Krakw, 14 luty 2002

Ergonomiczne projektowanie i wzornictwo przemysowe

na podstawie ksiki E. Franusa pt.: Struktura i oglna metodologia ergonomii

Andrzej Fortuna Piotr Augustyski

Wstp Ergonomia, mimo ponad stuletniej historii, a faktycznie wskutek pozostawania w zapomnieniu przez dugie dziesitki lat, jest nauk cigle mod. Co ciekawe jest dyscyplin naukow, ktra zawizaa si w czasach i warunkach, ktre ograniczyy jej rozwj. Prekursorem nauki ergonomii by Polak, Wojciech Bogumi Jastrzbowski. W rozprawie z roku 1857, zatytuowanej: Rys ergonomii, czyli nauki o pracy opublikowanej na amach tygodnika Przyroda i Przemys, jako pierwszy w wiecie wprowadzi do pimiennictwa nazw ergonomia. Ergonomia jako nauka kompleksowa i cile zwizana z praktyk nie jest do spjna, poszukuje zasad, strategii i regu dziaania w stosowaniu wiedzy o czowieku w technice i organizacji pracy, bd te w rozwijaniu kompleksowych bada. Kady ergonomista, zarwno teoretyk jak i praktyk, szczegln uwag powinien zwrci na caociowe i systemowe spojrzenie na poszczeglne problemy. Nie jest to podejcie atwe, ale potrzebne, bo chronice przed bdami w rozwizywaniu zada. Najwiksz trudno sprawia zmiana mylenia z tradycyjnego technocentrycznego na mylenie kategoriami ergonomicznymi, nacechowane antropocentralizmem. Rnica tylko pozornie niewielka, a w rzeczywistoci zmusza do zmiany struktur mylenia na jakociowo inne i nowe, wymuszone przez ycie. Powizanie teorii z praktyk Poznanie to dopiero poowa drogi miedzy teori i praktyk. Mimo to na niej najczciej zatrzymuj si teoretycy, unikajc zblienia do praktyki. Brak bezporedniego powizania miedzy teori i praktyk sprawia, e tylko cz wiedzy teoretycznej przenika do praktyki. Postp techniczny w XIX zrodzi potrzeb ukonstytuowania nowych nauk technicznych majcych na celu opracowywanie naukowych metod przetwarzania materii w uyteczne wytwory. W naukach tych zachowa si w prawdzie stary model poznanie-dziaanie, ale akcent w nich przesun si z poznania na wykorzystanie wiedzy w technice. Przedmiotem ich poznania byo zachowanie si surowcw i materiaw w warunkach produkcyjnych i eksploatacyjnych, zachowania si nowych pocze, doskonalenie sposobw produkcji itp.

Najsabszym ogniwem w przejciu miedzy teori i praktyk jest punkt, w ktrym koczy swoje dzieo teoretyk, a zaczyna praktyk. W nim najczciej drogi tych ludzi rozchodz si, zamiast odwrotnie. Powizanie teorii z praktyk warunkuje sens istnienia nauki, jak jest ergonomia i decyduje o jej powoaniu w budowaniu humanistycznej techniki. Ergonomia bazuje wspczenie na trjczonowym schemacie relacji teoria-praktyka, w ktrym czon poredniczcy przybiera realny ksztat rzeczywistego transformowania wiedzy teoretycznej na reguy praktycznego dziaania. Projektowanie techniczne i wzornictwo przemysowe Projektowanie techniczne i wzornictwo przemysowe s uniwersalnymi etapami przejcia od teorii naukowej do twrczej realizacji technicznej w najszerszej pojtej praktyce produkcyjnej. Stanowi one wane skadniki czonu poredniczcego, gdzie stosuje si system regu praktycznego dziaania, a wiedza ulega transformacji. Wzornictwo i projektowanie stanowi istotny proces i etap twrczego dziaania. Wnikajc gbiej w jego istot, jest to proces nie tylko twrczy, ale i decyzyjny. Proces ten polega na: poszukiwaniu i dobieraniu najodpowiedniejszej formy technicznej wytworu na ocenie pomylanych i wyobraonych form z pozycji sieci kryteriw (m.in. technicznych, technologicznych, ekonomicznych, ergonomicznych, organizacyjnych, czy strategicznych) podjciu decyzji wyboru formy najkorzystniejszej W dziaalnoci technicznej i organizacyjnej pojecie projektowanie ma kilka znacze takich jak: 1. Projektowanie sensu stricto 2. Konstruowanie projektowe 3. Planowanie ukadu rzeczy 4. Planowanie dziaa organizacyjnych W praktyce wszystkie te czynnoci zazbiaj si, uzupeniaj i weryfikuj. Kwestie takie jak: odpowiedzialno za jako wytworu, oraz konieczno analitycznego podejcia do

