You are on page 1of 88

Aby rozpocz lektur, kliknij na taki przycisk , ktry da ci peny dostp do spisu treci ksiki.

Jeli chcesz poczy si z Portem Wydawniczym LITERATURA.NET.PL kliknij na logo poniej.

MARIA GRODECKA

SIEWCY DOBREGO JUTRA


o uprawach ekologicznych i wegetariaskim odywianiu

Tower Press 2000 Copyright by Tower Press, Gdask 2000

Malutki chopczyk idcy ulic ze swoj matk zobaczy nagle obok chodnika co, co go olnio zielony skrawek trawy. Puci rk matki, pobieg tam, zatrzyma si przez chwil porodku zieleni, a potem powolutku przyklkn z wyrazem nieopisanego zachwytu na bladej buzi. Rozjanionym spojrzeniem szuka w oczach matki zrozumienia dla swojego nieoczekiwanego szczcia. Ale dla spieszcej si, zapdzonej kobiety bya to tylko irytujca strata czasu. Podesza szybko do malca, poderwaa go z ziemi i z pasj bia chudy tyeczek. Potem, zagniewana i wzburzona, pocigna paczce dziecko w stron betonowego chodnika.

Temu chopcu i wszystkim innym dzieciom moj ksik powicam

UDZIA GOSPODARKI HODOWLANEJ W EKONOMICZNYCH I EKOLOGICZNYCH PROBLEMACH WSPCZESNEGO WIATA

Amerykaskie Towarzystwo Dietetyczne uznaje, e waciwie zaplanowana dieta wegetariaska odpowiada w peni wymogom dobrego odywiania. (The American Dietic Association Reports July 1980) Najwikszemu nawet optymicie nieatwo byoby przyzna, e wiat wspczesny znajduje si w sytuacji pomylnej i korzystnej dla wszystkich jego mieszkacw i e dalszy rozwj w tym samym kierunku moe napawa otuch i wiar w jeszcze lepsz przyszo. Kopoty i trudnoci naszego czasu tak si ze sob spltay, e prbujc znale jakiego generalne rozwizanie, nie wiadomo waciwie od czego naleaoby zacz. Wszystkie sprawy wydaj si zazbia ze sob, trudno zdecydowa, ktre z nich s pierwotne, a ktre wtrne. Za ktr nitk naleaoby pocign, aby kbek niedoli i zagroe sam si rozwika. W ostatnich latach uwadze wszystkich mieszkacw Ziemi najbardziej narzuca si zagroenie zwizane ze skaeniem rodowiska naturalnego. Wiadomo, e istniej liczne, realne niebezpieczestwa spowodowane przemysowymi zanieczyszczeniami wd, powietrza i gleby oraz nadmiernym eksploatowaniem zasobw naturalnych. W zwizku z tym mwi si i pisze o grobie katastrofy ekologicznej. Sprawcy skae i zanieczyszcze przemysowych spotykaj si z powszechnym potpieniem, a ostatnio coraz czciej ponosz konkretne sankcje wymierzane z mocy zobowizujcego prawa. Takie negatywne reakcje i opinie w stosunku do tych przypadkw s zjawiskiem stosunkowo nowym, do niedawna bowiem otaczaa je atmosfera pobaliwej wyrozumiaoci zarwno ze strony prawa jak i opinii spoecznej. Ostatnio atmosfera ta zdecydowanie wygasa, a opinia domaga si ostrych, surowych kar, dostrzegajc w tym ogromne zagroenie ludzkiego ycia i zdrowia. Istnieje jednak, obok skaenia przemysowego, caa ogromna sfera rde zanieczyszczenia i eksploatacji rodowiska, ktre nie tylko nie zostay jednoznacznie napitnowane, ale s oglnie tolerowane, a nawet aprobowane i utosamiane z pozytywnymi osigniciami cywilizacyjnymi. To znaczy spotykaj si z tak sam reakcj, co sposoby funkcjonowania wielu gazi przemysu wtedy, zanim jeszcze dostrzeono ich zowrogie nastpstwa. Wi si one ze stosowanymi obecnie metodami uprawy roli i z uznanymi standardami odywiania. Zarwno problemy metod stosowanych w rolnictwie, jak i norm ywienia, s ze sob cile po-

wizane i dlatego wanie tym dwm sprawom naleaoby powici nie mniej troski i uwagi ni przemysowym rdom zagroe ekologicznych. Jakkolwiek ekologiczne skaenia powodowane chemicznymi metodami rolnictwa oraz konsumpcyjne i hodowlane sposoby uytkowania jego podw staj si coraz wyraniej widoczne, to nie zostay jeszcze na tyle powszechnie uwiadomione, aby wyzwoli przeciwdziaanie przynajmniej rwnie energiczne jak w przypadku zagroe przemysowych. Od kilku lat s wprawdzie przedmiotem zainteresowania i troski wskiego krgu teoretykw rolnictwa i ywienia, ale ich pogldy nie docieraj dostatecznie szeroko. Dlatego w poniszym opracowaniu zostan zrelacjonowane i przedstawione, aby przyczyni si do zwrcenia powszechnej uwagi i wzbudzi zainteresowanie w takim stopniu, w jakim zasuguj ze wzgldu na swoj donioso. Na pocztku lat siedemdziesitych, kiedy w caym wiecie a gwnie w Stanach Zjednoczonych, panowa niezmcony optymizm wywoany osigniciami zielonej rewolucji, ukazaa si ksika pt. Diet for a Small Planet (Dieta dla maej planety). Przez czytelnikw zostaa od razu doceniona, bo w latach 1971-1982 ukazao si dziesi wyda tej ksiki, ktr krytycy uznali za pocztek rewolucji ywieniowej. Jej autorka, Frances Moore Lapp, znana w wiecie jako ekspert do spraw ywienia, zwrcia uwag na negatywne nastpstwa nadmiaru zboa, jaki w zwizku ze stosowaniem nowych metod upraw zacz pojawia si kadego roku na rynkach. Produkcja rolna w Ameryce wzrosa tak znacznie, uzyskiwano zbiory tak ogromne, e nie udawao si tego ani wykorzysta na miejscu, ani korzystnie sprzeda. Powsta trudny problem uporania si z tym ambarasujcym bogactwem. W kocu znalazo si wyjcie. Hodowcy zaczli karmi zboem swoje zwierzta, krowy, winie i drb, co wpyno na ogromne podniesienie produkcji zwierzcej i spoycia misa. Stany Zjednoczone stay si rajem dla amatorw befsztykw, hot-dogw i hamburgerw. To powszechne adorowanie misa w swoim kraju nazwaa Frances Moore Lapp amerykask religi Wielkiego Befsztyka, ktry to zreszt kult upowszechni si szybko na caym wiecie. I tak rozbudowany amerykaski przemys hodowlany narzuca wiatowej gospodarce ywieniowej swoje reguy gry, a przemys misny zdominowa rolnictwo.

Rolnictwo zdominowane przez przemys misny


Obecny system ywienia, zorientowany na jadanie misa, opiera si na niewiarygodnym marnotrawstwie surowcw rolinnych, zasobw energetycznych, zasobw wody, obszarw uprawnych i lenych oraz gleby. Jeeli trwa dotychczas, to gwnie dlatego, e nie partycypuj w nim wszyscy mieszkacy Ziemi. Osiemdziesit procent biaka zwierzcego konsumuje tylko 25% ludnoci wiata, przewanie z krajw wysoko uprzemysowionych, gdzie z kadym rokiem wzrasta produkcja zwierzca rwnolegle z obnianiem si poziomu produkcji rolinnej. Z tego okoo 50% przeznacza si na pasz, a poniewa i tak nie jest to ilo wystarczajca, kraje bogate ratuj si importem pasz. Obecnie jedynymi ju regionami o przewadze tempa wzrostu produkcji rolinnej na zwierzc pozostay: Ameryka Pnocna i Australia i one eksportuj pody rolne do pozostaych regionw wiata. Eksporterami pasz s jednak nie tylko Ameryka Pnocna i Australia, ktre po prostu sprzedaj korzystnie swoje nadwyki. Bo oprcz tego, dla podniesienia importu pasz, kraje zamone dokonuj ekonomicznego drenau najuboszych nawet regionw, jak niektre kraje Ameryki Poudniowej, Afryki i Azji. Pacc za zboe wysze ceny, ni producenci mogliby uzyska na miejscu, przyczyniaj si do wzrastajcego deficytu zboa w tych krajach. Zgodnie z prawami ekonomicznymi rodki na podnoszenie produkcji czerpie si z kadego moliwego i dostpnego rda. Ulegajc tym prawom, dysponenci ziemi preferuj uprawy takich gatunkw rolinnych, ktre wymagaj najmniejszego nakadu pracy, maj najatwiej-

szy zbyt i przynosz najwyszy dochd. Pod tym wzgldem dogodne s wanie gatunki nadajce si na pasz: zboe, soja, ziemniaki, kukurydza. Importerzy kupuj ich coraz wicej i pac coraz droej. Mona je bez trudu sprzedawa instytucjom monopolizujcym w swoich rkach handel zboem albo hodowcom w postaci pasz treciwych (jak to czyni np. Meksyk i Nikaragua) albo w postaci gotowego misa (jak to robi np. Polska i Argentyna). We wstpie do dziesitego wydania swojej ksiki (1982) Frances Moore Lapp pisze: Ogromne problemy spoeczne, a szczeglnie problemy wiatowego godu i zniszczenia ekologicznego, po prostu nas poraaj. Ich korzenie wydaj si nie mie koca... Ja odkryam, e tym instrumentem, ktrego nam potrzeba, aby przebi pozornie nieprzenikliw cian, jest jedzenie. Przyjmujc za punkt wyjcia sprawy ywieniowe, zaczam dostrzega logiczne powizania tam, gdzie przedtem bya tylko dungla przeraajcych faktw. A w cigu ostatnich lat przekonaam si, e moj opini podziela tysice innych ludzi. Ju w roku 1969 poowa wiatowych zbiorw rolnych bya przeznaczana na pasz. Ilo ta ronie z kadym rokiem i to zarwno w krajach, ktre jeszcze na to sta, jak i w tych ktre zupenie nie mog sobie na to pozwoli, a dzieje si to kosztem innych obcie i strat. Obecnie zwierzta hodowlane zjadaj ju znacznie wicej zboa, soi, ziemniakw, kukurydzy i innych produktw rolinnych ni ludzie. Na kade 20 dekagramw misa, to znaczy ilo, ktr uwaa si za przysugujce dzienne minimum, potrzeba prawie 200 kg paszy, podczas gdy wedug opinii ywieniowcw, pene pokrycie dziennego zapotrzebowania na biaka, a take wszystkie inne wartoci pokarmowe, kady moe uzyska z waciwie dobranego, urozmaiconego pokarmu rolinnego o wadze od 1 do 1 1/2 kilograma. Marnotrawstwo obejmuje wic prawie 200 kilogramw pokarmu rolinnego, a w tym okoo poow tego najcenniejszego w ludzkiej, zdrowej diecie. Aeby uzyska peny obraz sytuacji, trzeba to pomnoy przez liczb dni w roku i liczb konsumentw misa na caym wiecie. To marnotrawstwo jest jednak ju w zaoeniu wbudowane w struktur produkcji misa. Czstokro rzdy krajw eksportujcych zboe udzielaj rolnikom subwencji na rozszerzenie upraw zboowych, albo wykupuj ich ziemi czy te ich z tej ziemi wywaszczaj. Lepiej si bowiem opaca sprzeda zboe za granic na pasze, ni przeznaczy ziemi pod upraw rolin potrzebnych ludziom w kraju. I tak na przykad wielu chopw meksykaskich zostao wywaszczonych ze swoich pl, gdzie do tej pory uprawiali dla siebie fasol i kukurydz, uzyskujc penowartociowy pokarm biakowy. Teraz ronie tam yto na eksport do krajw potrzebujcych coraz wicej pasz dla swoich stad hodowlanych. Rwnie tragicznym przykadem takiej sytuacji jest Brazylia. Czarna fasola, ktra od niepamitnych czasw bya rdem taniego biaka, tak nagle podroaa, e staa si dla ubogich ludzi niedostpna. Ta zwyka ceny fasoli jest skutkiem tego, e dysponenci ziemi zamiast fasoli, zaczli tam uprawia gwnie gatunki rolin nadajcych si na pasze dla zwierzt w kraju i na eksport. Przy dziaaniu takich mechanizmw ekonomicznych perspektywa rozwoju gospodarczego nie przedstawia si zbyt obiecujco. Prowadzi bowiem nieuchronnie do tego, e coraz mniejsza procentowo liczba ludzi na wiecie bdzie zjadaa coraz wiksze iloci misa, a coraz wiksza ilo ludzi bdzie odczuwaa dotkliwy brak chleba. W ten sposb potnieje na caym wiecie zagroenie godem. Nie jest to jednak, jak wida gd nieunikniony, nie wynika on bowiem ani z przeludnienia, ani z nieurodzaju czy ograniczonoci obszaru ziemi. Jego uwarunkowania maj gwnie charakter ekonomiczny i polityczny. Te czynniki decyduj o tym, co i ile si uprawia oraz jak wykorzystuje si plony z tych upraw. W sytuacji gdy najwicej uprawia si rolin paszowych, potrzebnych w hodowlach, podnoszenie produkcji rolnej nie przyniesie nigdy rozwizania problemu godu na wiecie, bo im wysza bdzie produkcja rolinna, tym liczniejsze bd stada hodowlane, ktre j zjedz. Jednostronny sposb mylenia ekspertw pisze Lapp ktry koncentruje si na sprawie podnoszenia produkcji jako moliwoci uniknicia wiatowego godu, jest zupenie nietrafny. W ten sposb mona mie coraz wicej jedzenia i jednoczenie coraz wikszy

gd. To poczucie niezaspokojenia pozornych, wzgldnych potrzeb pokarmowych jest ju jednak uwarunkowane nie biologicznie, a tylko socjologicznie. Spowodowane jest akceptowaniem standardw dietetycznych nieskorelowanych ani z rzeczywistymi potrzebami ywieniowymi ani z realn poda ywnoci. Frances Moore Lapp daa swojej ksice prowokacyjny tytu: Dieta dla maej planety. Wobec wzrastajcej lawinowo liczby ludzi na wiecie, z ktrych kady chciaby jada tak samo duo misa jak obywatele najzamoniejszych krajw, Ziemia jest rzeczywicie ma planet za ma na to, aby nastarczy pokarmu dla dwch coraz liczniejszych populacji jej mieszkacw: ludzi ywicych si misem i zwierzt, z ktrych miso ma by ich pokarmem. Amerykaski standard dietetyczny wymaga rocznie na osob ywnoci, do wyprodukowania ktrej potrzebne s zbiory z pl hektara ziemi uprawnej i ptora hektara pastwisk razem a z dwch hektarw. Co by si stao, gdyby chcie podnie do takiego poziomu standard ywienia ludzi na caym wicie? Aby osign taki poziom produkcji misa, eby kady obywatel wiata mg spoywa przecitnie 136 kg misa rocznie, tak jak obecnie w Australii, trzeba by obj uprawami paszowymi nie tylko wszystkie ju uytkowane areay rolne, ale ponadto obszary lene, najwysze nawet gry, bagna i parki narodowe. Jednak byby to te sukces tylko krtkotrway, bo za kilkadziesit lat, gdy liczba ludzi si podwoi i tego by nie starczyo. Nakarmienie wszystkich ludzi misem jest po prostu fizycznie niemoliwe ze wzgldu na ograniczone rozmiary Ziemi. Istniejcy trend rozwojowy gospodarki hodowlanej amie naturalne proporcje obszaru naszej planety w stosunku do zamieszkujcych j istot ludzi i zwierzt. Nazwanie naszej wielkiej, starej Ziemi ma planet jest te wyrazem zatroskania o los tego kolosa, bezradnego wobec niestrudzonych poczyna jego mieszkacw, zdolnych swoj dziaalnoci doprowadzi j do nieuniknionej katastrofy ekologicznej. Przecitnie 3/4 rolniczo uytkowanej na caym wiecie ziemi suy uprawom paszowym. Cz tego to uprawy pastewne, ale pozostae to gatunki rolin, ktre zostaj przeznaczone na pasz, chocia nadaj si doskonale na pokarm dla ludzi.

Degradacja i erozja gleby


Dominacja gospodarki hodowlanej znajduje m.in. odbicie w sposobie uytkowania ziemi gwnie w strukturze upraw. W zwizku z tym na cele hodowlane przeznacza si kady moliwy skrawek ziemi i wykorzystuje go pod uprawy pastewne, paszowe lub jako pastwiska. Wprawdzie w ostatnich latach dominuje metoda zamknitej hodowli intensywnej, to znaczy, e zwierzta trzymane s w zamknitych pomieszczeniach i obficie karmione paszami treciwymi z dodatkiem hormonw. Przyspiesza to ich wzrost i wag, a skraca okres tuczu. Jednak w pewnych regionach wiata i pastwiskowe uytkowanie ziemi ma wci jeszcze due znaczenie w gospodarce hodowlanej, ale zarwno jeden jak i drugi system przyczynia si do amania celowych proporcji w strukturze upraw i zachwiania rwnowagi ekologicznej. Chw zamknity wymaga przeznaczania ogromnych obszarw pod uprawy paszowe, a system pastwiskowy wymaga jeszcze wikszych obszarw do wypasania stad. W pewnych sytuacjach przeznacza si na pastwiska ziemi zdatn do upraw. A jeeli nawet do celw rolniczych jest ona zbyt jaowa, to mona by j wykorzysta bardziej racjonalnie ni na pastwisko, bo wiadomo, e na kadej ziemi, na ktrej ronie trawa, moe rwnie wyrosn las. Jednak gospodarka hodowlana nie tylko eliminuje tak szans zalesiania, ale wybiera odwrotny kierunek postpowania to wanie lasy wycina si po to, aby ogoocone z drzew tereny przeznaczy na pastwiska. A system pastwiskowy wymaga obszaru okoo dziesiciokrotnie wikszego ni chw zamknity.

Intensywne wypasanie powoduje czstokro zanik rolinnoci kowej wskutek przygryzania i przydeptywania, co w wielu przypadkach prowadzi do degradacji i erozji gleby. Obecnie przyznaje si oficjalnie, e 60% pastwisk w Stanach Zjednoczonych jest nadmiernie wypasanych i w zwizku z tym zagroonych degradacj. Wyjaawianie gleby nadmiernym wypasaniem i nastpujc potem erozj s zreszt niepokojcym zjawiskiem w skali wiatowej, bo w ten sposb traci si kadego roku miliardy ton gleby. Istnieje opinia, e nadmierne wypasanie byo od tysicy lat zasadnicz przyczyn pustynnienia ziemi. Obszary pozbawione rolinnoci na skutek dotychczasowej dziaalnoci ludzkiej przewyszaj o okoo 20 mln km cay obszar ziemi uytkowanej przez rolnictwo. Wiele regionw wiata obecnie cakowicie ogooconych miao kiedy bogat wegetacj rolinn. Przykadem jest pustynia Sahara, ktra jeszcze 10 tysicy lat temu bya kwitnc oaz. Jednoczenie wiadomo, e tam wanie przez cae wieki koczoway plemiona pasterskich nomadw ze swymi licznymi stadami. W czasach rzymskich pnocna Afryka bya spichlerzem cesarstwa, a ziemia otaczajca Tripolis moga w czasach Mahometa wyywi 6 mln ludzi. Pakistan 4 tysice lat przed nasz er by gsto zadrzewiony, a jego centrum, gdzie dzi jest pustynia byo dungl. Niektrzy jako przyczyn pustynnienia wskazuj zmian warunkw klimatycznych. Jednak badania paleontologiczne wskazuj, e na wielu obszarach obecnie pustynnych, a niegdy yznych, klimat nie zmieni si zupenie od tamtych czasw. Wikszo uczonych przychyla si wic do opinii, e zawinili tu gwnie ludzie i ich stada hodowlane, wypasane niegdy na tych terenach. T opini potwierdzaj zjawiska pustynnienia zachodzce rwnie wspczenie. Do takiej wanie alarmujcej sytuacji dochodzi teraz w Kenii. Wypasanie licznych stad byda doprowadza do zaniku wody i pustynnienia ogromnych obszarw sawanny. Podobnie dzieje si w Sudanie i Tanzanii, wszdzie tam, gdzie wypasa si bydo, nastpuje ekspansja pustyni. Z raportu opublikowanego przez ekspertw ONZ wynika, e w wielu regionach Azji i Oceanii gwatownie zwiksza si powierzchnia obszarw pustynnych, co zagraa egzystencji 150 milionw rolnikw... Pustynie stanowi ju okoo 34% obszarw rolniczych w Azji, 75% w Australii, 55% w Ameryce rodkowej oraz 2% w Europie... Liczba ludnoci bezporednio dotknitej skutkami wyjaowienia ziem uprawnych wzrosa z 57 milionw w 1977 r. do okoo 150 mln w 1985 r. Gwatowny wzrost iloci obszarw ppustynnych przyczyni si do migracji wielu rodzin chopskich, nie mogcych wyywi si z tej ziemi. Gwne przyczyny ekspansji obszarw jaowych, to zdaniem ekspertw zbyt intensywna uprawa, zwikszanie obszarw pastwisk, wyrb lasw chronicych przed erozj i niewaciwe systemy nawadniania. (Dziennik dzki, notatka pt. Coraz wicej obszarw pustynnych z dnia 11-21 X 1986 r.). Na utrat yznoci gleby i tempo erozji, obok wypasania, niekorzystny wpyw maj uprawy preferowane ze wzgldw hodowlanych. yto, tak poszukiwane na rynkach paszowych, naley do gatunku najsilniej wyjaawiajcego ziemi, podobnie zreszt jak inne zboowe. Wysiewane rok po roku, bez troski o dugoterminowe podtrzymywanie yznoci gleby s jednym z gwnych czynnikw jej degradacji i erozji. Struktura upraw, w ktrej dominuj roliny zboowe, ogranicza te moliwo stosowania podozmianu i uwzgldniania na szerok skal gatunkw rolin podnoszcych urodzajno gleby i podtrzymujcych jej yzno w sposb trway. Uprawianie oprcz zb, rolin motylkowych, strczkowych i oleistych, owocw i orzechw, rnych warzyw oraz wielu innych, uyniajcych gleb w rozwanym podozmianie, mogoby jednoczenie dostarcza wartociowego i obfitego pokarmu dla ludzi na caym wiecie. Istniejcy rodzaj eksploatacji gleby wie si gwnie z popytem na pasz, bo ludzie, nawet jeeli jest ich ju na wiecie 5 miliardw, nie byliby w stanie skonsumowa nawet 1/10 iloci zboa, jakie obecnie zbiera si kadego roku. Jego uprawa do bezporedniego spoycia przez ludzi nie byaby w takiej skali nie tylko potrzebna i najbardziej dochodowa, ale nawet w

ogle opacalna. I wtedy producenci rolni, aby znale nabywcw, musieliby dokonywa radykalnych zmian w strukturze upraw przez wprowadzenie wielu innych jeszcze gatunkw rolin, sucych ludziom i ich zdrowiu. Keith Akers pisze: Erozja na skutek gospodarki hodowlanej przewysza nieporwnanie zasig erozji pod wpywem uprawy rolin jadalnych. Nawet przy braku podejmowania jakichkolwiek innych zmian, ekonomia wycznie wegetariaska wyeliminowaaby erozj w 90%. Wprawdzie erozja bywa zjawiskiem normalnym i niegronym, gdy gleba ma naturaln zdolno do regeneracji. Niebezpieczestwo jaowienia pojawia si dopiero wtedy, gdy tempo erozji znacznie przewysza tempo regeneracji. Procesy glebotwrcze s jednak bardzo powolne i dugotrwae, zanim wytworzy si czterocentymetrowa warstwa urodzajnej ziemi, moe upyn od stu do tysica lat. Przecitne tworzenie si warstwy 2,5 centymetrowej trwa okoo 300 lat. Zabiegi uprawowe przyspieszaj wprawdzie ten proces, ale nawet w idealnych warunkach rolniczych formowanie si takiej warstewki nie moe trwa krcej ni 30 lat, a w warunkach przecitnych nawet do 100 lat. Obecnie dodatkowym czynnikiem erozji jest wymuszanie wydajnoci jaowiejcej gleby syntetycznymi nawozami oraz ugniatanie jej cikim sprztem rolniczym i stosowanie chemicznych rodkw ochrony rolin. Coroczne nasycanie ziemi substancjami chemicznymi nie jest rwnoznaczne z jej uynianiem, ani nie jest zabiegiem regenerujcym. Sprowadza si tylko do doranego zabezpieczenia urodzaju. Nie hamuje postpu erozji, tylko go przyspiesza, ziemia martwieje i zmienia si stopniowo w rozpylon ska. Poniewa jednak wspczenie rolnictwo nosi znamiona typowe dla wielkotowarowej produkcji przemysowej, wzgldy racjonalne i humanitarne zostaj z niego wyparte twardymi, bezosobowymi prawami rynku. Jeeli rynek domaga si duych iloci paszy, to trzeba mu j dostarczy bez wzgldu na to, jakie niewymierne w pienidzach koszty kryj si za t poda. Katastrofy ekologiczne byway i w przeszoci i ludzko jako je przeya i przetrwaa. Ich przyczyny byy najprawdopodobniej takie same jak obecnie, to znaczy nadmiernie rozwinita gospodarka hodowlana. Koczownicze plemiona pasterskie, przenoszc si z miejsca na miejsce, pozostawiay za sob ziemi wyjaowion, zdegradowan, podatn na erozj i pustynnienie. Ale oni razem ze swoimi stadami wdrowali wtedy w inne, jeszcze yzne rejony i tam rozkadali swoje obozowiska. Nie mona jednak zapomina, e w tamtych czasach, tzn. kilka tysicy lat temu, liczba ludzi na caym wiecie nie przekraczaa trzystu milionw. W porwnaniu z dzisiejszym piciomiliardowym zatoczeniem Ziemia bya wtedy prawie pusta i byo dokd i. Dzisiejsza populacja ludzka nie ma ju tej szansy i wszyscy musieliby stan w obliczu nastpstw swojej krtkowzrocznoci i nierozwagi.

Eksploatowanie zasobw wody


Wyprodukowanie 1 kg misa wymaga zuycia 20 tysicy litrw wody, to znaczy tyle, ile potrzebuje kilkuosobowa rodzina w cigu dwch miesicy. Obliczono, e w Stanach Zjednoczonych gospodarka hodowlana pochania poow caej iloci wody zuywanej na wszystkie inne cele. Woda jest jednym z zasobw naturalnych najbardziej podatnych na zagroenia wspczesnego rolnictwa. Dugo przedtem zanim nasze zasoby kopalne zostan doszcztnie spalone i zanim caa ziemia uprawna ulegnie erozji, wiele czci wiata stanie w obliczu katastrofalnego braku wody pisze Keith Akers. Wzrost zapotrzebowania na wod w rolnictwie dokonuje si rwnolegle z rozwojem gospodarki hodowlanej. Jeden kilogram pszenicy zawiera wicej kalorii i wartoci odywczych ni jeden kilogram woowiny, ale woowina wymaga od 40 do 50 razy wicej wody ni pszenica. Na wyprodukowanie 1 kg biaka zwierzcego trzeba zuy 15 razy wicej wody ni na wyprodukowanie tej samej iloci biaka rolinnego. Dla rolnictwa podstawowe znaczenie maj opady deszczu i woda gruntowa. Poniewa jednak opady s zjawiskiem nieregularnym i niepewnym, a ponadto wiele obszarw na wiecie

10

ma bardzo mao opadw, podstawowym rdem wody dla wspczesnego rolnictwa jest woda gruntowa. W nowoczesnym rolnictwie wikszo wody gruntowej wykorzystuje si do nawadniania pl. Woda gruntowa, podobnie jak gleba, lasy i tereny pastwiskowe wystpuje w iloci ograniczonej i nadmierne jej eksploatowanie moe atwo doprowadzi do cakowitego wyczerpania. System irygacyjny pochania obecnie okoo 20% wd gruntowych. Wprawdzie woda wykorzystywana do nawadniania pl paruje czciowo do atmosfery, nastpnie spada w postaci deszczu i przescza si z powrotem do ziemi, ale o zachowaniu trwaych jej zasobw decyduje skala wydobywania. Jeeli tempo wydobycia jest wiksze ni tempo przesczania, to powstanie powane zagroenie cakowitego wyczerpania. Gwatowne obnianie si lustra wody w wielu obszarach wiata wiadczy o tym, e ju teraz tempo wydobywania wody przewysza znacznie tempo odnawiania si jej zasobw. To ogromne zapotrzebowanie na wod gruntow przypisuje si powszechnie wymogom gospodarki hodowlanej. Obecnie pisze F. Moore Lapp poowa woowiny ze zwierzt karmionych zboem jest produkowana w tych stanach USA, ktre s cakowicie uzalenione od nawadniania z ogromnego podziemnego zbiornika wodnego, zwanego Ogallala Aquifer. ale jak si przewiduje, takie nawadnianie nie moe trwa bez koca. Woda deszczowa sczy si do tego podziemnego akwenu tak powoli, e uczeni uznali pewne jego czci za rda nieodnawialne, podobnie jak zoa naftowe... Wypompowywanie wody w takim tempie powoduje obnianie si lustra wody na pewnych obszarach o 15 cm rocznie, a na innych prawie o 2 m rocznie... Departament Rolnictwa przewiduje, e w cigu 35 lat zasig nawadnianych obszarw skurczy si o 30%. W Kalifornii 42% irygacji suy produkcji hodowlanej, a poowa wody zuywanej w caych Stanach Zjednoczonych idzie na uprawy paszowe. Po przejciu na gospodark wegetariask tak intensywne zuycie wody przez rolnictwo staoby si zupenie niepotrzebne. Na razie okoo 15% caej ziemi uprawnej we wszystkich czciach wiata korzysta z systemu nawadniania. I te wanie obszary nale do najbardziej wydajnych z nich pochodzi okoo 25% caej ywnoci USA i 50% zbiorw wiatowych. atwo wic sobie wyobrazi, jakie skutki moe przynie wyczerpanie si wody gruntowej w tych regionach. Nawet obnienie lustra wody powoduje wzrost kosztw jej wydobycia, a wic take podniesienie cen ywnoci. Obnianie si lustra wody ma wpyw na znaczny wzrost kosztw jej wydobywania, ze wzgldu na potrzebne do tego wiksze nakady energii. Obecnie wikszo dostpnych wd gruntowych znajduje si tak gboko pod powierzchni ziemi, e jej wydobywanie jest trudne, kosztowne i bardzo energochonne. Ponadto wikszo gboko pooonych wd gruntowych bywa zasolona i dlatego nieprzydatna tak samo jak woda morska. Wydobywanie wody z duych gbokoci i ewentualne jej odsalanie wymaga tak wyrafinowanej technologii, e nie kade pastwo na to sta. Zreszt stosowanie takich metod nie zapobiegnie cakowicie niedostatkom wody, moe tylko odwlec ostateczny kryzys. Oprnianie podziemnych zbiornikw z wody powoduje jeszcze inne zagroenie, mianowicie zapadanie si warstw skalnych wystpujcych nad nimi i obsuwanie si ziemi podtrzymywanej do tej pory wod. Taka wanie sytuacja istnieje w okolicach Meksyku i doprowadzia w kocu do zawalenia si caego systemu kanalizacji wodnej i ciekowej w tym miecie. Innym nastpstwem nadmiernej eksploatacji i wyczerpywania wody gruntowej jest jej wzrastajca mineralizacja. Z wody uywanej do irygacji gruntw wyparowuje do atmosfery okoo 60%, a reszta, ktra wsika w ziemi, jest ju bardziej esencjonalna, przesycona skadnikami mineralnymi, gwnie sol. Sl albo przescza si do wody gruntowej, albo osadza w glebie. Oba te zjawiska s bardzo niekorzystne, bo po przekroczeniu pewnej granicy zasolenia wody i gruntu niemoliwa staje si zarwno dalsza uprawa ziemi, jak i dalsze jej nawadnianie. Mineralizacja wody jest ju obecnie jednym z gwnych problemw na obszarach zmeliorowanych.

11

Dostatek wody w wielkich rzekach wiata nie rozwizuje sprawy, bo albo pyn one w terenach bardzo odlegych od ludzkich osiedli, albo te, ktre s w pobliu, zostay ju tak zanieczyszczone i skaone, e nie nadaj si do bezporedniego uytku. Ich oczyszczenie, jak wykazao dotychczasowe dowiadczenie, nie przynosi radykalnej, trwaej naprawy, bo po pewnym czasie nastpuje ponowne skaenie i zatrucie. W tym zanieczyszczeniu wd powierzchniowych ma rwnie swj niemay udzia gospodarka hodowlana, ktra produkuje ogromne iloci odchodw zwierzcych i odpadw z rzeni. I o ile skaenia odpadami z rzeni maj zasig raczej tylko lokalny (tym niemniej dla mieszkacw bardzo s uciliwe), to odchody z wielkich farm hodowlanych stanowi ju zagroenie w skali wiatowej. Ilo ich przekracza kilkakrotnie ilo wszystkich odchodw ludzkich na caym wiecie. I oczywicie wzrasta z kadym rokiem wraz ze wzrostem pogowia. W maych, tradycyjnych gospodarstwach wiejskich hodowla zwierzt dostarcza obornika, ktry jest w peni wykorzystywany do uyniania gleby. Natomiast w masowych, specjalistycznych hodowlach i fermach hodowlanych mocz i ka krw i wi tworz tzw. gnojowic, ktr tylko w ograniczonej iloci mona wykorzysta do produkcji rolinnej. Zreszt gnojowica jako nawz ma bardzo niekorzystny wpyw na jako upraw i zdrowotno plonw. Zalecenie odprowadzania gnojowicy do dow chonnych lub na pola filtracyjne nie zawsze jest przestrzegane, gdy czy si z kosztami i trudnociami. Najczciej nadmiar gnojowicy jest wylewany do pobliskich wd powierzchniowych i przescza si do wd gruntowych. Masa odchodw z ogromnych, nowoczesnych fabryk hodowlanych jest niewyobraalnie wielka. Rezultat jest wic taki, e udzia hodowli w skaeniu wd jest trzykrotnie wikszy od przemysowego. Odchody w wodzie ulegaj rozoeniu przez bakterie tlenowe, ktre w takich przypadkach zuywaj tak wielkie iloci tlenu, e zostaje on niekiedy cakowicie wyczerpany z wody. A wtedy dochodzi do procesw beztlenowych, co przejawia si w zamieraniu wszelkiego ycia w wodzie. Zwikszenie udziau hodowli w gospodarstwach wiejskich powoduje, e wie przestaje by owym przysowiowym azylem czystoci i zdrowia. Od kilkunastu lat na wsiach polskich wzrasta zastraszajco liczba zachorowa na raka odka. Badania wskazuj, e przyczynia si do tego nadmierne polewanie pl gnojowic, szczeglnie z hodowli trzody chlewnej, oraz przesczanie si jej do wd gruntowych a stamtd do studni wiejskich. Katastrofa ekologiczna, ktra zawisa nad wspczesnym wiatem, moe by wskutek tego bardziej trywialna ni biblijny potop. Teraz bowiem nie grozi nam ju, e utoniemy w deszczwce, a raczej w wiskim moczu.

Wyrb lasw na tereny pastwiskowe


Oprcz wody najbardziej zagroonymi zasobami naturalnymi s obecnie lasy. We wspczesnej cywilizacji stale wzrasta zapotrzebowanie na drewno jako budulec i surowiec do wyrobu papieru i dlatego wyrb lasw dokonuje si w skali alarmujcej. Ten fakt jest na og powszechnie wiadomy, natomiast mniej ludzi wie, e jeszcze wiksze zagroenie dla lasw stanowi gospodarka hodowlana. W wielu czciach wiata wzrastajce zapotrzebowanie na tereny pastwiskowe zaspokaja si wanie kosztem wyrbu lasw. Lasy s jak wiadomo istotnym czynnikiem ksztatowania klimatu, poprawiaj stan gleby, s pucami wiata, rezerwatem dzikiej przyrody i terenem odpoczynku dla ludzi. Lasy zapobiegaj rwnie powodziom, poniewa cika lena bardzo intensywnie wchania wod deszczow, ktra nastpnie przescza si w gb ziemi, zasilajc zasoby wody gruntowej. Po najobfitszych nawet opadach, gdy na nielesistych terenach woda stoi na powierzchni lub spywa fal powodziow, to z lasw odpyw wody deszczowej jest minimalny. Dziki temu te nie ma w lasach erozji gleby. Katastrofalne powodzie w pewnych regionach Chin, zwi-

12

zane z wylaniem rzeki Jang-tsekiang, ktre zatopiy setki ludzi, a miliony zostawiy bez dachu nad gow, byy spowodowane masowym i nierozwanym wyrbem lasw. Z dwudziestu milionw hektarw lasw wycitych w Stanach Zjednoczonych w latach 1067-1975, 14 milionw hektarw zostao przeznaczonych na pastwiska. Przy obecnym stanie gospodarki hodowlanej i jej dalszych ambicjach rozwojowych, do roku 2020 wycinanie lasw w USA musiaoby by kontynuowane w dotychczasowym tempie i w dotychczasowym zakresie. Natomiast w krajach mniej rozwinitych i nie tak zasobnych w tereny lene wszystkie dostpne lasy zostayby do tego czasu wycite cakowicie. Nie mwic ju o kryzysie gospodarki drewnem i tych wszystkich gazi przemysu, ktre wymagaj uycia drewna, mona atwo przewidzie, jakie nieobliczalne zmiany klimatyczne na caym wiecie pociga to za sob. Nastpstwem braku lasw musi by niedostatek tlenu w powietrzu, podnoszenie si poziomu mrz na skutek spywania wd deszczowych nie wchonitych przez cik len, podniesienie si temperatury na caym globie i stopnienie czap lodowych na biegunach, co doprowadzioby do jeszcze wikszego odniesienia poziomu mrz i zatopienie znacznych obszarw przybrzenych. Lasy nie tylko ozdabiaj Ziemi, ale stanowi jej integraln cz, s ywotnym i niezbdnym elementem ziemskiej biocenozy. Wszystkich nastpstw ich wyniszczenia nie da si do koca przewidzie, mog nas zaskoczy zagroeniami, ktrych nie sposb sobie teraz wyobrazi.

Energochonno gospodarki hodowlanej


Aby uzyska 1 funt misa, ktry dostarcza 500 kalorii energii pokarmowej pisze F. Moore Lapp trzeba zuy 20 tysicy kalorii paliw kopalnych, gwnie na wyprodukowanie paszy. Kada kaloria biaka misa woowego, uzyskanego w hodowlach, wymaga zuycia 78 kalorii z paliw kopalnych. Zboe i fasola s pod tym wzgldem 22 razy tasze (M. i D. Pimentel 1979). Rolnictwo w przeszoci zawsze dostarczao wicej energii pokarmowej ni wynosia energia pracy i paliwa zuyta na jej wyprodukowanie. Od czasu wprowadzenia nowoczesnych metod uprawy, tzn. od kilkudziesiciu lat, energochonno rolnictwa znacznie wzrosa. Mechanizacja, nawadnianie i mineralne nawoenie wymagaj duych nakadw energii, chocia przynosz te korzyci w postaci zwyki plonw i ograniczenia wysiku ludzkiego. Do pewnego czasu byo to traktowane jako nieustanne pasmo sukcesw. Jednak zasoby energetyczne wiata, podobnie jak wody, gleby i lasw nie s niewyczerpane. Najwicej energii pochania rozrastajca si stale gospodarka hodowlana, bo zainwestowane w ni kalorie przewyszaj niewspmiernie ilo uzyskanych kalorii pokarmowych. Ponadto, w miar wyczerpywania si innych zasobw, eksploatowanych na cele hodowlane, zapotrzebowanie na energi coraz bardziej wzrasta. Intensyfikacja rolnictwa wpywa na przyspieszenie erozji gleby, co wymaga stosowania coraz wyszych dawek nawozw syntetycznych, a ich produkcja wie si z dodatkowym zuyciem energii. Obnianie si lustra wody gruntowej wymaga coraz wicej energii do jej wypompowywania z gbszych warstw ziemi, a wzrost popytu na miso zmusza do rozszerzania areaw uytkowanej rolniczo ziemi. A poniewa dobra ziemia jest ju od dawna uytkowana, to do dalszego zagospodarowania pozostaje tylko ta najgorsza. Jej przystosowanie wymaga nowych ogromnych nakadw energii na melioracje, nawoenie, produkcj i uytkowanie sprztu rolniczego itd. Uzyskiwane wic z hodowli kalorie pokarmowe s coraz drosze. Aby dalej rozwija gospodark hodowlan i przemys misny trzeba bdzie wkrtce nawadnia nie mniej ni 50% obszarw rolnych na caym wiecie. A w miar jak system irygacyjny bdzie wyczerpywa zasoby wody gruntowej, bd musiay wzrasta nakady energii na

13

jej wydobywanie z najgbszych warstw ziemi. Taka gospodarka moe trwa jeszcze najwyej 30-40 lat. Duej stanie si to fizycznie niemoliwe. Sytuacja Ziemi i jej mieszkacw spowodowana gospodark hodowlan na tak wielk skal jak we wspczesnym wiecie, wskazuje na to, e dochodzimy do granic moliwoci Ziemi nakarmienia wszystkich ludzi obecnie yjcych. Natomiast ty, ktrzy przyjd po nas, grozi gd. Denia wspczesnej generacji s zupenie nieskorelowane z fizycznymi moliwociami naszej planety. Forsowanie dotychczasowych trendw rozwoju gospodarczego wyznacza tak przyszo, w ktrej coraz mniej ludzi bdzie mogo jada do syta, a coraz wicej bdzie godowa. Opisana tu sytuacja nie jest przejaskrawiona, wyraone obawy s realne, a ich spenienie bliskie. F. Moore Lapp pisze o tym w sposb bardzo przekonujcy: Po zapoznaniu si ze wszystkimi kosztami i obcieniami obecnego systemu produkcji ywnoci, jest si zdumionym, e wikszo ludzi nie jest tego wiadoma ani tym zaalarmowana. Ja wci jestem jednakowo zdumiona. I wci od nowa ucz si tej samej lekcji, e czsto ci, ktrzy maj najwicej informacji dotyczcych podstawowych problemw spoecznych, s jednoczenie tak wdroeni do obrony istniejcego stanu rzeczy, e pozostaj lepi na oczywiste wnioski, jakie wynikaj z posiadanej przez nich wiedzy. Swoje wraenia po uzyskaniu informacji na temat rzeczywistej sytuacji ywieniowej wspczesnego wiata wyrazia Frances Moore Lapp najdokadniej we wstpie do pierwszego wydania swojej ksiki (1976). Pisaa tedy: Moje idee wydaway si tak oczywiste, e podejrzewaam, e musz si chyba myli, traktujc je jako wasne odkrycia... Czuam si jak ten chopiec z bajki, ktry zawoa: Ale przecie cesarz nie ma adnego ubrania! Dlaczego trwamy uparcie przy marnotrawieniu naszych zasobw rolnych, podczas gdy mogyby one sta si rdem zdrowego, obfitego i smacznego poywienia dla wszystkich ludzi na caej Ziemi? To przecie zupenie nie ma sensu! ywiam ukryte wtpliwoci, e chyba jednak musz si w jakim miejscu myli. Ale cesarz naprawd by nagi! Im wicej czytaam i im wicej rozmawiaam z ekspertami, tym bardziej przekonywaam si o jednoznacznej wymowie faktw. Najbardziej chyba przygnbiajcym akcentem opisu sytuacji eksploatowania przyrody i marnotrawienia jej bogactw jest to, e caa ta irracjonalna i dewastujca struktura produkcji ywnoci jest zupenie niepotrzebna, bo przecie rodzaj ludzki naley do istot rolinoernych i pokarm rolinny moe cakowicie zaspokoi wszystkie jego potrzeby.

