskim patriot, a jednoczenie przeciwnikiem przystpienia do Unii Europejskiej deklamuj zgodnie Michnik i Kwaniewski, Mazowiecki, Tusk i Miller. Ludzi i grupy przeciwne integracji przedstawia si jako zacofanych prowincjuszy, niezdolnych zrozumie praw wiatowego postpu, swj partykularny interes przeciwstawiajcych interesowi kraju. Jeli nie naprzd do Europy, to wstecz do Biaorusi (i Rosji w domyle) grozi prounijna propaganda. [...] Take w tym wypadku propaganda moe okaza si skuteczna. Chyba, e spoeczestwo przypomni sobie wczeniejsze, lansowane przez propagand mity i skutki dziaa przedstawianych przez ni jako korzystne, wrcz zbawienne dla Polski i Polakw. Na przeomie lat 80. i 90. hasem bya budowa demokracji i gospodarki rynkowej. Potem prywatyzacja miaa by kluczem do nowoczesnoci i powszechnego dobrobytu. Z kolei mia to zapewni Polakom liberalny system kapitalistyczny. Ju 12 lat trwa transformacja Polski z kraju socjalistycznego w kapitalistyczny. W tym czasie majtek spoeczny przeszed w majestacie prawa lub w drodze jawnej grabiey w prywatne rce maej czci spoeczestwa; znaczne, czsto kluczowe jego fragmenty w rce kapitau zagranicznego; dua cz zostaa zmarnowana. Niewielki odsetek obywateli niepomiernie si wzbogaci, ogromna wikszo zuboaa. Par milionw osb jest bez pracy i wraz z rodzinami yje w ndzy. Pracownicy pozbawieni zostali znacznej czci uprawnie i zabezpiecze. Dzieci chopskie i robotnicze nie maj szans zdobycia wyszego wyksztacenia. Przyjte rozwizania instytucjonalne pozbawiy pastwo polskie wystarczajcych do penienia funkcji oglnospoecznych dochodw i krok po kroku je osabiaj. A teraz pomc wycign kraj ze spoeczno-gospodarczej zapaci i potem zapewni nowoczesn gospodark i powszechny dobrobyt ma Unia Europejska. Ju czeka niecierpliwie, aby to dla nas zrobi... 10. Polskie elity permanentnie tworz mity. Polska bya ju zapor przeciw wszelkiemu pohastwu, potem wspania demokracj (szlacheck), z kolei (po rozebraniu przez ssiadw) Chrystusem narodw. Po 1918 r. bronia Europy przed bolszewizmem. W niemieck okupacj mielimy najpotniejsz w Europie armi podziemn i kolejne bohaterskie, przegrane powstanie. Potem stawialimy bohaterski (wewntrzny) opr komunistycznemu zniewoleniu. Jan Pawe II podway nastpnie komunizm, a Solidarno z Was na czele obalia go w Europie. Z kolei najlepiej z krajw pokomunistycznych dokonywalimy transformacji. Mielimy by pomostem 169

midzy Wschodem a Zachodem, to nie wyszo, ale stalimy si najlepszym w Europie sojusznikiem Stanw Zjednoczonych (popieramy je bez waha, w peni i we wszystkim w najbardziej nawet wtpliwej sprawie). Niemcy s naszym najlepszym przyjacielem i promotorem do Europy, my za promujemy do NATO i Unii Europejskiej Ukrain i pastwa batyckie. S to wszystko konstrukcje o pewnym, ale raczej sabym zwizku z rzeczywistoci, czsto suce pocieszeniu, zespoleniu wok elity, albo oszukaniu spoeczestwa. Dzi na tapecie jest mit europejski. Mwi on o rozlicznych korzyciach, jakie czekaj Polsk po integracji. Zamiast analiz, ktre by to potwierdziy, a ktrych brak, s rozwaania modelowo-doktrynalne i przykady: jak przedtem Hiszpania, tak obecnie Irlandia, ktra si byskawicznie rozwina i wzbogacia po akcesie, dziki liberalnej polityce gospodarczej oczywicie. Tymczasem, dotychczasowe polskie dowiadczenia z EWG/UE, podobnie jak analizy o obiektywnym charakterze, zaprzeczaj rachubom na zoty deszcz z Zachodu, szybk modernizacj przemysu i rolnictwa, rozadowanie bezrobocia emigracj choby, jeli nie wasn wysok stop wzrostu gospodarczego, ktrej trudno si spodziewa, bo Unia (z wyjtkiem Irlandii wanie do niedawna) takiej nie ma (np. Niemcy ostatnio poniej 1%). [...] I rzeczywicie: dlaczego z Polsk miao si sta inaczej ni z NRD po jej przyczeniu do RFN? Tam w krtkim czasie pada caa dawna gospodarka. Po przejciu jej resztek, kosztem ponad biliona marek zachodnioniemieckie koncerny zbudoway do szybko w jej miejsce now, swoj gospodark. Ale Polska nie moga liczy nawet na 10% takiej su- my, co oznaczao, e w miejsce niszczonej pastwowej nie powstanie nowoczesna gospodarka prywatno-kapitalistyczna. Transformacja prowadzona zgodnie z wytycznymi i pod kontrol midzynarodowego kapitau finansowego (amerykaskiego przede wszystkim) splota si w ten sposb w Polsce z realizacj zobowiza dostosowawczych wobec EWG. Ta ostatnia pocigna za sob olbrzymie koszty dla polskiej gospodarki i spoeczestwa. Poniewa istotne zapisy umowy stowarzyszeniowej (i aneksw do niej) zostay zatajone, przecitny Polak do dzi nie ma pojcia o tym, e bankrutowanie i zamykanie stoczni, hut, kopal, przedsibiorstw zbrojeniowych itd. byo i jest wykonywaniem tych zapisw, uzgodnion redukcj polskiego potencjau produkcyjnego. Ogrom ju poniesionych kosztw dostosowawczych jest dzi podstaw tez: e nie ma ju odwrotu z drogi integracji i e koszty pozostae jeszcze do poniesienia s stosunkowo niedue, podczas gdy korzyci bliskie i wielkie. Nie jest to jednak prawda, koszty bd ogromne. W efekcie integracji saba polska gospodarka stanie oko w oko z parokrotnie silniejszymi gospodarkami zachodnimi, niemieck przede wszystkim, cakowicie bezbronna. Pastwo, ktre jej dzisiaj nie pomaga, bo nie chce (doktryna liberalna!) i nie ma na to rodkw, nie bdzie ju mogo nic pomc, choby chciao. Druzgoczca przewaga ekonomiczna w cigu kilkunastu lat zniszczy lub zamieni w yjce trupy gospodarcze co najmniej 80% gospodarstw chopskich. To samo w przyblieniu stanie si z maymi i rednimi przedsibiorstwami, bo tego typu przedsibiorstwa zachodnie s od polskich znacznie wiksze i silniejsze. Ju sama tylko obnika ce zewntrznych do unijnego poziomu uderzy w przemys krajowy. Nawet jeli dokonana zostanie jego konsolidacja, szans na przetrwanie w konkurencji z potnymi korporacjami zachodnimi mie bd tylko nieliczne polskie przedsibiorstwa. W bankowoci pozostan niemal wycznie filie wielkich bankw zachodnich. Polskie przedsibiorstwa transportowe te s bez szans. Wymogi jakociowe i sanitarne bd mogy w kadej chwili pooy eksport polskich towarw ywnociowych, podobnie jak wymogi ochrony rodowiska produkcj innych towarw itp., itd.

170

11. To wic, co niezwykle szybko nastpio w b. NRD, a na naszych oczach dokonao si ju w znacznym stopniu w III RP, zostanie zakoczone po wejciu Polski do Unii. Ale co mianowicie? Wedug K. Poznaskiego dokonuje si planowo proces opanowania krajw posocjalistycznych (i nie tylko ich) przez wielki midzynarodowy kapita amerykaski, najsilniejszy w Europie niemiecki oraz inne z grupy G-7. Nastpuje to w trzech etapach. Pierwszym wyjciowym i zarazem kluczowym jest przejcie polityczne. Dzieje si to (na og) bez wojny i polega na obsadzeniu decydujcych pozycji politycznych i gospodarczych ludmi, ktrzy z tych czy innych motyww (materialnych, klasowo-ideologicznych, doktrynalnych) bd realizowa wyznaczone zadania; na skorumpowaniu elity miejscowej, np. udziaem w grabiey mienia spoecznego; na opanowaniu mediw, tak by zdolne byy wmwi spoeczestwu tubylczemu wszystko co trzeba itd. Drugim etapem jest przejcie rynku. Opanowanie rynku nowoczesnych luksusowych produktw jest atwe, bo w krajach gospodarczo sabiej rozwinitych nie byy one wytwarzane. Potem, dziki likwidacji barier celnych, nastpuje przejmowanie rynku zwykych, masowych towarw. Trzecim etapem jest przejcie kapitau, w tym take rde cenniejszych surowcw. Jak to nastpuje w przemyle, bankowoci, ubezpieczeniach, niektrych usugach nie trzeba dzi w Polsce wyjania. Owe przejcia s bardzo szczegln globalizacj czy europeizacj: poprzez tworzenie zalenych prowincji, kolonizacj. Z tym, e w Polsce bdzie jeszcze czwarty etap: przejcie czci ziemi, terytorium. Z pewnoci prdzej czy pniej na swe dawne tereny powrc niemieccy gospodarze. W 1990 r. zapowiedzieli to Polakom czonkowie amerykaskiego senatu, a dzi Niemcy daj ju tego od Czechw. 12. Aby wielkie dzieo transformacji Polski Ludowej w kraj kapitalistyczny dokoczy, ukoronowa i na zawsze zabezpieczy, doszo do porozumienia ponad podziaami. Postanowiy wsppracowa w tym celu wszystkie wiate i postpowe siy polityczne: Unia Wolnoci, Platforma Obywatelska grupujca czoowych dziaaczy byego KL-D, SLD z przyklejon do niego Uni Pracy, PSL pod kierownictwem J. Kalinowskiego, odam PPS pod kierownictwem P. Ikonowicza oraz Episkopat. Ta egzotyczna koalicja nie jest przypadkowa, cho motywy i nadzieje partnerw s rne. Unia Wolnoci zgrupowaa cz solidarnociowej elity najcilej powizan z zagranicznymi orodkami politycznymi. Od pocztku z ca wiadomoci i konsekwencj budowaa Polsk liberalno-kapitalistyczn, jako wkrtce jeden z landw zjednoczonej Europy. Wanie dla Unitw wasno spoeczna bya niczyja i kady Europejczyk mg j sobie sprywatyzowa. Czuli si oni obywatelami Europy, a nie prowincjonalnej Polski. wiadomo odrbnoci i choby czciowej przeciwstawnoci polskich i europejskich interesw praktycznie tam nie istniaa. Unii Wolnoci przede wszystkim zawdziczaj Polacy wyprzeda i obecny stan gospodarki i pastwa. Kongres Liberalno-Demokratyczny (wsptworzcy z Uni Demokratyczn Uni Wolnoci) stworzyli ludzie zdecydowani szybko i bezwzgldnie dokona kapitalistycznej transformacji i dorobi si na grabiey mienia spoecznego. Unia Demokratyczna, do ktrej si przyczyli, umoliwia im realizacj tego pod oson demokratyczno-wolnociowej frazeologii. Gdy UW zacza traci grunt pod nogami, utworzyli Platform Obywatelsk jako parti duego kapitau. Powizani interesami z kapitaem zagranicznym nie boj si Unii Europejskiej. 171

Sojusz Lewicy Demokratycznej ju jako SdRP postanowi na przekr fatalnej sytuacji wyjciowej stworzy sobie szans rzdzenia w kapitalistycznej Polsce. W tym celu szybko odrzuci on wszystko, co by utrudniao zdobycie zaufania kapitau midzynarodowego, take wic wszelkie hasa majce (choby w podtekcie) samodzielno i odrbny polski interes narodowy. Przekonywa Zachd, e bdzie budowa kapitalizm w Polsce lepiej, skuteczniej i spokojniej ni solidarnociowi dyletanci i udowodni to (dziki Koodce gwnie) w latach 1993-1997. Cen bya trwaa ulego gwnym orodkom politycznym i ekonomicznym Zachodu (o czym przypomina ostatnio L. Millerowi prezydent Kwaniewski). Forsujc dzi integracj Polski z UE dziaacze SLD kieruj si z pewnoci przekonaniem, e adnej innej drogi realnie nie ma , e pozostanie poza Uni oznaczaoby zupen peryferyzacj. Wierz, e integracja, mimo ogromnych kosztw, okae si ostatecznie korzystna dla Polakw. Uskrzydla ich wizja (dzi ju mao prawdopodobna) Europy rzdzonej przez midzynarodwk socjalistw (typu dzisiejszych premierw W. Brytanii i Niemiec), europejskiego kapitalizmu o prosocjalnym nastawieniu, zdolnego do skutecznej rywalizacji z USA. Maa Unia Pracy, poprzednio zmarginalizowana wskutek nieufnoci i awersji R. Bugaja do SLD, zaistniaa znowu tylko dziki umowie wyborczej z postkomunistycznymi socjaldemokratami. Podobno (bo trudno to zauway) jest bardziej prospoeczna i mniej liberalno-monetarystyczna od nich. Rwnie chyba pielgnuje wizj Europy socjalnej. Tej wizji uleg nawet P. Ikonowicz przywdca PPSNurt Radykalny. Widzc zagroenie dla Polski kryzysem argentyskiego typu dowodzi on niedawno, e jedynym rozwizaniem polskich sprzecznoci jest wejcie do Unii Europejskiej i skorzystanie z jej parasola ochronnego, take subsydiw, gdy z dwch kapitalizmw lepszy jest europejski ni amerykaski. Druga polska w nazwie partia PSL woli udzia we wadzy, w interesie polskiej wsi i caej Polski oczywicie, ni prne gadanie w opozycji. W 1989 r. umoliwia ona rzdowi Mazowieckiego odsunicie PZPR i podjcie kapitalistycznej transformacji. Obecnie, mimo eksponowanej polskoci i autentycznego poczucia narodowego wielu jej czonkw i dziaaczy znowu postanowia sta si jzyczkiem u wagi i pomc wepchn Polsk do UE. Wreszcie Koci katolicki. Dzi jest podzielony; jednak hierarchia, powoujca si na papiea-Polaka, popiera integracj Polski z Uni Europejsk. Wizyty w Brukseli rozproszyy jej obawy o katolicyzm w Polsce, ekonomicznych obaw nigdy nie miaa, bo ani to jej wiedza, ani zmartwienie. Uskrzydla j idea misyjna: ponownej chrystianizacji, przez polskich katolikw wanie, Europy zachodniej. Podobne dziaania ju zostay podjte na wschodnim kierunku, z wiadomymi rezultatami. *** Klub likwidatorw polskiej suwerennoci ekonomicznej i politycznej obawia si tylko jednego: powanego kryzysu ekonomicznego i zaburze spoecznych. Unia Europejska doskonale realizowaa (i w decydujcej mierze ju zrealizowaa) swe interesy w Polsce z ni tylko stowarzyszonej; zdestabilizowanej ekonomicznie i spoecznie nie bdzie chciaa przyj. Std waga pomylnej realizacji pomostowego planu Belki i zdenerwowanie nieprzejednanym stanowiskiem L. Balcerowicza i jego RPP. Przyszoroczne referendum moe mie decydujce znaczenie. Po wstpieniu do Unii z ktrej wystpi ju nie mona opr, jaki mog wywoa dramatyczne tego konsekwencje, ekonomiczne i 172

inne, niczego ju nie zmieni; niezadowolenie bdzie wytumione unijnymi siami, jeli polskie nie wystarcz. Ale co bdzie, jeli wikszo powie Unii nie? By moe bdzie to szok, ktry wyzwoli polsk myl i wol samoobrony narodu. Moe wadza przejdzie w rce ugrupowa zorientowanych na interesy wikszoci narodu dzi jeszcze bardzo zrnicowanych, do sabych i niedowiadczonych ekonomicznie i politycznie. Moe znajd si wwczas wybitni przywdcy, ktrzy przeprowadz odbudow kraju. Ale to jest moliwe tylko w sprzyjajcych warunkach zewntrznych np. gdy Zachd zajty bdzie wielkimi wasnymi trudnociami. Inaczej zablokuje Polsk ekonomicznie i zmusi do zmiany rzdu, nawet si (wszak naleymy do NATO). Zadba te o to, by na czele nowego rzdu znaleli si ludzie wyprbowani, z Zachodem cile politycznie i ekonomicznie powizani. Czy dojdzie w ten sposb do ostatecznego rozwizania kwestii polskiej, cigle od nowa w rozmaitych historycznych odsonach dranicej Europ?

173

MECHANIZMY KAPITALISTYCZNEJ TRANSFORMACJI. KOLONIZACJA POLSKI?107

Efekty ekonomiczne i spoeczne transformacji krajw postsocjalistycznych s do szeroko znane. Celem referatu jest podkrelenie mniej znanych stron i mechanizmw tego procesu na przykadzie Polski. 1. Rola czynnikw zewntrznych Podobnie jak odzyskanie niepodlegoci w 1918 r. czy narodziny Polski Ludowej po II wojnie wiatowej, powstanie III Rzeczypospolitej byo efektem dziaania szeregu rnych czynnikw. Spord wewntrznych, polskich przede wszystkim Solidarnoci. Masa jej czonkw i dziaaczy chciaa zdemokratyzowania i usprawnienia realnego socjalizmu, nie za jego obalenia i zastpienia kapitalizmem (jeszcze we wrzeniu 1989 r., w tym duchu opowiedziao si ponad 60% ankietowanych, a za odrzuceniem socjalizmu byo tylko 22%). Wybitni dziaacze opozycji chcieli jednak tego ostatniego wanie, gdyby tylko okazao si to moliwe. Tego te chcieli zagraniczni sponsorzy Solidarnoci: to, co dziao si w Polsce, byo wszak fragmentem historycznej rywalizacji dwch przeciwstawnych systemw i przynajmniej dla politykw oczywiste powinno byo by istnienie alternatywy: albo realny socjalizm albo kapitalizm. W wielkich zmaganiach spoecznych klas, krajw, systemw masy s tylko narzdziem, do burzenia przede wszystkim, decyduj za grupy przywdcze. Gdy w czerwcu 1989 r. wadza wymkna si z rk Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, zagraniczni mocodawcy Solidarnoci natychmiast (jeszcze przed powstaniem rzdu solidarnociowego, na tajnej naradzie w Brukseli) sformowali grup gotow zlikwidowa realny socjalizm i zbudowa w Polsce kapitalizm zamiast Samorzdnej Rzeczypospolitej. Takimi ludmi obsadzili oni decydujce pozycje polityczne i gospodarcze w kraju. Kluczowym zadaniem bya likwidacja sektora pastwowego i przekazanie majtku publicznego w rce prywatne: przy tym nie twrcom tego majtku ogowi spoeczestwa (jak o tym zawsze marz drobnomieszczascy utopici), a wskiej grupie, przyszej klasie kapitalistycznej. Podjcie takiej decyzji przez ma grup ludzi poza wiadomoci i wol spoeczestwa polskiego, a choby masy czonkw Solidarnoci, byo wyjciowym i kluczowym, wielkim oszustwem. Za nim poszo wiele innych. Nad tym, jak przebudowa kraje postsocjalistyczne, zastanawiali si odpowiednio wczeniej przywdcy i przedstawiciele najwikszych potg politycznych i finansowych, wychodzc od swych interesw ekonomicznych i politycznych, z dowiadcze stabilizacyjnych Midzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku wiatowego w III wiecie i innych przesanek. Potem, przy zachowaniu pozorw polskiej samodzielnoci (Plan Balcerowicza), koncepcja przebudowy zostaa sformalizowana w wersji dla mas (krtkiej i zachcajcej) oraz w postaci zobowiza rzdu polskiego wobec MFW i B. Wybrani realizatorzy otoczeni zostali zagranicznymi doradcami. MFW nadzorowa szokow terapi, stymulowa j (m.in. groc represjami finansowymi za
107

Referat na midzynarodowej konferencji The World-wide Challenge of Globalisation for the Left w Trewirze, wrzesie 2004 r.

174

niewykonanie wskanikw). Z nieustannym poganianiem prywatyzacji czyo si czsto wskazywanie firm zagranicznych zainteresowanych przejciem danej brany, zakadw, a niestosowanie si do sugestii wywoywao gniewne interwencje, niekiedy jawne i z najwyszych szczebli wadzy kraju-patrona. Zmonopolizowane przez jeden kierunek mylenia i dziaania media rozwiny propagand transformacji. Uywana by terminologia maskujca rzeczywisty sens i cel dziaa. Tak, np. hiperinflacja, wiadomie rozptana dla zdawienia przedsibiorstw pastwowych i gbokiej redukcji oszczdnoci ludnoci, nazwana zostaa inflacj korekcyjn; niszczenie gospodarki realnego socjalizmu nazwane zostao terapi; walka zag o ocalenie bankrutowanych sztucznie przedsibiorstw pitnowana bya jako antyspoeczny partykularyzm; likwidacja czci zakadw brany czy gazi nazywana bya niezbdn ekonomicznie restrukturyzacj; zagraniczni beneficjenci rabunkowej prywatyzacji nazwani zostali inwestorami strategicznymi; racjonalizacja oznaczaa zwolnienia czci zaogi; reforma wiadcze socjalnych oznaczaa ich obcicie. Pastwo masowej korupcji i grabiey nazwane zostao pastwem prawa. W latach 1990-1993 sze kolejnych rzdw solidarnociowych, z poparciem NSZZ Solidarno, realizowao nadrzdny cel ustrojowy: ekspresow prywatyzacj bez wzgldu na koszty. W tym czasie ceny towarw i usug konsumpcyjnych wzrosy ponad 20 razy, nakady inwestycyjne spady o 12%, import wzrs o 53%, stopa bezrobocia dosza do 16,4%; Produkt Krajowy Brutto spad o 17,8%, co cofno Polsk do poziomu 1983 r. Z punktu widzenia powstajcego szybko, wszelkimi moliwymi drogami, kapitau krajowego, przede wszystkim kapitau zagranicznego, efekty polskiej transformacji byy bardzo dobre. Inaczej byo z punktu widzenia gospodarki polskiej jako caoci. Jeszcze gorszy by bilans dla ludnoci pracowniczej. Kontynuacja szokowej terapii budowy kapitalizmu z zaskoczenia i na chama, metodami pierwotnej akumulacji, okazaa si niemoliwa z przyczyn spoecznych: w wyborach 1993 r. wikszo ciko dowiadczonej ludnoci odmwia zaufania solidarnociowej elicie i obdarzya nim ugrupowania obiecujce zasadnicz zmian polityki gospodarczej i spoecznej. Niespodziewanie wadz przejli postkomunici. Dopuszczeni oni zostali jednak do wadzy na okrelonych warunkach, ktre gdyby je zamali dugo by nie porzdzili: kontynuacji budowy kapitalizmu. Na nowego premiera realizujcego wasn Strategi dla Polski, G. Koodk zagranica patrzya nieufnie jako na nie w peni sprawdzonego i przewidywalnego, i nawet odniesiony przeze sukces gospodarczy i spoeczny nie przekona jej w peni. W 1997 r. midzynarodowe koa finansowe wolay M. Belk od G. Koodki. Nie ma te siy na to, aby odsun od przemonego wpywu na gospodark polsk prawdziwego ma zaufania tych k, L. Balcerowicza. Nie ma si co temu wszystkiemu dziwi potne centrale zawsze tak dziaaj, aby zapewni realizacj swoich koncepcji i interesw w mniejszych krajach: obsadzaj kluczowe pozycje swoimi ludmi, przysyaj tabuny doradcw, stosuj naciski albo brzczce zachty itd. Trzeba jednak rozumie i pamita, e polska transformacja w decydujcej mierze zaleaa i zaley od si zewntrznych. 2. Rola liberalnej doktryny ekonomicznej Polityka gospodarcza (i spoeczna), realizowana uparcie przez kolejne rzdy III RP (z wyjtkiem okresu G. Koodki), niewolniczo wciela w ycie dyrektywy liberalno-monetarystycznej 175

doktryny ekonomicznej. I chocia skutki s coraz groniejsze dla losw kraju i narodu, doktryna ta panuje w najlepsze w umysach politycznej i gospodarczej elity, wrd wpywowych przedsibiorcw, na uczelniach ekonomicznych, w mediach i wrd indoktrynowanych przez nie rnej profesji inteligentw, pinteligentw i prostych ludzi. Skd si wzia ta doktryna, dlaczego okazaa si niezwykle szkodliwa w polskich warunkach i dlaczego mimo to nadal panuje? Doktryna neoliberalno-monetarystyczna jest, jak wiadomo, wspczesn, amerykask wersj powstaej grubo ponad 200 lat temu angielskiej doktryny liberalnej. Ju wwczas te wykryto w USA i w Niemczech, przede wszystkim e jej recepty s korzystne dla gospodarek wysokorozwinitych, a niekorzystne dla sabszych. Ale czasy zmieniy si i wanie Stany Zjednoczone, przedtem szeroko stosujce doktryn keynesowsk, stay si od koca lat 60-tych XX wieku gwnym chorym liberalizmu gospodarczego. Do krajw postsocjalistycznych neoliberalno-monetarystyczna doktryna przeniesiona zostaa przez nadzorujce ich kapitalistyczn transformacj organizacje midzynarodowe, przede wszystkim MFW i Bank wiatowy. Okazaa si ona niezwykle skuteczna w realizacji przebudowy ustrojowej. Pierwsz bowiem, wynikajc z niej zasad jest eliminacja jako nieefektywnych, zagraajcych wolnoci osobistej, tumicych zdrow inicjatyw wszystkich innych, poza prywatn; form wasnoci. Przede wszystkim pastwowej, ale take spdzielczej, a po czci i komunalnej. Oznaczao to, e naczelnym zadaniem posocjalistycznego pastwa jest przekazanie wszystkich przedsibiorstw zasobw w rce prywatne; nie miao wikszego znaczenia, za jak cen i w czyje rce krajowe czy obce. Kolejn zasad wynikajc z tej doktryny jest wycofanie si pastwa z wszelkich form i zakresw sterowania gospodark. Jedynym jej regulatorem powinien by rynek. Oznaczao to, e nie ma miejsca na dn inn polityk przemysow pastwa (najlepsz polityk przemysow jest brak wszelkiej polityki przemysowej oznajmi wpywowy minister w jednym z rzdw solidarnociowych, T. Syryjczyk). Zasad doktryny neoliberalno-monetarystycznej jest, dalej, liberalizacja obrotw handlowych z zagranic. Oznaczao to zniesienie wszelkich utrudnie w dostpie zagranicznych towarw na polski rynek: barier celnych, kontyngentw importowych, wymogw dewizowych itd. Zasad doktryny jest te liberalizacja obrotw kapitaowych z zagranic. Oznaczao to stworzenie jak najlepszych warunkw dla kapitau zagranicznego, ktry zechce zainwestowa w produkcj, handel, rynek pieniny, a przede wszystkim wykupi interesujce go przedsibiorstwa, a nawet cae brane, nie wyczajc strategicznych (kluczowych dla rozwoju kraju, jego obronnoci, bezpieczestwa ywnociowego itp.) Wchodziy tu take w gr takie kwestie, jak ulgi i zwolnienia podatkowe dla inwestorw zagranicznych, prawo wywozu zyskw, prawo zakupu nieruchomoci (take ziemi i tego, co w niej). Zasad doktryny neoliberalno-monetarystycznej jest liberalizacja take w sferze bankowo-ubezpieczeniowej. Oznaczao to udostpnienie polskiego rynku zagranicznym konsorcjom oraz umoliwienie im wykupu, na odpowiednio korzystnych warunkach, polskich instytucji tego typu. Zasad jest wreszcie prowadzenie okrelonej polityki monetarnej. Pod pretekstem zwalczania inflacji (wiadomie przedtem rozptanej) dawiono przedsibiorstwa pastwowe restrykcyjn polityk pienin (emisyjn i kredytow), podatkow, pacow; dawiono gospodark polsk.

176

Wreszcie, zasad doktryny zastosowanej przy kapitalistycznej przebudowie Polski jest gboka redukcja spoeczno-opiekuczych funkcji pastwa. Oznaczao to, e udzia pastwa w PKB powinien by zdecydowanie obniony, a jego budet w zasadzie zrwnowaony. Bank Centralny winien by uniezaleniony od pastwa i pozbawiony prawa jego szerszego finansowania. Nie majc ju zyskw z monopoli pastwowych (ktre miaa II Rzeczpospolita) i innych wasnych przedsibiorstw, pastwo miao dysponowa jedynie wpywami z podatkw (minimalizowanych przy tym od przedsibiorstw prywatnych, a zwaszcza zagranicznych), wysokooprocentowanych poyczek skarbowych i kredytw bankw komercyjnych. Gwarantowao to niezdolno pastwa do podejmowania szerszych dziaa w gospodarce, gdyby przypadkiem tego zechciao (np. dla pobudzenia wzrostu gospodarczego i zmniejszenia bezrobocia) oraz konieczno redukcji przez nie wydatkw na potrzeby oglnospoeczne i pomoc socjaln. Rezultaty s znane. W cigu kilkunastu lat transformacji gros spoecznego majtku produkcyjnego (oraz nieprodukcyjnego) przeszo w majestacie prawa albo w drodze jawnej grabiey w prywatne rce maej czci spoeczestwa. Znaczna i kluczowa cz (jak bankowo i niektre strategiczne brane przemysowe) przeszy w rce kapitau zagranicznego, a dua cz zostaa zmarnowana. W tym czasie zawarte zostay umowy midzynarodowe uniemoliwiajce ochron polskiej gospodarki przed rujnujcym j zalewem obcych towarw, przyjte zostay rozwizania instytucjonalne, krok po kroku osabiajce i obezwadniajce pastwo polskie. Kierunek jest jasny: pastwo to, ktre ju dzisiaj nie jest w stanie zaspokoi elementarnych potrzeb oglnospoecznych, ma si przeksztaci w samodzielne regiony i nie za dugo stanie si ju tylko licencjonowanym zarzdc peryferyjnego landu. Dlaczego takie s w Polsce efekty zastosowania zasad neoliberalno-monetarystycznej doktryny, ktra przecie, kiedy indziej i gdzie indziej, przynosia dobre wyniki? Przede wszystkim dlatego, e jej rozwizania su faktycznie silniejszym kosztem sabszych. Polska bya krajem gospodarczo wzgldnie saborozwinitym, a z powoaniem si na t doktryn zestawiona zostaa bezporednio, bez adnych oson i zabezpiecze, z gospodarkami wielokrotnie od niej silniejszymi. A wtedy korzyci np. szybkie przejcie nowoczesnej techniki i organizacji okazuj si zwykle czysto teoretyczne albo niezbyt wielkie, za realne szkody wrcz niewymierne. Dlaczego jednak przy jednoznacznych, negatywnych rezultatach doktryna ta nadal panuje w Polsce? Po pierwsze dlatego, e z punktu widzenia zachodnich central finansowych i politycznych, zachodnich interesw, zastosowanie jej regu przynioso znakomite rezultaty. Po wtre dlatego, e okazao si to dobre dla rodzimej klasy kapitalistycznej w ogle i niektrych grup przedsibiorcw (np. importerw) w szczeglnoci. Po trzecie wreszcie z powodu szalbierczego uroku doktryny, albo raczej ekonomicznego modelu w niej zawartego. Jest on prosty, zrozumiay nawet dla laika, godny zaufania: zysk przedsibiorca osiga wtedy, gdy trafi w potrzeb spoeczn to sprawiedliwe i spoecznie korzystne. Konkurencja zmusza do wysiku to dobrze. Nie pastwowa, nieudolna i czsto skorumpowana biurokracja, ale rynek kieruje gospodark i zapewnia wysok jej efektywno to znakomicie. Specjalizacja produkcji i wolna wymiana handlowa w skali midzynarodowej zapewniaj korzyci wszystkim to wietnie. Itd., itp. tu zaraz zjawiaj si przykady krajw o liberalnej ekonomice, ktre odniosy fantastyczny sukces. Niestety, jest to elegancja kracowo uproszczonego obrazu rzeczywistoci. Gdy realna rzeczywisto powanie odbiega od modelu, niewolnicy doktryny szukaj przyczyn nie w realnych warunkach, lecz w odchyleniach od zaoe. I chc je jak najszybciej usun: sprywatyzowa wszystko do cna, zlikwidowa wszelkie monopole, rozpdzi zwizki zawodowe usztywniajce pace, 177

wyeliminowa ingerencj pastwa w gospodark i jego nadmiern opiekuczo nad yciowymi niedorajdami, ktre nawet pracy nie potrafi sobie znale. I s gboko przekonani ci doktrynerzy e wtedy kraj rozkwitnie. Wybitny ekonomista angielski, N. Kaldor (w wystpieniu na wiatowym Kongresie Midzynarodowego Stowarzyszenia Ekonomicznego, w Meksyku, w 1980 r.) tak scharakteryzowa liberalno-monetarystyczn doktryn: Jest to choroba umysowa ktra w cigu ostatnich 5 czy 10 lat rozprzestrzenia si lotem byskawicy, jak jaka zwariowana sekta kalifornijska. Opiera si na prymitywnych i faszywych przesankach, niemniej silnie przemawia do egoistw i nieukw, a jej wzgldnie pewnym skutkiem jest pogbienie napi spoecznych i brak stabilnoci, bdcy rezultatem powikszajcych si nierwnoci i rosncego bezrobocia. Laureat Nagrody Nobla. L.R. Klein, stwierdzi w 1990 r., e monetaryci daj bdny opis funkcjonowania gospodarki. Bdy liberalnej doktryny i fatalne skutki jej stosowania w rnych krajach pokazuje systematycznie wiatowej sawy ekonomista (noblista, w swoim czasie dyrektor ekonomiczny Banku wiatowego) J. Stiglitz. Bdy swej teorii uzna ostatnio sam M. Friedman. W Polsce jednak nawet socjaldemokratyczna ekipa rzdowa nie bya w stanie inaczej rozumowa ni schematami liberalno-monetarystycznej doktryny. Gupota? Wymdenie? Zaczarowanie? Obojtnie co to, tragedia narodowa polega na tym, e bez odrzucenia tej doktryny i jej dyrektyw oraz bez zasadniczej zmiany polityki gospodarczej, nie mona rozwiza adnego z nabrzmiaych problemw: masowej ndzy i bezrobocia; krzyczcej niesprawiedliwoci spoecznej; dziury budetowej i deficytu bilansu handlowego; spadajcej konkurencyjnoci produkcji i rosncego zaduenia krajowego i zagranicznego; zbyt niskiej i niepewnej stopy wzrostu gospodarczego. 3. Wyprzeda kraju Wbrew temu, co gosiy solidarnociowe ekipy rzdowe, polskie przedsibiorstwa odziedziczone po realnym socjalizmie nie byy kup zomu (do dzi si je przecie jeszcze wyprzedaje). Korporacje zagraniczne byy zainteresowane przejciem wielu z nich, Nawet caych bran, cho nieraz tylko po to, aby dawnych konkurentw zlikwidowa i przej po nich rynek. Polskie wadze centralne wiedziay z kolei, e nie da si szybko sprywatyzowa gospodarki wyprzeda nawet po najniszych cenach polskim przedsibiorcom, bo ci dopiero dorabiali si prawdziwych pienidzy. Gospodarka polska nie moga si te unowoczeni z wasnych zasobw, tym bardziej, e w imi ekspresowej prywatyzacji wyniszczano wanie najlepsz jej cz. Kapita zagraniczny jawi si niczym anio z nieba, ktry podniesie gospodark polsk od razu na europejski poziom. Gdy dyspozycja majtkiem spoecznym dostaa si w rce tysicy urzdnikw rnych szczebli, nic ju nie mogo powstrzyma korupcyjnej fali wyprzeday, a wyprzeda zagranicznym firmom i obywatelom przynosia dysponentom najwiksze korzyci. Stopniowo, coraz wiksz rol zaczy odgrywa dwa jeszcze czynniki. Jednym z nich bya rosnca dziura w budecie pastwa. wiadomie obnione dochody budetowe nie pokryway wydatkw na rosnc armi urzdnikw i emerytw, obsug dugu publicznego i wydatki socjalne pomimo systematycznego ich obcinania. Dochody z wyprzeday stay si niezbdne dla ograniczenia wzrostu deficytu. Drugim czynnikiem stay si restrukturyzacyjne zobowizania zwizane z przysz integracj z Uni Europejsk: nie byo z czego dopaca do owej restrukturyzacji. Komu trzeba byo sprzeda polskie huty, energetyk, a nawet koleje. 178

Wyprzeda zagranicy majtku narodowego jest chyba najbardziej dramatycznym efektem polskich przemian. Liczono si z ni od pocztku, ale rozmiarw, jakie ona faktycznie przybraa, nie przewidzieli krytycy transformacji nawet w najczarniejszych scenariuszach. Najlepsz analiz tego ponurego procesu, w ktrym obca agentura rywalizowaa ze zodziejsk, krajow prywat, ktremu ze szczytw wadzy patronowali ekonomiczni debile bez narodowej wiadomoci, godnoci i odpowiedzialnoci, a w ktrym patriotyczna inteligencja polska nic zego nie zauwaya przyniosy ksiki amerykaskiego ekonomisty polskiego pochodzenia, profesora Uniwersytetu Waszyngtoskiego w Seattle, K.Z. Poznaskiego: Wielki przekrt oraz Obd reform. Wyprzeda Polski (Warszawa 2000, 2001). Ale sumienia wadzy nie poruszyy i rozumu jej nie doday, a do szerokich rzesz zwykych ludzi skutecznie nie dotary. Transformacja toczy si w Polsce nadal tym samym torem. Dokd? ...rodz si wtpliwoci, czy obecna zmiana ustrojowa to nie jest przypadkiem kolejna, obok komunizmu, nowoczesna droga do poddastwa. ... po utracie tytuu wasnoci do wikszoci zasobw podcita zostaa baza wolnoci tak dla rzdzcych, jak i rzdzonych. Nie chodzi wic o to tylko, e mamy do czynienia z inn drog do poddastwa. W gr wchodzi bowiem droga do wikszego poddastwa, co nadaje zupenie nowy wymiar klsce reform. ... w niekompletnym kapitalizmie nie chodzi ju wcale o relacje poddastwa midzy dwoma odamami obywateli narodu polskiego. Tu wchodz w gr relacje midzy Polakami, waciwie bez adnego kapitau, oraz innymi narodami, ktre ten kapita w wikszoci przejy. Istot przemian ustrojowych nie jest wic wcale uwolnienie narodu, lecz jego zniewolenie. ... Z gospodark gwnie w rkach zagranicznych mona oczekiwa, e polityka te przejdzie w rce zagraniczne... (K. Z. Poznaski, Obd reform..., wyd. cyt., ss. 14-15). 4. Integracja europejska Te wielkie korzyci, jakie przynie miay Polakom prywatyzacja, przekazanie majtku narodowego zagranicznym inwestorom itp., teraz ma przynie uczestnictwo Polski w Unii Europejskiej. Zjednoczona Europa bya starym pomysem najsilniejszych krajw i grup kapitau. Ju Lenin pisa o tym i dowodzi (w artykule O Stanach Zjednoczonych Europy), e jest to idea utopijna, bo sprzeczne interesy rozsadziyby taki twr. W specyficzny sposb sprboway j zrealizowa hitlerowskie Niemcy; oczywistym jej sensem byo wwczas podporzdkowanie sobie sabszych krajw i narodw, eksploatacja ich bogactw i zasobw pracy. Integracja zapocztkowana w Europie Zachodniej, w 1950 r., miaa si oprze na wolnoci, rwnoci i wsplnocie interesw ekonomicznych partnerw, miaa te suy maksymalizacji korzyci ze stosunkw z otoczeniem. Jedn z korzyci, a take si spajajcych partnerw, by militarny parasol ochronny USA. Po upadku systemu realnego socjalizmu i polityczno-gospodarczym odciciu si Polski, jak i niektrych innych krajw posocjalistycznych, od Rosji, wadze III RP uznay Europejsk Wsplnot Gospodarcz za naturalny rynek zbytu dla polskiej ywnoci i surowcw oraz za nadziej modernizacji gospodarki: stamtd miaa przyj nowoczesna technika, organizacja oraz kapitay, ktre je zainstaluj. Wadze polskie szybko nawizay rozmowy, przyjy warunki i podpisay ukad przedakcesyjny (stowarzyszeniowy). Warunki ekonomiczne byy bardzo cikie, dlatego niektre istotne zapisy umowy (i aneksy do niej) zostay zatajone przed spoeczestwem. Tote przecitny Polak do dzi nie ma pojcia o tym, e bankrutowanie i zamykanie stoczni, hut, kopal, 179

przedsibiorstw zbrojeniowych oraz cywilnych w szeregu bran byo wykonywaniem tych zapisw, uzgodnion redukcj polskiego potencjau produkcyjnego. O wielkich niebezpieczestwach zbyt szybkiego przystpienia do EWG uprzedzao wielu powanych ekonomistw zagranicznych, jak choby zmary niedawno temu, multimiliarder francuski, John Goldsmith, autor gonej ksiki Puapka. Wczenie krajw Europy Wschodniej do EWG mona byo przeczyta w fachowych publikacjach zachodnich to gigantyczne oszustwo. Otworz si one cakowicie na konkurencj organizmw wielokrotnie silniejszych. Likwidacja ce zrujnuje ich gospodarki. Za miejsce w EWG zapac redukcj produkcji przemysowej, rolnej, wielkim bezrobociem, masow bied. Zachodowi naprawd potrzebne s tylko ich energia, surowce, tania praca i rynki. O tych konsekwencjach wadze polskie musiay wiedzie. wiadczy o tym dowodnie wypowied uczestniczcego w pertraktacjach wczesnego polskiego wicepremiera, H. Goryszewskiego. Natychmiast po powrocie z Berlina, gdzie podpisa wanie umow stowarzyszeniow (1992 r.), powiedzia on w wywiadzie dla prasy polskiej: Wstpienie do EWG to szalestwo. Znaczna cz gospodarki polskiej zostanie zniszczona. Przejad po nas, jak czog po piechocie. Ale doda bezradnie niewstpienie do EWG to take szalestwo. W ten sposb transformacja prowadzona zgodnie z wytycznymi i pod kontrol midzynarodowego kapitau finansowego (amerykaskiego, przede wszystkim) splota si w Polsce z realizacj zobowiza dostosowawczych wobec EWG. To ostatnie pocigno za sob olbrzymie dodatkowe koszty dla polskiej gospodarki i spoeczestwa. Ale wanie wielko ju poniesionych kosztw dostosowawczych posuya kolejnym ekipom rzdowym do uzasadniania dwch tez: e nie ma ju odwrotu z drogi integracji oraz e koszty pozostae jeszcze do poniesienia s stosunkowo niewielkie, podczas gdy korzyci bliskie ju i ogromne. Wadze polskie bez rnicy czy postsolidarnociowe, czy postkomunistyczne wykazyway rosnc determinacj we wpychaniu Polski do Europy (UE). Niewtpliwie jedn z podstaw tego byo gbokie przekonanie, e nie ma dla Polski innej drogi, dziecinna wiara w deszcz zachodnich inwestycji, w moliwo pomnoenia eksportu na zachodnie rynki, rozadowania bezrobocia emigracj zarobkow itd. Inn z podstaw bya niezdolno do opracowania i realizacji (zwaszcza po odejciu G. Koodki) zasadniczo odmiennej od liberalnej strategii i taktyki gospodarczej oraz niejasna obawa, e elita moe sama nie da sobie rady ze sfrustrowanym spoeczestwem. Obiecywane byy rzetelne analizy i publiczne dyskusje o korzyciach i kosztach wejcia do klubu silnych i bogatych, o szansach i zagroeniach. Buruazyjna elita podja ju jednak decyzj o integracji, tote gdy coraz to nowe fakty zaczy ostrzega przed fatalnymi jej konsekwencjami, nie byo wicej mowy o dyskusji. Spoeczestwo miao zosta zmanipulowane totaln propagand. Za unijne oraz wasne podatnikw pienidze, pod hasami: jedyna droga, droga do nowoczesnoci i dobrobytu, polski interes narodowy, polska racja stanu. Aby zbone dzieo transformacji Polski Ludowej w kraj kapitalistyczny liberalno-kapitalistyczny i, wreszcie, w europejsk prowincj zakoczy i na zawsze zabezpieczy, doszo do porozumienia ponad podziaami. Powstaa, bynajmniej nie przypadkiem, egzotyczna koalicja wszystkich wiatych i postpowych si politycznych: resztek drobnomieszczasko-inteligenckiej Unii Wolnoci; na wskro buruazyjnej Platformy Obywatelskiej, grupujcej czoowych dziaaczy byego Kongresu Liberalno-Demokratycznego; socjaldemokratycznego (w blairowskim sensie, czyli w istocie buruazyjnego) Sojuszu Lewicy 180

Demokratycznej, z przyklejon do postkomunistw Uni Pracy; karowatego Polskiego Stronnictwa Ludowego (do czasu); europejskiego odamu resztek dumnej kiedy Polskiej Partii Socjalistycznej (do czasu) oraz Episkopatu Kocioa Katolickiego. Uruchomiona zostaa kolosalna medialna propaganda. Wiadomo, e masowa propaganda ma ogromn si. Zwykli ludzie nie maj bowiem wiedzy o gbszych zwizkach zjawisk, nie mog sobie wyobrazi odleglejszych skutkw wydarze, z dobr wiar przyjmuj zapewnienia ludzi i instytucji, ktrym zaufali, zwaszcza jeli obiecuj im one korzyci. Tote kto ma w swym rku wadz i rodki masowego przekazu, moe dzi wmwi zwykym ludziom niemal wszystko, co zechce (nawet wojn o demokracj w Iraku!) i poprowadzi ich tam, gdzie zechce. [...] Take w tym przypadku propaganda okazaa si skuteczna: w referendum wikszo gosujcych opowiedziaa si za przystpieniem do Unii. Dzi wida ju, jak fatalne warunki zostay wynegocjowane przez dyletanck polsk ekip w Brukseli i czego mona si spodziewa w bliszej i dalszej przyszoci. Co si stanie? W efekcie integracji saba polska gospodarka znalaza si oko w oko z parokrotnie silniejszymi gospodarkami zachodnimi, niemieck przede wszystkim, cakowicie bezbronna. Pastwo, ktre jej ju dzisiaj prawie nie pomaga, bo nie chce (doktryna liberalna), nie moe (warunki integracyjne) i nie ma na to rodkw, nie bdzie mogo ju nic pomc, choby chciao. Ogromna przewaga ekonomiczna w cigu 10-20 lat zniszczy lub zamieni w skanseny gospodarki naturalnej wikszo chopskiego rolnictwa. To samo w przyblieniu stanie si z dziecinn nadziej wadzy przedsibiorstwami maymi i rednimi. Szans na przetrwanie w konkurencji z potnymi korporacjami zachodnimi maj tylko nieliczne polskie przedsibiorstwa przemysowe, nawet jeli zostanie dokonana sensowna ich konsolidacja. W bankowoci pozostan niemal wycznie filie wielkich zachodnich domw bankowych. Polskie przedsibiorstwa transportowe ju s bez szans. Wymogi, jakociowe i sanitarne bd mogy w kadej chwili pooy eksport polskich produktw ywnociowych, a wymogi ochrony rodowiska produkcj rnych innych towarw. Itd., itp. To zatem, co niezwykle szybko nastpio w byej NRD, a co na naszych oczach dokonao si ju w wielkiej mierze w III RP, zostanie zakoczone po wejciu Polski do Unii Europejskiej. [...] Tyle na razie wspczesny kapitalizm mia i ma do zaoferowania narodowi polskiemu. Na doprowadzeniu Polski do tej sytuacji polega najwiksze oszustwo, zbrodnia i tragedia transformacji. * Autor fundamentalnej pracy o rzeczywistym przebiegu wiatowego procesu ekonomicznego, J. Stiglitz, stwierdzi w przedmowie do swej Globalizacji108: Napisaem t ksik dlatego, e ... widziaem na wasne oczy, jak bardzo niszczycielski moe by wpyw globalizacji na kraje rozwijajce si, a zwaszcza najubosze spord nich. Jestem przekonany, e globalizacja zniesienie barier krpujcych wolny handel i cilejsza integracja gospodarki w skali midzynarodowej moe by si suc dobru i e potencjalnie moe poprawi sytuacje wszystkich ludzi na wiecie, a w szczeglnoci ubogich. Ale sdz te, e aby tak si stao, sposb w jaki jest ona przeprowadzana .... powinno si gruntownie przemyle od nowa. Niestety, nie jest to sprawa gruntownego przemylenia. Globalizacj rzdz prawidowoci typowe dla kapitalizmu, a nie socjalizmu. Decyduj w niej interesy i sia ekonomiczna i polityczna,
108

Stiglitz Joseph, Globalizacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

181

wojskowej nie wyczajc. A take interesy i sia najpotniejszych grup kapitaowych i krajw (globalizacja to w najwikszym skrcie i uproszczeniu wiatowe panowanie Stanw Zjednoczonych, powiedzia kiedy H. Kissinger). Doskonale to wida na przykadzie choby Polski.

182

LIBERALIZM I KEYNESIZM WOBEC KRYZYSU109

l. Wstp. Z historii i teorii kryzysw 2. Wielki kryzys i walka z bezrobociem w USA i w Niemczech 3. Teoria i antykryzysowe rodki keynesowskie 4. Od E. Kwiatkowskiego do J.F. Kennedyego 5. Neoliberalizm, jego zwycistwo i owoce 6. Obecny kryzys i rodki keynesowskie 7. Neoliberalna III RP pomidzy koniecznoci a niemonoci 1. Wstp. Z historii i teorii kryzysw Problemem kryzysu zajmuj si obecnie dziesitki tysicy ludzi na caym wiecie ekonomici profesjonalni (w tym wybitni), politycy, przyuczeni do ekonomii dziennikarze, kohorty medialnych wyrobnikw, ktrych gupocie dorwnuje czsto tylko ich hucpa. Na konwentyklach wszelkich szczebli od gw pastw poczynajc szuka si sposobw ograniczenia kryzysu. Rozgardiasz w pogldach na sytuacj i podejmowanych dziaaniach jest dzi podobny do tego sprzed lat 80. Ten sam jest tego powd: brak szeroko uznawanej trafnej teorii kryzysu, bez ktrej polityka antykryzysowa porusza si po omacku i nieefektywnie. w uporczywy brak jest, z kolei, skutkiem zwizku pogldw teoretycznych ze sprzecznymi interesami rnych grup spoecznych. Dlaczego a do lat 30. XX wieku w gwnym nurcie nauki ekonomii nie byo realistycznej teorii kryzysu, ktra by daa podstaw do efektywnych dziaa antykryzysowych? I dlaczego nie ma jej te dzisiaj? Kryzysy polegajce na zaamaniu si sprzeday towarw pojawiy si w Anglii, w kocu XVIII wieku, po rewolucji technicznej, zastosowaniu maszyn i podjciu produkcji masowej. W pocztku nastpnego wieku nowe zjawisko pornio ekonomistw. Zdaniem Saya ktre podzieli Ricardo produkcja automatycznie stwarza dla siebie odpowiedni rynek zbytu, kryzysy wywoyway wic czynniki zewntrzne. Zdaniem Sismondiego oraz Malthusa przyczyna kryzysw tkwia w spoecznym systemie produkcji i podziau: kapitalistyczny podzia ogranicza popyt bezporednich producentw, a popyt kapitalistycznych przedsibiorcw z okrelonych przyczyn by niszy od wielkoci ich zyskw. Obaj ci ekonomici widzieli wyjcie w zmianie zasad podziau dochodu spoecznego, ale odmiennej. Wedug Sismondiego na korzy pracownikw najemnych; wedug Malthusa na korzy klas i warstw nieprodukcyjnych, zwaszcza wacicieli ziemskich i rnych grup urzdnikw pastwowych. Zwyciyo wwczas prawo Saya i zapanowao w gwnym nurcie ekonomii na przeszo 100 lat (odrzuci je dopiero nawizujc przy tym do koncepcji Malthusa, zwaszcza luki w popycie z winy kapitalistycznych przedsibiorcw, oraz nieprodukcyjnych wydatkw pastwa J.M. Keynes). Tote, pomimo do regularnego powtarzania si kryzysw, i to w rosncej skali, nie powstawaa w tym nurcie teoria kryzysw, szukano raczej korzystnych dla gospodarki stron tego nieprzyjemnego mechanizmu.
109

Tekst napisany w lutym 2009 r.; przedstawiony jako referat na III Podlaskim Forum Ekonomistw w Biaymstoku, marzec 2009 r.

183

Bardzo ciki kryzys wiatowy lat 70. XIX wieku zrodzi tylko koncepcj Jevonsa, dopuszczajc jako przyczyn kryzysw (oczywicie zewntrzn) nawet plamy na socu. Kryzys ten nasili koncentracj kapitau i produkcji, monopolizacj gospodarki kapitalistycznej. Zdaniem licznych ekonomistw przemiany te otwieray drog do zorganizowanego kapitalizmu, zdolnego wiadomie dopasowywa do siebie globaln poda i popyt, co by kryzysy stopniowo wyeliminowao. Nastpne kryzysy istotnie byy sabsze, tote ekonomici gwnego nurtu zajli si rozwijaniem i doskonaleniem modelu doskonaej konkurencji, gdzie ju adnych kryzysw by po prostu nie mogo, bo wszystkie wielkoci ekonomiczne skutecznie dopasowywa do siebie sam mechanizm rynkowy. Warunkiem byo powszechne panowanie wolnej konkurencji i nieingerencja pastwa w gospodark. Dopiero w kocu XIX wieku, K. Wicksell uzna wahania koniunkturalne za immanentn cech gospodarki kapitalistycznej i opracowa pienino-bankow koncepcj cyklu. Immanentn cech kapitalistycznego sposobu produkcji i podziau bardzo wczenie dostrzega natomiast w kryzysach ignorowana przez oficjaln nauk ekonomii myl socjalistyczna. Oczywicie kluczowy by tu wkad K. Marksa. Z porednictwa pienidza w wymianie towarowej wyprowadzi on formaln moliwo kryzysu (dochd wbrew zaoeniu Saya nie musia oznacza kupna), system kapitalistycznego wyzysku czyni za jego zdaniem t moliwo realn koniecznoci. W imi zysku rozwija ten system produkcj (w tendencji) bezgranicznie, a jednoczenie sam wyzyskiem pracownikw najemnych ogranicza moliwo jej zbytu. Wzgldna nadprodukcja rodkw konsumpcji zaamywaa popyt inwestycyjny, co rozkrcao spiral spadku. Marks nie sformuowa zwartej teorii kryzysw (pniejsze wersje jego koncepcji byy dokadniejsze). Pokolenie jego uczniw uznao jednak, e wykazana zostaa przeze nieuchronno potgowania si kryzysw; e kapitalizm utraci zdolno rozwijania si wytwrczych; e kolosalny kryzys kocowy spowoduje rewolucyjne przejcie wadzy przez proletariat, ktry zorganizuje socjalistyczny system produkcji i podziau. Sabnicie kryzysw pod koniec XIX wieku zasiao jednak wtpliwoci wrd marksistw i skonio cz z nich do przyjcia koncepcji zorganizowanego kapitalizmu i przerastania kapitalizmu w socjalizm bez (mao prawdopodobnej) rewolucji, na drodze reform. W reakcji na to R. Luksemburg wyrnia kryzysy modziecze, kapitalistycznego wieku dojrzaego (wzgldnie sabe) i przysze, potne starcze; wymiana wwczas, sprbowaa dowie teoretycznie (w Akumulacji kapitau), e kapitalizm nieuchronnie upadnie, gdy wyczerpie niezbdne mu do ycia i rozwoju rodowisko niekapitalistyczne, ktre niszczy (Lenin odrzuci t koncepcj). Potny kryzys ekonomiczny wwczas nie nastpi, zaostrzajca si rywalizacja wrd czowki krajw kapitalistycznych doprowadzia natomiast do kryzysu politycznego i wojny wiatowej. Ona wanie mnoc ofiary ludzkie i materialne doprowadzia do wyczekiwanych przez marksistw antykapitalistycznych rewolucji w szeregu krajw. Jednej z nich, kapitalistycznej czowce nie udao si spacyfikowa. Budowany w Rosji, ogromnym materialnym i ludzkim kosztem, nowy system spoeczno-ekonomiczny niewiele mia wsplnego z socjalistycznym ideaem; zostao jednak praktycznie udowodnione, e odmienna od rynkowo-kapitalistycznej ekonomika moe istnie i funkcjonowa, mniej wprawdzie efektywnie mikroekonomicznie, ale w znacznie wyszym tempie. Nie byo tam ju kryzysw nadmiernej produkcji, permanentny sta si natomiast jej niedobr. Maksymalne wykorzystanie wszystkich zasobw ludzkich i materialnych moliwe okazao si te w systemie kapitalistycznym, ale tylko okresowo, w czasie wojny, gdy nie wszechmocny rynek 184

i konkurencja, lecz pastwo organizowao spoeczny wysiek, regulowao produkcj, podzia i konsumpcj. Wojna skoczya si, w zniszczonych ni krajach europejskich szalaa inflacja. Powoli jednak nastpowaa odbudowa gospodarek na dawnych zasadach. Tote ekonomici gwnego nurtu uznali miniony okres za przykry historyczny incydent, wywoany politycznymi ambicjami i rywalizacj rzdw, wzili go w nawias i podjli naukow twrczo w miejscu, w ktrym wojna j przerwaa. Ale nie na dugo. Kryzys ekonomiczny pojawi si znowu ju w 1920 roku, w rozkwitej w czasie wojny gospodarce amerykaskiej. Przyczyn byy trudnoci przestawienia wojennej czciowo ekonomiki na tory pokojowe. By ostry (w USA produkcja elaza spada o 55%, zuycie baweny o 20%; w Anglii odpowiednio o 67 i 43%), ale krtkotrway. Wkrtce po odbudowie produkcji, w drugiej poowie lat 20 zapanowaa wspaniaa koniunktura. Jesieni 1929 roku wybuch jednak nagle najciszy w historii wiatowy kryzys ekonomiczny. Ekonomici gwnego nurtu zupenie si go nie spodziewali. Majc swe liberalne schematy zamiast realistycznej teorii, nic sensownego nie potrafili powiedzie o jego przyczynach, a wic i wskaza skutecznych sposobw jego ograniczenia i przezwycienia. Rynek mia to przecie zrobi automatycznie, tote radzili nie eksperymentowa na przykad z robotami publicznymi i poczeka a siy rynku wydobd gospodark z zapaci. Nic dziwnego, e kryzys lat 1929-33 sta si take kryzysem panujcej wolnorynkowej doktryny ekonomicznej i pogrzeba j na kilka dziesicioleci. 2. Wielki kryzys i walka z bezrobociem w USA i w Niemczech Ekonomici gwnego nurtu zawsze podkrelali, e kady kryzys jest inny inna jest bezporednia przyczyna, zasig, przebieg, czasokres i dlatego prne s prby zbudowania jego oglnej teorii. Ekonomici nieortodoksyjni podkrelali na odwrt to, co czyo wszystkie kryzysy, mianowicie wystpowanie wzgldnej nadprodukcji w kapitalistycznym systemie produkcji i podziau oraz (dugo utrzymujc si) periodyczno kryzysw, zaburzan gwnie powaniejszymi wojnami (np. secesyjn w USA). Ale w samych kryzysach rzeczywicie nastpoway istotne zmiany. Wczeniejsze charakteryzowaa nadprodukcja towarw. ktra, gdy ujawnia si na rynku, szybko uderzaa w sfer produkcji. W pniejszych kryzysach wystpowa najpierw nadmiar kapitau: kapitalistyczne oszczdnoci nie majc moliwoci odpowiednio zyskownych lokat nie przeksztacay si w inwestycje, co dopiero uderzao w sfer realn. Rozwj sektora finansowego i midzynarodowych powiza ekonomicznych stworzy moliwo lokat i spekulacji giedowych w skali wiatowej, odsuwajc ujawnienie si nadmiaru kapitau i uderzenie w sfer realn we wasnym kraju. Dzisiejszy system niemal usun ograniczenia w tworzeniu pienidza i kapitau, otworzy ogromne moliwoci lokat spekulacyjnych, sfer finansw chorobliwie rozwin i oddali od sfery realnej. Tote wspczesne kryzysy znacznie si rni od klasycznych. Wielki kryzys sprzed lat 80 rozpocz si jednak podobnie, jak obecny. W USA, w okresie bumu wzrost kursw akcji by taki szybki, i opacao si kupowa je za pienidze poyczone w bankach. W padzierniku 1929 roku niewypacalno jednego z nich zadziaaa, jak zimny prysznic na spekulanck eufori. Zachwianie si kursw akcji uruchomio ich gorczkow wyprzeda. Nastpi krach giedowy. Banki wstrzymay kredytowanie przedsibiorstw. Ilo pienidza na rynku krajowym gwatownie zmalaa, odpowiednio spad popyt. Szybko rosy zapasy niesprzedanej produkcji przemysowej i rolniczej. Nastpiy masowe bankructwa przedsibiorstw. Ogromna masa 185

ludzi stracia prac, co jeszcze pogbio spadek popytu i wyej podnioso fal bankructw. Kryzys obj kraje powizane blisko z USA, a potem niemal wszystkie inne. Wskaniki (1928 = 100) w roku najwikszego spadku
Pace nominalne robotnikw przemysowych 95 119 84 83 76 85 (-15) Zatrudnienie w przemyle wielkim i rednim 82 82 59 64 66 (-75) 34 30 41 33 37 25 (-75) 39 39 38 30 24 24 (-76) 59 42 76 36 19 30 (-70) Eksport Import Kurs akcji

Stal

Ceny hurtowe 72 52 66 67 53 67 (-33)

Anglia Francja Japonia Niemcy Polska USA

61 61 99 39 39 27 (-73)

rdo: Z. Landau, Kryzys, WEP PWN, t. 6, Warszawa 1965, s. 237 .

Prezydentem Stanw Zjednoczonych by wwczas Herbert Hoover. By on zwolennikiem liberalizmu gospodarczego. Sdzi, e trzeba poczeka a kryzys oczyci gospodark ze sabych elementw, a wtedy ona sama odbije si od dna i zacznie znowu si rozwija. Ale miliony bezrobotnych i ich rodzin wegetujcych w ndzy i strachu przed jutrem nie mogy czeka. Rs nacisk na rzd, aby podj dziaania ratunkowe. Jednak nie byo na to rodkw: wpywy podatkowe zmalay, prowadzona bya polityka oszczdnoci budetowych, ograniczania wiadcze spoecznych zwaszcza. Dopiero w 1931 roku doktryna oszczdnoci budetowych zostaa odrzucona jako utrudniajca przezwycienie kryzysu, ale zakres robt publicznych pozosta niewielki. Z tak polityk gospodarcz Hoover przegra najblisze wybory, a wygra je (a take nastpne i dalsze) F.D. Roosevelt. Nie by on ekonomist, by jednak pragmatykiem i wiedzia jedno: musi da ludziom nadziej. Obieca skuteczn walk z bezrobociem i wydobycie kraju z kryzysu. Opracowano program zwalczania recesji przez zwikszanie wiadcze spoecznych (zasiki dla bezrobotnych przede wszystkim) i znaczny zakres robt publicznych, w tym take pastwowych inwestycji infrastrukturalnych. Nazwany on zosta Nowym adem Gospodarczym (New Deal). Pienidzy na realizacj tego programu nie byo jednak w pastwowym budecie. Roosevelt zdecydowa si sfinansowa go z deficytu budetowego. Banki Rezerwy Federalnej odday do dyspozycji rzdu, z dodatkowej emisji, puste pienidz. Wydatkowane przez rzd czyy one ludzi bez pracy z bezczynnymi rodkami produkcji. W miar powstawania, na przykad, pastwowej hydroelektrowni, trafiay w rce budujcych j robotnikw i przedsibiorcw. Ci z kolei stwarzali popyt na dodatkowe rodki konsumpcji i produkcji. W odpowiedzi na ten popyt wzrastay

186

zatrudnienie i produkcja w odpowiednich gaziach. I tak, przechodzc z rk do rk, puste pienidze stwarzay nie tylko popyt, ale i produkcj, przeksztacay si w pene. Kraj wychodzi z kryzysu. Prezydencka ekipa przestraszya si jednak rozmiarw deficytu budetowego (wydatki byy okresowo ponad dwukrotnie wiksze od dochodw budetu federalnego) i przyhamowaa realizacj programu. Gospodarka amerykaska zacza znowu siada, Roosevelt doszed do wniosku, e lepszy deficyt ktry pastwo spaci w okresie rozkwitu ni beznadziejne trwanie w kryzysie i powrci do realizacji Nowego adu. Podobne dziaania, niekiedy nawet wczeniej, podjy niektre pastwa europejskie. W Niemczech ju hitlerowskich przyniosy one efekt tak znakomity, e zyska on miano niemieckiego cudu gospodarczego. Nie nastpi on jednak od razu. Rzdy Republiki Weimarskiej prboway bowiem przeciwdziaa najgorszym skutkom kryzysu zgodnie ze schematami liberalnej doktryny ekonomicznej, a potem bardzo ograniczon interwencj. Jak wiadomo, po przegranej wojnie (I wiatowej) Niemcy zostay obcione odszkodowaniami wojennymi. Poniewa z rnych przyczyn nie mogy uzyska znacznego dodatniego salda bilansu handlowego (jakie miay przed wojn), mogy paci raty reparacji tylko z otrzymywanych poyczek zagranicznych. Od 1924 roku kredyty zagraniczne (amerykaskie zwaszcza) zaczy napywa intensywnie. Niemcy na tej podstawie szybko modernizoway i racjonalizoway swj przemys, ale rosa ich finansowa zaleno od zagranicy oraz ciar oprocentowania i amortyzacji dugw. Gdy zarysowa si kryzys wiatowy, zacza si ucieczka z Niemiec krtkoterminowych kredytw zagranicznych. Rzd (Brnninga) zastosowa deflacyjn polityk pienin. Spadek cen krajowych powinien by zwikszy konkurencyjno towarw niemieckich na rynkach zagranicznych i czciowo choby zrwnoway bilans dewizowy. Poniewa ceny krajowe byy usztywniane przez kartele, a pace przez zwizki zawodowe, rzd podj rodki dla ich uelastycznienia i redukowa te wiadczenia spoeczne. Zadziaay jednak czynniki nie uwzgldniane w uproszczonych schematach doktryny liberalnej zwaszcza polityczne, psychologiczne i socjologiczne. Polityka rzdu nie przyniosa spodziewanych skutkw, odbudowa rentownoci nie pobudzia akumulacji. Poniewa dalsza polityka deflacyjna prowadzia do katastrofy politycznej, nastpny rzd (Papena pocztek 1932 roku) podj prb nakrcania koniunktury za pomoc ulg podatkowych, premii itp. Nadal chodzio o pobudzenie inicjatywy prywatnej, adnych inwestycji publicznych nie podjto, trzeba by bowiem w tym celu podnie podatki, co argumentowano obniyoby rentowno i inwestycje przedsibiorstw prywatnych. Rzd nie posucha gosw krytykw, ktrzy dowodzili, e inwestycje publiczne, poprawiajc sytuacj gospodarcz, pobudz inicjatyw prywatn, a oglny wzrost dochodw, a wic i podatkw, zapewni pokrycie wydatkw inwestycyjnych. Take wic polityka Papena nie przyniosa rezultatw. Nastpny rzd (gen. Schleichera koniec 1932 roku) postawi na samorzdy. Redukcj ogromnego bezrobocia miay zapewni roboty inwestycyjne podejmowane gwnie przez nie, a finansowane z bonw podatkowych. Ale samorzdy ktre przed kryzysem, gdy z kredytw zagranicznych cay kraj y ponad stan, podjy wiele inwestycji, czsto nieracjonalnych i nieopacalnych i byy ogromnie zaduone bay si zaciga nowe kredyty. Tote take plan Schleichera nie da wikszych efektw. W pocztku 1933 roku byo w Niemczech 6 mln zarejestrowanych i 2 mln niezarejestrowanych bezrobotnych (bez prawa do zasiku), a powszechnemu brakowi wiary w przyszo towarzyszy marazm.

