ZBIGNIEW MARCIN KOWALEWSKI Dziwna ksika o Golim Otoku

O Golim Otoku wydawnictwo Czarne opublikowao obszerne studium soweskiego antropologa Boidara Jezernika [1]. Mona by pogratulowa Czarnemu takiej inicjatywy, gdyby nie to, e Naga Wyspa to bardzo dziwna ksika. Jezernik napisa j 20 lat temu, a historiografia nie stoi w miejscu. Oto np. dusze (i bardzo powierzchowne) rozwaania o tym, czy Stalin planowa agresj na Jugosawi, czy nie, s zupenie przestarzae w wietle znanych od omiu lat bada Lszl Rittera [2]. Nie na tym jednak polega gwny problem. Jezernik zgromadzi bogaty materia. S to gwnie opublikowane w prasie i w utworach publicystycznych wspomnienia, relacje i opracowania, ktre potraktowa jako rda, z reguy odnoszc si do nich bezkrytycznie, cho nie tylko historyka, ale rwnie antropologa obowizuje krytyka rde. Niektre rda s zgoa zdumiewajce Jezernik powouje si nieraz na stalinowskie paszkwile antytitoistowskie, z ca powag okrelajc ich autorw mianem wschodnich specjalistw (!). Gdy wielokrotnie powtarza, e sytuacja w Jugosawii przypominaa () czasy po przejciu wadzy przez narodowych socjalistw w Niemczech, trudno oprze si wraeniu, e takie skojarzenia bior si z lektury prac rdowych owych wschodnich i nie tylko wschodnich specjalistw, takich jak Dino Kosew, Gbor Pter, Dolores Ibarruri czy James Klugmann, ktrzy pomawiali reim titoistowski o faszyzm. Jezernik nie zbada te adnych archiww. Mimo tych niedostatkw, zgromadzona i przetworzona przez niego wiedza o tym, co dziao si na Golim Otoku i w innych obozach, jest zasadniczo wiarygodna i wartociowa. Gdy jednak tylko wypuszcza si na szersze wody, nastpuje katastrofa. Co, co za spraw mnstwa odsyaczy sprawia wraenie pracy naukowej, zamienia si w mieszank kiepskiego pamfletu, napisanego pod pewn szczegln (i ju od dawna przebrzmia) koniunktur polityczn upadek titoistowskiej Jugosawii, banaw, cudw nad bibliografi, nierzetelnoci, a nawet dyrdymaek. Oto gar przykadw. Jezernik automatycznie obcia odpowiedzialnoci za Goli Otok wszystkich czonkw wczesnego najwyszego kierownictwa KPJ, goosownie i hurtem dezawuujc ich wyjanienia w tej sprawie. Twierdzi, e jeden z przywdcw rewolucji jugosowiaskiej, Svetozar Vukmanovi-Tempo, w pierwszym tomie swoich pamitnikw napisa nawet, e nigdy nie sysza o istnieniu obozu na Nagiej Wyspie, a przecie o tym wiedziay nawet dzieci. Pamitnikw tych jednak nie czyta, cho s one z atwoci dostpne w bibliotekach na caym obszarze byej Jugosawii. Bez enady powouje si na nie z drugiej rki. Gdy za pitnuje reim pod innym ktem, pisze z kolei, e o tym, gdzie byli [ludzie wizieni za kominformizm] i co si z nimi dziao, a do 1953 roku nikt nie mia pojcia. Nikt nie mia pojcia i wiedziay nawet dzieci Nie ma zatem co liczy na to, e Jezernik zbada spraw, e moe przytoczy wiadectwo kogo tak wanego (i dla wielu wiarygodnego), jak Koa Popovi, ktry wyzna: Syszaem i wierz, e nawet Tempo, jako czonek wczesnego Politbiura, nie wiedzia, co si dzieje. Nie wykluczam rwnie, wyjania Popovi, tego, e na podstawie oglnego upowanienia z gry t monstrualn operacj przeprowadzili po swojemu nasi policyjni fachowcy. Oczywicie, dzi, gdy rozmylam o tym wszystkim, stwierdzam z alem, e nawet my, ktrzy nie bylimy w to zamieszani, nie pozostaniemy w oczach historii i przyszych pokole niewinni z tego prostego powodu, e bylimy u wadzy, za ktrej dopuszczono si takiego gwatu na ludziach. [3] Z bardzo istotnych relacji Milovana ilasa o tym, co kto w najbliszym otoczeniu Tity wiedzia o sytuacji na Golim Otoku oraz jak i kiedy o niej si dowiedzia [4], Jezernik