14

STANDARDY YWIENIOWE RZECZYWISTO I POSTULATY

Dawniej, gdy szam do supermarketu, odczuwaam gbok satysfakcj z powodu dobrodziejstw naszej reklamowanej kultury. Potem zrozumiaam, e moje gusty byy przedmiotem manipulacji i jedzenie zamiast by moim najbardziej bezporednim cznikiem z ziemi ywicielk stao si zwykym towarem. (Frances Moore Lapp Diet for a Small Planet)

Pokarm jako towar


Pojcie postpu kojarzy si obecnie na wszystkich kontynentach gwnie z postpem technicznym i ekonomicznym, a znacznie rzadziej z postpem kulturalnym i humanitarnym. W rezultacie coraz wiksza liczba ludzi chce mie coraz wicej wszystkiego coraz wicej produkowa i coraz wicej konsumowa. Nie zawsze jednak sia ekonomicznej ekspansji pozostaje we waciwej proporcji do potrzeb i brakw. Przeobrazia si bowiem w pewn inspiracj autonomiczn, w lepy imperatyw produkcyjny, ktry w miar zaspokajania potrzeb nie tylko nie maleje, ale coraz bardziej si nasila. I to zarwno w odczuciach jednostek, jak i w skali przedsibiorstw, instytucji, krajw i kontynentw. Poniewa prawidowoci ekonomiczne uzyskay wymiar siy autonomicznej, ich dziaanie wymyka si z zasigu wiadomej kontroli. Przejawem tego s przypadki, kiedy wyzwalaj si dziaania destruktywne, wymierzone przeciwko ludziom i ich rodowisku. W istocie bowiem o cennoci produkcji decyduje przede wszystkim skorelowanie jej struktury z rzeczywistymi potrzebami i uwzgldniajce gradacj tych potrzeb. W przeciwnym razie jest to produkcja irracjonalna, ukierunkowana na wytwarzanie rzeczy pseudopotrzebnych, a ignorujca te naprawd niezbdne. W kadym roku na caym wiecie rodzi si okoo 100 milionw ludzi. Podstawowe potrzeby kadego z tych przybyszw s naturalne i skromne: chc mie przede wszystkim czyste powietrze do oddychania, czyst wod do picia i na co dzie zdrowy, nieskaony pokarm. Jest im to niezbdnie potrzebne do prawidowego rozwoju fizycznego i psychicznego. Niedostatkw w tym zakresie nie zrekompensuj najbardziej nawet wyrafinowane osignicia technicznej cywilizacji. Z najnowszych bada ywieniowcw i dietetykw wynika, e z pokarmw rolinnych, rozwanie dobieranych i urozmaiconych, mona uzyska wszystkie wartoci pokarmowe potrzebne do ludzkiego ycia, zdrowia i rozwoju. Coraz bardziej wzrasta i upowszechnia si

15

przekonanie, e jedynie prawidowy i korzystny jest sposb odywiania bezmisny. to ustalenie rzutuje bardzo znaczco na spraw produkcji ywnoci. Uzasadnia postulat zupenej zmiany struktury wytwarzania ywnoci i dziki temu wyeliminowania wielu ekologicznych zagroe i ekonomicznych nieprawidowoci. O rozmiarach marnotrawstwa w obecnie funkcjonujcym systemie gospodarki ywieniowej wiadczy na przykad takie zestawienie: Jeden akr uprawy brokuw dostarcza 10 razy wicej kalorii, biaka i niacyny (wit. B3) ni woowina wyprodukowana na tym samym kawaku ziemi. Ziemia rodzca brokuy dostarcza 24 razy wicej elaza, 80 razy wicej witaminy B-1 i B-2, 650 razy wicej wapnia i 9500 razy wicej witaminy A. (K. Akers 1983). W ksice Od ananasa do ziemniaka Irena Gumowska pisze o brokuach, e s atwiejsze w uprawie, smaczniejsze i bogatsze w wartoci odywcze ni kalafiory. Brokuy s tym wobec kalafiorw, czym saata krucha wobec masowej. Oto inny przykad: Zbir owsa z jednego akra dostarcza 2700 Mcal. Ten sam owies wykorzystany jako pasza ma warto pokarmow tylko 100 Mcal. A wreszcie ten sam 1 akr wykorzystany jako pastwisko daje w postaci woowiny tylko 10 Mcal (K. Akers 1983). Wspczesna produkcja ywnoci, zarwno w zakresie doboru uprawianych rolin, jak i hodowli oraz technologii spoywczej, poday i dystrybucji pokarmw, inspirowana jest gwnie prawidowociami natury ekonomicznej. Prowadzi to niejednokrotnie do rozbratu midzy tym, co si nazywa pokarmem dla ludzi, a zaspokajaniem rzeczywistych ludzkich potrzeb pokarmowych. Ekonomicznie zdominowany system produkcji ywnoci ingeruje bardzo gboko w podstawowe elementy ycia, jakimi s pokarmy i czyni je tylko towarem. Ich warto mierzy si gwnie kryteriami rynkowymi, a w mniejszym stopniu zdrowotnymi. Podniesienie opacalnoci handlu ywnoci atwo uzyskuje si przez zaspokajanie potrzeb doznaniowych kupujcych. Gdy produkty ywnociowe staj si towarem, ich zwizek z walorami zdrowotnymi i odywczymi znacznie si rozlunia. Drugim warunkiem opacalnoci handlu ywnoci jest trwao sprzedawanych towarw. Aby je uchroni przed psuciem, ywno zostaje poddawana procesom przetwarzania i rafinacji. czy si to na og z niszczeniem lub usuwaniem wielu cennych skadnikw, na przykad witamin i substancji mineralnych. Ponadto dodaje si skadniki konserwujce i inne, apelujce do gustw doznaniowych klienta, takie jak zapach, smak, barwa. A s to najczciej substancje chemiczne. Natomiast z odebranych poprzednio witamin i mineraw wracaj czasem tylko niektre, te bardziej znane o jakie klient mgby si upomnie, a mniej znane zostaj na og pominite. Miso jako towar kupowane jest chtnie, jego brak na rynku powoduje gbokie niezadowolenie nabywcw. Dlaczego tak si dzieje, dlaczego brak innego towaru nie wywouje tak gwatownych protestw? Przyczyn jest kilka. Pierwsza z nich to zasugerowanie si lansowanymi do niedawna powszechnymi opiniami dietetycznymi i gboko zakorzenionym przekonaniem, e jest ono niezbdnym skadnikiem ludzkiej diety. Ta sugestia sprawia, e niekiedy ci, ktrym miso nawet nie suy, czuj si bez niego sabi i chorzy. Drug jest to, e wdroenie do jadania misa od dziecistwa ksztatuje nawyki smakowe i wyzwala mechanizmy aknienia charakterystyczne dla naogu, to znaczy, e apetyt na nie wzrasta bez wzgldu na ujemne skutki dla organizmu. Trzeci przyczyn jest tradycja kulinarna i stereotypy jedzeniowe. Wszystkie one tworz razem trudn do sforsowania barier psychiczn. Ponadto w klimacie obyczajowym wspczesnego wiata istnieje co w rodzaju mowy na miso. Jest ono dumnym znamieniem pozycji spoecznej pokarmem prestiowym. Jadajcy duo misa czsto chlubi si tym, podobnie jak mieszkacy Borneo chlubi si iloci przytroczonych na pasku, uwdzonych gw ludzkich. Do tego misowego snobizmu odwouj si reklamy amerykaskie firm sprzedajcych miso. Pamitam reklam pisze Lapp siedmiodolarowych stekw, zamieszczon w pewnym elitarnym magazynie: Kupuj te steki, jeeli chcesz zrobi wraenie na swoim szwagrze! Tak jak picie coca-coli i noszenie Levisw, tak jadanie woowiny jest symbolem amerykaskiej way of life, naladowanej

16

od Tugucigalpa a do Tokio. Awansujca rednia klasa miejska, przyjmujc diet misn, manifestuje w ten sposb swoje dalekie odejcie od obyczajw wsi, gdzie jadali ry, ryb i jarzyny. Pod wpywem amerykaskich wzorw konsumpcja misa wzrasta i w tych krajach, gdzie dieta tradycyjnie od wiekw bya jarska. Przykadem jest Japonia, w ktrej jeszcze do 1950 roku miso stanowio 20% japoskiej diety i ta ilo stale wzrasta. Konsekwencje dla zdrowia mieszkacw tego kraju s wrcz alarmujce, a reakcj na to jest wanie makrobiotyka popularyzowana przez Georga Ohsaw. Nakania on usilnie swoich rodakw, aby zaniechali nowych, zgubnych, jak si okazao, obyczajw dietetycznych i zaleca jako pokarm podstawowy pene ziarna zb z dodatkiem jarzyn, nasion sezamowych i fermentowanych przetworw z soi (miso i tamari). W sytuacji biernego i bezrefleksyjnego uwikania w schematach obyczajowojedzeniowych koniecznoci staje si wiadomy i przemylany wybr nowej diety dla siebie. Diety korzystnej zarwno dla wasnego zdrowia, jak i dajcej szans przetrwania naszej uciemionej, znkanej Planecie. Niektrzy pisze Lapp nazywaj takie pogldy nierealistycznymi, marzycielskimi czy idealistycznymi. Odpowiadam im wtedy, e to wanie my jestemy w peni wiadomi rzeczywistego kryzysu Planety i naszych wasnych moliwoci dokonania odpowiednich zmian i dlatego to my wanie jestemy realistami. Natomiast ci, ktrzy wierz, e powinien by kontynuowany obecny system marnotrawstwa i destrukcji, ci wanie s pozbawieni poczucia rzeczywistoci, to oni s marzycielami. No bo jake mona mwi realistycznie o intensyfikacji gospodarki hodowlanej, kiedy potrzebne do tego zasoby s ju na wyczerpaniu. W zwizku z tym, e miso stao si obecnie towarem numer jeden, towarem pierwszej potrzeby, na wspczesnych rynkach wiatowych wystpuje cisa, dwukierunkowa zaleno midzy struktur poday ywnoci, a postaw nabywcw, ktra z kolei ksztatuje struktur popytu. wiadomo zarwno producentw jak i klientw zostaa ujta w ramy podstawowych prawidowoci ekonomicznych: rynek domaga si misa, wobec tego producenci staj si wszelkimi sposobami go dostarczy. Potem wyprodukowany towar musi zosta sprzedany, a to wywouje z kolei potrzeb reklamy, apelowania do motywacji nabywcw, aby kapita zainwestowany w hodowle i rzenie przynosi zyski. W tej sytuacji nie ma co liczy na to, e wytwrcy, powodowani trosk o zdrowie nabywcw i niepokojem o los Planety, zaczn nagle lansowa pokarm bezmisny, e zrezygnuj z hodowli, zamkn rzenie i dokonaj radykalnych zmian w strukturze upraw na korzy warzyw, owocw, orzechw itp. Prawa ekonomiczne rzdz wycznie za porednictwem twardych zasad zainwestowanych nakadw i spodziewanych zyskw. Gdyby nawet sprzedawany obecnie z zyskiem towar mia przyczyni si do zguby caego wiata, to zapewne i tak zostaby sprzedany. A gdyby jego ocalenie zaleao od zmiany poday na nieco mniej dochodow, to taka zmiana te na pewno by nie nastpia. Prawa rynku nie uwzgldniaj takich humanitarnych kompromisw. C my moglibymy na to poradzi? pyta Lapp. Czy nie lepiej wic zostawi te problemy do rozwizania ekspertom, liczc, e oni, ktrzy znaj te sprawy lepiej ni my, znajd jak rad? Jak odpowiada dalej sama na to pytanie, jest to nadzieja prna. Bo u samych podstaw naszego tragicznego pooenia ley fakt, e wanie eksperci, jako uprzywilejowani bonzowie wspczesnego wiata, s najbardziej zainteresowani zachowaniem status quo. Nie ma wic co liczy na obiektywizm ekspertw sdzc, e zaryzykowaliby naraenie swego zawodowego prestiu nag zmian lansowanych dotychczas opinii i przekona, tak samo jak na bezinteresowno i wspaniaomylno producentw i handlowcw. Tak wic pisze dalej Frances Moore Lapp rozwizania mog nadej tylko od strony ludzi mniej zablokowanych swoj pozycj, zwykych ludzi takich jak wy i ja. Odkrywamy wtedy, e moemy i mamy prawo do tego, aby uczestniczy w podejmowaniu wanych decyzji spoecznych, takich de-

17

cyzji, ktre mog przynie podane rozwizania. To co jadamy, wcza nas nie tylko w ekonomiczny, ale take ekologiczny porzdek na naszej Planecie. Od nas tylko zaley, czy bdzie to uczestnictwo bezrefleksyjne i bierne, czy wiadome i aktywne. Zmiana struktury produkcji i poday ywnoci na bardziej korzystn dla ludzi, zarwno jako nabywcw i konsumentw oraz jako mieszkacw maej Planety, mogaby si dokona jedynie przy penym zachowaniu istniejcych praw ekonomicznych. Jedn z przyczyn takiej zmiany byoby na przykad cakowite wyczerpanie surowcw, energii i innych zasobw, co uniemoliwiaoby kontynuowanie dotychczasowej produkcji. Inn przyczyn, mniej katastrofaln, a jednoczenie mogc katastrofie zapobiec, mogaby by zmiana struktury popytu. I tak wanie rewolucyjn przemian kady jest w stanie dokona z dnia na dzie na swoim talerzu. Tylko taka agodna rewolucja, wzorujca si na taktyce Mahatmy Gandhiego, jako batalia o prawo jadania zdrowego pokarmu i o prawa do dalszego harmonijnego rozwoju ludzkiego wiata, moe by skuteczna i owocna. Gdy wiat wkroczy ju w pierwsz faz katastrofy ekologicznej, nie ma sprawy bardziej naglcej ni eliminowanie tych wszystkich czynnikw, ktre do niej doprowadziy. Jeeli wic gospodarka hodowlana w tak znacznym stopniu partycypuje w eksploatowaniu i dewastacji rodowiska naturalnego, to ju to samo powinno by dostatecznie silnym uzasadnieniem zmiany dotychczasowej diety na jarsk. W tej sytuacji wahania motywowane wzgldami smakowymi, prestiowymi czy nawet kontrowersyjnymi opiniami zdrowotnymi s co najmniej niewspmierne do rozmiarw zagroenia. A pytania: je czy nie je, smakuje czy nie smakuje, posuy czy zaszkodzi byyby wrcz infantylne. Zasadnicze bowiem pytania, jakie staj nieustpliwie przed nami, to: jak dugo jeszcze Ziemia zdoa zachowa minimum swoim niezbdnych zasobw naturalnych i jak dugo zdoa wyywi wszystkich ludzi na wiecie? Na jak dugo starczy dla nich wody i chleba?

Najnowsze uzasadnienia wskaza ywienia wegetariaskiego


Na temat potrzeb biakowych czowieka oraz rde ich zaspokajania istniej rne pogldy, a wrd nich wiele rozpowszechnionych i ugruntowanych nieporozumie i bdnych mniema. Wiadomo wprawdzie, e skoncentrowanym pokarmem biakowym jest nie tylko miso, ale rwnie mleko, ser, jajka, roliny strczkowe, orzechy, ziarna oleiste, zielone licie i ziarna zboowe. Potocznie jednak mwi si i pisze, e s to biaka niepenowartociowe w przeciwiestwie do penowartociowego biaka znajdujcego si w misie. Takie rozrnienie, nie objanione do koca, moe wprowadzi w bd, bo sugeruje, e miso zawiera jaki inny rodzaj biaka, lepszy i cenniejszy. W rzeczywistoci za wszystkie biaka, zwierzce i rolinne skadaj si z tych samych aminokwasw, tylko w rnych kombinacjach, i jako integralny skadnik ywych organizmw wystpuj w caej przyrodzie oywionej. Jak wiadomo, biaka proste, czyli proteiny, skadaj si ze zwizkw organicznych zwanych aminokwasami, ktrych jak si obecnie przyjmuje jest 22. Ta ograniczona liczba aminokwasw wchodzi w skad nieograniczonej iloci rnych kombinacji, std niewyobraalna rnorodno biaek. Kada tkanka w organizmie ludzkim, zwierzcym czy rolinnym zbudowana jest z biaka o innej strukturze. Odmienne biaka wchodz w skad mini, koci, krwi, enzymw, nerww, bon itp. Co wicej, kady osobnik reprezentujcy jakikolwiek gatunek rolinny czy zwierzcy ma rwnie nieco odmienn struktur czstek biaka zalen od jego indywidualnego genotypu. Nasz ukad trawienny kade otrzymane biako, zwierzce czy rolinne, musi rozoy na pojedyncze aminokwasy, poniewa aden organizm nie wcza do swojego ciaa czsteczki

18

obcego biaka. Nastpnie ulegaj one ponownemu zestawieniu i swoistemu przebudowaniu na typ zwizku waciwego dla danego organizmu. Roliny zielone uzyskuj biao dziki asymilacji dwutlenku wgla z powietrza i azotu z gleby. Wszystkie ssaki przeuwajce maj wasn fabryk biaka, jak jest ich pierwszy odek wacz. W nim, bdcym pewnego rodzaju kadzi fermentacyjn, wytwarza si z zielonej paszy biako drobnoustrojowe przy wspudziale bakterii i pierwotniakw. To biako przechodzi potem do waciwego odka, gdzie zostaje strawione. Organizmy rolinne syntetyzuj wszystkie aminokwasy biakowe (aminokwasy endogenne), natomiast zwierzta i ludzie tylko cz z nich, pozostae za musz by im dostarczone w pokarmie. S to tak zwane aminokwasy egzogenne. Ludzki organizm nie potrafi syntetyzowa omiu spord aminokwasw potrzebnych do syntezy biakowej. S nimi: lizyna, tryptofan, leucyna, izoleucyna, walina, treonina, metionina i cystyna (tzw. aminokwasy siarkowe) oraz fenyloalanina. Te aminokwasy egzogenne nosz symbol EAA (essential amino acids). Na podstawie dotychczasowych bada ustalia si opinia, e oprcz jajek i mleka nie ma pokarmw zawierajcych wszystkie osiem aminokwasw egzogennych. Najnowsze badania ujawniaj jednak obecno kompletu aminokwasw w pewnych podstawowych ludzkich pokarmach rolinnych, do ktrych naley ry. Jednak obecno wszystkich aminokwasw w jednym pokarmie wcale nie jest niezbdnym warunkiem syntezy biakowej. Komplet aminokwasw uzyskuje si jadajc rne pokarmy rolinne, z ktrych jedne zasobne s w lizyn, inne w metionin, a jeszcze inne w tryptofan czy leucyn. Na warto spoywanego biaka wpywa jego ilo, ktra musi by na tyle dua, aby pokry budulcowe zapotrzebowanie organizmu, ale nie za due, aby nie obcia niepotrzebnie organw trawiennych i wydalniczych. O jakoci spoywanego biaka decyduje natomiast stopie jego przyswajalnoci, oznaczany symbolami PER (protein efficiency ratio) lub NPU (net protein utilization). O przyswajalnoci decyduje proporcja aminokwasw egzogennych w pokarmie, niedobr lub brak jednego z nich moe by czynnikiem ograniczajcym t przyswajalno. Ilo biaka zatrzymanego w organizmie decyduje o jego tzw. wartoci biologicznej. Ilo biaka w rnych produktach nie zawsze pokrywa si z ich wartoci NPU. Najwyszy stopie przyswajalnoci ma biako jajka 94%. Na drugim miejscu pod tym wzgldem znajduje si mleko, ktrego biako jest przyswajalne w 82%. W soi biaka jest przecitnie dwa razy tyle co w misie, ale jego przyswajalno jest o jedn trzeci nisza. W sumie jednak, zjadajc rwne iloci soi i misa, wicej biaka uzyskuje si z soi. Z pokarmw zboowych (z penego ziarna) i nasion strczkowych biako jest dobrze przyswajalne. Jakkolwiek w innych warzywach biaka jest mniej, to jest ono znacznie lepiej przyswajalne. Np. biaka owoce zawieraj tylko okoo 2%, ale za to jest ono najlepiej, bo w 90% przyswajalne. W zaleceniach dietetycznych sprzed kilkudziesiciu lat, a nawet jeszcze kilkunastu, wymienia si jako prawidow norm spoycia 10-20 dag biaka dziennie. W wietle najnowszych wskaza dietetycznych optymalna ilo biaka wynosi okoo 0,47 g na kady kilogram wagi ciaa. To znaczy, e osoba waca na przykad 60 kg powinna zjada dziennie 30 g przyswajalnego biaka. A z tego wynika, e idealnym rdem biaka dla czowieka s wanie pokarmy rolinne. Nie chodzi jednak o to, aby swj jadospis ustala trzymajc w rku jakiekolwiek tabele, ktre jak wskazuj dotychczasowe dowiadczenia, okazyway si czstokro zawodne, lecz jada urozmaicony pokarm rolinny, moliwie w postaci surowej, kierujc si przy jego wyborze indywidualnym smakiem i apetytem. Ewolucja opinii na temat zdrowego ywienia zmierza w tym wanie kierunku, jakkolwiek jej rzecznicy wychodz niejednokrotnie z rozmaitych zaoe, takich np. jak makrobiotyka, wegetarianizm, teoria caoci pokarmowych dr Bircher-Bennera, czy lansowana ostatnio we Francji anopsologia. Ta ostatnia zaleca jadanie

19

pokarmw wycznie surowych, nie czonych w adne kompozycje kulinarne, lecz kady osobno, kierujc si przy ich wyborze jedynie zmysem powonienia i smaku czyli instynktem. Nie wdajc si w ocen wszystkich wymienionych tu propozycji dietetycznych, trudno jednak nie zauway, e s one wyrazem ogromnego zainteresowania nowymi dietami. A to zainteresowanie jest niewtpliwie spowodowane pogbiajc si stale nieufnoci do dotychczasowego sposobu odywiania i narzucajcym si domysem o chorobotwrczych nastpstwach konwencjonalnej, standardowej diety zachodniej. Mimo rodzcych si wtpliwoci i zastrzee, sformuowanie, e biako zwierzce ma wysz warto biologiczn od biaka rolinnego jest wci jeszcze traktowane jako nietykalny dogmat. Skd si to wzio? Ot inspiratorem by angielski uczony Thomas, ktry 1909 roku wprowadzi takie wanie sformuowanie po przeprowadzeniu serii dowiadcze na szczurach. Jego obserwacje wykazay, e podajc modym szczurom karm ze zwikszon iloci biaka zwierzcego mona przyspieszy ich wzrost i dojrzewanie. To samo dowiadczenie powtrzyli w kilka lat pniej T. B. Osborne i L. B. Mendel. Jego rezultaty ogosili w 1914 roku w czasopimie The Journal of Biological Chemistry, w artykule pt. Amino Acids in Nutrition and Growth (Rola aminokwasw w ywieniu i wzrocie). Opinia Thomasa, Osborna i Mendla zostaa oparta na wnioskach wysnutych z obserwacji laboratoryjnych zwierzt, bez szukania potwierdzenia w badaniach biochemicznych. Okrelenie wyszej wartoci biologicznej biaka zwierzcego pozostaje w obiegu i do tej pory stanowi podstawowe kryterium oceny pokarmw i wyznacznik przy ustalaniu diety. Dzieje si tak mimo tego, e pniejsze, a zwaszcza najnowsze badania midzy innymi McCaya (1943) z Cornell University dowiody, e w oglnym bilansie ycia zwierzcia przyspieszanie jego wzrostu karm wysokobiakow przynosi efekty zdecydowanie niekorzystne. Najwyszy poziom zdrowia, sprawnoci i dugowiecznoci wykazyway bowiem zwierzta dowiadczone, ktre pozostaway na niskobiakowej diecie warzywno-zboowej. Natomiast te szybko rosnce, tuste, mode szczury, choruj potem stale i yj znacznie krcej. Tyle, jeli chodzi o zdrowie i kondycj szczurw. Nas jednak najbardziej interesuje ta sprawa w odniesieniu do czowieka. Czy przeniesienie wnioskw uzyskanych z dowiadcze na szczurach na zaoenia diety ludzkiej jest suszne i uzasadnione? Ot, nie jest suszne, z tego przede wszystkim powodu, e ludzkie zapotrzebowanie na biako rni si w ogromnym stopniu od zapotrzebowania szczurw. Zasadniczym dowodem tego jest fakt, e procent biaka w mleku kobiecym wynosi 1,6, a w mleku samicy szczura 8,7. Z tego wynika, e ilo biaka potrzebna modemu szczurowi jest dla dziecka ludzkiego szeciokrotnie za dua. Wszelkie wnioski z takich dowiadcze s wic w odniesieniu do ludzkiej diety zupenie chybione. Ostatnio wiele powanych instytucji do spraw ywienia zmienia oficjalnie swoje dotychczasowe zalecenia ogranicza znacznie biao w zdrowej diecie i obnia normy jego spoycia. The Food and Nutrition Board (Instytut do Spraw ywnoci i ywienia) w Waszyngtonie ju od poowy lat szedziesitych zmniejszy zalecan ilo biaka prawie do poowy, a Midzynarodowy Kongres Gerontologw, ktry odby si w 1956 roku zada podobnego ograniczenia norm zarwno biaka jak i tuszczu. Jedno z najpowaniejszych czasopism medycznych The Lancert zamiecio w artykule redakcyjnym w roku 1959 nastpujce owiadczenie: Dawniej biako pochodzenia rolinnego zaliczane byo do gorszej kategorii i traktowane jako mniej wartociowe od biaka pochodzenia zwierzcego. Obecnie jednak rozrnienie to zostao powszechnie zarzucone. Jakkolwiek niektre biaka rolinne, brane z osobna, gdyby miay stanowi jedyny rodzaj dostarczanego biaka, mogyby mie niepen warto dla rozwoju organizmu, to jednak wiele bada wykazao, e biako zawarte w odpowiednich mieszankach produktw rolinnych umoliwia dzieciom rozwj nie gorszy ni przy odywianiu mlekiem i innymi produktami zawierajcymi biako pochodzenia zwierzcego (cytuj za Philipa Kapleau Ochrania wszelkie ycie).

20

W powyszym owiadczeniu pogld o nie gorszej jakoci biaka rolinnego zosta sformuowany jeszcze do ostronie. W kilkanacie lat pniej mwi si ju o wyszej wartoci biaka rolinnego dla zdrowia i rozwoju czowieka. Ta opinia jest podstaw metody leczenia stosowanej przez dr Bircher-Bennera i jego uczniw. Sam Bircher-Benner stwierdzi w swojej dugoletniej praktyce, e najlepsze wyniki w leczeniu diet uzyskuje si podajc chorym pokarm rolinny, bdcy poczeniem rnych produktw zboowych, warzyw, owocw, orzechw, migdaw, ktre nawzajem si uzupeniaj i poprawiaj jako poywienia. W wielu rodowiskach naukowych nastpuje ostatnio stopniowa zmiana pogldw wanie w tym kierunku. Jak ju wspomniaam, zwolenniczk takiego sposobu odywiania jest Frances Moore Lapp, a jej metoda kompletowania aminokwasw znalaza szeroki oddwik w caym wiecie. Ale i ta metoda traci stopniowo znaczenie w miar jak komplet aminokwasw egzogennych odkrywa si w coraz wikszej iloci pokarmw rolinnych. Wiadomo ju, e wszystkie aminokwasy egzogenne s nie tylko w ryu, ale rwnie w ziemniakach i brokuach, a moliwe, e wkrtce dalsze badania odkryj wrd znanych zb, warzyw i owocw kolejne takie kompletne pokarmy. Aktualnie jednak przyjmuje si, e gwarancj penego pokrycia potrzeb biakowych daje jadanie pokarmw urozmaiconych, to znaczy pochodzcych z rnych grup pokarmowych: zboa, warzyw i owocw (rnych), nasion strczkowych (fasola, groch, soja, soczewica), orzechw i nasion oleistych (sonecznik, dynia, sezam, siemie lniane). Ostatnio coraz czciej wyraane s opinie, e w ogle sprawa biaka w diecie jest rozdmuchanym, pozornym problemem. Bo jeeli dieta jest dostatecznie kaloryczna, to biaka nie moe w niej zabrakn, bez wzgldu na to czy stosuje si metod kompletowania aminokwasw, czy nie. Dieta wystarczajca pod wzgldem ilociowym nie moe spowodowa niedoborw biakowych. Jeeli jest jednostronna, uboga, to moe doprowadzi do deficytu niektrych witamin, skadnikw mineralnych czy enzymw, niezalenie od tego czy zawiera miso czy sam pokarm rolinny. Na przykad Eskimosi, ktrzy doywiaj si prawie wycznie misem, s na og zdrowi, ale ich rednia dugo ycia wynosi przecitnie nie wicej ni 30 lat. W innych rejonach wiata, gdzie podstawowym pokarmem jest polerowany ry, ludzie choruj na beri-beri. Nie jest to jednak choroba spowodowana brakiem biaka, tylko witaminy B. Biaka w takiej diecie nie moe zabrakn, bo ry pokrywa zapotrzebowanie na wszystkie aminokwasy egzogenne: na izoleucyn w 266%, a na lizyn w 265%. A one rzekomo maj by tymi ograniczajcymi aminokwasami w ryu. (Amino-acids Content of Foods and Biological Data on Proteins, 1970). Z pokarmw rolinnych moliwo niedoboru biaka przy penym zaspokojeniu kalorycznym istnieje przy diecie wycznie owocowej. A i to tylko wtedy, gdy jako pokarm podstawowy przyjmuje si od 1 do 3 gatunkw owocw. Jednake na og dieta frutariaska obejmuje, oprcz rozmaitych owocw, orzechy i nasiona jadalne, a wtedy te moe by wystarczajca. Niedoborem biaka grozi rwnie odywianie si kasaw, jako pokarmem podstawowym, dotyczy to niektrych rejonw Afryki Zachodniej. Kasawa dostarcza tylko 2% kalorii z biaka, ale tylko wtedy, gdy jadana jest jako jarzyna korzeniowa, bo licie kasawy dostarczaj ju 18% kalorii z biaka. Wbrew obiegowym uprzedzeniom i obawom, okazuje si, e wanie biako jest jednym z najatwiejszych do uzyskania skadnikw pokarmowych. O ile przy diecie ubogiej, niestarannie dobieranej, niezrwnowaonej i jednostronnej, ale majcej dosy kalorii, mona popa w niedobory witaminowe czy wapniowe lub deficyt innych mineraw i pierwiastkw ladowych, to jakiekolwiek niedobory biakowe s po prostu niemoliwe. Kady pokarm rolinny czy nabiaowy, jako substancja organiczna, zawiera pewn ilo biaka i w dostatecznej ilociowo diecie nie moe go zabrakn. Nawet F. Moore Lapp zrewidowaa ostatnio swj pogld na potrzeb kompletowania aminokwasw, co wyrazia mwic: Uzyskanie dostatecznej iloci biaka jest znacznie atwiejsze ni przedtem mylaam.

21

Wedug opinii National Redesarch Council z 1980 roku, normy ywieniowe biakowe i kaloryczne s nastpujce: dorosy mczyzna wacy okoo 80 kg potrzebuje dziennie 2700 kalorii i w tym 56 g biaka; dorosa kobieta o wadze okoo 58 kg 2000 kalorii i w tym 44 g biaka (Recommended Dietary Allowances). Istnieje obecnie sposb, ktry pozwala okreli dowiadczalnie, czy czowiek otrzymuje dostateczn ilo biaka. Jest to metoda rwnowagi azotowej. Okrela si zawarto azotu w moczu, kale i pocie. Jeeli spoycie azotu jest rwne jego utracie, to znaczy e organizm otrzymuje dostateczn ilo biaka. Takie badania przeprowadzano wielokrotnie na ludziach, ktrzy odywiali si wycznie pokarmem rolinnym. Wykazay one, e liczne, powszechnie znane, pospolite pokarmy rolinne, nawet wcale nie wyjtkowo zasobne w biako, s w stanie podtrzyma rwnowag azotow w organizmie. Takimi dostatecznymi rda biaka, podtrzymujcymi rwnowag azotow s m.in. pszenica w postaci przetworw z penego ziarna oraz kukurydza, a ry podtrzymuje rwnowag azotow nawet wtedy, gdy zjadany jest w iloci dostarczajcej tylko 1/3 dziennego zapotrzebowania kalorycznego. Podobn wartoci biakow wykazay ziemniaki. Co nie znaczy oczywicie, e wystarczy jada same ziemniaki czy kukurydz, bo przecie biako to tylko jeden ze skadnikw zdrowego poywienia. Jednak przekonanie o jego wyjtkowej doniosoci zostao ju w nauce o ywieniu przezwycione i skorygowane. Opinia, e aby by zdrowym i silnym wystarczy jada duo misa jest przemijajcym ju mitem dwudziestego stulecia, podobnie jak potoczne uznawanie misa za jedyne rdo penowartociowego biaka. Innym obok biaka, pozornym problemem diety wegetariaskiej jest niepokj o rda witaminy B-12. Pogld jakoby jedynym jej rdem byy pokarmy pochodzenia zwierzcego, jest jeszcze jednym niedokadnym, powierzchownym uoglnieniem, podobnie jak w przypadku rde biaka. Zoliwa anemia, ktrej jedn z przyczyn bywa brak witaminy B-12, znacznie rzadziej wystpuje u wegan i wegetarian ni u osb jadajcych miso. Jak zaobserwowano, zdolno organizmu do przyswajania witaminy B-12 moe ograniczy na przykad brak witaminy B-6, brak elaza lub zaburzenia w ustrojowej gospodarce elazem, a take przyjmowanie doustnych rodkw antykoncepcyjnych. Liczne badania wegetarian i wegan day i daj zawsze podobne rezultaty nie cierpi oni na niedobory tej witaminy, mimo e nie jadaj zupenie pokarmw uchodzcych za podstawowe jej rdo. Bez wzgldu na to jak dugo pozostaj na swojej diecie, poziom witaminy B-12 w ich krwi jest w pobliu niskiej granicy stanu normalnego, to znaczy troch ponad 100 pg/ml. Zaskakujcym wyjtkiem by wynik badania w jednej z wegetariaskich wsi w Iranie, gdzie u cisych wegetarian poziom tej witaminy by nieporwnywalnie wyszy, wynosi ponad 400 pg/ml. W zwizku z tym naleaoby pyta raczej o inne ni pokarmy zwierzce rda witaminy B-12. Bo przecie w rnych regionach wiata miliony ludzi s wegetarianami od pokole, a nie tylko nie ma tam epidemii z zoliwej anemii, ale nawet pojedyncze jej przypadki rzadko si zdarzaj (Das Gupta, J. B. Chatterjea and Bas, 1962). Nie ma wic wtpliwoci, e istniej jakie nierozpoznane dotychczas rda witaminy B12. Moliwe, e zawiera j wicej pokarmw rolinnych ni si obecnie sdzi. Prawdopodobne jest te, e czowiek ma tak sam zdolno wytwarzania tej witaminy w swoim przewodzie pokarmowych jak inne zwierzta rolinoerne. Pewna grupa badaczy wyizolowaa niedawno w ludzkim jelicie cienkim rodzaj mikroflory zdolnej do syntetyzowania witaminy B12 (Anonymus, 1980). Najwikszym antagonist wszystkich bakterii wytwarzajcych w ludzkim przewodzie pokarmowym witaminy, z witamin B-12 wcznie, s bakterie gnilne, ktre rozmnaaj si nadmiernie wskutek jadania duych iloci biaka zwierzcego i skoncentrowanego biaka rolinnego. Jego obecno w przewodzie pokarmowych wywouje tak inwazj bakterii gnilnych, e ograniczaj one nie tylko aktywno saprofitycznych bakterii jelitowych, ale rwnie warto pokarmow zdrowych pokarmw rolinnych.

22

Powstawaniu witamin w organizmie sprzyja zapewne rwnie czyste powietrze, ywa gleba i nieskaona woda. Na korzy tego domysu przemawia taka na przykad obserwacja, e rezusy ywice si owocami, miewaj niedobory witaminowe tylko wtedy, gdy yj w niewoli, natomiast w stanie dzikim s zawsze zdrowe. Wegetariaski sposb odywiania, ktrego pierwotn inspiracj bywaa dotd najczciej moralna niezgoda na zabijanie zwierzt i ich hodowlan udrk, uzyskuje w najnowszych wynikach bada biochemicznych i dietetycznych coraz nowe argumenty i uzasadnienia przemawiajce na jego korzy. Wi si one midzy innymi ze zmian dotychczasowych opinii o roli biaka w ludzkiej diecie i sprowadzaj si do kilku znaczcych ustale: 1) poszczeglne aminokwasy egzogenne s obecne we wszystkich pokarmach rolinnych, a syntetyzowane z nich biako ma dla organizmu ludzkiego najwysz warto biologiczn, 2) komplet aminokwasw egzogennych potrzebnych do syntezy biologicznej biaka uzyskuje si jadajc te pokarmy rolinne, ktre zawieraj uzupeniajce si aminokwasy, 3) dla prawidowego przebiegu syntezy biakowej poszczeglne pokarmy (np. zboe i fasola) nie musz by zjadane jednoczenie, bo odstp czasu moe wynosi od kilku godzin do kilku tygodni, w czasie ktrych potrzebne aminokwasy s przechowywane w tkankach i komrkach ciaa, aby w odpowiednim momencie uaktywni si i wej do syntezy biakowej, 4) najnowsze badania odkrywaj w niektrych pokarmach, uznawanych do tej pory za niepenowartociowe pod wzgldem biakowym, obecno wszystkich aminokwasw egzogennych, jak np. w ryu, brokuach i ziemniakach, 5) badania przeprowadzanie wrd ludzi odywiajcych si wycznie pokarmem rolinnym wskazuj na istnienie niezauwaalnych dotd zalet zdrowotnych takiej diety oraz jej wpywu na dugowieczno, np. plemi Hunzw yjce w Himalajach, o ktrych napisa ksik Ralph Bircher (1961), a take indywidualne dowiadczenia wskazujce na walory lecznicze odywiania bezmisnego (dr Robert G. Jackson How to be always well), 6) dieta rolinna, jak wykazay dowiadczenia (np. szkoy dr Bircher-Bernerra) ma niezastpion warto zarwno dla zachowania zdrowia, jak i w leczeniu, cikich niekiedy, schorze, 7) cechy fizjologiczne i morfologiczne organizmu ludzkiego wskazuj na jego niewtpliw przynaleno do rolinoernych (por. rozdzia W poszukiwaniu pokarmu naturalnego), 8) wegetarianizm, jako sposb odywiania oraz styl ycia i mylenia, naley do nowego, rodzcego si w nauce paradygmatu, obejmujcego rwnie biologi i medycyn, a w ich zakresie traktowanie organizmu ludzkiego jako dynamicznego, samosterujcego ukadu, a nie kartezjaskiego mechanizmu, 9) czowiek jako przedstawiciel rolinoernych ma wspln im wszystkim zdolno wytwarzania witamin w swoim przewodzie pokarmowym przy udziale bakterii saprofitycznych, 10) niekonwencjonalne metody odywiania, zalecane midzy innymi przez wegetarianizm, makrobiotyk, jog i ayurwed, znajduj potwierdzenie w badaniach naukowych. Dotyczy to rwnie zindywidualizowania ludzkich potrzeb pokarmowych (por. W. Sedlak Bioelektronika i A. Horst Ekologia czowieka;. Zbieno zalece jogi i ayurwedy z najnowszymi odkryciami w zakresie zdrowego ywienia wyraa si w publikacjach opracowywanych przez wspczesnych lekarzy i dietetykw zachodnich, zafascynowanych skutecznoci zalece staroytnych mdrcw hinduskich, ktre obalaj wiele zasad wspczesnej diety konwencjonalnej. Na przykad Ayurveda uznaje za niewskazane i szkodliwe dla 2/3 populacji ludzkiej niektre najpowszechniej jadane pokarmy, jak pomidory, miso, fermentowane sery i sl (Lad Vasant Ayurveda, The Science of Self-Healing. A Practical Guide 1985 Ayurveda, nauka o samoleczeniu, przewodnik praktyczny).

23

Stereotyp dobrego odywiania funkcjonujcy jeszcze w wielu krajach o wysokim standardzie ycia, wskutek nietrafnego pojmowania ludzkich potrzeb pokarmowych i niewaciwego ich zaspokajania, sam siebie zakwestionowa i skompromitowa plag tzw. chorb cywilizacyjnych.

Choroby zwyrodnieniowe plaga naszego wieku


Plag dawnych czasw byy epidemie chorb infekcyjnych, takich jak cholera, duma, tyfus, dyzenteria i inne, ktre dziesitkoway cae narody i regiony. Plag krajw uprzemysowionych s w dwudziestym wieku choroby nieinfekcyjne, powodowane zaburzeniami procesw fizjologicznych i uszkodzeniem organw, ktre w tych procesach uczestnicz. S to choroby zwyrodnieniowe tzw. cywilizacyjne, do ktrych nale: rak, cukrzyca, choroby sercowonaczyniowe, kamica ciowa i kamica nerkowa, uchykowato jelita grubego, zrzeszotnienie koci i hemoroidy. To one wanie stay si plag XX wieku i zyskay zasig epidemii. Ale epidemii nie tylko nie przemijajcej, ale nasilajcej si z kadym rokiem. Trwaj nieprzerwane badania i rodz si domysy majce odkry przyczyn i rdo tych chorb. Jako gwne przyczyny rozpanoszenia si i dalszego wzrostu liczby zachorowa bywaj wymieniane takie zjawiska jak: skaenie rodowiska naturalnego, stresy zwizane z napiciami ycia we wspczesnej cywilizacji, promieniowanie, telewizja, alkohol, palenie tytoniu, skonnoci dziedziczne i osobnicza podatno. Potocznie za uwaa si te choroby za nieuniknione objawy staroci. Jakkolwiek wszystkie wymienione przyczyny odgrywaj niewtpliwie mniejsz lub wiksz rol, to ostatnio coraz wiksz wiarygodno zdobywa pogld, e podstawow, pierwotn przyczyn chorb zwyrodnieniowych jest sposb odywiania si wedug standardu przyjtego w krajach wysoko uprzemysowionych. Zakada on przede wszystkim wysokie spoycie produktw zwierzcych, w tym gwnie misa i tuszczw. I to wanie ma decydujcy wpyw na powstawanie i rozwj wszystkich wymienionych dolegliwoci. Stresy jako czynnik chorobotwrczy maj na pewno due znaczenie w wystpowaniu chorb cywilizacyjnych, ale nie s przyczyn decydujc. Trudno na przykad zaprzeczy, e w czasie wojny stresy s silniejsze ni napicia zwizane z nowoczesnym sposobem ycia, a wanie w czasie dwch ostatnich wojen obserwowano niejednokrotnie znaczny spadek zachorowa na serce, raka, nerki, wtrob, cukrzyc, a nawet liczne przypadki ich wyleczenia. Na przykad w Danii w czasie pierwszej wojny wiatowej, w okresie blokady alianckiej, umieralno wrd ludnoci spada o okoo 30% w stosunku do poprzednich 20 lat. Ale wanie wtedy cay kraj pozostawa na diecie mleczno-rolinnej. To samo zjawisko miao miejsce w Norwegii podczas II wojny wiatowej, gdy zostay przez okupanta wprowadzone ograniczenia w spoyciu misa. Przeciwko traktowaniu jako przyczyny podstawowej tych chorb skonnoci dziedzicznych przemawia fakt, e imigranci z krajw rozwijajcych si, gdzie chorb zwyrodnieniowych prawie si nie spotyka, ju po kilku latach pobytu w ktrym z krajw zachodnich i przejciu na tamtejsz diet, zapadaj na wszystkie wymienione schorzenia. Palenie tytoniu niewtpliwie fatalnie wpywa na oglny stan zdrowia i choroby ukadu krenia, ale wrd zachorowa na raka bezporednie znaczenie ma ono tylko w przypadkach raka puc i krtani. Na inne rodzaje raka choruj za jednakowo zarwno palcy, jak i niepalcy. Jednak na raka puc siedem razy czciej zapadaj ci palacze, ktrzy maj podniesiony poziom cholesterolu we krwi ni ci, u ktrych cholesterol pozostaje w granicach normy. Gdyby byo tak, jak twierdz niektrzy, e pierwotn przyczyn chorb zwyrodnieniowych jest osobnicza podatno, to zupenie nie daoby si wytumaczy, dlaczego ta osobnicza po-

24

datno tak wzmoga si i umasowia w cigu ostatnich kilkudziesiciu lat we wszystkich krajach wysoko uprzemysowionych, a oszczdzia kraje nierozwinite. Za najbardziej prawdopodobn przyczyn tych chorb mona uzna przyjt powszechnie na zachodzie diet wysokobiakow i wysokotuszczow. wiadcz o tym rwnie wyniki dowiadczenia Mc Carrisona (por. Winiewska-Roszkowska 1988). Na pierwszym miejscu pod wzgldem liczby zgonw znajduj si obecnie choroby sercowo-naczyniowe, rozwijajce si na podou miadycy naczy. Zwizek zachodzcy midzy miadyc a jadaniem misa jest ju powszechnie znany i przez nikogo niekwestionowany. W krajach uprzemysowionych nie ma waciwie ludzi, ktrzy nie mieliby miadycy, a rnice polegaj tylko na stopniu jej zaawansowania. Miadyc maj nawet zupenie modzi ludzie, a take dzieci. Istniej wprawdzie rne teorie dotyczce mechanizmw tworzenia si miadycy, ale nikt nie neguje decydujcego znaczenia, jakie w procesie jej powstawania odgrywa jadanie misa. Do niedawna mniemano, e gwn przyczyn miadycy jest nadmiar tuszczu w diecie i lekarze zalecali swoim pacjentom jadanie misa tylko chudego, co jednak nie wpyno znaczco na popraw sytuacji w tym zakresie. Ostatnio coraz wicej zwolennikw zyskuje pogld, e podstawow przyczyn miadycy jest nadmiar biaka i niedobr witaminy B-6. Doniesienia popierajce ten pogld zostay zebrane prze E. Grubergera i Stephena A. Raymonda w ksice pt. Beyond Cholesterol, wydanej w Nowym Jorku w 1981 roku. Sugestie autorw ksiki id w nastpujcym kierunku. Metionina, jeden z aminokwasw zawsze obecna w biaku, rozpada si w procesie trawienia na homocystein, a potem nastpuj dalsze jej przeksztacenia. Jednak w pewnych przypadkach chorobowych homocysteina nie ulega ju dalszym przeobraeniom, tylko gromadzi si we krwi i zostaje wydalana razem z moczem. Ta choroba nosi nazw homocistonuria. Osoby cierpice na ni umieraj na serce w bardzo modym wieku, czsto w cigu pierwszych 10 lat ycia, z powodu cikiej miadycy. Nastpnie odkryto, e do dalszego przeksztacania si homocysteiny niezbdna jest witamina B-6. I wanie u osb cierpicych na choroby wiecowe stwierdza si jednoczenie wysoki poziom homocysteiny i niski poziom witaminy B-6. Wiadomo rwnie, e podatno na choroby serca wzrasta pod wpywem palenia papierosw i przyjmowania doustnych rodkw koncepcyjnych, poniewa jedno i drugie redukuje poziom witaminy B-6 w organizmie. W wietle tej teorii podstawowym, pierwotnym powodem miadycy jest jadanie misa jako pokarmu wysoko-biakowego zawierajcego metionin, a jednoczenie ubogiego w witamin B-6. W zwizku z tym metionina nie ulega stosownym przeksztaceniom, proces jej trawienia ogranicza si do przemiany w homocystein, co w konsekwencji prowadzi do choroby serca. Autorzy ksiki Beyond Cholesterol postuluj wic, aby w celu zapobieenia miadycy ograniczy spoycie biaka, a jada wicej pokarmw zawierajcych witamin B-6. Jak wiadomo, biaka najwicej jest w misie, a witaminy B-6 w pokarmach rolinnych. Jest tona jednak bardzo wraliwa na podgrzewanie i w wysokiej temperaturze dugiego gotowania atwo ulega zniszczeniu. Witamina ta wystpuje wprawdzie i w niektrych gatunkach misa, ale w czasie gotowania czy smaenia, ktrego ono wymaga, traci swoj warto. Natomiast pokarmy rolinne, szczeglnie zasobne w t witamin mona jada na surowo, albo po nieznacznej obrbce termicznej. Nale do nich: marchew, kapusta, rzodkiewki, saata, banany, jabka, pomidory, orzechy, ziemniaki, soja, groch i fasola. Najbardziej zalecane s takie pokarmy, w ktrych wystpuje korzystna proporcja witaminy B-6 do metioniny, nazwana wartoci H. Na licie pokarmw przeciwmiadycowych pierwsze miejsce zajmuj: marchew, kapusta, saata, ziemniaki, rzodkiewki i pomidory, a z owocw awokado, pomaracze i banany (10). Na drugim miejscu s: jabka, rzepa, pietruszka, szpinak i dynia (5-9,9), dalej znajduj si brokuy, szparagi, kalafior, ry, brukselka, selery, soczewica, groch, orzechy laskowe (3-4,99). Potem jczmie, kukurydza, fasola, ogrki, licie buraczane i pieczywo z penej mki pszennej (2-2,99). Bliej koca tej listy znajduj si