poszukiwania przyczyn niepodanego zjawiska, sprawiaj, e podzia procesu wytwarzania na poszczeglne etapy uatwia postpowanie badawcze. Projektowanie i wzornictwo stanowi etap dziaa technicznych, ktry nadaje si znakomicie do planowego wdraania idei ergonomicznych. Stosowanie ergonomicznych idei przez producenta na etapie projektowania uwalniaj go od strat, jakie mog wynika po ukazaniu si serii wytworw obarczonych defektami. Wedug J. Kaczmarka o ksztacie naszego otoczenia wspdecyduje triada zoona z badacza, projektanta i decydenta. Badacz dostarcza wiedzy, decydent jest odpowiedzialny za opacalno inwestycji, ale projektant-konstruktor wykorzystujc wiedze, intuicj twrcz, kompensujc luki w cisej wiedzy naukowej wasnym dowiadczeniem i dowiadczeniem innych projektantw, nadaje ksztat wytworu, za ktry ponosi odpowiedzialno. Dlatego projektowaniu przypisuje si wan rol, a od projektanta wymaga si posiadania wiedzy ergonomicznej. Projektowanie ergonomiczne jest projektowaniem technicznym. Jest to w swojej istocie mylowy proces twrczy, polegajcy na rozwizaniu procesie tym rozrnia si dwa rodzaje czynnoci: 1. Tworzenie koncepcji rozwizania, czyli waciwe projektowanie 2. Graficzne opracowanie formy konstrukcyjnej, czyli konstruowanie Pierwsza czynno ma charakter koncepcyjny, a druga akomodacyjny. W nowoczesnej produkcji przemysowej projektowanie konstrukcyjne jest jedynym caociowym procesem ogarniania wytworu we wszystkich jego planowanych elementach konstrukcyjnych i technologicznych. Nawet pniejszy monta nie ma tej cechy, poniewa rozpada si na parcjalne montae podzespow. Projektowanie opiera si na materiale symbolicznym w postaci poj i wyobrae oraz ich graficznych odpowiednikw, ale stwarza take moliwo analitycznej, a zarazem krytycznej oceny formy. Mylenie techniczne w toku projektowania ma trzy szczeglne cechy: 1. Ma struktur pojciowo - wyobraeniow, w ktrej funkcj wiodc i kierunkow peni wprawdzie mylenie sowno-pojeciowe, ale rol dominujc odgrywa tu wyobrania ze swoim zasobem wyobrae figuralno-kreatywnych. Niemniej jednak twrczoci projektanta rzdzi elazna logika, czyli pojciowe mylenie koncepcyjne. Wyobrania za jest swego rodzaju magazynem wyobrae i kreatorem moliwoci twrczych.. Gdyby
4