187

Pomoc dla bezrobotnych, prby tworzenia miejsc pracy daway nike rezultaty, dlatego przede wszystkim, e rodki na te cele byy niewystarczajce. Rzd powoany przez Hitlera zdecydowanie powikszy te rodki. Otworzy due kredyty na roboty publiczne, nastpnie na popieranie tworzcych zatrudnienie inwestycji prywatnych, wreszcie na inwestycje wielkich przedsibiorstw pastwowych poczty, kolei. Odduy te samorzdy. Roboty publiczne realizoway zwizki publiczno-prawne: Rzesza, Landy, samorzdy. Inwestycje kolejowe i telekomunikacyjne finansowane byy z wasnych operacji kredytowych wielkich przedsibiorstw pastwowych. Koleje dostarczyy kapitau zakadowego dla nowego wielkiego przedsibiorstwa pastwowego: budowy autostrad; tworzc wielkie zatrudnienie, bezporednie i porednie, w cigu kilku lat zbudowano ich 3000 kilometrw. Gwn dziedzin pobudzania inicjatywy prywatnej byo budownictwo, przede wszystkim mieszkaniowe. Kryzys niemal je zniszczy: w 1932 roku, 90% robotnikw budowlanych byo bez pracy, gboko spada produkcja materiaw budowlanych, szybko postpowaa dekapitalizacja majtku. W tzw. II programie Reinharda uruchomione zostay wielkie dopaty pastwowe do remontw, przebudowy i budowy mieszka. Take w innych dziedzinach wprowadzono zniki podatkowe, jeli przedsibiorstwo dokonao renowacji lub inwestycji (zwaszcza modernizacji technicznej). Od podatku zwolniono wszystkie noworejestrowane pojazdy mechaniczne. Aby rozadowa bezrobocie wrd kobiet i poszerzy rynek, wprowadzono poyczki przy zawieraniu maestw i urzdzaniu si nowych rodzin. Zasad finansowania tych wszystkich wielkich wydatkw byo nie powikszanie obcienia podatkowego, gdy obniyoby to rentowno przedsibiorstw i dochody realne mas pracowniczych. Inwestycje finansowane byy w dwch etapach, wstpnie i dugoterminowo. Kredytw krtko- i rednioterminowych dostarczay banki zwyke (take prywatne); inwestor paci dostawcom wekslami pracy (Arbeitsbeschaffungwechsel) na te banki; te ostatnie miay zapewnione redyskonto tych weksli przez bank Rzeszy w pniejszym terminie. Gwnym wic i ostatecznym dostarczycielem rodkw by skarb pastwa. Nakrcajc koniunktur operacjami kredytowymi stworzono w Niemczech duo nowych rodkw patniczych. Gdyby suszne byy schematy liberalnej doktryny ekonomicznej, powinno to byo szybko doprowadzi do inflacji i katastrofy gospodarczej. Nic takiego si jednak w Niemczech nie stao, w latach 1933-35 ruch cen by tam minimalny. Uznajc, e koniunktura moe i powinna by wzrostem produkcji, a nie cen, wprowadzono skuteczn ich regulacj, a potem zakaz ich podnoszenia. Utrzymywany te by mniej wicej stabilny poziom pac (poprawa sytuacji materialnej ludnoci nastpowaa gwnie przez wzrost kwalifikacji i zatrudnienia w wyej patnych grupach). Sparaliowao to oczywicie automatyczne procesy rynkowe. Poniewa, np. wzrost cen rodkw produkcji przesta ogranicza popyt na nie, i tu musiaa si pojawi regulacja publiczna. Prywatna przedsibiorczo pozostawaa podstaw gospodarki, ale w niektrych gaziach wprowadzono zakaz inwestowania, kierujc w ten sposb zyski do gazi, na ktrych pastwu zaleao. Przedsibiorcw skaniano, aby zyski nieinwestowane przeksztacali w pastwowe papiery wartociowe, wzmoono te nacisk podatkowy na wielkie przedsibiorstwa akcyjne. Uzasadnienie drenau rynku kapitaowego przez pastwo miao charakter moralny: niemoralne byoby mianowicie, by poszczeglne jednostki zbijay ogromne majtki na wielkim wysiku caego spoeczestwa. W podobny sposb rozwizywane byy take inne wane problemy wewntrzne jak na przykad kwestia oszczdnoci, a take kluczowe zewntrzne problemy ekonomiczne, jak spata 188

dugw zagranicznych oraz walutowy (szerokie tego omwienie mona znale w mao znanej ksice S. Swianiewicza110, na ktrej autor opiera si w tej czci opracowania). W rezultacie tak realizowanej, daleko posunitej interwencji pastwa w gospodark wielomilionowe bezrobocie przestao w Niemczech istnie, zatrudnione te zostay w peni wszystkie inne czynniki produkcji, gospodarka rozwijaa si w wysokim tempie. Szybko rosnca produkcja pokrywaa w zasadzie wzrost popytu konsumpcyjnego i produkcyjnego, dziki czemu przede wszystkim (a nie administracyjnej regulacji cen) nie doszo do inflacji. Na taki wynik zoyo si wiele rnych czynnikw. Jednym z nich bya niemiecka pracowito, rzetelno w pracy, innowacyjno, dyscyplina spoeczna i zdolnoci organizacyjne, take administracji pastwowej. Innym, bez ktrego sukces nie byby moliwy, byo odrzucenie angielskiej liberalnej doktryny ekonomicznej i wynikajcych z niej dyrektyw i recept, podjcie i rozwinicie idei wasnej myli ekonomicznej zwaszcza idei niemieckiej szkoy historycznej i narodowej. Zaaprobowana te zostaa w Niemczech gdy si pojawia teoria keynesowska wraz z dyrektywami z niej wynikajcymi. Keynes za, ze swej strony, uzna niemieck polityk gospodarcz za zasadniczo zgodn ze sw teori, cho dezaprobowa jej zwrot ku zbrojeniom. 3. Teoria i antykryzysowe rodki keynesowskie Teoretyczne wyjanienie i uzasadnienie podejmowanych przez rzdy rnych pastw dziaa antykryzysowych, walki z bezrobociem i nakrcania koniunktury gospodarczej da, jak wiadomo, J.M. Keynes wanie. W swej gwnej pracy Oglna teoria zatrudnienia, wydanej w 1936 roku, wykaza on konieczno interwencji pastwa w prywatno-kapitalistyczn gospodark, korygujcej bdy mechanizmu rynkowego; zbada i przedstawi uruchamiany t interwencj mechanizm ekonomiczny; okreli, m.in., warunki, przy istnieniu ktrych pienidz pusty przeksztaca si w peny nie wywoujc inflacji albo wywoujc j w stopniu znacznie mniejszym od skali oywienia. Keynes by wychowany na angielskiej doktrynie liberalnej. Jednake obudziy si w nim wtpliwoci, czy aby klasyczna ortodoksja nie jest na faszywej drodze wskutek bdw nie w bardzo logicznie skonstruowanej nadbudowie, lecz w podstawowych zaoeniach. W artykule z 1926 roku Zmierzch liberalizmu odrzuci tez, e przy elastycznoci stopy procentowej wszystkie oszczdnoci mog przeksztaci si w inwestycje; potem zanegowa panujce przez ponad stulecie przekonanie, e produkcja sama stwarza odpowiedni popyt, wobec czego nie moe by oglnej nadprodukcji; gdy wybuch wielki kryzys i pojawio si wielomilionowe bezrobocie, odrzuci klasyczn tez o zdolnoci gospodarki rynkowej do penego zatrudnienia czynnika pracy i innych czynnikw produkcji. Nastpca A. Marshalla na katedrze ekonomii w Cambridge, A. Pigou, dowodzi (jak to dzi robi przedstawiciele polskiego biznesu), e gdyby odpowiednio obniy pace, moliwe byoby racjonalne ekonomicznie zatrudnienie wszystkich chtnych do pracy. Jednake w czasie wielkiego kryzysu miliony ludzi gotowe byy pracowa za pdarmo, a pracy dla nich nie byo. Jest tak dlatego wyjania Keynes w polemice z Pigou e wielko zatrudnienia zaley od wielkoci produkcji, ta za od rozmiarw popytu; jeli popyt spada, spada produkcja i zatrudnienie. aden przedsibiorca nie bdzie powiksza wtedy zaogi z powodu niskich pac.
110

S. Swianiewicz, Polityka gospodarcza Niemiec hitlerowskich, Warszawa 1938.

189

Z nowej sytuacji wielkiego kryzysu i bezrobocia wyrs, odmienny od klasycznego, model teoretyczny Keynesa. Prywatno-kapitalistyczna wasno, prywatna inicjatywa, wolny rynek i konkurencja pozostay podstaw. Rynek nie prowadzi tu jednak automatycznie do penego zatrudnienia czynnikw produkcji: rwnowaga moga si ustali na rnym poziomie ich wykorzystania. Rynek nie zapewnia osignicia przez gospodark ekonomicznego optimum i stopy wzrostu odpowiadajcej moliwociom. zasobowi czynnikw produkcji. Przyczyny tego wyjaniaa keynesowska oglna teoria. Mianowicie wraz z dochodami (bogatych warstw zwaszcza) i szybciej od nich wzrastay oszczdnoci. Moliwoci odpowiednio zyskownych lokat wzrastay wolniej, std cz oszczdnoci nie przeksztacaa si w inwestycje. W rezultacie popyt na rodki konsumpcji i produkcji pozostawa w tyle za ich poda. Produkcja musiaa si dostosowa do rozmiarw popytu; jeli nie obniya w por swej dynamiki, nastpowa kryzys gospodarczy. Mona byo temu zapobiec, ale tylko pastwo mogo to zrobi. Ulgami podatkowymi oraz obnik bankowej stopy procentowej mogo zachci obywateli do powikszenia wydatkw na konsumpcj albo inwestycje. Jeli nie dali si do tego skoni, mogo im zabra podatkowo nadmierne oszczdnoci i samo je uruchomi czego jednak moliwo bya ograniczona niechci spoeczestwa do wzrostu podatkw. Pastwo mogo te cign ten nadmiar delikatnej, za pomoc atrakcyjnie oprocentowanej poyczki pastwowej. Mogo wreszcie pozostawi nieczynne oszczdnoci w rkach ich wacicieli, ale je zdublowa za pomoc kredytu zacignitego w systemie bankowym. Otrzymane std rodki pastwo wydaje, zastpujc nieczynne oszczdnoci. Oznacza to jednak deficyt budetowy finansowany pustym pienidzem , a wic co wrcz niedopuszczalnego z punktu widzenia liberalnej doktryny ekonomicznej jako prowadzcego do wybuchu inflacji i katastrofy gospodarczej w perspektywie. Ale wedug Keynesa wcale tak nie bdzie, jeli i dopki istniej w gospodarce rezerwy, nieczynne czynniki produkcji: ludzie bez pracy, surowce, niewykorzystane maszyny i urzdzenia. Stworzony przez pastwo dodatkowy popyt spowoduje ich uruchomienie i wzrost produkcji, ktry ten popyt pokryje rzeczowo. Puste pienidze napeni si realn mas towarow, przeksztac si w pene . Tak jest w czystym modelu teoretycznym. W rzeczywistoci suma, jak pastwo interweniuje w gospodark, moe by znacznie mniejsza od sumy nieczynnych oszczdnoci, gdy zadziaa ona mnonikowo: pierwotne inwestycje pastwowe uruchomi inwestycje wtrne, co spowoduje, e czny przyrost popytu i produkcji, dochodu spoecznego, bdzie parokrotnie wikszy od pierwotnego (zaley to od skonnoci do oszczdzania spoeczestwa, mnonik jest tym wikszy, im ta skonno jest mniejsza). Z drugiej strony, w odrnieniu od modelu teoretycznego, w rzeczywistoci ceny mog zacz wzrasta zanim jeszcze wyczerpane zostan wszystkie rezerwy czynnikw produkcji. Wyczerpanie si ktrego z nich, podczas gdy inne s jeszcze w nadmiarze, jest tym bardziej prawdopodobne, im bardziej gospodarka ulega w midzyczasie dewastacji (jak np. polska gospodarka w okresie transformacji). Jednake do wyczerpania rezerw inflacja powinna by zdecydowanie nisza od wzrostu produkcji. Take zreszt po przekroczeniu tego progu moliwe jest powstrzymanie wzrostu cen do czasu, gdy produkcja dogoni rosncy popyt jak to byo np. w Niemczech, w drugiej poowie lat 30., a take w Stanach Zjednoczonych w niektrych latach epoki Keynesa. Wymaga to jednak na og zastosowania przez pastwo, przynajmniej okresowo, rodkw administracyjnych (co zrobi nawet Nixon w drugiej poowie swej prezydentury, gdy odrzuci nieskuteczny monetaryzm i nawrci si na keynesizm). 190

Z keynesowskiej teorii wynikay zatem zupenie inne dyrektywy ni z doktryny liberalnej. Przede wszystkim konieczno pastwowej interwencji w gospodark, aby nie dopuci do kryzysu i niskiej stopy wzrostu. Take co do kierunkw i metod tej interwencji. Take wreszcie w kwestii narzdzi, w tym dopuszczalnoci w okrelonych warunkach znacznego deficytu budetowego finansowanego z dodatkowej emisji pienidza, co zakadao wpyw pastwa na polityk pienin banku centralnego (dzi ju u nas uniemoliwiony). Teoria Keynesa znalaza uznanie i wywara znaczny wpyw na polityk gospodarcz pastw europejskich jeszcze przed II wojn wiatow. By jej zwolennikiem i kierowa si ni w Polsce, w latach 1935-39, ze znakomitymi rezultatami, minister gospodarki Eugeniusz Kwiatkowski. 4. Od E. Kwiatkowskiego do J.F. Kennedyego Fakt, e rozwj przemysowy Krlestwa Polskiego opar si przede wszystkim na rynku rosyjskim, nie sprzyja programowi niepodlegociowemu, wysuwanemu przed I wojn wiatow gwnie przez Polsk Parti Socjalistyczn. Kapitalistyczna czowka jeszcze w czasie wojny chciaa autonomii Krlestwa w zwizku z Rosj, nie chciaa natomiast zdecydowanie obawiajc si fatalnych konsekwencji ekonomicznych zwizku z Niemcami i Austri, kadubowej Polski w tym zwizku. Rewolucja w Rosji, klska Niemiec, rozpad Austrii stworzyy moliwo odbudowy Polski niepodlegej, i to trjzaborowej, zdolnej ju do samodzielnego bytu politycznego i ekonomicznego, Polacy potrafili wykorzysta t historyczn szans, Wkrtce rozstrzygnita zostaa kwestia wadzy i charakteru pastwa polskiego. Po upadku rzdw socjalistyczno-ludowych przewag osigny klasy posiadajce, co oznaczao, e Polska bdzie krajem kapitalistycznym. W 1920 roku wieo zdobyta niepodlego zostaa z trudem obroniona, ale kraj by zrujnowany. Poniewa koszty wojny polsko-bolszewickiej, scalania kraju, budowy administracji itd. pokrywane byy emisj pienidza papierowego, szalaa inflacja; jej kres pooyy dopiero reformy W. Grabskiego. Przemys polski ktrego wzgldn sabo i zacofanie wzmoga wojna straciwszy mao wymagajce rynki wschodnie nie mia szans na zdobycie zachodnich. Grozi mu upadek, do czego konsekwentnie dyy Niemcy. Zamach majowy Pisudskiego umoliwi racjonalizacj przemysu i skuteczn obron (take celn) rynku wewntrznego. Stabilizacja polityczna przycigna pewn ilo kapitau zagranicznego (ktry przedtem nie wierzy w trwao pastwa polskiego). Polska unikna agraryzacji. W drugiej poowie lat 20. kraj skorzysta na wiatowej koniunkturze. W tym okresie E. Kwiatkowski jako minister przemysu i handlu rozbudowa port gdyski, stworzy polsk flot handlow, zbudowa magistral wglow, uruchomi zakady azotowe w Mocicach. Wkrtce jednak w gospodark polsk uderzy wielki kryzys. Produkcja przemysowa spada o 37%. W czasie kryzysu realizowane byy dyrektywy liberalnej doktryny ekonomicznej. Zgodnie z dyrektyw zachowania rwnowagi budetowej oraz z panicznej obawy przed inflacj prowadzona bya polityka deflacyjna, co utrudniao inwestycje w przemyle i walk z bezrobociem. W polityce walutowej kierowano si (zupenie jak w III RP!) ide mocnego zotego; w tym celu utrzymany zosta zoty standard podczas gdy nawet bogate pastwa w ogromnej wikszoci od niego odstpiy co kosztowao Polsk utrat znacznej czci rezerw zota. W 1935 roku nastpia poprawa koniunktury w caym wiecie, take w Polsce. Od 1937 roku E. Kwiatkowski zacz zmienia stopniowo polsk polityk gospodarcz. Kontrol dewizow 191

zahamowa odpyw zota i dewiz, co wbrew krytykom nie utrudnio pozyskiwania kredytw zagranicznych. Pastwo zaczo nabywa wikszociowe udziay w kluczowych przedsibiorstwach przemysowych, w efekcie czego stao si wacicielem 55% hutnictwa, 25% przemysu chemicznego, 30% produkcji maszyn przemysowych, 100% niewielkiego jeszcze przemysu lotniczego i samochodowego. Obok tego istniay i dziaay bardzo sprawnie, przynoszc znaczne dochody, przedsibiorstwa pastwowe PKP, PTT, Lasy Pastwowe, nie mwic o 5 pastwowych monopolach. Wiele byo przedsibiorstw mieszanych, prywatno-pastwowych. Wpyw i udzia pastwa w bankowoci (ju w 1935 roku proporcja wkadw w bankach pastwowych i prywatnych wynosia 1,8 : 1) pozwala na regulacj polityki kredytowej, a tym samym inwestycji przemysowych. W warunkach stabilizacji gospodarczej Kwiatkowski, zrywajc z panujcymi cigle w wiecie tradycyjnymi kierunkami, podj polityk szerokiej interwencji pastwa w gospodark i dugofalowego planowania gospodarczego. Budet pastwowy zacz suy finansowaniu inwestycji pastwowych, zabezpiecza te inwestycje podejmowane przez wydzielone z gospodarki skarbowej fundusze pastwowe jak Pastwowy Fundusz Pracy, Fundusz Budowlany, Fundusz Obrony Narodowej finansujce szereg robt publicznych. W latach 1935-39 polska produkcja przemysowa wzrastaa w tempie okoo 10% szybciej ni we Francji, Anglii czy Woszech. Po 1936 roku adne przedsibiorstwo przemysowe, take pastwowe, nie przynosio ju strat. Spada te powoli na rzecz pastwa udzia kapitau zagranicznego w polskim przemyle. Przez wprowadzenie ogranicze dewizowych zmala wywz zyskw, a wzroso ich inwestowanie w kraju. Podstawowymi elementami pastwowej interwencji byy: szeroko zakrojony program inwestycji pastwowych, w oparciu m.in. o fundusze wydzielone z budetu pastwa i o kredyty bankowe; ustawowe obnienie stopy procentowej; ustawowe uregulowanie puapu cen; cisa kontrola i czste uniewanianie umw kartelowych; interwencja na rynku pracy; zmniejszenie zaduenia rolnictwa w celu odbudowy jego oglnej dochodowoci. Dziaalno pastwa w gospodarce miaa charakter planowy. E. Kwiatkowski wprowadzi w ycie czteroletni plan inwestycyjny na lata 1936-39 (zosta wykonany prawie o rok wczeniej), w ktrego ramach rozbudowany zosta Centralny Okrg Przemysowy (do 1939 roku zbudowano i uruchomiono ponad 100 zakadw przemysowych, przygotowano uruchomienie 300 dalszych). Zapocztkowany w 1937 roku szecioletni plan rozbudowy si zbrojnych zosta wykonany w 1/3. Pitnastoletni plan inwestycyjny mia si rozpocz w 1940 roku. Interwencjonizm pastwowy Kwiatkowskiego odpowiada potrzebom rozwoju gospodarczego Polski. Oprcz wprowadzenia dugofalowego kompleksowego planowania, drugim jego zaoeniem bya rozbudowa rynku wewntrznego, tak by fluktuacje rynku midzynarodowego nie dyktoway warunkw ycia w Polsce. Trzecim jego zaoeniem byo zmniejszenie zalenoci od zainwestowanych w Polsce kapitaw zagranicznych, tak by decyzje o rozwoju i kierunku dziaalnoci polskiego przemysu zapaday nie w Paryu, Brukseli, Zurychu czy Berlinie, lecz w Warszawie, aby kapita zagraniczny musia pilnowa swych interesw w tych ramach i w tym zakresie, jakie pastwo polskie uzna za dopuszczalne z punktu widzenia interesu polskiego. Polska swoje plany inwestycyjne miaa realizowa w oparciu o wasne moliwoci finansowe przede wszystkim, rodki zagraniczne miay mie wtrne znaczenie. Realizacj planw inwestycyjnych utrudniaa zbyt maa ilo pienidzy w obrocie wewntrznym. Kwiatkowski nie zmniejszajc dewizowo-zotego pokrycia zotwki powikszy nieznacznie ilo emitowanych przez Bank Polski banknotw, a bardzo znacznie bilonu, 192

skonwertowa te w dugoterminowe kilka krtkoterminowych poyczek wewntrznych i wprowadzi kontrol dewizow. Polityka gospodarcza Kwiatkowskiego bya przez cz polskiego kapitau oraz przez ekonomistw, hodujcych liberalnej doktrynie ekonomicznej, pitnowana jako etatyzm. nieustannie krytykowana i zwalczana. Zarzut etatyzmu by jednak nieuzasadniony, przedsibiorstwa pastwowe dziaay na normalnych rynkowych zasadach, przynosiy zyski, a ich rentowno bywaa wysza od rentownoci prywatnych przedsibiorstw kartelowych. Kierunek liberalny nie zyska wwczas w Polsce przewagi, piciolecie bezporednio przedwojenne byo dla polskiej gospodarki i spoeczestwa najlepsze chyba w caym dwudziestoleciu. *** Tymczasem w Niemczech, po sukcesie polityki tworzenia zatrudnienia i nakrcania koniunktury inwestycjami infrastrukturalnymi, nastpia fala inwestycji zbrojeniowych. Po dozbrojeniu Niemiec partia hitlerowska wysuna haso budowy potgi militarnej. Militaryzacja gospodarki spowodowaa pojawienie si szeregu nowych problemw ekonomicznych, ktre nie mogy by rozwizywane przez rynek. Pastwo stosowao coraz szerzej metody administracyjne, samo te budowao wielkie zakady przemysowe. W okresie wojny pastwowe i partyjne organy kieroway bezporednio ca gospodark, zarwno Niemiec, jak i krajw podbitych. Sprawno i efektywno niemieckiej gospodarki wojennej bya bardzo wysoka. Take w osamotnionej Anglii pastwo stao si organizatorem i kontrolerem gospodarki przede wszystkim produkcji, ale take konsumpcji spoecznej. W odlegych od teatrw wojennych i potnych gospodarczo Stanach Zjednoczonych przez cay czas funkcjonowa rynek, jednak przy rozmaitych ograniczeniach ze strony pastwa, ktre i tutaj organizowao wysiek wojenny gospodarki i spoeczestwa. Pienidz, ktry w gospodarkach wojennych krajw europejskich peni wtrn rol, w USA by gwnym narzdziem kierowania panujcymi w gospodarce przedsibiorstwami prywatnymi. Podobnie jak w okresie I wojny wiatowej, w okresie 1940-45 gospodarka amerykaska ogromnie si rozwina. Koniec wojny oznacza drastyczn redukcj popytu, co jak w 1920 roku mogo spowodowa kryzys gospodarczy. Tym razem jednak Stany Zjednoczone potrafiy go unikn, przede wszystkim dziki Planowi Marshalla. Czego nigdy by nie zrobi prywatny kapita, uczyni rzd: zniszczonym wojn i zagroonym komunizmem krajom europejskim przede wszystkim Anglii, Francji, zachodnim Niemcom i Wochom podarowa miliardy wieutkich papierowych dolarw, jakich mu dostarczyy banki Rezerwy Federalnej. Owe kraje zakupiy za te dolary amerykask ywno, a take rodki produkcji, odbudowujc i unowoczeniajc (Niemcy zwaszcza) swj przemys. Bya to operacja cakowicie w duchu teorii keynesowskiej. Nadchodzi okres triumfu tej teorii take za oceanem. Lata 1948-67 to w USA epoka Keynesa. W tym okresie prowadzona jest tam oparta na keynesowskiej teorii polityka interwencji pastwa w gospodark. Celami s: niedopuszczenie do kryzysu ekonomicznego, pene zatrudnienie czynnikw produkcji, wysokie tempo wzrostu gospodarczego. rodki to: wbudowanie w gospodark mechanizmw stabilizacyjnych (progresja podatkowa i zasiki dla bezrobotnych), pobudzanie wydatkw prywatnych konsumpcyjnych i inwestycyjnych, tworzenie popytu pastwowego.

193

Duga fala rozkwitu oparta bya na budownictwie komunalnym, pomocy dla zagranicy, boomie gospodarczym i inwestycjach amerykaskich w Europie Zachodniej, zbrojeniach (koszty wojny koreaskiej, pokrywane z deficytu budetowego, wyniosy w 1953 roku ponad 13% PKB) i potem znacznym eksporcie do Europy Zachodniej. W kocu 1957 roku doszo do ostrej recesji. Mimo bezrobocia ceny i pace rosy. Zastosowana zostaa ostra kuracja keynesowska (budownictwo komunalne autostrady, socjalne mieszkania, zasiki dla bezrobotnych). Podjte potem dziaania deflacyjne osabiy koniunktur i spowodoway wzrost bezrobocia. W 1961 roku prezydent Kennedy wystpi z programem Nowej Ekonomiki programem dugofalowego wzrostu gospodarczego. Zaktywizowana zostaa polityka budetowa: w ramach podjtej polityki taniego pienidza nastpia obnika stopy procentowej banku centralnego (Fed) i rynkowej; wprowadzone zostay ulgi inwestycyjne, obniono te podatki od dochodw indywidualnych. Wobec szybkiego wzrostu popytu na towary oraz duego spadku bezrobocia pojawia si tendencja do podnoszenia cen i pac ktr rzd powstrzymywa perswazj wobec przedsibiorcw i zwizkw zawodowych. Efektem byo blisko 9 lat ekspansji gospodarczej. Tempo wzrostu PKB ulego podwojeniu. Niskiemu bezrobociu towarzyszy wzrost pac. Rosy wydatki pastwa na owiat, badania naukowe, ochron rodowiska, wiadczenia socjalne, wzrosa pomoc dla krajw sabo rozwinitych, a take zbrojenia. Mimo to inflacja bya minimalna, wahaa si w granicach 1,3-2%. Nastpia te poprawa bilansu patniczego. Po mierci Kennedyego Johnson realizowa dalej wczeniej ju znan i realizowan w Europie Zachodniej ide pastwa opiekuczego. Zaangaowani w ten rozwj ekonomici amerykascy sprbowali rozwin teori keynesowsk. Powstay wwczas: nowoczesna teoria kryzysw (w tym stabilizatorw koniunktury) oraz teoria zrwnowaonego wzrostu gospodarczego tzn. wzrostu bez powaniejszych waha koniunktury, wysoko wykorzystujcego istniejce czynniki produkcji i realizujcego dziki temu najwysz obiektywnie moliw stop wzrostu. Rozwina si te wwczas teoria startu i rozwoju krajw zacofanych. Od 1966 roku Stany Zjednoczone angaoway si coraz gbiej w wojn wietnamsk, nie aprobowan przez znaczn cz spoeczestwa amerykaskiego. Rosnce wydatki wojskowe przekroczyy w 1968 roku 9,5% PKB. Finansowano je z deficytu budetowego gwnie, pokrywanego dodatkow emisj pienidza. W rezultacie rosy ceny, koszty utrzymania i std nacisk na pace. Spada poziom prywatnych inwestycji, jak i wydatkw konsumpcyjnych. Po dodatkowym opodatkowaniu zyskw korporacji, w 1968 roku nastpi ich wzgldny (w stosunku do pac), a potem bezwzgldny spadek. Wzrost inflacji wprawdzie zaledwie do 4,2% (!) w tyme roku nie dal si jednak w zwyky sposb opanowa. Rosncemu niezadowoleniu wielkiego kapitau towarzyszyy wystpienia ekonomistw wieszczcych kryzys keynesizmu. W rzeczywistoci powstay warunki, do ktrych klasyczny model keynesowski z niewykorzystanymi czynnikami produkcji nie by dostosowany: wszystkie one byy w peni zatrudnione, a dynamika popytu nakrcanego potrzebami wojennymi przekroczya aktualnie moliw do osignicia dynamik produkcji i poday. Aby unikn inflacji trzeba by zastosowa rodki podobne do tych, jakie zastosoway w latach 40. wojujce ze sob pastwa europejskie, poczynajc od zamroenia cen i pac. Powsta jednak klimat dla antykeynesowskiej ofensywy, skompromitowanej w okresie wielkiego kryzysu i dugo pozbawionej wpyww, liberalnej doktryny ekonomicznej, a w praktyce 194

dla redukcji interwencjonizmu pastwowego i powrotu do penej wolnoci dla prywatnego kapitau. Oczywicie liberalizm wystpi w zmienionej formie, neoliberalno- monetarystycznej. Cae te kilkadziesit lat europejsko-amerykaskiej historii gospodarczej tak podsumowa minister finansw zbankrutowanego wanie (dziura 80 mld) rzdu III Rzeczpospolitej, Jarosaw Bauc: gdy sysz, jakie recepty proponuje si na zwalczanie bezrobocia, chwytam si za gow. To mylenie tkwice korzeniami w teoriach J.M. Keynesa. To s bzdury (cyt. za R. Bugajem w artykule Smutny fina pewnej ortodoksji). A liberalny dziennikarz z Wprost, nomen omen Cielemicki, wtrowa w I programie Polskiego Radia: by niejaki pan Keynes, stworzy bdn teori, ktrej si wyrzek pod koniec ycia... 5. Neoliberalizm, jego zwycistwo i owoce W kocu lat 30. sprbowano zsyntetyzowa liberaln ortodoksj ze zwycisk teori keynesowsk. Gdy mianowicie dowodzono, powoujc si na niektre wypowiedzi samego Keynesa dziki polityce gospodarczej prowadzonej zgodnie z keynesowskimi zaleceniami powraca pene zatrudnienie, liberalna doktryna odzyskuje wano. Kiedy w latach 50. i 60. zasady penego zatrudnienia upowszechniy si, utrwalia si na powrt ortodoksja, w ktrej teoria Keynesa zostaa sprowadzona do szczeglnego przypadku oglnej teorii rwnowagi ekonomicznej 111. Jeszcze w okresie midzywojennym w wysoko zoligopolizowanych gaziach przemysu amerykaskiego pomimo recesji ceny rosy. Tak te byo w latach 1957-58. Poniewa inflacja nie reagowaa na podatkow redukcj popytu, uznano j wwczas za kosztow, a nie popytow, cilej za wynik nacisku zwizkw zawodowych na wzrost pac, a korporacji na wzrost zyskw. Spiral cen i pac naleao przerwa ingerencj pastwa. Za upart inflacj obwiniano nie teori Keynesa, a co najwyej epigonw Keynesa, skonnych kady wzrost bezrobocia uzna za wynik niedostatecznego popytu i reagowa powikszeniem wydatkw pastwowych albo polityk taniego pienidza. W kocu lat 60. reakcje na inflacj zwizan z finansowaniem z deficytu budetowego wojny wietnamskiej byy ju inne: skierowane zostay wprost przeciw teorii Keynesa i ingerencji pastwa w gospodark. Ju w latach 50. zacza si odradza pienina teoria inflacji, tzn. pogld, e inflacja wynika zawsze z nadmiernej iloci pienidza. w nadmiar dowodzia nowa szkoa mylenia ekonomicznego, nazwana w 1968 roku monetaryzmem jest efektem bdnej polityki pieninej wadz gospodarczych. Pastwo rozszerza sw ingerencj w gospodark i ycie spoeczne, a wydatki przekraczajce dochody pokrywa mu Bank Centralny dodatkow emisj pienidza. Powstajca w ten sposb, wysoce szkodliwa dla ycia gospodarczego inflacja kontynuowali monetaryci, M. Friedman przede wszystkim jest cen pacon za nic. Pienidz jest bowiem neutralny wobec realnych procesw gospodarczych. W duszym okresie nie determinuje on realnej poday, wzgldnych cen, wielkoci zatrudnienia, dochodu spoecznego, a wpywa tylko na ich poziom nominalny. Im go wicej, przy danej szybkoci jego obiegu i danej masie towarowej, tym wyszy bdzie oglny poziom cen i to wszystko. W szczeglnoci, wbrew Keynesowi, nie mona za pomoc pienidza trwale zmniejszy bezrobocia. Kada gospodarka ma jego naturaln stop. W krtkim okresie za cen wzrostu stopy inflacji mona uzyska spadek stopy bezrobocia, jeli
E. Domaska, Wok interwencji pastwa w gospodark, Warszawa 1992, s. 149 (na tej pracy opar autor zarys amerykaskiej polityki gospodarczej i zwizanych z ni koncepcji ekonomicznych po II wojnie wiatowej).
111

195

robotnicy i przedsibiorcy kieruj si ekonomicznymi zudzeniami; gdy si one jednak rozwiej, bezrobocie powrci do normalnego poziomu, a zwikszona stopa inflacji pozostanie. Jeli robotnicy i przedsibiorcy kierowa si bd racjonalnymi oczekiwaniami, stopa bezrobocia w ogle nie spadnie, a stopa inflacji wzronie. Tak te i tylko tak bdzie w dugim okresie. Rwnie mao sensu maj pastwowe wydatki na polityk spoeczn dowodzili monetaryci. Przede wszystkim, znaczn cz rodkw zuywaj same na siebie biurokratyczne aparaty, ktre t polityk realizuj Po wtre, realizuj one t polityk niesprawnie, marnotrawi rodki spoeczne. Nastpnie, nadmierna pastwowa opiekuczo pozbawia ludzi inicjatywy, hamuje energi spoeczn. Wreszcie, wszdzie tam, gdzie biurokratyczne aparaty dziel rodki publiczne lub co kontroluj, reguluj zwaszcza na styku z przedsibiorczoci prywatn kwitnie korupcja. Garci dodatkowych argumentw na rzecz maksymalnej redukcji ingerencji pastwa w ycie gospodarcze i spoeczne dostarczyli w latach 70. twrcy podaowej teorii ekonomii. Poniewa bogactwo narodw tworz prywatne przedsibiorstwa, a nie rzd, powinny by one ich zdaniem uwolnione od przepisw krepujcych woln gr si ekonomicznych, osabiajcych sygnay rynkowe. Powinny te by uwolnione od nadmiernych podatkw. Istnieje bowiem optymalna stopa podatkowa, po przekroczeniu ktrej sabn bodce do produkcji, spada poda dbr i usug i spadaj zamiast rosn wpywy podatkowe do budetu. Denie pastwa do korekty za pomoc podatkw i transferw rynkowego podziau dochodu spoecznego (sprawiedliwoci rynkowej), do bardziej sprawiedliwego jego podziau (sprawiedliwoci spoecznej) negatywnie oddziauje na wzrost wydajnoci i efektywnoci, na skonno do inwestycji i innowacyjno, na wzrost gospodarczy w ogle, czego koszty ponosz te biedniejsze warstwy spoeczestwa. Obnika podatkw i deregulacja dziaaj odwrotnie, pobudzaj aktywno gospodarcz, przypieszaj wzrost gospodarczy. Przynoszc korzyci take warstwom biedniejszym, wzrost gospodarczy zwiksza liczebno i znaczenie klas porednich posiadajcych, ktre s ostoj spoeczestwa liberalnego, respektujcego prawa jednostki. W ten oto sposb nastpi powrt do liberalnej koncepcji pastwa minimum. Wedug monetarystw jedyn funkcj makroekonomiczn, jak powinno ono peni, jest prowadzenie polityki monetarnej. Wzrost masy pienidza, odpowiadajcy przypuszczalnemu wzrostowi produkcji i usug, powinien wykluczy (w zasadzie) zarwno inflacj, jak i deflacj, zapewni sprzyjajc wzrostowi gospodarczemu stabilizacj poziomu cen. Aby pastwo nie mogo ju nigdy wicej rozszerzy keynesowsko pola dziaania, zalecono potem odebranie mu i tej funkcji, poprzez ustawowe uniezalenienie od niego Banku Centralnego. W takiej sytuacji, aby wydatki pastwa mogy przekroczy jego dochody, musiaoby ono zapoyczy si u spoeczestwa emitujc papiery skarbowe, albo w bankach komercyjnych, w obu wypadkach ponoszc wysokie koszty oprocentowania. Obcienie budetu tymi kosztami ograniczaoby skutecznie pozyskiwanie przez pastwo dodatkowych rodkw pieninych. Ale czy bez pomocy pastwa prywatno-kapitalistyczna gospodarka nie zawiedzie, tak jak zawioda w kocu lat 20.? Wcale nie ona spowodowaa wielki kryzys dowodzi M. Friedman ju w latach 50. przyczyn byy bdy w polityce pieninej Federalnego Systemu Rezerw. Niezalenie od tej kwestii monetaryci, podaowcy i inni neoliberaowie byli absolutnie przekonani o zdolnoci prywatnej gospodarki rynkowej do samoregulacji, penego wykorzystania czynnikw produkcji i optymalnego tempa wzrostu.

196

Wedug starej doktryny liberalnej system wolnokonkurencyjny jest wewntrznie stabilny powraca automatycznie do stanu rwnowagi przy penym zatrudnieniu; ekonomia Friedmana, utrzymujc zaoenie o generalnej stabilnoci systemu, urealnia je ... twierdzeniem, i gospodarka rynkowa nie zakcana przez politykw gospodarczych, dokadniej politykw pieninych, dy do rwnowagi na poziomie praktycznie penego wykorzystania czynnikw produkcji, a w szczeglnoci gwarantuje spoecznie akceptowany, naturalny wanie, poziom zatrudnienia. Tym samym prawo Saya zostao reanimowane112. Opinie o monetaryzmie byy rne, od entuzjastycznych do skrajnie negatywnych, jak np. nastpujca opinia znanego angielskiego ekonomisty N. Kaldora: Jest to choroba umysowa, ktra w cigu ostatnich 5 czy 10 lat rozpowszechnia si lotem byskawicy, jak jaka zwariowana sekta kalifornijska. Opiera si na prymitywnych i faszywych przesankach, niemniej jednak silnie przemawia do egoistw i nieukw, a jego wzgldnie pewnym skutkiem jest pogbienie napi spoecznych i brak stabilnoci, bdcy rezultatem powikszajcych si nierwnoci i rosncego bezrobocia113. Take noblista R. Klein uzna pogld noblisty M. Friedmana za bdny opis funkcjonowania gospodarki. Powrt do gospodarczego liberalizmu odpowiada jednak wielkiemu kapitaowi amerykaskiemu. Po klsce demokratw w kocu lat 60., republikanin R. Nixon pierwszy sprbowa wcieli w ycie zalecenia M. Friedmana. Ograniczono roczne tempo wzrostu poday pienidza, podjto restrykcyjn polityk kredytow oraz deflacyjn polityk fiskaln (zawieszono, m.in. ulgi inwestycyjne). Rzd przesta te ingerowa w ceny i pace. Rezultaty byy ze. Nastpio zahamowanie tempa wzrostu, a potem spadek PKB oraz produkcji przemysowej, a jednoczenie inflacja wzrosa. Nic dziwnego, e w poowie kadencji Nixon odrzuci neoklasyczn wiar, optymizm i zalecenia friedmanowskich doradcw. Od dzi znw jestem keynesist powiedzia podobno w poowie 1971 roku. Z amrozi ceny i pace na 90 dni, a potem podda je cisej kontroli co znacznie obniyo stop inflacji ; odrzuci polityk restrykcji kredytowych; powstay wskutek zagodzenia polityki fiskalnej deficyt budetowy sfinansowa dugiem publicznym. Nie wiadomo, jaki byby ostateczny rezultat tych posuni, gdy uwikany w afer Watergate Nixon musia zrezygnowa z prezydentury. W czwartym kwartale 1973 roku nastpi pierwszy szok naftowy (midzynarodowy kartel OPEC podnis parokrotnie cen ropy). W USA doszo do recesji gospodarczej z jednoczesnym wzrostem inflacji (do slumpflacji). Nowy prezydent G. Ford uzna inflacj za gwne niebezpieczestwo i znw zastosowa polityk drogiego pienidza. Restrykcje monetarne zintensyfikoway spadek PKB i produkcji oraz bezrobocia. Zmusio to Forda do zmiany priorytetu uznania bezrobocia za gwn plag. Polityk restrykcji monetarnych zastpiono polityk antyrecesyjn (m.in. obniono podatki od niszych dochodw). Szybko rosy wydatki budetu federalnego. Skutki byy korzystne recesja ustpia miejsca ekspansji, inflacja spadaa, wzroso jednak bardzo powanie zaduenie pastwa. J. Carter, ktry obj urzd prezydencki w styczniu 1977 roku, za gwny cel polityki ekonomicznej rzdu uzna likwidacj deficytu budetowego. Znw zaostrzono rygory podatkowe i przyhamowano wzrost wydatkw. Do deflacyjnej polityki budetowej doczono wkrtce restrykcyjn polityk pienino-kredytow, aby jeszcze obniy inflacj i umocni dolara na rynku midzynarodowym. Gdy w efekcie spado tempo wzrostu PKB, a inflacja nie ustpia, Carter inflacj
112 113

E. Domaska, cyt. wyd., s. 166. N. Kaldor, Perspektywy gospodarki wiatowej, w: Zasoby ludzkie, zatrudnienie i rozwj , Warszawa 1986, s. 198.

197

z kolei uzna za gwn plag gospodarcz i obieca narodowi amerykaskiemu, e j zwalczy recesj gospodarcz (!) Poniewa inflacja miaa charakter przede wszystkim kosztowy, prba jej zwalczania restrykcyjn polityk monetarn musiaa prowadzi do bardzo powanego spadku produktu narodowego i produkcji przemysowej oraz do wzrostu bezrobocia. W pocztku 1981 roku kolejny prezydent USA, R. Reagan, ogosi konserwatywny program Odnowy Ameryki (nazwany reaganomik). Przewidywa on zmniejszenie wydatkw federalnych, zmniejszenie podatkw, ograniczenie administracyjnych regulacji w gospodarce, waciw (now) polityk pienin. Wydatki wojskowe miay by znacznie zwikszone, ograniczony mia by za to program walki z ndz, zmniejszona pomoc mieszkaniowa, skrcony okres wypacania zasikw bezrobotnym. Zredukowane miay by inne pozycje budetu, jak np. pomoc dla zagranicy, subwencje na badania naukowe (ale nie o militarnym znaczeniu), dotacje dla poszczeglnych stanw i miast. Wszystko to miao doprowadzi do zrwnowaenia (a nawet dodatniego salda) budetu federalnego, podniesienia, a nastpnie ustabilizowania (na okoo 4%) tempa wzrostu PKB, stopniowego spadku stopy bezrobocia i szybkiego spadku inflacji. Efekty, z rnych przyczyn, rniy si znacznie od zapowiedzianych. W okresie pierwszej prezydentury R. Reagana (1981-84) rzdowi udao si znacznie zmniejszy inflacj (przy czym istotn rol odegraa tu obnika wiatowych cen ropy naftowej), ale PKB spad i ogromnie (do okoo 11%) wzroso bezrobocie. Skutkiem restrykcyjnej polityki Fed bya, przede wszystkim, ogromna fala bankructw, zwaszcza mniejszych przedsibiorstw. Poniewa konieczne stay si dodatkowe rodki na zasiki dla bezrobotnych, na przywrcenie subwencji dla publicznej opieki zdrowotnej (miay tu miejsce masowe protesty), na subwencje dla farmerw za ograniczenie upraw, a przede wszystkim na ogromne wydatki wojskowe deficyt budetu federalnego, zamiast si zmniejszy, wzrs w 1982 roku niemal dwukrotnie w porwnaniu z rokiem poprzednim. Wobec ponad 11-milionowego bezrobocia antykeynesowska administracja R. Reagana signa po klasyczne keynesowskie narzdzie: roboty publiczne. Obnika oprocentowania kredytu hipotecznego i konsumpcyjnego oywia budownictwo mieszkaniowe i zakupy trwaych dbr konsumpcyjnych. Recesja ustpia, PKB wzrs o 4,5%. W tych warunkach, przy wprowadzonych wczeniej ulgach podatkowych, obudziy si i utrwaliy ekspansj prywatne inwestycje produkcyjne (korporacji gwnie). Spada zarwno stopa inflacji, jak i stopa bezrobocia wzrs natomiast deficyt budetu federalnego (25,7% wydatkw i 6,3% PKB najwicej w powojennej historii USA), wzroso zaduenie federalne (42% PKB w 1984 roku). Parokrotnie powikszy si take deficyt bilansu handlowego Stanw Zjednoczonych, w znacznej mierze wskutek niekorzystnej dla eksportu zwyki kursu dolara, i niemal do zera zmalao dodatnie saldo inwestycji zagranicznych. W pocztku drugiej prezydentury R. Reagana wanie deficyt budetu federalnego uznany zosta za gwny problem do rozwizania. Dziki trwajcej koniunkturze mia nastpi wzrost wpyww podatkowych, a gbokie cicia programw socjalnych powinny byy obniy wydatki. Stao si jednak inaczej: sabnca koniunktura zmniejszya przyrost wpyww, a jednoczenie zamiast si obniy dwukrotnie wzroso tempo wzrostu wydatkw pastwowych (zwaszcza pastwowych zakupw dbr i usug). Rezultatem by ogromny deficyt budetowy. W nastpnym roku, mimo reformy podatkowej znacznie ograniczajcej ulgi, osign on rekordowy poziom (dopiero kolejne lata przyniosy jego spadek). Gwn przyczyn by wzrost wydatkw wojskowych,

198

trudnoci z redukcj wydatkw socjalnych i subwencji dla budetw stanowych i lokalnych oraz wzrost kosztw (oprocentowania) dugu publicznego. Deficyt bilansu handlowego powikszy si mimo korzystnego dla eksporterw spadku kursu dolara. W zwizku z tym nasilone zostay dziaania protekcjonistyczne. Poprawa nastpia tu dopiero w 1988 roku, gwnie wskutek dobrej koniunktury gospodarczej u wikszoci partnerw handlowych USA i wzrostowi tam importu z USA. Dochody netto z inwestycji zagranicznych, ktre przez kilka dziesicioleci agodziy deficyt w handlu zagranicznym, w okresie Reagana malay, i tu pojawi si deficyt, tote pojawi si i wzrasta deficyt obrotw biecych i narastao zaduenie zagraniczne USA. W 1985 roku stay si one po raz pierwszy dunikiem wiata. Bilans rzdw Reagana by dwoisty. Z jednej strony, trwajca ponad 7 lat ekspansja gospodarcza, niewysoka (cho wysza ni w latach 1960-80) stopa bezrobocia, troch obniona stopa inflacji. Z drugiej strony, wzrost udziau wydatkw budetowych w PKB i parokrotny w porwnaniu z wczeniejszym 20-leciem wzrost deficytu budetowego. Prowadzc pragmatyczn polityk czc eklektycznie zalecenia rnych doktryn ekonomicznych (liberalizm, ale i elementy protekcjonizmu w stosunkach handlowych z zagranic, monetaryzm, ale i znaczna interwencja pastwa w gospodark) ekipa rzdowa Reagana daleko odesza od programu Odnowy Ameryki. Retoryka prezydenckich przemwie bya natomiast zawsze antyetatystyczna. 6. Obecny kryzys i rodki keynesowskie Z przedstawionego historycznego wyboru zdaje si wynika szereg wnioskw istotnych dla kraju, ktrego gospodarka znalaza si w sytuacji keynesowskiej, tzn. gdzie jest masowe bezrobocie, istniej w szeregu gazi wolne moce i zasoby rzeczowe, a czynniki te nie cz si ze sob wskutek niedostatku efektywnego popytu zawinionego np. deflacyjn polityk pienin i masowym importem. A oto niektre z owych wnioskw: l) liberalna doktryna ekonomiczna nie jest w stanie pomc w przezwycieniu kryzysu, do ktrego system wolnej od jakiejkolwiek kontroli i regulacji przedsibiorczoci prywatnej, dcej do maksymalizacji zysku, prowadzi; 2) naley odrzuci doktrynalne dyrektywy minimalizacji udziau pastwa w produkcie krajowym i bezwarunkowego denia do rwnowagi budetowej, a w szczeglnoci polityk oszczdnoci budetowych w odpowiedzi na spadek wpyww podatkowych ze zwijajcej si gospodarki; 3) naley opracowa i wcieli w ycie szeroki program interwencji pastwa w gospodark w celu jej dynamizacji; program zamiast postpujcej redukcji tworzenia popytu konsumpcyjnego (tam zwaszcza, gdzie moe on by pokryty wzrostem produkcji krajowej) oraz pomocy dla przedsibiorstw utrzymujcych zatrudnienie. Poniewa zarwno popyt, jak i poda tworz inwestycje, pastwo winno uruchomi znaczne kredyty dla inwestujcych przedsibiorstw prywatnych, samorzdw rnego szczebla, a take dla istotnych dla gospodarki i dobrze rokujcych przedsibiorstw pastwowych zamiast je z doktrynalnych i innych przyczyn finansowo dobija i wyprzedawa; 4) program interwencyjny naley finansowa z mobilizowanych rnymi metodami oszczdnoci spoecznych oraz z deficytu budetowego. rodki na pokrycie tego deficytu co najwyej symbolicznie oprocentowane powinien zapewni bank centralny dodatkow emisj

199

pienidza. Pastwo bdzie mogo zwrci te rodki, gdy w efekcie rozwoju gospodarki spadn niektre wydatki socjalne, a wzrosn wpywy podatkowe i inne; 5) doktryna neoliberalno-monetarystyczna realizuje swj program antyinflacyjny dawieniem popytu i w konsekwencji wzrostu produkcji. Interwencja pastwa w gospodark powinna odwrci kierunek tego wycigu. Wzrost gospodarczy moe si odbywa bezinflacyjnie lub przy niewielkiej inflacji, dopki nie wyczerpi si rezerwy czynnikw produkcji. Pniej naley baczy, by pobudzony przez pastwo wzrost popytu nie przekroczy moliwoci wzrostu produkcji. Jednak nawet wwczas moliwe jest niedopuszczenie do inflacji administracyjn kontrol cen i pac, co jest racjonalne na czas niezbdny po to, by produkcja dogonia popyt. Mona by te wnioski inaczej sformuowa, jeszcze inne wycign, ale nie o to chodzi najwaniejsze, czy id one we waciwym kierunku. Czy s zasadniczo suszne; czy moliwe s do realizacji w obecnych, znacznie rnicych si od tych z lat 30. XX wieku warunkach; czy w tych nowych warunkach mogyby by efektywne? To wanie naleaoby teraz dokadnie zbada. Punktem wyjcia musi by zbadanie cech szczeglnych obecnego kryzysu. Kryzys obecny zacz si tam, gdzie hipertroficznie rozwinity sektor finansowy, sabo ju zwizany ze sfer realnej gospodarki i nie podlegajcy skutecznej zewntrznej kontroli i regulacji, wytworzy swymi zyskami ogromny balon finansowy, balon kapitau fikcyjnego. W USA, po udanej kompromitacji osobistej i eliminacji Clintona, wybory wygra (mao przekonujco) G.W. Bush i republikanie powrcili do wadzy. Wkrtce po zamachu na World Trade Center, Stany Zjednoczone napady na Irak, a potem na Afganistan. Wydatki wojenne i okupacyjne finansowane byy po czci z podatkw, po czci z dugu publicznego (papiery dune kupoway masowo Chiny, elity arabskich krajw naftowych i innych krajw). Rozwijajca si wysoka koniunktura podtrzymywana bya polityk Fedu. Zachty finansowe wywoay ogromny, take spekulacyjny popyt na nieruchomoci, na ktry budownictwo odpowiedziao z nawizk. Rosnce trudnoci (najpierw nabywcw, potem take deweloperw) ze spat kredytw zachwiay rynkiem nieruchomoci. Bogacce si dotd szybko banki zaczy ponosi straty. W okresie koniunktury zarwno banki, jak i przedsibiorstwa produkcyjne i usugowe (zwaszcza wielkie korporacje) wykazyway wzrost zyskw (nieraz nieprawdziwy), co podnosio ceny ich papierw wartociowych. Cigy wzrost kursw uruchomi take na tym rynku popyt spekulacyjny finansowany coraz szerzej z kredytw. Zastopowanie wzrostu kursw musiao doprowadzi do wyprzeday papierw w celu spaty kredytw, do spadku notowa, paniki i krachw giedowych. Zapalnikiem stao si bankructwo jednego z renomowanych bankw, ktremu Fed odmwi pomocy. W obawie przed dalszymi bankructwami w sektorze finansowym, jeszcze za prezydentury Busha powsta program ratowania tego sektora przy pomocy pastwa. Banki gotowe byy przyj gwarancje i subwencje, ale kredytowanie radykalnie ograniczyy. Trudnoci z uzyskaniem i wzrost kosztu kredytu, ale take rosnca obawa przed recesj, ograniczyy popyt na rynku i zmusiy przemys samochodowy do ograniczenia produkcji. Musiao to dotkn bolenie przemys metalowy i inne gazie. Redukcje pracownikw zaczy ogranicza popyt na masowe rodki konsumpcji. Spirala spadku rozkrcaa si obejmujc coraz szerzej sfer realn, dojrzewa klasyczny kryzys nadprodukcji towarw z masowym bezrobociem i niewykorzystaniem mocy produkcyjnych. Kryzys wywoany nie znajc adnych granic interesu spoecznego, nie mwic ju o zasadach moralnych dz zysku, najdobitniej obecnie prezentowan i najskuteczniej realizowan przez rakowat narol kapitau finansowego na spoecznym systemie produkcji.

200

Dziki czemu moga ta narol powsta, naleaoby to dokadnie zbada, aby mc j usun. Prawdopodobnie w gr wchodziy tu gwne czynniki: system umoliwiajcy niemal nieograniczon emisj pienidza, a w szczeglnoci dolara amerykaskiego papieru przyjmowanego na caym wiecie za realne towary oraz absurdalna przecena mechanizmu rynkowego, gwarantujcego rzekomo korzy spoeczn z motywowanych zyskiem dziaa prywatnych. Std wanie wynikao negowanie potrzeby jakiejkolwiek spoecznej kontroli prywatnej wasnoci i przedsibiorczoci. Zwaszcza pastwowa kontrola i regulacja kapitau prywatnego oraz bezporednie dziaania pastwa w gospodarce byy i s przedmiotem nienawici wszystkich liberalnych doktrynerw, podobnie jak wielkiego kapitau (ktry jednak pomoc pastwow w robieniu interesw chtnie przyjmuje). Wyej opisan sytuacj w gospodarce zasta nowy prezydent USA. Demokraci amerykascy na og nie ulegali liberalnemu zalepieniu. Cho sam Roosevelt nie zna si na ekonomii (kapitalne s jego wraenia z rozmowy z Keynesem oraz Keynesa z rozmowy z nim), ale to jego administracja opracowaa i realizowaa Nowy ad w latach 30. Administracja Kennedyego opracowaa i realizowaa program Nowej Ekonomiki dugofalowego wzrostu gospodarczego i budowy pastwa opiekuczego (ktry mia dokoczy Johnson). Polityka gospodarcza Clintona te zawieraa prospoeczne elementy. W tym te kierunku zdaj si i koncepcje Obamy. W kadym razie, w jego programie walki z kryzysem nie ma liberalnych hamulcw, w rodzaju, np. ograniczenia wielkoci deficytu budetowego co ma kluczowe znaczenie, bo bez odpowiednich rodkw finansowych pastwo nie mogoby realizowa zamierzonej interwencji w sfer finansow, realn i spoeczn i szansy na ograniczenie i przezwycienie kryzysu by nie byo. Antykryzysowy program Obamy zawiera liczne rodki keynesowskiego sposobu widzenia gospodarki i jej mechanizmw. Take ekipy rzdzce aktualnie w gwnych pastwach Europy Zachodniej, wobec groby kryzysowej katastrofy, odrzucaj stopniowo dogmaty doktryny neoliberalnej i przewiduj uruchomienie dziaa keynesowskiego typu. Jak daleko posun si w tym kierunku i czy odnios sukces; czy i w jakim stopniu ogranicz kryzys w sferze finansw i ochroni sfer realn i spoeczn: nie wiadomo, zaley to od wielu czynnikw. 7. Neoliberalna III RP pomidzy koniecznoci a niemonoci W Europie rodkowo-Wschodniej rzd III RP wyrnia si upartym trzymaniem si liberalnych dogmatw. Dlaczego i jakie s ju, a jakie bd niezadugo i w dalszej perspektywie tego skutki? Mona to sprbowa przewidzie. Gdy Gorbaczow swymi nieudanymi reformami i naiwn polityk wobec Zachodu dobija, wyczerpany przegrywanym wspzawodnictwem, system socjalistyczny, w USA i czowce krajw kapitalistycznych panowaa neoliberalno-monetarystyczna doktryna ekonomiczna. Suya ona ich interesom polegajcym na swobodnym dostpie ich towarw i kapitaw do kadego zaktka wiata. Praktycznie suy temu konsensus waszyngtoski. Pierwotnie okrela on kierunki dziaania organizacji wykonawczych Midzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku wiatowego przede wszystkim w stosunku do zaduonych krajw III wiata. Realizacja programw stabilizacyjnych zapewniaa na og to, o co chodzio wierzycielom zaduonych krajw, z reguy kosztem recesji, skokowego wzrostu bezrobocia i ndzy, spadku dochodw wikszoci

201

spoeczestwa w tych krajach. Dlatego, gdy upad realny socjalizm, powsta pomys zastosowania programw tego rodzaju w krajach posocjalistycznych. III RP z odziedziczonym po PRL dugiem wobec krajw zachodnich, ale take z powodw ideowych i politycznych powiza solidarnociowej i prokapitalistycznej czowki, od razu staa si klientem MFW i B. Robocza wersja programu stabilizacyjnego dla Polski nazwanego planem Balcerowicza konkretyzowana w kolejnych (wkrtce utajnionych) listach intencyjnych i memorandach rzdu polskiego do tych organizacji bya obszerna i szczegowa. Zawieraa zobowizania rzdu do dziaa w kierunku budowy liberalnego systemu kapitalistycznego, w szczeglnoci do: likwidacji sektora pastwowego w gospodarce. Zniszczenie wasnociowej podstawy systemu socjalistycznego i pierwotna akumulacja kapitau prywatnego bya naczelnym zadaniem transformacji ustrojowej; wycofania si pastwa z wszelkich form i zakresw regulacji gospodarki. Jedynym mechanizmem regulacyjnym mia by wolny rynek; liberalizacji obrotw handlowych z zagranic. Chodzio zwaszcza o zniesienie wszelkich utrudnie w dostpie zagranicznych towarw na polski rynek: barier celnych, kontyngentw importowych, wymogw dewizowych itd.; liberalizacji obrotw kapitaowych z zagranic. Chodzio o najlepsze warunki dla kapitau zagranicznego, ktry zechce zainwestowa w produkcj, handel. rynek pieniny, a przede wszystkim wykupi interesujce go przedsibiorstwa, nawet cae brane, nie wyczajc strategicznych dla gospodarki krajowej. Wchodziy tu take takie kwestie, jak ulgi i zwolnienia podatkowe, prawo wykupu ziemi i prawo wywozu zyskw; liberalizacji w sferze bankowej i ubezpieczeniowej. Chodzio o udostpnienie polskiego rynku zagranicznym korporacjom oraz umoliwienie wykupu przez nie na jak najlepszych warunkach polskiej bankowoci i ubezpiecze; prowadzenia okrelonej polityki monetarnej. Chodzio o zwalczenie inflacji, wiadomie przedtem spotgowanej przez pastwo uwolnieniem cen coraz szerszej grupy towarw przy jednoczesnym podniesieniu kosztw produkcji przedsibiorstw (podniesieniu cen surowcw; energii, oprocentowania kredytu, dywidendy od rodkw trwaych itd). Te dziaania, a jednoczenie restrykcyjna polityka pienina i kredytowa, miay zdawi inflacj, a jednoczenie przedsibiorstwa pastwowe ; likwidacji gospodarczych, a jednoczenie spoeczno-opiekuczych funkcji pastwa. Udzia pastwa w PKB mia by zdecydowanie obniony, jego budet w zasadzie zrwnowaony, bank centralny uniezaleniony od pastwa z zakazem jego finansowania. Nie majc ju zyskw z monopoli pastwowych (zbankrutowanych, sprywatyzowanych, sprzedanych zagranicznym konsorcjom) pastwo miao dysponowa jedynie wpywami z podatkw (minimalizowanych od przedsibiorstw prywatnych i zagranicznych), wysoko oprocentowanych poyczek skarbowych i kredytw bankw komercyjnych. Gwarantowao to niezdolno pastwa do podejmowania szerszych dziaa w gospodarce, np. do pobudzania wzrostu gospodarczego inwestycjami, oraz konieczno drastycznej redukcji przez nie wydatkw na potrzeby oglnospoeczne i pomoc socjaln. Kolejne rzdy III RP przez kilkanacie lat dziaay pod nadzorem MFW i B. Uzgadniay z nimi stop wzrostu PKB, stop inflacji, deficyt obrotw biecych, rezerwy walutowe (i gdzie maj by one przechowywane), poda pienidza, wielko deficytu budetowego, dochody z prywatyzacji 202

(i ze sprzeday jakich duych firm pastwowych, a nieraz i komu, maj one pochodzi), polityk banku centralnego (np. e nie wprowadzi restrykcji w przepywie kapitaw i zyskw), prawodawstwo gospodarcze. W szczeglnoci budet pastwowy, jeszcze przed wniesieniem do parlamentu, uzgadniany by z rezydentur MFW w Warszawie. W cigu tego okresu spoeczny majtek produkcyjny przeszed w majestacie prawa albo w drodze jawnej grabiey w prywatne rce maej czci spoeczestwa, znaczne i kluczowe jego czci jak bankowo i niektre strategiczne brane przemysowe w rce kapitau zagranicznego, dua cz zostaa zmarnowana. W tym czasie zawarte zostay umowy midzynarodowe uniemoliwiajce obron polskiej gospodarki przed zalewem obcych towarw, przed zniszczeniem albo przejciem przez kapita zagraniczny. Do szczytowych osigni naleaa tu umowa stowarzyszeniowa z EWG, ktrej istotne zapisy zatajone przed spoeczestwem przewidziay redukcj polskiego potencjau przemysowego doprowadzanie do bankructwa i zamykanie stoczni, hurt, kopal, przedsibiorstw zbrojeniowych itd. W tym samym wreszcie czasie przyjte zostay ustawowe rozwizania instytucjonalne, krok po kroku osabiajce i obezwadniajce pastwo polskie jak konstytucjonalny zapis o cakowitej suwerennoci banku centralnego i rady polityki pieninej: suwerennoci, ktra skoczy si tym, e NBP stanie si fili europejskiej centrali z siedzib w Brukseli albo Berlinie. Wtedy pastwo polskie ktre ju dzisiaj nie jest w stanie zapewni zaspokojenia elementarnych potrzeb oglnospoecznych zostanie sprowadzone do roli licencjonowanego zarzdcy niesuwerennego, peryferyjnego landu. Doktryna ekonomiczna, ktra bya teoretyczn podstaw i uzasadnieniem budowy w Polsce liberalnego systemu kapitalistycznego, rozszerzaa stopniowo swe oddziaywanie na spoeczestwo. W jej ramach prowadzone byy rozumowania dziaaczy gospodarczych i politycznych centralnego i niszych szczebli, naganiane potem przez usune media. Postulaty odbiegajce od liberalnych dogmatw byy przemilczane albo coraz ostrzej pitnowane jako ekonomiczna gupota, ekonomiczny nacjonalizm, cigoty do gospodarki nakazowej itp. z wyranym celem, aby nikt nigdy wicej w Polsce nie pomyla nawet, e moe by co susznego poza liberaln ortodoksj. Wykadano j coraz szerzej w uczelniach akademickich, na niej wychowywano mode pokolenie uczc je: troszcz si o siebie, reszt zaatwi samoczynne mechanizmy rynkowe. Nic dziwnego, e po kilkunastu latach doktryna liberalna zapanowaa nie tylko w umysach dziaaczy gospodarczych i politycznych oraz wrd wpywowych przedsibiorcw, ale take wrd indoktrynowanych przez media inteligentw rnej profesji, pinteligentw i prostych ludzi. Ulegli jej nawet dawni dziaacze komunistyczni, a teraz przywdcy zeuropeizowanej socjaldemokracji, jak np. L. Miller, ktry wymieni Koodk na liberaa Haussnera. Po upadku socjaldemokracji Millera, decydujc si na polskiej arenie politycznej pozostaa wycznie prawica, zoona z dwch ostro konkurencyjnych ze sob partii: PO silnie zwizanej ze zjednoczon Europ z Niemcami na czele (w uproszczeniu, reprezentanta interesw kapitau zagranicznego i powizanej z nim czci kapitau polskiego, czyli kompradorskiego wedug dawnej terminologii) i PiS goszcego ochron zagroonego interesu narodowego (w uproszczeniu, reprezentanta kapitau narodowego). Od poraki PiS-u w przyspieszonych wyborach rzdzi partia Tuska. Premier jest tylko gboko wierzcym w kapitalizm i rynek dyletantem ekonomicznym, ale jego ekipa pod siln rk (dyspozycja pienidzmi!) byego londyskiego maklera, a potem londyskiego profesora Jacka Rostowskiego, to grupa zdecydowanych na wszystko neoliberaw.

203

Dobrze j charakteryzuje cho tyczca poprzedniej, balcerowiczowskiej grupy, nastpujca wypowied R. Bugaja: Jak dotychczas kopot w tym, e polityk gospodarcz kreuj ortodoksyjni liberaowie z podrcznikami w rku. S absolutnie przekonani, e budet musi by may, inflacja bezwzgldnie zduszona, pastwo opiekucze szybko likwidowane, gospodarka cakowicie otwarta, redystrybucja dochodw odrzucona, no i wszystko trzeba sprywatyzowa do dna 114. Platforma Obywatelska nie jest zdolna do wypracowania i realizacji sensownych dziaa antykryzysowych. Gronym tego sygnaem byo dopuszczenie do ostatecznej likwidacji polskiego przemysu stoczniowego (po zlikwidowanej ju wczeniej polskiej flocie handlowej, rybowstwie i wielu innych gaziach polskiej gospodarki). Na danie Brukseli, w imi wolnej konkurencji, u progu kryzysu pozbawiono pracy kilkadziesit tysicy ludzi. Byy prby zapobieenia kopotom w bankowoci, bezkosztowe na szczcie, bo zagraniczne centrale przejyby te rodki prdzej czy pniej jak Uni Credito. O pomocy upadajcym przedsibiorstwom przemysowym mowy nie ma, jeszcze si je dobija zezwoleniem na drastyczn zwyk cen energii, aby doinwestowa energetyk, ktr ma si sprzeda! Nie ma te mowy o dugotrwaych zasikach dla traccych z dnia na dzie prac tysicach pracownikw i ich rodzin Nie ma i nie bdzie na to pienidzy, podobnie jak nie ma ich dla szpitali, ktre nie chc prywatyzacji. Wymagaoby to znacznego zwikszenia deficytu budetowego, a to niemoliwe, bo nie wolno obcia obsug dugu nastpnego pokolenia, a ponadto nie suyoby prbie wejcia szybko do strefy euro. Spadek wpyww podatkowych budet rekompensowa ma wyprzeda (teraz akurat!!) pozostaych jeszcze wartociowych elementw majtku narodowego oraz ciciami wydatkw, gdzie si tylko da, socjalnych przede wszystkim, ale i np. w zbrojeniwce. Nadzieje na skuteczn walk z kryzysem PO wie z Europ. Z brukselskich dotacji maj by podjte rozmaite lokalne inwestycje. Wejcie do sfery euro ma zabezpieczy Polsk przed perturbacjami walutowymi, a moe przed ostrym kryzysem w ogle. Itd. Co si stanie przy braku sensownych szerokich dziaa antykryzysowych? Jeli upadki przedsibiorstw stan si masowe, jeli bezrobocie osignie znowu jak za Balcerowicza i jego ekipy trzy miliony i je przekroczy, rozpaczliwe pooenie pchnie ludzi na ulice i nie da si ich spacyfikowa pakami i karabinami zapowiedzianymi przez Tuska jeszcze w 1992 roku. W mniej lub bardziej dramatycznych okolicznociach PO utraci wadz. W ten sposb usunita zostanie pierwsza, ideologiczna, wyjciowa przeszkoda w zastosowaniu waciwych rodkw. Czy jednak nastpny rzd bdzie w stanie podj i prowadzi skuteczn polityk antykryzysow przy tych instytucjonalnych przeszkodach, ktre sprokurowali liberaowie, aby to wanie keynesowskiego typu dziaania uniemoliwi? Czy nastpna ekipa bdzie w stanie umocni pastwo polskie na tyle, aby mogo ono przeama te przeszkody? Czy wreszcie rodki oka si trafnie dobrane i skutecznie? Mimo woli nasuwa si tu pytanie, czy znaleliby si ekonomici, ktrzy w dzisiejszych polskich warunkach potrafiliby powtrzy z nawizk to, co zrobi w latach 30. Eugeniusz Kwiatkowski. Moim zdaniem jest sprawdzony ekonomista, zdolny do odegrania tej roli, i s ekonomici zdolni mu pomc w odbudowie Polski. Trudno sobie jednak wyobrazi dzisiaj ukad polityczny, ktry wyoniby rzd fachowcw i da jego szefowi w rce wadz gospodarcz o odpowiedniej sile.
114

Smutny fina pewnej ortodoksji, Rzeczpospolita z 18-19.08.2001. Niestety wcale nie by to fina.

204

Mowa bya dotd o polskiej sytuacji i problemach. Jest jednak oczywiste, e to, co bdzie si dziao w Polsce, w decydujcej mierze zalee bdzie od sytuacji w skali europejskiej i wiatowej. Tu za wszelkie przewidywania s jeszcze mniej uzasadnione ni dla Polski. Nie wiadomo, co stanie si na przykad z Uni Europejsk. Wydaje si, e nie jest ona w stanie opracowa i podj skutecznych wsplnych dziaa ratunkowych. Jeli tak, to pod cinieniem kryzysu poszczeglne pastwa, zwaszcza silniejsze, zaczn ratowa si same, nie ogldajc si na inne albo wrcz ich kosztem. Unia si pewnie nie rozleci, ale ulegnie wewntrznemu paraliowi. Chcc nie chcc, zobaczymy to. Albo nie, jeli rozwj wiatowego kryzysu zostanie szczliwie zahamowany.

205

V. O SPRAWIEDLIWOCI SPOECZNEJ I SPOECZNEJ GOSPODARCE

RYNKOWEJ
SPRAWIEDLIWO SPOECZNA JAKO PRZEDMIOT SPORU 115
Spr o sprawiedliwo spoeczn rozwin si w Polsce do szeroko latem 1995 r. Asumpt do tego da pierwszy artyku przygotowywanego w Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego projektu konstytucji, goszcy, i Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym pastwem prawnym urzeczywistniajcym zasady sprawiedliwoci spoecznej. Formua ta powtarzajca dosownie zapis w Konstytucji z lipca 1952 r., utrzymany nastpnie w mocy przez nowel konstytucyjn z grudnia 1989 r. zostaa zakwestionowana. Jej obron jako jeden z pierwszych podj L. Koakowski w artykule Po co nam pojcie sprawiedliwoci spoecznej? (Gazeta Wyborcza z 6-8.05.95). Krytyk rozwinli M. Piechowiak w artykule Prawa czowieka w projekcie konstytucji Rzeczpospolita z 23.05), A. Olechowski (Gazeta Wyborcza z 6.05) i inni. Krytykom odpowiedzia P. Winczorek w artykule Sprawiedliwo spoeczna, co to takiego (Rzeczpospolita z 24-25.06). Polemik z L. Koakowskim podj K. Dzierawski w artykule Sprawiedliwo? Tak, ale nie spoeczna (Gazeta Wyborcza z 19.06), a polemik z P. Winczorkiem R. Gwiazdowski w artykule (Nie)sprawiedliwo spoeczna (Rzeczpospolita z 3.07). Obaj dziaacze Centrum im. Adama Smitha wprowadzili do szeroko liberaln argumentacj ekonomiczn (ktr w penym wymiarze mona bdzie znale w broszurze szwajcarskiego biznesmena i dziaacza gospodarczego F. Trechsela, jeli PWN j wyda). Dyskusja miaa cig dalszy. Wypowiedzieli si ju w niej do licznie naukowcy z szeregu dyscyplin, dziaacze polityczni o rnych orientacjach oraz spoeczni. Kwestia sprawiedliwoci spoecznej podnoszona bya w kampanii prezydenckiej (m.in. przez prof. T. Zieliskiego), a potem w polemikach wok referendw uwaszczeniowych. Spr wybuchnie z pewnoci gwatownie w zwizku z referendami konstytucyjnymi (jeli bd) i w kampanii przedwyborczej, obz patriotyczno-antykomunistyczny bowiem wanie kwesti konstytucji ma zamiar zrobi jedn z gwnych osi swej kampanii. Materialn podstaw i przyczyn intelektualnego sporu byy i s oczywicie wielkie zmiany w sytuacji ekonomicznej, spoecznej i politycznej duych grup spoecznych, zwizane z postpujc transformacj ustrojow. Gwne z tych zmian to absolutne i wzgldne pogorszenie sytuacji, materialnej i spoecznej, znacznej czci ludnoci z jednej strony, a szybki wzrost bogactwa i znaczenia nowej klasy, nazywanej zwykle redni, z drugiej. Pierwsze z tych zjawisk stanowi zagroenie dla kapitalistycznej przebudowy. Obciona ogromnym jej kosztem pracownicza wikszo spoeczestwa odebraa ju wadz jej promotorom solidarnociowej elicie i oddaa j postkomunistycznej koalicji socjaldemokratyczno-chopskiej. Ta ostatnia wbrew wyborczej
115

S to jedynie troch uzupenione, uporzdkowane i scalone wypowiedzi autora w dyskusji seminaryjnej. Opublikowano w zbiorze pod red. J. Wilkina, Efektywno a sprawiedliwo, Warszawa 1997. Spr o sprawiedliwo spoeczn ma wielowiekow histori i ogromn literatur, autorowi fragmentarycznie tylko znan, tote pogldy, ktre tu przedstawia, nie pretenduj do fachowoci i naukowoci. S to tylko pewne idee i propozycje (metodologiczne, badawcze), ktre jednak powinny jego zdaniem pojawi si i znale swe miejsce w aktualnej dyskusji polskiej z korzyci dla niej. [Tekst napisany w kwietniu 1996 r. przyp. red.]

206

obietnicy zasadniczej zmiany polityki gospodarczej i spoecznej, kontynuuje transformacyjn polityk swych poprzednikw pod okiem ich mistrzw. Ostroniej wprawdzie i mniej brutalnie steruje jednak konsekwentnie ku modelowi czystego kapitalizmu zamiast ku obiecywanemu modelowi wielosektorowemu. Aby zapobiec radykalizacji i zwrotowi politycznemu grup niezadowolonych uwaa ona za konieczne w sowach przede wszystkim, bo w praktyce trend jest nadal odmienny zachowanie pewnego quantum zabezpiecze socjalnych. Std te owa sprawiedliwo spoeczna w projekcie nowej konstytucji. Oczywicie bez wyjanienia, o co tu konkretnie chodzi i bez zapewnienia rodkw na realizacj zada z owej formuy wyprowadzonych byaby ona zupenie pusta. Umacniajca si klasa kapitalistyczna dy niemal zawsze do tego samego: do penej wolnoci gospodarczej (i spoecznej) i gwarancji wasnoci prywatnej. Pastwo nie powinno si wtrca w gospodark; podatki i wydatki socjalne powinny by jak najnisze; masy pracownicze powinny mie maksymalnie ograniczon moliwo obrony poziomu pac i zabezpiecze itd. Wszystko, oczywicie, w interesie wzrostu akumulacji, zdolnoci konkurencyjnej przedsibiorstw, rozwoju gospodarczego i w rezultacie powszechnej pomylnoci. Na horyzoncie. Kierunek liberalny uznaje jedynie sprawiedliwo rynkow. Kierunek natomiast pragncy budowa kapitalizm z ludzk twarz w biednym kraju, broni idei sprawiedliwoci spoecznej, ktr uzasadnia na dwa gwne sposoby: oglnohumanistyczny oraz religijno-moralny. Pierwsze z tych uzasadnie wyrasta ze wieckiej tradycji humanistycznej, take socjalistycznej (socjaldemokratycznej), drugie z nauki chrzecijaskiej, a w swej dzisiejszej formie ze spoecznych encyklik papieskich i rozwinitej na ich podstawie katolickiej doktryny spoecznej. Jak bywa do czsto, take w kwestii sprawiedliwoci spoecznej kade ze stanowisk wydaje si zawiera suszne i niesuszne elementy. adnego z nich jednak autor nie podziela, przedstawi zatem wasne, oparte na koniecznej tutaj jego zdaniem szerszej, historycznej perspektywie. Pojcie sprawiedliwoci spoecznej i trend historyczny Mona i naley oddzieli sprawiedliwo spoeczn od sprawiedliwoci w ogle. Ta ostatnia dotyczy wzajemnych stosunkw jednostek (ludzi i ich zespow), take ich stosunkw z wadz. Sprawiedliwo spoeczna natomiast dotyczy sytuacji i stosunkw wzajemnych duych grup spoecznych (te narodw). Pojcie to wyrasta z uznania sytuacji i stosunkw wzajemnych przez due grupy za niesprawiedliwe. Staje si postulatem tych grup, celem ich dziaa. W duszym terminie, w tej czy innej mierze, dochodzi do realizacji ich aspiracji. Sprawiedliwo spoeczna nie ma charakteru prawa naturalnego ani te boskiego. Jest czysto ludzk spraw, ludzkim wytworem, podobnie zreszt jak inne idee humanistyczne, religijne i moralne. Czowiek jest tworem ewolucji przyrodniczej od form niszych do wyszych. Rozwj mzgu pozwoli mu wyodrbni si ze wiata zwierzcego. yje w grupie, spoecznie podnosi poziom bytu materialnego. Wytwarza nie tylko technik, ale i instytucje oraz idee i wizje zmian. W ogromnym uproszczeniu tak mona by przedstawi proces historyczny, w ktrym pojawia si, funkcjonuje, realizuje i zmienia jedna z tych idei interesujce nas pojcie sprawiedliwoci spoecznej. Spoeczestwo pierwotne. Niski poziom materialnego rozwoju wymusza wspprac, solidarno grupy. Musi panowa i generalnie panuje sprawiedliwo rwnych odkw. 207

Spoeczestwo niewolnicze. Wyszy poziom materialnego rozwoju pozwala na zrnicowanie materialne i spoeczne. Wymusza je sia. Panowie niewolnikw uwaaj istniejcy system za naturalny i sprawiedliwy, niewolnicy za niesprawiedliwy. Bunty niewolnicze s dawione, kraje barbarzyskie podbijane. Spoeczestwo redniowieczne ma podobne cechy. Panowie feudalni, szlachta, uwaaj istniejcy system za naturalny i sprawiedliwy, poddani stopniowo coraz bardziej za niesprawiedliwy. Koci stoi na gruncie spoeczestwa stanowego i propaguje jednoczenie sprawiedliwo uniwersaln. agodzc obyczaje stara si nie dopuci do destabilizacji systemu; std bunty chopskie i mieszczaskie pod sztandarami reformacji. Spoeczestwo przejciowe. Odkrycie i opanowanie Nowego wiata, jego grabie, ludobjstwo i niewolnictwo. Pierwotna akumulacja kapitau: tragedia chopstwa i przeraenie humanistw. Nowe idee praw naturalnych, wolnoci, rwnoci i sprawiedliwoci przygotowuj grunt pod rewolucje antyfeudalne. Obalenie systemu stanowego niesprawiedliwoci wedug poszkodowanych (take Kocioa), aktem dziejowej sprawiedliwoci wedug mieszczastwa i chopstwa. Spoeczestwo uprzemysawiajce si I (kapitalistyczne). Wolno gospodarcza i jej rezultat spoeczny: bogactwo i masowa ndza. Ekonomia klasyczna pozwala uzasadnia sprawiedliwo rynkow, Koci gosi sprawiedliwo uniwersaln. Bunty robotnicze, walka klas, socjalistyczne idee wywaszczenia wywaszczycieli i budowy sprawiedliwego spoeczestwa ludzi pracy. Koci zmuszony podj kwesti robotnicz, potpia socjalizm z jednej, a kapitalistyczny liberalizm z drugiej strony, w imi wartoci chrzecijaskich. System kolonialnego wyzysku i ucisku niesprawiedliwy dla Niemiec wojna o nowy podzia wiata. Spoeczestwo uprzemysawiajce si II (socjalistyczne). Zwyciska rewolucja socjalistyczna w kraju zacofanym. Wywaszczenie wywaszczycieli wstpem do pierwotnej akumulacji socjalistycznej. Totalitarny system, przymus pastwowy i wzgldna rwno w biedzie zamiast sprawiedliwego spoeczestwa ludzi pracy. Obz socjalistyczny po II wojnie wiatowej: odbudowa, wzrost gospodarczy, stopniowa redukcja represyjnoci, prby reform ekonomicznych. Rozwinite spoeczestwo kapitalistyczne. Rozpitoci materialne i spoeczne, wielki kryzys i tragedia mas pracowniczych. II wojna o nowy podzia wiata. Pastwowa interwencja w gospodark i korzystne jej efekty pastwo opiekucze w krajach bogatych. Ndza III wiata i nowe kraje uprzemysowione. Neoliberalna ofensywa, po upadku realnego socjalizmu rozszerzona na kraje postsocjalistyczne i III wiat. Czy z tego bardzo pobienego i uproszczonego przegldu wynika co jednak w kwestii sprawiedliwoci spoecznej? Wydaje si, e tak na przykad nastpujce wnioski: - e idea sprawiedliwoci spoecznej rzeczywicie ma charakter historyczny (historycznie powstaje i zmienia si) oraz grupowy (jest rna w rnych duych grupach spoecznych); - e uprzywilejowane grupy spoeczne (te narody w lad za elitami) zawsze uwaaj panujce stosunki za waciwe i sprawiedliwe. Broni ich ideologicznie (m.in. odrzucajc z oburzeniem zarzut niesprawiedliwoci spoecznej i ide spoecznej sprawiedliwoci) oraz fizycznie wszelkimi dostpnymi rodkami; - e upoledzone grupy spoeczne (te narody) z reguy uwaaj panujce stosunki za niesprawiedliwe; wysuwaj ide sprawiedliwoci spoecznej (narodowej) i prbuj j zrealizowa w sprzyjajcych okolicznociach, w miar swej wiadomoci, si i dostpnych rodkw;

208

- e na gruncie gospodarczego wzrostu i rozwoju, w rezultacie masowych dziaa upoledzonych grup spoecznych, nastpuje stopniowa poprawa ich sytuacji cho jest to proces bardzo powolny (historyczny), z licznymi zahamowaniami i cofniciami; - e dla zrozumienia tego procesu i jego mechaniki mao przydatne (a niekiedy wrcz utrudniajce je) jest oparcie pojcia sprawiedliwoci spoecznej na humanitaryzmie albo moralnoci i etyce wieckiej czy religijnej. Humanizm i moralno te bowiem s produktem ludzkim, powstaj i zmieniaj si historycznie, zalene s od grupy, ktra je interpretuje. Co nie przeszkadza, e s historycznym dorobkiem ludzkoci; - e pojcie sprawiedliwoci w ogle jest dla zrozumienia tego procesu i jego mechaniki nie tylko zasadniczo nieprzydatne, lecz czsto szkodliwe. W historycznym rozwoju stosunkw spoecznych, a zwaszcza w czasach przewrotw, sprawiedliwo w ogle jest bowiem masowo amana (amane jest stare prawo i wprowadzane nowe, odbierana dobrze nabyta wasno, niszczone instytucje, zabijani ludzie). Oglne pojcie sprawiedliwoci pozwala przedstawi radykalne ruchy i dziaania spoeczne jako bezprawne, niesprawiedliwe, zbrodnicze. Oczywicie pojcie sprawiedliwoci w ogle take jest historycznym dorobkiem ludzkoci, ma swe walory, lecz w innych zastosowaniach. Mona by wycign jeszcze szereg innych wnioskw, ale nie o to chodzi. Powstaje pytanie, czy sprawiedliwo spoeczn, denie do niej, postpy w jej realizacji mona uzasadni silniej ni wsplnot losw ludzkich, humanitaryzmem czy moralnoci chrzecijask. Na przykad wbrew sceptycyzmowi w tej sprawie L. Koakowskiego w oparciu o analiz ekonomiczn. Czy mona mwi o niesprawiedliwoci ekonomicznej jako podstawowym (decydujcym) elemencie niesprawiedliwoci spoecznej i czy mona sobie wyobrazi jak jej miar? Sprawiedliwo spoeczna, sprawiedliwo ekonomiczna i teoria ekonomii Sytuacja czowieka w stosunku do innych ludzi wie si na og cile z jego sytuacj ekonomiczn. Ekonomiczna bywa konsekwencj spoecznej (zwaszcza, ale nie tylko, w systemach stanowych), czciej spoeczna jest konsekwencj ekonomicznej. Tym bardziej tak jest, gdy chodzi o due grupy spoeczne: taka jest sytuacja danej grupy, jakie jest jej miejsce w spoeczestwie i w konsekwencji jej udzia w dochodzie spoecznym. Niewtpliwie kluczem do tego jest kwestia wasnoci: czym dana grupa dysponuje, jaki poziom materialny i cywilizacyjny moe na tej podstawie osign. Niesprawiedliwo spoeczna polega przede wszystkim (cho nie jedynie) na takiej sytuacji ekonomicznej znacznej czci spoeczestwa, ktra drastycznie ogranicza jej dostp do historycznie osignitego poziomu cywilizacyjnego, spycha j do jego minimum lub niej. Kiedy byo to fizyczne minimum rodkw utrzymania, pniej take krtszy dzie pracy, ubezpieczenie od bezrobocia, wypadkowe i na staro, minimalna opieka lekarska, dostp do owiaty itd. Niesprawiedliwo i sprawiedliwo spoeczna wi si zatem cile z niesprawiedliwoci i sprawiedliwoci ekonomiczn. Kierunek liberalny opiera si na okrelonej liberalnej wanie teorii ekonomicznej. W myl tej teorii ludzie i grupy spoeczne wnosz swj wkad w tworzenie spoecznego dochodu, a rynek zapewnia obiektywn wycen i wynagrodzenie tego wkadu, zgodne z jego rzeczywist spoeczn wartoci (przydatnoci). Kade naruszenie (np. przez pastwo w interesie biedniejszych grup) sprawiedliwoci rynkowej jest niesprawiedliwoci (pomoc biednym powinni zapewni 209

bogaci nie pastwowym przymusem, lecz dobrowolnie, kierujc si miosierdziem) i obnia (gwarantowan wanie mechanizmem rynkowym) efektywno gospodarcz. Teoria sprawiedliwoci rynkowej daje siln podstaw idei sprawiedliwoci w ogle jako jedynie uzasadnionej i realnej, i odrzuceniu idei sprawiedliwoci spoecznej. Krytycy kierunku liberalnego nie dysponuj teori sprawiedliwoci ekonomicznej w skali spoecznej (kiedy, dawno temu, Koci mia zacztki, elementy takiej teorii, ale z nich zrezygnowa). W istocie rzeczy uwaaj oni teori liberaln za zasadniczo suszn w sensie ekonomicznym. Nie mogc jednak zaaprobowa jej skutkw spoecznych i nie wierzc, aby prywatna filantropia wystarczya, by istotnie polepszy pooenie upoledzonych grup ludnoci, postuluj pastwow redystrybucj dochodu spoecznego, w tym zapewnienie rwnego startu. Idea sprawiedliwoci spoecznej pozbawiona podstawy w postaci teorii sprawiedliwoci ekonomicznej wisi poniekd w powietrzu. Uzasadniaj t ide i postulaty z niej pynce jedynie oglnohumanistyczne czy religijno-moralne wartoci, przeciw ktrym atwo skierowa zarzut naruszenia oglnych zasad sprawiedliwoci (kady ma prawo do wasnego dochodu i nikt inny nie ma prawa mu go odbiera) i obnienia efektywnoci ekonomicznej. Std silna pozycja liberaw, a stosunkowo saba humanistw i moralistw. Czyby nie byo teorii ekonomicznej uzasadniajcej ide sprawiedliwoci ekonomicznej i dajcej w ten sposb mocn podstaw idei sprawiedliwoci spoecznej Oczywicie byy takie w historii myli ekonomicznej. Jedn z nich rozwinli klasycy ekonomii: Smith uznawany przez ekonomistw liberalnych za ich ojca duchowego i Ricardo. Punktem wyjcia teorii klasycznej by model najwyszego szczebla abstrakcji, zawierajcy tylko dwa elementy: przyrod i wyodrbnionego z niej czowieka (ludzi). Przyroda zapewniaa warunki do przeycia, darmo, ale bardzo skpo. Czowiek mg wzi z niej wicej, duo wicej, ale prac. Ziemia bya niczyja, czyli wsplna, narzdzie zwikszajce wydajno pracy co najwyej osobiste, produkt nalea do wsplnoty i by normalnie dzielony, tak aby wszyscy mogli przey. Drugi model obu klasykw dotyczy spoeczestwa rozwinitego. Ziemia jest tu ju wasnoci czci spoeczestwa, podstawowe narzdzia innej czci. Reszta (znaczna wikszo) spoeczestwa pracuje na cudzej ziemi cudzymi narzdziami. Swoj prac wytwarzaj produkt, ktrym jednak musz si dzieli z obiema grupami wacicieli (cho ci w ogle nie pracuj w tym modelu). Udzia obu tych grup w spoecznym produkcie pracy wynika wycznie z monopolu wasnoci. Im wikszy jest udzia ich w produkcie, tym mniejszy jest w nim udzia jego twrcw. Bya to w istocie rzeczy teoria wyzysku pracy przez wacicieli ziemi i kapitau, teoria niesprawiedliwoci spoecznej, zwaszcza jeli zway drogi powstawania wielkiej wasnoci w historii. Wkrtce te (w 20. latach ubiegego wieku w Anglii) sprbowano wycign z niej wnioski. Jedni z socjalistw rikardiaskich uznali, e waciciele ziemi i kapitau s niepotrzebnymi spoeczestwu pasoytami, e trzeba ich wywaszczy, rodki produkcji uspoeczni (co zakada ju T. Morus w swej Utopii). Inni proponowali podzia tych rodkw pomidzy wszystkich ludzi pracy; drobni producenci (lub ich zrzeszenia, np. spdzielcze) realizowaliby wwczas cay produkt wasnej pracy. Potem ta koncepcja dugo si jeszcze utrzymywaa (np. Proudhona hasa wasno to kradzie i pracownikowi cay produkt jego pracy), a dzis pojawia si w Polsce w postaci solidarnociowej koncepcji powszechnego uwaszczenia. Klasyczn teori wartoci opartej na pracy wzi nastpnie na swj warsztat Marks. Na tej podstawie zbudowa swoj teori wartoci dodatkowej, walki klasowej, rewolucji proletariackiej, stworzenia systemu sprawiedliwoci spoecznej wanie.

