ROCZNIKI FILOZOFICZNE Tom LX, numer 1 2012

JZEF BREMER SJ

DWA OBRAZY WIATA: MANIFESTUJCY SI I NAUKOWY

WSTP W swoim artykule Philosophy and the Scientific Image of Man W. Sellars kilka razy powtarza tez, e: Filozof jest skonfrontowany nie z jednym zoonym, wielowymiarowym obrazem, ktrego jedno musi uzna, lecz z dwoma obrazami istotnie tak samo zoonymi, z ktrych kady pretenduje do bycia kompletnym obrazem czowieka-w-wiecie i ktre, po oddzielnym badaniu, musi poczy w jednym spojrzeniu1. W obrazie manifestujcym si osoba postrzega, myli o sobie i wiecie, yje pord innych osb. W obrazie naukowym osoba jest bytem zoonym albo jako zbir atomw, czsteczek czy neuronw tworzcych kompleksowe struktury biochemiczne i informacyjne relacje, albo jako wizka behawioralnych zachowa. Zarwno manifestujcy si (jawny, the manifest image), jak i naukowy obraz wiata (the scientific image) pretenduje do bycia kompletnym obrazem wiata, osoby i jej stanw wewntrznych. Z jednej strony nauki rozwijane w ramach obrazu naukowego wywieraj coraz wikszy wpyw na praktyki spoeczne, na systemy prawne, etyczne. Z drugiej strony nie znaleziono zadowalajcego sposobu uywania poj ludzkiego poznania (pochodzcych z nauk kognitywnych) do naszego codziennego ycia, w ktrym uywamy poj tzw. folk psychology. Nadal nie wiemy, jak uywa poj naukowych do zrozumienia i opisania samych siebie jako mylcych i dziaDr hab. JZEF BREMER, prof. Ignatianum / prof.UJ Instytut Filozofii, Wydzia Filozoficzny, Akademia Ignatianum w Krakowie / Instytut Filozofii, Wydzia Filozoficzny, Uniwersytet Jagielloski; adres do korespondencji: ul. Kopernika 26, 31-501 Krakw; e-mail: zjbremer@cyf-kr. edu.pl 1 W. S e l l a r s, Philosophy and the Scientific Image of Man (dalej: PSIM), [w:] t e n e, Science, Perception and Reality, Atascadero: Ridgeview Publishing Company 1991 [1963], s. 4; por. s. 5, 20, 29, 37.

28

JZEF BREMER SJ

ajcych podmiotw. Wprowadzajc owe obrazy, Sellars stara si odpowiedzie na stare, a zarazem wspczesne pytanie: jaki jest najbardziej adekwatny sposb wyjaniania ludzkiego dziaania? Zadanie poczenia tak rozumianych obrazw wiata i osoby naley, zdaniem Sellarsa, do filozofii. Tak rozumiane koncepcje osoby potoczna i naukowa nadal le u podstaw wspczesnych pyta z zakresu filozofii umysu, zwaszcza tej uprawianej metodami anglo-amerykaskiej filozofii analitycznej. Niniejszy artyku skada si z dwch czci. W pierwszej scharakteryzujemy wspomniane dwa obrazy wiata oraz okrelimy panujce midzy nimi zwizki. Na przykadzie tej charakterystyki ukaemy jedno ze rde problemu umys ciao. W drugiej czci omwimy kilka filozoficznych i naukowych propozycji rozwiza problemu zalenoci midzy stanami mentalnymi osoby a jej stanami cielesnymi.

1. DWA OBRAZY

Obydwa wspomniane obrazy wiata s idealizujcymi konstruktami. Z podobnymi idealizacjami spotykamy si w fizyce, mwic o ciaach pozbawionych tarcia lub o idealnych gazach2. Zwrot obraz wiata jest przez Sellarsa uywany w sensie metaforycznym. Jest to termin wieloznaczny, mogcy wskazywa na kontrast midzy przedmiotem i jego projekcj, a moe oznacza take co wyobraonego co albo istnieje, albo nie istnieje. Sellars sam zaznacza, e jego obrazy przypominaj trzy wprowadzone przez Maxa Webera idealne typy sprawowania wadzy. S one konstruktami pojciowymi sucymi do klasyfikowania i legitymizowania systemw wadzy. Weber uywa ich jako naukowych instrumentw w celu okrelenia skomplikowanej struktury rzdw politycznych3. Drugim, analogicznym do obrazw konstruktem s Kantowskie idee regulatywne, odgrywajce integrujc rol w deniu do tego, co nieuwarunkowane. Tak samo koncepcja przyszego naukowego obrazu wiata sprowadza badania poszczeglnych nauk w jeden uporzdkowany system, a regulatywnym ideaem dla bada w poszczeglnych naukach jest deterministyczny obraz wiata.
Por. S e l l a r s, PSIM, s. 5. Por. M. W e b e r, Wirtschaft und Gesellschaft. Grundri der verstehenden Soziologie, Tbingen, Mohr, 1990, Kap. III, 1, 2 (red. J. Winckelmann). Rozrnienie manifestujcego si i naukowego obrazu mona odda, odwoujc si do metodologicznego naturalizmu Nietzschego i jego die Wahrheit der Illusion (ang. the truth of illusion). Por. B. B a b i c h, R.S. C o h e n (red.), Nietzsche, Epistemology and Philosophy of Science, Dordrecht: Kluwer 1999, 213-214; K.A. P e a r s o n, A Companion to Nietzsche, Oxford: Blackwell 2006, s. 163-164, 373.
3 2

DWA OBRAZY WIATA: MANIFESTUJ CY SI I NAUKOWY

29

Operowanie tak intuicyjnie rozumianymi obrazami wydaje si jasne tak dugo, jak dugo s one opisywane oddzielnie. Kady z nich ma przecie jasno okrelony jzyk i pole bada. Problem pojawia si, gdy zapytamy o relacje midzy nimi, gdy zechcemy je poczy w jeden obraz albo gdy jeden z nich zechcemy sprowadzi do drugiego. Rozdwik midzy nimi stanowi niejako centrum problemu psychofizycznego, szeroko dzisiaj dyskutowanego w naukach kognitywnych. Na nasz manifestujc si koncepcj wiata i osoby wywieraj bowiem wpyw liczne obrazy naukowe: pochodzce z fizyki, neuronauk, z nauki o sztucznej inteligencji4. Sellars dostrzega trzy moliwoci poczenia obydwu obrazw, ze wzgldu na ich kadorazowe przedmioty: 1) przedmioty manifestujce si s tosame z systemami niedostrzegalnych czsteczek w tym prostym sensie, w ktrym las jest tosamy z liczb drzew; 2) przedmioty manifestujce si s tym, co faktycznie istnieje, systemy niedostrzegalnych czsteczek s abstrakcyjnymi lub symbolicznymi reprezentacjami manifestujce si przedmiotw; 3) przedmioty manifestujce si ukazuj si ludzkiemu umysowi jako rzeczywistoci konstytuowane przez systemy niedostrzegalnych czstek. W swoim artykule Sellars powraca do omawiania owych trzech stanowisk5.

2. OBRAZ MANIFESTUJCY SI

Manifestujcy si obraz wiata i osoby jest czasem w literaturze nazywany obrazem common sense, obrazem uywanym w psychologii potocznej (folk psychology) czy po prostu obrazem arystotelesowsko-austinowsko-strawsonowskim6. Naley jednak pamita, e Sellarsowi nie chodzi o przeciwstawienie bezkrytycznej, przednaukowej koncepcji wiata i czowieka koncepcji naukowo-krytycznej. Obraz manifestujcy si jest w swoim sensie obrazem krytycznym7, a tym samym naukowym: uywa si w nim metod naukowych (np. millowskiej indukcji) oraz mona do niego wprowadzi wielkoci prototeoretyczne (np. myli koncypowane jako stany wewntrzne osoby). Pomimo cisej zalenoci midzy potocznym a manifestujcym si obrazem wiata nie moemy ich ze sob utosamia. Obraz manifestujcy si jest
Mona tutaj wspomnie kartezjaski obraz hydrauliki neuronalnej czy freudowski obraz psychiki jako systemu naczy hydraulicznych. 5 Por. S e l l a r s, PSIM, s. 26, 27, 32, 37, 39. 6 Por. J. R o s e n b e r g, Fusing the Images, Journal for General Philosophy of Science 21 (1990), s. 14. 7 S e l l a r s, PSIM, s. 7.
4