25

pokarmy majce ju dziaanie odwrotne tzn. miadycorodne: wtroba woowa, nerki woowe, drode (1-1,99). Na jeszcze dalszym miejscu s: szynka, kurczta, pene mleko, woowina, chleb ytni, grzyby (0,5-0,99), a ju na samym kocu maso, sery, jajka, fldry, migday, odtuszczone mleko (0-0,49). Istniej wprawdzie jeszcze inne teorie dotyczce miadycy, ktre podaj jako przyczyny jej powstawania nadmierne spoycie cukru, nasyconych tuszczw, pokarmw z du zawartoci cholesterolu lub palenie papierosw. Spory trwaj, ale pewne ustalenia nie s ju kwestionowane, panuje co do nich powszechna zgoda lekarzy i dietetykw. Naley do nich opinia o szkodliwoci spoywania produktw zwierzcych, tzn. misa, jajek, sera tustego i mleka. Zgoda panuje rwnie co do tego, e dieta wegetariaska oparta na caociowych nieprzetwarzanych pokarmach rolinnych cakowicie zapobiega powstawaniu miadycy, a nawet czasem odwraca jej skutki. Rakiem nazywa si nowotwr zoliwy, rozwijajcy si poza kontrol reszty organizmu. Jednym z pierwszych, ktry dostrzeg zwizek zachodzcy midzy rakiem a diet by dr Max Gerson. Jeszcze w latach 1920-1930 stosowa on terapi opart na diecie. Wykluczaa ona miso, ryby, jajka, maso i inne pokarmy wysokobiakowe i tuste, a take alkohol i tyto. Dr Gerson zaleca swoim pacjentom soki owocowe i warzywne oraz przyrzdzanie zup z mieszaniny warzyw. Wielu w tamtych czasach uwaao go za znachora lub szarlatana, ale jego kuracja w tak licznych przypadkach okazaa si skuteczna, e trudno byo zupenie j zlekceway. Dr Gerson zebra obszern dokumentacj o swoich wyleczonych pacjentach, ktr w roku 1962 opracowa i wyda S. J. Haught w Londynie, a w Kalifornii w roku 1979 ukazaa si odbitka z tego opracowania. Przypadki wyleczenia raka diet rolinn, a cilej diet surwkow, zdarzaj si do dzisiaj, tyle e raczej na osobist odpowiedzialno chorego i jego rodziny, bez patronatu medycyny oficjalnej. Na podstawie ksiki Eydie Mae mona sdzi, e nie s to przypadki odosobnione. W ksice tej opisana jest historia prze biegu takiej wanie kuracji uwieczonej penym sukcesem w przypadku raka piersi. Z przypadkami leczenia nowotworw z diet rolinn mona si spotka rwnie w Polsce. Kilka lat temu pani Grayna Koodziej wyleczya swoj matk z raka umiejscowionego pod wtrob. Oprcz diety surwkowej, podawaa chorej krople z nalewki czosnkowej i nalewki z korzenia pokrzywy. Kuracja trwaa p roku i rak znikn. Innym sygnaem jest doniesienie dr Stanisawa Szantera, ktry utrzymuje, e przed rakiem chroni niezawodnie biologicznie czynna witamina C (kwas I-askorbionowy i sabszy od niego kwas d-izoaskorbinowy) podczas gdy pozostae kwasy askorbinowe, chocia te nosz nazw witaminy C, nie maj biologicznej wartoci leczniczej. Dr Szanter twierdzi, e w warunkach naturalnych, w rodowisku nieskaonym, organizm ludzki sam wytwarza t witamin, ktra ma wszechstronne dziaanie immunologiczne. Uzbraja fagocyty i makrofagi do obrony organizmu przed bakteriami chorobowymi i przed neocytami rakowymi. Jednak w warunkach wspczesnej cywilizacji, gdy czowiek pije skaon wod, oddycha zanieczyszczonym powietrzem i ywi si nienaturalnym, zdenaturowanym pokarmem, organizm traci zdolno do wytwarzania tej dobroczynnej witaminy czciowo lub zupenie i pozostaje bezbronny wobec inwazji chorb infekcyjnych i nowotworowych. Wyniki niektrych bada potwierdzaj zaleno midzy rakiem a diet. Na przykad: myszy otye cierpi znacznie czciej na rnego rodzaju nowotwory, zwierzta karmione wysokokalorycznie s bardziej podatne na nowotwory, a ograniczenie im kalorii w jedzeniu daje czsto wyranie pozytywne efekty lecznicze, podobne nastpstwa chorobowe jak nadmierna kaloryczno diety powoduje dieta wysokobiakowa i wysokotuszczowa. Obok chorb serca i raka najczstsz przyczyn zgonw w krajach uprzemysowionych jest cukrzyca. Bezporednim powodem cukrzycy jest wzgldny brak insuliny, hormonu trzustki, ktry reguluje przemian wglowodanw w organizmie. Pociga to za sob wyszy

26

od normalnego poziom cukru we krwi. Podejmowane ostatnio prby leczenia cukrzycy diet bezmisn daj obiecujce rezultaty. Musi to by dieta zasobna w bonnik i wglowodany, a wic dieta rolinna, z zupenym wykluczeniem misa lub znacznym jego ograniczeniem. Oto przykad. U 20 nieotyych chorych na cukrzyc, z ktrych wszyscy byli na kuracji insulinowej, zastosowano diet bogat w bonnik i w ktrej 70% kalorii pochodzio z wglowodanw. Ju po 16 dniach z 10 pacjentw, ktrzy otrzymywali mniej ni 20 jednostek insuliny dziennie, dziewiciu mogo zaniecha przyjmowania insuliny (J. W. Anderson, K. Ward, 1979). Skuteczno takiej kuracji w przypadku cukrzycy polega na tym, e dostarcza ona, tak jak to jest w zaoeniu diety wegetariaskiej, znacznie wiksze iloci wglowodanw w postaci tzw. kompleksw wglowodanowych. Te za mona uzyska tylko z naturalnych, nieprzetwarzalnych pokarmw rolinnych, to znaczy ze wieych owocw i warzyw oraz z caych ziaren zb w postaci kasz gruboziarnistych i razowej mki. Ich powolne trawienie umoliwia stopniowy, spokojny przepyw glukozy do krwi. Inn jeszcze zalet lecznicz diety wegetariaskiej jest dobre zaopatrzenie organizmu w bonnik, skadnik niezbdny dla ludzkiego zdrowia. Brak bonnika w diecie jest jedn z przyczyn uchykowatoci jelita grubego (diverticulosis) oraz hemoroidw i zapalenia wyrostka robaczkowego. Poredni wpyw braku bonnika daje si rwnie zauway i w takich dolegliwociach jak otyo, rak, choroby krenia i cukrzyca. Liczne badania wykazuj, e na diecie wysokobiakowej organizm ludzki traci wap. I to nawet wtedy, gdy poza tym jada si pokarmy zasobne w wap. Jak wynika z dowiadcze, zachodzi cisy zwizek midzy nadmiarem biaka a zrzeszotnieniem koci (osteoporosis). Oto przykad. Badany otrzymywa codziennie 36 g azotu, to znaczy racj wystarczajc do syntezy biaka w iloci znacznie przekraczajcej dzienne zapotrzebowanie. Efektem tego bya utrata tkanki kostnej wynoszca rocznie okoo 4% masy szkieletowej. Jakkolwiek wikszo osb jadajcych skoncentrowane biako nie spoywa go a tak duo, to jednak utrata nawet 1% masy szkieletowej rocznie powoduje ju na przykad w wieku 60 lat znaczny stopie zrzeszotnienia koci. Wniosek z tego dowiadczenia zosta sformuowany w nastpujcy sposb: Zrzeszotnienie koci wydaje si by nieuniknionym nastpstwem diety wysokobiakowej (L. H. Allen, E. A. Odoye, S. Margen, 1979). Standard ywieniowy przyjty w krajach zachodnich narzuca diet, ktra ma niewiele wsplnego z potrzebami ludzkiego organizmu i prowadzi do zwyrodnienia procesw organicznych i do licznych chorb. Wegetarianizm natomiast postuluje powrt do naturalnej diety ludzkoci, diety umoliwiajcej uniknicie chorb zwyrodnieniowych i zapewniajcych zdrowie oraz dalszy prawidowy rozwj ludzkiego gatunku. Jakkolwiek ostatnio medycyna poczynia znaczne postpy w walce z chorobami, to ich liczba jest wci ogromna, a prby leczenia pocigaj za sob niewiarygodnie wysokie i wci wzrastajce obcienia finansowe. Na przykad w Stanach Zjednoczonych w 1981 roku suma wydatkowana na leczenie szpitalne wyniosa 274 miliardw dolarw. Wszystko wskazuje na to, e bd one w dalszym cigu rosy nie tylko tam, ale na caym wiecie. Mona rwnie przewidywa, e koszty zwizane z gruntownym przedstawieniem produkcji ywnoci na wytwarzanie pokarmw potrzebnych ludziom do zachowania zdrowia i dugowiecznoci, na pewno nie przekrocz obcie zwizanych obecnie z gospodark hodowlan oraz leczeniem ludzi chorujcych na skutek nieprawidowego odywiania.

W poszukiwaniu pokarmu naturalnego


Naturalny pokarm ludzki to pokarm speniajcy trzy warunki. Pierwszy, podstawowy zakada, e jest to pokarm dostosowany do fizjologicznych wymogw organizmu ludzkiego, a nie jakiegokolwiek innego gatunku, np. drapienikw albo trawoernych. Drugi, e jest to

27

pokarm peny, przemysowo nie przetworzony. I trzeci, e jest to pokarm rolinny, ktry dojrzewa w naturalnych warunkach, optymalnych pod wzgldem rodowiskowym i uprawowym. Naturalny pokarm ludzki musi uwzgldnia metaboliczne moliwoci ludzkiego organizmu, by dostosowany do anatomicznie i fizjologicznie wyznaczonych warunkw przetwarzania substancji pokarmowej w przewodzie trawiennym i przyswajania jej przez tkanki i krew. Cechy anatomiczne i fizjologiczne ludzkiego organizmu wiadcz jednoznacznie o naturalnym przystosowaniu do pokarmu rolinnego. Oto niektre z nich. Uzbienie ludzkie posiada dobrze rozwinite siekacze, a trzonowce przystosowane s do rozgniatania i rozcierania pokarmu, podobnie jak u owocoernych map, podczas gdy u drapienikw siekacze s sabo rozwinite, a trzonowce ostre, dugie i spiczaste jak szable. Ludzkich zbw nie przypominaj zupenie. lina misoercw nie zawiera ptialiny przeznaczonej do trawienia skrobi, a jej odczyn jest kwany, podczas gdy lina ludzka jest alkaliczna, a podstawowy jej enzym to wanie ptialina (amylaza). odek drapienikw wydziela 10 razy wicej kwasu solnego ni odek rolinoercw, a jelito ich jest trzy razy dusze od tuowia, podczas gdy jelito rolinoernych (w tym ludzkie) jest dusze od tuowia dwanacie razy. Wtroba ludzka, podobnie jak u wszystkich rolinoercw, jest znacznie mniej aktywna i jest w stanie usun z organizmu 10 do 15 razy mniej kwasu moczowego ni wtroba drapienikw. Wrd ssakw naszej Planety mona wyrni kilka rodzajw, rnicych si genetycznym przystosowaniem do rozmaitych pokarmw. S wrd nich trawoerne przeuwacze, misoerne drapieniki oraz owocoerne mapy. Ludzi zalicza si do wszystkoernych, ale nieporozumieniem jest obejmowanie tym okreleniem rwnie i misa, poniewa jak wynika z genetycznych cech ludzkiego ukadu trawiennego, do trawienia misa czowiek nie ma odpowiednich warunkw fizjologicznych ani morfologicznych. Owa wszystkoerno odnosi si tylko do rozmaitoci pokarmw rolinnych, to znaczy: zb, warzyw, owocw, niektrych zi i lici, nasion strczkowych i oleistych, orzechw. Obyczaj jadania misa, rozpowszechniony obecnie w ogromnej czci wiata, stwarza sytuacj, w ktrej amie si podstawowe prawidowoci naturalnego przystosowania ywieniowego ludzi i zwierzt. Istota rolinoerna, jak jest czowiek, ywi si misem, a swoim przyrodzonym, rnorodnym pokarmem rolinnym karmi hodowlane zwierzta trawoerne. Efektem tego s choroby zarwno ludzi, jak i nieszczsnych przeuwaczy. Drapieniki, ktre w tej sytuacji odgrywaj rol konkurentw ludzi, czowiek wyniszcza konsekwentnie i nieustpliwie. A wszelkie ptactwo, wszystkie ryby i cokolwiek chodzi po Ziemi, chce zjada tylko sam! W zwizku z tym nastpuje niebezpieczne zachwianie proporcji w populacji rnych gatunkw warunkujcych rwnowag ekologiczn w ziemskiej biocenozie. Czowiek rozmnaa nieograniczenie te gatunki zwierzt, ktrych miso mu smakuje, a bezwzgldnie, cho niepozornie, tpi pozostae, w ktrych misie nie znajduje upodobania. Rozwija i unowoczenia hodowle zwierzt, bdcych dla niego rdem pokarmu nienaturalnego, natomiast uprawy rolin jadalnych mogcych by doskonaym rdem penowartociowego naturalnego pokarmu ludzkiego, s systematycznie degradowane nienaturalnym, tzn. chemiczno-toksycznym nawoeniem i pielgnowaniem, a potem przeznaczone w 90% na nienaturaln pasz dla hodowlanych zwierzt. Ludzki pokarm rolinny w peni naturalny musi by zrnicowany i dostosowany do indywidualnych potrzeb kadego czowieka. Poniewa kady czowiek jest osobnikiem genetycznie niepowtarzalnym, dlatego rodzaj jedzenia, smak i apetyt s spraw bardzo osobist. Na przykad jedni wol pokarmy z przewag zb, a innym bardziej odpowiadaj warzywa lub owoce. Kolejnym warunkiem tego, aby pokarm mona byo uzna za naturalny, jest ograniczenie do niezbdnego minimum jego przemysowego i kulinarnego przetwarzania. Technologia

28

spoywcza dokonuje czsto na surowcach pokarmowych takich zabiegw, ktre zmieniaj ich skad i konsystencj, eliminuj rne cenne skadniki (witaminy, substancje mineralne, pierwiastki ladowe, enzymy, bonnik). Dodawane za rodki konserwujce, barwice i zapachowe pochodzenia chemicznego s balsamem, obciaj narzdy wydalnicze, nie przynoszc organizmowi adnych korzyci. Tak samo denaturuje pokarmy nadmiar zbdnych manipulacji kulinarnych. Wysoka temperatura gotowania, smaenia, pieczenia niszczy wikszo ich biologicznych wartoci, choby takich jak witaminy i enzymy. Zmienia ponadto niekorzystnie struktur chemiczn niektrych aminokwasw, karmelizuje zawarte w owocach i warzywach cukry i czyni cay szereg innych spustosze wrd naturalnych substancji odywczych. Naturalnym pokarmem jest rwnie mleko, ktrego skad i wartoci s optymalnie przystosowane do zaspokajania potrzeb noworodkw wszystkich ssakw. Mleko samic rnych gatunkw zawiera te same skadniki odywcze, jednak ich proporcje u kadego z nich s rne, np. mleko kobiece ma 1,6% biaka, mleko mapy 2,3%, konia 2,2%, krowy 3,5%, psa 7,1%, szczura 8,7%, kota 11,1%, wini 14,9% (Campbell John, Marshall Robert T., 1982). Mleko kobiece jakkolwiek najubosze w biako, jeszcze szczeglnie zasobne w laktoz. Stanowi ona 56% suchej masy, co jest iloci znaczn w porwnaniu z 36% w mleku krowim i 6% w mleku krlika. Ten wysoki procent laktozy pozostaje najprawdopodobniej w zwizku z duymi rozmiarami ludzkiego mzgu w stosunku do oglnej masy ciaa. Skadnikiem laktozy jest bowiem galaktoza, bdca rodowiskiem odywczym niezbdnym dla rozwoju centralnego systemu nerwowego modych ssakw. I co ciekawe, e chocia mleko kobiece jest bardziej przeciwkrzywiczne od mleka krowiego, to wapnia i fosforu jest w nim tylko jedna trzecia tej iloci, co w mleku krowim. Widocznie w procesach biologicznych nie wszystko da si zway i zmierzy i odgrywaj tu rol decydujc jakie czynniki niewymierne i jak dotd nieuchwytne. Skad i waciwoci mleka zmieniaj si u tej samej karmicej w zalenoci od indywidualnych potrzeb oseska i w miar jego rozwoju osobniczego. Notowano przypadki, kiedy ciel karmione mlekiem obcej krowy dostawao uczulenia na biako, to znaczy biako cudze, nie przeznaczone indywidualnie dla niego. Rwnie dla niemowlcia ludzkiego pokarmem najbardziej naturalnym, bezcennym i niezastpionym, przystosowanym idealnie do potrzeb rozwijajcego si organizmu jest mleko jego matki. Pozostaje jednak otwarte pytanie, czy mleko jest pokarmem rwnie cennym i naturalnym dla dorosych? aden ssak oprcz czowieka nie ywi si mlekiem po osigniciu dojrzaoci. Znaczcym sygnaem jest rwnie fakt, e laktoza, podstawowy wglowodan mleka, nie ulega strawieniu po okresie dziecistwa. Laktoz trawi tylko mae dzieci, a dla dorosych jest ona jako pokarm zupenie nieprzydatna. To by wskazywao, e dla ludzi dorosych mleko jest pokarmem nienaturalnym. Zwaszcza, e czowiek dorosy spoywa mleko krowie, czyli mleko samicy obcego gatunku. Mleko wydaje si spenia wyranie okrelon funkcj doskonaego poywienia dla oseskw, wypeniajc luk midzy yciem podowym a niezalenym bytowaniem dorosego osobnika. Po osigniciu takiego stopnia dojrzaoci, ktry umoliwia samodzielne znajdowanie pokarmu w swoim rodowisku, potrzebne mu do ycia i dalszego rozwoju poywienia czerpie z pokarmw takich, do ktrych jedzenia jest genetycznie dysponowany. Drapienik zaczyna polowa, a rolinoerca, kierowany instynktem, znajduje stosowny dla siebie pokarm rolinny zioa i trawy lub owoce. Poziom biaka w mleku kobiecym jest przecitnie taki sam jak w wikszoci owocw, podobna jest rwnie zawarto skadnikw mineralnych, np. wapnia jest w nim tyle co w jabkach, elaza tyle co w porzeczkach, miedzi tyle co w figach, fosforu tyle co w cytrynach, witaminy A tyle co w liwkach itd. Wynikaoby wic z tego, e mleko jest dla czowieka dorosego pokarmem nienaturalnym. Ma wprawdzie wiele niewtpliwych ywieniowych zalet, zawiera szereg skadnikw teore-

29

tycznie cennych, choby takich jak biako o doskonaej proporcji aminokwasw, tuszcz mleczny, wap i fosfor w korzystnych proporcjach (1,4:1) oraz witaminy A, D, E i K. Jest te stosunkowo tanim rdem skoncentrowanego biaka, a w dodatku wszystkie te jego cenne skadniki s bardzo atwo transmutowane w tkanki ciaa i krwi. Jednak George Ohsawa w swojej Makrobiotyce wyraa pogld, e ta wanie atwo moe budzi zastrzeenia. Przez ni bowiem organizm nie doroleje, to znaczy nie uaktywnia si w kierunku twrczej przemiany substancji rolinnych na substancj waciw ludzkiemu ciau. Trwa w stanie infantylnej biernoci i nieporadnoci, co moe rwnie rzutowa niekorzystnie na procesy dojrzewania umysowego i emocjonalnego oraz rozwj psychicznej samodzielnoci. Przekonanie o ywieniowej wartoci skoncentrowanego biaka w mleku opiera si na coraz czciej kwestionowanym zaoeniu, e organizm dorosego czowieka potrzebuje znacznych iloci biaka nawet wtedy, gdy jego ciao jest ju uformowane i zapotrzebowanie na substancj budulcow ma wtedy niewielkie. Tuszcz mleczny skada si przede wszystkim z nasyconych kwasw tuszczowych i cholesterolu, ktre jakkolwiek s korzystne dla niemowlcia, to u dorosych odkadaj si na ciankach naczy krwiononych w postaci chorobotwrczych zogw. Znacznie korzystniejszym ni mleko rdem substancji mineralnych s dla nich owoce i orzechy, w ktrych lepsze s proporcje rozmaitych mikro i makroelementw oraz warzywa zawierajce wicej cennych witamin ni mleko. Tanio mleka jako rda skoncentrowanego, atwo przyswajalnego biaka wynika tylko z relacji do cen misa, natomiast w stosunku do ceny biaka rolinnego jest ono drogie. Wprawdzie ze 100% nakadw na surowce paszowe otrzymuje si tylko 6% woowiny i 9% wieprzowiny, a w przypadku mleka a 27%, ale z trafnie komponowanych pokarmw rolinnych mona uzyska od 90 do 100% biaka. Jeliby nawet przyj, e mleko jest pokarmem tanim, zdrowym i naturalnym, nawet dla dorosych, to nie mona zapomnie, e musi ono by wiee i czyste, wolne od bakterii chorobotwrczych i zanieczyszcze chemicznych i mechanicznych, uzyskiwane od krw karmionych zdrow, naturaln pasz, pochodzc z niechemizowanych upraw. Jeeli wic ju pi mleko, to tylko takie i w iloci nie wikszej ni 1/2 szklanki dziennie. Mleko spoywcze, dostpne w handlu, wskutek czsto niehigienicznego pozyskiwania, transportowania, wielokrotnego przelewania, uzdatniania i pasteryzowania zostaje pozbawione swoich ywieniowych zalet. Wielokrotne przelewanie: z konwi do cystern samochodowych, potem do cystern w zlewni, potem znw do pojemnikw, w ktrych jest odwirowane i pasteryzowane, a wreszcie rozlewane do butelek, to wszystko niszczy struktur mleka. Nie mwic ju o tym, e konwie, cysterny i pojemniki nie zawsze bywaj domyte i wystarczajco opukane z resztek proszkw, uywanych do ich mycia i dezynfekowania. Zlewanie do wsplnych cystern mleka od rnych dostawcw powoduje, e jeeli nawet tylko jeden z nich dostarczy mleko brudne, niewiee, skaone antybiotykami, bakteriami lub czymkolwiek innym, to jego wady przejmie cay transport. Ju w czasie pasteryzacji, ktrej temperatura w polskich zakadach mleczarskich dochodzi do dziewidziesiciu stopni, a potem jeszcze podczas gotowania w domu, zachodz niekorzystne zmiany w samej substancji mleka. W wysokiej temperaturze zostaje zabita biologicznie ywa cao pokarmowa, a z ni ginie warto mleka. Biorc pod uwag rezultat, atwo doj do wniosku, e ten ogromny trud zwizany z hodowl krw mlecznych, uzyskiwaniem mleka, jego dostarczaniem, transportem, przelewaniem, kontrolowaniem, dystrybucj i wieloma innymi uciliwymi manipulacjami, jest niecelowy, prawie niepotrzebny, a wic bezsensowny. W strukturze przemysu spoywczego, ukierunkowanego na wytwarzanie pokarmu naturalnego, mleko mogoby by traktowane gwnie jako surowiec do wyrobu masa. To samo w zasadzie, co o mleku, mona by powiedzie o jajkach. Jako pokarm caociowy, przeznaczony i dostosowany do potrzeb kurzego zarodka, jajko zawiera wszystkie niezbdne witaminy, enzymy i substancje mineralne. Ale dorosa kura czerpie ju potrzebny jej

30

pokarm z rnych innych rde. Podobnie zapewne wyglda sprawa w odniesieniu do czowieka. Jajko mona traktowa jako sporadyczne uzupenienie podstawowego pokarmu rolinnego i podobnie jak p szklanki mleka dziennie, zjada jedno lub dwa jajka tygodniowo. O wartoci odywczej jajek, a take smaku i zapachu, decyduje pochodzenie. czy s to jajka prawdziwie wiejskie, czyli od kur mogcych swobodnie si porusza, chodzi po trawie, majcych dostp do piasku, powietrza i soca, czy te od fabrycznych niosek, pozbawionych tego wszystkiego, unieruchomionych w klatkach, yjcych w stanie nieustannego stresu i ywionych syntetyczn, standaryzowan karm. Naprawd zdrowe i smaczne jajka mog znosi tylko kury szczliwe. Jeeli czowiek miaby mono korzystania z wartociowego w peni pokarmu rolinnego, to znaczy takiego, ktry pochodzi z naturalnych, niechemicznych upraw, jest kompletny, nieprzetwarzany i nierafinowany, urozmaicony i umiejtnie komponowany, to zapewne ani mleko, ani jajka nie byyby mu ju potrzebne. W obecnej jednak sytuacji istnieje potrzeba uzupeniania braku penej wartoci pokarmowej przecitnej diety rolinnej choby takimi substytutami jak pokarmy naturalne cielcia i pisklcia. Jest to podobny kompromis jak konieczno oddychania zadymionym powietrzem i picia chlorowanej wody.

31

PROBLEMY I POSTULATY NOWOCZESNEGO ROLNICTWA

Jestem przekonany, e rozwojowi technicznemu mona nada nowy kierunek, ktry zaprowadzi nas z powrotem do rzeczywistych potrzeb czowieka, co rwnie oznacza: do waciwej mu skali. Czowiek jest may i dlatego to, co mae jest pikne. Postawi na gigantomani znaczy postawi na samozagad. (E. F. Schumacher Mae jest pikne)

Sprzenie nowoczesnego rolnictwa z gospodark hodowlan


Coraz wikszy popyt na miso wyzwala maksymaln pomysowoci i operatywno wytwrcw ywnoci w zakresie podnoszenia wydajnoci w rolnictwie i w hodowli. Ostatnim osigniciem w tym zakresie s przemysowe hodowle zwierzt oraz zmechanizowane i schemizowane uprawy, czyli rolnictwo przemysowe. Powstao ono wprawdzie niezalenie od gospodarki hodowlanej, ale tylko dziki niej mogo si utrwali i na skutek jej funkcjonowania stao si niezbdne. Jedynie dziki temu, e hodowle pochaniaj ogromne iloci zboa i innych podw rolnych na pasz, rolnicy d do cigego wzrostu wydajnoci swoich upraw i dziki chonnoci rynku hodowlanego ta ogromna produkcja rolna jest opacalna. Dla jej podtrzymania akceptuje si wszelkie sposoby, ktre do tego prowadz. W tym wanie celu uywa si syntetyczne nawozy mineralne i chemiczne rodki ochrony rolin. Pojcie nowoczesnego rolnictwa skojarzyo si powszechnie ze stosowaniem duych dawek sztucznych nawozw, z rozlegoci areaw wyspecjalizowanych, jednorodnych upraw, uywaniem cikiego sprztu rolniczego, wykonywaniem wielokrotnych opryskw toksycznymi preparatami chemicznymi w celu niszczenia szkodnikw i zwalczania chorb rolin oraz z uywaniem w czasie pracy odziey ochronnej, majcej ustrzec rolnika przed niebezpieczestwem zatrucia stosowanymi rodkami. Jako wyraz dalszego postpu i unowoczenienia traktowane jest stosowanie tych metod w coraz wikszym stopniu i na coraz wiksz skal. Dorane zwikszanie plonw nie jest jednak jedynym efektem takich metod. Innym, niezamierzonym efektem, jest to, e pokarm rolinny pochodzcy z nowoczesnych upraw ma ograniczon warto biologiczn i jest skaony toksycznymi substancjami chemicznymi. Natomiast ziemia uytkowana racjonalnie, ale nie eksploatowana, kultywowana w sposb naturalny, starannie i umiejtnie, mogaby dawa plony zdrowe i obfite, wystarczajce do nakarmienia nie tylko tych 5 miliardw ludzi obecnie yjcych, lecz liczby znacznie wikszej. Ale tylko wtedy, gdyby zostay one skierowane do bezporedniego nakarmienia ludzi. Obecnie,

32

ilo misa uzyskiwanego ze zboa, kukurydzy, soi, mleka i wielu innych produktw przeznaczanych na pasz nie rwnoway nawet 1/10 ich wartoci kalorycznej i biakowej. Funkcjonujcy aktualnie system wytwarzania ywnoci jest studni bez dna, w ktrej tonie stale ogromna cz zasobw caego wiata. Wegetarianizm natomiast przynosi wielk szans zmiany i uproszczenia obecnego systemu produkcji pokarmu oraz wyeliminowania wielu rde skaenia ziemi, wody i powietrza, a take licznych gronych chorb ludzi i zwierzt.

Narodziny i rozwj nowoczesnego rolnictwa


Przez dugie okresy, a do poowy XIX wieku, obowizywaa w rolnictwie teoria, ktra gosia, e roliny czerpi substancje odywcze z prchnicy. Od poowy XX wieku zostaa uznana ponownie, natomiast przez te sto lat, jakie upyno midzy zakwestionowaniem a rehabilitacj teorii prchnicy, rolnictwo opierao si na dwch zasadach, traktowanych zreszt do tej pory jako niewzruszone jego fundamenty. Zasady te wi si z nazwiskami Justusa Liebiga i Albrechta von Thaera. Pierwszym zaoeniem gospodarki rolnej staa si od poowy XIX wieku teoria oparta na odkryciu Liebiga, ktry stwierdzi, e roliny odywiaj si substancjami mineralnymi. Jakkolwiek samo odkrycie byo trafne i pozytywne, to wnioski praktyczne jakie z niego wycignito, zaciyy w sposb fatalny nad przyszoci rolnictwa. Wniosek by mianowicie taki, e roliny uprawowe mona karmi poszczeglnymi substancjami mineralnymi, dostarczajc je do gleby w ktrej rosn. Przyjcie tego zaoenia doprowadzio do tego, e rolnicy dysponujc nawozami mineralnymi i przeceniajc ich wszechstronn skuteczno dla urodzajnoci gleby, ograniczyli lub wrcz zaniedbali zabiegi podtrzymujce procesy regeneracyjne i glebotwrcze, niezbdne dla dobrego stanu prchnicy. Drug fundamentaln zasad wspczesnego rolnictwa sformuowa jeszcze na pocztku XIX wieku niemiecki agronom Albrecht von Thaer. Swj lad zostawi jednak nie w uprawowej tylko w ekonomicznej dziedzinie wspczesnego rolnictwa, ktrego zakres i zadania przedstawi w sposb nastpujcy: Rolnictwo jest zajciem, ktrego celem jest zdobywanie zysku, zarabianie pienidzy, wytwarzaniem (a niekiedy dalszym przetwarzaniem) substancji rolinnej i zwierzcej. Ta deklaracja staa si podwalin obowizujcego do dzi ekonomiczno-komercyjnego traktowania rolnictwa, przemysu spoywczego i wszystkiego co wie si z wytwarzaniem i przetwarzaniem ywnoci. Od tamtej pory uksztatowa si, rozpowszechni i utrwali sposb mylenia o sprawach rolnictwa w kategoriach technologicznomerkantylnych. Nastawione wycznie na zysk i posugujce si rodkami technologicznymi, stao si ono jednym z dziaw produkcji przemysowej. Obecnie taka wanie wizja rolnictwa przesania wszystkie inne jego cele i zadania. Dominuj w niej wzgldy maksymalizowania zysku i minimalizowania wysiku, przy braku troski o optymalizacj wynikw. W rezultacie lekcewaone s sprawy zdrowotnoci upraw i zbiorw, trwaej yznoci gleby, czystoci rodowiska oraz dbaoci o zachowanie takiej wydajnoci gleby, aby moliwe byo wyywienie i tych ludzi, ktrzy bd yli po nas za kilkanacie czy kilkadziesit lat. Nawoenie mineralne w pocztkowym okresie jego stosowania wydawao si mie same zalety, plony wzrastay nawet o 100%, trud przemieszczania setek ton obornika zosta ograniczony do rozsypywania kilkuset kilogramw azotanw, fosforanw i soli potasowych. Jako metoda nowoczesna zdobywaa coraz wiksz popularno i rozpowszechniaa si stopniowo w caym wiecie. Dziki jej stosowaniu zbiory byy obfite i dorodne, zdawao si, e groba godu zostaa na zawsze zaegnana, a dochody rolnikw, farmerw i plantatorw rosy imponujco. Zwaszcza w Ameryce, przy wyjtkowo korzystnych warunkach naturalnych i rozlegoci jej yznych obszarw, uzyskiwano zbiory ogromne. Z czasem zaczy powstawa nadwyki podw rolnych, zboa, soi, kukurydzy, z ktrymi nie wiadomo byo co robi, jak je

33

wykorzysta, czy jak si ich pozby. Po pewnym okresie konsternacji i zamieszania znalaz si sposb, hodowcy zaczli zboem, soj i kukurydz karmi swoje bydo i trzod chlewn, co wpyno na ogromny wzrost produkcji i spoycia misa. Hossa trwaa okoo dwudziestu lat, potem farmerzy amerykascy stwierdzili, e mineralnie nawoona gleba dosza do granic swojej wydajnoci, a nawet wydajno ta zaczyna si nieco obnia. Dokadniejsze badania wykazay, e podstawowe zaoenie teorii mineralnej jest bdne, roliny bowiem nie odywiaj si po prostu dostarczanymi im substancjami mineralnymi, a tylko wykorzystuj pewne skadniki znajdujce si w glebie. Szczegowy mechanizm tego procesu przyswajania zosta jednak rozpoznany tylko w bardzo niewielkim stopniu i w zwizku z tym ustalenie dawek nawozw mineralnych jest do tej pory przyblione i niedokadne. Na przykad z nawozw azotowych roliny wykorzystuj niekiedy tylko 30 lub nawet 20%, a reszta pozostaje poza zasigiem ich pobierania. Koszty pracy i nakadw pieninych s wtedy znacznie mniej opacalne. Powstaj te szkody dla gleby i rodowiska nie od razu zauwaalne, ktre kumuluj si stopniowo, w miar upywu lat. Ucieczka mineraw z gleby powoduje naruszenie naturalnej rwnowagi rodowiska i jego niebezpieczne skaenie. Powoduje te dugotrwae straty dla rolnikw, bo nawozy mineralne po pewnym okresie ich stosowania znacznie zakwaszaj gleb, co ogranicza jej wydajno, a ponadto zmusza do dodatkowych zabiegw nad przywracaniem waciwego stopnia alkalicznoci. Z czasem okazao si, e azot, fosfor i potas przestay zaspokaja wszystkie potrzeby pokarmowe rolin. Oprcz nich staj si potrzebne jeszcze inne skadniki mineralne, takie jak magnez, elazo, wap, kobalt, molibden, mangan, bor, mied, cynk, siarka, krzem i inne. Nie o wszystkich z nich wiadomo ju czy su uprawom, czy bardziej szkodz, wtedy gdy s z zewntrz wprowadzane do gleby, a co najwaniejsze, jaka ich dawka jest optymalna dla rolin. Pocztkowe sukcesy stosowania nawozw mineralnych NPK (azotowe, fosforowe, potasowe) wynikay m.in. std, e wikszo gleb bya jeszcze w stanie samodzielnie dostarcza rolinom ca reszt potrzebnych im substancji, i to w naturalnych, a wic w najbardziej korzystnych proporcjach. Jednak skoncentrowanie zabiegw uprawowych i pielgnacyjnych gwnie na nawoeniu mineralnym czyo si z ograniczeniem dbaoci o prchnic i o struktur gleby. Tak wic w miar wzrostu zbiorw rs te deficyt najrniejszych pierwiastkw w glebie i w plonach. Do tej pory kadego roku zwiksza si liczba elementw, ktre naleaoby uwzgldnia w nawoeniu. Po latach stosowania metod sztucznego stymulowania gleby, ustaj w niej samorodne procesy glebotwrcze i regeneracyjne. Naruszenie rwnowagi skadnikw organicznych i mineralnych oraz niszczenie i mechaniczne przemieszczanie organizmw glebowych wygasza jej naturalne dynamizmy biologiczne. Zaobserwowano, e we wszystkich rodzajach gleby, gdzie byy stosowane wycznie sztuczne nawozy powstaje ujemny bilans azotu i potasu. I nie pomaga wtedy dodawanie nawet najwikszych ich iloci. Jedynie tam, gdzie zastosowano cho troch nawozu organicznego, rwnowaga pozostaje sabo ujemna lub nawet sabo dodatnia. To wszystko ma negatywny, cho czciowo dopiero zbadany, wpyw na jako zbiorw. Wiadomo ju jednak, e brak organicznej i mineralnej rwnowagi w glebie obnia jako plonw nawet jeeli ich ilo jest w dalszym cigu zadowalajca. Staj si one niepenowartociowym pokarmem dla ludzi i zwierzt. Obnia si rwnie odporno rolin na choroby i ataki szkodnikw. Rozprzestrzeniaj si te nowe, nieznane dotd choroby wrd ludzi, ktrym te plony su jako pokarm. yjce organizmy i zespoy ekologiczne maj zdolno do kompensowania niekorzystnych wpyww, jakim podlegaj. Przez pewien czas potrafi wic sobie radzi z niesprzyjajcymi warunkami i dlatego destruktywne ich efekty nie od razu wyranie si ujawniaj. Ta wanie plastyczno, moliwo dostosowania si i naturalna odporno, obok zapasw rnych elementw mineralnych pozostajcych jeszcze w glebie, jest kolejnym czynnikiem tumaczcym pocztkowe sukcesy rolnictwa mineralnego. Z czasem jednak sabnie naturalna odporno i

34

powstaje nieodwracalny deficyt pierwiastkw ladowych, gin te poyteczne bakterie i inne organizmy glebowe. Powoduje to gwatowny wzrost liczebnoci innych bakterii i w rezultacie nastpuje zaamanie rwnowagi ekologicznej w glebie. Zbudzone zostaj precyzyjne proporcje substancji organicznych i mineralnych, a ponadto nastpuje sprasowanie struktury ziemi cikim sprztem rolniczym. Naturalne procesy glebotwrcze zostaj sparaliowane i wygaszone, gleba martwieje. Chemiczny sposb mylenia nie uwzgldnia podstawowej rnicy midzy procesami chemicznymi zachodzcymi w ywym organizmie a poza organizmem. Wykorzystuje si wic i stosuje w praktyce pewne fragmentaryczne rozpoznane zjawiska, bez troski o odniesienie tego do caoci procesw yciowych roliny, zwierzcia, czowieka, gospodarstwa czy systemu ekologicznego, a nawet caej biocenozy ziemskiej. Ten sposb mylenia i dziaania ma negatywny wpyw na procesy biologiczne zachodzce przy uprawianiu roli, na ca organizacj gospodarstwa oraz cele, jakie ono sobie stawia. S to cele wycznie komercyjne, wsko pragmatyczne. Ignoruj znaczenie moralnej odpowiedzialnoci za jako i zdrowotno plonw i przeoczaj moliwo czerpania pozafinansowych, psychicznych satysfakcji z pracy na roli i z jej efektw. Zasada sformuowana przez von Thaera, e jedynym celem rolnictwa jest zysk, nie bierze pod uwag tego, e celem rolnictwa jest wytwarzanie zdrowej ywnoci. Ten cel, wysuwany niekiedy jako postulat pod adresem wytwrcw, by i jest przyjmowany jako naiwny, nierealny, prawie e romantyczny. Jest on systematycznie lekcewaony zwaszcza przez tych, ktrzy w zakresie produkcji i dystrybucji rolnej s monopolistami. Poniewa korzystn finansowo form produkcji rolnej s gospodarstwa specjalistyczne stay si one celem aspiracji nowoczesnego rolnictwa. Powstaj wic rozlege monokultury upraw i ogromne, wyspecjalizowane hodowle zwierzt. Prowadzi to do zburzenia ekologicznie korzystnych proporcji rnych gatunkw rolin rosncych na tym samym terenie, co jest jeszcze jednym pogwaceniem naturalnych procesw przyrody i moe przynie dalsze nieoczekiwane niepowodzenia i klski. W naturalnych ekosystemach lenych i w tradycyjnych, rodzinnych gospodarstwach rolnych, rnorodno gatunkw rolin umoliwia ich wzajemn harmoni i wspdziaanie. Istniejce midzy nimi zwizki symbiotyczne, czsto nieznane rolnikom i botanikom, ale realnie zachodzce midzy rnymi gatunkami rolin uprawowych, zi, drzew, owadw i ywej gleby, utrzymuj je w stanie zdrowia i daj szans prawidowego dojrzewania. Natomiast roliny rosnce w rozlegych, czystych monokulturach zostaj pozbawione wsparcia swych naturalnych symbiontw i padaj wtedy atwo pastw chorb i szkodnikw. W miar bowiem jak ogranicza si rnorodno, obnia si odporno i maleje szansa rozwoju. Rozlege uprawy wyizolowanych gatunkw i odmian zb, warzyw i owocw, aby daway obfite plony i wysokie zyski, wymagaj wtedy szczeglnych dodatkowych rodkw na zwalczanie chorb, chwastw i pasoytw. Tymi rodkami stay si pewne substancje chemiczne o waciwociach toksycznych, tzw. pestycydy. Pierwsza generacja pestycydw skadaa si ze znanych i dostpnych trucizn, takich jak arsenian oowiu, rt, mied, nikotyna, siarka. Mimo oczywistego niebezpieczestwa ich stosowania byy i s w uyciu do dzi. Druga generacja chemicznych rodkw ochrony rolin to syntetyczne substancje trujce, jakie w naturze nie wystpuj. Stosowane nawet w maych ilociach s bardzo silnie toksyczne. Nale do nich gwnie organiczne fosforaty i chlorkowane wglowodory. Jednym z najbardziej popularnych jest preparat znany pod nazw DDT. Obecnie w wielu krajach stosowanie DDT jest ograniczone lub zakazane. By on jednak uywany obficie i bez ogranicze w latach szedziesitych i pozostawi trwae osady. Jak si potem okazao, nie ulegaj one rozoeniu, a ich trwao jest prawie nieograniczona. Konieczno stosowania tych substancji na rozlegych obszarach monokultur uprawowych staje si rdem wielu nowych i niepokojcych problemw. Nale do nich: trwao toksycznych osadw, zupena nieznajomo sutkw dugotrwaego ich oddziaywania oraz nie-

35

opanowane zjawisko rozprzestrzeniania si ich po caej kuli ziemskiej za porednictwem mrz, powietrza, lasw oraz obszarw uprawnych. Niezmiernie grona jest ich wzrastajca koncentracja w acuchu pokarmowych. Stwierdzono, e zawarto pestycydw w rnych produktach ywnociowych na 300-stopniowej skali przedstawia si nastpujco: jarzyny korzeniowe 007 (ziemniaki 003), zboe 008, roliny strczkowe 026, owoce 027, jarzyny liciaste 036, oleje 041, produkty mleczne 112, miso 281 (F. Moore Lapp 1982). Najbardziej naraone s wic gatunki, ktre stanowi ostatnie ogniwo acucha pokarmowego, tzn. ptaki drapiene, due ryby morskie i ludzie. Na pocztku acucha znajduj si roliny, ktre przejmuj trujce substancje z gleby, a na kocu drapieniki, ktre kumuluj w swoich tkankach to wszystko, co zostao zgromadzone w rolinach i ciaach zwierzt rolinoernych. W 1966 roku przecitny stopie koncentracji toksycznych osadw w ludzkiej tkance tuszczowej wynosi od 2,2 pm w Wielkiej Brytanii do 19,2 w Izraelu. Obecnie zaczyna by stosowana trzecia generacja pestycydw. Poniewa te poprzednie niszcz naturaln rwnowag zespow ekologicznych, zabijajc zarwno szkodniki, jak i organizmy poyteczne, poszukiwania zmierzay w kierunku produkowania substancji dziaajcych bardziej selektywnie, np. przycigajco, chomosterylnie, hormonalnie. W stosunku do pestycydw o szerokim zakresie dziaania, jest to niewtpliwie udoskonalenie. Ale i te udoskonalone, selektywnie dziaajce pestycydy te przyczyniaj si do zachwiania rwnowagi ekologicznej, poniewa zupena nieobecno pewnych szkodnikw stwarza nieograniczone niczym warunki rozwoju innym, moe jeszcze groniejszym niszczycielom. Inne ujemne skutki mog ujawni si dopiero po pewnym czasie, tak samo jak to miao miejsce w przypadku DDT. Pestycydy okazuj si wic by tylko doranym rodkiem ochrony upraw, podczas gdy stosowane duej powoduj nie tylko niebezpieczne skaenie ywnoci, ale s te czynnikiem zaburzenia rwnowagi wrd populacji gatunkw rolin, owadw, mikroorganizmw, ptakw i innych zwierzt. Ich negatywny wpyw na rodowisko ujawnia si zreszt nie tylko na polach uprawnych, ale jak wskazuj liczne przykady ju sama produkcja pestycydw stanowi niebezpieczne zagroenie dla przyrody otaczajcej zakady wytwrcze i dla pobliskich osiedli ludzkich. Stosowane rodki ochrony rolin staj si coraz bardziej wyrafinowane, w lad za nawoeniem NPK stosuje si nawoenie mikroelementami, po bezporednio dziaajcych truciznach wprowadza si poredni ingerencj w cykle rozwojowe szkodnikw przez manipulacje hormonalne i genetyczne. Przed tak ingerencj nie powstrzymuje nawet fakt, e aktualna wiedza o funkcji hormonw i o zjawiskach genetycznych jest jeszcze ubosza i bardziej fragmentaryczna ni wiedza o skadzie gleby i prawidowociach rzdzcych jej oddziaywaniem na odywianie i rozwj rolin. Obecna sytuacja w rolnictwie powinna niepokoi wszystkich, bo nawet jeeli teraz, gdy gleba rodzi jeszcze obficie nawoona rnymi substancjami mineralnymi, to plony ju s biologicznie niepenowartociowe, a tkanki rolin s coraz obficiej nasycone preparatami toksycznymi. Rolnictwo nie osiga wic swego podstawowego celu, tzn. dostarczania ludziom zdrowej ywnoci. Przy takich kompromisach jakociowych w produkcji rolnej duo to jeszcze nie znaczy dosy. Znany eksperyment ze szczurami dowodzi, e obfito masy pokarmowej nie jest rwnoznaczna z dostatkiem poywienia, wtedy gdy jego warto jest niepena. Grupie szczurw dowiadczalnych podawano przez pewien czas karm z upraw naturalnych w iloci, ktr si cakowicie najaday. Po pewnym czasie zastpiono j karm z upraw chemizowanych. I wtedy okazao si, e aby naje si tak jak poprzednio, szczury musiay zjada siedem razy wicej. Niedostatek substancji biologicznie czynnych w rolinach kompensoway sobie zwikszon mas posiku. Czy nie to samo dzieje si wrd ludzi? Jedz za duo i choruj jednoczenie z przejedzenia ilociowego i niedoywienia jakociowego.

