Errata do ksiki Alberta Houraniego Historia Arabw

JEST J h h ar-Rahman Ibn CaJduo Al-Mukaddima Ibn Chaldun Al-Tarif hi Inb Chaldurt at-Tandi a$-sab'al-tt\va[ al-Gahilijjiil horamu ywno d h b ar-Rahman Ibn eakiun Al-Muqaddima Ibn Haldun At-Ta'rif bi-Ibn Haldun al-Tangi as- sab' at-tiwiil al-gahilijjal haramu ywnoci Al-Hatib al-Bagdad! le Tahar! (905-945) Deily wiele niemuzulmanami (973-10S5) (zm. 956) (973-ok. 1048) li-l-Hind Kar ach i gminy isna'aszarijja R 51-falsafa al-u;l Sadydzi (1511-1649) Azji rodkowej Tellski Marrakesz Atlas Saharyjski Atlasu Wysokiego Marrakesz ad-Dina 18 4 13 9 4 3 10 22 16 2 4 17 POWINNO BYC STRONA WERS WERS O D GRY O D DO LU 16 18 18 35 35 39 39 39 33 33 7 5 5 6 6 11 11 U 15 15 15 15 15

Z 2
2

A
4 1 15 2 17 13 4

26 26
35 46 47 49 51 5t 53 58 58 62 65 65 65 69 71 72 86 94 9-1 96 101 102 108 108

A l-Halib al-Iiagdudi
nie Tahnrt (905-1004) delty wiciu . nie muzumanami | (973-1057) (zm. 928) j(973-ok. 1050) jli-l-Hind | Karaci [gmniny isna nszarijjn Fi Sl-falsafa al-ua Sadyci (1511-1628) Azji wewntrznej telluryjski Marakesz Atlas saharyjski Wysokiego Atlasu Marakesz ad-Dina Rihla Harb wa-al-fichl;iq al-Ghazali azanu mawlawijji Kajrawani

4
8 7

8
8 10 19 7 8 11 17

117 131 135 135 135 144 150 154 161 166

Muhaminad Ibn Abd Allah Ibn Battuta Muhammnd Ibn 'Abd Alliih Ibn Battuta

Rihla
Harb wa-Sl-ahlag al-Giizal! azun manlawijji Al-Kajrawani 19 3 5

4 A
1 1

AJ-Munqiz Fasl-maqal husajrytuw Wiach ii Dabal Aqhdar 'Abd ar-Rahmana al- Gabarli Inalcik su'udyjskiego d-diJcriyyat Zajtun Kairski AJ-Baas Hasajn rodkowym Sakir al-Azmem Muammad Ali Ibn al-Husayn ad-dahab ZIJANIDZI ALGECIRHS av-Raszid Sadyci Su'udyci gezira al-Baladuri (hulba) Ahmad Bey Sadyci Alina

Ai-Munqid Fasl al-maqal nusajrylw Wooszczyzny Al-Dabal Al-Achdar 'Abd ar-Rahman al- Oabarli Inalcik saudyjskiego &d-dikrayat Az-Zajtan kairski Baas Hasan Bliskim kir Al-Azmem Muhnmmad Ali Ibn al-Husayn ad-dahab ZAJJANIDZI ALGECIRAS ar-Raszid Sadydzi Su'udydzi Gezira al-Baladuri (hutba) Ahmad Bej Sadydzi Aleksandra 4 6 19 12 13 6 l

5 4 4 15 2

174 180 191 224 245 257 274 318 342 387 387 400 412 415 426

2
1 J 7 19

4 15 19 19

437 456 456 456 460 462 480

3 13 13 16 5 9

481 482 487 488 524 528 534 537

Albert Hourani
HISTORIA ARABW

Przekad: Janusz Danecki

Wydawnictwo MARABUT Gdask 1995

Tytu oryginau: A HISTORY OF THE ARAB PEOPLES

Copyright (c) by Albert Hourani, 1991 Maps copyright by John Flower, 1991 Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo Marabut, Gdask 1995 Wydanie pierwsze w jzyku polskim Redakcja: Daria Majewska Korekta: Aleksandra Bednarska-Apa, Katarzyna Budna, Magorzata Makowska, Aneta Zalesika Indeks: Janusz Danecki Opracowanie graficzne: Tomasz Bogusawski

ISBN 83-85893-21-0

Wydawnictwo MARABUT ul,. Franciszka Hynka 71, 80-465 Gdask - Zaspa, tel (0-58) 56-54-75 Skad: Maria Chojnicka Druk: Zakady Graficzne im. KEN, ul. Jagielloska 1, 85-950 Bydgoszcz

Moim wsppracownikom i studentom z StAntony's College w Oxfordzie

Przedmowa
Przedmiotem tej ksiki jest historia tych czci wiata muzumaskiego, gdzie od chwili powstania islamu po dzi dzie mwi si po arabsku. Niekiedy jednak musiaem wykracza poza te ramy, na przykad kiedy rozwaam wczesne dzieje kalifatu, imperium osmaskie oraz ekspansj handlu europejskiego i europejskiej wadzy imperialnej- Mona by wysun argument, e zakres przedmiotu jest nazbyt szeroki albo te zbyt wski, e historia Maghrebu rni si od historii Bliskiego Wschodu, albo e dzieje krajw, w ktrych arabski jest gwnym jzykiem, nie mog by przedstawiane w izolacji od innych krajw muzumaskich. Jednake gdzie trzeba wytyczy granic, i ja j tam postanowiem wyznaczy; czciowo wynikao to z niedostatkw mojej wasnej wiedzy. Chciabym, aby niniejsza ksika wykazaa, e dla tych wszystkich odrbnych regionw istnieje wystarczajca jedno dowiadczenia historycznego, pozwalajca rozwaa je i opisywa jako jedn cao. Ksika jest przeznaczona dla zainteresowanych, ktrzy podejmuj studia nad tymi zagadnieniami oraz dla osb, ktre chciayby si czego na ich temat dowiedzie. Dla specjalistw bdzie oczywiste, e w pracy o tak szerokim zasigu tematycznym wiele z tego, o czym mwi, jest wynikiem bada innych. Zasadnicze fakty staraem si podawa i interpretowa w wietle tego, co napisali moi poprzednicy. Dziea, ktrym co zawdziczam, wymieniem w bibliografii. Pisanie ksiki obejmujcej tak dugi okres wymagao podjcia decyzji dotyczcych nazw. Okrelajc poszczeglne rejony geograficzne posugiwaem si nazwami wspczesnych krajw, nawet jeli w przeszoci nie byy one uywane. Prostszym zabiegiem wydawao si uywanie tych samych nazw w caej ksice, a nie ich zmienianie w zalenoci od okresu historycznego. A wic Algieria" odnosi si do pewnego regionu w Afryce Pnocnej, mimo e nazwa ta

Przedmowa

pojawia si dopiero wspczenie. Na og posugiwaem si okreleniami znanymi tym, ktrzy czytaj po angielsku. Wyraz Maghreb" jest zapewne na tyle powszechny, e mona si nim posugiwa zamiast okrelenia pnocno-zachodnia Afryka". Natomiast termin Maszrik" nie jest zbyt popularny, korzystaem wic zamiast niego z nazwy Bliski Wschd" 1 . Muzumaskie tereny na Pwyspie Iberyjskim nazywam Andaluzj (Al-Andalus), bo atwiej jest uywa jednego wyrazu zamiast caej frazy. Kiedy za posuguj si nazw, ktra dzisiaj odnosi si do suwerennego pastwa, i stosuj j do okresu, zanim to pastwo powstao, chodzi mi o pewien oglnie zdefiniowany region. Jedynie wtedy, gdy pisz o czasach najnowszych, okrelam ni terytorium zawarte w granicach danego pastwa. Na przykad w caej niemal ksice termin Syria" oznacza pewien region o wsplnym dowiadczeniu historycznym, natomiast do pastwa syryjskiego odnosi si od momentu jego powstania po pierwszej wojnie wiatowej. Nie musz podkrela, e takie stosowanie nazw nie implikuje adnych ocen politycznych dotyczcych tego, ktre pastwa winny istnie i jak winny przebiega ich granice. Gwne nazwy geograficzne, jakimi si posuguj, znajduj si na mapie 1.

Angielski termin Middle East znaczy dosownie rodkowy Wschd; w jzyku polskim przyjo si uywa jako jego odpowiednika terminu Bliski Wschd. Z kolei angielskie Near East dosownie Bliski Wschd - raczej odpowiada polskiemu terminowi rodkowy .Wschd i oznacza obszar wikszy od Bliskiego Wschodu, bo obejmujcy rwnie Iran, Afganistan.

Podzikowania
Chciabym podzikowa Patrickowi Seale'owi, ktiy zachca mnie do napisania tej ksiki i do jej opublikowania, oraz tym przyjacioom, ktrzy powicili wiele godzin na jej czytanie, korygujc bdy i sugerujc sposb ich poprawienia: Patrycji Crone, Paulowi Dreschowi, Leili Fawaz, Cornellowi Fleischerowi, nieyjcemu ju Martinowi Hindsowi, Charlesowi Issawiemu, Tarifowi Khalidiemu, Philipowi Khouiy'emu, Irze Lapidusowi, Wilferdowi Madelungowi, Basimowi Musallamowi, Robinowi Ostle, Rogerowi Owenowi, Michaelowi Rogersowi i Mary Wilson. Spord nich szczeglnie wiele zawdziczam Paulowi Dreschowi, ktry nadzwyczaj wnikliwie, a take z wielk wiedz ledzi mj sposb mylenia. Inni przyjaciele i koledzy dostarczali mi potrzebnych informacji, a wrd nich: Julian Baldick, Karl Barbir, Tourkhan Gandjei, Israel Gershoni i Venetia Porter. Jestem bardzo wdziczny Elizabeth Bullock, ktra niezwykle umiejtnie i z wielkim oddaniem przepisywaa na maszynie kolejne wersje ksiki, a take moim redaktorom w wydawnictwie Faber and Faber - Willowi Sulkinowi i Johnowi Bodleyowi, Johnowi Flowerowi, ktiy wyrysowa mapy, Brendzie Thompson, ktra z wyczuciem i inteligentnie redagowaa trudny rkopis, Bryanowi Abrahamowi, ktry z wielk skrupulatnoci czyta korekty, oraz Hilary Bird, ktra przygotowaa indeks. Niektre teksty z arabskiego przetumaczyem sam, niektrych dokonali inni tumacze, a jeszcze inne zapoyczyem z ju istniejcych tumacze. Dzikuj nastpujcym wydawcom za zgod na pozwolenie przedrukowania fragmentw lub wyjtkw z nastpujcych ksiek:

10

Podzikowania

Cambridge University Press za przekady z: A. J. Arberry, Arabie Poetry, 19652 oraz Poems of al-Mutanabbi, 19673 oraz z John A. Williams, Al-Tabari: the Earfy Abbasid Empire, t. I, 19884. Columbia University Press za fragmenty poematu Badra Szakira as-Sajjaba, w przekadzie Christophera Middletona i Leny Jayyusi w: Salma Khadra Jayyusi (wyd.), Modern Arabie Poetry, Columbia University Press, Nowy Jork 1987. Edinburgh University Press za fragment z George'a Makdisiego The Rise of Colleges, 1981. Quartet Books za fragment z Alify Rifa'at Distant View of a Minaret, w przekadzie Denysa Johnstona-Daviesa 1983. State University of New York Press za fragment z The History ofal-Tabari E. Yar-Shater, t. 27, The Abbasid Revolution w przekadzie J. A. Williamsa, State University of New York 19854. Unwin Hyman Limited za cytaty z: A. J. Arberry, The Koran Interpreted, George Allen and Unwin Limited, 19555. Wayne State University Press za przekad z J. Lassnera The Topography of Baghdad in the Earfy Middle Ages, 1970.

W polskim wydaniu wykorzystano tumaczenia z: Siedem kasyd staroarabskich. Mu'allaki, PIW, Warszawa 1981, nowa wersja: Antologia poezji arabskiej, Ossolineum, w druku. 3 Wykorzystano tumaczenia zawarte w: Klasyczna poezja arabska. Poezja epoki Abbasydw, LSW, 1987, nowa wersja: Antologia poezji arabskiej, Ossolineum, w druku. 4 Prze!, z arabskiego J. Danecki. 5 Prze!. J. Bielawski, PIW, Warszawa 1987.

Od tumacza
W tumaczeniu polskim cytowano istniejce przekady dzie arabskich; jeli takich nie byo, wwczas tumaczyem cytowane fragmenty z oryginau arabskiego. W kilku tylko wypadkach nie udao mi si dotrze do tekstw arabskich, i wwczas - horribile dictul - poprzestawaem na przekadzie z angielskiego.

Nota o transkrypcji
W pracy posuono si uproszczon transkrypcj polsk dla jzyka arabskiego opracowan przez Bogusawa R. Zagrskiego, stosowan m.in. w polskich encyklopediach PWN i wydawnictwach arabistycznych. W tej transkiypcji nie uywa si znakw diakrytycznych. Specyficznym znakiem jest apostrof (') oznaczajcy dwie arabskie spgoski: ajn i hamz, ktre notuje si jedynie w pozycji midzysamogoskowej, natomiast w innych pozycjach pomija si je. W wymowie naley wyranie oddziela od siebie samogoski. W transkrypcji tej nie s zaznaczane spgoski midzyzbowe i emfatyczne, w rezultacie polska litera s" oznacza zarwno odpowiadajce polskiemu arabskie s, a take emfatyczne arabskie s, oraz / (odpowiadajce angielskiemu bezdwicznemu th). Z kolei z" oznacza arabskie z i d (odpowiadajce dwicznemu angielskiemu th) i emfatycznemu midzyzbowemu d. Spgoska d odpowiada arabskiemu zwykemu i emfatycznemu d (d). Za pomoc znaku h" oddaje si dwie spgoski arabskie: krtaniow h i gardow h. Dwugoska gh" oddaje arabskie jzyczkowe g przypominajce paryskie r. Te znaczne uproszczenia powoduj, e nie zawsze atwo jest odtworzy arabsk form danego transkrybowanego wyrazu. Dlatego te w Indeksie na kocu ksiki podano wszystkie arabskie terminy w transkrypcji naukowej. Janusz Danecki

Informacja o datach
Od najwczeniejszych lat islamu muzumanie datowali wydarzenia od wyjazdu Mahometa z Mekki do Medyny w 622 roku. Po arabsku ta emigracja nosi nazw hidry. Dlatego w jzykach europejskich zwykle stosuje si oznaczenie A. H. (anno Higrae). Rok wedug kalendarza muzumaskiego nie jest tak samo dugi, jak rok w kalendarzu chrzecijaskim, ktry mierzony jest penym obrotem Ziemi dookoa Soca, wynoszcym okoo 365 dni. Rok muzumaski skada si z dwunastu miesicy, z ktrych kady rwna si penemu obrotowi Ksiyca wok Ziemi. Tak mierzony rok jest okoo jedenastu dni krtszy ni rok soneczny. Informacje na temat przeliczania dat muzumaskich na chrzecijaskie i na odwrt znale mona w ksice G. S. P. Freemana-Grenville'a, The Muslim and Christian Calendars (Londyn 1977). Na og podawane s daty ery chrzecijaskiej z wyjtkiem tych wypadkw, kiedy kontekst wymaga korzystania z kalendarza muzumaskiego. Jeli chodzi o wadcw, uwzgldnia si czas ich wstpienia na tron i daty ich mierci (lub pozbawienia tronu). W wypadku innych osb podaje si terminy urodzin i zgonu. Jeeli data urodzin nie jest znana, zaznacza si czas mierci, np. (zm. 1456). Jeeli dana osoba jeszcze yje, podaje si wycznie dat urodzin np. (ur. 1905). Jeeli data jest znana tylko w przyblieniu, uywa si skrtu ok., np. (ok. 1307-1358).

Wstp
W roku 1382 arabsko-muzumaski uczony, ktiy suy u wadcy Tunisu, poprosi o zgod, by odby pielgrzymk do Mekki. Uzyskawszy pozwolenie, wsiad na okrt udajcy si do Aleksandrii w Egipcie. Mia at pidziesit i jak si okazao - opuszcza na zawsze kraje Maghrebu, w ktrych on i jego przodkowie odgrywali niezwykle wane, cho bardzo rne, role. Abd ar-Rahman Ibn Chaldun (1332-1406) wywodzi si z rodziny, ktra przybya z Arabii Poudniowej do Hiszpanii po jej zdobyciu przez Arabw i osiedlia si w Sewilli. Kiedy chrzecijaskie krlestwa pnocnej Hiszpanii rozszerzay swoje tereny na poudnie, rodzina Ibn Chalduna przeniosa si do Tbnisu. Czynio tak wiele kulturalnych rodzin zwizanych z tradycjami suby pastwowej. W Maghrebie (czyli na zachodnich rubieach wiata islamu) tworzyy patrycjat, ktrego usugi byy wykorzystywane przez lokalnych wadcw. Pradziadek Ibn Chalduna uczestniczy w polityce dworskiej Tunisu, utraci aski dworu i zosta zabity. Rwnie dziadek Ibn Chalduna by urzdnikiem, natomiast jego ojciec porzuci polityk i sub pastwow, by zaj si nauk. On sam otrzyma starann edukacj w wczesnym stylu: ksztaci si u ojca i u nauczajcych w meczetach i szkoach Tbnisu lub u uczonych przybywajcych do tego miasta. Kontynuowa studia, gdy jako mody mczyzna mieszka w innych miastach, albowiem tradycja, jak odziedziczy wymagaa, by mczyzna poszukiwa wiedzy u wszystkich, ktrzy mogli j przekaza. W swojej autobiografii wymienia nazwiska tych, ktrych wykadw sucha, a take wspomina lekcje, ktrych udzielali: Koranu, uwaanego przez muzumanw za Sowo Boe i objawionego po arabsku prorokowi Mahometowi; hadisw, czyli tradycji o tym, co Prorok powiedzia i co czyni; jurysprudencji - nauki prawa i moralnoci spoecznej opartej formalnie na Koranie i hadisach; jzyka arabskiego bez ktrego

14

nauki religijne byy niezrozumiae; a take nauk cisych, matematyki, logiki i filozofii. Podaje szczegy dotyczce charakteru i ycia swoich nauczycieli, mwi, e w wikszoci, podobnie jak jego rodzice, zmarli z powodu czarnej mierci, wielkiej plagi, ktra obja wiat w poowie XIV wieku. Ju w modoci Ibn Chaldun dziki doskonaej znajomoci jzyka i jurysprudencji zosta przyjty na sub u wadcy TUnisu; najpierw pracowa jako sekretarz, a potem zajmowa bardziej odpowiedzialne, a co za tym idzie, mniej bezpieczne stanowiska. Nastpio dwadziecia lat zmiennych losw. Nasz bohater opuci Thnis i wstpi na sub u innych wadcw Maghrebu. Uda si do Grenady, stolicy ostatniego krlestwa w muzumaskiej Hiszpanii. Pozyska tam zaufanie i wysano go do chrzecijaskiego wadcy Sewilli, miasta swoich przodkw. Pady na niego jakie podejrzenia, szybko wic wyjecha do Algierii. Tb znw zaj stanowisko rzdowe, powicajc ranki na sprawy pastwowe, a po poudniu nauczajc w meczecie. Odegra pewn rol w nakonieniu arabskich lub berberskich wodzw ze stepw i gr do zawarcia politycznego przymierza z wadcami, ktrym suy. Wpyw, jaki na nich mia, okaza si przydatny, kiedy - co wci si powtarzao w jego yciu - straci zaufanie swojego wadcy. Kiedy spdzi cztery lata (1375-1379) w zamku na algierskiej prowincji pod opiek arabskiego wodza. Byy to lata, kiedy wolny od spraw tego wiata mg si powici pisaniu dziejw dynastii Maghrebu przedstawionych na szerokim tle historycznym. Pierwsza cz tej historii zatytuowana Al-Mukaddima {Prolegomena) po dzi dzie cieszy si zainteresowaniem. Ibn Chaldun stara si wyjani przyczyny powstawania i upadku dynastii w taki sposb, by mogy stanowi wzorzec do oceny wiarogodnoci narracji historycznej. Najprostsz i najwczeniejsz form spoeczestwa ludzkiego reprezentowali jego zdaniem mieszkacy stepw i gr, uprawiajcy ziemi lub zajmujcy si hodowl zwierzt, podporzdkowani przywdcom, ktrzy nie dysponowali adn zorganizowan form przymusu. Tkcy ludzie mieli w sobie pewn naturaln dobro i energi, sami jednak nie potrafili stworzy stabilnych rzdw, miast czy wysokiej kultury. Aby to byo moliwe, musia istnie czowiek posiadajcy wyczn wadz, taki bowiem mg t wadz utrzyma, jeli tylko zdoa stworzy i zdominowa grup zwolennikw dysponujcych asabijj, to znaczy zespoow dnoci do zdobywania i utrzymywania wadzy. Najlepiej, by taka grupa wywodzia si spord energicznych mczyzn pochodzcych ze stepw lub gr. czya j prawdziwa albo fikcyjna wiadomo wsplnego pochodzenia, a take zwizki zalenoci umocnione dziki podporzdkowaniu si wsplnej religii. Wadca dysponujcy siln i spjn grup zwolennikw mg zaoy dynasti; jeli jej panowanie byo stabilne, powstaway ludne miasta, a w nich wyspecjalizowane rzemioso, luksusowy styl ycia i wysoka kultura. Kada dynastia nosia w sobie jednak zalki wasnego upadku: moga j osabi tyrania, ekstrawagancja i utrata moli-

