1.

TERMINY PRZYJTE I ODRZUCONE

terminy przyjte druk wytuszczony terminy odrzucone kursywa U uywaj NU nie uywaj TK termin skojarzony TS termin szerszy TW termin wszy

A posteriori
NU Zdanie a posteriori TK A priori

Pojciowanie TK Pojcia TS Mylenie

A priori
NU Zdanie a priori TK A posteriori

Abstrakcja pojciowa
U Abstrakcja

Absolut
TK Bg TW Mistycyzm

Absurd
NU Absurd (lozoa) Absurdus TK Egzystencjalizm Irracjonalizm Nonsens TS Rozumowanie

Abstrahowanie
U Abstrakcja

Abstrakcja
NU Abstrahowanie Abstrakcja pojciowa

Absurd (lozoa)
U Absurd

Armacja

Absurdus
U Absurd

Accidens
U Przypado

TK Neoplatonizm Platonizm TS Filozoa grecka Filozoa staroytna

Actus et potentia
U Akt i mono

Akademia rednia
U Akademia platoska

Afekty
U Uczucia

Akcydens
U Przypado

Armation
U Armacja

Aksjologia
NU Filozoa wartoci TW Estetyka Etyka

Armacja
NU Potwierdzenie Armation TK Negacja

Aksjomaty
NU Aksjomat Aksjomatyka Twierdzenia pierwotne TK Dedukcja

Agathon
U Dobro

Agnostycyzm
TK Ateizm Fideizm Sceptycyzm TS Bg Pewno

Akt i mono
NU Actus et potentia Mono Potencja Potentia TK Forma i materia Ruch TS Byt

Akademia orencka
U Neoplatonizm

Akademia Modsza
U Akademia platoska

Akt moralny
U Czyn moralny

Akademia platoska
NU Akademia Modsza Akademia rednia Szkoa platoska

Aletheia
NU Oczywisto istnienia Prawda przedpredykatywna TS Byt Prawda

Aposterioryzm

Altruizm
NU Bezinteresowno TK Egoizm Utylitaryzm

Antyindukcjonizm
U Hipotetyzm

Antynomia
NU Antynomie Antynomie logiczne Antynomie semantyczne TK Sprzeczno

Amerykaska lozoa
U Filozoa amerykaska

Analityczna lozoa
U Filozoa analityczna

Antynomie
U Antynomia

Analogia
TS Rozumowanie

Antynomie logiczne
U Antynomia

Analogia bytowa
NU Analogia wewntrzbytowa Analogia midzybytowa Bytowa analogia TK Transcendentalia TS Byt

Antynomie semantyczne
U Antynomia

Antypsychologizm
TK Logicyzm Psychologizm

Analogia midzybytowa
U Analogia bytowa

Antyutopia
U Utopia

Analogia wewntrzbytowa
U Analogia bytowa

Apercepcja
TK Percepcja Samowiadomo TS wiadomo

Antropocentryzm
TK Humanizm Personalizm Teocentryzm

Aposterioryzm
NU Empiryzm metodologiczny Metodologiczny empiryzm TK Aprioryzm TS Dowiadczenie

Antropologia
NU Antropologia lozoczna Filozoa czowieka TK Filozoa religii

Antropologia lozoczna
U Antropologia

Apriorym skrajny
U Aprioryzm

Aprioryzm

Aprioryzm
NU Apriorym skrajny Aprioryzm umiarkowany Metodologiczny racjonalizm Racjonalizm metodologiczny TK Aposterioryzm Kantyzm Racjonalizm TS Dowiadczenie

Asocjacja
NU Asocjacje Asocjacjonizm Skojarzenia TS Mylenie

Asocjacje
U Asocjacja

Aprioryzm umiarkowany
U Aprioryzm

Asocjacjonizm
U Asocjacja

Arabska lozoa
U Filozoa arabska

Ateizm
TK Agnostycyzm Teizm TS Bg

Arete
U Cnota

Atomistyczna budowa materii

U Atomizm

Aretologia
U Cnota

Atomici
U Atomizm

Argumentacja
TK Dowodzenie Uzasadnianie TS Retoryka TW Dialektyka

Atomizm
NU Atomistyczna budowa materii Atomici Atomizm zykalny TK Atomici Materia Monadologia TS Rzeczywisto

Argumenty za istnieniem Boga

U Dowody na istnienie Boga

Arystotelizm
TK Filozoa arabska Filozoa ydowska Perypatetycy Scholastyka Tomizm TW Hylemorzm

Atomizm zykalny
U Atomizm

Atomizm metazyczny
U Monadologia

Bg

Atrybut
NU Atrybuty TK Predykat Przypado TS Substancja

Biznesu etyka
U Etyka biznesu

Bd
NU Bd formalny Bd materialny Bdy logiczne TK Fasz Prawda

Atrybuty
U Atrybut

Augustynizm
TK Szkotyzm TS Filozoa chrzecijaska

Bd formalny
U Bd

Autoreeksja
U Samowiadomo

Bd materialny
U Bd

Awerroizm
TS Filozoa redniowieczna

Bdy logiczne
U Bd

Behawioryzm Bezinteresowno
U Altruizm

Bdy wnioskowania
U Wnioskowanie

Bonum
U Dobro

Bezporednie poznanie
U Poznanie bezporednie

Bg
TK Absolut TW Agnostycyzm Ateizm Deizm Mistycyzm Panteizm Sceptycyzm Teizm

Bezsens
U Nonsens

Bezstronno poznania
U Obiektywizm

Bioetyka
NU TK TS TW Etyka biologii molekularnej Etyka medyczna Etyka stosowana mier ycie ludzkie

Brytyjska lozoa
U Filozoa brytyjska

Brytyjska lozoa analityczna

U Filozoa analityczna

Byt

Byt
NU Byt intencjonalny Byt monociowy Byt realny Ens Ousia TK Niebyt Przedmiot Rzeczywisto Substancja TW Akt i mono Aletheia Analogia bytowa Istnienie Kategorie Transcendentalia Zasada niesprzecznoci Zasada tosamoci Zasada wyczonego rodka

Cel
NU Cel dziaania Cel (etyka) Przyczyna celowa Zasada celowoci TW Teleologia Teleologizm

Cel dziaania
U Cel

Cel (etyka)
U Cel

Celowo
U Teleologia

Byt intencjonalny
U Intencjonalno

Chaos
TK Harmonia Kosmos

Byt intencjonalny
U Byt

Chiska lozoa
U Filozoa chiska

Byt ludzki
U Czowiek

Chrzecijaska lozoa
U Filozoa chrzecijaska

Byt monociowy
U Byt

Ciao i duch
U Duch i ciao

Byt realny
U Byt

Bytowa analogia
U Analogia bytowa

Ciao i dusza
U Duch i ciao

Causa-eectus
U Przyczyna-skutek

Ciao i umys
U Duch i ciao

Czowiek

Cnota
NU Arete Aretologia Cnoty Doskonao moralna Sprawno moralna Virtus TK Ocena moralna TW Stoicyzm

Cyrenaicy
NU Cyrenaizm Szkoa cyrenaikw TK Epikureizm Hedonizm TS Filozoa grecka Filozoa staroytna

Cyrenaizm
U Cyrenaicy

Cnoty
U Cnota

Cywilizacja
U Kultura

Cogito
TK Podmiot poznania TS Ja Poznanie

Czas
NU Czasoprzestrze TK Nieskoczono Przestrze TS Materia

Cohaerentia
U Koherencja

Czasoprzestrze
U Przestrze

Conscientia
U wiadomo

Czasoprzestrze
U Czas

Contradictio
U Sprzeczno

Czasowa i przestrzenna nieskoczono wszechwiata

U Nieskoczono

Cynicy
NU Szkoa cynikw TK Cynizm TS Filozoa grecka

Czowiek
NU Byt ludzki TK Ja Osoba ludzka wiadomo TW Dusza Egzystencja ludzka mier Wolno ycie ludzkie

Cynizm
TK Cynicy TW Ironia

Czyn moralny

Czyn moralny
NU Akt moralny Czyny moralne TK Norma moralna TS Moralno TW Ocena moralna Wybr moralna

Dedukcjonizm
TK Indukcjonizm Hipotetyzm Konwencjonalizm Operacjonizm

Denicja
NU Deniowalno Niedeniowalno Denicja realna Denicja nominalna Denicja sprawozdawcza TK Znaczenie

Czyny moralne
U Czyn moralny

Dane zmysowe
NU Jakoci zmysowe TK Percepcja Sensibilia Zmysy TW Sesualizm

Denicja nominalna
U Denicja

Dasein
U Egzystencja ludzka

Denicja realna
U Denicja

Dasein
U Istnienie

Denicja redukcyjna
U Redukcja

Decyzja moralna
U Wybr moralny

Denicja sprawozdawcza
U Denicja

Dedukcja
NU Dedukcja naturalna Metoda dedukcyjna Rozumowanie dedukcyjne Wnioskowanie dedukcyjne TK Indukcja Redukcja TS Rozumowanie Wnioskowanie

Deniowalno
U Denicja

Deizm
TK Mechanicyzm Teizm TS Bg Racjonalizm

Dedukcja naturalna
U Dedukcja

Dekonstrukcja
U Dekonstruktywizm

10

Dowiadczenie

Dekonstruktywizm
NU Dekonstrukcja TK Postmodernizm TS Filozoa XX w.

Dialog
U Komunikacja

Dobro
NU Agathon Bonum Dobro moralne TK Pikno Prawda Zo TS Warto moralna TW Imperatyw moralny Mio Moralno Norma moralna Ocena moralna Wybr moralny

Deontologia
NU Etyka zawodowa Moralno zawodowa TS Etyka stosowana

Deontologia biznesu
U Etyka biznesu

Deontologia medycyny
U Etyka medyczna

Deontyczna logika
U Logika deontyczna

Determinizm
TK Indeterminizm Kauzalizm Teleologizm TS Przyczyna-skutek Przypadek Wolno woli

Dobro moralne
U Dobro

Doskonao moralna
U Cnota

Dowiadczenie
NU Dowiadczenie wewntrzne Dowiadczenie zewntrzne Eksperyment TS Rzeczywisto Zjawisko TW Aposterioryzm Aprioryzm Dowd empiryczny na istnienie Boga Empiryzm Empiriokrytycyzm Pozytywizm Pragmatyzm

Dialektyczny materializm
U Materializm dialektyczny

Dialektyka
NU Metoda dialektyczna TK Heglizm Materializm dialektyczny Soci TS Argumentacja TW Negacja Sprzeczno

11

Dowody na istnienie Boga

Dowiadczenie wewntrzne
U Samowiadomo

Dowd empiryczny na istnienie Boga

NU Empiryczny dowd na istnienie Boga TK Dowd kosmologiczny na istnienie Boga Dowd ontologiczny na istnienie Boga Dowd teleologiczny na istnienie Boga TS Dowody na istnienie Boga Dowiadczenie

Dowiadczenie wewntrzne
U Dowiadczenie

Dowiadczenie zewntrzne
U Dowiadczenie

Dowody kosmologiczne na istnienie Boga

U Dowd kosmologiczny na istnienie Boga

Dowody na istnienie Boga

NU Argumenty za istnieniem Boga Tezy o istnieniu Boga TW Dowd empiryczny na istnienie Boga Dowd kosmologiczny na istnienie Boga Dowd ontologiczny na istnienie Boga Dowd teleologiczny na istnienie Boga

Dowd kosmologiczny na istnienie Boga

NU Dowody kosmologiczne na istnienie Boga Kosmologiczny dowd na istnienie Boga TK Dowd empiryczny na istnienie Boga Dowd ontologiczny na istnienie Boga Dowd teleologiczny na istnienie Boga Pi drg Tomaszowych TS Dowody na istnienie Boga

Dowodzenie
NU Dowodzenie wprost Dowodzenie nie wprost TK Dowd TS Rozumowanie

Dowd ontologiczny na istnienie Boga

NU Ontologiczny dowd na istnienie Boga TK Dowd empiryczny na istnienie Boga Dowd kosmologiczny na istnienie Boga Dowd teleologiczny na istnienie Boga TS Dowody na istnienie Boga

Dowodzenie nie wprost

U Dowodzenie

Dowodzenie wprost
U Dowodzenie

Dowd
TK Dowodzenie

12

Dynamizm

Dowd teleologiczny na istnienie Boga

NU Teleologiczny dowd na istnienie Boga TK Dowd empiryczny istnienia Boga Dowd kosmologiczny na istnienie Boga Dowd ontologiczny na istnienie Boga Pi drg Tomaszowych TS Dowody na istnienie Boga

Duch i ciao
NU Ciao i duch Ciao i dusza Ciao i umys Duch i ciao Dusza i ciao Umys i ciao Problem psychozyczny Psychozyczny problem Res cogitans - res extensa TW Kartezjanizm Okazjonalizm Paralelizm

Doznanie estetyczne
U Przeycie estetyczne

Dusza
TK Duch Umys mier wiadomo ycie ludzkie TS Czowiek TW Intelekt Metampsychoza Panpsychizm Rozum Reinkarnacja Wola

Drogi Tomaszowe
U Pi drg Tomaszowych

Drugi czowiek
U Inny

Dualizm
TS Substancja Monizm

Dualizm kartezjaski
U Kartezjanizm

Dusza i ciao
U Duch i ciao

Duch
TK Dusza Materia Umys TW Immaterializm Spirytualizm

Dwudziestowieczna lozoa
U Filozoa XX w.

Dynamizm
NU Dynamizm immanentny Dynamizm transcendentny Wariabilizm TK Filozoa procesu

Duch i ciao
U Duch i ciao

13

Dzieo sztuki
TS Materia Rzeczywisto TW Materializm dialektyczny

Egzystencjalistyczna psychologia
U Psychologia egzystencjalna

Dynamizm immanentny
U Dynamizm

Egzystencjalizm
NU Filozoa egzystencjalna TK Fenomenologia Hermeneutyka Psychologia egzystencjalna TS Filozoa XX w. Ja Komunikacja Tragizm ycie ludzkie TW Neopsychoanaliza

Dynamizm transcendentny
U Dynamizm

Dziea sztuki
U Dzieo sztuki

Dzieo sztuki
NU Dziea sztuki TK Ocena estetyczna Pikno Przeycie estetyczne Twrczo artystyczna Warto estetyczna

Egzystencjalna psychologia
U Psychologia egzystencjalna

Ego
U Ja

Eidas
U Istota

Ego (psychologia)
U Ja

Einai
U Istnienie

Eklektycy
U Eklektyzm

Egoizm
TK Altruizm

Eklektyczna lozoa
U Eklektyzm

Egzystencja
U Istnienie

Egzystencja ludzka
NU Istnienie ludzkie Dasein Ludzkie istnienie TK Istnienie TS Czowiek TW Egzystencjalizm Psychologia egzystencjalna

Eklektyzm
NU Eklektyczna lozoa Eklektycy Filozoa eklektyczna TS Filozoa grecka Filozoa staroytna

Ekologiczna etyka
U Etyka rodowiskowa

14

Encyklopedyci

Ekologizm
U Etyka rodowiskowa

Empiryczny dowd na istnienie Boga

U Dowd empiryczny na istnienie Boga

Eksperyment
U Dowiadczenie

Eleaci
NU Eleatyzm TS Filozoa grecka Filozoa staroytna

Empiryzm
TK Aposterioryzm Intelektualizm Pragmatyzm Racjonalizm Realizm TS Dowiadczenie TW Empiriokrytycyzm Sensualizm

Eleatyzm
U Eleaci

Elementarne normy moralne

U Norma moralna

Emanacja
NU Emanacja bytu Emanatyzm Hipostazy bytu TS Neoplatonizm Panteizm

Empiryzm logiczny
U Neopozytywizm

Empiryzm logikalny
U Neopozytywizm

Empiryzm metodologiczny
U Aposterioryzm

Emanacja bytu
U Emanacja

Encyklopedyci
NU Encyklopedyzm Filozoa encyklopedystw TK Owiecenie TS Filozoa francuska Filozoa nowoytna

Emanatyzm
U Emanacja

Emocje
U Uczucia

Empiriokrytycyzm
NU Epistemologiczny pozytywizm Pozytywizm epistemologiczny TK Pozytywizm Sensualizm TS Dowiadczenie Empiryzm

Encyklopedyzm
U Encyklopedyci

Ens
U Byt

Epikureiczycy
U Epikureizm

15

Epikureizm

Epikureizm
NU Epikureiczycy TS Filozoa grecka Filozoa staroytna Hedonizm

Etycy
TS Filozofowie

Etyczny intuicjonizm
U Intuicjonizm etyczny

Epistemologia
U Teoria poznania

Etyka
NU Filozoa moralnoci

Epistemologia
U Filozoa nauki

Etyka biologii molekularnej

U Bioetyka

Epistemologiczny pozytywizm
U Empiriokrytycyzm

Etyka biznesu
NU Biznesu etyka Deontologia biznesu TS Etyka stosowana Deontologia

Esencjalizm Esse
U Istnienie

Esse intentionale
U Intencjonalno

Etyka ekologiczna
U Etyka rodowiskowa

Essentia
U Istota

Etyka globalizacji
U Etyka globalna

Estetyczna ocena
U Ocena estetyczna

Etyka globalna
NU Etyka globalizacji

Estetyczne przeycie
U Przeycie estetyczne

Etyka medyczna
NU Deontologia medycyny Genetyki czowieka etyka Innowacji medycznych etyka Medyczna etyka TK Bioetyka TS Etyka stosowana

Estetyka
NU Filozoa pikna

Ethos
U Etos

Etos
NU Ethos TK Moralno

Etyka ochrony rodowiska

U Etyka rodowiskowa

16

Falsykacjonizm

Etyka stosowana
NU Stosowana etyka TW Bioetyka Deontologia Etyka biznesu Etyka rodowiskowa

Fakt
NU Fakt Fakt Fakt Fakt zyczny historyczny naukowy psychologiczny

TK Zjawisko TS Nauka TW Konwencjonalizm

Etyka rodowiskowa
NU Ekologiczna etyka Ekologizm Etyka ekologiczna Etyka ochrony rodowiska Ochrony rodowiska etyka rodowiskowa etyka TK Antropocentryzm TS Etyka stosowana Przyroda

Fakt zyczny
U Fakt

Fakt historyczny
U Fakt

Fakt naukowy
U Fakt

Etyka zawodowa
U Deontologia

Fakt psychologiczny
U Fakt

Eudajmonizm
TK Hedonizm Perfekcjonizm TS Szczecie

Falsykacja
NU Falsykacja empiryczna TK Konrmacja Werykacja TW Falsykacjonizm Hipoteza Twierdzenia naukowe

Europejska lozoa
U Filozoa europejska

Evidentia
U Oczywisto

Ewolucjonizm
TK Kreacjonizm

Falsykacja empiryczna
U Falsykacja

Existentia
U Istnienie

Falsykacjonizm
TK Hipotetyzm TS Falsykacja Werykacja

Existere
U Istnienie

17

Fasz

Fasz
NU Faszywo TK Bd Prawda

TK Agnostycyzm TS Wiara

Filozoa amerykaska
NU Amerykaska lozoa Filozoa Stanw Zjednoczonych

Faszywo
U Fasz

Fenomen
NU TK TS TW Phainomenon Zjawisko Rzeczywisto Fenomenalizm Fenomenologia Poznanie bezporednie

Filozoa analityczna
NU Analityczna lozoa Brytyjska lozoa analityczna TK Filozoa kontynentalna Filozoa procesu TS Filozoa XX w.