30

JZEF BREMER SJ

raczej ograniczeniem i idealizacj obrazu potocznego. Jego podstawowymi kategoriami s substancja i atrybuty8, a pochodn kategori za s procesy. Filozofia od Arystotelesa do P. Strawsona przyjmowaa tego typu manifestujce si przedmioty jako rzeczywicie istniejce. Tym samym stawaa przed trudnoci poczenia swoich stwierdze z tymi pochodzcymi z obrazu naukowego, ktrego podstawowymi obiektami s konglomeraty elementw fizycznych, postulowanych w rnego typu teoriach naukowych, gdy obraz ten, tj. naukowy, decyduje o tym, co faktycznie jest, a czego nie ma. 2.1. OBRAZ PIERWOTNY Obraz manifestujcy si jest wyszym stopniem rozwoju tzw. obrazu pierwotnego (original image), bdcego przednaukow, niekrytyczn i naiwn koncepcj wiata i czowieka. Sellars nie mwi nic o tym, czy, historycznie patrzc, taki wyidealizowany obraz faktycznie kiedy wystpowa. W obrazie tym wszystkie obiekty byy osobami. By to wic obraz cakowicie antropomorficzny, w ktrym zwizek przyczynowo-skutkowy by widziany wedug modelu osobowego oddziaywania. Gdy prymitywny czowiek przesta myle o tym, co my nazywamy drzewami, jako o osobach, to zasza bardziej radykalna zmiana anieli zmiana w przekonaniach; dokonaa si zmiana kategorii9. Powstanie obrazu manifestujcego si byo zwizane z de-personifikacj oraz z wysubtelnieniem (refinement) poj dotyczcych obiektw w original image10. Chodzi przy tym o wyostrzenie w podwjnym sensie empirycznym i kategorialnym. Na paszczynie kategorialnej wysubtelnienie obrazu manifestujcego si polega na oddzieleniu osb od pozostaych przedmiotw, co Sellars uznaje za wspomnian zmian kategorii. Osoby w obrazie pierwotnym nie byy rozumiane jako umysy lub duchy. Na paszczynie empirycznej wysubtelnienie obrazu pierwotnego sprowadzio si do uywania metod korelacyjnej indukcji. W manifestujcym si obrazie wiata uywa si jej do wyjaniania zachowa osb oraz przedmiotw. Indukcja jest cech, ktr obraz manifestujcy si dzieli z obrazem naukowym.

Por. J. B r e m e r, Rekategorisierung statt Reduktion. Zu Wilfrid Sellars Philosophie des Geistes, Gttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 1997, s. 193-194. 9 S e l l a r s, PSIM, s. 10. 10 Tame, s. 7, 9.

DWA OBRAZY WIATA: MANIFESTUJ CY SI I NAUKOWY

31

2.2. KLASYCZNE SYSTEMY FILOZOFICZNE Obraz manifestujcy si stanowi niezbywalne jdro wszystkich klasycznych systemw filozoficznych, a take tej czci anglo-amerykaskiej filozofii analitycznej, ktra odwouje si do filozoficznych analiz common sense, prowadzonych w jzyku potocznym. Filozofia ta stara si wprawdzie objania i zrozumie manifestujcy si obraz wiata, ale rwnoczenie ma tendencj do stwierdzania jedynej rzeczywistoci i wanoci zawartych w nim obiektw. Ten sposb filozoficznego postpowania Sellars nazywa philosophia perennis i odcina si od niego rwnie mocno, jak od filozofii B. Spinozy11. Philosophia perennis oraz filozofia Spinozy skaniaj si bowiem do jednostronnego propagowania albo obrazu manifestujcego si, albo obrazu naukowego. Tym samym nie d one do uzyskania synoptycznej wizji czowieka i wiata, czyli do syntezy obydwu obrazw, natomiast prbuj wyeliminowa jeden z nich. Jestemy skonfrontowani nie z jednym chocia zoonym i wielowymiarowym obrazem rzeczywistoci, ktrego jednoci musimy by wiadomi lecz z dwoma obrazami, o tym samym stopniu zoonoci. Kady z tych obrazw utrzymuje, [...] e jest kompletnym obrazem czowieka-w-wiecie. Jednym z zada filozofii jest, jak wspomnielimy, poczenie tych obrazw w syntetycznym przedstawieniu12. Terminy obraz manifestujcy si i obraz naukowy odnosz si zatem do znanych z historii myli ludzkiej sposobw widzenia i kategoryzowania wiata (np. osoba jako podstawowa kategoria ontologiczna w obrazie manifestujcym si, czstki elementarne jako podstawowe kategorie w obrazie naukowym). Midzy obydwoma obrazami istnieje zaleno metodologiczna i ontologiczna. Obraz naukowy zakada istnienie obrazu manifestujcego si od strony metodologicznej, tzn. przy tworzeniu poj naukowych wychodzi si od poj obrazu manifestujcego si. Obraz naukowy odrzuca natomiast tez o pierwotnoci kategorii ontologicznych obrazu manifestujcego si. Zdaniem Sellarsa zasadniczy dualizm, z jakim jestemy konfrontowani, nie jest kartezjaskim dualizmem umys ciao (jako dwoma odmiennymi substancjami), lecz wanie
11

Sellars dosownie: For I have also implied that man is essentially that being which conceives of itself in terms of the image which the perennial philosophy refines and endorses. I seem, therefore, to be saying that mans conception of himself in the world does not easily accommodate the scientific image; that there is a genuine tension between them; that man is not the sort of thing he conceives himself to be; that his existence is in some measure built around terror (S e l l a r s, PSIM, s. 8). 12 S e l l a r s, PSIM, s. 19. Z podobnie rozumian star ide utrzymania psychologii potocznej i koncepcji A. Turinga zmaga si J. Fodor (Eksperci od wizw, Warszawa: Aletheia 2001, s. 10).

32

JZEF BREMER SJ

dualizmem dwch radykalnie rnych sposobw patrzenia na otaczajcy nas wiat i na samych siebie. Z jednej strony, zdaniem Sellarsa, w historii filozofii spotykamy prby czenia i przechodzenia pomidzy manifestujcym si a naukowym obrazem wiata13. Z drugiej strony dostrzegamy zmian kategorii midzy obrazem pierwotnym a obrazem manifestujcym si. Dlatego Sellars stwierdza, e niektre elementy obrazu manifestujcego si s naukowo krytyczne. Elementy te zostaj wysubtelnione w obrazie naukowym i uzupenione poprzez postulowanie wielkoci niedostrzegalnych i nalecych do nich zasad, celem wyjanienia zachowa rzeczy dostrzegalnych14. 2.3. OSOBA Obraz manifestujcy si jest [...] systemem [poj J.B.], w ktrym czowiek spotyka samego siebie, [...] systemem, w ktrym staje si wiadomym siebie jako czowieka w wiecie15. Osoby odnoszce si do samych siebie i do drugich wiedz, co czyni. Osoba jest tutaj prostym, nie majcym czci logicznym podmiotem16, a od strony ontologicznej podstawowym obiektem17. Mwic o osobie jako o podstawowej, ontologicznej kategorii, Sellars wychodzi od dwch charakterystyk: (i) okrela ona sam siebie jako cechujc si jednoci, (ii) jej tosamo powstaje dziki samorozumieniu i samoocenie. Te dwie wartociujce postawy tworz istotn cz manifestujcego si obrazu wiata. Chcc ocenia siebie, dziaajce osoby musz ujmowa siebie jak racjonalne istoty yjce. Swoje sposoby zachowania musz one widzie jako moliwe do poddania krytyce. Mamy bowiem wiat, ktry mona wyjani przyczynowo, wiat czystych przedmiotw, wiat zdarze przyczynowych, a take wiat intencjonalnie dziaajcych osb, ktrych zachowania s wynikiem racjonalnego mylenia. Podstawowy dualizm manifestujcego si obrazu wiata tworz, z jednej strony, przedmioty domagajce si przyczynowego wyjanienia, z drugiej strony za

Prby integracji obydwu obrazw Sellars dostrzega ju w filozofii Kartezjusza, por. S e l l a r s, PSIM, s. 29-30. 14 Tame, s. 7. 15 Tame, s. 6. 16 Prosty logiczny podmiot Sellars rozumie nastpujco: [...] persons are in no sense systems of logical subjects, [...] person [...] is a single individual which does not have subordinate individuals as its parts. (W. S e l l a r s, Metaphysics and the Concept of a Person, [w:] t e n e, Essays in Philosophy and its History, Dordrecht: D. Reidl Publ. Comp. 1974, s. 215, 216). 17 T e n e, PSIM, s. 9.