Wstp

15

woci sprawowania rzdw. Istniao zagroenie, e efektywna wadza przejdzie od panujcego w rce czonkw jego wasnej grupy, a w kocu zdobdzie j inna dynastia powstaa w podobny sposb. Kiedy do tego doszo, nie tylko sam wadca, ale cay nard, na ktrym opieray si jego rzdy mogli znikn wraz ze stylem ycia, jaki stworzyli. Przy innej okazji Ibn Chaldun powiada; Kiedy za zmieni si w caoci warunki, to jakby zmienio si cae dzieo stworzenia i przeksztaci si cay wiat"1. Po Grekach i Persach, ktrzy stworzyli w swoim czasie potne pastwa tego wiata"2, przyszli Arabowie, ktrych sia i spjno stworzya dynasti wadajc od Arabii po Hiszpani. Ich z kolei zastpili Berberzy w Hiszpanii i Maghrebie, a dalej na zachd - Ihrcy. Zmienne losy wadcw dotykay rwnie ich sug. Kiedy Ibn Chaldun udawa si do Aleksandrii, rozpoczyna now karier. Tym razem nie udawa si w pielgrzymk, cho pniej j odby. Pody natomiast do Kairu, ktry okaza si dla niego miastem zupenie innym ni te, ktre dotychczas zna: bya to wiatowa metropolia, ogrd wszechwiata, miejsce spotykania si narodw, mrowisko ludzkie, wyniose miejsce islamu, siedziba wadzy"3. Kair by stolic sutanatu mameluckiego, najwikszego podwczas pastwa obejmujcego swoim zasigiem zarwno Syri jak i Egipt. Przedstawiony wadcy, Ibn Chaldun pozyska jego aski i otrzyma pierwsz pac, a potem stanowisko nauczyciela pocztkowo w jednej, a potem w drugiej szkole krlewskiej. Posa po swoj rodzin w Ibnisie, wszyscy jej czonkowie jednak zginli podczas podry morskiej. Ibn Chaldun mieszka w Kairze a do mierci. Wiele czasu spdza na czytaniu i pisaniu, ale tak jak w poprzednich latach jego losy byy znw przeplataniem si aski i nieaski wadcw, za co win zrzuca na swoich wrogw co zapewne wynikao z cech jego charakteru. Kilkakrotnie wadca mianowa go sdzi w jednym z gwnych sdw, jednak za kadym razem Jbn Chaldun traci swoje stanowisko lub je porzuca. Wraz z sutanem uda si do Syrii, odwiedza wite miejsca w Jerozolimie i Hebronie. Po raz drugi uda si tam w czasie oblenia Damaszku przez Timura (Tamerlana), jednego z wielkich azjatyckich zdobywcw, ktry stworzy imperium rozcigajce si od pnocnych Indii po Syri i Anatoli. Ibn Chaldun rozmawia z Timurem; widzia w nim przykad tej umiejtnoci dowodzenia, bezpiecznie wspartej na potdze armii i ludu, ktra moga zapewni powstanie nowej dynastii. Nie udao mu si uratowa
'Abd ar-Rahman Ibn Caldun, A-Mukaddima, Bejrut 1979, s. 53, oraz: Kair brw. (Dar asz-Szab), s. 31, prze. J. Danecki. Przekad angielski: F. Rosenthal, The Muaddimah, Londyn 1958, t. I, s. 65. 2 Tame, s. 287-288 [Kair, s. 146]; przekad angielski: t. I, s. 330. 3 Ibn Chaldun, At-Tarif bi-lbn Chaldun, opra. M. T, at-Tandi, Kair 1951, s. 246, przekad francuski: A. Cheddadi, Ibn Khaldun: le Yoyage d'Occident et d'Orient, Pary 1980, s. 148.
1

16

Wstp

Damaszku przed grabie, ale zapewni sobie bezpieczny powrt do Egiptu. Po drodze jednak zosta zatrzymany i ograbiony wrd palestyskich wzgrz. ycie Ibn Chalduna, tak jak on je sam opisuje, przedstawia w jakiej mierze rodowisko, do ktrego sam nalea. By to wiat wci przypominajcy o kruchoci ludzkich dziaa. Jego wasna kariera pokazywaa, jak nietrwae byy alianse interesw zawierane przez dynastie w celu utrzymania wadzy. Spotkanie z Timurem pod Damaszkiem ujawnio, w jaki sposb pojawienie si nowych rzdw wpywao na ycie miast i ludzi. Poza miastem rwnie nie moa byo si czu bezpiecznie: wysannik panujcego mg zosta tu ograbiony, dworzanin, ktry utraci aski, mg szuka schronienia poza granicami miasta. mier rodzicw z powodu dumy i mier dzieci w katastrofie morskiej bya lekcj ludzkiej bezsilnoci w rkach losu. Byo jednak co stabilnego, a w kadym razie wydawao si, e co jest stabilne. By to wiat, w ktrym rodzina z Poudniowej Arabii moga si przenie do Hiszpanii i po szeciu wiekach powrci w okolice miejsca swego pochodzenia i wci czu, e jest w bliskim sobie otoczeniu. wiat ten wykracza poza podziay w czasie i przestrzeni. Jzyk arabski otwiera bramy urzdw i dawa wpywy w caym tym wiecie. Wiedza przekazywana przez wieki dziki uznanemu acuchowi nauczycieli utrzymywaa moraln wsplnot mimo zmiany rzdzcych. Miejsca pielgrzymowania: Mekka i Jerozolima byy niezmiennymi biegunami wiata wszystkich ludzi, nawet jeli wadza przenosia si z miasta do miasta. Wiara w Boga, ktry stworzy i utrzymywa ten wiat, sprawiaa, e ciosy losu miay jaki sens.

Cz I

Tworzenie wiata
(VII-X wiek)

Na pocztku VII wieku na rubieach wielkich imperiw Bizantyjczykw i Sasanidw, ktre zdominoway zachodni poow wiata, pojawi si nowy ruch religijny. W Mekce, miecie w zachodniej Arabii, Mahomet wzywa mczyzn i kobiety do moralnej odnowy i poddania si woli Boga, ktra, jak uwaali zwolennicy Proroka, zostaa wyraona w boskim posannictwie, jemu objawionym i ucielenionym W ksidze zwanej Koranem. W imi tej nowej religii islamu, armie wywodzce si spord mieszkacw Arabii podbiy otaczajce kraje i zaoyy imperium - kalifat, obejmujcy znaczn cz terytorium bizantyjskiego i cay obszar imperium sasanidzkiego, rozcigajcy si od Azji rodkowej po Hiszpani. Za kalifw umajjadzkich centrum wadzy przenioso si z Arabii do Damaszku w Syrii, a potem, za Abbasydw, do Bagdadu w Iraku. W X wieku ten kalifat ju si rozpada i pojawiy si rywalizujce z nim kalifaty w Egipcie i w Hiszpanii. Jednake w ich ramach zrodzia si jedno spoeczna, a kulturowa zdoaa si utrzyma. Ludno w znacznej czci staa si muzumaska (co znaczy, e przyja religi islamu), chocia spoecznoci chrzecijaskie i ydowskie rwnie przetrway. Jzyk arabski upowszechni si i sta si rodkiem przekazu w kulturze, ktra zawara w sobie elementy tradycji ludw wchonitych do wiata islamu. Th kultura znalaza wyraz w literaturze, systemie prawa, teologii i w postawach duchowych. W ramach rnych ro-

18

1\vorzenie wiata

dowisk spoecznoci muzumaskie tworzyy specyficzne instytucje spoeczne. Zwizki, jakie si uksztatoway midzy krajami w basenie Morza rdziemnego i Oceanu Indyjskiego, doprowadziy do powstania jednolitego systemu handlowego, przynoszc zmiany w rolnictwie i w rzemiole, tworzc podstawy wzrostu wielkich miast, w ktrych cywilizacja miejska znajdowaa wyraz w budownictwie utrzymanym w specyficznej stylistyce muzumaskiej.

Rozdzia 1

Nowa potga w starym wiecie

wiat, w ktrym pojawili si Arabowie wiat Ibn Chalduna wikszoci jego mieszkacw musia si wydawa niezmienny, on jednak wiedzia, e ten wiat nastpi po wczeniejszym. Siedemset lat przed Ibn Chaldunem kraje, ktre zna, wyglday inaczej, znajdoway si bowiem pod panowaniem w swoim czasie najwikszych potg na wiecie". Przez wiele wiekw kraje basenu Morza rdziemnego stanowiy cz imperium rzymskiego. W prowincjach zamieszkanych przez ludno osiad produkowano zboe, owoce, wino i oliw. Pokj panujcy na szlakach morskich umoliwia rozwj handlu. W wielkich miastach bogat klas o zrnicowanym pochodzeniu czya wsplna grecko-aciska kultura cesarstwa. Od IV wieku ery chrzecijaskiej centrum wadzy imperialnej przesuno si ku wschodowi. Konstantynopol przej funkcje Rzymu jako stolicy; teraz instytucja cesarza stanowia orodek wadzy i bya symbolem wsplnoty. Pniej pojawio si co, co nazwano poziomymi podziaami", a co miao przetrwa w zmienionej formie do dzi. W Niemczech, Anglii, Francji, Hiszpanii i w pnocnych Woszech panowali barbarzyscy krlowie, cho poczucie przynalenoci do cesarstwa rzymskiego trwao nadal. Poudniowe Wochy, Sycylia, wybrzee Afryki Pnocnej, Egipt, Syria, Anatolia i Grecja znajdoway si pod bezporednim panowaniem Konstantynopola. W tym zmniejszonym ksztacie imperium byo bardziej greckie ni rzymskie. (W pniejszym okresie nazywano je powszechnie bizantyjskim, a nie rzymskim, odwoujc si do dawniejszej nazwy Konstantynopola: Bizancjum.) Cesarz wada za porednictwem mwicych po grecku

20

1\vorzenie wiata

urzdnikw; wielkie miasta wschodniego wybrzea Morza rdziemnego: syryjska Antiochia i egipska Aleksandria byy orodkami kultury greckiej i wysyay czonkw lokalnych elit na sub cesarsk. Dokonaa si te inna, znacznie gbsza zmiana. Imperium schrystianizowao si nie tylko w wyniku formalnego dekretu, ale w wyniku nawracania si ludzi w rnych grupach spoecznych. Wikszo ludnoci stanowili chrzecijanie, chocia w szkole ateskiej a do VI wieku nauczali pogascy" filozofowie, gminy ydowskie istniay w miastach, a wspomnienia o pogaskich bogach wci straszyy w wityniach przemienionych w kocioy. Chrzecijastwo sprawiao, e inaczej rozumiano lojalno wobec cesarza oraz jedno lokalnych kultur, nad ktrymi sprawowa wadz. Chrzecijaskie wyobraenia i idee wyraano literackimi jzykami rnych regionw imperium, jak rwnie jzykiem greckim, uywanym w miastach. We wschodniej Anatolii panowa ormiaski, syryjski w Syrii, koptyjski w Egipcie. Groby witych oraz inne orodki pielgrzymowania suyy utrzymaniu w chrzecijaskiej formie odwiecznych wierze i praktyk danego regionu. Instytucje samorzdowe miast greckich znikny wraz z ekspansj imperialnej biurokracji, niemniej biskupi stanowili miejscowe przywdztwo. Kiedy cesarz opuszcza Rzym, bislaip miasta, a wic papie, sprawowa wadz, jakiej nie posiadali patriarchowie i biskupi w miastach wschodniego cesarstwa, byli bowiem cile powizani z wadzami cesarskimi, cho mogli wyraa lokalne pogldy i broni lokalnych interesw. Pustelnik lub wity czynicy cuda, ktry mieszka na skraju miasta lub u granic ziem uprawnych w Anatolii czy Syrii, mg peni rol arbitra w sporach albo by rzecznikiem rodzimej ludnoci. Z kolei mnich z pustyni egipskiej tworzy wzorzec dla spoeczestwa inny od wieckiego stylu ycia w miastach. Poza oficjalnym Kocioem prawosawnym rodziy si inne Kocioy, odmienne pod wzgldem doktryny i praktyki, wyraajce opozyq wobec wadzy centralnej i inny typ lojalnoci wszystkich tych, ktrzy posugiwali si jzykiem innym ni grecki. Gwne rnice doktrynalne dotyczyy natury Chrystusa. Sobr powszechny w Chalcedonie w 451 roku ustali, e druga Osoba Trjcy ma dwie natury: bosk i ludzk. T&ka formua zostaa zaakceptowana przez wikszo Kocioa zarwno na wschodzie, jak i na zachodzie, a take zyskaa sobie poparcie wadz imperialnych. Dopiero pniej dochodzio do podziaw - gwnie w wyniku sporw dotyczcych sprawowania wadzy - midzy Kocioem na terenach bizantyjskich, a wic wschodnim Kocioem prawosawnym (z patriarchami stojcymi na czele klasy duchownych) oraz ksimi zachodnioeuropejskimi, podlegymi najwyszemu autorytetowi rzymskiego papiea. Istniay jednak pewne spoecznoci przyjmujce, e Chrystus mia tylko jedn natur, na ktr skaday si dwie inne. T doktryn, okrelan mianem monofizyckiej,

Nowa potga w starym wiecie

21

uznawa Koci ormiaski w Anatolii, wikszo chrzecijan egipskich (zwanych koptami" od staroytnej nazwy Egiptu) i wielu miejscowych chrzecijan syryjskich posugujcych si jzykiem syryjskim (zwano ich syryjskimi ortodoksami lub jakobitami": ta nazwa wywodzi si od imienia ich najwybitniejszego teologa). Inni z kolei uznawali istnienie wyranej rnicy midzy obiema naturami, dziki czemu moliwe byo zachowanie peni ludzkiej natury Jezusa. Uwaali, e Sowo Boe mieszkao w Jezusie-czowieku od chwili poczcia. Bya to doktryna grupy zwanej powszechnie nestorianami, okrelanymi tak od imienia myliciela, ktrego utosamiano z t doktryn. Koci nestoriaski najwiksz popularnoci cieszy si wrd chrzecijan Iraku, a wic poza wschodnimi granicami imperium bizantyjskiego. W VII wieku w wyniku kompromisu midzy stanowiskiem ortodoksw i monofizytw pojawia si jeszcze jedna grupa: monoteleci, ktrzy uwaali, e Chrystus mia dwie natury, ale jedn wol. Na wschd od cesarstwa bizantyjskiego, za rzek Eufrat, znajdowao si jeszcze jedno wielkie imperium: sasanidzkie, ktrego panowanie rozcigao si od terenw dzisiejszego Iraku i Iranu a po Azj rodkow. Kraj ten, obecnie nazywany Iranem lub Persj, obejmowa wiele regionw o dawnej kulturze oraz staroytne miasta zamieszkane przez rne grupy etniczne, oddzielone od siebie stepami lub pustyniami; adne wiksze rzeki nie uatwiay tu cznoci. Od czasu do czasu grupy te jednoczyy si pod panowaniem silnych i trwaych dynastii; ostatni z nich bya dynastia Sasanidw, ktra wywodzia si z mwicych po persku ludw poudniowego Iranu. Byo to pastwo rodzinne rzdzone za pomoc hierarchii urzdnikw. Sasanidzi starali si stworzy mocne fundamenty jednoci i lojalnoci dziki odrodzeniu staroytnej religii Iranu, tradycyjnie czonej z nauczycielem Zoroastrem. Z punktu widzenia tej religii wszechwiat by miejscem walki, toczcej si pod nadzorem najwyszego Boga, pomidzy duchami dobra i za. Duchy dobra zwyci, ale szlachetni mczyni i szlachetne kobiety mog to zwycistwo przyspieszy. Po podbiciu Iranu przez Aleksandra Wielkiego w latach 334-333 p.n.e. i cilejszym powizaniu go ze wschodnim wiatem rdziemnomorskim, idee wiata greckiego przeniesione zostay na wschd. Natomiast idee nauczyciela z Iraku, Maniego, ktry stara si poczy wszystkich prorokw i nauczycieli w ramach jednego systemu religijnego zwanego manicheizmem, przenosiy si na zachd. Za Sasanidw nauka zwizana z Zoroastrem odrodzia si w formie filozoficznej, w ktrej wikszy nacisk kadziono na dualizm dobra i za. Reprezentowana bya przez kast kapanw oraz formalny system wiary; staa si znana jako mazdeizm lub zoroastryzm. Jako Koci pastwowy mazdeizm wspiera wadz panujcych, uwaanych za sprawiedliwych krlw, ktrzy utrzymywali harmoni midzy rnymi klasami spoeczestwa. Stolica sasanidzka znajdowaa si nie na paskowyach Iranu, lecz w Ktezyfonie, na yznych i ludnych terenach rodkowego Iraku, midzy rzekami

22

1\vorzenie wiata

Tygrys i Eufrat. Obok zoroastryjczykw i zwolennikw Maniego Irak zamieszkiwali chrzecijanie z Kocioa nestoriaskiego, ktrzy odgrywali wan rol w subie pastwowej. Ten rejon by gwnym orodkiem ydowskich nauk religijnych, miejscem ucieczki pogaskich filozofw i medykw z greckich miast nalecych do wiata rdziemnomorskiego. Posugiwano si tu powszechnie rnymi odmianami jzyka perskiego. Forma pisana perskiego w tym okresie znana bya jako pahlawi. W owych czasach na caym Bliskim Wschodzie uywano aramejskiego, jzyka semickiego spokrewnionego z hebrajskim i arabskim; jedn z jego form jest jzyk syryjski. Obydwa imperia obejmoway swoim zasigiem gwne zamieszkane obszary wiata zachodniego, ktre cechowaa rozwinita kultura. Dalej na poudnie, po obu brzegach Morza Czerwonego istniay inne pastwa, majce tradycj zorganizowanej wadzy i kultury, utrzymujcej si dziki rolnictwu i handlowi pomidzy Oceanem Indyjskim a Morzem rdziemnym. Jedn z nich stanowia Etiopia, staroytne krlestwo, w ktrym oficjaln religi byo chrzecijastwo w koptyjskiej formie. Druga to Jemen w poudniowo-zachodniej Arabii, kraina yznych dolin grskich i miejsce tranzytowe midzy Oceanem Indyjskim a Morzem rdziemnym. W pewnym okresie tutejsze mae lokalne pastewka zostay poczone w wiksze krlestwo, ktre jednak osabo, gdy w pocztkach ery chrzecijaskiej podupad handel; pniej znw nastpio oywienie. W Jemenie istnia odrbny jzyk, rny od arabskiego, uywanego w innych rejonach Arabii. Panowaa tu te odrbna religia: liczni bogowie obsugiwani przez kapanw w wityniach stanowicych cel pielgrzymek, ofiar wotywnych i osobistych, nie za wsplnych modlitw. Byy to take orodki wielkich wasnoci ziemskich. W pniejszych wiekach szlakami handlowymi z Syrii albo drog morsk z Etiopii dotary tutaj wpywy chrzecijaskie i judaistyczne. W VI wieku centrum chrzecijastwa zostao zniszczone przez krla pozostajcego pod wpywem judaizmu, ale inwazje z Etiopii przywrciy czciowo wpywy chrzecijaskie; w te wydarzenia zaangaowali si zarwno Bizantyjczycy, jak i Sasanidzi. Pomidzy wielkimi imperiami pnocy i krlestwami nad Morzem Czerwonym leaa zupenie inna kraina. Znaczn cz Pwyspu Arabskiego stanowiy stepy lub pustynie; w samotnych oazach znajdowaa si woda, ktra umoliwiaa sta upraw ziemi. Mieszkacy Pwyspu posugiwali si wieloma dialektami jzyka arabskiego i prowadzili zrnicowany tryb ycia. Niektrzy z nich byli koczownikami wypasajcymi wielbdy; tradycyjnie okrela si ich mianem beduinw. Inni byli osiadymi rolnikami, zajmujcymi si upraw zboa lub drzew palmowych w swoich oazach, albo kupcami i rzemielnikami w niewielkich miasteczkach targowych. Jeszcze inni czyli kilka stylw ycia. Rwnowaga midzy ludami koczowniczymi a osiadymi bya niepewna. Mimo e koczownicy zajmujcy si hodowl wielbdw stanowili mniejszo, to jednak dziki

Nowa potga w starym wiecie

23

swej ruchliwoci i temu, e dysponowali broni, zdoali wraz z kupcami pochodzcymi z miast podporzdkowa sobie rolnikw i rzemielnikw. Ich etos odwagi, gocinnoci, oddania rodzinie i dumy z protoplastw odgrywa dominujc rol. Nie podporzdkowywali si adnemu przymusowi; ich przywdcy naleeli do rodw, wok ktrych gromadziy si mniej lub bardziej trwae grupy poplecznikw, dajcych wyraz swojemu powizaniu i lojalnoci jzykiem wsplnoty przodkw. Takie grupy zwykle okrela si mianem plemion. Plemienni wodzowie sprawowali swoj wadz z oaz, gdzie utrzymywali cise zwizki z kupcami, ktrzy organizowali handel na terytoriach znajdujcych si pod kontrol plemion. Jednake w oazach innym rodom udawao si ustanowi odmienny rodzaj wadzy dziki potdze religii. Religia pasterzy i rolnikw nie miaa, jak si wydaje, okrelonej formy. Uwaano, e lokalni bogowie, utosamiani z ciaami niebieskimi, wcielali si w kamienie, drzewa i inne przedmioty; ze i dobre duchy wdroway przez wiat pod postaci zwierzt; wieszczkowie przemawiali jzykiem nadprzyrodzonej mdroci. Na podstawie wspczesnych praktyk w Arabii Poudniowej uznano, e bogowie mieli jakoby zamieszkiwa w sanktuarium - haramie, miejscu lub miecie wolnym od konfliktw plemiennych, uznanym za orodek pielgrzymowania, skadania ofiar, spotka i arbitrau, ktry nadzoroway rodziny chronione przez plemi z ssiedztwa1. Tkkie rodziny zdobyway wadz ub wpywy, zrcznie wykorzystujc swj presti religijny, swoj rol rozjemcy w midzyplemiennych konfliktach i pozycj w handlu. W caym tym bliskowschodnim wiecie w cigu VI i VII wieku zachodzio wiele zmian. Imperia bizantyjskie i sasanidzkie prowadziy ze sob dugie wojny, ktre z przerwami trway od 540 do 629 roku. Walki toczyy si gwnie w Syrii i w Iraku. Na krtki okres armie sasanidzkie dotary a nad Morze rdziemne, zajmujc wielkie miasta, takie jak Antiochia i Aleksandria, oraz wite miasto Jerozolim. Jednake w latach dwudziestych VII wieku zostay odparte przez cesarza Herakliusza. Rwnie przez jaki czas panowanie Sasanidw rozcigao si na tereny poudniowo-zachodniej Arabii, kiedy to krlestwo Jemenu utracio znaczn cz swojej dawniejszej potgi z powodu najazdw z Etiopii i upadku rolnictwa. Spoeczestwa osiade rzdzone przez imperia wci sobie zadaway pytania o sens egzystencji i o to, jak maj y. Znajdowao to wyraz w jzyku wielkich religii. Potga i wpywy imperiw sigay czci Pwyspu Arabskiego i przez wiele wiekw arabscy koczownicy z pnocnej i centralnej czci Pwyspu przeno1 R. B. Seijeant, Haram and hawta: the sacred enclave in Arabia, w: A. R. Badawi (red.), Mlanges Taha Hussein, Kair 1962, s. 41-58.