Filozoa angielska
U Filozoa brytyjska

Fenomenalizm
TS Fenomen Filozoa nowoytna Rzeczywisto Zjawisko

Filozoa arabska
NU Arabska lozoa Filozoa islamska TK Arystotelizm TS Filozoa wschodnia

Fenomenologia
TK Egzystencjalizm Hermeneutyka Psychologia egzystencjalna Psychologia fenomenologiczna Transcendentalizm TS Fenomen Filozoa XX w. Ogld

Filozoa brytyjska
NU Brytyjska lozoa Filozoa angielska TS Filozoa europejska

Filozoa chiska
NU Chiska lozoa TS Filozoa wschodnia TW Konfucjanizm

Fenomenologiczna psychologia
U Psychologia fenomenologiczna

Fideizm
NU Rozum i wiara Wiara i rozum

Filozoa chrzecijaska
NU Chrzecijaska lozoa TW Augustynizm Neoscholastyka

18

Filozoa indyjska
Neotomizm Scholastyka Szkotyzm Tomizm

Filozoa grecka
NU Grecka lozoa Filozoa hellenistyczna Staroytna lozoa grecka TK Filozoa rzymska TS Filozoa europejska Filozoa staroytna TW Akademia platoska Cynicy Cyrenaicy Eklektyzm Eleaci Epikureizm Filozoa joska Perypatetycy Pitagoreizm Sceptycy Soci Stoicy

Filozoa czowieka
U Antropologia

Filozoa dialogu
NU Filozoa Innego Filozoa spotkania TS Filozoa XX w. Inny Komunikacja

Filozoa egzystencjalna
U Egzystencjalizm

Filozoa eklektyczna
U Eklektyzm

Filozoa encyklopedystw
U Encyklopedyci

Filozoa hellenistyczna
U Filozoa grecka

Filozoa hinduska
U Filozoa indyjska

Filozoa europejska
NU Europejska lozoa TW Filozoa brytyjska Filozoa francuska Filozoa grecka Filozoa niemiecka Filozoa polska Filozoa rzymska Filozoa woska

Filozoa indyjska
NU Filozoa hinduska Indyjska lozoa TS Filozoa wschodnia TW Joga Reinkarnacja

Filozoa Innego
U Filozoa dialogu

Filozoa francuska
NU Francuska lozoa TS Filozoa europejska

Filozoa Innego
U Inny

19

Filozoa japoska

Filozoa islamska
U Filozoa arabska

Filozoa japoska
NU Japoska lozoa TS Filozoa wschodnia

Neokantyzm Pozytywizm Pragmatyzm Renesans Romantyzm Transcendentalizm

Filozoa joska
NU Filozofowie joscy TS Filozoa grecka Filozoa staroytna

Filozoa owiecenia
U Owiecenie

Filozoa perska
NU Perska lozoa TS Filozoa wschodnia

Filozoa kontynentalna
NU Kontynentalna lozoa TK Filozoa analityczna TS Filozoa XX w.

Filozoa perypatetykw
U Perypatetycy

Filozoa marksistowska
U Marksizm

Filozoa pierwsza
U Metazyka

Filozoa moralnoci
U Etyka

Filozoa pikna
U Estetyka

Filozoa nauki
NU Epistemologia Metanauka

Filozoa pitagorejczykw
U Pitagoreizm

Filozoa niemiecka
NU Niemiecka lozoa TS Filozoa europejska

Filozoa polska
NU Polska lozoa TS Filozoa europejska TW Szkoa lwowsko-warszawska

Filozoa nowoytna
NU Nowoytna lozoa TW Encyklopedyci Fenomenalizm Heglizm Kantyzm Kartezjanizm Marksizm

Filozoa postmodernizmu
U Postmodernizm

Filozoa pozytywizmu
U Pozytywizm

20

Filozoa woska

Filozoa procesu
NU Filozoa procesualistyczna TK Filozoa analityczna Dynamizm Pragmatyzm TS Filozoa XX w. Rzeczywisto

Filozoa staroytna
TW Akademia platoska Cynicy Cyrenaicy Eklektyzm Eleaci Epikureizm Filozoa grecka Filozoa joska Filozoa rzymska Perypatetycy Pitagoreizm Soci Stoicy

Filozoa procesualistyczna
U Filozoa procesu

Filozoa religii
TK Antropologia

Filozoa renesansu
U Renesans

Filozoa stoikw
U Stoicy

Filozoa romantyzmu
U Romantyzm

Filozoa redniowieczna
NU Filozoa wiekw rednich redniowieczna lozoa TW Empiryzm redniowieczny Scholastyka Szkotyzm

Filozoa rosyjska
NU Rosyjska lozoa

Filozoa rzymska
NU Rzymska lozoa Staroytna lozoa rzymska TK Filozoa grecka TS Filozoa europejska Filozoa staroytna

Filozoa transcendentalna
U Transcendentalizm

Filozoa wartoci
U Aksjologia

Filozoa spotkania
U Filozoa dialogu

Filozoa wiekw rednich

U Filozoa redniowieczna

Filozoa Stanw Zjednoczonych

U Filozoa amerykaska

Filozoa woska
NU Woska lozoa TS Filozoa europejska

21

Filozoa wschodnia

Filozoa wschodnia
NU Filozoa Wschodu Wschodnia lozoa TW Filozoa arabska Filozoa chiska Filozoa indyjska Filozoa japoska Filozoa perska

Finalizm
U Teleologizm

Forma i materia
NU Morphe - hyle TK Akt i mono Materia TS Substancja TW Hylemorzm

Filozoa Wschodu
U Filozoa wschodnia

Formalizm Formalna logika

U Logika formalna

Filozoa XX w.
NU Dwudziestowieczna lozoa Wspczesna lozoa TW Dekonstruktywizm Egzystencjalizm Fenomenologia Filozoa analityczna Filozoa kontynentalna Filozoa procesu Hermeneutyka Neopozytywizm Neotomizm Personalizm Postmodernizm

Formalny jzyk
U Jzyk formalny

Formalny przedmiot poznania

U Przedmiot poznania

Francuska lozoa
U Filozoa francuska

Freudyzm
U Psychoanaliza

Filozoa ydowska
NU ydowska lozoa TK Arystotelizm

Funkcja
NU Funkcja propozycjonalna Funkcja semiotyczna Funkcja prawdziwociowa Funkcja zdaniowa Funkcje rekurencyjne TS Jzyk formalny

Filozoczna psychologia
U Psychologia

Filozofowie
TW Etycy Logicy

Funkcja prawdziwociowa
U Funkcja

Filozofowie joscy
U Filozoa joska

Funkcja propozycjonalna
U Funkcja

22

Hermeneutyka

Funkcja semiotyczna
U Funkcja

Gnozeologia
U Teoria poznania

Funkcja zdaniowa
U Funkcja

Godno ycia ludzkiego

U ycie ludzkie

Funkcje rekurencyjne
U Funkcja

Grecka lozoa
U Filozoa grecka

Funktor
NU Funktor nazwotwrczy Funktor zdaniotwrczy Funktor funktorotwrczy TS Jzyk formalny Kategorie semantyczne

Harmonia
NU Zgodno elementw TK Kosmos Pikno TS Warto estetyczna

Funktor funktorotwrczy
U Funktor

Hedonizm
TK Eudajmonizm Utylitaryzm TS Szczcie TW Cyrenaicy Epikureizm

Funktor nazwotwrczy
U Funktor

Funktor zdaniotwrczy
U Funktor

Heglizm
NU Panlogizm Lewica heglowska Prawica heglowska TK Dialektyka Neoheglizm TS Filozoa nowoytna

Genetyki czowieka etyka

U Etyka medyczna

Gnostycy
U Gnostycyzm

Gnostycyzm
NU Gnostycy TK Gnoza Neoplatonizm TS Filozoa staroytna

Hermeneutyka
NU Hermeneutyka lozoczna TK Egzystencjalizm Fenomenologia TS Filozoa XX w. Interpretacja

Gnoza
TK Gnostycyzm TS Poznanie bezporednie

Hermeneutyka lozoczna
U Hermeneutyka

23

Heteronomia

Heteronomia Hilemorzm
U Hylemorzm

Idea
TK Pojcie TW Idealizm

Hipostazy bytu
U Emanacja

Idealizm
NU Idealizm metazyczny Idealizm obiektywny Idealizm subiektywny Idealizm teoriopoznawczy Idealizm transcendentalny TK Immaterializm Platonizm Realizm Solipsyzm Spirytualizm TS Idea

Hipotetyzm
NU Antyindukcjonizm TK Dedukcjonizm Falsykacjonizm Indukcjonizm TS Hipoteza Werykacja

Hipoteza
TK Konwencja TS Falsykacja Werykacja TW Hipotetyzm

Idealizm metazyczny
U Idealizm

Idealizm obiektywny
U Idealizm

Holizm
TK Redukcjonizm

Idealizm subiektywny
U Idealizm

Humanizm
TK Antropocentryzm TS Osoba ludzka

Idealizm teoriopoznawczy
U Idealizm

Idealizm transcendentalny
U Idealizm

Hylemorzm
NU Hilemorzm TS Arystotelizm Forma i materia

Iluminacja
NU Iluminizm TS Intuicja

Hylozoizm
U Panpsychizm

Iluminizm
U Iluminacja

24

Intelekt

Immaterializm
TK Idealizm Spirytualizm TS Duch

Indyjska lozoa
U Filozoa indyjska

Indywidualizm
TS Osoba ludzka

Imperatyw kategoryczny
U Imperatyw moralny

Innowacji medycznych etyka

U Etyka medyczna

Imperatyw moralny
NU Imperatyw kategoryczny Kategoryczny imperatyw Naczelna norma moralna Prawo moralne TK Norma moralna Obowizek TS Dobro Zo TW Sumienie Uniwersalizm

Inny
NU Drugi czowiek Inny czowiek Inny umys Filozoa Innego TK Introspekcja Komunikacja TW Filozoa dialogu

Inny czowiek
U Inny

Indeterminizm
TK Determinizm TS Wolno Wolno woli

Inny umys
U Inny

Intelekt
NU Intellectus agens Intellectus patiens Intelekt bierny Intelekt czynny Intelekt monociowy Nous Nus TK Inteligibilno Rozum Umys Zmysy TS Dusza TW Intelektualizm Spostrzeenia

Indukcja
NU Metoda indukcyjna Rozumowanie indukcyjne Wnioskowanie indukcyjne TK Dedukcja TS Rozumowanie Wnioskowanie

Indukcjonizm
TK Dedukcjonizm Empiryzm Hipotetyzm

25

Intelektualizm

Intelekt bierny
U Intelekt

Intersubiektywna komunikowalno
U Intersubiektywno

Intelekt czynny
U Intelekt

Intersubiektywna sprawdzalno
U Intersubiektywno

Intelekt monociowy
U Intelekt

Intersubiektywno
NU Intersubiektywna komunikowalno Intersubiektywna sprawdzalno TS Nauka Przedmiot poznania

Intelektualizm
TK Empiryzm Irracjonalizm Woluntaryzm TS Intelekt

Inteligibilno
NU Intelligibilitas Pojmowalno Ujmowalno intelektualna TK Intelekt

Introspekcja
NU Samoobserwacja TK Inny Samowiadomo TS Ja Osobowo Poznanie bezporednie

Intellectus agens
U Intelekt

Intellectus patiens
U Intelekt

Intuicja
TK Mylenie Naoczno Pewno Oczywisto Rozumowanie TS Poznanie bezporednie TW Iluminacja Intuicjonizm

Intelligibilitas
U Inteligibilno

Intencjonalno
NU Byt intencjonalny Esse intentionale Istnienie intencjonalne TS Przedmiot poznania wiadomo

Intuicjonizm
TS Intuicja TW Intuicjonizm etyczny

Interpretacja
TW Hermeneutyka

26

Jzyk

Intuicjonizm etyczny
NU Etyczny intuicjonizm Intuicjonizm w etyce TS Intuicjonizm

TK Istnienie Substancja

Istota gatunkowa
U Istota

Intuicjonizm w etyce
U Intuicjonizm etyczny

Istota indywidualna
U Istota

Irracjonalizm
TK Absurd Intelektualizm Racjonalizm TS Rozum

Ja
NU Ego TK Podmiot poznania Osoba ludzka wiadomo TW Cogito Egzystencjalizm Introspekcja Solipsyzm

Istnienie
NU Einai Esse Existere Existentia To einai Dasein Egzystencja Rodzaje istnienia Sposoby istnienia Sposb istnienia TK Istota TS Byt

Ja (psychologia)
U Ja

Jakoci zmysowe
U Dane zmysowe

Japoska lozoa
U Filozoa japoska

Istnienie intencjonalne
U Intencjonalno

Ja
NU Ego (psychologia) Ja (psychologia) TS Osobowo

Istnienie ludzkie
U Egzystencja ludzka

Jzyk
NU Jzyk lozoi Jzyk religii Jzykowa komunikacja Komunikacja jzykowa Mowa TK Komunikacja

Istota
NU Essentia Eidas Istota indywidualna Istota gatunkowa

27

Jzyk formalny
TW Jzyk formalny Jzyk naturalny Jzyk nauki Semantyka

Jzyk naukowy
U Jzyk nauki

Jzyk religii
U Jzyk

Jzyk etniczny
U Jzyk naturalny

Jzyk sformalizowany
U Jzyk formalny

Jzyk lozoi
U Jzyk

Jzyk sztuczny
U Jzyk formalny

Jzyk formalny
NU Formalny jzyk Jzyk sformalizowany Jzyk sztuczny Sztuczny jzyk TK Jzyk naturalny TS Jzyk Jzyk nauki TW Funkcja Funktor Kategorie semantyczne Sensowno

Jzyki etniczne
U Jzyk naturalny

Jzykowa komunikacja
U Jzyk

Kantyzm
TK Aprioryzm Neokantyzm Transcendentalizm TS Filozoa nowoytna

Jzyk naturalny
NU Jzyk etniczny Jzyki etniczne TK Jzyk formalny TS Jzyk Jzyk nauki

Kartezjanizm
NU Dualizm kartezjaski TK Okazjonalizm Monizm Paralelizm Sceptyzym TS Duch i ciao Filozoa nowoytna

Jzyk nauki
NU Jzyk naukowy TS Jzyk Nauka TW Jzyk formalny Jzyk naturalny Sensowno

Kategoria semantyczna
U Kategorie semantyczne

Kategorie
NU Kategorie bytowe Kategorie ontyczne

28

Komunikacja
TS Byt TW Przypado Substancja

Koherencja
NU Cohaerentia Koherencyjna teoria prawdy Niesprzeczno Spjno Zgodno Teoria koherencji TK Sprzeczno

Kategorie bytowe
U Kategorie

Kategorie ontyczne
U Kategorie

Koherencyjna teoria prawdy

U Koherencja

Kategorie semantyczne
NU Kategoria semantyczna Kategorie syntaktyczne Semantyczne kategorie TS Jzyk formalny TW Funktor Nazwa Zdanie

Koo Wiedeskie
TS Neopozytywizm

Komizm
TK Tragizm TS Warto estetyczna

Kategorie syntaktyczne
U Kategorie semantyczne

Komunikacja
NU Dialog Komunikacja interpersonalna Komunikacja midzyludzka TK Inny Jzyk TW Egzystencjalizm Filozoa dialogu

Kategoryczny imperatyw
U Imperatyw moralny

Kauzalizm
TK Determinizm TS Przyczyna-skutek

Komunikacja interpersonalna
U Komunikacja

Klasykacja
TK Podzia logiczny Typologia

Komunikacja jzykowa
U Jzyk

Klasykacja rozumowa
U Rozumowanie

Komunikacja midzyludzka
U Komunikacja

29

Konceptualizm

Konceptualizm
NU Konceptualizm logiczny Konceptualizm psychologiczny TK Nominalizm Realizm TS Uniwersalia

Konwencjonalizm
TK Dedukcjonizm Indukcjonizm Subiektywizm TS Fakt

Konceptualizm logiczny
U Konceptualizm

Kosmologiczny dowd na istnienie Boga

U Dowd kosmologiczny na istnienie Boga

Konceptualizm psychologiczny
U Konceptualizm

Kosmos
NU Makrokosmos Mikrokosmos Wszechwiat TK Chaos Harmonia TW Neoplatonizm Pitagoreizm

Konrmacja
TK Falsykacja Prawdopodobiestwo Werykacja TW Hipoteza

Konfucjanizm
NU Neokonfucjanizm TS Filozoa chiska

Kreacjonizm
TK Ewolucjonizm Metempsychoza

Konieczno
TK Przyczyna-skutek Wolno TS Powinno moralna TW Determinizm Indeterminizm

Kryteriologia
U Teoria poznania

Kultura
NU Cywilizacja TK Natura TW Sztuka

Konkretyzm
U Reizm

Kulturalizm amerykaski
U U Neopsychoanaliza Heglizm

Konotacja
U Znaczenie

Lewica heglowska Logicy

TS Filozofowie

Kontynentalna lozoa
U Filozoa kontynentalna

30

Marksizm

Logicyzm
TK Psychologizm

Logiki wielowartociowe
NU Logika wielowartociowa Logiki nieklasyczne Wielowartociowe logiki TW Rachunek zda

Logiczny podzia
U Podzia logiczny

Logika deontyczna
NU Deontyczna logika Logika norm TS Logika modalna

Ludzkie istnienie
U Egzystencja ludzka

Ludzkie ycie
U ycie ludzkie

Logika formalna
NU Formalna logika TK Logika matematyczna TW Rachunek kwantykatorw Rachunek nazw Rachunek zda

Lwowsko-warszawska Szkoa
U Szkoa lwowsko-warszawska

Makrokosmos
U Kosmos

Logika matematyczna
NU Matematyczna logika Metalogika Metamatematyka TK Logika formalna

Makroprakseologia
U Prakseologia

Malum
U Zo

Logika modalna
NU Modalna logika TW Logika deontyczna

Marksistowska lozoa
U Marksizm

Logika norm
U Logika deontyczna

Marksizm
NU Filozoa marksistowska Marksistowska lozoa Materializm historyczny TS Filozoa nowoytna TW Materializm dialektyczny Neopsychoanaliza

Logika wielowartociowa
U Logiki wielowartociowe

Logika zda
U Rachunek zda

Logiki nieklasyczne
U Logiki wielowartociowe

Matematyczna logika
U Logika matematyczna

31

Materia

Materia
TK Forma i materia TS Substancja TW Czas Dynamizm Materializm Przestrze

Metazyka
NU Filozoa pierwsza Teoria bytu TK Ontologia

Metalogika
U U U U U U U U U U U U U Logika matematyczna Logika matematyczna Filozoa nauki Reinkarnacja Dedukcja Dialektyka Indukcja Transcendentalizm Aposterioryzm Aprioryzm Sceptycyzm Kosmos Prakseologia

Metamatematyka Metanauka Metempsychoza Metoda dedukcyjna Metoda dialektyczna Metoda indukcyjna Metoda transcendentalna Metodologiczny empiryzm Metodologiczny racjonalizm Metodyczny sceptycyzm Mikrokosmos Mikroprakseologia

Materializm
TK Naturalizm Spirytualizm TS Materia Monizm

Materializm dialektyczny
NU Dialektyczny materializm TK Dialektyka TS Dynamizm Marksizm

Materializm historyczny
U Marksizm

Materializm mechanistyczny
U Mechanicyzm

Materialny przedmiot poznania

U Przedmiot poznania

Mechanicyzm
NU Materializm mechanistyczny TK Atomizm Deizm Redukcjonizm

Medyczna etyka
U Etyka medyczna

32

Moralno

Mio
TK Wola TS Dobro Uczucia Osoba ludzka

Moral sens
U Sumienie

Moralna ocena
U Ocena moralna

Mistycyzm
TS Absolut Bg

Moralna odpowiedzialno
U Odpowiedzialno

Modalna logika
U Logika modalna

Moralno
TK Etos Obowizek TS Dobro Zo TW Cnota Czyn moralny Norma moralna Wada

Modernizm
TK Postmodernizm

Monada
U Monadologia

Monadologia
NU Atomizm metazyczny Monadyzm Monada Monady TK Atomizm TS Rzeczywisto

Moralno zawodowa
U Deontologia

Monady
U U Monadologia Monadologia

Moralny obowizek
U Obowizek

Monadyzm Monizm
TK Pluralizm TS Substacja TW Materializm Panteizm Reizm Spirytualizm

Morphe - hyle
U Forma i materia

Mowa
U Jzyk

Mono
U Akt i mono

33

Mylenie

Mylenie
NU Mylenie dyskursywne Mylenie intuicyjne TK Intuicja Rozum Spostrzeenia Umys TS Poznanie TW Abstrakcja Asocjacja Pami Wnioskowanie Zasada niesprzecznoci Zasada tosamoci Zasada wyczonego rodka

Naturalizm
NU Naturalizm metodologiczny TK Materializm Neopozytywizm Pozytywizm Scjentyzm TS Natura

Naturalizm metodologiczny
U Naturalizm

Nauka
NU Nauki Poznanie naukowe Teorie naukowe Wiedza naukowa TW Fakt Intersubiektywno Jzyk nauki Komunikacja Werykacja

Mylenie dyskursywne
U Mylenie

Mylenie intuicyjne
U Mylenie

Naczelna norma moralna

U Imperatyw moralny

Nauki
U Nauka

Nakazy moralne
U Norma moralna

Nazwa
NU Nazwa abstrakcyjna Nazwa indywidualna Nazwa pusta Nazwa zbiorowa TK Pojcie TS Kategorie semantyczne TW Rachunek nazw

Naoczno
TK Intuicja Ogld Percepcja Spostrzeenia

Natura
NU Przyroda TK Kultura TW Etyka rodowiskowa Naturalizm

Nazwa abstrakcyjna
U Nazwa

Nazwa indywidualna
U Nazwa

34

Niebyt

Nazwa pusta
U Nazwa

Neopozytywizm
NU Empiryzm logiczny Empiryzm logikalny Pozytywizm logiczny Pozytywizm logikalny TK Naturalizm Pozytywizm Szkoa lwowsko-warszawska TS Filozoa XX w. TW Koo Wiedeskie

Nazwa zbiorowa
U Nazwa

Negacja
NU Przeczenie Zaprzeczenie TK Armacja Sprzeczno TS Dialektyka

Neopsychoanaliza
NU Kulturalizm amerykaski TK Psychoanaliza TS Egzystencjalizm Marksizm

Neoheglizm
TK Heglizm

Neokantyzm
NU Szkoa badeska Szkoa marburska TK Kantyzm TS Filozoa nowoytna

Neoscholastyka
TK Neotomizm Scholastyka TS Filozoa chrzecijaska Filozoa nowoytna

Neokonfucjanizm
U Konfucjanizm

Neotomizm
NU Tomizm egzystencjalny Tomizm wspczesny Wspczesny tomizm TK Neoscholastyka Personalizm Tomizm TS Filozoa chrzecijaska Filozoa XX w.