konkretnych zada

konstrukcyjnych i majcy na celu opracowanie optymalnego wytworu projektowego. W

byo odwrotnie, to niekontrolowana (przez mylenie logiczne) fantazja projektanta mogaby doprowadzi do nieefektywnych wynikw. Szczeglna role w projektowaniu odgrywaj: a) atrybutywna wyrazisto obrazowa reprezentowanych przedmiotw b) figuralna selektywno form technicznych, wzmacniana przez rysunek (bdcy podpor wyobrani) i korygowana przez mylenie kategorialne. Cechy te maj due znaczenie w precyzyjnym ksztatowaniu wyobrae przestrzennych, kinetycznych, konstrukcyjnych i operacyjnych, a wtrnie odpowiednich form graficznych na rysunku. 2. Mylenie techniczne jest cile zwizane z rysunkiem technicznym, nazywanym tez jzykiem techniki. Suy on do: zapisu wyobrae (dokumentacji), przekazu myli technicznej (komunikacji) i do pobudzania myli konstrukcyjnej (inicjacji). Twrczo konstruktora ma charakter sekwencyjny. Skada si na przemian z faz obmylania formy w wyobrani i faz utrwalania pomysu na rysunku. Zapis graficzny pomysu jest niezbdny z powodu nietrwaoci wyobrae. Zapis czstkowy dziaa pobudzajco na dalszy bieg myli i wyobrae. 3. Inn cech mylenia technicznego jest stosowanie praw przyrody, odkrytych przez nauki przyrodnicze, gwnie fizyk, chemi, mechanik, elektronik. Konstruktor stosuje te zasady techniki, nazywane tez prawami wtrnymi.. Oprcz tego wspczesne projektowanie jest oboone szeregiem wymaga o charakterze ekonomicznym, spoecznym, estetycznym i rnymi innymi przepisami. W zwizku z tokiem projektowania wicej uwagi naley powici dwom zagadnieniom: szczeglnej roli udziau wyobrae w konstruowaniu i udziau w nim procesw decyzyjnych. Pierwsze wie si z ksztaceniem konstruktorw-ergonomistw, drugie z organizacja oceny projektw. Wyobraenia, czyli schematy wyobraeniowe i wytwarzane z nich zoone konstrukty figuralne, stanowi podstawowe tworzywo w czynnoci projektowania. Niemniej jednak bez idei samego twrcy (sformuowanej w jzyku sw jako: instrukcje, normy, wymagania) tworzywo to moe by mao uyteczne. Obrazowo mona powiedzie, ze rogiem obfitoci pomysw w pracy twrczej projektanta-konstruktora jest jego wyobrania. Wytwory wyobrani poddawane s ostrym kryteriom logicznym w fazie oceny pomysw. W myleniu wyobrania spenia trzy podstawowe funkcje:
5

1. obrazowo reprezentacyjn 2. schematyzujc (koduje w pamici obrazy przedmiotw w formie uproszczonej) 3. suebn wobec mylenia pojciowego (koncepcyjnego, poniewa serwuje wyobraenia wedug jego potrzeb w toku rozwizywania zada Pierwsza funkcja umoliwia manipulowanie tworzywem z dala od przedmiotw realnych. Druga sprawia, e schematy jako oglne obrazy i nie obcione szczegami uatwiaj dowolne kombinacje. Trzecia wie abstrakcyjn tre myli z realn rzeczywistoci (konkretyzacja pomysu). Konkretyzacja wie si ze sprawnoci wyobrani konstruktora, z jej gitkoci, dynamika przeksztace. Dotychczasowe ksztacenie w projektowaniu ergonomicznym ogranicza si do zapoznania si tylko z oglnymi podstawami teoretycznymi, ktre przez swj werbalizm nie rozwija umiejtnoci wykorzystania wiedzy w praktyce. Psychologiczna rzeczywisto jest taka, ze pami ludzka nie dysponuje mechanizmem fotograficznego (biernego) kodowania wyobrae, lecz mechanizmem kodowania interpretacyjnego, czyli przechowywania tego, co w konkretnym dziaaniu zostao wiadomie powizane ze sowem, czyli instrukcja, norma, zadanie itp. Z prac projektanta wi si te podejmowanie decyzji, ktre wystpuj przy kadym doborze formy konstrukcyjnej. Najwiksza trudnoci wydaje si tutaj brak dystansu w ocenie wasnego pomysu. Projektant myli skrtowo, dla siebie, i nie zawsze dostrzega usterki w swoim projekcie. Oprcz tego emocjonalna wi z projektem nie pozwala mu na obiektywn jego ocen. Sytuacja zmienia si radykalnie gdy projektant jest zmuszony opisa swj projekt drugiemu czowiekowi lub zespoowi twrcw. Prezentacja projektu zmusza do rozwinitego wypowiadania myli, ktre sprzyja wykryciu bdw. Opisany proces projektowania jest modelem klasycznego projektowania