210

I to ju byoby naprawd nie do wytrzymania. Teoria wyzysku musiaa znikn, musiaa zosta zbudowana i zwyciy bezapelacyjnie teoria wykazujca, e wasno prywatna jest konieczna, wnosi decydujcy wkad w tworzenie dochodu spoecznego, e istniejcy w gospodarce rynkowej podzia tego dochodu jest cakowicie sprawiedliwy i absolutnie konieczny dla efektywnoci i rozwoju. Pierwszy krok w tym kierunku zrobi ju Say w swej interpretacji teorii Adama Smitha. Ziemia, praca i kapita byy tu trzema czynnikami produkcji jednakowo niezbdnymi i produkcyjnymi. Kady z nich mia swj udzia w tworzeniu produktu spoecznego, a udzia w nim ich wacicieli odpowiada w zasadzie wkadowi danego czynnika w tworzenie produktu. Ta koncepcja bya potem rozwijana i coraz lepiej uzasadniana. Np. J.B. Clark posugujc si analiz marginaln sprecyzowa racjonaln wielko zatrudnienia poszczeglnych czynnikw produkcji (pracy i kapitau) przy danych ich cenach i ich udzia w powstaniu produktu, a A. Pigou uzasadni konieczno obniki pac, jeli chce si zmniejszy bezrobocie. Ostatecznie okazao si, e wszystkie dziaania przynoszce dochd take nieprodukcyjne wytwarzaj go same i to wanie w tej wielkoci. Czyby teoria neoklasyczna wiadomie faszowaa rzeczywisto? Bynajmniej. Uja j ona w inny sposb. Przede wszystkim zdecydowanie obniya w porwnaniu z wyjciowymi modelami klasycznymi szczebel abstrakcji. Przeniosa analiz bliej konkretnych form rzeczywistoci gospodarczej. W codziennej praktyce fabryki i ziemia s prywatn wasnoci i nie ma si co zastanawia, skd si owa wasno wzia; waciciele otrzymuj procenty, zyski, renty i nie ma co si zastanawia, jakie jest ich rdo istotne, wany jest mechanizm ich otrzymywania i powikszania. Robotnicy otrzymuj pace okrelonej wysokoci i widocznie tak by powinno, tak to reguluj mechanizmy wolnej gospodarki zapewniajcej jej rozwj. Tezy teoretyczne formuowane na wysokim szczeblu abstrakcji s mao przydatne praktycznie, bo nie objaniaj konkretnych zjawisk, a ich suszno trudna jest do sprawdzenia. Obnianie szczebla jest dlatego konieczne. Klasycy to rozumieli i robili, wyjanili szereg wanych konkretnych zjawisk ekonomicznych, ale teoria wartoci opartej na pracy cigle staa w tle. Szczeglnie u Marksa pozostawaa ona podstaw analiz i rozwiza dotyczcych zjawisk konkretnych. Dlatego tak wane byo pojawienie si w pocztku lat 70. ub. wieku szkoy austriackiej. Rozwinita przez ni (i przez Jevonsa) teoria wartoci opartej na subiektywnej uytecznoci pozwolia wyeliminowa wreszcie klasyczn teori wartoci. Nowa teoria wartoci okazaa si wprawdzie niemal bezuyteczna dla analiz rynkowych i trzeba byo przywrci problematyk produkcji, aby wyjani ceny; ale klasyczna teoria wartoci nie bya tu potrzebna, wystarczya teoria kosztw. Adam Smith by autorem nie tylko teorii wartoci opartej na pracy, ale take doktryny liberalizmu gospodarczego. Wanie z niej wychodzc pniejsi ekonomici uzasadniali pomylnie wszystkie zjawiska spoeczne epoki dzikiego kapitalizmu (tak u Jana Pawa II): godowe pace, bezrobocie, nieludzkie warunki bytowe robotnikw i bogactwo klas posiadajcych. Pniej warunki ycia robotnikw ulegy poprawie i teoria neoklasyczna jeszcze mniej miaa powodw, by zajmowa si problematyk spoeczn. Niemal wyprana z tej problematyki (ekonomici z Cambridge podjli jednak kwesti redystrybucji dochodu spoecznego, zainicjowali ekonomi dobrobytu) i ahistoryczna, ekonomia neoklasyczna doskonalia sw gwn konstrukcj teoretyczn: model doskonaej konkurencji i wnioski ze wynikajce. Nic dziwnego, e okazaa si bezradna wobec problemw, jakie przynis ze sob wielki kryzys. Niezbdne wyjanienie teoretyczne i wskazania 211

praktyczne przyniosa teoria keynesowska. Teoria ta i oparty na niej interwencjonizm pastwowy stay si podstaw budowy pastwa opiekuczego. Dopiero w kocu lat 60. pocztku 70. odywa i podejmuje ofensyw przeciwko temu pastwu teoria neoliberalna w postaci zwaszcza friedmanowskiego monetaryzmu. Ona te wanie przeniesiona zostaje do krajw postsocjalistycznych. Czy upadek realnego socjalizmu w tych krajach nie wykaza jednoznacznie i ostatecznie bdnoci klasycznej teorii wartoci opartej na pracy i wyprowadzonej z niej teorii wyzysku? Trzeba tu zacz od tego, co wykazao kilkudziesicioletnie istnienie realnego socjalizmu. Wykazao mianowicie, e moe istnie i funkcjonowa gospodarka bez prywatnej wasnoci rodkw produkcji i e moe istnie i funkcjonowa spoeczestwo bez przedsibiorcw kapitalistycznych i wacicieli ziemskich. Poniewa konsumpcja kierujcej gospodark i spoeczestwem biurokracji miaa mniejsze rozmiary od luksusowej konsumpcji klas posiadajcych w krajach kapitalistycznych o podobnym (niewysokim) poziomie gospodarczym, kraje realnego socjalizmu mogy zapewni wysok stop akumulacji przemysowej, a jednoczenie (przy stosunkowo niewielkim zrnicowaniu niskich oglnie dochodw pracowniczych) szeroki zakres uprawnie i zabezpiecze spoecznych. Ustrj ten mia te wielkie immanentne wady. Wolnoci obywatelskie byy ograniczone. Brak prywatnej wasnoci i wolnoci gospodarczej, centralne biurokratyczne planowanie i zarzdzanie zamiast rynku i konkurencji tumiy lub nawet wygaszay motywacj do wysoko wydajnej pracy, przedsibiorczo i innowacyjno, obniay dynamik gospodarcz. wiadomo tego zrodzia koncepcje reform: poszerzenia wolnoci obywatelskich, urynkowienia gospodarki, dopuszczenia do rozwoju niepastwowych form i sektorw. Reformy te jednak postpoway bardzo opornie i nie przyniosy rezultatw, ktre mogyby powstrzyma upadek systemu. W tym czasie gospodarki rynkowe w gwnych, wysokorozwinitych krajach osigny dobre rezultaty, zwaszcza techniczne i organizacyjne. Prywatna wasno i konkurencja potwierdziy tam sw wielk si motywacyjn i innowacyjn. Inaczej byo jednak w ogromnej wikszoci krajw III wiata, pomimo prywatno-wasnociowych podstaw gospodarczych. Prba budowy socjalistycznego ustroju sprawiedliwoci spoecznej w krajach gospodarczo stosunkowo zacofanych, prbujcych pokona to zacofanie metodami centralistyczno-biurokratycznymi nakazu i przymusu, ponoszcych ponadto nad siy dla nich ciar wycigu zbroje zaamaa si. Nie jest to jednak dowd bdnoci klasycznej teorii wartoci opartej na pracy, ktra rozwinita mogaby uzasadni ekonomicznie postulaty spoeczne. Bez tej teorii sytuacja nie zmieni si (o co te moe w istocie chodzi): humanici i moralici, nie bdc w stanie udowodni niesprawiedliwoci w stosunkach ekonomicznych, ubolewa bd nad spoecznymi wynikami gospodarki wolnorynkowej i doprasza si pastwowej pomocy dla sabych i upoledzonych; liberaowie, stojc na mocnym gruncie sprawiedliwoci rynkowej i efektywnoci wolnorynkowej gospodarki, odrzuca bd pastwow redystrybucj dochodu spoecznego jako niesprawiedliw i szkodliw. Co prowadzi do kolejnego tematu. Sprawiedliwo spoeczna a efektywno ekonomiczna116 Czy wycznie sprawiedliwo rynkowa gwarantuje efektywno ekonomiczn i jej wzrost podczas gdy sprawiedliwo spoeczna jej szkodzi, jej wzrost hamuje? Jest to bodaj kluczowy
116

Ujmujca dowiadczenia obu systemw. Szerzej o tym gdzie indziej.

212

problem w ogle, a obecnej transformacji ustrojowej w szczeglnoci, dokonywana jest ona bowiem w imi efektywnoci ekonomicznej wanie, a niewtpliwym kosztem sprawiedliwoci spoecznej (co szeroko wykaza zwaszcza prof. J. Kleer w swoim referacie). W transformujcej si Polsce znajdujemy si pod wielkim cinieniem liberalnej teorii ekonomicznej. Solidarnociowa elita zwizana bya z amerykaskimi instytucjami przede wszystkim i panujcymi tam koncepcjami. T. Mazowiecki na powiconym wyjanieniu niemieckiej spoecznej gospodarki rynkowej seminarium w Berlinie powiedzia podobno, e to co usysza jest bardzo ciekawe, ale Polska budowa bdzie amerykaski model gospodarczy. I tak si stao. Terapia szokowa i zastosowane w Polsce metody transformacji okazay si bardzo kosztowne, a koszty obciyy masy pracownicze (bo kogo?) Powstawa raczej dziki kapitalizm ni cywilizowany. Bezrobocie i masowe bankructwo przedsibiorstw oznaczay masowe marnotrawstwo spoecznych si i rodkw, ktrego wzrost efektywnoci ekonomicznej w poszczeglnych przedsibiorstwach i ogniwach gospodarki daleko nie wyrwnywa. W tej sytuacji wrd socjaldemokratw, humanistw, a take duchowiestwa zaczto si zastanawia, jak daleko w imi przyszej efektywnoci gospodarczej niezbyt przekonujco, wcale bowiem nie analizami ekonomicznymi uzasadnionej mona pogorszy sytuacj materialn i spoeczn mas pracowniczych, dzisiejszego co najmniej pokolenia; czy suszna jest droga, na ktrej rozszerza si bieda, a jednoczenie szybko wzrasta bogactwo i luksus maej czci spoeczestwa; czy wreszcie osignicie w miar powszechnego dobrobytu jest w konkretnych warunkach Polski zapewnione. Std wystpienia w obronie sprawiedliwoci spoecznej. wieccy humanici i duchowni moralici wysunli tu tezy, e zwizek midzy sprawiedliwoci spoeczn a efektywnoci ekonomiczn nie jest bezporedni i jednokierunkowy efektywno nie musi wzrasta kosztem sprawiedliwoci spoecznej, a ta ostatnia kosztem efektywnoci; e pewien zakres sprawiedliwoci spoecznej musi by utrzymany niezalenie od kwestii efektywnoci ekonomicznej. W toczcym si sporze pojcia sprawiedliwoci spoecznej i efektywnoci ekonomicznej s bardzo oglne. Aby posun spraw naprzd, trzeba te pojcia doprecyzowa i w pewnej przynajmniej mierze skonkretyzowa. Na sprawiedliwo spoeczn skada si wiele elementw, mniej lub bardziej ze sob powizanych. Poszczeglne z nich mog by wyej lub niej cenione w rnych warunkach lub przez rne grupy spoeczne. Bywaj stopniowalne oraz konkurencyjne wzgldem siebie. Wemy na przykad wolno, bez ktrej o sprawiedliwoci spoecznej trudno mwi, oraz rwno. W systemie realnego socjalizmu wolno polityczna bya ograniczona, przy czym w rnych krajach i okresach w rnym stopniu. Wolnoci gospodarczej nie byo, bya natomiast wzgldna rwno majtkowa i dochodowa. By bardzo znaczny zakres uprawnie i zabezpiecze spoecznych, w tym pewno pracy i minimum rodkw na staro. Zmiana systemu przyniosa wolno polityczn, co znalazo powszechne uznanie; wasno prywatn i wolno gospodarcz, ktra ma wysoki walor dla do znacznej czci spoeczestwa; rosnc szybko nierwno dochodow i majtkow oraz radykaln redukcj uprawnie i zabezpiecze spoecznych, co pracowniczej wikszoci ludnoci wcale si nie spodobao. Istniej wic antynomie sprawiedliwoci spoecznej. Zastosujmy umownie nastpujce uproszczone pojcie sprawiedliwoci spoecznej. Niech ni bdzie jedynie pooenie materialne duych grup spoecznych wzgldem siebie (udzia w majtku oraz dochodzie spoecznym, bezwzgldny poziom dochodw i efekty tego: wyywienie, 213

standard mieszkaniowy, dostp do owiaty i opieki zdrowotnej itp.). Przyjmijmy dalsze uproszczenie: e sprawiedliwo spoeczna jest tym wysza przy danym poziomie gospodarczym kraju, im bardziej rwnomierny jest podzia dochodu spoecznego. Jak wiadomo, twrcy ekonomii dobrobytu uznali bardziej rwnomierny podzia tego dochodu (dywidendy spoecznej w terminologii A. Pigou) za zwikszajcy spoeczny dobrobyt i dlatego wanie proponowali pewien stopie jego redystrybucji systemem podatkowym. Potem w Anglii kieroway si tym rzdy laburzystowskie, a take rzdy w szeregu innych krajach. Przy takim uproszczonym pojciu sprawiedliwoci spoecznej moliwe si staje jej statystyczno-ekonomiczne mierzenie, np. przy pomocy wspczynnika Giniego. Gdy rozpito dochodw midzy dolnym i grnym decylem ludnoci wynosi 1:4 wspczynnik ten ma np. warto 0, 87, a gdy wynosi ona 1:8 0,75 itd. Poniewa rne grupy ludzi rnie oceniaj poszczeglne elementy sprawiedliwoci spoecznej (np. intelektualici wysoko ceni wolno w ogle, biznesmeni wolno gospodarcz, a ludzie biedni wzgldn rwno), naley przyj, e o oglnej (cznej) ocenie decyduje uzasadniona opinia znacznej wikszoci ludnoci. Ko, jaki jest, kady widzi stwierdzaa jedna z dawnych encyklopedii. Pojcie efektywnoci ekonomicznej nie jest takie proste. Jest przede wszystkim kwestia skali. Gospodarka nie jest prost sum przedsibiorstw i efektywno w skali mikro wcale nie musi oznacza efektywnoci w skali makro. Klasyczne przykady to nie wykorzystanie znaczcej czci si i rodkw spoecznych, np. wskutek okrelonego charakteru podziau dochodu spoecznego i sposobu wydatkowania wysokich dochodw, rabunkowa gospodarka bogactwami naturalnymi, niszczenie rodowiska naturalnego. W dynamice podnoszenie efektywnoci w mikroskali moe wrcz obnia efektywno w skali makro. Tak, na przykad, wysoka technika wspczesna powoduje trwae masowe bezrobocie i marginalizacj duej czci ludnoci. Jest te sprawa porwnywalnoci efektywnoci ekonomicznej rnych krajw. Sensowne s porwnania krajw o podobnym poziomie gospodarczym (i podobnej strukturze). Porwnanie krajw na niszym poziomie z krajami wysokorozwinitymi wykae oczywicie nisz efektywno gospodarki tych pierwszych. Jest to obiektywnie suszne, ale niewiele z tego wynika. Tego rodzaju porwnania nie wyjaniaj wcale przyczyn gospodarczego opnienia oraz realnych moliwoci i drg jego nadrobienia. Wysoka efektywno w krajach najwyej dzi rozwinitych i najbogatszych jest wynikiem dziaania i wspdziaania wielu okolicznoci historycznych, wielu rnych czynnikw. Rzecz nie sprowadza si wycznie do prywatnej, wolnorynkowej gospodarki, bo wtedy bogatych powinno by dzisiaj o wiele wicej krajw. Konieczne jest rozpoznanie przynajmniej gwnych czynnikw i sposobu ich dziaania, aby mc zasadnie spodziewa si wzrostu gospodarczego. Liberaowie analiz zastpuj wiar w magiczne dziaania prywatyzacji i rynku, pewni s znakomitych efektw transformacji ustrojowej. Susznie przestrzega przed tym Jan Pawe II w encyklice Centesimus annus: Istnieje niebezpieczestwo rozpowszechnienia si radykalnej ideologii kapitalizmu z jej lep wiar, e swobodna gra si rynkowych rozwie problemy marginalizacji, wyzysku, alienacji skrajnej ndzy materialnej i moralnej wielkich rzesz. Podejmujc temat sprawiedliwo spoeczna a efektywno ekonomiczna jeszcze jedno warto wstpnie wyjani: czy mianowicie sprawiedliwo spoeczna ma rang rodka czy celu spoecznego, dla osignicia ktrego spoeczno gotowa jest ponie ewentualnie take koszt w postaci obniki efektywnoci, albo tempa jej wzrostu przynajmniej. Wydaje si, e dla wikszoci 214

kadego normalnego spoeczestwa czyli ludnoci pracowniczej sprawiedliwo spoeczna jest autonomiczn wartoci i celem. Dobrze to wyjani L. Koakowski przez analogi z medycyn. Gdyby mianowicie medycyny nie byo (jak nie ma jej w wiecie zwierzcym, gdzie toczy si bezwzgldna walka o byt), ginliby masowo sabsi, pozostawaliby silni i spoeczestwo byoby w przyszoci biologicznie silniejsze. Liberaowie s bliscy uznania takiej filozofii (a i praktyki w znacznym stopniu), czyli socjaldarwinizmu (zagodzonego w krajach rozwinitych, ale nie w innych i wobec innych). Ot spoeczestwo biologicznie w przyszoci silniejsze nie jest pocieszeniem dla tych, ktrzy gin dzisiaj. Tote nie popiera si, jak dotd, likwidacji medycyny (poza obozami koncentracyjnymi). Liberaowie uwaaj jednak za suszne nieograniczone korzystanie z jej moliwoci i zdobyczy przez warstwy bogate, a zminimalizowane przez biedot. Humanici postuluj powszechn bezpatn opiek lekarsk. Moliwoci realizacji tego postulatu powstaj stopniowo, ale rozwizania w granicach istniejcych ju moliwoci mog by rne pomidzy obiema skrajnociami: tylko dla bogatych i dla wszystkich mniej wicej jednakowo. Przy kadym inni ludzie przedwczenie umieraj. Podobnie jest w kwestii owiaty czy wyszego wyksztacenia: ich patno uprzywilejowuje grne i upoledza dolne warstwy spoeczne, jest przeciwstawna deniu do sprawiedliwoci spoecznej, choby tylko w znaczeniu rwnego startu. Mona teraz rozpatrzy kwesti sprawiedliwo spoeczna a efektywno ekonomiczna w krtkim, rednim i dugim okresie. W krtkim okresie sprawiedliwo spoeczna i efektywno ekonomiczna mog by i bywaj wysoce nawet konkurencyjne. Tak byo w pierwszym okresie uprzemysowienia w krajach kapitalistycznych i nie inaczej w tyme okresie w ZSRR i krajach obozu socjalistycznego. Powstaje tu szereg pyta. Przede wszystkim do jakiego stopnia w imi akumulacji, rozwoju gospodarczego mona obniy poziom pac. Do wymierania pracownikw, jeli jest ich za duo z ekonomicznego punktu widzenia (np. w Polsce: zlikwidowa 2/3 chopskich gospodarstw)? Do fizycznego minimum (np. w Polsce eby moliwa bya konkurencja z firmami zagranicznymi, eby mona byo zgromadzi rodki na modernizacj)? Do poziomu cywilizacyjnego jakiego okrelonego kraju (np. Niemiec albo moe raczej Indonezji)? W jaki sposb to zrobi (np. jak ZSRR, ktry stojc przed tym problemem rozwizywa go przymusem i terrorem)? Odwrotn stron tej samej kwestii jest wysoko dochodw grnych warstw spoecznych. Jakie dochody tych warstw zapewniaj wysok efektywno gospodarcz (aspekty s tu bez granic)? Jakie wydatkowanie tych rodkw (bo przecie nie kade) temu suy i czy pastwo moe i powinno prbowa na to wpyn? Liberalizm dy do maksymalnego rozpicia dochodw jako do jakoby najkorzystniejszego dla rozwoju gospodarczego. Ale gdyby tak byo, zostaoby to powszechnie uznane i praktykowane, tymczasem jest bardzo rnie. Przy tym rne rozpitoci dochodowe w krajach wysokorozwinitych wcale si nie pokrywaj z rnicami w efektywnoci ekonomicznej i tempie rozwoju gospodarczego, a kraje zacofane (np. latynoskie) mimo olbrzymich rozpitoci dochodowych wcale si szybko nie rozwijaj. Znw wic liberalny slogan i chciwo grnych warstw spoecznych nim przykryta zastpuje rzeczow analiz czynnikw efektywnoci i rozwoju gospodarczego. Take w rednim okresie koszt ekonomiczny realizacji przyjtych zasad sprawiedliwoci spoecznej moe zmniejszy rodki na modernizacj i rozwj gospodarki. Wzrost efektywnoci zaley jednak od wielu warunkw, a niesprawiedliwo spoeczna inaczej wprawdzie wpywa na efektywno zdecydowanie ujemnie (praca niewolnicza lub pniewolnicza np. przymusowych 215

robotnikw w Niemczech hitlerowskich albo praca winiw przy montau samochodw okresowo w PRL jest nisko wydajna; niski standard yciowy mas ogranicza popyt, co prowadzi do kryzysw lub niewykorzystania mocy produkcyjnych; nieludzkie warunki lub pogorszenie dotychczasowych wywouje niepokoje, bunty, nawet rewolucje wyniszczajce gospodark). Wydaje si, i w duszym okresie efektywno ekonomiczna i sprawiedliwo spoeczna wzrastaj raczej rwnolegle, a przynajmniej mogoby tak by, wzrost bowiem pierwszej umoliwia postp drugiej. Historia ostatnich lat kilkudziesiciu zdaje si potwierdza t tez. Wielki kryzys lat 1929-33 wstrzsn gospodark i myl ekonomiczn. Dziki interwencji pastwa w ycie gospodarcze i spoeczne makroekonomiczna efektywno wzrosa. Prosocjalna polityka pastwa w USA po II wojnie wiatowej, rozwj pastwa opiekuczego tam i w innych krajach wysokorozwinitych nie zahamoway wzrostu efektywnoci. Dopiero w kocu lat 60. pocztku 70. znowu oya skompromitowana w okresie wielkiego kryzysu i odrzucona po nim liberalna doktryna ekonomiczna, ale praktyczne zastosowanie jej zasad w USA i gdzieindziej koczyo si z reguy niepowodzeniem. Trend historyczny zdaje si oczywisty. Od czasw niewolnictwa dokona si znaczny postp w zakresie sprawiedliwoci spoecznej oraz ogromny wzrost efektywnoci ekonomicznej oparty na postpie technicznym i organizacyjnym przede wszystkim. Odleg przyszo trudno dzi sobie wyobrazi; mona jednak mie nadziej, e powstanie kiedy ustrj sprawiedliwy spoecznie, o ktrym marzyli zarwno wielcy humanici, jak i socjalici, jak wreszcie moralici i spoecznicy duchowni, a przede wszystkim masy zwykych ludzi. Ustrj, ktrego pierwsz wielk prb praktyczn wyprzedzajc swj czas ale i z innych powodw uomn by realny socjalizm, a prb mniej ambitn, ale w znacznym stopniu udan socjalizm szwedzki i rozwj pastwa opiekuczego. Z rozwaa o stosunku wzajemnym sprawiedliwoci spoecznej i efektywnoci ekonomicznej wynika szereg wnioskw, sformuowanych ju po czci w polskiej dyskusji i na naszym seminarium (zwaszcza w referacie prof. J. Wilkina). Wbrew pogldom liberalnego kierunku, ktre cechuje prymitywny ekonomizm, nie ma jednoznacznego i jednokierunkowego negatywnego powizania efektywnoci i sprawiedliwoci. Poszerzenie sprawiedliwoci spoecznej w pewnych warunkach, w pewnym okresie, moe obniy mikro- i makroefektywno, w innych jednak warunkach i w innym okresie (zwaszcza duszym) nie musi, moe i w parze z nimi, a nawet je pobudza. Efektywno ekonomiczna zaley bowiem od wielu czynnikw, z ktrych ewentualny koszt sprawiedliwoci spoecznej jest tylko jednym, przy czym nie decydujcym. Decyduj inne czynniki. Sprawiedliwo spoeczna a transformacja ustrojowa Obecna polska dyskusja o sprawiedliwoci spoecznej ma dotd niemal akademicki charakter (ponadto jest niezwykle oglna) i mogaby go szczliwie zachowa, gdyby nie warunki, w jakich si toczy. Na naszych oczach, w szybkim tempie postpuje transformacja ustrojowa, zasadniczo zmieniajca sytuacj wszystkich grup spoecznych i ich stosunki wzajemne. Sprawiedliwo albo niesprawiedliwo spoeczna realizuj si wanie, cakiem realnie, na wielk narodow skal. Teoretyczne stanowiska mog w kadej chwili a wic i musz zosta skonfrontowane z tym, co si realnie dzieje, zweryfikowane i ocenione na tej podstawie.

216

Jest to ju druga transformacja ustrojowa w Polsce w ostatnim pwieczu. Jest odwrotnoci pierwszej, ktr poniekd uniewania i cofa, odtwarza warunki wyjciowe w znacznej mierze. Dlatego trzeba zacz od pierwszej transformacji. Transformacja powojenna polegaa na likwidacji kapitalistycznych stosunkw wasnoci i odpowiadajcej im struktury spoecznej i budowie realnego socjalizmu. Radykalna reforma rolna i nacjonalizacja przemysu przedstawione zostay wwczas jako dziejowy akt sprawiedliwoci spoecznej wanie, przywracajcy robotnikom i chopom to, co ich prac powstao, a co zostao im wydarte. Transformacja obecna to likwidacja realnego socjalizmu i budowa w to miejsce systemu kapitalistycznego. W tym celu i w tych ramach zostay uruchomione rnorodne procesy, w tym dwa gwne o konsekwencjach na wszystkich polach ycia spoecznego: systematyczna obnika udziau robotnikw, pracownikw, chopstwa, emerytw w dochodzie spoecznym poprzez obnik realnych dochodw pieninych tych grup (absolutn, wzgldn), likwidacj lub drastyczn redukcj konsumpcji zbiorowej, likwidacj albo radykalne ograniczenie uprawnie i zabezpiecze spoecznych itd. Z drugiej strony umoliwienie i uatwienie, wszelkimi moliwymi sposobami i drogami, systematycznego wzrostu udziau w dochodzie spoecznym szybko tworzcej si nowej klasy redniej, w praktyce kapitalistycznej; postpujce wywaszczenie spoeczestwa ze stworzonego przez nie, a nagromadzonego w rkach pastwa, majtku produkcyjnego i nieprodukcyjnego. Przekazanie wikszoci tego majtku w rce wskiej grupy spoecznej, najlepszych za jego elementw (bo innych nie chce) kapitaowi zagranicznemu. Gwne zmiany w podziale dochodu spoecznego mona przedstawi przy pomocy poniszego schematu.

Zmiany w podziale majtku spoecznego s oczywiste. Jest oczywiste, e kapitalistyczna przebudowa jest gboko sprzeczna z interesami pracowniczej wikszoci ludnoci. Fakt ten przyznali publicznie niektrzy przywdcy partii, ktre t przebudow uruchomiy. Np. przywdca (wczesny wczesnego) Kongresu Liberalno-Demokratycznego, D. Tusk, stwierdzi na spotkaniu z dziennikarzami w kocu maja 1992 r., e (por. ycie Gospodarcze nr 23 z 7.06.92): gwnym celem elit politycznych z L. Was na czele jest budowa ustroju kapitalistycznego; transformacja godzi w interes wikszoci spoeczestwa;

217

 pauperyzacja mas pracujcych, ndza i gd s kosztem transformacji, ktrym wadza nie zamierza i nie bdzie si przejmowa; demokracja wana jest tylko o tyle, o ile suy transformacji. Jeli propaganda i inne tego typu agodne rodki (w tym bezrobocie) nie wystarcz, demokracj si odrzuci; w razie potrzeby opr bdzie si ama si, puapkami i karabinami. Stwierdzaj to take bardziej obiektywni i prawdomwni naukowcy, jak np. A. Wolff-Powska: Procesy transformacji w krajach Europy rodkowej wyniosy do wadzy siy polityczne, ktre realizuj program reform sprzeczny z oczekiwaniami i interesami zdecydowanej wikszoci spoeczestw (Jesie Wiosny Ludw, Gazeta Wyborcza z 29-30.10.94). Referat prof. J. Kleera na naszym seminarium szczegowo analizuje t sprzeczno. Dlaczego taka transformacja moga zosta uruchomiona i posuwa si coraz dalej? Jedna z gwnych przyczyn tkwi w samych ludziach. Zwyky czowiek dostrzega zjawiska najblisze, w tym zakresie, w jakim go one bezporednio dotycz i ocenia je pod ktem wasnego interesu. Nie ma wiedzy o zwizkach, wic nie moe sobie wyobrazi odleglejszych skutkw. Zaczyna co nieco rozumie (i to do czsto w dziwaczny sposb) dopiero wtedy, gdy go te skutki bezporednio dotykaj. Std nic dziwnego, e przyjmuje z dobr wiar zapewnienia ludzi i instytucji, ktrym lepo zaufa, zwaszcza jeli obiecuj mu one korzyci. Zwykli ludzie patrz na koniec wasnego nosa i niewiele obchodz ich inni. Nie rozumiej dobrze swego wasnego interesu jako czonkw okrelonej grupy spoecznej, wic i nie identyfikuj zagroe dla grupy. Krokiem naprzd jest tu organizacja zawodowa, ale dla zrozumienia caoci wydarze to nie wystarcza. Std wanie doniosa rola dziaa towarzyszcych kapitalistycznej transformacji: zmasowanej propagandy reformy na podstawie faktycznego monopolu informacji oraz rozbicia organizacji pracowniczych. Aby okreli stosunek przemian dokonujcych si w Polsce do kwestii sprawiedliwoci spoecznej trzeba sobie szczerze odpowiednie na nastpujce przynajmniej pytania: Czy drastyczne, trwae obnienie udziau w dochodzie spoecznym pracownikw, czyli dzi i w przyszoci zdecydowanej wikszoci ludnoci, ma cokolwiek wsplnego z jakkolwiek rozumian sprawiedliwoci, czy te jest aktem niesprawiedliwoci spoecznej na ogromn skal, nieporwnywaln z krzywdami wyrzdzonymi w PRL klasom posiadajcym? Czy pozbawienie pracy 2,5 mln ludzi, ze wszystkimi tego tragicznymi konsekwencjami, nie jest aktem niesprawiedliwoci spoecznej na wielk skal? Czy likwidacja jednych, a drastyczna redukcja innych pracowniczych uprawnie i zabezpiecze, degradacja spoeczna i cywilizacyjna mas pracowniczych nie jest aktem niesprawiedliwoci spoecznej na wielk skal? Czy zorganizowany rabunek majtku pastwowego, stworzonego przez cae spoeczestwo ponad czterdziestoletni prac, nie jest aktem niesprawiedliwoci spoecznej na ogromn (historyczn) skal? Czy gwatowne wzbogacenie si maej czci spoeczestwa kosztem jego ogromnej wikszoci, luksusowa konsumpcja na tle masowej biedy nie jest niesprawiedliwoci spoeczn? Czy wszystkie te zjawiska maj co wsplnego z jakkolwiek wieck czy duchown moralnoci i etyk? Czy mona je uzasadni budow warunkw dla nowej, lepszej rynkowej sprawiedliwoci? Hic Rhodus, hic salta! Nie mona si wykrci od odpowiedzi na te pytania. Jeli za si uzna, e obecna przebudowa jest ze sprawiedliwoci spoeczn sprzeczna, to trzeba sobie odpowiedzie 218

na kilka dalszych pyta. Przede wszystkim czemu i komu ona naprawd suy? Czy naprawd chodzi o efektywno gospodarcz? Czy jej wzrost na tej drodze jest pewny i warto degradacji ekonomicznej i spoecznej pokole pracowniczych? Czy te moe chodzi po prostu o interes nowej klasy. * W zestawieniu z tym, co pod rozmaitymi pocigajcymi hasami realnie dzieje si w kraju, obecna polska dyskusja o sprawiedliwoci spoecznej czyni do dziwne wraenie. Jak gdyby toczya si w przestworzach albo na ksiycu. Jakby strony umwiy si po cichu, e spiera si bd nie o pierwotn akumulacj kapitau, a jedynie o to, co ma powsta w rezultacie: kapitalizm dziki czy z ludzk twarz. Liberaowie dobrze wiedz o co chodzi: nie o przyszy dobrobyt dla wszystkich, lecz o przejcie maksimum wasnoci pastwowej przez okrelon grup i efektywno gospodarcz dla niej, zagwarantowan maksymalnie niskim poziomem ycia mas pracowniczych i trzymaniem ich w ryzach jak to z godn uznania szczeroci wyjani dziennikarzom D. Tusk. W stanowisku wieckich humanistw i religijnych moralistw kryje si natomiast fasz (na pewno bezwiedny u niektrych). Widz oni przecie niesprawiedliwo spoeczn w akcji proces historyczny na wielk skal i z wielkimi konsekwencjami, bijcy w pracownicz wikszo ludnoci i grony te, by moe, dla losw narodu. Na ten temat milcz. Rozprawiaj natomiast o przyszej sprawiedliwoci spoecznej rozumiejc przez ni prawo pracowniczej wikszoci do nie umierania z godu, elementarnego ksztacenia dzieci, minimalnej opieki zdrowotnej, takiego zabezpieczenia socjalnego czyli do czego znacznie poniej tego, co ludzie mieli w poprzednim systemie i co jest im wanie na sto sposobw i ze stu uzasadnieniami krok po kroku odbierane. I to aktualnie nie przez liberaw, lecz przez rzdzcych od wyborw i kontynuujcych reform socjaldemokratw. Sprawiedliwoci spoecznej tej uomnej, sierminej, wanie likwidowanej w dyskusji nie broni nikt. Nikt te nie broni jej wiadomie i uparcie w praktyce. No i dobrze jakby powiedzia pewien wybitny dziaacz polskiej socjaldemokracji.

219

O SZANSACH NA SPOECZN GOSPODARK RYNKOW W POSTSOCJALISTYCZNEJ POLSCE117

1. Kada gospodarka i kade pastwo, oglnie biorc, su spoeczestwu. Su rnym grupom spoecznym, w rnym stopniu. Ktrym z nich, w jakim stopniu zaley od wzgldnej siy ekonomicznej grupy, jej stopnia zorganizowania, udziau we wadzy politycznej itd. Wadza zapewnia korzyci ekonomiczne. Pastwa, w ktrych te korzyci rozoone s bardzo nierwno, w ktrych znaczna cz ludnoci nie ma udziau w efektach rozwoju gospodarczego, uwaane s do powszechnie za niesprawiedliwe. Panujcy dzi w wiecie ustrj kapitalistyczny do ktrego Polska po upadku realnego socjalizmu powrcia od zawsze charakteryzowa si bardzo duym zrnicowaniem spoeczno-ekonomicznym. W istniejcych dzisiaj pastwach kapitalistycznych stopie tego zrnicowania jest niejednakowy. Stosunkowo wikszy jest on w pastwach gospodarczego liberalizmu; mniejszy jest tam, gdzie pastwo ingeruje w gospodark i wspomaga grupy najsabsze ekonomicznie, czyli w tzw. pastwach opiekuczych, a take w pastwach spoecznej gospodarki rynkowej. Kapitalizm w Polsce odbudowywany jest na zasadach liberalizmu gospodarczego, a cilej neoliberalizmu, czyli liberalnej ortodoksji. Nierwnoci spoeczno-ekonomiczne s ju bardzo znaczne i powikszaj si, istniejce w poprzednim systemie zabezpieczenia dla sabych grup s ograniczane i likwidowane. Wydaje si, e gwnym problemem naszej konferencji jest kwestia, czy i jak mona by rozwojowi naszego pastwa i gospodarki nada kierunek prospoeczny, nie od, a ku modelowi, nie pastwa opiekuczego wprawdzie (kraj jest niebogaty), ale spoecznej gospodarki rynkowej i rzeczywistej demokracji. 2. Czy nie jest to jednak tylko utopijne i, w gruncie rzeczy, reakcyjne marzenie? Odpowied na to zasadnicze pytanie wymaga signicia do historii systemu kapitalistycznego i doktryn, jakie w tej historii odegray istotn rol. Chodzi przy tym o stwierdzenie, czy prospoeczny model nie obnia tempa wzrostu gospodarki i dobrobytu ludnoci. W manufakturowym stadium kapitalizmu, panujcej doktrynie ingerencji pastwa w gospodark (w imi wzrostu produkcji, eksportu i dochodw krlewskich) przeciwstawiona zostaa nowa, postpowa idea wolnoci gospodarczej i swobody dziaania rynku (krajowego, zagranicznego). Za ycia Adama Smitha obie koncepcje rywalizoway ze sob. Bogactwo Narodw przechylio szal na korzy wolnorynkowej. Smithowski liberalizm ekonomiczny by optymistyczny. Rynek nie tylko dostosowywa produkcj do potrzeb spoecznych, ale zapewnia te niski koszt robocizny; zysk z cudzej pracy umoliwia (a rynek wymusza) akumulacj kapitau, tote wzrastao zatrudnienie i fundusz pac. Rosa produkcja, wzrastao bogactwo caego narodu, cho, oczywicie, rnych jego warstw, w rnym stopniu. Smith jeszcze nie dostrzega adnych powanych zagroe, adnych granic dla tego procesu. Do szybko jednak wystpiy niekorzystne zjawiska. Zastosowanie maszyn spowodowao nie tylko
117

Referat na konferencji Gospodarka i pastwo dla spoeczestwa w Warszawskiej Szkole Zarzdzania, Warszawa, 19.VI. 2008 r.

220

wielki wzrost produkcji, ale i powstanie bezrobocia; bezrobocie i niskie pace ograniczay popyt, pojawiy si kryzysy nadprodukcji; wraz z szybkim wzrostem bogactwa klas posiadajcych rozszerza si obszar biedy, drastyczne i rosnce nierwnoci spoeczne wywoyway protesty o rosncej sile. W tej sytuacji optymistyczny liberalizm Smitha stawa si nie do utrzymania. Malthus i Ricardo zrezygnowali z tezy o bezgranicznym wzrocie produkcji i bogactwa caego narodu. Win za bezrobocie i rosncy obszar ndzy, a take grob stagnacji gospodarczej, obciyli oni prawa przyrody: ludnociowe i dziaajce w rolnictwie. Nie mona byo tego zmieni. Liberalizm tych klasykw ekonomii by pesymistyczny. Ekonomici drobnomieszczascy oraz socjalici dowodzili tymczasem, e prawdziwym winowajc jest kapitalistyczny system wyzysku. Ostatni klasyk angielskiej ekonomii, J.St. Mill, uelastyczni elazne rzekomo prawa natury, uniewinniajc je tym samym w znacznej mierze; podzia dochodu uzna za historyczn zmienn zalen od si partnerw spoecznych i dostrzeg w perspektywie nie tylko wzrost udziau ludzi pracy w dochodzie, ale i stopniowe ograniczanie zakresu wasnoci prywatnej na rzecz spoecznej. Liberalizm socjalny Milla nie okaza si jednak ostatnim sowem doktryny. Po latach 70. XIX wieku, w czci krajw (zwaszcza silnych ekonomicznie, w Europie: w Anglii i Holandii, przede wszystkim) panowa w teorii i praktyce liberalizm ekonomiczny, w czci jednak krajw (jak np. w Rosji) nasili si protekcjonizm celny, pojawia si (Niemcy bismarckowskie) pastwowa regulacja kwestii robotniczej. Monopolistyczne przemiany w ekonomice i imperializm w polityce midzynarodowej oddalay system kapitalistyczny od abstrakcyjnej konstrukcji, ktr w midzyczasie zbudowali sobie liberalni ekonomici: modelu doskonaej konkurencji. W odrnieniu od rzeczywistoci, w modelu tym wszystko dziao si dokadnie tak, jak powinno. Rynek ustawia gospodark w optimum; elastyczno rynku pracy (pac) zapewniaa ekonomicznie uzasadnione zatrudnienie; bezrobocie byo tylko dobrowolne; elastyczno cen towarw doskonale dopasowywaa struktur produkcji i popytu; elastyczno ceny kredytu (procentu) zapewniaa zgodno sumy oszczdnoci i inwestycji. Kryzysw nie byo. Pastwo w gospodark nie wkraczao, gwarantowao natomiast konieczne dla jej doskonaego dziaania przesanki, takie jak: powszechne panowanie i bezpieczestwo wasnoci prywatnej, woln konkurencj, przestrzeganie prawa, rozwj infrastruktury i obron interesw midzynarodowych kapitau krajowego; byo to pastwo minimum, utrzymujce si z maksymalnie niskich podatkw. Ta abstrakcyjna konstrukcja staa si podstawow ide liberalizmu ortodoksyjnego. Przyczyn wszelkiego za w realnej gospodarce ekonomici tego kierunku widzieli zawsze w odchyleniach od modelu i proponowali odpowiednie dziaania: eliminacj wszelkiej nieprywatnej wasnoci, likwidacj elementw monopolu, ograniczenie praw pracowniczych, zwizkowych, zwaszcza redukcj socjalnych wydatkw pastwa oraz podatkw itd. W historycznych realiach przeomu XIX i XX wieku idealne pastwo minimum zamienio si tymczasem w swoiste pastwo maksimum gdy najpotniejsze narodowe grupy wielkiego kapitau zdecydoway si na realizacj swoich interesw drog wojny. W czasie wojennych przygotowa i samej wojny liberalni ekonomici wyciszyli si; potem uznali wojn za fatalne nieporozumienie wynike z niezdrowych ambicji politykw, jej okres wzili w nawias i podjli swe badania w punkcie, w ktrym wojna je przerwaa.

221

Jednake ani liberalna doktryna, ani polityka nie mogy cofn historii. Wojna zaostrzya bowiem sprzecznoci spoeczne w tym stopniu, e w szeregu krajw doszo do rewolucji, z ktrych rosyjskiej nie udao si spacyfikowa. W latach 20. powsta system spoeczno-ekonomiczny, ktry mimo ogromnych kosztw budowy i niskiej efektywnoci mikroekonomicznej wykaza moliwo funkcjonowania i szybkiego wzrostu niekapitalistycznej gospodarki planowej. Po wojnie kraje kapitalistyczne odbudoway swe gospodarki na zasadach liberalnych. Skoczyo si to jednak najwikszym w historii kryzysem ekonomicznym. Ekonomici zrozumieli wreszcie, e system kapitalistyczny regulowany mechanizmem rynkowym nie tylko nie zapewnia dobrobytu dla wszystkich, lecz rodzi nieuchronnie wielkie napicia spoeczne i rewolucje polityczne wskutek masowego bezrobocia, biedy, koniunkturalnych waha i kryzysw. Uznano konieczno ingerencji pastwa w gospodark pocztkowo gwnie antycyklicznej, potem take prowzrostowej. Pojawia si wreszcie idea pastwa opiekuczego, ingerujcego w podzia dochodu i chronicego najsabsze grupy obywateli przed zepchniciem w stref biedy i wykluczenia. Okazao si, zwaszcza w pastwach skandynawskich, e pastwo opiekucze dobrze funkcjonuje i nie przeszkadza w rozwoju gospodarczym (Z. Sadowski, odczyt w PTE, 29.01.2008). Obok koncepcji pastwa opiekuczego, w Niemczech jeszcze przed II wojn wiatow pojawia si te inna koncepcja syntezy wolnego rynku i dziaalnoci pastwa: spoecznej gospodarki rynkowej. W. Eucken, twrca Ordoliberalizmu, zamiast korygowania ex post niekorzystnych spoecznie efektw rynku, przewidywa dziaanie ex ante, majce do takich efektw nie dopuci. Pastwo miao tworzy odpowiednie zabezpieczenia instytucjonalne: regulowa rynek pracy zabezpieczajc prawa pracownicze, systemem podatkowym nie dopuszcza do nadmiernych nierwnoci spoecznych itd. Chodzio o to, aby wzrost gospodarczy by owocny dla caego spoeczestwa. Praktyczna realizacja koncepcji SGR nastpia jednak dopiero po wojnie. Zarwno w Niemczech, jak i we Francji wyniki byy dobre, co spowodowao rozpowszechnienie si idei i rozwiza typu SGR. Konieczno pastwowej korekty dziaa rynku zostaa te w kocu uznana przez wielu liberaw, co znalazo wyraz w Manifecie nowoczesnego liberalizmu (Rzym 1981). Wolno, tolerancja gosi on nie dadz si realizowa w spoeczestwie, gdzie jest wielkie bezrobocie, s wielkie obszary ndzy, nie ma szerokiego dostpu obywateli do wiadcze zdrowotnych, owiaty itd.; ale jeli tak, to ideay liberalizmu wymagaj aktywnej roli pastwa, bo rynek tego nie zapewni. W wyniku kryzysu naftowego lat 70. i zwizanych z nim zjawisk inflacyjnych, oraz olbrzymiej propagandy mediw zwizanych z potnymi grupami kapitaowymi, nastpi jednak zwrot ku starej ekonomii klasycznej. Celem rozwoju mia by wzrost i efektywno ekonomiczna, a generowane przez rynek rozpitoci spoeczne miay by wyrwnywane automatycznie, bez udziau pastwa. Neoliberalizm, czyli fundamentalizm rynkowy, nawraca do wczesnego pojmowania roli rynku. Wszystkie jego negatywne skutki sprowadza do koniecznych kosztw optymalizacji. Nie byo potrzeby dziaania pastwa, nie byo miejsca na dziaania prospoeczne. Cae ycie spoeczne naleao skomercjalizowa. Najpierw w USA gdzie wystpi on w powizaniu z friedmanowskim monetaryzmem a potem szeroko w wiecie uwierzono, e jest to jedynie suszna interpretacja ekonomii, naturalny, konieczny porzdek rzeczy, gdy tymczasem tezy neoliberalizmu nie miay adnego teoretycznego ani praktycznego uzasadnienia, byy czyst ideologi (Z. Sadowski tame). 222

Neoliberalna propaganda gosia kamliwie kryzys pastwa opiekuczego w krajach nordyckich. W wyniku zwycistwa tej doktryny oraz rosncego globalizmu i konkurencji amerykaskiej, SGR zacza si te cofa w gwnych pastwach europejskich. Wobec upadku systemu realnego socjalizmu z ktrym wielki kapita musia si przedtem liczy w swych stosunkach take z wasnym wiatem pracy moga si rozpocz generalna ofensywa przeciw niemu. Kapita najwyraniej doszed do wniosku, e ma dosy si, aby cofn sytuacj spoeczn do pocztkw XIX wieku. Realizacja marzenia o cywilizowanym, godnym, sprawiedliwym spoeczestwie w ramach systemu kapitalistycznego staa si mao realna. Neoliberalne zasady dzisiejszego turbokapitalizmu musz przynie te skutki, ktre przewidzia N. Kaldor jeszcze w 1980 r.: pogbienie napi spoecznych i brak stabilnoci, bdcy rezultatem powikszajcych si nierwnoci i rosncego bezrobocia. Interwencjonizm pastwowy, pastwo opiekucze, SGR pojawiy si, aby umoliwi dalsze istnienie i prosperowanie kapitalizmu i zapewniy mu co w rodzaju zotego wieku. Dzi rozwj w tym kierunku zosta zahamowany i cofnity w interesie najwikszych grup kapitau i najpotniejszych pastw kapitalistycznych i nie wiadomo, czy w nowych warunkach i po jakich klskach moliwy bdzie i nastpi ponowny zwrot. Wanie w okresie triumfu ideologii neoliberalnej i pod jej przemonym wpywem dokonaa si w Polsce, jak i w innych krajach posocjalistycznych, transformacja systemowa cakowicie doktrynerska, eliminujca wszelk trosk spoeczn. Czy mogo by inaczej? 3. W punkcie wyjcia wiosn 1989 r. wydawao si, e istnieje wielka szansa na budow w Polsce SGR i szerokiej realnej demokracji. Solidarno bya wszak masowym ruchem robotniczym i pracowniczym. Nie daa prywatyzacji pastwowych zakadw pracy, lecz upodmiotowienia zag, spoecznoci lokalnych i obywateli kraju w celu polepszenia dziaania gospodarki, poprawy sytuacji materialnej i poszerzenia demokracji. Te idee dominoway w porozumieniach gdaskich, ustawie z 1981 r. o samorzdzie pracowniczym i przyjtym na I Zjedzie Solidarnoci Programie Samorzdnej Rzeczypospolitej. W porozumieniach okrgostoowych przewidziano rozwj wszystkich typw przedsibiorstw; pastwowe miay zosta skomercjalizowane, sektory rwnouprawnione, a ich konkurencja miaa zapewni wzrost efektywnoci i wykreowa najkorzystniejszy model gospodarki rynkowej. Program rzdu Rakowskiego na lata 1989-1992 pt. Nowy ad gospodarczy te nie przewidywa transformacji gospodarki socjalistycznej w kapitalistyczn, a zosta pozytywnie oceniony przez MFW i B, czyli Waszyngton; dopuszcza on wprawdzie prywatyzacj przedsibiorstw pastwowych, zakada jednak dalsz dominacj sektora pastwowego, szeroki zakres interwencji pastwa itd. Zasadnicza zmiana nastpia po wyborach czerwcowych, do ktrych Solidarno posza pod hasem Samorzdnej Rzeczypospolitej wanie i faktycznie je wygraa. Gdy Michnik rzuci haso wasz prezydent, nasz premier, a ZSL i SD zmieniy dawnego na nowego sojusznika, wadza wymkna si z rk PZPR. Jeszcze przed powstaniem pierwszego rzdu solidarnociowego (T. Mazowieckiego), w lipcu 1989 r., w Brukseli, zwoane zostao przez J. Milewskiego, szefa biura zagranicznego Solidarnoci, przez ktre pyny pienidze i technika dla krajowej opozycji (od i poprzez G. Sorosa zwaszcza), spotkanie w celu przygotowania nowego programu gospodarczego dla Polski. Zaproszona zostaa grupa krajowych dziaaczy Solidarnoci oraz dziaacze i eksperci zagraniczni. Przewodniczcy 223

spotkaniu brukselskiemu, W. Trzeciakowski, sygnatariusz ekonomicznej czci umowy okrgostoowej, przedstawi swj program, ale nie zosta on przyjty. Narad zdominowaa grupa zdecydowana odrzuci dawny program Solidarnoci (samorzdowy) i ustalenia Okrgego Stou (gospodarka mieszana), zlikwidowa sektor pastwowy i odbudowa w Polsce system kapitalistyczny. Grupie tej przewodzili zagraniczni ekonomici neoliberalni (J. Sachs z Harvardu, J. Rostowski z Londynu), uczestniczyli w niej m.in. J.K. Bielecki, J. Merkel, A. Milczanowski, Z. Najder, T. Stankiewicz, J. Thieme; wkrtce nimi wanie obsadzone zostay wane pozycje polityczne i gospodarcze w kraju. Na naradzie chodzio gwnie o odejcie od umw okrgostoowych stwierdzi potem J. Rostowski (dzi minister finansw w rzdzie D. Tuska) panowaa oglna zgoda co do tego, e z tych ustale trzeba zrezygnowa, gdy s anachroniczne i wczeniej czy pniej bd blokowa rozwj gospodarczy (zob. wywiad z J. Rostowskim w yciu Gospodarczym nr 26 z 26.06.1994). W Brukseli zaaprobowano koncepcj wielkiego wstrzsu (nazwanego pniej przez Balcerowicza terapia szokow) maksymalnie szybkiego rozbicia i zniszczenia, z wykorzystaniem caej siy pastwa, przedsibiorstw pastwowych, oraz promowania i wytworzenia nowej klasy redniej, czyli klasy kapitalistycznej, ktra bdzie zdolna przej gospodark. Koszty tego przedsiwzicia a liczono si z powstaniem do 25% bezrobocia i gbokim spadkiem dochodw grup pracowniczych nie miay istotnego znaczenia wobec wielkoci zadania. Spoeczestwo spodziewao si raczej czego odwrotnego: stabilizacji gospodarczej, wzrostu dochodw; nie widziao te potrzeby prywatyzacji majtku produkcyjnego (jeszcze we wrzeniu 1989 r., w ankiecie CBOS-u, 22% badanych byo za reform systemu socjalistycznego, 39% za nowym modelem socjalizmu, a tylko 22% za rezygnacj z tego systemu). Uczestnicy narady brukselskiej doszli w zwizku z tym do wniosku, e naley dziaa przez zaskoczenie i postawi spoeczestwo przed faktami dokonanymi, a o kapitalistycznym celu przemian zbyt szybko nie informowa. Narada brukselska i jej przebieg zostay utajnione. W taki oto sposb maa grupa ludzi arbitralnie dobranych, cakowicie poza wiadomoci spoeczestwa polskiego, a choby masy czonkw Solidarnoci, zadecydowaa o tym, jaka bdzie nowa Polska. 4. Co oznaczaa budowa kapitalizmu zamiast wielosektorowej (mieszanej) gospodarki rynkowej? Kraje posocjalistyczne z szeregu przyczyn byy co najwyej rednio rozwinite gospodarczo. Poza NRD, na dopyw znacznych rodkw z zewntrz na przyspieszenie rozwoju nie mogy realnie liczy, std dochd i majtek narodowy nie mogy tu szybko wzrosn; co wicej, w procesie radykalnych przemian ekonomicznych musiay si powanie zmniejszy. Budowa kapitalizmu oznaczaa, e obniony dochd narodowy dzielony bdzie w nowy sposb, tak aby pewna cz ludnoci szybko si wzbogacia, zgromadzia kapita. Mogo to jednak nastpi tylko kosztem reszty spoeczestwa. Poziom dochodw wiata pracy nie mg si zatem podnie, musia powanie zmale. Budowa kapitalizmu oznaczaa dalej prywatyzacj stworzonego prac caego spoeczestwa majtku, nagromadzonego w rkach pastwa. Do tego prywatyzacj nie pracownicz, lecz kapitalistyczn, czyli przekazanie wikszoci tego majtku stosunkowo wskiej grupie. Reszta spoeczestwa formalnie nic by na tym nie stracia, jako e majtek pastwowy by rzekomo niczyj; dostaaby nawet jakie ochapy na odczepne. Faktycznie musiao to jednak oznacza 224

gwatowne skurczenie si materialnej podstawy gwarantowanych poprzednio przez pastwo ogowi ludnoci uprawnie i zabezpiecze, likwidacj jednych (np. prawa do pracy), drastyczn redukcj innych (np. opieki zdrowotnej, uprawnie emerytalnych, szans na mieszkanie). Trudno jest prywatyzowa dobrze dziaajce przedsibiorstwa pastwowe. Warto ich majtku jest za wysoka, jak na moliwoci wykupu przez powstajcy dopiero kapita prywatny i szukajcy wysokiego zysku kapita zagraniczny, a opr zag jest silny. Szybkie przekazanie wielkiego spoecznego majtku, produkcyjnego i nieprodukcyjnego, w rce biznesu czyli mwic po prostu, ograbienie pracowniczej wikszoci spoeczestwa nie jest moliwe bez doprowadzenia sektora pastwowego do finansowego bankructwa. Oznacza to jednak gboki spadek produkcji i usug, a wic poziomu yciowego pracowniczej czci ludnoci, oraz masowe, dugotrwae bezrobocie w miastach i na wsi. Budowa kapitalizmu w kraju posocjalistycznym nie moga si powie bez osony i pewnego zakresu pomocy ekonomicznej (kredytw zwaszcza) midzynarodowych organizacji wielkiego kapitau (MFW, Banku wiatowego) oraz czoowych pastw kapitalistycznych (np. odduenie). Oznaczao to jednak daleko idce podporzdkowanie si ich koncepcjom i interesom. Wtpliwe, aby interesy te polegay na modernizacji i rozbudowie przemysu w krajach transformacji, musiao raczej chodzi o przeksztacenie tych krajw w rynek zbytu dla wasnych towarw, likwidacj konkurujcych bran i przejcie najlepszych przedsibiorstw czy z surowcw. Konkurencja silnych gospodarek zachodnich musiaa doprowadzi, prdzej czy pniej, do upadku powanej czci tubylczej produkcji, a wic powikszy bied i bezrobocie. W sumie, budowa kapitalizmu oznaczaa wic grob stopniowego przeksztacenia Polski w kraj kapitalizmu peryferyjnego i zalenego, z wsk elit na poziomie europejskiego luksusu i podstawow mas ludnoci yjc na niskim poziomie oraz powanym obszarem biedy. Taka transformacja nie moe nie napotka rosncego oporu spoecznego. Aby w ogle bya moliwa (dla niektrych zachodnioeuropejskich socjaldemokratw bya ona nie do wyobraenia) nie mogo si oby bez obezwadnienia pracowniczej wikszoci ludnoci, przeksztacenia jej w worek kartofli. rodkami (doskonale w Polsce wykorzystanymi) s tutaj: masowa propaganda, ktrej skuteczno opiera si na faktycznym monopolu informacyjnym; zniszczenie pracowniczego samorzdu w przedsibiorstwach (zwaszcza wielkich); skcenie i obezwadnienie zwizkw zawodowych; zdyscyplinowanie zag grob bezrobocia i bezrobociem; kupowanie ich zgody na prywatyzacj ich przedsibiorstw korzyciami, jakie wwczas osign (nie utrac pracy przez pewien czas, dostan troch akcji itp.) [...] Czy grupa ludzi, ktra uja wadz w Polsce w 1989 r. i postanowia odbudowa w niej a w istocie zbudowa od nowa kapitalizm kosztem wywaszczenia spoeczestwa, obniki jego poziomu ycia, pozbawienia pracy i zepchnicia w ndz paru milionw wasnych obywateli czy ta grupa moga pomyle o spoecznej gospodarce rynkowej? Owszem, napomkn o niej w swym expos katolicki premier, T. Mazowiecki, ale o tym, co to miao by, mia wyobraenie mtne, byo to raczej mgliste marzenie o kapitalizmie z ludzk twarz (Z. Sadowski, w przywoanym odczycie). Potem, w konstytucji III RP zostao powiedziane, e ma by budowana SGR, ale pozosta to martwy zapis; jak to stwierdzia prezes PTE prof. Mczyska. Take obecni posowie nie rozumiej, co to jest ta SGR i po co ona.

225

Rozwj polskiej transformacji by cakowicie niezgodny z koncepcj SGR i nie mg by inny, poniewa realizowany by przez ludzi, ktrzy na stypendiach zagranicznych nauczyli si neoliberalizmu i uwierzyli we, jak w ewangeli i gdy budowa liberalnego kapitalizmu zapewniaa maksymalne korzyci ekonomiczne zagranicznym opiekunom nowej Polski. To samo dotyczy rzeczywistej, szerokiej demokracji. Przecie gdyby spiskowcy z Brukseli poinformowali choby tylko czonkw Solidarnoci o rzeczywistym celu, kosztach i konsekwencjach budowy kapitalizmu, nie mogliby nawet podj realizacji zamiaru. Koniecznym warunkiem, aby j podj i rozwin, byo permanentne oszukiwanie spoeczestwa, jego dezorientowanie, ogupianie i zastraszanie. [...] Demokracji rzeczywistej, ktr Tusk gotw by powici w imi budowy kapitalizmu, nie trzeba byo powica, bo jej od pocztku nie byo. adne kluczowe dla losw kraju decyzje nie byy i do dzi nie s uzgadniane ze wiadomym, rozumiejcym o co w istocie chodzi, spoeczestwem. Tak byo z podjciem decyzji o budowie kapitalizmu zamiast Samorzdnej Rzeczypospolitej i wielosektorowej gospodarki rynkowej. Tak te byo z realizujcym t decyzj Planem Balcerowicza. Przedstawiony on zosta spoeczestwu na 8 stronach gazety. Cel rzeczywisty zosta ukryty. Przewidziano niezbyt wysokie koszty (np. maksimum 400-tysiczne, okresowe bezrobocie) i korzyci wkrtce i znaczne. Publikacje listw intencyjnych i memorandw, w ktrych rzd polski zobowizywa si wobec instytucji zagranicznych do dziaa rujnujcych przedsibiorstwa pastwowe, obniajcych zarobki i zabezpieczenia pracownicze (ktrych to dokumentw spoeczestwo nie byo zreszt w stanie dobrze zrozumie), zostay, na yczenie adresatw, zaniechane i byy tylko czytane posom z zakazem ujawniania gdziekolwiek ich treci. Tak byo te z ukadem stowarzyszeniowym z EWG. Jego warunki byy bardzo niekorzystne, dlatego niektre istotne jego zapisy (z aneksu do niego) zostay zatajone przed spoeczestwem. Tote przecitny Polak do dzi nie ma pojcia o tym, e doprowadzanie do bankructwa i zamykanie stoczni, hut, kopal, przedsibiorstw zbrojeniowych oraz cywilnych w szeregu bran byo wykonywaniem tych zapisw, uzgodnion redukcj polskiego potencjau przemysowego. [...] Tak byo rwnie ze wstpieniem Polski do Unii Europejskiej. Wadze bez rnicy czy postsolidarnociowe czy postkomunistyczne wykazyway rosnc determinacj w tej sprawie. Niewtpliwie jedn z podstaw tego byo gbokie przekonanie euroentuzjastw, e nie ma dla Polski innej drogi, wiara w deszcz zachodnich inwestycji i dotacji unijnych, w moliwo pomnoenia eksportu na zachodnie rynki, rozadowania bezrobocia emigracj zarobkow (co okazao si po czci suszne). Inn z podstaw bya niezdolno do opracowania i realizacji (po odejciu G. Koodki) zasadniczo odmiennej od liberalnej strategii i polityki. Obiecywane byy rzetelne analizy i publiczne dyskusje o korzyciach i kosztach wejcia do klubu silnych i bogatych, ale do nich nie doszo. Elita podja ju bowiem decyzj. Aby dzieo transformacji Polski w kraj kapitalistyczny liberalno-kapitalistyczny i wreszcie w europejsk prowincj zakoczy i na zawsze zabezpieczy, doszo do porozumienia ponad podziaami. Spoeczestwo miao zosta przekonane totaln propagand pod hasami jedyna droga, droga do nowoczesnoci i dobrobytu, polski interes narodowy, polska racja stanu. Poniewa propaganda

226

skutkowaa, w tym wypadku dopuszczono do referendum, w ktrym wikszo opowiedziaa si za przystpieniem do Unii. Tak byo bez niepewnego referendum z wczeniem Polski do rozbjniczej amerykaskiej agresji na Irak i potem (tym razem pod flag ONZ) do wojny w Afganistanie. Tak jest dzi w kwestii traktatu lizboskiego. Jego treci spoeczestwo oczywicie nie zna, ale nikt te nie mia zamiaru mu jej obiektywnie przedstawi, skoro spraw zaatwia parlament (jak w innych krajach Unii, w ktrych aprobata spoeczna bya niepewna, z wyjtkiem Irlandii). Ale upar si prezydent, ktry ma podstawy do nieufnoci znajc traktat; jakie tego spoeczestwo nie wie, bo te nikt wyranie nie chce mu ich przedstawi. Tak jest wreszcie w kwestii amerykaskiej tarczy antyrakietowej. Uzasadnienia jej celu i rzekomych korzyci dla Polski s jawnie zakamane, obrona Polski przez USA przed zagroeniem ze strony Rosji wydaje si pomysem wynikym ze skrzyowania antyrosyjskiej obsesji ze lep wiar i sualczoci wobec amerykaskiego imperializmu. Zamiast rozmowy ze spoeczestwem brudna fala jego propagandowej obrbki, manipulacji, argumentacja p- i wierprawdami, czsto wrcz jawnymi kamstwami, niekiedy absurdalna. Cyniczne obiecanki korzyci z amania praw innych ludzi, spoeczestw, narodw wszystko rzekomo w patriotycznym polskim interesie. Czy nie mona inaczej? Chyba nie, gdy cele s obce spoeczestwu. XV Zjazd Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego negatywnie oceni Plan Balcerowicza i ostrzeg przed jego realizacj. Uzna, e gwnym celem reformy powinna by budowa adu ekonomicznego wysoce efektywnego dla wzrostu poziomu yciowego spoeczestwa. Efektywno zapewniaaby jego zdaniem swobodna przedsibiorczo we wszystkich formach wasnoci i mechanizm rynkowy sprzgnity z interwencjonizmem pastwowym; budow takiego adu zainteresowane byoby cae spoeczestwo. [...] Pniej wasny plan zaprezentowa (w yciu Gospodarczym) G. Koodko. Przez duszy czas toczya si dyskusja midzy ekonomistami i dziaaczami pomniejszych ugrupowa politycznych, co i jak naley zrobi, a czego nie w gospodarce. Byo to jednak tak, jakby rozmawiay ze sob cite ju kwiaty, bowiem decyzja rzdu i midzynarodowych organizacji finansowych (MFW, B) ju zapady i byy nie do podwaenia, a plan wystartowa. Oficjalnym, pierwszoplanowym celem bya walka z inflacj, ale pod t oson uruchomiony zosta mechanizm zniszczenia przedsibiorstw pastwowych i pierwotnej akumulacji kapitau prywatnego. Opisany on zosta w licznych publikacjach opozycyjnych (take autora tego opracowania), w tym w ksice J. Gwczyka Szalbierczy urok transformacji (Warszawa 2003). W latach 1990-1993 sze kolejnych rzdw solidarnociowych realizowao nadrzdny cel ustrojowy. Bez wzgldu na koszty, szybko postpowaa prywatyzacja. Skutki byy jednak zastraszajce: ceny towarw i usug konsumpcyjnych wzrosy ponad 22 razy, nakady inwestycyjne spady o 12% (w stosunku do 1989 r.), eksport wzrs o 7%, a import o 53% wypierajc krajow produkcj i powodujc rosncy deficyt bilansu patniczego. Stopa bezrobocia dosza do 16,4%, produkt krajowy brutto w 1991 r. spad do poziomu z 1983 r. Roso rozgoryczenie ludnoci, wic Solidarno zwina w kocu parasol ochronny nad rzdem. Gdy w 1993 r. bezrobocie zbliyo si do 3 milionw, solidarnociowa elita utracia wadz w wyborach. Niespodziewanie dostaa si ona w rce koalicji SLD-PSL. Po raz pierwszy od 1989 r. moga nastpi zmiana strategii i polityki gospodarczej. Oczywicie, nie mogo by mowy o cofniciu przemian, ktre ju nastpiy; nie dopuciyby do tego 227

prokapitalistyczne ugrupowania w kraju i, przede wszystkim, orodki zagraniczne. Rozumiaa to i wcale nie miaa takiego zamiaru koalicja SLD-PSL. SLD przeszed gbok przemian. Pocztkowo postkomunici upierali si przy gospodarce mieszanej, nie chcieli wstpienia Polski do NATO itd. Porzucili jednak te pozycje, aby zachodni opiekunowie transformacji pozwolili im jeli powstanie taka sytuacja obj wadz choby na jaki czas; a gdyby do tego doszo, zapowiedzieli, e bd budowa kapitalizm w Polsce dalej i lepiej ni solidarnociowcy. Siemitkowski (Gazeta Wyborcza z 5.03.1004) mwi otwarcie i bezwstydnie: Chodzi o Polsk dla 15-20% dla klasy redniej kosztem pracownikw sfery budetowej, rencistw i emerytw, pracownikw zakadw przemysowych przeciwnych prywatyzacji i reformie modernizacyjnej. A A. Kwaniewski nastpujco oceni plan Balcerowicza: Wiemy, jak on by wprowadzony szybko, zdecydowanie, z zaskoczenia, aby go mona byo przepchn w Sejmie pki niewielu zorientuje si, o co chodzi. No i dobrze. (Polityka z czerwca 1994). Mona byo jednak zmieni w pewnym stopniu strategi i polityk gospodarcz i zamiast dzikiego kapitalizmu pierwotnej akumulacji zacz budowa kapitalizm z ludzk twarz i moe w perspektywie spoeczn gospodark rynkow. Wicepremier M. Borowski mia jednak zamiar kontynuowa liberaln polityk (taki by budet na 1994 r., taka aferalna prywatyzacja Banku lskiego, przechylenie szali na rzecz utworzenia NFI w rkach zagranicznych menaderw), ale gdy zada wolnej rki w gospodarce Pawlak go zdymisjonowa. Zastpi go G. Koodko. Suchajc porad i da MFW/B w koniecznej tylko mierze, realizowa on konsekwentnie swoj Strategi dla Polski, z doskonaym wynikiem. Nastpi szybki wzrost gospodarczy (do blisko 7% w 1997 r.), spadao bezrobocie, prywatyzowano przedsibiorstwa, gdy to rzeczywicie miao sens ekonomiczny, rnicowanie si dochodw ludnoci zostao spowolnione i zahamowane. W ksice Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji (Warszawa 1999) G. Koodko napisa m.in.: Cigy nacisk na prywatyzacj czy to by przemys samochodowy w Czechach, czy usugi telekomunikacyjne na Wgrzech, czy wytwrnie papierosw w Polsce, czy pola gazonone w Azerbejdanie, czy banki komercyjne w Bugarii, czy przedsibiorstwa energetyczne w Rosji nie stanowi jedynie rodka przeciwdziaajcego prywatyzacji naprawd zbyt wolnej. Jest zarazem narzdziem lobbingu na rzecz taniej wyprzeday najbardziej dochodowego majtku. () Najwiksz trosk niektrych nowych lobbies, najwicej zyskujcych na prywatyzacji, nie jest poprawa zarzdzania przedsibiorstwami, lepsza sytuacja budetowa czy wyszy poziom ycia spoeczestwa, a jedynie moliwo atwego i taniego dostpu do prywatyzowanego bogactwa narodowego. () Prywatyzacja to nie tylko przenoszenie praw wasnoci to take rzadki w dziejach sposb natychmiastowego wzbogacenia. Toczy si wic na tym polu brutalna walka o redystrybucj majtku bogaty staje si nie ten, kto najwicej zarabia, ale ten, kto zdoa najwicej zgromadzi, przede wszystkim w wyniku prywatyzacji. () Politycznie motywowana presja midzynarodowa, ktra przyspieszya lokalne procesy decyzyjne, wymusia cay szereg rozwiza. W rezultacie w niektrych przypadkach (chyba w wielu! J.D.) racje midzynarodowe przewayy nad racjami krajowymi. Najlepszym przykadem jest prywatyzacja, w ktrej wszystkim krajom prowadzcym transformacj doradzay rzdy innych pastw i ciaa midzynarodowe dbajc przede wszystkim o wasne interesy, a dopiero w drugiej kolejnoci o spoeczno-gospodarczy stan krajw, ktrym doradzay i pomagay (zob. op. cit., s. 188-189 i 226).