24

1\vorzenie wiata

sili si w kierunku obszarw dzisiaj czsto nazywanych yznym Pksiycem, a obejmujcych centraln cz Syrii, tereny na zachd od Eufratu w dolnym Iraku oraz obszar midzy Eufratem a 'tygrysem w grnym Iraku (tzw. Al-Dazira). Przewaaa tutaj ludno arabska. Przynosia ona ze sob swj etos i formy organizacji spoecznej. Niektrzy z wodzw plemiennych przewodzili swoim ludziom z miast-oaz i byli wykorzystywani przez wadze imperialne do utrzymywania innych koczownikw z dala od zasiedlonych terenw i do cigania podatkw. W zwizku z tym udao im si stworzy stabilne jednostki polityczne, takie jak pastwo Lachmidw ze stolic w Al-Hirze, regionie, nad ktrym Sasanidzi nie sprawowali bezporedniej kontroli, oraz pastwo Ghassanidw na podobnym obszarze imperium bizantyjskiego. Ludno tych pastw zdobya wiedz polityczn i militarn, bya te otwarta na idee i wierzenia przychodzce z terenw imperialnych. Al-Hira stanowia orodek chrzecijaski. Z tych pastw, z Jemenu, midzy innymi dziki kupcom wdrujcym wzdu szlakw handlowych, docieraa do Arabii wiedza o wiecie zewntrznym i o jego kulturze. Przybywali tu take ludzie po to, eby si osiedla. Byli to ydowscy rzemielnicy, kupcy i rolnicy zamieszkali w oazach AI-Hidazu w zachodniej Arabii, a take chrzecijascy mnisi i ludzie nawrceni na chrzecijastwo w Arabii centralnej.

Jzyk poezji Wydaje si, e wrd plemion pasterskich narastao poczucie tosamoci kulturowej, co znalazo wyraz w powstaniu wsplnego jzyka poetyckiego, opartego na dialektach arabskich. By to jzyk sformalizowany, z wypracowan gramatyk i sownictwem podlegajcym powolnej ewolucji, by moe w wyniku rozwoju od jednego dialektu albo te ze zlania si kilku dialektw. Posugiwali si nim poeci z rnych grup plemiennych i miast-oaz. Ich poezja by moe rozwina si z rytmicznego, wzniosego i rymowanego jzyka, uywanego w piewach i magicznych wrbach. Jednake to, co si zachowao do naszych czasw, w adnym wypadku nie jest prymitywne. By to wytwr dugiej tradycji zbierania, w ktrej swoj rol odegray nie tylko plemienne zgromadzenia i miasta targowe, ale rwnie dwory dynastii arabskich na rubieach wielkich imperiw, szczeglnie dwr w Al-Hirze nad Eufratem, otwarty na wpywy chrzecijaskie i mazdejskie. Z tradycji tej wyrosy niezwykle wyrafinowane konwencje poetyckie. Najbardziej cenionym gatunkiem poetyckim bya oda, czyli kasyda, poemat liczcy do stu linijek, uoony w jednej z wielu uznanych miar wiersza, z jednym rymem w caym utworze. Kady wers dzieli si na dwie czci (pwiersze),

Nowa potga w starym wiecie

25

przy czym w pierwszym wersie rym pojawia si na kocu obu tych czci, w reszcie poematu jedynie na kocu drugiej. Zazwyczaj kady wers stanowi zamknit jednostk znaczeniow, pene przerzutnie naleay do rzadkoci. Nie przeszkadzao to zachowaniu cigoci myli czy uczu od linijki do linijki i w caym poemacie. Poezji nie spisywano, chocia mona byo tak czyni, poniewa pismo na Pwyspie znano - inskrypcje w jzykach Arabii Poudniowej powstaway od wiekw. Najwczeniejsze inskrypcje arabskie w pimie aramejskim datuje si na wiek IV. Pniej ksztatuje si pismo arabskie. Pisma uywano nie tylko w inskrypcjach, ale rwnie w handlu z dalekimi krajami. Natomiast poematy ukadano po to, by je publicznie recytowa; czyni to albo sam poeta, albo rawi, czyli recytator. Miao to pewne implikacje: w jednej linijce winna zawiera si pena myl, ktrej znaczenie mogli poj suchacze. Kade wystpienie byo unikatowe, inne od pozostaych. Poeta albo rawi mia moliwo improwizowania w ramach powszechnie zaakceptowanych form werbalnych i wzorw, mg si posugiwa okrelonymi sowami lub ich kombinacjami dla wyraania pewnych idei i uczu. Bywao, e nie istniaa adna pierwotna wersja jakiego poematu. W formie, w jakiej dotrway do naszych czasw, poszczeglne wersje byy dzieem pniejszych filologw lub krytykw literackich kierujcych si jzykowymi ub poetyckimi normami swoich czasw. W tym procesie mogli oni wprowadza do poematw nowe elementy, zmieniaj c jzyk, by odpowiada ich normom poprawnociowym, tworzono nawet kasydy przez czenie krtszych fragmentw. W latach dwudziestych XX wieku dwaj uczeni, brytyjski i egipski, na podstawie tych niewtpliwych faktw zbudowali teori, wedug ktrej owe poematy byy dzieem pniejszego okresu. Jednake dzisiaj wikszo badaczy tego problemu zgadza si, e zasadnicza cz poematw pochodzi z czasw, do ktrych tradycyjnie si je zalicza. Uczeni i krytycy pniejszych wiekw pewne utwory spord wielu, ktre przetrway, uznawali za najdoskonalszy przykad staroytnej poezji arabskiej. Nazywano je mu'allakami", czyli zawieszonymi" (pochodzenie ten nazwy i jej znaczenie nie jest jasne). Poetw, ktrzy je uoyli: Labida, Zuhajra, Imru al-Kajsa i p tuzina innych, uwaano za wielkich mistrzw tej sztuki. Naleao do zwyczaju, by poezj tego czasu nazywa dywanem Arabw, rejestrem tego, czego Arabowie dokonali lub wyrazem kolektywnej pamici; niemniej jednak silny wpyw osobowoci poszczeglnych poetw by rwnie wyrany. Pniejsi krytycy i uczeni zwykli wyrnia w kasydzie trzy elementy, formalizujc w ten sposb do lun i zrnicowan praktyk. Poemat przewanie zaczyna si od wspominania miejsca, w ktrym poeta niegdy przebywa, z czym moga si wiza pami o utraconej mioci; jego nastrj nie by jednak miosny, raczej chodzio o przypomnienie, jak ulotne jest ycie czowieka:

26

1\vorzenie wiata

Zniky ju lady po obozowisku i po dugim postoju w Minan. Opustoszay gry Al-Ghaul i Ar-Ridam. Strumienie Ar-Rajjanu wyschy i teraz wygldaj jak wyryte w kamieniu litery, ktre zatar czas. Tylko zarys palenisk jest jeszcze widoczny. Od chwili odejcia mieszacw obozu miny lata, a z nimi wite i zwyke miesice. To miejsce nasyciy gwiezdne ulewy wiosny, zrosiy rzadkie i obfite deszcze burzowych chmur, porannych i nocnych obokw i z chmury wieczornej rozbrzmiewajcej pomrukami gromu2.
Potem moga nastpi podr na wielbdzie, podczas ktrej poeta opisywa swojego wierzchowca, a take polowanie na zwierzta, sugerujc, e swoj si i sprawno uzyska w walce z siami przyrody. Poemat koczy si pochwa plemienia poety:

Bg nam zbudowa dom wspaniaej chway, weszli do niego i starzy, i modzi. [...] Gdy na plemi spada nieszczcie, oni s sdziami i walcz o pokj. Oni s wiosn dla swoich ssiadw i dla wdw, ktrym ciko przey rok. Oni s plemieniem, ktrego nie powstrzyma zawi, a plotka przed nikim nie zdoa oczerni3.
Pod pozorem goszenia chway i chepienia si, czasami mona posysze inn nutk - o granicach ludzkiej siy w konfrontacji z wszechpotn przyrod:
Fragment mu'a\\aki Labida; Ibnal-Anbati, arh al-qasa'id as-sab'at-tiwal a-ahilijjat, Kair 1969, s. 517-521; przekad polski: Siedem kasyd staroarabskich. Mu'allaki, prze. A. Witkowska i J. Danecki, Warszawa 1981, s. 153. 3 Tame, s. 594-596; przekad polski: op.cit., s. 162-163.
2

Nowa potga w starym wiecie Zmczyy mnie losu przemiany. Kto przey osiemdziesit lat, ten - wierzcie mi - jest zmczony. Widziaem, jak los uderza na oiep i jeli trafi - zabija. Kogo nie trafi, ten musia si starze i wolno brn przez ycie. [...] Wiem, co jest dzisiaj, co byo przedtem i wczoraj, lecz jestem lepy, bo nie wiem, co przyniesie jutro 4 .

27

Mahomet i pojawienie si islamu W pocztkach wieku VII wiat ludnoci osiadej, ktra stracia cz swojej siy i poczucia bezpieczestwa, wspistnia z innym wiatem, mieszczcym si na jego granicach. Utrzymywa on blisze kontakty ze swoimi pnocnymi ssiadami i by otwarty na ich kultury. Do decydujcego spotkania midzy nimi doszo w poowie tego wieku. Zrodzi si nowy polityczny porzdek, obejmujcy cay Pwysep Arabski, wszystkie ziemie Sasanidw oraz prowincj syryjsk i egipsk imperium bizantyjskiego. Stare granice zostay zlikwidowane, a powstaway nowe. W tym nowym porzdku grup rzdzc utworzyy nie ludy obu imperiw, lecz Arabowie z zachodniej Arabii, w znacznej mierze pochodzcy z Mekki. Przed kocem VII wieku owa arabska grupa rzdzca utosamiaa swj nowy porzdek z objawieniem, jakie Bg przekaza Mahometowi, mieszkacowi Mekki, pod postaci witej ksigi zwanej Koranem. Tb objawienie zamykao inne objawienia przekazane wczeniejszym prorokom lub wysannikom Boga. Tworzyo ono now religi - islam, rn od judaizmu i chrzecijastwa. Mona prowadzi uczone dysputy na temat sposobu w jaki wierzenia powstaway. rda arabskie opowiadajce o yciu Mahometa i o tworzeniu si wok niego spoecznoci religijnej pochodz z pniejszego okresu. Pierwszy biograf, ktrego dzieo znamy, pisa ponad wiek po mierci Proroka. rda pisane w innych jzykach w peni potwierdzaj podbj imperium dokonany przez Arabw, jednak to, co mwi o misji Mahometa, rni si od relacji arabskich. Problem wymaga zatem dalszych studiw i dyskusji. Z drugiej strony nie ma powodw, by wtpi, e Koran jest dokumentem pochodzcym z Arabii VII wieku, cho zapewne mino wiele czasu, zanim przyj ostateczn form literack. Co wicej, w tradycyjnych biografiach i historiach znajduj si elementy, ktrych z pewnoci nie wymylono. Niewtpliwie te dziea odzwierciedlaj pniejsze
4

Tame, s. 287-289; przekad polski: op.cit., s. S5-86.

28

1\vorzenie wiata

prby dopasowania Mahometa do bliskowschodniego wzoru witych postaci i do arabskiego wzoru czowieka wywodzcego si ze szlachetnego rodu. Ukazuj one rwnie doktrynalne kontrowersje, jakie istniay w czasie i w miejscu ich powstania - w Iraku IX wieku. Niemniej jednak zawieraj rwnie fakty 0 yciu Mahometa, jego rodzinie i przyjacioach, ktre nie mogy zosta wymylone; dlatego najlepiej odwoa si do tradycyjnej opowieci o pocztkach islamu, cho naley to czyni ostronie. Ma to swoje zalety. Poniewa ta relacja oraz Koran przetrway bez istotniejszych zmian w umysach i wyobrani wierzcych w islam, odwoywanie si do niej pozwala poj ich spojrzenie na histori i rozumienie ycia ludzkiego. Najbardziej niejasn czci ycia Mahometa, opisywan przez jego biografw, jest najwczeniejszy okres. Opowiadaj oni, e urodzi si w Mekce, miecie w zachodniej Arabii, zapewne w roku 570 lub okoo tego roku. Jego rodzina naleaa do plemienia Kurjszytw, cho nie do jego najpotniejszej gazi. Czonkowie tego rodu byli kupcami, ktrzy zawierali ukady z pasterskimi plemionami skupionymi wok Mekki, a take utrzymywali kontakty z Syri 1 poudniowo-zachodni Arabi. Powiada si rwnie, e byli zwizani z sanktuarium tego miasta, Al-Kab, gdzie przechowywano figurki lokalnych bokw. Mahomet oeni si z Chadid, wdow zajmujc si handlem i w jej imieniu prowadzi interesy. Przerne anegdoty zbierane przez tych, ktrzy pniej opisywali jego ycie z jednej strony pokazuj wiat, ktry oczekuje przewodnika, z drugiej za czowieka szukajcego powoania. Czowiek poszukujcy Boga wyraa swoje yczenie, by go nauczano: O Boe, gdybym wiedzia, jak bardzo pragniesz, by Ci wielbi, wielbibym Ci, ale nie wiem jak". ydowscy rabini, chrzecijascy mnisi i arabscy wieszczkowie zapowiadaj nadejcie proroka. Pewien mnich, ktry spotka Mahometa w czasie handlowej podry do poudniowej Syrii, spojrza na jego plecy i zobaczy piecz proroctwa midzy jego opatkami". Przedmioty witay go: Kady kamie, kade drzewo, ktre mija, pozdrawiao go: Pokj niech ci bdzie, wysanniku Boga!" 5 . Rozpocz samotn wdrwk wrd ska. Pewnego dnia, mia wtedy prawdopodobnie okoo czterdziestu lat, co si wydarzyo: doszo do nawizania kontaktu z rzeczywistoci nadprzyrodzon. Pniejsze pokolenia nazway ten moment Noc Potgi albo Noc Przeznaczenia. Wedug jednej z wersji anio pod postaci czowieka, ktry si ukaza na widnokrgu wezwa go, by zosta wysannikiem Boga. Wedug innej wersji sysza gos anioa wzywajcy go do recytacji. Spyta: Co mam recytowa?", a gos odrzek:
Te i dalsze cytaty z biografii Proroka pochodz z: A. Guillaume, The Life of Muhammad, Londyn 1955. Jest to przekad Sity (biografii) Proroka.
5

Nowa potga w starym wiecie Go! w imi twego Pana, ktry stworzy! Stworzy czowieka z grudki krwi zakrzepej! Go! Twj Pan jest najszlachetniejszy! Ten, ktry nauczy czowieka przez piro; nauczy] czowieka tego, czego on nie wiedzia. Niestety, nie! Zaprawd, czowiek si buntuje, poniewa czuje si niezalenym! Zaprawd powrcisz przecie do Pana!6

29

I wwczas nastpio co, co znane jest z biografii innych postaci pragncych osign nadprzyrodzon moc: oto cz z osb, ktre usyszay to objawienie akceptowaa je, a taka aprobata dla wypowiadajcego objawienie staje si potwierdzeniem. Tych, ktrzy przyjli nauk Mahometa, byo niewielu. Znalaza si wrd nich jego ona Chadida: Ciesz si synu mojego stryja i bd dobrego serca! W imi tego, w czyich rkach jest dusza Chadidy! Mam nadziej, e staniesz si prorokiem Jego ludu!" Odtd Mahomet zacz przekazywa swoim zwolennikom kolejne objawienia, ktre, jak wierzy, otrzyma od anioa, wysannika Boga. wiat bdzie mia swj koniec. Wszechpotny Bg, ktiy stworzy ludzi, bdzie wszystkich osdza. Radoci nieba i mki pieka odmalowane zostay w ywych barwach. Ci, ktrzy swoim yciu poddawali si woli Boga, mogli te spodziewa si jego miosierdzia w czasie sdu. Z woli Boga winni okazywa swoj wdziczno, odmawiajc regularn modlitw i podporzdkowujc si rnym przepisom, winni te by dobrzy i wstrzemiliwi pciowo. Imi owego Boga brzmiao Allah. Byo ono ju uywane w odniesieniu do jednego z lokalnych bstw (posuguj si nim mwicy po arabsku ydzi i chrzecijanie na okrelenie Boga). T^ch, ktrzy podporzdkowali si Jego woli, znano jako muzumanw, a nazwa ich religii, islam, pochodzi od tego samego rdzenia co wyraz muzumanin". Stopniowo wok Mahometa zgromadzia si niewielka grupa wiernych: kilku modych czonkw wpywowych rodw kurajszyckich, kilku czonkw pomniejszych rodw, klienci innych plemion, ktrzy przyjli ochron Kurajszytw, oraz kilku rzemielnikw i niewolnikw. W miar gdy roso poparcie dla Mahometa, jego stosunki z gwnymi rodami Kurajszytw pogarszay si. Nie akceptoway one jego twierdzenia, e jest wysannikiem Boga. Widzieli w nim kogo, kto wystpuje przeciwko ich stylowi ycia. Abu Tkhbie - zwracali si do jego stryja, jednego z tych, ktrzy go ochraniali - twj bratanek przekl naszych bogw, obrzuci wyzwiskami nasz religi, wymia nasz styl ycia i oskary naszych przodkw, e byli w bdzie". Sytuacja Mahometa pogorszya si, kiedy tego samego roku zmara ona Chadida i Abu TMib.
6

Koran, sura XCVI, w. 1-8, przel. J. Bielawski.

30

1\vorzenie

wiata

Wraz z rozwojem jego nauki, coraz janiejsze staway si rnice w stosunku do innych wyzna. Zaatakowa idole bokw oraz zwizane z nimi ceremonie; wprowadza w ycie nowe formy wiary, szczeglnie za regularn zespoow modlitw, nowe rodzaje dobrych uczynkw. Umieci si wyranie w linii prorokw tradycji ydowskiej i chrzecijaskiej. W kocu jego pooenie stao si tak trudne, e w 622 roku opuci Mekk i uda si do osiedla w oazie odlegej o dwiecie mil na pnoc - do Jasribu, ktry w przyszoci mia by znany jako Medyna. Wypraw przygotowali ludzie z Jasribu, ktrzy przybyli do Mekki w celach handlowych. Naleeli do dwch plemion i potrzebowali arbitra w dysputach midzyplemiennych, a poniewa yli obok ydowskich mieszkacw oazy, gotowi byli przyj nauk przekazywan przez Proroka i wit ksig. Od momentu przeniesienia si Mahometa do Medyny, nazwanego hidr, pniejsze pokolenia zaczy liczy er muzumask. Wyraz hidra" nie tylko mia znaczenie negatywne suce okreleniu ucieczki z Mekki, ale take pozytywne: chodzio o szukanie ochrony dziki osiedleniu si na terenie innym ni wasny. W pniejszych wiekach islamu oznaczano nim opuszczanie pogaskiej lub zej spoecznoci na rzecz takiej, ktra ya zgodnie z moralnymi naukami islamu. Wczeni biografowie zachowali umowy, zawarte pono midzy Mahometem i jego zwolennikami z jednej strony, a dwoma gwnymi plemionami i pewnymi grupami ydowskimi z drugiej. Umowa ta nie rnia si od im podobnych zawieranych w dzisiejszej poudniowej Arabii, kiedy okrelano haram: kada ze stron miaa zachowa swoje prawa i obyczaje, ale na caym terytorium haramu obowizywa pokj, sprzecznoci nie rozstrzygao si si, lecz z wyroku Boga i Mahometa". Natomiast koalicjanci winni dziaa razem przeciwko tym, ktrzy zerwali pokj. W Medynie Mahomet budowa podstawy wadzy, ktra obejmowaa sam oaz i rozprzestrzenia si na otaczajc j pustyni. Wkrtce zosta wcignity w wojn z Kurajszytami. By moe chodzio o kontrol nad szlakami handlowymi. W trakcie tego konfliktu uksztatowaa si sama spoeczno. Zaczto uwaa, e konieczna jest walka o to, co suszne: kiedy Kuraj szyci stali si wobec Boga bezczelni i odrzucili jego wspaniaomylno. [...] Da On zgod Swojemu wysannikowi, by walczy i broni si". Wszyscy byli przekonani, e Bg i anioowie walcz po jego stronie, akceptowa rwnie nieszczcia, ktre na niego spaday, uznajc je za prb, jakiej Bg poddawa wiernych. W okresie ekspansji wadzy i zmaga zbrojnych nauka Proroka przyja sw ostateczn form. W tych czciach Koranu, ktre miay by wwczas objawione, widoczne jest wiksze zainteresowanie okreleniem rytuaw religijnych i moralnoci spoecznej, zasadami pokoju spoecznego, sprawami wasnoci, maestwa i dziedziczenia. W pewnych sprawach istniay konkretne nakazy, w innych oglne zasady. W tym samym czasie jego nauka staje si bardziej uni-

Nowa potga w starym wiecie

31

wersalna, skierowana do caej pogaskiej Arabii, a porednio do caego wiata. Coraz wyraniej ta doktryna odseparowuje si od ydw i chrzecijan. Rozwj nauki Proroka by moe wiza si ze zmian w stosunkach z ydami w Medynie. Chocia obejmowao ich po czci pierwotne przymierze, ich sytuacja staa si trudniejsza, kiedy Mahomet zacz dy do nadania wikszego znaczenia swojej misji. Nie mogli oni zaakceptowa, e jest prawdziwym wysannikiem Boga, Mahomet za ze swojej strony oskara ich o znieksztacenie swojego objawienia: Ukrylicie to, co kazano wam ujawni". Ostatecznie niektre z klanw ydowskich zostay wygnane, inne wymordowane. Oznak zerwania z ydami moga by zmiana kierunku (zwanego kibl), w jakim spoeczno zwracaa si w trakcie modlitwy, z Jerozolimy na Mekk oraz podkrelanie duchowego zwizku Mahometa z Abrahamem. Idea, e Abraham by zaoycielem wielkiej monoteistycznej wiary i sanktuarium w Mekce, istniaa ju od dawna. Teraz uznano go nie za yda czy chrzecijanina, lecz za wsplnego przodka wyznawcw obu tych religii, a take pierwszego muzumanina. Zmiana ta wizaa si z przeksztaceniem stosunku Mahometa do Kurajszytw i do Mekki. Doszo do swoistego pogodzenia interesw. Kupcom mekkaskim grozia utrata przymierzy zawartych z wodzami plemiennymi i kontroli nad handlem. W samym za miecie rosa liczba zwolennikw islamu. Ukad z now potg mg usun niektre z tych niebezpieczestw. Z kolei spoeczno Mahometa nie moga si ju czu bezpieczna, pki Mekka pozostawaa wrogo nastawiona. Poza tym potrzebne jej byy umiejtnoci mekkaskich patrycjuszy. Poniewa sdzono, e mekkaski haram zosta zaoony przez Abrahama, mona go byo uzna za cel pielgrzymek, nawet jeli teraz miay inne znaczenie. W roku 629 stosunki stay si tak bliskie, e gminie muzumaskiej pozwolono si uda do Mekki z pielgrzymk. W nastpnym roku przywdcy miasta oddali je Mahometowi, ktry zaj je praktycznie nie napotykajc oporu i ogosi zasady nowego porzdku: Odtd zakazuj wszelkiego domagania si przywilejw, krwi albo wasnoci z wyjtkiem opieki nad wityni i zaopatrywania pielgrzymw w wod". Medyna nadal jednak pozostaa jego stolic. Stamtd sprawowa wadz nad swoimi zwolennikami w wikszym stopniu manipulacj polityczn i osobistym autorytetem ni za pomoc regularnych rzdw. Z kilku maestw, jakie zawar po mierci Chadidy, niektre, cho nie wszystkie, miay to polityczne. Nie byo ani rozbudowanej administracji, ani armii; by po prostu Mahomet jako najwyszy arbiter z kilkoma zastpcami, poza tym istniao pospolite ruszenie wiernych, a publiczny skarbiec zapeniay dobrowolne datki i podatki cigane z podporzdkowanych plemion. Za czasw Mahometa pokj zapanowa nie tylko w miastach, ale i na znacznych obszarach Pwyspu. Wodzowie