36

Stosowanie wycznie komercyjnych i pragmatycznych kryteriw w ocenie metod i wynikw pracy w rolnictwie le suy jego podstawowym zadaniom i zaoeniom. W rezultacie rolnictwo staje si struktur coraz bardziej sztuczn, wyobcowan ze swojego rodowiska przyrodniczego i spoecznego, niefunkcjonaln i antyhumanistyczn. A do tego, wbrew wyjciowym postulatom, towarzyszcym wprowadzaniu nowych, chemiczno-mineralnych metod, wzrasta nie tylko jego energochonno i nakady finansowe, ale take pracochonno, poniewa trzeba wykonywa coraz wicej czynnoci uprawowych i pielgnacyjnych, aby zapobiega coraz liczniejszym niekorzystnym zjawiskom w glebie, w zasiewach i w zbiorach. Powstaje wic sytuacja zgoa paradoksalna, w ktrej technologia przejmuje te funkcje, ktre przyroda potrafi wykona sama, i to bez porwnania lepiej. Bardziej ni nakady finansowe na produkcj nawozw mineralnych, pestycydw i cikiego sprztu rolniczego, potrzebna jest wiedza o prawach przyrody i naturalnych zjawiskach jakie w niej zachodz oraz gotowo wspdziaania z nimi w swoim gospodarstwa. Taki wanie cel stawia sobie wspczesne rolnictwo ekologiczne.

Rne kierunki rolnictwa ekologicznego


Kryzys ekologiczny we wspczesnym wiecie jest powszechnie znanym faktem. Mwi si o zagroeniu, a nawet katastrofie ekologicznej. Poniewa w zagroeniu tym znaczny udzia ma nie tylko przemys, ale i rolnictwo, dlatego w wielu krajach poszukuje si sposobw zapobiegania skaeniu rodowiska i ywnoci nawozami sztucznymi i toksycznymi rodkami ochrony rolin, stosowanymi na szerok skal w wielu regionach wiata. W tych poszukiwaniach zmierza si do tego, aby eliminowa szkodliwe rodki chemiczne i zastpowa je organicznymi sposobami uprawy. Wrd kierunkw rolnictwa ekologicznego mona wymieni kilka. Jeden z nich to ANOG. Skrt ten pochodzi od nazwy stowarzyszenia dziaajcego w RFN: Arbeitsgemeinschaft fr naturgemassen Qualitatsanbau von Obst und Gemuse (Stowarzyszenie producentw warzyw i owocw wysokiej jakoci w zgodzie z natur). Jego celem jest uprawianie owocw i warzyw o wysokiej wartoci biologicznej, majcych korzystny wpyw na zdrowie konsumentw. Obok wymienionych walorw owoce i warzywa odznaczaj si wyjtkowymi zaletami smakowymi. O uzyskiwaniu takich plonw decyduje stan gleby, sposb jej uyniania, odpowiedni dobr uprawianych gatunkw oraz trafne ustalanie terminw zasieww, zbiorw i zabiegw pielgnacyjnych. Zalenie od spenienia tych warunkw zbory s mniej lub bardziej udane, to znaczy maj nisz lub wysz warto biologiczn. Na przykad ilo karotenu w marchwi moe si waha od 4 do 13 mg/100 g. Upraw prowadzi si wic tak, aby osign optymalny poziom nie tylko karotenu, ale i innych aktywnych biologicznie substancji we wszystkich warzywach i owocach uprawianych t metod. Jest ona stosowana rwnie w Holandii, Francji, Austrii, Szwajcarii i Woszech na skal towarow. Inny kierunek rolnictwa ekologicznego to system Howard-Balfour, popularny gwnie w Anglii. Polega on na stosowaniu kompostw organicznych i jak najpeniejszym wykorzystywaniu zasobw mineralnych z podglebia. Temu drugiemu celowi suy uprawianie gboko korzenicych si zi i koniczyny oraz symbiotyczne (mikoryzowe) oddziaywanie na siebie ssiadujcych rolin. We Francji powsta kierunek zwany systemem Lamaire-Baucher. Jego twrcy wychodz z zaoenia, e rwnowag w glebie podtrzymuj roliny motylkowe i organiczne komposty. Ponadto zalecaj stosowanie Calmagolu, produktu sporzdzonego z alg morskich, ktry odgrywa rol katalizatora w procesach tzw. biologicznej transmutacji. Kolejny kierunek, to rolnictwo makrobiotyczne. Opiera si ono na zaoeniach filozofii wschodniej o dwubiegunowoci wiata: Yin i Yang. Zasady religii Zaratustry yjcego okoo

37

7000 lat p.n.e. stanowi podstaw rolnictwa mazdaistycznego. Rolnictwo makrobotyczne i mazdaistyczne stosowane jest tylko w ograniczonym zakresie i w sposb niekomercyjny. Na skal towarow natomiast stosowane s metody rolnictwa organiczno-biologicznego, tzw. holistycznego. Jego zasady sprowadzaj si gwnie do caociowego traktowania podstawowych procesw biologiczno-organicznych. Zwracaj uwag na to, e funkcjonalno procesw yciowych osiga si tylko w zamknitym cyklu krenia substancji biologicznej, a wic: gleba rolina zwierz czowiek. Wszelkie substancje obce musz by z tego cyklu wyczone, poniewa zakcaj oddziaywanie wpywu naturalnego rodowiska i uniemoliwiaj wypenianie zada kadego z jego elementw, tzn. ewolucji gleby, roliny, zwierzcia i czowieka. W Europie zachodniej, rodkowej i pnocnej najszerzej znane jest rolnictwo biodynamiczne. Jego podstawowym zaoeniem jest osiganie harmonijnej wsppracy midzy czowiekiem a ziemi. Ziemia dostarcza ludziom pokarmu, niezbdnego do podtrzymania fizycznej egzystencji i kontynuowania rozwoju kulturalnego. Czowiek za, uprawiajc ziemi i wsppracujc twrczo z ca przyrod, umoliwia ziemi dalsze wytwarzanie pokarmu. W tej wymianie wzajemnych wiadcze dokonuje si nieustanny ewolucyjny rozwj zarwno ziemi, jak i caej ludzkoci. Uchwytnym przejawem tego rozwoju s procesy stopniowego doskonalenia uprawy gleby i sposobw odywiania si ludzi, ktrzy ponosz odpowiedzialno za pozytywny kierunek tych procesw. O wszystkich wymienionych metodach mwi si oglnie jako o ekologicznych lub alternatywnych, w przeciwiestwie do nieekologicznych metod wspczesnego rolnictwa konwencjonalnego. Rolnictwo holistyczne, makrobiotyczne, ANOG i biodynamiczne przywizuj szczeglne znaczenie do sposobu spulchniania gleby. Zalecaj ograniczenie orki, a zwaszcza orki gbokiej i stosowanie pytkiego tylko, powierzchniowego spulchniania gleby, bez odwracania skiby. Chodzi tu o ochron ycia organizmw glebowych, poniewa pug odwracajc skib, powoduje, e bakterie tlenowe wpadaj w gb gleby i tam gin, a wydobyte z gbi drobnoustroje beztlenowe gin po wydobyciu ich na powierzchni. Orka dokonuje rwnie ogromnych spustosze wrd ddownic, ktre zostaj pokawakowane lemieszem. Ddownice za nie tylko spulchniaj gleb, ale nawo j swoimi odchodami, ich obecno ma niezastpione znaczenie dla tworzenia si prchnicy. Kadorazowe uycie puga obnia pozom aktywnoci ycia w glebie. W metodach ekologicznych stosowanie orki ogranicza si jedynie do tych przypadkw, kiedy jest to zupenie konieczne, gdy na przykad wystpuje podeszwa puna lub zlanie gleby. We wszystkich innych sytuacjach, midzy innymi po zbiorze ziemniakw, kiedy gleba jest w dobrej strukturze, to nie tylko nie trzeba jej ora, ale nawet spulchnianie kultywatorem nie jest potrzebne, wystarcza bronowanie. Bardziej umiarkowan innowacj w rolnictwie konwencjonalnym jest dno do tzw. ekologizowania rodowiska. Polega ono przede wszystkim na precyzyjnym dozowaniu, znacznym ograniczaniu lub cakowitym eliminowaniu chemicznych rodkw ochrony rolin oraz syntetycznych nawozw. Program ten wprowadza nawoenie mineralno-organiczne, dobrze przemylany podozmian, wsiewki rolin motylkowych w zasiewy zb, spulchnianie gleby bez odwracania skiby oraz stosowanie zioowych opryskw w celu zwalczania chorb i szkodliwych rolin. Spord wymienionych kierunkw rolnictwa ekologicznego na bardziej szczegowe omwienie zasuguje rolnictwo biodynamiczne ze wzgldu na wszechstronno i spjno stosowanych metod uprawy.

38

Rolnictwo biodynamiczne
Rudolf Steiner, rozpoczynajc cykl wykadw o rolnictwie biodynamicznym 7 czerwca 1924 roku, powiedzia: Ten cykl wykadw pokae nam, jak cile i wielokierunkowo sprawy rolnictwa zwizane s z najszerszymi sferami ycia. Nie ma prawie takich dziedzin ludzkiego ycia, ktre byyby poza t sfer. Z takich lub innych wzgldw, wszystkie sprawy ycia ludzkiego nale do rolnictwa. Suszno tej wypowiedzi potwierdza si najlepiej w naszych czasach, kiedy popenionych ju zostao tak wiele bdw w metodach uprawy, kryteriach jej oceniania oraz caym technologiczno-komercyjnym sposobie traktowania spraw zwizanych z wytwarzaniem ywnoci. Te bdy powoduj bowiem nie tylko degradacj gleby i pokarmu oraz skaenie i eksploatacj rodowiska, ale rwnie degradacj wiadomoci, poczucia odpowiedzialnoci i kierunku ludzkich aspiracji. Ograniczaj te moliwoci rozwojowe ludzi, rolin i zwierzt i wypaczaj kierunki dalszego ich ewolucyjnego rozwoju. Dlatego mona przewidywa, e przywrcenie rolnictwu jego pierwotnej wysokiej rangi i uwiadomienie sobie jego znaczenia i rzeczywistych celw, wpynie rwnie na uszlachetnienie i uzdrowienie ludzkich aspiracji i wyprostowanie drg dalszego rozwoju. Niedostateczna, powierzchowna wiedza o prawidowociach zachodzcych w przyrodzie jest gwn przyczyn klsk nowoczesnego rolnictwa i jego ujemnego wpywu na rodowisko naturalne, na zdrowie ludzi i zwierzt oraz rwnowag ekologiczn. Przeoczenie tych prawidowoci lub ich zignorowanie wyzwala rosnc ilo niepowodze i zagroe. W naturalnym rodowisku zbiorowiska rolinne i zwierzce d do zachowania rwnowagi. Dziki temu liczba gatunkw i liczebno ich populacji pozostaje stale na tym samym poziomie. Jest to propozycja wywaona i dla wszystkich korzystna. Wytworzony stan rwnowagi umoliwia kademu z gatunkw flory i fauny dostateczny udzia w dostpnej przestrzeni i pokarmie. Ich wzajemny wpyw na siebie harmonizuje ycie caego systemu ekologicznego. Zmiany zachodz bardzo powoli, ale nie przypadkowo ani gwatownie, lecz zgodnie z prawami ewolucyjnymi i prowadz do optymalizowania stanu dotychczasowego. Gdy czowiek ingeruje w ten system za porednictwem upraw, wyrbu lasw, wypasania byda, nawoenia gleby, tworzy si nowy system ekologiczny. Jeeli w tych poczynaniach przestrzegane s zasady harmonijnego krenia substancji i wspzalenoci poszczeglnych elementw systemu oraz poszanowania caej jego wewntrznej struktury, wtedy powstaje wprawdzie inna, nowa sytuacja ekologiczna, ale w tym nowym systemie take zostaje zachowana rwnowaga. Niestety, ludzka ingerencja wie si najczciej z ignorancj, zachannoci i bezwzgldnoci, co prowadzi do wytworzenia rodowiska jaowego, zuboonego, niezrwnowaonego biologicznie i ekologicznie. Dzieje si tak przy wielu poczynaniach zwizanych z uprzemysowieniem i motoryzacj. Spalanie ropy, gazu i wgla powoduje koncentracj dwutlenku wgla w atmosferze. Ten sam skutek wywouje stosowanie w rolnictwie pestycydw, bo wpywa na zakcenie procesw fotosyntezy. Masowe wypasanie byda ogaaca ogromne obszary z szaty rolinnej, co obnia zdolno ziemi do odbijania i pochaniania promieni sonecznych i ma ujemny wpyw na ilo opadw atmosferycznych. Zmniejszona ilo opadw, jak wiadomo, odbija si niekorzystnie na urodzajno podstawowych upraw. Dziaaniem zakcajcym rwnowag ekosystemw jest te obsiewanie wielkich obszarw pl tym samym gatunkiem rolin. Rozlege, monouprawowe plantacje tworz systemy jednostronne, niezrwnowaone, pozbawione wasnej, autonomicznej odpornoci. Podobne sytuacje powstaj te wskutek uywania pestycydw o szerokim zakresie dziaania. Naturalny wzrost dokonuje si w cakiem prawie zamknitych cyklach krenia substancji. ywa tkanka rolinna syntetyzuje si w zielonych liciach, a jej szcztki zostaj rozoone w podou ywej gleby i w ten sposb wczone z powrotem do cyklu przemian w sposb waciwy dla kadej z nich. Cykl ten nie jest jednak zupenie zamknity, bo dodatkowe substan-

39

cje otrzymuje gleba z atmosfery i z wasnych rezerw mineralnych. Wczenie lub odrzucenie substancji z zewntrz zaley od tego, czy one tam pasuj. W innym sensie odpowiedni jest kompost, obornik, resztki organiczne, bo zostaj one harmonijnie wczone do cyklw przemian i krenia substancji. Natomiast rodki chemiczne dostarczane do gleby, mimo ich udoskonalenia i unowoczenienia, s obce tym procesom. Wprowadzane obecnie heteroauksyny, dziaajce jako hormony wzrostu, zakcaj prawidowo funkcjonowania wasnych hormonw roliny i maj nieobliczalny wpyw na jej system enzymatyczny. Roliny nie s w stanie opanowa tych substancji i przeciwstawi si ich nadmiernemu steniu. Podobne dziaanie wykazuj niektre pestycydy, szczeglnie te, ktre rozpadaj si na toksyczne metabolity. W ywej glebie zachodzi niezliczona ilo procesw biologicznych zwizanych cile z procesami dokonujcymi si w rolinach. Jak w kadym ywym organizmie, tak i w glebie, podstawowe znaczenie ma krenie substancji: wody, powietrza, czstek mineralnych i organicznych, witamin, alkaloidw, aminokwasw i wielu innych. Ten system krenia przyswajania i wydalania jest regulowany przez cae zespoy organizmw glebowych, rozmieszczonych w glebie nie przypadkowo, ale proporcjonalnie i celowo. Ich ilo, rozmaito i wzajemne relacje zapewniaj sprawne spenianie rnorodnych i zoonych funkcji. Od znajdujcych si rwnie w glebie substancji enzymatycznych i hormonalnych zaley wzrost i dojrzewanie rolin. Przed inwazj bakterii chorobotwrczych chroni je, obecne w glebie, antybiotyki. Rosnce w pobliu roliny symbiotyczne wydzielaj z korzeni substancje wzmagajce odporno swoich ssiadw. Wszystkie te procesy i zjawiska przebiegaj w ywej glebie w sposb precyzyjnie wywaony, tak samo jak w kadym innym, ywym, zdrowym organizmie. Dopiero chaotyczne wrzucanie do gleby nawozw mineralnych i chemicznych rodkw ochrony rolin burzy ca t harmonijn struktur. We waciwie uprawianej glebie roliny zachowuj okrelony, optymalny poziom aktywnoci auksyn, zharmonizowany z innymi warunkami jej rozwoju. Natomiast wielkie, dorodne okazy z chemizowanych upraw nie zawsze wiadcz o zdrowiu roliny i nie wszystkie s zdrowym pokarmem. Ich rozmiary s czsto wynikiem rozrostu tkanek wskutek stymulacji heteroauksynami lub pestycydami. Okazy takie s due i dorodne tylko z punktu widzenia handlowego, natomiast z punktu widzenia fizjologicznego s one chore i spuchnite. Jest to jeden z przykadw stosowania substancji obcych naturalnemu systemowi, ktrych nie potrafi on kontrolowa ani konstruktywnie wykorzysta. Wedug opinii Rudolfa Steinera szkodliwo jadania takich produktw moe ujawni si nawet dopiero w nastpnym pokoleniu. Dlatego ostrzega on przed gwatownym wymuszaniem wzrostu rolin. Rolnictwo biodynamiczne jest naturalne w tym sensie, e traktuje gospodarstwo nie jako jednostk ekonomiczn, lecz biologiczn i opiera si na zrozumieniu i uwzgldnianiu naturalnych procesw biologicznych, jakie si w nim dokonuj. Dlatego metoda biodynamiczna jest nie tylko sum ustalonych czynnoci, ale gwnie pewnym konsekwentnym sposobem mylenia i postpowania. Podstawow rol w tym postpowaniu odgrywa bogata wiedza i otwarty stosunek do tej wiedzy. Na przykad nastpstwo rolin w zmianowaniu musi uwzgldnia przede wszystkim konkretn sytuacj: jakich elementw moe w glebie brakowa po poprzednich uprawach i jakie z kolei zasiewy mog te braki uzupeni. Taki sposb postpowania suy trwaej yznoci gleby i zwikszeniu wydajnoci gospodarstwa na dugi dystans. Oprcz zmianowania, podstawow metod biodynamiczn jest kompostowanie organicznych substancji odpadowych, pochodzcych z obszaru danego gospodarstwa i jego najbliszego otoczenia. A wic ty, licie, chwasty, obornik, glina, odpadki kuchenne itd. Kolejn specyfik tej metody s preparaty biodynamiczne, suce do stymulowania procesw humifikacyjnych w pryzmie kompostowej i do opryskiwania rolin w celu zwalczania chorb i ochrony przed szkodnikami. Tych preparatw jest dziewi i maj ustalone, midzynarodowe oznaczenia od 500 do 508. Preparat 500 sporzdzony jest z krowieca i stosuje si go w rozcieczeniu w 1 l wody iloci 2-3 g na 1 ar do opryskiwania gleby przed zasiewami. Krowieca od

40

jednej krowy moe wystarczy nawet na kilka gospodarstw wielohektarowych. Preparat 501 to zmielona drobno krzemionka, 502 do 507 to preparaty zioowe (krwawnik, rumianek, pokrzywa, kora dbowa, mniszek, waleriana, skrzyp polny). Ilo wszystkich preparatw oblicza si w gramach i stosuje w duym rozcieczeniu wodnym. Zasadnicz spraw w biodynamicznym gospodarstwie jest kompleksowe, caociowe traktowanie wszystkich zjawisk i procesw dokonujcych si zarwno w obrbie gospodarstwa, jak i caego rodowiska, w ktrym gospodarstwo jest usytuowane. Staranne uwzgldnianie zarwno stopnia yznoci gleby, jak i czystoci pobliskich zbiornikw wodnych, zdrowia najbliszego lasu, bezpieczestwa owadw zapylajcych uprawy oraz dogodnych miejsc na gniazda dla ptakw piewajcych. Krajobraz ekologiczny to zreszt nie tylko istniejcy realnie las, strumie, pole, drogi, ogrody i ywopoty, ale rwnie sposb mylenia o nich i ich oceniania. Ponadto zdolno do harmonizowania swoich poczyna z wymogami zdrowia, czystoci i pikna przyrody. I taki wanie krajobraz suy najlepiej rzeczywistym potrzebom wytwarzania zdrowej ywnoci. Jako najszerszy kontekst rodowiskowy gospodarstwa biodynamicznego traktuje si sfer kosmiczn, planety i gwiazdy, ktre maj bardzo konkretny i gboki wpyw na jako upraw. Kalendarz agroastronomiczny oddaje rolnikowi ogromne usugi przy wybieraniu optymalnego terminu siewu, zabiegw agrotechnicznych i zbiorw. Zaleno wynikw upraw od przestrzegania terminw kalendarzowych jest od kilkudziesiciu lat przedmiotem obserwacji i dowiadcze Marii Thun, ktra ma ju w tym zakresie bardzo due i cenne osignicia. Tak ustawione rolnictwo przestaje by, jak dotd, jednym z gwnych czynnikw degradacji rodowiska. Odwrotnie, staje si istotnym elementem przywracania ekologicznej rwnowagi i wsptworzy krajobraz ekologiczny.

Ssiedztwo rolin
Na osobne omwienie zasuguje ta naturalna metoda stymulacji wzrostu i ochrony rolin, jak jest odpowiednie rozmieszczenie rnych gatunkw botanicznych i wzajemne ich usytuowanie, zwane ssiedztwem rolin. Metoda ta wykorzystuje wiedz o zwizkach zachodzcych midzy rnymi rolinami, nie tylko uprawowymi, ale rwnie drzewami, zioami, ywopotami, rolinami dziko rosncymi lub towarzyszcymi. W potocznym przekonaniu dominuje pogld, e w przyrodzie rzdzi prawo walki wszystkich przeciwko wszystkim i o wszystko. Przykady wspycia bezkonfliktowego lub symbiozy traktuje si na og jako przypadki sporadyczne, wyjtkowe, marginesowe. Najnowsze odkrycia w zakresie ekologii rolin i zwierzt zmuszaj do zmiany tej opinii. Wyania si z nich bowiem zupenie odmienny obraz przyrody, jako harmonijnej kompozycji. Jej elementy, ywe organizmy rolinne i zwierzce, znacznie czciej ni si sdzi, wspyj ze sob w zwizkach symbiotycznych. Uczeni gromadz coraz wicej dowodw na poparcie hipotezy, e podstawowym prawem ycia jest wanie symbioza, a nie ukady antagonistyczne. Przykadem symbiozy jest mikoryza, wspycie grzybw z korzeniami rolin wyszych. Zjawisko to odkry w 1880 roku polski botanik F. Kamieski, a w 5 lat pniej B. Frank nada mu nazw mikoryzy. termin mikoryza znaczy dosownie grzyb-korze... W przyrodzie stan mikrotrofizmu korzeni, a wic ich wspycie z rnymi grzybami jest regu, a brak mikoryz wyjtkiem. Tylko roliny rosnce w glebie bardzo wilgotnej, jak ry czy cypryniki, nie maj mikoryz... Natomiast cay pozostay olbrzymi wiat rolinny od tytoniu, kukurydzy i pomidorw po sosn, wierk, buk czy brzoz to roliny z mikoryz (Maria Rudowska, 1984). O wartoci mikoryzy wiadczy fakt, e roliny z mikoryz pobieraj 234% wicej fosforu, 75% wicej potasu i 86% wicej azotu ni roliny bez mikoryzy.

41

Zjawisko symbiozy wykorzystuje nowoczesne rolnictwo ekologiczne w takim planowaniu ssiadowania ze sob gatunkw rolinnych, aby chroniy si nawzajem i stymuloway swj wzrost i rozwj. Jest to wanie jedna z metod praktycznego stosowania wiedzy o prawidowociach zachodzcych w przyrodzie. Waciwe rozmieszczenie rolin pozwala rwnie na ograniczenie iloci kompostu i rodkw ochrony przed chorobami i szkodnikami, bo roliny same chroni si nawzajem. Ponadto wydzieliny korzeniowe trafnie usytuowanych rolin poprawiaj waciwoci sorpcyjne gleby. Stosowanie tej metody polega te na unikaniu sadzenia w bliskim ssiedztwie gatunkw dziaajcych na siebie antagonistycznie, bo to moe czasem udaremni efekty innych, trafnych zabiegw uprawowych. Podstawow i najwaniejsz zalet metody ssiedztwa rolin jest to, e pozostaje ona istotnym elementem kompleksu dziaa profilaktycznych, eliminujcych potrzeby stosowania toksycznych rodkw chemicznych. Dziki temu plony dojrzewaj nieskaone i osigaj pen warto biologiczn i pokarmow. Roliny nie maj, tak jak organizmy staocieplne, systemu wydzielniczego i hormonalnego, dlatego dominujce znaczenie w ich procesach yciowych odgrywa rodowisko zewntrzne. Prawidowo procesw kiekowania, wzrostu i dojrzewania zaley od zgodnego wspdziaania substancji glebowych z rolinami. Wrd wydzielin korzeni rolin s midzy innymi aminokwasy, witaminy, cukier, alkaloidy, fosforaty i wiele innych dotd nie rozpoznanych dokadnie substancji. Dowiadczenia wykonane na pewnym gatunku sosny wykazay w wydzielinie korzeni obecno ponad 35 rnych skadnikw (Maria Budowska, 1984). Obserwuje si, e wzajemny wpyw ssiadujcych ze sob rolin moe by pozytywny lub negatywny. Mog one rywalizowa ze sob, np. o przestrze, o wiato, o wod, o substancje odywcze, a w wielu przypadkach skutki ssiedztwa spowodowane s oddziaywaniem substancji wydzielanych przez korzenie. Badaniem tych spraw mao jeszcze znanych i niedostatecznie wyjanionych zajmuje si nowa dziedzina ekologii rolin, nazwana prowizorycznie ssiedztwem rolin (po angielsku: companion planting). Zaobserwowano rwnie, e organizmy rolinne (a rwnie i owady) przekazuj sobie rne sygnay o znacznej nieraz sile, za porednictwem drobin substancji chemicznych. Organizm otrzymujcy taki przekaz zostaje zmuszony do pewnych okrelonych zachowa. Ilo substancji chemicznej, bdcej nosicielem informacji, moe by nie wiksza ni jedna molekua, a mimo to wywouje skutek nieraz nawet na znaczn odlego. Substancje te maj angielsk nazw: Allelochemics, a rne grupy tych substancji, powodujcych opisane oddziaywanie, maj te swoje nazwy. Feromony su do porozumiewania si organizmw tego samego gatunku. Podobnie jest u owadw np. feromony seksualne, wydzielane przez wiele gatunkw owadw, pomagaj im w znalezieniu wspmaonka. Allomony to z kolei substancje, ktre mog by odbierane przez inne gatunki. Pod wpywem tej substancji inna rolina zachowuje si w sposb dla siebie korzystny. Podobnie owad poinformowany takim przekazem broni si przed zagroeniem, ucieka, wydziela jad, zapyla roliny, zbiera z nich nektar itp. Trzeci form jzyka midzygatunkowego s kairomony. Ich funkcja polega jednak nie na ostrzeganiu ani wabieniu lecz na odstraszaniu, na przykad jawor i niektre klony wydzielaj substancje (zapewne spukiwane z lici), ktre zakazuj innym rolinom ronicia w pobliu ich korzeni. Zaobserwowano, e po zniszczeniu grnych gazi drzewa zaczynaj wok pnia kiekowa rne zioa. Gin jednak w momencie gdy drzewo odrasta. Dla rolnictwa wane s te takie obserwacje, e na przykad, licie bukowe wydzielaj substancje hamujce wzrost zboa, natomiast nasiona wielu rolin dobrze kiekuj pod cik dbow. W darni znajduj si inhibitory ograniczajce rozwj korzeni jaboniowych. Na wzrost modych drzewek brzoskwini ujemny wpyw ma blisko dbu, ziemniakw, gorczycy i rzepaku. Sprzyjaj im natomiast fasola i koniczyna. Jasnota biaa i esparceta dobrze chroni zboe, jako roliny okalajce pola. Chroni je rwnie posiany razem rumianek i bawatek, ale w iloci nie wikszej ni 1%, aby nie odegra roli niebezpiecznego rywala, czyli chwastu. Ten

42

sam skutek ochronny daje fasola wysiana razem z owsem. yto ochrania groch, obie roliny plonuj wtedy lepiej ni posiadane osobno. Kilka rolin krwawnika polnego chroni i jednoczenie stymuluje wiele upraw polowych. Jasnota biaa poyteczna jest take w ogrodzie warzywnym, zasiana wzdu brzegw zagonu. Blisko koperku le wpywa na pomidory, fasol i kalarepk. Szawia, rozmaryn i czber ogrodowy maj korzystny wpyw na wszystkie prawie uprawy, ale szczeglnie dobrym ssiedztwem s dla cebulki i fasoli. Bylica pioun hamuje rozwj wielu chwastw, bardzo nie lubi jej np. starzec zwyczajny. Ponadto wydzielina korzeni piounu niszczy nicienie pomidorw, ziemniakw i r. Siejc w przemiennych rzdach marchew z cebul i seler z porem otrzymuje si zdrowe i dorodne plony wszystkich tych warzyw.

Szacunek dla gleby


Znawcy upraw biodynamicznych twierdz, e najwaniejsz zasad w rolnictwie jest nie tyle pomaganie glebie, co nieprzeszkadzanie. Postuluj wikszy szacunek dla gleby. Chodzi o to, aby nie udaremnia przebiegu jej naturalnych procesw nietrafn, nieumiejtn i aroganck ingerencj. W takich przypadkach bowiem szczeglnie naraona jest struktura gleby. A t najlepsz, gruzekowat struktur gleby podtrzymuj organizmy glebowe, zabijane i niszczone przez nawozy sztuczne i pestycydy. Cikie traktory i kombajny powoduj mechaniczne sprasowanie gleby i rujnuj jej delikatn struktur, bdc rodowiskiem ycia mikroorganizmw. Zdrowa, ywa, strukturalna gleba zawiera nie tylko niezliczone skadniki mineralne i organiczne, bdce dla rolin rdem substancji odywczych, ale jest rwnie rodowiskiem ycia organizmw i mikroorganizmw glebowych, ktre uczestnicz w yciu rolin. Mikroorganizmy glebowe, ktrych w kadym centymetrze szeciennym zdrowej gleby jest kilkanacie miliardw, koncentruj si tu przy korzeniach rolin, w tak zwanej rhizoferze. Ich obecno ma decydujcy wpyw na regulacj procesw przyswajania przez roliny substancji odywczych. Odgrywaj one te rol ochrony immunologicznej rolin. Wtargnicie do gleby substancji chemicznych w postaci nawozw mineralnych i rodkw ochrony powoduje zaamanie si precyzyjnej rwnowagi rodowiska glebowego, zburzenie wywaonych relacji midzy rnymi substancjami mineralnymi i organicznymi a rnymi szczepami mikroorganizmw. Przetrzebiona mikrofauna i mikroflora nie jest ju w stanie regulowa celowego pobierania potrzebnych rolinie substancji ani ich iloci. Wskutek tego biologiczna jej warto jako ludzkiego pokarmu zostaje ograniczona lub wrcz zniweczona nadmiernym nasyceniem substancjami mineralnymi. Oprcz mikroorganizmw znajduj si w glebie rozmaite substancje biotyczne, ktre pobierane przez roliny, speniaj t sam rol, co hormony i enzymy w organizmach staocieplnych, podtrzymujc rwnowag midzy procesami syntezy i rozkadu. S one obecne nie tylko w tkankach rolin, ale i w samej glebie. W ywej glebie znajduje si np. wiele rodzajw heteroauksyn, ktre zostaj wprowadzone do niej razem z nawozem organicznym i yjcymi w nim mikroorganizmami. Substancje biotyczne znajduj si m.in. w korzeniach rolin, skd zostaj wydzielane do gleby. Su rolinom jako regulatory wzrostu, a take jako substancje odpornociowe chroni je przed chorobami, chwastami i pasoytami. Wzajemne stosunki midzy gleb a rolinami s bardzo zoone i rnorodne i jak dotd rozpoznane tylko w niewielkim stopniu. Niektrzy utosamiaj relacj midzy gleb a rolinami ze zwizkiem, jaki zachodzi midzy macic, a znajdujcym si w niej podem (Julian Osetek, 1982). A 15 lat temu James Lovelock wysun hipotez, ktra traktuje Ziemi jako ywy organizm i nazwa j Gaja (J. Lovelock, 1973).

43

Wielko i rnorodno biotycznych substancji glebowych od niedawna dopiero jest przedmiotem szczegowych bada. Z dotychczasowych, a take bezporednio w glebie znajduj si liczne witaminy: C, K, ryboflawina (B-2), B-6 i B-12, kwas pantotenowy, kwas foliowy, prowitamina D-2 i karoten. Witamin B-12 wytwarza wiele grup bakterii glebowych oraz niektre zwierzta glebowe, np. ddownice. Wytworem organizmw glebowych s rwnie znajdujce si w niej antybiotyki: penicylina, streptomycyna, terramycyna, aureomycyna i inne. Ich trwao jest ograniczona od kilku dni do kilku tygodni. Roliny pobieraj antybiotyki w miar potrzeby, a ich obecno stwierdzono wielokrotnie w tkankach wszystkich czci rolin. Dlatego sok z warzyw i owocw jest bakteriobjczy, zwalcza rozwj bakterii chorobotwrczych u rolin i u ludzi. W rolinie wyrosej na ywej glebie, bakterie chorobotwrcze mog wnika tylko w miejscu jej uszkodzenia, nie ma ich natomiast w tkankach zdrowych. Aktywno bakteriobjcza soku rolinnego nie jest jednak staa. Prowadzi si dopiero badania w celu okrelenia prawidowoci tych zmian. Najwicej witamin i innych substancji biologicznie czynnych znajduje si w glebie bogatej w prchnic. Zawiera ona nie tylko substancje stymulujce wzrost roliny, ale rwnie i takie, ktre hamuj rozwj szkodliwych bakterii i grzybw i utrzymuj ich populacje w ograniczonym zakresie. Zaobserwowano, e przy stosowaniu organicznego nawoenia, zmianowania i innych prawidowych zabiegw agrotechnicznych, roliny uprawowe maj zdumiewajc odporno na choroby, chwasty i pasoyty. Nie wszystkie przyczyny tej odpornoci zostay do koca wyjanione, ale wiadomo ju, e czciowo przynajmniej zawdziczaj j dziaaniu substancji biotycznych. Dziaanie to zostaje jednak ograniczone lub niweczone chemiczn inwazj. Na przykad obezwadnione hormony nie mog broni roliny przed wymuszonym t inwazj pcznieniem tkanek, ktre nie jest jednak rwnoznaczne z roniciem i dojrzewaniem, bo nie wszystkie fazy dojrzewania s wtedy realizowane. Owoce, ziarna, bulwy, licie, chocia due, nie zawsze s biologicznie dojrzae. Od niedawna rwnie wiadomo, e glebie martwej lub martwiejcej nie pomaga ju nawet najwiksza ilo nawozw organicznych. Odwrotnie, mog one nawet hamowa wzrost rolin, poniewa zdolno trawienia tych nawozw ma tylko gleba ywa. Zdrowy i naturalny sposb funkcjonowania gleby wymaga poywienia organicznego, tzn. substancji, ktra ulega humifikacyjnym przeobraeniom w pryzmie kompostowej. Dopiero z tej substancji korzenie rolin mog pobiera potrzebne im iloci skadnikw mineralnych. Do tego konieczne jest proporcjonalne rozmieszczenie w rhizosferze organizmw glebowych oraz dobra struktura gleby, uatwiajca krenie rnych substancji. Swoboda i prawidowo dokonywania si tych wszystkich procesw moliwa jest tylko przy celowej, ale ograniczonej interwencji agrotechnicznej. Musi ona by umiejtnie wywaona, nie schematyczna i nie brutalna, lecz rozumna i staranna, podtrzymujca tylko dokonywanie si w glebie tych wszystkich procesw i zjawisk, z ktrymi radzi ona sobie najlepiej we wasnym zakresie.

Co si opaca
Wspczesne rolnictwo konwencjonalne pociga za sob niewspmiernie wysokie koszty ekologiczne. Systematycznie, rok po roku zabijana gleba zmienia si powoli w skalny py, ktrego nie da si ani szybko, ani atwo oywi i przywrci do stanu urodzajnej ziemi. Unoszone przez wiatr z pl nawozy sztuczne powoduj usychanie drzew, zatruwaj wody i ki. Nieprzyswojony przez roliny azot przenika do wd gruntowych, a take do jezior i rzek, powodujc w nich gwatowny rozwj wodorostw i zuboenie wody w tlen. Pestycydy tworz trwae toksyczne osady w glebie i w tkankach rolin, ludzi i zwierzt. Rolnictwo to z kadym rokiem staje si te coraz mniej opacalne. Produkcja nawozw mineralnych i rodkw ochrony rolin oraz cikiego sprztu rolniczego pochania ogromne nakady energii i pieni-

44

dzy. Postpujca degradacja gleby podnosi kadego roku koszty jej nawoenia, a brak nawoenia obnia plony do granic nieopacalnoci. W skali spoecznej bardzo kosztowne, a coraz bardziej naglce, jest rwnie podejmowanie rodkw prewencyjnych, majcych ratowa rodowisko od skaenia. Tak wic zarwno koszty wymierne w pienidzach, jak i te niewymierne, pacone skaeniem wody, powietrza i gleby, ludzkim zdrowiem i totalnym zaamywaniem si rwnowagi ekologicznej, staj si ju zbyt wysokie. Ludzie zacigaj wobec swojej Planety dug, na ktrego spacenie same rodki finansowe nie mog wystarczy. W rezultacie odpowied na pytanie, co si opaca, a co nie opaca, nie moe by jednoznaczna, bo zaley komu i w jakiej sytuacji. Due dochody uzyskuj producenci mineralnych nawozw, rodkw ochrony rolin i cikiego sprztu rolniczego. Spore materialne korzyci czerpi te ideolodzy i apologeci tego systemu upraw. Opaca si to rwnie plantatorom, ktrzy zawsze s gotowi wytru swoimi obfitymi zbiorami par tysicy ludzi dla uzyskania duych zyskw z ich sprzeday. dla wasnych potrzeb natomiast opaca im si zaoy ma dziak bez chemii, aby siebie i swoj rodzin ocali z totalnego, toksycznego pogromu. W sytuacji powszechnego panowania kultu fetysza jakim stao si obecnie pojcie opacalnoci, nieustannego kalkulowania opaci si czy si nie opaci, wzrastajcemu zagroeniu ekologicznemu mona by zapobiec takimi rodkami, ktre finansowo mogyby by zupenie nieopacalne. Chodzi jednak o to, eby nie znale si wkrtce w sytuacji legendarnego krla Midasa. Jak wiadomo, ten nieprzezorny a chciwy wadca wyjedna sobie u boga Dionizosa taki przywilej, e wszystko, czego dotkn, zamieniao si w zoto. Przerazi si wreszcie, gdy w zoto zamienia si rwnie niesiona do ust kromka chleba i woda, ktrej chcia si napi. To dowiadczenie nie stao si jednak skuteczn przestrog dla innych. Obecnie te, w kadej dyskusji na temat potrzeby zmiany metod uprawy i wytwarzaniu zdrowej ywnoci argument nieopacalnoci ucina spraw. Bdziemy tru dalej i nie ma o czym mwi! A przecie trway spadek wydajnoci czy nieopacalno wcale nie musz towarzyszy przejciu na rolnictwo biodynamiczne. Zdarza si to gwnie wtedy, gdy przestawienie na gospodarowanie ekologiczne podejmuje si w warunkach gleby ju zdegradowanej. Wwczas rzeczywicie jej rekultywacja moe trwa 3-4 lata, a w tym czasie nie ma co liczy na dochody, bo trzeba przede wszystkim uprawia roliny uyniajce gleb, dostarczajce jej azotu i alkalizujce obszary zakwaszone. I nie zawsze istnieje wtedy moliwo korzystnej sprzeday plonw. Taka prba rekultywacji daje jednak du szans na przyszo, podczas gdy upieranie si przy dotychczasowych metodach przedua tylko agoni gospodarstwa, ale nie rokuje przywrcenia go do ycia. Deficyt zwizany z rekultywacj moe by zreszt niewielki i tylko przejciowy. Jak bowiem wynika z dotychczasowych dowiadcze, dochd z 1 ha przypadajcy na jednego pracownika jest w gospodarstwie biodynamicznym wyszy, jakkolwiek nakad pracy i czasu moe by nieco wikszy. Z czasem okae si, e wszystko co zdrowe jest jednoczenie tasze i e uczciwa troska o dostarczenie ludziom wartociowej, nieskaonej ywnoci, opaca si najlepiej. Wynika to z nastpujcego obliczenia. Z kosztw pojedynczych gospodarstw oraz oglnych kosztw gospodarki rolnej, krajowej i wiatowej, mona wtedy skreli pozycj obcie zwizanych z produkcj i zakupem rodkw chemicznych. W ten sposb zostaj rwnie odzyskane ogromne zasoby energii zuywanej do ich wyprodukowania. Rolnik za nie wydane pienidze na ich zakup ma do swojej dyspozycji, co umoliwia pokrycie kosztw zwizanych z przestawieniem gospodarstwa na nowy tor. Oszczdno energii i pienidzy uzyskuje si rwnie odchodzc od stosowania cikich, kosztownych maszyn rolniczych. Do pracy na niewielkim obszarze gospodarstwa biodynamicznego najstosowniejszy jest may, lekki sprzt agrotechniczny, wygodniejszy w obsudze, o wiele taszy i co najwaniejsze, nie ugniatajcy ziemi i nie niszczcy struktury gleby. Zbiory z upraw biodynamicznych znacznie lepiej si przechowuj, straty s o okoo 30% mniejsze, a ceny z ich sprzeday mona uzyska nieco wysze.

45

Zbyt zapewniony, bo konsument coraz niecierpliwiej czeka na nietoksyczn ywno. Pocztkowy wkad zwizany z rekultywacj gleby wkrtce zwraca si z nawizk, poniewa odzyskana jej yzno jest nie tylko dorana, jednoroczna, ale wieloletnia, trwaa i poprawia si potem z kadym rokiem, dziki kontynuowaniu waciwych metod uprawy. Stosujc metod biodynamiczn (lub inn ekologiczn) uzyskuje si zdrowsze pokarmy rolinne, przywrcone zostaje ekologiczna rwnowaga siedliska i eliminowanie rda jego skaenia. Postawa byle dzi nie opaca si pod adnym wzgldem, za dorane zyski trzeba bdzie paci potem zbyt wysok cen.