Neopitagoreizm
U Pitagoreizm

Neoplatonizm
NU Akademia orencka Szkoa aleksandryjsko-rzymska Szkoa ateska Szkoa syryjska TK Akademia platoska Platonizm TS Gnostycyzm Kosmos

Niebyt
NU Nieistnienie Zaprzeczenie bytu TK Byt

Niedeniowalno
U Denicja

35

Nieskoczono

Niedorzeczno
U Nonsens

Nonsens
NU Bezsens Niedorzeczno Nonsens jzykowy Paradoks TK Absurd

Nieistnienie
U Niebyt

Niemiecka lozoa
U Filozoa niemiecka

Nonsens jzykowy
U Nonsens

Nieomylno
U Pewno

Norma moralna
NU Elementarne normy moralne Nakazy moralne Normy moralne Normy moralne elementarne TK Czyn moralny Imperatyw moralny Obowizek TS Dobro Moralno Zo TW Odpowiedzialno Sumienie Uniwersalizm

Niepowtpiewalno
U Pewno

Nieskoczono
NU Czasowa i przestrzenna nieskoczono wszechwiata Nieskoczono czasowa i przestrzenna wszechwiata TK Czas Przestrze

Nieskoczono czasowa i przestrzenna wszechwiata

U Nieskoczono

Niesprzeczno
U Koherencja

Normy moralne
U Norma moralna

Niewiadomo
U Podwiadomo

Normy moralne elementarne

U Norma moralna

Nihilizm Nominalizm
TK Konceptualizm Realizm TS Uniwersalia TW Reizm

Noumen
U Przedmiot poznania

Nous
U Intelekt

Nowoytna lozoa
U Filozoa nowoytna

36

Oczywisto

Nus
U Intelekt

Ocena estetyczna
NU Estetyczna ocena TK Dzieo sztuki Przeycie estetyczne TS Pikno

Obiectum
U Przedmiot

Obiektywizm
NU Bezstronno poznania Obiektywizm estetyczny Obiektywizm etyczny Obiektywizm poznawczy TK Realizm Relacjonizm Relatywizm Subiektywizm TS Prawda

Ocena moralna
NU Moralna ocena TK Cnota Sumienie Szczcie TS Czyn moralny Dobro Zo

Ochrony rodowiska etyka

U Etyka rodowiskowa

Obiektywizm estetyczny
U Obiektywizm

Obiektywizm etyczny
U Obiektywizm

Oczywisto
NU Evidentia Poznanie oczywiste Oczywisto podmiotowa Oczywisto przedmiotowa TK Intuicja Pewno Zmysy TS Prawda

Obiektywizm poznawczy
U Obiektywizm

Obowizek
NU Moralny obowizek Obowizek moralny Powinno moralna Zobowizanie moralne TK Imperatyw moralny Norma moralna TW Sumienie

Oczywisto istnienia
U Aletheia

Oczywisto podmiotowa
U Oczywisto

Obowizek moralny
U Obowizek

Oczywisto przedmiotowa
U Oczywisto

37

Odpowiedzialno

Odpowiedzialno
NU Moralna odpowiedzialno Odpowiedzialno moralna TK Sumienie Wybr moralny TS Norma moralna

Ontologia
NU Teoria bytu TK Metazyka

Ontologiczny dowd na istnienie Boga

U Dowd ontologiczny na istnienie Boga

Odpowiedzialno moralna
U Odpowiedzialno

Odrodzenie
U Renesans

Operacjonizm
TK Dedukcjonizm

Ogld
NU Ogld ejdetyczny Ogld intelektualny Ogld zmysowy Wgld TK Naoczno Pewno Spostrzeenia TS Poznanie bezporednie TW Fenomenologia

Optymizm
TK Pesymizm

Organizmy ywe
U ycie

Osoba ludzka
NU Persona TK Czowiek Osobowo wiadomo TW Humanizm Mio Indywidualizm Personalizm

Ogld ejdetyczny
U Ogld

Ogld intelektualny
U Ogld

Osobowo
TK Osoba ludzka TW Introspekcja Ja

Ogld zmysowy
U Ogld

Okazjonalizm
TK Kartezjanizm Paralelizm TS Duch i ciao

Owiecenie
NU Filozoa owiecenia TK Encyklopedyci TS Filozoa nowoytna

38

Perypatetycy

Ousia
U Byt

Percepcja
NU Perceptio TK Apercepcja Dane zmysowe Naoczno Spostrzeenia TS Poznanie bezporednie

Ousia
U Substancja

Pami
NU Zapamitywanie Zapominanie TS Mylenie

Perceptio
U U Percepcja Perfekjonizm

Perfekcjonizm etyczny Perfekjonizm

NU Perfekcjonizm etyczny TK Eudajmonizm

Panlogizm
U Heglizm

Panlogizm Panpsychizm
NU Hylozoizm TS Dusza

Perska lozoa
U U Filozoa perska Osoba ludzka

Persona Personalizm
NU Personalizm etyczny TK Antropocentryzm Neotomizm TS Filozoa XX w. Osoba ludzka

Panteizm
TK Teizm TS Bg Monizm

Paradoks
U Nonsens

Personalizm etyczny
U Personalizm

Paralelizm
TK Kartezjanizm Okazjonalizm TS Duch i ciao

Perypatetycy
NU Filozoa perypatetykw Szkoa Arystotelesa Szkoa perypatetykw TK Arystotelizm TS Filozoa grecka Filozoa staroytna

Patetyczno
U Tragizm

39

Pesymizm

Pesymizm
TK Optymizm

Pewno
NU Nieomylno Niepowtpiewalno TK Intuicja Oczywisto Ogld Wtpienie Zmysy TW Agnostycyzm Relatywizm Sceptycyzm

TS Warto estetyczna TW Ocena estetyczna Przeycie estetyczne Twrczo artystyczna

Pikno estetyczne
U Pikno

Pitagoreizm
NU Filozoa pitagorejczykw Neopitagoreizm Pitagorejczycy TS Filozoa grecka Filozoa staroytna Kosmos

Phainomenon
U Fenomen

Pitagorejczycy
U Pitagoreizm

Pi drg w. Tomasza
U Pi drg Tomaszowych

Platonizm
TK Akademia platoska Idealizm Neoplatonizm

Pi drg Tomasza z Akwinu

U Pi drg Tomaszowych

Pi drg Tomaszowych
NU Drogi Tomaszowe Pi drg w. Tomasza Pi drg Tomasza z Akwinu TK Dowd kosmologiczny na istnienie Boga Dowd teleologiczny na istnienie Boga TS Dowody na istnienie Boga

Pluralizm
TK Monizm TS Substancja TW Dualizm

Podmiot poznajcy
U Podmiot poznania

Podmiot poznania
NU Podmiot poznajcy Poznajcy podmiot TK Cogito Ja Poznanie Przedmiot poznania

Pikno
NU Pikno estetyczne TK Dobro Dzieo sztuki Harmonia

40

Poznanie
TW Solipsyzm

Postmodernizm
NU Filozoa postmodernizmu TK Dekonstruktywizm Modernizm TS Filozoa XX w.

Podwiadomo
NU Niewiadomo TK wiadomo TW Psychoanaliza

Postrzeganie
U Postrzeenie

Podzia logiczny
NU Logiczny podzia TK Klasykacja

Postrzeenie
USUN NU Postrzeganie

Pojcia
U Pojcie

Potencja
U Akt i mono

Pojcia obserwacyjne
U Pojcie

Potentia
U Akt i mono

Pojcia teoretyczne
U Pojcie

Potwierdzenie
U Armacja

Pojcie
NU Pojcia Pojcia obserwacyjne Pojcia teoretyczne TK Abstrakcja Idea Nazwa

Powinno moralna
U Obowizek

Powszechniki
U Uniwersalia

Poznajcy podmiot
U Podmiot poznania

Pojciowanie
U Abstrakcja

Poznanie
TK Podmiot poznania Przedmiot poznania TW Cogito Mylenie Poznanie bezporednie

Pojmowalno
U Inteligibilno

Polska lozoa
U Filozoa polska

41

Poznanie bezporednie

Poznanie bezporednie
NU Bezporednie poznanie TK Rozumowanie TS Fenomen Poznanie TW Gnoza Introspekcja Intuicja Ogld Percepcja Spostrzeenia

Pozytywizm logikalny
U Neopozytywizm

Pragmatyka
U Semantyka

Pragmatyzm
TK Empiryzm Filozoa procesu TS Dowiadczenie Filozoa nowoytna Prawda

Poznanie naukowe
U Nauka

Prakseologia
NU Makroprakseologia Mikroprakseologia

Poznanie oczywiste
U Oczywisto

Poznanie zmysowe
U Zmysy

Prawda
NU Veritas TK Bd Dobro Fasz TW Aletheia Interpretacja Pragmatyzm Relatywizm

Poznanie zmysowo-intelektualne
U Zmysy

Pozytywizm
NU Filozoa pozytywizmu TK Empiriokrytycyzm Naturalizm Neopozytywizm Scjentyzm TS Dowiadczenie Filozoa nowoytna

Prawda przedpredykatywna
U Aletheia

Prawdopodobiestwo
NU Probabilizm TK Konrmacja Uzasadnianie

Pozytywizm epistemologiczny
U Empiriokrytycyzm

Prawica heglowska
U Heglizm

Pozytywizm logiczny
U Neopozytywizm

Prawo moralne
U Imperatyw moralny

42

Przestrze

Prawo sprzecznoci
U Zasada niesprzecznoci

Prawo tosamoci
U Zasada tosamoci

Przedmiot nieistniejcy Rzecz TK Byt Rzeczywisto Substancja

Prawo wyczonego rodka

U Zasada wyczonego rodka

Przedmiot intencjonalny
U Przedmiot poznania

Predykat
NU Predykat (logika) TK Atrybut Przypado TS Rachunek kwantykatorw

Przedmiot istniejcy
U Przedmiot

Przedmiot jednostkowy
U Przedmiot

Predykat (logika)
U Predykat

Przedmiot nieistniejcy
U Przedmiot

Principium contradictionis
U Zasada niesprzecznoci

Przedmiot poznania
NU Formalny przedmiot poznania Materialny przedmiot poznania Noumen Przedmiot intencjonalny Rzecz sama w sobie TK Podmiot poznania Poznanie TW Intencjonalno Intersubiektywno

Principium exclusi tertii

U Zasada wyczonego rodka

Principium identitatis
U Zasada tosamoci

Probabilizm
U Prawdopodobiestwo

Problem psychozyczny
U Duch i ciao

Przekonanie
U Wiara

Przeczenie
U Negacja

Przestrze
NU Czasoprzestrze Spatium TK Czas Nieskoczono TS Materia

Przedmiot
NU Obiectum Przedmiot istniejcy Przedmiot jednostkowy

43

Przeycie estetyczne

Przeycie estetyczne
NU Doznanie estetyczne Estetyczne przeycie TK Dzieo sztuki Ocena estetyczna Warto estetyczna TS Pikno

Przypadek
NU Przypadek absolutny Przypadek wzgldny Przypadkowe zdarzenie Przypadkowo Zdarzenie przypadkowe TK Przyczyna-skutek TW Determinizm

Przyczyna celowa
U Przyczyna-skutek

Przypadek absolutny
U Przypadek

Przyczyna celowa
U Cel

Przypadek wzgldny
U Przypadek

Przyczyna pierwsza
U Przyczyna-skutek

Przypadkowe zdarzenie
U Przypadek

Przyczyna-skutek
NU Przyczyna celowa Przyczyna pierwsza Przyczyna sprawcza Przyczynowo Przyczyny wtre Relacja przyczynowa Skutek Zwizek przyczynowy Causa-eectus TK Konieczno Przypadek TW Determinizm Kauzalizm

Przypadkowo
U Przypadek

Przypadoci
U Przypado

Przypado
NU Accidens Akcydens Przypadoci TK Atrybut Istota Substancja TS Kategorie

Przyczyna sprawcza
U Przyczyna-skutek

Przyroda
U Natura

Przyczynowo
U Przyczyna-skutek

Psychoanaliza
NU Freudyzm TK Neopsychoanaliza TS Podwiadomo

Przyczyny wtre
U Przyczyna-skutek

44

Racjonalizm

Psychoanaliza egzystencjalna
U Psychologia egzystencjalna

Rachunek funkcyjny
U Rachunek kwantykatorw

Psychozyczny problem
U Duch i ciao

Rachunek kwantykatorw
NU Rachunek funkcyjny Rachunek predykatw TK Rachunek nazw TS Logika formalna Predykat

Psychologia
NU Filozoczna psychologia Psychologia lozoczna Psychologia racjonalna Racjonalna psychologia

Rachunek nazw
TK Rachunek kwantykatorw TS Logika formalna Nazwa

Psychologia egzystencjalna
NU Egzystencjalna psychologia Egzystencjalistyczna psychologia Psychoanaliza egzystencjalna TK Fenomenologia Egzystencjalizm Psychologia fenomenologiczna TS Egzystencja ludzka

Rachunek predykatw
U Rachunek kwantykatorw

Rachunek zda
NU Logika zda Teoria zda TS Logika formalna Logiki wielowartociowe Zdanie TW Zasada niesprzecznoci Zasada tosamoci Zasada wyczonego rodka

Psychologia fenomenologiczna
NU Fenomenologiczna psychologia TK Fenomenologia Psychologia egzystencjalna TS wiadomo

Psychologia lozoczna
U Psychologia

Racjonalizm
TK Aprioryzm Empiryzm Irracjonalizm Realizm TS Rozum TW Deizm

Psychologia racjonalna
U Psychologia

Psychologizm
TK Logicyzm TS Redukcjonizm

Racjonalizm metodologiczny
U Aprioryzm

45

Realizm

Racjonalna psychologia
U Psychologia

Redukcja nie wprost

U Redukcja

Realizm
NU Realizm metazyczny Realizm ontologiczny Realizm teoriopoznawczy TK Dowiadczenie Empiryzm Idealizm Konceptualizm Nominalizm Obiektywizm Racjonalizm TS Rzeczywisto Uniwersalia

Redukcja wprost
U Redukcja

Redukcjonizm
NU Redukcjonizm metodologiczny Redukcjonizm ontologiczny TW Psychologizm

Redukcjonizm metodologiczny
U Redukcjonizm

Redukcjonizm ontologiczny
U Redukcjonizm

Realizm metazyczny
U Realizm

Reinkarnacja
NU Metempsychoza Wdrwka dusz TK Kreacjonizm TS Dusza Filozoa indyjska

Realizm ontologiczny
U Realizm

Realizm teoriopoznawczy
U Realizm

Reductio
U Redukcja

Reizm
NU Konkretyzm TS Monizm Nominalizm

Redukcja
NU Reductio Redukcja nie wprost Redukcja wprost Denicja redukcyjna Rozumowanie redukcyjne Wnioskowanie redukcyjne TK Dedukcja TS Rozumowanie Wnioskowanie

Relacja przyczynowa
U Przyczyna-skutek

Relacjonizm
TK Obiektywizm Subiektywizm

46

Rozum

Relatywizm
NU Relatywizm aksologiczny Relatywizm etyczny Relatywizm poznawczy TK Obiektywizm Subiektywizm TS Pewno Prawda

Rozum
NU Rozum praktyczny Rozum partykularny Rozum szczegowy Rozum teoretyczny TK Intelekt Mylenie Uczucia Zmysy TS Dusza TW Irracjonalizm Racjonalizm Rozumowanie Spostrzeenia

Relatywizm aksologiczny
U Relatywizm

Relatywizm etyczny
U Relatywizm

Relatywizm poznawczy
U Relatywizm

Renesans
NU Filozoa renesansu Odrodzenie TS Filozoa nowoytna

Rozum i wiara
U Fideizm

Res cogitans - res extensa

U Duch i ciao

Rozum partykularny
U Rozum

Retoryka
TK Sozmat TW Argumentacja Rozumowanie

Rozum praktyczny
U Rozum

Rodzaje istnienia
U Istnienie

Rozum szczegowy
U Rozum

Romantyzm
NU Filozoa romantyzmu TS Filozoa nowoytna

Rozum teoretyczny
U Rozum

Rosyjska lozoa
U Filozoa rosyjska

Rozumowania
U Rozumowanie

47

Rozumowanie

Rozumowanie
NU Klasykacja rozumowa Rozumowania TK Intucja Poznanie bezporednie Spostrzeenia TS Retoryka Rozum TW Indukcja Dowodzenie Redukcja Uzasadnianie Wnioskowanie

Rzeczywisto
NU Rzeczywisto istniejca TK Byt Przedmiot TW Atomizm Dowiadczenie Dynamizm Fenomen Filozoa procesu Monadologia Realizm Substancja Zjawisko

Rozumowanie dedukcyjne
U Dedukcja

Rzeczywisto istniejca
U Rzeczywisto

Rzymska lozoa
U Filozoa rzymska

Rozumowanie faszywe
U Sozmat

Samoobserwacja
U Introspekcja

Rozumowanie indukcyjne
U Indukcja

Samowiadomo
NU Autoreeksja Dowiadczenie wewntrzne TK Apercepcja Introspekcja TS wiadomo

Rozumowanie redukcyjne
U Redukcja

Rozumowanie zwodnicze
U Sozmat

Ruch
TK Akt i mono

Samowiedza
U wiadomo

Rzecz
U Przedmiot

Sd
TK Zdanie

Rzecz sama w sobie

U Przedmiot poznania

Sceptycy
NU Staroytni sceptycy TK Sceptycyzm

48

Sensualizm
TS Filozoa grecka Filozoa staroytna

Sens
U Sensowno

Sceptycyzm
NU Metodyczny sceptycyzm Sceptycyzm metodyczny Wtpienie metodyczne Wtpienie radykalne TK Agnostycyzm Kartezjanizm Sceptycy Wtpienie TS Pewno

Sens ycia ludzkiego

U ycie ludzkie

Sensibilia
TK Dane zmysowe TS Zmysy

Sensowno
NU Sens Sensowno empiryczna TK Znaczenie Jzyk formalny Jzyk nauki

Sceptycyzm metodyczny
U Sceptycyzm

Scholastyka
TK Arystotelizm Neoscholastyka Szkotyzm TS Filozoa chrzecijaska Filozoa redniowieczna

Sensowno empiryczna
U Sensowno

Sensualizm
NU Skrajny empiryzm Sensualizm skrajny Sensualizm umiarkowany TK Empiriokrycyzm Solipsyzm TS Dane zmysowe Empiryzm Spostrzeenia Zmysy

Scjentyzm
TK Naturalizm Pozytywizm

Semantyczne kategorie
U U Kategorie semantyczne Semantyka

Semantyka Semantyka
NU Semantyka Pragmatyka Syntaktyka TS Jzyk Znaczenie

Sensualizm skrajny
U Sensualizm

Sensualizm umiarkowany
U Sensualizm

Sentymenty
U Uczucia

49

Soci

Skojarzenia
U Asocjacja

Solipsyzm
TK Idealizm Sensualizm TS Podmiot poznania

Skotyzm
U Szkotyzm

Skrajny empiryzm
U Sensualizm

Spatium
U Przestrze

Skrajny spirytualizm
U Spirytualizm

Spirytualizm
NU Skrajny spirytualizm Umiarkowany spirytualizm TK Idealizm Immaterializm TS Duch Monizm

Skutek
U Przyczyna-skutek

Sostyka
U Sozmat

Sposoby istnienia
U Istnienie

Soci
NU Soci staroytni Staroytni soci TK Dialektyka Sozmat TS Filozoa grecka Filozoa staroytna

Sposb istnienia
U Istnienie

Spostrzeenia
NU Spostrzeenie Spostrzeenia zmysowe Spostrzeenia wewntrzne TK Intelekt Naoczno Ogld Percepcja Mylenie TS Intelekt Poznanie bezporednie Rozum Zmysy TW Sensualizm

Soci staroytni
U Soci

Sozmat
NU Rozumowanie faszywe Rozumowanie zwodnicze Sostyka Sozmaty TK Retoryka Soci TS Rozumowanie