32

1\vorzenie wiata

plemienni musieli zawiera z Mahometem ukady, poniewa pod jego kontrol znajdoway si oazy i targi. Charakter tych ukadw by rny; w pewnych wypadkach zawierano przymierza i wyrzekano si konfliktw, w innych akceptowano funkcj prorocz Mahometa, obowizek modlitwy i regularne pacenie kontrybucji finansowej. W roku 632 Mahomet odby ostatni podr do Mekki. Jego przemwienie tam wygoszone zostao spisane w tradycyjnych dzieach jako ostateczne potwierdzenie jego misji: Wiedz, e kady muzumanin jest bratem muzumanina; wszyscy muzumanie s brami". Konflikty midzy nimi nie powinny mie miejsca, a krew przelana w czasach pogaskich nie powinna by pomszczona. Powiedzia, e bdzie walczy, dopki wszyscy nie powiedz: Nie ma bstwa innego prcz Boga". Nieco pniej, jeszcze w tym samym roku, zmar. Pozostaa po nim bogata spucizna. Po pierwsze by to obraz jego osobowoci widziany przez jego bliskich towarzyszy. Ich wiadectwo, przekazane gwnie ustnie, zyskao swj ksztat dopiero duo pniej, kiedy to ju znacznie si rozroso. Wydaje si jednak prawdopodobne, e ci, ktrzy znali Mahometa i byli jego zwolennikami, starali si modelowa swoje zachowanie wedug jego wzoru. Z upywem czasu rozwin si typ osobowoci, ktra do jakiego stopnia zapewne odzwierciedlaa jego charakter. We wczesnym okresie swojego ycia w oczach zwolennikw jawi si jako czowiek poszukujcy prawdy. Potem zaabsorbowaa go wadza, ktra spyna na niego z wysoka, i oywio go pragnienie, by przekaza to, co mu zostao objawione. Coraz bardziej by przekonany o swojej misji, a gdy skupiao si wok niego coraz wicej zwolennikw, jego poczucie siy roso. Widziano w nim arbitra zainteresowanego pokojem i agodzeniem konfliktw zgodnie z zasadami sprawiedliwoci, ktre traktowa jako pochodzce od Boga. Zrcznie manipulowa siami politycznymi, nie stroni jednak od zwykych metod dziaania, cho stara si je ograniczy do tego, co, jak uwaa, wynikao z woli Boga. Podobnie jak obraz Mahometa by stopniowo rozbudowywany i przekazywany z pokolenia na pokolenie, tak samo dziao si z wizerunkiem zaoonego przeze spoeczestwa. W wyobrani pniejszych wiekw byo to spoeczestwo, ktre darzyo Proroka szacunkiem i powaao pami po nim, starajc si kroczy jego drog i dy ciek islamu w subie Boej. Wsplnot umacniay podstawowe rytuay, ktre miay charakter zespoowy - muzumanie wybierali si razem w pielgrzymk, pocili przez cay miesic i czyli si we wsplnej modlitwie, ktra to czynno w najbardziej wyrany sposb wyrniaa ich spord reszty wiata. Przede wszystkim istniao jednak dziedzictwo Koranu, dziea, ktre w penym siy i pikna jzyku ukazuje wpyw transcendentnego Boga, bdcego rdem wszelkiej mocy i dobroci, na wiat, ktry stworzy. Objawienie Jego woli

Nowa potga w starym wiecie

33

przez prorokw wysanych po to, eby ostrzega ludzi i odtworzy w nich ich dawn natur jako wdzicznych i posusznych stworze, ukazuje sd Boy nad ludmi na kocu wiata, oraz nagrody i kary, ktre po nim nastpi. Ortodoksyjni muzumanie zawsze wierzyli, e Koran jest sowem Boym objawionym Mahometowi w jzyku arabskim za porednictwem anioa. Objawienia miay miejsce w rnych okresach, w zalenoci od potrzeb spoecznoci. Niewielu jest niemuzumanw gotowych bez zastrzee przyj t wiar. Co najwyej niektrzy pomyleliby, e Mahomet w jakim sensie zosta zainspirowany wiatem nadprzyrodzonym, ale zarazem twierdziliby, e objawienie nastpio za porednictwem jego osobowoci i zostao wyraone jego sowami. Nie istnieje adna czysto racjonalna metoda rozstrzygnicia tych rnic w osdach; jednake ci, ktrych ona podzielia, zgodni s co do zasadnoci pewych pyta, ktre mona zada na temat Koranu. Pierwsze z tych pyta dotyczy tego, kiedy i jak Koran otrzyma swj ostateczny ksztat. Mahomet przekaza te objawienia swoim zwolennikom w rnych okresach, ci zapisywali je lub zapamitywali. Wikszo uczonych zgadza si, e proces gromadzenia poszczeglnych wersji i ustalenia oglnie akceptowanego tekstu i jego ukadu skoczy si dopiero po mierci Mahometa. Wedug tradycyjnej relacji miao to miejsce za trzeciego nastpcy Mahometa jako przywdcy spoecznoci, Usmana (644-656). Sugerowano te pniejsze daty, niektre muzumaskie ugrupowania oskaray inne, e wprowadziy do tekstu materia nie przekazany przez Proroka. Waniejsza jest kwestia oryginalnoci Koranu. Uczeni starali si rozwaa j w kontekcie idei znanych w czasie i miejscu jego powstania. Bez wtpienia znale tam mona echa nauk wczeniejszych religii: ydowskich idei w doktrynie; pewnych refleksw wschodniej chrzecijaskiej pobonoci monastycznej w rozwaaniach na temat okropnoci sdu oraz opisw nieba i pieka (cho niewiele jest odwoa do doktryny czy liturgii chrzecijaskiej); biblijne opowieci w formie innej i ta, ktr znamy ze Starego i Nowego Testamentu; echa manichejskiej idei nastpowania po sobie objawie przekazywanych rnym ludom. Istniej take lady lokalnych tradycji: zasady moralne w jakim stopniu s rozwiniciem idei panujcych w Arabii, chocia niektre zrywaj z nimi. Tbnacja wczesnych objawie przypomina wypowiedzi arabskich wieszczkw, opowiadajcych swoje wraenia ze spotkania z nadprzyrodzonym bytem. Tkkie lady przeszoci nie niepokoiy muzumanw, ktrzy uznawali je za oznak tego, e Mahomet pojawia si na kocu acucha prorokw nauczajcych tej samej prawdy. Aby przynioso skutek, ostateczne objawienie zawiera mogo sowa i obrazy ju znane i rozumiane. Jeli za idee czy opowieci przybieray w Koranie inn posta, mogo to wynika z tego, e zwolennicy wczeniejszych prorokw znieksztacili przekazane im objawienie. Jednake niektrzy uczeni niemuzumascy doszli do innego wniosku, a mianowicie, e

34

1\vorzenie wiata

Koran zawiera niewiele wicej ponad zapoyczenia z tego, co Mahometowi byo znane w owym miejscu i czasie. Ale takie twierdzenie oznacza niezrozumienie, czym jest orygina: cokolwiek zostao przejte z kultury religijnej tego okresu, ulego takiemu przeformuowaniu i przeksztaceniu, e dla tych, ktrzy to posannictwo akceptowali, znany wiat zosta stworzony od nowa.

Rozdzia 2

Tworzenie imperium

Nastpstwo po Mahomecie: podbj imperium Kiedy Mahomet umar, wrd jego zwolennikw zapanowaa na jaki czas konsternacja. Jeden z ich przywdcw, Abu Bakr, ogosi spoecznoci: 'O ludzie! Jeeli oddajecie cze Mahometowi, to Mahomet nie yje; jeli za oddajecie cze Bogu, to Bg yje". Ale nie chodzio tylko o Boga; bya bowiem jeszcze jedna rola do odegrania: rola arbitra w dysputach oraz osoby podejmujcej decyzje w spoecznoci. Wydzieli mona trzy grupy zwolennikw Mahometa. Pierwsz stanowili ci jego towarzysze, ktrzy wraz z nim odbyli hidr; bya to grupa powizana ze sob poprzez maestwa. Drug reprezentowali wybitni mowie z Medyny, ktrzy zawarli z nim ukad. Do ostatniej naleeli czonkowie wybitnych mekkaskich rodw, zwykle niedawno nawrceni. W trakcie spotkania bliskich wsppracownikw Proroka i przywdcw wybrano jego nastpc (po arabsku: chalifa, std wyraz kalif'): Abu Bakra, zwolennika islamu od chwili jego powstania; jego crka A'isza bya on Proroka. Kalif nie by prorokiem. By przywdc gminy, ale w adnym wypadku nie uwaano go za wysannika Boga. Nie mg twierdzi, e przekazuje kolejne objawienia. Niemniej aura witoci i boskiego wyboru wci otaczaa osob i urzd pierwszych kalifw, ktrzy twierdzili, e maj pewien autorytet religijny. Abu Bakr i jego nastpcy wkrtce musieli sprawowa wadz w znacznie wikszym zakresie ni Prorok. W nauczaniu Mahometa i jego dziaaniu mieci si pewien uniwersalizm. TWierdzi on, e jego wadza ma charakter powszechny, horamu, ktry ustanowi, nie wyznaczay naturalne granice. W ostatnich latach

36

1\vorzenie wiata

ycia wysya ekspedycje wojskowe na bizantyjskie tereny przygraniczne, sa te pono emisariuszy do wadcw wielkich pastw, wzywajc ich do przyjcia jego posannictwa. Kiedy umar, pojawia si groba, e zawarte przez niego przymierza z plemiennymi przywdcami rozpadn si. Niektrzy z wodzw odrzucali teraz twierdzenie, e by prorokiem, a w kadym razie nie akceptowali jego politycznej kontroli nad Medyn. Stawiajc czoo temu wyzwaniu spoeczno kierowana przez Abu Bakra potwierdzia swoj zwierzchno dziaaniami wojennymi (byty to tzw. wojny riddy"). Wwczas to powstaa zorganizowana armia, rozpd uzyskany w tych dziaaniach ponis j ku regionom nadgranicznym wielkich imperiw, a kiedy opr okaza si saby, ruszya ku ich centrum. Pod koniec panowania drugiego kalifa - Umara Ibn al-Chattaba (634-644) - zostaa podbita caa Arabia, cz imperium sasanidzkiego, syryjskie i egipskie prowincje imperium bizantyjskiego. Wkrtce potem zajto reszt terenw sasanidzkich. A wic w cigu kilku lat polityczne granice Bliskiego Wschodu ulegy zmianie i centrum ycia politycznego przesuno si z bogatych i ludnych ziem yznego Pksiyca do maego miasteczka lecego na skraju wiata wysokiej kultury i bogactwa. Zmiana zasza tak gwatownie i niespodziewanie, e konieczne jest jej wyjanienie. wiadectwa odkryte przez archeologw wskazuj, e dobrobyt i sia wiata rdziemnomorskiego znajdoway si w okresie upadku w wyniku inwazji barbarzycw, nieumiejtnoci utrzymywania upraw tarasowych i innych systemw rolniczych oraz kurczenia si rynkw miejskich. Imperia bizantyjskie i sasanidzkie osaby wskutek epidemii dumy i dugotrwaych wojen; panowanie bizantyjskie w Syrii zostao przywrcone dopiero po klsce Sasanidw w 629 roku i nadal byo wtpliwe. Arabowie, ktrzy dokonali inwazji na oba imperia, nie tworzyli plemiennej hordy, lecz zorganizowan armi, ktrej onierze po czci zdobyli umiejtnoci wojskowe i dowiadczenie na subie u tych mocarstw lub w walkach po mierci Proroka. Wykorzystywanie transportu wielbdziego dawao im przewag w walkach na wielkich obszarach. Perspektywy zdobycia ziem i bogactw przyczyniy si do powstania koalicji interesw, a zapa wiary wyposaa ich w cakiem nowe siy. By moe jednak akceptacj panowania arabskiego przez ludno krajw podbitych mona wyjani w inny sposb. Dla wikszoci z nich nie miao wikszego znaczenia, czy znajdowali si pod wadz Iraczykw, Grekw czy Arabw. Na og wadze wpyway tylko na ycie miast i ich najbliszego otoczenia. Z wyjtkiem urzdnikw i tych klas, ktre prowadziy z nimi wsplne interesy, i z wyjtkiem hierarchii pewnych gmin religijnych, mieszkacy miast niewiele dbali o to, kto nimi rzdzi. Pragnli tylko bezpieczestwa, pokoju i rozsdnych podatkw. Z kolei ludzie yjcy na wsi i na stepach byli podporzdkowani swoim wodzom i wasnym obyczajom; niewiele wic ich obchodzio,

Tworzenie imperium

37

kto sprawowa wadz w miastach. Dla niektrych zastpienie Grekw i Iraczykw Arabami byo nawet korzystne. Tym, ktrych sprzeciw wobec wadzy bizantyjskiej wyraa si w religijnym dysydenctwie, mogo si nawet atwiej y pod panowaniem wadcy, obojtnie spogldajcego na rne ugrupowania chrzecijaskie, a to gwnie dlatego, e nowa wiara, nie dysponujca jeszcze w peni rozwinit doktryn ani systemem prawa, nie wydawaa im si zupenie obca. Na obszarach Syrii i Iraku znajdujcych si ju pod okupacj ludw pochodzenia arabskiego i posugujcych si ich jzykiem, podporzdkowanie si nowemu przymierzu arabskiemu zamiast cesarzom byo tym atwiejsze, e wczeniej ju rozpady si wadajce nimi arabskie pastwa satelickie wielkich imperiw: Lachmidzi i Ghassanidzi. Kiedy podbity obszar powiksza si, musia si zmieni sposb rzdzenia nim. Zdobywcy sprawowali wadz ze zbrojnych obozw, w ktrych rozlokowano arabskich onierzy. W Syrii na og rozmieszczano je w ju istniejcych miastach, gdzie indziej jednak zakadano nowe osiedla: Al-Basra, Al-Kufa w Iraku, Al-Fustat w Egipcie (z ktrego potem rozwin si Kair), jeszcze inne na pnocno-wschodnich granicach w Churasanie. Jako orodki wadzy obozy te przycigay imigrantw z Arabii i z podbitych terenw, przeksztacajc si w miasta z paacem namiestnika i miejscem publicznych zgromadze, a wic meczetem, w centrum. W Medynie i w nowych miastach-obozach poczonych z ni szlakami ldowymi wadza znajdowaa si w rkach nowej grupy panujcej. Niektrzy z jej czonkw byli towarzyszami Proroka, jego oddanymi, najwczeniejszymi zwolennikami, ale znaczna ich cz wywodzia si z mekkaskich rodw o wojskowych i politycznych umiejtnociach, a take z podobnych rodzin pochodzcych z pobliskiego At-Ta'ifu. Wraz z postpem podbojw pojawiali si inni, wywodzcy si z gwnych rodw pasterskich plemion, nawet z tych, ktre prboway zrzuci panowanie Medyny po mierci Proroka. Do pewnego stopnia poszczeglne ugrupowania dyy do czenia si z sob. Kalif Umar stworzy system wynagrodz dla tych, ktrzy walczyli w imi islamu. Okrelano je zalenie od okresu przyjcia islamu i zasug. Umocnio to spjno rzdzcej elity, a w kadym razie oddzielio j od podporzdkowanej ludnoci. Od najwczeniejszych lat zaczy si rodzi napicia midzy bogatymi czonkami elity a biedniejszymi ludmi. Mimo ostatecznie osignitego zespolenia, w grupie istniay animozje osobiste i frakcyjne. Wczeni towarzysze Proroka niechtnie patrzyli na tych, ktrzy si nawrcili pniej, jeli ci dochodzili do wadzy. Argument wczesnego przyjcia islamu i bliskich zwizkw z Mahometem sab na rzecz szlachetnego urodzenia i dawnych, wybitnych przodkw. Medyneczycy widzieli, jak wadza odchodzia na pnoc, ku bogatszym i ludniejszym krainom Syrii i Iraku, gdzie namiestnicy dyli do uzyskania wikszej niezalenoci.

38

1\vorzenie wiata

Napicia ujawniy si za panowania trzeciego kalifa, Usmana Ibn AiTana (644-656). Wybraa go niewielka grupa czonkw rodu kurajszyckiego, gdy Umar zosta zamordowany w akcie prywatnej zemsty. Usman stwarza szanse pogodzenia zwanionych ugrupowa, nalea bowiem do jednego z gwnych rodw kurajszyckich i wczenie si nawrci na islam. Okazao si jednak, e jego polityka polegaa na powierzaniu funkcji namiestnikw prowincji czonkom swojego klanu, co spotkao si ze sprzeciwem zarwno w Mekce wrd synw towarzyszy Proroka i ze strony ony Proroka, A'iszy, jak i w Al-Kufie oraz w Al-Fustacie. Niektre za z plemion sprzeciwiay si dominacji ludzi pochodzcych z Mekki. Niepokoje w Me dynie, wsparte przez onierzy z Egiptu, doprowadziy do zamordowania Usmana w 656 roku. Rozpocz si wwczas okres pierwszej wojny domowej w spoecznoci muzumaskiej. Do sukcesji roci sobie prawo Ali Ibn Abi Tklib (656-661) pochodzcy z Kurajszytw, czowiek, ktry wczenie przyj islam, by bratem stryjecznym Mahometa i mem jego crki Fatimy. Musia stawi czoo podwjnej opozycji. Wystpili przeciwko niemu krewni Usmana podobnie jak wielu innych, ktrzy kwestionowali prawomocno jego wyboru. Walka o wadz w Medynie przeniosa si do miast-obozw. Ali osiad jako kalif w Al-Kufie, natomiast dysydenci w Al-Basrze. Pokona ich, ale ze strony Syrii pojawio si nowe wyzwanie. Namiestnikiem by tam bowiem Mu'awija Ibn Abi Sufjan, bliski krewny Usmana. Obie siy spotkay si pod Siffinem nad grnym Eufratem, jednak po krtkiej walce zgodzono si na arbitra przedstawicieli wybranych przez obie strony. Kiedy Ali wyrazi na to zgod, niektrzy z jego zwolennikw odeszli, nie chcieli bowiem zaakceptowa kompromisu i podda woli Boga, jak uwaali, pod ludzki osd. Stawk by szacunek naleny za wczesne nawrcenie si na islam. W trakcie wielomiesicznych dyskusji arbitrw sprzymierzecy Alego stracili wpywy i w kocu on sam zosta zamordowany we wasnym miecie Al-Kufie. Mu'awija ogosi si kalifem, a Al-Hasan, starszy syn Alego, przysta na to.

Kalifat damasceski Panowanie Mu'awii (661-680) zawsze traktowano jako koniec pewnego okresu i pocztek nowego. Czterej pierwsi kalifowie - od Abu Bakra po Alego - znani byli wikszoci muzumanw jako raszidun, czyli sprawiedliwi" lub prawowierni" (a take: susznie prowadzeni"). Pniejsi kalifowie jawi si w zupenie innym wietle. Przede wszystkim stanowisko to stao si w praktyce dziedziczne. Wprawdzie jaka idea wyboru, a przynajmniej formalnego uznania przez przywdcw spoecznoci przetrwaa, jednak w rzeczywistoci wadza znajdowaa si odtd w rkach rodu znanego od imienia jego przodka

Tworzenie imperium

39

Umajji jako Umajjadzi. Kiedy Mu'awija umar, wadz przej jego syn, po ktrym z kolei krtko rzdzi jego syn. Potem znw miaa miejsce wojna domowa i wadza przesza w rce innej gazi tej rodziny. Nastpia nie tylko zmiana wadcw. Stolica imperium przeniosa si do Damaszku, miasta pooonego na terenach, ktre mogy dostarczy rodkw na utrzymanie dworu, rzdu i armii. Std atwiej ni z Medyny mona byo sprawowa kontrol nad wschodnimi wybrzeami Morza rdziemnego i terenami pooonymi dalej na wschd; byo to tym waniejsze, e wadza kalifa wci si rozrastaa. Wojska muzumaskie maszeroway przez Maghreb. Pierwsz baz ustanowiy w A-Kajrawanie, w byej rzymskiej prowincji w Afryce (Ifrikijji - dzisiejszej Tunezji). Stamtd ruszyy na zachd, pod koniec wieku VII dotary do wybrzey atlantyckich Maroka i wkrtce przeszy do Hiszpanii. Z drugiej strony zostay podbite tereny lece daleko za Churasanem, na wschodzie sigajce a po odleg dolin Oksusu i pierwsi muzumanie docierali do pnocno-zachodnich Indii. T&kie imperium wymagao nowego typu wadzy. Wrd pniejszych pokole, gdy Umajjadw zastpia wroga im dynastia, upowszechni si pogld, e stworzyli oni rzdy nastawione na doczesne sprawy, e kierowali si wasnymi interesami, rnic si tym od wczeniejszych kalifw oddanych dobru religii. Sprawiedliwiej byoby powiedzie, e Umajjadzi stawi musieli czoo problemom zarzdzania wielkim imperium i dlatego zostali wcignici w kompromisy, jakich wymagao sprawowanie wadzy. Stopniowo przestawali by wodzami plemiennymi i ksztatowali styl ycia wzorowany na tradycji wadcw Bliskiego Wschodu, przyjmowali swoich goci i poddanych zgodnie z ceremoniaem bizantyjskiego cesarza czy iraskiego krla. Pierwsze armie arabskie zostay zastpione przez regularne wojska na odzie. Uksztatowaa si nowa grupa rzdzca, skadajca si gwnie z dowdcw wojskowych lub wodzw plemiennych; najwaniejsze rodziny mekkaskie i medyneskie utraciy swoje znaczenie, poniewa byy daleko od centrum wadzy, dlatego te niejednokrotnie si buntoway. Miasta Iraku rwnie zachowyway wtpliw lojalno i kontrol nad nimi musieli sprawowa silni namiestnicy oddani kalifowi. Wadcy byli ludmi z miasta, prowadzcymi osiady tryb ycia, niechtnymi roszczeniom do wadzy i przewodzenia opartym na solidarnoci plemiennej; Stawiacie wyej pokrewiestwo ni religi" - ostrzega pierwszy umajjadzki namiestnik w Iraku, a jeden z jego nastpcw, Al-Haddad, rozprawi si znacznie ostrzej z plemienn arystokracj i jej zwolennikami. Mimo e siy zbrojne znajdoway si w nowych rkach, administracja finansami, podobnie jak dawniej, opieraa si na sekretarzach werbowanych z grup, ktre suyy poprzednim wadcom. Sekretarze ci posugiwali si jzykiem greckim na zachodzie, a pahlawijskim na wschodzie. Od lat dziewidziesitych VII wieku wprowadzono do administracji jzyk arabski, ale to niekoniecznie