Historia i teraniejszo rolnictwa ekologicznego


Cykl wykadw wygoszonych przez Rudolfa Steinera w 1924 roku w Kobierzycach koo Wrocawia, wyzwoli wiele inicjatywy, impulsw do dziaania i nowych pomysw. Od tego momentu narodziny si denia do gbokich, radykalnych przemian w metodach uprawy, a take w tylu mylenia o sprawach rolnictwa oraz w mentalnoci i osobowoci rolnikw. Wskazwki Steinera zwracay uwag na donioso dziaania si naturalnych i procesw dokonujcych si w przyrodzie i zachcay do wspdziaania z nimi i wykorzystania ich na uytek gospodarstwa, ktre powstawaoby w harmonii ze rodowiskiem, a ponadto angaowao zdolnoci fizyczne i umysowe gospodarza i uwzgldniao jego potrzeby psychiczne. Ten styl gospodarowania jest korzystny i twrczy zarwno dla rolnika jak i dla rynku, ktry on zaopatruje. Rolnictwo ekologiczne nie jest tylko teoretycznym postulatem na przyszo, ma ju swoj histori i swoje osignicia. Dziaajce przed wojn w Niemczech Koo Eksperymentujce zostao w 1941 roku zdelegalizowane. Przerwano wic organizowane dotychczas badania i konferencje, przestay ukazywa si wydawnictwa. A przed wojn istniao ju w Saksonii 55 maych i rednich gospodarstw ekologicznych. Po wojennej przerwie, w 1954 roku powstao nowe towarzystwo Demeter, ktre produkty z ekologicznych gospodarstw rozprowadza do dzi w wielu krajach. Zajmuje si rwnie instruktaem i kontrol uzyskiwanych plonw. Produkty ze znakiem tego towarzystwa maj wysok jako i s rozchwytywane przez nabywcw. Rolnicy, waciciele tych gospodarstw, zajmuj si nie tylko upraw ale i przetwrstwem. Wypiekaj m.in. chleb z mki z penego przemiau, dostarczaj na rynek przetwory mynarskie: kasze, patki pszenne i owsiane, mk jczmienn i kaw zboow, soki owocowe i warzywne, syropy i mid. Regionalne orodki zawieraj umowy z mynami, piekarniami i przetwrstwami, ktre zobowizuj si do przerobu ekologicznych podw rolnych bez mieszania ich z innymi i bez dodawania czegokolwiek innego. Ceny ich s wysze tylko o t premi, jaka przysuguje wszystkim towarom lepszej jakoci. Staymi odbiorcami tych produktw s kliniki i szpitale. Asortyment dostpnych rodzajw zdrowej ywnoci stale si rozszerza, w miar jak gospodarstwa wzbogacaj rozmaito swoich upraw i w miar tego, jak rodz si nowe pomysy wytwrcw i dystrybutorw. Sprzedaje si wic rwnie m.in. oleje rolinne wytaczane na zimno, to znaczy sposobem, ktry nie powoduje zniszczenia zawartych w nasionach oleistych witamin i enzymw, a take nie usuwa innych elementw, ywieniowo najcenniejszych. W przetwrstwie przemysowym niszczy je wysoka temperatura wytaczania i rafinacja, majca zapobiega szybkiemu ich jeczeniu. Poniewa dugie przechowywanie i magazynowanie powodowaoby psucie, fermentacj i jeczenie ywnoci, towarzystwo Demeter, jako dystrybutor, dba o to, aby droga od wytwrcy do nabywcy bya maksymalnie skrcona. Na przykad zboa na kasz i mk miele si stopniowo, rwnolegle z ich rozprowadzeniem i w iloci odpowiadajcej zamwieniom. Dlatego przetwarzanie, dystrybucja i sprzeda zdrowej ywo-

46

ci wymagaj operatywnoci, sprawnoci, inteligencji w tak samo wysokim stopniu, jak uczciwoci i rzetelnoci wymaga samo prowadzenie gospodarstwa ekologicznego. Stopniowo zmienia si struktura poday produktw ywnociowych jako odpowied na zmian struktury popytu. Zmniejsza si zainteresowanie kupujcych tymi przetworami, ktre odo niedawna dominoway w handlu ywnoci, tzn. rafinowanymi, aromatyzowanymi i sztucznie barwionymi, a ktrych trwao zapewniay chemiczne rodki konserwujce. Teraz bardziej ceni si mid i melas ni cukier oraz wiee i suszone owoce ni demy. Chtnie kupowane jest ciemne pieczywo z rnego rodzaju zb, z jczmienia, kukurydzy, owsa. Duym powodzeniem cieszy si sprzedawanie w puszkach mleko sojowe Plamil oraz inne przetwory z soi, m.in. tofu czyli twarg z mleka sojowego. W wikszoci krajw na wszystkich kontynentach istniej ju gospodarstwa ekologiczne. Jedne s prowadzone na wasny uytek, inne nastawione na produkcj towarow. Na przykad w krajach zachodniej Europy (Holandia, Belgia, Dania, RFN, Francja, Anglia) w 1980 roku powierzchnia upraw ekologicznych wynosia 100 tys. hektarw. Ich liczba stale wzrasta, tak samo jak stale wzrasta zrozumienie problemu skaenia, a w zwizku z tym i zapotrzebowania na naturaln, zdrow ywno. Zwaszcza, e ywno z takich gospodarstw, oprcz walorw zdrowotnych, wyrnia si znakomitym smakiem i aromatem. Pocztkowo mona j byo nabywa tylko w specjalnych sklepach, nazywanych w krajach anglojzycznych Health Food Stores (sklepy ze zdrow ywnoci), znajdujcych si w wikszych miastach. Ostatnio zdrow ywno mona kupowa nawet w zupenie maych miastach, a w wikszoci duych magazynw s specjalne stoiska, gdzie sprzedaje si wiee warzywa, owoce i rne inne produkty z gospodarstw ekologicznych.

Humanistyczny wymiar rolnictwa


Herbert H. Koepf (1976), podsumowujc trudnoci i dylematy wspczesnego konwencjonalnego systemu upraw pisze, e podstawowy problem sprowadza si do tego, eby znalazo si dosy ludzi, aby zajmowa si ziemi w zdrowy sposb. Z kolei E. F. Schumacher (1981) zwraca uwag na niedocenianie lub wrcz ignorowanie celw, ktre powinny przywieca ludziom uprawiajcym ziemi. S nimi: 1) humanizacja i uszlachetnianie szeroko pojtego rodowiska ludzkiego, 2) podtrzymywanie wizi czowieka z przyrod, ktrej czowiek jest i musi pozosta integraln czci, 3) dostarczanie czowiekowi ywnoci i innych surowcw potrzebnych do godziwego ycia. Nie wierz pisze Schumacher aby dugo moga istnie cywilizacja, ktra uznaje tylko trzeci z wymienionych tu celw i dca do niego tak bezwzgldnie i gwatownie, e pozostae dwa cele nie tylko s zaniedbywane, lecz po prostu bojkotowane. Wedug Rudolfa Steinera, wszystkie sprawy ycia ludzkiego z takich czy innych wzgldw s zwizane z rolnictwem, a wic dehumanizacja tej sfery gospodarki rzutuje niekorzystnie na wszystkie inne dziedziny ycia. Ju z trzech powyszych opinii wynika, e rolnictwo ma znacznie szerszy wymiar ni tylko ekonomiczny i profesjonalny. I wydaje si, e drog prowadzc do wyzwolenia rolnictwa z dotychczasowych komercyjnych i technologicznych ogranicze jest dostrzeenie i uwzgldnienie jego wymiaru humanistycznego. Rolnictwo to jeden z najczcigodniejszych i najbardziej autentycznych dziaw gospodarki ludzkiej i zawodw wykonywanych przez czowieka. Jego wyniki nale w ogromnym stopniu od poziomu etycznego i umysowego trudnicych si nim osb. Im jest on wyszy, tym szerszy kontekst spraw pozwala dostrzega i wcza harmonijnie do swojej pracy. Nie mniej donios zalet rolnika jest wraliwo i rzetelno oraz ciepa yczliwo dla ludzi, ktrzy

47

jedz chleb z jego pola. Wszystkie te zalety mog sta si ponadto rdem bezcennych satysfakcji dla tego, kto dorasta do ich przyjcia. W funkcjonujcym obecnie ujciu technologicznym i ekonomicznym rolnictwa zatraca si caa jego warstwa humanistyczna. Ekonomiczna definicja gospodarstwa rolnego wymienia jako jego elementy skadowe obok ziemi, maszyn, zabudowa i inwentarza ywego rwnie i osob gospodarza. Eksponujc wycznie komercyjne cele gospodarstwa, narzuca sposb jego rozumienia i traktowania, czym ponia rolnika, jako wodarza ziemi i animatora dokonujcego si na niej rozradzania i dojrzewania. Przykadanie do rolnictwa wycznie ekonomicznych miar ogranicza wiedz o naturalnym rodowisku, w ktrym dokonuje si misterium wspdziaania czowieka z siami przyrody i obnia rang pracy rolnika, jako wsptwrcy procesw ycia i wzrastania. Traktowanie rolnictwa w sposb cile ekonomiczny uwaa si powszechnie za przejaw nowoczesnoci, jakkolwiek ujmowanie pracy na roli w oderwaniu od jej aspektw moralnych i estetycznych trudno uzna za nowoczesne, to znaczy speniajce spoeczne nadzieje na dzi i jutro. Natomiast rolnictwo ekologiczne jest ju w zaoeniu zharmonizowane z postulatami humanizacji. Jeeli nadrzdnym jego celem jest wytwarzanie zdrowej ywnoci przy zastosowaniu korzystnych rwnie i dla rodowiska metod ekologicznych, to ju nadaje mu wysok rang humanistyczn. Tak samo praca rolnika uwolniona od bezwzgldnej, komercyjnej presji, speniajca moralne warunki osigania swoich celw wkracza w wymiar humanistyczny. I dopiero takie rolnictwo mogoby sta si inspiracj dla wyonienia nowej, autentycznej kultury wsi. Kultury tak oryginalnej, bogatej i na tak wysokim poziomie obyczajowym, etycznym i estetycznym, jakiej nie byy dotd w stanie wytworzy adne inne orodki wiejskie ani miejskie. Uznawany obecnie za wzorcowy, stereotyp nowej kultury wiejskiej z klubokawiarni i ekshumowanym folklorem przeszedby do muzeum kuriozw wspczesnej cywilizacji. Wie nie musiaaby wtedy siga do wzorcw miejskich, miaaby wasne aspiracje, dowiadczenia i osignicia, po ktre przychodziliby jak do Mekki mieszkacy miast. Ci sami, ktrzy pozostaj obecnie w przekonaniu o nadrzdnoci swojej zurbanizowanej mentalnoci i jej wytworw, a w rzeczywistoci yj zagubieni na manowcach kultury masowej z ca jej jaowoci i prymitywizmem. O dalszych konsekwencjach, jakie mogyby w przyszoci wynikn z urzeczywistnienia takiego rolnictwa, mona ju tylko snu domysy. Ale domysy najbardziej nawet optymistyczne nie byyby tu chyba bezpodstawne.

Rolnictwo ekologiczne a uprawy wegaskie


Wrd wymienionych uprzednio kierunkw rolnictwa ekologicznego nie zosta omwiony jeszcze jeden, mianowicie uprawy wegaskie. A taki kierunek ju istnieje i rozwija si samoistnie, spontanicznie, niezalenie od jakichkolwiek teoretycznych zaoe agrotechnicznych, naladujc jednak wiele uprawowych metod biodynamicznych. Uprawy wegaskie s to uprawy zupenie nowego typu, nie przypominaj ani tradycyjnych wiejskich zagrd, ani produkcyjnych kombinatw rolniczo-przemysowych. Nale do nich dziaki przyzagrodowe i dziaki pracownicze, mae warzywniki i niewielkie sady, uprawiane na wasny uytek, a nawet kameralne uprawy w mieszkaniach, tak zwane indoor-greens, ktre rozpowszechniaj si na zachodzie. W takich wanie gospodarstewkach lub innych nietypowych, chw zwierzt jest niemoliwy, niekiedy te rezygnuje si z niego ze wzgldw etycznych lub ywieniowych. I co zaskakujce, plony z tych upraw s wyjtkowo udane! W ksice o rnych alternatywnych

48

metodach wspczesnego rolnictwa (1980) zostao omwione rwnie i rolnictwo wegaskie. Rolnictwo wegaskie uprawiane jest w Anglii w sposb niekomercyjny. Obecnie obejmuje ono prawie wycznie uprawy warzyw. Ta dowiadczalna metoda opiera si na dwch zasadach: 1) unikanie gbokiej orki i stosowanie tylko powierzchniowego rozluniania gleby, bez przekopywania i odwracania, 2) wyczenie nawozw pochodzenia zwierzcego. Ten sposb uprawy prowadzi do tego, e gleba zostaje przetworzona (transformed) w cigu trzech lat. Jest to przetworzenie polegajce na znacznej poprawie struktury gleby i czy si z cakowitym zanikniciem chwastw, pasoytw i chorb rolin. cile wegaski sposb gospodarowania odrzuca stosowanie jakichkolwiek produktw zwierzcych, zaleca uywanie jedynie kompostowanego materiau rolinnego (vegtable matter). Jak mona si domyla, pokarmy z tych poletek s bardzo wysoko cenione przez zwolennikw ywienia wegetariaskiego i wegaskiego. W wikszoci alternatywnych programw gospodarowania na roli zwierzta hodowlane uwaa si za nieodzowny element zrwnowaonego gospodarstwa, a produkcj misa za tak samo wan i potrzebn jak upraw rolin jadalnych. Rolnictwo biodynamiczne rwnie akceptuje hodowl zwierzt rzenych w gospodarstwie, chocia odnosi si bardzo krytycznie do hodowli przemysowych. Uwaa je za niezgodne z natur zwierzt, rodowiska naturalnego a take ludzi, ktrzy takie systemy hodowli organizuj i prowadz. Zwierz w gospodarstwie biodynamicznym, zgodnie z biodynamicznymi zasadami hodowli, nie jest przedmiotem bezwzgldnej, brutalnej eksploatacji, lecz spotyka si z przychylnoci i troskliwoci swego gospodarza. Zaobserwowano, e krowa dobrze traktowana daje wicej mleka i yje znacznie duej. Doc. Mieczysaw Grny tak pisze o tym: Chodzi w niej bowiem o podejcie do zwierzt, o zapewnienie im nie tylko dobrych warunkw bytu, waciwej karmy, lecz take o kontakt psychiczny z nimi. Podkrela si szczeglnie znaczenie krowy jako zwierzcia psychicznie wraliwego, jako producenta najlepszego nawozu oraz jako wskanika prawidowoci funkcjonowania gospodarstwa biodynamicznego (1986). Przekonanie o potrzebie udziau zwierzt w gospodarstwie podzielaj zarwno zwolennicy rolnictwa konwencjonalnego jak i biodynamicznego i traktuj je jako niepodwaalny pewnik. To zaoenie kwestionuj jednak wegetarianie i zwolennicy upraw wegaskich i postuluj jego ponowne krytyczne rozpatrzenie i weryfikacj na podstawie dalszych, nowych bada i dowiadcze. Bo jeeli w dotychczas podejmowanych uprawach wegaskich obserwuje si cakowity zanik chwastw, pasoytw i chorb rolin, to jest to sygna, ktrego nie wolno zignorowa. Wskazuje on bowiem na to, e zaoenie o niezbdnym udziale nawozu zwierzcego w uprawach nie jest prawdziwe, e opiera si na jakim bdzie lub przeoczeniu i wymaga dalszych dowiadcze. Takie dowiadczenie dokonuje si zreszt samo kadego roku w kadym zdrowym lesie. Lena gleba, ktra naley do najyniejszych i najzasobniejszych, nawoona jest samoistnie rolinnym kompostem z rozkadajcych si lici oraz traw i zi lenych. Jakkolwiek rolnictwo tradycyjne i ekologiczne docenia warto nawozu zwierzcego, to we wspczesnym rolnictwie konwencjonalnym nie wyciga si z tego praktycznych wnioskw. Przewaa tu system osobnych ferm hodowlanych i osobnych specjalistycznych gospodarstw uprawiajcych wycznie roliny. W tym systemie rolno-hodowlanego przemysu nie ma moliwoci penego wykorzystania obornika w zamknitym cyklu krenia substancji organicznej. Nawz z hodowli zwierzt nie tylko nie zostaje wykorzystany do uyniania gleby, ale jest kopotliwym balastem. Jednoczenie w gospodarstwach nastawionych wycznie na produkcj rolinn stosuje si tylko nawozy sztuczne z braku nawozu zwierzcego. Z jednej wic strony istnieje nadmiar nawozu naturalnego, a z drugiej jego brak, co w jednym i drugim przypadku prowadzi jednak do skaenia rodowiska albo niewykorzystanym rolniczo nawozem zwierzcym, albo stosowaniem nawozw sztucznych. Dla zrwnowaenia gospodarstwa due ssaki przeznaczone na rze nie s jedynymi reprezentantami wiata zwierzcego. Z pewnoci wicej korzyci ma gospodarstwo z takich

49

przedstawicieli fauny, jak ddownice, owady zapylajce i ptaki piewajce, ropuchy, biedronki, kuropatwy, baanty i caa mikrofauna glebowa. Mimo to zaniedbuje si powszechnie stworzenia podstawowych warunkw dla ycia tych organizmw, forsujc tylko spraw podnoszenia liczebnoci wi i krw. Jakkolwiek istnieje wiele podobiestw w zakresie metod agrotechnicznych, rolnictwo wegaskie rni si w sposb zasadniczy od innych programw ekologicznych upraw. Wyklucza nie tylko sam hodowl duych zwierzt na miso, ale rwnie i te metody uprawy, ktre cz si z ich zbijaniem. Na przykad stosowanie niektrych preparatw biodynamicznych. Decyduj o tym wzgldy rolnicze, ywieniowe i etyczne. Z tych wanie wzgldw nie stosuje si tu nawozw zwierzcych ani kompostw z materii pochodzenia zwierzcego, jak rwnie i niektrych preparatw biodynamicznych. Spord metod ekologicznych korzysta si ze wskaza kalendarza agro-astronomicznego, zasad ssiadowania rolin, stosowane s komposty z materii rolinnej, biodynamiczne preparaty zioowe, odpowiedni program zmianowania i powierzchniowe tylko spulchnianie gleby. Program biodynamiczny z trudem, cho nie bez znacznych sukcesw, toruje sobie drog we wspczesnym skomercjonalizowanym i schematyzowanym rolnictwie. W wielu krajach stale wzrasta liczba gospodarstw odchodzcych od konwencjonalnych metod uprawy, aby wprowadza nowe. Jednak rolnictwo biodynamiczne, jakkolwiek niepomiernie suszniejsze od konwencjonalnego, zostaje pod pewnymi wzgldami zakwestionowane przez program upraw wegaskich. Trudno by jednak byo skreli stosunek obu tych programw jako alternatywy. Rolnictwo wegaskie nie jest dla biodynamicznego alternatyw, lecz raczej perspektyw dalszych progresywnych przeobrae i ich ukierunkowaniem. W obecnej sytuacji demograficznej i rynkowej uprawy biodynamiczne bez wyeliminowania produkcji misa w dotychczasowym zakresie i z dotychczasowymi tendencjami do wzrostu, sprowadzayby si waciwie gwnie do wytwarzania zdrowej paszy dla byda. Nadchodzce gbokie przemiany w rolnictwie nie mog dokonywa si w oderwaniu od wzbogacajcej si stale wiedzy o warunkach czystoci rodowiska i rwnowagi caej ziemskiej biocenozy. A przede wszystkim rolnictwo jako producent zdrowej ywnoci nie moe nie uwzgldnia najnowszych osigni w zakresie wiedzy o ywieniu i o rzeczywistych ludzkich potrzebach pokarmowych. Dlatego zakadanie koniecznego udziau zwierzt hodowlanych w programie biodynamicznym i niektrych innych programw rolnictwa ekologicznego musi budzi zastrzeenia nie tylko natury etycznej, ale rwnie ekologicznej, ekonomicznej i ywieniowej. Kady z tych programw akceptujcych i uwzgldniajcych masowy chw zwierzt rzenych, opiera si na nierealnym przewidywaniu, e jeeli zostanie on powszechnie wdroony, to obecnie 5-miliardowa, a wkrtce ju 6-miliardowa, populacja ludzi yjcych na wiecie zdoa udwign ciar wykarmienia ich samych, a oprcz tego zwierzt przeznaczonych na ich poywienie w iloci choby tylko 1 sztuki hodowlanej na kady hektar uprawianej ziemi. Pod tym wzgldem na stanowisko rolnictwa biodynamicznego rzutuje bd podzielany przez rolnictwo konwencjonalne, e wrd pokarmw dostarczanych przez gospodarstwa wiejskie, musi by rwnie i miso. Podstawowe postulaty odywiania wegetariaskiego i upraw wegaskich nabieraj w naszych czasach niezmiernej wagi i znaczenia praktycznego. Jak wiadomo, e liczebno ludzi na wiecie wzrasta lawinowo, a rozwj techniki umoliwia realizowanie wielu programw, w tym rwnie i tych z gruntu faszywych. Naley do nich bd dotyczcy potrzeb pokarmowych czowieka, a jego nastpstwem jest caa gigantyczna struktura midzynarodowej gospodarki misno-hodowlanej. Ten bd powielany w skali wiatowej, tak jak to si dzieje obecnie, pociga za sob dalekosine nastpstwa w wielu dziedzinach ycia: ekonomicznej, ekologicznej, politycznej, zdrowotnej, etycznej, humanitarnej i spoecznej. Dlatego kady program rolnictwa ekologicznego czy konwencjonalnego, wczajcy jako jego integralny element hodowl zwierzt, choby w liczbie 1 sztuki hodowlanej na 1 hektar upraw, ju w mo-

50

mencie wdraania rozmija si z nieugitymi wymogami nadchodzcego czasu i ju wkrtce bdzie musia ulec znacznym korektom i modyfikacjom. Wiele wskazuje na to, e wegetariaski, a zwaszcza wegaski, sposb odywiania si ludzi jest przyszoci tego wiata, ktremu uda si przetrwa najgorszy czas. I tak samo przyszoci wiata wydaje si by wegaskie rolnictwo ekologiczne. Rwnolegle z tym kierunkiem przemian dokonuje si ewolucja postaw etycznych i gboki przeom w sposobie traktowania przyrody. W miar pogbiania si tych dokona zachodz widoczne zmiany w sposobie mylenia raczej w kategoriach humanistycznych ni wycznie ekonomicznych, bardziej etycznych ni komercjalnych. Daje to podstaw do przewidywania, e wanie rolnictwo wegaskie jest najtrafniejszych ukierunkowaniem nadchodzcych przemian w caej gospodarce ywieniowej. I pozwala mie nadziej, e moe ju niedugo przyda ono krajobrazowi Ziemi jeszcze jeden akcent humanizacji.

Obszar i formacja gospodarstwa ekologicznego


Metody i zasady gospodarowania ekologicznego nakadaj pewne ograniczenia obszaru upraw. Ten podstawowy limit wynika ju z samej idei gospodarstwa naturalnego, poniewa setki czy dziesitki hektarw liczce plantacje jednorodnych zasieww ju w zaoeniu s nienaturalne. W zrnicowanym, naturalnym ekosystemie s dysonansem, burz jego proporcje i rwnowag. Uprawy ekologiczne, uwzgldniajce wymogi ssiedztwa rolin i postulat zachowania kompletnoci rodowiska, kreuj system inny wprawdzie ni pierwotny, ale zachowuj podstawowe jego prawa i nie niszcz harmonii. Wielko gospodarstwa wie si te z moliwoci uzyskania niezbdnej iloci kompostu oraz dysponowania czasem jaki mona powici na wykonanie wszystkich koniecznych zabiegw. Zalenie wic od iloci kompostu i liczby osb zaangaowanych w prowadzenie gospodarstwa, jego obszar moe waha si mniej wicej od 1/4 do 1 hektara. Na modelu wspczesnego rolnictwa konwencjonalnego zaciyy jak wiadomo, bdne zaoenia technologiczne i ekonomiczne. Metoda upraw ekologicznych otwiera szans wycofania si z pierwszego z nich tzn. bdu technologicznego. Natomiast drugi, ekonomiczny, moliwy jest do przezwycienia nieprofesjonalnym sposobem traktowania rolnictwa i tworzeniem zupenie nowej struktury ekosystemw odmiennej od wszystkich dotychczasowych. Sygnaem zapowiadajcym deprofesjonalizacj rolnictwa jest narastajcy ju od kilkudziesiciu lat masowy trend do dezurbanizacji. W wiadomoci wikszoci ludzi wspczesnych wielkie miasto przestaje by najbardziej podanym miejscem do ycia. Ideaem jest dom lub domek za miastem, otoczony mniej lub wicej rozlegym terenem zieleni trawnikiem, k, lasem lub wanie ogrodem i sadem czy te miejscem innych jeszcze upraw rolin jadalnych. obecnie realizowaniu si tego trendu stawiaj tam struktury istniejcej produkcji rynkowej. W pewnych regionach wiata bywaj przeamywane indywidualnym deniem, wol i wysikiem. W innych natomiast s nie do sforsowania i pozostaj w sferze odlegych planw lub nierealnych marze. Jednak jak wiadomo z historii, masowe trendy przeamuj prdzej czy pniej dotychczasowe formy organizacyjne i zmuszaj do wspdziaania w podanym kierunku. Przy nieprofesjonalnym sposobie traktowania rolnictwa istniejce obecnie ekosystemy mogyby automatycznie prawie zmienia swoj dotychczasow struktur. Zamiast rozlegych obszarw jednorodnych zasieww, gospodarstwa niewielkie, ale bogate w rnorodne, starannie zaplanowane uprawy warzywnicze, sadownicze, zboowe. Zamiast produkcji wielkotowarowej, ukierunkowanie si w zasadzie na zaspokajanie potrzeb wasnych, tzn. rodziny lub grupy osb uprawiajcych t ziemi stale lub doranie. Znikoma czasochonno takiego gospodarstwa, zwizana z jego ograniczonym obszarem, jest wanie jednym z istotnych czynnikw jego deprofesjonalizacji. Praktycznie wic, kady czowiek, wykonujcy jakikol-

51

wiek zawd nierolniczy, np. stolarz, piekarz, lekarz, aktor, nauczyciel czy drukarz, uprawiajc swj kawaek ziemi w pobliu swojego domu, traktowaby to zajcie jako przeduenie przygotowywania posikw we wasnej kuchni dla jednej rodziny lub jednej osoby. Postpy nowoczesnej wiedzy o ywieniu doprowadzaj midzy innymi do stwierdzenia indywidualnego zrnicowania ludzkich potrzeb pokarmowych. Ich pene zaspokojenie jest rwnie niemoliwe w zbiorowych punktach ywienia, jadodajniach, restauracjach, stowkach, jak i ze zbiorowych zuniformizowanych rde wytwarzania i przetwarzania ywnoci. Wszystkie nowoczesne szkoy dietetyczne, takie jak makrobiotyka, wegetarianizm, weganizm, joga, witarianizm, podkrelaj donioso indywidualnego zrnicowania diety i wymieniaj je jako jeden z podstawowych warunkw zdrowia i sprawnoci. Tak wic w wietle wymogw ju nie tylko ekologicznych, psychicznych i humanistycznych, ale rwnie dietetycznych, zdrowotnych i kulinarnych, wielkoobszarowa i wielkotowarowa gospodarka rolna staje si niefunkcjonalna i anachroniczna. Do spenienia wszystkich warunkw nowego modelu rolnictwa nadaj si wanie najlepiej gospodarstwa mae, ktre nawet jedna osoba lub maa rodzina przy doranej pomocy znajomych czy ssiadw moe otoczy starann opiek, jakiej wymagaj uprawy ekologiczne. Nie zostan przy tym pogwacone postulaty globalnej wydajnoci, bo oglna suma zbiorw z wielu maych upraw jest zawsze znacznie wiksza ni z kilku ogromnych. Istnieje na to wiele dowodw we wspczesnym wiecie i w historii. Kolejnym warunkiem udanych zbiorw jest umiejtno, staranno oraz rzetelny i bezporedni emocjonalny stosunek i zaangaowanie osoby uprawiajcej ziemi. Od takich postaw zale nie tylko konkretne efekty pracy, ale rwnie uzyskanie z niej osobistych satysfakcji. Niedostpne s one tym, ktrzy nastawiaj si wycznie na wysokie plony i due dochody z ich sprzeday. Otwieraj si nowe rda zaspokojenia bardzo silnych i humanistycznie cennych ludzkich potrzeb, poczucie wspodpowiedzialnoci za rodowisko i trwao jego zasobw. A take wydobycie si z anonimowoci swoich funkcji i rl spoecznych. Istotnym wyznacznikiem niewielkiego obszaru gospodarstwa jest sama indywidualno rolnika, ktry byby w stanie spenia wymienione poprzednio wymogi. Ch gromadzenia bogactw ponad swoje rzeczywiste potrzeby jest dysonansem wrd innych ludzkich potrzeb i burzy harmoni osobowoci. adna ilo zarobionych pienidzy nie moe zrekompensowa ponoszonych wtedy strat: rwnowagi psychicznej i czasu potrzebnego do wzbogacania swojej wiedzy oglnej, kultywowania zainteresowa pozarolniczych i pozazawodowych, uczestniczenia w sferze oglnoludzkich wartoci kultury. Ograniczony obszar gospodarstwa, zapewniajc dostatek zdrowej ywnoci temu, kto je uprawia, nie angauje jednak caego jego czasu, pozwala wic na swobodny rozwj swoich zainteresowa w czasie pozostaym. Taki model gospodarki rolnej, zmierzajcy do uksztatowania nowej struktury ekosystemw, miaby na pewno wpyw nie tylko na rodowisko przyrodnicze, ale rwnie na tworzenie si nowego typu osiedli mieszkaniowych. Zostaaby obalona ostatnia bariera dotychczasowego podziau na wie i miasto. Powstawayby osiedla zaspokajajce ludzkie potrzeby przestrzenne i socjalne znacznie lepiej ni przeludnione, przytaczajce anonimowoci aglomeracje miejskie, z ogromnymi blokami mieszkalnymi sterczcymi jak ponure termitiery. Powstawayby osiedla bardziej kameralne i funkcjonalne, zharmonizowane z wymiarami ludzkiego ciaa, zapewniajce psychiczny komfort i uatwiajce kontakty spoeczne. Takie, ktre trafniej koresponduj z estetyczn wraliwoci i udostpniaj tak mie ludziom malownicze wkomponowanie osiedli mieszkalnych w ogrody, pola, sady i parki. A take celowo usytuowane obiekty lokalnej infrastruktury mae myny, mae tartaki i cegielnie, mae piekarnie i niewielkie warsztaty wszystko obliczone na zaspokojenie rzeczywistych potrzeb mieszkacw i funkcjonujce w miar powstawania tych potrzeb. Zaoenie o ich cigym nieprzerwanym dziaaniu, zmuszaoby do szukania klientw i odbiorcw, a wtedy wymogi krajobrazu ekologicznego mogyby bardzo atwo zosta podporzdkowane kryteriom rentownoci.

52

Rolnictwo, razem z wieloma innymi dziedzinami produkcji znalazo si obecnie w tym nurcie przemian, ktry Alvin Toffler okrela jako zblienie si trzeciej fali cywilizacji. Charakteryzuje si ona midzy innymi zanikaniem dotychczasowego ostrego podziau na sfer produkcji towarowej i na sfer konsumpcji, oraz zwizan z tym radykaln zmian roli rynku w spoeczestwie. Razem z elektronik i komputeryzacj trzecia fala niesie ze sob awans i upowszechnianie si takiego zjawiska, ktre Toffler nazywa prosumpcj, to znaczy wytwarzaniem i produkowaniem nie na sprzeda ani dla zarobku lecz na wasny uytek. Pisze on: Prosumpcja wie si z demarketyzacj przynajmniej niektrych rodzajw dziaalnoci... W rezultacie tej zmiany gospodarka przyszoci nie bdzie podobna do adnej znanej nam dotychczas... Zmiana ta zapowiada powstanie nowego systemu gospodarczego, ktry nie bdzie przypomina ani gospodarki pierwszej fali, ani drugiej fali, bdzie natomiast czy w sobie cechy charakterystyczne obydwu i stapia je w now historyczn syntez. I dalej: Dawny podzia na czas pracy i czas wolny od pracy stanie si nieaktualny, gdy stwierdzimy, e spor cz tak zwanego wolnego czasu spdzamy w rzeczywistoci na prosumpcji, czyli na wytwarzaniu dbr i usug na wasny uytek. Nastpnie Toffler, charakteryzujc ksztatowanie si i rozbudowywanie rynku midzynarodowego przez ostatnie 10 tysicy lat, zwraca uwag na to, do czego doszo rolnictwo w okresie drugiej fali: Zaczo obowizywa przekonanie, e wczenie si do rynku jest postpowe, samowystarczalno natomiast wiadczy o zacofaniu. Rynek zrodzi trywialny materializm oraz przewiadczenie, e ekonomia i motywacja ekonomiczna stanowi podstawowe siy w yciu czowieka... W ten sposb marketyzacja uksztatowaa myli i wartoci oraz sposb postpowania miliardw ludzi oraz nadaa ton cywilizacji drugiej fali. Autor przewiduje w najbliszym czasie kres produkcji masowej i powstanie nowych form organizacji spoeczestwa. Jedn z nich ma by wsplnota rodzinna zwizana wizi nie tylko uczuciow i prokreacyjn, jak to miao miejsce w okresie drugiej fali, ale wspln prac przy jednym warsztacie, gdziekolwiek by si on znajdowa, w domu, wok domu czy poza domem. Wytwarzanie ywnoci na potrzeby rodziny jest jedn z najbardziej prawdopodobnych form przewidywanej prosumpcji. Nowy model rolnictwa ekologicznego otwiera moliwo speniania wielu doniosych i rnorodnych ludzkich oczekiwa i zaspokojenia potrzeb, z ktrych nie wszystkie nawet s ju w peni uwiadamiane. Na pierwszym miejscu jest potrzeba zdrowego pokarmu i nieskaonego rodowiska naturalnego oraz prawo do osobiste, moralnej odpowiedzialnoci za warto i przydatno wytworw swojej pracy. A ponadto otwarcie si na przyjazny kontakt z przyrod, zdolno do bliskiego, rozumnego z ni obcowania i umiejtno coraz gbszego pojmowania jej praw, aby wspdziaa z nimi twrczo w harmonii i mioci. Uczestniczc w takiej strukturze ekologicznej, czowiek odnajduje swoje miejsce w porzdku przyrody i wzbogaca ten porzdek humanistyczn potrzeb realizowania moralnego adu. A to pozwala mu stawa si wiadomym wsptwrc dalszego, wasnego i jej rozwoju.

Hodowla dzi i jutro


Jeeli zawd rolnika jest obecnie tak ciki, jeeli wymaga ogromnego wysiku fizycznego i angauje mnstwo czasu we wszystkich porach roku, to nie jest to spowodowane s upraw rolin, ale przede wszystkim obcieniami hodowlanymi. Wynika z koniecznoci wytwarzania ogromnej iloci paszy i penienia szesnastogodzinnej suby w oborze, chlewiku i kurniku. Same uprawy rolin przeznaczonych na pokarm dla ludzi mona wykonywa najbardziej nawet starannie i sumiennie, nie angaujc w to jednak galerniczego wysiku i zostawiajc sobie rezerwy czasu, siy i energii psychicznej na ycie umysowe, na pogbianie wiedzy, na turystyk i inne formy korzystania z wartoci kultury. Ta niewolnicza praca hodowcy zostaa jednak uznana za stan normalny, a nawet zawodowy obowizek rolnika.

53

Inn form hodowli zwierzt s nowoczesne, przemysowe zakady masowej produkcji misa, mleka i jajek. Ze wzgldu na sposb funkcjonowania tych zakadw i warunkw jakie stwarzaj zwierztom, mona je porwna tylko z obozami zagady dla ludzi. Ju samo zgromadzenie setek czy tysicy zwierzt tego samego gatunku i unieruchomienie ich na maej przestrzeni jest pogwaceniem podstawowych regu ekologicznych. Nikt te nie liczy si tam z udrk zwierzt, ktre zostaj pozbawione swoich wszystkich naturalnych praw. Prawa do swobodnego ruchu, do powietrza, do wiata, do opieki matek nad modymi, a nawet czsto do zmiany pozycji ciaa. Hodowle te narzucaj te ludziom tam zatrudnionym zachowana i obowizki przekraczajce granice normalnej, ludzkiej wraliwoci. Eliminuj doznania i reakcje najbardziej humanistycznie cenne, a wic wspczucie, przywizanie, lojalno wobec kogo, kto nam zaufa, wspdoznawanie i ch pomagania innym w niedoli. Zmuszaj do moralnego samookaleczania. Po opuszczeniu gospodarstwa zwierzta trafiaj do punktw skupu ywca, a stamtd o rzeni. Rzenia jest rwnie ostatnim etapem produkcyjnym dla zwierzt z fabrycznych hodowli. miem twierdzi pisa Henryk S. Salt, autor ksiki pt. Prawa zwierzt e najpotrzebniejszym kursem dla czonkw zwizkw etycznych byyby ogldziny rzeni... (1892). A autorka ksiki pt. Czy wolno nam zjada zwierzta J. Maszewska-Knappe tak zdaje relacj z tych ogldzin: Zwierzta w rzeniach caym swoim zachowaniem si okazuj, e rozumiej groz chwili, e pojmuj czekajc ich mier... Padaj wtedy w miertelnym lku na kolana... dr caym ciele, oblane miertelnym potem strachu. Jedne rycz przerywanym kajcym gosem, inne pacz tak strasznie, e strugi ich ez tworz mae kaue po bokach ich gw. Dla ludzi o niestpionych uczuciach wstrzsajce jest patrze na rozpacz, jaka si maluje w ich oczach, na pene bagania o lito zachowanie si (cytowane wg Winiewskiej-Roszkowskiej, 1986). Aby zaguszy gosy protestu przeciw procederowi legalnego zabjstwa, dokonujcego si w rzeniach, jego obrocy zapewniaj, e stosuje si tam metody humanitarne. Argumentuj ponadto, e zdolno odczuwania blu jest u zwierzt znacznie mniejsza ni u ludzi. Claude Levi-Strauss, gdy mwi o bezwstydnym humanitaryzmie, mia zapewne na myli rwnie i ten, ktry panuje w rzeniach. Kady krzywdziciel, aby uspokoi sumienie, ma skonno do szkalowania swoich ofiar, dlatego zwierztom odmawia si rozumu i wraliwoci. W rzeczywistoci za bl i cierpienie zwierzt s nic nie mniejsze od ludzkich. Zdolno do tych przey wie si z podkorowymi orodkami mzgu, bdcymi siedliskiem uczu, ktre u wszystkich ssakw s takie same, jak i u ludzi. Zwierzta pisze Kinga Winiewska-Roszkowska nie tworz poj oderwanych i ich sownych symboli, nie znaj wic mowy i pisma, tote nie przekazuj osobniczych dowiadcze i nie tworz cywilizacji. Zwierzta natomiast cierpi, przeraaj si, gniewaj, kochaj i przywizuj si tak jak ludzie i to wanie sprawia, e moemy poczuwa si do pewnego z nimi braterstwa i e tak nas powinno razi okruciestwo w stosunku do nich (1988). Bezwzgldnie okruciestwo w stosunku do zwierzt jest star i trwa tradycj kultury Zachodu. Podczas gdy w Indiach, w klimacie obyczajowym bardziej uduchowionym, mniej skomercjalizowanym, Hindusi od wiekw ochraniaj zwierzta, a do swoich krw odnosz si z wdzicznoci za dawane im mleko i nawz. Sama myl o zabiciu krowy byaby nie do przyjcia. O tym, e czowiek moe hodowa zwierzta nie po to, aby je zbija, wiadczy ju najdawniejsza historia. Hinduscy vaisyowie, czyli rolnicy, maj od tysicleci cile okrelone obowizki, ustanowione w Wedach. Uprawiaj zboe i warzywa, a ponadto hoduj stada krw, ktre karmi i chroni. Wedug sastr wedyjskich krowa zalicza si do siedmiu matek czowieka i dlatego zabijanie krw jest uwaane za barbarzystwo (Satsvarupa dasa Gosvami, 1986). W gospodarstwach ekologicznych krowa moe uzyska zupenie inn pozycj ni w konwencjonalnych, a zwaszcza inne warunki ni w masowych hodowlach rzenych i mlecznych.

54

W zamian za mleko od krw i jajka od kur gospodarz daje im pokarm, dach nad gow i opiek. W rodzinnym gospodarstwie ekologicznym krowy i kury nie s przedmiotem bezwzgldnej eksploatacji. Korzystaj z tych samych praw jakie maj czonkowie rodziny gospodarza, tzn. opieki, ciepa i troski. Istnieje wic zasadnicza rnica midzy uzyskiwaniem mleka od krw i jajek od kur yjcych w gospodarstwie i otoczonych yczliwoci, a uzyskiwaniem mleka i jajek z przemysowych hodowli. Jest to taka sama rnica, jak midzy zatrudnieniem w ramach umowy z pracodawc, a prac przymusow wykonywan w obozie koncentracyjnym. Nawet starzejce si zwierzta nie mog by zabijane, tak samo jak starzy ludzie. Musz mie prawo do penego przeycia swoich lat i do brania penego udziau w powszechnej ewolucji gatunkw. Jeeli gospodarz zachowuje przyjazny kontakt ze swoj krow przez wiele lat, to decyzja o jej zabiciu jest jaskrawo sprzeczna z naturaln ludzk wraliwoci uczuciow i moraln. Krowa rodzi moe tylko wtedy, gdy przewidziane jest miejsce dla jej cielaka. Przychodzce na wiat mode byczki mog po wykastrowaniu suy w gospodarstwie jako pomocnicza sia pocigowa. Dobre traktowanie sprzyja powstawaniu wizi uczuciowej midzy czowiekiem a czujcym, wraliwym zwierzciem, wizi ktra umoliwia dalszy rozwj ewolucyjny i zwierzcia i czowieka. W gospodarstwach biodynamicznych krowy yj 24 lata a nawet i duej. Jest to efektem nie tylko zdrowej paszy, ale rwnie bliskiego kontaktu psychicznego z gospodarzem. W fabrycznych hodowlach, eksploatowane, udrczone i ponione umieraj ju po 3-4 latach. wiadomo ludzi Zachodu, podobnie jak ich przodkw, zdominowana jest przekonaniem o wasnym niekwestionowanym prawie do zabijania zwierzt. Jest to zasadzie przedludzka wiadomo owcy (por. M. Grodecka, 1985), gdy czowiek potrafi akceptowa siebie w roli tego, ktry zabija, a potem zjada ciao swojej ofiary. Ten rodzaj wiadomoci ksztatuje z kolei pewne aksjomaty moralne rwnie i w innych dziedzinach ycia spoecznego, jako np. prawo do zabijania w walce o terytorium, w obronie swego honoru, dla popisania si wasn odwag i dzielnoci, dla zamanifestowania czci itd. W rezultacie, mimo swych osigni kulturowych i technicznych, pod tym wzgldem ludzko pozostaje od tysicleci wci na tym samym poziomie prymitywizmu i dzikoci. Bez przebicia si przez barier tego typu wiadomo i ksztatowanego poprzez ni etosu wiele najwyej cenionych wartoci wspczesnej kultury jest ju w zaoeniu naznaczonych pitnem barbarzystwa. Sprawa hodowli w gospodarstwach ekologicznych ma wic rwnie i szerszy wymiar, chodzi bowiem o to, aby do wizji lepszej przyszoci nie zawlec tego fundamentalnego kompromisu, jakim jest uzurpowanie sobie prawa do zabijania. O ten kompromis jak o ska rozbijaj si wszelkie dotychczasowe prby optymalizacji i humanizacji ycia, bo ju w zaoeniu obcione s zalegalizowan przez prawo i sumienie tradycj bezkarnego zabjstwa. Prba pogodzenia tej tradycji z programem nowego rolnictwa moe udaremni zwizane z nim oczekiwania na popraw sytuacji. Krajobraz ekologiczny, czyli krajobraz bogaty i zrnicowany, a jednoczenie harmonijny, nie da si pogodzi z hodowl zwierzt w jej dotychczasowym ksztacie, bdzie ona dysonansem burzcym jego rwnowag. W klimacie tego krajobrazu hodowla zwierzt na rze nie mieci si ani w duej, ani nawet w bardzo maej skali, nie da si jej tu wkomponowa ani fizycznie ani psychicznie, ani moralnie. A zachowanie hodowli w obecnej formie moe zrujnowa ca warto krajobrazu ekologicznego, odebra mu pikno i sens. Wiele zjawisk wystpujcych obecnie na caym wiecie zapowiada rychy radykalny przeom cywilizacyjny. Przeom zwizany z gbokimi przeobraeniami ludzkiej osobowoci, zmian hierarchii wartoci i kierunku aspiracji. Te przemiany mog ustanowi pocztek prawdziwie ludzkiej historii. To moe wanie mia na myli Alvin Toffler, kiedy pisa we wstpie do swojej ksiki: Trzeci fal adresuje do tych, ktrzy wierz, e historia ludzkoci wcale jeszcze nie zblia si do swego kresu, ale wrcz przeciwnie, dopiero si zacza.

55

Rolnik to brzmi dumnie!