Sozmaty
U Sozmat

Spostrzeenia wewntrzne
U Spostrzeenia

50

Substancja

Spostrzeenia zmysowe
U Spostrzeenia

Stoicy
NU Filozoa stoikw Szkoa stoikw TK Stoicyzm TS Filozoa grecka Filozoa staroytna

Spostrzeenie
U Spostrzeenia

Spjno
U Koherencja

Stoicyzm
TK Stoicy TS Cnota Szczcie

Spr o uniwersalia
U Uniwersalia

Sprawdzalno
U Werykacja

Stosowana etyka
U Etyka stosowana

Sprawno moralna
U Cnota

Strukturalizm Subiektywizm
NU Subiektywno TK Obiektywizm Relacjonizm Relatywizm Solipsyzm

Sprzeczno
NU Contradictio TK Antynomia Bd Koherencja Negacja TS Dialektyka

Subiektywno
U Subiektywizm

Staroytna lozoa grecka

U Filozoa grecka

Substancja
NU Ousia Substantia Substancja bytowa TK Byt Istota Materia Przedmiot Przypado TS Kategorie Rzeczywisto

Staroytna lozoa rzymska

U Filozoa rzymska

Staroytni sceptycy
U Sceptycy

Staroytni soci
U Soci

51

Sumienie
TW Atrybut Dualizm Forma i materia Materia Monizm Pluralizm Sylogizm modalny Tryb sylogistyczny TS Sylogistyka

Sylogizm asertoryczny
U U U U Sylogizm Sylogizm Sylogizm Sylogizm

Substancja bytowa
U Substancja

Sylogizm hipotetyczny Sylogizm kategoryczny Sylogizm modalny Syntaktyka

U Semantyka

Substantia
U Substancja

Sumienie
NU Moral sens wiadomo moralna Zmys moralny TK Ocena moralna Wybr moralny TS Dobro Imperatyw moralny Norma moralna Obowizek Zo moralne

Szczcie
TK Ocena moralna TW Eudajmonizm Hedonizm Stoicyzm

Szkoa aleksandryjsko-rzymska
U Neoplatonizm Perypatetycy Neoplatonizm Neokantyzm

Sylogistyka
NU Sylogistyka zda asertorycznych TW Sylogizm

Szkoa Arystotelesa
U U U

Szkoa ateska Szkoa badeska Szkoa cynikw

U U Cynicy Cyrenaicy

Sylogistyka zda asertorycznych

U Sylogistyka

Sylogizm
NU Sylogizm asertoryczny Sylogizm hipotetyczny Sylogizm kategoryczny

Szkoa cyrenaikw

52

Teizm

Szkoa lwowsko-warszawska
NU Lwowsko-warszawska Szkoa TK Neopozytywizm TS Filozoa polska

mier
NU mier czowieka TK Dusza ycie ludzkie TS Bioetyka Czowiek

Szkoa marburska
U Neokantyzm

Szkoa perypatetykw
U Perypatetycy

mier czowieka
U mier

Szkoa platoska
U Akademia platoska

redniowieczna lozoa
U Filozoa redniowieczna

Szkoa stoikw
U Stoicy

rodowiskowa etyka
U Etyka rodowiskowa

Szkoa syryjska
U Neoplatonizm

wiadomo
NU Conscientia Samowiedza Wspwiedza TK Czowiek Ja Osoba ludzka Podwiadomo TW Apercepcja Intencjonalno Psychologia fenomenologiczna

Szkotyzm
NU Skotyzm TK Augustynizm Scholastyka TS Filozoa chrzecijaska Filozoa redniowieczna

Sztuczny jzyk
U Jzyk formalny

Sztuka
NU Sztuki pikne TS Kultura TW Dzieo sztuki

wiadomo moralna
U Sumienie

Teizm
TK Deizm Panteizm TS Bg

Sztuki pikne
U Sztuka

53

Teleologia

Teleologia
NU Celowo Teoria celowoci TK Teleologizm TS Cel

Teoria koherencji
U Koherencja

Teoria poznania
NU Epistemologia Gnozeologia Kryteriologia

Teleologiczny dowd na istnienie Boga

U Dowd teleologiczny na istnienie Boga

Teoria zda
U Rachunek zda

Teleologizm
NU Finalizm Teleologizm metodologiczny Teleologizm ontologiczny TK Determinizm Teleologia TS Cel

Teorie naukowe
U Nauka

Tertium non datur

U Zasada wyczonego rodka

Tezy o istnieniu Boga

U Dowody na istnienie Boga

Teleologizm metodologiczny
U Teleologizm

To einai
U Istnienie

Teleologizm ontologiczny
U Teleologizm

Tomizm
TK Arystotelizm Neotomizm TS Filozoa chrzecijaska

Teocentryzm
TK Antropocentryzm

Tomizm egzystencjalny
U Neotomizm

Teodycea
TK Filozoa Boga

Tomizm wspczesny
U Neotomizm

Teoria bytu
U Ontologia

Tragizm
NU Patetyczno Wznioso TK Komizm TS Warto estetyczna TW Egzystencjalizm

Teoria bytu
U Metazyka

Teoria celowoci
U Teleologia

54

Uniwersalizm

Transcendentalia
NU Transcendentalne waciwoci bytu TK Analogia bytowa Uniwersalia TS Byt

TK Rozum Wola TW Mio

Uczucia cielesne
U Uczucia

Transcendentalizm
NU Filozoa transcendentalna Metoda transcendentalna TK Fenomenologia Kantyzm TS Filozoa nowoytna

Uczucia duchowe
U Uczucia

Uczucia zmysowe
U Uczucia

Ujmowalno intelektualna
U Inteligibilno

Transcendentalne waciwoci bytu

U Transcendentalia

Umiarkowany spirytualizm
U Spirytualizm

Tryb sylogistyczny
U Sylogizm

Umys
TK Dusza Intelekt Mylenie Wola

Twierdzenia pierwotne
U Aksjomaty

Twrczo artystyczna
TK Dzieo sztuki TS Pikno TW Wyobrania

Umys i ciao
U Duch i ciao

Uniwersalia
NU Powszechniki Spr o uniwersalia TK Transcendentalia TW Konceptualizm Nominalizm Realizm

Typologia
TK Klasykacja

Uczucia
NU Afekty Emocje Sentymenty Uczucia cielesne Uczucia zmysowe Uczucia duchowe

Uniwersalizm
TS Imperatyw moralny Norma moralna

55

Utopia

Utopia
NU Antyutopia Utopia spoeczna Utopie komunistyczne Utopie owieceniowe Utopie socjalistyczne Utopijna lozoa

Uzasadnienie
U Uzasadnianie

Veritas
U Prawda

Virtus
U Cnota

Utopia spoeczna
U U U U U Utopia Utopia Utopia Utopia Utopia

Wariabilizm
U Dynamizm

Utopie komunistyczne Utopie owieceniowe Utopie socjalistyczne Utopijna lozoa Utylitaryzm

TK Altruizm Egoizm Hedonizm

Warto estetyczna
TK Dzieo sztuki Przeycie estetyczne TW Pikno Harmonia Komizm Tragizm

Warto moralna
TW Dobro Zo

Warto ycia ludzkiego

U ycie ludzkie

Uzasadnianie
NU Uzasadnianie bezporednie Uzasadnianie porednie Uzasadnienie TK Prawdopodobiestwo Wiara TS Rozumowanie

Wtpienie
NU Wtpienie faktyczne Wtpienie metodyczne TK Pewno Sceptycyzm Wiara

Uzasadnianie bezporednie
U U Uzasadnianie Uzasadnianie

Wtpienie faktyczne
U Wtpienie

Uzasadnianie porednie
56

Wtpienie metodyczne
U Sceptycyzm

Wolno

Wtpienie metodyczne
U Wtpienie

Woska lozoa
U Filozoa woska

Wtpienie radykalne
U Sceptycyzm

Wnioskowanie
NU Bdy wnioskowania TK Inferencja TS Mylenie Rozumowanie TW Dedukcja Indukcja Redukcja

Werykacja
NU Sprawdzalno Werykacja empiryczna TK Falsykacja Konrmacja TS Nauka TW Falsykacjonizm Hipotetyzm Hipoteza

Wnioskowanie dedukcyjne
U Dedukcja

Wnioskowanie indukcyjne
U Indukcja

Werykacja empiryczna
U Werykacja

Wnioskowanie redukcyjne
U Redukcja

Wdrwka dusz
U Reinkarnacja

Wgld
U Ogld

Wola
TK Mio Uczucia Umys TS Dusza TW Wolno woli Woluntaryzm

Wiara
NU Przekonanie Zaufanie TK Uzasadnianie Wtpienie TW Fideizm

Wolna wola
U Wolno woli

Wiara i rozum
U Fideizm

Wolno
NU TK TS TW Wolno czowieka Konieczno Czowiek Indeterminizm

Wiedza naukowa
U Nauka

Wielowartociowe logiki
U Logiki wielowartociowe

Wolno czowieka
U Wolno

57

Wolno woli

Wolno woli
NU Wolna wola TS Wola TW Determinizm Indeterminizm

Wyobrania twrcza
U Wyobrania

Wznioso
U Tragizm

Woluntaryzm
TK Intelektualizm TS Wola

Zapamitywanie
U Pami

Wschodnia lozoa
U Filozoa wschodnia

Zapominanie
U Pami

Wspczesna lozoa
U Filozoa XX w.

Zaprzeczenie
U Negacja

Wspczesny tomizm
U Neotomizm

Zaprzeczenie bytu
U Niebyt

Wspwiedza
U wiadomo

Zasada celowoci
U Cel

Wszechwiat
U Kosmos

Zasada niesprzecznoci
NU Principium contradictionis Prawo sprzecznoci Zasada sprzecznoci TS Byt Mylenie Rachunek zda

Wybr moralny
NU Decyzja moralna TK Odpowiedzialno Wolno woli TS Czyn moralny Dobro Zo

Zasada sprzecznoci
U Zasada niesprzecznoci

Wyobrania
NU Wyobrania odtwrcza Wyobrania twrcza TS Twrczo artystyczna

Zasada tosamoci
NU Principium identitatis Prawo tosamoci TS Byt Mylenie Rachunek zda

Wyobrania odtwrcza
U Wyobrania

58

Zo

Zasada wyczonego rodka

NU Prawo wyczonego rodka Principium exclusi tertii Tertium non datur TS Byt Mylenie Rachunek zda

Zdanie oglne
U Zdanie

Zdanie oznajmujce
U Zdanie

Zdanie syntetyczne
U Zdanie

Zaufanie
U Wiara

Zdanie szczegowe
U Zdanie

Zdanie
NU Zdanie oznajmujce Zdanie analiztyczne Zdanie atomowe Zdanie empiryczne Zdanie konieczne Zdanie oglne Zdanie syntetyczne Zdanie szczegowe TK Sd TS Kategorie semantyczne TW Rachunek zda

Zdarzenie przypadkowe
U Przypadek

Zgodno
U Koherencja

Zgodno elementw
U Harmonia

Zjawisko
TK Fakt Fenomen TS Rzeczywisto TW Dowiadczenie Fenomenalizm

Zdanie a posteriori
U A posteriori

Zdanie a priori
U A priori

Zo
NU Malum Zo moralne TK Dobro TS Warto moralna TW Imperatyw moralny Moralno Norma moralna Ocena moralna Wybr moralny

Zdanie analiztyczne
U Zdanie

Zdanie atomowe
U Zdanie

Zdanie empiryczne
U Zdanie

Zdanie konieczne
U Zdanie

Zo moralne
U Zo

59

ycie ludzkie

Zmys moralny
U U Sumienie Zmysy

Znaki konwencjonalne
U Znak

Zmys wsplny Zmysy

NU Poznanie zmysowe Poznanie zmysowo-intelektualne Zmys wsplny TK Dane zmysowe Intelekt Pewno Oczywisto Rozum TW Sensibilia Sensualizm Spostrzeenia

Znaki naturalne
U Znak

Zobowizanie moralne
U Obowizek

Zwizek przyczynowy
U Przyczyna-skutek

ycie
NU TK TS TW Organizmy ywe Przyroda Etyka rodowiskowa ycie ludzkie

Znaczenie
NU Konotacja TK Denicja Sens Znak TW Semantyka

ycie czowieka
U ycie ludzkie

ycie ludzkie
NU Godno ycia ludzkiego Ludzkie ycie Sens ycia ludzkiego Warto ycia ludzkiego ycie czowieka TK Dusza mier TS Bioetyka Czowiek ycie TW Egzystencjalizm

Znak
NU Znaki Znaki ikoniczne Znaki konwencjonalne Znaki naturalne TK Znaczenie

Znaki
U U Znak Znak

Znaki ikoniczne
60

ydowska lozoa
U Filozoa ydowska

Abstrakcja

2. DEFINICJE I UWAGI

Reinkarnacja Wtpienie
Stan rwnowagi pomidzy armacj a negacj, brak asercji; (MEF)

Wybr moralny
Mniej lub bardziej uwiadamiana decyzja opowiedzenia si za okrelon wartoci moraln; jest przejawem wolnoci czowieka, stanowi podstaw odpowiedzialnoci moralnej (SPF)

A posteriori
Sd lub zdanie przyjte na podstawie dowiadczenia (MEL)

A priori
Zdanie (lub s) przyjte na pocztku, bez odwoania si do dowiadczenia i wyprzedzajce wszelkie dowiadczenie (MEL)

Absolut
Byt doskonay, pierwotny, niezaleny, nieuwarunkowany. Ostateczna racja bytu (MEF, SPF)

Abstrakcja
W teorii poznania: czynno lub proces, polegajcy na mylowym wyodrbnieniu w jakims przedmiocie jednych cech, a pominiciu innych (MEF)

61

Absurd

Absurd
Wyraenie jawnie faszywe; jedna z podstawowych kategorii egzystencjalizmu (MEF)

Armacja
W teorii poznania: moment stwierdzenia lub uznania czego pozytywnie lub negatywnie; W logice: stwierdzenie przynalenoci dwch poj do siebie; W etyce: uznanie pozytywnej wartoci kogo lub czego; W psychologii: pozytywny, optymistyczny stosunek do ycia (MEF)

Agnostycyzm
Stanowisko teoriopoznawcze goszce niepoznawalno czegokolwiek/pewnej kategorii przedmiotw/okrelonego przedmiotu.Agnostycyzm odnosi si na og do rzeczywistoci nie bdcej przedmiotem dowiadczenia, agnostycyzm religijny (teologiczny) podkrela ograniczono lub niedoskonao poznania Boga przez ludzi (MEF; LFK)

Akademia platoska
Szkoa lozoczna zaoona w 385 r. p.n.e. przez Platona w Atenach; pod kierownictwem Speuzyna i Ksenokratesa z Chalcedonu kultywowaa lozo platosk; w pniejszych czasach opanowana przez sceptycyzm (III w. p.n.e.), a nastpnie neoplatoski mistycyzm; szko rozwiza cesarz Justynian w 529 r. (MEF)

Aksjologia Aksjomaty
W logice: twierdzenia pierwotne przyjte bez dowodu i stanowice ostateczne racje logiczne dla wszystkich pozostaych twierdze (MEF)

Akt i mono
W metazyce: integralne elemnty kadego bytu skoczonego, przy czym akt jest czynnikiem determinujcym, mono - determinowanym (MEF; LFK)

Aletheia
62

Aposterioryzm

Altruizm
Bezinteresowna troska o dobro innych, yczliwo, gotowo do pomocy; idea moralny lub wrodzona postawa (MEF)

Analogia
Stosunek podobiestwa pomidzy przynajmniej dwoma przedmiotami stajcy si podstaw rozumowania - wnioskowania przez analogi

Analogia bytowa
W tomizmie i neotomizmie: stosunek stanowicy o jednoci bytu, mimo rnic zachodzcych midzy jego elementami i (lub) rodzajami bytu (MEF)

Antropocentryzm
Pogld wyznaczajcy czowiekowi pierwszoplanow miejsce w rzeczywistoci i interpretujcy wiat z pozycji wycznie ludzkich; mona wyrni antropocentryzm metazyczny, antropocentryzm teoriopoznawczy, antropocentryzm kosmologiczny, antropocentryzm aksjologiczny (MEF)

Antropologia Antynomia
Rozumowanie pozornie prawdziwe, lecz prowadzce do sprzecznoci; sprzeczno midzy dwoma twierdzeniami, ktre wydaja si prawdziwe i rwnie dobrze uzasadnione (MEF; LFK)

Antypsychologizm
Stanowisko opozycyjne wobec psychologizmu, przeciwne utosamianiu przedmiotu bada teorii poznania, logiki z przedmiotem bada psychologii (MEF)

Apercepcja
W lozoi nowoytnej: nazwa niektrych uj, aktw lub procesw poznawczych, najczciej zblionych do samoreeksji lub samowiadomoci (MEF)

Aposterioryzm
W teorii poznania: stanowisko, wg ktrego o prawdziwoci wszelkiej wiedzy przesdza jej bezporednia lub porednia zgodno z dowiadczeniem; w metodologii

63

Aprioryzm
nauk stanowisko przeciwstawne wobec aprioryzmu, gosi, e uzasanienie i pewno wiedzy ludzkiej musz by oparte porednio lub bezporednio na dowiadczeniu (MEF)

Aprioryzm
W teorii poznania: stanowisko, wg ktrego o wartoci naszej wiedzy zasadniczo rozstrzygaja instancje lub czynniki niezalene od doswiadczenia, np. czysto rozumowe lub czysto logiczne; w metodologii: pogld, wg ktrego dominujc rol w procesach wiedzotwrczych odgrywaj czynniki niezalene od dowiadczenia, aprioryczne (MEF)

Argumentacja Arystotelizm
Nurt lozoczny inspirowany pogldami Arystotelesa (MEF)

Asocjacja
Proces kojarzenia ze sob co najmniej dwu sposobw aktywnoci psychicznej (MEF; SPF)

Ateizm
Doktryna lub egzystencjalna postawa czowieka wyraajca negacj Boga (LFK)

Atomizm Atrybut
Przymiot - cecha istotowa, konstytutywna bytu (MEF)

Augustynizm
Jeden z dwu (obok tomizmu) gownych nurtw lozoi chrzecijaskiej, nawizujcy do pogldw w. Augustyna (MEF)

Awerroizm
Kierunek lozoi w redniowieczu, wyrosy z arystotelizmu i przyjmujcy odnony komentarz Awerroesa, goszcy autonomi lozoi wzgldem teologii (MEF)

64

Cogito

Behawioryzm
Kierunek w psychologii (sformuowany w 1913 r.), ktry przeciwstawi si psychologii introspekcyjnej (MEF)

Bioetyka
Dyscyplina etyczna (rozwijajc si od 60. lat XX w.), studia nad moralnymi aspektami nowoczesnych metod terapii i rozwojem nauk medycznych i biologicznych (MEF, SPF)

Bd
Bd formalny lub materialny popeniany we wnioskowaniu; niezgodno z obowizujcymi reguami logicznymi (MEL; SPF)

Bg
Najwysza istota charakteryzujca si nieprzekraczalnymi przymiotami; pojcie centralne wikszoci doktryn religijnych. (MEF)

Byt
Podstawowe pojcie ontologii i metazyki (MEF; SPF; LFK)

Cel
W sensie przedmiotowym: kres zamierzonego dziaania, punkt jego skierowania lub skutek; w sensie podmiotowym: powd lub motyw dziaania; przyczyna dziaania; konieczny warunek celowego dziaania ludzkiego; w etyce: pojcie celu wystpuje w zwizku z okreleniem powinnoci moralnej (LFK)

Chaos Cnota
Doskonao moralna (MEF)

Cogito
65

Cynicy

Cynicy
Przedstawiciele postsokratycznej szkoy lozocznej w staroytnej Grecji (SPF; MEF)

Cynizm
Postawa nieuznawania obowizujcych w danym spoeczestwie praw i obyczajw, szydzenie z powszechnie kultywowanych zasad i wartoci (MEF; SPF)

Cyrenaicy
Przedstawiciele postsokratycznej szkoy lozocznej zaoonej w staroytnej Grecji (MEF; LPF)

Czas
Atrybut materii, miara trwania i zmiennoci rzeczy oraz zjawisk; trwanie zdarze i stanw; lozoczna problematyka czasu dotyczy jego realnoci oraz uwarunkowa podmiotowych (MEF; LFK)

Czowiek
Specyczny byt, w ktrym zachodzi poczenie elementu cielesnego i duchowego; zdolno do uzyskania samowiedzy i sprawstwa czynw kwalikowanych moralnie nadaje mu rang bytu osobowego (LFK)

Czyn moralny
wiadome i wolne dziaanie czowieka rozpatrywane w relacji do normy moralnej; zgodno lub niezgodno z norm moraln stanowi kryterium podziau czynw na moralne dobre i ze (oraz moralnie obojtne) (LFK)

Dane zmysowe
(W lozoi analityczne) Treci zmysowe lub zmysopochodne (MEF)