40

1\vorzenie wiata

oznaczao istotn zmian w skadzie osobowym czy metodach dziaania. Czonkowie rodw, ktrzy wykonywali zawd sekretarza znajcy arabski pracowali nadal, wielu z nich zostawao muzumanami, szczeglnie w Syrii, Nowi wadcy umocnili swoje pozycje nie tylko w miastach, ale rwnie na prowincji syryjskiej, na ziemiach pastwowych i na tych terenach, z ktrych uciekli ich waciciele, szczeglnie wewntrz kraju, na obszarach otwierajcych si na arabskie stepy. Wydaje si, e pieczoowicie dbali o system nawadniania i upraw, a take utrzymywali paace i domy, ktre zbudowali po to, by stay si orodkami kontroli gospodarczej i przyjmowania goci. Stylizowano je i wyposaano tak, jak to czynili wadcy, ktrych miejsce zajli: byy tam sale audiencyjne i anie, zdobione mozaikowymi podogami, rzebione portale i sufity. Pod tym wzgldem, jak i pod wieloma innymi, Umajjadzi mogli przypomina barbarzyskich krlw zachodniego imperium rzymskiego - niepewni siebie przesiedlecy w obcym wiecie, ktrego ycie toczyo si dalej pod ich wadz. Na zachodzie nowi wadcy wnieli niewiele wasnych wartoci, mogcych si rwna potdze aciskiej cywilizacji chrzecijaskiej, w ktrej orbit si dostali. Ale arabska grupa rzdzca przyniosa co, co udao si jej zachowa w wysokiej kulturze Bliskiego Wschodu, a co w zmodyfikowanej i rozwinitej przez t kultur formie mogo stworzy rodek komunikacji umoliwiajcy wypowiadanie si: bya nim wiara w objawienie zesane przez Boga na proroka Mahometa w jzyku arabskim. Pierwsze wyrane potwierdzenie staoci i odrbnoci nowego porzdku miao miejsce w latach dziewidziesitych VII wieku, za panowania kalifa Abd al-Malika (685-705). Rwnoczenie z wprowadzeniem arabskiego do administracji, upowszechniono nowy system monetarny. Byo to wane, poniewa monety stanowi symbol wadzy i tosamoci. W miejsce monet z postaciami ludzkimi, ktre przejto od Sasanidw lub bito w umajjadzkim Damaszku, pojawiy si nowe monety zawierajce jedynie napisy, goszce po arabsku istnienie jednego Boga i prawd o religii przyniesionej przez jego wysannika. Jeszcze istotniejsze znaczenie miao stawianie wielkich, monumentalnych budynkw, co byo rwnoznaczne z publicznym goszeniem, e objawienie przekazane ludzkoci przez Mahometa jest ostateczne i najpeniejsze i e jego krlestwo przetrwa po wieki. Pierwsze miejsca wsplnej modlitwy (zwane masdid", std angielski wyraz mosue" za porednictwem hiszpaskiego mesuita"), [a take polski wyraz meczet" zapoyczony za porednictwem tureckiego mesczit" - tum.] byy rwnie wykorzystywane dla gromadzenia caej gminy, by rozwaa sprawy publiczne. Nie rniy si one niczym specjalnym od innego typu budynkw, niektre byy faktycznie dawnymi zabudowaniami wykorzystanymi dla tych celw; inne - nowymi budowlami w rodku osiedli muzumaskich. wite

Tworzenie imperium

41

miejsca ydw i chrzecijan nadal oddziayway na wyobrani nowych wadcw. Umar odwiedzi Jerozolim zaraz po zdobyciu tego miasta, a Mu'awij tam wanie ogoszono kalifem. Dopiero potem, w latach dziewidziesitych VII wieku, wzniesiono pierwsz budowl jasno wiadczc o specyfice islamu i jego trwaoci. Bya ni Kopua na Skale, powstaa na miejscu ydowskiej wityni w Jerozolimie. Hi mieci si teraz arabski haram; wok znajdujcej si w kopule skay chodzili pielgrzymi. To tu wedug tradycji rabinicznej Bg wezwa Abrahama, by zoy ofiar z Izaaka. Budowa Kopuy na tym miejscu bya przekonywajco interpretowana jako symboliczny akt podporzdkowania islamu dziedzictwu po Abrahamie i odejcia od judaizmu i chrzecijastwa. Inskrypcje wok wewntrznej strony kopuy bdce najwczeniejszymi znanymi zapisami tekstw koranicznych, gosz wielko Boga, potnego i mdrego", mwi, e Bg i jego anioowie bogosawi Proroka", i wzywaj chrzecijan, by uznali Jezusa za wysannika Boga, Jego sowo i ducha, ale nie za Jego syna1. Nieco pniej zaczto wznosi kilka wielkich meczetw przeznaczonych na potrzeby modlitewne: w Damaszku i w Aleppo, w Medynie i Jerozolimie, a pniej w Al-Kajrawanie, pierwszym arabskim orodku w Maghrebie, i w Kordowie, arabskiej stolicy Hiszpanii. Wszystkie projekty opieraj si na tym samym podstawowym wzorcu. Otwarty dziedziniec prowadzi do krytej przestrzeni tak ustawionej, by wierni w dugich szeregach mogli pod kierunkiem prowadzcego modlitw (imama) sta twarz w kierunku Mekki. Nisza (mihrab) wyznacza cian, do ktrej maj si ustawi twarz. W pobliu znajduje si kazalnica (minbar), z ktrej wygaszano kazanie w trakcie poudniowej modlitwy w pitek. Do budynku przylega lub znajduje si w jego pobliu minaret, z ktrego muezzin (mu'azzin) wzywa wiernych do modlitwy o wyznaczonych porach. Takie budowle byy nie tylko oznakami nowej wadzy, ale rwnie rozwoju nowej i odrbnej od innych spoecznoci. Pocztkowo islam by wiar rzdzcej grupy, stopniowo jednak rosa akceptacja objawienia przekazanego Mahometowi. Niewiele wiemy o tym procesie, moemy jedynie snu przypuszczenia na temat jego przebiegu. Arabowie, ktrzy ju mieszkali na prowincji syryjskiej i irackiej, prawdopodobnie przechodzili na islam na znak solidarnoci z nowymi wadcami (chocia cz jednego z plemion - Ghassanidw - nie uczynia tego). Urzdnicy pracujcy dla tych wadcw by moe przyjmowali now wiar dla wasnego interesu albo dlatego, e w sposb naturalny ciyli ku wadzy. Przypuszczalnie tak samo postpowali jecy wzici do niewoli podczas podbojw lub sasanidzcy onierze, ktrzy przyczyli si do Arabw. Imigranci w nowych miastach mogli si nawraca, by unika pacenia specjalnych podatkw obowizujcych niemuzumanw. Zoroastryjczykom, wyznawcom starej perskiej religii, atwiejsze mogo si wydawa przyjcie islamu ni chrzecijastwa,
1

O. Grabar, The Formation of Islamie Art, New Haven 1973, s. 45-74.

42

1\vorzenie wiata

poniewa ich zorganizowany koci uleg osabieniu pod koniec panowania Sasanidw. Z kolei niektrym chrzecijanom wcignitym w kontrowersje na temat natury Boga i objawienia, pocigajca moga si wydawa prostota wczesnego muzumaskiego podejcia do podobnych zagadnie w ramach oglnie pojtego tego samego systemu idei. Brak muzumaskiego kocioa i skomplikowanego rytuau nawracania si - wystarczyo bowiem wypowiedzenie kilku sw - sprawia, e akt przyjcia nowej wiary by prosty. Pocigao to jednak za sob pewne skutki: przyjcie arabskiego za jzyk objawienia, a to, razem z koniecznoci kontaktowania si z arabskimi wadcami, onierzami i wacicielami ziemskimi prowadzi mogo do przyjcia go jako narzdzia codziennej mowy. Tam, gdzie si pojawia islam, szerzy si jzyk arabski. By to jednak nowy proces; poza sam Arabi Umajjadzi rzdzili terenami zamieszkanymi przez ludno, ktra nie bya ani muzumaska, ani nie mwia po arabsku. Umajjadom nie sprzyjao rozrastanie si spoecznoci muzumaskiej i wzrost jej potgi. Centralny region Umajjadw - Syria - bya sabym ogniwem w acuchu krajw znajdujcych si w imperium. W przeciwiestwie do miast Iranu, Iraku i Afryki jej miasta powstay jeszcze przed islamem i yy niezalenie od ich wadcw. Handel ponis szkody w wyniku odseparowania od Anatolii, pozostaej w rkach Bizantyjczykw i oddzielonej granic, na ktrej czsto toczyy si wojny arabsko-bizantyjskie. Gwna sia spoecznoci muzumaskiej leaa dalej na wschodzie. Miasta Iraku rozrastay si, gdy imigranci przybywali z Iranu i Pwyspu Arabskiego. Ich dostatek pochodzi z bogatych, nawadnianych terenw poudniowego Iraku, gdzie niektrzy Arabowie osiedlili si i zostali wacicielami ziemskimi. Nowe miasta byy tu bardziej arabskie ni w Syrii, a ich ycie stao si bogatsze, gdy czonkowie dawnych iraskich klas rzdzcych zostali wcignici do pracy w charakterze poborcw podatkowych. Podobny proces mia miejsce w Churasanie, na dalekich pnocno-wschodnich rubieach imperium. Poniewa Churasan znajdowa si na granicy ekspansji islamu w kierunku Azji rodkowej, rozmieszczono tam wielkie garnizony. Ziemia uprawna i pastwiska rwnie przycigay arabskich przesiedlecw. Bardzo wczenie wic mieszkaa ju tam znaczna liczba ludnoci arabskiej, yjca obok Iraczykw, ktrych dawna klasa wacicieli ziemskich i panujcych zachowaa swoj pozycj. Dochodzio stopniowo do swoistej symbiozy. Arabw, ktrzy przestawali by aktywnymi wojownikami i osiedlali si na wsi lub w miastach, takich jak Niszapur, Balch i Marw, wchaniaa spoeczno iraska, a Iraczycy wchodzili do grup rzdzcych. Rozwj spoecznoci muzumaskich we wschodnich miastach i prowincjach stwarza napicia. Ambicje polityczne, lokalne animozje i konflikty partyjne znajdoway wyraz w jzyku etnicznym, plemiennym i religijnym, a z perspektywy czasu trudno okreli, gdzie przebiegay linie podziaw.

Tworzenie imperium

43

Przede wszystkim midzy tymi, ktrzy przyjli islam a Iraczykami istniaa niezgoda na przywileje podatkowe i inne, nadane osobom pochodzenia arabskiego. Ibn sprzeciw narasta w miar zacierania si pamici o pierwszych podbojach. Nie wszyscy, ktrzy przyjli islam, zwizali si z arabskimi wodzami plemiennymi jako klienci" (mawali), ale to nie zlikwidowao linii podziau midzy nimi a Arabami. Napicia znajdoway rwnie wyraz w konfliktach midzyplemiennych i w ruchach opozycyjnych. Armie, ktre przybyway z Arabii, przyniosy ze sob lojalno plemienn, a ta w nowych warunkach moga si umacnia. W miastach i innych miejscach, gdzie si skupiaa migracja, grupy odwoujce si do wsplnych przodkw, znalazy si bliej siebie ni na arabskim stepie. Potni wodzowie powoujcy si na arystokratyczne pochodzenie mogli pozyska wicej zwolennikw. Istnienie jednolitej struktury politycznej umoliwiao wodzom i plemionom wizanie si ze sob na wikszym obszarze; czasami te stwarzao to wsplne interesy. Walka o przejcie kontroli nad wadz centraln moga si odwoywa do nazw plemiennych i zwizanej z nimi lojalnoci. Jedna z gazi Umajjadw zwizana bya przez maestwa z plemieniem Banu Kalb, ktre osiado w Syrii jeszcze przed podbojem. W walce o nastpstwo tronu po mierci syna Mu'awii, nieumajjadzki pretendent znalaz poparcie innej grupy plemiennej. Bywao, e razem prowadzone interesy mogy uzasadnia ide wsplnego pochodzenia wszystkich plemion twierdzcych, e si wywodz z Arabii centralnej lub z poudnia. (Ich nazwy - Kajs i Jemen - funkcjonuj jako symbole lokalnych konfliktw w niektrych czciach Syrii a do naszych czasw.) Znacznie istotniejsz rol peniy dysputy dotyczce dziedziczenia kalifatu i natury wadzy w spoeczestwie muzumaskim. Roszczeniom Mu'awii i jego rodu sprzeciwiay si dwie grupy, ale byy one na tyle amorficzne, e atwiej je opisa w kategoriach tendencji. Po pierwsze istniay ugrupowania okrelane mianem charydytw. Najwczeniejsi z nich to ci, ktrzy wycofali swoje poparcie dla Alego, gdy ten przysta na arbitra pod Siffinem. Ci charydyci zostali pokonani, ale pniejsze ruchy posugiway si t sam nazw, szczeglnie w regionach znajdujcych si pod kontrol Al-Basry. W przeciwiestwie do twierdze wodzw plemiennych ich czonkowie uwaali, e jedynym kryterium w islamie moe by cnota. Jedynie cnotliwy muzumanin powinien sprawowa wadz jako imam, jeli za zbdzi, naleao mu odmwi posuszestwa. Zarwno Usman, ktry da pierwszestwo roszczeniom swojego rodu, jak i Ali, ktry przysta na kompromis w kwestii zasad, byli winni wykroczenia. Nie wszyscy charydyci wycigali podobne wnioski. Niektrzy akceptowali panowanie Umajjadw, inni buntowali si przeciwko niemu; natomiast niektrzy uwaali, e prawdziwi muzumanie powinni stworzy cnotliw spoeczno, wyruszajc w now hidr do odlegego miejsca.

44

1\vorzenie wiata

Inna z kolei grupa popieraa roszczenia rodziny Proroka do wadzy. Th koncepcja moga przybiera wiele rnych form. Na dusz met najwaniejsza okazaa si ta, ktra uznawaa Alego i ca lini jego potomkw za prawowiernych przywdcw spoecznoci, czyli imamw. Wok tej idei skupiay si inne; niektre z nich zostay wniesione z religijnych kultur podbitych krajw. Uwaano, e Alemu i jego dziedzicom zostaa przekazana przez Mahometa pewna specjalna cecha ducha i wiedza o ukrytych znaczeniach Koranu, przez co w jakim sensie byli kim wicej ni zwykli ludzie. Jeden z jego potomkw ma si pojawi, by zainaugurowa panowanie sprawiedliwoci. Oczekiwanie na nadejcie mahdiego, prowadzonego", pojawio si we wczesnych dziejach islamu. W roku 680 drugi syn Alego, Al-Husajn, przenis si do Iraku z ma grupk krewniakw i zwolennikw, majc nadziej, e znajdzie poparcie w Al-Kufie i jej okolicach, dosta zabity podczas walk w Karbali w Iraku, a jego mier staa si dla zwolennikw Alego (szi'at Ali, czyli szyitom) okazj do demonstracji si w formie widowisk, przywoujcych pami o mczestwie. Kilka lat pniej doszo do kolejnego buntu zwolennikw Muhammada Ibn al-Hanafijji, rwnie syna Alego, chocia jego matk nie bya Fatima. W pierwszych dekadach VIII wieku wadcy umajjadzcy podjli prby rozprawienia si z rnymi formami opozycji, a take z wewntrznymi kopotami zwizanymi z zarzdzaniem tak wielkim i zrnicowanym imperium. Udao si im umocni podstawy podatkowe i militarne swojej wadzy, a przez jaki czas nawet stawi czoo kilku wikszym buntom. Ale w pniejszym okresie, w latach czterdziestych VIII wieku, ich wadza nagle si rozpada w obliczu innej wojny domowej i koalicji ruchw majcych rne cele, cho poczonych wspln opozycj wobec Umajjadw. We wschodnich prowincjach imperium, szczeglnie za w Churasanie, ruchy te byy silniejsze ni na zachodzie, zwaszcza wrd niektrych grup arabskich imigrantw ulegajcych asymilacji z miejscowymi spoecznociami iraskimi, a take wrd iraskich klientw". Podobnie jak gdzie indziej, rwnie i tam upowszechnia si szyizm, chocia nie by w aden sposb zorganizowany. Bardziej efektywny typ przywdztwa wywodzi si z innej gazi rodu Proroka, a mianowicie potomkw jego stryja Al-Abbasa. TWierdzili oni, e syn Muhammada Ibn al-Hanafijji przekaza im prawo do sukcesji. W swoich rezydencjach rozmieszczonych na skraju Pustyni Syryjskiej stworzyli organizacj, ktrej centrum staa si A-Kufa. Jako swojego emisariusza wysali do Churasanu czowieka o niejasnym pochodzeniu, prawdopodobnie wywodzcego si z iraskiego rodu: Abu Muslima. Z dysydentw arabskich i innych udao mu si stworzy armi i koalicj, a nastpnie pod czarnymi sztandarami, ktre sta si miay symbolem tego ruchu, wszcz rewolt w imieniu czonka rodu Proroka. Nie stwierdzano, ktrego konkretnie, co sprawio, e poparcie dla ruchu

Tworzenie imperium

45

byo znacznie szersze. Z Churasanu armia ruszya na zachd; Umajjadzi zostali pokonani w kilku bitwach, ktre miay miejsce midzy rokiem 749 a 750. Ostatni kalif z tego rodu, Marwan II, by cigany a do Egiptu i tam zosta zabity. A tymczasem w Al-Kufie ogoszono imi dotychczas nie wymienianego przywdcy: by nim Abu al-Abbas, potomek nie Alego, lecz Al-Abbasa. Historyk Al-Tabari (839-923) opisa, jaki przebieg miao to wydarzenie. Brat Abu al-Abbasa, Dawud, stan na stopniach kazalnicy w meczecie Al-Kufy i zwrci si do wiernych:
Chwaa niechaj bdzie Bogu i dzikczynienie, dzikczynienie, dzikczynienie! Temu, ktry przynis zgub naszym wrogom i da nam nasze dziedzictwo po naszym Proroku Mahomecie, niechaj Bg go bogosawi. Ludzie! Ciemnoci tego wiata zostay teraz zmuszone do ucieczki, ich pokrywa zostaa usunita, ziemia i niebo rozwietlio si, rozbyso soce, a ksiyc zaszed. Odzyska uk ten, kto go wykona, strzaa wraca tam, skd j wystrzelono, sprawiedliwo odnajduje swoje rdo: wrd czonkw rodu waszego Proroka, ludzi litociwych i miosiernych dla was i wspczujcych wam. [...] Bg wam ukaza to, na co czekalicie i do czego tsknilicie. Ukaza wam kalifa z rodu Haszy mitw, rozjaniajc tym wasze twarze, abycie mogli pokona mieszkacw Syrii. Przekaza wam wadz i potg islamu. [...] Czy jaki nastpca Wysannika Boga, niech go Bg bogosawi i obdarzy pokojem, z wyjtkiem rozkazodawcy wiernych Alego Ibn Abi Taliba i rozkazodawcy wiernych Abd Allaha Ibn Muhammada - tu wskaza rk na Abu al-Abbasa - wchodzi na wasz minbar?2

Kalifat bagdadzki Tak oto jeden panujcy rd zastpi drugi, a Irak zaj miejsce Syrii jako centrum kalifatu. Potga Abu al-Abbasa (749-754) i jego nastpcw, znanych od imienia ich przodka jako Abbasydzi, w mniejszym stopniu opieraa si na krajach wschodnich rejonw Morza rdziemnego czy w Al-Hidazie, stanowicego ich przeduenie ni na byych terenach sasanidzkich: poudniowym Iraku, oazach i paskowyach Iranu, Churasanie i terenach rozcigajcych si dalej do Azji rodkowej. Kalifowi trudniej byo rzdzi Maghrebem, ale Maghreb mia ju mniejsze znaczenie. Pod pewnymi wzgldami wadza abbasydzka nie rnia si wiele od wadzy pnych Umajjadw. Od samego pocztku Abbasydzi uwikali si w problem, ktrego nie zdoa unikn adna nowa dynastia: jak przeksztaci ograniczon wadz, wynikajc z niepewnej koalicji odrbnych interesw, w bardziej stabiln i trwa. Zdobyli tron dziki siom poczonym opozycj wobec Umajjadw; teraz naleao okreli ukad si w ramach koalicji. Najpierw nowy kalif
Muhammad Ibn arir at-Tabari, Tarih ar-rusul wa-Hl-muluk, opra. M. Ibrablm, t. VII, Kair 1966, s. 426-428, prze. J. Danecki.
2

46

1\vorzenie wiata

pozby si tych, dziki ktrym zdoby wadz. Zabito Abu Muslima i innych. Wewntrz samej rodziny te byy konflikty. Z pocztku wyznaczano na namiestnikw czonkw panujcego rodu, ale niektrzy z nich stali si zbyt potni. W cigu jednego pokolenia powstaa nowa elita wadzy skadajca si z wysokich urzdnikw. Niektrzy pochodzili z rodw iraskich majcych wasn tradycj suby pastwowej, niedawno nawrconych na islam. Inni byli czonkami dworu wadcy, a niektrzy z nich wyzwolecami. Skupienie wadzy w rkach panujcego nastpio za rzdw nastpcw Abu al-Abbasa, szczeglnie za Al-Mansura (754-775) i Haruna al-Raszida (786-809). Wyrazem tego byo zaoenie nowej stolicy, Bagdadu. At-Tabari opisuje przybycie Al-Mansura na miejsce przyszego miasta:
Przekroczy rzek w miejscu [zwanym dzisiaj] Kasr as-Salam. Potem odprawi popoudniow modlitw, a byo lato. Na miejscu [dzisiejszego] paacu by koci ksidza. Spdzi tam noc do samego rana. By to najwspanialszy i najmilszy nocleg na ziemi. Pozosta przez cay dzie, a wszystko, co widzia, podobao mu si. Powiedzia: W tym miejscu bd budowa. Hitaj materiay bd przybywa Eufratem, Tygrysem i czcymi je kanaami. W adnym innym miejscu wojsko i posplstwo nie utrzymaj si lepiej anieli tutaj". Opracowa plany i wyznaczy pienidze na jego budow. Wasn rk pooy pierwsz ceg, mwic: W imi Boga! Chwaa niech mu bdzie! Ziemia naley do Boga. Odziedzicza j ten z jego sug, ktrego wyznaczy ze swojej woli, a reszta jest spraw ludzi bogobojnych". Potem doda: Budujcie z bogosawiestwem Boym!"3.