technocentrycznego, czyli ukierunkowanego gwnie na spenienie wymogw technicznych. Przywieca mu wprawdzie myl o czowieku, ale jest to myl intuicyjna, nieokrelona, nie sprzyjajca poprawnemu zastosowaniu wytworu do jego oczekiwa. Projektowanie ergonomiczne rni si od projektowania technocentrycznego tym, e oprcz wymienionych trzech cech ma jeszcze czwart: stosowanie wiedzy o cechach fizycznych, fizjologicznych i psychicznych czowieka, skondensowanej w normach, reguach i
6

instrukcjach ergonomicznych. Jest to cakowicie nowa jako, oparta na kompleksowych badaniach naukowych i dotychczas systematycznie nie realizowana. Jak kada nowo, rwnie projektowanie ergonomiczne napotyka nieznane wczeniej trudnoci. Mona je podzieli na wewntrzne i zewntrzne. Wewntrzne tkwi w samym procesie. Konstruktorzy, nawet jeli posiadaj wiedz ergonomiczna, mog mie niejakie kopoty ze zrozumieniem niektrych norm, aby je przetumaczy na jzyk graficzny. Normy zawieraj treci wieloaspektowe z dziedzin nie majcych powiza bezporednich z technika. W takich przypadkach potrzebne bd konsultacje czy nawet wsppraca. Nie wyolbrzymiajc problemu, trudnoci te s do przezwycienia. Do trudnoci wewntrznych trzeba zaliczy uprzedzenia samych projektantw, ich opory przed innowacjami, obawy przed niepowodzeniem lub ponoszeniem odpowiedzialnoci, sia starych nawykw itp. Trudnoci zewntrzne tkwi korzeniami w mechanizmach spoecznych i organizacyjnych. Na pierwsze miejsce wysuwaj si rne braki wynikajce z samej sytuacji i statusu ergonomii w wiadomoci spoecznej z tego, e jest to nauka nowa , nie majca tradycji. Brakuje wiedzy ergonomicznej, wielu norm, powszechnego uznania dla idei humanistycznych. Nie bez powodu jej zwolennicy s nazywani hobbystami. Nadziej s jednak pokadane w wartociach humanistycznych samych idei i konkretnych dziaaniach, ktrych oceny stopniowo i systematycznie przenikaj do wiadomoci spoecznej, umacniaj pozycj nauki.

Moe napisz jeszcze co o Metateorii teoria budowania uytecznych twierdze wieloaspektowych Ergonomia jest nauk kompleksow , zoon, nowego typu a fakt ten upowaznia ja do dziaania w innym stylu ni tradycyjny styl nauk szczegowych. Organizuje i inspiruje dziaania naukowe swoich subdyscyplin i dysponuje wynikami ich bada w tym celu, aby w sposb kompleksowy tworzy z nich zasoby wiedzy wieloaspektowej, stanowicej podstaw i tworzywo dla konstruowania systemu norm, instrukcji i regu praktycznego dziaania w projektowaniu obiektw technicznych i realizowaniu planw organizacji produkcji. Najwikszym jej walorem jest kompleksowo dziaania umoliwiajca wieloaspektowe poznawanie zjawisk i ucilanie w ten sposb wymaga stawianych nowoczesnej technice