Dedukcja
W logice: rodzaj rozumowania, ktre przebiega zgodnie z kierunkiem wynikania logicznego; rodzaj wnioskowania, w ktrym wniosek wynika logicznie z przesanek; metoda budowania systemw dedukcyjnych (MEF)

66

Dobro

Dedukcjonizm
Pogld goszcy, e obecno elementw apriorycznych w naszej wiedzy jest koniecznym elementem jej rozwoju; podstaw do uzasadnienia twierdze naukowych dostarcza dedukcja (MEF)

Denicja
Okrelenie przedmiotu lub znaczenia sowa (SPF; MEL)

Deizm
Pogld, wg ktrego Bg po stworzeniu wiata (ustanowieniu praw przyrody) nie ingeruje w bieg przyrody, ani ycie ludzkie (MEF; LFK)

Dekonstruktywizm
Nurt posugujcy si metod dekonstrukcji w celu rozbicia wszelkich dotychczasowych teorii, schematw i stereotypw mylenia

Deontologia Determinizm
Metazyczna koncepcja wyjaniajaca przyczynowe powstawanie bytw i procesw, wszystkie zdarzenia i procesy s ze sob powizane i polegaj pewnym prawom; w etyce; negacja (lub ograniczenie) wolnej woli czowieka i jego odpowiedzialnoci za czyny; w epistemologii: pogld, e moliwy (dostpny) jest opis rzeczywistoci (poznanie praw, zalenoci); w metodologii nauk: podstawow dyrektyw jest wyjanianie zjawisk poprzez prawa nimi rzdzce (MEF)

Dialektyka
Sztuka rozmowy i prowadzenia sporw, sztuka argumentacji i dowodzenia prawdziwoci sdw (SPF; MEF)

Dobro
Kwalikacja czynu moralnego; przedmiot waciwy woli; powszechna waciwo bytw (wchodzca do kanonu tzw. transcendentaliw); podstaw wszelkiego rozumienia dobra jest dobro w sensie metazycznym (PEF)

67

Dowiadczenie

Dowiadczenie
Akt, przeycie lub czynno poznawcza odznaczajca si bezposrednim i naocznym ujciem swego przedmiotu (poznanie niedyskursywne, niereeksyjne); celowy i zorganizowany w sposb metodyczny zabieg poznawczy zmierzajcy do potwierdzenia lub obalenia hipotezy (MEF)

Dowody na istnienie Boga

Rozumowania wykazujce, e Bg istnieje realnie; rozumowania suce racjonalnemu uzasadnieniu twierdzenia, e istnieje Bg (LFK: EKat)

Dowodzenie
Rozumowanie polegajce na wykozaniu prawdziwoci danego zdania (jeszcze nie uznanego za prawdziwe) na podstawie innych zda (ju uznanych za prawdziwe); rozumowanie zmierzajce do odnalezienia racji dla zdania lub twierdzenia, ktrego prawdziwo chcemy wykaza (MEL; MEF)

Dowd
Cig zad lub formu zdaniowych, ktry zawiera wycznie wyraenia przyjte (zaoenia) i zdanie z nich wynikajce, ostatnim ogniwem jest zdanie dowodzone (MEL; MEF)

Dowd empiryczny na istnienie Boga Dowd kosmologiczny na istnienie Boga

brak (EKAT, LFK)

Dowd ontologiczny na istnienie Boga

W dowodzie ontologicznym o koniecznoci istnienia Boga wnosi si z analizy pojcia Boga jako bytu najdoskonalszego (LFK; MEF)

Dowd teleologiczny na istnienie Boga Dualizm

Poglad , ktry sprowadza ostatecznie skadniki wiata do dwch butw-pryncypiw (LFK)

68

Egzystencjalizm

Duch
Byt niematerialny, czasem identykowany z Rozumem, Bogiem, Absolutem; substancja niematerialna nie majca atrybutw materii; zasada ycia intektualnego; (MEF; SPF)

Duch i ciao
Rozwaania nad wzajemnym stosunkiem ludzkiego ciaa i duszy (jani, wiadomoci, mylenia) (MEF)

Dusza
Niematerialny pierwiastek oywiajcy ciao (SPF; MEF)

Dynamizm
W lozoi przyrody: doktryna przeciwna statycznemu ujmowaniu rzeczywistoci; w ontologii: teoria, zgodnie z ktr zasad kadego bytu wspkonstytuuje wewntrzna tendencja do zmian i rozwoju; w teorii poznania: pogld, e przedstawienia bytw moemy tworzy tylko dziki dynamicznemu charakterowi wadz poznawczych (MEF; LFK)

Dzieo sztuki
Podstawowa kategoria estetyki; przedmiot zdolny wywoa przeycie estetyczne (MEF)

Egoizm
Postawa yciowa, ktrej jedynym motywem jest szeroko rozumiana korzyc wasna (MEF; SPF)

Egzystencja ludzka
Sposb bytowania czowieka, przedmiot analiz egzystencjalizmu (LFK)

Egzystencjalizm
Nurt lozoi majcy na celu opis i charakterystyk egzystencji ludzkiej; jego prekursorem by S. Kierkegaard, rozwijany w XX w., wykorzystuje metod fenomenologiczn i metody hermeneutyczne (MEF, SPF)

69

Eklektyzm

Eklektyzm
Metoda czenia i uzgadniania elementw (tez, poj) zaczerpnitych z odmiennych (nieraz zasadniczo) stanowisk, systemw itp. Eklektyzm wystpi powszechnie u schyku lozoi hellenistycznej (MEF)

Eleaci
Grecka szkoa lozoczna, dziaajca na przeomie VI i V w. p.n.e W Elei (MEF; SPF)

Emanacja
Proces wyaniania si w hierarchicznym porzdku doskonaoci kolejnych postaci bytu (hipostaz) pierwszej, doskonaej zasady (LFK, MEF)

Empiriokrytycyzm
Nurt lozoczny (od 2 poowy XIX w.) opowiada si za radykalnym empiryzmem, postulowa oparcie nauki wycznie na czystym dowiadczeniu oraz usunicie z niej czynnikw apriorycznych (LFK)

Empiryzm
W teorii poznania kierunek uznajcy dowiadczenie za jedyne (lub gwne) rdo wiedzy; w metodologii nauk: pogld (zwany aposterioryzmem), wg ktrego uzasadnienie i pewno wiedzy ludzkiej musz by oparte porednio lub bezporednio na dowiadczeniu

Encyklopedyci
W XVIII w. wsptwrcy Wielkiej encyklepedii;prd lozoczny i polityczno-spoeczny inspirowany pogldami francuskich encyklopedystw

Epikureizm
Doktryna szkoy lozocznej zaoonej przez Epikura w Atenach (306 r. p.n.e- IV w. n.e.) dotyczya gwnie paszczyzny etycznej (SPF;MEF)

Esencjalizm
Stanowisko lozoczne akcentujce istotowy aspekt bytu (esencj), a nie akt jego istnienia; opozycja do nurtu egzystencjalnego (MEF; LFK)

70

Ewolucjonizm

Estetyka Etos
Faktyczna postac moralnoci oraz zesp obyczajw okrelonej grupy spoecznej (LFK)

Etycy Etyka Etyka biznesu Etyka globalna

Wspczesne reksje etyczne nad przyszoci rodzaju ludzkiego i strategii rozwoju ycia spoecznego w wymiarze wiatowym (globalizacji) (MEF, SPF)

Etyka medyczna Etyka stosowana Etyka rodowiskowa

Reeksja etyczna dotyczaca rodowiska przyrodniczego, jego ochrony i degradacji (JHP KABA)

Eudajmonizm
Nazwa koncepcji etycznych (gownie wywodzcych si ze staroytnej Grecji), w myl ktrych najwyszym dobrem moralnym jest osignicie przez czowieka szczcia (MEF; SPF)

Ewolucjonizm
Nazwa pogldw ujmujcych zmienno rzeczywistoci jako nieustanny, powolny, jednokierunkowy cig przeksztace (MEF)

71

Fakt

Fakt
Prosta dana, punk wyjcia w naukach empirycznych; fakt zyczny: okreslony stan rzeczy dostpny zmysom; fakt historyczny: wydatrzenie historyczne lub naukowa rekonstrukcja wydarzenia historycznego; fakt naukowy: to co zachodzi w obszarze bada naukowych, jest zarejestrowane i opisane przez nauk (MEF; SPF)

Falsykacja
Postpowanie prowadzce do wykazania, e jakie zdanie, twierdzenie lub hipoteza s faszywe; przeciwiestwem falsykacji jest werykacja (MEL; MEF)

Falsykacjonizm
W lozoi nauki i metodologii nauk: stanowisko, wg ktrego gwnym kryterium naukowoci twierdze, teorii i hipotez naukowych jest ich falsykowalno (MEF)

Fasz
Negatywna warto poznawcza wiedzy; podstawowa warto w logice dwuwartociowej; jedna z wartoci w logikach wielowartociowych; twierdzenie logiczne sprzeczne z twierdzeniem prawdziwym lub uznanym za prawdziwe

Fenomen
W fenomenalizmie: to, co dane w sposb bezporedni i naoczny; w fenomenologii: to, co dane rdowo i naocznie ( w przeciwiestwie do tego, co tylko pomylane, domniemane lub zaporedniczone) (MEF, SPF)

Fenomenalizm
Stanowisko teoriopoznawcze, wg ktrego poznawalne s jedynie zjawiska, fenomeny (przeciwstawiane istocie rzeczy); w metodologii nauk: pogld, e przedmiotem bada naukowych powinny sta si jedynie zjawiska (moliwe do opisania przy uyciu parametrw matematyczno-ilociowych) (MEF; LFK)

Fenomenologia
Kierunek lozoi, ktrego twrca by E. Hesserl, dcy do odnalezienia i opracowania ostatecznych fundamentw ludziej wiedzy; wpyn na dwudziestowieczny egzystencjalizm i hermeneutyk (MEF; SPF)

72

Filozoa indyjska

Fideizm
Postawa lub pogld dotyczcy gwnie stosunku wiary i rozumu, akcentuje rol wiary w poznaniu ludzkim; rne ujcia deizmu: od zanegowania wartoci poznania rozumowego do przekonania o dopeniajcej roli czynnikw pozaracjonalnych w poznaniu umysowym (LFK; MEF)

Filozoa amerykaska Filozoa analityczna

Nurt w lozoi wspczesnej oparty na przekonaniu, e analiza poj lozocznych stanowi naczelne zadanie lozoi (SPF)

Filozoa arabska Filozoa brytyjska Filozoa chiska Filozoa chrzecijaska

Filozoa uksztatowana w krgu oddziaywania doktryny chrzecijastwa (LFK)

Filozoa dialogu
Nurt lozoi wspczesnej bdcy krytyk europejskiego racjonalizmu i prb ustanowienia nowej dialogowej relacji czowieka do tego, co wzgldem niego zewntrzne (SPF)

Filozoa europejska Filozoa francuska Filozoa grecka Filozoa indyjska

73

Filozoa japoska

Filozoa japoska Filozoa joska Filozoa kontynentalna

Nurty lozoi XX w. (fenomenologii, egzystencjalizmu, hermeneutyki, lozoi dialogu oraz postmodernizmu) wyodrbnione w opozycji do lozoi analitycznej (PEF)

Filozoa nauki Filozoa niemiecka Filozoa nowoytna Filozoa perska Filozoa polska Filozoa procesu
Nurt lozoi wspczesnej, rozwijany gwnie w USA w oparciu o metazyk A.N.Whiteheada; [szerzej] lozoa ujmujca zmienno, stawanie si, kreatywno za podstawowe wymiary rzeczywistoci; stoi w opozycji do nurtu analitycznego lozoi XX w., liczne zwizki cz j z pragmatyzmem amerykaskim (LFK)

Filozoa religii Filozoa rosyjska Filozoa rzymska Filozoa staroytna

74

Funktor

Filozoa redniowieczna Filozoa woska Filozoa wschodnia Filozoa XX w. Filozoa ydowska Filozofowie Forma i materia
W lozoi Arystotelesa - dwa przyporzdkowane sobie wspczynniki kadego zmiennego bytu, przy czym forma jrst aktem konstytuujcym bytowo substancji, a materia jako mono (sama nieokrelona) stanowi podoe wszelkich determinacji bytowych otrzymanych od formy; terminy forma i materia byy uywane w lozoi take w innych znaczeniach (LFK)

Formalizm
W logice, metodologii i lozoi matematyki: stanowisko, wg ktrego w konstruowaniu teorii naukowych (zwaszcza matematycznych) naley dy do penego ich sformalizowania; kierunek epistemologiczno-aksjologiczny goszcy, e forma decyduje o wartoci ludzkich dziaa i wytworw; w lozoi poznania: przyznaje skadnikowi formalnemu (a nie materialnemu) rol decydujc o epistemologicznej wartoci poznania; w etyce: pogld, e warto moralna czynu wyznaczona jest takim kryterium, ktre pozwala j okreli niezalenie od jakiejkolwiek treciowej kwalikacji czynu (MEF; LFK)

Funkcja
Szczeglny rodzaj relacji zachodzcy midzy elementami dwch zbiorw (MEL)

Funktor
Kade wyraenie nie bdce zdaniem ani nazw, a suce do konstruowania zda lub nazw, lub innych (bardziej zozonych) fuktorw (MEL)

75

Gnostycyzm

Gnostycyzm
Doktryny religijne uznajce gnoz rodkiem zbawienia; doktryny ezoteryczne staroytnego chrzecijastwa (II i III w.) zawierajce wtki neoplatonizmu (MEF; SPF)

Gnoza
Intuicyjne i bezporedniu poznanie rzeczywistoci ostatecznej; wiedzy o boskich tajemnicach (MEF; LFK)

Harmonia
Doskonae zespolenie elementw; w staroynej lozoi greckiej - kategoria estetyczna i etyczna; w lzoi odrodzenia - doskonao przyrody; obecnie pojcie harmonii wystpuje w problematyce kosmologii, lozoi czowieka, etyki i estetyki (MEF)

Hedonizm
Doktryna etyczna, wg ktrej przyjemno jest najwyszym albo nawet jedynym dobrem i stanowi kryterium oceny moralnej (SPF; MEF)

Heglizm
System lozoczny stworzony przez G.W.F. Hegla; pogldy lozoczne goszone przez uczniw i kontynuatorw Hegla; prby interpretacji i reintepretacji koncepcji Hegla (MEF)

Hermeneutyka
Sztuka interpretacji tekstu wana w naukach humanistycznych; wspczesna hermeneutyka lozoczna dy nie tylko do wyjanienia zakrytego sensu tekstu, ale te zmierza do nawizania dialogicznego kontaktu z badanym tekstem (jego twrc) (MEF. SPF)

Heteronomia Hipotetyzm
Pogld, wg ktrego wszystkie twierdzenia nauki maj charakter jedynie hipotetyczny i mog zosta odrzucone lub w sposb istotny zmodykowane (MEF)

76

Idealizm

Hipoteza
Zdanie nie poddane wystarczajacemu sprawdzeniu, przyjete prowizorycznie; wszelkie zdanie empiryczne nie bdce spostrzeeniowym; przypuszczenie bdce prb wyjanienia badanego zjawiska lub procesu; w procesie opracowywania hipotez poddaje si falsykacji i werykacji (MEL;MEF)

Holizm
W ontologii: pogld, wg ktrego o naturze skadnikw bytu decyduje byt jako cao; w metodologii (n. empirycznych) pogld, wg ktrego kada hipoteza wystpuje w uwikaniu teoretycznym, nie moe by sprawdzona w izolacji, nie jest moliwy eksperyment krzyowy (MEF; SPF)

Humanizm
Pogld lub postawa armujca godno czowieka, osoby ludzkiej (jej uprawnienia indywidualne i spoeczne); w historii wystpiy rne typy humanizmu (LFK)

Hylemorzm
Filozoczna teoria ontologicznej budowy i dziaania cia naturalnych; metazyczna koncepcja sformuowana przez Arystotelesa, zgodnie z ktr na sposb samodzielny istniej tylko rzeczy (substancje) zoone z materii (elementu biernego) i formy (elementu czynnego) (LFK; MEF)

Idea
Przedmiot oglny, obiektywnie istniejcy jako przyczyna wzorcza wyznaczajcy istot przedmiotw jednostkowych (konkretnych); rezultat idealizacji, abstrakt lub konstrukt, penicy okrelon funkcj teoretyczn lub praktyczn; pojcie, przedstawienie (sobie) czego, koncepcja; myl przewodnia, idea, wzorzec, zasada porzdkujca (MEF; LFK)

Idealizm
W teorii poznania: stanowisko, zgodnie z ktrym przedmiotem poznania nie jest rzeczywisto transcendentna wobec podmiotu poznania, ale wyacznie sfera treci wiadomoci zwana ideami (stanowisko przeciwstawne do realizmu teoriopoznawczego); w metazyce: idealizm obiektywny - zasad bytowa wszelkiej rzeczywistoci jest istniejcy niezalenie od ludzkiej wiadomoci pierwiastek o chrakterze idealnym albo duchowym; idealizm subiektywny - wiat realny nie istnieje autonomicznie i obiektywnie, lecz jest zaleny od wiadomoci; idealizm transcendentalny -

77

Iluminacja
przedmioty dane nam w dowiadczeniu s wytworem apriorycznych funkcji umysu ludzkiego (MEF)

Iluminacja
Akt intelektualnej intuicji, w ktrym (dziki asce Boej) poznajemy prawdy wieczne; u R. Bacona: trzy rodzaje owiecenia; u Malebranchea najbardziej wartociowe rdo wiedzy (MEF)

Immaterializm
W ontologii i metazyce: pogld zaprzeczajcy realnemu istnieniu materii i sprowadzajcy rzeczywisto do sfery idei (idealizm) lub ducha (spirytualizm) (MEF)

Imperatyw moralny
Naczelna norma moralna obowizujca w sposb powszechny (SPF)

Indeterminizm
W kosmologii: stanowisko, wg ktrego wszystkie (niektre) zjawiska w wiecie s niezdeterminowane; w antropologii i etyce: uznanie wolnoci woli ludzkiej (MEF)

Indukcja
Wnioskowanie, w ktrym do uznania zdania stwierdzajcego jak ogln prawidowo dochodzi si na podstawie uznania zda stwierdzajcych pojedyncze przypadki tej prawidowoci (MEF)

Indukcjonizm
Stanowisko metodologiczne, wg ktrego teorie naukowe s rezultatem indukcyjnych uoglnie zda bazowych (danych teorii), dedukcja peni w nich rol pomocnicz (MEF)

Indywidualizm
Postawa charakteryzujca si podkreleniem wasnej niezalenoci i odrbnoci wobec obowizyjcych norm; pogld przypisujcy jednostce (zwykle wyjtkowej) decydujcej roli w procesie historycznych i spoecznych przemian (MEF)

78

Intersubiektywno

Inny
Okrelenie innych ludzkich istot; problem poznania innych umysw; problematyka Innego opisywana w lozoi dialogu (EF)

Intelekt
Ludzka zdolno poznania pojciowego, czyli przedstawienia czego w sposb nienaoczny i oglny; zdolno do poznawania czego bezporednio, w sposb nienaoczny, oglny, istotnociowy (MEF; LFK)

Intelektualizm
W teorii poznania i metodologii: stanowisko upatrujce w intelekcie jedyne prawomocne rdo wiedzy; w teorii poznania przeciwstawia si empiryzmowi, irracjonalizmowi i mistycyzmowi; w etyce: koncepcja wedug ktrej o moralnym zachowaniu czowieka decyduje przede wszystkim wiedza o wartociach moralnych (MEF)

Inteligibilno
Ujmowalno intelektualna, dorzeczno bytu powodujca jego poznawalno przez intelekt; przyporzdkowanie intelektowi; wasno, dziki ktrej co jest dostpne wycznie intelektowi; wiat dajcy si wycznie pomyle (mundus intelligibilis) przeciwstawiano wiatu zmysowemu (mundus sensibilis) (MEF; SPF)

Intencjonalno
Waciwo przey, aktw i wadz psychicznych czowieka; cecha wszystkich przedmiotw, ktre (niezalenie od swego sposobu istnienia) istniej rwnie na sposb intencjonalny, czyli jako przedmioty poznania; gwna waciwo caej sfery przyyciowej i wiadomoci (MEF)

Interpretacja
Czynno poznawcza zmierzajca do zrozumienia, wydobycia sensu tekstu lub wynik takiej czynnoci; w metodologii nauk formalnych i empirycznych interpretacja semantyczna teorii; w metodologii empirycznych interpretacja teoretyczna faktw, wynikw dowiadczenia; w naukach humanistycznych interpretacja tekstw, mitw, symboli (LFK; SPF)

Intersubiektywno
Podstawowy wymg metodologii nauk i lozoi nauki; wszelkie poznanie racjonalne, poznanie naukowe powinno by intersubiektynie komunikowalne (sformuowane