Bagdad zosta usytuowany w miejscu, gdzie tygrys i Eufrat pyny blisko siebie, a system kanaw stwarza yzne tereny, ktre mogy dostarcza ywno dla wielkiego miasta i zapewnia dochody rzdowi. Lea na strategicznych szlakach prowadzcych do Iranu i dalej, a take do Al-Daziry i do pnocnego Iraku, gdzie uprawiano zboa, oraz do Syrii i Egiptu, gdzie lojalno wobec Umajjadw nadal pozostawaa silna. Poniewa byo to nowe miasto, wadcy mogli si uniezaleni od naciskw ze strony arabskich muzumanw mieszkajcych w Al-Kufie i Al-Basrze. Zgodnie z pradawn tradycj, wedle ktrej wadcy trzymali si z dala od poddanych, miasto zaplanowano tak, by ujawniao wspaniao panujcego i dystans wobec niego. W samym centrum, na zachodnim brzegu tygrysu, znajdowao si okrge miasto" skadajce si z paacu, koszar i biur; targi i osiedla mieszkaniowe leay poza nim. W swoim opisie przyjcia posannictwa bizantyjskiego przez kalifa Al-Muktadira w 917 roku historyk Bagdadu, Al-Chatib al-Baghdadi (1002-1071) odtwarza przepych dworu i ceremoniau dworskiego. Najpierw posw przyprowadzono do kalifa, a nastpnie z jego rozkazu pokazano im paac: sale, dziedzice i parki, onierzy, eunuchw, szambelanw i paziw, drogocennoci
3

Tame, s. 616.

Tworzenie imperium

47

przechowywane w skarbcach, sonie okryte wielobarwnym jedwabnym brokatem. W Pokoju Drzewa zobaczyli:
[...] na rodku okrgego stawu o czystej wodzie stao drzewo o osiemnastu gaziach, na ktrych byy mniejsze gazki ze srebra i czciowo te ze zota. Zwieszay si z nich kolorowe listki, ktre dray jak prawdziwe listki na wietrze. Na gazkach siedziay przerne ptaki ze srebra, ktre wierkay jak prawdziwe.

Na koniec z powrotem przyprowadzono ich przed oblicze kalifa:

By odziany w stroje [...] haftowane zotem; siedzia na tronie z koci soniowej [...]. Po prawej stronie tronu wisiao dziewi naszyjnikw z klejnotami [...], a po lewej rwnie znajdoway si wszystkie najsynniejsze klejnoty. [...] Przed kalifem stao piciu jego synw, trzech po prawej, dwch po lewej4.

W tych odizolowanych paacach kalif panowa zgodnie z zasadami odziedziczonymi po wczeniejszych wadcach, naladowanych przez pniejsze dynastie. Rozbudowany ceremonia dworski podkrela jego przepych; dworscy urzdnicy strzegli dostpu do niego; w pobliu znajdowa si kat wymierzajcy natychmiastow sprawiedliwo. We wczesnym okresie wadzy pojawi si urzd, ktry pniej sta si bardzo wany: urzd wezyra, doradcy kalifa. Jego wpywy byy zrnicowane; z czasem wezyr zosta gow administracji i porednikiem midzy ni a wadc. Administracj podzielono na kilka urzdw, czyli dywanw, co rwnie stao si wzorem dla innych dynastii. By wic dywan spraw armii, kancelaria przygotowujca w odpowiedniej formie listy i dokumenty i przechowujca je oraz skarbiec, ktry nadzorowa i spisywa dochody i wydatki. Wadca rzdzcy za porednictwem hierarchii urzdnikw na olbrzymim terytorium, musia mie pewno, e nie stan si nazbyt silni i nie naduyj wadzy sprawowanej w jego imieniu. System wywiadowczy informowa wic kalifa o tym, co si dziao w prowincjach, a on sam i jego namiestnicy udzielali publicznych audiencji, eby wysuchiwa skarg i je rozpatrzy. Absolutna wadza sprawowana za porednictwem biurokracji wymagaa dochodw i armii. W okresie abbasydzkim z praktyk wczesnego okresu islamu uksztatowa si kanoniczny system podatkowy. Powizano go maksymalnie cile z normami islamu. Wprowadzono dwa podstawowe podatki. Pierwszy pobierano od ziemi lub podw (charad). Na pocztku istniao rozrnienie w wysokoci podatku paconego przez muzumaskich i niemuzumaskich
Al-Hatib al-Bagdadi, Tah Bagdad, Kair 1931,1.1, s. 100 i nast., przekad polski: A. Mez, Renesans islamu, prze. J. Danecki, Warszawa 1980, s. 362.
4

48

1\vorzenie wiata

posiadaczy ziemi. W praktyce rnica ta stawaa si niewielka, ale w ksigach prawnych przetrwaa. Drugim podatkiem byo pogwne (dizja) cigane z niemuzumanw, a jego wysoko zaleaa od zamonoci podatnika. Ponadto rne opaty pobierano od importowanych i eksportowanych towarw oraz z rzemiosa miejskiego; w zalenoci od potrzeby ustalano te okazyjnie podatki od bogatych mieszkacw miast; oficjalnie byy one potpiane przez osoby trzymajce si cile litery prawa muzumaskiego. onierze z Churasanu, dziki ktrym Abbasydzi zdobyli wadz, podzielili si na grupy podlege odrbnym dowdcom. Kalifom nie przychodzio atwo zapewnienie sobie ich lojalnoci. W miar zywania si z ludnoci Bagdadu, stawali si w coraz mniejszym zakresie efektywn si militarn. Po mierci Haruna al-Raszida doszo do wojny domowej midzy jego synami, Al-Aminem i Al-Mamunem. Al-Amina ogoszono kalifem. Po jego stronie stana armia bagdadzka, ale zostaa pokonana. W pocztkach IX wieku potrzeb posiadania skutecznej i lojalnej armii zaspokajano zakupem niewolnikw i rekrutowaniem onierzy z pasterskich plemion tureckich na granicach z Azj rodkow lub poza nimi. Tiircy ci oraz podobne ugrupowania znad granic osiadej wadzy byli obcokrajowcami, nie majcymi adnych powiza ze spoeczestwem, w ktrego zarzdzaniu uczestniczyli, a w stosunku do* kalifa pozostawali w pozycji zalenych od niego klientw. Przyjcie onierzy tureckich na sub abbasydzk rozpoczo proces, ktry mia nada specyficzny ksztat yciu politycznemu w wiecie islamu. Kierujc si po czci koniecznoci trzymania wojska z dala od ludnoci Bagdadu, ktra bya wrogo nastawiona do wadzy kalifa, Al-Mutasim (833-842) przenis stolic z Bagdadu do nowego miasta, Samarry, pooonej dalej na pnoc nad tygrysem. Pozostaa ona siedzib rzdu przez ponad p wieku. I chocia udao mu si oprze naciskom ludnoci tego miasta, to jednak znalaz si pod wpywem dowdcw onierzy tureckich, ktrzy zdominowali wadze kalifa. W tym okresie rwnie panujcy odlegych prowincji imperiw stali si praktycznie niezaleni. W samym Iraku wadzy kalifa zagrozi potny i dugotrway bunt czarnych niewolnikw na plantacjach trzciny cukrowej i na zasolonych botach poudniowego Iraku. Rewolt wywoali Zandowie w latach 868-883. W 892 roku kalif Al-Mutadid powrci do Bagdadu. Im kalif by odleglejszy i potniejszy, tym istotniejsze stawao si zakorzenienie jego potgi w moralnych uczuciach tych, ktrymi wada. Abbasydzi bardziej systematycznie ni Umajjadzi starali si usprawiedliwi swoje panowanie w kategoriach islamu. Od samego pocztku posugiwali si symbolami religijnymi. Kalif uzurpowa sobie prawa do posiadania boskiego autorytetu jako czonek rodu Proroka. Ponadto twierdzi, e rzdzi zgodnie z Koranem i zasadami postpowania, ktre w coraz wikszym zakresie byty okrelane przez

Tworzenie imperium

49

zachowania Proroka (sunn). Zgodnie z tym twierdzeniem religijni specjalici mogli odgrywa okrelon rol w sprawowaniu wadzy i dlatego urzd sdziego (kadiego) zyskiwa coraz wiksze znaczenie. Jego funkcje oddzielono od funkcji namiestnika. Nie mia obowizkw politycznych ani finansowych; jego rola sprowadzaa si do rozstrzygania konfliktowych spraw i wydawania decyzji w wietle rodzcego si systemu prawa muzumaskiego i norm spoecznych. Gwny kadi by dygnitarzem majcym pewne znaczenie w hierarchii pastwowej. Wysuwajc tez, e s prawowitymi wadcami, pierwsi Abbasydzi musieli stawi czoo innej gazi rodu Proroka, potomkom Alego i ich zwolennikom, szyitom. Nie wszyscy szyici mieli wrogi stosunek do wadzy abbasydzkiej. Dafar as-Sadik (ok. 700-765), ktrego uznawali za szstego imama, by kwietyst. Swoich zwolennikw uczy biernego oporu a do czasu nadejcia mahdiego, ktrego Bg przyle, by przywrci panowanie religii i sprawiedliwoci. Jednake w cigu dwch pierwszych pokole wadzy abbasydzkiej doszo do najrniejszych buntw, odwoujcych si do imion czonkw rodu Alego. W odpowiedzi na nie bunty syn Haruna, Al-Mamun (813-833), podj dwie prby umocnienia swoich praw do wadzy. Najpierw ogosi Alego ar-Rid, uwaanego przez wielu szyitw za smego imama, swoim nastpc. Posuy si przy tym argumentem, e by on najbardziej na to zasugujcym czonkiem rodu Proroka, co powodowao, e jeli sukcesja miaa si opiera na zasadach moralnej pozycji w ramach rodziny, wwczas potomkowie Abbasa mieli takie same prawa jak potomkowie Alego. Pniej Al-Mamun popar idee pewnych teologw [mutazylitw - tum.] i prbowa uczyni z akceptacji ich pogldw warunek przyjcia na sub pastwow. Ta prba spotkaa si ze sprzeciwem teologw, kierowanych przez Ahmada Ibn Hanbala. Uwaali, e dosowne objanianie Koranu i tradycji Proroka byo wystarczajce. Po okresie przeladowa prba narzucenia jednej wykadni wiary przez wadc zostaa poniechana i niemal nigdy nie miaa by ponowiona. Przekonanie o istnieniu wsplnoty, obejmujcej zrnicowane pogldy prawne oraz wiara w znaczenie Koranu i praktyki (sunny) Proroka, stanowice podstaw tej wiary, stopniowo stworzyy styl mylenia, ktry oglnie sta si znany pod nazw sunnizmu przeciwstawianego szyizmowi.

Rozdzia 3

Ksztatowanie si spoeczestwa

Koniec jednoci politycznej Nawet w okresie, gdy potga kalifw abbasydzkich sigaa szczytw, ich rzeczywista wadza ograniczaa si gwnie do miast i obszarw rolniczych wok nich. Poza tym istniay odlege rejony grskie i stepowe, praktycznie nie podporzdkowane wadzy centralnej. Z upywem czasu autorytet kalifa pad ofiar sprzecznoci scentralizowanego systemu wadzy. Aby mc sprawowa wadz nad rozcigajcymi si daleko prowincjami, kalif musia przekaza swoim namiestnikom prawo do pobierania podatkw i wykorzystywania czci dochodw na utrzymanie lokalnego wojska. Prbowa zachowa kontrol nad nimi za pomoc systemu wywiadowczego, nie udao mu si jednak zapobiec umacnianiu si pozycji tych namiestnikw, ktrzy potrafili zachowa wadz w ramach wasnej rodziny. Niemniej namiestnicy ci pozostawali zarazem - przynajmniej w teorii - lojalni wobec podstawowych interesw suwerena. W ten sposb rozrosy si lokalne dynastie, takie jak Saffarydzi we wschodnim Iranie (867-ok. 1495), Samanidzi w Churasanie (819-1005), Tulunidzi w Egipcie (868-905) i Aghlabidzi w Thnezji (800-909); z Tunezji Aghlabidzi podbili Sycyli, ktr dynastie arabskie waday a do podboju Normanw w drugiej poowie XI wieku. W wyniku tych procesw do Bagdadu spyway coraz mniejsze dochody i to w okresie, kiedy nastpi upadek systemu nawadniania i produkcji rolnej w dolnym Iraku. Aby umocni swoj pozycj w centralnych prowincjach, kalif musia w wikszym stopniu polega na zawodowej armii, a z kolei jej dowdcy zyskiwali nad nim coraz wiksz wadz. W 945 roku pewien rd do-

Ksztatowanie si spoeczestwa

51

wdcw wojskowych, Bujidw, ktiy przyby znad Morza Kaspijskiego, wpierw opanowa kilka prowincji, a potem przej wadz rwnie w samym Bagdadzie. Bujidzi przyjmowali rne tytuy, w tym starodawny iraski szahanszah (krl krlw"), ale nie przyjli tytuu kalifa. Rzdy Abbasydw przetrway jeszcze przez trzy wieki, jednake w ich dziejach zacz si nowy etap. Odtd rzeczywista wadza nad centralnymi regionami imperium znajdowaa si w rkach innych dynastii wspieranych przez grupy wojskowe, ktre jednak dalej uznaway kalifat Abbasydw, od czasu do czasu odzyskujcych resztki autorytetu. Panowali jednak na znacznie bardziej ograniczonym obszarze ni dawniej; istniay czci dawnego imperium, gdzie lokalni przywdcy nie tylko byli w peni samodzielni, ale nawet nie akceptowali formalnej zwierzchnoci Abbasydw. Gdzieniegdzie rodziy si ruchy opozycyjne i separatystyczne w imi dysydenckich odmian islamu. Przyczyniy si one do powstania odrbnych jednostek politycznych, a zarazem prowadziy do rozprzestrzeniania si islamu, nadaway mu bowiem form, ktra nie wpywaa na porzdek spoeczny. Cz z tych ruchw wystpowaa pod nazw charydyzmu, a w kadym razie jednego z jego odamw: ruchu ibadyckiego. Przekonanie, e funkcj gowy spoecznoci, czyli imama, winna sprawowa osoba najbardziej tego godna, a ten kto okazywa si nie zasugiwa na ten urzd, musi zosta usunity, byo przydatne dla potrzeb lunego zgrupowania wsplnot plemiennych yjcych w izolowanych miejscach, potrzebujcych od czasu do czasu wodza lub arbitra, ktre jednak mogy si obej bez staej i zorganizowanej wadzy. I tak ibadycki imamat pojawi si w Omanie (Umanie) w poudniowo-zachodniej Arabii w poowie VIII wieku i przetrwa do koca wieku IX, kiedy to zosta obalony przez Abbasydw. W niektrych czciach Maghrebu pewne ugrupowania ludnoci berberskiej opieray si wadzy muzumaskiej, a kiedy przyjy islam, zaczy si wrd nich szerzy idee chaiydyckie. Przez jaki czas istniaa tam potna dynastia ibadyckich imamw, Rustamidw, ktrzy za stolic obrali T&hart w zachodniej Algierii (777-909); ich roszczenia zostay uznane przez omaskich ibadytw. O wiele popularniejsze byy ruchy popierajce roszczenia nastpcw Alego Ibn Abi Taliba do imamatu. Gwna cz szyitw w Iraku i w jego okolicach akceptowaa wadz Abbasydw, a w kadym razie na ni si godzia. Imamowie, ktrych uznawali, yli spokojnie pod panowaniem Abbasydw, cho bywao, e sprowadzano ich do stolicy, by obj cilejszym nadzorem. Szyizm Bujidw by do niejasny w swojej formie, zarazem jednak nie podwaali oni suwerennoci kalifw; dotyczyo to rwnie lokalnej dynastii Hamdanidw w pnocnej Syrii (905-945). Istniay te inne ruchy szyickie, ktre prowadziy do powstania odrbnych dynastii. Zajdyci uwaali, e imam powinien by najbardziej godnym czonkiem rodu Proroka, gotowym przeciwstawi si nieprawowitym wadcom. Nie

52

1\vorzenie wiata

akceptowali Muhammada al-Bakira (zm. 731), ktrego zasadnicza cz szyitw uwaaa za pitego imama; zamiast niego uznawali jego brata Zajda (std ich nazwa). W IX wieku stworzyli imamat w Jemenie; rwnie w rejonie Morza Kaspijskiego istnia imamat zajdycki. Bardziej bezporednie wyzwanie dla Abbasydw stanowia inna ga szyitw: isma'ilici. Geneza ich dziaalnoci nie jest jasna. Wydaje si, e wyroli jako tajny ruch z centrum pocztkowo w Iraku, Chuzistanie (poudniowo-zachodni Iran) oraz w Syrii. Wspierali roszczenia do imamatu Isma'ila, najstarszego syna Dafara as-Sadika, ktrego wikszo szyitw uwaa za szstego imama. Isma'il umar w 760 roku, pi lat przed swoim ojcem, i dlatego znaczca cz szyitw uznaa jego brata Mus al-Kazima (zm. 799). Jednake isma'ilici twierdzili, e Isma'il zosta nieodwoalnie wyznaczony na nastpc swojego ojca, a jego syn Muhammad przej po nim urzd. Wierzyli, e Muhammad powrci wczeniej albo pniej jako mahdi; zostanie wysany po to, by ujawni ukryte znaczenie objawienia koranicznego i sprawiedliwie panowa nad wiatem. Ruch isma'ilicki organizowa dziaalno misjonarsk na wielk skal. Jedna grupa jego zwolennikw, zwanych karamita" (karmaci), stworzya we wschodniej Arabii swoist republik, inna za usadowia si w Maghrebie, zacigna berberskie wojska i zaja Al-Kajrawan. W 910 do Tunezji przyby Abd Allah, ktry twierdzi, e jest potomkiem Alego i Fatimy. Ogosi si kalifem i w cigu nastpnego pwiecza jego rd stworzy stabiln dynasti nazwan Fatymidami od imienia crki Proroka, Fatimy. Z powodw religijnych i politycznych Fatymidzi wyruszyli na wschd ku krainom abbasydzkim i w 969 roku zajli Egipt. Stamtd rozcignli swoje panowanie na zachodni Arabi i na Syri, wkrtce jednak utracili Umezj. Fatymidzi posugiwali si zarwno tytuem imama, jak i kalifa. Jako imamowie rocili sobie pretensje do zwierzchnoci nad wszystkimi muzumanami. Pastwo Fatymidw stao si orodkiem, z ktrego wysyano misjonarzy. Dugo jeszcze po jego upadku spoecznoci stworzone przez tych, ktrzy byli z nim zwizani, istniay w Jemenie, Syrii, Iranie, a pniej w zachodnich Indiach. Fatymidzi byli nie tylko imamami, ale wadcami wielkiego pastwa z centrum w dolinie Nilu. Ich dzieem jest Kair, imperialne miasto na pnoc od Al-Fustatu, symbol ich potgi i niezalenoci. Wadze fatymidzkie kontynuoway kierunek wytyczony przez kalifat bagdadzki. Rzdy koncentroway si w rkach kalifa, ich zewntrznym objawem by przepych i rozbudowany ceremonia. Kalifowie fatymidzcy mieli zwyczaj pokazywa si mieszkacom Kairu w uroczystej procesji. Wysocy urzdnicy pastwowi wchodzili do gwnej sali paacowej, wwczas zza zasony wychodzi kalif, trzymajcy w rku bero. Potem dosiada konia i rusza w kierunku bramy paacu, tam za zaczto d w trby. Przed nim i za nim szli jego dworzanie i onierze; jecha ulicami

Ksztatowanie si spoeczestwa

53

przystrojonymi przez kupcw brokatami i delikatnymi ptnami. Takie procesje wyraay oba aspekty panowania fatymidzkiego: religijny, i ten, ktry podkrela tosamo wadcy z yciem miasta i rzeki. Podstaw wadzy fatymidzkiej byy dochody z yznych ziem delty Nilu, z rzemiosa w miastach i handlu z basenem Morza rdziemnego oraz Morza Czerwonego. Wystarczay one, by utrzymywa armi rekrutowan poza Egiptem spord Berberw, czarnych Sudaczykw i Turkw. Kalif nie podejmowa systematycznych prb narzucania doktryny isma'ilickiej muzumanom w Egipcie, ktrzy w wikszoci pozostali sunnitami; byy tam te znaczne grupy chrzecijan i ydw, yjcych z nimi w pokojowej symbiozie. Fatymidzkie roszczenia do kalifatu stanowiy bezporednie wyzwanie dla Abbasydw. Inne zagroenie, zarwno dla Abbasydw, jak i Fatymidw, przyszo z dalekiego zachodu wiata muzumaskiego. Regiony podbite przez Arabw - Maroko i znaczna cz Hiszpanii - trudno byo kontrolowa ze wschodnich rubiey Morza rdziemnego, a z Iraku byo to wrcz niemoliwe. yjcy tam arabscy onierze i urzdnicy szybko rozbudowali wasne interesy i zdarzao si, e wyraali je w sposb, sucy przypomnieniu impulsu, ktry sprowadzi ich tak daleko od Arabii. Pod koniec VTII wieku Idris, prawnuk Alego, uda si do Maroka, zyska tam poparcie i zaoy dynasti wan w historii Maroka. Idrysydzi bowiem zbudowali Fez i stworzyli, trwajc po dzi dzie, tradycj niepodlegych dynastii, ktre rzdziy Marokiem i legitymoway si pochodzeniem od Proroka. Dla dziejw caego wiata muzumaskiego waniejsza bya odrbna droga, jak obraa Hiszpania, czyli Andaluzja (Al-Andalus), by si posuy arabsk nazw. Arabowie po raz pierwszy wyldowali w Hiszpanii w 710 roku i szybko stworzyli tam prowincj kalifatu sigajc pnocnych kracw Pwyspu. Do Arabw i Berberw przyczya druga fala onierzy z Syrii, ktrzy zaczli odgrywa wan rol. Wanie po rewolucji abbasydzkiej czonkowi rodu Umajjadw udao si schroni w Hiszpanii i znale tam zwolennikw. Powstaa nowa dynastia umajjadzka, ktra sprawowaa rzdy przez niemal trzysta lat, ale dopiero w poowie X wieku wadca przyj tytu kalifa. W swoim nowym krlestwie Umajjadzi zaangaowali si w ten sam co na wschodzie proces przemian. Spoeczestwo, w ktrym muzumanie panowali nad niemuzumask wikszoci, ulegao zmianie i znaczna cz ludnoci przyja religi i jzyk panujcych, za pocztkowo zdecentralizowane rzdy w wyniku manipulacji politycznych przeksztaciy si i funkcjonoway dziki biurokratycznej kontroli. Ponownie stworzono now stolic: Kordow lec nad rzek Gwadalkiwir. Rzeka zapewniaa czno i umoliwiaa dostarczanie wikszoci towarw ywnociowych i przemysowych. Na nawadnianych rwninach wok Kordowy