niewiele przytacza. Dopuszcza si natomiast oburzajcego naduycia poniewa ilas uwaa, e niebezpieczestwo wcale nie byo mae, gdy w korpusie oficerskim byo wielu kominformowcw, to rzekomo znaczy, e zgadza si z opini, i sytuacja po prostu wymusia na nas Nag Wysp! Owszem, ilas uwaa, e wymusia izolacj kominformowcw, ale nie terror, ktremu poddano ich w miejscach izolacji. Jezernik zamazuje to rozrnienie. W przedmowie do ksiki Adam Michnik pisze: Vladimir Dedijer za twierdzi: Gdybymy nie stworzyli takiego obozu, Stalin ca Jugosawi zamieniby w jeden wielki obz. To te nieprawda. S to przytoczone przez Dedijera [5] sowa jednego z komendantw obozu, Ante Rategorca, za ktrego nastpia prawdziwa kulminacja najokrutniejszych metod reedukacji winiw i tego wszystkiego, z czego znany jest Goli Otok [6], natomiast do samego Dedijera on nalea do tych, ktrzy hodowali etyce partyzanckiej i postrzegali komunizm w konfiguracji astralnej s zupenie niepodobne. Michnik zaufa jednak bezkrytycznie Jezernikowi, ktry starajc si skompromitowa kolejnego dziaacza tej rewolucji, zasugerowa, e to sowa Dedijera. Jeli za chodzi o tak rzeczywicie odpowiedzialn za Goli Otok osobisto jak najbardziej zaufany wsppracownik Tity, wczesny minister spraw wewntrznych Chorwacji, Ivan Krajai, ktrego Dedijer uwaa za najmroczniejsz posta naszej przeszoci (i za agenta radzieckich sub specjalnych przez te wszystkie lata!), to Jezernik wspomina jedynie, e to Krajai podsun pomys wykorzystania Nagiej Wyspy jako miejsca izolacji. Jedynie izolacji, a nie rwnie reedukacji politycznej przy uyciu przemocy? Wielu autorw, pisze natomiast (odsyajc tylko do dwch, z ktrych jeden, ale o tym za chwil), uwaa, i Naga Wyspa, Stara Gradika i inne miejsca odosobnienia dla kominformowcw byy eksperymentalnymi laboratoriami, a internowani krlikami dowiadczalnymi, na ktrych sprawdzano teori socjalizmu samorzdowego Kardelja. Z t koncepcj pierwszy wystpi Milovan ilas. (Edvard Kardelj by czonkiem cisego kierownictwa i czoowym ideologiem reimu titoistowskiego.) Krytyczny czytelnik oczom nie wierzy czy to moliwe, aby ilas wypisywa takie brednie? Zaglda zatem do wskazanej przez Jezernika ksiki ilasa, na wskazan stron, i co si okazuje? e o niczym takim nie ma tam mowy! [7]. ilas napisa w tej ksice co zupenie innego e w Jugosawii pojcie samorzdnoci zrodzio si z walki z tyrani stalinowsk i marzenia o prawdziwym, demokratycznym socjalizmie Przecie to niesychana manipulacja. Takie kwiatki mona by zrywa garciami. Jezernik, jak powiedziaem, nie stroni te od dyrdymaek. Oto, twierdzi (tym razem nie powoujc si ju na adne rda), w obliczu groby inwazji radzieckiej powsta (rwnie fantastyczny co szaleczy i monstrualny) plan cakowitego zamknicia nurtu Dunaju w elaznej Bramie. Plan ten przeczy wszelkim prawom geografii, nie udaoby si bowiem powrci do prehistorycznego okresu geologicznego na tym obszarze, tworzc ponownie Morze Panoskie. A tymczasem, zapewnia Jezernik, o to wanie chodzio! Bo morze to miao zagrodzi drog wojskom radzieckim. Dla wyprbowanych kadr nie ma rzeczy niemoliwych, dla ludzi, ktrych zawodem jest zmienianie wiata, od sw do czynw nie byo daleko, szydzi Jezernik i robi z siebie balona. Soweskie Ministerstwo Kultury wyranie nie podziela opinii Michnika, e Jezernik oferuje opowie o Golim Otoku sporzdzon z chodn precyzj chirurga, bo autor skary si, e odrzucio prob o wsparcie ponownego wydania tej ksiki. Nie wiem, czy postpio tak ze wskazanych tu powodw, czy moe dlatego, e czasy si zmieniy. Kilka lat temu koledze Jezernika z Uniwersytetu Lublaskiego, socjologowi Mitji Velikonji, rozgos przynioso studium titostalgii jako czci szerszego zjawiska jugonostalgii i w ogle nostalgii za socjalizmem, szerzcej si w spoeczestwach byej Jugosawii [8]. Ministerstwo wsparo wydanie Titostalgii, take po angielsku.

Artyku ukaza si w Le Monde diplomatique Edycja polska, lipiec 2013 r. [1] B. Jezernik, Naga Wyspa: Guag Tity, przeoyy J. Pomorska i J. Sawiska, Woowiec, Czarne 2013. [2] Zob. L. Ritter, War on Titos Yugoslavia? The Hungarian Army in Early Cold War Soviet Strategies, Parallel History Project on Cooperative Security (PHP), ISN of the Center for Security Studies, EHZ Zrich 2005. [3] A. Nenadovi, Razgovori s Koom, Zagrzeb, Globus 1989, s. 105. [4] M. ilas, Vlast i pobuna, Belgrad, Knjievne Novine 1991, s. 194-203. Zob. R. Zekovi, Zbornik Milovan ilas, Belgrad, Kultura 1996, s. 189-200. [5] V. Dedijer, Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita t. 3, Belgrad, Rad 1984, s. 464. [6] A. Ruskovi, Spomin na Havaje: Goli Otok 1951-1953, Borec nr 626-629, 2005, s. 24. [6] M. ilas, Druenje s Titom, Harrow, Aleksa ilas 1980, s. 75. [7] M. Velikonja, Titostalgia A Study of Nostalgia for Josip Broz, Lublana, Mirovni Intitut 2008. Zob. rwnie J.-A. Drens, Podr po jugonostalgii, Le Monde diplomatique Edycja polska, wrzesie 2011 r.