79

Introspekcja
tak, by kady suchacz czy czytelnik rozumia je jednoznacznie) i intersubiektywnie sprawdzalne (uzasanione tak, by kady chtny i przygotowany mg to uzasadnienie powtrzy); waciwoc pewnych przedmiotw (np. wiedzy) polegajca na ich dostpnoci dla wielu podmiotw (SPF; LFK)

Introspekcja
Samoobserwacja, bezporednia obserwacja aktualnego stanu wasnej wiadomoci; jedna z gwnych metod psychologii introspekcyjnej (MEF)

Intuicja
Poznanie bezporednie charakteryzujce si m.in. bezporednioci, naocznoci, oczywistoci, niezawodnoci; bywa przeciwstawiane poznaniu intelektualnemu i myleniu dyskursywnemu (rozumowaniu) (MEF, SPF)

Intuicjonizm
Przekonanie o wyjtkowej roli intuicji w procesach poznawczych, a take jej wyszoci nad reeksj i myleniem dyskursywnym (rozumowaniem); doktryna, wg ktrej umys ludzki w aktach intuicji w poznaniu bezporednim poznaje absolut; jeden z kierunkw w lozoi matematyki (MEF; SPF)

Intuicjonizm etyczny
Stanowisko w metaetyce, ktre uznaje intuicje za ostateczne rdo poznania etycznego; o rnicy midzy dobrem a zem niezawodnie poucza nas intuicja moralna (najczciej rozumiana jako szczeglna odmiana intuicji intelektualnej) (MEF; SPF)

Irracjonalizm
Kierunek lozoczny, ktry dominujc rol w procesach poznawczych przypisuje czynnikom pozazmysowym i pozarozumowym (MEF)

Istnienie
Czynnik wspkonstytuujcy byt przygodny lub czynnik-akt stanowicy cay byt; intelektualnie ujmuje si istnienie poprzez przeciwstawienie go treci rzeczy, poznajcemu podmiotowi (LFK)

80

Jzyk nauki

Istota
To, dziki czemu co jest tym, czym jest, bez czego nie byoby sob; istota transcendentalny korelat istnienia; empiryci istot uwaali za szczegln wizk wasnoci rzeczy; w fenomenologii istota to idealny przedmiot myli (LFK)

Ja
W lozoi: termin zwizany znaczeniowo z nazwami: dusza, duch, (samo)wiadomo, osoba, ja, podmiot, umys, intelekt; ja jako podmiot aktw mylenia jest czym rnym od tych aktw i wszystkich innych zdarze wiadomych; w psychologii: podstawa poczucia jednostkowej tosamoci; rdo wiadomej aktywnoci jednostki, samokontroli i odpowiedzialnoci (MEF; LFK)

Ja
Podmiot zjawisk psychicznych; wiadoma cz osobowoci; w metazyce: dusza jako trwae podoe aktw psychicznych (MEF)

Jzyk
System znakw (mowa i pismo) sucych do porozumieniewania si ludzi midzy sob; wyrnia si jzyki: naturalny, sztuczny, formalny, sformalizowany, nauki (w tym lozoi), religii (MEL; MEF)

Jzyk formalny
Zbir wyrae okrelonych przez list wyrae pierwotnych oraz przez reguy skadni; jzyk sformalizowany - jzyk uniwersalny o wyranie okrelonym sowniku i skadni logicznej (MEL)

Jzyk naturalny
Jzyk uywany do komunikowania si w yciu codziennym, powsta w sposb spontaniczny, nieplanowany i nieustannie podlega ewolucji (MEF)

Jzyk nauki
Jzyk dyskursywny posugujcy si spjnym systemem poj (nazw) o okrelonej strukturze logiczno-syntaktycznej, jest intersubiektywnie sensowny i sprawdzalny; siga take do jzyka naturalnego i formalnego (take sfomalizowanego) (MEF)

81

Kantyzm

Kantyzm
System lozoczny I. Kanta; nurt lozoczny inspirowany doktryn Kanta (MEF)

Kartezjanizm
System lozoczny R. Descartesa; koncepcje formuowane w bezsporednim nawizaniu do myli Descartesa (MEF)

Kategorie
W ontologii i metazyce: gwne rodzaje orzecze, odpowiadajce podstawowym aspektom bytu; najczciej wymienia si 10 kategorii, samodzielnie mog istnie tylko bytowe odpowiedniki pierwszej z nich (substancje), pozostaym odpowiadaj niesamodzielne momenty poszczeglnych bytw, ktre mog istnie tylko w powizaniu z substancjami (przypadoci) (MEF)

Kategorie semantyczne
Wyrazy lub wyraenia penice w danym jzyku takie same lub podobne funkcje syntaktyczne (MEF; MEL)

Kauzalizm
W ontologii: pogld (przeciwstawny teleologizmowi) goszcy, i bieg zdarze wyznaczony jest zasad przyczyny i skutku; w epistemologii i metodologii nauk: stanowisko, zgodnie z ktrym wyjanianie zjawisk, zdarze i procesw polega na znalezieniu (stwierdzeniu) ich przyczyn oraz ustaleniu zwizku przyczynowego (MEF)

Klasykacja
Wielostopniowy podzia logiczny (SPF; MEF; MEL)

Koherencja
Wewntrzna spjno midzy sdami (zdaniami); teoria koherencji: wg ktrej prawdziwo sdu polega na jego niesprzecznoci (zgodnoci) wzgldem sdw uprzednio przyjtych; wewntrzna spjno danego systemu twierdze; w logice: spjno - waciwo relacji w okrelonym zbiorze; spjno syntaktyczna - waciwo wyrae; spjno pojmowana niekiedy, jako relacja mocniejsza od niesprzecznoci; w metodologii nauk: wasno systemu dedukcyjnego, w ktrym pord jego tez (i ich konsekwencji logicznych) nie ma adnej pary zda sprzecznych (PEF; MEF)

82

Konwencjonalizm

Koo Wiedeskie
Grupa lozofw i naukowcw wiedeskich o podobnych pogldach (okrelanych jako trzeci pozytywizm, logikalny pozytywizm), dziaaa w latach 1922-1936 (EKAT)

Komizm
W estetyce: wyspecjalizowana mieszno (MEF)

Komunikacja
Porozumiewanie si, przekazywanie myli i informacji; jedna z podstawowych kategorii w personalizmie, egzystencjalizmie, antropologii strukturalnej, lozoi dialogu Porozumiewanie si, przekazywanie myli i informacji; jedna z podstawowych kategorii w personalizmie, egzystencjalizmie, antropologii strukturalnej, lozoi dialogu; w teoriach kultury przyjmuje si, e wszelka aktywno ludzka ma charakter komunikacji (MEF, SPF)

Konceptualizm
Stanowisko w redniowiecznym sporze o uniwersalia; stanowisko posrednie midzy realizmem a nominalizmem (MEF)

Konrmacja
Konrmacja jest stosunkiem uprawdopodobniania, czyli potwierdzania zachodzcym pomidzy zdaniami; procedura badawcza zmierzjca do okrelenia stopnia prawdopodobiestwa pewnej hipotezy lub teorii naukowej (MEL; MEF)

Konfucjanizm
Doktryna lozoczna i spoeczno-etyczna opierajca si na pogldach Konfucjusza (SPF)

Konieczno
Waciwo ukadu zjawisk lub aspekt zwizku przyczyunowego; skadnik powinnoci moralnej (MEF)

Konwencjonalizm
Pogld wg ktrego prawa nauki maj chrakter umowy, nie odzwierciedlaj rzeczywistoci; wartoci dobra i za, pikna i brzydoty maj charakter umowy (MEF; SPF)

83

Kosmos

Kosmos
Pojcia wprowadzone przez pitagoreizm, na oznaczenia wiata, w ktrego budowie dopatrywano si porzdku i harmonii; w staroytnym i redniowiecznym neoplatonizmie odrniano makrokosmos, od mikrokosmosu (czowieka, bdcego pomniejszonym odbiciem makrokosmosu) (SPF)

Kreacjonizm
Pogld goszcy, e Bg stworzy wiat z niczego i podtrzymuje jego istnienie; pogld przeciwstawny teoriom przyjmujcym metempsychoz i preegzystencj dusz (SPF)

Kultura
Caoksztat materialnego i duchowego dorobku ludzkoci; przeciwstawiestwo natury; przedmiot lozoi kultury (MEF)

Logicy Logicyzm
Stanowisko w lozoi matematyki, wg ktrego caa matematyka jest sprowadzalna do logiki (MEL)

Logika deontyczna
System formu zdaniowych zbudowanych z uyciem zwrotw jest obowizkowe, jest dozwolone, jest zakazane (MEL)

Logika formalna
Podstawowy dzia logiki, w ktrym bada si schematy, czyli formy rozumowa niezawadnych oraz majcych najwyszy stopie oglnoci (MEL)

Logika matematyczna
Wspczesna logika formalna oraz teoria badajca waciwoci systemw dedukcyjnych (MEL)

Logika modalna
Teoria logiczna badajaca pojcia koniecznoci i moliwoci (MEL)

84

Mio

Logiki wielowartociowe
Gwnie rachunki zda (czasem z nadbudowanym rachunkiem kwantykatorw z identycznoci) odmienne od dwuwartociowego rachunku zda (MEL)

Marksizm
Zesp koncepcji lozocznych wywodzcych si z myli spoecznej i ekonomicznej K. Marksa (MEF)

Materia
Tworzywo wszechrzeczy; elemnt substancji (bytu); substancja cielesna albo og cia; podstawa danych zmysowo przedmiotw cielesnych; w hylemorzmie to, co jest zdolne do formowania (ksztatowania) przez cechy istotne lub przypadociowe (MEF; LFK)

Materializm
Kierunek lozoczny goszcy, e jedyn substancj jest materia; pogld, e materia jest pierwotna, a wiadomo (psychika) wtrna; pogl, e wszystkie konkrety s materialne (SPF)

Materializm dialektyczny
Dziedzina lozoi marksistowskiej obejmujca zagadnienia teorii bytu i teorii poznania (MEF)

Mechanicyzm
Pogld (XVII-XVIII w.), zgodnie z ktrym wszystkie procesy (cznie z yciem i wiadomoci) s kombinacj ruchw mechanicznych; wszystkie nauki mona sprowadzi do mechaniki (SPF; MEF)

Metazyka Mio
Podstawowy przejaw denia bytu do dobra lub zasad tego denia; podstawowy akt woli nakierowany na dobro jako cel i motyw ludzkiego dziaania, akt sfery podawczo-wolitywnej polegajcy na armacji osoby (siebie, drugiego czowieka lub Boga) (PEF)

85

Mistycyzm

Mistycyzm
Rne formy praktyk skupionych na zdobyciu bezporedniej wiadomoci bd dowiadczeniu jednoci z Bogiem lub nieosobowym absolutem; mistycyzm bywa uwaany za serce wszystkich religii (SPF; MEF)

Modernizm
Kierunek w kulturze europejskiej (1890-1910), przeciwstawiajcy si pozytywistycznemu realizmowi i naturalizmowi; podstaw modernizmu byo poczucie kryzysu kultury, gwnie moralnoci; ruch lozoczno-religijny w katolicyzmie przeomu XIX i XX w. (MEF; SPF)

Monadologia
Teoria (metazyczna, kosmologiczna) zakadajca, i pierwotnymi elementami wiata s monady, tj. proste substancje, z ktrych skada si caa rzeczywisto (MEF)

Monizm
Pogld , wg ktry mona sprowadzi ca rzeczywisto (lub pewn dziedzin) do jednej postaci(zasady); koncepcje lozoczne, dla ktrych wyjanienie wiata jest moliwe przez odwoanie do jednej podstawowej substancji (LFK; MEF)

Moralno
Faktycznie funkcjonujce w spoeczestwie pogldy i przekonania, znajdujce swj odpowiednik w postawach ludzi wobec innych; na moralno skadaj si: oceny, normy, sankcje, wzory osobowe i ideay (MEF; SPF)

Mylenie
Poznawcza aktywno umysu, obejmujca przedstawienie czego, sdzenie oraz rozumowanie; moe by dyskursywne lub intuicyjne, obrazowe itd; w psychologii proces poznawczy polegajcy na przetwarzaniu informacji w pamici (MEF)

Naoczno
Cecha niektrych aktw poznawczych; przypisywana rnym aktom percepcji, od zmysowej po intelektualn (MEF)

86

Neokantyzm

Natura
Przyroda, wiat przyrodniczy (byty oywione i nieoywione), rzeczywisto zykalna; przeciwstawiana kulturze, temu co wytworzy czowiek (MEF)

Naturalizm
W ontologii: kierunek wyjaniajcy istnienie rzeczywistoci przyczynami naturalnym, tumaczczy og zjawisk prawami przyrody; negowanie czynnikw duchowych, negowanie ich do stanw i procesw przyrodniczych, pojmowany wg idei materializmu lub biologizmu; w metodologii nauk: stanowisko preferujce posugiwanie si takimi samymi metodami badawczymi we wszystkich naukach (za wzorzec uznawano matematyk, zyk lub biologi), naturalizm metodologiczny goszony by w pozytywizmie, neopozytywizmie, behawioryzmie; w lozoi czowieka: naturalistyczna koncepcja czowieka (MEF; LFK)

Nauka
Czynnoci poznawcze, ktrych rezultatem s tezy naukowe, poznanie naukowe charakteryzuje si sprawdzalnoci i intersubiektywn komunikowalnoci; twierdzenia naukowe i ich zbiory (teorie naukowe) (SPF)

Nazwa
Wyraenie, ktre moe by podmiotem lub orzecznikiem zdania atomowego; w znaczeniu wszym: wyraenie nadajce si wycznie na podmiot zdania atomowego (MEL; MEF)

Negacja
W logice: wyraenie zbudowane ze znaku negacji i innego wyraenia (zdania lub nazwy), fuktor negacji; w metazyce: uznanie niebytu, przeciwstawiestwo armacji; w teorii poznania: akt negowania przez zaprzeczenie lub odrzucenie (MEF)

Neoheglizm
Recepcja lozoi G.W.F. Hegla od poowy XIX w. po pierwsze dziesiciolecia XX w. (SPF)

Neokantyzm
Kierunek lozoczny rozwijajcy si w Niemczech od lat 60. XIX w. do pierwszych lat XX w., goszcy konieczno nawrotu do kantyzmu (SPF)

87

Neoplatonizm

Neoplatonizm
System lozoczny przedstawiajcy rzeczywisto jako hierarchi stopni bytu; jego twrc by Plotyn; neoplatonizm zdominowa myl lozoczn schyku staroytnoci, mia wybitnych przedstawicieli w redniowieczu i Renesansie, poprzez heglizm siga a wspczesnoci (SPF)

Neopozytywizm
Kierunek lozoczny powstay w Austrii w 20. latach XX w.; pocztek dao mu Koo Wiedeskie; wsplpracowaa z nim szkoa lwowsko-warszawska (SPF)

Neopsychoanaliza
Kierunek w psychologii spoecznej i lozoi kultury, powsta na przeomie lat 30. i 40. XX w. w USA pod wpywem psychoanalizy Freuda, marksizmu, lozoi Wschodu i egzysyencjalizmy (SPF)

Neoscholastyka
Odnowiona posta scholastycznej lozoi (i zwizanej z ni teologii), rozwijana w XIX w. i 1 poowie XX w. (LFK)

Neotomizm
Wspczesny tomizm (wany nurt lozoi chrzecijaskiej) odtwarzajcy, wyjaniajcy i rozwijajcy zaoenia systemu w. Tomasza z Akwinu (MEF)

Niebyt
Zaprzeczenie bytu (w ogle lub nieistnienie w okrelony sposb); to, co nieokreslone bd okrelone przez cechy wzajemnie sprzeczne (MEF)

Nieskoczono
Cecha wszechwiata polegajca na tym, e jest on wieczny, tzn. na jego trwanie skada si nieskoczona ilo jednostek czasu, a jego przestrze ma nieskoczon objto (SPF)

Nihilizm
Przekonanie o iluzorycznoci bd nieadekwatnoci uznawanych wartoci i ideaw moralnych wobec realnych moliwoci czowieka (MEF)

88

Ocena moralna

Nominalizm
Stanowisko w sporze o uniwersalia, kwestionuje istnienie przedmiotw oglnych; w metodologii: pogld (zwizany ze skrajnym empiryzmem), wg ktrego przedmiotem docieka naukowych s zwizki logiczne pomidzy nazwami, zdaniami, a nie zalenoci pomidzy rzeczami, zdarzeniami, zjawiskami; w logice i lozoi matematyki: pogld, wg ktrego przedmiotem bada tych nauk s wycznie indywidua (MEF)

Nonsens
Wypowied niemoliwa do zrozumienia (MEF)

Norma moralna
Normy, zakazy i zakazy okrelajce waciwy pod wzgldem moralnym sposb postpowania (SPF)

Obiektywizm
Przeciwiestwo subiektywizmu, przekonanie o moliwoci dotarcia poznania do istniejcego niezalenego od niego przedmiotu (obiektywno poznania) oraz o obietywnym charakterze wartoci etycznych i estetycznych (MEF; SPF)

Obowizek
Denie do wartoci armowanje przez podmiot lub dziaanie wg przyjetej dobrowolnie i wiadomie normy (MEF)

Ocena estetyczna
Sd wartociujcy, odnoszcy si do dziea sztuki, okrelajcy, albo jego cenno ustalon w przeyciu estetycznym, albo zajmowane miejsce wg hierarchii wartoci estetycznych (MEF)

Ocena moralna
Aprobata lub dezaprobata postpowania ludzkiego w kategoriach dobra i za moralnego; ocena moralna (zalenie od nurtw etyki) ze wzgldu na szczsciodajno, zgodno z ideaami, cnotami, wzorami osobowymi itd. (MEF)

89

Oczywisto

Oczywisto
Waciwo niektrych aktw poznawczych (i ich rezultatw); jedno z najpowszechniej przyjmowanych kryteriw prawdy; to co zrozumiae samo przez si (MEF; LFK; PEF)

Odpowiedzialno
Waciwo ludzkiego postpowania, przejawiajca si w gotowoci do ponoszenia dobrych i zych skutkw wasnych czynw; wynikajca z akceptacji obowizkw moralnych i nakazw sumienia (SPF)

Ogld
Pozadyskursywne, bezporednie i naoczne uchwycenie jakiego przedmiotu; wyrnia si ogld zmysowy, intelektualny, ejdetyczny (MEF)

Okazjonalizm
Pogld sformuowany w ramach kartezjanizmu, prba rozwizania problemu (ujawnionego w lozoi Descartesa) interakcji duszy i ciaa (MEF)

Ontologia Operacjonizm
Kierunek w oglnej metodologii nauk, wg ktrego wszystkie pojcia i terminy naukowe (take pojcia czysto teoretyczne) winny byc wprowadzane do nauki jedynie na podstawie denicji operacyjnych (MEF)

Optymizm
Pogld na wiat lub postawa polegajca na skonnoci do dostrzegania pozytywnych stron zdarze; przeciwiestwo pesymizmu (SPF)

Osoba ludzka
W metazyce: samodzielnie istniejca substancja o naturze rozumnej (duchowej); w etyce: czowiek jako podmiot moralnego rozwoju; w psychologii: trway podmiot wiadomego ycia psychicznego (MEF; LFK)

90

Perfekjonizm

Osobowo
W psychologii: zbir cech gwarantujcych stao zachowania si jednostki; kategoria wyjaniajca rnice indywidualne pomidzy ludmi (MEF; SPF)

Owiecenie Pami
Fazowy proces przyswajania, przechowywania i odtwarzania informacji; podstawa uczenia sie i nabywania dowiadczenia (SPF)

Panlogizm Panpsychizm
Pogld, e cay wiat jest uduchowiony, tj, w kadej rzeczy tkwi dusza; doktryna goszca, i wszystko (w tym take materia), co istnieje obdarzone jest yciem i wasnociami psychicznymi (SPF; MEF)

Panteizm
Pogld lozoczny (uznajcy tylko jeden rodzaj rzeczywistoci),goszcy tosamo Boga i wiata, negujcy transcendencj i osobowo Boga (MEF; SPF, LFK)

Paralelizm
Stanowisko w sporze o charakter relacji pomidzy zjawiskami zycznymi i psychicznymi [w czowieku], zakadajce rwnolego ich wystpowania, wzajemn niezalezno i brak jakichkolwiek oddziaywa (MEF)

Percepcja
W teorii poznania: bezporednie ujcia poznawcze, czsto okrelane te jako spostrzeganie lub spostrzeenie; niekiedy uywano ten termin w specjalnym znaczeniu, np. w sensie naocznoci estetycznej; w psychologii: termin rwnoznaczny z pojciem spostrzegania lub ogladu (MEF)

Perfekjonizm
W etyce: odmiana eudajmonizmu, uznajca doskonao za najwysze dobro moralne i gowny cel wszelkich dziaa indywidualnych i zbiorowych (MEF; SPF)