13

DWA OBRAZY WIATA: MANIFESTUJ CY SI I NAUKOWY

33

osoby, ktrych wyjanienie wymaga odwoania si do racji18. Dualizm ten nie zakada, e wewntrz manifestujcego si obrazu osoba jest czym zoonym, lecz e jest ona kim ucielenionym i uduchowionym zarazem. Nie trzeba zakada, e skada si ona z czystego, niematerialnego ducha i z materialnego ciaa, ktre da si w peni wyjani przyczynowo. Manifestujce si (czyli psychologiczne) wyjanianie opiera si na zasadzie, e obiekty, akty spostrzegania i przypominania sobie, maj dla nas znaczenie. Dlatego moemy myle i dziaa ze wzgldu na racje. Racje bazuj na intencjonalnoci, dotycz czego, maj jaki obiekt. Intencjonalno zakada istnienie mylcego i dziaajcego podmiotu. Std obraz manifestujcy si zawiera obraz podmiotu treci i nastawie, tego, kto podejmuje decyzje i ley u pocztku dziaania. Dziaania osb s wywoane motywami, a nie tylko nieintencjonalnymi, przyczynowymi siami. Motywami czy racjami dziaania s emocje (lk, poczucie zadowolenia, wrogo) lub potrzeby biologiczne (gd). Obraz manifestujcy si obejmuje wszystko, co moemy odkry o jakiej rzeczy bez postulowania prostych, nieobserwowalnych obiektw, czyli wszystko, co moemy odkry, obserwujc korelacje; np. e gniew jest skorelowany ze wzrostem bicia serca, zadowolenie z dobrymi relacjami z otoczeniem. Uywamy ich potocznie, s one intencjonalne i nie odwouj si do technik postulowania. 2.4. MYLI I WRAENIA Podstawowa cecha myli intencjonalno jest w manifestujcym si obrazie wiata formuowana w terminach dotyczcych funkcjonowania jzyka naturalnego. Pierwotnym sensem mylenia e p, co ma znaczy u kogo pojawia si myl, e p, jest wypowiedzenie p. Epizody zwane mylami s rozumiane jako wielkoci postulowane za pomoc modelu gonego, werbalnego zachowania i wprowadzone dziki czysto funkcjonalnej analogii. Pojcie myli nie jest czym intrynsycznie (wewntrznie) cechujcym osob, lecz czym przyczynowo zaporedniczonym, logiczno-semantycznym epizodem. Kategoria intencjonalnoci wewntrznych epizodw zwanych mylami moe by oddana za pomoc semantycznych kategorii publicznego jzyka19. Pojcie
Krytyka braku odrnienia przestrzeni przyczyn od racji jest czsto spotykana w historii filozofii. Midzy innymi L. Wittgenstein zarzuca ten bd S. Freudowi. Por. J.M. H e a t o n, Wittgenstein and Psychoanalysis, Duxford: Icon 2000, s. 52-53; K.A. P e a r s o n, A Companion to Nietzsche, Oxford: Blackwell 2006, s. 159. 19 Za pojciowym poczeniem jzyka z mylami argumentuje take D. Davidson. Por. D.I. P r e z, Is Thought without Language Possible?, Principia 9 (2005), s. 179-180.
18

34

JZEF BREMER SJ

myli jest pojciem funkcjonalnym, wic ich status ontologiczny pozostaje kwesti otwart. Dlatego manifestujca si koncepcja mylcej osoby moe w konsekwencji bez trudnoci przej w koncepcj osoby z obrazu naukowego, gdzie osoba jest zoonym, materialnym organizmem posiadajcym struktur cielesn i neurologiczn. Podobnie jak myli wraenia zmysowe s take postulowanymi obiektami. W odrnieniu od myli wraenia zmysowe nie s intencjonalne (s niepojciowe). Tym samym ich status ontologiczny rni si od funkcjonalnie modelowanych myli. Wraenia zmysowe s wynikiem oddziaywania fizycznych obiektw na organy zmysowe osoby. Sellars postuluje istnienie w osobie wrae jako element wyjaniajcego przedstawienia aktw spostrzegania. Modelem do postulowania wrae jest domena wewntrznych replik, ktre, jeli s wywoane w standardowych okolicznociach, podzielaj spostrzegalne charakterystyki ich fizycznych rde20. Wraenia nie s partykulariami, lecz niepojciowymi (nieintencjonalnymi) stanami spostrzegajcego podmiotu. Przykadem mog by stany wywoane w osobie normalnie spostrzegajcej przez oddziaywanie powiedzmy rowej, szeciennej kostki lodu na jej oczy21. Kolory w obrazie manifestujcym si cechuj si ostateczn homogenicznoci (tzn. kady element kostki lodu jest rowy)22. Model wewntrznych replik czy stanw wewntrznych moe speni swoj wyjaniajc rol w spostrzeganiu pojciowym. Musz one jedynie mie okrelone wewntrzne cechy i rni si od innych stanw wraeniowych w taki formalnie analogiczny sposb, w jaki rni si od siebie obiekty modelu replik (np. wafle rnych kolorw i ksztatw). Mwic o wraeniach, Sellars nie wprowadza nowych obiektw, lecz nowe formy poj, za pomoc reinterpretacji kategorialnego statusu szeciennej kostki rowego lodu, ktr spostrzegamy. Rowe jest czym realnym, jak porcj rowego materiau, jakim obiektem odpowiednim do bycia czci treci fizycznego przedmiotu, ktry jednak nie jest czci fizycznego materiau. Podstawowym pojciem koloru w manifestujcym si obrazie wiata jest pojcie kolorowego materiau. Wewntrzne repliki s pomylane w normalnych okolicznociach jako elementy skadowe przedmiotw zewntrznych, w przypadkach nienormalnych jako co nierealnego, s one rekategoryzowane jako
S e l l a r s, Empiricism and the Philosophy of Mind (dalej: EPM), [w:] t e n e, Science, Perception and Reality, Atascadero: Ridgeview Publishing Company 1991, s. 186-195; por. t e n e, PSIM, s. 32-34. 21 Por. t e n e, PSIM, s. 26-27. 22 Tame, s. 35.
20

DWA OBRAZY WIATA: MANIFESTUJ CY SI I NAUKOWY

35

stany sensoryczne spostrzegajcej osoby i przyjmuj rne wyjaniajce role w teorii spostrzegania. Faktyczne iloci kolorw, co do ktrych jestemy wiadomi, e istniej one w przestrzeni, s zamiast tego faktycznymi stanami osoby jako spostrzegajcej. W ramach obrazu manifestujcego si status ontologiczny przydzielony sensorycznej treci jest w rzeczywistoci niezgodny z ich byciem zlokalizowanym w przestrzeni fizycznej. W kartezjaskiej rekategoryzacji zatem bycie szecianami czego rowego to by spostrzeganym [...] lub odczuwanym. Naturalnie nie jestemy tych szecianw wiadomi jako stanw nas samych, chocia rzeczywicie nimi s23. Myli i wraenia s wprowadzone za pomoc analogii. W przypadku myli analogia dotyczy jedynie funkcjonalnych rl (myli i wypowiedzi jzykowych), w przypadku wrae dotyczy ona samych jakoci. 2.5. MIDZY KARTEZJANIZMEM A EMPIRYZMEM Naszkicowane przez Sellarsa ujcie osoby i jej stanw wewntrznych jest alternatywne do koncepcji kartezjaskiej, do klasycznych koncepcji empirystycznych (J. Locke, D. Hume) oraz do filozoficznego behawioryzmu (G. Ryle). Sellars zaprzecza temu, e pojcia zdarze mentalnych (myli, wrae) s pojciami zdarze jedynie prywatnie dostpnych. Pojcia te s bowiem utworzone na zasadzie analogii do poj publicznych. Sellars zakada, e myli mog przyczynowo wywoywa zachowania jzykowe, jednak znaczenie tych zachowa nie pochodzi od intencjonalnoci myli. Tym samym poszerza on rozumienie behawioryzmu (i empiryzmu), obejmujc intuicje istotne dla koncepcji kartezjaskiej: e jzyk mentalny odnosi si do zdarze wewntrznych, wywoujcych przyczynowo zachowania. Sellars uznaje, e zdarzenia mentalne s w jakim sensie wewntrzne i e mamy do nich uprzywilejowany dostp. Odrzuca jednak z kartezjanizmu to, e: (i) dostp ten zawdziczamy wewntrznej percepcji albo introspekcji, (ii) dostp ten dostarcza nam jakiego niepodwaalnego poznania. Mwienie o istnieniu tego rodzaju niejzykowego poznania Sellars nazywa mitem danych (the myth of the given), ktry odrzuca jako przejaw fundamentyzmu poznawczego. Argumentujc za swoj tez, Sellars zastpuje rozwinit przez Rylea dyspozycjonaln rekonstrukcj jzyka mentalnego rekonstrukcj odwoujc si do modelu pochodzcego z bada nad wyjanianiem w teoriach naukowych. Jzyk mentalny odnosi si do nieobserwowalnych zdarze wewntrznych, ktre mog by traktowane podobnie do obiektw postulowanych przez
23