228

Wadze SLD dopuciy jednak do ustpienia Koodki (podobno wskutek nieporozumie z Kwaniewskim). Jego nastpca, M. Belka, nie by ekonomist tej miary i charakteru. SLD zbyt pewny siebie wskutek gospodarczego i spoecznego sukcesu przegra wybory w 1997 r. Jeszcze w czerwcu tego roku zawitaa do Warszawy misja MFW. Uznaa ona, e Polska rozwija si zbyt szybko, jak na swoje moliwoci i e ten wzrost powinien by ograniczony o poow (zob. D. Walewska, Czas wielkiego hamowania, Rzeczpospolita z 26.06.1997 on line). Szef nowej koalicji AWS-UW, prof. J. Buzek (chemik z zawodu), zapowiedzia w swym expos dokadnie na odwrt podwojenie tempa wzrostu, aby Polska moga dogoni kraje zachodnie, ale wicepremierem by znowu Balcerowicz. Ten wiedzia, co robi. Znw spady nakady inwestycyjne, skokowo wzrs import, stopa bezrobocia wzrosa z 10 do 17% (bezrobocie z 1800 do 3100 tys.). Tempo wzrostu PKB obniyo si z 7 na 1% w 1002 r. Skoczyo si to cakowit klsk koalicji AWS-UW w kolejnych wyborach. Powrci do wadzy SLD. Wicepremierem gospodarki znw zosta M. Belka, ktrego jak to stwierdzi Miller lepiej widziay midzynarodowe koa finansowe, w przeciwiestwie do zbyt samodzielnego Koodki. Belka zrezygnowa jednak (wyczerpa si), wic cignito Koodk, ale gdy Miller stopniowo ogranicza jego inicjatyw na rzecz liberaa Haussnera znowu odszed. Szansa na zmian polityki na prospoeczn tym razem praktycznie nie zaistniaa. Mimo pewnych osigni gospodarczych (dum Millera byo formalne wprowadzenie Polski do Europy), rzd gwatownie traci poparcie pod huraganowym ogniem oskare o korupcj i upad w nastpnych wyborach, grzebic te szans na wadz demokratycznej lewicy na dugi czas. 6. Trzeba teraz powrci do momentu, gdy szansa na zmian strategii i polityki transformacji z neoliberalnej na prospoeczn realnie zaistniaa, czyli do 1993 r. Nadzieja na to zaktywizowaa wwczas rwnie polskich dziaaczy katolickich. Koci Katolicki, ze znanych i oczywistych przyczyn, by wrogiem socjalizmu i komunizmu, take realnego socjalizmu funkcjonujcego w Polsce Ludowej. Wadze PRL go nie zniszczyy, ale bardzo go ograniczyy w kwestiach majtku i oddziaywania na spoeczestwo, tote upadek systemu przyj on z satysfakcj i radoci. Jednak to, co nastpio po 1989 r., nie mogo wzbudzi jego zachwytu. Koci od redniowiecza, w ktrym czu si doskonale, uznawa wasno prywatn za waciw podstaw stosunkw spoecznych. Gdy pojawi si system kapitalistyczny, take go uzna, cho po duszym czasie i z zastrzeeniami. W kocu XIX w. potpi ideologi i polityk kapitalistycznego liberalizmu, bezwzgldnego w stosunku do sabych ekonomicznie jednostek i grup, spychajcego cz spoeczestwa do poziomu niegodnego czowieka. Kapitalistyczna transformacja w Polsce opara si tymczasem na liberalnej ortodoksji i bya budow, drastycznymi metodami, bezwzgldnego, dzikiego kapitalizmu. Solidarnociowa elita daleka bya od chci realizacji chrzecijaskiego ideau pastwa i gospodarki, chrzecijaskiej wersji spoecznej gospodarki rynkowej, nawet nie podja takiej prby. Cakowicie zawiody zarwno gwne (ZChN), jak i pozostae katolickie ugrupowania polityczne. Szybko biedniejce masy pracownicze nie znalazy obrocw wrd antykomunistw, wic poszukay ich gdzie indziej: gdy nieopatrznie dopuszczone zostay do gosu, w akcie wyborczym day wadz ugrupowaniom wywodzcym si z poprzedniego systemu. Gwne z nich byo tradycyjnym przeciwnikiem Kocioa, tote nie widzia on moliwoci wsppracy z koalicj SLD-PSL. Znw wic stao si niedobrze i trzeba byo sprbowa to zmieni. Ale jak? 229

W tej sytuacji powsta pomys odbudowy katolickiej partii pracowniczej Stronnictwa Pracy ktre mogoby w perspektywie pokierowa politycznie Solidarnoci, a take odtworzy na jej bazie chrzecijaskie zwizki zawodowe. Przypuszczano, e uda si te rozama i przecign na katolick stron cz przynajmniej tworzcych postkomunistyczn koalicj mniejszych ugrupowa. Gdyby to wszystko si udao, powstaaby szeroka, silna i trwaa koalicja si katolickich. Wsplnym, zgodnym wysikiem katolickiego przecie w ogromnej wikszoci spoeczestwa polskiego zbudowany zostaby we wasnym domu wzorowy kapitalizm, kapitalizm z chrzecijask twarz. Koncepcj t przedstawi T. Przeciszowski na jesieni 1993 r., m.in. w solidarnociowym Kurierze Mazowsza (nr 268). W jego schemacie politycznym rodkow pozycj zajmoway stronnictwa reprezentujce drobnych wytwrcw wiejskich i miejskich (chopw, rzemielnikw i pewnie take drobne kupiectwo i usugi) oraz urzdnikw i fachow zwaszcza inteligencj (PSL, Unia Demokratyczna i utworzony wanie przez Was Bezpartyjny Blok Wsppracy z Rzdem). Na prawo od tego centrum byy stronnictwa reprezentujce wasno i przedsibiorczo, ale umiarkowane, gotowe broni interesw swego elektoratu metodami negocjacyjno-arbitraowymi. Na lewo od centrum analogiczne stronnictwa reprezentujce pracownikw, zwaszcza najemnych (tu przysze Stronnictwo Pracy; istniejca ju Unia Pracy nie figurowaa tutaj). Te 3 ugrupowania to potencjalni sojusznicy, siy polityczne, ktre mogy i powinny postawi sobie za cel i realizowa budow spoecznej gospodarki rynkowej opartej na zasadach etyki chrzecijaskiej (kopot byby tylko z laickim skrzydem UD). Dalej na prawo i lewo: przeciwnicy stronnictwa nastawione na realizacj egoistycznych interesw klasowych poprzez walk klas i niszczenie przeciwnika. Konserwatyci i liberaowie z jednej, a socjalici, komunici i postkomunici z drugiej strony. Z tego schematu wynikay okrelone wskazania praktyczne na dzi i jutro. Najwaniejszym zadaniem na dzi stawao si rozbicie zwyciskiej wanie koalicji, oderwanie PSL od SLD (np. w zwizku ze spraw konkordatu). PSL, dziki odpowiedniemu kierownictwu, w przyszoci powinno zosta w peni schrystianizowane, a SLD osabiony (moe udaoby si oderwa od niego niektre ugrupowania) i w peni izolowany. Stronnictwa prawicowo-klasowe naleao wezwa do opamitania. Byo moliwe, e cz ich dziaaczy zrozumie swe bdy i zasili szeregi prawicy korporacyjnej (negocjacyjnej); nie wida wprawdzie jeszcze tej formacji, ale na pewno stworz j rozsdni przedsibiorcy-katolicy. Bezbonych i bezwzgldnych liberaw naleao natomiast ostro zwalcza. Z lewic korporacyjn (negocjacyjn) by podobny kopot, jak z tak prawic. Unia Pracy nie bya katolicka, duo w niej byo elementw laickich i postkomunistycznych, ciya do koalicji SLD-PSL. Moe udaoby si z niej jednak wyuska pewne grupy. Jeli, dalej, nie cae ugrupowania chrzecijasko-demokratyczne, to przynajmniej cz ich dziaaczy powinna zrozumie swe bdy i zasili szeregi lewicy korporacyjnej. Dojd te dziaacze Solidarnoci. Nic si jednak takiego nie udao. Szeroka, silna, trwaa koalicja si katolickich nie powstaa, a walka Kocioa z SLD-PSL, zamiast do ich poparcia, przyczynia si do ich klski w wyborach 1997 r., do utraty moliwoci stopniowej budowy SGR, do powrotu Balcerowicza i ponownego podjcia budowy w Polsce kapitalizmu na antyspoecznych zasadach neoliberalizmu. Warto zastanowi si, dlaczego to si nie udao tym bardziej, e zwykle instytucje trudniej si jeszcze ucz ni ludzie i powtarzaj swe bdy (wiele wskazuje na tak tendencj powtrzenia fatalnych bdw take w dzisiejszej sytuacji). 230

W koncepcji Stronnictwa Pracy bdna bya przede wszystkim jak si wydaje ocena dwch spord trzech ugrupowa uznanych za centrowe: Unii Demokratycznej i BBWR. W celach manipulacji politycznej, a niekiedy wskutek politycznego zalepienia i zwykej gupoty, doszo u nas do zupenego czasem pomieszania poj. Obozem konsekwentnie reformatorskim nazwaa si kompradorska (zwizana z obcym kapitaem) cz elity, a obozem patriotycznym inna jej cz ta, ktra mimo wielokrotnych usiowa do wadzy nie moga si dorwa. Trzonem pierwszego z obozw byy cile wsppracujce ze sob KL-D i UD. Jednym z najbardziej absurdalnych pomysw patriotw byo przypisanie UD lewicowoci. W istocie nie byo to nie tylko ugrupowanie lewicowe, ale nawet centrowe. Czoowi jego dziaacze byli od pocztku najbardziej wiadom kapitalistycznego celu czci solidarnociowej elity. Zainicjowali oni reform, czyli budow kapitalizmu szybko i za wszelk cen, i jeli pomin incydent z Olszewskim cay czas j prowadzili w cisym porozumieniu z orodkami zagranicznymi. Europejsko, humanistyczny i demokratyczny frazes kamufloway rzeczywisty charakter i rol tego ugrupowania politycznej czowki brutalnego kapitalizmu dokonujcego pierwotnej akumulacji kosztem wspobywateli. Co przywdcy UD starannie ukrywali, odsaniali od czasu do czasu ich bliscy sojusznicy z KL-D. Lech Wasa, ktrego pomysem byo BBWR, jesieni 1989 r. zaaprobowa plan szybkiej kapitalistycznej transformacji Polski, a nastpnie cay czas osania go, torowa mu drog, wszelkimi sposobami pomaga w jego realizacji (np. w 1993 r., rozwizujc parlament i dajc rzdowi Suchockiej jeszcze 4 miesice). Sam te chcia zastpi prawic, ktra si do Sejmu nie dostaa. Za BBWR deklarowa jako pierwszoplanowe zadanie obron witej wasnoci prywatnej, czyli tego wanie, co udao si wydrze spoeczestwu ( nota bene Koci, zwolennik wasnoci opartej na wasnej pracy, nigdy nigdzie o ile wiem nie potpi twrczej destrukcji i niesychanego rabunku spoecznej wasnoci dokonywanego w procesie prywatyzacji). Wymienione ugrupowania miay zatem charakter prawicowy, a nie centrowy, reprezentoway wraz z KL-D klasowe interesy kapitau, take zagranicznego, o ktre walczyy bezpardonowo. Mogy one przecie, ale nie chciay budowa spoecznej gospodarki rynkowej, budoway natomiast dziki kapitalizm na wzr dziewitnastowiecznego i byo naiwnoci sdzi, e bd w przyszoci robi co innego. Bd ten wywraca ca koncepcj Stronnictwa Pracy. Walka za z SLD-PSL jako gwnym wrogiem przypominaa walk niemieckich komunistw z socjaldemokracj jako gwnym wrogiem, gdy Hitler dokonywa faszystowskiego przewrotu. 7. Aby SGR powstaa i pomylnie funkcjonowaa, musi by speniony szereg warunkw pozytywnych. Pierwszym z nich jest dostateczna sia i determinacja jej zwolennikw. Z reguy istotnym elementem tej siy jest partia socjaldemokratyczna i jej elektorat zorganizowani zwizkowo pracownicy. W Szwecji to wystarcza (partia konserwatywna zwyciya incydentalnie, nie zdoaa te istotnie ograniczy istniejcego systemu). W innych krajach potrzebne jest na og porozumienie partii pracy oraz partii czci klasy kapitalistycznej uznajcej potrzeb i korzyci z SGR przynajmniej co do tego, e w wypadku wyborczego zwycistwa ta ostatnia nie zacznie wraz z sojusznikami likwidowa SGR. Dalszymi warunkami s: wystarczajca do regulowania gospodarki i problemw spoecznych sia pastwa i brak dawicego nacisku na gospodark konkurencji zagranicznej (nie mwic ju o nacisku politycznym).

231

Przeszkodami w dojciu do porozumienia dla SGR s: zasadnicze rnice w interesach i pogldach; rnice i wtki uboczne, nieekonomiczne (np. fundamentalizm religijny); narose historycznie, gbokie, wzajemne uprzedzenia ugrupowa politycznych (jak uzasadniona nieufno); szczeglne, wzajemnie nietolerowanie cechy przywdcw (w tym wzajemna wrogo osobista). Zabrako u nas warunkw pozytywnych, a wiele byo przeszkd nie tylko w 1993 r., gdy wadz uja koalicja SLD-PSL (o czym bya ju mowa), ale take w okresie koalicji AWS-UD i potem rzdw millerowskiego SLD. AWS wydawaaby si parti idealn do tego, aby wreszcie rozpocz budow SGR. Dominujcy trzon jej elektoratu stanowili pracownicy-katolicy. Jednak partia po wyborach jest tym, czym jest jej kierownictwo. Grupa kierownicza AWS bya wprawdzie pod silnym wpywem Kocioa, ale nie wysuna nawet (o ile pamitam) idei istotnej zmiany strategii i polityki gospodarczej, idei SGR. Krzaklewski nalea przecie do solidarnociowej elity dziaajcej od pocztku w innym zupenie kierunku. Charakter koalicjanta AWS-Unii Demokratycznej by ju w peni jasny i niedwuznaczny, zwaszcza gdy UD wybraa Balcerowicza na prezesa. Prof. Buzek mia nobliwy wygld i kultur osobist, ale niewiele do powiedzenia w kluczowych sprawach; jego przeomowe reformy na ktrych realizacj schadzana wanie przez Balcerowicza gospodarka nie posiadaa rodkw miay w istocie liberalny charakter i nie mogy wzbudzi powszechnego zaufania i aprobaty. Rezultatem by gboki spadek poparcia dla AWS w spoeczestwie i jej poraajca klska wyborcza. Nadzieja dziaaczy katolickich i Kocioa na Solidarno jako katolick si rozwiaa si. Masy pracownicze przypomniay sobie dobry okres poprzedniej koalicji i zagosoway na wiele obiecujcy (jestemy przygotowani do rzdzenia) SLD. Ta partia nie dawaa wprawdzie nadziei na budow kapitalizmu z chrzecijaskim obliczem, ale mogaby rozpocz i zaawansowa (cho nie trwale zabezpieczy) budow SGR. Nie zrobia tego z kilku powodw. Przede wszystkim dlatego, e cho zapisana w konstytucji, nie bya to jej koncepcja. Przed SLD stana w pierwszym rzdzie kwestia naprawy gospodarki, znw zrujnowanej przez Balcerowicza. Konieczna bya istotna redukcja ponad trzymilionowego bezrobocia (w tym zapewnienie pracy modziey); odbudowa inwestycji, aby podnie stop wzrostu gospodarczego, produkcji i konsumpcji; uporzdkowanie suby zdrowia itd. Nad tym wszystkim growa problem dziury budetowej. W kwestii, jak ja zamkn, pogldy si rozeszy. Miller, zamiast zawierzy Koodce twrcy sukcesu gospodarczego w latach 1994-1997, przychyla si coraz bardziej ku liberalnym (Hausnera) pomysom zaatwienia sprawy ciciami wydatkw socjalnych (oto jak silny ju by wpyw doktryny neoliberalnej: nawet postkomunista myla zgodnie z ni!) Wszystko za miao rozwiza i uadzi przyjcie Polski do Unii Europejskiej i pienidze od niej. Przygotowaniu tego powicono gros wysikw. Samodzieln poniekd przyczyn niepowodze SLD by autorytaryzm jej szefa. Sucha on chyba tylko tych i tego, ktrych i czego chcia sucha, a w dziaaniu nie liczy si z konsekwencjami politycznymi dla wasnej partii. Doprowadzi j przez to do utraty znacznej wikszoci elektoratu i niemal zlikwidowa jako si polityczn. Trzeci z gwnych przyczyn niepowodzenia SLD byo to, e niemal adne z pozostaych ugrupowa politycznych nie chciao z nim w czymkolwiek wsppracowa, a dwie najwiksze,

232

pseudonowe partie Platforma Obywatelska i Prawo i Sprawiedliwo zrobiy wszystko, aby postkomun izolowa, rozbi, obali i ostatecznie dobi. Kolej teraz wreszcie na ostatnie, jak dotd, etapy polskiego pieka: rzdy PiS, jej klska wyborcza na yczenie w poowie kadencji, wadza w rkach PO. Za prezydentury Wasy bracia Kaczyscy utworzyli Porozumienie Centrum, aby zerwa ciche porozumienie elity solidarnociowej z czci elity peerelowskiej, popularnie zwane wadza za wasno, i cakowicie pozbawi komun tak jednego, jak drugiego, i w ogle wszelkiego wpywu na nowe spoeczestwo. Wtedy to si nie udao. Druga prba nastpia w innych warunkach waciwie ju za pno. Nowe, mieszane grupy uprzywilejowane transformacj ju istniay i si umocniy ale bya lepiej przygotowana. Zestawy hase skupiy wiele rnych odamkw spoeczestwa, w ten czy inny sposb poszkodowanych w toku transformacji, w si dostateczn, by PiS po zacitej walce z PO wygra wybory. Porzdzi 2 lata, wic mona si byo zorientowa, jaka miaa by IV Rzeczpospolita. Miaa to by przede wszystkim Polska cakowicie wolna od komunizmu wewntrznie (odebranie wszelkich rodkw dajcych komunie wpyw na spoeczestwo) i aktywnie zwalczajca jego pozostaoci w wiecie. Miaa to by, dalej, Polska chrzecijaska, katolicka (jednak bez wojujcego fundamentalizmu i przewagi Kocioa nad pastwem) wewntrznie i krzewica wiar chrzecijask na zewntrz (w Europie Zachodniej zwaszcza, ale nie tylko). Miaa to by nastpnie Polska dla Polakw przede wszystkim, z maksymalnie suwerennym pastwem, w ktrym obcokrajowcy s mile widziani pod warunkiem przestrzegania krajowych praw i obyczajw i dziaania co najmniej niesprzecznie z polskim interesem narodowym. Gwne zagroenie stanowia tu Rosja, ale stwarza je take silny ssiad z Zachodu i unijne tendencje do budowy pastwa ponadnarodowego Europa. Maksymalne bezpieczestwo zapewnia tylko sojusz z USA. Miaa to by (bya ju) Polska kapitalistyczna, ale z zapewnion przewag kapitau polskiego, prywatnego, ale w niezbdnej czci i dziedzinach (np. bankowo) take pastwowego lub kontrolowanego przez pastwo. Rne grupy spoeczno-zawodowe powinny solidarnie wsppracowa dla dobra kraju, a zasady tej wsppracy i korzyci z niej rnych grup regulowaoby pastwo (to chyba gwnie oznaczao haso Polska solidarna). By to program kapitalizmu narodowego. Kapitalistyczn gospodark rynkow, jak i cao ycia spoecznego, regulowao tu silne pastwo, z siln parti narodowo-demokratyczn z silnym kierownictwem na czele. Mia to by zatem kapitalizm nie o spoecznej gospodarce rynkowej, lecz o narodowej gospodarce rynkowej. Co to oznaczao praktycznie? W krtkim okresie rzdw PiS gwna cz jego energii powicona zostaa walce z konkurencyjn PO, zorganizowaniu antykomunistycznej lustracji i czystki w szczeglnie wanych ogniwach aparatu wadzy (bezpieczestwo, wojskowe suby informacyjne, dyplomacja) oraz polityce zagranicznej (gwnie antyrosyjskiej i proamerykaskiej, ostronej wobec Niemiec i niechtnej budowie scentralizowanej Europy najsilniejszych). W prbach rozwizania biecych problemw ekonomicznych i spoecznych ujawnio si te stanowisko PiS w tych dziedzinach. Nie mia on zamiaru cofa kapitalistycznej prywatyzacji, za wyjtkiem szczeglnie szkodliwych dla kraju przypadkw (wyjtkowa grabie, zagroenie interesu narodowego, suwerennoci gospodarczej kraju) ale take dokonywa jej dla samej idei. Nie mia te zamiaru ustpowa wobec naciskw 233

pacowych i innych rnych grup pracowniczych (chcia sam to potem waciwie uregulowa). Mia natomiast zamiar liczy si powanie z interesami biznesu przyjmujc, e przekadaj si one na rozwj gospodarczy kraju. Goszc haso Polska solidarna, a nie liberalna, odrzucajc neoliberalizm, wadze PiS ulegy jednak wyranie (tak jak przedtem Miller!) klasycznej doktrynie liberalnej. Gospodarczy program partii by niejasny, niewyrany; nie mwi, jak poza szczliwie akurat otwart emigracj zwalczy ogromne chroniczne bezrobocie, jak zahamowa dalsz dochodow i majtkow polaryzacj spoeczestwa, jak cofn masow bied i wynikajce z niej patologie, jak wzmocni pozycj polskiej gospodarki w Europie znacznie od nas silniejszych itd. Stanowisko rzdu w konkretnych sprawach byo natomiast do jasne. W werbalnej otoczce troski o sprawy socjalne realizowane byy posunicia korzystne dla przedsibiorcw jak np. zmniejszenie klina podatkowego i obnienie deficytu budetowego zamiast dofinansowania zaamujcej si suby zdrowia. Wyznaczona na wicepremiera liberalna ekonomistka, Z. Gilowska, ogosia, e drog do zmniejszenia bezrobocia i przyspieszenia wzrostu gospodarczego jest obnika kosztw pracy i podja dziaania w tym kierunku. Aby uwolni si od obu kopotliwych koalicjantw zbyt kracowo ulokowanych na lewo lub prawo grup Leppera i Giertycha a jednoczenie umocni przewag nad PO, zadufane kierownictwo PiS zaryzykowao przedterminowe wybory i utracio wadz. Po tym fakcie spado znacznie poparcie spoeczne dla PiS-u i obecnie stara si on to wszystko odrobi, prowadzc w tym celu nieustann walk propagandow z PO. PO mu w tym nie ustpuje i tak szarpi si codziennie ku zdenerwowaniu i zmczeniu publicznoci. PiS moe wygra t wojn, jeli PO popeni powane bdy gospodarcze i spoeczne (np. dopuci do upadku przemysu stoczniowego i strajkowego wybuchu). Moe te nastpi znaczne pogorszenie koniunktury, agodzcej dotd sytuacj spoeczn. PO jest parti czysto liberaln, ktrej kierownictwo nauczyo si jednak z dotychczasowych dowiadcze wasnych i cudzych (upada wszak wikszo partii istniejcych w pocztku okresu transformacji) duej ostronoci w sowach i dziaaniach. Ta partia jest bezporedni spadkobierczyni KL-D, partii pierwotnej akumulacji kapitau, partii interesw kapitau krajowego i zagranicznego jednoczenie, o horyzoncie europejskim, tzn. gotowej zrobi z Polski europejsk prowincj. Po PO budowy w Polsce spoecznej gospodarki rynkowej spodziewa si nie mona. Jaka wic jest oglna sytuacja i perspektywa budowy takiej gospodarki w Polsce? Rzdzi aktualnie partia reprezentujca interes najsilniejszych i najbardziej bezwzgldnych grup kapitau krajowego oraz zagranicznego na owach w Polsce. Interesy te, czsto ze sob cile powizane, znajduj oparcie i poparcie w grupach kapitaowych i aparacie Unii Europejskiej. Druga z dwch gwnych partii PiS, ktry utraci wadz, ale stara si i moe j jeszcze odzyska jest parti kapitau narodowego o niewiadomej jeszcze wraliwoci spoecznej. Na pewno jednak nie chodzi jej o zbudowanie SGR. Socjaldemokracja, ktra gdzie indziej jest istotnym komponentem si podtrzymujcych SGR, stracia wpywy i ulega rozbiciu. SLD prbuje si odbudowa, podejmuje obron interesw pracowniczych, ale nadzieje na prosocjalne rozwizania w Polsce wie z przenikaniem idei zachodnioeuropejskich, z si zachodnioeuropejskiego ruchu socjaldemokratycznego; dlatego popiera cilejszy zwizek Polski z Uni Europejsk podobnie jak PO, ktra robi to samo z odwrotnych pobudek: dla wsparcia przez zachodni kapita.

234

 PSL i inne ugrupowania polityczne chopskie i inteligenckie praktycznie si dzisiaj nie licz (su co najwyej do zapewnienia przewagi w parlamencie ktremu z gwnych graczy). Koci ma problemy do dalekie od trosk spoeczestwa, a w szczeglnoci wiata pracy; o ycie od poczcia do naturalnej mierci, o raczej jeszcze u nas nie zagroone przez odmiecw normalne maestwa, o wychowanie religijne i bez przedmaeskiego seksu modych, o naturalne jedynie metody antykoncepcji itd. Zastanawia si te nad sposobem dechrystianizacji Europy Zachodniej (cho nie tylko) i roli w tym dziele katolickiej Polski. Dlatego umacnia swe pozycje wszdzie, gdzie to moliwe. Zrezygnowa natomiast jak si wydaje, po prbach z ZChN, Stronnictwem Pracy, chrzecijaskimi zwizkami zawodowymi oraz kopotach z Radiem Maryja z idei utworzenia katolickiej siy i programu budowy w Polsce kapitalizmu z chrzecijask twarz. Przynajmniej na razie. Aby uly biednym, rozwija akcje charytatywne. Spoeczestwo jest rozbite. Robotnicy i pracownicy rozpadli si na 2 czci, gdy powstaa Solidarno. Spenia ona swoj w burzeniu systemu realnego socjalizmu, potem osaniaa pierwotn akumulacj kapitau i ostatecznie stracia sw charyzm i si biorc udzia we wadzy pod kierownictwem UD i Balcerowicza. Dzi organizuje tylko lokalne walki obronne pracownikw, zwykle bez poparcia i przeciw innym zwizkom zawodowym. Na szersz koncepcj nie ma si umysowych ani fizycznych. Z OPZZ wsppracy unika. Cay ruch zwizkowy jest ju zbyt saby, eby skutecznie broni praw pracowniczych. Spoeczestwo jest zdezintegrowane politycznie i moralnie. Nie ma wsplnych wartoci i celw. Partie polityczne nie s zdolne do porozumienia i wsppracy w imi takich wartoci. Pastwo polskie zostao w toku neoliberalnej przebudowy wykorzystane do zniszczenia wasnej bazy materialnej, a potem obezwadnione prawnie (przepisami konstytucyjnymi i unijnymi jak samodzielno Banku Centralnego, zakaz finansowania przedsibiorstw). Nie jest dzi w stanie zaspokoi nawet elementarnych potrzeb oglnospoecznych. W koncepcji neoliberalnej ma si sta jedynie zarzdc polskojzycznej prowincji. 8. Naleaoby teraz doda do tego wszystkiego zagroenia pynce ze zmian w wiecie. Globalizacja w warunkach techniczno-ekonomicznej przewagi USA ju spowodowaa nasilenie si neoliberalnych tendencji kosztem SGR w Europie Zachodniej jednak zmieni to moe jaki powany kryzys gospodarczy. Trudno o lepsze przedstawienie tego, ni zrobi prof. Z. Sadowski w powoanym ju odczycie w PTE w styczniu br. Uzna on tam, m.in. za konieczne rozwinicie koncepcji SGR w nowych warunkach, w kierunku powizania ze sob wszystkich trzech znanych dotychczas metod zapewnienia kapitalistycznemu spoeczestwu stabilnoci i rozwoju: interwencjonizmu pastwowego, pastwa opiekuczego i spoecznej gospodarki rynkowej. * Obraz dzisiejszej Polski zarysowany przez autora by moe z waciwym ludziom w jego wieku nadmiernym pesymizmem jest niewesoy, ale nie beznadziejny. Moe jednak nie zginie Polska mimo twrczej destrukcji, powstanie jak Feniks z popiow, jako pastwo redniej wielkoci europejskiego narodu, cywilizowane, nie bogate jeszcze, ale bez biedy, masowego bezrobocia i przymusowej emigracji, z dobrze dziaajc spoeczn gospodark rynkow wanie. Aby przerwa najnowsze dzieje prywaty i gupoty w Polsce wystarczyby cud. Drugi cud nad Wis.

235

JAK OTWORZY DROG DO SPOECZNEJ GOSPODARKI RYNKOWEJ W POLSCE

1. Na fali masowego ruchu pracowniczego, przy wsparciu z zewntrz, do wadzy doszy w Polsce antypracownicze grupy dziaaczy. Znieczulajc spoeczestwo hasami demokratycznymi podjy one budow zamiast Samorzdnej Rzeczypospolitej systemu liberalnego kapitalizmu jako najlepiej sucego interesom zarwno zagranicznych opiekunw, jak i powstajcego dopiero z grabiey majtku spoecznego kapitau krajowego. Wytycznymi tej transformacji stay si zalecenia (i polecenia) Midzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku wiatowego, a przede wszystkim neoliberalnej doktryny ekonomicznej. 2. Wymogi konsensusu waszyngtoskiego zostay zastosowane w kraju znacznie sabszym gospodarczo od krajw zachodnich. Pozostawienie jego gospodarki bez osony musiao doprowadzi prdzej czy pniej do zniszczenia czci przemysu, przejcia jego innej czci (a take bankowoci, ubezpiecze, handlu zagranicznego i hurtowego) przez obcy kapita; w konsekwencji do przeksztacenia kraju w peryferium, gospodarcz i polityczn pkoloni. Now elit interesoway jednak nie losy kraju, lecz wasne. Neoliberalna polityka dobrze suya przejmowaniu spoecznego majtku i pomnaaniu zyskw, wic j kontynuowano. Przyspieszano prywatyzacyjn grabie i wyprzeda, a antypracowniczymi reformami powikszano wyzysk i zrnicowanie spoeczne. 3. W ten sposb polska gospodarka i spoeczestwo doprowadzone zostay do. stanu obecnego, ktry w szerokim zakresie, z gorycz i trosk, przedstawi prof. Wodzimierz Bojarski w swej ksice118. Olbrzymia wikszo obywateli nie zna rzeczywistej sytuacji i nie rozumie zagroe dla kraju i samych siebie. 4. W zbudowanej na neoliberalnych zasadach globalnej gospodarce kapitalistycznej wybuch kryzys ekonomiczny. Rzdy USA i gwnych krajw europejskich interwenioway ogromnymi sumami z deficytu budetowego, aby powstrzyma upadek hipertroficznie rozwinitego pasoytniczego sektora finansowego i nie dopuci do gbokiego krachu, w sferze realnej. Co im si, jak si wydaje, w znacznej mierze udao. 5. Doktryna i polityka neoliberalna zachwiay si w wiecie, ale nie w Polsce. Z kilku znanych przyczyn kryzys dotkn polsk gospodark sabiej ni inne. Wadze, ktre nie uruchomiy adnych powanych rodkw antykryzysowych, uznay wanie neoliberaln polityk gospodarcz za przyczyn (wzgldnego) sukcesu. Upadkiem szeregu wielkich przedsibiorstw przemysowych, wzrostem bezrobocia i nasilajcym si brakiem rodkw na elementarne zabezpieczenia spoeczne (zdrowie, emerytury, owiat, nauk, kultur itd.) nie przejy si. Aby zatrzyma wzrost deficytu budetowego (przy rosncych wydatkach na amerykaskie awantury wojenne) i nie podnosi podatkw od najbogatszych, planuj dalsze cicia wydatkw prospoecznych i dalszy wzrost wyzysku pracownikw przez kapita. Dla wasnego bezpieczestwa i korzyci rzdzca prawica gotowa jest te do dalszej redukcji suwerennoci ekonomicznej i politycznej kraju na rzecz Unii Europejskiej, realizujcej przede wszystkim interesy najsilniejszych swoich czonkw.

Bojarski W., Gospodarka i pastwo dla spoeczestwa, Warszawska Szkoa Zarzdzania Szkoa Wysza, Warszawa 2009.
118

236

6. Realizacja neoliberalnej polityki, sucej interesom obecnego i krajowego kapitau kosztem pracowniczego spoeczestwa i interesw narodowych, bya moliwa wskutek wiadomie przeprowadzonej i osignitej dezintegracji spoeczestwa (rozbicie ruchu zwizkowego, kompromitacja ugrupowa lewicowych, rozkad chrzecijaskiej demokracji, zanik ruchu ludowego) oraz dziki niemal penemu monopolowi informacyjnemu prawicy, suce ktrej media nieustannie oszukuj i ogupiaj masy zwykych ludzi. W zwizku z tym stao si moliwe, a nawet prawdopodobne, e konserwatywno-liberalna czowka wygra kolejne wybory i dokoczy proces neokolonizacji Polski. 7. Aby zawrci kraj z tej drogi i podj budow systemu humanitarnego i korzystnego dla caego spoeczestwa, dla narodu polskiego, a jednoczenie sprawnego ekonomicznie czyli budow ktrej wersji spoecznej gospodarki rynkowej konieczna jest zmiana ukadu politycznego. Majca nadal przewaajce poparcie Platforma Obywatelska uzasadnia swoje dziaania liberaln doktryn ekonomiczn, jakoby jedynie suszn. Wikszo spoeczestwa wierzy, e tak jest i godzi si na rosnce obcienia, traktujc je jako nieuchronne skutki nie tej doktryny i polityki, lecz elaznych praw ekonomicznych. w tym naturalnej dla rynkowej gospodarki okresowej recesji. Aby podway zaufanie wyborcw do PO i jej polityki, naley wyjani bdno caego tego zespou pogldw. 8. Prof. Wodzimierz Bojarski czyni to bardzo dobrze w swej ksice. Mona jednak uzupeni jego argumentacj (co powinno sprzyja jej odbiorowi wrd inteligencji przynajmniej) wyjaniajc, np. dokadniej: czym jest kada doktryna i jak rol peni? jak powstaa i czemu pocztkowo suya liberalna doktryna ekonomiczna? jak zostaa ona przeksztacona w doktryn konserwatywno-liberaln (neoliberaln) i dlaczego by to proces wadliwy naukowo? na czym polegaj gwne bdy i braki tej doktryny? dlaczego wanie dziki nim okazaa si ona doskonaym narzdziem realizacji interesw kapitau kosztem pracy i najsilniejszych krajw kosztem sabszych? jakie zasady neoliberalizmu s szczeglnie szkodliwe dla polskiej gospodarki i spoeczestwa? 9. Doktryna nie musi by, i najczciej nie jest, zespoem pewnikw naukowych. Jest ona zespoem (systemem) zaoe, twierdze, przekona uznanych za pewniki przez wpywowe grupy teoretykw, praktykw i politykw. Czsto stanowi ona wyraz konkretnych interesw rnych grup spoecznych. Doktryna powstaje pod wpywem konkretnego ukadu stosunkw (gospodarczych, spoecznych, politycznych) i ma (jeli ma) walor dla tego ukadu. Gdy ukad si zmienia, z reguy walor traci. Ortodoksyjni doktrynerzy nie uwzgldniaj wynikajcych std, albo z zaoe modelowych, ogranicze doktryny, staraj si wynikajce z niej recepty stosowa niezalenie od konkretnych warunkw. Efektem s nieskuteczno albo wysokie koszty doktrynerskich dziaa. Doktryny, ktre zyskuj uznanie wrd elit, trafiaj na uniwersytety, w ich duchu ksztatowane s i wychowywane pokolenia studentw, ktrych cz zajmuje potem wpywowe stanowiska. W ten sposb doktryny mog zyska wielki wpyw na ksztatowanie si konkretnej polityki. 10. Liberalna doktryna ekonomiczna powstaa w Anglii, w drugiej poowie XVIII wieku. Anglia staa si wwczas pierwszym i na z gr 100 lat czoowym przemysowym krajem wiata. Wobec wielkiej i trwaej przewagi konkurencyjnej jej fabrykantw, dziaajcych w skali 237

midzynarodowej kupcw i finansistw, potrzebny by jak najszerszy, najlepiej wiatowy rynek, wolny od wszelkich monopoli, pastwowych ogranicze i regulacji. I to wanie gosia i uzasadniaa wczesna angielska liberalna doktryna ekonomiczna. Dokadnie to samo czyni dzisiejsza doktryna wolnego handlu w skali globalnej, suc najsilniejszym krajom i grupom kapitau przemysowego i finansowego. 11. W krajach zagroonych zabjcz konkurencj zewntrzn podjto obron. Jej dostatecznie silnym narzdziem mogo by tylko, i stao si, wasne pastwo. Mogo ono uchroni wasn gospodark (cami zwaszcza), efektywnie j wspomc i przyspieszy jej rozwj. Tak te uczyniy wadze szeregu krajw (w tym wczesnych Stanw Zjednoczonych AP, Niemiec, Rosji) i osigny sukces. Takie dziaania uzasadnia doktryna interwencjonizmu pastwowego, sformuowana w Niemczech jeszcze w pierwszej poowie XIX wieku przez F. Lista w oparciu o wasne dowiadczenia amerykaskie. 12. W drugiej poowie tego wieku dominujca angielska myl ekonomiczna zmienia si w szczeglny sposb. Ulegy mianowicie likwidacji te wtki, ktre przeszkadzay w penym panowaniu prywatno-kapitalistycznej ideologii. Pierwszymi ofiarami stay si niewygodne elementy angielskiej ekonomii klasycznej. Gwnymi byy: Smitha i Ricarda teoria wartoci opartej na pracy, ich teoria pracy niezbdnej i dodatkowej oraz zysku jako przywaszczonej pracy cudzej (ktre to teorie Marks przeksztaci w oskarenie kapitalizmu). Nie ma ju dzi tych teorii jakoby nieuzasadnionych w gwnym nurcie ekonomii. Nie ma te w tym nurcie wanego klasycznego podziau na prac produkcyjn, tworzc dochd materialny, i nieprodukcyjn, z tego dochodu czerpic. Odrzucenie tej najbardziej szkodliwej idei (Blaug) pozwala uzna za poyteczn spoecznie kad dziaalno przynoszc zysk (np. hipertroficznie rozwinitego kapitau finansowego) i uzasadni kad wysoko zysku. Samo pojcie kapitau zostao, w porwnaniu z klasycznym, wiadomie zamazane. Za kapita uwaa si dzi take, np. kwalifikacje, z czego wynika, e niemal wszyscy jestemy wikszymi lub mniejszymi kapitalistami. Mwi si o kapitale ludzkim. Nie ma natomiast jasnego rozrnienia midzy kapitaem realnym a powstaym drog kapitalizacji dochodu (dywidendy) kapitaem fikcyjnym (sum cen akcji); std zdumienie z powodu zniknicia w toku kryzysu finansowego bilionw dolarw rnicy midzy nimi. W dzisiejszej ekonomii nie ma obiektywnej podstawy pacy. Nie ma bezrobocia jako tworzonej celowo przez kapita rezerwowej armii pracy z jej funkcj nacisku na warunki zatrudnienia. Nie ma dostatecznego wyjanienia kwestii tworzenia pienidza i inflacji. Udao si wspczesnej ekonomii niemal w peni zastpi pojcie kryzysu pojciem recesji, a wraz z tym wyeliminowa wszelkie powaniejsze teorie cyklicznych waha koniunktury, w szczeglnoci wice kryzysy z kierujcymi si bezgraniczn dz zysku dziaaniami kapitau finansowego. Klasycy angielscy, uznajc konkurencj rynkow za lepszy mechanizm funkcjonowania i rozwoju gospodarki ni pastwow jej regulacj, wcale jednak nie rezygnowali z ingerencji pastwa. Szczeglnie w pewnych dziedzinach dziaania pastwa mogy by ich zdaniem bardziej skuteczne i efektywne ni rynku. Ekonomia poklasyczna odrzucia natomiast generalnie ingerencj pastwa w gospodark, przyznaa mu rol zaledwie nocnego stra prywatnej przedsibiorczoci, daa jego minimalizacji i tanioci. 13. W drugiej poowie XIX wieku struktura kapitau ulega istotnym przemianom. Konkurencja, wymuszajc koncentracj i centralizacj kapitau, zrodzia nowe monopole z waciwymi im tendencjami w gospodarce i polityce. Zauwayli to ekonomici rnych kierunkw. 238

Analizujc nowy etap kapitalizmu nazwali go etapem kapitalistycznego imperializmu (Hobson). Jedni widzieli w nim panowanie wielkiego kapitau bankowego (finansowego), inni tego kapitau w splocie interesw z monopolistycznym kapitaem przemysowym. Cechy imperializmu w tych teoriach byy tak dobrze rozpoznane, e maj walor w opisie i dzisiejszej epoki panowania kapitau finansowego, midzynarodowych monopoli i globalizacji. Ekonomia neoklasyczna posza jednak zupenie inn drog. Nie liczc si z realiami rozwina apologetyczn dla kapitau, abstrakcyjn konstrukcj model doskonaej konkurencji. Nie ma w nim w ogle monopoli, s przedsibiorstwa o zblionej sile ekonomicznej, konkurujce ze sob cechami uytkowymi, kosztami i cenami swoich produktw. Nie ma pastwa z jego regulacjami, bo wszystko znakomicie zaatwia wolny rynek. Wysokie zyski brany sygnalizuj intensywn potrzeb spoeczn, tam te kieruj si wolne kapitay i j zaspokajaj. Wysokie zyski najlepszych przedsibiorstw napdzaj rozwj, ich wanie przede wszystkim. Rozwijajca si gospodarka zatrudnia wszystkie czynniki produkcji, ktrych wykorzystanie jest racjonalne ekonomicznie. Kryzysw nie ma, bo nie ma wewntrznych przyczyn ich wystpienia, a gdy czynniki zewntrzne zakc rwnowag, rynek j szybko i sprawnie przywraca itd., itp., jak w bajce dla dzieci. 14. Konstrukcja modelu teoretycznego opiera si na zaoeniach upraszczajcych rzeczywisto. Ujmuje zjawiska i zwizki uznane za najwaniejsze, pozostae pomija (niektre uwzgldnia dopiero w procesie konkretyzacji teorii niezbyt pasujcej do rzeczywistoci). Dlatego nawet poprawna konstrukcja modelu obejmuje tylko pewn cz rzeczywistoci. Konstrukcja, ktra wskutek, np. okrelonych preferencji badacza pomina istotne zjawiska i zwizki, jest wadliwa, ujmuje tylko fragment rzeczywistoci. ktry jej twrca aprobuje, a pomija ten, ktry mu (a take interesom grup, z ktrymi si utosamia) nie odpowiada. Model doskonaej konkurencji jest tego klinicznym przykadem. Gwnym nietrafnym zaoeniem tego modelu jest zaoenie zblionej siy ekonomicznej kontrpartnerw, dziki czemu mona przedstawi konkurencj jako mechanizm jednoznacznie pozytywny. Gdy kontrpartnerzy maj t si istotnie rn, jest inaczej. Konkurencja jest dobrym mechanizmem gospodarczym, ale nie wszyscy na niej korzystaj. Sabe przedsibiorstwa, brane, gazie gospodarki nie korzystaj, lecz trac, bankrutuj. Sabe grupy spoeczne s degradowane, spychane do ndzy. Sabe kraje trac suwerenno ekonomiczn (a potem take polityczn), s ograbiane z bogactw naturalnych i majtku, kolonizowane, co oznacza tragedi dla milionw ich obywateli. Liberalna doktryna ekonomiczna ukrywaa i ukrywa ten efekt gospodarczej wolnoci i konkurencji. Jest ona przez to ideologicznym narzdziem walki silnych przeciw sabym . Sabsze kraje, ktre nie rozumiej tego, nie chc lub nie mog oprze si naciskom, nie potrafi opracowa i realizowa polityki sucej najlepiej, jak to moliwe, ich wasnym interesom, bardzo drogo za to pac. Szerok analiz neoliberalizmu mona znale w ksikach wydanych ostatnio przez Instytut Wydawniczy Ksika i Prasa, jak zwaszcza: D. Harvey, Neoliberalizm. Historia katastrofy i zbir pod red. A. Saad-Filho i D. Johnston, Neoliberalizm przed trybunaem119. Wykazuj one, e neoliberalizm stanowi cz hegemonicznego projektu koncentracji wadzy i bogactwa w rkach elit caego wiata, przynoszcego korzyci przede wszystkim finansjerze poszczeglnych krajw, a w skali wiatowej kapitaowi amerykaskiemu. Hegemonia neoliberalizmu pisze Harvey
D. Harvey, Neoliberalizm. Historia katastrofy, Warszawa 2008; A. Saad-Filho i D. Johnston (red.), Neoliberalizm przed trybunaem, Warszawa 2009.
119

239

pocigna za sob bezprecedensowy wzrost nierwnoci w skali lokalnej i globalnej, koncentracj bogactwa i wadzy politycznej w rkach nielicznych, a jednoczenie szerzenie si biedy, chaosu, przemocy i niepewnoci na ogromnych obszarach planety. 15. Kopot w tym, e polityk gospodarcz (polsk, ale take innych krajw, zwaszcza posocjalistycznych J.D.) kreuj ortodoksyjni liberaowie z podrcznikami w rku pisa R. Bugaj. S absolutnie przekonani, e budet musi by may, inflacja bezwzgldnie zduszona, pastwo opiekucze szybko zlikwidowane, gospodarka cakowicie otwarta, redystrybucja dochodw odrzucona, no i wszystko trzeba sprywatyzowa do dna. To nie jest jednak synteza dorobku teorii ekonomii, tylko dyrektywy pewnego jej wpywowego nurtu konserwatywno-liberalnego (Smutny fina pewnej ortodoksji, Rzeczpospolita, 18-19.08.2001). To, e polsk polityk gospodarcz mogli kreowa i nadal kreuj ortodoksyjni liberaowie, umoliwi brak wiedzy i dowiadczenia spoeczestwa z kapitalizmem, z jednej, i nieustanna jego obrbka medialna, z drugiej strony. Prawdziwe nieszczcie polega na tym, e uwierzyo ono liberaom, e taka i tylko taka jest droga do nowoczesnej gospodarki i powszechnego dobrobytu i e ta wiara utrzymuje si mimo ogromnych kosztw realizacji liberalnej polityki: w postaci mnocych si bankructw przedsibiorstw, wyprzeday caych gazi gospodarki, bezrobocia, postpujcej likwidacji pracowniczych uprawnie i zabezpiecze, upadku sub publicznych, kryzysu gospodarczego wreszcie. 16. Wyej wymienione zalecenia, w istocie dania liberalnej doktryny ekonomicznej, przedstawiane jako jedynie suszne s w istocie wtpliwe, zarwno teoretycznie, jak i praktycznie. Wystarczy nieco bliej przyjrze si im i niektrym dyrektywom z nimi zwizanym, aby to stwierdzi. Budet pastwa musi by may Dyrektywa ta wynika z przekonania, e pastwo jest prywatnej gospodarce mao przydatne, przedsibiorcom gwnie przeszkadza, rodki zabrane podatnikom zuywa na wasne potrzeby, wtpliwe cele i nieefektywne dziaania. Liberaowie przedstawiaj swj wasny interes (bez osonek wyraony w odrzuceniu podatku progresywnego) jako interes spoeczny, grajc na zrozumiaej niechci obywateli do pacenia podatkw, zwaszcza wysokich, i na wbudowanym w psychik ludzk, a wzmacnianym przez kapitalizm, egoizmie indywidualnym i grupowym. May budet pastwa oznacza jednak may zakres i niski poziom zaspokojenia przez nie potrzeb oglnospoecznych. Obywatele musz z wasnych dochodw finansowa owiat, studia, leczenie, ubezpieczenia, wypoczynek. Zamone grupy sta na opacenie drogich, prywatnych usug w tym zakresie, biednych nie sta na to w ogle. Przykadem zagroe staa si tu ju polska suba zdrowia. May budet oznacza, dalej, niezdolno pastwa do walki z bezrobociem, bied, grocymi destabilizacj spoeczestwa ogromnymi nierwnociami. Oznacza on ponadto niezdolno pastwa do obrony gospodarki przed wyniszczajc konkurencj zewntrzn, do skutecznych dziaa antykryzysowych, do przyspieszenia rozwoju kraju, a wreszcie do jego obrony przed agresj. Dlatego w pastwach w ten czy inny sposb powanie zagroonych, ich udzia w PNB gwatownie wzrasta. Nawet w programowo liberalnych wynosi on okoo 1/4, a w krajach spoecznej gospodarki rynkowej (pastwach opiekuczych, dobrobytu) jest wysoki (w szczytowym okresie, w Szwecji, w latach 1980-1997 wynosi rednio 64% PNB, po czym, znacznie si obniy, dziki czemu 240

zapewniy one dostatnie i bezpieczne ycie wszystkim swoim obywatelom (zob. Nordycki model demokracji i pastwa dobrobytu120). Gdy potrzeby oglnospoeczne wzrastaj, albo/i sytuacja gospodarcza pogarsza si, pojawia si deficyt budetowy. Doktryna liberalna go nie znosi, a jeszcze bardziej pokrywania go dodatkow emisj pienidza, prowadzc jakoby nieuchronnie do zgubnej dla gospodarki inflacji. Liberalne wadze tn wwczas wydatki, na cele oglnospoeczne przede wszystkim (na wojenne, finansowane jednak czsto zwyk podatkw, najpniej). Polityka ta zostaa tymczasem odrzucona jako bdna i szkodliwa w USA i innych krajach objtych w latach trzydziestych ub. wieku wielkim kryzysem . Podjte przez nie szerokie dziaania antykryzysowe zasiki dla bezrobotnych, subwencje dla rolnikw, roboty publiczne, pastwowe inwestycje infrastrukturalne (a w obecnym kryzysie take bezporednia pomoc pastwa dla zagroonych bankructwem bankw i wielkich przedsibiorstw) finansowane byy z deficytu budetowego, ktry mimo bardzo znacznych rozmiarw wcale nie wywoa inflacji. Dodatkowa masa pienidza zastpia bowiem mas pienidza kredytowego, tworzon poprzednio przez banki, ktra dosownie znika. Rozczone wskutek tego zniknicia czynniki produkcji rzeczowe i osobowe poczya na powrt masa pustego pienidza, zaczy one znowu dawa produkcj, a ta napenia w pienidz realnymi towarami. W wyjaniajcym ten mechanizm modelu teoretycznym J.M. Keynesa w gospodarce istniej nieczynne moce produkcyjne i ludzie bez pracy. Puste pienidze wywouj inflacj dopiero wtedy, gdy te czynniki s bliskie wyczerpania i nie mona ich szybko powikszy. Liberalna doktryna ekonomiczna zakada stan penego wykorzystania czynnikw produkcji i tworzy zbitk: deficyt budetowy puste pienidze inflacja, ktr straszy i szantauje obywateli, tak e godz si oni z redukcj dochodw i zabezpiecze jako jakoby koniecznoci ekonomiczn. Inflacja musi by zduszona Liberalna doktryna ekonomiczna jest wrogiem inflacji, jest ona bowiem na og, zwaszcza gdy jest wysoka, niekorzystna dla przedsibiorcw (cho mniej destrukcyjna ni deflacja), a take dla kapitalistycznych rentierw. Boj si jej te zwykli ludzie, zwaszcza o staych i niewielkich dochodach, i popieraj antyinflacyjne hasa i dziaania liberaw. Ci ostatni potrafi jednak wykorzysta inflacj przeciw tym maluczkim. Na przykad, L. Balcerowicz w 1990 r. przeksztaci zastan inflacj w hiperinflacj i zlikwidowa w ten sposb gros oszczdnoci obywateli. Inflacja popytowa (z popytowego nawisu) przeksztacona zostaa w kosztow (wynikajc ze wzrostu kosztw produkcji), ktra jeli nie dorzuci odpowiedniej masy pienidza dawi gospodark. Mas pienidza, zwaszcza kredytowego dla przedsibiorstw pastwowych, Balcerowicz jeszcze zmniejszy, aby sektor pastwowy zbankrutowa i sprywatyzowa. Nawet w pastwach, w ktrych zatriumfowaa i panuje liberalna doktryna ekonomiczna (np. w USA), potrzeby (elementarne oglnospoeczne, walki z kryzysem, prowadzenia wojny) mog wywoa znaczny deficyt budetowy, ktry jeli nie wzrostem podatkw, to dugiem pastwowym trzeba sfinansowa. Aby takie dziaanie wadz pastwowych maksymalnie utrudni i ograniczy, wprowadzony zosta zakaz finansowania takiego deficytu przez Bank Centralny. Aby uzyska niezbdne rodki pastwo musi si zaduy albo w bankach komercyjnych, albo wprost u
120

Nordycki model demokracji i pastwa dobrobytu, Warszawa 1994, s. 56.

241

spoeczestwa (poyczka, bony skarbowe). Dugi wraz z wysokimi odsetkami musz by spacone kosztem przyszego produktu narodowego. Szybko rosn zaduenie pastwa (wewntrzne, niezalenie od zewntrznego) oraz (kosztem reszty spoeczestwa) udzia zyskw kapitau finansowego w podziale realnego produktu narodowego. I na tym wanie (podobnie jak innych dziaa z neoliberalnym rodowodem) polega istotny sens i cel opisanego mechanizmu z oglnospoecznego punktu widzenia aberracyjnego, bo kosztownego, a niepotrzebnego! Bank Centralny mgby bowiem wyemitowa niezbdn ilo pienidza gotwkowego i uruchomi odpowiedni ilo pienidza kredytowego bez kosztw i rozprowadzi poprzez wyspecjalizowane w obsudze poszczeglnych dziedzin i celw banki jak to byo w Niemczech przed II wojn wiatow, ale take w PRL i innych krajach socjalistycznych. Podobnie jest te w przypadku wiatowego pienidza bankowego w postaci Praw Specjalnego Cignienia (SDR) 121. Redystrybucja dochodw musi zosta odrzucona, a pastwo opiekucze zlikwidowane Konserwatywni liberaowie (neoliberaowie) uzasadniaj ten jawnie sprzeczny z interesem wikszoci spoeczestwa postulat zasad sprawiedliwoci rynkowej. Rynek wyznacza mianowicie kademu taki dochd, na jaki swym kapitaem i prac zasuy. Przymusowe przeniesienie czci dochodw od grup wysoko- do niskodochodowych oznaczaoby wyzysk bogatszej czci spoeczestwa i tylko zdemoralizowaoby i osabio aktywno biedniejszej czci, ktra powinna by przecie jak najbardziej pracowita (w osiemnastowiecznej Francji mwiono wprost, e bogactwo kraju wymaga wielkiej liczby pracowitych biedakw).

121

Trzeba tu sign do historii pienidza i finansw pastwowych. W skrcie i uproszczeniu jest ona nastpujca. Przez bardzo dugi czas produkcja i jej wzrost obyway si w ogle bez pienidza. Nie potrzebowa go do tego, np. szlachcic polski: kaza po prostu paszczynianym chopom stawi si z narzdziami i podwodami, skoro wit, pod lasem, wyci drzewa, wykarczowa pnie, zaora i zabronowa grunt, zasia yto, a w odpowiednim czasie zebra plon dla niego. Potem pienidz sta si tak niezbdnym narzdziem czenia si i rodkw produkcji, e bez niego to poczenie w ogle nie nastpowao. Dzi jak to niestety dobrze wiemy moe istnie, np. szpital z wyposaeniem, a nawet lekami, personel lekarski i pomocniczy, z jednej, oraz peno chorych, z drugiej strony, a leczenia nie ma, bo nie ma pienidzy i szpital si zamyka. Pienidz kruszcowy mg wybija teoretycznie kady, ale gwn jego mas, z rnych przyczyn, wytwarzaa mennica krlewska. Gdy ludzie powierzali bankom przechowywanie zota i srebra (take kosztownoci), otrzymywali kwity na depozyt, za ktre mona go byo w kadej chwili odebra. Tak powstay banknoty. Poniewa w zwykych warunkach klienci nie wycofywali wszyscy naraz swoich depozytw i powstaway te nowe, cz zota i srebra leaa w banku bezczynnie. Na podstawie tej rezerwy banki rozwiny kredyt, zaspokajajc zapotrzebowanie gospodarki na dodatkowy pienidz (gdy ono wygasao, bdce znakiem tego kredytu banknoty powracay do banku). Na ten zyskowny interes pooy rk bank krlewski (pniejszy centralny) wprowadzajc monopol emisji pienidza krajowego. Banki mogy teraz udziela kredytu tylko w tym pienidzu, otrzymywanym z banku krlewskiego pod zastaw wasnych i klientowskich rezerw kruszcowych. Banki znalazy jednak sposb obejcia restrykcji. Wraz z rozpowszechnieniem si obrotu bezgotwkowego (a potem clearingu itp.) okazao si, e mona udziela kredytu w nominalnym pienidzu, ale bez niego! Pienidz kredytowy powstawa przez zapis na koncie, a znika przez odpis z konta. Bank centralny mg teraz tylko wpywa na ekspansj kredytow bankw prywatnych, ustanawiajc wielko przymusowej rezerwy minimalnej bankw w nim zdeponowanej, wysoko stopy procentowej od wasnego kredytu dla bankw oraz dokonujc tzw. operacji na otwartym rynku. W ten sposb wyroso bogactwo i potga bankw prywatnych i kapitau finansowego z jednej strony, z drugiej za nastpia utrata przez pastwo zdolnoci panowania nad mas pienidza w obiegu, a std i skutecznego wpywu na gospodark i jej dynamik oraz oglne oblicze kapitalistycznego spoeczestwa.

242

Czym jednak jest pastwo opiekucze, ktrego likwidacji daj neoliberaowie? W 1972 r. niemiecki Der Spiegel tak przedstawi najwaniejsze cechy Nordyckiego Modelu pastwa i spoeczestwa: pastwo dobrobytu, rwno, emerytury dla wszystkich, publiczna suba zdrowia, najwysza stopa yciowa i najwysze podatki, rwne szanse ksztacenia si wyzwolenie kobiet, bezpieczestwo socjalne, czyste miasta, ochrona rodowiska, bogaty sektor publiczny, humanitarne prawo karne, ochrona lokatorw. Wedug znanego norweskiego naukowca, S. Kuhnle, pastwem dobrobytu jest takie pastwo, ktre gwarantuje kadej jednostce przyzwoity poziom ycia, moliwo uzyskania odpowiedniego wyksztacenia, prac, mieszkanie, pomoc lekarsk, opiek i pomoc w sytuacjach kryzysowych. Konkretny poziom i charakter tych wiadcze zaley od warunkw historycznych, kulturowych i ekonomicznych122 . Wanie takie pastwo ma znikn z woli neoliberaw jako zbyt drogie w utrzymaniu , niesprawiedliwe i ze zbytnim wpywem (zwaszcza zwizkw zawodowych) na ycie gospodarcze. W czyim interesie tak ma by, nie ma potrzeby dodawa, ze wszystkich bowiem faszywych i cynicznych odwoa neoliberaw do interesu spoecznego wystaj ole uszy, a cilej wilcze zby dziewitnastowiecznego, dzikiego, antyspoecznego kapitalizmu. Gospodarka ma by cakowicie otwarta Ten postulat liberalnej doktryny ekonomicznej wynika wprost ze skrajnie uproszczonego modelu doskonaej konkurencji, nie uwzgldniajcego znacznej rnicy si ekonomicznych partnerw. Upadek sabszego, nawet mimo zmarnowania jego czynnikw produkcji korzystny dla caego ukadu, jest fatalny dla niego: przedsibiorstwa brany gazi kraju wreszcie. Tote nawet najbardziej rozwinite gospodarki (jak USA czy UE), przedkadajc swj interes nad wolnorynkow ideologi, staraj si tego unikn, czciowo zamykajc gospodark za pomoc monopoli ce ochronnych i protekcyjnych, ukrytych albo i jawnych subwencji pastwowych. Nie czyni tego gwnie wolnorynkowi neofici, nie baczc na koszty. Przed skutkami penego otwarcia gospodarek krajw posocjalistycznych przestrzegao wielu powanych zachodnich ekonomistw i dziaaczy gospodarczych. Jednym z nich by brytyjski miliarder J. Goldsmith. W wydanej w 1994 r. Puapce, ktra staa si bestsellerem w Europie (ale nie u nas, cho ukaza si jej polski przekad) zawar on ostrzeenie, e oglnowiatowy wolny handel powikszy skal bezrobocia i rozmiary ubstwa w krajach uprzemysowionych, a przez to zuboy
122

Nordycki model, s. 13-14.

243

rwnie kraje Trzeciego wiata. Ostrzeg on rwnie, e Europa ksztatowana na zasadach obowizujcych w UE nie bdzie miaa moliwoci rozwoju i skutecznej rywalizacji z innymi regionami gospodarczymi wiata123. Z generaln krytyk rzeczywistego przebiegu globalizacji gospodarczej wystpi autor fundamentalnej pracy na ten temat J. Stiglitz i inni ekonomici zachodni (nawet Jeffrey Sachs!), a take polscy (jak np. wybitny polski ekonomista, G. Koodko). Napisaem t ksik dlatego stwierdzi J. Stiglitz w przedmowie do swej Globalizacji e (...) widziaem na wasne oczy. jak bardzo niszczycielski moe by wpyw globalizacji na kraje rozwijajce si, a zwaszcza najubosze spord nich. Jestem przekonany, e globalizacja zniesienie barier krpujcych wolny handel i cilejsza integracja gospodarki w skali midzynarodow moe by si suc dobru i e potencjalnie moe poprawi sytuacj wszystkich ludzi na wiecie, a w szczeglnoci ubogich, Ale sdz, e aby tak si stao, sposb, w jaki jest ona przeprowadzana () powinno si gruntownie przemyle od nowa. Niestety, nie jest to sprawa gruntownego przemylenia. Globalizacj rzdz prawa kapitalizmu, decyduj w niej interesy i sia ekonomiczna, polityczna, wojskowej nie wyczajc. Interesy i sia najpotniejszych grup kapitaowych i krajw. Wprost to powiedzia H. Kissinger: globalizacja to w najwikszym skrcie i uproszczeniu wiatowe panowanie Stanw Zjednoczonych. Otwarcie gospodarki byo standardowym warunkiem przyznania kredytu stabilizacyjnego przez Midzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank wiatowy. Zapisany on zosta take w ich planie dla Polski Planie Balcerowicza ochoczo zrealizowanym przez dokonujcych kapitalistycznej transformacji liberaw i ich pomocnikw z socjaldemokratami wcznie. Sens tego i skutki dla poszczeglnych dziedzin gospodarki polskiej zostay opisane (por. W. Bojarski w swych ksikach, zwaszcza ostatniej; J. Dziewulski oraz inni referenci konferencji w WSZ-SW; wczeniej J. Gwczyk w ksice Szalbierczy urok transformacji; G. Koodko w Wdrujcym wiecie124 i innych publikacjach). Zosta te opisany kolejny krok na tej drodze: wepchnicie Polski do Unii Europejskiej, ju wstp do czego, w postaci traktatu stowarzyszeniowego na niekorzystnych warunkach, przerazi podpisujcego go wicepremiera Goryszewskiego. Neoliberaowie uznaj silne pastwo za szkodliwe dla interesw kapitau, a pastwo narodowe za przeytek hamujcy oglny rozwj gospodarczy. Niech ich do tego pastwa jest tak dua, a wiara w postpowo, konieczno i wasne korzyci z penej integracji europejskiej tak silna, e gotowi s zrezygnowa z kluczowych nawet atrybutw suwerennoci gospodarczej i politycznej wasnego kraju. Zamierzaj jak najprdzej pozby si suwerennoci monetarnej wprowadzajc euro przed czym ostrzega Polakw sam gwny ideolog neoliberalizmu i monetaryzmu, M. Friedman! W specjalnym wywiadzie dla telewizji polskiej, nadanym 4 wrzenia 1996 r., Friedman powiedzia: Polska powinna prowadzi wasn polityk w interesie wasnego rozwoju gospodarczego, niepotrzebni s jej do tego zagraniczni doradcy, pastwo nie moe rezygnowa z regulacji swojego handlu zagranicznego,

Goldsmith J., Puapka, Warszawa 1995, s. 200 i dalsze oraz tego Odpowied zwolennikom GATT i globalnego wolnego handlu, Wrocaw 1997. 124 Gwczyk Jerzy, Szalbierczy urok transformacji, Fundacja Innowacja: Wysza Szkoa Spoeczno-Ekonomiczna, 2003; Koodko Grzegorz, Wdrujcy wiat, Prszyski i S-ka, Warszawa 2008.
123

244

 dlatego wbrew daniom zewntrznym musi zachowa suwerenno w ustalaniu kursu waluty. Wszystko trzeba sprywatyzowa do cna Neoliberaowie s ideologami prywatnego kapitau. Kapita wyrs z prywatnej wasnoci i jest ona (zwaszcza jednak swoja, nie cudza) najwiksz dla niego witoci. Liberaowie s przekonani, e jest ona jedyn waciw podstaw spoeczestwa, zapewniajc obywatelowi wolno i niezaleno, skaniajc go do maksymalnej aktywnoci, gospodarczej przede wszystkim, i oszczdnoci tworzcej kapitay, do szukania najkorzystniejszej kombinacji czynnikw produkcji, do wynalazczoci, innowacyjnoci, powikszania kapitau z zyskw. W sumie prywatny kapitalizm, regulowany rynkowo, zapewnia ma wzrost produkcji, dochodw, poziomu ycia nie tylko przedsibiorcom, ale i reszcie spoeczestwa. Pragnienie prywatnej wasnoci jest silne nie tylko wrd warstw rednich, ale i wrd niszych. O jej zachowaniu i powikszeniu myl chopi, a i robotnicy marz o choby skromnym, wasnym warsztacie, sklepie, interesie. Jest to podstaw swoistego sojuszu, polegajcego na ideowym i politycznym podporzdkowaniu warstw niszych liberaom i wielkiemu kapitaowi. Jest to oczywicie sojusz oszukaczy, bo w krajach kapitalistycznych bardzo niewielka cz ludnoci ma prawdziwe kapitay, ogromna wikszo to rnych kategorii pracownicy najemni. Oszukacza te jest podstawa mdroci liberaw model doskonaej konkurencji . Ujmuje on, oczywicie, pewne rzeczywiste mechanizmy, pewn cz rzeczywistoci w pewnych warunkach. Absolutyzujc jednak i idealizujc owe mechanizmy i ow cz rzeczywistoci liberaowie cynicznie je faszuj. Unikali tego klasycy ekonomii, te przecie teoretycy i ideologowie kapitalizmu. Smith, na przykad, kapitalistw uznawa za gotowych w imi zysku do kadego drastwa; kapita by wedug niego zakumulowan prac cudz; rynek nie by idealnym mechanizmem; rola pastwa w oglnej regulacji gospodarki bya istotna. Ricardo dostrzeg tendencj kapitalistycznej gospodarki do stagnacji. Marks niewtpliwy, acz swoisty kontynuator teorii klasykw pisa susznie o wilczym godzie pracy dodatkowej, pokaza mechanizm tworzenia bezrobocia, da podstaw realistycznej teorii kryzysw. Pniejsi ekonomici dostrzegli zastpowanie wolnej konkurencji now monopolizacj i konsekwencje tego dla mechanizmu rynkowego oraz oglniejsze: wzmoon nierwnomierno ekonomicznego i politycznego rozwoju krajw kapitalistycznych i konsekwencje tego itd. Rzeczywisto kapitalizmu to dzi panowanie wielkich oligopolistycznych korporacji przemysowych, handlowych i usugowych oraz pasoytniczego kapitau finansowego; olbrzymie nierwnoci dochodowe i wprost niesychane majtkowe, podwaajce spoisto i stabilno spoeczestw; niewykorzystane czynniki produkcji zwaszcza w postaci masowego bezrobocia, waha koniunktury i kryzysw; zbrojenia jako rodek pobudzenia koniunktury; wojny kapitalistycznej czowki o obszary eksploatacji bogactw i ludnoci, o panowanie nad wiatem. Idea i tworzenie spoecznej gospodarki rynkowej byy i s historyczn prb uniknicia istotnej czci tych efektw prywatnej gospodarki i panowania kapitau. Wyprbowane najszerzej w krajach nordyckich opary si one na nastpujcych czterech filarach: l. Silne pastwo. Odpowiada ono za dystrybucj dbr materialnych i kulturalnych. Obywatelskie prawa socjalne oznaczaj zobowizania pastwa do zapewnienia jednostce takich warunkw, ktre pozwol na wykorzystanie wasnych moliwoci i godne ycie. 245

2. Gospodarka mieszana, czca kapitalistyczny mechanizm rynkowy z realizacj strategii bezpieczestwa socjalnego. Oznacza to modyfikacj mechanizmw rynkowych w dziedzinach, ktrych nie mog regulowa zasady ekonomii: ochrony zdrowia, owiaty i kultury. Gospodarka mieszana bya od pocztku sposobem zapewnienia penego zatrudnienia. Jego utrzymanie, zapisane w konstytucji, jest najpowaniejszym wyzwaniem dla pastwa dobrobytu. Mona je uzna za historyczny kompromis, dziki ktremu polityka uzyskaa kontrol nad dziaaniem praw rynku i prbuje skonsolidowa dwa systemy wartoci: ten, ktry dochd uzalenia od wielkoci kapitau (etos kapitalistyczny), i drugi, ktry uzalenia dochd od potrzeb (etos solidaryzmu spoecznego). 3. Demokracja polityczna. Wadza naley do narodu i jest rozszerzana na coraz to nowe obszary ycia spoecznego (take gospodarczego). 4. Skonsolidowane spoeczestwo obywatelskie. Chodzi o gst sie rnych organizacji pomidzy pastwem a jednostk, uatwiajcych jej porozumiewanie si z wadz i chronicych j przed jej samowol. W sumie pastwo dobrobytu jest prb urzeczywistnienia wszystkich, ONZ-owskich, a nie tylko politycznych i obywatelskich praw czowieka.. czc dynamik kapitalistycznej gospodarki rynkowej z poczuciem sprawiedliwoci spoecznej daje wszystkim jednakow szans dobrego ycia i wykorzystania swych talentw (por. Nordycki model...125). Polskim neoliberaom nie o to jednak szo. Zdobyta wadza miaa posuy zniszczeniu realnego socjalizmu do gruntu wraz z wszystkimi uprawnieniami i zabezpieczeniami dla pracownikw, na ktre sta byo jednak Polsk Ludow, i budowie kapitalizmu wedug anglosaskiego wzoru, najlepiej ze 100% panowaniem wasnoci prywatnej i niezorganizowanym (niezdolnym do oporu) wiatem pracy. Przede wszystkim, naleao wielki pastwowy majtek produkcyjny i nieprodukcyjny stworzony prac milionw obywateli przez lat kilkadziesit odda w rce prywatne moliwie niewielkiej grupie przyszych kapitalistw, czci obywateli da drobn wasno prywatn, a wikszoci nic, minimalizujc przy tym prawdopodobny opr spoeczny . Zadanie to wydawao si tak karkoomne, e niemal niemoliwe do wykonania (tak sdzili niektrzy socjaldemokraci zachodni), a jednak wachlarzem metod udao si to zrobi. Stosunkowo atwo zostay sprywatyzowane: handel detaliczny, drobna produkcja i usugi. Gwn trudno stanowiy due pastwowe przedsibiorstwa przemysowe. Media przedstawiay je jako mamuty socjalizmu, zacofane i nieefektywne gospodarczo, obciajce tylko spoeczestwo, a bronice ich zaogi jako egoistycznych pasoytw. Doprowadzano te przedsibiorstwa do bankructwa finansowego. Zagroone utrat pracy zaogi same prosiy wadze o prywatyzacj przedsibiorstwa. Zaogi najwikszych zakadw korumpowano przydzielajc im bezpatnie 10-15% akcji, albo dajc zwalnianym sute odprawy pienine. 27 milionom dorosej ludnoci zafundowano Narodowe Fundusze Inwestycyjne, utworzone z ponad 400 przedsibiorstw pastwowych oddanych w pacht zagranicznym menederom, ktrych akcje okazay si wkrtce niemal bezwartociowe. Zbankrutowane przedsibiorstwa mogy zosta sprzedane za ceny nie majce nic wsplnego z wartoci ich majtku. Jednake polski kapita ktry szybko powstawa ze spekulacji walutowych, w masowym, manipulowanym imporcie towarw zachodnich i przez zwyke rozkradanie mienia pastwowego nawet za takie ceny nie mg zakupi wicej ni kilkanacie procent majtku pastwowego. Wadze III RP znalazy wyjcie w postaci wyprzeday kapitaowi zagranicznemu przedsibiorstw, a nawet caych bran (ktrych ten kapita sobie zayczy), niekiedy po to tylko, aby zlikwidowa konkurentw.
125

Nordycki model..., cyt.wyd., s. 15-16.

246

Wiele przedsibiorstw przemysowych upado nie mogc wytrzyma zorganizowanego przez ekip Balcerowicza wzrostu kosztw (surowcw, energii, amortyzacji, kredytu), zostao zlikwidowanych przez nowych wacicieli albo przeksztaconych w producentw czci lub montownie produktw zagranicznych. Polska myl techniczna przestaa by w ogle potrzebna, wic upady te jej orodki. Prywatyzacja przebiegaa szybciej, gdy u wadzy w Polsce byli neoliberaowie, nieco wolniej gdy rzdzili narodowcy (krtko) lub socjaldemokraci. Rzdzca dzisiaj PO wysuwajc i naganiajc coraz to nowe tematy zastpcze odwraca uwag spoeczestwa od tego, co najwaniejsze dla niej. Wykorzystujc kryzysowy spadek dochodw podatkowych, w imi atania budetu, wyprzedaje reszt pastwowej wasnoci w przemyle i infrastrukturze, podejmuje wyprzeda bogactw naturalnych kraju (sprzeda kopal wraz z prawami wydobycia), stopniowo likwiduje wasno spdzielcz i komunaln, podporzdkowuje gospodark wadzom gospodarczym Unii Europejskiej. 17. Przed rezultatami powyszego procesu prywatyzacyjnego, a w szczeglnoci wyprzeda majtku narodowego kapitaowi zagranicznemu, przestrzegali zarwno wraliwi narodowo i spoecznie politycy, jak i niezaleni ekonomici polscy i zagraniczni. Bya ich znaczna liczba, ale sia wadz i mediw okazaa si wystarczajca, by ich gos skutecznie wyciszy i wszelkiego wpywu pozbawi. Pozostay jednak po nich dokumenty, ktre warto przypomnie, cho nic to ju nie moe zmieni126.
Stanisaw Ceberek pose chopski, w latach 1993-1997 senator PSL. W lipcu 1995 r. tak mwi w sprawie ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsibiorstw pastwowych: Prywatyzowa to znaczy uwaszcza lub przekazywa osobom prywatnym takie mienie, ktre nie jest niczyj wasnoci, ale wspln. W Polsce do prywatyzacji jest tzw. mienie pastwowe, czyli oglnonarodowe, ono byo i jest niepodzieln wasnoci prywatn po czci naley do kadego z nas Polakw. (...) Jeeli cay nard jest wacicielem czci majtku pastwowego (...) to decyzja w sprawie tego majtku naley jedynie do caego narodu. aden organ spoeczny, polityczny czy pastwowy, adne ugrupowanie ideologiczne nie moe (...) podejmowa wicej decyzji w tej sprawie. Takich uprawnie nie ma i nie moe mie Sejm ani Senat, ani inne organy wadzy. Decyzje w tej sprawie moe zgodnie z prawem podj jedynie cay nard w oglnonarodowym referendum. (...) W jaki to sposb Ministerstwo Przeksztace Wasnociowych, a waciwie minister przeksztace wasnociowych sta si (...) wacicielem i decydentem w sprawie majtku narodowego? (...) Ta odpowiedzialno w pierwszym rzdzie ciy na Parlamentarzystach..., a wic tym Najwyszym Organie w Pastwie Polskim, ktry zosta powoany przez Nard Polski do obrony jego najywotniejszych interesw, tymczasem to parlamentarzyci w latach 1989-1997 totalnie wydziedziczyli Nard Polski. podejmujc stosowne antypolskie uchway, e wymieni sprzeda polskiej ziemi cudzoziemcom, sprzeda polskich monopoli etc. (...) Z tymi monopolami sprzedaje si nie tylko obecne zyski, ale przyszo wasnej ojczyzny i to dobrowolnie. (...) To, co sycha o prywatyzacji, nie jest to troska o rozwj pastwa, narodu, budowa demokracji. To nie o uwaszczenie narodu idzie. Tu chodzi o 200 bilionw zotych. To gos midzynarodowego kapitau i mafii. Czy mona uwierzy. e jeli sprzedamy kraj, to bdzie nam lepiej, kiedy bdziesz pracowa w nim jako sucy? Musz to powiedzie i wspczenie yjcym Polakom i potomnym, e po 1989 roku w gremiach kierowniczych Pastwa Polskiego... dosza do gosu zdrada i zdrajcy prym wiod, jak to byo w czasie rozbiorw oraz po 1945 roku (...) po 1989 roku o losach Polski i Polakw decyduj osobnicy wyksztaceni w USA, Niemczech, Anglii. Francji..., ludzie ju bez polskiej duszy i polskiego serca nieczuli na krzywd milionw Polakw Po 1989 roku Parlament RP jest struktur i reimow, i antydemokratyczn struktur realizujc wycznie interesy swoich partii. ktre, z niewielkim i wyjtkami, gdy tak im si dobrze przyjrze s mackami midzynarodowej finansjery... Parlament RP w skali globalnej suy umacnianiu obcego kapitau w Polsce, a tym samym niszczeniu polskiego przemysu narodowego. (...) Ogromna cz majtku narodowego jest nie do uratowania. Pad przemys tekstylny, lniarski, spdzielczo, rolnictwo i niszczej jeszcze zakady pastwowe i drobnej wytwrczoci. Zodzieje triumfuj. Gospodarka narodowa praktycznie nie istnieje. Zodzieje s bezkarni, a nard bezradny . Miliony bezrobotnych, zdemoralizowanych ludzi, yjcych bez celu i nadziei na godziwe wasne ycie. Ten sukces to tragedia narodowa. (...) I tak oto dobrowolnie bezprawnym aktem z dopat oddamy Gdyni, Sopot, Koobrzeg, Ustk,
126

247

Krytyczn analiz polskiej prywatyzacji zawarli w swych ksikach znani ekonomici polscy . Gruntown analiz tego procesu w ktrym obca agentura rywalizowaa ze zodziejsk krajow prywat, ktremu ze szczytw wadzy patronowali ekonomiczni ignoranci bez narodowej wiadomoci, godnoci i odpowiedzialnoci, a w ktrym patriotyczna inteligencja oraz Koci katolicki nic zego nie zauwayy przyniosy ksiki amerykaskiego ekonomisty polskiego pochodzenia, profesora Uniwersytetu Waszyngtoskiego w Seattle, K.Z. Poznaskiego, Wielki przekrt oraz Obd reform128. [...] Wszystkie te wypowiedzi sumienia posolidarnociowej (a przez wikszo dwudziestolecia konserwatywno-liberalnej) wadzy nie poruszyy i rozumu jej nie doday, a do szerokich rzesz zwykych ludzi nie dotary. Transformacja toczy si w Polsce nadal tym samym torem. Wedug K. Poznaskiego, planowo realizowane jest opanowanie krajw posocjalistycznych (i nie tylko ich) przez wielki kapita midzynarodowy amerykaski i europejski z niemieckim na czele. Dokonuje si to w trzech etapach. Pierwszym etapem zarazem wyjciowym i kluczowym jest opanowanie polityczne. Drugim etapem jest przejcie rynku. Trzecim etapem jest przejcie kapitau, w tym rde
127

winoujcie. Oddamy wszystko: sektor energetyczny, paliwowy, banki. Dosownie wszystko w ramach haniebnej i zdradzieckiej ustawy o powszechnej prywatyzacji. (...) Sprzedamy wszystko i o dziwo, wzronie nam zaduenie, ktrego po wydziedziczeniu Narodu nigdy ju nie bdziemy mogli spaci (zob. S. Ceberek. List otwarty w kwestii wydziedziczania. a tym samym zniewalania Narodu Polskiego i Pastwa Polskiego, akt ostatni, Warszawa 1997; podkrelenia J.D.) Jan opuszaski pose ZChN mwi w czasie debaty budetowej w 1999 roku: Ten rzd, kolejny oczywicie, nie pierwszy, realizuje polityk atania dziur w budecie przychodami ze sprzeday polskiego majtku. Ju miaem okazj nazwa t polityk z tej trybuny polityk ojca alkoholika, ktry wynosi z domu rodzinnego sprzty, eby mie za co pi . Miejmy wiadomo, e akceptacja tego budetu to akceptacja programu wyprzeday polskiego majtku w rce obce. (...) Co bdzie potem, gdy ju nas wydoj, jak dojn krow, gdy ju wyzbdziemy si wszystkich rezerw pastwowych, bankowych, przedsibiorstw, rezerw ludnoci co bdzie potem... Gdy budetowe zaciskanie pasa staje si elementem polityki podporzdkowa midzynarodowych... to stajemy wobec pytania, komu suy taki budet i komu suy polski rzd, ktry taki budet ustanawia? (podkrelenia J.D.). W listopadzie 1995 r. grupa posw zoya do sejmowej Komisji Przeksztace Wasnociowych wniosek o wotum nieufnoci dla SLD-owskiego ministra przeksztace wasnociowych, Wiesawa Kaczmarka. Chodzio o utworzenie z kilkuset przedsibiorstw pastwowych Narodowych Funduszy Inwestycyjnych pod zarzdem gwnie zagranicznych menederw. Pose PSL, Bogdan Pk, uzasadniajc wniosek udowadnia, e jest to niebezpieczne i sprzeczne z interesem gospodarki polskiej. Pose Konfederacji Polski Niepodlegej rozwija to uzasadnienie przywoujc sformuowan przez prof. W. Kul podstawow regu, podstawow prawidowo rozwoju i niedorozwoju wiatowego systemu gospodarczego, a mianowicie, e rozwj jednych krajw jest rdem niedorozwoju innych, niedorozwj i zacofanie jednej grupy jest natomiast rdem rozwoju i postpu innych. wiatow gospodark globaln mwi Wojciech Basiak mona sobie wyobrazi jako piramid podziau pracy tworzon przez strumienie produktu, technologii i pienidzy. Kady kraj znajduje si na ktrym ze szczebli tej piramidy i najwaniejszym problemem jest mechanizm przesuni w gr i w d. Polska, wskutek dziaa rzdowych, przesuwa si wanie ku doowi piramidy, gdzie stanie si peryferium, satelit rozwoju. Przewodniczcy komisji sejmowej, pose Marek Olewiski z SLD, przerwa W. Basiakowi argumentujc, e wykad jest nie na temat, a w ogle nie wiadomo, jaki ma sens gospodarka narodowa i na czym polega interes narodowy w dobie globalizacji (zob. Kancelaria Sejmu, Biuro Informacyjne, Biuletyn z posiedzenia Komisji Przeksztace Wasnociowych nr 70, 21.11.1995; podkrelenia J.D.) 127 M.in.: S. Kurowski, M. Kabaj (Program przeciwdziaania ubstwu i bezrobociu, Warszawa 2000 i/i), J. Gwczyk (Szalbierczy urok transformacji, op. cit. i/i), G. Koodko (Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji, Warszawa 1999 i/i) i wielu inych. 128 K.Z. Poznaskiego, Wielki przekrt. Klska polskich reform , Towarzystwo Wydawnicze i Literackie, Warszawa 2000 oraz Obd reform. Wyprzeda Polski, Ludowa Spdzielnia Wydawnicza Warszawa 200l.