91

Personalizm

Personalizm
Koncepcje lozoczne, ktrych punktem wyjcia jest metazyczne pojmowanie osoby ludzkiej; jako samodzielny kierunek wyodrbni si z kocem XIX w. (MEF)

Perypatetycy Pesymizm
Pogld na wiat lub postawa czca si z tendencj do zauwaania ujemnych stron wydarze i zjawisk; przeciwiestwo optymizmu (SPF)

Pewno
Stan wiadomoci, uznanie przedmiotu poznania bez obawy bdu i faszu; jedna z kategorii epistemologicznych o charakterze normatywnym; przeciwstawiestwo wtpienia (PEF)

Pi drg Tomaszowych
Metazyczne dowody na istnienie Boga sformuowane przez w. Tomasza z Akwinu: z istnienia ruchu, z przyczynowoci sprawczej, z przypadkowoci rzeczy, z istnenia rzeczy rnej doskonaoci, z celowoci panujcej w wiecie, (LFK)

Pikno
Naczelne pojcie estetyki; w dziejach rnie deniowane, od koca XIX w. nie odgrywa w sztuce tak doniosej roli, pikno nie jest nadrzdnym celem twrczoci artystycznej (MEF)

Pitagoreizm
Pogldy Pitagorasa i jego szkoy, charakteryzowao je odwoywanie si do dziedziny licz i gur geometrycznych w wyjanianiu natury rzeczywistoci; odrodzi si jako neopitagoreizm i wpyn na ksztatowanie si neoplatonizmu (SPF)

Platonizm
System pogldw Platona, zwaszcza jego koncepcja rzeczywistoci idealnej; doktryny i pogldy inspirowane lozo Platona; najczciej przybiera form skrajnego realizmu pojciowego; czsto pojawia si w lozoi logiki i lozoi matematyki (MEF)

92

Postrzeenie

Pluralizm
Pogld, wg ktrego wiat zoony jest z licznych rodzajw bytw lub indywiduw istotowo rnych (LFK)

Podmiot poznania
Ten, ktry poznaje ( w odrnieniu od tego, ktry dziaa lub tworzy); wyabstrahowany z empirycznych podmiotw poznajcych, nonik tych ich fuknkcji, ktre prowadz do obiektywnej lub przynajmniej intersubiektywnie wanej wiedzy (MEF; LFK)

Podwiadomo
W psychoanalizie: sfera psychiki zawierajaca treci nie uwiadamiane, niemoliwe do zwerbalizowania, lecz w decydujcy sposb wpywajce na zachowanie czowieka (MEF)

Podzia logiczny
Operacja mylowa wykonana na zakresach poj (lub nazw) (MEF)

Pojcie
W logice: znaczenie nazwy generalnej; w metodologii nauk: okrelony sposb rozumienia pewnych wyrae jzykowych, zwany zwykle treci lub znaczeniem; w teorii poznania: tre aktu poznawczego, uobecniajcego pewien przedmiot w sposb nienaoczny, intencjonalny korelat aktu pojmowania, rezultat procesu abstakcji, zwanej pojciowaniem (MEL; MEF)

Postmodernizm
W szerokim znaczeniu: zjawisko kulturowe drugiej poowy XX w., bdce reakcj na kult nowoczesnoci (modernizm); w wszym znaczeniu: koncepcja lozoczna (metalozoczna)bdca krytyczn reeksj nad przesankami, zaoeniami, metodami mylenia lozocznego (MEF)

Postrzeenie
USUN

93

Poznanie

Poznanie
wiadoma czynno psychiczna polegajca na zdobywaniu, posiadaniu i przetwarzaniu informacji o czym; wyrnia si poznanie porednie i bezporednie (MEF)

Poznanie bezporednie
Poznanie, w ktrym przedmiot ujmowany jest przez wiadomo w sposb rdowy, tj bez udziau porednikw nieprzezroczystych, bez odniesienia do wczeniej nabytej wiedzy, niedyskursywnie i caociowo (MEF)

Pozytywizm
System lozoczny A. Comtea, postuluje on ograniczenie poznania wycznie do danych uzyskanych na drodze dowiadczenia, ma to zapewni wiedzy pewno; (w znaczeniu szerszym) postawa lozoczna opowiadajca si za jednoci metodologiczn wiedzy wzorowan na przyrodoznawstwie, nieprzyznawaniem walorw poznawczych sdom aksjologicznym; odmianami pozytywizmu s empiriokrytycyzm, neopozytywizm; do pozytywizmu nawizuje scjentyzm (MEF; SPF)

Pragmatyzm
Kierunek lozoczny nawizujcy do brytyjskiego empiryzmu (powsta na przeomie XIX i XX w.), akcentuje praktyczny, a zarazem instrumentalny charakter ludzkiego poznania; prawda jako warto skuteczna w dziaaniu jest relatywna; utozsamia pojcie prawdziwoci twierdze z pojciam skutecznoci praktycznej dziaa opartych na tych twierdzeniach (MEF; SPF)

Prakseologia
Teoria sprawnego dziaania (MEF)

Prawda
Naczela warto poznawcza, cecha poznania (poznanie prawdziwe) lub przedmiot poznania (poznanie prawdy), przeciwstawiestwem prawdy jest fasz (LFK)

Prawdopodobiestwo
Prawdopobiestwo bezwzgldne - miara moliwoci wystpienia zdarzenia; prawdopobiestwo indukcyjne - miara konrmacji hipotezy; prawdopodobiestwo logiczne - stopie uzasadnienia twiercze, oscylujce pomidzy penym uzasadnieniem a brakiem jakiegokolwiek uzasadnienia (SPF; MEF)

94

Przypado

Predykat Przedmiot
W metazyce i ontologii: to, o czym moemy myle lyb mwi - rzeczy, cechy, relacje, zdarzenia itd; bywa deniwany jako podmiot cech lub jakoci, przedmiot jednostkowy bywa okrelany jako odpowiednik pojcia substancja (MEF)

Przedmiot poznania
To, do czego odnosi si (aktualnie lu potencjalnie) dowolna czynno poznawcza; to, co do czego odnosi si podmiot poznania i ku czemu kieruj si wszelkie akty wiadomoci; wyrnia si przedmiot poznania istniejcy niezalenie od wszelkiego poznania (rzecz sama w sobie), przedmiot materialny (lub ostateczny) - kady przedmiot poznania z jego struktur i uposaeniem, przedmiot formalny - aspekt lub strona przedmiotu materialnego (LFK; MEF)

Przestrze
Kategoria iloci cigej powizana z miejscem zajmowanym przez materi (LFK)

Przeycie estetyczne
Podstawowa kategoria estetyki, caoksztat procesw zachodzcych w ludzkiej wiadomoci na skutek obcowania z dzieem sztuki; intencjonalnym korelatem przeycia estetycznego jest przedmiot estetyczny (MEF)

Przyczyna-skutek
W metazyce: cay byt lub jego skadnik, od ktrego inny byt realnie zaley pod wzgldem istnienia albo kwalikacji; ten inny byt wzity w aspekcie jego zalenoci nazywa si skutkiem (LFK; SPF;)

Przypadek
Wypadkowa dziaa (co najmniej) dwch przyczyn sprawczych, dziaa od siebie niezalenych; przypadek wzgldny moe pojawi si na skutek dziaania przyczyn wtrnych; determinizm nie wyklucza przypadkw wzgldnych (LFK; SPF)

Przypado
Nieistotna waciwo czego;niekonieczna, przypadkowa cecha bytu, elemnt zmienny; za Arystotelesem wyrnia si dziewi kategorii przypadoci (jako, ilo,

95

Psychoanaliza
relacja, czas, miejsce, uoenie integralnych czci w cao,dziaanie, doznawanie, posiadanie (czego), (LFK; MEF)

Psychoanaliza
Psychologiczno-antropologiczna doktryna Freuda; metoda psychoterapeutyczna skupiajca si na analizie osobowoci; teorie psychologiczne konceptualizujce niewiadome zjawiska psychiczne (MEF)

Psychologia Psychologia egzystencjalna

Nurt psychologii humanistycznej, posuguje si metod fenomenologiczn w opisach wiadomoci czowieka i jego subiektywnych dowiadcze; zaprojektowana przez Sartrea metoda lozofowania, dajca moliwo odkrycia pierwotnego projektu wyboru, ktry wyznacza poszczeglne warunki egzystencji ludzkiej (EKat; MEF)

Psychologia fenomenologiczna
Dzia fenomenologii zainicjowany przez E. Husserla jako podstawoawa, czysto opisowa nauka psychologiczna o fenomenach wiadomoci (EKat)

Psychologizm
W lozoi logiki i teorii poznania pogld (gwnie w XIX w.). wg ktrego wyjanienia obiektywnoci wiedzy naley szuka w psychologii poznania; w metodologii tendencja sprowadzania przedmiotu nauk humanistycznych do zjawisk psychicznych. ktre naley wyjani w obrbie psychologii (MEF)

Rachunek kwantykatorw
Teoria logiczna, zakadajca twierdzenia i symbole logiczne rachunku zda, w ktrej wystpuj ponadto tzw. kwantykatory (MEL)

Rachunek nazw
Teoria logiczna, w ktrej formuach wystepuj zmienne nazwowe (MEL)

96

Reizm

Rachunek zda
Rachunek ten zajmuje si zwizkami midzyzdaniowymi, ujmowanymi w zdaniach zoonych, powstajacych z czenia zda funktorami zdaniotwrczymi od argumentw zdaniowych

Racjonalizm
W teorii poznania: kierunek upatrujcy rda wiedzy (wartociowej) w rozumie; w metazyce: pogld przyjmujcy racjonalno caego bytu, tym samym moliwoc rozumowego poznania i opisu rzeczywistoci; w etyce: pogld, wg ktrego o kwalikacjach moralnych czowieka decyduje rozum i wiedza; w metodologii nauk: pogld zwany aprioryzmem (MEF, SPF)

Realizm
W teorii poznania: stanowisko przeciwstawne do idealizmu, gosi poznawalno przedmiotw transcendentnych wobec podmiotu poznania i poznajcej wiadomoci; w metazyce: pogld opowiadajcy si za obiektywnym i niezalenym (zwaszcza od wadz poznawczych czowieka) istnieniem rzeczywistoci; stanowisko w sporze o uniwersalia; w estetyce: kategoria oznaczajaca sposb artystycznego obrazowania wiernie kopiujcego rzeczywisto (MEF)

Redukcja
W logice: rodzaj wnioskowania, w ktrym na podstawie prawdziwoci nastpstw wnioskuje si o prawdziwoci racji; przeciwiestwo dedukcji; w metodologii nauk: sposb deniowania terminw teoretycznych przy pomocy terminw uprzednio zdeniowanych i terminw obserwacyjnych (MEF; MEL)

Redukcjonizm
Zgodnie z redukcjonizmem metodologicznym, twierdzenia jednej teorii (nauki) podlegaj redukcji do twierdze innej teorii (nauki); zgodnie z redukcjonizmem ontologicznym: zjawiska jednej kategorii dadz si poj jako zjawiska innej kategorii; redukcjonizm ontologiczny implikuje metodologiczny (SPF)

Reizm
Pogld, e istniej tylko rzeczy (konkrety), nie istniej tzw. przedmioty idealne (Termin wprowadzony przez T. Kotarbiskiego) (MEF)

97

Relacjonizm

Relacjonizm
W teorii poznania: stanowisko, wg ktrego waciwym przedmiotem poznania s stosunki (relacje) midzy rzeczami lub zjawiskami. a nie same rzeczy lub zjawiska; w aksjologii: stanowisko w sporze o sposb istnienia wartoci, status ontologiczny wartoci jest traktowany jako wynik relacji midzy potrzebami ludzkimi, a elementami rzeczywistoci, ktre je zaspokajaj

Relatywizm
W etyce: pogld goszcy wzgldno norm moralnych; w teorii poznania: przekonanie, e prawda jest wzgldna, prawdziwoc zaley od podmiotu poznajcego (MEF; SPF)

Renesans Retoryka
Sztuka przekonywania za pomoc sowa w zakresie zagadnie prawdopodobnych, z zachowaniem poprawnych regu rozumowania i bez zamiaru wprowadzenia odbiorcy w bd (PEF)

Romantyzm Rozum
Cao wyszych moliwoci poznawczych czowieka (SPF; MEF; LFK)

Rozumowanie
Operacja mylowa polegajca na przechodzeniu od jednego sdu do drugiego, ktry jest w pewien sposb poczony z sdem poprzednim; czynno umysowa, w ktrej na podstawie zda wyjciowych (przesanek) wyprowadza si, zgodnie z zasadami logiki, inne zdanie (wnioski) (MEL. MEF)

Ruch
Zmiana bytu jakociowa, ilociowa, lokalna lub zmiana substancjalna; w metazyce ruch jest aktem bytu bdcego w monoci do zdobywania w sposb cigy coraz nowych form; w metazyce arystotelesowsko-tomistycznej wszelkie przejcie od monoci do aktu; w lozoi przyrody tej orientacji wyrnia si ruch ilociowy, jakociowy i lokalny (ruch w sensie cisym); w materializmie dialektycznym ruch jest atrybutem materii (LFK; MEF)

98

Scjentyzm

Rzeczywisto
Wszystko co istnieje (MEF)

Samowiadomo
W teorii poznania: bezporednie ujcie poznawcze przey, cech poznajcego podmiotu; w psychologii: wiadomoc lub poznanie samego siebie, wasnych przey; czsto utosamiana z introspekcj (MEF; SPF)

Sd
W logice i teorii poznania: znaczenie zdania oznajmujcego; w psychologii: konkretne przeycie psychoczne, ktrego zewnetrznym wyrazem jest zdanie oznajmujce (MEL; MEF)

Sceptycy
Szkoa lozoczna w staroytnej Grecji, ktra od rozwijanej pocztkowo problematyki etycznej do uprawiania epistemologii (MEF)

Sceptycyzm
Stanowisko w teorii poznania zaprzeczajce moliwoci uzyskania wiedzy prawomocnej i pewnej; sceptycyzm metodyczny: sprawdzanie fundamentw ludzkiej wiedzy poprzez poddawanie jego pierwotnych prawd programowemu wtpieniu (MEF)

Scholastyka
redniowieczna lozoa chrzecijaska (IX-XV w.) tworzona i uprawiana w sposb sytemowy w ramach szk klasztornych i biskupich, od XII w. take w uniwersytetach, jej istot stanowiy prby rozumowego wyjanienia objawienia chrzecijaskiego; redniowieczna metoda uprawiania lozoi (MEF; SPF)

Scjentyzm
Pogld przyznajcy tylko metodom nauk przyrodniczych osiganie wiedzy pewnej (prawdziwej); okrelenie redukcji poznania naukowego do wiedzy typu matematyczno-przyrodniczego (MEF)

99

Semantyka

Semantyka
Oglna teoria znakw, szczeglnie znakw tworzcych jzyk, czyli wyrae; w znaczeniu wszym: cz semiotyki, zajmujca si relacjami pomidzy znakami a tym, do czego si odnosz; w jzykoznawstwie: nauka badajca funkcjonowanie pozajzykowych struktur znakowych (zwana te semiologi) (MEL; MEF)

Sensibilia
(W tomizmie, neotomizmie, scholastyce) Zdolnoci, ujcia i formy zmysopoznawcze (MEF)

Sensowno
Sensowno jest wasnoci wyraenia posiadajcego znaczenie, w szczeglnym przypadku oznaczajca jego empiryczn werykowalno (sensowno empiryczna); sensowno syntaktyczna wyraenia oznacza bd jego przynalenoc do sownika jego jzyka, bd zgodnoc z reguami skadni tego jzyka, czyli spjnoc; w odniesieniu do dziaania: sensowno to celowo (racjonalno) (MEF; MEL)

Sensualizm
W teorii poznania: stanowisko uznajce poznanie zmysowe za konieczny (niekiedy wystarczajcy) warunek wszelkiego poznania; sensualizm radykalny - wraenie i percepcja zmysowa sa wystarczajcym warunkiem poznania; sensualizm umiarkowany - wszelkie pojcia i sdy pojawiaj si na bazie wrae zmysowych; w estetyce: pogld utozsamiajcy pikno z przyjemnoci (MEF)

Soci
Wdrowni, patni nauczyciele, dziaajcy w Grecji (V-IV w. p.n.e), nie tworzyli szkoy; wprowadzili do reeksji lozocznej problematyk antropologiczn, rozwijali zagadnienia etyczne (SPF; MEF)

Sozmat
Rozumowanie faszywe (take rozumowanie zwodnicze) majce pozr prawdy (pozornie poprawne logicznie), lecz zawierajce bd logiczny (najczciej trudny do wykrycia); czasem za somat uznaje si tylko te rozumowania niepoprawne, w ktrych bd popeniono wiadomie, w celu nadania pozorw prawdzowoci twierdzeniu faszywemu (MEF; MEL)

100

Stoicyzm

Solipsyzm
Skrajna wersja sensualizmu i idealizmu subiektywnego goszca, e rzeczywisto jest wycznie subiektywnym zespoem wrae podmiotu poznajacego, istnieje tylko to, co jest w jego wiadomoci (MEF)

Spirytualizm
W metazyce (ontologii) pogld goszcy istnienie substancji duchowej, moe mie posta monizmu (istnieje tylko substancja duchowa); dualizmu (istnieje zarwno substacja duchowa jak i materialna), pluralizmu (rzeczywisto jest zbiorem nieskoczonej iloci substancji duchowych); w antropologii: spirytualizm w wersji skrajnej lub umiarkowanej (MEF; SPF)

Spostrzeenia
W teorii poznania: akty poznawcze, polegajce na bezporednim i naocznym ujciu czego jednostkowego, realnego i aktualnie istniejcego; bywaj okrelane nazw rercepcji; spostrzeenia przeciwstawia si myleniu i rozumowaniu jednoczenie samemu doznawaniu wrae; spostrzeenia zawsze wie si z ogldowoci i naocznoci, a jednoczenie z aktywnoci zmysw i wyobrani, czasem te intelektu i rozumu; wspczenie duo uwagi problematyce spostrzee powica fenomenologia i lozoa analityczna; w psychologii wielofazowy proces psychiczny prowadzcy do wytworzenia konkretno-zmysowego obrazu rzeczywistoci zewntrznej lub stanw wasnego organizmu (MEF)

Sprzeczno
Stosunek midzy zdaniami, z ktrych jedno stanowi negacj drugiego; zdanie wewntrznie sprzeczne - zdanie bdce koniunkcj dwch zda sprzecznych lub dajce si przeksztaci w tego rodzaju koniunkcje; wasno zbioru zda polegajca na tym, e znajduj si w nim (lub dadz z niego wyprowadzi) zdania sprzeczne (MEL)

Stoicy
Szkoa lozoczna zaozona przez Zenona ok. 300 r. p.n.e. w Atenach, uksztatowany w jej ramach system (stoicyzm) by najpopularniejszym systemem wiatopogladowo-etycznym w staroztnoci (MEF; SPF)

Stoicyzm
System etyczny i postawa moralna zgodnie z ktrymi cnota jest utosamiana ze szczciem; postawa opanowania, staoci i pewnej obojtnoci wobec wydarze (MEF; SPF)

101

Strukturalizm

Strukturalizm
Stanowisko metodologiczne (XX w.), zgodnie z ktrym zasadniczym celem postpowania naukowego jest wykrywanie i opis struktur badanej rzeczywistoci (SPF; MEF)

Subiektywizm
W ontologii: sposb istnienia wiata jako (jedynie) kompleksu subiektywnych wrae zmysowych lub korelatw intelektualnych (idealizm subiektywny, solipsyzm); w teorii poznania: pogld sprowadzajcy przedmiot poznania do treci podmiotowego aktu poznania; w aksjologii: zesp pogldw dotyczcych sposobu istnienia wartoci, normy moralne maj charakter indywidualny, wartoci estetyczne maj charakter subiektywny (MEF)

Substancja
Substancja, byt samodzielny, istniejcy sam w sobie, posiadajcy cechy, lecz sa nie bdcy cech; to, czemu z natury przysuguje istnienie w sobie, bytowe podoe czego; racja tosamoci bytu i jego wzgldnej tozsamoci (MEF; LFK)

Sumienie
Zdolno oceny moralnej (SPF)

Sylogistyka
Najstarszy system logiczny zbydowany metod aksomatyczno-dedukcyjn, obejmujcy teori budowy sylogizmw i prawa kwadratu logicznego (MEF; MEL)

Sylogizm
Wnioskowanie, w ktrym na podstawie dwch przesanek wyprowadza si wniosek, przesanki i wniosek s zdaniami kategorycznymi; schemat wnioskowania sylogistycznego (tryb sylogistyczny); prawo logiczne bdce podstaw wnioskowania sylogistycznego lub schematu takiego wnioskowania; sylogizm hipotetyczny - okres warunkowy; sylogizm modalny - przynajmniej jedno ze zda jest zdaniem modalnym (MEF; MEL)