W. S e l l a r s, The Carus Lectures, The Monist 1981, No. 64/1, s. 76.

36

JZEF BREMER SJ

teorie naukowe z zakresu nauk cisych. Tym samym niektre z behawiorystycznych poj mog zosta wprowadzone jako pojcia teoretyczne24. Zdarzenia mentalne s nieobserwowalne, podobnie jak nieobserwowalne s obiekty postulowane w fizyce wspczesnej (s to obiekty teoretyczne i dlatego nie s one definiowalne w terminach zda obserwacyjnych). Tak rozumianego ujcia zjawisk mentalnych i odnoszcego si do nich jzyka Sellars nie traktuje jako dokadnej analizy uywanego przez nas jzyka mentalnego. Rzuca jedynie dodatkowe wiato na problem filozoficzny, zwizany z behawioryzmem i z kartezjanizmem. O metaforycznym typie proponowanej przez niego argumentacji wiadczy to, e chcc odrzuci mit danych, tworzy nowy mit: mit o naszych Ryleaskich przodkach25. Sellars szuka alternatywy gwarantujcej przynajmniej jaki stopie autorytatywnoci poj uywanych w pierwszej osobie, twierdzc, e nie musimy rezygnowa z prywatnoci zdarze wewntrznych (takich jak myli lub wraenia), aby uzna intersubiektywno samego jzyka nauki i procesu jej powstawania. Jest tak dlatego, e pojcia nalece do zdarze wewntrznych mog by ze swojej istoty intersubiektywne (tak jak s nimi pojcia dotyczce obiektw teoretycznych), bez koniecznoci ich analizy za pomoc poj dotyczcych zewntrznych zachowa. Natomiast: [...] sprawozdawcza rola tych poj, ich rola w introspekcji, fakt, e kady z nas ma uprzywilejowany dostp do swoich wrae, tworzy wymiar tych poj, ktry zakada ich rol w intersubiektywnym dyskursie i jest na nim zbudowany26. Tym samym wida, dlaczego prywatno tego rodzaju zdarze nie jest prywatnoci absolutn, ktrej sprzeciwiali si behawioryci i empiryci. Nowoci zaproponowan przez Sellarsa byo to, e uprzywilejowany dostp do prawdy o czyich wasnych mylach lub wraeniach nie wymaga bezporedniego (kartezjaskiego) przeywania albo bycia wiadomym wasnych myli lub wrae.

Sellars pisze: The point I am making should now be clear. The behaviouristic requirement that all concepts should be introduced in terms of a basic vocabulary pertaining to overt behaviour is compatible with the idea that some behaviouristic concepts are to be introduced as theoretical concepts (EPM, s. 185). 25 Por. S e l l a r s, EPM, s. 186-192. Sellarsa funkcjonaln semantyk omawiam w: B r e m e r, Rekategorisierung statt Reduktion, s. 58-67. 26 S e l l a r s, EPM, s. 195.

24

DWA OBRAZY WIATA: MANIFESTUJ CY SI I NAUKOWY

37

3. OBRAZ NAUKOWY

Omawiane dwa obrazy nie s obrazami czci osoby, nie s one dwoma powkami pojedynczego obrazu. S one raczej jak wspomnielimy dwoma obrazami [...] o tym samym w istocie stopniu zrnicowania, z ktrych kady pretenduje do bycia kompletnym obrazem czowieka-w-wiecie27. Za naukowym obrazem wiata stoi idea, e obiekty obrazu manifestujcego si s zoone z duej liczby mniejszych jednostek podstawowych, do ktrych odwouje si naukowy obraz wiata28. Tworzone w jego ramach programy badawcze maj na celu zlikwidowanie luki midzy opisami zjawisk w obrazie manifestujcym si a opisami i wyjanieniami naukowymi. Dotyczy to take wyjanie operujcych naukowymi modelami umysu, tworzonymi na podstawie wynikw uzyskanych dziki technikom neuoroobrazowania (fMRI, PET)29. W obrazie manifestujcym si odwoujemy si do psychologicznego wyjaniania, uywajc jzyka intencjonalnego. W obrazie naukowym uywamy schematw przyczynowego (mechanicznego, niecelowego) wyjaniania. Podstawow metod badania i wyjaniania, stosowan w ramach obrazu manifestujcego si, jest wspomniana millowska indukcja (potrafimy np. odkry, e prawie kadorazowo strach jest skorelowany z napiciem mini). W ramach obrazu naukowego podstawow metod wyjaniania jest postulowanie istnienia obiektw teoretycznych, czyli nieobserwowalnych (na przykad elektronw). W obrazie naukowym pomija si podmiotowe opisy wiata oraz podmiotowe opisy przey. Tworzy si opisy trzecioosobowe i poszukuje przyczynowych wyjanie wiata i zachowa osoby. Podstawowymi wielkociami w obrazie naukowym s postulowane przez teorie naukowe obiekty lub procesy, rozumiane jako realnie istniejce (tzn. niezalenie od przey subiektywnych)30. Nale do nich czstki elementarne, neurony, struktury semantyczne itp. Istnienie tego rodzaju teoretycznych obiektw jest przyjmowane w ramach jakiej konkretnej teorii naukowej, zbudowanej m.in. w celu wyjanienia cech i zachoS e l l a r s, PSIM, s. 4. Por. A. B r o o k, Reconciling the Two Images, [w:] S. ON u a l l i n (ed.), Two Sciences of Mind, Amsterdam: J. Benjamins, 1997, s. 301. 29 Por. Ch. K o c h, Neurobiologia na tropie wiadomoci, Warszawa: WUW 2004, s. 29-32. 30 Wskazujc na wprowadzone przez Lockea rozrnienie na primary and secondary qualities, J. McDowell pisze: [...] one will be led to suppose that the properties attributed to objects in the manifest image are all equally phenomenal intelligible, that is, only in terms of how their possessors are disposed to appear. Properties that are objective, in the contrasting sense, can then figure only in the scientific image (M c D o w e l l, Mind, Value, and Reality, Cambridge, MA: Harvard University Press 1998, s. 138).
28 27

38

JZEF BREMER SJ

wa obiektw rozumianych w kategoriach uywanych w obrazie manifestujcym si31. Przypomnijmy, e kady z omawianych obrazw utrzymuje, [...] e jest kompletnym obrazem czowieka-w-wiecie. Obraz naukowy jest kompletny w tym sensie, e przedstawia ca prawd o swoich elementach, a tym samym konkuruje z obrazem manifestujcym si (mimo swojej metodologicznej zalenoci od niego)32. Obraz naukowy roci sobie pretensje do bycia obrazem zupenym, czyli okrelajcym to, co moe by prawd o nalecych do niego przedmiotach. Wspczesny naukowy obraz osoby skada si z wielu pojedynczych naukowych obrazw, obejmujcych poszczeglne dyscypliny naukowe. Tym samym nasze rozumienie naukowego odpowiednika terminu osoba jest kadorazowo pod wpywem terminologii pochodzcej z tych obrazw. Ze wzgldu na silne (take metodyczne) zrnicowanie poszczeglnych dyscyplin naukowych nie mona, zdaniem Sellarsa, oczekiwa e dojdzie do samorzutnego ujednolicenia si nauk i przeksztacenia ich w nauk cechujc si jednoci. Mona jednak oczekiwa identyfikacji (redukcji) obszarw, do ktrych nale obiekty (zwaszcza teoretyczne) jakich nauk cisych, np. chemii i fizyki. W badaniach biologicznych (z wyjtkiem biologii molekularnej) i spoecznych redukcje s mniej obecne, a w biologii behawioralnej i w naukach kognitywnych czsto wrcz kwestionowane. 3.1. OSOBA W NAUKOWYM OBRAZIE WIATA Istotne dla naszych dalszych rozwaa pytanie brzmi: Co pozostaje od strony systematyczno-ontologicznej w obrazie naukowym z manifestujcej si tosamoci i jednoci osoby jako podmiotu aktywnoci pojciowej i sensorycznej? Sellars odpowiada: [...] w obrazie naukowym osoby s pojedynczymi logicznymi podmiotami tylko w tym sensie, w jakim jaka skadajca si z czci cao (w najszerszym rozumieniu) jest pojedynczym podmiotem logicznym, tzn.
S e l l a r s, PSIM, s. 19. Wedug Sellarsa: Yet, from the standpoint of Scientific Realism, perceptual objects are derivative and secondary however these terms are to be constructed in the order of being (Metaphysics and the Concept of a Person, s. 215). 32 W. Sellars pisze: Yet, when we turn our attention to the scientific image which emerges from the several images proper to the several sciences, we note that although the image is methodologically dependent on the world of sophisticated common sense, and in this sense does not stand on its own feet, yet it purports to be a complete image, i.e. to define a framework which could be the whole truth about that which belongs to the image. Thus although methodologically a development within the manifest image, the scientific image presents itself as a rival image (PSIM, s. 20).
31