H.H. Koepf pisze, e zrealizowanie postulatw rolnictwa biodynamicznego zaley ostatecznie od tego, eby znalazo si dosy ludzi, aby zaj si ziemi w zdrowy sposb. Nasuwa si wic zaraz pytanie: jacy to mieliby by ludzie? Rolnictwo biodynamiczne podlega ocenie nie tylko w kategoriach zawodowych, ale rwnie w moralnych i humanistycznych. W wietle tych ocen osobowo rolnika ma znaczenie decydujce. Aby obecna sytuacja w rolnictwie moga ulec radykalnej zmianie wizja krajobrazu ekologicznego musiaaby si najpierw rozgoci w ludzkiej wyobrani i zdominowa marzenia. Okrelenia krajobraz ekologiczny uywam rwnie w sensie przenonym. Obejmuje ono zarwno obiektywne wymogi ekologiczne i przyszociowe wizje ich spenienia, jak i sum ludzkich oczekiwa i potrzeb w tym zakresie. Te wymogi i oczekiwania dotycz zreszt nie tylko struktury ekosystemw, ale w rwnym stopniu i klimatu moralnego, jaki towarzyszy ich postulowaniu i tworzeniu. Taka wizja krajobrazu ekologicznego nie miaaby jednak szansy realizacji jako rezultat mechanicznego podporzdkowania si cudzym decyzjom przyjtym z rezerw, bez zrozumienia i bez przekonania, a ich wykonywanie musiaoby wtedy pozostawa pod sta kontrol, podczas gdy o powodzeniu rolnictwa ekologicznego, a szczeglnie biodynamicznego, decyduje ostatecznie osobowo rolnika. atwo przewidzie, e oczekiwa tych nie speniby wspczesny idea rolnika, jakim jest przedsibiorczy, operatywny biznesmen, skoncentrowany na staym podnoszeniu dochodw ze swego gospodarstwa i obliczajcy z owkiem w rku wydatki i spodziewane zyski. Ekspansja tego typu osobowoci doprowadza wanie teraz do zniszczenia wszystkiego gleby i Planety. Trzewa ekonomiczna kalkulacja staranowaa wiat. Zaoenia wycznie ekonomiczne i aspiracje do maksymalnego gromadzenia zyskw legy u podstaw aktualnie preferowanych metod gospodarowania i wyranie wida jak bardzo si nie sprawdzaj. W rezultacie sam dorobkiewicz staje si ofiar narzuconej mu panujcymi konwencjami kupieckiej taktyki. Jako rolnik sprzeniewierza si podstawowym celom i zaoeniom swojej pracy: ywno, ktr wytwarza, jest niepenowartociowa, najczciej toksyczna, nie daje ludziom zdrowia, lecz powoduje choroby. Wraz z upowszechnianiem si programu rolnictwa ekologicznego rodzi si nowy wzr osobowoci rolnika. Jego dotychczasowa, cile profesjonalna ocena zyskuje nowy, szerszy wymiar. Sowo rolnik zaczyna oznacza co znacznie wicej ni sam zawd, wyraa nowy rodzaj ludzkich aspiracji i poczucia odpowiedzialnoci, nowy stosunek do wiata, bardziej wnikliwy, uduchowiony, wysublimowany. Czowiek zajmujcy si upraw ziemi przestaje by wycznie producentem, to co robi i jak robi zaley nie tylko od zawodowych umiejtnoci, ale w rwnym stopniu od jego moralnego i umysowego poziomu. Nowe rolnictwo zakada konieczno przyswajania sobie nowej wiedzy, odmiennej od dotychczasowej, i ponoszenia penej odpowiedzialnoci za rzetelne wykonanie wszystkich zalece, jakie warunkuj zdrowotno plonw. Do tego potrzeba rozumu i uczciwoci. Rolnik to ten, ktry ma pogbiony, peen szacunku stosunek do ziemi i swojej pracy, ktry potrafi odczu tajemnicze misterium powstawania ycia na swoim polu. Jego praca staje si bardziej powoaniem artysty ni zawodem, ma te w sobie co z kapastwa. Rolnictwo biodynamiczne pisze M. Grny moe da satysfakcj tym, ktry chc posugiwa si nie tylko intelektem i wiedz, ale take wraliwoci, twrcz wyobrani i dobr wol. Istota biodynamiki polega bowiem na jak najlepszym wykorzystaniu energii czowieka i przyrody do rozwijania dobrego, a nie zwalczania zego. Otwarta postawa wobec otoczenia umoliwia dokonywanie nowych obserwacji i wyciganie wnioskw, aby stale wzbogaca posiadan ju wiedz rolnicz i umiejtnoci, stosowa je samemu i przekazywa rwnie innym dla wsplnego dobra.

56

Rolnik jest sumienny i niezachanny. Uprawia tylko taki obszar gruntu i w takim tylko zakresie, w jakim jest to bezporednio potrzebne jemu samemu i innym. Nie pragnie gromadzi i bogaci si bez koca. Pracujc na roli, czuje si wsptwrc procesw przyrody, wspdziaa z nimi nie tylko trudem swoich rk, ale rwnie uczuciem i wyobrani. Potrafi zachwyca si urod dziejcego si wok ycia, przemian pr roku, bogactwem barw. Niekonformistyczny sposb mylenia pozwala mu oderwa si od natrtnych schematw zawodowych, obyczajowych, wiatopogldowych. Pozwala dostrzega kosmiczny wymiar ycia i swojej pracy, uwzgldnia jej wymogi biologiczne, ekonomiczne i humanistyczne. Wadc czuje si nie wtedy, gdy eksploatuje i niszczy, ale wtedy, gdy pomaga i wsptworzy. Na tle realiw wspczesnego wiata wymienione cechy osobowoci rolnika i stylu jego pracy mog wydawa si do odlege, mao prawdopodobne. I to nie tylko w zestawieniu z rzeczywistoci aktualnie istniejc, ale rwnie niezbiene z oficjalnie postulowanymi wzorami i planami przyszoci. Plany te przewiduj bowiem denie do dalszej urbanizacji, do wyludnienia wsi, do wzrostu chemizacji i uprzemysowienia rolnictwa. Nasila si tendencja do kumulowania i monopolizowania produkcji nie tylko przemysowej, ale rwnie rolnej i hodowlanej. W ksice Niepokoje ywnociowe wiata Jzef M. Toczek pisze: W wielu krajach obserwuje si rosnce obawy przed nadmiernym wzrostem skali gospodarstw, zwaszcza z uwagi na wysok energochonno, niekorzystny wpyw na rodowisko naturalne oraz na niekorzystne konsekwencje spoeczne. W ustawie o wyywieniu i rolnictwie z roku 1977 w USA stwierdza si, e dalszy wzrost wielkich przedsibiorstw rolnych kosztem gospodarstw rodzinnych jest szkodliwy dla dobra narodowego (B.F. Stanton, 1978). Waciciele czy dysponenci wspczesnych, duych gospodarstw i urzdze przetwrczych zyskuj monopol na produkcj ywnoci i dlatego jej za jako nie moe by zakwestionowana ani zagroona konkurencj ze strony innych, bardziej starannych i uczciwych wytwrcw. W tej sferze gospodarki, majcej podstawowe znaczenie dla zdrowia, ycia i rozwoju ludzi, rzdz obecnie wycznie kryteria opacalnoci. Dlatego rolnik, ktry miaby przeciwstawi si istniejcym tendencjom, musiaby by nie tylko uczciwy i mdry, ale rwnie przewidujcy, zdecydowany, odwany i konsekwentny.

Struktura upraw wegetariaskich dziaka kompletna


Wegetarianizm, oprcz tego, e jest szans eliminowania wielu rde upoledzenia rodowiska, umoliwia ponadto odzyskanie ogromnych obszarw ziemi wykorzystywanych obecnie pod uprawy paszowe i na inne cele hodowlane. Na tych odzyskanych obszarach mona by tworzy zupenie nowe struktury ekologiczne, lene tereny rekreacyjne dla ludzi i rezerwy dzikiem przyrody dla zwierzt i rolin. Zamiast pastwisk lasy, zamiast upraw paszowych tereny rekreacyjne i oazy ciszy, zamiast mczeskich hodowli gaje, w ktrych yj na swobodzie rne gatunki zwierzt i ptakw, rozwijajcych si zgodnie z prawidowoci swoich gatunkw, a ktre to prawo zostao im odebrane przez ludzi. Zostaoby jeszcze do miejsca na parki i ogrody kwiatowe, ktre zastpiyby wspczesne kwiaciarnie. Bo prawdziw rado moe sprawi tylko obcowanie ze wieymi, ywymi kwiatami, a nie z tymi, ktre zerwane umieraj w wazonach po raz drugi. Dysponowanie tak ogromnymi, odzyskanymi terenami otwiera nieograniczone pole do pomysw dla ludzi obdarzonych wyobrani i estetyczn wraliwoci, kochajcych przyrod i szukajcych z ni bezporedniego kontaktu. Obszary najyniejsze suby rolnictwu. Stosowane wspczenie metody uprawy ziemi oraz ustalanie struktury upraw wynikaj z dwch bdnych zaoe: e pokarmem, ktrego potrzebuje ziemia s nawozy mineralne;

57

e pokarmem, ktrego potrzebuje czowiek jest miso. Zaamanie rwnowagi fizjologicznej organizmu ludzkiego, rwnowagi ekologicznej rodowiska naturalnego i rwnowagi ekonomicznej wiata, to wanie skutki masowego wdraania tych dwch bdw. Dla ich przezwycienia potrzebne s gbokie przemiany w sposobie odywiania, w metodach rolnictwa i w strukturze upraw. Konsekwencj tych przemian jest rolnictwo wegaskie, ktre czy w sobie postulaty zrwnowaonej diety rolinnej z wybranymi wskazaniami upraw ekologicznych. To poczenie daje w sumie program spjny i kompletny zarwno w ujciu ywieniowym i zdrowotnym jak rwnie ekologicznym, ekonomicznym i rozwojowym. Realizacja tego programu wymaga przede wszystkim radykalnych zmian w strukturze upraw. W planowaniu struktury upraw przeznaczonych na pokarm dla ludzi trzeba przede wszystkim uwzgldnia roliny ze wszystkich podstawowych grup pokarmowych: owocw, jarzyn, zb, orzechw, nasion oleistych, warzyw liciastych, strczkowych i zi. Rosnce na ywej glebie, pielgnowanie umiejtnie i starannie metodami ekologicznymi, mog sta si sezamem zdrowia i dugowiecznoci dla wszystkich ludzi. Zanim jednak te podane zmiany dokonaj si na szersz skal, warto zatroszczy si o zaoenie sobie maej dziaki na wasny uytek. Poniewa czy ona wymogi ekologicznych metod upraw z wymogami zdrowego odywiania, mona j nazwa dziak kompletn. Powinno znale si na niej wszystko, co jej waciciel lubi i co suy jego zdrowiu. Zboe. Nestor polskiego rolnictwa biodynamicznego, in. Julian Osetek, zapewnia, e 100 m kw. biodynamicznie uprawianej dziaki mona zebra 60 kg pszenicy. Twierdzi on rwnie, e cae ziarna pszenicy ugotowane p na p z ryem lecz bardzo skutecznie schorzenia narzdw ruchu. Pszenic mona te zemle na grub mk i wyrabia z niej placki i makrobiotyczne pieczywo. A take dodawa po trochu do zup jarzynowych. Gryka. Nie ma zbyt duych wymaga glebowych, a nawet nadaje si do regeneracji ziemi sabej i zaniedbanej. Potrzebuje tylko duo wilgoci, wicej ni zboe, i zapylania pszcz. Jeeli w czasie kwitnienia jest odwiedzana przez pszczoy, to wydaje kilkakrotnie wysze plony. Fasola. Jest bogatym rdem biaka ze wzgldu na du zawarto lizyny i izoleucyny. Obiad zoony z zupy jarzynowej z dodatkiem kilku yek wieo zmielonej grubej mki pszennej i z fasoli okraszonej masem to posiek godny polecenia. Warzywa. Wszystkie, a szczeglnie naziemne, s cennym rdem witamin i skadnikw mineralnych. Na wasnej dziace mona sobie pozwoli na uprawianie i takich, ktre uchodz za luksusowe, a s cenione przez smakoszw i zalecane przez dietetykw bakaany, szparagi, cukinia, brukselka, brokuy. Jeeli nawet ich produkcja na skal przemysow jest kopotliwa i kosztowna, to na wasny uytek, mieci si bez trudu w zakresie moliwoci posiadacza dziaki. Orzechy. Majc jedno drzewo orzecha woskiego albo dwa lub trzy leszczynowe, mona uzyska z nich dostateczn ilo orzechw dla caej rodziny. S one doskonaym rdem aktywnych kwasw tuszczowych, biaka, wapnia, fosforu, witamin i enzymw. W pobliu nie naley tylko sadzi ziemniakw, pomidorw, jaboni i lucerny, poniewa korzenie orzecha wydzielaj pewne inhibitory dziaajce niekorzystnie na te gatunki rolin. Grzyby. Wystarczy 1 m grzybni, aby mie dla siebie dosy pieczarek z wasnej hodowli.

58

Nasiona sonecznikowe. S wartociowym uzupenieniem wegetariaskiego jadospisu, a w rodku lata te kwiaty sonecznika piknie zdobi ogrd. Owoce. S najbardziej naturalnym pokarmem ludzkim, bezcennym dla swoich zalet smakowych i zdrowotnych. Nale do tych gatunkw rolin jadalnych, ktre s wyranie przystosowane do wspycia ze zjadaczami swoich owocw. Tak samo jak kwiaty s przystosowane do wspycia z owadami zapylajcymi, ktrym daj swj nektar w zamian za przeniesienie pyku na supek, tak te drzewa owocowe i warzywa naziemne daj ludziom misz swoich owocw, aby uwolnione nasiona mogy upa na gleb i wyrosn nowym drzewem. Mona powiedzie, e one wanie licz na to, e bd zjedzone, e jest to w ich gatunkowych interesie. Kwiaty przycigaj owady swoim zapachem i barwami i to samo czyni drzewa i krzewy, wabic ludzi smakiem, kolorem, zapachem i soczystoci swoich owocw. Przed posadzeniem na dziace, trzeba wybra swoje ulubione gatunki, np. czerenie, gruszki, jabka, morele, maliny, melony, arbuzy, aroni. Posadzi 2-3 drzewka, kilka krzakw i zostawi dwie grzdki na melony, dyni i arbuzy. Warto te zwrci uwag na to, aby wrd wprowadzonych na dziak gatunkw byy takie, ktre nie dojrzewaj jednoczenie, ale kolejno. Chodzi o to, aby rne owoce zaczynay dojrzewa wtedy, gdy poprzednie ju si kocz. Jeeli bd rosy i dojrzeway na ywej, zdrowej glebie, mog da dostatek wonnego, kolorowego pokarmu kadego roku. Starczy go dla waciciela i dla goci. Dlatego w krajobrazie ekologicznym powinny dominowa uprawy sadownicze. Moliwoci wyboru rolin do uprawy na dziace s oczywicie znacznie bogatsze ni wymienione propozycje. Kada z grup pokarmowych jest reprezentowana przez co najmniej kilka gatunkw rolin, mona wrd nich wybiera, kierujc si wasnym upodobaniem i apetytem. Prawdziwy komfort w zakresie zdrowotnoci i smakowitoci potraw trudno jest uzyska w masowych jadodajniach. Tak samo zdrowotno i smakowito produktw rolinnych, z ktrych si te potrawy przyrzdza we wasnej kuchni, jest nie do osignicia w masowej produkcji rynkowej. Dlatego majc wasne plony, mona si w znacznym stopniu uniezaleni od koniecznoci kupowania ywnoci zdenaturowanej, skaonej, pozbawionej smaku i zapachu. W miar gromadzenia dowiadcze, coraz atwiej jest harmonizowa dobr upraw na swojej dziace z indywidualnymi potrzebami zdrowotnymi i upodobaniami smakowymi jej wacicieli. W ten sposb dziaka staje si coraz doskonalszym i peniejszym rdem zdrowego pokarmu i nowej wiedzy rolniczej. Po pewnym czasie okazuje si, e na og to wszystko, co zapewnia wytwarzanie zdrowego pokarmu, sprzyja rwnoczenie zachowaniu rwnowagi i harmonii caego otaczajcego dziak rodowiska, skadajcego si z drzew, ywopotw, ptakw, zi i owadw. Z kolei to harmonijne rodowisko sprzyja dobrym zbiorom. Nasuwa si wtedy podejrzenie, e lawin niedoli i zagroe dla wiata wyzwoli bd w rozpoznaniu ludzkich potrzeb pokarmowych. Gdy w jakim odlegym okresie dziejw czowiekowi wydao si, e moe jada to samo, co drapieniki. Dziaka kompletna to jakby skrawek krajobrazu rajskiego. Czowiek jako gospodarz tego skrawka przestaje by niszczycielem i eksploratorem, odzyskuje swoj prawdziwie ludzk rang twrcy i mdrego opiekuna.

59

ZIOA, KRZEWY, DRZEWA I OWADY W KRAJOBRAZIE EKOLOGICZNYM

Chwasty s to te roliny, ktrych zalety jeszcze nie zostay odkryte. (Ralph Waldo Emerson) Warto zi leczniczych, z ktrych wikszo jest zaliczana do chwastw, zostaa ju od kilkudziesiciu lat odkryta i doceniona przez fitoterapi. Donioso tego odkrycia ogranicza jednak fakt, e zi jest coraz mniej, s bowiem niszczone w programie nieustpliwej walki z chwastami. A te, ktrym udaje si jeszcze przetrwa, rosn na glebie tak skaonej i zdegradowanej substancjami chemicznymi, e zatracaj swoj dobroczynn si przywracania zdrowia. Dopiero w krajobrazie ekologicznym rodowisko przyrodnicze odzyskuje swoje naturalne waciwoci. A roliny w naturalnym rodowisku nie rosn w odosobnieniu i izolacji, lecz w otoczeniu innych organizmw rolinnych i zwierzcych. Wszystkie one powizane s wzajemnymi zalenociami i wzajemnym oddziaywaniem. Rolnicy i ogrodnicy, ktrzy odkryli ju i docenili donioso prawidowoci rzdzcych zespoami ekologicznymi, wykorzystuj je w swoich uprawach. Dziki temu uzyskuj zdrowsze plony i rwnoczenie zdobywaj nowe, ciekawe i poyteczne dowiadczenia. W tej chwili wiadomo ju, e zioa cenne s nie tylko jako leki, ale e maj wielostronn przydatno w rolnictwie. Mona je wykorzystywa jako roliny ochronne dla rnych gatunkw uprawowych, stosujc umiejtnie zasad ssiedztwa rolin. Wtedy zioa podtrzymuj wzrost i rozwj rolin jadalnych, chroni je przed chorobami i szkodnikami, poprawiaj ich walory zdrowotne, pokarmowe i smakowe. Rozmieszczane ze znajomoci ich wzajemnego oddziaywania, podnosz zarwno ilo jak i jako zebranych plonw. Przy stosowaniu zabiegw pielgnacyjnych zioa s nieocenionym surowcem do sporzdzania opryskw przeciwko chorobom i szkodnikom rolin uprawnych. Niektre z nich mog by cennym skadnikiem kompostu ze wzgldu na bogat zawarto fosforu, potasu, azotu i wapnia. Wiele zi nadaje si te doskonale na przyprawy do potraw, bo podnosz ich warto smakow i zdrowotn. A do tego jeszcze ozdabiaj krajobraz, dodaj mu urody i piknego zapachu. Uporczywe zachwaszczanie i choroby rolin uprawnych s wynikiem zaamania rwnowagi mineralnej i organicznej w glebie na skutek stosowania rodkw chemicznych. Te zjawiska w przeszoci nie wystpoway nigdy w takim zakresie i w takim nasileniu jak obecnie, odkd wprowadzono nowoczesne metody uprawy roli. Zioa wykorzystywane umiejtnie i rozumnie staj si bardzo istotnym, konstruktywnym elementem rolnictwa ekologicznego. Utrzymywanie rwnowagi w populacji rnych zi i owadw uniemoliwia takie rozprze60

strzenianie si jednego gatunku, aby mogo to zagrozi uprawom i zmuszao do stosowania drastycznych, toksycznych rodkw ochrony. Tolerujc zioa na polu nie mona oczywicie dopuci do tego, aby zdominoway roliny jadalne. Ale okazuje si, e mae ich kpki pozostawione tu i tam, maj zaskakujco korzystny wpyw na cao zbiorw. Rozgazione korzenie chwastw przenikaj do podglebia i spulchniaj je, co uatwia korzeniom rolin uprawnych wnikanie gbiej ni zwykle w poszukiwaniu wody i pokarmu. Za porednictwem kapilarw z podglebia do wyszego poziomu gruntu przenika wilgo, z ktrej mog korzysta roliny majce krtszy system korzeniowy. Gboko korzenice si chwasty, takie np. jak lebioda i oset, wydobywaj z niszych warstw gleby skadniki mineralne, ktre osadzaj si w odygach, a po ich zwidniciu wracaj do wyszych warstw gleby. Staj si wtedy dostpne dla pyciej sigajcych korzeni rolin jadalnych. W ten sposb skadniki mineralne i pierwiastki ladowe, wyczerpywane przez roliny uprawowe, zostaj z powrotem odzyskane. aby nie dopuci do nadmiernego rozprzestrzeniania si chwastw, naley pozwoli im osign peny wzrost, ale usun je z pola, zanim wydadz nasiona. Niech po ciciu przywidn przez kilka dni, a nastpnie mona je przeznaczy na kompost lub przyora na zielony nawz. Ale chwasty, ktre ju wyday nasiona, mog by uyte tylko do kompostu, aby w wysokiej temperaturze pryzmy kompostowej ich nasiona zostay zniszczone. Zaobserwowano ciekawy fakt, e chwasty niejednokrotnie gromadz te skadniki, ktrych szczeglnie brakuje w glebie. Na przykad babka zwyczajna, ktra najlepiej ronie na glebie kwanej, jest zasobna w mineray alkalizujce, jak wap i magnez. Papro Orlica, ktra najlepiej ronie na glebie ubogiej w fosfor, zawiera w tkankach duo fosforu. Dlatego takie chwasty powracajc do gleby udostpniaj rolinom jadalnym zgromadzone substancje mineralne. Chwasty poprawiaj rwnie struktur gleby. Ich rozgazione korzenie pozostawiaj wknist substancj organiczn, ktra rozkadajc si wzbogaca w prchnic wierzchni warstw gleby i podglebia. Poza tym po korzeniach pozostaj kanaliki do lepszego nawilania i przewietrzania gleby. Na przykad rozkadajcy si system korzeniowy mniszka lekarskiego tworzy podziemne kanay zwabiajce ddownice, ktre z kolei wzbogacaj gleb odchodami. Poprawa struktury gleby sprzyja te swobodnemu rozwojowi mikroorganizmw glebowych, niezbdnych do tego, aby ziemia rodzina zdrowe plony. Nie wszystkie zalety zi zostay ju odkryte i rozpoznane, ale o wielu z nich dokadnie wiadomo, jakie maj waciwoci i czym mog si przysuy w ekologicznych uprawach. Oto niektre z nich: Nagietek (Tagetes). Nie tylko zdobi ogrd wygldem i zapachem, ale bardzo skutecznie zwalcza nicienie. Dowiadczenia wykazay, e nagietek w cigu trzech lat radykalnie usuwa nicienie kowe, a rozwj innych nicieni, atakujcych ziemniaki, truskawki, re i roliny cebulowe hamuje ju w cigu jednego roku, nie szkodzc przy tym rolinom. W tym celu naley posia nagietek jako wsiewk w dwa tygodnie lub troch pniej po tej rolinie, ktr on ma chroni. Mona te sia go co drugi rok, na przemian z rolin zaatakowan przez nicienie. Niszcz je substancje wydzielane przez korzenie nagietka, ktre wydzielaj si powoli i dlatego nagietek musi rosn przez cay sezon, aby utrzyma trwae, nieprzerwane oddziaywanie. Wsiewki mog nie przynie widocznego efektu od razu po pierwszym roku, ale w nastpnych latach skutek jest ju bardzo wyrany. Nicienie atakujce ogrki mona te zwalcza skutecznie opryskami z roztworu cukru. Zagotowa p szklanki cukru w dwch szklankach wody. Zmiesza, ostudzi i rozcieczy w 10 litrach wody. Tym roztworem opryskiwa ogrki. Roztwr parujc zostawia na nicieniach cieniutk warstw cukru, ktra je wysusza i w ten sposb niszczy. Cukier przyciga jednoczenie pszczoy, zapewniajc ogrkom dobre zapylenie i rekordowe zbiory. Taki oprysk wart jest wyprbowania, nawet jeeli nie podejrzewamy obecnoci nicieni.

61

Nagietek chroni fasol przed pasoytami, a take hamuje rozrastanie si chwastw, szczeglnie powoju i bluszczyka kurdybanka. Pomidory z wsiewkami nagietka rosn lepiej i plonuj obficiej. Skrzyp polny (Equisetum arvense) ma wyjtkow zdolno do gromadzenia krzemionki i kobaltu. Z tego powodu jest cennym skadnikiem kompostu, bo wzbogaca go o te wanie substancje. Z zarodnikowych kosw skrzypu polnego sporzdza si preparat biodynamiczny 508, sucy do opryskw rolin i gleby. Mona rwnie sporzdza napary do opryskw z suszonych lici skrzypu: 2-3 yki ziela gotowa w 3 szklankach wody przez 25 minut, odstawi na 10 minut, a potem rozcieczy w kilku litrach wody. Opryskiwa chore lub poraone roliny. Dobre skutki uzyskuje si w zwalczaniu pleni zboowej, chorb grzybowych, zwijania si lici na brzoskwiniach oraz pleni na warzywach, winogronach i owocach pestkowych. Opryski ze skrzypu dziaaj agodnie, ale szybko, nie uszkadzajc ycia w glebie. Ponadto wzmacniaj tkanki rolin. Pokrzywa (Urtica dioica) suy do sporzdzania preparatu biodynamicznego 504, stosowanego jako jeden z wkadw do kompostu. Rosnca w pobliu upraw pokrzywa odstrasza szkodliwe owady, wzmaga odporno na limaki, wzmacnia pomidory, poprawia aromat majeranku, mity, andeliki i waleriany. Dwu- lub trzykrotne opryski naparem z pokrzywy skutecznie zwalczaj mszyce na warzywach korzeniowych. Skrapianie pryzmy kompostowej tym naparem przyspiesza humifikacj. Pokrzywa zerwana przed osigniciem penej dojrzaoci jest rwnie cennym skadnikiem kompostu, zawiera bowiem duo elaza oraz amoniak i kwas wglowy, ktre s czynnikami aktywizujcymi mas kompostow. Pomaga przy przechowywaniu owocw, chronic je przed plenieniem, poniewa ma waciwoci bakteriobjcze. Owoce przechowywane w sianie z pokrzywy szybciej dojrzewaj. Mode listki pokrzywy s zdrowym i smacznym skadnikiem wiosennej saatki, razem z listkami modego chrzanu, szpinaku i zielonej saaty. Warto wic, jeeli ma si na to do miejsca, przeznaczy dla pokrzywy teren gdzie w pobliu domu. Bazylia ogrodowa (Ocimum basilicum) pomaga w zwalczaniu szkodnikw oraz chorb atakujcych pomidory. Podobnie jak nagietek poprawia ich wzrost i aromat. Poniewa jest rolin niewielk (do 10 cm) lepiej sadzi j wzdu grzdek pomidorw ni pomidzy krzakami. Bazylia odpdza rwnie muchy i komary. Ceniona jest przez smakoszy jako ziele przyprawowe, nadaje si do zup, saatek, da z sera, jajek i pomidorw oraz duszonych jarzyn. Ogrecznik (Borago officinalis) gleb na ktrej ronie zasila obficie potasem i wapniem. Szczeglnie celowe jest obsadzanie ogrecznikiem upraw truskawek, ktre tych pierwiastkw bardzo potrzebuj, a s szczeglnie wraliwe na chlor zawarty w solach potasowych. Odstrasza rwnie szkodniki atakujce pomidory. Ponadto ogrecznik naley do rolin miododajnych, bardzo chtnie odwiedzanych przez pszczoy, i to od rana do wieczora, nawet w chodne jesienne dni. Jeden kwiat wydziela do 12 mg nektaru, a podcinajc lub podkaszajc roliny mona przeduy ich kwitnienie do jesieni. Pszczoy odwiedzajce ogrecznik nie omijaj te rosncych w pobliu truskawek, ktre po wydaniu owocw wymagaj zapylenia przez owady. Ju nawet 5 pszcz na 1 m kw. zbierajcych pyek i nektar zapewnia dobre zapylenie kwiatw, a wic bogaty plon owocw. Suszone ziele ogrecznika suy jako lek w zapaleniu bon luzowych przeyku i garda. Nasturcja (Tropaeolum) posadzona razem z dyni chroni j przed szkodnikami. Ma korzystny wpyw na ziemniaki, rzodkiewk oraz wszystkie warzywa kapustne. Rosnc pod ja-

62

boniami chroni je przed inwazj mszyc. Od mszyc uwalnia rwnie brokuy. Zaobserwowano, e mszyce unikaj drzew owocowych, dookoa ktrych rosn nasturcje. Przypuszcza si, e nie lubi one tego koloru kwiatw nasturcji i to je odstrasza od rolin rosncych pod nimi. Nasturcja, podobnie jak gorczyca, zawiera lotne olejki eteryczne, przycigajce owady. Umoliwia to tworzenie tak zwanych upraw puapek. Owady skadaj w nich jajeczka, a wtedy naley zniszczy cae roliny zanim jajka si wylgn. W ten sposb odciga si owady od kapusty, kalafiorw, brukselki, rzodkiewek. Naturalnym wrogiem mszyc s biedronki. W przypadku inwazji mszyc, obecnie w ogrodzie biedronki wzmagaj swoj aktywno w ich niszczeniu. Krwawnik pospolity (Achillea millefolium) suy do przyrzdzania preparatu biodynamicznego 502, uywanego jako wkad do kompostu. Jako rolina ssiadujca wzmaga odporno na pasoyty i ogln ywotno upraw. Wystarczy kilka rolin krwawnika posadzonych w paru miejscach na polu, aby uzyska dobroczynny wpyw na plony. Wzmaga si uzdrawiajc rosncych w pobliu innych zi leczniczych. Sam ma wiele cennych waciwoci leczniczych, m.in. dziaa przeciwzapalnie i przeciwkrwotocznie. Tymianek (Thymus vulgaris) naley wraz z majerankiem do znanych od dawna i cenionych przypraw kulinarnych. Dodawany do potraw uatwia ich strawienie. Posadzony w ogrodzie w pobliu kapusty odstrasza atakujce j gsienice. Rozrzucony w kilku kpkach na polu uwydatnia walory aromatyczne rolin i zi. Wycigi z tymianku stosuje si w nieycie grnych drg oddechowych. Lubczyk ogrodowy (Levisticum officinale) rozrzucony kpkami w kilku miejscach ogrodu wpywa korzystnie na zdrowotno i aromat innych rolin. Jest znakomit przypraw do potraw, moe zastpowa sl. Pobudza wydzielanie sokw trawiennych, reguluje waciw fermentacj i przeciwdziaa wzdciom. Szawia (Salvia officinalis) chroni kapust i inne kapustne przed bielinkiem kapustnikiem i sprawia, e kapusta jest smaczniejsza i bardziej soczysta. Dobrze wpywa rwnie na marchew, szczeglnie gdy ronie razem z rozmarynem. le natomiast dziaa na ogrki, ktre w ogle nie lubi bliskoci aromatycznych zi, a szawi szczeglnie. Kwiaty szawi wydzielaj bardzo obficie nektar i dlatego naley ona do rolin wybitnie miododajnych. W lecznictwie ma bardzo wszechstronne zastosowanie zewntrzne i wewntrzne. Czber ogrodowy (Satureia hortensis) znany jest z tego, e jako ssiad na grzdce doskonale chroni fasol przed chrzszczami. Posadzony razem z zielon fasolk poprawia jej wzrost i aromat. Rwnie dobrze podnosi smak gotowanej fasoli. Czber chroni rwnie cebul, chocia fasola i cebula nie lubi nawzajem swojej bliskoci. Jako przyprawa i lek uatwia przyswajanie skadnikw pokarmowych. Mita pieprzowa (Mentha piperita) chroni kapust przed gsienicami. Odpdza rwnie mszyce, poniewa mrwki, ktre pielgnuj mszyce na rolinach, nie znosz zapachu mity. Wycigi i napary z mity stosuje si w zaburzeniach trawiennych. Ochodzony napar z mity skutecznie gasi pragnienie, zwaszcza w czasie upau. Hyzop lekarski (Hyssopus officinalis). ywopot z kwitncego hyzopu przepiknie zdobi ogrd. Hyzop naley do najbardziej miododajnych rolin, a mid z niego do najsmaczniejszych i najbardziej aromatycznych. Kwitnie od poowy lipca do koca sierpnia, jego wydajno miodowa dochodzi do 500 kg z hektara. Sadzony w pobliu winoroli podnosi jej plony,

63

a w pobliu kapusty odpdza bielinki kapustniki. Jako zioo lecznicze dziaa przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie, zalecany jest w dolegliwociach ukadu oddechowego i przewodu pokarmowego. Bylica pioun (Artemisia absinthium) nadaje si najlepiej jako rolina okalajca ogrd, jest bowiem bardzo dekoracyjna. Jej aksamitne, srebrzyste licie harmonizuj szczeglnie piknie z jaskrawym kolorem posadzonych razem z ni kwiatw, np. czerwonej pelargonii. Odstrasza przy tym muchy i motyle, szkodniki rolin uprawnych, szczeglnie kapustnych. Jednak wewntrz ogrodu nie naley jej sadzi, poniewa ma niekorzystny wpyw na niektre inne zioa, np. kminek, any, koperek i szawi. Rumianek pospolity (Matricaria chamomilla). Z rumianku sporzdza si preparat biodynamiczny 503. W ogrodzie jest doskonaym ssiedztwem dla cebuli i kapusty, poprawia ich wzrost i zapach. Ale trzeba go sia dosy rzadko odlego midzy rolinkami powinna wynosi okoo 5 m. Rwnie korzystnie dziaa rumianek na pszenic, posian razem z nim lepiej plonuje i ma peniejsze kosy. Ale te w niezbyt duej iloci, najlepiej w proporcji 1:100. Kwiaty rumianku moczone w wodzie przez dzie lub dwa su do sporzdzania opryskw zwalczajcych wiele chorb u rolin, poniewa rumianek, podobnie jak krwawnik zawiera przeciwbakteryjn i przeciwzapaln substancj chamazulen. Te same waciwoci sprawiaj, e napar z rumianku dziaa leczniczo rwnie w dolegliwociach ludzi i zwierzt. Zwalcza biegunk u cielt, a stosowany do okadw leczy uszkodzone racice. Pchy unika posania psa posypanego suchym zielem rumianku. Gotujc 3-4 yki rumianku w 1/2 litrze wody przez 20 minut uzyskuje si doskonay wywar do pukania wosw. Wywar ten lekko rozjania blond wosy i nadaje im miy delikatny zapach. Mniszek lekarski (Taraxacum officinale) przyczynia si w znacznym stopniu do naturalnego wytwarzania prchnicy, poniewa w glebie dookoa mniszka chtnie przebywaj ddownice. Jego korzenie sigaj na ptora metra w gb ziemi i dlatego nie jest on gronym konkurentem dla adnej z rosncych w pobliu rolin. Odwrotnie, przynosi korzyci wydobywajc z gbi ziemi niedostpne dla nich substancje mineralne, szczeglnie wap, ktry zosta przedtem spukany w gb ziemi i jest niedostpny dla rolin o krtszych korzeniach. Gdy mniszek ginie, jego korzenie zostawiaj w ziemi kanay umoliwiajce ddownicom przenikanie gbiej ni w innych warunkach, a one penetrujc gleb spulchniaj i wzbogacaj jej gbsze warstwy. Inn zalet mniszka jest to, e wydziela gaz etylenowy, ktry ograniczajc rozrastanie si uprawianych w pobliu rolin, przyczynia si tym samym do wczeniejszego dojrzewania ich kwiatw i owocw. Walory lecznicze mniszka s do powszechnie znane i doceniane. Wywar z korzeni mniszka ma zastosowanie w schorzeniach wtroby i drg ciowych jako rodek ciopdny i pobudzajcy trawienie. Pomocniczo stosowany przy niewydolnoci nerek i obrzkach, w kamicy nerkowej, zwaszcza szczawianowej i fosforanowej. Kminek zwyczajny (Carum carvi). Poniewa nasiona kminku do dugo kiekuj, najlepiej jest sia je razem z grochem. Po zebraniu grochu zabronowa pole i wtedy dopiero kminek zacznie wschodzi. Wymaga on gleby zasobnej i wilgotnej. Nie lubi ssiedztwa koperku. Jest popularn przypraw aromatyczn do potraw, dodaje im smaku i uatwia trawienie. Majeranek (Majorana hortensis) naley zapewne do najstarszych zi przyprawowych. Spord kilku odmian majeranku najlepiej znany jest majeranek ogrodowy, obok pochodzcej z tej samej rodziny botanicznej, lebiodki posopolitej (Origanum vulgare). Majeranek ma bardzo przyjemny i trway zapach, poprawiajcy smak wielu potraw. Nieznacznie pobudza wy-

64

dzielanie sok odkowych i ogranicza nadmiern fermentacj w przewodzie pokarmowym. Jest wic nieocenion przypraw kulinarn smaczny i zdrowy. W ogrodzie ronie atwo i kiekuje bez kopotw. Ma korzystny wpyw na rosnce w pobliu roliny, poprawia ich wzrost i aromat. Jaowiec pospolity (Juniperus communis). Drobne, okrge owoce jaowca odznaczaj si przyjemnym aromatem i s znakomit, cho moe niezbyt docenian, przypraw kulinarn. Jaowiec dziaa lekko moczopdnie i hamuje resorpcj jonw sodowych i chlorkowych. Zwiksza te wydzielanie sok odkowych i ci, ogranicza nadmiern fermentacj w jelitach. Jest ponadto silnie bakteriobjczy. Z jaowca, kminku i majeranku zmielonych i poczonych razem w rwnych czciach otrzymuje si aromatyczn, zdrow i nieagresywn w smaku przypraw do wielu potraw. Chrzan i ziemniaki maj na siebie wzajemny korzystny wpyw. Krzaczki chrzanu naley umieszcza tylko w rogach pola ziemniaczanego i wykopywa przy kocu lata, aby si zanadto nie rozprzestrzeniy. Ziemniaki rosn wtedy zdrowsze i odporniejsze s na choroby. Napar z lici chrzanu stosowany do oprysku jaboni daje dobre efekty przy zwalczaniu niektrych szkodnikw.

* * *
Lekcewaenie zi, niszczenie ich i zupene eliminowanie z pl i ogrodw jest gwnie nastpstwem nieznajomoci tych korzyci, jakie przynosz. Wynika z nieumiejtnoci przyjcia darw, ktre przyroda sama daje nam do rk. Szczegln zalet zi jest zdolno przycigania owadw zapylajcych, co ma nieoceniony wpyw na plonowanie innych rolin. Zapylania przez owady wymaga 80% rolin rosncych w naszym klimacie, bez tego nie zawizuj owocw i nasion, albo zawizuj tylko nieliczne i le wyksztacone. Jeeli tymi owadami s pszczoy z wasnej pasieki, to uzyskuje si jeszcze dodatkow korzy w postaci aromatycznego, zdrowego miodu. Dziaalno gospodarcza czowieka, powoduje ginicie wielu gatunkw owadw zapylajcych, takich jak pszczoy lene i trzmiele oraz pszczoy samotnice. Gin one razem z innymi poytecznymi owadami pod wpywem chemicznych rodkw ochrony rolin, stosowanych w celu niszczenia pasoytw. W lasach pozbawionych w ten sposb dostatecznej iloci owadw gin z godu ptaki, i kiedy pasoyty odradzaj si, to nie ma tam ju ich naturalnych ptasich antagonistw i wtedy mog rozmnaa si bez adnych ogranicze. Pastw ich ekspansji padaj ogromne obszary lasw. Jedno wyczone nieprzezornie ogniwo ekologicznego acucha wyzwala nieopanowan lawin katastrof. Wiele potrzeba potem pracy, wiedzy, starannoci i dobrej woli, aby przywrci utracon rwnowag. Monokultury rolne, czyli obszary jednogatunkowych upraw, wypary naturalne, mieszane zespoy rolinne, bdce dogodnych rodowiskiem ycia owadw. Koszenie maszynami w cigu jednego dnia olbrzymich obszarw k pozbawia nagle pokarmu te owady, ktre ywiy si ich pykiem i nektarem. Przeorywanie nieuytkw, gdzie najczciej buduj one swoje gniazda, powoduje stae zmniejszanie si liczby trzmieli i innych dziko yjcych owadw zapylajcych. Obecnie jedynymi ju prawie zapylaczami wielu rolin kwitncych wiosn pozostay pszczoy. Ich warto jako zapylaczy przewysza dziesi-dwadziecia razy korzyci uzyskiwane z wytwarzania miodu i wosku, nawet w latach najlepszych zbiorw. Dziki zapylaniu uzyskuje si ogromn zwyk plonw rzepaku, gryki, rolin motylkowych, drzew i krzeww owocowych oraz innych rolin owadopylnych. Jednak na skutek nieprzestrzegania okresw ochrony wiele pszcz ginie, siadajc na rolinach opylonych preparatami chemicznymi. Straty s wtedy niepowetowane.

65

Mona wic sobie yczy, eby pasiek byo jak najwicej. Pozwolioby to moe w przyszoci na eliminowanie uprawy burakw cukrowych i zaniechanie produkcji szkodliwego dla zdrowia cukru, bo mid zostaby wprowadzony na wszystkie stoy. Do korzyci ju wymienionych przybyaby szansa wykorzystania doskonaej ziemi buraczanej pod upraw owocw i warzyw. A ponadto ubyoby jeszcze jedno rdo skaenia, jakim s odpady z cukrowni. Zdrowe zioa i roliny, rosnce w krajobrazie ekologicznym oprcz znanych ju zalet maj nieocenione znaczenie dla przetrwania pszcz i innych, nielicznych ju owadw zapylajcych. Wrd rolin sadzonych niekiedy specjalnie na poytki dla pszcz s m.in. facelia, koniczyna biaa i rowa oraz inkarnatka i gryka. Gryka jest rolin obcopyln i jej kwiaty wymagaj wielokrotnych odwiedzin pszcz, aby na znami supka dosta si waciwy pyek. Plony gryki zale wic w ogromnym stopniu od liczby odwiedzajcych j pszcz. Pszczoy zreszt chtnie j odwiedzaj, poniewa wydziela duo, atwo dla nich dostpnego nektaru. Z hektara gryki mona uzyska nawet 200 kg miodu. nieguliczka biaa (Symphoricarpos racemosus) jest jedn z najlepszych rolin miododajnych. Jest to krzew od 1 do 2 m wysokoci. Zakwita na pocztku czerwca i kwitnie do pierwszych dni wrzenia. Pszczoy przylatuj do kwiatw nieguliczki przez cay dzie nawet podczas drobnego deszczu, bo nektar ukryty w beczukowatej koronie dostpny jest dla owadw, a dobrze zabezpieczony przed deszczem i rosn. nieguliczka nadaje si na ywopoty, a wtedy jest ju nie tylko poytkiem pszczelim, ale rwnie suy jako osona od wiatru dla upraw ogrodowych, a take zacienia roliny nie znoszce zbytniego nasonecznienia. Sama za potrzebuje penego dostpu sonecznego, bo w miejscach zacienionych gorzej ronie i sabiej nektaruje. Na ywopoty nadaje si rwnie miododajna Irga (Cotoneaster), chtnie odwiedzana przez pszczoy, ale tylko wtedy, gdy ronie w miejscach dobrze nasonecznionych. Nie przestaje ona kwitn nawet wtedy, gdy jako ywopot jest systematycznie przycinana. ywopoty z tych i innych rolin su jako osona od wiatru i soca, a ponadto cay otoczony nimi teren staje si bardziej zaciszny, prywatny, odosobniony, co jest jednym z warunkw dobrego samopoczucia osb, ktre tu mieszkaj i pracuj. ywokost lekarski (Symphytum officinale) jest cenn rolin miododajn, ale wycznie wtedy, gdy w okolicy yje dostatecznie duo trzmieli. Jego nektar jest bowiem trudno dostpny dla pszcz, mog one korzysta tylko z otworw w kwiatach przegryzionych przez trzmiele. ywokost ma te szczegln warto dla wzbogacenia gleby, bo zawiera tak sam ilo wgla i azotu co nawz zwierzcy. Korze ywokostu ma due zastosowanie w lecznictwie w przypadkach uszkodzenia bony luzowej przewodu pokarmowego, a take przy owrzodzeniach odka i dwunastnicy. Suy rwnie jako rodek przeciwkaszlowy i gojcy oparzenia skry. Gg (Crategus L.). Naley rwnie do rolin miododajnych. Kwiaty gogu s tak zbudowane, e ich nektar jest bardzo atwo dostpny dla wszystkich owadw. Rne gatunki gogu kwitn w rnym czasie, kolejno i dlatego mog zapewni pszczoom poytek przez 3-4 tygodnie maja. Gogi o liciach gadkich s atakowane przez te same szkodniki co jabonie i grusze, ale gogom o liciach szorstkich szkodniki te nie zagraaj. Cenn rolin lecznicz jest gg dwuszyjkowy (Crategus oxyacantha). Kwiatostan gogu stosuje si w postaci wycigu w przypadkach osabienia minia sercowego, w lekkiej niewydolnoci naczy wiecowych i zaburzeniach cinienia krwi, gwnie w nadcinieniu ttniczym. Brzoza. Istnieje pogld, e korzenie brzozy wydzielaj substancje majce korzystny wpyw na procesy fermentacyjne w pryzmach kompostowych. Zaobserwowano, e kompost

66

umieszczony w pobliu szarej brzozy czerpie korzyci z jej obecnoci, sam nie tracc adnych skadnikw ywnociowych. I to nawet wtedy, gdy korzenie brzozy wnikaj w pryzm. Najkorzystniejsze jest usytuowanie pryzmy w odlegoci co najmniej dwch metrw od brzozy. Czarny bez (Sambucus nigra) jest rwnie bardzo dobrym ssiedztwem dla pryzmy kompostowej, poniewa osusza nadmiern wilgo i przyspiesza procesy prchnicotwrcze. Zaobserwowano wielokrotnie, e dookoa korzeni czarnego bzu wytwarza si doskonaa prchnica. Kwiaty czarnego bzu su do przyrzdzania naparw zalecanych w chorobach gorczkowych dziaaj napotnie i moczopdnie. Zewntrznie stosuje si je do pukania garda i jamy ustnej oraz do okadw przy zapaleniu spojwek i brzegw powiek. Odwary z owocw czarnego bzu dziaaj skutecznie jako rodek odtruwajcy. W chorobach zakanych, skrnych i gocowych pomagaj w usuwaniu z organizmu szkodliwych metabolitw. Drzewa iglaste s raczej niepodane w pobliu pryzmy, poniewa hamuj procesy humifikacyjne w kompocie. Powoduj to substancje terpentynowe zmywane z igie sosny i wierku. Maj one rwnie niekorzystny wpyw na pszenic, poniewa te same substancje terpentynowe ograniczaj jej kiekowanie. Ale mierzwa z igie sosnowych dziaa korzystnie na truskawki, wzmacnia ich odygi, zwiksza urodzaj, poprawia aromat. Leszczyna (Corylus avellana) jest szczeglnie poyteczna na pastwiskach, poniewa odstrasza muchy od pascych si zwierzt. Krowy te lubi skuba licie leszczyny, co wpywa na podniesienie iloci tuszczu w mleku, a jednoczenie ze wzgldu na zawarto taniny dziaa oczyszczajco na przewd pokarmowy. Winia (Cerasus vulgaris). Korzenie drzewa winiowego maj niekorzystny wpyw na rosnc w pobliu pszenic, bo osabiaj jej odporno na nie zboow. Drzewa owocowe. Dobrze jest wysiewa midzy nimi mieszank gorczycy i koniczyny. Dobrym ssiedztwem s dla nich rwnie szczypiorek, czosnek, cebula, nasturcja, chrzan, bylica, boe drzewko i pokrzywa. Ekologiczne zespoy, zharmonizowanych ze sob zi, drzew, krzeww, owadw i ptakw, tworz razem wsplnoty yciowe, zwane biocenoz. Wikszo przejaww ingerencji w biocenotyczne ukady doprowadza do nastpstw negatywnych i destruktywnych. Jeeli nawet przyczyn tego bywa brak wiedzy o wewntrznej strukturze biocenozy, to nie atwo uwierzy, e samo wzbogacenie informacji w tym zakresie wpynie na radykaln popraw sytuacji. Podstawowym motywem gromadzenia wiedzy rzadko bywa ciekawo albo ch wspdziaania z przyrod. Zwyk intencj w takich przypadkach jest ch zagarnicia wycznie dla siebie wszystkich wartoci, jakie tworzy biocenoza i cakowitego podporzdkowania sobie jej celw i funkcji. Przy takim stylu mylenia i dziaania, to co nie wydaje si suy bezporednio czowiekowi, nie ma prawa do ycia ani istnienia. Precyzyjny ad i harmoni przyrody burzy nie tylko ignorancja, ale przede wszystkim zachanno, pycha i bezwzgldno. Dlatego przywracanie harmonii midzy czowiekiem a jego naturalnym rodowiskiem, czyli tworzenie krajobrazu ekologicznego, nie moe si oby bez udziau ludzi skromnych, mdrych i dobrych.