54

1\vorzenie wiata

uprawiano zboa i inne produkty potrzebne jej mieszkacom. I znowu, gdy dynastia staa si bardziej autokratyczna, wycofaa si z ycia miejskiego. Wadca przenis si z Kordowy do krlewskiego miasta Madinat az-Zahra, pooonego niedaleko stolicy. Stamtd sprawowa kontrol nad pastwem, otoczony rzdzc grup, w skad ktrej wchodzili Arabowie i zarabizowane rody, poniewa separacja panujcych od spoeczestwa nie bya tak wielka jak w Bagdadzie. Ale i tam znalazy si ugrupowania wywodzce si z niewolnikw sprowadzanych z regionu Morza Czarnego, Woch i innych krajw. Rwnie w armii pojawia si grupa najemnikw z zagranicy, ale byli tam take Arabowie i Berberzy, ktrzy otrzymali prawo osiedlenia si w zamian za sub wojskow. Podobnie jak w Syrii, Umajjadzi, ktrzy mieszkali w miastach Al-Hidazu, wykorzystywali w Hiszpanii swoj wadz do wspierania interesw tych miejscowoci i ludnoci osiadej. Miasta rozrastay si: najpierw Kordowa, a potem Sewilla dziki nawadnianym ziemiom, produkujcym dodatkow ywno za pomoc technik przeniesionych z Bliskiego Wschodu. Na tych obszarach Arabowie odgrywali wan rol jako waciciele ziemscy i rolnicy, chocia pozostaa tam znaczna cz ludnoci miejscowej. Poza nawadnianymi rwninami, w grach, imigranci berberscy pochodzcy z grzystych rejonw Maghrebu yli po czci z rolnictwa i wypasania owiec. Przenoszenie si Berberw z Maghrebu do Hiszpanii trwao duej ni arabska imigracja ze wschodu i odbywao si prawdopodobnie na wiksz skal. Z czasem cz ludnoci miejscowej przesza na islam i pod koniec wieku X wikszo mieszkacw Andaluzji prawdopodobnie stanowili muzumanie. Ale obok nich yli ci, ktrzy si nie nawrcili: chrzecijanie i znaczne grupy ydw reprezentowanych gwnie przez rzemielnikw i kupcw. Poszczeglne zbiorowoci utrzymyway si dziki tolerancji Umajjadw wobec nich, a take dziki upowszechnianiu jzyka arabskiego, ktrym w XI wieku posugiwaa si wikszo: zarwno chrzecijanie, ydzi, jak i muzumanie. Tblerancja, wsplny jzyk i duga tradycja samodzielnych rzdw - wszystko to przyczyniao si do powstania odrbnej wiadomoci andaluzyjskiej i andaluzyjskiego spoeczestwa. Muzumaska tradycja religijna rozwijaa si inaczej ni w krajach Wschodu; rwnie kultura ydowska uniezalenia si od kultury Iraku, gwnego orodka ydowskiego ycia religijnego. A zatem przyjcie przez Abd ar-Rahmana III (912-961) tytuu kalifa byo nie tylko wyrazem interesw dynastii, ale take podkrelao odrbn tosamo Andaluzji. Panowanie tego wadcy wyznacza apogeum niezalenych rzdw Umajjadw w Hiszpanii. Wkrtce potem, w XI wieku, ich krlestwo w wyniku procesu przypominajcego ten, ktiy mia miejsce w imperium abbasydzkim, rozpado si na wiele mniejszych rzdzonych przez dynastie arabskie lub berberskie (krlestwa dzielnicowe" albo krlowie frakcyjni": muluk at-tawa'if).

Ksztatowanie si spoeczestwa

55

Zjednoczone spoeczestwo: podstawy ekonomiczne Rozpad jednolitej struktury rzdu zarwno na wschodzie, jak i na zachodzie nie by oznak saboci spoecznej czy kulturalnej. Powsta bowiem wiat muzumaski poczony wieloma wizami z rnymi orodkami wadzy i wysokiej kultury. Wchonicie tak wielkiego terytorium w jedno imperium doprowadzio do powstania obszaru ekonomicznego, ktry by wany nie tylko z powodu swoich rozmiarw, ale rwnie dlatego, e czy dwa rejony cywilizowanego wiata: basen Morza rdziemnego i basen Oceanu Indyjskiego. Armie, kupcy, rzemielnicy, uczeni i pielgrzymi atwiej si poruszali midzy nimi, dotyczyo to rwnie idei, stylw i technik. W tej ogromnej sferze wspdziaania mogy powstawa silne rzdy, wielkie miasta, handel midzynarodowy i kwitnce rolnictwo; a wszystko to pozostawao w cisych ze sob zwizkach, wpywajc wzajemnie na wasn egzystencj. Powstanie imperium muzumaskiego, a potem pastw na jego byych terytoriach, prowadzio do pojawienia si wielkich miast, w ktrych rezydenci paacw, czonkowie rzdw i mieszkacy miast potrzebowali poywienia, surowcw do produkcji i wyrobw luksusowych, by pyszni si bogactwem i wadz, i gdzie zachodzce przemiany oraz problemy ycia miejskiego rodziy pragnienie poszukiwania nowoci i naladowania zwyczajw wielkich ludzi albo obcokrajowcw. Potrzeby miast oraz stosunkowo atwa komunikacja przyczyniay si do wprowadzania nowych zasad i metod organizowania istniejcego od dawna handlu z dalekimi krajami. Wielkich adunkw nie dawao si transportowa na duych odlegociach, dlatego te miasto musiao poszukiwa poywienia przede wszystkim w swoim najbliszym zapleczu. W wypadku niektrych towarw dochd by tak ogromny, e usprawiedliwia transport na duych odlegociach. Pieprz i inne przyprawy, drogie kamienie, luksusowe materiay i porcelan przywoono z Indii i Chin, futra z krajw pnocy; w zamian wysyano korale, ko soniow i tekstylia. Miasta bliskowschodnie byy nie tylko konsumentami, ale i producentami towarw przetworzonych, przeznaczonych na eksport i na wasne potrzeby. Cz produkcji odbywaa si na wielk skal: uzbrojenie wojenne powstawao w pastwowych arsenaach, w wielkich warsztatach wyrabiano delikatne tkaniny dla dworu, dziaay cukrownie i myny papiernicze. W wikszoci jednak produkcja odbywaa si w maych warsztatach tekstylnych lub metalowych. Zanim pojawia si kolej, a potem, wspczenie, samochd, transport odbywa si drog wodn jako taszy, szybszy i bezpieczniejszy ni transport ldem. Przywizywano wielk wag do tego, by wielkie miasto, majce wyywi swoich mieszkacw, leao w pobliu morza lub nad eglown rzek. Gwne szlaki handlu na duych odlegociach byy zarazem szlakami morskimi; w tym

56

1\vorzenie wiata

okresie szczeglne znaczenie miay drogi przecinajce Ocean Indyjski. Za Abbasydw gwnymi orodkami organizujcymi handel na tych trasach byy: Al-Basra w dolnym Iraku oraz Siraf na iraskim wybrzeu Zatoki. Obydwa miasta znajdoway si w strefie wpyww abbasydzkich, a zatem mogy te zaspokaja potrzeby stolicy. W X wieku handel przenis si znad Zatoki nad Morze Czerwone. Wtedy to bowiem Kair sta si orodkiem handlu i wadzy, a w kupieckich miastach woskich zacz rosn popyt. Z Al-Basry i Sirafu handel ze wschodem prowadzili przede wszystkim irascy, arabscy albo ydowscy kupcy eglujcy na arabskich statkach do portw w zachodnich Indiach i nawet dalej; w pewnym okresie statki udaway si a do Chin, ale po X wieku nie pyny dalej ni do portw Azji Poudniowo-Wschodniej. Kieroway si te na poudnie, do Arabii i Afryki Wschodniej. Z Al-Basry towary przewoono rzek do Bagdadu, a potem dalej szlakami pustynnymi do Syrii i Egiptu lub przez Anatoli do Konstantynopola i Trebizondu, czy te wielkim szlakiem z Bagdadu do Niszapuru w pnocno-wschodnim Iranie, a stamtd do Azji rodkowej i do Chin. Na duszych dystansach towary przewoono wielbdami w wielkich, dobrze zorganizowanych karawanach. Na krtkich odlegociach korzystano z muw lub osw. Na znacznym obszarze Bliskiego Wschodu transport koowy znikn po powstaniu imperium muzumaskiego, by si pojawi znw dopiero w XIX wieku. Wyjaniano to na wiele sposobw: rzymskie drogi niszczay, a nowe arabskie grupy rzdzce byy zainteresowane hodowl wielbdw, za transport na wielbdach okaza si bardziej ekonomiczny ni na pojazdach koowych. Handel w strefie Morza rdziemnego by pocztkowo bardziej niepewny i ograniczony. Europa Zachodnia nie odrodzia si jeszcze na tyle, by wytwarza wiele produktw na eksport albo by mc przyj towary importowane, a imperium bizantyjskie przez jaki czas starao si ogranicza arabsk potg morsk i handel morski. Najwaniejszy by handel wzdu poudniowych wybrzey, czcy Hiszpani i Maghreb z Egiptem, Syri i Tunezj, stanowic poredni etap na tym szlaku. Wzdu niego kupcy, a wrd nich wielu ydw, organizowali handel hiszpaskim jedwabiem, zotem z Afryki Zachodniej, metalami i oliw z oliwek. Pniej, w wieku X, zyska na znaczeniu handel z Wenecj i Amalfi. Silne rzdy i wielkie miasta nie mogyby przetrwa bez wydajnego rolnictwa, a z kolei rolnicza prowincja nie rozwijaaby si bez potnej wadzy i miast inwestujcych w jej produkcj. W krajach podbitych przez Arabw, a zwaszcza w tych, gdzie ya znaczna imigracja arabska, powstawaa nowa klasa wacicieli ziemskich. Ziemi odebran poprzednim wacicielom i formalnie nalec do wadcy, przekazywano Arabom, ktrzy mieli obowizek pacenia podatkw. W pniejszym okresie, w X wieku, wprowadzono obyczaj, e ciganiem podatkw z ziemi zajmowali si urzdnicy lub dowdcy

Ksztatowanie si spoeczestwa

57

wojskowi, ktrzy w ten sposb stawali si w praktyce wacicielami i byli zainteresowani utrzymaniem produkcji. W znacznej czci rolnicy, ktrzy yli tu wczeniej, dalej zajmowali si upraw ziemi, chocia z niektrych okolic chopi i pasterze emigrowali. Istniejce wiadectwa wskazuj na to, e stosunki midzy posiadaczami ziemskimi a rolnikami opieray si na rnych formach dzierawy: po zapaceniu podatku, plony dzielono wedug ustalonych proporcji midzy wacicieli ziemi, i tych, ktrzy dawali nasiona, zwierzta i prac. Bardziej skomplikowane ustalenia obowizyway w wypadku nawadnianej ziemi czy te terenw, na ktrych miano sadzi drzewa. Waciciele ziemscy, ktrzy uzyskali pienidze z handlu albo w inny sposb, mogli je wykorzystywa do produkcji rolnej, poza tym dziki temu kapitaowi wprowadzano innowacyjne techniki. Istniej wiadectwa wskazujce na to, e ekspansja imperium muzumaskiego przyczynia si do sprowadzenia nowych upraw, a w kadym razie do upowszechnienia tych, ktre ju znano. Na og ruch odbywa si ku zachodowi: z Chin albo z Indii przez Iran do basenu Morza rdziemnego; ry, trzcin cukrow, bawen, arbuzy, oberyny, pomaracze i cytiyny uprawiano na wielkich obszarach. Niektre z tych podw wymagay znacznych inwestycji w zakresie nawadniania i poprawy jakoci gleby. Odbudowywano dawne urzdzenia nawadniajce, jak na przykad w poudniowym Iraku, a take budowano kolejne. Przenoszenie tych systemw na zachd mona zaobserwowa w Hiszpanii, ktra wzbogacia si o syryjskie koa nawadniajce (na'ury d'norie) oraz podziemne kanay (kanat) z Iranu; do Hiszpanii sprowadzono rwnie nowoczesne metody podozmianu. Dziki takim ulepszeniom rosa produkcja rolna, co wraz z rozkwitem rzemiosa i handlu powodowao, zwikszenie znaczenia pienidza w gospodarce Bliskiego Wschodu i basenu Morza rdziemnego. Powsta midzynarodowy system monetarny. Przepyw drogich metali, szczeglnie za afrykaskiego zota na tereny kalifatu, umoliwi jego rozwj. Przez wieki abbasydzki zoty dinar pozostawa narzdziem wymiany, a muzumaskie srebrne monety znajdowano w Skandynawii i w Wychwood Forest na pnoc od Oksfordu. Z rozwojem systemu monetarnego zwizany by system kredytowania. Wielcy kupcy brali depozyty i poyczki; ludzie udzielajcy kredytw i poborcy podatkowi take wykorzystywali swoj nagromadzon gotwk na poyczki. Kupcy, ktrzy mieli swoich korespondentw lub klientw w innych miejscach wystawiali im rachunki lub listy kredytowe. Skomplikowana i rozwinita gospodarka nie istniaaby bez systemu wzajemnych oczekiwa czcych ze sob tych, ktrzy musieli ze sob wspdziaa, ani bez osobistych kontaktw czy znajomoci. Zwizki rodzinne w niektrych wypadkach tworzyy tak sie powiza, na przykad wrd kupcw ydowskich, ktrzy podrowali po wiecie rdziemnomorskim, przekraczajc granice midzy krajami muzumaskimi a chrzecijaskimi. Jeeli takich powiza nie byo,

58

1\vorzenie wiata

naleao wykorzysta powszechnie uznane zasady moralnoci spoecznej. Podobnie waciciele ziemscy i rolnicy potrzebowali jasnych i oglnie przyjtych zasad dotyczcych wasnoci, podziau dochodw, opodatkowania, prawa wodnego, prawa o drzewach i mineraach wystpujcych pod ziemi. Stosunki gospodarcze wymagay zatem wsplnego systemu zachowa, a to stawao si moliwe wwczas, gdy coraz wiksza cz ludnoci krajw pod rzdami muzumaskimi przyjmowaa islam, i gdy opracowano reguy ycia spoecznego zawarte implicite w objawieniu przekazanym Mahometowi.

Jedno wiary i jzyka Nie jest rzecz atw dokadniejsze ustalenie etapw, w ramach ktrych podbite ludy przechodziy na islam. Jednake badania wiadectw dotyczcych przyjmowania imion muzumaskich pozwalaj ustali rzd wielkoci, ktry wydaje si prawdopodobny 1 . Zgodnie z t ocen pod koniec okresu umajjadzkiego (to znaczy w poowie drugiego wieku muzumaskiego, czyli VIII wieku chrzecijaskiego) mniej ni 10 procent ludnoci Iranu, Iraku, Syrii oraz Egiptu, Tunezji i Hiszpanii przyjo islam, chocia procent ten musia by o wiele wyszy na Pwyspie Arabskim. Poza arabskimi plemionami, ktre yy w Iraku i Syrii przed podbojem muzumaskim, wikszo neofitw pochodzia albo z niszych warstw spoecznych - na przykad spord onierzy wzitych do niewoli w walce - albo z urzdnikw rzdw sasanidzkich, ktrzy przeszli na sub do nowych panw. Jeli chodzi o innych, nie byo adnych naciskw ani pozytywnych zacht, by si nawraca. Ludzie, ktrzy przyjli islam mieszkali w wikszoci w orodkach miejskich zasiedlonych przez ludno arabsk, gdzie koncentrowaa si wadza, lub w pobliu tych miejsc. Tam powstaway typowo muzumaskie instytucje, takie jak meczety czy sdy. To te miasta w Iraku i Iranie, a take Al-Kajrawan w Afryce i Kordowa w Hiszpanii, byy orodkami rozprzestrzeniania si islamu. Pod koniec czwartego wieku (X w. n.e.) sytuacja ulega zmianie. Znaczna cz ludnoci przyja islam. Nawrcili si zapewne nie tylko mieszkacy miast, ale take wielu wsi. Jednym z powodw mogo by to, e zasady islamu zostay wyranie okrelone, a rnice midzy muzumanami i nie muzumanami okazay si janiejsze. Muzumanie yli teraz w rozwinitym systemie rytuau, doktryny i prawa, rnic si znacznie od wyznawcw innych religii; stali si bardziej wiadomi tego, e s muzumanami. Precyzyjniej okrelono status chrzecijan, ydw i zoroastryjczykw - pod pewnymi wzgldami by on niszy. Uwaano ich za ludzi Ksigi", a wic tych, ktrym objawiono Pismo
1

R. W. Bulliet, Conyersion to Islam in the Medieval Period, Cambrigde, Massachusetts 1979.

Ksztatowanie si spoeczestwa

59

wite, albo za ludzi chronionych", z ktrymi zawarto ukady o ochronie (tak zwany ukad Umara). Na og nie zmuszano ich do nawracania si, niemniej dotykay ich rne restrykcje. Pacili specjalny podatek; nie pozwalano im si ubiera w pewne kolory, nie mogli eni si z muzumankami, w muzumaskich sdach ich wiadectwo w sporach z muzumanami nie byo uznawane, nie mogli, przesadnie zdobi swoich domw i wity, nie dopuszczano ich do stanowisk w systemie wadzy (chocia w rnych miejscach ydzi i chrzecijanie pracowali jako sekretarze albo finansici u wadcw muzumaskich). Do jakiego stopnia stosowano te zasady zaleao od lokalnych dynastii, ale nawet w najlepszych warunkach pozycja mniejszoci jest niepewna, za nakanianie do zmiany wiary istniao zawsze. Proces nawracania nie zakoczy si jednak ostatecznie. ydzi we wczesnych latach islamu zostali usunici ze znacznej czci Pwyspu Arabskiego, ale pozostali w wielkich miastach innych krajw arabskich: w pnocnym Iraku, w Jemenie, w Maroku. Tb, e przetrwali i yli w dobrych warunkach wynikao nie tylko z silnej organizacji ich gmin, ale rwnie std, e mogli zajmowa pewne gospodarcze stanowiska w zoonej strukturze rozbudowananego spoeczestwa, a take dlatego, e nie utosamiano ich z adnym pastwem, z ktrym muzumascy wadcy prowadzili od czasu do czasu wojny. Sytuacja chrzecijan bya inna. Niektrzy zachowywali religijn wi z imperium bizantyjskim, co w okresach wojny mogo wzbudza podejrzenia. Nie posiadali tak spjnej organizacji gminy jak ydzi; gdzieniegdzie yli chrzecijanie niezbyt gboko wierzcy. W niektrych miejscach chrzecijastwo wymaro bez ladu, chocia nie na dugo; gdzie indziej za pozostao wiar mniejszoci. W Hiszpanii znaczna cz ludnoci nadal naleaa do kocioa rzymskokatolickiego; gdzie indziej ci, ktrzy przetrwali, zwykle naleeli do dysydenckich Kociow - nestoriaskiego, monofizyckiego, monoteletycznego. Kocioy te w wyniku wielkich kontrowersji pierwszych wiekw, dotyczcych natury Chrystusa, oderway si od gwnego pnia. Chrzecijanie yli nie tylko w miastach, ale rwnie na wsi, zwaszcza w Grnym Egipcie, w libaskich grach i w pnocnym Iraku. Jzyk arabski upowszechnia si wraz z islamem, a w niektrych miejscach pojawi si jeszcze przed nim. W wewntrznych rejonach Syrii i w zachodnim Iraku znaczna cz ludnoci mwia ju po arabsku podczas podboju muzumaskiego. Nowe miasta z imigrantami i administracj zdominowan przez Arabw staway si orodkami promieniowania tego jzyka. Upowszechnia si on zarwno w formie mwionej - dialektw lokalnych pozostajcych pod wpywem wczeniej uywanych jzykw - jak i w formie pisanej, ktrej jednolito i przetrwanie gwarantowa Koran: ksiga objawiona w jzyku arabskim. Jeli chodzi o form mwion, arabski nie rozwija si w Iranie, gdzie nadal uywano perskiego. Natomiast jako jzyk pisany nie napotyka w wiecie

60

1\vorzenie wiata

islamu na adne granice. Religia przynosia ze sob jzyk. Neofici pochodzenia niearabskiego, szczeglnie Iraczycy, czytali Koran po arabsku i odgrywali znaczn rol w tworzeniu systemu idei i wyrosego z nich prawa. Ci, ktrzy si nie nawrcili, w celach religijnych i literackich posugiwali si swoimi jzykami: liturgie niektrych Kociow wschodnich zachoway syryjski i koptyjski; hebrajski i aramejski byy jzykami wiary ydowskiej i nauki religijnej; zoroastryjskie pisma wite nabray ostatecznego ksztatu w jzyku pahlawijskim, a wic perskim uywanym przed podbojami, ju po nadejciu islamu. Ale nawet w tym zakresie nastpoway zmiany: arabski sta si jzykiem wiary i literatury religijnej w niektrych Kocioach wschodnich; ydzi w Hiszpanii zaczli si nim posugiwa w filozofii, nauce i poezji. Pierwsza powana przeszkoda w szerzeniu si arabskiego pojawia si w X wieku, kiedy perski uksztatowa si w zislamizowanej formie jako jzyk literacki; jednake w Iranie arabski pozostawa gwnym jzykiem nauki religijnej i prawnej. W tym okresie wyrazy takie jak Arab" i arabski" nabieraj szerszego znaczenia, przysaniajc dawniejszy ich sens. Odnosz si one do ludzi pochodzcych z Pwyspu Arabskiego, szczeglnie za do tych, ktrzy mogli si odwoywa do pochodzenia z koczowniczych plemion o tradycji wojskowej. Stosowano je rwnie do wszystkich tych, ktrzy od Maroka i Hiszpanii po granice Iranu przyjli arabski jako swj jzyk mwiony. W pewnym sensie mona je byo stosowa jeszcze szerzej: do tych, dla ktrych arabski sta si gwnym rodkiem wyrazu wysokiej kultury literackiej. Za Umajjadw tradycja twrczoci poetyckiej dalej rozkwitaa, a najbardziej znani poeci wczesnego okresu nadal wywodzili si z arabskich beduinw: Al-Achtal, Al-Farazdak oraz Darir. Pojawi si jednak nowy element: mecenat dworu - zarwno umajjadzkiego w Damaszku, jak rwnie potnych wodzw plemiennych, co rozszerzao geograficzny zasig poezji i wpywao na zmian jej natury. Panegiryki na cze wadcw i potnych osobistoci zaczy odgrywa waniejsz rol, a zarazem poezja miosna - ghazal - nabraa bardziej osobistych cech. W pnym okresie umajjadzkim i we wczesnym okresie abbasydzkim nastpia zmiana o bardziej fundamentalnym charakterze. Pojawienie si islamu zmienio spojrzenie ludzi na jzyk arabski. Koran to pierwsza ksiga napisana po arabsku, a muzumanie wierzyli, e zosta w tym jzyku objawiony. By to ten sam wysoki jzyk, w ktrym powstawaa poezja wczeniejszego okresu, a ktry teraz suy innym celom. Dla uznajcych Koran za sowo Boe wane byo rozumienie tego jzyka; ich zdaniem starodawna poezja bya nie tylko dywanem Arabw, ale take norm poprawnego jzyka. Arabski stawa si teraz nie tylko rodkiem wyrazu dla tych, ktrzy przybywali z Pwyspu Arabskiego do najrniejszych regionw imperium, ale take dla ludzi o innym rodowodzie, ktrzy zaakceptowali religi islamu albo musieli