DWA OBRAZY WIATA: MANIFESTUJ CY SI I NAUKOWY

39

osoby s pojedynczymi logicznymi podmiotami w szerokim sensie, w ktrym jaka wielo lub rnorodno jest take pojedynczym logicznym podmiotem33. Tego rodzaju obraz osoby jest spotykany w neurofizjologii, neuropsychologii i w naukach o sztucznej inteligencji. Trudnoci natury ontologicznej wynikaj std, e w obrazie naukowym nie ma miejsca na manifestujc si osob, jako tosam i cechujc si jednoci34. Tym samym komplikuje si znalezienie naukowego odpowiednika dla cechujcej si jednoci, manifestujcej si osoby. Wyjciem jest wprowadzenie konstruktw teoretycznych, majcych wyjani oglnie dostpne, manifestujce si zjawiska lub zachowania. Konstrukty te s wprowadzane niezalenie od kategorii fizjologicznych. aden naukowiec, badajcy chociaby zachowania osoby, nie bdzie jednak zaprzecza temu, e przy tak rozumianych konstruktach chodzi o odpowiedniki (counterparts) organw fizjologicznych, ktre by moe, wraz z przyszymi odkryciami w neurofizjologii, zostan bardziej precyzyjnie wyjanione. Zasadniczym powodem wspczesnych trudnoci z ujciem osoby w naukach kognitywnych jest to, e nie udao si w adekwatny sposb poczy jej naukowego obrazu z jej manifestujcym si obrazem. Mamy bowiem przed sob [...] dwa obrazy o tym samym w istocie stopniu zrnicowania, z ktrych kady pretenduje do bycia kompletnym obrazem czowieka-w-wiecie35. 1. Ze wzgldu na owo pretendowanie obrazy te trudno od siebie odseparowa. Przypumy, e osoby rozumiane w manifestujcym si obrazie jako pojedyncze podmioty faktycznie s (jak to twierdzi kto posugujcy si obrazem naukowym) wielociami podmiotw logicznych. Czy wwczas tak dugo nie ma osoby, jak dugo owe wieloci nie s okrelone poprzez pojcie osoby? Sellars uwaa, e to, i osoby rzeczywicie s wielociami, nie oznacza, e odnoszce si do osb pojcia musz by analizowane w pojciach dotyczcych grup podmiotw logicznych. Pojcie osoby nie musi by pojciem wizki, chocia osoba moe by wizk przey lub procesw. Pojcie ja moe nadal by traktowane jako pojcie prostego, funkcjonalnie rozumianego podmiotu, ktry dlatego jest prosty, e jest treciowo pusty.
33

S e l l a r s, Science, Sense Impressions, and Sensa, The Review of Metaphysics 25 (1971), s. 422. 34 Por. B r e m e r, Rekategorisierung statt Reduktion, s. 25-30. Wyjcie z powyszej trudnoci Sellars widzi w teorii osoby proponowanej przez Kanta. Wprowadzajc w obrazie naukowym wizkow koncepcj osoby, Sellars odwouje si do Kanta krytyki paralogizmw psychologii racjonalnej. 35 Por. J. B r e m e r, Osoba fikcja czy rzeczywisto? Tosamo i jedno Ja w wietle bada neurologicznych, Krakw: Aureus 2008, s. 37-48.

40

JZEF BREMER SJ

2. Obraz naukowy [...] pretenduje do bycia kompletnym obrazem czowieka-w-wiecie, co blokuje stosowanie metod poznania rozwinitych we wspczesnych naukach kognitywnych w celu analizowania pojcia osoby w ramach manifestujcego si obrazu wiata. Nie wiemy, w jaki sposb uywa obiektywnych kategorii nauk kognitywnych, aby mc za ich pomoc zrozumie samych siebie, tak jak si rozumiemy siebie, uywajc poj pierwszoosobowych (czyli odnoszcych si do mnie jako mnie). Nie jest to jedynie problem introspekcji, do ktrej jako metody odwoujemy si w obrazie manifestujcym si. Stosowanie poj nauk kognitywnych do drugich osb jest tak samo problematyczne, jak stosowanie ich w pierwszej osobie36. Czowiek interpretujcy swoje zachowania i otaczajcy go wiat ukazuje si [...] jako nieredukowalna niecigo w obrazie manifestujcym si, lecz jako redukowalna rnica w obrazie naukowym37. 3.2. PRZYSZY OBRAZ NAUKOWY Myli w manifestujcym si obrazie wiata s modelowane na podstawie ontologicznie niedookrelonych, czysto funkcjonalnych analogii do gonego mwienia. Tym samym mona je atwo zredukowa do kategorii obrazu naukowego, nadajc im strukturaln, neurofizjologiczn form. Problem pojawia si z przejciem do naukowego obrazu manifestujcych si wrae. Cechuj si one bowiem homogenicznoci, ktra [...] powstrzymuje identyfikacj spostrzeganych jakoci przedmiotw fizycznych z kompleksowymi cechami systemu czsteczek znanych z fizyki38. Przejcie takie bdzie wymagao pojciowej rekategoryzacji ontologicznie podstawowych wielkoci naukowych. Zdaniem Sellarsa, [...] gdy chodzi o adekwatne zrozumienie relacji wiadomoci sensorycznej do procesw neuropsychologicznych, to musimy przebi si do nie-czsteczkowego fundamentu obrazu odwoujcego si do czsteczek. Now, poszukiwan kategori bdzie, wedug Sellarsa, kategoria procesw absolutnych, wzorowana na kategorii procesw z manifestujcego si obrazu wiata39. W kocu Sellars przyjmuje, e system poj dotyczcych osb [...] nie jest czym, co musi by zgodne (reconciled) z obrazem naukowym, ale raczej czym, co musi by do niego doczone (joined to it). Aby skompletowa obraz naukowy, musimy go wzbo-

Mwic o tym problemie, nie musimy od razu popada w propagowany przez C. McGinna misterianizm i twierdzi, e takie zagadnienia, jak osoba, wiadomo i jej subiektywno, le cakowicie poza ludzkim poznaniem. 37 S e l l a r s, PSIM, s. 6. 38 Tame, s. 36. 39 Por. B r e m e r, Rekategorisierung statt Reduktion, s. 193-202.

36

DWA OBRAZY WIATA: MANIFESTUJ CY SI I NAUKOWY

41

gaci nie o sposoby mwienia o tym, co zachodzi a co nie zachodzi, lecz o jzyk wsplnych i indywidualnych zamiarw [osoby J.B.]. Wwczas, mwic w naukowych terminach o dziaaniach, ktre zamierzamy podj, oraz o otoczeniu, w ktrym zamierzamy je podj, bezporednio czymy wiat ujmowany w teorii naukowej z naszymi zamierzeniami i czynimy go naszym wiatem, a nie obcym dodatkiem (appendage) do wiata w ktrym yjemy40. Gdy chodzi o zunifikowane pojcie osoby, czy o przysz, synoptyczn wizj czowieka-w-wiecie, to obraz naukowy nie musi by wzbogacony o rne rodzaje przyczynowego mwienia o faktach, lecz o mwienie o wsplnych i indywidualnych celach i zamiarach, ktre maj normatywny charakter. Powiedzie, e jaka osoba X pragnie czyni A, chocia jej obowizkiem jest czyni B, lecz zostaa zmuszona do czynienia C, nie jest opisem tej osoby, jak jest nim opis naukowego egzemplarza. Wprawdzie opisujemy X, lecz czynimy zarazem co wicej41. Sellars nie mwi o nowej nauce, ktra nie miaaby by przyrodoznawstwem, lecz o kulturze, urzeczywistniajcej [...] bezporednie wczenie obrazu naukowego do naszego sposobu ycia42. Proponowane rozwizanie zakadaoby redukcj lub przekad jzyka manifestujcego si obrazu na jzyk naukowy. Zdaniem Sellarsa filozofia moe jedynie wtedy osign swj zasadniczy cel zbudowanie zuinfikowanego spojrzenia na czowieka-w-wiecie43 gdy rwnie mwienie o osobach, zamiarach i dziaaniach zostanie sprowadzone do przyszego, wzbogaconego jzyka naukowego. Tym samym wiat naukowy stanie si naszym (w sensie pierwszoosobowym) wiatem, a nie jakim obcym dodatkiem do wiata, w ktrym jako manifestujce si osoby yjemy. Tego typu unifikacja obydwu obrazw wiata, czyli wiata osoby i wiata nauki, bya gwn myl jego filozofii, skonfrontowanej z dwoma obrazami wiata. Na razie tego rodzaju bezporednie wprowadzenie obrazu naukowego do ycia codziennego pozostaje w sferze imaginacji. 3.3. FILOZOFICZNE I NAUKOWE OKRELENIE RELACJI
MIDZY OBYDWOMA OBRAZAMI

Spotykamy zarwno filozoficzne (I), jak i naukowe (II) prby poczenia obydwu obrazw, przebiegajce wedug jednej z czci schematu zaproponowanego przez Sellarsa (por. wyej par. 1).
40 41

S e l l a r s, PSIM, s. 40. Por. tame, s. 39. 42 Tame, s. 40. 43 Tame, s. 19.