67

HISTORIA WEGETARIANIZMU

... nie mona wykluczy domysu, zagroenie siga nawet i poza granice naszej Planety, siejc jakie niepojte spustoszenia w niepojtych ukadach kosmicznych. Moe sia wyzwolona rozpacz krzywdzonego obiega zakrzywion stromizn Wszechwiata i wraca z nieuchronn precyzj, aby porazi krzywdziciela? (Sumienie, mechanizm ochrony ewolucji?) Maria Grodecka Zastanawiajc si nad pocztkiem dziejw wegetarianizmu trzeba stwierdzi, e jest on rwnie nieuchwytny jak pocztek historii ludzkoci. Moe naleaoby przedtem zapyta, jak doszo do tego, e czowiek, istota przystosowana genetycznie do pokarmu rolinnego, zacz odywia si misem. Albo o to, czy gdy rozpocz swoj egzystencj jako istota ludzka, by rolinoerc czy drapienikiem? Czy jego pierwotnym pokarmem byo miso czy roliny? Jakkolwiek ustrj fizjologiczny organizmu czowieka i jego cechy morfologiczne wiadcz o rolinoernoci, to opinie na ten temat nie s ostatecznie uzgodnione. Dlatego trudno jest dzi ustali czy najdawniejsze zalecenia odywiania bezmisnego byy czym zupenie nowym i odkrywczym, czy te nawizaniem do tradycji wczeniejszej, poprzedzajcej obyczaj jadania misa, zaniechanej jednak z niewiadomych przyczyn. Moment odejcia od przyrodzonego pokarmu rolinnego musia by wydarzeniem tak odlegym w czasie, e dociera do nas tylko w postaci legend i symbolicznych mitw. Najstarsze zapiski na ten temat znajduj si w staroytnych ksigach wedyjskich i ksigach Starego Testamentu. Poniewa teksty te powstaway na przestrzeni kilku tysicleci, mona w nich odnale rwnie i najdawniejsze lady wegetarianizmu.

Nurt orientalny tradycja Bliskiego i Dalekiego Wschodu


W najwczeniejszych zapisach Wedy s liczne wzmianki dotyczce skadania krwawych ofiar oraz sposobw przyrzdzania misa ofiarnych zwierzt. Z zapisw tych wynika, e ofiar domagali si bogowie, ktrym, jak wierzono, byy one potrzebne do podtrzymania niemiertelnoci. Jako ofiary skadano woy, krowy, bizony i konie. W Wedach mona znale liczne szczegowe informacje dotyczce czasu i sposobu zabijania zwierzt, a take w jaki sposb je pali, ktre czci ich ciaa mog zjada ludzie, szczeglnie kapani dokonujcy ofiary, a ktre maj by przeznaczone dla bogw.
68

Praktyka skadania ofiar czya si bezporednio z pojciem zasugi religijnej i miaa zwizek z pomiertnym losem czowieka. Prawo wstpu do nieba obiecywaa tylko tym, ktrzy skadali liczne ofiary, a dla nie skadajcych ofiar niebo miao by niedostpne. W tym samym mniej wicej czasie, tzn. okoo 2 tys. lat p.n.e. krwawych ofiar dokonywano w wielu miejscach wiata: w Poudniowej Ameryce, w Mezopotamii, na terenie pniejszej Grecji, w pnocnej Afryce, na poudniu Azji. Nie znaczy to, e obyczaj ten nie istnia rwnie w innych regionach wiata, ale brak jest danych na ten temat. W kadym przypadku jako przyczyn dokonywania tego obrzdu podawano kategoryczne danie bogw. W II i III ksidze Mojesza mona znale te same wskazania co we wczesnych tekstach wedyjskich szczegowe instrukcje dotyczce skadania ofiar ze zwierzt. Nastpnie kaza przyprowadzi barana na ofiar caopaln, a Aaron i jego synowie pooyli rce swoje na gowie barana. Mojesz zarn go i pokropi krwi otarz wokoo. Potem Mojesz rozkroi brana na czci, spali gow, te czci i tuszcz. Wntrznoci za i nogi obmy wod. Potem Mojesz spali caego barana na otarzu. Jest to ofiara caopalna, wo przyjemna, ofiara ogniowa dla Pana, tak jak rozkaza Pan Mojeszowi (3 Ksiga Mojeszowa, 8, 18-21). Mona si gboko zastanowi nad tym, kim byli ci, ktrzy formuowali i narzucali Izraelitom i innym ludziom na wiecie tak drastyczne zalecenia rytuau ofiarnego? Czy moe by to tylko sposb wymylony przez kapanw, aby wymusza na wiernych daniny ze zwierzt? A moe Ziemia przeya wtedy okres przedziwnej inwazji nieznanych, potnych istot, ktrym dym palcych si cia by potrzebny do jakich niewiadomych celw? Dlaczego w ksigach Mojesza stale powraca zwrot, e jest to wo mia dla Pana? Czy miso ofiarnych zwierzt zawsze byo palone, czy moe czasem tylko pieczone? Czy ludzie skadali ofiary take i wczeniej, zanim otrzymali boskie zalecenie, tyle tylko, e robili to inaczej? Czy te zaczli je skada dopiero na skutek da bogw? Czy wic bya to tylko zmiana sposobu znanego im ju przedtem zwyczaju, czy te wprowadzenie go jako czego zupenie nowego i dotychczas nieznanego? A kim by Pan, ktry udziela takich instrukcji? Albo ten, ktry askawie przyj krwaw ofiar hodowcy Abla, a odrzuci danin rolnika Kaina, zoon z podw ziemi? Czy mona wykluczy, e Kain zabi Abla w obronie mordowanych zwierzt, a nie z zazdroci? Jego osoba i pami o nim zostay przekazane nastpnym pokoleniom w glorii chway. Czy jednak nie stao si tak zgodnie z t sam prawidowoci, z jak zwycizcy obejmuj panowanie rwnie i nad histori i modeluj j tak, aby uwydatni swoj chwa, a ukry hab? wiadomo kolejnych pokole zostaje wtedy obciona faszywymi autorytetami i obezwadniona w swoich aspiracjach rozwojowych przewrotnymi wzorcami tego, co godziwe i zasugujce na naladowanie. Dla historii wegetarianizmu wane jest to, e ju okoo 800 lat po Mojeszu, a ok. 700 lat przed nasz er pojawiy si nowe, wrcz odmienne tendencje, zarwno w Indiach, jak i na Bliskim Wschodzie. W oficjalnej religii Indii, hinduizmie, zacz obowizywa zakaz jadania misa. Z pocztku by to zakaz o charakterze cile religijno-kultowym, wyklucza bowiem jadanie takiego misa, ktre nie zostao przedtem zoone w ofierze. Uboju wolno byo dokonywa jedynie w postaci ofiary. W tym samym mniej wicej czasie, to znaczy w kilkaset lat po Mojeszu, prorocy Starego Testamentu, Izajasz, Jeremiasz, Ozeasz, Amos, Micheasz te wypowiadaj si zdecydowanie przeciwko skadaniu ofiar. Co wicej zaprzeczaj, jakoby te ofiary byy kiedykolwiek nakazywane i zalecane przez Boga. Ca win za istnienie tego rytuau skadaj na kapanw. Bo nic nie powiedziaem, ani nie nakazaem waszym przodkom, gdy wyprowadzaem ich z Egiptu, co d ofiar caopalnych i krwawych (Jeremiasz, 7, 22-23). Przestacie skadania czczych ofiar. Nienawidz waszych wity i obchodw. Stay mi si ciarem, sprzykrzyo mi si je znosi. Rce wasze pene s krwi (Izajasz I, 13-15). A Ozeasz tak mwi: Lubi ofiary i chtnie je skadaj, lubi te miso, ktre wwczas jedz, lecz Jahwe nie ma w tym

69

upodobania (8, 13). W tym te czasie Izajasz przekazuje swoj wizj przyszego wiata, Krlestwa Boego: Wilk z jagniciem bdzie pa si razem, a lew tak jak w bdzie jad sieczk, w za bdzie si ywi prochem (65, 25 i 11, 6-9). Kontynuacj tego nurtu w Biblii wydaj si by zasady ycia i postpowania czonkw gminy esseskiej, istniejcej w Palestynie w I wieku p.n.e. i w I wieku po Narodzeniu Chrystusa. Ortodoksyjny judaizm traktowa ich jako odstpcw. Nie skadali krwawych ofiar i za to zabroniono im wstpu do wityni jerozolimskiej. Podobne zasady jak Esseczycy wyznawali Ebionici, ktrzy byli kontynuatorami etyki esseskiej, yli i dziaali w okresie od I do V wieku. Ebonici opierali si ju nie tylko na wypowiedziach prorokw Starego Testamentu, ale rwnie na tych fragmentach ewangelii, po ktrych lad pozosta w apokryfach. W tym mniej wicej czasie, gdy Jeremiasz i Ozeasz gosili swoje objawienia na Bliskim Wschodzie, w Grecji w VI w. p.n.e. powsta nowy kierunek filozoficzny, ktrego twrc i inicjatorem by Pitagoras. Tak samo jak prorocy Starego Testamentu i mdrcy wedyjscy protestowa przeciwko skadaniu ofiar ze zwierzt i przeciwko jadaniu misa. W Metamorfozach Pubiusa Ovidiusa Naso znajduje si wypowiedziana w poetyckiej formie relacja pogldw Pitagorasa. Stwierdza on m.in., e ludzie tak atwo przypisuj bogom wasne chci i obciaj ich wasnym okruciestwem. Nie do zbrodni, lecz wini i bogw pospou, Rczc, e pragn mierci robotnego wou, czyst ofiar byka, wietnego urod, (Bo pikno nawet szkodzi) przed otarze wiod Pyszny wstg i zotem, sucha prb do bogw, Widzi jak mu ciskaj na czoo wrd rogw Zboe, na ktre robi; wziwszy midzy oczy Cios miertelny, n, moe widziany, krwi broczy. Wtem z drgajcego ciaa wyrwawszy jelita, Patrzy na nie ofiarnik i myl bogw czyta. Skde tych wzbronionych potraw przej was gd srogi? Wstrzymajcie si i moje szanujcie przestrogi. Okoo VII wieku p.n.e. pojawiaj si w Upaniszadach pierwsze wzmianki o reinkarnacji i w tym samym mniej wicej czasie rodz si tendencje wegetariaskie. Niektre sagi hinduskie, cho nie byo ich wiele, zaczynaj si inwokacj bdc wezwaniem do wegetarianizmu. W V wieku dokona si w Indiach gboki przeom spowodowany powstaniem buddyzmu i dainizmu. Obie te religie bardzo mocno podkrelay wito wszelkiego ycia, rwnie i ycia zwierzt. Podstaw etycznych zalece Buddy jest ahimsa czyli zakaz zabijania i krzywdzenia jakiejkolwiek ywej istoty, bez wzgldu na to czy jest ona czowiekiem, czy zwierzciem, naszym przyjacielem, czy wrogiem. Wrd wypowiedzi Buddy, zapisanych przez jego uczniw, znajduj si liczne wskazania, ktre wyranie i jednoznacznie wykluczaj zabijanie zwierzt i jadanie ich misa. Jedna z nich brzmi nastpujco: Dopki nie zapanujesz nad swoim umysem na tyle mocno, aby nawet sama myl o tej brutalnej niegodziwoci, o zabijaniu bya ci wstrtna, nie uciekniesz nigdy przed wizami ycia wieckiego. Zreszt, jeszcze i przed Budd, a ju w szczeglnoci po jego odejciu, wszyscy mistrzowie duchowi, guru, stanowczo zabraniali swoim uczniom jadania misa, uznajc to za nieprzekraczaln przeszkod w osobistym rozwoju i deniu do uduchowienia. Twierdzili, e miso odbiera zdrowie i spokj umysu, zawiera bowiem toksyny wydzielane pod wpywem przeraenia jakiego zwierz doznaje w chwili, gdy jest zabijane. Od IV wieku n.e. prawo Manu wprowadza zakaz jadania misa z okazji skadania ofiar.

70

W III wieku, za czasw krla Asioki, buddyzm sta si oficjaln religi Indii. Sam krl Asioka zrezygnowa zupenie z jadania misa, a zabijanie zwierzt na krlewskim dworze zostao zabronione. Jednoczenie krl Asioka wyda zarzdzenie, ktrego celem bya ochrona lasw. Zakaz wycinania lasw wiadczy o tym, e ogaacanie ziemi z drzew zaszo ju wtedy bardzo daleko i doprowadzio do tak znacznego zagroenia ekologicznego, e stao si przedmiotem uwagi i troski mdrego Asioki. Intensywne wycinanie lasw mogo by zwizane z nadmiernym rozwojem gospodarki hodowlanej, co by wiadczyo o tym, e skadanie krwawych ofiar mie byo nie tylko bogom, ale i ludziom, i e w owym czasie apetyt na miso rs niebezpiecznie. Jakkolwiek pod wpywem zalece ahimsy zwyczaj jadania misa w Indiach nie usta cakowicie i od razu, to przesta by tak jak poprzednio religijnym obowizkiem i zasug wobec bogw. Odwrotnie, zosta uznany za religijne i moralne wykroczenie. Jeeli nawet kto je jad, to czyni to raczej ukradkiem bez dotychczasowej ostentacji i bez rytualnej oprawy. W pierwszych wiekach naszej ery silnym wsparciem dla wegetarianizmu sta si kult Kriszny. Jego wyznawcy byli cisymi wegetarianami, a hinduizm coraz mocniej ulega jego wpywom. W cigu 200 lat po mierci Buddy jego nauka zatracia pierwotn jednolito. Ju w okresie panowania krla Asioki istniao kilkanacie rnych szk buddyjskich. Spord nich najwiksze znaczenie zdobyy dwie: therawada i mahajana. Tradycja therawady yje do dzi w Birmie, na Cejlonie, w Laosie, Tajlandii, Kambody i w Tybecie. W Wietnamie i Japonii wspistniej obie te tradycje. Natomiast tradycja mahajany najbardziej ywa jest w Chinach. Kada z tych szk ma zdecydowanie odmienny stosunek do jadania misa. Mnisi buddyjscy ze szkoy therawady nale do zakonw ebraczych i jedz tylko to, co dostaj jako jamun. Nie s wic specjalnie wybredni, przyjmuj kady ofiarowany im pokarm, w tym rwnie miso. Odrzucenie pokarmu byoby zapewne le widziane przez ofiarodawcw. Nie wolno im jednak osobicie zabija zwierzt ani przyjmowa potraw z misa, ktre zostao przygotowane specjalnie dla nich, bo jest ju ono uwaane za nieczyste. Nie jest to wic wegetarianizm ani cile religijny, ani tym bardziej etyczny, a tylko formalny, wynikajcy z dokadnego przestrzegania pewnym norm i sformuowa reguy zakonnej. Jednak nawet i te ograniczenia nie s traktowane zbyt rygorystycznie, o czym wiadczy fakt, e w wikszoci krajw therawady wieccy buddyci jadaj miso waciwie bez adnych ogranicze. Inaczej przedstawia si sprawa w tradycji mahajany. Misi nie ebrz o jedzenie, tylko przygotowuj je sobie sami, podobnie jak i wieccy buddyci. Od czasw najdawniejszych s wic cisymi wegetarianami. Mwi si, e pierwsi mnisi, ktrzy przynieli buddyzm do Chin, przestrzegali cile zasad wegetarianizmu. Mogoby to wiadczy o tym, e therawada jest pniejszym odejciem od pierwotnej nauki Buddy, w ktrej zakaz ten obowizywa bezwarunkowo. Zupenie swoiste stanowisko zaj w tej kwestii buddyzm japoski. W wywiadzie przeprowadzonym z jednym z przywdcw japoskiego buddyzmu stwierdzi on, e wprawdzie ideaem byoby nie zabijanie nie tylko zwierzt, ale nawet i rolin. Poniewa jest to niemoliwe, wic oni zabijaj i jedz i jedno i drugie, traktujc to jednak jako wielki smutek ludzkoci. W tej wersji buddyzmu zalecenie ahimsy zostaje wprawdzie teoretycznie podtrzymane, ale praktycznie zignorowane. Ma to rwnie zapewne niedwuznaczny wpyw na stosunek buddystw japoskich do ludzi, gdy np. w czasie wojny staj si wrogami ich kraju. W tym samym mniej wicej czasie co buddyzm powsta w Indiach dainizm. Wedug dainistw cay wszechwiat jest ywy, wcznie ze skaami i kamieniami. Podobnie jak hinduizm i buddyzm uznaj doktryn reinkarnacji i karmy oraz obowizek nie stosowania przemocy wobec adnej yjcej istoty. Staraj si przestrzega zalece ahimsy w stosunku do ludzi, zwierzt, rolin i mineraw, a nawet nigodas, drobnych, czsto niewidzialnych istnie, majcych tylko jeden zmys dotyku. cieka zbawienia, wedug dainistw prowadzi do

71

oczyszczenia duszy ze skaenia materi, bo jak dugo dusza zanurzona jest w materii, stosowanie pewnych form przemocy jest nie uniknione. Kady bowiem ruch rki i kady krok powoduje zniszczenie jakiego istnienia. Oczywicie, nie wolno jada misa nawet tych zwierzt, ktre zginy mierci naturaln. Powstrzymanie si od pokarmw misnych jest najbardziej dostpn i realn form przestrzegania zalece nie krzywdzenia. W kulturze Indii wysok pozycj etyczn i filozoficzn zajmuje prastara tradycja jogi. Siga ona swymi pocztkami w okres znacznie poprzedzajcy nauk Buddy. Jednak etyczne jej zalecenia s cakowicie zgodne z etyk buddyjsk, podobnie zreszt jak podstawowe zaoenia filozoficzne. Etyka jogi wie si najcilej z reinkarnacj, karm i ahims, std te wynikaj moralne przesanki wegetarianizmu, bo pozbawienie ycia jakiejkolwiek istoty obcia karm zabjcy. Zaciga on w stosunku do swojej ofiary dug, ktry bdzie musia spaci w nastpnych wcieleniach. Od odpowiedzialnoci karmicznej nie mona si uchyli, w acuchu wciele musi zosta w peni spacona, kada bowiem dysharmonijna wibracja wywoana przez czowieka wraca do niego w postaci rwnie dysharmonijnej. Wedug filozofii jogi, cay wiat podlega nieustannemu, ewolucyjnemu rozwojowi, w ktrym uczestnicz wszystkie yjce na Ziemi gatunki, kady zgodnie z waciw mu prawidowoci ewolucyjn. W jogistycznym obrazie wiata zwierzta maj wic swoje okrelone miejsce i swoj niewzruszon pozycj, bo podobnie jak ludzie uczestnicz w acuchu kolejnych egzystencji. Zabijanie ich powoduje udaremnienie lub przynajmniej opnienie ich gatunkowego rozwoju, a to obcia ludzko karmiczn win. Jedna ze cieek jogi, Hatha-joga, zmierza do fizycznego opanowania organizmu przez uprawianie wicze oddechowych, asanw, czyli postaw ciaa oraz odpowiedniej diety oczyszczajcej i wzmacniajcej. T diet jest wanie dieta wegetariaska. Etyczne i karmiczne uzasadnienia wegetarianizmu znajduj wic dodatkowe wsparcie w zaleceniach hatha-jogi. Maj one zreszt cel nie tylko higieniczno-zdrowotny. Zmierzaj do rozwijania i koordynowania funkcji wszystkich wewntrznych organw ciaa oraz mini, staww, orodkw nerwowych i gruczow dokrewnych. I to w zakresie znacznie szerszym ni potocznie rozumiane zdrowie fizyczne. A ten rozwj ciaa jest z kolei niezbdnym wstpem do poszerzania zasigu wiadomoci i wyzwolenia si wyszych wadz psychicznych. Dietetyka hatha-jogi odrnia pokarmy sattwiczne i radasowe. Do pokarmw radasowych nale potrawy mocno spieczone, ostro przyprawione, alkohol i miso. Ich jadanie prowadzi do fizycznego i psychicznego rozkojarzenia i powoduje choroby. Utrudnia, a nawet niekiedy uniemoliwia uprawianie wicze jogi, a alkohol i miso wykluczaj jakiekolwiek postpy na tej drodze. Natomiast pokarmy sattwiczne daj ywotno, si i zdrowie, i przyczyniaj si do rozbudzenia ycia umysowego. Wpywaj te korzystnie na zachowanie rwnowagi psychicznej i uatwiaj koncentracj. Do pokarmw sattwicznych nale owoce, jarzyny, zwaszcza naziemne, wszystkie gatunki zb, orzechy i inne nasonecznione pody ziemi. Wedug dietetyki jogi kade poywienie ma swoj, waciw mu skal wibracji energetycznych. Im wysze wibracje, tym wiksza warto pokarmowa. wiey sok z owocw i jarzyn ma skal wibracji tak sam jak kolor ultrafioletowy, natomiast miso zabitego zwierzcia jest w skali wibracji niszej od podczerwonej. Joga najbardziej zaleca jadanie takich owocw i jarzyn, ktre mog by spoywane na surowo, a ponadto chleb, kasze, mleko. Mimo jednoznacznych wskaza religijnych nie wszyscy Hindusi s wegetarianami. W ostatnich czasach przyczyn tego jest coraz znaczniejszy wpyw Zachodu, ktry przekazuje swoje wzory dietetyczne caemu wiatu. Mimo to wrd mieszkacw Indii jest oczywicie znacznie wicej wegetarian ni wrd wyznawcw religii w innych regionach wiata, a zwaszcza na Zachodzie. Niemniej jednak pod wpywem obyczajowym presji Zachodu orientalny wegetarianizm sabnie, jego uzasadnienia trac moc przekonujc, szczeglne wrd tych Hindusw, ktrzy si zeuropeizowali lub zamerykanizowali, przejli ogldy, oby-

72

czaje i zasady etyczne Zachodu. Wegetarianami pozostaje jednak jeszcze ogromna wikszo mieszkacw Dalekiego Wschodu, a wrd nich wielu wybitnych hinduskich pisarzy, politykw i przywdcw narodu. S wrd nich: Mahatma Gandhi, Rabidranath Tagore, Shri Morarji Desai oraz Shrimati Rukmini Devi Arundale. Ta ostatnia, arliwa obroczyni zwierzt, napisaa: Milczcy krzyk milionw istot powinien brzmie w naszych uszach goniej ni cay zgiek wiata. Czy ci, ktrzy maj uszy do suchania, odpowiedz na to wezwanie i ocal nasz kraj od przesdu, e zwierzta s stworzone tylko dla czowieka i jego przyjemnoci? Czy zniesiemy ich niewolnictwo i damy tym dzieciom Boga jedyne prawo, o ktre one prosz, prawo do mioci i opieki?. Mahatma Gandhi jest autorem maej ksieczki pt. Key to Health (Klucz do zdrowia). Pisze w niej o tym, jak wielkie znaczenie maj dla zachowania zdrowia czysta woda, powietrze, soce, a take odpowiedni pokarm. ... Z punktu widzenia anatomicznego i fizjologicznego czowiek jest rolinoerny. Jego zby, odek, jelita wskazuj na to, e natura przeznaczya go na wegetarianina. Dieta wegetariaska oprcz ziarna zb i warzyw strczkowych obejmuje warzywa korzeniowe, bulwy, licie, owoce wiee i suszone. Ponadto orzechy i migday. Ja sam zawsze byem zwolennikiem czystej diety wegetariaskiej. Gandhi by rwnie konsekwentnym i nieustpliwym obroc ycia krw. Nie wyrazi nigdy zgody na ich zabijanie, mimo argumentw, jakie mu podsuwano, e to przecie dla dobra tych samych ludzi, o ktrych wolno zabiega i ktrych dobro tak bardzo leao mu na sercu. By zbyt mdry i przewidujcy na to, aby nie zdawa sobie sprawy, e wybicie wszystkich bezpaskich krw byoby tylko akcj doran, natomiast mogoby przyczyni si do zakadania w przyszoci hodowli na wzr zachodni i w rezultacie pogorszy i tak ju trudn wczesn sytuacj gospodarcz Indi. Ponadto spowodowa stpienie moralnej wraliwoci mieszkacw tego kraju, ktra jest wielowiekowym dorobkiem ich kultury religijnej. Gandhi w krowie dostrzega ywe, czujce stworzenie, ktrego nie naley krzywdzi, tak samo jak nie naley zabija i krzywdzi adnego czowieka. Pisa: Krowa oznacza dla mnie cay wiat istot niszych od czowieka i rozcignicie wspczucia czowieka poza jego wasny gatunek. Poprzez krow czowiek moe zrozumie swoj tosamo ze wszystkim, co yje... Krowa w Indiach jest symbolem jako dawca obfitoci. Nie tylko dawaa zawsze mleko, ale take umoliwiaa rolnictwo... Jest ona drug matk dla milionw ludzi. Opieka nad krow oznacza opiek nad caym niemym stworzeniem Boga.

Tradycja szkoy pitagorejskiej


Jednym z najznakomitszych filozofw greckich w okresie przed Sokratesem by Pitagoras (VI w. p.n.e.). Nie zostawi wprawdzie adnych pism, ale stworzy synn w staroytnoci szko pitagorejsk, do ktrej naleao wielu wybitnych filozofw, matematykw, astronomw i lekarzy. Nazwiska ich nie zawsze s znane, poniewa ch wyrnienia si i zdobycia osobistej sawy uchodzia wrd pitagorejczykw za maostkow i nagann. Nauka Pitagorasa trwaa w tradycji jego szkoy zarwno za ycia mistrza jak i przez dugie wieki potem. Uczniowie i zwolennicy Pitagorasa nie tylko przekazywali jego nauk, ale rwnie uzupeniali j wasnym osigniciami i odkryciami. Wrd najwybitniejszych osigni naukowych szkoy pitagorejskiej trzeba wymieni przede wszystkim odkrycia astronomiczne. Gdy inni filozofowie tego okresu spierali si o to, czy Ziemia jest paska czy wklsa, Pitagoras udowodni na podstawie oblicze matematycznych, e Ziemia jest okrg kul. Odkry rwnie istnienie jej podwjnego ruchu obrotowego, a take regularno ruchw innych planet. Byo to odkrycie tak samo przeomowe i rewolucyjne jak to, ktrego w dwa tysice lat potem dokona Mikoaj Kopernik.

73

Pitagorejczycy po raz pierwszy uywali w stosunku do wszechwiata nazwy kosmos, co znaczy po grecku ad. Zaobserwowali bowiem, e panuje w nim porzdek, harmonia i celowo. Z matematycznych oblicze Pitagorasa wyoni si obraz wszechwiata odmienny od dotychczasowych o nim wyobrae. W tym nowym obrazie Ziemia utracia swoje dotychczasowe, wyjtkowe miejsce, a ludzki sposb rozwaania spraw kosmosu nabra nowego, pogbionego znaczenia i zyska szerszy wymiar. Pitagorejczycy wprowadzili te do swojej filozofii orientaln doktryn o niezniszczalnoci duszy i jej nietrwaym zwizku z ciaem. Utrzymywali, e ten chwilowy zwizek duszy z ciaem ma na celu oczyszczenie duszy i jej dalsze udoskonalenia. Bya to wic doktryna reinkarnacji i karmy. Integraln cz nauki pitagorejskiej stanowi wegetarianizm. Zalecenia odywiania bezmisnego wynikay z etycznych wskaza teorii karmy oraz z przekonania, e celem ycia ludzkiego jest nie tylko oczyszczenie, ale rwnie udoskonalenie oraz dalszy rozwj umysowy i moralny. Za niezbdny warunek osignicia tego celu uwaali za umiarkowany tryb ycia. Dieta wegetariaska, ktra zapewnia zdrowie i uatwiaa przestrzeganie wstrzemiliwoci pciowej, stwarzaa dogodne warunki do wszechstronnego rozwoju duchowego. ycie ascetyczne i sprawiedliwe nazywano pitagorejskim trybem ycia. Do gorcych wielbicieli nauk Pitagorasa nalea Platon. Wok niego skupili si zwolennicy Pitagorasa po mierci swojego mistrza. Platoczycy przejli wiele z dorobku filozofii i etyki szkoy pitagorejskiej i dlatego w dialogach Platona mona odnale obok wpyww Sokratesa rwnie i wpyw Pitagorasa. Od niego przej Platon zasady wegetarianizmu, a o jego pogldach na ten temat wiadcz niektre fragmenty dialogw. W Rzeczypospolitej, podczas sporu z Glaukonem, Sokrates wymienia pokarmy, jakie bd jadali obywatele idealnego pastwa. S to: mka, oliwa, ser, cebula, zielone jarzyny, groszek, fasola, figi, jagody. Koczy mwic: I tak yjc w zdrowiu i pokoju, bd umierali w pnym wieku. Inne wypowiedzi nawizujce do wegetarianizmu s w Timajosie, gdzie Platon wielokrotnie wyraa przekonanie, e dieta wegetariaska jest nakazem bogw. Szkoa pitagorejska w miar upywu czasu przerodzia si w tradycj pitagorejsk. Kultywowali j przez setki lat uczeni i artyci greccy, rzymscy i aleksandryjscy. Pozostawali te oni pod wpywem pogldw Pitagorasa, przestrzegajc przez cae ycie diety wegetariaskiej. Byli wrd nich: Empedokles, Porfiry, Owidisz, Plutarch, Tertulian i Leonardo da Vinci. Diety bezmisnej przestrzegali te staroytni orficy i esseczycy, a potem gnostycy, neoplatoczycy i manichejczycy, uznajc j za podstawowy warunek wyszego rozwoju fizycznego i duchowego. Plutarch w rozprawie O jedzeniu misa opowiada si za wegetariask diet. Utrzymuje, e jadanie misa przez czowieka jest czym nienaturalnym, jego ciao nie ma bowiem adnej z charakterystycznych cech drapienikw grubych pazurw, ostrych zbw ani silnego dzioba. Z tej rozprawki pochodzi fragment, ktry wiadczy o gboko moralnym i emocjonalnym zaangaowaniu autora w t spraw. Co do mnie, to ciekaw jestem, jaki stan umysu i uczu mg posiada czowiek, ktry pierwszy skazi swoje usta krwi i pozwoli, aby wargi jego dotkny ciaa zamordowanej istoty; kim by ten, ktry rozoy na swoim stole pokaleczone, martwe ciao i domaga si co dzie wieego pokarmu z tego, co byo niedawno istot obdarzon wraliwoci, ruchem i gosem. Nawizujc te do pogldw Pitagorasa, Empedoklesa i Platona sprzeciwia si jadaniu misa z pozycji reinkarnacji i karmy. W innej rozprawce Reguy zachowania zdrowia opowiada si za diet bezmisn, uzasadniajc to wzgldami zdrowotnymi. Wegetarianami byo rwnie wielu przedstawicieli szkoy neoplatoskiej, ktra kwita w II-IV wieku n.e. Naleeli do niej Plotyn, Porfiry i Jamblich. Porfiry napisa ksik pt. O powstrzymywaniu si od pokarmw zwierzcych. Wyrazi w niej pogld o jednakowej naturze wszystkich dusz, ludzkich i zwierzcych, a take o niekorzystnym wpywie misa na

74

ludzkie zdrowie. Piszc o zwierztach, wystpowa w ich obronie i dowodzi, e jeeli nawet ich myl s mniej uporzdkowane ni myli ludzi i od nich ubosze, to nie znaczy, e zwierzta nie myl w ogle. Wspczesna etologia potwierdza jego opini i dzi ju wiadomo, e zwierzta maj wiele takich samych zdolnoci umysowych jak ludzie, chocia na poziomie zblionym do poziomu dzieci i ludzi raczej przecitnych, ni tych najzdolniejszych. Konrad Lorenz okreli to w ten sposb, e w czowieku jest cae zwierz, chocia w zwierzciu jest nie cay czowiek. Wrd kontynuatorw tradycji pitagorejskiej by rwnie Tertulian, zaliczany do Ojcw Kocioa. Majc 17 lat przeszed na wiar chrzecijask, a w 10 lat potem oderwa si od Kocioa katolickiego i przyczy do sekty montanistw. Chrzecijaninem jednak by nie przesta. Z tego okresu ycia pochodzi nastpujcy polemiczny fragment jego pism: To wanie w misnych daniach kryje si caa wasza nadzieja... Najbardziej szanujecie tych, ktrzy zapraszaj was na bogate przyjcia. Wy, ludzie ciaa, odrzucanie sprawy ducha. Ale jeeli wasi prorocy s przychylni takim zwyczajom, to oni nie s moimi prorokami. Rzymski poeta Publius Ovidius Naso cay rozdzia w swoich Metamorfozach powici pogldom Pitagorasa, szczeglnie doktrynie reinkarnacji i sprawom stosunku do zwierzt. Pisa: Najlepsza matka sypie darami obficie A tylko krwawe miso smacznem si wydaje? Przez ohydne Cyklopw wznawia obyczaje? Czy tylko mierci drugich moesz gd agodzi? I arocznym odka zachciankom dogodzi? Wszak Wiek, co Zotego odziedziczy miano, W ktrym zioa jedynie i owoce znano, By szczliwszym, a jednak nie zna krwi obrzydej. Wtedy ptak bezpiecznymi ulatywa skrzydy, Zajc wolny od trwogi miao biega wszdzie; Wszystko yo w pokoju, nie bojc si zdrady. Ale gdy wynalazca ohydnej biesiady, Zgodny w szczliwym wiecie zepsuwszy porzdek, Misne spuci potrawy w aroczny odek, Zbrodniom otworzy wrota... Najwiksz chlub i ukoronowaniem pniej tradycji pitagorejskiej by wielki Leonardo da Vinci. Przez cae ycie pozostawa na diecie wegetariaskiej, a w jego zapiskach mona znale takie uwagi: Czowiek jest krlem zwierzt tylko dlatego, e jego brutalno przewysza brutalno zwierzc. yjemy dziki mierci innych, jestemy chodzcymi grobami. A w innym miejscu: Od wczesnych lat ycia wyrzekem si jadania misa i przyjdzie czas, gdy ludzie tacy jak ja, bd patrze na morderc zwierzt tak samo, jak teraz patrz na morderc ludzi. na nim w zasadzie koczy si tradycja pitagorejska, a do gosu dochodzi tradycja arystotelesowska. Arystoteles by uczniem Platona i podobnie jak caa szkoa platoska zwolennikiem pogldw Pitagorasa i jego zasad etycznych. Z czasem jednak odwrci si od platonizmu i pitagoreizmu i sta si najradykalniejszym przeciwnikiem szkoy platoskiej. I w tym wanie okresie napisa gwne swoje dziea filozoficzne. Wystpi przeciwko platoskiej nauce o ideach oraz przeciwko pitagorejskim odkryciom astronomicznym. Zakwestionowa te obraz kosmosu, ktry Pitagoras uzyska na podstawie oblicze matematycznych i wrci do geocentrycznej teorii budowy wiata. Uzasadnia swj pogld, powoujc si na rozum jako wiadectwo bezporednich, zmysowych obserwacji. Ten pogld przejli jego uczniowie, a potem w okre-

75

sie aleksandryjskim Ptolomeusz nada mu posta systemu astronomicznego. W ten sposb geocentryczna teoria budowy wiata uzyskaa rang naukowego dogmatu na nastpne prawie dwa tysice lat. Filozofia Arystotelesa wynika z bezgranicznego zaufania do rozumu i dlatego przyjmowa on, e te prawdy, ktre dyktuje rozum, nie wymagaj ju adnych dowodw. Bya to wic filozofia wiadomie dogmatyczna. Na podstawie jego pism nie mona wprawdzie okreli, czym jest rozum i po czym mona pozna, czy kto go ma, czy nie ma. Do dzi zreszt kwestia ta nie zostaa jednoznacznie rozstrzygnita. Definicja rozumu nie istnieje. Raczej nie bardzo jestemy zorientowani, co to w ogle jest racjonalno pisze profesor Wodzimierz Sedlak. Pewne, e racjonalne jest jedynie to, co nam si wydaje. Kady ma swoj wasn widzimisiow racjonalno. Wiadomo tylko, e mwienie o kim, e ma rozum, jest form wyraania pochway dla niego za to, e myli to samo co my i e jest oczywicie przez to znacznie lepszy od tych wszystkich, ktrzy rozumu nie maj. Nierozumnego ma si prawo zlekceway i skrzywdzi. Jako kolejny pewnik, nie wymagajcy dowodu, uzna Arystoteles, e ludzie maj rozum, a zwierzta go nie maj (De Anima II, 3). I ten dogmat rwnie przetrwa wiele wiekw i zaciy na wiadomoci nastpnych pokole. Pogldy Arystotelesa zostay potem przekazane erze nowoytnej za porednictwem filozofii Tomasza z Akwinu. Przej on wikszo podstawowych twierdze i zaoe filozofii Arystotelesa, powtrzy za nim take i to, e zwierzta nie maj rozumu. Od siebie doda, e brak ten zwalnia czowieka nie tylko od wszelkich moralnych obowizkw wobec nich, ale odmwi im nawet prawa do daniny miosierdzia (Summa Theologica 65, 3, cytowane w ksice Petera Singera, 1975). Opinie te miay niekorzystny wpyw na stosunek ludzi do zwierzt w caym okresie nowoytnym i wspczenie. Pozostawiy je zupenie bezbronnymi wobec ludzkiej bezwzgldnoci i zachannoci. Sankcjonoway wynioso i pych czowieka w stosunku do innych yjcych stworze i w znacznej mierze przyczyniy si do utrwalania jego izolacji wrd ziemskiej przyrody. Pogld Arystotelesa ustawi ludzi na pozycji bardzo wysokiej i odlegej, a w rezultacie znaleli i oni nie tyle ponad caym istnieniem, co poza reszt wiata ywych istnie i poza zasigiem moralnych obowizkw wobec swego naturalnego rodowiska. Zaoenie o wyjtkowej pozycji czowieka odegrao w moralnej edukacji nastpnych wiekw tak sam rol, jak odgrywaj nauki niektrych rodzicw, penych pychy i wyniosoci, gdy wpajaj swojemu dziecku, e jest ono inne, wyjtkowe, mdrzejsze i waniejsze od pozostaych dzieci. Gdy takie dziecko musi potem przey ycie wrd ludzi, obcione tym przekonaniem o wasnej nieskoczonej przewadze nad nimi, popada w cige konflikty z otoczeniem. Samo postpujc niewaciwie, oskara o to innych, krzywdzi ich, czujc si skrzywdzone, bdzi, bdc przekonane, e to inni wprowadzaj je w bd. Nie potrafi znale drg mioci do tych, ktrzy mogliby go kocha i ktrych ono mogoby kocha. Pozostaje wreszcie samo, jako nieakceptowany szkodnik i niszczyciel, przedmiot nienawici tych, ktrych sam niszczy. Nie czyni tego zreszt ani z potrzeby, ani z rozsdku, a tylko dlatego, e zostao le przygotowane do ycia wrd innych. Ta faszywa wiadomo czyni go zym i nieszczliwym, skazuje na osamotnienie, zrywajc wizy mioci i wspczucia. Arystoteles, wyniesieniem czowieka i jego wyjtkowej rozumnoci ponad wszystkie inne czujce stworzenia, wykopa przepa midzy ludmi a pozostaym wiatem istot yjcych. Zawayo to niekorzystnie na kierunku dalszego moralnego rozwoju ludzi, uczynio ich wyniosymi i bezwzgldnymi nie tylko dla zwierzt, ale i dla caej przyrody oraz dla siebie nawzajem. Do dzi trwa ten wpyw i jest tak silny, e ci wszyscy, ktrzy pragn pojedna si z przyrod i szukaj do tego filozoficznego uzasadnienia, sigaj do kultu Kriszny albo mazdaizmu, prastarej religii Zoroastra. Wida to na przykadzie niektrych grup wegetarianw oraz zwolennikw naturalnej uprawy ziemi. Obecnie do wiadomoci wielu dociera ju fakt, e do odnalezienia si czowieka w wiecie konieczne jest zrozumienie jego powinowactwa z zie-

76

mi i wszystkim, co na niej yje. Zrozumienie, e przewaga ludzkiej inteligencji ma suy nie po to, aby lekceway, wykorzystywa i niszczy, ale eby si opiekowa i pomaga. Czowiek bada ca biosfer pisze Wodzimierz Sedlak (1984) o poznaniu wasnej natury tylko marzy. Ju kiedy stworzy geocentryzm astronomiczny z antropocentrycznym ustawieniem siebie wrd cia niebieskich. W imi nauki musiao si to przekonanie zakoczy. Obecnie antropocentryzm przenis si z astronomii do biologii. I znowu w imi nauki trzeba bdzie wyburzy to przekonanie. Cay okres redniowiecza i nowoytnoci pozostawa pod tak przemonym wpywem Arystotelesa i Tomasza z Akwinu, e w tym czasie problemy moralnych obowizkw ludzi wobec zwierzt byy podejmowane bardzo rzadko. Najczciej wtedy, gdy ktry z filozofw chcia wysun dodatkowe argumenty na korzy nieskoczonej przewagi czowieka nad zwierztami, ktra uzasadnia i sankcjonuje jego pogard i bezwzgldno dla nich. Kartezjusz, klasyczny wyraziciel tendencji filozofii nowoytnej, wypowiada pogld, e zwierzta s czym w rodzaju maszyn i nie mog odczuwa adnych wrae. Nie trzeba wic liczy si z ich gosem i zachowaniem, ktre mogoby wskazywa na to, e cierpi. T bezwzgldno tumaczy, powtarzajc stary argument Arystotelesa, e zwierzta nie maj rozumu, a dowodem tego ma by da niego fakt, e nie umiej mwi. Do tej wypowiedzi nawizuj dwaj pniejsi myliciele: Wolter i Jeremiasz Bentham. Wolter pyta: A czy gdyby zwierzta umiay mwi, omielilibycie si je zabija i zjada? Bentham za stwierdza, e z punktu widzenia moralnego, nie ma znaczenia czy zwierzta s czy nie s rozumne, a tylko to, czy potrafi cierpie. Nawet Immnuel Kant ugi si pod panujc presj klimatu pogardy i bezwzgldnoci dla zwierzt. Ten wielki moralista, ktry uznawa tylko dwa niepodwaalne pewniki: niebo gwiadziste nade mn i idea moralny we mnie, w tej sprawie sprzeniewierzy si wasnym ideaom etycznym, a ponadto i logice rozumowania. Stanowisko swoje wobec zwierzt sformuowa krtko i do okrutnie: A co si tyczy zwierzt, to nie mamy w stosunku do nich wyranych obowizkw. Zwierzta nie s wiadome siebie, s po prostu rodkiem do celu. Tym celem jest czowiek. To owiadczenie jest niezgodne z podstawow zasad moralnej teorii Kanta, ktra gosi, e powinnimy traktowa kadego jako cel sam w sobie, a nigdy jako rodek do celu. Zwierzta jednak wycza si z tej zasady na podstawie zaoenia, e nie s one istotami rozumnymi. Chocia w tym przypadku spr o to, czy zwierzta s, czy nie s rozumne, nie ma w ogle znaczenia, wane jest, jak zauway trafnie Bentham, tylko to, e potrafi cierpie. To wyniose odizolowanie czowieka od caego rodowiska ziemskiego, zaciyo fatalnie rwnie i na kierunku dalszego rozwoju nauki i techniki. Kada forma eksploatacji przyrody, najbardziej nawet drastyczna i brutalna, zostaje z gry usankcjonowana przekonaniem o wyjtkowej pozycji, grujcego nad ni nieskoczenie i majcego prawo do tego, aby j sobie cakowicie podporzdkowa. Dopiero w ostatnich latach takie stanowisko jest stopniowo przezwyciane przez koncepcje caociowego traktowania biocenozy i biosfery. Coraz silniej dociera do powszechnej wiadomoci zrozumienie, e rodowisko ludzi ukonstytuowane jest nie tylko z elementw chemicznych, biochemicznych i elektromagnetycznych, i e licz si w nim nie tylko bodce mechaniczne i fizykalne, ale e obejmuje ono rwnie kady przejaw ycia, mikro i makroorganizmy, a wymiana oddziaywa midzy nimi ma charakter nie tylko mechaniczny, chemiczny i fizykalny, lecz rwnie energetyczny i psychiczny. Dlatego przywracanie czystoci skaonemu rodowisku wymaga eliminowania chemicznych toksyn tak samo jak i zych myli, wyzieww pychy i arogancji, caej sfery negatywnego oddziaywania psychicznego, a zastpowanie ich szacunkiem i mioci nawet dla tych najmniejszych. Taki idea rodowiska oznacza powrt do pitagorejskiej wizji wiata, tego wiata ktry jest adem.