248

cenniejszych surowcw. Owe przejcia s bardzo szczegln globalizacj i europeizacj: poprzez tworzenie zalenych regionw prowincji; kolonizacj. Z tym, e w Polsce bdzie jeszcze prawdopodobnie czwarty etap: przejcie czci ziemi. Prdzej czy pniej, na swe dawne tereny powrc niemieccy gospodarze co ju w 1990 r. zapowiedzieli Polakom czonkowie amerykaskiego parlamentu, a dzi wypdzeni zadali ju od Czechw. 18. Wykazanie, e: liberalna doktryna ekonomiczna nie jest syntez dorobku teorii ekonomii; powstaa ona wskutek niewaciwej metodologii na podstawie nie analizy rzeczywistoci, lecz jednostronnie i kracowo uproszczonego modelu teoretycznego; wyraa interesy nie oglnospoeczne jak gosi lecz grupowe najmniej humanitarnego odamu kapitau; realizacja jej recept, korzystna dla silnych, jest szkodliwa dla sabszych grup spoecznych i sabiej rozwinitych krajw; spowodowaa ju ogromne szkody w Polsce i spycha kraj do roli pkolonii; wszystko to nie wystarczy, aby podway dominacj tej doktryny. Konieczne jest z kolei uwiadomienie spoeczestwu, e istnieje przeciwstawna, dobrze uzasadniona koncepcja spoecznej gospodarki rynkowej i na czym ona polega; e zostaa zrealizowana i z powodzeniem wyprbowana w kilku rozwinitych krajach europejskich; e funkcjonuje nadal z korzyci dla rozwoju gospodarczego i spoecznego. Take t problematyk przedstawi prof. W. Bojarski w swej ksice. Trzeba jednak doj z t wiedz szeroko do spoeczestwa. Przez dziesiciolecia do skutecznie suyy temu publikacje ksiki i artykuy w prasie naukowej i popularnej, audycje radiowe i telewizyjne. Teraz to nie wystarcza, szczeglnie w Polsce, gdzie mass media w 80% maj obcych decydentw, a niemal wszystkie gosz i wychwalaj konserwatywny liberalizm. W tych warunkach nawet najlepsze antyliberalne konferencje i referaty s tylko wzajemnym przekonywaniem si ludzi podobnie mylcych. Dlatego dotarcie z krytyk i obiektywn informacj do aktywnej czci spoeczestwa, zwaszcza modego pokolenia, jest tak wane, a jedyn chyba dzi szans na to sta si Internet. 19. Spoeczestwo rzadko dziaa bezporednio, a poprzez spontaniczne masowe wystpienia z reguy burzy, a nie buduje. Odrzuci neoliberaln polityk i podj budow spoecznej gospodarki rynkowej moe tylko porozumienie organizacji sucych interesom pracowniczej wikszoci spoeczestwa oraz grup kapitaowych odpowiedzialnych spoecznie i narodowo. Z takiego wanie porozumienia silnych pracowniczych zwizkw zawodowych, partii socjalistycznych, partii ludowych, partii chrzecijasko-demokratycznych oraz partii kapitau narodowego wyrosy i funkcjonuj rne formy SGR w Niemczech, Francji, Woszech, Anglii i przede wszystkim krajach nordyckich. Zdaniem S. Kuhnle, nordycki model uformoway: sia ruchu robotniczego w krajach tego obszaru; korzystanie z dowiadcze innych krajw (zwaszcza dziki uczestnictwu w Midzynarodowej Organizacji Pracy); konsens polityczny osignity po II wojnie wiatowej; dugie okresy wzrostu ekonomicznego; wyniki bada naukowych nad wpywem bezpieczestwa socjalnego na efektywno pracy; wreszcie niewielka liczba ludnoci. Istnia jeszcze jeden wany czynnik dodaj T.S. Edwardsen i B. Hagtvet a mianowicie, e wysze warstwy spoeczne w krajach nordyckich byy przekonane o koniecznoci przeprowadzenia reform (por. Nordycki model...129).
129

Nordycki model..., cyt. wyd., s. 14-15.

249

Dzi w Polsce sytuacja jest, niestety, zupenie inna, diametralnie wrcz rna: ruch zwizkowy zosta zepchnity niemal do historycznego punktu wyjcia z pocztku XIX wieku w Anglii, a XX wieku w Ameryce. Bronic rozpaczliwie samego swego istnienia, nie jest zdolny zapobiec masowym zwolnieniom z pracy i postpujcej likwidacji pracowniczych praw i zabezpiecze, nawet nie prbuje tego robi w szerszej skali, walczy tylko o odprawy dla zwalnianych; zeuropeizowana socjaldemokracja wskutek fatalnej polityki dwukrotnie stracia wadz, ktr dao jej spoeczestwo ciko dowiadczone liberalnymi reformami. Majc t wadz nie wysuna nawet idei SGR. Jej przywdcy do dzi chyba dobrze nie rozumiej, co si z Polsk stao i dokd kraj zmierza, nie s w stanie wysun spoecznego i narodowego programu, ni o przyszej zjednoczonej, socjalistycznej Europie, a tymczasem dopucili do upadku jedynej socjaldemokratycznej gazety (Trybuny); ugrupowania ludowe z obiektywnych i subiektywnych przyczyn utraciy dawne wpywy. Obrotowa PSL, aby nie znikn, uczepia si klamki PO i uatwia realizacj jej antyspoecznej i antynarodowej polityki. Liczni autentyczni dziaacze ludowo-narodowi odeszli z niej; chrzecijaska demokracja upada. Miaa w tym swj udzia hierarchia Kocioa katolickiego. Nie nawizaa ona do idei budowy spoeczestwa zawartych w Centesimus Annus Jana Pawa II, jego ocen kapitalizmu i socjalizmu, jego koncepcji chrzecijaskiego spoeczestwa. Zamiast broni spoeczestwa, pracy przed kapitaem, narodu przed wywaszczeniem, Polski przed kolonizacj, zaja si aborcj, eutanazj, sztucznym zapodnieniem, homoseksualizmem, a ostatnio symbolami wiary jako gwnymi obszarami zagroe. Rewindykujc straty majtkowe Kocioa, od redniowiecza niekiedy, zraa wiernych, ale rozbudowuje swe wpywy w elicie wadzy, marzy o wyznaniowym pastwie i ponownej chrystianizacji bezbonej Europy Zachodniej. Obroc idei narodowej stao si Radio Maryja, trudne do akceptacji wskutek swego fundamentalizmu i obskurantyzmu. Dlatego odbudowa partii chrzecijasko-demokratycznej jest spraw o pierwszorzdnym znaczeniu; przez duszy czas istniaa w III RP partia o wyranym programie narodowym Konfederacja Polski Niepodlegej (KPN), ale upada po medialnej kompromitacji jej twrcy i przywdcy. Reprezentantem interesw kapitau narodowego mia by PiS, nigdy jednak ta partia nie wysuna programu SGR. Zamiast programu obrony polskiego spoeczestwa i narodu, jej przywdcy zajli si zwalczaniem obalonej komuny i porozumienia okrgostoowego, wygraaniem i przygryzaniem Rosji oraz nieustann przepychank z konkurencyjn PO. Majc do awantur i pieniactwa, spoeczestwo odebrao PiS-owi wadz i chyba jej nie da w nastpnych wyborach. 20. adne z powyszych ugrupowa nie jest w stanie z innymi porozumie si i wsppracowa w imi dobra oglnospoecznego i narodowego, a nawet sformuowa wsplnego celu, koncepcji, ktr moe by tylko SGR. Tote zupenie nie wiadomo, jak mogoby doj do generalnej przebudowy istniejcego ukadu politycznego, zmiany polityki na prospoeczn i pronarodow i rozpoczcia budowy SGR. Gdyby nie doszo do takiej zmiany, grupie opozycyjnych intelektualistw i dziaaczy gospodarczych (naszej, a take podobnym) pozostaoby tylko jedno, bardzo niewielkie pocieszenie: e nie bd jej dotyczyy gorzkie sowa chopskiego senatora S. Ceberka: Przekln nas przysze pokolenia Polakw za to, e realizujc arcytajne plany Banku wiatowego oraz im podobnych antyludzkich i antypolskich agentur pozwolilimy bez jakiegokolwiek oporu uczyni z Narodu Polskiego zbiorowego niewolnika. 250

21. Przed totalnym pesymizmem moe broni wiara. Z ksiki prof. Wodzimierza Bojarskiego promieniuje nadzieja, e Pan Bg Polski nie opuci i do jej historycznego upadku nie dopuci. Jednak podobnie mocno wierzyli ydzi, ale Jehowa nie uchroni ich przed holokaustem. Podobnie wierzyy pokolenia polskich powstacw. Niejednokrotnie przeyli oni gorycz klski, o czym mwi tragiczna, polska pie Z dymem poarw: Ile to razy Ty nas nie smaga, a my nie zmyci ze wieych ran Znowu woamy: On si przebaga, bo On nasz Ojciec, bo On nasz Pan I znw powstajem w wierze swej szczersi, lecz za Tw wol zgniata nas wrg I miech nam rzuca, jak gaz na piersi: gdzie ten wasz Ojciec, gdzie ten wasz Bg? Ostatecznie jednak Polska odrodzia si. Dzisiaj grocy jej los moe by prawdopodobnie jeszcze powstrzymany pod warunkiem, e przyjazna, potna sia nadprzyrodzona owieci czoowych dziaaczy wymienionych ugrupowa, skoni ich do kompromisu i wsppracy, mimo wszelkich historycznych pretensji i rnic doktrynalnych. W tym celu trzeba by: odebra wadz PO, odbudowa chrzecijask demokracj, odbudowa SLD jako parti socjalistyczn, odbudowa ruch ludowy, uczyni PiS parti kapitau narodowego, odbudowa ruch zwizkowy. Trudno uwierzy, e to jest moliwe; ale jeli si nie w peni nawet uda, Polska pozostanie Polsk, a dziaajc rozwanie we wasnym i wsplnym interesie potrafi zmaksymalizowa korzyci, a zminimalizowa koszty, integracji europejskiej i globalizacji.

251

VI. O SPECYFICE I SPOSOBACH PORWNYWANIA ZE SOB TEORII

EKONOMICZNYCH
TADEUSZ KOWALIK, RA LUKSEMBURG. TEORIA AKUMULACJI I IMPERIALIZMU [RECENZJA]130
Ksika T. Kowalika jest pierwszym tak obszernym studium naukowym pira polskiego autora, powiconym pozytywnemu omwieniu wkadu R. Luksemburg w teori ekonomii. Pierwotna wersja studium ktra przed blisko 10 laty staa si podstaw przewodu habilitacyjnego T. Kowalika publikowana bya tylko we fragmentach bd wycigach zawierajcych zasadnicze konkluzje. Wersja opublikowana obecnie rni si od pierwotnej przede wszystkim szerokim uwzgldnieniem przez autora pogldw M. Kaleckiego na teori ekonomiczn R. Luksemburg. Studium skada si z wprowadzenia, dwch czci zasadniczych i dwch dodatkw do czci I. Ju Wprowadzenie budzi due zainteresowanie czytelnika. Precyzuje ono, m.in. drugi cel pracy: przez przedstawienie wkadu R. Luksemburg w teori ekonomii ksika ma uatwi rewizj stosunku do dziaaczki, do dzi czsto jeszcze opartego na negatywnych ocenach uksztatowanych w ruchu komunistycznym na przeomie lat dwudziestych i trzydziestych. Nowa, pozytywna ocena wkadu R. Luksemburg w teori ekonomii staa si moliwa dziki rozwojowi tej ostatniej. Zasadnicze znaczenie ma tu niewtpliwie do ju powszechnie uznawana, take w ekonomii marksistowskiej i zweryfikowana ju te przez ycie zasada efektywnego popytu. Zasada ta bya podstaw rozwinitej przez R. Luksemburg teorii akumulacji kapitau. Przez dziesiciolecia zestawiana z pogldami nie uznajcymi (w ogle lub dostatecznie) owej zasady, teoria R. Luksemburg uwaana te bya przez dziesiciolecia za cakowicie bdn. Zestawienie jej po raz pierwszy (przez J. Robinson) z teori (J.M. Keynesa) eksponujc zasad efektywnego popytu gruntownie zmienio sytuacj. Dzi zasadnicza suszno gwnej idei Akumulacji kapitau nie ulega ju wtpliwoci dla znacznej liczby ekonomistw. Wrmy jednak do ksiki T. Kowalika. Po interesujcym przedstawieniu procesu narodzin problemu akumulacji kapitau we wczeniejszych pracach R. Luksemburg referuje on (dobrze wprowadzajcy w problematyk i wany dla pniejszych losw Akumulacji kapitau) synny rosyjski spr o rynki. Jak wiadomo, wczeni marksici rosyjscy odkryli i wykorzystali przeciwko koncepcjom narodnickim schematy reprodukcji Marksa. T. Kowalik bada tutaj zwaszcza stanowisko Lenina, ktry kwesti rynkw uzna wwczas za tak zwan, rozwizywan przez szybszy wzrost dziau I (na ktrym te gwnie polega miaa sprzeczno midzy produkcj a konsumpcj). Takie, konkretne (Rosja) i historycznie okrelone rozwizanie nie uatwio niestety podkrela T. Kowalik zrozumienia doniosoci problemu rynku w oglnej teorii rozwoju kapitalizmu, zwaszcza wysoko rozwinitego.

Tadeusz Kowalik, Ra Luksemburg. Teoria akumulacji i imperializmu, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw 1971. Recenzja ukazaa si w pimie Ekonomista nr 5, 1972.
130

252

Rozdziay: Popyt globalny a akumulacja kapitau i Nieudana prba uzupenienia schematu Marksa maj w ksice decydujce znaczenie. W pierwszym z nich autor dowodzi, e gwny problem Akumulacji kapitau, a mianowicie zaleno wzrostu produkcji kapitalistycznej od wzrostu moliwoci zbytu (w istocie problem celu i bodcw akumulacji, czyli si napdowych kapitalizmu) zosta wysunity przez R. Luksemburg jak najbardziej susznie. Wbrew bowiem panujcemu wczenie przekonaniu akumulacja kapitau bynajmniej nie stwarza sama sobie odpowiednio rozszerzajcego si rynku zbytu i w rezultacie kapitalizm nie zapewnia automatycznie wzrostu produkcji. Na zrozumieniu tego faktu polega mocna strona teorii R. Luksemburg. Jest to jednak niestety zdaniem T. Kowalika niemal jedyny jej walor. Ju samo bowiem przedstawienie gwnego zagadnienia jest w Akumulacji kapitau jego zdaniem w najwyszym stopniu niejasne: R. Luksemburg sprowadza cay problem do przeksztacenia towaru w pienidz, dalsze natomiast i decydujce (w teoriach i czasach pniejszych J.D.) przeksztacenie pienidza w kapita jest w jej teorii zagmatwane i zaguszone przez tradycyjn problematyk nadprodukcji. Zamiast czynnikw zapewniajcych rwnowag oszczdnoci i inwestycji pojawia si nagle, z niezrozumiaych przyczyn, czynnik czasu; sceptycyzmowi odnonie skonnoci kapitalistw do akumulowania nie towarzyszy przyznanie wanoci subiektywnej motywacji inwestycyjnej kapitalistw; brak jest analizy roli stopy zysku (teraniejszej i przewidywanej) w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych. Krtko mwic autor wyliczy tu luki i niedostatki R. Luksemburg w porwnaniu z teori M. Kaleckiego. T. Kowalika interesuje z kolei, dlaczego R. Luksemburg nie potrafia nawet waciwie postawi problemu, nie mwic ju o jego rozwizaniu. Przyczyn widzi on gwnie w jednostronnoci metodologicznej autorki Akumulacji kapitau, polegajcej na absolutyzacji metody analizy globalnej i zlekcewaeniu wzgldnej samodzielnoci kapitau indywidualnego (s. 65; por. w tej sprawie M. Kalecki, Zagadnienie realizacji u Tugana Baranowskiego i Ry Luksemburg, w zbiorze Wok teorii ekonomicznych Kapitau, Warszawa 1967, s. 16-17 J.D.). W drugim z wymienionych rozdziaw ksiki T. Kowalik dowodzi, e w Akumulacji kapitau nie ma nawet prby cile naukowego, tzn. w postaci odpowiednio skorygowanych schematw marksowskich ujcia zagadnienia. Autor zgadza si z R. Luksemburg, e z narzdzia analitycznego w postaci schematw Marks nie zdy zrobi uytku nie zbada za jego pomoc szczeglnych cech reprodukcji kapitalistycznej, w zwizku z czym analiza akumulacji kapitau zostaa przeze zaledwie rozpoczta. Jednake krytykujca zaoenia marksowskiej konstrukcji R. Luksemburg nie potrafia zdaniem T. Kowalika waciwie skorygowa tej konstrukcji. Wniosa tu tylko jedn korektur: wzrost skadu organicznego kapitau i stopy wartoci dodatkowej, co sprowadzio zagadnienie sprzecznoci midzy produkcj a konsumpcj do nie majcej nic wsplnego z problemem niedostatecznego popytu globalnego kwestii dysproporcjalnoci; wycigna w rezultacie jeden tylko, czysto negatywny wniosek, e rzeczywistego procesu akumulacji kapitalistycznej nie da si wtoczy w ramy schematw Marksa. Dzisiaj pisze T. Kowalik nietrudno wykaza zasadnicze braki jedynej konstrukcji teoretycznej, jak R. Luksemburg stworzya w celu precyzyjnego ujcia badanego problemu (s. 76). Wiadomo dzi, e szybsze tempo wzrostu dziau I i wzrost skadu organicznego kapitau ani nie s prawami uniwersalnymi, ani nawet nie s nierozerwalnie ze sob zwizane. Wiadomo te, e akumulacja moe by przenoszona z dziau do dziau nie tylko w formie pieninej, lecz take rzeczowej (co jednak wiadome byo i za czasw Marksa J.D.) R. Luksemburg, z jednej strony przesadnie 253

krytykujc schemat marksowski, z drugiej zdaniem T. Kowalika nazbyt rygorystycznie pojmowaa wprowadzony przez Marksa podzia rzeczowy produktu globalnego i wymg wymiany jako jedynej formy wizi midzydziaowych. Z faktu, e R. Luksemburg nie udao si rozwiza kwestii zalenoci midzy popytem globalnym a akumulacj za pomoc poprawionych schematw marksowskich, bynajmniej jednak nie wynika zdaniem autora studium e schematy te nie s w ogle w tym celu nieprzydatne. Po okrelonych przeksztaceniach mog by one doskonaym punktem wyjcia dla rozwizania problemu. Po tej wanie linii poszed M. Kalecki (s. 78). Nastpuje wykad istoty teorii Kaleckiego. Nieodczn cech rozwinitej gospodarki kapitalistycznej rozpoczyna T. Kowalik jest problem niepenego wykorzystania aparatu wytwrczego. W tych warunkach rozmiar zatrudnienia i dochodu narodowego, a tym samym zyskw kapitalistw, jest zaleny od wielkoci strumienia konsumpcyjnych i inwestycyjnych wydatkw kapitalistw. Problem niedostatecznego popytu polega gwnie nie na tym, e nie mona realizowa nadwyki wyprodukowanych ju towarw, ale na tym, e sabe widoki na rentowny zbyt powoduj, e kapitalici nie s skonni do przeksztacenia w inwestycje wszystkich oszczdnoci. Tak wic koczy rozdzia autor studium o R. Luksemburg droga do rozwizania problemu prowadzia przez ekonomiczn interpretacj schematw Marksa, a nie przez przebudow tych schematw, tak aby otrzyma okrelone dysproporcje ilociowe, ktre miayby wskazywa na niemoliwo realizacji (czci) wartoci dodatkowej (s. 81 i 83; podkrelenie moje J.D.). W kolejnym rozdziale T. Kowalik zajmuje si nieporozumieniami wok roli pienidza w procesie akumulacji kapitau. Polemizujc z D. Rozenbergiem przyznaje on tu racj R. Luksemburg dowodzcej, e Marks nie zdy wycign konsekwencji z pieninej formy kapitau i kapitalistycznej akumulacji w swej teorii reprodukcji kapitau globalnego i odrzuci na tej drodze (w tej teorii) prawa Saya. Jednake zdaniem autora studium take R. Luksemburg nie odniosa sukcesu w analizie roli pienidza. Pierwszy dodatek do czci I monografii powicony jest teoretyczno-analitycznemu znaczeniu schematw Marksa. Autor wykazuje, e myl o tym, i schematy s najoglniejsz konstrukcj (abstrakcj) marksowsk, majc uniwersalne znaczenie, torowaa sobie drog bardzo powoli, zwaszcza w teorii (w odrnieniu od praktyki planowania radzieckiego) i wyjania, dlaczego tak byo. Podkrela tutaj wkad R. Luksemburg jako jedynego ekonomisty, ktry jeszcze przed I wojn wiatow dostrzeg uniwersalny charakter i znaczenie schematw take dla gospodarki socjalistycznej. Skania go to do wniosku, e w istocie rzeczy autorka Akumulacji kapitau bya prekursork teorii ekonomicznej socjalizmu. W nastpnym dodatku T. Kowalik omawia teorie krytykw i epigonw R. Luksemburg, zwaszcza O. Bauera, F. Sternberga i H. Grossmanna. Drug cz monografii powici autor analizie zwizku midzy teori ekonomiczn R. Luksemburg i jej teori imperializmu oraz analizie i ocenie tej ostatniej. Jak wiadomo, ukad niekapitalistyczny, ktrego Marks w swej teorii reprodukcji nie uwzgldni, by zdaniem R. Luksemburg absolutnym warunkiem akumulacji kapitau. T. Kowalik stara si t jej tez sprowadzi na bardziej realny i wymierny grunt. Pokonujc jak pisze (s. 122) istny labirynt niejasnoci dochodzi on do wniosku, e autorka Akumulacji zbliya si tu do wspczesnego (Kalecki) problemu nadwyki eksportowej. Zdaniem autora studium analiza wzajemnych stosunkw midzy krajami zacofanymi a rozwinitymi krajami kapitalistycznymi doprowadzia R. Luksemburg do zupenie nowego ujcia 254

procesu akumulacji, stanowicego polemik z ca wspczesn ekonomi polityczn; proces ten traktuje on mianowicie jako jedno aspektu wewntrzykapitalistycznego oraz aspektu zewntrznego, tzn. specyficznych stosunkw kapitalizmu z niekapitalistycznym jego rodowiskiem. W dalszym historycznym rozwoju kapitalizmu rol ekonomiczn rodowiska niekapitalistycznego przejmowa zacza w coraz wikszym stopniu militaryzacja. T. Kowalik podkrela, e do poowy lat 50. ekonomici marksistowscy uparcie przeczyli moliwoci nakrcania koniunktury kapitalistycznej zbrojeniami z dwoma jedynie wyjtkami: Kaleckiego i wczeniej wanie Luksemburg. Wysoko te ocenia ujcie przez ni militaryzacji jako czynnika dynamizacji gospodarki kapitalistycznej. Ekonomistka ta pisze wczenie dostrzega rol pastwa w kreowaniu nowego popytu, otwierajc przez to drog do analizy wspczesnego interwencjonizmu pastwowego. Jednoczenie jednak jej rozumowanie w tej kwestii miao zdaniem Kowalika take sabe strony: pastwo nie organizuje tam wasnego sektora, nie wida moliwoci finansowania militaryzacji z deficytu budetowego, w zwizku z zaoeniem penego zatrudnienia zdolnoci wytwrczych przeoczone zostaje dziaanie mnonika (wszystko to mona natomiast znale w teorii dynamiki gospodarki kapitalistycznej M. Kaleckiego J.D.) Rozdzia Imperializm i proces upadku kapitalizmu zaczyna autor od stwierdzenia, e w wietle dowiadcze nowej epoki R. Luksemburg staraa si stworzy znacznie szersz ni marksowska teori rozwoju kapitalizmu oraz jego upadku. Imperializm by dla niej okresem katastrof zwizanych z zaostrzeniem si ekonomicznych (rynki zbytu) i w rezultacie take politycznych sprzecznoci wiatowego systemu kapitalistycznego. W obszernej polemice z polskimi krytykami tzw. luksemburgizmu T. Kowalik dowodzi przekonujco, e rozwinita przez R. Luksemburg teoria krachu kapitalizmu nie bya wcale teori automatycznego krachu. W szczeglnoci rola kolonii w jej teorii krachu bya zdaniem autora studium zupenie odwrotna od tej, jak stwierdza J. Ryng: R. Luksemburg widziaa w koloniach, zwaszcza w ich walce wyzwoleczej, czynnik przyspieszajcy upadek kapitalizmu. Zrywajc z europocentryzmem, analizujc aren wiatow, w kwestii krajw zacofanych szukajc klucza do zrozumienia upadku kapitalizmu autorka Akumulacji nie zamykaa, lecz na odwrt, otwieraa drog do zrozumienia nowych prawidowoci twierdzi T. Kowalik i w tym sensie bya ona bezporednim poprzednikiem Lenina. Jeli za kryterium oceny teorii akumulacji kapitau R. Luksemburg autor studium przyjmuje teori M. Kaleckiego, rwnie opart na zasadzie efektywnego popytu, to za kryterium oceny teorii imperializmu Luksemburg przyjmuje on stanowice zupenie inny nurt docieka teorie Hilferdinga i Lenina. Autor omawia Kapita finansowy na tle istniejcej wwczas literatury przedmiotu i podkrela rewolucyjno wnioskw Hilferdinga. Nastpnie przedstawia istotne cechy oraz (bardzo interesujco) histori powstawania leninowskiej teorii imperializmu. Wreszcie stara si ustali wzajemny stosunek teorii imperializmu Lenina i R. Luksemburg. Wiem, e Lenin mia bardzo negatywn opini o Akumulacji kapitau i e uznawszy to dzieo za zasadniczo bdne teoretycznie nie powoa si na nie ani razu w swym studium o imperializmie. T. Kowalik zbiera wszystkie wypowiedzi Lenina o Akumulacji i poddaje je egzegezie, zwracajc szczegln uwag na ich teoretyczne i historyczne uwarunkowania. Jego bowiem zdaniem mimo wszystko obie teorie imperializmu nie s sobie przeciwstawne, lecz maj raczej charakter komplementarny, a w pewnym zakresie studium Lenina moe by nawet uwaane za syntez prac R. Hilferdinga i R. Luksemburg. T ostatni, bardzo daleko idc tez uzasadnia autor 1) zbienoci 255

pogldw R. Luksemburg i Lenina na rosnc rol krajw zacofanych jako czynnika destrukcji systemu kapitalistycznego; 2) faktem, e dla R. Luksemburg imperializm jest polityk wprawdzie, lecz polityk konieczn, wynikajc z rozwoju ekonomicznego; 3) zmian pogldw Lenina w kierunku uznania przeze w pewnym stopniu zasady efektywnego popytu. * Tok i tre wywodw T. Kowalika przedstawilimy do szeroko przede wszystkim po to, by zorientowa Czytelnika w wielkiej erudycji autora i bogactwie cennych spostrzee zawartych w bardzo interesujcym jego studium. Chodzio nam jednak ponadto o stworzenie moliwoci podjcia w recenzji zrozumiaej dla Czytelnika polemiki z autorem. Dalecy bowiem jestemy od tego, by we wszystkim a nawet w szeregu podstawowych ocen zgadza si z nim. Wrd wielu problemw, ktre mog by przedmiotem sporu, jeden zdaje si mie szczeglne znaczenie, gdy w znacznej mierze z gry okrela warto przeprowadzanych bada. Jest to problem metody. Ksika T. Kowalika dotyczy fragmentu historii myli ekonomicznej. W naukach historycznych w ogle, a w historii myli spoecznej w szczeglnoci, gwnym niebezpieczestwem metodologicznym jest prezentyzm. Polega on jak wiadomo na rozpatrywaniu i ocenianiu zjawisk z przeszoci z punktu widzenia nie tych warunkw, w ktrych one miay miejsce, lecz warunkw dnia dzisiejszego. Prezentyzm nie pozwala, m.in. zrozumie i prawidowo oceni rozwoju myli spoecznej. Teorie najznakomitszych dawnych mylicieli porwnane z dzisiejszym stanem wiedzy okazuj si zwykle w wietle tej metody niewanymi ogniwami w acuchu poznania, lecz ubogimi, penymi najrniejszych brakw i bdw, niedojrzaymi koncepcjami, niewartymi w istocie gbszego zainteresowania. Ot, naszym zdaniem, zastosowana przez T. Kowalika metoda badawcza zawara zwaszcza w I czci studium element prezentyzmu w tak znacznym stopniu, e zaciyo to bardzo powanie na przebiegu i wynikach docieka. Metoda autora monografii jest tu bardzo prosta i polega na zestawieniu i mniej lub bardziej mechanicznym porwnaniu badanej teorii z teori uznan za szczytowe osignicie w danej dziedzinie. W wypadku teorii akumulacji kapitau R. Luksemburg owym wzorem i miar (naturalnym punktem odniesienia) jest w ksice jak wiemy teoria dynamiki gospodarki kapitalistycznej M. Kaleckiego. Kalecki bowiem zdaniem T. Kowalika rozwiza problemy, nad ktrymi biedzia si z takim uporem R. Luksemburg, Kalecki jest drugim bohaterem tej monografii podkrela jej autor ju we wstpie (s. 8). C w tym jednak zego moe zapyta Czytelnik. Czyby recenzent uwaa, e teoria Kaleckiego jest niesuszna? Teoria ta jest niewtpliwie bardzo cenna. Mimo to nie moe ona naszym zdaniem peni tej roli, jak wyznaczy jej autor studium o R. Luksemburg. Aby to wyjani, przypatrzmy si w pierwszym rzdzie bliej dziaaniom badawczym, jakie uruchomia przyjta przez T. Kowalika metoda oraz efektom tych dziaa. Zestawiajc badan teori z teori wzorcow T. Kowalik stwierdza przede wszystkim, e R. Luksemburg na wiele lat przed M. Kaleckim dostrzega problem akumulacji, wynikajcy z niedostatecznej dynamiki efektywnego popytu w kapitalizmie. Proponuje wysoko oceni za to jej teori w czym si z nim oczywicie solidaryzujemy.

256

Poza t jedn sprawa nic wicej jednak nie zgadza si w porwnywanych teoriach. Wszystko za, co jest inaczej ni u M. Kaleckiego, pozostaje dla T. Kowalika mimo wysikw w celu wyjanienia sobie sprawy zagmatwane, nieprecyzyjne, niezrozumiae . I tak, w najwyszym stopniu niejasny okazuje si dla niego jak pamitamy ju sposb ujcia problemu akumulacji przez R. Luksemburg. Przekonany o jego niewaciwoci, T. Kowalik poszukuje przyczyn zbdzenia ekonomistki w samym punkcie wyjcia. Niezrozumiay jest dla niego nastpnie cay bieg myli autorki Akumulacji. Sam si zreszt do tego przyznaje aprobujc pogld J. Robinson (ktra notabene podobn co on metod prbowaa zbada w swoim czasie teori R. Luksemburg, z tym e oczywicie za wzorzec przyja teori Keynesa), i wywd R. Luksemburg pynie wartko, niosc w swych nurtach spltan mas przykadw historycznych, a myli wyaniaj si i gin na przemian w sposb oszaamiajcy (s. 24, podkrelenie nasze J.D.) Jedn z tych myli, ktre oszoomiy autora studium, byo jak pamitamy pojawienie si w teorii R. Luksemburg czynnika czasu (por. s. 57). Jeli rozumowanie autorki Akumulacji pokrywa si z rozumowaniem M. Kaleckiego na pewnym odcinku, T. Kowalikowi braknie waciwego dalszego cigu. Oskara on wwczas z reguy R. Luksemburg o niekonsekwencj (niedoprowadzenie myli do logicznego koca). Niezgodno terminologii R. Luksemburg (nb. tradycyjnie marksistowskiej) z terminologi M. Kaleckiego wywouje natomiast oskarenie ekonomistki o brak precyzji (niejednoznaczno terminologiczn). W teorii M. Kaleckiego punktem wyjcia do rozwizania problemu zalenoci midzy popytem globalnym a akumulacj kapitau s w okrelony sposb przeksztacone schematy marksistowskie. Dla T. Kowalika jest to jedyny moliwy sposb cile naukowego ujcia zagadnienia; std nic dziwnego, e a) prb R. Luksemburg innego przeksztacenia tych schematw uznaje on za cakowicie chybion; b) w ogle nie dostrzega innej, oryginalnej konstrukcji teoretycznej Luksemburg: modelu trzech stosw (odgrywajcego, naszym zdaniem, kluczow rol w jej teorii). Wystarczy chyba tych przykadw dla zorientowania si w ogromnej jaowoci metody zastosowanej przez T. Kowalika. Jednake jej zasadnicza nieprawidowo polega na czym innym. Na tym mianowicie, e autor studium porwnuje dwie teorie nie tylko w rny sposb artykuujce rzeczywisto (rne modele), lecz przede wszystkim co ley te u podstaw pierwszej rnicy dotyczce rnej rzeczywistoci, tzn. rnych etapw rozwoju kapitalizmu. Ogromna rnica midzy kapitalizmem z pocztku naszego wieku kiedy powstawaa teoria R. Luksemburg a kapitalizmem z lat trzydziestych kiedy powstawaa teoria M. Kaleckiego przejawia si, m.in. w zmianie stopnia wykorzystania zdolnoci wytwrczych. Std wynika zasadnicza rnica w zaoeniach i bezporednich celach badawczych obu teorii: R. Luksemburg zaoya stosunkowo wysokie wykorzystanie zdolnoci wytwrczych przez kapitalizm i szukaa czynnikw, ktre pomimo waciwej systemowi tendencji do nienadania efektywnego popytu za produkcj stan taki i do wysok stop wzrostu mu (wwczas) zapewniay; M. Kalecki przyj natomiast w swej teorii wysoce niepene wykorzystanie tych zdolnoci i szuka czynnikw pozwalajcych to wykorzystanie i stop wzrostu podnie. Obaj ekonomici wykryli zasadniczo te same czynniki dynamizacji gospodarki kapitalistycznej (przy czym R. Luksemburg o przeszo dwa dziesiciolecia wczeniej; oglnie biorc chodzio o dodatkowy popyt). Czynniki te jednak inaczej musiay dziaa w warunkach penego, a inaczej w warunkach niepenego wykorzystania zdolnoci wytwrczych i w tym te zwaszcza zakresie musiay si rni obie teorie.

257

T. Kowalik jako ekonomista wie przecie o rnicy etapw, ale jako historyk myli ekonomicznej nie wyciga std adnych wnioskw. W rezultacie jak widzielimy posuwa si on w stosunku do teorii R. Luksemburg a do dziwnego bardzo zarzutu, e nie odzwierciedlia ona zjawisk, ktre uja teoria M. Kaleckiego, ale ktrych w pocztku stulecia w ogle jeszcze nie byo (jak np. organizacja wasnego sektora gospodarczego przez pastwo). Krytyk-recenzent moe si spotka z zarzutem, e nawet jeli wykaza wadliwie metody zastosowanej przez autora pracy i osignitych przeze wynikw, to jednak nie wskaza wariantu pozytywnego. Mona jednak wskaza tego rodzaju prby. Podjte zostay one, np. w artykuach M. Mieszczankowskiego (Wok teorii ekonomicznej R. Luksemburg, Ekonomista 1969 nr 4 i Spory ideologiczne wok Ry Luksemburg dyskusja, Z Pola Walki nr 1, 1971) oraz niej podpisanego (O rzeczywistej treci i walorach naukowych teorii akumulacji kapitau R. Luksemburg , Ekonomista nr 1, 1970) i W kwestii sposobu porwnywania teorii ekonomicznych R. Luksemburg i M. Kaleckiego, Ekonomista nr 6, 1970). W artykule O rzeczywistej treci przedmiotem badania jest przede wszystkim sama teoria R. Luksemburg, a dopiero potem jej stosunek do innych teorii. Wyjanione s tam m.in.: tak bardzo niejasny i niezrozumiay dla T. Kowalika sposb ujcia podstawowego problemu przez R. Luksemburg; stanowicy jej gwn konstrukcj teoretyczn model, w ramach ktrego ekonomistka ta w peni logicznie i konsekwentnie rozwija swe rozumowanie (i w ktrym istotn rol odgrywa, m.in. wanie czynnik czasu); faktyczna rola rodowiska niekapitalistycznego w jej teorii itd. Zaproponowana w tym artykule ocena Akumulacji kapitau jest te odpowiednio bogatsza od zaproponowanej przez T. Kowalika. Wyjania ona jak si wydaje dlaczego przy caej swojej specyfice teoria R. Luksemburg jest wanym i do dzi cennym ogniwem w rozwoju marksistowskiej myli ekonomicznej mimo i bynajmniej nie przeciw teorii M. Kaleckiego. W sumie ocena ksiki T. Kowalika wypada dwoicie. Z jednej bowiem strony autorowi nie powiodo si zupenie w kluczowym problemie odczytania, interpretacji i w rezultacie oceny teorii akumulacji kapitau R. Luksemburg. Z drugiej jednak, T. Kowalik potrafi przekonujco uzasadni sensowno i suszno gwnej idei Akumulacji kapitau. Trafnie te odkreli on pierwszestwo R. Luksemburg w wysuniciu szeregu innych wanych problemw wysokorozwinitego kapitalizmu (a nawet socjalizmu). Bardzo interesujce wyniki osign ponadto T. Kowalik wszdzie tam (dotyczy to gwnie drugiej czci studium), gdzie poniecha skompromitowanej jeszcze w latach 50. metody ahistorycznych i mechanicznych porwna. O niewtpliwie duej wadze recenzowanej ksiki decyduj te zwaszcza jej fragmenty, w ktrych autor bardzo przekonujco polemizuje z krytykami Akumulacji kapitau negujcymi zasad efektywnego popytu, w tym z krytykami tzw. luksemburgizmu. Cenne cho nie bezdyskusyjne s te jego rozwaania nad pogldami klasykw marksizmu-leninizmu i caa warstwa walki przeciw uproszczonym i zdogmatyzowanych ich interpretacjom. Okazao si wic, e nawet bardzo ograniczona realizacja pierwszego z celw pracy wystarczya dla osignicia w pewnym zakresie drugiego celu: studium T. Kowalika oglnie biorc sprzyja moe rewizji rozpowszechnionego jeszcze negatywnego stosunku do R. Luksemburg jako teoretyka.

258

W KWESTII SPOSOBU PORWNYWANIA TEORII EKONOMICZNYCH R. LUKSEMBURG I M. KALECKIEGO131

W artykule O rzeczywistej treci i walorach naukowych teorii akumulacji kapitau R. Luksemburg sprbowaem, m.in. porwna najoglniej t teori z teori dynamiki gospodarki kapitalistycznej M. Kaleckiego. W rezultacie doszedem do nastpujcych wnioskw: Wstpnie wydaje si, e teorie R. Luksemburg, M. Kaleckiego, a take Barana-Sweezego, w rny wprawdzie sposb, ujmuj jednak rzeczywisto, ujawniajc istotne jej cechy. Ale jeli tak, to nie mog by one po prostu przeciwstawiane sobie. Charakter rozbienoci midzy tymi teoriami naleaoby dokadnie zbada. W porwnaniu moim podkreliem pierwszestwo R. Luksemburg w stosunku do M. Kaleckiego i innych ekonomistw w wysuniciu kilku bardzo wanych problemw teoretycznych. To te chyba stwierdzenie, przede wszystkim, skonio J. Osiatyskiego do zabrania gosu i podkrelenia bdw teorii R. Luksemburg, z ktr M. Kaleckiego czy jego zdaniem podstawowe pokrewiestwo ujcia warunkw realizacji jako czynnikw wyznaczajcych poziom produkcji, dzieli natomiast O wiele bardziej cise i konsekwentne podejcie. Wywody J. Osiatyskiego nie zdaj si jednak przyczynia do wyjanienia charakteru i zakresu rozbienoci midzy oboma wybitnymi teoretykami dynamiki gospodarki kapitalistycznej. W analizie porwnawczej rnych teorii ekonomicznych punktem wyjcia musi by chyba dokadne zdanie sobie sprawy z rnic w zaoeniach badawczych ich autorw i z niektrych przynajmniej konsekwencji tych rnic. W przypadku teorii R. Luksemburg i M. Kaleckiego rnice w zaoeniach s bardzo istotne. R. Luksemburg rozwija swe rozumowanie podobnie jak Marks w teorii kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej w skali kapitau globalnego, systemu kapitalistycznego jako caoci i z pominiciem waha koniunkturalnych. Buduje teori dugookresowej dynamiki systemu. Zgodnie z wczesn rzeczywistoci przyjmuje ona, m.in. stosunkowo wysokie wykorzystanie zdolnoci wytwrczych przez kapitalizm. Szuka czynnikw, ktre pomimo waciwej systemowi tendencji do nienadania efektywnego popytu za produkcj (lub jej moliwociami), stan taki i do wysok stop wzrostu gospodarczego dugookresowo mu zapewniay. Podstawowe czynniki dynamizacji systemu dostrzega R. Luksemburg poza waciwym, prywatno-kapitalistycznym ukadem. W nastpnym okresie rozwoju kapitalizmu, w latach 30-tych, dziaanie wszystkich rzeczywistych czynnikw jego dynamizacji okazao si za sabe, nie byo w stanie zapewni wysokiego wykorzystania zdolnoci wytwrczych. Std w powstajcych wwczas teoriach w tym take w teorii M. Kaleckiego pojawio si odpowiednie zaoenie. Autorzy tych teorii szukali drg wiodcych do podniesienia stopnia wykorzystania zdolnoci wytwrczych i bliskiej zeru stopy wzrostu. Wykryli oni zasadniczo te same czynniki dynamizacji gospodarki kapitalistycznej, co Ra Luksemburg dwadziecia par lat wczeniej: oglnie biorc w obu wypadkach chodzio o dodatkowy popyt. Czynniki te jednak w przestrzeni niewykorzystanych zdolnoci wytwrczych musiay dziaa specyficznie. Teorie w tym okresie powstajce byy z reguy krtkookresowymi teoriami cyklu i nie sigay skali systemu kapitalistycznego w caoci.
131

Artyku ukaza si w pimie Ekonomista nr 6, 1970.

259

W latach 40-tych (a w przygotowujcych si do wojny krajach osi wczeniej), sytuacja znw ulega zmianie. Wojna oznaczaa pene wykorzystanie i szybki wzrost zdolnoci wytwrczych w gwnych krajach kapitalistycznych. W okresie powojennym byo i jest z tym rnie w rnych okresach i krajach, ale stan z lat 30-tych jak dotd nie powrci. Rozpoznane teoretycznie i czciowo wiadomie uruchamiane czynniki dynamizacji gospodarki kapitalistycznej jak przede wszystkim handel zagraniczny w Japonii, wydatki wojenne w Stanach Zjednoczonych, specyficzne zestawy czynnikw w NRF, Woszech, Francji zapewniy okresowo wysokie wykorzystanie zdolnoci wytwrczych (sygnalizowane zwykle inflacj) i wysok stop wzrostu gospodarczego. Std powstajce w tym nowym okresie teorie jak np. teoria Domara odchodz w szeregu wypadkw od zaoenia niepenego wykorzystania zdolnoci wytwrczych. Powstaj modele popytowo-podaowe. Teoria postpowych autorw, P. Barana i P. Sweezego, podkrela, e podniesienie stopnia wykorzystania zdolnoci wytwrczych i stopy wzrostu gospodarczego we wspczesnym kapitalizmie, szczeglnie w Stanach Zjednoczonych, nastpuje w rezultacie ogromnego rozwoju rnych form marnotrawstwa nadwyki ekonomicznej. Porwnanie teorii powstaych w przedstawionych wyej schematycznie trzech okresach wymaga przede wszystkim rozrnienia tych okresw, czego w wywodach J. Osiatyskiego nie ma najmniejszego ladu. Trudno jest mi wnioskowa, w jakim stopniu jest to efekt ignorowania przeze dalszego rozwoju ekonomii (poza M. Kaleckim i J.M. Keynesem), niemniej prowadzi to do sytuacji, w ktrej nie moe on zrozumie pewnych, do nieraz prostych spraw. Rozpatrzmy waniejsze zarzuty J. Osiatyskiego w stosunku do teorii R. Luksemburg i do mnie jako jej prezentanta. l. Za zasadniczy wyjciowy bd R. Luksemburg i rdo niejasnoci odnonie sensu duej liczby poj uytych przeze mnie uwaa krytyk nie co innego, jak wanie brak zaoe co do stopnia wykorzystania zdolnoci wytwrczych; cilej: brak wyranego okrelenia, e analiza dotyczy warunkw niepenego wykorzystania zdolnoci produkcyjnych. J. Osiatyski dziwi si, jak w ogle mona rozwaa warunki reprodukcji w gospodarce kapitalistycznej bez tego zaoenia. Tymczasem mona. Robi to Marks, robia Ra Luksemburg, robio to dawniej i robi dzi wielu ekonomistw buruazyjnych. I moe nawet ktremu z nich wielkiemu optymicie wpadnie kiedy do gowy zwyka myl, e J.M. Keynes i M. Kalecki popenili gruby bd zakadajc w swych rozumowaniach niepene wykorzystanie zdolnoci wytwrczych. Szkoda, e J. Osiatyski nie zapozna si z innymi poza M. Kaleckiego i moj niedawnymi publikacjami ekonomistw polskich na temat teorii R. Luksemburg. Warto podkreli, e T. Kowalik (w artykule O teorii imperializmu Ry Luksemburg Ekonomista nr 1, 1969) ktry podobnie jak J. Osiatyski ocenia Akumulacj kapitau z punktu widzenia teorii M. Kaleckiego cho ubolewa nad zaoeniem R. Luksemburg wysokiego (penego) wykorzystania zdolnoci wytwrczych i jego konsekwencjami, nie uwaa jednak samego tego zaoenia za bd. 2. J. Osiatyski polemizuje ze mn w kwestii pojmowania nadwyki. Jego zdaniem jedynie naukowe jest pojmowanie jej w ten sposb, jak j pojmowa M. Kalecki, tj. przede wszystkim jako nadwyki niewykorzystanych zdolnoci wytwrczych. Takie jej pojmowanie jest oczywicie suszne wtedy, kiedy w gospodarce kapitalistycznej niewykorzystane zdolnoci wytwrcze s regu. Jeli jednak nie s jak to si zdarzyo w kapitalizmie przez szereg dziesicioleci? Trzeba wtedy pojmowa nadwyk take w bardziej bezporedni sposb, jako nadwyk produktw, ktre po normalnych cenach nie mogy zosta sprzedane. 260

Cho troch ju dzi o nich zapomniano, kryzysy ekonomiczne zdarzay si nie tylko na kartkach podrcznikw i nie przypadkowo nazwane zostay kryzysami wzgldnej nadprodukcji towarw, a nie inaczej. Spadek cen prowadzi do unieruchomienia, a nawet likwidacji pewnej czci zdolnoci wytwrczych, wkrtce jednak rozpoczyna si odwrotny proces. Dopiero w kapitalizmie monopolistycznym, po kryzysie lat 1929-1932, pojawio si chroniczne niewykorzystanie czci tych zdolnoci. Wynikaj std jak si wydaje co najmniej dwa wnioski: 1) e rozrniajc formy materializowania si waciwej kapitalizmowi sprzecznoci midzy warunkami produkcji a warunkami realizacji, nie naley ich sobie ostro przeciwstawia; 2) e w kadym razie nie moe tego robi teoria, ktra chce obj nieco wicej z dotychczasowej historii kapitalizmu, ni ostatnich lat czterdzieci. 3. Przejdmy do kwestii roli nadwyki. Jeli ma ona posta niewykorzystanych zdolnoci wytwrczych, to zgodnie z teori M. Kaleckiego ilociowy przyrost ktregokolwiek z elementw zagregowanego popytu spowoduje odpowiedni przyrost po stronie poday. W rezultacie na koniunktur oddziaywa moe tylko ceteris paribus przyrost eksportu. Poniewa stay wzrost nadwyki eksportowej nie jest prawdopodobny, szczeglnie w skali systemu kapitalistycznego w caoci, dynamizujcy gospodark wpyw tego czynnika jest ograniczony. Zamy teraz bliskie penego wykorzystanie zdolnoci wytwrczych. W wietle teorii M. Kaleckiego oznaczaoby to, e czynniki popytowe speniy swoje zadanie. Tam, gdzie w podstawowym rozumowaniu M. Kaleckiego rola handlu zagranicznego wygasa, dotyczce jej rozumowanie R. Luksemburg wanie si rozpoczyna, co dzieje si dziki zaoeniu wysokiego wykorzystania zdolnoci wytwrczych oraz rekompensaty eksportu importem. Gdy kapitalizm dziaa na penych obrotach, w pewnym momencie ujawnia si fakt pozostania w tyle efektywnego popytu za produkcj i wybucha kryzys. Pojawienie si we waciwym momencie dodatkowego popytu na zewntrz prywatno-kapitalistycznego ukadu (lub choby danego kraju kapitalistycznego) mogo podtrzyma koniunktur 132. Jak wielki musia by dodatkowy popyt, stwarzany zamy przez przyrost nadwyki eksportowej? W abstrakcyjnym modelu R. Luksemburg cay eksport powinien by zapewnia co najmniej realizacj przeznaczonej na akumulacj czci wartoci dodatkowej i musia rosn w tempie wzrostu tej czci (a nie, jak sdzi J. Osiatyski, w tempie wzrostu caego dochodu). Konkretyzacja teorii R. Luksemburg wyjania natomiast, e dodatkowy popyt moe by w praktyce znacznie mniejszy (praktycznie chodzi o tak jego wielko, by skutecznie zapobiec powstaniu fali spadku cen i zyskw). Podobnie jak na og w rzeczywistoci, take w teorii R. Luksemburg eksport dugookresowo rekompensowany jest importem133. Oznacza to, e handel zagraniczny, cho moe odsun trudnoci realizacji, a nawet wysoko zdynamizowa system kapitalistyczny 134, nie moe trwale
132

Mona przypuszcza, e mechanizm ten dziaa rwnie aktualnie - e koniunktur w krajach kapitalistycznych mog skutecznie podtrzymywa, np. wielkie zamwienia inwestycyjne krajw socjalistycznych. 133 Cho zatem take w tej teorii system dynamizuje ceteris paribus wzrost nadwyki eksportowej w rozumieniu M. Kaleckiego, sama ta nadwyka ma inny charakter. Jest ona mianowicie incydentalna. Istotne tu jest, by specyficzny polizg czasowy skoni kapitalistw do normalnej akumulacji; wwczas wszystko nadal odbywa si bdzie tak, jak w marksowskich schematach kapitalistycznej reprodukcji rozszerzonej. 134 Duy przyrost eksportu moe doprowadzi w pewnych warunkach do dugotrwaej koniunktury. Fakt ten dostrzega R. Luksemburg w toku swej analizy rozwoju przemysowego Krlestwa Polskiego i uja go w postaci teorii rynkw

261

zlikwidowa skutkw waciwej temu systemowi tendencji do niedostatecznego efektywnego popytu. Rozwj kapitalistyczny wymaga zdaniem Luksemburg bynajmniej nie absorpcji nadwyki, w sensie teorii Barana-Sweezego, przez rodowisko niekapitalistyczne, lecz jedynie wcigania tego rodowiska w coraz szerszej skali w obrt gospodarczy. Kapitalizm jednoczenie energicznie likwiduje to rodowisko i std u R. Luksemburg koncepcja ekonomicznej granicy systemu. W kwestii, czy rzeczywicie stworzya ona w ten sposb teori automatycznego krachu kapitalizmu wypada odesa J. Osiatyskiego do rozwaa T. Kowalika we wspomnianym ju artykule. Inne konkretne formy rozwizywania problemu realizacji ktrym Luksemburg, z rnych przyczyn nie przypisaa znaczenia, jakiego nabray faktycznie maj inne ograniczenia. Wniosek, e wszystkie one, dynamizujc gospodark kapitalistyczn, nie likwiduj sprzecznoci midzy warunkami produkcji i warunkami realizacji i jej konsekwencji, trudno uzna za nierealistyczny. 4. J. Osiatyski nie rozumie, m.in., co oznacza w moim artykule wzgldnie trwaa absorpcja nadwyki. Absorpcja nadwyki jest to jak wiadomo niemal sygna wywoawczy teorii P. Barana i P. Sweezego. Jeli pojawia si nadwyka eksportowa w rozumieniu M. Kaleckiego, oznacza to w ich teorii absorpcj czci nadwyki ekonomicznej. W przypadku handlu zagranicznego nie moe to by jednak trwaa absorpcja, poniewa take zdaniem M. Kaleckiego nieprawdopodobny jest dugookresowy wzrost nadwyek eksportowych krajw kapitalistycznych135. Std u mnie owa wzgldnie trwaa absorpcja nadwyki oczywicie nadwyki ekonomicznej136. Teoria R. Luksemburg przewiduje nie absorpcj, lecz jedynie przejciowe odebranie czci nadwyki ekonomicznej przez handel zagraniczny. Fakt, e nie przewiduje ona absorpcji znacznej i rosncej czci tej nadwyki poza prywatno-kapitalistycznym ukadem, mona tumaczy wczesnym etapem rozwoju kapitalizmu. Teoria Barana-Sweezego (ktra take moe wyda si komu kontynuacj najgorszych tradycji teorii podkonsumpcji, a ktra jest moim zdaniem dalszym interesujcym ogniwem w rozwoju teorii ekonomicznej) zdaje si natomiast odpowiada etapowi, gdy rozwj si wytwrczych w ramach kapitalistycznych stosunkw produkcji wymaga ju powanego i rosncego zakresu konsumpcji nieprodukcyjnej (w tym wszelkiego typu marnotrawstwa) organizowanej w znacznej mierze przez pastwo 137.
wschodnich. Dzi dobitnym przykadem wydaje si tu by rozwj gospodarczy Japonii. Zjawisko ujmuje obecnie jak wiadomo teoria mnonika i supermnonika handlu zagranicznego. 135 W pracach M. Kaleckiego stwierdza J. Osiatyski w artykule Handel zagraniczny w teorii dynamiki gospodarczej Michaa Kaleckiego (Ekonomista 1970, nr 4) nie mona znale wniosku, ktry stanowiby logiczn konsekwencj jego ujcia roli handlu zagranicznego: e w duszym okresie naleaoby oczekiwa wzrostu nadwyek eksportowych krajw kapitalistycznych lokowanych w krajach trzeciego wiata i w krajach socjalistycznych. Brak takiego wniosku tumaczy autor artykuu tym, e teoria M. Ka1eckiego suy ma poznaniu konkretnej rzeczywistoci, a nie hipotetycznych stanw docelowych, wynikajcych z zaoe modelowych. Wyglda to po prostu na unik. W stosunku do teorii R. Luksemburg J. Osiatyski nie jest taki tolerancyjny. 136 Prba przeoenia jednej teorii na jzyk drugiej (a tym bardziej obu na jzyk trzeciej) pociga za sob czsto posugiwanie si zblionymi terminami w rnym znaczeniu. Jest to niewtpliwie kopotliwe i denerwujce dla czytelnika. Niestety, wydaje si to nieuniknione. Tym istotniejsze staje si moliwie najdokadniej wyjanienie wzajemnego stosunku do siebie owych zblionych terminw. 137 W czasach R. Luksemburg luka w popycie moga by jeszcze niezbyt wielka i mg wystarcza stosunkowo niewielki bodziec, by konsumpcja i inwestycje wyczerpay dochd. Rozwj si wytwrczych i monopolistyczne przemiany w kapitalizmie gwatownie zaostrzyy problem realizacji.

262

5. Pogldy M. Kaleckiego s u nas do powszechnie znane. W szczeglnoci kady student po pierwszym roku ekonomii ma obowizek wiedzie, jaka jest rnica midzy finansowaniem wydatkw pastwowych z deficytu budetowego i z opodatkowania kapitalistw oraz kiedy wzrost tego ostatniego moe prowadzi do poprawy stopnia wykorzystania zdolnoci wytwrczych. Dlatego chyba gwnie niedostatkiem dobrej woli u mojego krytyka mona wytumaczy jego nie wiadomo na czym oparte przypuszczenie, e midzy oboma sposobami finansowania stawiam znak rwnoci. Podsumujmy krytyk antykrytyki. J. Osiatyski wbrew moim bezporednim, a wynikajcym, m.in. z do dobrej znajomoci perypetii z gr pidziesicioletniej krytyki Akumulacji kapitau ostrzeeniom zestawi po prostu teori R. Luksemburg z teori M. Kaleckiego, uznan przez siebie najwidoczniej za absolutn miar. Nie chodzi przy tym o to, e teoria M. Kaleckiego jest za: jest ona bardzo cenna, lecz w okrelonych granicach. adna teoria nie moe by absolutn miar w warunkach, gdy rzeczywisto ulega istotnym zmianom. W szczeglnoci teoria wsza nie moe by miar teorii szerszej, za jak istotnie uwaam teori marksowsk, a w pewnym stopniu take wyros z krgu idei Kapitau teori R. Luksemburg. Niepotrzebny by moim zdaniem wysiek J. Osiatyskiego, gdy podobne zestawienie, jednake bez kracowych uproszcze, zrobi sam Kalecki w swym szkicu Zagadnienie realizacji u Tugana-Baranowskiego i Ry Luksemburg. Niedobra bya take zastosowana przez J. Osiatyskiego metoda. Wystarczy wyobrazi sobie, co by byo, gdyby tak samo mechanicznie zestawi i porwna ze sob teorie M. Kaleckiego i Marksa. Ile by to si bdw dao wykry u jednego lub drugiego zalenie od upodobania. Tego jednak J. Osiatyski nigdy by chyba nie zrobi, rozumiejc w tym wypadku bezpodno metody. Stosunek teorii do teorii powinien by badany przede wszystkim via ich stosunek do rzeczywistoci, z uwzgldnieniem gwnych jej etapw rozwojowych. Jeli chodzi o ustalenie stosunku do siebie teorii R. Luksemburg i M. Kaleckiego, to J. Osiatyski moim zdaniem nie posun sprawy naprzd. Mao te byo miejsca na to w mojej odpowiedzi. Problem pozosta zatem nadal otwartym polem dla powanej analizy.

W takim mniej wicej kierunku rozwija swe rozumowanie, m.in. M. Mieszczankowski w artykule Wok teorii ekonomicznej R. Luksemburg (Ekonomista 1969, nr 4). Gdyby J. Osiatyski przejrza ten artyku, zorientowaby si, dlaczego take ten autor ma wtpliwoci, czy M. Kaleckiego krytyka teorii R. Luksemburg bya suszna.

263

M. BLAUGA KRYTYKA TEORII WARTOCI OPARTEJ NA PRACY 138

Celowe wydaje si przypomnienie w ogromnym oczywicie skrcie drogi myli ekonomicznej do teorii wartoci opartej na pracy, a nastpnie drogi tej teorii do dominujcego obecnie ujcia gwnych prawidowoci gospodarki towarowej. M. Blaug z tej wanie pozycji krytykuje teori wartoci opartej na pracy. Przedstawione zostan kolejne kwestie podniesione przez niego, jego gwne krytyczne zarzuty i ich uzasadnienie. 1. Droga do teorii wartoci opartej na pracy Jak wiadomo, wymiana towarowa obudzia zainteresowanie teoretykw ju w staroytnoci. Susznie zwizano j z podziaem pracy, specjalizacj, take w skali midzynarodowej. Odrniono warto wymienn od uytkowej, stwierdzono ich zwizek (to, co uyteczne, ma warto) i ich dynamik (w odrnieniu od pienidza uyteczno i cena zwykych rzeczy spada przy ich nadmiarze Ksenofont). Zdumiewa fakt, e rnorodne dobra mog by i s ze sob porwnywane, co oznacza istnienie wsplnej miary. Dostarcza jej pienidz, a wymiana musi by ekwiwalentna, bo inaczej produkcja upadaby stwierdzi Arystoteles. Do dorobku staroytnoci nawizaa redniowieczna kanonistyka. Tylko wymian ekwiwalentn uznaa ona za sprawiedliw. Podstaw tej wymiany bya przy tym nie tyle uyteczno, ile zdaniem kanonistw warto towarw powstaa w produkcji. Cena sprawiedliwa bya to cena zgodna z nakadem pracy ywej i rodkw rzeczowych oraz ryzykiem. Od takiej ceny, wyraajcej wewntrzn warto dbr, Tomasz z Akwinu odrnia cen biec. Dyktowa j rynek, na ktrym spotyka si popyt wyraajcy si potrzeby z poda uwzgldniajc koszty. Poprzez zmiany w obu cena rynkowa zmierzaa do wyrwnania si z wartoci towaru. Uniemoliwiajce to organizacje rzemielnicze i kupieckie, monopole i ceny monopolowe, byy potpiane. Stopniowo, w nauce scholastycznej ronie nacisk na subiektywny moment wartoci, na zapotrzebowanie bardziej ni na nakady; podnosi si znaczenie swobodnej umowy przy ustalaniu cen. Myliciele okresu Odrodzenia rewiduj dawn nauk, m.in. zmieniaj tre pojcia cena sprawiedliwa. Ich zdaniem, popyt i poda na wolnym rynku ksztatuj cen naturaln, ktra odbija natur dbr, ich uyteczno, poytek z nich. Jest to cena sprawiedliwa, bo przecie chccemu nie dzieje si krzywda139. Merkantylizm rozwija stanowisko pnej scholastyki. Kwesti proporcji wymiennych rozpatrywano wycznie z punktu widzenia sfery obiegu. Interesowano si wycznie cen rynkow i maksymalizacj zysku, zwaszcza w handlu midzynarodowym. Suya temu wszechstronna interwencja pastwa w gospodark (reglamentacja i protekcja celna, subwencje, przywileje monopolistyczne itd.) Dopiero angielscy i francuscy krytycy merkantylizmu signli ponownie
138 139

Tekst napisany w roku 1995; pozosta nieopublikowany. Jeden z czoowych przedstawicieli teologicznej szkoy z Salamanki (XVI wiek), Domingo de Soto, uzna potrzeb za podstaw ceny dobra. Ta ostatnia zaley od popytu oraz obfitoci lub rzadkoci dbr; mozou pracy i ryzyka transakcji; stopnia korzyci dla sprzedawcy i liczebnoci nabywcw. Podobne idee (warto mierzona jest uytecznoci, konkurencyjny rynek okrela cen sprawiedliw) wysun potem jeden z odamw ekonomii przedklasycznej.

264

gbiej, poszukali wyjanienia proporcji wymiennych nie w wahaniach popytu i poday, lecz w procesach produkcji. Uznany za zaoyciela ekonomii klasycznej, W. Petty rozrni cztery czynniki produkcji: ziemi, kunszty, prac i zasoby. Za rdo materialnego bogactwa, ktre stanowi wartoci uytkowe, uzna prac w poczeniu z warunkami przyrodniczymi (praca jest ojcem, ziemia matk wszelkiego bogactwa; pozostae dwa czynniki podnosiy wydajno pracy). Odrni cen naturaln, okrelan przez ilo i wydajno pracy, od ceny politycznej, wyznaczanej zazwyczaj przez pastwo, ale pod wpywem sytuacji rynkowej. Stwierdzi, e dziaanie pastwa w gospodarce bywa szkodliwe i staje si zbdne wobec tego, e gospodark (w tym proporcje wymienne) reguluj samoczynnie mechanizmy uruchamiane przez obiektywne prawa ekonomiczne prawa natury. 140 D. North pierwszy potraktowa gospodark jako zmierzajcy do rwnowagi mechanizm. Przeciwstawiajc si monopolom, reglamentacji i przywilejom merkantylistycznym da wolnoci gospodarczej jako sprzyjajcej racjonalnoci dziaa ludzkich; stwierdza przy tym, e interes jednostki jest tu zbieny z interesem ogu. da swobody handlu zagranicznego i dowodzi, e wbrew merkantylistycznym pogldom zyskuj w nim obie strony. Stwierdza wreszcie, e bogactwo tworzy pracowito i e prawdziwe bogactwo zaley od rozwoju produkcji przemysowej. J. Locke z kolei dowodzi, e tylko praca jest rdem wartoci. Ziemia sama nie ma wartoci i nic da nie moe pisa wszystko, co daje, jest wynikiem pracy ludzkiej. Poprzednikami i nauczycielami A. Smitha byli D. Hume i J. Tucker. Hume krytykowa zwaszcza merkantylistyczn koncepcj bilansu patniczego i rozwija ilociow teori pienidza. J. Tucker da najbardziej systematyczny wykad teorii ekonomii przed fizjokratami i A. Smithem (E. Lipiski). Przeciwstawiajc si ideom merkantylistycznym, nie zaleca jednak penej liberalizacji gospodarki: pastwo winno pilnowa jego zdaniem by interes jednostki nie szkodzi interesom ogu, powinno te chroni i popiera (take cami) krajow prac i przemys jako jedyne rzeczywiste rdo bogactwa. Teori wartoci i cen Tucker si nie zaj, cho mia taki zamiar. Podobnie jak J. Tucker, take J. Steuart nie by zwolennikiem nieograniczonej wolnoci ekonomicznej. Jego zdaniem, pastwo powinno chroni interes ogu, ktremu prywatny moe zagrozi; broni przemys krajowy, jeli zagraa mu silniejszy zagraniczny; regulowa i przyspiesza proces gospodarczy w interesie dobrobytu oglnego. Gwnym narzdziem interwencji pastwa jest pienidz; moliwe i celowe moe si okaza finansowanie dziaa z deficytu budetowego 141. Cho
140

Petty ujmuje warto tylko w tej formie, w jakiej pojawia si w wymianie, jako pienidz. Tylko wydobycie srebra i zota tworzy bezporednio warto wymienn, inne rodzaje pracy tworz j porednio, o tyle, o ile ich produkt wymieni si na pienidz. Warto pracy utosamiana jest z pac rwn kosztom utrzymania; Petty zastanawia si nad naturalnym stosunkiem wartoci pracy i ziemi, znajc ktry mona by waciwie wyceni (w pracy, ziemi lub obojgu) warto kadego towaru. Mimo e Petty rozpatrywa warto tylko w takiej formie, w jakiej przejawia si w procesie wymiany towarw, mimo e samo postawienie zagadnienia ma jeszcze charakter merkantylistyczny... mimo e praca jako rdo wartoci wymiennej miesza si z prac jako rdem wartoci uytkowej, mimo to wszystko nauka Pettyego stanowia wielki postp. Tkwi w niej zarodek opartej na pracy teorii wartoci. (E. Lipiski, Historia powszechnej myli ekonomicznej do roku 1870 , Warszawa 1981, s. 161-162). W 50 lat po mierci Pettyego, R. Cantillon powtrzy jego idee. Teori wartoci opart na pracy poczy jednak z teori kosztw produkcji (pace plus zuyty materia) i podkreli wpyw poday i popytu na cen. Doszukiwano si te u niego pewnych elementw subiektywnej teorii wartoci. Zajmowa si gwnie pienidzem i inflacj, i tu wnis pewien istotny wkad. 141 Pogldy J. Steuarta byy, zdaniem E. Lipiskiego, syntez wczesnego dorobku myli ekonomicznej, a zarazem jakby si to nie wydao dziwne antycypacja pogldw J. M. Keynesa. Gwnym problemem jest tu pene zatrudnienie

265

krytyk merkantylizmu, potrzeb dziaa pastwa dla podniesienia gospodarki nierozwinitego kraju (konkretnie wczesnej Irlandii) uzasadnia te G. Berkeley; w szczeglnoci zaleca on wprowadzenie pienidza papierowego, aby przezwyciy dawic gospodark deflacj. Liberalizm gospodarczy, ktry stopniowo wzmaga si w Anglii, we Francji, w zwizku z odmiennoci jej gospodarki, rozwija si inaczej. Polityka merkantylistyczna, wielkie koszty wojen i dworu krlewskiego doprowadziy do gbokiego kryzysu gospodarczego i spoecznego. Rozwija si krytyka absolutyzmu, fiskalizmu, mno si dania pomocy dla zbiedniaej ludnoci, zwaszcza dla rolnikw142. W myli ekonomicznej wysuwa si na czoo problem wzrostu produkcji i zatrudnienia, i szerzej przyczyn gospodarczego upadku albo rozwoju, przyczyn dobrobytu. P. Boisguillebert prekursor ekonomii klasycznej we Francji przeciwstawia si rzdowej polityce gospodarczej (Colberta) jako gwaccej prawa natury. Prawa te wymagaj przede wszystkim pisze by w kadej brany ceny pomniejszone o podatki pokryway koszty produkcji (w tym utrzymanie producenta). Jeli tak nie jest (bo, np. pastwo zezwala na bezcowy import, a zakazuje eksportu zboa, a przy niskich w efekcie cenach dodatkowo rujnuje rolnictwo podatkami), upada nie tylko jedna ga. Przy rozwinitym spoecznym podziale pracy, producent jest zarazem konsumentem i, jeli produkcja dochody konsumpcja jednej grupy spadaj, upadaj nastpne. Depresja moe obj ca gospodark; ziemia ley wwczas odogiem, ludzie s w ndzy, skarb jest pusty143. Boisguillebert sprowadza warto wymienna towarw do niezbdnych nakadw pracy przede wszystkim. Prawdziw warto, o ktrej mwi, rozumie przy tym w zaskakujco gbokim sensie: jako nakad przy waciwej proporcji podziau caego spoecznego czasu pracy midzy poszczeglne gazie produkcji. Waciwe za proporcje to najwyraniej takie, ktre odpowiadaj strukturze popytu, z jednej strony, a kosztw, z drugiej. W tej sytuacji, w kadej gazi poda zrwnuje si z popytem przy cenie pokrywajcej normalny koszt produkcji 144. Ale aby tak si dziao rzeczywicie, konieczne s, wedug Boisguilleberta, swobodna wymiana i wolno czowieka
oraz decydujca rola pastwa, ktrego zadaniem jest zapewnienie penego zatrudnienia. W gospodarce nie dziaaj naturalne tendencje w kierunku rwnowagi, przeciwnie, dziaaj tendencje o charakterze zakceniowym, ktre mog prowadzi do depresji. Tendencje tego rodzaju s efektem dziaania jednostek dcych do korzyci osobistych. Dlatego istnieje konieczno dziaania kompensacyjnego. Steuart nie wierzy, jak A. Smith, w harmonizujce dziaanie konkurencji. Harmonia interesw nie istnieje, poszczeglne jednostki nie dziaaj zgodnie z interesem ogu. Zgodno z interesami ogu moe by tylko wynikiem odgrnego wpywu polityki ekonomicznej. (E. Lipiski, op. cit., s. 194). 142 Lud umiera z godu. Rolnictwo zapuszczone. Miasta i wsie wyludnione. Przemys chyli si do upadku i nie ywi robotnikw. Ca Francja jest tylko wielkim domem ndzy (Fnlon). 10% ludzi yje z ebractwa, 40% jest bliskie tego stanu, pooenie dalszych 30% jest trudne, tylko okoo 20% ludzi yje dostatnio. Zaludnienie Francji zmniejsza si wskutek wojen, godu i nadmiernych podatkw (Vauban; cyt. W obu wypadkach za E. Lipiskim, op. cit., s. 195-196). 143 I ludzie nie wstydz si utrzymywa, dwakro obraajc zdrowy rozum, e nie mona usun tego, by w obrbie jakiego krlestwa nie pozostawi ziemi odogiem..., trzeba tylko zaprzesta dziaa w sposb zadajcy gwat naturze.... Nie ma wszak ziem tak zaniedbanych w uprawie i tak nieurodzajnych, iby nie mona byo podnie bardzo ich wydajnoci, jeli bdzie zagwarantowane, e pody ziemi... bd miay tak cen, ktra pozwoli pokry nakady woone w ich upraw. A wszystko to nie zdarzyoby si wcale, gdyby niezliczon ilo ludzi, ktrzy z powodu ubstwa nie konsumuj prawie nic... postawi w takich warunkach, izby mogli obficie zaspokaja wszystkie swe potrzeby, a nawet pozwoli sobie na zbytek. Pocztki s ogromnie przykre i mog zraa. Trzeba bowiem, izby praca i bardzo skromny tryb ycia szy w parze dugo i w bardzo wysokim stopniu, lecz w kocu jedno i drugie pokona wszystko... (P. Boisguillebert, Rozprawa o naturze..., op. cit., s. 430, 434). 144 Jak zobaczymy, ten wanie model ley u podstaw teorii funkcjonowania gospodarki towarowej i teorii wartoci Smitha, Ricarda i Marksa.

266

pracy, wolna konkurencja i swoboda handlu midzynarodowego (przy ochronie jednak rolnictwa jako podstawy wczesnej gospodarki). Dalszy rozwj myli ekonomicznej we Francji zwizany jest z F. Quesnayem i jego szko. Kontynuowany jest niekiedy w specyficznej formie podstawowy zesp idei wczeniejszych krytykw merkantylizmu. W koncepcji fizjokratw czowiek jest wolny, co jest jego najwaniejszym prawem naturalnym; dziaa w gospodarce jako producent i konsument w imi maksymalnej korzyci osobistej i tak powstaje porzdek naturalny. Aby jednak jeden czowiek nie narusza praw naturalnych innych ludzi, konieczny jest porzdek polityczny. Tu rola pastwa: powinno ono harmonizowa rne interesy i usuwa przeszkody w urzeczywistnianiu si porzdku naturalnego (np. monopole), ale poza tym, w ycie gospodarcze i spoeczne ingerowa nie powinno, bo tylko popsuoby porzdek naturalny. W koncepcji fizjokratw jedynie ziemia stanowi rdo bogactwa i jedynie praca w rolnictwie ma produkcyjny charakter. Przyczem tylko ta, ktra potrafi da nadwyk ponad poniesione nakady i koszty utrzymania rolnika, czyli produkt czysty. Biedni ludzie mog tylko samym sobie dostarczy rodkw utrzymania, nadwyka wytwarzana jest w duych gospodarstwach posiadajcych i stosujcych kapita. Dziki zastosowaniu kapitau (zwaszcza trwaego), dziaajce w rolnictwie dobroczynne siy przyrody potguj wydajno pracy, tak i potrafi ona wytworzy produkt przekraczajcy nakady (koszty). Jak produkt czysty przechodzi z rk do rk, zapewnia utrzymanie nierolniczej czci spoeczestwa, umoliwia obok dalszego rozwoju rolnictwa rozwj przemysu i miast, pokazuje synna Tablica ekonomiczna F. Quesnaya. Nakady plus produkt czysty tworz warto sprzedan produktu rolnego, a same nakady (surowiec i koszty utrzymania rzemielnika) warto sprzedan produktu przemysowego. Wok tych powstaych w produkcji wartoci (zwanych te cenami koniecznymi i analogicznych do pniejszych cen naturalnych A. Smitha) oscyluj ceny rynkowe. Sprzeda umoliwiaj nabywcy, ktrzy pac za towar, ostatecznie, swoimi produktami, i w tym sensie wsptworz oni warto sprzedan. Wymiana jest zasadniczo ekwiwalentna, chyba e monopole lub ingerencje pastwa znieksztacaj ceny, co jest szkodliwe. Korzystne dla spoeczestwa jest to, co jest korzystne dla rozwoju rolnictwa, a wic zarwno wysokie ceny produktw rolnych na rynku wewntrznym (wskutek, np. wzrostu ludnoci i efektywnego popytu), jak i moliwo korzystnego eksportu zboa. Niekorzystne s natomiast wysokie podatki i nadmierna konsumpcja (zwaszcza luksusowych towarw zagranicznych) wacicieli ziemskich, a take klasy jaowej: zmniejszajc fundusz akumulacji hamuj one rozwj rolnictwa, a w konsekwencji i caej reszty gospodarki. Stopniowo jednak korzystnie zmienia si stosunek fizjokratw do przemysu145. E. Condillac wszystkie dziay produkcji uzna za jednakowo produkcyjne, zdolne stwarza nowe wartoci. Ale kwesti wartoci przenis on ze sfery produkcji w sfer obiegu towarowego. Dobro nie dlatego ma warto dowodzi e stworzya je praca, ziemia, poniesione zostay koszty; ma j, gdy zaspokaja potrzeb nabywcy, jest dla niego uyteczne. Rzecz ma warto, gdy my jej
145

J.V. de Gournay aprobowa pen wolno gospodarcz na rynku wewntrznym, ale dopuszcza protekcjonizm w handlu zagranicznym, a akcent z rolnictwa przenosi na przemys. A. Turgot odrzuci metafizyk porzdku naturalnego i wychodzc od interesu osobistego antycypowa ide niewidzialnej rki rynku Smitha. Prywatnej wasnoci nie uwaa za prawo natury, lecz za instytucj ludzk przydatn dla rozwoju. Stwierdza rosnc na tej podstawie nierwno i istnienie zwalczajcych si klas spoecznych. Uzna za produkcyjne nie tylko rolnictwo, ale i przemys, i w jego take oraz handlu [interesie] postulowa wolno ekonomiczn. Zdefiniowa kapita, bada zysk od kapitau, procent, okreli cen ziemi.