Szczcie
Jedna z podstawowych kategorii etycznych staroytnej lozoi greckiej; stao sie kryterium wyodrbnienia eudajmonizmu, cynizmu, stoicyzmu (MEF)

102

Teleologizm

Szkoa lwowsko-warszawska Szkotyzm

Nurt lozoczny inspirowany pogldami Jana Dunsa Szkota (MEF)

Sztuka
Jeden z podstawowych elementw kultury (MEF)

mier wiadomo
Stan przytomnoci i suma przezywanych w tym stanie treci; waciwa tylko czowiekowi cecha zjawisk i procesw psychicznych, przejawiajca si w przytomnym przeywaniu doznawanych treci (SPF; MEF)

Teizm
Odmiana monoteizmu, przyjmujca istnienie osobowego Boga, stwrcy wiata, cakowicie rnego od wiata, ale utrzymujcego z nim wi; przeczy deizmowi i panteizmowi (MEF)

Teleologia
Rozwaania nad ukierunkowaniem struktur i funkcji bytw na pewne cele (LFK)

Teleologizm
W metodologii nauk: pogld, e do ywjanienia zjawisk, procesw i prawidowoci w wiecie nie wystarczy odwoanie si do zasady determinowania przyczynowo-skutkowego (determinizm), lecz trzeba wyjania je przez zasad celowoci; w metazyce: pogld, e w wiecie istnieje celowo nakadajca si na zwizki przyczynowo-skutkowe; w etyce: pogld uznajcy, i obowizek jest czym, co wie z dziaaniem niezbdnym do osignicie pewnego celu (eudajmonizm, hedonizm, utylitaryzm); w lozoi dziejw: stanowisko, zgodnie z ktrym historia zmierza do pewnego celu lub realizuje ten cel (MEF)

103

Teocentryzm

Teocentryzm
Pogld nakazujcy, rozpatrywanie wszelkich obszarw rzeczywistoci, zwaszcza jej metazycznego kontekstu oraz moralnego aspektu ludzkiego dziaania, w odniesieniu do Boga (MEF)

Teodycea Teoria poznania Tomizm

System lozoczny, ktrego podwaliny okreli w. Tomasz z Akwinu (MEF)

Tragizm
Kategoria estetyczna; w egzystencjalizmie: waciwo rzeczywistoci i losw ludzkich (MEF)

Transcendentalia
Powszechne waciwoci bytu, przekraczajce zakresem okrelenia gatunkowe i kategorialne, orzekane o bycie w sposb analogiczny; zalicza si do nich: res (rzecz), ens (bycie), aliquid (odrbno), unum (jedno), verum (prawdziwo, bonum (dobro); wtrnie - pojcia (i nazwy) tych oglnobytowych waciwoci; (LFK; MEF)

Transcendentalizm
W kantyzmie: sposb lozofowania odwoujcy sie do metody analizy transcendentalnej; reprezentawane przez Husserla stanowisko teoriopoznawcze, wg ktrego kada prba okrelenia granic poznania musi by dokonana metodami fenomenologicznymi (MEF)

Twrczo artystyczna
Proces tworzenia dzie sztuki (MEF)

Typologia
Zabieg metodologiczny polegajcy na grupowaniu przedmiotw na zasadzie ich podobiestwa do przedmiotu wzorcowego, zwanego typem (MEL)

104

Warto estetyczna

Uczucia
Psychiczne przeycia (stany) pozytywnego lub negatywnego ustosunkowania si do czego; podstawowa wadza psychoczna obok rozumu i woli (LFK; MEF)

Umys
Zdolnoc poznawania pojciowego; wadze duchowej sfery czowieka - poznawcze i pragnieniowe (wola); w szerszym znaczeniu: wadze wyznaczajce ca sfer ycia psychicznego czowieka (MEF; LFK)

Uniwersalia
Idee, pojcia oglne, przedmioty oglne i odpowiadajce im nazwy oglne; spr o uniwersalia (ywy zwaszcza w redniowieczu) dotyczy kwestii istnienia poj oglnych; obecnie jest formuowany w pytaniu o istnienie przemiotu nauk apriorycznych (MEF)

Uniwersalizm
W etyce: pogld mwicy o istnieniu i obowizywaniu elementarnych norm moralnych lub powszechnie obowizujcego prawa (imperatywu moralnego) (MEF)

Utopia
W lozoi spoecznej: wizja doskonaego ustroju spoecznego (pastwa) moliwego do zrealizowania pod warunkiem spenienia cile okrelonych zalece, zasad i postulatw (MEF)

Utylitaryzm
Nazwa wielu historycznych i wspczesnych doktryn etycznych; nawizujcych do hedonizmu, przyjmujcych zasad uytecznoci, zwan te zasad najwikszej przyjemnoci (SPF;)

Uzasadnianie
Procedura majca na celu wykazanie, e zostay spenione warunki by pewne zdanie uzna za prawdziwe lub (co najmniej) prawdopodobne (MEL; MEF; SPF)

Warto estetyczna
Wasno dziea sztuki (do koca XIX w. utosamiana z piknem, niej najczeciej okrelana jako przedmiot przeycia estetycznego) (MEF)

105

Warto moralna

Warto moralna
Dobro lub zo moralne; warto samego czowieka, jego cnt i wad lub jego jego dziaania (MEF)

Werykacja
Postpowanie rozstrzygajce czy jakie zdanie jest prawdziwym zdaniem empirycznym (MEL; MEF)

Wiara
Uznanie czego za prawd na podstawie czynnikw nie dajcych cakowitego uzasadnienia; wiara religijna: akceptacja rzeczywistoci ostatecznej, nieosiagalna na drodze ogldu zmysowego i rozumowa; take zaangaowanie wobec niej (LFK; MEF)

Wnioskowanie
Dobieranie nastpstw dla zda pewnych, tj. ju uznanych za prawdziwe; (w szerszym rozumieniu) proces mylowy, w ktrym na podstawie zda ju uznanych (za prawdziwe) dochodzi si do uznania prawdziwoci zdania dotd w ogle nie uznawanego, bd do zwikszenia stopnia pewnoci zdania uznawanego dotd z mniejszym stopniem pewnoci (MEL, MEF)

Wola
Wadza umoliwiajca czowiekowi samokrelenie si, czca si ze wiadomoci i tosamoci osobow (MEF)

Wolno
Bywa przeciwstawiana koniecznoci; w antropologii: autonomia czowieka, jego zdolnoc do aukreacji; w etyce podstawowa warto moralna (i) warunek dziaania ludzkiego zwizanego z odpowiedzianoci moraln jednostki: w psychologii subiektywne poczucie swobody i niezalenoci (MEF; SPF)

Wolno woli
Przyznawana lub odmawiana wszystkim ludziom zdolno do kierowania swoim postpowaniem; indeterminizm gosi absolutn wolno woli; determinizm skrajny w ogle zaprzecza wolnoci woli (SPF;)

106

Zjawisko

Woluntaryzm
W metazyce: pogld, wg ktrego rzeczywisto jest przejawem istnienia lub dziaania dynamicznej i bezosobowej woli, warunkujcej przebieg wydarze; w teorii poznania: stanowisko goszce prymat woli nad rozumem, stanowisko opozycyjne wobec intelektualizmu; w psychologii: koncepcja traktujca wol jako si napdow wszelkich dziaa; w lozoi dziejw: koncepcja wg ktrej si napdow dziejw jest wola wybitnych jednostek (MEF)

Wyobrania
Zdolno przedstawiania (uobecniania) obrazw, przedmiotw i relacji wczeniej spostrzeganych; czenie obrazw w nowe sekwencje; wyobrania twrcza jest wanym elementem twrczoci artystycznej, naukowej i technicznej (MEF)

Zasada niesprzecznoci
Jedna z podstawowych zasad mylenia i bytu; w logice zda: prawo (zasada) niesprzecznoci (LFK; MEL)

Zasada tosamoci
Jedna z podstawowych zasad mylenia i bytu, miewa rne postaci sowne; w logice zda: prawo tosamoci (LFK; MEL)

Zasada wyczonego rodka

Jedna z podstawowych zasad mylenia i bytu; zasada ta ujmuje transcendentaln wasciwo bytu zwan odrbnoci (aliquid - co); w logice: prawo (zasada) wyczonego rodka (LFK; MEL)

Zdanie
brak (MEL)

Zjawisko
Dostpna dowiadczeniu zewntrznemu strona rzeczywistoci, bdca przejawem jej istoty, struktury wewntrznej; w naukach przyrodniczych przeciwstawiane zdarzeniu (krtkotwaej zmianie, zlokalizowanej w czasie i przestrzeni) (MEF, SPF)

107

Zo

Zo
W ontologii: brak w bycie pewnego elementu lub kwalikacji nalecej mu z natury; warto negatywna lub brak wartoci, zaprzeczenie dobra; (LFK)

Zmysy
Zwykle zdolno widzenia, syszenia, dotyku, smaku, wchu; nie ma aktw poznawczych czysto zmysowych; Poznanie zmysowo-intelektualne przeciwstawiane poznaniu intelektualnemu (LFK)

Znaczenie
Znaczenie okrelane jest na rzne sposoby, jako: sposb rozumienia jakiego wyraenia; tre poznawcza wyraenia jzykowego; przeycie lub przedstawienie (idea); przedmiot idealny, istniejcy poza jzykiem i umysem, stanowicy tre intencjonaln naszych myli i przey wiadomych; w semiotyce: kada funkcja semantyczna wszelkich znakw i wyrae jzykowych (MEL: MEF)

Znak
Kady przedmiot, ktry uytkownika odsya w pewien sposb do innego przedmiotu; w kadym znaku wyrnia si znaczenie i nosiciela znaczenia; sposb funkcjonowania znaku jest przedmiotem teorii asocjacyjnej i teorii intencji anaczeniowej (MEF; MEL)

ycie ycie ludzkie

Problem sensu ycia ludzkiego jest przedmiotem szczeglnego zainteresowania egzystencjalizmu (MEF)

108

Filozoa

3. INDEKS DZIEDZINOWY

PSYCHOLOGIA Cynizm

Subiektywizm Warto estetyczna Warto moralna ycie ludzkie ANTROPOLOGIA Cel Czowiek Duch Duch i ciao Dusza Egzystencja ludzka Imperatyw moralny Indeterminizm Inny Intelekt Ja Komunikacja Kreacjonizm Mio Naturalizm Okazjonalizm Osoba ludzka Paralelizm Personalizm Reinkarnacja Rozum Sensowno 109

FILOZOFIA
Aksjologia Antropologia Filozoa nauki Filozoa religii Heteronomia Metazyka Ontologia Panlogizm Prakseologia Psychologia Psychologizm Teodycea Teoria poznania AKSJOLOGIA Antropocentryzm Estetyka Etyka Konwencjonalizm Relacjonizm Relatywizm

Filozoa Spirytualizm mier Uczucia Umys Wola Wolno Wolno woli ycie ludzkie ESTETYKA Dzieo sztuki Harmonia Komizm Obiektywizm Ocena estetyczna Pikno Przeycie estetyczne Realizm Sensualizm Subiektywizm Sztuka Tragizm Twrczo artystyczna Warto estetyczna ETYKA Armacja Altruizm Bioetyka Cel Cnota Cynizm Czyn moralny Deontologia Determinizm Dobro Egoizm Epikureizm Etos 110 Etycy Etyka biznesu Etyka globalna Etyka medyczna Etyka stosowana Etyka rodowiskowa Eudajmonizm Formalizm Harmonia Hedonizm Imperatyw moralny Indeterminizm Indywidualizm Intelektualizm Intuicjonizm etyczny Konieczno Mio Moralno Nihilizm Norma moralna Obiektywizm Obowizek Ocena moralna Odpowiedzialno Optymizm Osoba ludzka Perfekjonizm Personalizm Pesymizm Racjonalizm Relatywizm Stoicyzm Subiektywizm Sumienie Szczcie mier Teleologizm Teocentryzm

Filozoa Uniwersalizm Utylitaryzm Warto moralna Wolno Wolno woli Wybr moralny Zo ycie ludzkie FILOZOFIA KULTURY Czowiek Dzieo sztuki Humanizm Indywidualizm Jzyk naturalny Komunikacja Kultura Modernizm Neopsychoanaliza Osoba ludzka Postmodernizm Sztuka FILOZOFIA MATEMATYKI Formalizm Intuicjonizm Logicyzm Nominalizm Platonizm FILOZOFIA NAUKI Dedukcjonizm Fakt Falsykacjonizm Hipotetyzm Indukcjonizm Intersubiektywno Jzyk nauki Konwencjonalizm Nauka Pozytywizm Retoryka Scjentyzm FILOZOFIA RELIGII Agnostycyzm Bg Fideizm Gnoza Iluminacja Mistycyzm Wiara FILOZOFIA SPOECZNA Utopia HISTORIA FILOZOFII Akademia platoska Arystotelizm Awerroizm Cynicy Cyrenaicy Dekonstruktywizm Egzystencjalizm Eklektyzm Eleaci Encyklopedyci Epikureizm Fenomenologia Filozoa amerykaska Filozoa analityczna Filozoa arabska Filozoa brytyjska Filozoa chiska Filozoa chrzecijaska Filozoa dialogu Filozoa europejska Filozoa francuska 111

Filozoa Filozoa grecka Filozoa indyjska Filozoa japoska Filozoa joska Filozoa kontynentalna Filozoa niemiecka Filozoa nowoytna Filozoa perska Filozoa polska Filozoa rosyjska Filozoa rzymska Filozoa staroytna Filozoa redniowieczna Filozoa woska Filozoa wschodnia Filozoa XX w. Filozoa ydowska Filozofowie Gnostycyzm Heglizm Hermeneutyka Kantyzm Kartezjanizm Koo Wiedeskie Konfucjanizm Marksizm Materializm dialektyczny Modernizm Neoheglizm Neokantyzm Neoplatonizm Neopozytywizm Neoscholastyka Neotomizm Owiecenie Perypatetycy Pitagoreizm Platonizm 112 Postmodernizm Pozytywizm Renesans Romantyzm Sceptycy Scholastyka Soci Stoicy Szkoa lwowsko-warszawska Szkotyzm Tomizm HISTORIOZOFIA Fakt Indywidualizm Teleologizm Woluntaryzm KOSMOLOGIA Antropocentryzm Atomizm Chaos Czas Determinizm Dynamizm Ewolucjonizm Filozoa procesu Harmonia Indeterminizm Kosmos Kreacjonizm Materia Mechanicyzm Monadologia Natura Nieskoczono Panpsychizm Przestrze Przyczyna-skutek

Filozoa Przypadek Ruch Teleologizm ycie LOGIKA A posteriori A priori Abstrakcja Absurd Armacja Aksjomaty Antynomia Antypsychologizm Bd Dedukcja Denicja Dowd Falsykacja Fasz Formalizm Funkcja Funktor Hipoteza Indukcja Jzyk Jzyk formalny Kategorie semantyczne Klasykacja Koherencja Konrmacja Logicy Logicyzm Logika deontyczna Logika formalna Logika matematyczna Logika modalna Logiki wielowartociowe Nazwa Negacja Nominalizm Nonsens Podzia logiczny Pojcie Prawdopodobiestwo Predykat Psychologizm Rachunek kwantykatorw Rachunek nazw Rachunek zda Redukcja Rozumowanie Sd Semantyka Sensowno Sozmat Sprzeczno Sylogistyka Sylogizm Uzasadnianie Werykacja Wnioskowanie Zasada niesprzecznoci Zasada tosamoci Zasada wyczonego rodka Zdanie Znaczenie Znak MATEMATYKA Logika matematyczna METAFIZYKA Absolut Akt i mono Aletheia Analogia bytowa 113

Filozoa Antropocentryzm Arystotelizm Atomizm Atrybut Byt Czowiek Dobro Dualizm Esencjalizm Filozoa procesu Forma i materia Hylemorzm Idea Idealizm Immaterializm Intelekt Inteligibilno Istnienie Istota Kategorie Materia Materializm Monadologia Negacja Osoba ludzka Pi drg Tomaszowych Przedmiot Przyczyna-skutek Przypado Racjonalizm Realizm Rozum Ruch Rzeczywisto Spirytualizm Substancja Teleologizm Teocentryzm 114 Transcendentalia Woluntaryzm Zasada niesprzecznoci Zasada tosamoci Zasada wyczonego rodka Zo METODOLOGIA NAUK Analogia Aposterioryzm Aprioryzm Argumentacja Bd Dedukcja Dedukcjonizm Denicja Dekonstruktywizm Determinizm Dialektyka Dowiadczenie Dowodzenie Dowd Empiriokrytycyzm Empiryzm Fakt Falsykacja Falsykacjonizm Fasz Fenomenalizm Formalizm Hermeneutyka Hipotetyzm Hipoteza Holizm Indukcja Indukcjonizm Intelektualizm Interpretacja

Filozoa Intersubiektywno Jzyk formalny Jzyk nauki Kauzalizm Klasykacja Koherencja Konrmacja Konwencjonalizm Mechanicyzm Naturalizm Nauka Nominalizm Operacjonizm Podzia logiczny Pojcie Pozytywizm Pragmatyzm Prawdopodobiestwo Psychologizm Racjonalizm Redukcja Redukcjonizm Rozumowanie Scjentyzm Sensowno Sprzeczno Strukturalizm Typologia Uzasadnianie Werykacja Wnioskowanie Znaczenie ONTOLOGIA Absolut Akt i mono Analogia bytowa Arystotelizm Atomizm Atrybut Byt Czas Czowiek Determinizm Dobro Dualizm Duch Dynamizm Emanacja Esencjalizm Forma i materia Holizm Hylemorzm Idea Idealizm Immaterializm Intelekt Intencjonalno Istnienie Istota Kategorie Kauzalizm Konieczno Materia Materializm Monadologia Monizm Naturalizm Negacja Niebyt Osoba ludzka Panpsychizm Panteizm Platonizm Pluralizm Przedmiot 115

Filozoa Przestrze Przyczyna-skutek Przypadek Przypado Realizm Redukcjonizm Reizm Rozum Ruch Rzeczywisto Spirytualizm Subiektywizm Substancja Teleologia Teleologizm Teocentryzm Transcendentalia Uniwersalia Zasada niesprzecznoci Zasada tosamoci Zasada wyczonego rodka Zo PSYCHOLOGIA Armacja Apercepcja Asocjacja Behawioryzm Dusza Introspekcja Ja Ja Komunikacja Mio Mylenie Neopsychoanaliza Optymizm Osoba ludzka 116 Osobowo Pami Percepcja Pesymizm Podwiadomo Poznanie Psychoanaliza Psychologia egzystencjalna Psychologia fenomenologiczna Samowiadomo Sd Spostrzeenia wiadomo Uczucia Wola Wolno Woluntaryzm Wyobrania TEODYCEA Agnostycyzm Ateizm Bg Deizm Dowody na istnienie Boga Dowd empiryczny na istnienie Boga Dowd kosmologiczny na istnienie Boga Dowd ontologiczny na istnienie Boga Dowd teleologiczny na istnienie Boga Fideizm Filozoa procesu Mechanicyzm Panteizm Pi drg Tomaszowych

Filozoa Teizm Wiara TEORIA POZNANIA Abstrakcja Armacja Agnostycyzm Aletheia Antropocentryzm Antypsychologizm Apercepcja Aposterioryzm Aprioryzm Asocjacja Bd Cogito Dane zmysowe Dowiadczenie Dynamizm Empiriokrytycyzm Empiryzm Fasz Fenomen Fenomenalizm Fideizm Formalizm Gnoza Idea Idealizm Iluminacja Inny Intelekt Intelektualizm Inteligibilno Intencjonalno Intersubiektywno Introspekcja Intuicja Intuicjonizm Irracjonalizm Ja Jzyk Jzyk naturalny Kauzalizm Konceptualizm Mylenie Naoczno Negacja Nominalizm Obiektywizm Oczywisto Ogld Percepcja Pewno Podmiot poznania Pojcie Postrzeenie Poznanie Poznanie bezporednie Pragmatyzm Prawda Przedmiot poznania Psychologizm Racjonalizm Realizm Relacjonizm Relatywizm Rozum Rzeczywisto Samowiadomo Sd Sceptycyzm Sensibilia Sensualizm Solipsyzm Spostrzeenia 117

Matematyka Subiektywizm wiadomo Transcendentalizm Umys Uniwersalia Wtpienie Woluntaryzm Wyobrania Zasada niesprzecznoci Zasada tosamoci Zasada wyczonego rodka Zjawisko Zmysy

JZYKOZNAWSTWO
SEMANTYKA Semantyka

MATEMATYKA
Aksjomaty FILOZOFIA MATEMATYKI Formalizm Intuicjonizm Logicyzm Nominalizm

118