42

JZEF BREMER SJ

(I) Do prb filozoficznych zalicza si np. eliminatywizm oraz silny i saby redukcjonizm. Do tego pierwszego nale rozwizania proponowane w pracach P. Feyerabenda, P. Churchlanda, W.V.O. Quinea. Materializm eliminacyjny traktuje manifestujce si mwienie o rzeczach, osobach czy o stanach umysowych jako jedn z wielu teorii. Obiektami tej nazwijmy j prototeorii s stoy, drzewa, osoby, bogowie Homera i tym podobne wielkoci. O poprawnoci danej teorii decyduj kryteria naukowo-realistyczne. Wszystkie teorie mona ze sob porwnywa, teorie mniej adekwatne zostaj z czasem albo zastpione przez inne teorie, albo wyeliminowane44. Przyszy obraz wiata pokae, e przy manifestujcym si mwieniu o osobie i jej stanach mentalnych chodzi o przednaukow hipotez, porwnywaln z hipotez flogistonu (cieplika). Odwoujc si do zdarze mentalnych folk psychology Churchland zestawia z prymitywn, kulturowo ugruntowan P-teori. Tam, gdzie dualista oczekuje jakiego niematerialistycznego triumfu P-teorii, zwolennik teorii identycznoci spodziewa si jej przetrwania, dziki redukcji materialistycznej, a funkcjonalista oczekuje, i przetrwa ona w zdegradowanej postaci, stanowisko czwarte przewiduje jej cakowite zdymisjonowanie. Materialista eliminujcy mwi otwarcie, e P-teoria jest teori faszyw45. Przysza, bardziej adekwatna teoria aktywnoci neurofizjologicznej czowieka zajmie miejsce prymitywnej P-teorii spotykanej w ramach obrazu manifestujcego si. Silnie redukcjonistyczne stanowisko reprezentuje np. J. Smart: doznania, wraenia (sensations) s procesami zachodzcymi w mzgu. Procesy w mzgu i doznania nale do rnych kategorii, dlatego logika uywania wypowiedzi o doznaniu jest inna od logiki uywania wypowiedzi o procesie fizjologicznym. Wynika std, e wypowiedzi o doznaniach nie mog by przetumaczone w sensie analitycznych definicji na wypowiedzi o procesach neurofizjologicznych. Smart twierdzi jedynie: [Teza ta J.B.] gosi jedynie, e o ile wypowied o doznaniach jest konstatacj, to konstatacja ta faktycznie odnosi si do procesw mzgowych. Doznania nie s adnym dodatkiem do procesw mzgowych46. Doznanie i proces w mzgu s dwoma rnymi nazwami jednego i tego samego zdarzenia. Zdanie doznanie jest procesem zachodzcym w mzgu
Por. W.G. L y c a n, G.S. P a p p a s, Quines Materialism, Philosophia 6 (1976), s. 102-104. Por. P. C h u r c h l a n d, Problem umysu i ciaa, [w:] B. C h w e d e c z u k (red.), Filozofia umysu, Warszawa: Spacja, 1995, s. 54; por. J.L. B e r m d e z, Arguing for Eliminativism, [w:] B.L. K e e l e y (ed.), Paul Churchland, Cambridge: Cambridge Univ. Press 2006, s. 40. 46 J.J.C. S m a r t, Doznania a procesy mzgowe, [w:] C h w e d e c z u k (red.), Filozofia umysu, s. 251. Trudnoci zwizane z proponowan przez teori identycznoci syntez obydwu obrazw omawia N. Campbell (A Brief Introduction to the Philosophy of Mind, Toronto: Broadview Press 2005, s. 71-75).
45 44

DWA OBRAZY WIATA: MANIFESTUJ CY SI I NAUKOWY

43

odpowiada w swojej formie ekstensjonalnemu zdaniu Byskawica jest wyadowaniem elektrycznym. W obydwu zdaniach po jednej stronie znaku identycznoci jest wypowied jzyka potocznego, po drugiej za wypowied pochodzc z jakiej konkretnej teorii naukowej. Przykad z byskawic uzmysawia, e identyfikacja danego doznania z procesami w mzgu wymaga dowodu empirycznego. Otrzymujemy wic odpowied na dwa pytania: Jak pogodzi proponowany przez Smarta fizykalizm z tym, e wielu ludzi potrafi poprawnie mwi o swoich doznaniach, nie wiedzc nic o procesach neurofizjologicznych? oraz: Jak doszo do powstania tezy, e zdarzenia, o ktrych mwimy, opisujc nasze doznania, nie mog by procesami w mzgu? Moe by tak, e znamy dany przedmiot doznanie tylko od strony jednego opisu. Sabsz teori redukcjonistyczn jest monizm anomalny D. Davidsona, nazywany take teori identycznoci zdarze (egzemplarzy, token-token identity). Monizm anomalny stanowi dwie tezy: 1) monistyczna mentalne oraz fizykalne zdarzenia s tosame i 2) nomologiczna redukcja poj mentalnych (psychologicznych) do fizykalnych nie jest moliwa. Monizm anomalny przypomina materializm tym, i gosi, e wszystkie zdarzenia s fizyczne, odrzuca jednak tez uwaan za kluczow dla materializmu, i mona poda czysto fizykalne wyjanienia dla zdarze mentalnych47. Kade zdarzenie mentalne jest zdarzeniem fizykalnym, ale pojcia odnoszce si do zdarze mentalnych nie s redukowalne do poj fizykalnych ani za pomoc definicji, ani na podstawie praw natury. Poczenie obydwu obrazw zaley od jednoznacznego rozdzielenia paszczyzny ontologicznej od jzykowej: redukcja ontologiczna tak, redukcja jzykowa nie. Kocowym efektem jest ontologiczny monizm poczony z pojciowym dualizmem. Na bazie monizmu anomalnego z jednej strony rozwiny si wspczesne teorie superweniencji zjawisk mentalnych nad fizykalnymi, a z drugiej strony powrciy teorie emergencji. (II) Wspczesna neurologia chtnie odwouje si do technik redukcjonistyczno-eliminacyjnych. Zdaniem wybitnego neurobiologa R. Sperryego nauka stara si nam np. dowie, e wolna wola jest iluzj, a sens ludzkiego dziaania da si sprowadzi do funkcjonowania zoonych systemw biochemicznych48. SperD. D a v i d s o n, Zdarzenia mentalne, [w:] B. S t a n o s z (red.), Eseje o prawdzie, jzyku i umyle, Warszawa: PWN 1992, s. 174. Monizm anomalny odnosi si do a-nomos (nomos prawo) typy mentalnych zdarze psychicznych i fizycznych nie mog by poczone za pomoc cisych praw, ponadto dopuszczona jest jedynie jednak klasa obiektw (monizm). 48 Nauka mwi nam, e wolna wola jest iluzj i w zamian dostarcza nam przyczynowego determinizmu. Gdzie w ludzkim zachowaniu pojawiaj si zamiary i znaczenia, nauka pokazuje nam zoon maszyn biofizyczn, z pozytywnym i negatywnym sprzeniem zwrotnym, skada47