267

podamy, a w wymianie osiga cen, ktr my (tj. nabywca, konsument J.D.) jej nadajemy. Dobro oddawane przez sprzedawc ma dla niego warto (tj. uyteczno J.D.) mniejsz ni otrzymywana i tak samo jest u nabywcy; obaj odnosz korzy i dlatego wymiana dochodzi do skutku. W wolnej wymianie ksztatuje si cena prawdziwa dobra, tj. taka, ktra kontrahentom cakowicie wynagradza koszty i maksymalizuje korzyci (w innej wersji: wszystkim kontrahentom zapewnia jednakowe korzyci). Gdy istniej monopole, zasada osigania maksimum korzyci zostaje naruszona. Condillac stworzy zatem subiektywn teori wartoci opartej na uytecznoci, ktr w wieku pniej ponownie sformuowaa i potem udoskonalia szkoa austriacka. Fizjokraci byli przekonani, e jak w przyrodzie, tak i w spoeczestwie istnieje porzdek naturalny, dziaaj prawa natury i, jeli tylko usunie si przeszkody, naturalny bieg rzeczy doprowadzi do najlepszego ukadu stosunkw spoecznych i ekonomicznych. Ju jednak D. Hume, a potem J. Bentham , stworzyli odmienn filozofi spoeczn utylitaryzm. W myl tej filozofii nie istnia aden z gry okrelony porzdek, nie istniay przyrodzone i wieczyste prawa; wszystko (z instytucj prywatnej wasnoci wcznie) byo stworzone przez ludzi, dla uytku spoecznego, i podlegao zmianom. Piszc sw Teori uczu moralnych, A. Smith jest jeszcze pod duym wpywem koncepcji porzdku naturalnego. W naturze czowieka ley denie do bogactwa, ale i do aprobaty spoecznej stwierdza. Opatrzno czuwa nad tym, aby bogactwo jednostek suyo dobru oglnemu. Pniejsza charakterystyka czowieka ekonomicznego jest ju inna: to istota prna, leniwa, niemoralna, chciwa. Chciwo skania czowieka do wymiany, lenistwo do socjalizacji. Harmonii interesw nie ma, ale egoistyczne namitnoci mog suy ostatecznie dobru oglnemu, gdy dziaaj odpowiednie (take przez ludzi stworzone) instytucje. Przede wszystkim rynek i pastwo: niewidzialna rka rynku dziaa dobrze, gdy pastwo zapewnia warunki wolnej konkurencji, strzee prawa i porzdku publicznego. Nie od tego wszystkiego jednak rozpoczyna Smith swe gwne dzieo ekonomiczne, powicone naturze i przyczynie bogactwa narodw. Bogactwo stwierdza skada si z wartoci uytkowych, w ktre zaopatruje nard praca. Bogactwo wzrasta wraz z iloci i si produkcyjn pracy. Sia produkcyjna pracy zaley przede wszystkim od podziau pracy, wzrasta wraz z nim, ale moliwoci wzrostu ograniczaj tu rozmiary rynku. Obok wartoci uytkowej istnieje warto wymienna. Nie wynika ona z wartoci uytkowej towarw (przykadem woda i diament). Smith chce zbada: co jest rzeczywistym miernikiem wartoci wymiennej, czyli co stanowi rzeczywist cen wszystkich dbr, z jakich czci skada si ta cena; jakie przyczyny przeszkadzaj czasami temu, by cena rynkowa cile odpowiadaa cenie naturalnej (czyli niezbdnemu poziomowi ceny rzeczywistej). Rzeczywist cen kadej rzeczy stwierdza Smith jest wysiek i trud, z jakim j czowiek zdobywa. Praca zatem stanowi jedyny rzeczywisty miernik wartoci wymiennej,. Rzeczywist cen wszelkich towarw. Miary nie ustala si jednak jakim dokadnym obliczeniem ustala si j w drodze przetargw rynkowych, w przyblieniu, ktre, cho niedokadne, wystarcza w yciu codziennym. Prostsze okazao si przytem ocenianie wartoci wymiennej towaru nie wedug iloci pracy czy innego towaru, lecz wedug iloci pienidzy. Ta ilo pienidzy stanowi cen normalna towaru; cen rzeczywist pozostaje praca146.
146

Praca stanowi zarwno jedyny powszechny, jak i jedyny dokadny miernik wartoci, czyli jedyny wzorzec, dziki ktremu moemy porwnywa ze sob wartoci rnych dbr w rnym czasie i w rnym miejscu, podczas gdy

268

Stosunek midzy ilociami pracy, jakie potrzebne s do tego, aby zdoby rne przedmioty kontynuuje Smith jest, jak si zdaje, jedyna podstaw okrelania wartoci wymiennej w spoeczestwie prymitywnym, kiedy nie zgromadzono jeszcze kapitaw, ani nie zawaszczono ziemi. Gdy kapitay zostan nagromadzone, kapitalici stosuj je zatrudniajc robotnikw, ktrym dostarczaj materiaw i rodkw ywnoci, aby osign zysk z tego, co ich praca dodaje do wartoci materiaw. Warto przeto, jak robotnik dodaje do materiaw, rozpada si w tym wypadku na dwie czci, z ktrych jedna pokrywa jego pac, druga za zyski pracodawcy od caej sumy wyoonej przeze na materiay i pace. Nie cay wic produkt wasnej pracy naley tu do robotnika, musi on dzieli si nim z zatrudniajcym go wacicielem kapitau. Zyski tego ostatniego nie s pac za odrbny rodzaj pracy, za nadzr i kierownictwo (w wielkich fabrykach tak prac wykonuj czsto najemni kierownicy). Nie zale one w adnej mierze od iloci, uciliwoci i pomysowoci pracy nadzorczej i kierowniczej s czym zupenie innym, rzdz si zupenie odmiennymi zasadami, zale zawsze od wartoci wyoonego kapitau 147. Dopki ziemia bya wsplna, wszystkie jej przyrodzone pody kosztoway robotnika tylko tyle, ile trzeba byo trudu, by je zebra. Ale gdy caa ziemia w kraju staje si wasnoci prywatn, waciciele jej, tak jak wszyscy inni ludzie, pragn zbiera czego nie posiali i daj renty nawet za naturalne pody ziemi. Robotnik musi odtd paci za prawo zbioru: musi oddawa wacicielowi ziemi cz tego, co wasn prac zbiera lub wytwarza. Ta cz, czyli, co na jedno wychodzi, cena tej czci, stanowi rent gruntow i trzeci cz skadow wikszoci towarw. W rezultacie, w rozwinitym spoeczestwie, w skad ceny ogromnej wikszoci towarw wchodz 3 czci skadowe. Przy czym rzeczywista warto wszystkich czci skadowych ceny mierzy si iloci pracy, ktr kada z nich moe naby, lub ktr moe rozporzdza. Praca okrela nie tylko warto tej czci ceny, ktra przypada na prac, ale rwnie tej czci, ktra stanowi rent, jak i tej, ktra stanowi zysk 148.Smith pisze dalej o zwykych, przecitnych, a wic naturalnych w danym czasie i miejscu stopach pacy, zysku i renty gruntowej, przy ktrych towar sprzedawany jest po cenie naturalnej, czyli za tyle wanie, ile jest wart... ile istotnie kosztuje osob, ktra dostarcza go na rynek. Cena bieca, czyli rynkowa, dyktowana przez aktualny stan poday i popytu, moe by inna, ale dziki konkurencji caa ilo pracy, ktr zatrudnia si w cigu roku, by dostarczy jaki towar na rynek, przystosowuje si w sposb naturalny do popytu efektywnego, tote ceny rynkowe ci nieustannie do ceny naturalnej chyba e zaistniej specjalne przyczyny (chwilowy monopol w zakresie wyposaenia technicznego przynoszcy zyski nadzwyczajne, albo monopol trway, oparty, np. na warunkach przyrodniczych) 149.
pienidz jest dokadn miar... jedynie w tym samym czasie i miejscu (A. Smith, Badania nad natur i przyczynami bogactwa narodw, t. I, Warszawa 1954, s. 43 i 48). 147 Zob. A. Smith, tame, s. 62-64. 148 Zob. tame, s. 64-65. Smith pisze dalej, i mgby kto sdzi, e potrzeba jeszcze czwartej czci na to, aby odtworzy kapita w postaci rzeczowych rodkw produkcji, ale przecie cena kadego z nich bezporednio lub ostatecznie rozkada si na te same 3 czci: rent, pac i zysk. W konsekwencji Smith nie wyodrbnia czwartej czci take w rocznym produkcie spoecznym: Podobnie jak cena lub warto wymienna kadego poszczeglnego towaru... tak i cena wszystkich towarw, ktre stanowi cakowity roczny produkt pracy jakiego kraju... musi rwnie skada si z tych samych trzech czci i dzieli si midzy rnych mieszkacw kraju, bd jako pace za ich prac, bd to jako zyski z ich kapitau, bd wreszcie jako renta za ich ziemi. Wszystko, co jakie spoeczestwo w cigu roku uzyskuje lub wytwarza sw prac, czyli, co na jedno wychodzi, cakowit cen tego wszystkiego, rozdziela si pierwotnie w ten sposb pomidzy poszczeglnych czonkw tego spoeczestwa (tame, s. 67). Z tych trzech pierwotnych rde wszelkiego dochodu i wszelkiej wartoci wymiennej pochodz wszystkie inne, wtrne dochody.

269

Uczyniwszy prac miar i treci wartoci wymiennej; sum wartoci wymiennych dochodem spoecznym; dochd spoeczny rdem pierwotnych, a poprzez nie i pochodnych, a wic w zasadzie wszystkich dochodw ludzi i grup spoecznych Smith przeprowadza blisz analiz pracy, o ktr mu cay czas chodzio. Prac, ktra wytwarza warto, powiksza warto przedmiotu, w ktry si j woyo, nazywa prac produkcyjn i odrnia od pozbawionej takiej zdolnoci pracy nieprodukcyjnej150. Na przykad, praca robotnika pisze powiksza na og warto przetwarzanych przez niego materiaw o warto jego utrzymania oraz zysk pracodawcy (Cho pracodawca daje robotnikowi pac, w rzeczywistoci jednak nic go to nie kosztuje, gdy warto pacy zwraca si zazwyczaj wraz z zyskiem w postaci przyrostu wartoci przedmiotu, w ktry robotnik wkada prac). Praca natomiast suby domowej, cho ma warto i zasuguje na wynagrodzenie tak samo, jak praca robotnika, nie powiksza wartoci adnego przedmiotu, koszt jej utrzymania nie zwraca si nigdy. Nieprodukcyjna jest take praca ludzi z niektrych najszacowniejszych stanw spoecznych i zawodw: panujcego i sucych mu urzdnikw cywilnych i wojskowych, caej floty, armii i policji, duchownych, prawnikw, lekarzy, ludzi pira, aktorw, baznw, muzykantw itd. Czowiek si bogaci, gdy zatrudnia wielk liczb robotnikw, a uboeje, gdy zatrudnia wielk liczb suby. Podobnie jest z krajem i spoeczestwem: bogac si one, gdy udzia pracy produkcyjnej jest wysoki, a uboeje, gdy wysoki jest udzia pracy nieprodukcyjnej 151. D. Ricardo za gwne zadanie ekonomii politycznej uzna ustalenie praw rzdzcych podziaem produktu ziemi midzy gwne klasy spoeczne jego podziaem na renty, pace i zyski. Swe Zasady rozpocz jednak od kwestii wartoci. Przede wszystkim, zgodzi si ze Smithem, e uyteczno, cho jest niezbdnym warunkiem wartoci wymiennej towarw, nie jest jej miernikiem. Warto wymienna towarw napisa wypywa z dwch rde: z ich rzadkoci i z
149

Dalej A. Smith zajmuje si szczegowo pac, zyskiem i rent gruntow. Wielokrotnie przy tym powtarza, e zysk i renta s udziaem w produkcie pracy, czyli w wartoci, jak ta praca dodaje do materiaw. Wrcz przejmujco pisze o nierwnoci si midzy robotnikami a pracodawcami (s. 85-87), bezrobociu spychajcym pace poniej kosztw utrzymania, masowej miertelnoci dzieci robotniczych; pisze o wysokich zyskach, ktre w daleko wikszym stopniu ni wysokie pace prowadz do zwyki cen towarw; pisze o wzajemnym stosunku pac i zyskw; rozwaa rne rodzaje renty. W drugiej czci I tomu Bogactwa Smith zajmuje si kapitaem (trwaym i obrotowym), pienidzem, inflacj i kosztami obiegu pieninego; kapitaem i dochodem spoecznym. 150 Z kurtuazj, ale stanowczo, z merytoryczn argumentacj, Smith odrzuca tu (a nastpnie i pod koniec czwartej ksigi Bogactwa) pogldy fizjokratw w tej kwestii. 151 Jeli wyczymy spontaniczn wytwrczo ziemi pisze Smith cay produkt roczny jest rezultatem pracy produkcyjnej. Cho ostatecznie przeznaczony jest na zaopatrzenie mieszkacw w rodki konsumpcji i dochody, gdy tylko zostanie wytworzony, dzieli si z natury rzeczy na dwie czci: jedn (czsto wiksz) przeznacza si w pierwszym rzdzie na odtworzenie kapitau, czyli zastpienie wycofanych z kapitau rodkw ywnoci, materiaw i wyrobw gotowych; druga tworzy dochd zysk i rent gruntow ktry moe i na utrzymanie pracownikw produkcyjnych albo nieprodukcyjnych. Nie mona powikszy wartoci rocznego produktu inaczej, jak tylko albo zwikszajc liczb pracownikw produkcyjnych, albo te si produkcyjnych pracownikw, ktrzy byli dotychczas zatrudnieni. Liczba pracownikw produkcyjnych moe wzrosn tylko w nastpstwie wzrostu kapitau; take dla wzrostu siy produkcyjnej danej liczby pracownikw potrzebny jest dodatkowy kapita. Kapita ronie dziki oszczdnoci, a zmniejsza go marnotrawstwo i za gospodarka. Rozrzutnik jest wrogiem, czowiek oszczdny dobroczyc spoeczestwa. Gdyby oszczdno jednych nie rwnowaya rozrzutnoci innych, postpowanie kadego marnotrawcy, ktry ywi prniakw chlebem ludzi pracy, prowadzioby nie tylko jego samego do ruiny, lecz i jego kraj do ubstwa. Na szczcie u wikszoci ludzi skonno do oszczdzania zdaje si przewaa, i to bardzo znacznie. Waciwe czowiekowi nieustanne i cige denie do poprawy bytu jest zwykle do silne, by utrzyma naturalny postp na drodze rozwoju gospodarczego, mimo prywatnego i rzdowego marnotrawstwa. Por. op. cit., s. 419-435.

270

iloci pracy niezbdnej do ich otrzymania. Warto wymienna tych towarw, ktrych iloci nie mona powikszy prac, zaley wycznie od ich wzgldnej rzadkoci. Takich towarw jest jednak stosunkowo mao; w ogromnej wikszoci przypadkw, ilo towarw mona niemal dowolnie powiksza prac. Warto wymienna takich towarw o ktrych wycznie bdzie mowa dalej konkurencja sprowadza do iloci pracy niezbdnej do ich uzyskania. Do pracy niezbdnej do ich uzyskania wanie, a nie tej, ktr mona uzyska za nie podkrela Ricardo, krytykujc tu Smitha, poczem zgadzajc si ze Smithem rozwaa kwesti tworzenia rnej wartoci przez rne prace w tym samym czasie oraz przez t sama prac w rnych okresach. Pisze dalej o pracy woonej w urzdzenia, narzdzia i budynki, i podkrela, e warto (wymienna) towarw zaley od caej iloci pracy niezbdnej do ich wytworzenia i dostarczenia na rynek. Nie ma przy tym znaczenia stwierdza proporcja podziau produktu midzy pace a zyski. Gdy stosuje si maszyny i inny kapita trway, zasada, e ilo pracy zuytej do produkcji towarw decyduje o ich wzgldnej wartoci, ulega znacznej zmianie pisze dalej Ricardo. Wzrost wartoci tej samej iloci pracy moe wwczas spowodowa spadek wartoci wymiennej towarw. Zasada, e warto nie zmienia si przy zmianie pacy, modyfikuje si tu rwnie, w wyniku rnej trwaoci i rnego okresu zwrotu kapitau trwaego. Zastosowanie maszyny dla uniknicia zwyki pac moe przynie fabrykantowi wzrost zysku tylko okresowo, kapita dopynie bowiem do tej gazi produkcji i zysk spadnie do oglnego poziomu. T wanie drog zastosowanie maszyn przynosi korzy ogowi. Podobnie jak Smith, Ricardo odrnia stadia rozwoju spoecznego. Wczesne kiedy uywa si jeszcze niewiele maszyn lub kapitau trwaego, oraz stadia po wprowadzeniu kosztownych i trwaych narzdzi. We wczesnym stadium towary wytwarzane przez kapitay jednakowej wielkoci maj jednakow warto, zmieniajc si tylko wskutek zmian iloci niezbdnej pracy. W stadium rozwinitym towary wytwarzane przez kapitay jednakowej wielkoci (ale o niejednakowej strukturze) maj bardzo niejednakow warto, zmieniajc si nadal gwnie, ale nie wycznie, wskutek zmian iloci niezbdnej pracy; inaczej bowiem rwne kapitay nie mogyby przynosi (w tendencji) rwnych zyskw152. Uznanie pracy za podstaw wartoci towarw, a stosunkowej iloci pracy niezbdnej do ich wytworzenia za prawo okrelajce odpowiednie (ekwiwalentne) iloci dbr we wzajemnej wymianie, nie przeczy oczywicie stwierdza Ricardo przypadkowym i przejciowym odchyleniom cen rzeczywistych, czyli rynkowych od pierwotnych i naturalnych. Wanie jedynie dziki owym wahaniom cen kapita napywa do produkcji rnych towarw, dostosowujc ich poda do popytu. Std te silna tendencja do wyrwnania stopy wszystkich zyskw lub ustalenia ich w proporcjach kompensujcych rzeczywist lub rzekom przewag jednych fabrykantw nad drugimi. Denie wszystkich kapitalistw do przenoszenia swych kapitaw z przemysu mniej do bardziej zyskownego, czyli midzygaziowa konkurencja kapitalistw, wyznacza warto wymienn towarw w taki sposb, e nadwyka ponad pace i inne wydatki ustala si w kadej dziedzinie w okrelonej proporcji do wartoci zastosowanego kapitau stwierdza Ricardo.

152

Przez kapita rozumie Ricardo t cz bogactwa danego kraju, ktra znajduje zastosowanie w produkcji i skada si z ywnoci, odziey, narzdzi, surowcw, maszyn itp. rzeczy nieodzownych do tego, eby praca bya skuteczna. Warto zuytego kapitau jest czci wartoci wytworzonego towaru. Por. Zasady ekonomii politycznej..., Warszawa 1957, s. 103 i 22.

271

Skutki przypadkowych przyczyn, mogcych oddziaywa na ceny, pace i zyski w poszczeglnych dziedzinach stosowania kapitau, nie wywieraj wpywu na oglny poziom cen towarw, ani te pac i zyskw; tote pisze Ricardo pominiemy je zupenie w rozwaaniach o prawach rzdzcych naturalnymi cenami i zyskami. Badanie prawidowoci podziau produktu ziemi midzy gwne klasy spoeczne rozpoczyna Ricardo od kwestii renty. Ziemia przytacza sowa Saya nie jest jedynym czynnikiem przyrody, ktry posiada si produkcyjn, jest jednak jedynym lub niemal jedynym, ktry jedna grupa ludzi obejmuje w posiadanie odsuwajc innych i zapewniajc sobie pynce z tego korzyci. Renty paci si za uytkowanie ziemi tylko dlatego stwierdza Ricardo e jej ilo nie jest nieograniczona, jako nie jest jednolita, z powodu za wzrostu ludnoci bierze si pod upraw ziemie gorsze i mniej korzystnie pooone. Cen zboa okrela zboe wyprodukowanie nakadem najwikszej iloci pracy, dlatego te renta wbrew przypuszczeniom A. Smitha nie wchodzi i nie moe wchodzi w skad ceny produktu rolnego (nie wyznacza jej wraz z prac). Czy to gruntowa czy grnicza, renta powstaje w przedsibiorstwach wydajniejszych od regulujcych cen, przynoszcych (po pokryciu kosztw) wicej ni zwyky zysk z kapitau. Z kolei podejmuje Ricardo kwesti pacy. Za naturaln cen pracy uznaje cen niezbdn aby umoliwi ogowi robotnikw utrzymanie i zachowanie swego gatunku. Poniewa ceny podw rolnych decydujce o koszcie utrzymania maj tendencj zwykow, naturalna cena pracy ma dugofalow tendencj wzrostow. Rynkowa cena pracy zaley od sytuacji na rynku i cho moe si odchyla od ceny naturalnej, ma tendencj do zrwnania si z ni. Bada wreszcie Ricardo kwesti zyskw. Caa warto towarw fabrykanta (a take farmera uprawiajcego grunt tej jakoci, ktra reguluje cen) dzieli si na dwie tylko czci: zysk z kapitau i pace robocze. Jeli ceny s stae, zysk wzrasta, gdy pace spadaj i na odwrt. Ale ceny produktw rolnych rosn, podczas gdy pozostaych obniaj si. Odpowiednio do wzrostu kosztw utrzymania musz rosn pace, wskutek czego zyski (zarwno w przemyle, jak i w rolnictwie) zmniejszaj si. W miar zatem rozwoju spoeczestwa ronie udzia wacicieli ziemskich w produkcie i udzia robotnikw w pozostaej czci produktu, a spada udzia kapitalistw. Chocia stopa zysku spada, wraz z akumulacj kapitau moe wzrasta jego masa, ale w stopniu coraz wolniejszym, a wreszcie czna suma zysku zacznie spada. Gdy wskutek wzrostu cen artykuw pierwszej potrzeby i pac roboczych kapita przestanie przynosi zysk, musi nastpi kres akumulacji pisze Ricardo. W rzeczywistoci bardzo niska stopa zysku ju znacznie wczeniej wstrzyma wszelk akumulacj, a prawie cay produkt wytworzony w kraju stanie si, po opaceniu robotnikw, wasnoci wacicieli ziemskich i osb, na rzecz ktrych ciga si dziesiciny i podatki153 Na szczcie tendencj t hamuj ulepszenia w produkcji artykuw pierwszej potrzeby, korzyci w handlu zagranicznym i inne czynniki. Sw teori wartoci Ricardo cakowicie podtrzyma w pisanej tu przed mierci (i nieukoczonej) pracy Warto absolutna i warto wymienna. Moecie mnie zapyta napisa na ostatniej stronie szkicu co rozumiem przez sowo warto i za pomoc jakiego kryterium oceniam, czy towar zmieni sw warto. Odpowiadam, e nie znam innego kryterium, czy towar jest tani czy drogi poza nakadami pracy dokonanymi w celu otrzymania tego towaru. Kad rzecz otrzymuje si pierwotnie przez prac nic, co ma warto, nie moe by wytworzone bez pracy... e wiksza lub mniejsza ilo pracy ucieleniona w towarach moe by jedyna przyczyn zmiany ich
153

Op. cit., s. 131-133.

272

wartoci jest zupenie pewne, skoro zgodzilimy si, e wszystkie towary s produktem pracy i posiadaj warto jedynie przez wydatkowan na nie prac154. Teoria wartoci Smitha/Ricarda zostaa zakwestionowana i odrzucona przez wielu wspczesnych i pniejszych ekonomistw (co przedstawione bdzie pniej), ale miaa te kontynuatorw. J. St. Mill nie rozwin wprawdzie samej tej teorii, ktr przyj, niewtpliwy postp w nauce stanowiy jego rozwaania o kosztach produkcji, tworzeniu si cen rynkowych oraz elastycznoci popytu i poday. Akceptujc trzy gwne zasady szkoy klasycznej: prawo ludnociowe, prawo zmniejszajcej si wydajnoci gleby i teori funduszu pac, Mill ujmowa je jednak nie jako bezwzgldne mechanizmy, lecz jako tendencje, ktre czynniki przeciwstawne mog nawet zniwelowa; wbrew pogldowi Ricarda uzasadnia konieczno interwencji pastwa w procesy gospodarcze; by zwolennikiem socjalizmu jako ustroju przyszoci ktrego obraz kreli jednak z duym realizmem. Niewtpliwie poszed on dalej w socjalistycznym kierunku ni inny krytyk kapitalizmu Sismondi, ktry z kolei wnis powany wkad w innych kwestiach, jak zwaszcza w kwestii efektywnego popytu i realizacji produktu spoecznego. Bardzo powany wkad innego krytyka ekonomii liberalnej, R. Jonesa, polega przede wszystkim na budowie teorii rozwoju spoecznego. Skoncentrowali si te na tym socjalici-utopici, zwaszcza Saint-Simon. Tymczasem, w latach 1820-1840, w Anglii, grupa ekonomistw rozwijaa ide socjalizmu wychodzc wprost z teorii wartoci Ricarda. Praca jest jedynym rdem wartoci pisa WE. Thompson ale wiksz cz jej wytworw zabieraj robotnikom klasy nieprodukcyjne: kapitalici i waciciele ziemscy. Aby to zmieni, naley uspoeczni rodki produkcji. Zamiast kapitalizmu Thompson proponowa rwnociowy system spdzielczy, system komun. T. Hodgskin, przeciwnie, postulowa upowszechnienie wasnoci, przeksztacenie wszystkich czonkw spoeczestwa w mniejszych i wikszych wacicieli155. J. Gray i niektrzy inni, upatrujc przyczyn kapitalistycznego za w sferze obiegu, postulowali reform tej sfery w postaci organizacji wymiany bezporedniej, albo wprowadzenie pienidza pracy. W taki oto, czsto zupenie utopijny, sposb, socjalici ricardiascy wykorzystywali teori wartoci Ricarda przeciw kapitalistycznemu systemowi produkcji. We Francji Proudhon potpia wielk wasno (jako kradzie) w imi drobnej, rozwija koncepcj pienidza pracy i innych urzdze majcych zapewni wytwrcy cay produkt jego pracy; da take zniszczenia pastwa. Walk o wyparcie drobnomieszczaskich idei Proudhona z wczesnego ruchu robotniczego podj Marks na podstawie rozwinitej przez siebie teorii wartoci opartej na pracy, teorii wartoci dodatkowej i zasadniczej krytyki systemu kapitalistycznego. aden znajcy histori swej dyscypliny ekonomista, choby najbardziej nawet negatywnie nastawiony do marksizmu, socjalizmu, komunizmu, nie moe zaprzeczy ogromnej roli Marksa w rozwoju myli ekonomicznej, w tym w podjciu, zbadaniu, rozwiniciu, bd odrzuceniu wikszoci gwnych konstrukcji teoretycznych ekonomii klasycznej 156. Nas interesuje tutaj zasadniczo jedna tylko, ale podstawowa i wyjciowa konstrukcja klasyczna: teoria wartoci opartej na pracy wraz z jej konsekwencj w postaci teorii wartoci dodatkowej.

D. Ricardo, Works and Correspondence..., Cambridge 1951, t. IV, s. 397. Nie znajc prawdopodobnie swych poprzednikw, dzi drobnomieszczaskie iluzje tego typu (powszechne uwaszczenie, ludowy kapitalizm itp.) podtrzymuje i szerzy wrd robotnikw polskich Solidarno osabiajc tym ich opr wobec brutalnego procesu pierwotnej akumulacji kapitau. 156 Jak wiadomo, Marks zamierza napisa dalsze czci Kapitau powicone konkurencji, roli pastwa, handlowi zagranicznemu i innym kwestiom ale nie zdy tego zrobi.
154 155

273

Jakie zaoenia i tezy teoretyczne Smitha i Ricarda Marks tu przyj, jakie i jak rozwiza problemy, jakie osign rezultaty teoretyczne? Poniewa znajomo ekonomii marksistowskiej, przymusowo powszechna (ale te raczej pytka) w poprzednim okresie, dzi zanika wskutek nagej amnezji wrd starszych konwertytw i amerykaskiego wyksztacenia modszych ekonomistw, wydaje si potrzebne krtkie omwienie niektrych przynajmniej spraw z tego zakresu. Podobnie jak Smith i Ricardo, od analizy towaru i wartoci rozpocz Marks swe gwne dzieo ekonomiczne.

274

HISTORIA MYLI EKONOMICZNEJ I KOPOTY Z TEORIAMI NIEZGODNYMI ZE WZORCEM157

Istnieje kilka gwnych kategorii ludzi interesujcych si zagadnieniami ekonomicznymi. Kada grupa czyni to inaczej i z innym skutkiem. a. Zwykli ludzie Do wiadomoci zwykych ludzi zjawiska gospodarcze docieraj zazwyczaj tylko o tyle, o ile bezporednio ich dotycz. Tak te je oceniaj. Oceny rnych grup ludzkich s jednak rne. Konsument cieszy si ze spadku ceny towaru, co martwi producenta i sprzedawc. Pracownika martwi obnika pacy i wiadcze, co cieszy pracodawc. Tego, kto ma dobr i pewn prac, nie bulwersuje bezrobocie; sdzi on, e pracy nie maj gwnie luzie leniwi i bez kwalifikacji, i e w ogle liczba bezrobotnych jest grubo przesadzona. Wikszo ludnoci chciaaby obniki podatkw i zwikszenia wiadcze pastwowych zarazem. Itd. Zwizkw midzy zjawiskami ekonomicznymi zwykli ludzie nie widz, nie zastanawiaj si nad nimi, bardziej skomplikowanych nie s w stanie zrozumie. Std ten, kto ma dzi w rku rodki masowego przekazu, moe tu wmwi ludziom niemal wszystko, co zechce, co ley w jego interesie, i to na czas dostatecznie dugi. Tote zwykych ludzi mona zwykle ostrzyc, jak owce. Konstatujc krtkowzroczno i atwowierno ludzi w kwestiach gospodarczych, siedemnastowieczny ekonomista francuski, P. Boisguillebert, tak pisa o gupim szewcu: Chce sprzeda buty za cztery franki i nie ustpi ani jednego solda; niemniej pragnie mie zboe od rolnika po cenie niszej ni jego koszty produkcji. I tak samo rzecz si ma z innymi. Nieszczsny szewc nigdy si nie spostrzee, e sam si przyczyni do swej ruiny, jako e rolnik nie bdzie w stanie zapaci czynszu wacicielowi ziemi, ktr dzierawi, a ten z kolei nie bdzie mg sobie kupi butw u szewca. Ale byoby czyst niedorzecznoci usiowa to szewcowi wytumaczy Fakt, e ma przed sob jeszcze jeden dzie sprawia, e kpi on z tych perswazji i e jedyn jego trosk jest to, by dzikowa za to Bogu.158 b. Ekonomici-praktycy rnych szczebli S to fachowcy w rnych dziedzinach, fragmentach gospodarki. Znaj si na prowadzeniu jednostek gospodarczych rnej wielkoci, w rnych branach, tak aby w danych warunkach dziaay efektywnie (przynosiy zyski albo wykonyway plany). Fachowcy wyszego szczebla znaj ca bran, ga, dziedzin gospodarki, potrafi w niej skutecznie dziaa organizowa rodki,
Opublikowano w zbiorze Budowanie gospodarki rynkowej w Polsce, materiay konferencji WNE UW w Mierkach, wrzesie 1995, Warszawa 1995. Tekst ten jest fragmentem wstpu do wikszego opracowania zatytuowanego Teoria wartoci oparta na pracy i jej aktualna krytyka, a przewidujcego nastpujce czci zasadnicze: 1. M. Blauga krytyka teorii wartoci opartej na pracy; 2. Modele teoretyczne Smitha, Ricarda i Marksa; 3. Rne pitra rozwaa ekonomicznych; 4. Warto dodatkowa fikcja teoretyczna czy fakt spoeczny?; 5. Teoria ekonomiczna a kwestia sprawiedliwoci spoecznej; 6. Praktyczne implikacje rnic teoretycznych; 7. Czy kapitalizm nie ma alternatywy? 158 Z Rozprawy o naturze bogactw, pienidza i danin . Trudno zauway, przynajmniej dzi w Polsce, by co si tu od tamtych czasw zmienio.
157

275

rozwija j, jeli speniaj si prognozy oglnogospodarcze. Potrafi to robi, bo maj znaczn wiedz o zwizkach i mechanizmach gospodarczych. Jeli podnosz cen, to wiedz, dlaczego chc lub musz to zrobi i co komu przyniesie, a kogo bdzie kosztowa. Podobnie, gdy daj podwyki lub obniki podatkw, ce, stp procentowych, kursw walutowych. Wiedz o co im chodzi, gdy daj ograniczenia wydatkw socjalnych pastwa (np. dzi w Polsce reformy ubezpiecze, suby zdrowia, owiaty), wiedz czemu i komu naprawd suy prywatyzacja, a kto za ni zapaci (czego nie s w stanie domyli si, zrozumie zwykli ludzie) itd. Nawet jednak fachowcy wysokiego szczebla, dziaajcy ju w makroskali, interesuj si przede wszystkim wasnymi, partykularnymi celami i interesami. Caej sieci gospodarczych powiza i uwarunkowa nie znaj. Wszystkich konsekwencji tego, co robi, nie mog przewidzie, ale te nie troszcz si o to zbytnio. Uda si osign co dla wasnej brany, gazi, dziedziny to dobrze, a e kto inny za to zapaci, moe nawet bardzo drogo to jego zmartwienie159. Ekonomici-praktycy najwyszego szczebla z natury rzeczy zajmuj si caoci gospodarki. Jej wzrost i rozwj, albo np. jej korzystna w perspektywie przebudowa, jest ich oglnym celem. Pojawiaj si tu jednak zawsze co najmniej dwie zasadnicze kwestie: ktre grupy spoeczne maj przede wszystkim skorzysta na tym rozwoju lub tej przebudowie, a ktre skorzystaj niewiele lub strac, oraz w jaki sposb (strategia, rodki, metody) osign zamierzone cele. Ci ekonomici maj ju znaczn znajomo gwnych powiza i uwarunkowa gospodarczych, bynajmniej jednak nie pen. Ponadto, nie s na og w stanie wystarczajco panowa nad spoecznymi reakcjami na zmiany ekonomiczne, nie maj te dostatecznego wpywu na zmieniajce si uwarunkowania zewntrzne, zagraniczne. Dlatego realizuj swe zamierzenia z reguy tylko czciowo, inaczej ni to byo przewidywane, a sukcesy przeplataj si tu z dotkliwymi klskami 160. c. Politycy i ich ekonomiczna obsuga S politycy rnej rangi. Zacznijmy od niszego szczebla. Ludzie ci maj swoje ambicje i interesy, i to one ich przede wszystkim obchodz. Aby jednak by, np., dziaaczami partyjnymi, musz gono wyznawa pewien zestaw oglnych pogldw, typowych dla grupy spoecznej, ktr
159

Mona tu poda dowoln liczb przykadw. Wemy chociaby cig skutkw dopuszczenia masowego, formalnie lub faktycznie niemal bezcowego importu do polski przy staej, niskiej cenie waluty zachodniej. Szybko bogac si wielcy importerzy. Konsumenci s zadowoleni, bo mog kupowa produkty tasze, adniejsze lub lepsze od krajowych. Krajowa produkcja kurczy si, zaduaj si i bankrutuj przedsibiorstwa, cae brane. Majtek niszczeje lub jest wyprzedawany za grosze. Szybko ronie bezrobocie. Podatki do budetu malej, brakuje rodkw na cele spoeczne, w tym na zwalczanie i zasiki od bezrobocia. 160 W kadym niemal kraju, w rnych okresach mona znale na to przykady. W Polsce midzywojennej za sukces uwaane byy zwaszcza: reforma pienina W. Grabskiego i polityka gospodarcza E. Kwiatkowskiego. W Niemczech antykryzysowa polityka finansowa i czteroletni plan militaryzacji gospodarki H. Schachta, organizacja gospodarki wojennej przez A. Speera, reforma walutowa i polityka gospodarcza L. Erharda. W Stanach Zjednoczonych New Deal Roosevelta i program Nowej Ekonomiki po wojnie oraz zwyciska wojna ekonomiczno-techniczna ekipy Reagana ze Zwizkiem Radzieckim. W Azji sukcesy programw rozwojowych Japonii i czterech maych tygrysw, a ostatnio ChRL. Mona jednak wymieni rwnie wiele wielkich klsk ekonomicznych, jak przede wszystkim: wielki kryzys i depresja lat 30-tych i dugotrwaa bezradno wobec nich ekonomistw zachodnich; tragiczne efekty ekonomiczne (nie mwic o innych) stalinowskiej kolektywizacji w ZSRR; nie wykonanie planw gospodarczych w krajach bloku radzieckiego; w Polsce niepowodzenie prb reform gospodarczych i niepowodzenie prb stabilizacji w latach 80-tych oraz niepotrzebne, kolosalne koszty gospodarcze i spoeczne Planu Balcerowicza; ostatnio krach gospodarczy Meksyku, take realizujcego program MFW/B.

276

dane partie reprezentuj lub chc reprezentowa. Kada grupa spoeczna ma swoje specyficzne interesy ekonomiczne, ktre jej polityczna reprezentacja musi przedstawia i forsowa. Dobrze, jeli te interesy da si uzasadni, wyprowadzi z nie partykularnej, ale z jakiej oglnej koncepcji ekonomicznej. Tak ogln koncepcj, jej interesom przede wszystkim odpowiadajc, proponuje najbardziej wpywowa grupa spoeczna. Zarwno sama ta koncepcja, jak i wynikajce z niej oceny wydarze i recepty gospodarcze, lansowane s w massmediach przez dziennikarzy, czsto ekonomicznych analfabetw, ale te znajduj poparcie w powanych publikacjach, na konferencjach ekonomicznych itp. Polityk, ktry z reguy nie jest fachowym ekonomist, ktremu plcz si w gowie resztki zasyszanych na studiach teorii, nawet gdyby chcia, nie byby w stanie odnie si krytycznie do koncepcji ekonomicznej szeroko uznanej za suszn. Powtarza wic podsuwane mu slogany, w parlamencie gosuje za podsuwanymi mu rozwizaniami, jeli tylko nie naruszaj one wyranie, jawnie, interesw jego wyborczej klienteli. Politycy wysokiej rangi take przewanie nie s profesjonalnymi ekonomistami. Skaniaj si ku koncepcjom, z ktrymi zetknli si jeszcze na studiach, lub ktre s powszechnie przyjte w ich grupie spoecznej (np. powanym biznesie, elicie partyjnej), albo przez ich protektorw. Wobec nowatorskich, nie sprawdzonych jeszcze praktycznie koncepcji ekonomicznych ktrych nierzadko nie s w stanie zrozumie s bardzo nieufni, chyba e realizowane z uporem stare s jawnie bezpodne161. Kady polityk, jeli ma si duej utrzyma, musi osign jaki powany sukces, a gospodarczy ma zwykle kluczowe znaczenie. Opracowanie konkretnych celw, drg i metod osignicia przez dan ekip polityczn sukcesu gospodarczego powierza si z reguy zespoom eksperckim, skadajcym si z wytrawnych praktykw i renomowanych naukowcw. W rnych systemach politycznych sprawy te wygldaj jednak rnie. W systemie totalitarnym przywdca i grupa rzdzca mog sobie pozwoli na fantastyczne koncepcje, grube i niezwykle kosztowne bdy ekonomiczne. Ciaa doradcze, nawet jeli s powoywane, nie maj tu istotnego znaczenia i wpywu. Krytyka si usuwa, rada staje si atrap, tote si j w kocu usuwa jako nieprzydatn. W systemie autorytarnym przywdca musi dba o sukces ekonomiczny, bo jest on warunkiem utrzymania si u wadzy caej grupy; std, w przypadku niepowodze ekonomicznych, grupa ta, we wasnym interesie, wymienia przywdc. W systemie parlamentarnym prezydent czy premier musz bardzo dba o sukces gospodarczy. On i jego partia dochodz do wadzy zwykle na bazie krytyki polityki ekonomicznej poprzedniej ekipy i jej wynikw, oraz zapewnie, e ich polityka przezwyciy trudnoci, przyniesie rozwj gospodarczy i korzyci niemal wszystkim. Now koncepcj ekonomiczn opracowuj powoane w tym celu zespoy eksperckie skupiajce uznane autorytety ekonomiczne. Przywdcw politycznych w tych systemach cechuje na og dua elastyczno i pragmatyzm. Jeli prowadzona polityka gospodarcza nie sprawdza si, zmieniaj j, jeeli tylko jest jeszcze czas na to, a jeli si przy niej zbyt dugo upieraj, przegrywaj wybory162.
161

Synna jest opinia F.D. Roosevelta o spotkaniu z J.M. Keynesem, mniej wicej nastpujca: Przyjem wczoraj angielskiego ekonomist Keynesa, podobno sawnego. Przez ponad godzin nudzi mnie swoj teori. Nic z tego nie zrozumiaem. A przecie Roosevelt wygra z Hooverem, zwolennikiem liberalizmu gospodarczego, pod hasem nowej polityki ekonomicznej, a zastosowane przeze rodki walki z kryzysem szy wanie w keynesowskim kierunku. 162 Stalin mg robi, co chcia z gospodark i spoeczestwem, i nigdy nie zapaci za bdy i zbrodnie. Chruszczow zosta obalony, gdy jego polityka ekonomiczna daa ze wyniki. Upr w realizacji liberalnej polityki ekonomicznej i spoecznej spowodowa upadek elaznej Damy w Anglii. Korzystne efekty polityki ekonomicznej Roosevelta

277

d. Teoretycy ekonomii Ludzi, ktrzy badali zjawiska ekonomiczne i wnieli jaki wkad do ich zrozumienia, byo bardzo wielu. Dzi yje wielu znakomitych ekonomistw, a za osignicia w tej dziedzinie przyznawane s nagrody Nobla i inne o randze midzynarodowej. Chodzi jednak tutaj o najwaniejszych, uznanych za twrcw teorii ekonomii. ycie gospodarcze stao si przedmiotem ich zainteresowania i docieka naukowych z rnych konkretnych przyczyn 163. Zwykle chodzio najpierw o znalezienie waciwego rozwizania jakiego wanego, praktycznego problemu, wok ktrego toczyy si ostre spory. Wymagao to rozpoznania jego istoty, mechaniki. Ujawniay si jego powizania z rnymi stronami ycia ekonomicznego, powstawaa potrzeba zorientowania si w caej sieci zwizkw. Wobec skomplikowania rzeczywistoci ekonomicznej tworzone byy koncepcje dotyczce najwaniejszych zwizkw midzy najwaniejszymi (faktycznie lub w przekonaniu danego badacza) elementami gospodarki. Powstaway modele teoretyczne gospodarki, jej funkcjonowania, jej wzrostu i rozwoju. Gospodark mona sobie wyobrazi w wielkim uproszczeniu polegajcym, m.in. na samej ju sztucznej izolacji od innych stron ycia spoecznego jako obdarzon wasnym yciem bry o wielu paszczyznach zewntrznych i organizujcych j wewntrznych powizaniach, osiach. Brya ta jest przy tym nieprzejrzysta. Rnych ekonomistw interesuj zwykle odmienne jej fragmenty. Jeli interesuje ich ten sam fragment, ale znajduj si w rnych punktach obserwacyjnych, ujrz i ujm go i jego cechy odmiennie; inn te sformuuj hipotez badawcz, a potem teori tego fragmentu bryy, jego budowy i mechaniki, jego powiza z innymi elementami. Dlatego powstao i cigle powstaje tak wiele rnych teorii ekonomicznych. Cz z nich nie konkuruje ze sob, bo dotyczy innych (cho gdzie jako powizanych jednak ze sob) problemw. Cz dotyczy problemw zblionych, ale nie tosamych. Te, ktre dotycz tego samego problemu (np. inflacji), rni si pogldem na jego istot, mechanizm, powizania, czego wynikiem s odmienne recepty na jego rozwizanie. Twrcy tych konkurencyjnych teorii i recept, przekonani o
przyniosy mu parokrotny wybr na prezydenta. Dugotrway wzrost gospodarczy w USA, podtrzymywany przez keynesowsk polityk interwencjonizmu pastwowego, podwaya wojna wietnamska, wybory wygra R. Nixon. Kiedy jednak 2 lata eksperymentu friedmanowskiego przyniosy ze wyniki, powrci on do poprzedniej doktryny (od dzi znw jestem keynesist owiadczy podobno w poowie 1971 r.; jednak pierwszy szok naftowy i afera Watergate zakoczyy jego karier). Wobec wysokiej inflacji, G. Ford znowu zastosowa polityk monetarystyczn, z podobnym, co Nixon skutkiem. Opamita si wprawdzie szybko, ale nie zdoa uruchomi politycznego cyklu koniunkturalnego. Cartera upr w stosowaniu polityki monetarystycznej w walce z inflacj i deficytem budetowym (obieca doprowadzi gospodark do recesji!) zaowocowa klsk wyborcz. W Polsce koszty szokowej terapii i liberalnej polityki ekonomicznej kosztoway solidarnociow elit utrat wadzy, podobnie jak podobne elity w niektrych innych krajach postsocjalistycznych, a mog te doprowadzi do tego samego socjaldemokratycznych kontynuatorw tej polityki. 163 Niektrzy po prostu odziedziczyli gbsze zainteresowanie gospodark (jak np. J. St. Mill czy J.M. Keynes, ktrych ojcowie byli ekonomistami). Zainteresowanie innych obudzia praca zawodowa w tej wanie albo z gospodark w jaki sposb powizanej dziedzinie (jak w przypadku P. Boisguilleberta, D. Ricarda czy znowu Keynesa). Niektrzy dostrzegli ciekawy zwizek midzy gospodark a zupenie innym wykonywanym zawodem (F. Quesnay by lekarzem, L. Walras i inni adherenci szkoy lozaskiej byli matematykami). Niektrych pchna ku ekonomii spoeczna wraliwo (jak Sismondiego, Owena i innych socjalistw-utopistw, take samego twrc Utopii i, oczywicie, K. Marksa) i dziaalno polityczna (jak np. R. Luksemburg czy Lenina). Droga niektrych wybitnych ekonomistw prowadzia przez szereg dyscyplin (np. Marksa od prawa przez filozofi i histori), bardzo wielu byo wszechstronnie wyksztaconych. Dzi, jak i przedtem, zainteresowanie teori ekonomii (ktra sta si tymczasem kierunkiem specjalizacji zawodowej) pobudzaj wielkie, nierozwizane problemy gospodarczo-spoeczne.

278

ich susznoci, zwalczaj si nawzajem. Poniewa za modele, na gruncie ktrych te teorie i potem recepty powstay, s w stosunku do rzeczywistoci bardzo uproszczone (nie uwzgldniaj wielu cech, powiza, warunkw, ktre mog mie istotne znaczenie), nie mona rozpozna teorii susznych (czy raczej suszniejszych) inaczej ni tylko porednio, poprzez skutki zastosowania zaleconych przez nie rodkw. Przy czym nawet poprawna teoria moe si w ten sposb nie sprawdzi (a gorsza odnie praktyczny sukces), jeli realne warunki odbiegy znacznie od zaoonych w niej. Nie zawsze wic po owocach ich poznacie je. Ponadto wiele wysoce abstrakcyjnych teorii nie da si w ogle w takiej postaci praktycznie zweryfikowa. Wiele teorii zostao te zaniechanych z powodw pozanaukowych, bez ich faktycznej falsyfikacji, a teorie zwyciskie nierzadko okazyway si bezpodne lub staway si przyczyn katastrof gospodarczych w rnej skali. e. Historycy myli ekonomicznej Teorie dotyczce problemw, ktre straciy znaczenie, albo warunkw, ktre ju nie istniej, czyli teorie przestarzae; teorie susznie czy niesusznie zostay uznane za nietrafne, za lepe uliczki myli ekonomicznej; wreszcie teorie zawierajce idee ekonomiczne uznane za szkodliwe, gdy uzasadniajce wywrotowe idee spoeczne i polityczne odsyane s do historycznego lamusa. Cz tych teorii stanowi jednak wyranie szczeble w rozwoju myli ekonomicznej, prowadzce j ku wspczesnemu poziomowi i ksztatom. Nie powinno si o nich zapomina, naley tylko wyjani, co w nich byo bdne i niepotrzebne, a co wartociowe. Obrbk caej tej spucizny suc czsto gwnie upewnieniu wspczesnych ekonomistw, e s o wiele mdrzejsi od poprzednikw i e kroczc suszn drog stworzyli ju prawie doskona nauk zajmowaa si erudycyjna, ale raczej mao znaczca grupa ekonomistw uniwersyteckich. Po A nastpio jednak B: w pocztku lat 60-tych na brytyjskich i amerykaskich uniwersytetach historia myli ekonomicznej faktycznie przestaa istnie jako przedmiot nauczania. W niektrych krajach Europy Zachodniej nie doszo do tego, a po okoo 20 latach przerwy, wykady z historii myli ekonomicznej powrciy na wydziay ekonomiczne na caym wiecie. M. Blaug w swojej ksice Teoria ekonomii. Ujcie retrospektywne (Warszawa 1994) przytacza za innym zachodnim autorem, D. Winchem, nastpujce wyjanienie tych wydarze. W latach 60-tych mianowicie, na gruncie znacznych sukcesw, ekonomici doszli do przekonania, e potrafi dostarczy trafnych rozwiza wszelkich nowych, a take starych problemw. Samozadowolenie wygasio zainteresowanie poprzednikami, std wikszo ekonomistw wspczesnych sabo zna histori wasnej dyscypliny. Lata 70-te przyniosy jednak szereg dotkliwych niepowodze w rozwizywaniu gwnych ekonomicznych problemw dnia. Powstay doktryny alternatywne, krytykujce i odrzucajce to, co stanowi gwny nurt wspczesnej ekonomii. Pojawiy si pogldy, e historyczna ewolucja myli ekonomicznej bya od dawna bdnie przedstawiana; ,e tzw. rewolucja marginalna bya nie tyle wielkim przeomem, ile ucieczk od wiele owocniejszego podejcia zarysowanego przez Ricarda i Marksa; e wychodzc od tych ekonomistw z jednej, a Keynesa, z drugiej strony (albo od Marksa i Veblena, albo z waciwie rozumianej teorii keynesowskiej) mona zbudowa teori ekonomii z gruntu odmienn od opartej na odkryciach Walrasa i Marshala, i dominujcej w dzisiejszych podrcznikach; e mona t drog stworzy zaskakujco now konstrukcj zdoln w odrnieniu od ortodoksji rozwiza palce problemy. W ten sposb szereg kwestii uwaanych od dawna za zamknite, zosta na nowo postawiony, 279

historia myli ekonomicznej powrcia na porzdek dnia i staje si aren, na ktrej toczy si bd bitwy o niektre wane i kontrowersyjne kwestie164. Powysze wyjanienie trudno zakwestionowa, opiera si ono bowiem na faktach do dobrze skdind znanych w rodowisku ekonomicznym. Jednoznacznie okrela ono przyczyn Klski na yczenie anglosaskiej zwaszcza historii myli ekonomicznej. Byo ni przejcie od ekonomistw przekonania, e jeden by i jest tylko twrczy nurt myli ekonomicznej; e tylko w ramach tego nurtu mogo nastpowa i nastpowao wzbogacenie nauki; e pniejsze stadia rozwojowe s wysze (lepsze, bogatsze) od poprzednich; e wspczesny stan ekonomii, w anglosaskiej zwaszcza wersji, jest pki co szczytowym osigniciem; e ekonomia jest ju w peni dojrza nauk i zdolna jest na gruncie swych metod rozwiza kady nowy problem. Tego typu przekonanie charakteryzowao take marksistowsk myl ekonomiczn, cho oczywicie inny nurt uznaa ona za jedynie suszny, a inne za bdne i bya mniej twrcza, gdy skrpowana swymi wasnymi klasykami, sztywnym paradygmatem i polityczn kontrol. Wyjanienie D. Wincha jednoznacznie okrela take przyczyn korzystnej zmiany sytuacji historii myli ekonomicznej: zaamanie si do prymitywnego, jednonurtowego schematu rozwojowego pod wpywem czynnikw zewntrznych. Dlaczego nie nastpio to w efekcie wewntrzdyscyplinarnej refleksji? Widocznie siy tumice tak refleksj s tutaj (jak chyba w ogle w dyscyplinach spoecznych) bardzo due. Twrca nowej teorii ekonomicznej jest gboko przekonany, e ma racj, a przeciwnicy jej nie maj. Historyk, ktry nie jest na og uznanym teoretykiem, nie jest w stanie wiedzie na pewno, e jedna z konkurujcych aktualnie teorii ekonomicznych jest suszna, a druga nie. Na swj uytek wybiera on teori albo cay kierunek teoretyczny dominujcy. O przyjciu okrelonej wiary ekonomicznej i jej umocnieniu decyduje czsto jego przynaleno spoeczna przekonania wyniesione z domu, uczelni, funkcjonujce w jego rodowisku. Historyk utosamia si z przyjt doktryn, uznaje za waciwe cechujce j metody badawcze, przyjmuje za jedynie waciwy jej jzyk, siatk pojciow. Aby wychyli si z tego kokonu, trzeba by uy znacznej siy, ale historyk na og w ogle takiej potrzeby nie widzi. Majc ju wzorzec, przystpuje on do pracy, dosy prostej w istocie. Bierze mianowicie jedn dawn teori po drugiej i porwnuje ze wzorcem. Jeli porwnanie (problem podstawowy, metoda, kierunek rozwizania) wypada korzystnie, lokuje teori w gwnym nurcie jako prymitywn jeszcze wprawdzie, ale wzbogacajc stan wiedzy. Znaczne niezgodnoci ze wzorcem oznaczaj dyskwalifikacj. Kopoty bywaj wwczas, gdy pewne elementy teorii zbliaj j do wzorca, a inne oddalaj. Uznawana jest ona wwczas zwykle za niejasn, niespjn, niekonsekwentn, zawierajc powane bdy logiczne itp. Opisana tutaj w uproszczeniu (pozornie tylko karykaturalnie, gdy wiernie w istocie) metoda badawcza nie moe przynie poprawnych wynikw. Przede wszystkim ogromnie utrudnia ona, a czsto wrcz uniemoliwia zrozumienie badanej teorii (niekiedy nawet problemu, ktry specyficznie ona stawia i prbuje rozwiza; siatki pojciowej i znaczenia poszczeglnych poj; poprawnoci wnioskowania; warunkw, ktrych teoria dotyczya i w ktrych wydaje si po prostu bdem badanej teorii. Bdne lub niepene zrozumienie teorii wyklucza oczywicie poprawno jej oceny i zrozumienie jej wartoci w jej wasnym, minionym juz okresie, a tym bardziej pniejszym i
Por. M. Blaug, op. cit., przedmowa do trzeciego wydania, s. 23-24 wydania polskiego. Autor niniejszego artykuu chce wanie, zgodnie ze swym charakterem i tradycj polemiczn, wczy si do jednej z takich kontrowersji.
164

280

obecnym, czyli jej aktualnoci w jakiej przynajmniej mierze (jeli, na przykad, problem pozosta, sytuacja nie zmienia si zasadniczo albo powtrzya). Warunkiem wstpnym zrozumienia, rozrnienia rzeczywistych bdw oraz walorw, poprawnej oglnej oceny badanej teorii jest odrzucenie tego, co dyktuje metoda wzorca 165. Pierwszym zatem zadaniem historyka myli ekonomicznej jest poprawne odczytanie badanej teorii. Trzeba dobrze zrozumie problem, ktry autor teorii stawia, by sprbowa go rozwiza; konkretne warunki czasu i miejsca, w jakich si ten problem pojawi; sposb jego postawienia przez autora; skonstruowany przeze model teoretyczny i jego jawne i ukryte zaoenia; zastosowan siatk pojciow itd. Nastpnie trzeba przeledzi rozumowanie autora teorii, od pocztku do ostatecznych wnioskw. Naley przy tym zaoy, e jeli jest to ekonomista, ktrego imi pozostao na kartach historii myli ekonomicznej, nie mg masowo popenia grubych, logicznych bdw i niekonsekwencji i w ogle ple nonsensw. Jeli teoria jest wysoce abstrakcyjna, kolejnym krokiem badacza winno by zastanowienie si nad jej konkretyzacj potrzeb, moliwoci, sposobem, zakresem. Nastpnie prba zrobienia tego w pewnym przynajmniej stopniu i zbadania, jakie wynikaj std konsekwencje dla wnioskw, jak naleaoby je zreformuowa166. Dopiero trzecim krokiem jest prba weryfikacji teorii. Niektrych wysoce abstrakcyjnych i nie dajcych si skonkretyzowa teorii nie da si zweryfikowa czy sfalsyfikowa. Jeli teoria wydaje si dostatecznie skonkretyzowana, trzeba si zastanowi, jakiego typu weryfikacja wchodzi w rachub statystyczna, historyczna czy inna i sprbowa j przeprowadzi. Po przejciu tych etapw mona wreszcie sformuowa wstpn ocen badanej teorii. Teraz dopiero moe by ona zestawiona i porwnana z podobnie opracowanymi, innymi konstrukcjami teoretycznymi na ten sam temat wczeniejszymi, wspczesnymi, jak i pniejszymi. Dopiero tak mozolna drog mona waciwie ustali miejsce badanej teorii w historycznym cigu rozwojowym myli ekonomicznej. W wietle tego, co zostao powiedziane o poprawnej metodzie badania i porwnywania teorii, nie dziwi ponawiane wci prby drogi na skrty. Moe to przynie rne korzyci (np. zdeprecjonowanie nielubianej teorii), nigdy jednak nie przyniesie dobrych wynikw naukowych. *
165

Doszedem do tego wniosku badajc w swoim czasie teori ekonomiczn R. Luksemburg, skrytykowana i odrzucon przez rne kierunki w marksistowskiej ortodoksji, ze stalinowskim na czele. Napisaem wwczas, m.in.: Rzeczywisto gospodarcza jest tak wielostronna i skomplikowana, a ponadto dynamiczna, e nie moe powsta teoria wyjaniajca j cakowicie i ostatecznie. Rne konkurujce ze sob teorie oglne formuuj jedynie, w najlepszym razie, prawdy wzgldne. Moe by zatem wiele odmiennych, a jednoczenie wzgldnie prawdziwych teorii dotyczcych danego zjawiska ekonomicznego wielkiej skali. Jest duym osigniciem, jeli uda si rozrni teorie wzgldnie prawdziwe i zdecydowanie bdne, a ponadto ustali relacje wyszej, wzgldnej prawdziwoci. Wybitni teoretycy, twrcy teorii, ktre zyskay rozgos i uznanie (a ju z reguy ich gorliwi uczniowie) nieraz ulegaj zudzeniu, e dociekli prawdy absolutnej i e proste zestawienie z ich teori teorii konkurencyjnych ujawni wszystkie niedostatki i bdy tych ostatnich. Jednake mechaniczne zestawienie i porwnanie ze wzorcem czciej utrudnia ni uatwia waciwe zrozumienie badanej teorii i rozpoznanie jej brakw i walorw. (J. Dziewulski, Teoria ekonomiczna Ry Luksemburg, Warszawa 1989). 166 Jak podkrela Oskar Lange, prawa ekonomii politycznej i teorie ekonomiczne na wysokim szczeblu abstrakcji nie mog by bezporednio sprawdzone. Ich weryfikacja wymaga zejcia na nisze szczeble abstrakcji przez wzbogacenie modelu teoretycznego o bardziej szczegowe zaoenia. Nieuwzgldnienie tego prowadzi do bdu faszywie umiejscowionej konkretnoci. (J. Dziewulski, op. cit., s. 322).

281

W ubiegym, 1994 roku, ukaza si polski przekad wielokrotnie na Zachodzie wydawanej, obszernej, imponujcej wrcz erudycyjnie ksiki M. Blauga Teoria ekonomii. Ujcie retrospektywne. Autor jest renomowanym ekonomist (wykadowc wielu uniwersytetw, konsultantem midzynarodowych organizacji ekonomicznych) i historykiem myli ekonomicznej. Wydawao si, e jego ksika (przynajmniej we fragmentach) zastpi brakujcy cigle w Polsce, nowoczesny podrcznik historii myli ekonomicznej. Niestety, okazaa si zbyt trudna dla studentw, ale nie o to chodzi. Zawarte w niej oceny szeregu wielkich ekonomistw budz wtpliwoci, a niekiedy zdumienie. Zobaczymy w dalszym cigu, jak M. Blaug przedstawia stworzon przez Smitha i Ricarda, i rozwijan potem przez Marksa teori wartoci opartej na pracy jak j rozumie, ocenia, lokuje wrd innych teorii i w historycznym procesie rozwojowym. Zastanowimy si, czy osignity przy pomocy jego metody badawczej wynik istotnie wzbogaca w tej kwestii wiedz naukow.

282

PRACA PRODUKCYJNA I DOCHD SPOECZNY 167

Przed pojawieniem si Bogactwa narodw istnia we Francji rolniczy system ekonomii spoecznej: F. Quesnay i ludzie wok niego skupieni uznawali produkcj roln za jedynie rdo dochodu i bogactwa kadego kraju: tylko w rolnictwie, ich zdaniem, nakady i praca miay charakter produkcyjny, przynosiy produkt czysty. A. Smith zna osobicie i szanowa fizjokratw, ale ich system uzna za bdny. Dlaczego wyjani to dokadnie w dziele, w ktrym przedstawi wasn koncepcj powstawania dochodu i bogactwa kadego kraju168. rdem bya tu take praca produkcyjna, inaczej jednak szerzej pojmowana. Wedle Smitha bya to kada praca powikszajca warto przedmiotu, w ktr j woono. Na przykad, praca robotnika powikszaa warto przetwarzanych przez niego materiaw o warto jego utrzymania oraz zysk pracodawcy. Produkcyjnie pracowali zatem nie tylko rolnicy, ale take rzemielnicy, fabrykanci, kupcy; suba domowa natomiast, wojsko i administracja, duchowiestwo, adwokaci, uczeni itd. byli nieprodukcyjni. Przy tym pracownicy nieprodukcyjni nie byli przez to nieuyteczni: praca sucego choby ma sw warto i zasuguje na wynagrodzenie tak samo, jak praca robotnika. Poniewa jednak cay produkt roczny, jeli wyczy spontaniczn wytwrczo ziemi, jest rezultatem pracy produkcyjnej, pracownicy produkcyjni utrzymuj cae spoeczestwo i oni te zapewniaj wzrost kapitau i produktu spoecznego169. Ricardo zaaprobowa smithowskie rozrnienie midzy prac produkcyjn a nieprodukcyjn. Cho czsto krytykowane (przez M. Cullocha i innych pomniejszych autorw tego okresu M. Blaug), zostao te ono utrzymane przez wielu czoowych ekonomistw klasycznych. Przyj je take Marks. W marksowskim systemie szereg poj definiowanych jest oglnie oraz dla szczeglnych warunkw stwarzanych przez okrelony system ekonomiczno-spoeczny (kapitalizm przede wszystkim). W pierwszym, ponadustrojowym sensie, praca produkcyjna jest dziaalnoci ludzk przeksztacajc przyrod odpowiednio do potrzeb ludzkich; w jej rezultacie powstaj dobra materialne i pojawiaj si tam i wtedy, gdzie i kiedy potrzeby s zaspokajane. Specyfik pracy produkcyjnej w gospodarce towarowej jest wytwarzanie przez ni towaru i wartoci. Jej specyfik w kapitalistycznej gospodarce towarowej jest wytwarzanie wartoci dodatkowej, czyli nadwyki
Tekst napisany w 1996 r., za opublikowany w zbiorze Rynki i regulacja. Polska u schyku lat 90; materiay VII konferencji WNE UW w Cedzynie, wrzesie 1997, Warszawa 1998 przyp. red. 168 Smitha krytyka fizjokratw moe by wzorem krytyki naukowej. Zacz on j od wyrazw szacunku dla przeciwnika teoretycznego. Przedstawi nastpnie sytuacj, ktra spowodowaa niedocenianie przez fizjokratw przemysu miejskiego (panowanie we Francji systemu merkantylistycznego, ktry przemys przecenia i forsowa kosztem rolnictwa, doprowadzajc do upadku tego ostatniego, zuboenia ludnoci, wielkich strat w gospodarce). Przedstawi z kolei szczegowo teoretyczn konstrukcj i argumentacj fizjokratw. Dopiero potem podj krytyk ich systemu. Wysun i uzasadni zarzuty, wytkn bdy. Krytyk teoretyczn popar przykadami praktycznymi (polityki ekonomicznej i jej rezultatw w rnych krajach i czasach). Przedstawi wreszcie wasn koncepcj gospodarczego liberalizmu i zada pastwa. Por. Bogactwo narodw, cyt.wyd., ksiga IV, rozdzia 9. 169 Por. tame, ksiga II, rozdzia 3. Zdaniem M. Blauga, Smith da dwie definicje pracy produkcyjnej: wersj wartociow (przytoczon) i wersj akumulacyjn (i praca produkcyjna realizuje si w jakim okrelonym przedmiocie i towarze). Pierwsz uznaje za bardzo nowoczesn, ktra by jednak jakoby lepiej oddawaa to, co Smith mia na myli, gdyby ograniczy dochd netto do zyskw i renty (czyli odrzuci odtworzenie przez robotnika pacy). Por. M. Blaug, Teoria ekonomiczna. Ujcie retrospektywne, Warszawa 1994.
167

283

wartoci nowowytworzonej ponad warto siy roboczej, w zaoeniu opacan przez kapitalist. Ze specyficznie kapitalistycznego punktu widzenia moe si zdarzy, e praca z natury produkcyjna uznana zostanie za nieprodukcyjn, a nieprodukcyjna za produkcyjn. Tak na przykad, za produkcyjn uznawana jest przez kapita cao pracy w handlu, podczas gdy zdaniem Marksa produkcyjna, powikszajca warto towarw jest tylko cz tej pracy (transport, skadowanie itp.), reszta za (dziaania suce tylko zmianie formy kapitau z towarowej w pienin) jest nieprodukcyjna170. Koncepcja pracy produkcyjnej w marksowskim ujciu staa si podstaw liczenia dochodu narodowego w ZSRR i pozostaych krajach realnego socjalizmu. Jak zwykle, kategorie jasno rysujce si w uproszczonym, abstrakcyjnym modelu teoretycznym, w gospodarczej praktyce rozmyway si na pobrzeach; rodziy si rne wtpliwoci, przecinane administracyjnymi ustaleniami. Bardziej jednak istotny by inny fakt. Marks jak Smith i Ricardo odrzuca wszelkie pokrewiestwo midzy podziaem pracy na produkcyjn i nieprodukcyjn oraz na uyteczna i nieuyteczn. Wszystkie prace wykonywane w spoeczestwie i przez nie, w ten czy inny sposb opacane, musz by uznane za uyteczne, podobnie jak wszystkie towary (z wyjtkiem, by moe, niektrych ewidentnie szkodliwych dla spoeczestwa). W konkretnych warunkach krajw socjalistycznych, prbujcych forsown industrializacj pokona swe znaczne zacofanie, dochodzio jednak w praktyce do traktowania prac produkcyjnych jako bardziej, a nieprodukcyjnych jako mniej spoecznie uytecznych, co odbijao si dotkliwie na zarobkach pracownikw sfery nieprodukcyjnej. Zachodnia ekonomia w swym gwnym (neoklasycznym) nurcie ju dawno zrezygnowaa z odrniania pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej (cho czasem powraca ono jednak, w specyficznym sensie, np. u na wp heretyka Keynesa). Nowoczesny standard ekonomii jest, jak wiemy, wzorcem dla M. Blauga, nic wic dziwnego, e pojcie pracy produkcyjnej on odrzuca. Mao tego: jego zdaniem smithowski (take wic ricardiaski i marksowski) podzia na prac produkcyjn i nieprodukcyjn jest prawdopodobnie najbardziej szkodliw koncepcj w historii doktryn ekonomicznych171. Czy rzeczywicie tak jest? Zanim sprbujemy wyjani t kwesti, warto uzmysowi sobie, albo przypomnie, kilka prawidowoci w historycznym procesie tworzenia i wykorzystywania poj przez ludzi i nauk. Istnieje obiektywna rzeczywisto i ludzie w niej zanurzeni. Nadaj oni nazwy pewnym elementom rzeczywistoci, aby mc si na ich temat porozumiewa. Powstaj pojcia ujmujce mniej lub bardziej abstrakcyjnie wsze lub szersze fragmenty otaczajcego wiata (take oczywicie
M. Blaug autor, w ktrego opinii Marks w 17 rozdziale I tomu Kapitau bawi si w rozrnienie midzy prac a si robocz, czyli ktry po prostu nie jest w stanie zrozumie sensu i budowy marksowskiego systemu ekonomicznego, tak jest mu obcy i wrogi, nie moe te zrozumie takiego szczeblowego sposobu budowy definicji przez Marksa. Z reguy upatruje u niego w takim wypadku (podobnie jak u Smitha i Ricarda zreszt) kilka rnych definicji tego samego zjawiska, zwykle niejasnych i sprzecznych ze sob. 171 M. Blaug nie uzasadnia bliej tej zdumiewajcej tezy, a szkoda. Bdnych i szkodliwych koncepcji ekonomicznych byo wiele, ciekawe wic dlaczego (cho mona si tego domyli) ta akurat miaaby by a tak destrukcyjna. Tym bardziej, i Blaug sam przyznaje, i koncepcja Smitha moe mie sens w krajach ubogich w kapita, gdzie nieproduktywne wykorzystanie oszczdnoci na usugi zaspokajajce popyt na dobra zbytkowne moe by tak powan przeszkod w rozwoju gospodarczym, jak sam brak oszczdnoci. Smithowi chodzi o ograniczenie potrzeb gospodarstw domowych, aby zwikszy oszczdnoci i akumulacj, ten jednak problem dzisiejsze wysokorozwinite kraje kapitalistyczne maj z gowy. Std Blaug stwierdza nonszalancko: w tym sensie niemodne stao si rozrnienie midzy prac produkcyjn i nieprodukcyjn, odywa ono zawsze (tylko J.D.) podczas wojny, jako argument na rzecz brania do wojska jednych i odraczania suby innym. (M. Blaug, cyt. wyd., s. 76).
170

284

samego czowieka, jego odczu itp.) Pojcia te dotyczce najczciej zjawisk powszechnych, masowych s precyzowane i skadaj si w kocu na siatk pojciow okrelonej dyscypliny wiedzy. Tworzone przez nauk kategorie maj umoliwi wniknicie we, uchwycenie najistotniejszych jego cech, rozpoznanie i zbadanie najwaniejszych spord faktycznie istniejcych zwizkw i funkcjonujcych mechanizmw. Jeli uda si to zrobi, ludzie uzyskuj moliwo skutecznego oddziaywania na rzeczywisto dany jej fragment w podanym, korzystnym dla nich kierunku. Z pewnoci lepiej (fachowo) mona by to uj czy wyjani; ale nie o to tu chodzi, lecz tylko o wiadomo, e cho rzeczywisto istnieje obiektywnie, pojcia suce jej opisowi i analizie tworz i dobieraj sami ludzie. Udaje im si to lepiej lub gorzej. Lepsze, lepiej dobrane narzdzia pozwalaj wicej zobaczy, lepiej zrozumie, wycign trafniejsze wnioski. Warto te pamita o tym, o czym bya ju mowa w poprzednich naszych rozwaaniach (por. O kopotach z teoriami niezgodnymi ze wzorcem). e mianowicie badacze do pewnego stopnia dowolnie wybieraj sobie przedmiot badania; e rne badane fragmenty rzeczywistoci czsto zachodz na siebie; e rni badacze znajduj si w rnych punktach i odlegociach wobec przedmiotu bada i przez to jedne jego cechy widz wyraniej, inne mniej wyranie, innych jeszcze w ogle nie dostrzegaj. Ma to oczywicie wpyw na tworzone przez nich narzdzia badawcze i na rezultat ich zastosowania. Wreszcie o czym take bya ju mowa badana rzeczywisto zmienia si w czasie. W zmienionych warunkach czsto trac na znaczeniu bd nawet zanikaj pewne wane poprzednio elementy, a inne wysuwaj si na czoo. Take z tego powodu narzdzia dobrze suce opisowi i analizie rzeczywistoci w pewnym okresie, po jakim czasie mog si okaza mao efektywne lub wrcz nieprzydatne. W tym wietle poprawna ocena stworzonego przez Smitha, Ricarda, Marksa narzdzia badawczego w postaci kategorii pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej wymaga uprzedniego zbadania kilku spraw i odpowiedzi na kilka pyta. Trzeba stwierdzi, czy te kategorie byy wytworem naukowej fantazji, czy te miay korzenie w rzeczywistoci, przynajmniej wczesnej; utrudniay czy uatwiay rozpoznanie istotnych cech tej rzeczywistoci i jakich mianowicie; przyczyniy si do wycignicia przez badaczy wnioskw bdnych i szkodliwych czy te susznych w znacznej mierze w okrelonych warunkach; czy zmiany, jakie potem dokonay si w ekonomice, byy tak znaczne i tak powszechne, e kategorie te utraciy wszelk warto (jeli j miay) i stay si szkodliwe dla nauki i praktyki czy te nie byo tak. Podobny zestaw pyta trzeba by sformuowa w stosunku do tych kategorii, ktre we wspczesnym standardzie ekonomii zastpiy kategorie, ktrymi si zajmujemy. Trzeba by zbada zwaszcza, co te nowe kategorie pomogy wyjani i czy s skutecznymi narzdziami poznawczymi we wszelkich istniejcych obecnie warunkach. W oczywisty sposb sensowne odpowiedzi na te pytania nie mog powsta bez odwoania si do historii rozwoju gospodarujcego spoeczestwa ludzkiego. W wiekach XVIII, XIX, XX (nie liczc czasw wczeniejszych) wielu wybitnych ekonomistw przedstawio wiele rnych schematw rozwoju spoeczestwa i gospodarki. Jedni wyrnili tylko 3 stadia rozwojowe, inni 5, 7 i wicej. Nam powinien tu wystarczy prosty i bezpretensjonalny podzia historyczno-rzeczowy: na spoeczestwo pierwotne, rolnicze nisko rozwinite, wczesne spoeczestwo handlowe, spoeczestwo w okresie uprzemysowienia,

285

wysokoprzemysowe oraz transformujce (aktualnie) sw stosunkowo zacofan gospodark z socjalistycznej w kapitalistyczn. Spoeczestwo pierwotne nie znao jeszcze ekonomistw i ich kategorii ekonomicznych, ale sw ekonomik miao. Ogromn cz swej nisko wydajnej pracy musiao powica wytwarzaniu rodkw utrzymania. Wyrastajce z rnicy pci, wieku, dowiadczenia, z istnienia potrzeb duchowych, wsplnego bezpieczestwa itp. nieprodukcyjne formy pracy byy jednak take w zwykych warunkach przynajmniej aprobowane i cenione. Nisko jeszcze rozwinite spoeczestwo rolnicze byo ju jednak zupenie inne. W wyniku wzrostu wydajnoci pracy regularnie pojawia si do znaczna nadwyka ekonomiczna. Miejsce wsplnej pracy i spoecznej wasnoci zajmuj praca i wasno prywatna; spoeczestwo dzieli si na klasy. Produkcyjnie pracuj gwnie masy niewolnicze, a pniej poddani chopi i rzemielnicy. Na podstawie wasnoci i wadzy znaczn cz efektw pracy produkcyjnej przejmuj klasy wysze. yjc w dobrobycie bez koniecznoci pracy, pogardzaj one rolnikami, rzemielnikami, kupcami; za godne siebie uznaj zajcia rycerskie, dziaalno publiczn itp. Rozmiar nadwyki umoliwia, m.in. znaczny rozwj nauk i sztuk. Specyfik europejskiego redniowiecza jest wielka rola Kocioa. W doktrynie chrzecijaskiej praca jest obowizkiem czowieka, zasuguje na szacunek i powinna umoliwi godne ycie. To znaczy, godne stanu, do ktrego si naley. Wszystkie stany pracuj dla wsplnego dobra, kady we waciwy sobie sposb, a rnice w wadze ich pracy uzasadniaj wielkie rnice w sytuacji, sposobie i poziomie ycia. Koci potpia tylko naduycia (np. nadmierny wyzysk i ucisk poddanych, nadmierny zbytek, nadmierne zyski) oraz dziaania zagraajce stabilnoci spoeczestwa stanowego (np. lichw, wielkie zyski zagranicznych kupcw obcych). Take w wyej rozwinitym spoeczestwie rolniczym, nawet gdy samo rolnictwo przeksztaca si ju w kierunku farmersko-kapitalistycznym, zasadniczy schemat ekonomiczny, stanowa budowa i jej ideologiczne uzasadnienie nie ulegaj istotnym zmianom, czego dowodzi rolniczy system ekonomii fizjokratw172. Wczesne spoeczestwo handlowe zasadniczo rni si od rolniczego. Centrami gospodarczymi s tu miasta, te jeszcze pacce danin wielkim feudaom (krlom, ksitom, papieowi itd.), albo te ju wolne i samorzdne. Rzdz nimi bogaci kupcy i bankierzy. Podstaw bogactwa jest tylko w czci praca produkcyjna tego spoeczestwa (na przykad, produkcja jedwabiu i wyrobw zotniczych w Wenecji), gwnie za wyroby spoeczestw obcych. Produkty przywoone nieraz z dalekich krajw, z wysokim ryzykiem, odsprzedawane s dalej z wielkim zyskiem. Wysokie dochody przynosz te operacje pienino-bankowe. W bardziej opartym na wasnej produkcji (czsto ju manufakturowej), ale bogaccym si na handlu zagranicznym spoeczestwie, powstaje merkantylistyczny (handlowy) system ekonomii politycznej (Smith). Spoeczestwo w okresie kapitalistycznego uprzemysowienia jest dobrze znane. Wydajno pracy jest ju, oglnie biorc, do wysoka. Spoeczestwo jest bardzo zrnicowane majtkowo i dochodowo. Gwne rodki produkcji maj w swym rku dwie klasy: przemysowcy i waciciele ziemscy, wsplnie utrzymujce dochody mas robotniczych i chopskich na poziomie skrajnego
172

W redniowieczu zabieranie poddanym czci ich pracy lub produktu przez panw byo jawne i oczywiste. Pene sprywatyzowanie majtkw feudalnych, a potem oczynszowanie chopw, zmniejszay przejrzysto stosunkw. Mimo to, dla fizjokratw nie ulegao wtpliwoci, e rolnik pacc rent oddaje wacicielowi ziemskiemu za darmo cz swej pracy czy produkcji. Oni te uwaaj to za rzecz normaln, a nawet suszn, dopki pazerno i gupota piramidy wacicieli nie zagraa upadkiem rolnictwu.