77

KRZYWDA ZWIERZT JAKO PROBLEM MORALNY

Hodowla przemysowa! Najpierw zostaj wtoczone w istnienie, wepchnite w ycie inseminacj lub inkubacj. I od tej chwili a do koca trwaj w przeraeniu i udrce. wiat jest jednolitym koszmarem oblepiajcym ciasno ich strach i cierpienie. Nie ma kogo prosi, nie ma na co liczy, opr jest bezsilny, ucieczka niemoliwa, mier nieunikniona, strach bez pociechy, rozpacz bez ukojenia, mka bez zadouczynienia. Najwysz, ostatni instancj zwierzcego Kosmosu reprezentuje Czowiek-Rzenik. Umieraj w przekonaniu, e Bg jest oprawc. Z niebiaskich wyyn ludzkiego wspaniaego i niepojtego wiata, zamiast oczekiwanego gestu opiekuczej doni, spada na bezbronny kark dwignia gilotyny. (Lektury i pomylenia maszynopis) Maria Grodecka

Gehenna
Rzadko kto zdaje sobie spraw, jakimi drogami trafia miso na jego talerz albo mleko do szklanki. Niewielu zastanawia si nad tym, e cen za ten pokarm jest mier i cierpienie zwierzt. W caym wiecie kadego roku ginie w rzeniach ponad 20 miliardw krw, cielt, wi, drobiu i innych zwierzt. A kada ta mier jest poprzedzona osobn, indywidualn mk, strachem i blem. Wielu ludzi obecnie ucisza skryty niepokj i trwa w stanie samozadowolenia, ywic przekonanie, e zwierzta s w rzeniach zabijane humanitarnie. W ten sposb uwalniaj si od wszelkich etycznych zastrzee wobec faktu jadania misa. Niestety, nic nie jest bardziej odlege od rzeczywistych faktw ycia i... mierci. Cae ycie zwierzt przeznaczonych na pokarm i pozostajcych w hodowlanej niewoli jest nienaturalne. Poczwszy od sztucznych narodzin, sprowokowanych inseminacj, brutalnej kastracji i stymulacji hormonalnej, karmienia nieprawidow diet w celu szybszego utuczenia, a do ostatniej dugiej podry w warunkach skrajnej niewygody, podry zmierzajcej do ostatecznego koca. Ciasna przegroda, paniczny strach i przeraenie, elektryczny cios, wszystko to stanowi cz najnowoczeniejszego systemu hodowli zwierzt, ich transportu i uboju. Aby akceptowa to wszystko i sprzeciwia si jedynie nadmiernej brutalnoci ostatnich kilku sekund ycia zwierzcia, wystarcza uywanie obudnego sowa humanitarny. Gdy przyjmujemy do wiadomoci fakt humanitarnego uboju uznajemy, e wszystkie inne elementy cierpienia zwierzcia mogyby pozosta takie same, nie wywoujc z naszej strony adnego sprzeciwu. Rzadko zdajemy sobie spraw z tego, w jaki sposb zwierz, ktrego

78

miso zjadamy, zostao wyhodowane, przetransportowane i zabite. Bo nie zawsze i sam ubj jest dokonywany tymi nowoczesnym humanitarnymi metodami (Facts of Vegetarianism). Te fakty, najczciej wstydliwie przemilczane lub ignorowane, docieraj jednak ostatnio do coraz szerszych krgw ludzi we wszystkich krajach na wiecie. Dla wielu z nich jest to zupenym zaskoczeniem, s zdumieni i przejci groz, nigdy dotd nie myleli, e ich codzienny pokarm, ktry uwaali za taki zwyky i normalny, zostaje okupiony niekoczc si udrk i przeraeniem czujcych istot. Czasem nagle zrozumienie bezmiaru ich mki przychodzi jak olnienie. Trudno poj, e do tej pory tolerowalimy ten koszmar tak atwo i beztrosko. Najczciej ci, do ktrych to dotaro, przestaj od razu je miso, aby chocia osobicie wycofa si ze zbiorowej odpowiedzialnoci ludzi za dziejc si zwierztom okrutn krzywd. Liczba wegetarian na wiecie potroia si w cigu ostatnich kilku lat i dalej wzrasta z roku na rok. Innym nie wystarcza to, e sami nie jedz misa, pragn i drugich zjedna dla tej sprawy, zarazi ich wasnym wspczuciem, przekona. Wstpuj do stowarzysze wegetariaskich lub sami organizuj nowe stowarzyszenia, pisz artykuy na ten temat i ksiki. Wielkiego rozgosu nabraa ostatnio w caym wiecie ksika Petera Singera pt. Animal Liberation (Wyzwolenie zwierzt, 1975). Jej autor jest profesorem etyki w Melbourne. Drug napisa wsplnie z amerykaskim dziennikarzem Jimem Masonem, nosi ona tytu Animal Factories (Fabryki zwierzt, 1982) i jest wstrzsajc relacj sytuacji zwierzt hodowlanych we wspczesnym systemie przemysowym. Zanim zostan dowiezione do rzeni przeywaj gehenn okresu tuczu lub uytkowania mlecznego. Krowy cae ycie spdzaj w zamkniciu, umieszczane w ciasnych boksach, na pododze z betonu lub perforowanej blachy. Nieodpowiednie podoe powoduje, e choruj na zapalenie racic, co sprawia im niesychany bl i wiele z nich stoi wtedy przez cae dnie na ugitych kolanach. Boksy, w ktrych przebywaj, s tak ciasne, e gdy krowa kadzie si, elazne prty wbijaj si gboko w jej ciao. Karmione treciw pasz choruj na wtrob, co jest jeszcze jedn przyczyn blu. Hodowcy nie bior w ogle pod uwag wszystkich tych uciliwoci i udrk, bo dopki taka forma hodowli jest opacalna, nie widz powodu, aby dokonywa jakichkolwiek zmian. Angielska pisarka Brigid Brophy tak komentuje t sytuacj: Wydaje nam si wprost niewiarygodne, e greccy filozofowie, ktrzy tak wnikliwie analizowali problemy dobra i za, nie dostrzegali nigdy tego, jak niemoralnym systemem jest niewolnictwo. Moe za nastpne trzy tysice lat rwnie niewiarygodne wyda si to, e do naszej wyobrani nie dociera moralny aspekt systemu ciemienia i udrki zwierzt. Jeeli czasem hodowcy decyduj si na dokonanie poprawy warunkw ycia zwierzt, to tylko wtedy, gdy istnieje obawa, e nadmierna ich miertelno moe spowodowa finansowe straty. Nie dotyczy to jednak kurczt, bo nawet najdrastyczniejsze ich niewygody nie skaniaj hodowcw do jakichkolwiek zmian. Nieprawdopodobne stoczenie w klatkach lub na pododze wielkich hal powoduje miertelno dochodzc do 20%. Obliczono jednak, e nawet jeszcze wiksza miertelno wypada taniej ni stworzenie im dogodniejszych warunkw ycia. Pod koniec dziesitego tygodnia ycia kade kurcz ma dla siebie nie wicej miejsca do stania ni kartka w notesie. Ulegaj wtedy stresom, atakuj si nawzajem, a nawet zjadaj. Aby temu zapobiec, przycina si im dzioby rozpalonym ostrzem. Taka operacja nazywa si debeaking. Gdy s ju gotowe do konsumpcji nastpuje transport do rzeni. Zostaj wrzucane ciasno do klatek, jedne na drugie i tak przebywaj swoj ostatni drog w przeraeniu i udrce. W rzeni zostaj zawieszone za nogi na ruchomej tamie. Tama si przesuwa, a pracownik dokonujcy egzekucji wsuwa kademu kurczciu do dzioba skalpel i przecina ttnic szyjn. Wiszc gow w d umiera ono wskutek zadawienia si wasn krwi. Rwnie okrutna jest procedura transportu i uboju krw. Platformy do ich przewoenia s najczciej przeadowane, zwierzta jad wic stoczone, naraone na mrz lub upa, a ponadto bardzo brutalnie traktowane przez konwojentw. Przy gwatownym ruszaniu lub ha-

79

mowania ciarwek czsto padaj i ami nogi. Czasem spdzaj w samochodach 2-3 dni, nie pojone i bez jedzenia. Gdy oczekuj w rzeni na egzekucj przez cae nieraz godziny, trwaj w przeraeniu, czujc zapach krwi i syszc gosy blu tych, ktre poszy na mier przed nimi. Czsto pacz. Ulegaj licznym stresom, ktre w technicznym jzyku hodowlanym nazywaj si stresem samotnoci wystpujcym u cielt oddzielonych od matek, lub stresem transportowym. W stanie stresu obserwuje si wzmoon akcj serca, zaburzenia czynnoci ukadu krenia, ukadu oddechowego i pokarmowego. A ju po kilku dniach oczekiwania na ubj w pobliu miejsca egzekucji wystpuj przypadki owrzodzenia odka, powikszenia wtroby i inne objawy chorb powstajcych na tle nerwowym. Takie s fachowe diagnozy tego stanu zwierzcia, ktry w kategoriach humanistycznych nazywa si po prostu cierpieniem. winie hodowlane trzymane s w przegrodach tak ciasnych, e nie mog chodzi, ani nawet si obrci. Jedna z fotografii w ksidze Singera przedstawia wini lec w ciasnej klatce i przymocowan za gow acuchem do podogi, aby nie moga si porusza poruszajc si bowiem traci na wadze. Koczc swoje relacje Peter Singer pisze: ... Wikszo ludzi woli nie dowiadywa si o tym, jak gin zwierzta, ktre oni potem zjadaj. Uwaam jednak, e ci sami ludzie, ktrzy swoimi zakupami prowokuj i wymuszaj zabijanie zwierzt, nie maj prawa zasania oczu na te wszystkie zjawiska, jakie towarzysz produkcji kupowanego przez nich misa. Jeeli czowiek wzdraga si nawet przed myleniem o tym, czym to musi by dla zwierzt, ktre ca t gehenn przeywaj.

Protest
W caym wiecie dziaa coraz wicej stowarzysze, ktrych celem jest obrona zwierzt i propagowanie diety rolinnej. Ukazuj si liczne broszury i apele, majce zwrci uwag ludzi na te dramatyczne fakty. Etyka wegetariaska protestuje nie tylko przeciwko samemu zabijaniu, ale rwnie przeciwko przemysowej hodowli, przeciwko ponieniu zarwno ludzi, jak i zwierzt, przeciwko transportowaniu zwierzt i ich zabijaniu. Uznajemy za nasz moralny obowizek aktywn dziaalno dla naprawienia tej sytuacji i to nie tylko przez dorane akcje, ale przez zniesienie caego bezlitosnego systemu zabijania zwierzt na pokarm dla ludzi (Facts of Vegetarianism). Szczeglnie dynamiczny jest ten ruch protestu w Anglii, RFN i Stanach Zjednoczonych. W Anglii dziaa Towarzystwo Wegetariaskie (The Vegetarian Society) i ma swoj siedzib Midzynarodowa Unia Wegetariaska (The Vegetarian International Union). Obie uprawiaj dziaalno informacyjn i wydawnicz, a oprcz tego patronuj powstawaniu nowych zakadw wytwrczych i usugowych ukierunkowanych na potrzeby klientw wegetarian w dziedzinie spoywczej, gastronomicznej, hotelarskiej, medycznej i innych. Regularnie ukazuj si starannie opracowane broszury informujce o roli wegetarianizmu w rnych dziedzinach ycia m.in. ekonomicznej, zdrowotnej i etycznej. Na okadce kadej z nich widnieje wydrukowana dewiza midzynarodowego wegetarianizmu, ktra brzmi: Wegetarianizm to po prostu zdrowy rozsdek i wspczucie (Vegetarianism just common sense and compassion). Rwnolegle z nimi dziaaj towarzystwa opieki nad zwierztami, znane rwnie i w innych krajach, oraz towarzystwa walki z wiwisekcj. Jeden ze znanych arystokratw angielskich ufundowa wysokie stypendium dla naukowcw, ktrzy wyczaj ze swoich bada bolesne dowiadczenia na zwierztach, zastpujc je metodami innymi, nie czcymi si z cierpieniem i mierci zwierzt.

80

Te wszystkie prby przezwycienia dramatycznej sytuacji zwierzt wspdziaaj zgodnie z programem wegetariaskim, ktry postuluje cakowit zmian eksploatatorskiego i brutalnego stosunku ludzi do zwierzt. Opiera si on na przekonaniu, e tylko suma indywidualnych decyzji o wyczeniu misa z diety moe skutecznie zablokowa tryby tej gigantycznej machiny mierci i udrki, jak jest wspczesny system hodowli i produkcji misa. Oprcz dziaalnoci zorganizowanej, coraz wicej pisarzy i humanistw zaczyna dostrzega donioso i zasig tego problemu. Ogaszaj artykuy i pisz ksiki. W 1980 roku polski Instytut Filozofii i Socjologii przygotowa cay numer czasopisma Etyka (18), w ktrym zostay zamieszczone liczne teksty, polskie tumaczenia dotyczce moralnych aspektw stosunku ludzi do zwierzt; m.in. R.D. Ryder Szowinizm gatunkowy, czyli etyka wiwisekcji, S.R.L. Clark Zwierzta i ludzie, czyli granice moralnoci. A take recenzje ksiek o tej samej tematyce. Bibliografia wspczesnych pozycji zwizanych z problematyk wegetariask jest ju bardzo bogata. Do tego ruchu coraz liczniej wczaj si lekarze. W Index medicus haso wegetarianizm ma ju od lat swoje stae miejsce. Jeszcze pod koniec XIX wieku ukazay si w Anglii dwie cenne ksiki napisane w obronie zwierzt i zachcajce do wegetariaskiego odywiania. Obie s teraz tumaczone i wznawiane, poniewa ich aktualno coraz bardziej wzrasta. Pierwsza pt. Animal Rights (Prawa zwierzt), zostaa wydana w 1892 r., a jej autorem jest Henry Salt. Peter Singer tak j ocenia: Obrocy zwierzt, wcznie ze mn, niewiele mog doda do tego, co napisa Salt w 1892 roku. Ale moemy pocieszy si faktem, e nasi przeciwnicy nie mog ju wystpi z adnymi obiekcjami, z ktrymi Salt nie rozprawiby si ju przedtem. Druga, ktrej autorem jest Howard Williams, nosi tytu The Ethics of diet (Etyka diety) i zostaa wydana w 1883 r., a wic jeszcze przed Saltem. Lew Tostoj, na ktrym ksika ta zrobia ogromne wraenie, przetumaczy j na jzyk rosyjski, opatrujc obszernym wstpem. Napisa w nim midzy innymi: Straszne jest nie tylko cierpienie i mier zwierzt, ale i to, e czowiek niepotrzebnie tumi w sobie wysze zdolnoci duchowe uczucia yczliwoci i wspczucia dla innych yjcych istot, podobnych do niego samego gwacc wasne uczucia, staje si okrutny. Wrd wspczesnych wegetarian mona wymieni tak wielkich pisarzy jak Bernard Shaw, Albert Schweitzer, Anie Besant, Romain Rolland i wielu innych. Albert Schweitzer powiedzia: Dopki ludzko nie potrafi rozszerzy krgu swego wspczucia i wczy w niego wszystkie yjce istoty, nigdy sama nie zazna pokoju. Romain Rolland w ksice Jak Krzysztof zamieci pomienny protest przeciwko krzywdzie i niesprawiedliwoci, jakie spotykaj zwierzta ze strony ludzi. Dla czowieka niezalenie mylcego, w cierpieniu zwierzt jest co nawet trudniejszego do zaakceptowania ni w cierpieniu ludzi. Tu przynajmniej wiadomo, e cierpienie jest zem i e ten, kto je powoduje, jest przestpc. Lecz codziennie zabija si niepotrzebnie tysice zwierzt, nie majc nawet ladu wyrzutw sumienia. A przecie jest to niewybaczalna zbrodnia. Ju ona sama jest usprawiedliwieniem wszystkich cierpie, jakie mog by udziaem ludzi. Woa ono o pomst na rodzaj ludzki... Jeeli nie ma sprawiedliwoci wobec sabszych i poledniejszych, wobec biednych stworze, ktrych zagad przedkada si nad humanitaryzm, to znaczy, e nie istnieje nic takiego jak dobro, nic takiego jak sprawiedliwo. Postulaty etyczne i ywieniowe bardziej jeszcze radykalne ni wegetarianizm wysuwa weganizm, goszc potrzeb eliminowania z diety nie tylko samego misa, ale rwnie innych pokarmw pochodzenia zwierzcego jajek i mleka. Weganie uwaaj bowiem, e przemysowe hodowle krw mlecznych i kur niosek powoduj tak samo okrutne cierpienie i niewol tych zwierzt, jak hodowle na rze. A gdy krowy z hodowli trac mleko, a kury przestaj znosi jajka, s skazane na ten sam los co zwierzta rzene. Od 1940 roku istnieje w Anglii Towarzystwo Wegaskie, ktre propaguje zasady ywienia wycznie rolinnego. Serena Coles, ktra jest prezesem tego stowarzyszenia, pisze tak: Jestemy przekonani, e obecnie zostao ju dostatecznie dowiedzione, e mier i cierpienie gboko czujcych istot, w celu dostar-

81

czania czowiekowi pokarmu lub innych produktw, s cakowicie niepotrzebne. Odwrotnie, wiemy, e dalsza eksploatacja zwierzt wyrzdza krzywd nie tylko zwierztom, ale i samym ludziom. Wie si bowiem z marnotrawieniem skpych ju zasobw potrzebnych pilnie do zaspokojenia godu wiata. Prowadzi do niszczenia rodowiska i w ten sposb zagraa caemu yciu. A przede wszystkim podcina korzenie wiary w Mio, Sprawiedliwo i Miosierdzie, wiary, ktra stanowi sedno wszystkich religii, filozofii i dnoci humanitarnych.

Zwierzobjstwo
Mona by zapyta, jak to si dzieje, e wspczesna kultura tak atwo toleruje koszmar przemysowych hodowli, e pogodnie i ulegle znosi ten balast niewiarygodnego barbarzystwa? Jak to si dzieje, e rozlege budynki rzeni i fabryk hodowlanych istniej w tych samych miastach, gdzie s rwnie sale koncertowe, muzea i galerie sztuki, biblioteki, kocioy i uczelnie? Dlaczego to ssiedztwo nie brzmi w ludzkich uszach zgrzytliwym dysonansem? Aby podj prb odpowiedzi na to pytanie, sprbujmy przyj hipotetyczne pojcie lokaty mierci w kulturze, ktre sformuowa Stanisaw Lem w wydanej niedawno ksice pt. Prowokacja. Pojcie to posuyo mu do wytumaczenia zjawiska hitlerowskiego ludobjstwa, ktre tak atwo, z zadziwiajc tolerancj byo przez kilkanacie lat akceptowane, a nawet afirmowane przez niemieckie spoeczestwo. Akcent lemowskiej fantastyki ogranicza si tu do samej formy ksiki, bdcej recenzj nieistniejcego dziea pt. Der Volker-mord (Ludobjstwo). Wyimaginowanym autorem tego wyimaginowanego dziea jest Niemiec, Horst Aspernicus. Rzecz dotyczy historii ludobjstwa ilustrowanego gwnie ludobjstwem hitlerowskim. Jednak jego analiza nie jest ostatecznym ukierunkowaniem zainteresowa autora. Ma mu jedynie posuy jako przesanka i dowd prowokacyjnej tezy, e czowiek jest z natury istot czerpic gbokie satysfakcje z dokonywania mordw i e jego historia jest wyrazem nieustannego poszukiwania pretekstw do tego, aby je popenia. Jako taki pretekst su najczciej uzyskiwane z niego korzyci. W istocie s one jednak tylko form racjonalizowania i sankcjonowania dokonywanych gwatw. Chodzi bowiem o przydanie im pozorw celowoci i nadanie rangi rodkw, majcych rzekomo suy wyszym, sprawiedliwym celom... Ani wyprawom kolonizacyjnym, ani poborom afrykaskiego niewolnika, ani wczeniej wyzwalania Ziemi witej, czy rozbiciu pastwa Indian poudniowoamerykaskich nie patronowaa wprost intencja ludobjstwa, jako e szo o si robocz, o nawracanie pogan, o zabr ziem zamorskich. I rzezie aborygenw oznaczay pokonywanie przeszkd na drodze do celu. W rzeczywistoci jednak wszystkie one byy wanie formami lokaty mierci w kulturze. Ludobjstwo hitlerowskie, jako kolejna historyczna mistyfikacja, zbudowao cay system organizacyjny i administracyjny, miao swoje komrki urzdowe i placwki naukowobadawcze, a wreszcie miejsce funkcjonowania samego przemysu mierci obozy zagady. Wszystkie one zatrudniay urzdnikw, robotnikw, naukowcw, ktrzy yli w glorii dobrze spenianego obowizku. Zbrodnia, pisze Lem, jeeli nie jest sporadycznym przekroczeniem norm, lecz regu ksztatujc ycie i mier, wytwarza wasn autonomi, tak samo jak kultura. Ludobjstwo hitlerowskie wytworzyo tak wanie wasn autonomi, wasne okrelenia i nazwy, bdce eufemizmami zbrodni, cay panteon wartoci i celw, godnych stosowania wszelkich rodkw dla ich osignicia. Miao swoj nadbudow administracyjn i naukow, swoje szacowne urzdy, sdy, kodeksy, gmachy... rzesze pracowitych biuralistw, elazny sztab generalny. Kada forma lokaty mierci w kulturze powouje si na wartoci bdce fundamentalnymi zaoeniami istniejcych systemw, dy do zachowania pozorw zgodnoci z nimi, zostaje w te systemy moliwie ciasno wkomponowana. Przydaje sobie uzasadnienia, czerpic z repertu-

82

aru nazw wartoci aktualnie najwyej cenionych, siga nawet do panteonu tych o najwyszej randze i znaczeniu. Czyni to w taki sposb, aby to upragnione zabijanie zalegalizowa i uwici, podnie do rangi obowizku, zasugi, a nawet bohaterstwa. Tak, aby ewentualne prby jego zakwestionowania mona byo usytuowa wrd wykrocze przeciwko porzdkowi spoecznemu lub przeciwko prawowitej wadzy. Zdyskwalifikowa jako ataki na spoecznie usankcjonowane, nienaruszalne wzory oceniania i podstawowe struktury ycia. W takim zwartym systemie zmistyfikowanej aksjologii nie ma szpar, ani pkni, ktrymi mgby przenikn protest albo apel do rozumu, serca, litoci, odwoanie si do rozsdku czy wspczucia. adne perswazje i apele, adne bagania, adne powoywanie si na ludzk solidarno, czy na jakiekolwiek okolicznoci agodzce, adne proby o miosierdzie, adne dowody bezsensu czy wrcz praktycznej bezskutecznoci mordu, adne argumenty nie zbijaj oprawcw z tropu, poniewa dysponuj maszynk pseudouzasadnie... Kady taki apel obraca si przeciwko apelujcemu, jako dowd jego obrazoburczych napaci na najwiksze witoci systemu. Lemowski Horst Aspernicus traktuje hitlerowskie ludobjstwo jako ostatni, kulminacyjny akord historii ludobjstwa w dziejach obszaru rdziemnomorskiego, od rzymskich wypraw zdobywczych i upieczych, poprzez redniowieczne sdy inkwizycyjne, a do wspczesnego terroryzmu. Terroryzm jest wedug autora prost kontynuacj hitleryzmu dokonuje mordw w masce obowizku, wyrzecze i sprawiedliwego gniewu. Oprcz tych omawianych przez Lema form lokaty mierci w kulturze mona by wymieni jeszcze inne, jakkolwiek nie wszystkie z nich byy realizowane na tak rozleg skal jak tamte. Mona by do nich zaliczy walki rzymskich gladiatorw, hiszpask corrid, wyprawy krzyackie i przez trzy wieki trwajce palenie na stosach kobiet podejrzanych o uprawianie czarw. Kada taka lokata zachowuje wszystkie pozory zgodnoci z akceptowanym powszechnie systemem wartoci i zostaje w ten system cile wkomponowana. Po twierdzeniu, e ludobjstwo dotaro w hitleryzmie do swojej logicznej kocwki, koczc si zbiorowym obdem suicydalnym, autor zadaje pytanie: C wicej pozostaje ludzkoci na terenie tych ponurych robt? Jakie jeszcze wymyli sobie zabawy ze mierci raz zakwefion, a raz podniecajc krwawym strip-teasem?. Zwaywszy na istnienie i sposb funkcjonowania wspczesnych fabrycznych hodowli zwierzt, mona by od razu odpowiedzie na to pytanie: Ta nowa zabawa ju zostaa wymylona. Kolejn form lokaty mierci w kulturze jest zwierzobjstwo. We wspczesnym systemie produkcji ywnoci ma swoje poczesne miejsce jak rwnie uporzdkowan wewntrzn struktur organizacyjn. Ma take swoj nadbudow naukow i administracyjn. Ma te swoje miejsce funkcjonowania samego przemysu mierci, s nimi fermy hodowlane i rzenie. A nade wszystko jest z niezawodn precyzj wkomponowane w system najwyej cenionych aktualnie wartoci. Wrd nich krluj: ludzkie zdrowie i dobrobyt, dotychczasowe osignicia i dalsze postpy nauki oraz jej autorytatywne opinie, a ponadto codzienny znojny trud czowieka pracy. W tej formie lokaty mierci, jak jest zwierzobjstwo, wszystkie te wartoci, jako idole naszych czasw, zostay zaangaowane i wykorzystane. Nowoczesne zdobycze nauki potwierdzaj autorytatywnie potrzeb jadania misa dla zachowania zdrowia. Obfito misa i wdlin w sklepach czy na stoach jest oczywistym dowodem dobrobytu kraju i kadej rodziny. A wszyscy pracownicy zatrudnieni w placwkach obsugujcych przemys mierci administracyjnych, naukowych i przemysowych trudz si pracowicie nad wykonywaniem swoich codziennych obowizkw. Otrzymuj za to zasuone wynagrodzenie. Ich pracowito, wydajno, pomysowo s cenione i premiowane tak samo wysoko, jak zalety innych profesjonalistw. Administratorzy, uczeni i robotnicy traktuj to, co robi jako prawo, jako wity obowizek, ofiarny moz i tytu do chway. To przemianowanie nie tylko sankcjonuje, ale nawet uszlachetnia kade poczynanie, ktrego

83

realnym efektem jest zwikszenie liczby zwierzcych agonii. Ale wobec zbrodni uprzemysowionej cakowicie bezradne staj si tradycyjne kategorie winy i kary.... System zwierzobjstwa posuguje si bardzo sprawnie uzasadnieniami z repertuaru nauki: za jadaniem misa przemawiaj naukowe wzgldy ywieniowe i zdrowotne, a za uywaniem zwierzt do okrutnych dowiadcze przemawiaj wzgldy poznawcze. W takiej ideologicznej fortecy cay proceder zwierzobjstwa moe funkcjonowa nie tylko bezkarnie, ale nawet w blasku wietnoci. adna forma lokaty mierci w kulturze nie odbywa si bez klimatu spoecznego uznania i akceptacji. Hitlera podtrzymywao arliwe Heil ogromnej wikszoci niemieckiego spoeczestwa. Stosy czarownic pony tylko dziki asycie gromadzcego si dokoa zacietrzewionego tumu. Walki gladiatorw na arenie rzymskiego Koloseum mogy si odbywa tylko przy aplauzie bijcej brawo widowni i zachwytach rzymskich dam, wieczcych zwycizc kwiatami. T rol przychylnej asysty i zachwyconej widowni speniaj obecnie nabywcy misa i jego konsumenci. Nad wiatem wspczesnym zaciy przemys cierpienia i mierci milionw zwierzt. Przemys ten funkcjonuje systematycznie, planowo, naukowo, starannie i nowoczenie. Wykonywany jest przez wykwalifikowanych, cenionych i dobrze zarabiajcych fachowcw. Nie oni jednak, nie ci trudnicy si ofiarnie odgrywaj w tym przemyle decydujc rol. Jego si napdow i podstawow inspiracj s oczekiwania konsumentw. To wanie presja popytu podtrzymuje struktur uprzemysowionego zwierzobjstwa. To na skutek nieustannego, nieustpliwego nacisku roszcze nabywcw misa dziaa ona co dzie od nowa, w dostojestwie prawa i moralnoci i przy penej akceptacji wszystkich, ktrzy w nim uczestnicz jako producenci, konsumenci i apologeci. Istnienie przemysu hodowlanego, podobnie jak innych, wczeniejszych form lokaty mierci w kulturze, wspieraj najwiksze potgi i autorytety wiata: prawo, ekonomia, przemys, religia i nauka. Zwierzobjstwo dokonuje si zgodnie z istniejcymi ustawami i przepisami, z uksztatowanym sumieniem i z osignit wiedz naukow. Aktorzy codziennego spektaklu: transportu, uboju, preparowania i dystrybucji, mog go jednak realizowa tylko dziki oklaskom zachwyconej widowni. Tak samo jak stosy dla czarownik mogy pon tylko w asycie wyjcych uczestnikw egzekucji, tak samo teraz egzekucje w rzeniach i naukowych laboratoriach mog si odbywa jedynie w klimacie spoecznej przychylnoci dla empirycznych bada naukowych i dla obfitoci produkowanego misa. Hitleryzm skompromitowa ludobjstwo na duszy czas, zdemaskowa jego pseudouzasadnienia i ujawni mechanizm ich konstruowania. Obozy mierci dla ludzi czy te wezwania do nowej krucjaty wojennej nie miayby szans uzyskania powszechnej akceptacji i moliwoci wkomponowania si bez oporu w jakikolwiek system autentycznych wartoci. Zbyt silnie skojarzyy si z hitleryzmem. Nowa forma lokaty mierci w kulturze musiaa odbiega cakowicie od zdeprecjonowanych wzorw. Nie moga ju dotyczy adnej kategorii ludzi, ani w czymkolwiek przypomina obozw ich zagady. Jako kolejna jej forma, nie obciona negatywnymi wspomnieniami, nadaa si wic znakomicie przemysowa hodowla zwierzt. Obozy zagady zwierzt stay si po roku 1950 najbardziej dogodn i moliw do zaakceptowania now form lokaty mierci w kulturze. Nie nasuway analogii do tego, co ju zostao skompromitowane w przeszoci, a ceny i atrakcyjnoci przydawa im jeszcze fakt, e byy takie nowoczesne i zmechanizowane. Przybray wic kostium zacnego mozou i zbonego trudu dla dostarczania ludziom ywnoci, a nauce danych empirycznych. Idealna mistyfikacja, doskonaa maska prawie nie do zdarcia. Snujc te gorzkie rozwaania, obracamy si wci w konwencji prowokacyjnej, hipotetycznej tezy Lema. Poruszajc si na tym grzskim gruncie, nie sposb otrzsn si cakowicie z przygnbiajcego wraenia, e przykady z historii dawnej i najnowszej w dramatyczny sposb zdaj si j potwierdza. Dla sprawy wegetarianizmu teza ta ma jednak przede

84

wszystkim warto heurystyczn: w tej wanie konwencji caa zgroza zjawiska zwierzobjstwa moe zosta przedstawiona w formie rwnie dramatycznej jak samo to zjawisko. Bez wzgldu na to, czy tez Lema uznamy za trafn, czy chybion i czy zwierzobjstwo potraktujemy jako now form lokaty mierci czy nie. Pozostajc jednak nadal w obszarze tej konwencji, pytamy: czy czowiek ma szans, aby wybroni si od strasznego oskarenia o nieustanne poszukiwanie pretekstw do popeniania morderstw? Czy to uporczywe znajdowanie w kulturze coraz nowych kanaw dla bezkarnego zabijania i wci ponawiane dorabianie do tego afirmujcych i racjonalizujcych uzasadnie jest przejawem prawdziwej ludzkiej natury czy te jej wynaturzenia? Poniewa oczywicie nie sposb udzieli na to pytanie rozstrzygajcej odpowiedzi, mona tylko postulowa: czymkolwiek ono jest, musi zosta wiadomie przezwycione! Jeeli jest rzeczywicie przejawem ludzkiej natury, to naley yczy sobie tak radykalnej przemiany tej natury i dy do tak gbokiego wewntrznego przeobraenia osobowoci, aby osigno ono wymiar mutacji caego ludzkiego gatunku. Jeeli natomiast oskarenie jest zbyt surowe i faszywe, to wystarczy moe tylko zedrze z siebie kostium oprawcy, ujawni wraliwo i dobro i dotrze do prawdziwej ludzkiej natury czowieka.

Wspczucie
W caej dotychczasowej historii wegetarianizmu, we wszystkich jego nurtach i odmianach, znaczenie decydujce i ostateczne miay motywy, ktre trudno byoby nazwa cile etycznymi. Kada decyzja o nie jadaniu misa, na zawsze lub tylko przez pewien okres, bya podejmowana nie ze wzgldu na dobro zwierzcia, a tylko ze wzgldu na jakie dobro czowieka. Byy to wic motywy w zasadzie egoistyczne, ukierunkowane ku realizacji celw i aspiracji ludzkich. Intencja, aby ocali ycie zwierzcia, oszczdzi mu strachu i blu, aby go nie skrzywdzi, pojawia si tylko sporadycznie i tylko jako wynik indywidualnego odczucia, a nie zasady. Posty religijne byy zawsze form pokuty i zmierzay do oczyszczenia z win poszczcego, natomiast fakt, e wpywao to porednio na ocalenie ycia zwierzciu, nie by w ogle brany pod uwag. Dopki panowao przekonanie, e zasug i warunkiem nagrody po mierci jest skadanie krwawych ofiar, skadano je bez adnych oporw, aby tylko t nagrod uzyska. Wskaza wegetariaskich zaczto przestrzega dopiero wtedy, gdy zapanowao przekonanie, e zabijanie zwierzt nie jest zasug, lecz wanie win i pociga za sob kar dla zabjcy. W wielu kultach zabronione jest jedzenie niektrych gatunkw misa, poniewa s uznawane za nieczyste, co oznacza, e plami tego, kto je zjada. O szczegowych zaleceniach dotyczcych spoywania misa mogy zawsze orzeka tylko autorytety przewodnikw duchowych kapanw i mdrcw. Dlatego zapewne dotychczasowe nurty tradycji wegetariaskiej byy zawsze zwizane z religi lub filozofi. Przestrzeganie okrelonej diety, misnej lub bezmisnej, wynikao z prostego podporzdkowania si normom, stosowania do przepisw i zalece. Zalecenia te odwoyway si z reguy do dnoci i pragnie osobistych, zawsze co w zamian obiecyway lub przed czym ostrzegay. Na przykad obiecyway nagrod po mierci, oczyszczenie z win, udoskonalenie umysowe lub moralne, opanowanie namitnoci, rozwj wyszych wadz duchowych, zabezpieczenie od ujemnych wpyww niskich wibracji misa itd. Wspczesny wegetarianizm zachodni jest zjawiskiem zupenie odmiennym, nigdy dotd na szersz skal niespotykanym. Punkt cikoci zostaje w nim przeniesiony z perfekcjonistycznych i eschatologicznych korzyci czowieka na spraw losu zwierzcia, ktre ma zosta zabite. W odrnieniu od poprzednio funkcjonujcych, egoistycznych motywacji, wspczesny wegetarianizm jest bezporedni uczuciow reakcj na uwiadomienie sobie gehenny zwierzt hodowlanych oraz praktycznym wnioskiem wysnutym z tego uwiadomienia i uczucia. Najistotniejszym jego motywem i inspiracj jest wspczucie dla zwierzt yjcych w

85

nieskoczonej udrce, pozbawionych jakiejkolwiek nadziei. Wspczucie to narzuca si razem z wraeniem wspodpowiedzialnoci za t niezawinion krzywd, o ktrej nawet myle jest trudno, a ktra jest codziennym udziaem milionw czujcych istot. Poczucie budzcej si zgrozy pogbia zrozumienie, e sprawcami tej krzywdy s ludzie, czyli my! I wtedy do wyboru diety wegetariaskiej skania nieodparta potrzeba wycofania si z uczestnictwa w tym systemie uprzemysowionej mierci, odmowa dalszego brania w tym udziau. Wspczucie, jako motyw bardzo osobisty, wyzwala decyzje niezalene od tego, co nakazane lub zabronione. Bdc bezporednim wewntrznym impulsem, samo kieruje si ku temu, co uzna za sprawiedliwe, dobre i suszne. Dlatego wspczesny wegetarianizm jest ruchem niezalenym, nie wynika z podporzdkowania si zewntrznym zaleceniom czy normom w zamian za uzyskane dla siebie korzyci. Rodzi si i rozrasta jako suma osobistych, indywidualnych decyzji i samodzielnego wyboru. Obywa si bez autorytatywnych wskaza, jest bezporednim, kategorycznym imperatywem serca, wraliwoci i wyobrani. Przykadem tego nagego obudzenia si wspczucia, ktre przeobraa caego czowieka, jego wiadomo i sposb ycia, jest historia Evy Batt. Opisuje ona wydarzenie, ktre wyzwolio jej wasn decyzj i miao gboki wpyw na jej dalszy umysowy i duchowy rozwj. Pewnego dnia czekaa z mem na pocig na maej stacyjce, uywanej gwnie przez miejscowych farmerw do transportu byda. Na jednym kocu peronu stao przywizanych kilka krw, a na drugim grupa cielt. Niektre z nich byy jeszcze takie mode, e z trudem utrzymyway si na swoich dugich nogach. Krowy nieustannie spoglday w kierunku cielt, zachowyway si bardzo niespokojnie, ryczay gono, a od strony cielt odpowiadao im ciche, wzruszajce pobekiwanie. Eva zatrzymaa jednego z konwojentw, pytajc: Dlaczego ich pan nie poczy, te zwierzta s strasznie zgnbione rozk? Dlatego prosz pani odpowiedzia artobliwie e krowy jad teraz na targ, aby pani moga mie swoje mleko do herbaty, a cielta bd zabrane od rzenika. Dlaczego do rzenika? Mczyzna cierpliwie prbowa to wytumaczy nieuwiadomionej mieszczance: Prosz zrozumie, gdyby te biedne krowy nie miay dzieci, pani nie dostaaby przecie swojego mleka, a nie mona trzyma zbyt wielu cielt. Dlatego wanie ta reszta zostaje zabita na cielcin, aby pani moga mie swj sznycel na obiad. Byam wstrznita pisze Eva nie uwiadamiaam sobie, e rwnie i mleko jest przyczyn okruciestwa i uboju. Sdziam zawsze, e krowy pas si spokojnie po zielonych kach, a dobry gospodarz ujmujc nadmiar mleka z wymion przynosi im tylko ulg. Stalimy blisko krw, zwrceni do nich plecami. W pewnej chwili odwrciam si, bo poczuam, e jedna z nich pooya swj wilgotny pysk na moim ramieniu. Nie wydaa adnego gosu, tylko jej rojce si od much oczy spojrzay prosto w moje oczy. I wierzcie mi, ja sobie tego nie wyobraziam, stanam twarz w twarz z milczcym baganiem. To spojrzenie byo zupenie niepodobne do spokojnego wzroku krw, ktre widuje si na pastwiskach. W oczach tej krowy by popoch i rozpacz. Ona bagaa mnie, aby odda jej cielaka. To cierpienie w niczym nie rnio si od cierpienia ludzkiego. Ta nie wysuchana proba zostaa przy mnie na zawsze i na zawsze mnie zobowizywaa. Ignorujc potem rady i przestrogi trwaam przy swoim postanowieniu, aby nigdy wicej adnej krowie z mojego powodu nie odebrano cielaka (The Vegan Way..., 1981). Eva Batt podobnie jak wielu innych wegetarian i wegan, zostaa poraona wspczuciem, olniona zrozumieniem dziejcej si zwierztom strasznej krzywdy. Ten ogromny adunek emocjonalnego napicia, ktry kieruje si jedynie i bezporednio do przedmiotu litoci i alu, jest we wspczesnym wegetarianizmie czym zupenie nowym i wiadczy o gwatownym rozszerzeniu si zasigu ludzkiej moralnej wyobrani. wiadczy te o gbokiej przemianie sposobu doznawania i oceniania, o przeomowym przeobraeniu reakcji i postaw. To wspczucie, jako doznanie nieuwarunkowane adnymi osobistymi wzgldami czy rachubami, a

86

dotyczce jedynie cierpicego i krzywdzonego stworzenia, mona uzna za widomy objaw awansu ludzkiej wiadomoci, za przekroczenie wysokiego ewolucyjnego progu. Wspczesny wegetariaski styl ycia i mylenia i caa jego moralna orientacja wyrasta z gbi ludzkich przekona, z subiektywnych sposobw oceniania i z bezporednich, indywidualnych dowiadcze. Nie znajdujc oparcia w tradycji wasnej kultury moralnej, religijnej i filozoficznej, musi szuka go i odkrywa zupenie od nowa. Aby jednak okrzepn i zjedna sobie szersze zrozumienie i akceptacj, musi przebija si przez opr wasnej tradycji obyczajowej, przezwycia wiele nawykw, stereotypw mylenia i oceniania, przekona i dogmatw. W przeszoci nie ma si na co powoywa, odwrotnie, trzeba wci myle, ocenia i dziaa wbrew zakorzenionym przyzwyczajeniom, wbrew utartym opiniom, wbrew ustaleniom autorytetw medycyny, etyki, religii i filozofii. A tym wszystkim potgom mona przeciwstawi tylko wasn wraliwo i wyobrani. Z czasem to olnienie zrozumieniem i odczuciem gehenny zwierzt otwiera dostp do dalszych, nowych obserwacji, rwnie i w innych dziedzinach ycia. Patrzc przez pryzmat wspczucia zauwaa si rne, nieuwzgldnione dotychczas aspekty sytuacji kulturalnej, ekonomicznej i moralnej wspczesnego wiata aspekty niedostrzegane w ogldzie bezlitosnym. Lecz gdy si je wreszcie zobaczy, wtedy w caym obrazie ycia dokonuje si znaczca przemiana proporcji spraw. Percepcja wspczujca powoduje gbokie przeobraenia w gradacji de i osigni, przemieszcza wartoci z ich dotychczasowych hierarchicznych szczebli przydaje ceny jednym, a odbiera j innym. Obraz wiata, jakim go ludzie teraz i tutaj widz, przygniata swoim twardym, pragmatycznym realizmem. Ale szpark w tej nieustpliwej jednoznacznoci, luk, przez ktr mona dojrze zupenie inn jego posta jest wspczucie. Patrzc przez ni, czowiek te odkrywa na nowo samego siebie. Zanim jednak nastpi olnienie zrozumieniem krzywdy dziejcej si innym, wynikajce z tego wnioski nie przychodz nawet do gowy. A nie sposb je przekaza ani wytumaczy w przyjtych powszechnie kategoriach pragmatycznych. Tak samo jak nie mona przekaza guchemu na migi dwikw syszalnej muzyki. Gestykulacj tumaczcego potraktuje on jako bezsensown i szalon, i dalej nie bdzie wiedzia o co chodzi. Wspczucie jest jakby szstym zmysem, umoliwia widzenie wszystkich spraw w nowy sposb przydaje wiatu dodatkowy wymiar. Wspczesny wegetarianizm, kierujc si t trudn do przekazania, wspczujc wizj losu zwierzt, przebija si wci przez mur oporw i zastrzee. Dlatego przecign w arliwoci i konsekwencji dawne nurty tradycji antycznej i orientalnej. Lansuje zupenie nowy styl ycia i mylenia, oparty na jednym tylko prostym bezdogmatycznym stwierdzeniu: Wegetarianizm to po prostu zdrowy rozsdek i wspczucie.

87

88

You might also like