humanistycznej. Rwnoczenie ta sama kompleksowa zasada opnia opracowanie oryginalnych kompleksowych teorii, niezbdnych dla racjonalnego sterowania praktyk. Wspomnij moe jeszcze o psychologii decyzji jaka przypada w udziale projektantowikonstruktorwi i trudnociach z tym zwiazanych. Podsumowanie Co charakterystyczne, wasne zaoenia metodologiczne ergonomii obejmuj zasad antropocentryzmu, przekonanie o dostosowaniu urzdze do czowieka, a nie na odwrt itp. To kolejne przykady absolutyzacji wasnej, aktualnej sytuacji historycznej. Zauwamy, e wypowiedzi teoretykw ergonomii w sprawie tych zasad przepojone s dum humanistw. Natomiast brak w tych wypowiedziach wiadomoci zaoeniowego, normatywnego charakteru tych zasad. Traktowane s jako oczywistoci. Jak gdyby w czowieczestwo wpisana bya zasada antropocentryzmu lub znana nam posta organizmu ludzkiego. Co mamy na myli w tym drugim wypadku? Ot do, e nawet czysto teoretyczn moliwoci jest wytworzenie, dziki inynierii genetycznej, nowego gatunku czowieka (dynamika przemian zdaje si sugerowa nieuchronno tego procesu). Zreszt, jak wie o tym kady student filozofii, ju staroytni przewiczyli pytanie, o to czy czowieczestwo ley w anatomii czowieka. Wytykajc te ograniczenia ergonomii, krytykujc jej pretensje, tropic uzurpacje jej teoretykw i metodologw zarazem najdalszy jestem od zanegowania znaczenia samej ergonomii dla wzornictwa. Dziedziny zainteresowania ergonomii i wzornictwa le tak blisko siebie, i za powane uzna trzeba pytanie czy wzornictwo nie jest tylko projektowaniem ergonomicznym. (To jeszcze jedno z tych pyta, ktre stawiaj pod znakiem zapytania tosamo wzornictwa, a wzornictwa przemysowego w szczeglnoci.) Zarwno wzornictwo, jak i ergonomia zajmuj si przecie relacj czowiek-przedmiot, a o przedmiocie myl ze wzgldu na jego zwizek z czowiekiem. Rnica wydaje si lee dopiero w tym, e ergonomia ujmuje zachodzce tu relacje na poziomie realnych stosunkw i oddziaywa: geometrycznych, fizycznych, chemicznych, biologicznych, psychicznych, a nawet spoecznych (i dlatego jest tylko zbiorem pewnych fragmentw antropometrii, biomechaniki czy fizjologii). Natomiast wzornictwo samo w sobie ujmuje zachodzce tu relacje na poziomie kulturowym (jak kto woli: duchowym, humanistycznym). Oczywicie kada relacja kulturowa moliwa jest tylko na podou pewnych realnych oddziaywa (a
8

zreszt relacja prawdziwie ludzka, antropiczna w cisym tego sowa znaczeniu, nie jest jak szczegln relacj czowieka do przedmiotu, lecz jest stosunkiem, jaki czowiek ma do relacji, w ktr sam wchodzi z przedmiotem). Znaczyoby to, e wzornictwo opiera si na ergonomii (czyli, co za tym idzie, na ergonomicznych gaziach antropometrii, biomechaniki, fizjologii, medycyny czy psychologii), tam ma podoe, jakkolwiek nie da si do niej zredukowa, i przekracza jej poziom. Znajomo ergonomii, przynajmniej pozwalajca na porozumienie si z ergonomist i zrozumienie jego ustale, naley do rzemiosa projektanta. Zdefiniowa wzornictwo jako projektowanie ergonomiczne to podporzdkowa go wzorcom waciwym dla projektowania inynierskiego (projektowanie inynierskie ujmuje to, co projektowane w kategoriach naturalnych, to znaczy w kategoriach nauk przyrodniczych). Tymczasem wzornictwo musi zosta okrelony jako sztuka projektowania dlatego, e nie jest profesjonalnym, eksperckim, fachowym zastosowaniem wiedzy naukowej (ergonomi) dla realizacji z gry przyjtych celw, sensw, wartoci, znacze i przeznacze, funkcji. Samo wzornictwo wkracza w spr o wartoci, polega na odkryciu lub wyborze wartoci. W tej materii wzornictwo nie znajdzie adnych naukowych racji, argumentw czy uzasadnie, ju to dlatego, e wybr celw, przeznacze, funkcji, sensw wartoci w ogle nie ley w kompetencji nauki.