286

minimum, w czym pomaga im pastwo. Obie te klasy rywalizuj ze sob o podzia nadwyki; waciciele ziemscy korzystaj z tego, e potrzeby ywnociowe ludnoci rosn szybciej ni wydajno pracy w rolnictwie. W przemyle wydajno pracy szybko wzrasta, przemysowcy znaczn cz zyskw oszczdzaj i inwestuj produkcyjnie. Sektor nieprodukcyjny, obsugujcy klasy posiadajce oraz ograniczone efektywnie potrzeby oglnospoeczne, jest jeszcze do wski; rezultaty pracy produkcyjnej s bowiem w wysokim stopniu przeznaczone na rozwj przemysu. Historia poznaa take socjalistyczny wariant spoeczestwa uprzemysawiajcego si. Tu take dochody robotnikw, chopw i innych grup pracowniczych utrzymywane s na niskim poziomie, ktry wymusza pastwo. Nie ma klas i dochodw kapitalistycznych, a kierujca pastwem i gospodark biurokracja mniej kosztuje (bezporednio; porednio koszty biurokratyzacji gospodarki s wysokie) co pozwala utrzymywa wysok stop akumulacji. System jest jednak nieelastyczny, nisko dynamiczny (zwaszcza technicznie) i marnotrawny, mimo braku kryzysw nadprodukcji i bezrobocia. Std dominacja ekstensywnej formy rozwoju. Ze wzgldu na potrzeby akumulacji (oraz wojskowe) sektor nieprodukcyjny jest do wski, mimo stosunkowo szerokiego zakresu urzdze i zabezpiecze spoecznych. W spoeczestwie wysoko uprzemysowionym wydajno pracy oraz nadwyka ekonomiczna s bardzo wysokie. Sytuacja majtkowa i dochodowa klas posiadajcych zapewnia im dobrobyt. Rwnie ludno pracujca najemnie yje w normalnych warunkach dostatnio, std te nie ma ostrych walk spoecznych i potrzeby stosowania brutalnej przemocy. Bardzo znaczne oszczdnoci nie w peni przeksztacaj si w inwestycje, niedostatek efektywnego popytu ogranicza okresowo wzrost gospodarczy, std znaczenie szczeglnych bodcw popytowych. Wysoka wydajno pracy w sferze produkcji materialnej umoliwia rozbudow sfery nieprodukcyjnej; suy ona luksusowej konsumpcji warstw bogatych, jest elementem zamonoci warstw rednich, zabezpiecza te socjalnie (w rnych krajach w rnym stopniu) biedniejsz, pracownicz cz spoeczestwa. Rozwj usug niematerialnych podnosi efektywno w sferze produkcji, a szybki rozwj nauki dynamizuje i rewolucjonizuje produkcj i konsumpcj. Wyodrbnienie spoeczestw przeksztacajcych sw gospodark z socjalistycznej w kapitalistyczn uzasadnia moment historyczny i specyfika ich problemw. Charakteryzuj si one niezbyt jeszcze wysok wydajnoci pracy, co znajduje wyraz w do niskim niezalenie od sposobu liczenia dochodzie na 1 mieszkaca. Prywatyzacja pastwowego majtku produkcyjnego i nieprodukcyjnego stwarza klas kapitalistyczn (wsk grup wielkiego i do szerok drobnego kapitau). Pastwo, ktre uprzednio gromadzio w swych rkach spoeczn nadwyk ekonomiczn i pokrywao z niej potrzeby oglnospoeczne (w tym rozbudowane zabezpieczenia socjalne) oraz wysok akumulacj przemysow, rezygnuje z niej na korzy klasy kapitalistycznej. Nastpuje zasadnicza zmiana w podziale dochodu spoecznego: wskutek bezrobocia, obniki pac realnych, ograniczenia uprawnie i zabezpiecze socjalnych udzia w nim grup pracowniczych radykalnie si obnia. Wysoki i rosncy udzia warstw kapitalistycznych w tym dochodzie przeksztacony jest przede wszystkim w luksusow konsumpcj. Krajowe oszczdnoci i inwestycje s, przynajmniej pocztkowo, niskie, dopyw kapitau zagranicznego (jeli kraj nie ma szczeglnych walorw gospodarczych lub politycznych) jest niewielki i ma charakter selektywny; std szybka modernizacja i wzrost gospodarczy nie s, w oglnej skali, moliwe. Szybko tworzone, na wzr krajw wysokorozwinitych, urzdzenia ekonomiczne (konkurencja, elementy nowoczesnej infrastruktury) nie s w stanie zdecydowanie podnie efektywnoci gospodarki.

287

Opis wybranych szczebli rozwojowych nie jest precyzyjny, moe budzi rne wtpliwoci i zastrzeenia. Czy mimo to co istotnego z niego wynika? Wydaje si, e tak. Widoczne jest, przede wszystkim, e kategorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej, ktre stworzyli i ktrymi si posugiwali ekonomici klasyczni, miay gbokie korzenie w rzeczywistoci tak wczesnej, jak i wczeniejszej. Praca polegajca na wytwarzaniu materialnych rodkw zaspokojenia potrzeb ludzkich (take produkcyjnych) bya przez tysice lat dominujc form pracy spoecznej, a i do dzi jest w rnych krajach, w rnym stopniu, odpowiednio do ich ekonomicznego i spoecznego poziomu istotn jej czci. Wzrost wydajnoci pracy produkcyjnej umoliwia stopniowe zwikszenie udziau pracy nieprodukcyjnej w wysiku spoecznym, to za wpywao zwrotnie coraz silniej (dzi czsto wrcz decydujco) na proces produkcji (metody, wytwarzane produkty, efektywno). Jeli praca produkcyjna i nieprodukcyjna, ich zwizek, dynamika tego zwizku, s realnymi faktami ekonomicznymi, to dlaczego ich wykrycie, poprawne ujcie, zbadanie przez ekonomistw, nastpio stosunkowo pno? Mona odpowiedzie, e przecie ekonomia jako nauka pno powstaa, ale byby to raczej unik ni wyjanienie tej konkretnej kwestii. Pojcia i analizy ekonomiczne pojawiaj si, gdy wysuwa je gospodarcza i spoeczna praktyka. Pojawia si problem, okrelone grupy spoeczne z okrelonych powodw s zainteresowane jego identyfikacj i zbadaniem i, prdzej czy pniej, to nastpuje. Wczesne spoeczestwa prowadziy gospodark tradycyjn; dowiadczenie dyktowao im podzia pracy na wytwarzajc materialne rodki utrzymania i wszelkie inne. W okresie antyku i redniowiecza, wyodrbnienie pracy produkcyjnej jako przeznaczenia klas niszych zaspokajao ideologiczn potrzeb klas wyszych. Dopiero w czasach nowoytnych powsta problem bogactwa kraju i rde jego wzrostu. Wysuno go silne ju mieszczastwo przeciwko tradycyjnym stosunkom spoecznym i politycznym, dajcym przewag wacicielom ziemskim. Twrcy handlowej szkoy ekonomii przedstawili kupcw, bankierw, manufakturzystw-eksporterw jako tych, ktrzy pomnaajc pienidze pomnaaj bogactwo kraju, i skonili wadze do poparcia ich interesw. W Anglii przywileje dla tych grup szkodziy interesom przemysu rozwijajcego produkcj na rynek krajowy, std krytyka merkantylizmu przez ekonomistw przedklasycznych i wysunicie przez nich pracy produkcyjnej w szerokim ujciu jako rzeczywistego rda bogactwa kraju. We Francji, rujnujce rolnictwo i ca gospodark efekty polityki merkantylistycznej musiay wywoa siln reakcj, tumaczc powstanie rolniczej szkoy ekonomii, ktra przeniosa rdo bogactwa kraju z powrotem na wie, a prac farmerw uznaa za jedynie produkcyjn. Warunki do korekty tego przegicia i poprawnego okrelenia pracy produkcyjnej powstay w szybko uprzemysawiajcej si Anglii. Problem nabra tam istotnego znaczenia praktycznego i ideologicznego zarazem. Kapita przemysowy zainteresowany by maksymalizacj akumulacji, tymczasem znaczn cz nadwyki ekonomicznej przejmowaa i zuywaa nieprodukcyjnie wasno ziemska i grupy spoeczne j obsugujce. Odkrycie i poprawne zbadanie wanego problemu ekonomicznego powinno co przynie teorii, a take praktyce. Czy tak si stao w tym wypadku? Niewtpliwie tak. ywioowe denie kapitau przemysowego w Anglii do ograniczenia konsumpcji spoecznej w imi wzrostu akumulacji, do ograniczenia sfery nieprodukcyjnej w imi wzrostu produkcyjnej, uzasadnione teoretycznie przez Smitha i Ricarda, stao si typowe dla krajw podejmujcych i realizujcych szybkie uprzemysowienie. S, oczywicie, sytuacje wyjtkowe, gdy kraj moe dokona 288

uprzemysowienia ze rodkw zewntrznych, albo gdy rozwj nieprzemysowych dziaw gospodarki zapewnia wysokie i trwae korzyci. Z reguy jednak uprzemysowienie wymaga od spoeczestwa do dugiego okresu duych wyrzecze konsumpcyjnych. Biedna jeszcze w punkcie wyjcia ludno, a take dua cz klas posiadajcych, broni si przed tym, std czste uycie przymusu pastwowego. W ZSRR i (sabiej) w innych krajach socjalistycznych stworzony zosta w tym celu rozbudowany system przymusu, okresowo terroru, ale totalitarne systemy istniay i dotd wystpuj w realizujcych szybkie uprzemysowienie pastwach niesocjalistycznych (np. w azjatyckich tygrysach; takie systemy tworzone s te w celu budowy potgi militarnej i prowadzenia wojny). Nadzieja, e rozwj gospodarki kraju osignie si za darmo albo ze rodkw bogatych krajw zaprzyjanionych, s kosztown w skutkach naiwnoci. Podzia pracy na produkcyjn i nieprodukcyjn by krytykowany jeszcze za ycia Smitha i Ricarda. Byo kilka tego przyczyn. Przede wszystkim, nie mg on wzbudzi zachwytu w grupach zaliczanych do nieprodukcyjnych, niektrych bardzo wpywowych, ze wzgldw prestiowych choby. Wprawdzie obaj wielcy ekonomici podkrelali, e podzia ten nie wie si w aden sposb z ocen prac, uznaniem prac produkcyjnych za lepsze, a nieprodukcyjnych za gorsze, ale z punktu widzenia akumulacji i rozwoju nie byo do takiej kwalifikacji daleko. Druga przyczyna miaa charakter merytoryczny. Byy mianowicie prace, ktre wedug kryterium Smitha i Ricarda musiay by zaliczone do nieprodukcyjnych, a ktre jednak, od razu lub z odroczeniem, wywieray znaczny, a niekiedy wielki, wpyw na prac produkcyjn i jej efekty. Decydujce o rozwoju produkcji osignicia nauk podstawowych, przyrodniczych, technicznych, wielkie wynalazki, innowacje techniczne, organizacyjne i inne, praca pedagogw itd. nie mogy znale waciwego odbicia w dychotomicznym podziale. Niewtpliwie byo to jego saboci, ale gdyby sprbowa wprowadzi te oddziaywania, podzia ten i jego sens przestayby istnie. Trzecia przyczyna pojawia si z pewnym opnieniem. Z teorii wartoci opartej na pracy produkcyjnej grupa angielskich zwolennikw nauki Ricarda wycigna wnioski socjalistyczne. Potem Marks rozwin t teori w teori wartoci dodatkowej i stworzy wielk konstrukcj teoretyczn, ktrej sensem byo oskarenie kapitalizmu i prognoza jego upadku 173. By to chyba gwny powd tego, e koncepcja pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej zostaa z zachodniej ekonomii szybko i radykalnie wyeliminowana, bez zatrzymywania si nad uzasadnieniem, plusami i minusami. Cokolwiek staje si orem w rkach wroga klasowego trzeba odrzuci, zniszczy to wrcz odruch bezwarunkowy komunistw i antykomunistw po rwni. Odkrycie, sprecyzowanie, zbadanie faktw, zjawisk, rzeczywistych problemw przez nauk powinno przynie korzyci, choby tylko teoretyczne, a nie szkody, nawet gdyby byy
173

Marks mia co najmniej trzy powody, aby przyj koncepcj pracy produkcyjnej za podstaw. Po pierwsze, praca produkcyjna jest rzeczywicie podstaw istnienia spoeczestwa ludzkiego, decyduje o sposobie i poziomie ycia, wpywa na dynamik zmian. Po drugie, w tym okresie, nawet w przodujcej w rozwoju gospodarczym Anglii, stanowia ona ponad 80% caoci pracy spoecznej. Po trzecie, w sferze pracy produkcyjnej realizoway si stosunki spoeczne, ktre Marksa jako socjalist najbardziej interesoway, ktre chcia zbada: midzy robotnikami a kapitalistami, gwnymi klasami nowoczesnego spoeczestwa. Pojcie pracy produkcyjnej jest u Marksa szerokie, chodzi mu zawsze o robotnika cznego, czyli o wszystkich ludzi i wszystkie prace, ktre wsptworz towar. Wchodzi tu take praca kapitalisty, jeli jest on organizatorem procesu produkcyjnego w szerokim sensie, czyli do momentu przejcia towaru w sfer konsumpcji. Patrzc na uproszczone z koniecznoci marksowskie modele teoretyczne, konstrukcje abstrakcyjne, czsto si o tym zapomina, zwaszcza, gdy ma si inny trening. Veblen, ktry inaczej dzieli prac, take jednak niekorzystnie dla klas uprzywilejowanych, rwnie zosta odrzucony w gwnym nurcie ekonomii.

289

nieprzyjemne. Koncepcje ekonomiczne przynosiy jednak czsto powane szkody, gdy byy bdne, albo tylko czciowo suszne, a niekiedy nawet gdy byy cakowicie poprawne naukowo. W tym ostatnim przypadku powodem bywa czsto niezrozumienie wewntrznych ogranicze teorii pyncych z przyjtych zaoe. Innym powodem bywa rozcignicie teorii i praktyki na niej opartej poza granic zakrelon warunkami, w ktrych powstaa, albo ktrych dotyczya. Klasycznym przykadem teorii, ktra w praktycznym zastosowaniu okazaa si szkodliwa, wrcz rujnujca dla gospodarki, jest merkantylizm francuski. Teoria fizjokratyczna, take zdaniem Smitha bdna, okazaa si natomiast nieszkodliwa, gwnie dlatego, by moe, e ma grupa entuzjastw Quesnaya nie zyskaa wpywu na gospodark 174. Koncepcja pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej naley do tych, ktre byy w praktyce naduywane, co w tym przypadku, podobnie jak w wielu innych, doprowadzio do znacznych szkd. Wystarczy tu przypomnie realizacj w praktyce tej koncepcji w krajach socjalistycznych. ZSRR, a potem kraje demokracji ludowej, staray si szybko uprzemysowi. Trwaa zimna wojna, ktra moga przeksztaci si w gorc, nawet atomow, co skaniao do szczeglnie intensywnego wysiku. rodki na uprzemysowienie musiay by wydzielone kosztem konsumpcji spoecznej. W warunkach, w ktrych sfera pracy produkcyjnej miaa kluczowe znaczenie, sfera pracy nieprodukcyjnej zostaa maksymalnie ograniczona. Praca nieprodukcyjna traktowana bya w praktyce jako gorszy rodzaj pracy i znacznie te gorzej wynagradzana. Jej odwrotny wpyw na sfer produkcji by niedoceniany. W rezultacie tego a take biurokratycznego kierowania i zarzdzania gospodark w wielu dziedzinach innowacyjno, wynalazczo, troska o dobr robot wrcz zamary. Poza szczeglnymi wyjtkami jednak naukowcy nie mog odpowiada za wszystko to, co wyniko z ich odkry, za to, jak zostay one uyte przez innych ludzi. Koncepcja pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej zostaa poniechana w gwnym nurcie ekonomii wspczesnej. Dlaczego? Dziaay tu niewtpliwie przyczyny ju poprzednio wymienione, ale dosza jeszcze jedna, prawdopodobnie decydujca. Efektywno pracy produkcyjnej jest ju tak wysoka w czowce krajw, e moga bardzo si rozwin, zdecydowanie zwikszy swj udzia w oglnej sumie pracy spoecznej, praca nieprodukcyjna. Szereg jej form ma dzi wrcz kluczowe znaczenie dla postpu technicznego, dalszego rozwoju pracy produkcyjnej. Z drugiej strony, wielkie nagromadzenie w rkach wyszych klas spoecznych majtkw i dochodw napdza rozwj obsugujcych ich luksusow konsumpcj form pracy nieprodukcyjnej. W takim spoeczestwie nie istnieje ju problem gromadzenia rodkw na inwestycje kosztem konsumpcji. Co wicej, odpowiednio wysoka i rosnca konsumpcja (take ta organizowana przez pastwo) jest warunkiem wykorzystania istniejcych w kraju mocy produkcyjnych i zasobw pracy oraz dalszej rozbudowy gospodarki. W zwizku z tym, rozrnienie midzy prac produkcyjn a nieprodukcyjn nie ma tu ju istotnego, praktycznego sensu, jak miao w spoeczestwach na niszym szczeblu rozwoju. Inne kategorie potrzebne s do opisu i analizy ekonomicznej. Nawet jeli posugiwanie si kategoriami pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej w kraju wysoko uprzemysowionym przestao by potrzebne, pomaga w wyjanieniu problemw takiego
174

Przykadw teorii bezmylnie lub rozmylnie przenoszonych z jednych warunkw w drugie, zupenie rne, w ktrych musz przynie wielkie szkody, moe dostarczy w obfitoci wspczesna, polska rzeczywisto. atwo byoby wskaza szereg z nich, wykaza ich szkodliwe konsekwencje nie jest to jednak temat tego opracowania.

290

kraju, trudno zrozumie, dlaczego samo ich rozrnianie miaoby by szkodliwe lub nawet bardzo szkodliwe. Chyba e chodzi tu o ideologiczne zabezpieczenie wewntrzne w spoeczestwie bogatym, ale dochodowo i majtkowo bardzo zrnicowanym, oraz zewntrzne, krajw bogatych wobec masy krajw biednych. Na pewno szkodliwe s natomiast konsekwencje odrzucenia tego rozrnienia dla stosunkw kraju wysokorozwinitego z krajami na niszym szczeblu rozwoju. Zarwno naukowcom, jak i elicie, utrudnia to zrozumienie problemw krajw mniej rozwinitych ich problemw ekonomicznych, spoecznych i politycznych. Musi to prowadzi do powanych bdw w polityce wobec nich. Fatalne wrcz skutki przynosi z reguy krajom na niszym szczeblu rozwoju wymuszone lub dobrowolne, bezkrytyczne przyjcie i realizowanie koncepcji panujcych aktualnie w nauce ekonomicznej i praktyce (albo moe suszniej byoby powiedzie: w praktyce i nauce) krajw znacznie wyej rozwinitych. Tak jest te, jak si wydaje, w kwestii przez nas badanej. Eliminacja w myli ekonomicznej stosunkowo zacofanego gospodarczo postsocjalistycznego kraju rodkowo- i wschodnioeuropejskiego podziau na prac produkcyjn i nieprodukcyjn nie eliminuje problemu ograniczania konsumpcji w celach akumulacji, a tylko go zaciemnia. Podzia i problem faktycznie istnieje i funkcjonuje wywierajc wpyw na praktyk. Starajc si zredukowa masow konsumpcj, redukuje si coraz bardziej sfer usug socjalnych, mniej ceni i opaca prac zatrudnionych w sferze budetowej. Eliminacja tego podziau suy natomiast dobrze jako zasona i osona dokonujcych si procesw spoeczno-gospodarczych. Gwatowna rozbudowa porednictwa handlowego, taka rozbudowa bankowoci i absurdalne czsto gospodarczo, korzystne tylko dla aferzystw, dziaania licznych bankw przedstawione by mog jako podnoszenie gospodarki na wiatowy poziom nowoczesnoci. Marnowanie spoecznego wysiku na ogromn luksusow konsumpcj maej czci spoeczestwa nie moe zosta waciwie tak, jak przez A. Smitha ocenione; ba, moe by przedstawione jako korzystne dla wzrostu produkcji i zmniejszenia bezrobocia. Ludzie atwiej godz si przez to z powstawaniem bogactwa i biedy, ale szkody dla kraju, jego rozwoju gospodarczego, s ogromne i niepowetowane. Odrzucenie w kraju na wyszym poziomie rozwoju koncepcji powstaych w specyficznych warunkach krajw mniej rozwinitych, nawet jeli udowodniona zostaa ich bdno, nie zawsze jest suszne. Nawet bowiem oglnie bdne koncepcje mog zawiera elementy suszne, trafnie ujmowa pewien fragment, pewn stron rzeczywistoci, przy czym niekoniecznie tej, w ktrej si pojawiy. O co chodzi, mona wyjani na przykadzie rnych, opartych na rnych kategoriach ekonomicznych, metodach liczenia dochodu spoecznego. Fizjokraci uznali za produkcyjn tylko prac w rolnictwie (tym, ktre jest zdolne, dziki wyposaeniu kapitaowemu, przynie nadwyk ekonomiczn; ale ten warunek moemy w naszym rozumowaniu pomin). Tablica ekonomiczna Quesnaya przedstawia z tego wanie punktu widzenia, przy pewnych zaoeniach upraszczajcych, wytwarzanie i podzia produktu spoecznego. Fizjokratyczna koncepcja pracy produkcyjnej zostaa skrytykowana przez Smitha i odrzucona w ekonomii politycznej. Praca w rolnictwie jest jednak czci pracy produkcyjnej w szerszym (smithowskim) sensie; liczony przez fizjokratw dochd spoeczny jest czci dochodu spoecznego liczonego metod opart na klasycznym ujciu pracy produkcyjnej. W zacofanych krajach rolniczych dochd liczony fizjokratycznie nie odbiega daleko od dochodu liczonego klasycznie. Ponadto, nawet w wyej rozwinitych krajach zdarzaj si okresy (np. dugotrwaa wojna), kiedy zasoby produktw rolnych maj kluczowe znaczenie dla przetrwania spoeczestwa, 291

co dyktuje te nienormalne proporcje wymienne. Nadwyka produktw rolnych ponad minimum, ktre musi zostawa na wsi, wyznacza oglnie moliwoci zatrudnienia poza rolnictwem. Gdy forsowna industrializacja zwiksza szybko liczb ludnoci miejskiej, przemysowej, a jednoczenie ogranicza wzrost, albo nawet cofa produkcj roln, przez wiele lat musz istnie kartki ywnociowe. Jak si okazuje, fizjokratyczna konstrukcja nie jest zupenie bdna, pusta, albo dawno ju przeyta. Oywia si ona, gdy pojawiaj si znowu, z tych czy innych przyczyn, warunki, na ktre bya nacelowana. Dochd spoeczny liczony metod fizjokratyczn jest take kategori sensown, jeli zada si waciwe pytanie: Kto utrzymuje ywnociowo cae spoeczestwo, jak powstaje i dzielona by musi produkcja rolna, aby reprodukcja w tym zakresie (prosta, rozszerzona) moga nastpowa? Niemal dokadnie to samo mona powiedzie o dochodzie spoecznym liczonym w oparciu o klasyczn kategori pracy produkcyjnej. Praca taka jest czci oglnej sumy pracy wydatkowanej przez spoeczestwo. W krajach rednio rozwinitych, dochd liczony t metod nie odbiega daleko od dochodu liczonego nowoczenie. Ponadto, nawet w wyej rozwinitych krajach zdarzaj si okresy (wojna, kryzys), gdy wielko produkcji materialnej, a nie usugi niematerialne, ktrych zakres gwatownie si wwczas kurczy, ma kluczowe znaczenie, co wywouje i znajduje wyraz w nienormalnych proporcjach wymiany towarw na usugi. Kurcz si wwczas, a niekiedy wrcz zanikaj, liczne zawody, ktre rozwiny si poprzednio na gruncie wysokiego poziomu produkcji materialnej (np. niemono znalezienia pracy przez filozofw w okresie kryzysu). Liczenie dochodu spoecznego metod klasyczn (co nie przeszkadza jego liczeniu innymi metodami) ma zasadniczy walor w kraju uprzemysawiajcym si i ma sens we wszelkich warunkach, w ktrych kategoria pracy produkcyjnej nabiera istotnego znaczenia. Odpowiada ono na pytanie: Kto utrzymuje materialnie cae spoeczestwo, gdzie i jak powstaje i jak musi by dzielony produkt materialny, aby reprodukcja (prosta albo rozszerzona) moga nastpowa. Jest oczywiste, e gdy dochd narodowy ujmowany jest na sposb fizjokratyczny albo klasyczny, pojawiaj si pierwotny, a nastpnie wtrny i dalsze oraz ostateczny jego podziay co nie wystpuje przy obecnie obowizujcej metodzie liczenia. I znw: wbrew pozorom nie jest to bynajmniej sztuczna konstrukcja pozbawiona znaczenia poznawczego. Ma ona znaczenie take dla praktyki spoeczno-ekonomicznej, jeli chce si z niej skorzysta. Liczenie produktu narodowego anglosasko-oenzetowsk metod odpowiada na inne, szersze pytanie: Gdzie i jak powstaje i jak jest dzielony produkt caej sumy pracy, ktra, skoro jest opacona, musi by uznana za zasadniczo spoeczn. Mona tu te mwi, oczywicie, o cznym efekcie wszystkich czynnikw produkcji i usug. Nie bdziemy ju rozwija rozumowa, ktre s oczywiste: e odmiennych kategorii wyjciowych i opartych na nich konstrukcji nie naley pochopnie ocenia, atwo dyskwalifikowa, bezmylnie ich sobie przeciwstawia jako absolutnie bdne i absolutnie suszne, tylko jedn za jedynie suszn uznawa i ni si posugiwa. Kada z tych, o ktrych bya mowa, ma swoje plusy i minusy, co ujawnia i co ukrywa. Kada ma ograniczenia, ktre tym mniej wa, im bardziej rzeczywisto przy jej pomocy badana zblia si do zaoonej dla niej. Rozpatrujc kwesti pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej prbowalimy zweryfikowa metod, ktr posuguje si M. Blaug: metod wzorca. Okazaa si ona w tej kwestii jaki w innych niewaciwa, naukowo nieskuteczna, niepodna, a w praktycznym zastosowaniu czsto wrcz mylca i szkodliwa. 292

LISTY
Wstp Staraem si dotrze z moimi tekstami ekonomicznymi i politycznymi, gdzie mogoby to mie sens, jaki wpyw... Sens i konsekwencje programu Balcerowicza przesaem do ponad 20 (chyba) posw, z premierem T. Mazowieckim wcznie, ale adnego odzewu nie byo. Dyskusj wywoa waciwie tylko artyku Lewica i jej program; podobno Rakowski dosta opr za jego zamieszczenie w Dzi. Napisaem referat programowy dla PPS, ale ta go w kocu odrzucia. Krytykowaem (bez efektu) iluzje chadeckie (Przeciszewskiego), te, oczywicie, bez skutku. Pisaem do Przegldu Domaskiego, ale nie chcia nic drukowa. Dostawaem gwnie odmowy druku nawet dobrych moich referatw na konferencjach midzynarodowych o R. Luksemburg. Nie skar si, bo wiedziaem, e tak bdzie, ale robiem, co mogem. Duej i lepiej uoya si wsppraca z Tygodnikiem i Magazynem Antyrzdowym, ale te w kocu emy si rozeszli. Czasem jednak dostawaem podzikowania za zestaw moich artykuw (przykadem list od E. Redliskiego zaczony). Staraem si nawiza kontakt z zagranicznymi krytykami zabjczego dla Polski neoliberalizmu Poznaskim, Klein, ale bez efektu. Poniewa socjalizm nie ma dzi szans, prbuj namwi sd lewic na wystpienie ze wzgldnie realnym programem Spoecznej Gospodarki Rynkowej bo to, co prezentuje jest aosne. Oleksy nie odpowiedzia. Moe dostan co od Napieralskiego albo ktrego z przywdcw rozbitego ruchu zwizkowego cho wtpi w to. To ju Europejczycy. Dla porzdku napisaem do Komorowskiego. Niestety, na nic nie mam ju siy. 15/IX/10

293

294

295

Warszawa, 12 wrzenia 2010 r. Jan K. Dziewulski Prof. Uniwersytetu Warsz. do emerytury kierownik katedry Historii Myli Ekonomicznej na Wydziale Nauk Ekonomicznych Raszyska 3A m. 13 tel. d. 22 628 30 64

Pan Przewodniczcy NSZZ Solidarno JANUSZ NIADEK Way Piastowskie 24 80-855 Gdask

Panie Przewodniczcy, Sdzc z ostatnich wypowiedzi M. Jurczyka i niektrych prominentnych dziaaczy obecnej Solidarnoci, wadze Zwizku zrozumiay ju to, co ja zrozumiaem 20 lat temu, a chopski senator S. Ceberek 15 lat: kto, jak i do czego wykorzysta wielki, historyczny zryw robotniczy, w najbardziej cyniczny sposb. Pozwalam sobie w zwizku z tym przesa kilka moich publikacji, od pierwszej krytyki planu Balcerowicza do dzisiejszej propozycji: prby zablokowania wyprzeday resztek majtku (kapitau!) narodowego i zdecydowanego dziaania przez wszystkie prospoeczne siy w Polsce aby odsun od wadzy neoliberaw i podj budow Spoecznej Gospodarki Rynkowej nordyckiego typu. Nawet gdyby szanse na jej zbudowanie nie byy wysokie. Moe te moje publikacje przydayby si w procesie ksztatowania samowiadomoci Zwizku, ktra szczeglnie w NSZZ Solidarno jest niezwykle niska. Brak jest bowiem nadal powszechnego zrozumienia, e kluczowe znaczenie od pocztku miay i nadal maj stosunki ekonomiczne wasno i wyrastajcy z niej podzia efektw pracy spoecznej, ostre rnice interesw pracy i kapitau. Tutaj, a nie w sferze zwanej dawniej nadbudow, tkwi konflikt midzy antynarodow i antyspoeczn parti kapitau zagranicznego i krajowego PO a interesami zwykych ludzi, tak fatalnie reprezentowanych przez awanturnikw z PIS-u i obskuranckich a pazernych kreatorw pastwa wyznaniowego. cz pozdrowienia (Jan Dziewulski) 9 zacznikw PS. 1. Byem w Solidarnoci (jako jej lokalny dziaacz przewodniczcy na WNE UW) od jesieni 1980 nieprzerwanie do jesieni 1994, po czym wystpiem z niej uzasadniajc to artykuem Z kim i dokd (w zaczeniu). 2. www.jandziewulski.waw.pl, skrzynka e-mail jadzielski@onet.pl 296

Wysane zaczniki: Plan Balcerowicza Prywatyzacja Bezrobocie Klasa robotnicza i socj. Z kim i dokd Szansa na SGR Liberalizm i keynesizm Jak otworzy drog Ceberek Pan Przewodniczcy Komisji Krajowej WZZ Sierpie 80 BOGUSAW ZITEK Warszawska 19 40-009 Katowice Pan Przewodniczcy Forum Zwizkw Zawodowych TADEUSZ CHWAKA Plac Teatralny 4 85-069 Bydgoszcz Pan Przewodniczcy OPZZ JAN GUZ Kopernika 36/40 00-924 Warszawa Pan Przewodniczcy Komisji Krajowej NSZZ Solidarno 80 BOGUSAW WARZYSKI Pikna 22 m. 8 00-549 Warszawa

297

Warszawa, 7 czerwca 2009 r. Jan Dziewulski Em. profesor WNE UW zam. Raszyska 3 A / 13 02-026 Warszawa tel. 022 628-30-64

Pan Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej Prof. L. Kaczyski Warszawa Krakowskie Przedmiecie Paac Namiestnikowski lub Kancelaria Wiejska 10 00-498 Warszawa Panie Prezydencie, By moe zainteresowaaby Pana ktra z czci niepublikowanego jeszcze referatu, wygoszonego przeze mnie na III Podlaskim Forum Ekonomistw w Biaymstoku w marcu 2009. Z powaaniem (J. Dziewulski) *** Warszawa, 17 czerwca 2009 roku Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Piotr Kupaj, Dyrektor Biura Doradcw, Ekspertyz i Opinii

Pan Profesor Jan K. Dziewulski Wydzia Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego

Szanowny Panie Profesorze,

298

uprzejmie dzikuj w imieniu Pana Lecha Kaczyskiego, Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, za przekazanie referatu wygoszonego przez Pana na III Podlaskim Forum Ekonomistw. Tre referatu spotkaa si z duym zainteresowaniem ze strony doradcw Prezydenta RP. Skadam jeszcze raz serdeczne podzikowania i ycz Panu wielu sukcesw w pracy zawodowej. Z powaaniem (-) Piotr Kupaj

299

Jan Dziewulski Professor (retired) University of Warsaw Faculty of Economic Sciences Warszawa, 10.XII.2008 Dear Mrs. Klein, In your interview to Gazeta Wyborcza (No. 279, 29-30.XI.2008) answering Mr. Orliski to his reasoning about the activity of Mr. Sachs in Poland at the beginning of Polish transformation you reasonably noted: The Solidarity movement had its own economic ideas, which have nothing in common with neoliberalism and reaganomics ... Suddenly in very short period of time those ideas were rejected. Mr. Orliskis answer and his further explanations were typical for the Polish Right. They derive out of neoliberal capitalistic and antisocialist ideology. At present this ideology is obligatory in Polish political life in general and in mass-media in particular. It creates a base for the so-called political correctness and obligatory glance on history. The reality is entirely different. I tried to present it in my reports at many scientific conferences. I am enclosing three of them for your kind consideration. Lately book of Mr. David Ost Downfall of Solidarity has been published in Polish (I have not read it yet). The important information on the subject of your interest contain, among others, works of Professor K.Z. Poznaski (University of Washington, Seattle, USA), especially in Polish published: A Great Twist. The Defeat of Polish Reform and The Reforms Insanity. The Sell Out of Poland (Warszawa 2000 and 2001). These very interesting books were published in very small edition and almost completely ignored by the Polish mass-media. It has been very difficult in contemporary Poland to publish analysis critical to capitalistic transformation. Sincerely Yours,

The reports: 1. Die Arbeiterklasse und der Sozialismus.... Report at conference Marxism in Uebergang zum 21 Jahrhundert (Marxism in passage to 21 century), Elgersburg (Germany), III.1999. In Konferenzpapiere..., University of Hanover 1999. 2. Mechanisms of capitalistic transformation... Report at conferences The World-wide Challange of Globalisation for the Left, Trewir (Germany), VII.2004. In materials of this conference; a short Polish version entitled Faszywy krok (the false track) in Owiata i Wychowanie (Polska, Warszawa) nr 6, 2004. 3. O szansach na Spoeczn Gospodark Rynkow w posocjalistycznej Polsce (the chance for for social market economy in postsocialist Poland) report at conference Gospodarka i pastwo dla spoeczestwa (Economy and state for society) in Warsaw School of Management, Warsaw, VI.2008 (publication forthcoming). 300

301

Warszawa, 12 sierpnia 2009 r. Prof. Jan Dziewulski

Profesor G.W. Koodko Akademia prof. L. Komiskiego Jagielloska 59 03-301 Warszawa

Panie Profesorze, By moe zainteresowaby Pana ktry fragment referatu, wygoszonego przeze mnie na III Podlaskim Forum Ekonomicznym w Biaymstoku wiosn br. Opracowanie ma charakter popularyzacyjny. Wobec braku szans w mediach przedstawiem je poza Biaymstokiem w paru miejscach w Warszawie. Oczywicie bez szerszego odzewu i wpywu na cokolwiek. Niestety polski neoliberalizm mimo kryzysu nadal panuje niepodzielnie, co wicej, wykorzystuje kryzysow sytuacj, aby szybciej jeszcze zrealizowa swe antyspoeczne i antynarodowe idee, cele i interesy. Pan Profesor jest nadal (take w tym referacie, cho nieco ukrytym) moim pozytywnym bohaterem, nadziej na (niezbyt niestety prawdopodobny) zwrot w polityce spoeczno-gospodarczej. Serdecznie Pana pozdrawiam

302

Warszawa 11 sierpnia 2010 r. Jan K. Dziewulski prof. Uniwersytetu Warsz. (do emerytury kierownik kat. Historii Myli Ekonomicznej Wydziau Nauk Ekonomicznych) Raszyska 3A m. 13 02-026 Warszawa tel. d. 22 628 30 64 Pan Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej Bronisaw Komorowski w miejscu do rk wasnych Panie Prezydencie, wysuchaem uwanie Paskiego inauguracyjnego ordzia. Spord szeregu pozytywnych i negatywnych uwag, ktre mi ono nasuno, jedna wydaa mi si najwaniejsza. Niestety nie jest Pan ekonomist i chyba nie bardzo rozrnia Pan liberalizm jako prd wolnociowy od liberalizmu ekonomicznego wraz z ukrytym za nim darwinizmem spoecznym. Chyba te nie orientuje si Pan w dalekosinych skutkach dla Polski realizowanej pod hasem transformacji, obecnie przez spadkobierczyni L. Balcerowicza i KL-D Platform Obywatelsk neoliberalnej polityki gospodarczej i spoecznej. No i jak T. Mazowiecki gdy wygasza swoje ordzie mao Pan wie o Spoecznej Gospodarce Rynkowej. W zwizku z tym przesyam wyjaniajce te sprawy ostatnie moje publikacje. Mam (nik wprawdzie) nadziej, e Pan je przeczyta, nie za tylko ktry z Paskich urzdnikw. Namawiaby ponadto usilnie, aby niezalenie od kontaktw z prof. Belk (liberaem obecnie w istocie, w swoim czasie wybranym te przez L. Millera jako dobrze ocenianym przez midzynarodowe koa finansowe), neoliberalnym fundamentalist J. Rostowskim et co., przeprowadzi Pan kilka zasadniczych rozmw z prof. G. Koodk. Moim zdaniem najwybitniejszym spord wspczesnych polskich ekonomistw, rangi Eug. Kwiatkowskiego. Przepraszam za miao i ocen, ktre bd Panu obce, ale obaj jestemy przecie rwnymi sobie obywatelami tej samej Ojczyzny. Tyle e jedni jej obywatele nawet za komuny j budowali, a inni od 20 lat systematycznie j wyprzedaj. Czyim wic bdzie Pan Prezydentem? Niezadugo spoza piknych sw to si wanie okae. Obecnie w pierwszym rzdzie chodzi o to, czy powstrzyma Pan uzasadnian kolejnym ratowaniem budetu wyprzeda reszty majtku (kapitau!) narodowego, w tym kolei, poczty, kopal wraz ze zoami bo to, a nie pomoc prawna obywatelom ma kluczowe znaczenie. Z powaaniem dla Urzdu i Pana osobicie PS. Teksty w ujednoliconej formie, CV i skrcona bibliografia w Internecie www.jandziewulski.waw.pl Skrzynka jadzielski@onet.pl 303

Warszawa, 18 czerwca 2010 r. Dotyczy spoecznej gospodarki rynkowej175

Szanowny Pan Donald Tusk Prezes Rady Ministrw

W 1989 r. nard popar prospoeczny program reform gospodarczych Solidarnoci, okrelony nastpnie w polskiej konstytucji jako ustrj spoecznej gospodarki rynkowej. Jednak praktyczna realizacja reform, dokonana pod wpywem presji doktryny neoliberalnej, posza w zupenie przeciwnym kierunku. Otworzya Polsk na niczym nieograniczone oddziaywanie globalizacji i midzynarodowych rynkw finansowych. Aby przeama opr spoeczny, zastosowano terapi szokow, wyprbowan wczeniej w krajach Ameryki Poudniowej. Po dwudziestu latach transformacji krajowa produkcja spada do poowy, utrwalio si due bezrobocie a modzi Polacy masowo wyjedaj szuka pracy za granic. Kolejne rzdy nie potrafi zrwnoway budetu, prowadz wyprzeda majtku narodowego i zaduaj pastwo. W 2016 r. koczy si zakaz sprzeday polskiej ziemi cudzoziemcom, mimo e za utrzymaniem tego zakazu wypowiada si wikszo spoeczestwa. Obecny globalny kryzys finansowo-gospodarczy pomnoy negatywne skutki neoliberalnej, globalistycznej gospodarki i unaoczni bdy tej doktryny. Odcio si od niej wielu uczonych, w tym jej prominentny gosiciel J. Sachs. Stopniowo odchodzi si od tej polityki w rnych krajach. Cakowicie zerway z ni najbardziej poszkodowane kraje Ameryki Poudniowej. Natomiast w Polsce taka polityka jest nadal kontynuowana z coraz gorszymi skutkami. Dalsze kontynuowanie takiej polityki prowadzi kraj do powanego kryzysu gospodarczego, podobnie jak wczeniej Argentyn, a teraz Grecj. W niektrych rodowiskach narasta niezadowolenie spoeczne i oczekiwanie zasadniczej zmiany kursu. Uwaamy zatem, i zmiana polityki spoeczno-gospodarczej pastwa jest piln koniecznoci. Niezbdna jest naprawa gospodarki i ustroju pastwa oraz zerwanie z okamywaniem spoeczestwa. Polska musi zdystansowa si od neoliberalnych zalenoci oraz powrci do wasnych, konstytucyjnych zasad spoecznej gospodarki rynkowej oraz programw rozwojowych. W zaczeniu przesyamy merytoryczn analiz tego problemu, zawierajc rwnie pozytywny program naprawczy. 1. Prof. dr hab. in. Wodzimierz Bojarski 2. Prof. dr hab. Zdzisaw Cygan 3. Prof. dr hab. Jan Dziewulski 4. Mgr in. Marek Gogowski 5. Dr Kazimierz Golinowski 6. Dr Szczsny Z. Grski
175

Pismo wysa prof. P. Soroka z Warszawskiej Szkoy Zarzdzania. Nie znam reakcji.

304

7. Dr Krzysztof Lachowski 8. Dr hab. Pawe Soroka 9. Prof. dr hab. Artur liwiski 10. Dr Stanisaw Wesoowski 11. Prof. dr hab. Andrzej Zawilak 12. Prof. dr hab. Jerzy yyski Za Zesp: dr hab. Pawe Soroka profesor Warszawskiej Szkoy Zarzdzania Szkoy Wyszej

Potrzeba szerszej realizacji spoecznej, zrwnowaonej gospodarki rynkowej i budowy spoeczestwa obywatelskiego
1. Konsensus konstytucyjny 1.1 Podstawowe idee Samorzdnej Rzeczypospolitej byy uzgodnione przy okrgym stole i zyskay oglnonarodowy konsensus. Zostay one zapisane w nowej Konstytucji RP z 1997 r. Art. 1 stanowi: Rzeczpospolita Polska jest dobrem wsplnym wszystkich obywateli, Art. 2: Rzeczypospolita Polska jest demokratycznym pastwem prawa, urzeczywistniajqcym zasady sprawiedliwoci spoecznej oraz Art. 20: Spoeczna gospodarka rynkowa oparta na wolnoci dziaalnoci gospodarczej, wasnoci prywatnej oraz solidarnoci, dialogu i wsppracy partnerw spoecznych stanowi podstaw ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej . Dalsze artykuy, m.in. 67, 68 i 70, uszczegawiaj te postanowienia. 1.2. Rzecznikiem wprowadzenia tych zasad by wielomilionowy ruch spoeczny i NSZZ Solidarno. Spoeczestwo poparo porozumienia okrgego stou i przyjo Konstytucj w powszechnym referendum. Jest przywizane nadal do jej podstawowych wartoci i zasad ustrojowych oraz oczekuje ich penej realizacji. Budowa spoeczestwa obywatelskiego bya i pozostaje nadal wiodcym hasem i celem spoeczno-politycznym. 1.3. Unia Europejska odwouje si rwnie wyranie do modelu spoecznej, zrwnowaonej gospodarki rynkowej i spoeczestwa obywatelskiego (Cz I, Definicje i cele Unii, artykuy 1-3, ust.3 Konstytucji UE), a w tym do zasady pomocniczoci (wadz wyszego szczebla w stosunku do niszego) oraz godzenia wolnej konkurencji rynkowej z solidarnoci spoeczn. Odnowiona Strategia Lizboska Trwaego rozwoju Unii z 2006 r. podkrela potrzeb zrwnowaonego wzrostu gospodarczego, rozwoju spoecznego i ochrony rodowiska, co charakteryzuje spoeczn gospodark rynkow. 1.4. Jednak ju w 1989 r. krajowe rodowiska liberalne, inspirowane z zagranicy, zdominoway nowe wadze pastwowe w Polsce, ktre w sposb niejawny odrzuciy zasady Samorzdnej Rzeczpospolitej. Przyjy globalistyczne warunki Konsensusu Waszyngtoskiego oraz otworzyy kraj dla ekspansji kapitau wiatowego i zagranicznego biznesu. Przy tym faszywie gosz, e realizuj uzgodnienia okrgego stou. 305

1.5. Sejm uczestniczy w realizacji destrukcyjnej polskiej transformacji, ale nie mia nad ni kontroli, skutecznie zablokowanej z pomoc liberalnych mediw. Parlament ani rozbite zwizki zawodowe dotychczas nie odwoay si do polskiej Konstytucji. Zostaa ona przyjta dopiero w 1997 r., ale pomimo duych rozbienoci zaistniaych w praktyce potwierdzia, e spoeczna gospodarka rynkowa pozostaje trwa podstaw ustroju Polski. Przeduajcy si brak szerszej realizacji tych zasad i brak zwizanego z tym rozwoju spoeczestwa obywatelskiego wywouje narastajce niezadowolenie i niepokj w kraju. Niewtpliwie, bd si one nasilay nadal w warunkach kryzysowych. 1.6. Niestety, znaczna wikszo polskich parlamentarzystw i politykw oraz dziaaczy partyjnych i gospodarczych nie zna podstawowych zasad ustrojowych spoecznej gospodarki rynkowej lub je ignoruje. Rwnie wiadomo ogu spoeczestwa zostaa w znacznym stopniu zafaszowana bdn doktryn neoliberaln. 2. Oglne (modelowe) zasady ustrojowe spoecznej gospodarki rynkowej 2.1 Zasady spoecznej gospodarki rynkowej zostay wypracowane i wprowadzane czciowo do praktyki ju w okresie midzywojennym, gwnie w Szwecji, a w pewnym stopniu take w Polsce. Po wojnie najpeniej rozwinito je i zrealizowano w Niemieckiej Republice Federalnej, gdzie wkrtce doprowadziy do cudu gospodarczego i byy z powodzeniem stosowane w cigu 35 lat. Podobne zasady zostay czciowo wprowadzone i w innych krajach zachodnich. Najszerzej od dziesicioleci do dzi realizowane s w krajach skandynawskich (wzorcowy model w Finlandii), gdzie sprawdzaj si pozytywnie zarwno w obszarze gospodarczym, jak i spoecznym, w konfrontacji ze wiatow konkurencj i agresywn globalizacj. 2.2. Konkretne rozwizania ustrojowe spoecznej gospodarki rynkowej rni si w szczegach w poszczeglnych krajach, zalenie od tradycji, warunkw wewntrznych i sytuacji midzynarodowej. W pewnym stopniu zmieniaj si te w czasie. Mona jednak poda pewne oglne, charakterystyczne zasady i cechy modelu ustrojowego spoecznej gospodarki rynkowej. 2.3. Spoeczna (i socjalna) gospodarka rynkowa jest ustrojem, w ktrym przez aktywizacj zawodow i gospodarcz spoeczestwa zapewnia si wzrost gospodarczy, rozwj spoeczny i zabezpieczenia socjalne . Prawidowe rozwizanie zagadnie spoecznych i socjalnych, zintegrowane z caoci procesw gospodarczych w kraju, pobudza gospodark do szybkiego wzrostu, a kraj do rozwoju spoecznego. Racjonalna polityka gospodarcza pastwa przekada wzrost gospodarczy na wzrost oglnego dobrobytu i jakoci ycia spoeczestwa. W XXI wieku jest to regulowana przez pastwo, zrwnowaona i ekologiczna gospodarka rynkowa, suca trwaemu rozwojowi caego spoeczestwa. 2.4. Kady obywatel zdolny do pracy powinien pracowa uytecznie, w ramach swoich moliwoci i warunkw jakie pastwo stara si uatwi i poszerzy. Pastwo dba o rozwj publicznego ksztacenia i przekwalifikowania, porednictwo w zatrudnieniu oraz uatwienia w tworzeniu maych i rednich przedsibiorstw. Obejmuje to m.in. uproszczenie formalnoci, ulgi podatkowe, tanie kredyty i porczenia kredytowe. Pastwo take wspiera wzrost zatrudnienia w zakadach prywatnych oraz rozwj publicznych miejsc pracy. 2.5. Podstaw zrwnowaenia gospodarczego i spoecznego jest mieszana, wielosektorowa struktura wasnociowa, obejmujca podmioty pastwowe, komunalne, 306

spdzielcze, prywatne i mieszane. Podmioty publiczne dziaaj w dziedzinach strategicznych, w infrastrukturze, w obszarze dbr publicznych (owiata, suba zdrowia, kultura, bezpieczestwo, rodowisko i inne) oraz w specyficznych segmentach rynku. 2.6. Warunkiem rozwoju powszechnej przedsibiorczoci s uczciwe zasady konkurencji , cile pilnowane przez pastwo. Obowizuje ustawodawstwo antymonopolowe, zakaz porozumie kartelowych, ograniczenia i kontrola fuzji oraz przeciwdziaanie praktykom korupcyjnym. Suy temu sprawny, nie korupcyjny aparat pastwowy. 2.7 Zasada konkurencji rynkowej i uczciwego obrotu towarowego jest uzupeniona i rwnowaona w szerszej skali gospodarczej i czasowej zasad kooperacji i wspdziaania wszystkich podmiotw w interesie caej gospodarki i kraju. 2.8. Przeciwwag egoizmu biznesowego, indywidualnego i grupowego jest zasada solidarnoci spoecznej i sprawiedliwoci. Przeciwstawia si ona m.in. nadmiernemu rozwarstwieniu dochodowemu i majtkowemu przez odpowiedni system podatkw progresywnych. Powszechny udzia obywateli we wasnoci i dochodach z rozwoju gospodarczego traktowany jest jako konieczny warunek realnej rwnoci praw i wolnoci obywatelskich. 2.9. Maksymalnemu zaangaowaniu wszystkich pracownikw w rozwj przedsibiorstwa suy ich partycypacja w zarzdzaniu i w zyskach. Uczestnicz w tym rady pracownicze i rady nadzorcze oraz dyrekcje i zwizki zawodowe. Okresowe uzgodnienia zapewniaj zachowanie rwnowagi midzy realnymi wymaganiami gospodarczymi a spoecznymi w zmieniajcych si warunkach otoczenia. Zarwno pracodawcy jak i pracownicy maj swoje reprezentacje do negocjacji na szczeblu krajowym. 2.10. Obywatel, ktry nie moe pracowa, ma zapewnione warunki minimum egzystencji i bezpieczestwo socjalne ze rodkw publicznych. System socjalny zapobiega marginalizacji i wykluczeniu spoecznemu. Zabezpieczenia te s na tyle wszechstronne i skuteczne, e potocznie mwi si o ustroju bezpieczestwa socjalnego. Pastwo wspiera rwnie rozwj rodziny i budownictwo mieszkaniowe, zapewnia publiczn opiek, sub zdrowia, owiat, wyksztacenie oraz rozwj nauki i kultury. 2.11. System uprawnie obywatelskich sprzyja rozwojowi tzw. trzeciego sektora; rnorodnych stowarzysze i organizacji spoecznych, charytatywnych, kulturalnych, regionalnych, finansowych i gospodarczych, a w tym spoecznych bankw oszczdnociowo-poyczkowych, towarzystw ubezpiecze wzajemnych, ruchu spdzielczego i akcjonariatw pracy. Formuje si i poszerza spoeczestwo obywatelskie i rne formy lokalnej demokracji bezporedniej, gospodarczej, dialogowej i przedstawicielskiej. 2.12. Zachowaniu oglnego pokoju spoecznego i przezwycianiu napi suy szersza praktyka dialogu midzy spoeczestwem i wadzami pastwowymi. S uatwienia w organizowaniu si wyodrbnionych grup spoecznych oraz prezentowaniu ich interesw. W trybie dialogu wypracowuje si konsensus spoeczny i zwizan z nim polityk spoeczno-gospodarcz pastwa. Uczestnicz w tym liczne organizacje spoeczne i pozarzdowe. Zwieczeniem jest (powinna by) rzeczywista demokracja parlamentarna z wszechstronn reprezentacj gwnych si i warstw spoecznych. 2.13. Spoeczna gospodarka rynkowa nie jest modelem pastwa opiekuczego, z jego powszechnymi sabociami. To silne, dynamiczne pastwo spoeczestwa obywatelskiego, demokratyczne i zrwnowaone wewntrznie, uatwiajce rozwj wszystkich si i inicjatyw 307

sucych dobru oglnemu. Wadze s zobowizane (i kontrolowane) do realizacji staego wzrostu gospodarczego i moliwie penego zatrudnienia. Pastwo daje spoeczestwu poczucie obywatelstwa, osobistego bezpieczestwa, realnej wolnoci oraz rwnoci praw i szans. 3. Wpyw neoliberalnego globalizmu na destrukcj ustroju pastwa 3.1. Zasady spoecznej gospodarki rynkowej w Europie Zachodniej zostay zakwestionowane i podwaone z pocztkiem lat osiemdziesitych przez kracowo egoistyczn ideologi i faszyw doktryn neoliberaln Szkoy Chicagowskiej Miltona Friedmana. Odrzuca ona postulat sprawiedliwoci i solidarnoci, a czciowo take interesu narodowego, kwestionuje kompetencje pastwa i zasad zrwnowaenia rozwoju. Gosi, e otwarcie gospodarcze granic pastwowych i zniesienie wszelkich ogranicze dla biznesu doprowadzi do szybszego wzrostu gospodarczego i poprawy bytu wszystkich krajw i ich mieszkacw. Ideologia ta zostaa przyjta przez wiatowe instytucje polityczno-gospodarcze i usankcjonowana w porozumieniu bogatych pastw w tzw. Konsensusie Waszyngtoskim. Jednoczenie rozwj wiatowych rodkw transportu, cznoci i wymiany stworzy warunki dla gospodarki globalnej, ktra wkrtce si rozwina. 3.2. Presja wiatowego kapitau, wielkiego biznesu i ponadnarodowych korporacji produkcyjno-handlowych zdominowaa polityk wielu krajw , w tym i Niemiec. Stymulowaa akceptacj Konsensusu Waszyngtoskiego i korzystne dla kapitau i biznesu zmiany ustawowe. W imi wolnej (nieograniczonej) konkurencji zostay przeamane krajowe ograniczenia importowe, antymonopolowe i kartelowe. Masowe produkty wiatowe zalay rynek i produkcj krajow, co ograniczyo jej zakres oraz spowodowao wzrost bezrobocia i spadek pac. 3.3. Spowodowao to rwnie spadek dochodw pastwa i ograniczenie jego dziaalnoci socjalnej. Zawa si zakres ochrony pracy i prawa pracy, maleje rola zwizkw zawodowych, kurczy si partycypacja pracownicza i dziaalno socjalna zakadw pracy. Wzrasta natomiast dominacja pracodawcw i interesw biznesu. Przy dominacji praw i wolnoci pienidza kurcz si w praktyce prawa i wolnoci pracownikw, obywateli i prawa czowieka. W efekcie zostaa zachwiana rwnowaga midzy gospodark a spoeczestwem. 3.4. W szerokim nurcie procesw globalizacyjnych obok agresywnych dziaa neokolonialnych przejawiaj si i bardziej neutralne, a nawet pozytywne procesy stwarzajce nowe moliwoci i szanse. Od pozycji i polityki poszczeglnych pastw zaley, czy poddadz si dominacji obcego kapitau i korporacji, czy bardziej skorzystaj z dogodnych dla siebie szans i moliwoci. W Europie racjonalnie i z korzyci dla siebie dziaaj nadal w warunkach globalizacji kraje skandynawskie, zachowujc ustrj spoecznej gospodarki rynkowej. Rwnie na wasnych, korzystnych dla siebie warunkach wpisuj si w procesy globalne dynamiczne kraje azjatyckie, a ostatnio take kraje Ameryki Poudniowej. 3.5. Polska, jak wspomniano wyej w p. 1.4, od pocztku transformacji poddaa si warunkom Konsensusu Waszyngtoskiego i struktur globalnych oraz otworzya kraj dla swobodnej penetracji przez kapita wiatowy i zagraniczne korporacje. Jednoczenie wadze praktycznie uniemoliwiy reprywatyzacj mienia bezprawnie zabranego w okresie komunistycznym, ograniczyy komunalizacj waniejszych przedsibiorstw sucych miastom oraz zahamoway dziaalno ruchu spdzielczego i dysponowanie jego majtkiem (specustawa z 1990 r.).

308

3.6. W polskiej rzeczywistoci potrzebne byo szersze otwarcie kraju dla innowacyjnego kapitau zagranicznego i nowych inwestycji produkcyjnych w wybranych przedsibiorstwach i niektrych technologiach. Wymagao to jednak wiadomej polityki sektorowej i cisego nadzoru pastwowego, a tego nie byo. Zagraniczny kapita, z pomoc wadz, posugujc si rwnie korupcj, realizowa wrogie przejcia najlepszych przedsibiorstw . Mao inwestowa w nowe urzdzenia, czciej likwidowa polsk konkurencj zaawansowan technologicznie. 3.7. Nastpio silne uzalenienie gospodarki kraju od wiatowego systemu finansowego i obcych korporacji. Dalsze ograniczenia narzucaj jednostronne dyrektywy Unii Europejskiej, kierujcej si interesami krajw bogatszych starej Unii. Nie uwzgldniaj one naszych potrzeb wzrostu gospodarczego ani rozwoju spoecznego . Dokuczliwo tych uzalenie i ogranicze staje si szczeglnie niebezpieczna w obecnym okresie wiatowego kryzysu. Tym bardziej, e wadze w kraju nie prowadz wasnej polityki gospodarczej i nie realizuj krajowych programw rozwojowych. 3.8. Zamiast powszechnego uwaszczenia obywateli realnymi udziaami w majtku pastwowym nastpio oglne wywaszczenie z tego majtku , ktry w wikszoci przeszed w zagraniczne rce (od 20% w transporcie do 80% w bankach). Nie ma ju mowy o Samorzdnej Rzeczypospolitej, a zasady spoecznej gospodarki rynkowej zostay odrzucone na rzecz gospodarki neoliberalnej i znacznego zmniejszenia roli pastwa w ksztatowaniu adu gospodarczego i realizacji programw rozwojowych. 3.9. W procesie transformacji; agresywnej, wiatowej konkurencji, niszczycielskiej wyprzeday i zawaszczania majtku narodowego oraz sztucznie wywoywanych bankructw, gospodarka polska zostaa w znacznym stopniu zniszczona. Wywoao to due bezrobocie; w szczytowym okresie tracio prac po okoo 0,5 miliona pracownikw rocznie. Pomimo pewnych zmian, bezrobocie i bieda utrwaliy si w wielu rejonach kraju, a tylko niewielka cz bezrobotnych otrzymuje zasiki. W 2007 r. stopa skrajnego ubstwa wynosia w miastach 4,1%, a na wsi a 10,5%. Umiarkowane ubstwo, uzasadniajce pomoc spoeczn (ktrej brakuje) dotyka w miastach dalsze 10,4% ludnoci, a na wsi 22%. Nadal zawa si sfera publiczna i dziaalno socjalna pastwa. Nastpio istotne zmniejszenie dochodw budetowych; deficyt budetowy w roku 2010 moe doj do 100 mld z. W efekcie od lat szybko ronie zaduenie pastwa. 3.10. Postpuje proces rozwarstwienia dochodowego i majtkowego, a maksymalne pace s ju ponad stukrotnie wysze od minimalnych. W parlamencie reprezentowana jest tyko nieliczna, bogatsza cz spoeczestwa. Pomimo, e w okresie ostatniego dwudziestolecia PKB na gow w Polsce znacznie wzrs, to liczba biednych obywateli wzrosa trzykrotnie. Przecitny dochd rodziny w Polsce naley do najniszych wrd krajw OECD; 21% polskich dzieci yje poniej granicy ubstwa. Obok tego powstaa kilkuprocentowa grupa bogaczy w miastach i w rolnictwie. Jest to jaskrawy przejaw wielkiej niesprawiedliwoci spoecznej i niezrwnowaenia gospodarczego. 3.11. Bieda w kraju, indoktrynacja i demoralizacja dotyczy w znacznym stopniu dzieci i modziey. Wikszo modych Polakw nie widzi dla siebie przyszoci w kraju i myli nie o jego rozwoju i zaoeniu rodziny, ale o wyjedzie za granic. W okresie wyborczym obiecuje si modym zasadnicze zmiany i perspektywy rozwojowe, a pniej pozostawia si ich samych w zej sytuacji. Degraduje si i marnuje wielki kapita spoeczny modego pokolenia. Szybko spada wskanik

309

urodzin i spoeczestwo starzeje si. Zmniejsza si solidarno, a narastaj przejawy agresji i patologii spoecznej. 3.12. Prasa i masowe media w kraju, zwizane z kapitaem zagranicznym, propaguj faszywe pogldy neoliberalne i ideologi globalistyczn, jako jedyny racjonalny nurt ekonomiczny. Stale podsycaj te niechci, podziay i partyjne interesy w kraju. Nie s platform wielostronnej dyskusji (demokracji dialogowej) i nie su spoeczestwu obywatelskiemu. Zacieraj wszelk ustrojow wiadomo spoeczn. 3.13. Wskaniki zaangaowania obywatelskiego i partycypacji w yciu spoecznym wskazuj, e mona mwi o spoeczestwie obywatelskim w Polsce na poziomie zaledwie 10%. Wystpuje ostry deficyt demokracji; brak w kraju demokracji dialogowej (penej wymiany przeciwstawnych pogldw) i demokracji gospodarczej (partycypacji czonkw i pracownikw w zarzdzaniu i dochodach przedsibiorstw), nie mwic ju o demokracji przedstawicielskiej. Brak jest obywatelskiej kontroli i odpowiedzialnoci partii, organw pastwowych i wymiaru sprawiedliwoci. Spoeczestwo traci zaufanie do partii i wadz pastwowych. 3.14. Neoliberalna ideologia i polityka gospodarcza w istocie skompromitoway si w Polsce i na wiecie oraz rozczaroway ludzi mylcych. Jak wielu przewidywao i ostrzegao, wszdzie zamiast powszechnego dobrobytu doszo do dalszego wzrostu bogactw nielicznych oraz do poszerzenia i pogbienia obszarw biedy. wiatowi naukowcy, ideolodzy i gosiciele neoliberalizmu, a wrd nich najbardziej znany u nas Jeffrey Sachs, przyznaj si do bdw i odcinaj si od tego nurtu. Podobnie wypowiadaj si i inni: J.E. Stiglitz, E.J. Mishan, J.K.Galbraith, D.C. Korten. Rwnie kolejni Papiee od dawna zwracali uwag na bdy tego kierunku. 3.15. Panujcy od dwu lat wielki wiatowy kryzys wskazuje dodatkowo na istotne, trwae bdy i wady systemw finansowych. Liczne studia, publikacje i filmy internetowe obnaaj ukrywane wady tych systemw i nieuczciwoci praktyk bankowych. Jednak oficjalnie mao o tym si mwi, nie szuka winnych, nie zmierza do usunicia wadliwoci oraz do stworzenia zdrowych, sprawiedliwych i przejrzystych systemw finansowych. 3.16. Faszyw okazaa si rwnie doktryna o doskonaej samoczynnej regulacji rynkowej i minimalnej roli pastwa. Teraz pastwa, uzalenione od potg finansowych i ponadnarodowych korporacji produkcyjno-handlowych i kapitaowych, okazay si niezbdne i ratuj te struktury kosztem funduszy publicznych. W tej sytuacji bardziej ideowe rodowiska powracaj do zasad spoecznej gospodarki rynkowej. 3.17. Pomimo kompromitacji doktryny neoliberalnej, presja globalizmu w stosunku do struktur pastwowych i spoecznych nie maleje, a nawet wzrasta. Pastwa podejmuj coraz wyraniejsze restrykcje i fasze propagandowe starajc si stumi narastajce niezadowolenie i powstajce wybuchy spoeczne. Jednak jedynym pozytywnym rozwizaniem w tej sytuacji nie jest poszerzanie inwigilacji obywateli oraz rozbudowa pastwa policyjnego, a tylko szersza realizacja zasad spoecznej gospodarki rynkowej. 3.18. Wadze polityczne i gospodarcze w Polsce, a czciowo i w Unii Europejskiej oraz partie i rne rodowiska naukowe kierujce si poprawnoci polityczn, dotychczas nie zauwayy neoliberalnego fiaska w kraju i na wiecie. Pozostaj one stale pod wpywem struktur globalistycznych i korporacji, nie podejmuj koniecznych studiw i prb zmniejszenia podstawowych wad ustrojowych.

310

3.19. Trzeba wic stwierdzi, e w Polsce nie s realizowane podstawowe zasady konstytucyjne i ustrojowe dotyczce spoecznej gospodarki rynkowej oraz budowy spoeczestwa obywatelskiego. Nie jest respektowany konsensus spoeczny w tej sprawie, osignity przy okrgym stole, a oczekiwania i postulaty spoeczne nie s brane pod uwag. Wywouje to coraz bardziej destrukcyjne postawy spoeczne. 4. Co robi? Szerzej wdraa konstytucyjne zasady ustrojowe spoecznej, zrwnowaonej gospodarki rynkowej 4.1. wiatowe procesy gospodarczo-polityczne i ideologiczne nie s przejawem jakiego bezwzgldnego determinizmu, a wynikaj z interesw i wiadomej woli zaangaowanych w nie ludzi i organizacji. wiat nie jest skazany a priori na alternatyw: totalitaryzm albo terroryzm i rewolucja. Moliwe s rne drogi rozwojowe, co przypomnia polski Papie Jan Pawe II ju na pocztku naszej transformacji w 1991 r.: Nie do przyjcia jest stwierdzenie jakoby po klsce socjalizmu realnego kapitalizm pozostawa jedynym modelem organizacji gospodarczej (Centesimus annus p.35). Podobnie przestrzegao Polsk przed neoliberaln transformacj wielu uczonych polskich i zagranicznych. 4.2. Negatywna dominacja ponadnarodowych korporacji i systemw finansowych zawa i korumpuje wadze pastwowe, uszczupla dochody publiczne oraz oddziauje destrukcyjnie na ycie gospodarcze i spoeczne. Korporacje prawie nie uczestnicz w kosztach zewntrznych prowadzonej dziaalnoci; w utrzymaniu infrastruktury, sfery publicznej i polityki socjalnej pastwa. Z tego wzgldu mwi si nawet o terroryzmie korporacyjnym. Poddanie korporacji pewnym rygorom i obowizkom wiadcze na rzecz pastw wymaga opracowania odpowiednich regulacji prawnych i jednolitego ich egzekwowania w rnych krajach. Jest to obecnie jedno z najwaniejszych zada Unii Europejskiej. W warunkach kryzysu wiatowego, w interesie caej Unii i poszczeglnych krajw ley szersza realizacja zasad spoecznej gospodarki rynkowej. 4.3. Kraje Ameryki Poudniowej, doprowadzone ju wczeniej do bankructwa (podobnie jak teraz Islandia i Grecja), w wyniku przyjcia Konsensusu Waszyngtoskiego i dyrektyw neoliberalnej Szkoy Chicagowskiej, potrafiy si zdystansowa od tych uzalenie i wkroczyy od kilkunastu lat na wasn trzeci drog . Wprowadziy szereg zasad .katolickiej nauki spoecznej i gospodarki rynkowej oraz uzyskay ju znaczne, pozytywne efekty spoeczne i gospodarcze. (Np. Ekwador przesta spaca dugi zagraniczne w wyniku audytu swojego zaduenia, ktry wykaza liczne bdy w kontraktach, niezgodne z prawem Ekwadoru i Amerykaskiej Komisji Papierw Wartociowych oraz oglnymi zasadami prawa midzynarodowego). 4.4. Na szczegln uwag i przynajmniej czciowe wykorzystanie w Polsce zasuguje aktualny, pozytywny model ustrojowy spoecznej gospodarki rynkowej bliskich nam krajw skandynawskich. Istotna i twrcza jest tam partycypacja pracownikw w zarzdzaniu i zyskach przedsibiorstw oraz szeroka pastwowa dziaalno socjalna, powizana z rzdowymi i strategicznymi programami rozwoju i wzrostu gospodarczego. 4.5. Umocnienie i poszerzenie realizacji konstytucyjnych zasad spoecznej gospodarki rynkowej w Polsce nie wymaga rewolucji, ale powszechnego zrozumienia tych zasad w spoeczestwie, zwizkach zawodowych i w partiach oraz zdecydowanej woli politycznej dla ich realizacji w praktyce. Konieczne jest jednak do tego powane, ustrojowe wyksztacenie 311

obywatelskie oraz zrwnowaona reprezentacja parlamentarna wszystkich warstw spoecznych: nie tylko biznesu i pracodawcw, ale take pracownikw, rolnikw i spdzielcw (a takich partii obecnie brakuje). Potrzebna jest rwnie polityka rozwoju kraju i egzekwowanie podstawowych norm moralnych, wyznawanych przez znaczn wikszo spoeczestwa; uczciwoci, sprawiedliwoci i patriotyzmu. 4.6. W potrzebnym przywrceniu wartoci moralnych do ycia gospodarczego i politycznego, solidarnoci i sprawiedliwoci oraz w przezwycieniu neoliberalnego egoizmu podstawowym sojusznikiem spoeczestwa i pastwa w Polsce powinien by Koci Katolicki, ze swoj wielk prac wychowawcz i pozytywn nauk spoeczn. Rzecznikiem tego by Papie Jan Pawe II, a obecnie jest Benedykt XVI. 4.7. Rozwj spoeczno-gospodarczy zaley od zgodnej, dugookresowej wsppracy gwnych si i podmiotw: wadz pastwowych i samorzdw terenowych, partii, instytucji finansowych, organizacji przedsibiorcw, zwizkw zawodowych i spoeczestwa. Konieczne jest wzajemne zrwnowaenie i porozumienie dynamicznych czynnikw rozwojowych: spoecznych, politycznych, gospodarczych i ekologicznych. Potrzebne poszerzenie spoecznej reprezentacji w parlamencie zwikszy aktywno obywatelsk w caym kraju. 4.8. Polityka rozwojowa pastwa musi konsekwentnie realizowa dugookresowe priorytety narodowe oraz strategiczne programy gospodarcze, sektorowe i regionalne. Potrzebny jest te pakiet wielokierunkowych dziaa dostosowawczych do zmieniajcych si uwarunkowa. Konieczne jest odzyskanie zdolnoci pastwa do kreowania dochodw i inwestycji gospodarczych; egzekwowania nalenoci, zmniejszenia wydatkw administracyjnych i zagranicznych misji wojskowych oraz zrwnowaenia budetu. Powinno si dokona audytu polskiego zaduenia zagranicznego przez niezalen specjalistyczn firm (podobnie jak Ekwador) celem zweryfikowania j ego wielkoci i struktury. 4.9. Do realizacji polityki rozwojowej potrzebna jest konsolidacja polskich aktyww finansowych w bankach pastwowych i dynamiczne ich wykorzystanie do kreowania preferencyjnych kredytw inwestycyjnych (dla rozwoju krajowej przedsibiorczoci, spdzielczoci i akcjonariatu pracy oraz wzrostu zatrudnienia. Potrzebne s rwnie bardziej korzystne warunki finansowo-prawne dla rozwoju istniejcych bankw spdzielczych, SKOK-w, towarzystw ubezpiecze wzajemnych oraz barterowych izb rozliczeniowych. 4.10. Dy naley do bardziej zrwnowaonej struktury wasnociowej podmiotw gospodarczych, krajowych i zagranicznych; pastwowych, komunalnych, wsplnotowych, spdzielczych i prywatnych oraz rnych form partnerskiej wsppracy. Sprzyja to upowszechnieniu wasnoci oraz wpywa stabilizujco na procesy gospodarcze. Czciowo kompensuje negatywy poszczeglnych form oraz zwiksza oglne bezpieczestwo gospodarki w warunkach kryzysu. 4.11. Spdzielczo gospodarcza i akcjonariat pracy od dawna dobrze sprawdziy si w Polsce, podobnie jak za granic, gdzie s bardziej rozwinite. Dziaaj efektywnie w aktualnych, konkurencyjnych warunkach rynku globalnego. Dobrze su spoeczestwu i swoim pracownikom, umacniajc solidarno i zaufanie spoeczne. cz ekonomi spoeczn i rynkow, przypominajc zasad rwnoci oraz inne wartoci spoecznej gospodarki rynkowej. Poniewa formy te nie znajduj obecnie dostatecznego zrozumienia i korzystnych warunkw szerszej realizacji, pastwo powinno bardziej skutecznie wspiera ich rozwj. Szczeglne preferencje naley stworzy dla 312

powstajcych akcjonariatw pracy oraz spdzielni spoecznych (nie nastawionych na zysk, ale na aktywizacj zawodow zmarginalizowanych grup spoecznych, czy pozostajcych trwale bez pracy). 4.12. Potrzebne jest poszerzenie zakresu i skutecznoci realizowanej pomocy publicznej w tworzeniu nowych, maych i rednich przedsibiorstw oraz w zwikszaniu zatrudnienia w istniejcych. Konieczne jest uproszczenie procedur formalnych, uatwienia i porczenia kredytowe ze strony pastwa oraz szereg innych rozwiza dobrze sprawdzonych za granic. Potrzebne jest lepsze dostosowanie publicznych programw ksztacenia do lokalnych i krajowych potrzeb rynku pracy oraz do zakadania i prowadzenia wasnej dziaalnoci gospodarczej. Naley rwnie powoa obowizkowe samorzdy gospodarcze. 4.13. W ramach oglnej polityki spoeczno-gospodarczej, konieczna jest aktywizacja regionalna i lokalna, rozwj inicjatyw oraz uruchomienie wszystkich lokalnych czynnikw rozwoju. Wzrost zatrudnienia, w tym modziey oraz ograniczenie ubstwa i likwidacja bezdomnoci musi by priorytetow trosk wadz i spoeczestwa. Trzeba ujawnia i wykorzystywa kad moliwo uytecznej pracy, rwnie tradycyjnej i mao efektywnej (jeli brakuje lepszych moliwoci) oraz szerszej pomocy ssiedzkiej. Wymaga to poszerzenia demokracji samorzdowej, obecnie szkodliwie upartyjnionej oraz wszelkich form partycypacji wsplnot i organizacji spoecznych. 4.14. Dopenieniem wskazanych dziaa rozwojowych musi by racjonalna i znacznie poszerzona dziaalno socjalna pastwa w zakresie zasikw dla bezrobotnych i upoledzonych, pomocy rodzinie, eliminacji skrajnej biedy i wykluczenia (zgodnie z unijnym programem), a take rozwj budownictwa socjalnego, przeciwdziaania demoralizacji i patologii spoecznej. Konieczne jest prawne i finansowe wspieranie wolontariatw; wszelkich form pracy wychowawczej, opiekuczej i kulturotwrczej; rodzin zastpczych, ognisk wychowawczych, wietlic itp. (rodki finansowe kierowane na t dziaalno dla ludzi z powoaniem przynosz znacznie wiksze efekty jakociowe i ilociowe, anieli wykorzystywane w instytucjach publicznych). 4.15. Naley powstrzyma zawaszczanie i zawanie sfery publicznej w zakresie dbr natury; zasobw geologicznych, wodnych i lenych, gospodarki przestrzennej i komunalnej, suby zdrowia i innych usug publicznych. Korzystny w tym obszarze moe by rozwj akcjonariatu uytkownikw i akcjonariatu pracy oraz rne formy partnerstwa publiczno-prywatnego. 4.16. Poniewa efektywny ekonomicznie rozwj gospodarczy wymaga uczciwej konkurencji, konieczne s bardziej restrykcyjne pastwowe dziaania antymonopolowe, antykartelowe i przeciwdziaanie szkodliwym fuzjom. Konieczna jest pastwowa kompleksowa regulacja handlu i rynku oraz restrykcje w imporcie dotowanych produktw i powstawaniu wielkich supermarketw (jak w krajach zachodnich). Przestrzeganie uczciwej konkurencji, egzekucji podatkowej i ograniczenie szarej strefy stanowi powane zadanie pastwa. Potrzebna jest bardziej skuteczna walka z korupcj, oraz poddanie prokuratorw, komornikw, urzdnikw podatkowych i innych kontroli spoecznej i odpowiedzialnoci. 4.17. Konieczne jest take przeciwdziaanie dalszemu rozwarstwieniu spoecznemu i majtkowemu przez wprowadzenie bardziej progresywnego systemu podatkowego, a moe take przez nadzwyczajny podatek od wzbogacenia oraz podatek Tobina od spekulacji finansowych. 4.18. Szersza realizacja zasad spoecznej gospodarki rynkowej wymaga wyspecjalizowanych, skutecznych instytucji pastwowych; silnego i kompetentnego pastwa 313

oraz odpowiednich regulacji organizacyjnych i prawnych. Musz one uwzgldnia liczne zobowizania i ograniczenia midzynarodowe, narzucane take przez Uni Europejsk. Obecnie instytucjom pastwowym brak takich kwalifikacji na skutek czego szkodliwie zaostrzaj restrykcje i zawaj moliwoci rozwojowe kraju. Konieczne jest pilne uzupenienie umiejtnoci w aparacie pastwowym. 4.19. Midzynarodowe struktury globalne i korporacje broni swoich interesw i negatywnie odnosz si do poszerzania spoecznej gospodarki rynkowej. Jednak wspomniane powyej przykady krajw skandynawskich oraz krajw Ameryki Poudniowej wskazuj, e moliwa jest peniejsza realizacja polskich konstytucyjnych zasad ustrojowych i szersza realizacja w kraju spoecznej gospodarki rynkowej. 4.20. W skali spoecznej potrzebne jest przeciwstawienie si neoliberalnej indoktrynacji i demoralizacji oraz podjcie we wszystkich rodowiskach szerokich programw owiatowych, dotyczcych ustrojowych zasad spoecznej, zrwnowaonej gospodarki rynkowej. Trzeba przyblia i popularyzowa pozytywne dowiadczenia realizacji tych zasad w rnych krajach: ich wpyw na poszerzenie rwnoci praw i szans rozwojowych obywateli, na oglny wzrost gospodarczy, rozwj spoeczny i ochron rodowiska. 4.21. Potrzebne s specjalne kursy szkoleniowe, w zakresie ustrojowych zasad spoecznej gospodarki rynkowej, dla dziaaczy politycznych, parlamentarzystw, urzdnikw rzdowych i samorzdowych oraz zwizkw zawodowych. Specjalny przedmiot nauczania zasad spoecznej gospodarki rynkowej i bdw doktryny neoliberalnej powinien zosta wprowadzony do minimum programowego na wikszoci kierunkw studiw wyszych. 4.22. Pastwowe znaczenie szerszej realizacji zasad spoecznej, zrwnowaonej gospodarki rynkowej w trudnych i zmieniajcych si warunkach gospodarczych, spoecznych i politycznych wymaga staej obserwacji badawczej i analitycznej sytuacji w kraju oraz w innych pastwach (skandynawskich, latynoamerykaskich i azjatyckich). Potrzebne jest monitorowanie sytuacji oraz okresowe weryfikowanie krajowych rozwiza i regulacji. Warszawa, czerwiec 2010 r. Opracowanie Zespou Naukowego pod redakcj prof. dr hab. in. Wodzimierza Bojarskiego

314

Warszawa, 10 grudnia 1992 r.