44

JZEF BREMER SJ

ry odcina si od stanowisk dualistycznych oraz redukcyjno-fizykalistycznych i zalicza siebie do interakcyjnych emergentystw. Wedug nich subiektywne zjawiska mentalne to takie, ktre mog wywiera wpyw na przepywy w neuronach dziki swoim cechom emergentnym. Sperry przyjmuje, e molekuy wyszych gatunkw [...] nie s poruszane przez siy mechaniki kwantowej lecz przez specyficzne holistyczne, witalne i mentalne cechy, ktre w organizm posiada49. Pytanie o zdarzenia mentalne, zwaszcza o te wiadome, jest dlatego trudne, e s one swoistym epifenomenem, ktry pojawi si podczas ewolucji czowieka i posiada wasn przyczynowo. Emergentna cecha bycia koem posiada wasny, przyczynowy wpyw na materialne elementy koa, gdy okrela koowy ruch tych elementw. Przyjmuje si przy tym istnienie jakiego bezporedniego, zdeterminowanego wpywu caego systemu na jego elementy skadowe50. Kierunek przyczynowego dziaania jest tutaj odwrotny w porwnaniu do teorii redukcjonistycznych. Natomiast w nauce epifenomen ten jest traktowany jako co aprzyczynowego czy te jako bierny korelat, paralelny do aktywnoci mzgu; jako semantyczny artefakt albo jako wewntrzny aspekt fizycznych procesw w mzgu. Umys, jako nieodseparowana od mzgu substancja, emerguje z mzgu i funkcjonuje jako nieredukcyjna, zdolna do przyczynowego, interakcyjnego oddziaywania wielko (chodzi o tzw. przyczynowo odgrn)51. Emergentne (mentalne albo wiadome) zjawiska maj wpyw na lece u ich podstaw procesy neurologiczne. Sam Sperry uywa raczej okrelenia macro-determination zamiast przyczynowo odgrna. Uywajc pojcia emergencji, Sperry neguje zarazem wszelkiego rodzaju ontologiczne stanowiska dualistyczne52. Przedstawiciele teorii redukcjonistycznych zarzucaj teoriom emergencji, e nie potrafi one odpowiedzie na zasadnicze pytanie materializmu dotyczce przyczynowego zwizku midzy stanami mentalnymi a mzgiem: W jaki sposb niematerialny, nieprzestrzenny stan (myl, wraenie) moe wywiera wpyw na
jc si jedynie z materialnych elementw, podlegajcych uniwersalnym prawom fizyki i chemii (R. S p e r r y, Mind, Brain, and Humanist Values, [w:] J.R. P l a t t (ed.), New View of the Nature of Man, Chicago: Chicago Univ. Press 1965, s. 73). Kontrowersje zwizane z rozumieniem przyczynowoci fizycznej omawia J. Earley (How Philosophy of Mind Needs Philosophy of Chemistry, Hyle 14 (2008), s. 6). 49 Cyt. za: P. H o y n i n g e n - H u e n e, Zu Emergenz, Mikro- und Makrodetermination, [w:] W. L b b e (ed.), Kausalitt und Zurechnung, Berlin: de Gruyter 1994, s. 178. 50 Por. R. S p e r r y, Consciousness. Personal Identity and the Divided Brain, [w:] D.F. B e n s o n (ed.), The Dual Brain. Hemispheric Spezialisation in Humans, New York 1985, s. 668, 671. Por. H o y n i n g e n - H u e n e, Zu Emergenz, Mikro- und Makrodetermination, s. 176, 190. 51 H. A t m a n s p a c h e r, Contextual Emergence from Physics do Cognitive Neuroscience, Journal of Consciousness Studies 14 (2007), No. 1-2, s. 18-36 (por. s. 24). 52 Por. H o y n i n g e n - H u e n e, Zu Emergenz, Mikro- und Makrodetermination, s. 170.

DWA OBRAZY WIATA: MANIFESTUJ CY SI I NAUKOWY

45

co materialnego, jak np. mzg, nie naruszajc przy tym podstawowych praw fizyki, jak zachowanie masy i energii? Po raz pierwszy krytyka taka zostaa sformuowana przez I. Kanta. Interpretujc prace Sperryego, A. Stephan mwic oglnie wyrnia w nich dwa rodzaje przyczynowoci odgrnej: (i) Sab makrodeterminacj (wywoan przez mikroredukcyjne cechy systemowe, nieprowadzc do bezporedniej rekonfiguracji elementw systemu i jego mechanizmw), ktra jest w zasadzie wyjanialna. (ii) Siln makrodeterminacj (wywoan przez nieredukcyjne, emergentne cechy, prowadzc do bezporedniej rekonfiguracji elementw systemu i jego mechanizmu), ktra jest w zasadzie niewyjanialna53. Psychofizyczna makrodeterminacja naley do (ii). W odrnieniu od Sperryego Sellars opowiada si za swojego rodzaju teori redukcyjn, w ktrej gwn rol odgrywaj wspomniane wyej formy rekategoryzacji. Szczeglne trudnoci napotkamy przy naukowym przedstawieniu tzw. wiadomoci zjawiskowej i jej ewentualnej redukcji do zdarze neurofizjologicznych54. Adekwatne mwienie o stanach sensorycznych wymaga takiego ujcia naukowego obrazu wiata, ktre nie uywa przedmiotw (particulars) jako ontologicznej kategorii podstawowej. Std Sellarsa program rekategoryzacji, odwoujcy si do absolutnych procesw jako kategorii podstawowej.

4. WNIOSKI

Pomidzy obrazem manifestujcym si a obrazem naukowym wystpuj napicia, ale nie ma jasnej sprzecznoci logicznej. Obecne w dzisiejszym naukowym obrazie wiata i osoby kategorie nie potrafi odda rnorakich (zwaszcza jakociowych) aspektw naszego przeywania, mylenia i dziaania, tak jak s one rozumiane we wprowadzonym przez nas potocznym obrazie wiata i osoby.
Por. A. S t e p h a n, Emergenz, Dresden: Dresden Univ. Press 1999, s. 208. [...] that although for many purposes the central nervous system can be construed without loss as a complex system of physical particles, when it comes to an adequate understanding of the relation of sensory consciousness to neurophysiological process, we must penetrate to the nonparticulate foundation of the particulate image, and recognize that in this non-particulate image the qualities of sense are a dimension of natural process which occurs only in connection with those complex physical processes which, when cut-up into particles in terms of those features which are the least common denominators of physical process present in inorganic as well as organic processes alike become the complex system of particles which, in the current scientific image, is the central nervous system (S e l l a r s, PSIM, s. 37).
54 53

46

JZEF BREMER SJ

Obydwa obrazy s neutralne, gdy chodzi o dychotomi idealizm/realizm. Mona bowiem poda ich idealistyczn i realistyczn interpretacj. Obraz manifestujcy si jest wysubtelnieniem obrazu pierwotnego, obraz naukowy wysubtelnieniem obrazu manifestujcego si. Napicie midzy obrazem naukowym a obrazem manifestujcym si jest: (i) rdem filozoficznej inspiracji przy ujciu osoby i jej stanw wewntrznych, (ii) wyzwaniem dla pojciowego rozwoju w ramach filozofii. Sellars przesuwa akcenty od Ryleowskiego behawioryzmu w kierunku kartezjanizmu, od behawiorystycznego rozumienia jzyka mentalnego (ktre neguje, e zdarzenia mentalne s prywatnymi, niedostpnymi zdarzeniami wywoujcymi zachowania osoby), w kierunku szerszego empiryzmu. Ten ostatni ma uchwyci to, e jzyk mentalny faktycznie odnosi si do czego wewntrznego, co przyczynowo moe wywoa werbalne zachowania. W dualizmie trzeba zanegowa tez o introspekcyjnym (poznawczo nieomylnym) dostpie do tych zdarze. Tego rodzaju dostp naley zaliczy do mitu danych i odrzuci. Pierwszoosobowe uywanie predykatw mentalnych ([ja] myl) jest w istotny sposb intersubiektywne. Znaczenia pierwszoosobowych sprawozda o ja pochodz od znacze intersubiektywnego jzyka, a take od ekspresywnoci tego rodzaju pierwszoosobowych sprawozda, ktre nie tylko co opisuj, ale take co wyraaj. Sellars nie dostrzega podstawowej rnicy, jaka zachodzi midzy postulowaniem obiektw fizykalnych a postulowaniem nalecych do osoby obiektw mentalnych. Na t rnic zwraca uwag C. McGinn: Podczas gdy mylimy o nieobserwowalnych obiektach fizyki jako o istniejcych w przestrzeni, a tym samym w relacjach przestrzennych do rzeczy, ktre obserwujemy, to nie mylimy jednak, e stany mentalne w ten sposb wyjaniaj zachowania. Mog one by postulowanymi obiektami, przynajmniej z perspektywy trzecioosobowej, ale nie s one pewnymi przestrzennymi obiektami, jakimi s inne obiekty, postulowane w celach wyjaniajcych55. Natomiast w obrazie naukowym tosame dotychczas, manifestujce si podmioty i ich dziaania s traktowane jako zoenia z postulowanych lub obserwowanych jednostek, ktrymi mog by np. poczone ze sob neurony. W celu systemowego zintegrowania manifestujcego si i naukowego rozumienia osoby i jej stanw Sellars postuluje konieczno wprowadzenia do dotychczasowej nauki o rzeczywistoci nowej kategorii ontologicznej procesw absolutnych 56.