Do Redakcji Magazynu Antyrzdowego w miejscu

1. Poniewa wsppraca z kol. W. Bratkowskim staa si dla mnie niemoliwa i na Ho ju nie przyjd, zmuszony jestem wycofa si z Redakcji MA. Prosz o skrelenie mojego nazwiska w stopce. 2. Sdz, e wykluczajce z gry powan dyskusj polityczn agresywne sekciarstwo ktre nie tylko u kol. Bratkowskiego przekroczyo ostatnio granic rozsdku i odpowiedzialnoci za skutki sw i czynw utrudni powstanie i rozwj Partii Robotniczej. 3. Prosz o zawiadomienie, czy w zaistniaej sytuacji Redakcja MA zainteresowana jest dalsz wspprac ze mn. Brak odpowiedzi na to pytanie postawione 3 tygodnie temu skoni mnie bowiem do przerwania pracy m.in. nad dalszym cigiem cyklu publikacji w MA. cz pozdrowienia J. Dziewulski

315

Warszawa, 24 sierpnia 2010 r. Jan K. Dziewulski Prof. Uniwersytetu Warsz. do emerytury kierownik katedry Historii Myli Ekonomicznej na Wydziale Nauk Ekonomicznych Raszyska 3A m. 13 tel. d. 22 628 30 64 Pan Przewodniczcy Sojuszu Lewicy Demokratycznej Grzegorz Napieralski w miejscu Kancelaria Sejmu do rk wasnych Panie Przewodniczcy, pozwalam sobie przesa Panu kilka moich publikacji analizujcych proces transformacji systemowej w Polsce. Mam nadziej, e bd one przydatne w okreleniu miejsca i ukierunkowaniu dziaa SLD w niedalekim czasie wyborw parlamentarnych. Partia powinna wyjani spoeczestwu jakiej Polski chce. Moim zdaniem dla SLD celem moe by obecnie tylko Spoeczna Gospodarka Rynkowa. Jej teori i praktyk zajo si ju szereg powanych orodkw krajowych. 2 ksiki o niej wydao Polskie Towarzystwo Ekonomiczne; szereg artykuw a ostatnio ksik opublikowa T. Kowalik; 2 konferencje (2009 i 2010) zorganizowaa i ich materiay opublikowaa Warszawska Szkoa Zarzdzania SW itd. Moim zdaniem szerokie rozpowszechnienie idei SGR przez SLD da jej szans zwikszenia siy politycznej kosztem panujcej obecnie prawicy i obu jej pomysw na Polsk: neoliberalnej Polski kapitau zagranicznego i krajowego (do zakoczenia budowy ktrej Rostowski namawia ostroniejszego Tuska) oraz narodowo-wyznaniowej obskuranckiej, antyeuropejskiej i antyrosyjskiej Polski PiSu. W obu tych koncepcjach zawarte s te jednak sensowne elementy np. szeroki zakres swobd obywatelskich, ale take idea pastwa i interesu narodowego, z ktr wszelkiego typu internacjonalici, take SD, zbyt wczenie chc si rozsta. Moim zdaniem SLD moe i powinna je wykorzysta. Dziaania w kierunku SGR s podejmowane, gdy gwne siy polityczne zrozumiej, e ich koncepcje nie s jedynie suszne a rosncy opr spoeczny nie da ich w peni zrealizowa, e konieczne s kompromisy. Nie wiem, czy w polskich warunkach wewntrznych i zewntrznych moe si tak jeszcze zdarzy, ale tak czy inaczej cel SGR powinien by przez SLD moim zdaniem wysunity. cz pozdrowienia (Jan Dziewulski)

316

Zaczniki 6 tekstw 1 pytka DVD PS. CV i skrcona bibliografia w Internecie www.jandziewulski.waw.pl skrzynka jadzielski@onet.pl

317

Warszawa, 8 grudnia 1999 r. Jan Dziewulski em. profesor Wydziau Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego Raszyska 3 A m. 13 02-026 Warszawa tel. dom. 628-30-64

Prof. Kazimierz Z. Poznaski ISiS P.O. Box 353650 U. of Washington Seattle, WA 98195 USA

Szanowny Panie Profesorze, Par dni temu wysuchaem z wielkim zainteresowaniem Paskiej rozmowy z red. E. Skalskim w Warszawskim Orodku Telewizyjnym; od E.S. te otrzymaem Paski adres. Panowie nie mogli si ze sob porozumie, gdy red. Skalski rozumuje kategoriami panujcego dzi w Polsce, w teorii i praktyce ekonomicznej, dogmatycznego neoliberalizmu i monetaryzmu. S jednak rodowiska niestety zepchnite na margines, zrnicowane i niezorganizowane, nie majce istotnego wpywu na losy kraju ktre myl podobnie jak Pan. Z pewnoci spotka si Pan ju z niektrymi. Bdzie Pan z pewnoci nieraz jeszcze w Warszawie, choby w zwizku z przygotowywanym wydaniem ksiki. Dla mnie i moich kolegw korzystne byoby spotkanie si i dyskusja z Panem. Dla orientacji przesyam (oddzielnie) broszur z referatami na jednej z konferencji Stowarzyszenia im. E. Kwiatkowskiego. Z pord publikacji panujcego kierunku wyrnia si dowiadczeniem praktycznym i refleksj nad nim, szerszym spojrzeniem i wzgldnym rozsdkiem ostatnia ksika G. Koodki Od szoku do terapii. Ekonomia i praktyka transformacji ktr Pan z pewnoci zna. Z nadziej na kontakt i spotkanie z Panem w Warszawie oraz najlepszymi yczeniami witecznymi i Noworocznymi.

318

Warszawa, 8 grudnia 2009 r. Jan Dziewulski Em. profesor UW Raszyska 3 A m. 13 02-026 Warszawa 22 628 30 64 Redakcja Trybuny ul. Miedziana 11 00-835 Warszawa dla p. prof. M. Szyszkowskiej

Szanowna Pani Profesor Z aprobat, ale te ze zdumieniem i zaenowaniem przeczytaem Pani felieton pt. Odwany ekonomista w Trybunie z 28-29.XI.09. Kiedy naukowiec jednej specjalnoci wypowiada si w innej, ponosi due ryzyko. Nie znajc dostatecznie dorobku, literatury, specyfiki metod badawczych obcego przedmiotu zaczyna czsto ple banay albo gupstwa. Zdarzyo si to nawet Koakowskiemu, cho by (byym) marksist, gdy w Gwnych nurtach marksizmu podj temat wartoci towaru (t. I, wyd.. polskie 1981 wg paryskiego z 1976, s. 330 i dalsze). Nie wiem, z jakimi ekonomistami Pani rozmawiaa, do dzi lkajcymi si krytykowa poczynania Balcerowicza. Wiem natomiast na pewno, e pomimo wieloletniego niepokoju o likwidowan wasno spdzielcz i pastwow nie dostrzega Pani krytykujcych szokow terapi dziesitkw publikacji. Przede wszystkim ksiek profesorw ekonomii Koodki (Strategia dla Polski, Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji i kilku innych), Boyka, Kurowskiego, Poznaskiego (Wielki przekrt, Obd polskich reform), Gwczyka (Szalbierczy urok transformacji), Sadowskiego, Bojarskiego (Gospodarka i pastwo dla spoeczestwa i wczeniejsze). Nie zna te Pani krytykujcych polsk transformacj referatw na konferencjach naukowych (PTE, Polskiego Lobby Przemysowego i innych zespow), bo nie syszaa Pani nawet o wikszoci z tych konferencji, podobnie jak o poruszajcych t kwesti konferencjach midzynarodowych i referatach na nich. Nie zna te Pani dziesitkw artykuw zamieszczonych w czasopismach, ktre powinny by Pani znane (jak np. Dzi Rakowskiego), ale o wikszoci ktrych Pani nie syszaa pewno nawet (jak Biuletyn Stowarzyszenia Marksistw Polskich, Tygodnik Antyrzdowy, Samorzdno Robotnicza, Opinie krytyczne prof. adosza itd. itd.). Pewno nie zna te Pani dramatycznych przemwie w polskim parlamencie opuszaskiego (ZChN), Pka (PSL), Basiaka (KPN), Ceberka (PSL) i innych. Nie wiem, w jakim kraju Pani przebywaa, skoro objawieniem okazaa si dla Pani dopiero ksika Kowalika. Jeli lewicowy filozof niewiele rozumia z tego, co w Polsce si dziao w cigu 20 lat transformacji, to trudno si dziwi, e niemal cae spoeczestwo tego nie rozumie i kompletnie rozbite oraz ogupione przez media idzie za prawicow elit jak barany pod n. Mnie drczy

319

jednak inne, kluczowe pytanie: co wie i rozumie kierownictwo polityczne SLD oraz czonkowie tej partii bo objaww zainteresowania z tej strony nie byo i nadal nie wida. Gdyby Pani zechciaa zapozna si szerzej z literatur krytyczn wobec transformacji, su ni, a na zacht przesyam niektre ze starych i nowych materiaw. Majc nadziej, e si Pani nie obrazi, pozostaj z szacunkiem.

320

Blog MUZA SA Artur Kowalczyk WWW.polskatransformacja.pl Pisze Pan Artur Kowalczyk, e zawsze go interesowao, jak powsta Plan Balcerowicza. To dlaczego do ksiki T. Kowalika dosownie nic o tym nie wiedzia? Nie zna jak si wydaje adnej wczeniejszej publikacji na ten temat. Nawet ksiek profesorw Boyka, Koodki, Poznaskiego, Gwczyka, Sadowskiego, Bojarskiego, materiaw konferencji PTE i innych gremiw nie mwic o choby jednym z moich referatw i artykuw o tym wanie. A.K. nie wie, dlaczego nie byo adnej wielkiej debaty o pocztku lat 90. O wita naiwnoci! Nie przejbym si tym, gdyby ten stan umysowy nie dotyczy niemal caego polskiego spoeczestwa, ktre tak jak Pan A.K. nie wie co si naprawd stao, do czego naprawd ju doprowadzio i czym si zakoczy. Prosz poda adres pocztowy, to przel par publikacji. Albo prosz zatelefonowa (22 628 30 64), umwi si i zobaczy moje materiay. Jan K. Dziewulski em. profesor UW

321

Polska Partia Socjalistyczna

OWIADCZENIE Okrgowy Komitet Warszawski Polskiej Partii Socjalistycznej wyraa ubolewanie z powodu faktw, ktre miay miejsce 27 marca na zebraniu otwartym Okrgu Warszawskiego. Nie dopuszczenie w tym dniu do wygoszenie przez prof. Jana Dziewulskiego i dr Marka Gruchelskiego referatu na temat programu biecego PPS przyjtego na XXV Kongresie byo wynikiem nieporozumienia midzy organizatorami zebrania Prezydium OKW. Przepraszamy za przykro wyrzdzon obu referentom i liczymy na zgodn wspprac w przyszoci.

Sekretarz Okrgowego Komitetu Warszawskiego Magorzata Motyliska Warszawa, 10 kwietnia 1991 r.

322

Warszawa, 26 maja 1992 r. Przesyam Wam numery TA zawierajce krytyczn analiz najnowszej historii PPS i propozycj odbudowy polskiego ruchu socjalistycznego na zdecydowanie lewicowej platformie politycznej. Obecne wadze PPS, ktre porzuciy platform Kongresu Zjednoczeniowego latem ubiegego roku, nie potrafi, a przede wszystkim nie chc powrci na ni. Zamiast rozwinicia PPS w si zdoln broni interesw pracowniczych i narodowych, przeksztacaj j one w faktycznego pomocnika elit budujcych wasn, kapitalistyczn Polsk. Skazuje to socjalistw na bezsi, a ich ide na kompromitacj. Proponuj dyskusj nad kluczowymi problemami ruchu socjalistycznego w dzisiejszej Polsce, podjcie niezbdnych krokw organizacyjnych i rozwinicie dziaa politycznych w sojuszu ze wszystkimi siami antykapitalistycznej lewicy. Zainteresowanych tym prosz o nawizanie kontaktu bezporednio lub przez redakcj TA. J. Dziewulski

323

Rada Wydziau Nauk Ekonomicznych w dniu 8 maja 1996 r.

Otwarcie przewodu doktorskiego mgr. A. Pacheckiemu Referuje prof. J. Dziewulski: Mgr A. Pachecki ktrego lubi i ceni pisa u mnie prac doktorsk o efektywnoci prywatyzacji (kapitaowej!) Polsce w pierwszym okresie transformacji. Napisa j i s wszelkie podstawy dla otwarcia mu przewodu. Pojawia si jednak pewna trudno. Podstawow czci pracy jest analiza materiau empirycznego. Te rozdziay zostay przedyskutowane i pozytywnie ocenione zarwno w katedrze HME, jak i w zespole prof. Maciejewskiego ktry mg tu lepiej ni ja, i zechcia, udzieli mgr. Pacheckiemu porady i pomocy w znacznym zakresie. Pierwsze rozdziay pracy, ktre powstay pniej, maj charakter oglny. Przedstawiaj pogldy ekonomistw od A. Smitha poczynajc, ale przede wszystkim wspczesnych na wasno prywatn jako waciw podstaw gospodarki, na cele i metody prywatyzacji w krajach postkomunistycznych. I tutaj zaznaczyy si midzy mn a doktorantem rnice stanowisk, znacznie wiksze ni mogem oczekiwa. Jako promotor mgbym doprowadzi do znacznych zmian w tej czci pracy, ale byoby to przygiciem pogldw kol. Pacheckiego do moich czego nigdy wobec nikogo nie robiem i co byoby zasadniczo niesuszne. Z kolei pod jego sposobem przedstawienia oglnych problemw prywatyzacji nie mgbym si podpisa. Na szczcie dobre wyjcie z tej sytuacji okazao si moliwe. W uzgodnieniu z doktorantem zwrciem si z prob do prof. Maciejewskiego ktry uczestniczy w powstawaniu dysertacji, zna j aby on by jej promotorem zamiast mnie i uzyskaem jego (wstpn) zgod na to. Bardzo prosz Rad Wydziau o zezwolenie na zmian promotora, co umoliwi otwarcie przewodu mgr. Pacheckiemu. Rada Wydziau zgodzia si na zmian promotora i otworzya przewd doktorski mgr. Pacheckiemu. Niebawem A. Pachecki zoy dysertacj i obroni j, uzyskujc stopie doktora nauk ekonomicznych. J.D.

324

Warszawa, 1 listopada 2009 Jan Dziewulski Raszyska 3 A m. 13 02-026 Warszawa

Pan Premier RP Jzef Oleksy w miejscu

Panie Premierze, Wiele lat temu zaprosi mnie Pan na dyskusj o programie SdRP. Zebranie bez wikszego zaangaowania (do pice) prowadzi tow. J. Szmajdziski. Funkcjonuje on nadal w europeizowanej partii, ale stan myli programowej i politycznej jest w niej dzi duo gorszy ni wwczas. Nie ma sensownej oceny tego, co zrobiono w Polsce pod hasem transformacji, ani te jasnych zasad i celw spoecznych i narodowych. Nie ma programu ekonomicznego, a nawet jak si wydaje brak wrd obecnego kierownictwa dostatecznej wiedzy ekonomicznej. W sytuacji, gdy upadaj kolejne gazie polskiej gospodarki, wzrastaj bezrobocie bieda nierwnoci spoeczne, gdy ulegaj zniszczeniu publiczna suba zdrowia, owiata i nauka SLD nie potrafi wystpi z zasadnicz krytyk dziaa prawicy i wyj do mas pracujcych z programem zdolnym je skupi wok lewicy, przywrci socjaldemokracji wpyw na losy kraju. Rne s tego przyczyny. W Polsce dominuj najgorsze kierunki polityki ekonomicznej i spoecznej oraz serwilizm wobec UE i USA. Prawica popiera czynnie nawet amerykaskie agresje. Antyspoeczne i antynarodowe interesy i dziaania pasoytniczych grup zagranicznego i krajowego kapitau osaniane s skutecznie neoliberalno-monetarystyczn demagogi oraz zapewnieniami o niebywaych korzyciach europejskiej integracji, globalizacji i sojuszu z najsilniejszymi. Kierownictwo SLD nie potrafi si od tego uwolni, spojrze realnie zamiast ulega utopijnym wizjom. Napisaem broszur przypominajc niektre przesze, skdind znane w moim pokoleniu wydarzenia ekonomiczne i polityczne. Sdz, e wiedza o nich mogaby si przyda obecnie m.in. ta o keynesowskich metodach walki z kryzysem. Nie mam jednak dotarcia do prominentnych dziaaczy dzisiejszej SD. Przesyam broszur Panu, moe Pan j przejrzy i ewentualnie przekae tam, gdzie mogaby by poyteczna w przygotowaniu grudniowej konferencji programowej SLD. Przepraszam za moj miao. cz wyrazy niezmiennego szacunku i yczenia zdrowia.

325

SOCJALDEMOKRACJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Rada Naczelna Warszawa 00-419 Rozbrat 44a Telefon 631 03 41 Telefax 21-66-57 Telex: 81 55 81 Warszawa 1994-01-24

Pan Prof. J. Dziewulski

Trwaj prace nad pogbieniem i sprecyzowaniem stanowiska Socjaldemokracji w wielu kwestiach dnia dzisiejszego i przyszoci kraju. Ogniwem przygotowujcym stosowne propozycje jest Komisja Polityczna Rady Naczelnej Socjaldemokracji Rzeczypospolitej Polskiej, ktrej pracami kieruj jako wiceprzewodniczcy SdRP. Cenic Paski autorytet pozwalam sobie zaprosi na dyskusj, ktra odbdzie si 28 stycznia 1994 roku (pitek), w siedzibie SdRP Warszawa ul. Rozbrat 44 A, sala A, o godzinie 16-ej. Tematem dyskusji bdzie: Myl programowa i polityczna SdRP wobec wyzwa wspczesnoci. Wiceprzewodniczcy SdRP Jzef Oleksy

326

Przegld

Warszawa, dn.19 grudnia 2001 r.

Szanowny Pan Profesor Jan Dziewulski

Szanowny Panie Profesorze. Dzikuj za przesan do Przegldu pierwsz cz tekstu Deficyt budetowy, puste pienidze i wzrost gospodarczy w rnych doktrynach ekonomicznych. Przeczytaem ten materia z ciekawoci, poniewa zaprezentowana przez Pana analiza historyczna procesw zachodzcych w gospodarce wiatowej i w Polsce znakomicie porzdkuje wiedz czytajcego. Niestety, z punktu widzenia regu wydawniczych, jakimi musi si kierowa tygodnik tego typu materia jest bardzo dobry jako naukowe wydawnictwo ksikowe, ale trudny do zaprezentowania w formie artykuw publicystycznych. Paski tekst II Rzeczpospolita pomidzy koniecznoci a niemonoci jest interesujcy, ale w sytuacji, gdy wspieramy polityk rzdu Leszka Millera, stawia nas wobec koniecznoci wyboru. Panie Profesorze, przepraszam, e zawracaem Panu gow. Bardzo chtnie natomiast zrecenzujemy Pask ksik, jak tylko si ukae. Poniewa artyku moe si Panu jeszcze przyda, pozwalam sobie go odesa. Mam nadziej, e w przyszoci jeszcze bdziemy mogli razem co zrobi. Z wyrazami szacunku Jerzy Domaski

327

W-wa, 11.03.2003 Edward Redliski Puawska 54/56 m. 81 02-592 W-wa

Wielce Szanowny Panie Profesorze, Dzikuj za list i zaczone artykuy. Przepraszam za nierychliwo odpowiedzi (zwoka wynika czciowo z opnienia w przekazaniu mi przez W-ctwo paskiego listu czciowo z mojego przewlekajcego si namysu). Paski list sprawi mi wan satysfakcj: oto zauway mnie i uzna za godnego korespondencji PROFESJONALISTA, kompetentny znawca spraw spoecznych i gospodarczych. Dzikuj! (bo to wana cecha). Ale jeszcze bardziej dzikuj za przesane paskie opracowanie. Znakomite! Dla mnie bezcenne! Cho czytam duo jak na literata tekstw socjologicznych i ekonomicznych nie spotkaem dotychczas, rwnie syntetycznych i klarownych wykadw o tym, co si dzieje 1. Tekst z 1993 (Polski Roosevelt potrzebny od zaraz) zdumiewa swoj sprawdzalnoci (czyby ekonomia bya nauk cis?) 2. Opracowanie Klasa robotnicza i socjalizm z 2001 r. jest znakomitym rysunkiem schematem spoecznego i politycznego pola si (masa i wektory). Trudno o trafniejsz (i bardziej gorzk) charakterystyk mas (masy, przedmiot gry) i autorw transformacji (manipulacji). 3. Artyku Fatalna doktryna pisany przecie za Belki tak samo jak tekst nr 1 zdumiewa swoj sprawdzalnoci (i to natychmiastow!). Cytuj ostatnie zdanie: Na tej drodze obecna koalicja cho rozsdniejsza od poprzedniej nie osignie wystarczajcego sukcesu i zacznie si kruszy (!!!). Moe doj do jej rozpadu (!!!) i nowej koalicji w obronie liberalnej (!!!) polityki SLD (jeli si nie rozamie) (!!!) z Platform Obywatelsk. Oby ten czarny scenariusz si nie zici (wykrzykniki moje). 4. Korekta zamiast doktryny kapitalna synteza! Panie Profesorze! Dzikujc i cieszc si ze znakomitoci tych tekstw (sign, znajd w bibliotekach nastpne), nie mog nie wyrazi smutku, e tak wane teksty przewidywania ostrzeenia zostay zepchnite do drugiego czy trzeciego obiegu; e publikowa je Pan tylko w rnych maonakadowych pismach, i to z trudem. Wiem sporo o sposobach bojkotowania niewygodnych autorw; z irytacj obserwuj ofensyw monopolizacji rynku idei przez wiadom grup interesw. Zmartwiony jestem postpujc degeneracj lewicy, tak ideow, jak i organizacyjn. Pan, w ostatnich zdaniach listu wyrazi zainteresowanie, czy nie powstaje jaka nowa inicjatywa Niestety. W kilku wywiadach (ktrych z okazji nowej ksiki udzieliem) rzuciem troch myli prowokujcych raczej testujcych moliwoci, zainteresowanie lewicowoci Odzew by mizerny tym mniejszy, e nawet Trybuna nie zacytowaa otrzymanych listw i felietonw (a wiem, e byy, bo wywiad ktry zaczam by rozrabiacki). Owszem, cytowano go tu i wdzie; tylko Gazeta Wyborcza (zaczam) zareagowaa duym nerwowym tekstem ale, jak pniej si okazao, dlatego, e ksik (Transf.) i wywiad wzia za pocztek jakiej ofensywy

328

Muzy i pana Czarzastego przeciw G.W. Cha, cha! (maszynopis ksiki zoyem w Muzie w kwietniu 2002, nie dugo przed nagraniem). Panie Profesorze! Przel ten list z zacznikami; odczekam 7-10 dni i pozwol sobie zatelefonowa do Pana. Jeli Pan zechce spotkamy si na dusz rozmow, bd wdziczny. Z szacunkiem Edward Redliski

329

Warszawa, 9 marca 1995

Gazeta Wyborcza Dzia cznoci z czytelnikami (do Gazety Telewidza) ul. Czerska 8/10 00-732 Warszawa

W poniedziaek 6 marca po programie Stalinizm po polsku. Akcja K w ktrej to akcji z rk bezpieki zgino par tysicy akowcw Telewizja wyemitowaa angielski film dokumentalny Waffen SS elitarna armia Hitlera. Film o SS zosta wywietlony przez Telewizj Edukacyjn w ramach cyklu To jest historia. Ale nie bya to historia byo to monstrualne kamstwo historyczne. Elitarna rasistowska organizacja partii hitlerowskiej, kierowana przez Himmlera, winna niezliczonych mordw, ludobjstwa, uznana przez Trybuna Norymberski za zbrodnicz, bya w tym programie konsekwentnie rehabilitowana i gloryfikowana. Rozumiem, e dla obecnej TVP dobry jest kady program, nawet kiepski gniot, jeli tylko skierowany jest przeciw komunie. Ale s pewne granice w dobieraniu sobie sojusznikw. Polak w odrnieniu od Niemca albo rycerskiego wobec walecznego przeciwnika Anglika, ktry w swym kraju niemieckiej okupacji nie przey nie moe olepn na elementarn prawd historyczn. Wyemitowany program o SS wiadczy o tym, e kierownictwo Telewizji Edukacyjnej i w szczeglnoci cyklu To jest historia zatracio wszelk polsk i ludzk miar i powinno ponie konsekwencje tego. A TVP powinna przeprosi spoeczestwo polskie za ten niesychany skandal.

Jan Dziewulski Warszawa, Raszyska 3a/13

330

gazeta
Redakcja PL 00-732 Warszawa, ul. Czerska 8/10 tel.: (0-22 ) 41 30 10 tlx: 825703 gawyb.pl fax: (0-22) 41 69 20 Komertel: 39 12 07 28 Wydawca Agora Gazeta Sp. z o.o. PL 00-029 Warszawa ul. Nowy wiat 27 tel: (0-22) 26 90 84 tlx: 825706 gawyb pl fax: (0-22) 26 14 34 Komertel: 39 12 02 09

Warszawa 16 03 1995

Pan Jan Dziewulski ul. Raszyska 3a/13 Warszawa

Szanowny Panie Bardzo dzikujemy za list. Nasza Gazeta Telewidza dostaje bardzo wiele listw i niestety tylko nieliczne moemy wydrukowa. Czytamy jednak dokadnie wszystkie. Wybieramy przede wszystkim listy krtkie i takie, ktre przedstawiaj pogldy wsplne dla wielu piszcych. Mamy wic nadziej, e w niektrych opublikowanych tekstach odnajdzie Pan take swoje opinie. Prosimy nie rezygnowa z pisania cieszymy si z kadego listu i wszystkie uwanie czytamy, gdy pomaga nam to w jak najlepszym redagowaniu Gazety Telewizyjnej. czymy wyrazy szacunku Joanna Jeliska Gazeta Telewidza

331

Warszawa, 14 marca 1995 r. Jan Dziewulski Raszyska 3a m. 13 02-026 Warszawa Gwna Komisja Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu Krakowskie Przedmiecie 25 Warszawa

Pragn zwrci uwag Komisji na Wywietlony 6 marca br. w programie I TVP, w godz. 12:5513:50 angielski film dokumentalny Waffen SS elitarna amia Hitlera. Film ten niemal otwarcie rehabilituje i gloryfikuje zbrodnicz formacj faszystowsk, co jest przestpstwem (take w wietle polskiego prawa) wobec Narodu Polskiego (a take Rosyjskiego, ydowskiego i innych). Bardzo prosz o zapoznanie si z tym filmem i wycignicie odpowiednich wnioskw. cz kopi protestu wysanego przeze mnie do Gazety Telewidza, na ktry nie mam odpowiedzi. * W poniedziaek 6 marca br. po programie Stalinizm po polsku. Akcja K, w ktrej to akcji UB zaaresztowao par tysicy, a zamordowao kilkuset akowcw Telewizja Polska wyemitowaa angielski program dokumentalny zatytuowany Waffen SS elitarna armia Hitlera. Film o SS zosta wywietlony przez Telewizj Edukacyjn, w ramach cyklu To jest historia. Ale nie bya to historia, lecz wiadome i cyniczne kamstwo historyczne. Elitarna rasistowska organizacja partii hitlerowskiej, kierowana przez Himmlera, winna niezliczonych mordw, ludobjstwa, uznana przez Trybuna Norymberski za zbrodnicz, bya w tym programie niemal jawnie konsekwentnie rehabilitowana i gloryfikowana. Rehabilitacja i gloryfikacja SS jest take w wietle obowizujcego w Polsce prawa przestpstwem oraz obraz narodu Polskiego. a take Rosyjskiego, ydowskiego i innych. Mona si obawia, e emisja tego typu programu nie jest przypadkiem, lecz elementem coraz szerzej rozwijanej zwaszcza w Polsce, ale nie tylko akcji sucej przyszym niemieckim rewindykacjom. Rozumiem, e dla obecnej TVP dobry jest niemal kady program, nawet kiepski gniot, jeli tylko skierowany jest przeciw komunie. Ale s pewne granice w dobieraniu sobie sojusznikw. Polak w odrnieniu od Niemca albo rycerskiego wobec pokonanego walecznego przeciwnika Anglika, ktry w swym kraju niemieckiej okupacji nie przey nie moe olepn na elementarn prawd historyczn. Wyemitowanie programu o SS wiadczy o tym, e kierownictwo Telewizji Edukacyjnej i w szczeglnoci cyklu To jest historia utracio polsk i ludzk miar w swej antykomunistycznej gorliwoci. Powinno ono ponie konsekwencje tego, a TWP powinna przeprosi spoeczestwo polskie za t skandaliczn emisj. Jan Dziewulski, Warszawa

332

*** Warszawa, dnia 5.04.1995 Gwna Komisja Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu 00-071 Warszawa, Instytut Pamici Narodowej ul. Krakowskie Przedmiecie 25 tel./fax 26-21-39, centrala 26-24-41 Nr Zh I Ko 17/95 Pan Jan Dziewulski ul. Raszyska 3a m.13 02-026 War s z a w a

Uprzejmie zawiadamiam, i Pana doniesienie z dnia 14 marca 1995 r. dotyczce pochwalania faszyzmu w audycji telewizyjnej w dniu 6.03.1995 r. skierowaem wedug waciwoci do Prokuratora Rejonowego dla Dzielnicy Warszawa moe oczekiwa Pan z wymienionej wyej Prokuratury. Z powaaniem Naczelnik Wydziau

333

Prokuratura Rejonowa dla Dzielnicy Warszawa-Mokotw ul. Wiktorska 91a 02-582 Warszawa 2 Ds. 697/95/I

POSTANOWIENIE o odmowie wszczcia postpowania przygotowawczego Dnia 18 maja 1995 roku Renata Jaboska prokurator Prokuratury Rejonowej dla Dzielnicy Warszawa-Mokotw po rozpoznaniu zawiadomienia Jana Dziewulskiego z dnia 9.03.1995 r. i 11.05.1995 r. Nr. 2 Ds 697/95/I w sprawie pochwalania faszyzmu w filmie pt. Waffen SS elitarna armia Hitlera na zasadzie art. 258 1 k.p.k. postanawia odmwi wszczcia postpowania przygotowawczego w przytoczonej wyej sprawie UZASADNIENIE Tutejsza Prokuratura zostaa powiadomiona przez Jana Dziewulskiego i wyemitowany w dniu 6 marca 1995 roku w godz. 12.5513.50 w Programie I TVP angielski film dokumentalny Waffen SS elitarna armia Hitlera niemal otwarcie rehabilitowa i gloryfikowa uznan przez Trybuna Norymberski za organizacje zbrodnicz SS. Po zapoznaniu si z treci przedmiotowego filmu stwierdzi naley, i brak jest podstaw do wszczcia postpowania w oparciu o art. 270 2 k.k. albowiem zapis w/w artykuu dotyczy publicznego pochwalania faszyzmu lub jakiejkolwiek jego odmiany a przedmiotowy film nie zawiera takich znamion. Z tych wzgldw naleao postanowi jak wyej. Prokurator mgr Renata Jaboska Na powysze postanowienie suy pokrzywdzonemu zaalenie do prokuratora nadrzdnego w terminie zawitym 7 dni od daty dorczenia odpisu postanowienia (art. 260 2 kpk). Wniesienie zaalenia po tym terminie jest bezskuteczne (art. 107 i 410 kpk). Pokrzywdzonemu przysuguje rwnie prawo przejrzenia w prokuraturze akt sprawy. Zaalenie wnosi si za porednictwem prokuratora, ktry wyda postanowienie. Z a r z d z e n i e: 334

Stosownie do art. 91 2 kpk dorczy odpis postanowienia pokrzywdzonemu: Jan Dziewulski Warszawa ul. Raszyska 3A m 13 Prokurator mgr Renata Jaboska

335

Szanowny Pan Doc. Dr Jan Dziewulski

W imieniu Rady Warszawskiej Towarzystwa Kultury wieckiej skadamy serdeczne podzikowanie za prac przy organizacji VII Sesji z cyklu wiatopogld i kultura w rodowisku robotniczym na temat: KULTURA W RODOWISKU ROBOTNICZYM W WARUNKACH NOWEGO SYSTEMU EKONOMICZNEGO, ktra odbya si 1 grudnia 1990 r. w sali kolumnowej Oglnopolskiego Porozumienia Zwizkw Zawodowych. Dziki Pana yczliwoci i odpowiedzialnoci, dowiadczeniu i osobistemu zaangaowaniu moglimy zrealizowa to trudne i wane przedsiwzicie. Proszc o dalsz wspprac z Nasz Organizacj, yczymy wielu sukcesw w dziaalnoci spoecznej i pomylnoci osobistej.

Za Prezydium Rady Warszawskiej TK:

Wiceprezes

Prezes

/doc. dr St. Krzysztoszek/

/mgr M. Zaoga/

Warszawa, 9 stycznia 1991 r.

336

337

Warszawa, 31 stycznia 1989 r. Jan Dziewulski Kier. Katedry Historii Myli Ekonomicznej na Wydziale Nauk Ekonom. UW

JM Prorektor Uniwersytetu Warszawskiego Prof. dr hab. W. Siwiski w miejscu

Zaalenie i proba Przedmiotem moich bada naukowych s pogldy i teorie ekonomiczne w midzynarodowym, zwaszcza rosyjskim, niemieckim i polskim ruchu robotniczym w rnych okresach. Jestem jednym z polskich specjalistw w zakresie tzw. luksemburgizmu; byem, m.in. referentem na powiconym R. Luksemburg midzynarodowym sympozjum naukowym w Paryu w 1983 r., a w tym roku na konferencji naukowej Myl i dzieo Ry Luksemburg w Akademii Nauk Spoecznych PZPR w Warszawie. Wiele niezbdnych materiaw z zakresu mojego tematu znajduje si w bibliotekach zagranicznych, zwaszcza RFN-owskich oraz radzieckich. Tote od dawna staram si o zagraniczny sta naukowo-badawczy. Proby o stypendium badawcze w RFN skadaem w latach 1980, 1982, 1983, 1984, 1985 i 1987. W ubiegym roku zoyem prob o sta naukowy w Moskwie, w celu skompletowania materiaw z wielkich radzieckich dyskusji ekonomicznych w latach 20-tych; chodzio mi ju tylko ostatecznie o miesiczny wyjazd, ktrego koszty pokry mia Wydzia Nauk Ekonomicznych. Wszystkie dotychczasowe moje podania, pozytywnie zaopiniowane przez Wydzia, zostay jednak odrzucone na wyszym szczeblu (petenta nie informuje si, kto, a take dlaczego, odrzuci jego podanie). Trudno przypuci, aby radzieckie instytucje naukowe nie yczyy sobie bada dyskusji ekonomicznych z lat 20-ych (dzi bardzo aktualnych) w ogle lub moich wanie (cho oczywicie nie mona tego wykluczy), tym bardziej trudno przypuci, aby nie yczyy sobie moich bada instytucje RFN, a take, eby zawsze byy daleko waniejsze tematy i lepsi ode mnie kandydaci. W tym samym czasie, gdy ja na prno ubiegaem si o sta zagraniczny, z samego mojego Wydziau na stae takie wyjechay dziesitki osb; nie tylko, oczywicie, do RFN i ZSRR; bardzo modzi, nieraz pomocniczy jeszcze pracownicy naukowi badaj kwestie ekonomiczne w najdalszych krajach wiata USA, Chinach, Japonii i prezentuj tam nasze wybitne dowiadczenia ekonomiczne. Odrzucenie paru kolejnych poda jednego pracownika naukowego z rozmaitych powodw nie musi dziwi, zwaszcza w warunkach obecnych trudnoci. Ale sytuacja, w ktrej samodzielny pracownik naukowy, kierownik katedry, przez 8 lat nie moe uzyska krtkoterminowego stau zagranicznego, nie jest normalna. Bya ju mowa w Senacie o wypadkach stosowania pozanaukowych kryteriw przy kwalifikacjach na wyjazdy zagraniczne. Na pewno zawsze bardzo trudno to udowodni. Wiele zdaje 338

si jednak wskazywa na to, e w moim wypadku o to wanie chodzi, e moliwo uzyskania stau zagranicznego zablokowaa mi pozanaukowa instytucja krajowa specyficznie interpretujca i realizujca ide porozumienia narodowego. Nie przypadkowo chyba jeden z jej przedstawicieli na Uczelni zdziwi si publicznie, e w ogle jeszcze pracuj w Uniwersytecie. Ale jeli tak jest, jeli jestem pod jakim zapisem, to mymi ponawianymi podaniami bez szans zabraem tylko wasnemu Wydziaowi kilka miejsc staowych i nie powinienem robi tego wicej. W kadym razie moja osobista sytuacja jako pracownika naukowego jest do dramatyczna. Brak przez dugi czas dostpu do niezbdnych rde spowodowa drastyczne ograniczenie, a obecnie wrcz uniemoliwi mi kontynuowanie bada. Nie mogc kontynuowa pracy badawczej w zakresie, w ktrym jestem specjalist, jednoczenie nie mam ju szans, aby sta si specjalist w innym zakresie. Wadze Dziekaskie mojego wydziau znaj t nienormaln sytuacj, nie mog jednak kwestionowa i zwaszcza sprawdza decyzji zapadajcych na wyszym szczeblu. Dlatego zwracam si do Pana Rektora. Bardzo prosz Jego Magnificencj o wnikliwe zbadanie caoksztatu sprawy. (Doc. dr hab. Jan Dziewulski)

Do wiadomoci: Pan Dziekan Wydziau Nauk Ekonomicznych UW Prof. dr hab. J. Lewandowski

[A wszystko zaczo si w roku 1979, od wygnania biaostockiego... przyp. red.]

339

Warszawa, dnia 27.X.79

Owiadczenie

W wyniku rozmw prowadzonych z Obywatelem Dziekanem Prof. dr hab. A. Jezierskim wyraam zgod na to, abym po powoaniu mnie na stanowisko docenta w Instytucie Ekonomii Politycznej Wydziau Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego oddelegowany zosta na okres 3 lat do pracy w Instytucie Ekonomii, filii Uniwersytetu Warszawskiego w Biaymstoku. Warunki oddelegowania przyjmuj takie, jakie przewiduje Uchwaa Rady Ministrw nr 111 z dnia 19 lipca 1979 r. w sprawie warunkw przenoszenia nauczycieli akademickich oraz pracownikw naukowo-badawczych do placwek naukowych (Monitor Polski z dnia 15 sierpnia 1979 r. Nr 20 poz. 116). (dr hab. Jan Dziewulski)

340

Warszawa, dnia 24 stycznia 1980 r. UNIWERSYTET WARSZAWSKI REKTOR Nr dz. K.1-335/80

Obywatel Dr hab. Jan Karol DZIEWULSKI Wydzia Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego w Warszawie

W zwizku z powoaniem Obywatela na stanowisko docenta w Uniwersytecie Warszawskim, przyznaj Mu od dnia 1 stycznia 1980 r. uposaenie zasadnicze w kwocie z 7.600,- (sownie siedem tysicy szeset) miesicznie. Jednoczenie informuj, i deleguj Obywatela Docenta za Jego zgod do pracy w Wydziale Administracyjno-Ekonomicznym Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Biaymstoku do dnia 15 lutego 1983 r. Obowizki subowe Obywatela Docenta ustal Obywatel Prorektor UW ds. Filii w Biaymstoku oraz Obywatel Dziekan Wydziau Administracyjno-Ekonomicznego. Po zakoczeniu pracy w Filii obowizki Obywatela Docenta w Wydziale Nauk Ekonomicznych UW ustal Obywatel Dziekan Wydziau oraz Obywatel Dyrektor Instytutu Ekonomii Politycznej. Podstawa: pismo Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyszego i Techniki z dnia 28 grudnia 1979 r. nr DKZ.III-1904/219/79 oraz rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 29.09.1978 r. zmieniajce rozporzdzenie w sprawie uposaenia nauczycieli i nauczycieli akademickich (Dz.U. nr 24/1978 poz. 112). Uchwaa Nr 111 Rady Ministrw z dnia 19.07.1979 r. w sprawie warunkw przenoszenia nauczycieli akademickich i pracownikw naukowo-badawczych do placwek naukowych (M.P. Nr 20 poz. 116).

REKTOR Prof. dr Zygmunt RYBICKI

341

Warszawa, dnia 31 stycznia 1980 r.

Obywatel Kierownik Biura Spraw Osobowych Uniwersytetu Warszawskiego Mgr Ryszard Tyrk w miejscu

Szanowny Panie Dyrektorze, Nie mog niestety podpisa pokwitowania odbioru pisma Jego Magnificencji Rektora UW, nominujcego mnie na docenta w Uniwersytecie, ktre by Pan askaw przysa do Dziekanatu Wydziau Nauk Ekonomicznych. Tre tego pisma jest bowiem niezgodna z porozumieniem midzy Obywatelem Dziekanem WNE a mn z jednej strony, a Obywatelem Dziekanem WNE Rektorem z drugiej, ktre nastpio w kocu padziernika ubiegego roku i na podstawie ktrego Uniwersytet wystpi o etat docenta dla mnie do Ministerstwa i etat ten otrzyma. Sens tego porozumienia ujmuje podpisane przeze mnie w dniu 27.X.79 owiadczenie, ktre jest w Paskim posiadaniu, ale ktrego odpowiedzi fragment pozwol sobie przypomnie: W wyniku rozmw prowadzonych z Obywatelem Dziekanem prof. dr hab. A. Jezierskim wyraam zgod na to, abym po powoaniu mnie na stanowisko docenta w Instytucie Ekonomii Politycznej Wydziau Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego oddelegowany zosta na okres 3 lat do pracy w Instytucie Ekonomii filii Uniwersytetu Warszawskiego w Biaymstoku. Jak Pan zapewne pamita, w poowie stycznia br. przedstawi mi Pan do pokwitowania pismo, mianujce mnie docentem w filii UW w Biaymstoku. Teraz, mimo zdawaoby si wyjanienia tej sprawy przez prof. A. Jezierskiego w rozmowie z JM Rektorem oraz na pimie, przesa mi Pan do pokwitowania nominacj, znowu nie zawierajc mianowania mnie na docenta w IEP WNE UW, a tylko obiecujc prac w IEP WNE po 3 latach docentury w Biaymstoku. Obaj wiemy, gdy rozmawialimy o tym, e jest i moe by bardzo znaczna rnica praktyczna w efekcie uycia jednej lub drugiej formuy. Pragnbym wiedzie, dlaczego z takim uporem stara si Pan uchyli od realizacji porozumienia w tej sprawie i zastosowania formuy, ktr niejednokrotnie stosowano przecie wobec innych osb. Poniewa ustne rozmowy wyjaniajce nic, jak dotd, nie day, prosibym o pisemne wyjanienie przyczyn powyszego i zwaszcza sprawy, czy otrzymuj nominacj na docenta w Instytucie Ekonomii Politycznej Wydziau Nauk Ekonomicznych UW i mam podj wyjazdy do Biaegostoku od nowego semestru, czy te nie. Z powaaniem, (dr hab. Jan Dziewulski)

IEP WNE UW

342

Do wiadomoci: Prof. dr hab. A. Jezierski Prof. dr hab. A. Stelmachowski

343

Warszawa, 12 listopada 1980 r. Doc. dr hab. Jan Dziewulski Grzybowska 5 m. 318 00-132 Warszawa

Jego Magnificencja Rektor Uniwersytetu Warszawskiego Prof. dr Henryk Samsonowicz w miejscu

Proba Po powoaniu mnie na docenta UW w dniu 1 stycznia 1980 r. delegowany zostaem do pracy w Wydziale Administracyjno-Ekonomicznym Filii UW w Biaymstoku na okres 3 lat. Prowadz tam od pocztku obecnego roku akademickiego seminarium kursowe, magisterskie oraz wykad z ekonomii dla jednej z grup studentw zaocznych. Reszt pensum dydaktycznego wykonuj w Wydziale Nauk Ekonomicznych w Warszawie gdzie te mam podj prace w penym wymiarze od 15 lutego 1983 r. Z woli byego Rektora UW prof. dr Z. Rybickiego powoanie mnie na docenta w UW uzalenione zostao wanie od mojej zgody na 3 lata wyjazdw do Filii. W myl jednak porozumienia midzy mn a Dziekanem WNE, prof. dr A. Jezierskim, z jednej strony, a Dziekanem WNE, prof. dr Z. Rybickim, z drugiej, miaem otrzyma etat na WNE i trzyletni delegacj do Biaegostoku. Rektor zama jednak to porozumienie niepisane niestety, ale ktrego wyrany lad istnieje w mojej teczce personalnej i wymusi ode mnie zgod na etat w Biaymstoku. Pocigno to za sob cay szereg dodatkowych utrudnie dla mnie. Potrzeba delegacji pracownikw UW do Filii jest dla mnie zrozumiaa, a obecnie staa si jeszcze bardziej oczywista. W moim jednak indywidualnym przypadku powinny byy przemwi za pozostawieniem mnie w Warszawie czyste ludzkie wzgldy. Mieszkam mianowicie sam z rodzicami w wieku 85 i 80 lat, cakowicie niedonymi i wykonuj wszystkie obowizki w zakresie opieki nad nimi (wcznie z prostymi zabiegami medycznymi i pielgnacj, a take gotowaniem i karmieniem, jeli nie przyjdzie pomoc domowa). W tych warunkach kady mj wyjazd do Biaegostoku wymaga organizacji odpowiedniego zastpstwa, co jest trudne i staje si stopniowo coraz trudniejsze. W dodatku wyjazdy te mno si. Zobowizany jestem do uczestnictwa w Radach Filii, Radach Wydziau, a ostatnio po powoaniu Instytutu (propozycji sterowania ktrym nie mogem przyj take z powyszych wzgldw przede wszystkim) take w Radach Instytutu. Nie jestem w stanie przyjeda na wszystkie te i inne jeszcze zebrania. Wywouje to pretensje. Wyjazdy zaciyy ponadto na mojej pracy naukowej. Ostatnio Filia odrzucia moje podanie o trzymiesiczny sta naukowy w RFN, w ramach stypendium DAAD, co wrcz uniemoliwi mi kontynuacj pracy zaawansowanej ju w podjtym kierunku.

344

Sytuacja jest dla mnie nie do utrzymania. Tote zwracam si z gorc prob do Jego Magnificencji o zezwolenie na powrt do Warszawy, do WNE, gdzie przez tyle lat pracowaem i gdzie znalazy si etaty dla innych powoanych wraz ze mn docentw. Mog oczywicie jeli byoby to konieczne dokoczy to wszystko, co w Biaymstoku rozpoczem, zwaszcza seminarium magisterskie. Etat w WNE nie tylko oszczdziby mi jednak licznych wyjazdw na rozmaite zebrania. Znalazbym te tutaj by moe zrozumienie potrzeb wynikajcych z kierunku mojej pracy naukowej. Bardzo prosz o przychylenie si do mojej proby. Doc. dr hab. Jan Dziewulski

Do wiadomoci: JM Rektor Filii UW w Biaymstoku prof. dr J. ukaszewicz Pan Dziekan Wydziau AdministracyjnoEkonomicznego Filii UW w Biaymstoku prof. dr A. Stelmachowski Pan Dziekan Wydziau Nauk Ekonomicznych UW prof. dr A. Jezierski

345

Warszawa, dnia 3 grudnia 1980 r. UNIWERSYTET WARSZAWSKI REKTOR Nr dz. K.1-15404/80

Obywatel Doc. dr hab. Jan Karol Dziewulski Wydzia Administracyjno-Ekonomiczny Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Biaymstoku

W odpowiedzi na pismo z dnia 12 listopada 1980 r. uprzejmie informuj Obywatela Docenta, i po zasigniciu opinii Dziekana Wydziau Nauk Ekonomicznych UW i za zgod Kolegium Rektorskiego decyzja dotyczca delegowania Obywatela Docenta do pracy w Wydziale Administracyjno-Ekonomicznym Filii UW w Biaymstoku zostaje uchylona. Prosz o objcie z dniem 15 lutego 1981 r. obowizkw docenta w Wydziale Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego w Warszawie. Po zakoczeniu pracy w Filii obowizki Obywatela Docenta w Wydziale Nauk Ekonomicznych UW ustal Obywatel Dziekan Wydziau oraz Obywatel Dyrektor Instytutu Ekonomii Politycznej. REKTOR Prof. dr hab. HENRYK SAMSONOWICZ

346

Warszawa, 21 stycznia 1981 r. Jan Dziewulski Docent UW

Pan Dziekan Wydziau Nauk Ekonomicznych UW Prof. dr hab. Andrzej Jezierski w miejscu

Panie Dziekanie, Nawizujc do rozmw przeprowadzonych ze mn przez Pana Dziekana w dniach 14 bm. w Warszawie i 16 bm. w Biaymstoku, pragn przedstawi swoje stanowisko w kwestii dalszych moich wyjazdw do Biaegostoku. 1. W pimie do JM Rektora UW prof., dr hab. H. Samsonowicza z dnia 12 listopada 1980 r. zwrciem si z prob o zezwolenie na powrt do Warszawy, do WNE. Przedstawiem tam moj sytuacj, ktra z czysto ludzkich wzgldw powinna bya nawet prof. Rybickiego skoni (ale nie skonia) do pozostawienia mnie w Warszawie. 2. JM Rektor M. Samsonowicz przyczyni si do mojej proby. W pimie z dnia 3 grudnia 1980 r. (ktre jednak doszo do moich rk dopiero 18 stycznia 1981 r.) poinformowa mnie, e decyzja dotyczca delegowania Obywatela Docenta do pracy w Wydziale Administracyjno-Ekonomicznym Filii UW w Biaymstoku zostaje uchylona, e z dniem 15 lutego 1981 r. mam obj obowizki docenta w WNE UW w Warszawie i e te obowizki ustal Obywatel Dziekan WNE i Obywatel Dyrektor IEP. 3. Z pisma JM Rektora H. Samsonowicza jednoznacznie wynika, e 15 lutego 1981 r. kocz prace w Wydziale Adm.-Ekonomicznym Filii UW w Biaymstoku i podejmuj prace w WNE w Warszawie. Tymczasem w rozmowie ze mn w dniu 14 bm. Pan Dziekan z niezrozumiaych dla mnie przyczyn poleci mi dalsze wyjazdy do Biaegostoku, w wymiarze 6-7 godzin w jednym dniu co 2 tygodnie, z nieokrelon perspektyw czasow (by moe t wanie, ktr przewidywaa uchylona decyzja prof. Rybickiego, czyli do 15 lutego 1983 r). Powoa si Pan przy tym na porozumienie midzy nami z jesieni 1979 r., bez Paskiej winy zamane potem w istotnej czci przez prof. Rybickiego. Pragn w zwizku z tym przypomnie, i owo porozumienie powstao na zasadzie propozycji nie do odrzucenia. Nie wyraenie przeze mnie zgody oznaczao mianowicie, e nie otrzymam etatu docenta ani na UW, ani te prawdopodobnie w adnej innej uczelni warszawskiej (Biaystok lub uczelnia pozawarszawska by askaw napisa na moim podaniu Rektor Rybicki). Co byo powodem tego? Argumentacja formalna ma tu drugorzdne znaczenie. Decydujcy by co atwo byoby mi udowodni motyw polityczny. wczesny Rektor konsekwentnie czyci UW z elementw niepodanych zbyt mao dyspozycyjnych, krnbrnych i w ogle niepewnych politycznie do ktrych i ja w jego opinii naleaem.

347

4. Staraniem Pana Dziekana przede wszystkim, moja eksmisja do Biaegostoku staa si jednak mniej dotkliwa, ni by miaa. W porozumieniu z prof. A. Stelmachowskim nieoficjalnie zezwoli mi Pan wykonywa pewn cz pensum (w tym roku 2/7) w Warszawie. Byem za to jak rwnie za pozytywn opini dla JM Rektora H. Samsonowicza i nadal jestem wdziczny i zobowizany. Trudno jednak, bym z tego powodu, w zupenie nowej sytuacji ustpienia Rektora Rybickiego, zmiany polityki kadrowej, uchylenia przez nowego Rektora UW mojej eksmisji do Biaegostoku ponosi ciar nieaktualnej ju polityki i decyzji prof. Rybickiego. 5. Cho do Biaegostoku wysany zostaem przymusowo, chciabym pozostawi tam dobr pami. Zaley mi take na zachowaniu dobrych stosunkw z Panem Dziekanem. Dlatego, po wyczerpujcej rozmowie z doc. K. Meredykiem, proponuj wykonanie przeze mnie tegorocznego pensum dydaktycznego w Biaymstoku (7 wyjazdw caodziennych co 2 tygodnie) i podjcie pracy w penym wymiarze na WNE w Warszawie (ju bez wyjazdw do Biaegostoku) od nowego (1981/1982) roku akademickiego. Filia Biaostocka nie poniosaby chyba w zwizku z tym adnych szkd, gdy: a) Moja praca w Biaymstoku, ze wzgldu na jej szczupy rozmiar, nie moga i nie miaa adnego istotnego wpywu na poziom ogu zaj z ekonomii. Powysze dotyczy take seminarium magisterskiego. Nie orientujc si w kracowym ubstwie lokalnego zaplecza bibliotecznego, daem niektrym studentom tematy niemoliwe by moe do opracowania w Biaymstoku. Nie s one jeszcze zatwierdzone, tak e z korzyci dla tych studentw mog by zmienione na bardziej dostosowane do lokalnych moliwoci. Nadmieniam, e oprcz mojej grupy magisterskiej jest jeszcze w biaostockim INE 12 grup, w tym 7 maych, o liczebnoci 4-8 osb. b) Stan moich rodzicw pogarsza si, co oznacza, e mimo moich najlepszych chci wyjazdy do Biaegostoku okazywayby si coraz czciej obiektywnie niemoliwe. c) Na zajmowany dotd przeze mnie etat przechodzi doc. Z. Wiszniewski fachowiec o bardzo korzystnych dla biaostockiego INE profilu, ktry bdzie tym wykonywa pene pensum dydaktyczne. d) Od nowego roku akademickiego program ekonomii na kierunku administracyjnym ulega zweniu (na studiach dziennych ze 120 do 75 godzin, co na 4 grupach obnia zapotrzebowanie o 180 godzin; podobnie na studiach zawodowych). Spowoduje to zbdno co najmniej jednego etatu. Sdz, e zaproponowane rozwizanie znacznie wprawdzie gorsze dla mnie od opartego bezporednio na decyzji JM Rektora H. Samsonowicza dostatecznie uwzgldnia interesy i jest do przyjcia przez wszystkie strony. Doc. dr hab. Jan Dziewulski Fragment opuszczony: W kocu 1968 r. podjem (ponownie) prac w UW po usuniciu mnie z WSNS za zakwestionowanie oficjalnej wersji wypadkw marcowych i kilku miesicach przymusowego bezrobocia. W 1974 r. na zebraniu sprawozdawczo-wyborczym uczelnianej organizacji zwizkowej stwierdziem znaczny wzrost kosztw utrzymania, faszowanie danych na ten temat przez czynniki oficjalne i postulowaem odpowiednie podwyki pacowe. Rektor Rybicki, ktry by obecny na tym zebraniu, objecha mnie potem za to na rektorskiej lampce wina stwierdzajc, e nieodpowiedzialnymi wyskokami dziaam na szkod UW ostrzeg mnie i zakoczy prywatn znajomo ze mn (znalimy si prywatnie od wielu lat). Pniej naraziem si obron poziomu 348

ekonomii na Wydziale Prawa, gdzie wykadaem (znw sprawa opara si o Rektora. Z wykadw mnie zdjto). Na powiconym zmianom w Konstytucji PRL zebraniu partyjnym w INE wystpiem z wtpliwociami na co referent, Rektor Rybicki, zareagowa wybuchem gniewu i niedwuznacznymi grobami. Fakt, e nadal byem niepoprawny, dotar do niego z pewnoci kanaem partyjnym jako e I sekretarz Komitetu Uczelnianego PZPR opiniowa projektowane przesunicia kadrowe. Rozliczenie pensum za rok Akad. 1980/81: Proseminarium 2 godz. x 14 tyg. 28 Seminarium mag. 2 godz. x 14 tyg. 28 Wykad dla SZ 3 godz. x 7 zj. 20 2 gr. x 3 x 7 Wykad i w. W-wa 60 wyk. SD 28 136 68 Plus 50% 34 Czyli nadwyka 28 godzin. 102

40

349

Warszawa, dnia 6 lutego 1980 r. UNIWERSYTET WARSZAWSKI Biuro Spraw Pracowniczych 00-325 Warszawa ul. Krakowskie Przedmiecie 26/28 tel. 26-19-39, 26-65-77 K.1-1459/80

Obywatel Doc. dr hab. Jan Dziewulski Wydzia Nauk Ekonomicznych UW w miejscu

W odpowiedzi na pismo Obywatela z dnia 31.01.1980 r. uprzejmie informuj, i nie znane mi s uzgodnienia prowadzone midzy Jego Magnificencj Rektorem Uniwersytetu Warszawskiego a Dziekanem Wydziau Nauk Ekonomicznych, jak te midzy Obywatelem a Dziekanem Wydziau Nauk Ekonomicznych. Nie czuj si rwnie upowaniony do wyjanienia bd interpretacji decyzji Jego Magnificencji Rektora Uniwersytetu Warszawskiego tym bardziej, i decyzja zawarta w pimie nr K.1-335/80 z dnia 24.01.1980 r. jest precyzyjna i jednoznaczna. Jak mi wiadomo tre omawianego pisma nie budzia adnych zastrzee ze strony Dziekana Wydziau Nauk Ekonomicznych z czego naley sdzi, i dyspozycje zawarte w tym pimie zgodne s z uprzednimi ustaleniami. Ze swej strony wyraam jedynie pogld, i decyzja Jego Magnificencji Rektora w peni zabezpiecza interes Obywatela zarwno w chwili obecnej, jak i na przyszo, tj. po zakoczeniu delegacji do Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Biaymstoku. Kierownik Biura Spraw Pracowniczych mgr Ryszard Tyrk

Do wiadomoci: Ob. prof. dr Andrzej Jezierski Ob. prof. dr Andrzej Stelmachowski

350

REFLEKSJE I OBAWY
To mia by rodzaj podsumowania Polskich losw, obu tomw. Nie naukowego (rne rda dla rnych okresw, niepierwotne, ja nie historyk itd.), ale trend atwy do uchwycenia, rodzcy rosnc obaw o losy: a) pastwa, b) narodu. Bo pewno Engels mia jednak racj generalnie. Zaprojektowaem 21 punktw: 0 oglne wyjcie, 1 ju staroytni... (Arystoteles o powstawaniu i celu pastw Marks-Engels o pastwie itd.) a do ewent. likwidacji pastwa polskiego, do lokalnojzycznej, uboszej prowincji w np. niemieckiej czci Europy. 1. Tekst b. oglny i dyletancki (dlaczego), ale moe mimo to synteza sensowna. 2. Polskie losy tzn. pastwa i narodu i na odwrt. Po co pastwo, jak si ma do narodu, czym nard bez niego itp. (Dojrzae narody zorganizowane s w pastwa. Pastwo jest historycznym dorobkiem narodu. Jest wcieleniem i wyrazem bytu pokole przeszych, obecnych i przyszych. Ono uzgadnia interesy ludzi i grup i podporzdkowuje interesom caoci, organizuje wysiek spoeczny, take gospodarczy. Gospodarka winna da rodki dla pomnoenia materialnego i duchowego bogactwa narodu, spenienia przeze misji dziejowej. Z tekstu: Czy w dzisiejszej Polsce byoby moliwe pene zatrudnienie i wykorzystanie potencjau wytwrczego?) 3. Pastwo polskie. Pno powstaje, warunki niespecjalne: bez wyjcia na dalekie morze (w ogle!), bez istotnych bogactw naturalnych itd. Uksztatowanie si narodu i pastwa, umocnienie i potem klasy panujce, prba ekspansji (Litwa, Wschd), jak to zwykle. Ale co to dao na pewien czas (choby obrona). 4. Rzeczpospolita szlachecka. Chopstwo i mieszczastwo bez szans i praw, utrwalone zacofanie gospodarcze. Elekcje w zamian za nowe wolnoci i apwki. Reakcja katolicka. Dzieje gupoty Bocheskiego. 5. Ssiedzi tymczasem, w rny sposb, rosn w si. Efektem rozbiory. Odtd pionek w grze silnych ssiadw. Prba odbudowy przez Kociuszk; Ksistwo Warszawskie Napoleona. 6. Okres rozbiorw. Prba nowoczesnego rozwoju manufaktury, plan Druckiego-Lubeckiego, jak imponujcy na te czasy (pastwo), storpedowany Powstaniem Listopadowym. Rozwj gospodarczy Krlestwa Polskiego (ju prywatny), jego mechanizm. Koncepcje ruchu robotniczego i odamkw buruazji, marzenia o wojnie wiatowej, ktra przyniesie Polsce niepodlego. 7. Przebieg I wojny wiatowej, przypadkowa historyczna szansa na odbudow niepodlegoci, trjzaborowej! Jedynie sensowne rozwizanie take dla buruazji (Pobg-Malinowski) w wczesnej sytuacji. Odbudowa pastwowoci, ale wadza wkrtce przechodzi od PPS w rce klas posiadajcych (Pisudski). 8. II RP. Niemcy: Polska pastwem sezonowym, zdusi blokad wglow, zagraryzowa. Udao si tego unikn (jak?) Kryzys i straty wskutek liberalnej polityki gospodarczej. 1935, Kwiatkowski zmiana polityki (pastwo). Co w sumie dao kapitalizm w kapitalistycznej Europie Polsce? ZSRR i Niemcy: w kleszczach bez szans. 9. II wojna wiatowa: nieuchronna klska. Zachd (np. USA) wiedzia natychmiast o pakcie Ribbentrop-Mootow, zgoda na rozbir Polski (jak przedtem Czechosowacji) pozorowana wojna (dziwna wojna Francji i Anglii), aby pchn Niemcw na ZSRR. Tak byoby z Polsk dugo, gdyby nie pycha Hitlera ze zwycistw i prba niemieckiej Europy. 351

10. Odwrcenie sojuszy, ukad si. Znw zgoda Zachodu, aby niesuwerenna Polska znalaza si w ramach strefy ZSRR (bo nic nie mogli, cho Churchill chcia). Polska moliwa tylko jako pchnita za zachd PRL, czego gwarantem mogli by tylko komunici, inaczej jak Biaoru i Ukraina Zachodnia wczona do ZSRR albo jak mae Litwa itd. Co najwyej Ksistwo Warszawskie, jak dowodzi Toraskiej Berman (a polska droga wedug niego i idiotyzm inteligencji). 11. Fulton: cel Zachodu zniszczenie ZSRR. Plan Marshalla, inne dziaania. Odpowied ZSRR. Stalinizacja. Prowojenny rozwj gospodarczy itd. 12. Rozwj gospodarczy. Polska dalej pionkiem. Zimna wojna i niemal wybuch III wojny w 1963 r., co by zostao po nas? 13. Szczliwie wczeniej mier Stalina, odwil w ZSRR; koncepcje Chruszczowa nieudane, wydarzenia w Polsce (przedtem taki byy w NRD) i na Wgrzech ostrzeeniem, granice demokratyzacji (Gomuka). Prby gospodarcze, wybuch na Wybrzeu, upadek Gomuki. ZSRR: Breniew, potem Gorbaczow z nieudan pierestrojk. Stopniowe poddawanie si ZSRR. 14. Co dao Polsce pastwo socjalistyczne? Gierek/Jaroszewicz modernizacja z zachodnich kredytw i zaamanie. Polskie i zewntrzne siy kontrrewolucji. Niedowarzona robotnicza Solidarno. Jaruzelski stan wojenny, Okrgy St, wybory czerwcowe i utrata wadzy. 15. III RP: niszczenie, rozkradanie i wyprzeda gospodarki (majtku kapitau!) bez reakcji rozbitego wiata pracy. Polska polem grabiey zewntrznej i likwidacji przemysu. SLD i wstpienie do Europy Millera. 16. Odbudowa kapitalizmu: kolejne kroki ku zniszczeniu pastwa przez kapita zagraniczny, jego agentw i polskich pazernych idiotw. Rozpanoszenie si durnego kocioa katolickiego. Stan obecny i prawdopodobna przyszo. 17. Marks i Engels: narody historyczne i niehistoryczne. Polska nic nie wniosa do rozwoju gospodarczego Europy. Bezsensowne bijatyki. Co z ni zrobi (!) Wiele racji, ale czyby trafna ocena? 18. Ich specyficznie-ekonomiczny, dalekosiny punkt widzenia. Socjalizm mia by systemem wolnoci nie tylko jednostek. Warto narodw przynajmniej w duszym okresie, skoro ju si utworzyy i nadal tworz, cho robi to gwnie klasy posiadajce dla siebie. Socjalici tradycyjnie nie doceniaj wartoci narodowych, narodowej wolnoci, suwerennoci itd., a tylko beznarodowa masa ludzi pracy a to nieprawdziwy obraz. Uparte denie do tych wartoci cechujce wikszo Polakw nie musi by reakcyjne. Mog by narody socjalistyczne, okresowo na pewno maj racj bytu, byy potrzebne nawet w RWPG. 19. Globalizacja nie osabia tendencji narodowych. Czy jej zagroenia na nowo ostro stawiaj kwesti narodow? 20. Sytuacja obecna w Polsce: kosmopolityczna prawica dy do roztopienia si w Europie, jej cz narodowa nie wysuwa nawet prospoecznego programu Spoecznej Gospodarki Rynkowej. Podobnie zeuropeizowana socjaldemokracja (oczywicie nie ma mowy o socjalizmie, tak zosta wyrugowany ze wiadomoci masowej). Mimo kryzysu dalej dominuj liberalne koncepcje gospodarcze i spoeczne, i kierunek na likwidacj pastwa. 21. Obawa, e pastwo polskie, a za nim prdzej czy pniej nard polski, zostan zlikwidowane historycznie (jak dowodzi Berman), e zacza si wanie ta droga do historycznego kresu.

352

22. Oczywicie, przyszo jest zupenie nie do przewidzenia. Za 50 lat cay ukad na wiecie moe by zupenie inny, za 100 lat w ogle nie do przewidzenia itd. Moe to bdzie wiat Orwella, moe ludzie si wymorduj, bo w swej gupocie s zdolni do tego. * Szli krzyczc: Polska! Polska! Wtem Bg z gorejcego wychyli si krzaka Spojrza na te krzyczce i zapyta: Jaka! (J. Sowacki) Niektre elementy mojego krtkiego yciorysu mog si wyda do dziwne. Dlaczego, na przykad, latorol dobrze sytuowanej rodziny inteligenckiej zaangaowaa si w narzucon Polsce budow socjalizmu, zamiast konsekwentnie przeciwstawi si nowej okupacji? Skd to zainteresowanie rewolucjonistk z przeomu wiekw, przeciwniczk PPS i odbudowy pastwa polskiego? Skd zamiast aprobaty wrogo wobec powrotu do normalnoci, czyli odbudowy Polski kapitalistycznej? Po co te akcesje do kolejnych ugrupowa politycznych i nastpnie wystpowanie z nich? Skd wreszcie ta wielka niech do ekonomicznego i spoecznego liberalizmu i aprobata dla spoecznej gospodarki rynkowej, poprzednio lekcewaonej? Chciaem odpowiedzie na te pytania. Wyjani, jak i dlaczego roso moje zaangaowanie w zachodzce w kraju i poza nim przemiany; jak pobudzio do okrelonych dziaa politycznych; jak wyznaczyo ono (ale i vice versa!) charakter i kierunek moich zainteresowa naukowych oraz publikacji. Chodzi mi przy tym nie tyle o swoje zachowania i problemy: w kocu byem tylko zwykym czowiekiem w niezwykych, burzliwych czasach. Rzecz w tym, e podobne yciorysy, przynajmniej w pewnych istotnych elementach, miaa w powojennym pidziesicioleciu do znaczna cz polskiej inteligencji i spoeczestwa...

353

BIBLIOGRAFIA (WANIEJSZE POZYCJE)

1951 Zagadnienie imperializmu w pracach R. Luksemburg i J. Marchlewskiego (praca magisterska. Maszynopis); 1965 Spr wok luksemburgizmu (obszerne studium materiaowe. Maszynopis); 1968 Spr wok Rozwoju przemysu w Polsce R. Luksemburg (praca doktorska. Maszynopis); 1970 O rzeczywistej treci i walorach naukowych teorii akumulacji kapitau R. Luksemburg (Ekonomista nr 1, 1970); 1971 O teoretyczno-ekonomicznym podou dwudziestoletniego sporu midzy R. Luksemburg a W. Leninem w kwestii narodowej (Z Pola Walki nr 1, 1971); 1972 Wok pogldw ekonomicznych R. Luksemburg (Warszawa 1972); 1978 Geneza i gwna tre teorii ekonomicznej R. Luksemburg a aktualne spory wok jej pogldw (praca habilitacyjna. Warszawa 1978); 1980 Wstp do ekonomii politycznej i nieznane wykady ekonomiczne R. Luksemburg (Ekonomia nr 39, Wyd. WNE UW); 1983 Losy teorii ekonomicznej R. Luksemburg, czyli o potrzebie marksizmu otwartego (Ekonomia nr 49, 1987); 1983 S. ucewicz, M. Tomczyski (pseudo), R. Luksemburg a bolszewizm (Krytyka (II obieg) nr 16, 1983); 1983 Nouvelle interprtation de la thorie conomique de Rosa Luxemburg (referat na konferencji naukowej w Paryu, Presses Universitaires de Vincennes, 1986); 1989 Teoria ekonomiczna R. Luksemburg (Warszawa 1989); 1989 Sens i konsekwencje realizacji programu gospodarczego wicepremiera Balcerowicza (referat na zebraniu Solidarnoci na WNE UW; skrcony tekst w Trybunie Ludu nr 11 z 13/14.01.1990; peny tekst w Studia i Materiay INE PAN, Warszawa 1990); 1990 PPS wobec narastajcego kryzysu gospodarczego, spoecznego i politycznego (referat programowy na XXV Kongresie PPS; Dokumenty programowe PPS, wyd. CKW PPS, Warszawa 1990); 1990 Prywatyzacja inne spojrzenie (Alternatywa, wyd. Grupa Samorzdnoci Robotniczej, Warszawa 1990); 1991 Polityczny sens sporu wok Robotnika (Tygodnik Antyrzdowy nr 15, Warszawa 1992); 1991 Spr wok teorii ekonomicznej R. Luksemburg w latach dwudziestych (I) (Ekonomia nr 55, 1991);

354

1991 Odbudowa kapitalizmu w Polsce (cz. I i II) (studium cz obszernej ekspertyzy opracowanej dla PTE przez zesp M. Gruchelskiego. Maszynopis); 1991 Das Vermchtnis Rosa Luxemburgs im Lichte der Krise des realen Sozialismus (tekst gwny i 2 dodatki) (referat na konferencji naukowej w Tokio; wyd. w materiaach konferencji w j. japoskim); 1993 Spr wok teorii ekonomicznej R. Luksemburg w latach dwudziestych (II) (Ekonomia nr 56, 1993); 1993 T. Maecki (pseudo), Polska na rozdrou (Samorzdno Robotnicza nr 1 i 2, wyd. Grupa Inicjatywna Partii Robotniczej, 1993); 1993 1993 1995 1995 Polski Roosevelt potrzebny od zaraz (Kurier Mazowsza nr 252, Warszawa 1993); W kwestii programowej (Kurier Mazowsza nr 271, Warszawa 1993); Lewica polska i jej program (Dzi nr 2, Warszawa 1995); M. Blauga krytyka teorii wartoci opartej na pracy (maszynopis);

1995 Historia myli ekonomicznej i kopoty z teoriami niezgodnymi ze wzorcem (referat na konferencji WNE UW w Mierkach; w zb. Budowanie gospodarki rynkowej w Polsce , Warszawa 1995); 1996 Praca produkcyjna i dochd spoeczny (referat na konferencji WNE UW w Cedzynie; w zb. Rynki i regulacja. Polska u schyku lat 90, Warszawa 1998); 1996 Einige Anschaungen und Warnungen von R. Luxemburg und der Untergang des realen Sozialismus in Polen (referat na konferencji naukowej w Warszawie; wyd. Sozialismus nr 6, Hamburg 1997); 1996 Sprawiedliwo spoeczna jako przedmiot sporu (w zb. Efektywno a sprawiedliwo, Warszawa 1996); 1998 Die Arbeiterklasse und der Sozialismus. Ein Versuch von polnischen Erfahrungen einige Schlsse ausziehen (referat na konferencji naukowej w Elgersburgu; wyd. IPW Universitt Hannover, Hannover 1999; wyd. pol. Biuletyn Stowarzyszenia Marksistw Polskich nr 10, Warszawa 2001); 1998 Panujca teoria ekonomiczna a rosnce trudnoci III RP z bilansem handlowym i patniczym (referat konferencyjny; wyd. Biuletyn Stowarzyszenia Marksistw Polskich nr1, Warszawa 1999; Polskie Stow. Morskie i Gospod., zeszyt 5, Toru 1999 i in.); 1999 Robotnicy w najnowszej historii Polski (w zb. Spoeczne aspekty transformacji systemowej w Polsce, Warszawa 1999); 2000 Czy w dzisiejszej Polsce byoby moliwe pene zatrudnienie i wykorzystanie potencjau produkcyjnego? (referat konferencyjny, Wyd. Biuletyn Stowarzyszenia Marksistw Polskich nr 6, Warszawa 2000);

355

2001 Paranoiczna sytuacja oraz W kwestii bezrobocia (wystpienia w dyskusji na VII Kongresie Ekonomistw Polskich; wyd. VII KEP, t. II, Warszawa 2001 oraz t. III, Warszawa 2002 i Dzi nr 9, Warszawa 2001); 2001 Koodki wojna o Polsk (recenzja; Dzi nr 10, Warszawa 2001); 2002 Korekta zamiast doktryny, strategii i polityki gospodarczej (referat na konferencji Polskiego Lobby Przemysowego i dziaaczy zwizkowych; wyd. Biuletyn Stowarzyszenia Marksistw Polskich nr 12, Warszawa 2002); 2002 yciorys polityczny i naukowy wersja robocza wstpu (maszynopis); 2004 Wielkie oszustwo i konsekwencje ekspresowej prywatyzacji (materia do recenzji ksiki J. Gwczyka Szalbierczy urok transformacji, maszynopis. Na tej podstawie recenzja pt. Konsekwencje ekspresowej prywatyzacji, Owiata i Wychowanie nr 5, Warszawa 2004); 2004 Mechanisms of Capitalistic Transformation (referat na konferencji naukowej w Trewirze. Tylko w materiaach konferencji. W skrcie w artykule Faszywy trop, Owiata i Wychowanie nr 6, warszawa 2004); 2008 O szansach na spoeczn gospodark rynkow w posocjalistycznej Polsce (referat na konferencji w Warszawskiej Szkole Zarzdzania SW; w zb. Perspektywy spoecznej gospodarki rynkowej w Polsce, WSZ-SW Materiay i Studia, Warszawa 2004); 2009 Liberalizm i keynesizm wobec kryzysu (referat konferencyjny; Optimum. Studia ekonomiczne Uniwersytetu w Biaymstoku nr 2, Biaystok 2009; take broszura Stow. Marks. Pol., Warszawa 2009); 2009 Jak otworzy drog do spoecznej gospodarki rynkowej w Polsce (referat na konferencji w Warsz. Szkole Zarzdz. SW; w zb. Przyszo spoecznej gospodarki rynkowej w warunkach globalizacji, WSZ-SW Materiay i Studia, Warszawa 2010).

356