55 56

C. M c G i n n, Consciousness and Space, Journal of Consciousness Studies 2 (1995), s. 223. Zagadnienia te omawiam w: B r e m e r, Rekategorisierung statt Reduktion, s. 193-197.

DWA OBRAZY WIATA: MANIFESTUJ CY SI I NAUKOWY

47

Metodologiczny behawiorysta Sellars nie analizuje tego typu jednoci wiadomoci osoby, ktr opisuje wprowadzony przez T. Nagla zwrot jak to jest by dan osob czy czowiekiem w ogle. Tym samym z przeprowadzonych analiz manifestujcego si obrazu osoby wida, e obraz ten nie obejmuje wszystkich cech osoby, jakie spotykamy i potrafimy opisa w wiecie, w ktrym yjemy. Niektre przykady nalece do obrazu potocznego zostay ju przez nas podane (por. wyej tezy o synchronicznej jednoci wiadomoci, tworzcej istotn cech potocznego obrazu osoby). Swoj filozofi osoby i jej stanw wewntrznych Sellars traktuje jako rwnoczenie syntetyczn (synteza wprowadzonych przez niego obrazw wiata) i analityczn. Znany jest jego zwrot: Analysis without synopsis must be blind. Std w Philosophy and the Scientific Image of Man krytykuje kierunki filozofii analitycznej opierajce si na common sense lub na uywaniu normalnego jzyka, bez pytania o syntez z obrazem naukowym. Jako analityk uwaa, e filozofia teoretyczna powinna najpierw bada i strukturowa dostpn nam wiedz. Zbyt wskie jednak rozumienie terminu analityczny, jako rozoenia problemu na problemy czciowe, Sellars uznaje za pojciow sprzeczno, gdy jego zdaniem celem filozofii jest co przeciwnego, mianowicie dostarczenie jak najbardziej oglnego ujcia osoby. Badanie (jzykowych) opisw wiata w odniesieniu do ich logicznych konsystencji jest tak samo jego metod, jak byo metod pnego Wittgensteina. Wittgenstein i Sellars zgadzaj si w ocenie roli jzyka potocznego i common sense. Sellars docenia w filozofii pnego Wittgensteina to, e odpowiada ona obrazowi manifestujcemu si. Nawet implicite przejmuje on wyniki tych analiz, mwic, e, podobnie jak u P. Strawsona, osoby nale do podstawowych obiektw obrazu manifestujcego si. Wprowadzone przez Sellarsa kryterium odrniania obydwu obrazw osoby zakada analiz poj, a zamierzona synteza obydwu obrazw prowadzi go do analiz jzykowych w szerszym zakresie.

BIBLIOGRAFIA
A t m a n s p a c h e r H.: Contextual Emergence from Physics do Cognitive Neuroscience, Journal of Consciousness Studies 14 (2007), No. 1-2, s. 18-36. B a b i c h B., C o h e n R.S. (red.): Nietzsche, Epistemology and Philosophy of Science, Dordrecht: Kluwer 1999. B e r m d e z J.L.: Arguing for Eliminativism, [w:] B.L. K e e l e y (ed.), Paul Churchland, Cambridge: Cambridge Univ. Press 2006, s. 32-65. B r e m e r J.: Rekategorisierung statt Reduktion. Zu Wilfrid Sellars Philosophie des Geistes, Gttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 1997.

48

JZEF BREMER SJ

Osoba fikcja czy rzeczywisto? Tosamo i jedno Ja w wietle bada neurologicznych, Krakw: Aureus 2008. B r o o k A.: Reconciling the Two Images, [w:] S. O N u a l l i n (ed.), Two Sciences of Mind, Amsterdam: J. Benjamins, 1997, s. 299-310. C a m p b e l l N.: A Brief Introduction to the Philosophy of Mind, Toronto: Broadview Press 2005. C h u r c h l a n d P.: Problem umysu i ciaa, [w:] B. C h w e d e c z u k (red.), Filozofia umysu, Warszawa: Spacja, 1995. D a v i d s o n D.: Zdarzenia mentalne, [w:] B. Stanosz (red.), Eseje o prawdzie, jzyku i umyle, Warszawa: PWN 1992, s. 163-193. E a r l e y J.: How Philosophy of Mind Needs Philosophy of Chemistry, Hyle 14 (2008), s. 1-26. F o d o r J.: Eksperci od wizw, Warszawa: Aletheia 2001. H e a t o n J.M.: Wittgenstein and Psychoanalysis, Duxford: Icon 2000. H o y n i n g e n - H u e n e P.: Zu Emergenz, Mikro- und Makrodetermination, [w:] W. L b b e (ed.), Kausalitt und Zurechnung, Berlin: de Gruyter 1994, s. 165-195. K o c h Ch.: Neurobiologia na tropie wiadomoci, Warszawa: WUW 2004, s. 29-32. L y c a n W.G., P a p p a s G.S.: Quines Materialism, Philosophia 6 (1976), s. 101-130. M c D o w e l l J.: Mind, Value, and Reality, Cambridge, MA: Harvard University Press 1998. M c G i n n C.: Consciousness and Space, Journal of Consciousness Studies 2 (1995), s. 220-230. P e a r s o n K.A.: A Companion to Nietzsche, Oxford: Blackwell 2006. P r e z D.I.: Is Thought without Language Possible?, Principia 9 (2005), s. 177-191. R o s e n b e r g J.: Fusing the Images, Journal for General Philosophy of Science 21 (1990), s. 1-23. S e l l a r s W.: Metaphysics and the Concept of a Person, [w:] t e n e, Essays in Philosophy and its History, Dordrecht: D. Reidl Publ. Comp. 1974, s. 214-241. Empiricism and the Philosophy of Mind, [w:] te n e, Science, Perception and Reality, Atascadero: Ridgeview Publishing Company 1991, s. 127-196. Philosophy and the Scientific Image of Man (dalej: PSIM), [w:] t e n e, Science, Perception and Reality, Atascadero: Ridgeview Publishing Company 1991 [1963], s. 1-40. The Carus Lectures, The Monist 1981, No. 64/1, s. 3-90. S m a r t J.J.C.: Doznania a procesy mzgowe, [w:] B. C h w e d e c z u k (red.), Filozofia umysu, Warszawa: Spacja, 1995, s. 247-262. S p e r r y R.: Mind, Brain, and Humanist Values, [w:] J.R. P l a t t (ed.), New View of the Nature of Man, Chicago: Chicago Univ. Press 1965, s. 71-92. Consciousness. Personal Identity and the Divided Brain, [w:] D.F. B e n s o n (ed.), The Dual Brain. Hemispheric Spezialisation in Humans, New York 1985. S t e p h a n A.: Emergenz, Dresden: Dresden Univ. Press 1999. W e b e r M.: Wirtschaft und Gesellschaft. Grundri der verstehenden Soziologie, Tbingen: Mohr 1990. THE MANIFEST AND SCIENTIFIC IMAGES OF THE WORLD Summary The article below consists of two parts. In the longer first one, we present the salient features of Sellars conception of the manifest and scientific images of the world, and seek to determine the ways in which these two elements may be said to be related to one another. On the basis of this, we then point out one of the sources of the contemporary mind-body problem. In the shorter second part, we outline a variety of philosophical and neuroscientific proposals for resolving the issue of the relationship between our everyday intuitive understanding of what the mental states of a person amount to and their brain states as described in strictly scientific terms. Translated by Jzef Bremer

DWA OBRAZY WIATA: MANIFESTUJ CY SI I NAUKOWY

49

Sowa kluczowe: obraz manifestujcy si, obraz naukowy, problem umys ciao, redukcjonizm, neuronauka. Key words: manifest image, scientific image, mind-body problem, reductionism, neuroscience. Information about Author: Prof. Dr. JZEF BREMER Institut of Philosophy, Faculty of Philosophy, Jesuit University Ignatianum in Krakow / Institut of Philosophy, Faculty of Philosophy, Jagiellonian University; address for correspondence: ul. Kopernika 26, PL 31-501 Krakw; e-mail: zjbremer@cyf-kr.edu.pl