Ksztatowanie si spoeczestwa

61

si posugiwa tym jzykiem dla potrzeb pracy i ycia, szczeglnie dotyczyo to urzdnikw pochodzenia perskiego i innego, sucych nowym wadcom. Centrum dziaalnoci literackiej przenioso si z miast-oaz i plemiennych obozw do nowych miast, najpierw do Al-Basry i Al-Kufy, a potem do nowej stolicy imperium, Bagdadu. rodowisko literackie zmienio si i rozroso, objo swoim zasigiem kalifw i ich dwr, wysokich urzdnikw i now miejsk elit rnego pochodzenia. Chocia zapewne kontynuowano praktyk twrczoci ustnej i recytowania poezji, to jednak dziea literackie zaczto spisywa, a od pocztku IX wieku obiegowi' dzie pisanych sprzyjao zastosowanie papieru. Wczeniej uywano papirusu i pergaminu, ale w drugiej poowie wieku VIII z Chin sprowadzono technik produkcji papieru. Pocztkowo wyrabiano go w Churasanie, potem upowszechni si w innych czciach imperium, a w poowie X wieku papirus w zasadzie zosta zastpiony przez papier. Naturalnym skutkiem rozprzestrzeniania si jzyka arabskiego bya ch zrozumienia go przez niektre osoby posugujce si nim. Nauka o jzyku zostaa w znacznym stopniu stworzona przez tych, dla ktrych arabski by jzykiem nabytym i dlatego musieli si nad nim zastanawia. Leksykografia gromadzenie i klasyfikacja wyrazw - rozwina si dziki uczonym uczszczajcym na targi, gdzie przybywali beduini. Gramatyka - objanianie funkcjonowania jzyka arabskiego - po raz pierwszy zostaa systematycznie zaprezentowana przez czowieka pochodzenie niearabskiego - Sibawajhiego (zm. 793), na ktrego dziele oparta bya caa pniejsza literatura. Kierowani tym samym impulsem, uczeni zaczli gromadzi i studiowa dawn poezj Arabii. W procesie opracowywania poematw musieli je zmienia, ustalajc jednoczenie formalne zasady kompozycji poetyckiej, ktre miay wielki wpyw na pniejszych poetw. Pierwszy wany teoretyk literatury, Ibn Kutajba (828-889), sporzdzi opis typowej kasydy, ktrym kierowali si pniejsi poeci. Kasyda, twierdzi, powinna si zaczyna od przypomnienia utraconych obozowisk i dawnej mioci, dalej winien i opis podry, a koczy j mia rzeczywisty temat: panegiryk, elegia lub satyra. Pisma teoretykw miay prawdopodobnie mniejsze znaczenie dla rozwoju poezji ni praktyka poetw nowego typu. Ich poezja bya bardziej zindywidualizowana ni twrczo autorw przedmuzumaskich kasyd. Niektrzy byli niearabskiego pochodzenia, yli w miastach, byli wiadomi tradycji poetyckiej, jak odziedziczyli, i posugiwali si ni wiadomie z wielkim artyzmem literackim. Narodzi si nowy styl zwany badi, cechujcy si wykorzystaniem wykwintnego jzyka i figur retorycznych: uywano rzadkiego sownictwa, wyrazy zestawiano w formie antytezy wobec siebie, a tre wyraano w ramach sztywnych miar metrycznych i rymw typowych dla wczeniejszych utworw. Tfematyka poezji staa si bardziej zrnicowana ni dawniej. Poeci pisali o mioci penej erotyzmu, nie ograniczajc si do sformalizowanego alu po

62

1\vorzenie wiata

utraconej lub niedostpnej ukochanej. Niektrzy angaowali si w religijne i etyczne kontrowersje wczesnych wiekw islamu. Syryjski poeta Abu al-Ala al-Ma'arri (973-1058) pisa poematy i wykwintne utwory prozatorskie, w ktrych powtpiewa w oglnie przyjte idee dotyczce objawienia i ycia po mierci. Byo rzecz naturaln, e szczeglny nacisk kado si na panegiiyki goszce chwa nie tyle plemienia poety, co wadcy lub mecenasa. W panegiryku to, co zdaniem Ibn Kutajby naleao do pierwszej czci typowej kasydy, skurczyo si i stao zwykym wstpem do zasadniczego tematu. Wadc czy mecenasa wychwalano wykwintnym i sformalizowanym jzykiem, przez ktry czasami przewitywaa osobowo poety i jego uczucia. Al-Mutanabbi (915-965) przez pniejszych krytykw zosta uznany za najwikszego mistrza tego gatunku poezji. Urodzi si w Al-Kufie, by pochodzenia arabskiego. Kilka wczesnych lat ycia spdzi w arabskim plemieniu Banu Kalb. W modoci jaki czas zaangaowa si w dziaalno polityczn, a pniej zosta poet dworskim u kolejnych wadcw w Aleppo, Kairze, Bagdadzie i w Szirazie. Zapewne do najbardziej owocnych naleay lata, kiedy by poet u hamdanidzkiego wadcy Aleppa i pnocnej Syrii, Sajf ad-Dauli. Wadc sawi za pomoc hiperboli. Gdy wadca wyzdrowia, poeta stwierdzi:
Chwaa i cze zostay wyleczone, gdy ty zostae wyleczony, a bl przeszed od ciebie do twoich wrogw,

i...]
wiato, ktre opucio soce, jakby jego strata bya chorob, powrcio do niego. [...] Arabowie s na wiecie wyjtkowi, bo pochodz z jego rasy, ale obcokrajowcy dziel z Arabami jego dobro. [...] Nie tylko tobie skadam yczenia z okazji powrotu do zdrowia; kiedy ty jeste zdrowy, wszyscy ludzie s zdrowi 2 .

Z tymi tonami miesza si denie do chwalenia samego siebie, jak to ma miejsce w poemacie napisanym wtedy, gdy - jak sdzi - Sajf ad-Daula obdarza askami innego:
O najsprawiedliwszy! Z wyjtkiem tego, jak mnie traktujesz, moja ktnia jest z tob, jeste moim przeciwnikiem i sdzi. [...] Jestem tym, ktrego dzieo przeczyta nawet lepiec,
2 Abu dt-Tayyib al-Mutanabbi, Dlwan, opra. A. W. al-'Azzara, Kair 1944, s. 355-356; przekad angielski: A. J. Arberry, Poems of al-Mutanabbi, Cambridge 1977, s. 76.

Ksztatowanie si spoeczestwa i ktry sprawi, e nawet guchy wysucha go. pi z oczami zamknitymi na sowa, ktre wdruj daleko, podczas gdy inni cierpi przez nie na bezsenno i wspzawodnicz ze sob. [...] Jakim to jzykiem ci podlecy, ani Arabowie ani Persowie, wygaszaj przed tob swoj poezj? To jest wymwka skierowana do ciebie, ale wypywa ona z mioci do ciebie; jest wysadzana perami, a te pery to moje sowa3.

63

Poeci kontynuowali star tradycj, natomiast pisanie prozy arabskiej byo czym nowym. Koran by pierwszym dzieem prozatorskim zredagowanym w wysokim jzyku arabskim (a w kadym razie pierwszym, ktre przetrwao), a nowe dziea powstay jako w pewnym sensie naturalna konsekwencja istnienia Koranu 4 . Zaczto gromadzi i spisywa opowieci o Proroku i zwycistwach Arabw, a popularni kaznodzieje stworzyli retoryk mieszczc si w ramach tematyki islamu. Stosunkowo pno pojawi si nowy gatunek prozy artystycznej, podejmujcej motywy przejte z innych kultur; jednym z najwczeniejszych i najsynniejszych tego przykadw jest Kalita i Dimna, zbir moralizujcych bajek z ycia zwierzt, wywodzcych si z sanskrytu i przeoonych na arabski za porednictwem pahlawijskiego przez abbasydzkiego urzdnika pochodzenia iraskiego - Ibn al-Mukaff (ok. 720-756). Ibn al-Mukaffa by typowym przedstawicielem zarabizowanych i zislamizowanych sekretarzy, ktrzy do arabskiego wnosili idee i gatunki literackie, pochodzce z ich wasnej odziedziczonej tradycji. Obok nich istniaa inna grupa pisarzy, ktrych inspirowa wielki wiat, powstay w wyniku szerzenia si islamu i jego imperium: wielo ludw i krajw, nowy typ ludzkich charakterw, nowe problemy moralnoci i zachowa. Prbowali spojrze na to w wietle norm nowej wiary muzumaskiej i wyrazi w przyjemnej formie literackiej. Wrd praktykw tego nowego typu literatury zwanego adabem wybija si Al-Dahiz (776/7-868/9), jako ywo reagujcy na rzeczywisto autor o szczeglnie szerokim horyzoncie zainteresowa, operujcy przy tym doskonaym jzykiem. Jego korzenie sigay afrykaskiej rodziny pochodzenia niewolniczego zwizanej z plemionami arabskimi, cakowicie zarabizowanej. Wychowa si w Al-Basrze, pniej pozyska sobie patronat kalifa Al-Mamuna. Jego ciekawo intelektualna sigaa bardzo gboko, a dziea s zbiorami rzadkich i ciekawych zagadnie dotyczcych wiata ludzi i przyrody: krajw, zwierzt, dziwactw istot ludzkich. Pod tym wszystkim kryje si komentarz moralny dotyczcy przyjani i mioci, zazdroci i dumy, skpstwa, kamstwa i szczeroci:
Tbme, s. 322-355, przekad angielski: s. 70-74. cile mwic proza Koranu ma charakter poetycki, czsto jest rymowana (po arabsku ten gatunek nazywa si sad) - (przyp. tum.).
4 3

64

1\vorzenie wiata

Czowiek, ktry jest szlachetny, nie podkrela, e jest szlachetny, zupenie tak samo jak czowiek elokwentny unika elokwencji. Kiedy kto przesadnie odkrela swoje cechy, to czyni tak dlatego, e czego mu brak. Hultaj pyszni si, poniewa zdaje sobie spraw ze swojej saboci. Duma jest brzydka u wszystkich ludzi [...] jest gorsza od okruciestwa, ktre jest najgorszym grzechem, pokora jest lepsza od wspczucia, ktre jest najlepszym z dobrych uczynkw.5

Adab, ktry rozwin si we wczesnym okresie abbasydzkim, mia ksztaci i bawi. Bagdadzki kadi, At-Tknuchi (940-994) napisa trzy tomy opowieci, ktre dostarczaj rozrywki literackiej, jak i stanowi zbir spoecznych dokumentw o wiecie ministrw, sdziw i niszych dygnitarzy, skupiajcych si wok dworu abbasydzkiego. W nastpnym wieku Abu Hajjan at-Tauhidi (zm. 1023) pisa eseje i traktaty na wiele tematw modnych wrd uczonych i pisarzy jego czasw; spisane w atrakcyjnym literackim stylu ujawniaj gbok wiedz i wybitny umys autora. Rozrywka bya gwnym celem makam - zbioru utworw pisanych proz rymowan (sad), w ktrych narrator opowiada historyjki o otrzyku lub wagabundzie ukazanym w najrniejszych sytuacjach. Ten gatunek osign apogeum w twrczoci Al-Hamadaniego (968-1008) i Al-Haririego (1054-1122) i cieszy si popularnoci w arabskich krgach literackich a do XX wieku. Spisywanie tego, co si dziao w przeszoci jest wane dla wszystkich spoeczestw, ale szczeglne znaczenie ma dla spoecznoci przekonanych, e w okrelonym czasie i okrelonych miejscach doszo do wyjtkowych wydarze. Przed pojawieniem si islamu plemiona arabskie miay swoje wasne ustne przekazy na temat dziaalnoci swoich przodkw. Do pewnego stopnia znajduj one wyraz w poematach z tamtego okresu, ktre przetrway do naszych czasw. W pierwszych wiekach islamu historia nabraa szczeglnego znaczenia i zaczto j spisywa. Rozwiny si dwa typy dzie historycznych cile powizane ze sob. Z jednej strony filologowie i genealogowie gromadzili i spisywali ustne dzieje arabskich plemion. Miay one znaczenie nie tylko dla badania jzyka arabskiego, ale mogy rwnie dostarcza wanych wiadectw dotyczcych zagadnie praktycznych, takich jak rozdzia upw zdobytych w czasie podbojw czy te podzia ziemi w nowych osiedlach. Z drugiej strony jeszcze waniejsze byo spisywanie wydarze z ycia Proroka, wczesnych kalifw, przebiegu pierwszych podbojw i spraw publicznych spoecznoci muzumaskiej. Wszystko to gromadzili odpowiedzialni uczeni, czasami teksty byy zmieniane a nawet wymylane w trakcie kontrowersji politycznych i teologicznych, ozdabiane przez opowiadaczy. Stopniowo powstaa caa masa opowieci, a z nich
'Amr Ibn Bahr al-ahiz, An-Nubl wa-t-tanabbul wa-damm al-kibr, w: C. Pellat, Une risaa de ahiz sur !e snobisme" et Torgueil, Arabica" t. XIV, 1967, s. 259-283; przekad angielski w: C. Peliat, The Life and Works oflahiz, prze. D. Hawke, Londyn 1969, s. 233.
5

Ksztatowanie si spoeczestwa

65

uksztatowao si kilka gatunkw literackich: zbiory hadisw, biografie Proroka, zbiory biografii tych, ktrzy przekazywali hadisy; wreszcie dziea historyczne, w ktrych spisane zostay gsta Dei, dziaania boskiej opatrznoci w jego spoecznoci, zawierajce elementy narracji oparte jednak na solidnych faktach. Wynalazek kalendarza muzumaskiego, zapewniajcy chronologi datowania od hidry, stworzy ramy, w ktrych mona byo rejestrowa wydarzenia. Tradycja spisywania historii osigna dojrzao w wieku IX, kiedy to powstay kroniki o znacznie szerszym zakresie, zawierajce lepsze rozumienie historii, autorstwa Al-Balazuriego (zm. 892), At-Tabariego (839-923) i Al-Masudiego (zm. 956). Dla tych pisarzy temat stanowia caa przeszo islamu, a czasami wszystko, co ich zdaniem byo wane dla dziejw ludzkoci. I tak Al-Masudi zajmuje si kronikami siedmiu staroytnych ludw, ktre w jego przekonaniu miay prawdziwe dzieje: Persw, Chaldejczykw, Grekw, Egipcjan, Turkw, Indusw i Chiczykw. Naleao uporzdkowa wielk mas informacji. W przypadku dziejw islamu histori spisywano wedug lat, w wypadku innych - podstaw stanowio panowanie krlw. Informacj trzeba te byo ocenia krytycznie. Najoczywistsze kryterium stanowi isnad, czyli acuch wiadkw jakiego wydarzenia i okrelenie, w jakim zakresie mona ufa ich wiadomociom. Istniay te inne sposoby: przekazana informacja moga by uznana za prawdopodobn albo nieprawdopodobn w wietle oglnego pojmowania tego, jak wadcy postpowali i jak si zmieniay spoeczestwa. Inny autor, Al-Biruni (973 - ok. 1048), jest wyjtkow osobowoci, jeli chodzi o zakres zainteresowa. Jego synne dzieo Tahkik ma li-l-Hind {Dzieje Indii) stanowi zapewne najwiksz prb, wyjcia poza wiat islamu, podjt przez arabskiego autora, i przejcia wszystkiego, co wartociowe w innej tradycji kulturowej. Jego dzieo nie jest polemik, co autor wyranie stwierdza we wstpie:
Nie jest to dzieo kontrowersji i dyskusji, ktre prezentowaoby argumenty przeciwnika i oddzielaoby to, co bdne od tego, co prawdziwe. Jest to bezporednie sprawozdanie, prezentujce opinie Indusw, uzupenione tym, co mwili Grecy na podobne tematy, przez co moliwe staje si porwnanie6.

Najtrafniej jak to byo moliwe, przedstawi indyjsk myl religijn i filozoficzn:

Opisujc to, co jest w Indiach, wspominamy tamtejsze przesdy, chcielibymy jednak zwrci uwag, e s to sprawy dotyczce wycznie ludzi pospolitych. Ci, ktrzy
6 Muhammad Abu Ar-Rayhan al-Birunl, Tahl ma li-l-Hind, Hyderabad 1958, s. 5; przekad angielski: E. Sachau, Albemni's India, Londyn 1888, t. I, s. 7.

66

1\vorzenie wiata

krocz drog zbawienia lub ciek rozumu i argumentw, ktrzy pragn prawdy, winni unika wiary w kogo innego ni Boga i wiary w jakikolwiek jego idol 7 .

W gruncie rzeczy wierzenia Indusw s podobne do wierze Grekw, powiada. W czasach religijnej niewiedzy, przed pojawieniem si chrzecijastwa, rwnie wrd nich byli zwykli ludzie, ktrzy otaczali czci boki, ale osoby wyksztacone miay pogldy zblione do pogldw Indusw. Pod pewnym jednak wzgldem elita indyjska rnia si od muzumanw:
Wspczeni Indusi uznaj liczne odmiennoci midzy istotami ludzkimi. Jestemy inni od nich dlatego, bo uwaamy, e wszyscy s sobie rwni pod kadym wzgldem z wyjtkiem pobonoci. Taka jest najwiksza rnica dzielca ich od islamu 8 .

wiat islamu W trzecim i czwartym wieku islamu (IX i X w. n.e.) pojawio si co, co wyranie byo wiatem islamu". Czowiek podrujcy dookoa wiata mgby na podstawie tego, co widzia i sysza, powiedzie, czy dany kraj by zamieszkany przez muzumanw i czy znajdowa si pod ich panowaniem. Te zewntrzne objawy powstay dziki przemieszczaniu si ludw: dynastii i ich armii, kupcw poruszajcych si przez wiaty Oceanu Indyjskiego i Morza rdziemnego, rzemielnikw cigncych z miasta do miasta dziki mecenatowi wadcw i bogaczy. Upowszechniay si one rwnie w wyniku eksportu i importu przedmiotw ujawniajcych okrelony styl: ksiek, wyrobw metalowych, ceramiki, a szczeglnie chyba tekstyliw, staego towaru handlu na wielkich odlegociach. Zewntrznymi przejawami tego wiata islamu" byy przede wszystkim wielkie budynki. W pniejszym okresie pojawiy si regionalne style architektury meczetowej, jednake w pierwszych wiekach od Kordowy po Irak i dalsze regiony daje si zauway pewne wsplne cechy. Obok wielkich meczetw istniay mniejsze przy bazarach, w dzielnicach lub wsiach, gdzie mona byo odmawia modlitwy, ale gdzie nie wygaszano kaza pitkowych; zwykle budowano je z miejscowych materiaw i dlatego odzwierciedlay one lokalne upodobania i tradycje. Meczet tworzy teraz centrum caego systemu budynkw religijnych: w pobliu znajdowa si dom, w ktrym kadi wydawa wyroki, byy te domy noclegowe dla podrnych lub pielgrzymw, szpitale dla chorych. Zakadano je i utrzymywano dziki dobroczynnoci zalecanej przez Koran. Wreszcie istnia jeszcze inny budynek, ktry odegra szczegln rol w integracji spoecznoci
7 8

Tame, s. 85; przekad angielski s. 111-112. Tame, s. 76; przekad angielski s. 100.

Ksztatowanie si spoeczestwa

67

muzumaskiej poza granicami pojedynczych miast i regionw. Byo nim mauzoleum. Niektre mauzolea byy orodkami pielgrzymowania i modlitwy, przejtymi po wczeniejszych tradycjach religijnych, wyposaonymi w muzumaskie treci: Al-Kaba w Mekce, Kopua na Skale w Jerozolimie, grb Abrahama w Hebronie. Obok nich wyrastay nowe miejsca przycigajce ludzi: groby osb zwizanych z wybitnymi postaciami wczesnego islamu. Chocia muzumanie uwaali Mahometa za taltiego samego czowieka jak wszyscy inni ludzie, przyjo si uwaa, e w Dniu Sdu Ostatecznego bdzie si on wstawia za swj lud i dlatego muzumanie odwiedzaj jego grb w Medynie podczas pielgrzymki do Mekki. Szyiccy imamowie, zwaszcza ci, ktrzy padli ofiar przeladowa, przycigali pielgrzymw od wczesnego okresu; w grobowcu Alego w An-Nadafie znajduj si elementy pochodzce z IX wieku. Stopniowo grobowce tych, ktrych uwaano za przyjaci Boga", a ktrym przypisywano zdolno wstawiania si u Niego, mnoyy si w wiecie muzumaskim. Niewtpliwie cz z nich powstaa w miejscach uwaanych za wite we wczeniejszych religiach albo w pradawnych tradycjach poszczeglnych regionw wiejskich. Drugi typ budynkw symbolizowa potg wadcw. Do nich naleay wielkie budowle publiczne, karawanseraje na szlakach handlowych, akwedukty i inne urzdzenia wodne. W palonych socem krajach Bliskiego Wschodu i Maghrebu dostarczanie mieszkacom miast wody byo aktem rozumnej polityki, a nawadnianie ziemi upowszechniao si wraz z ekspansj Arabw w rejonie Morza rdziemnego. Jednake paace najlepiej wyraay wielko imperialn: pawilony rozmieszczone pord ogrodw i biecej wody symbolizoway raj, a oficjalne paace byy zarwno orodkami wadzy i sprawiedliwoci, jak i krlewskiego ycia. Z opisw pisarzy i z ruin, jakie si zachoway w Samarze, wiadomo co nieco o paacach abbasydzkich. zo si do nich przez otwarte place przeznaczone na parady lub gry konne; wewntrz wysokich murw cieki prowadzce przez ogrody wiody do kolejnych wewntrznych bram. Na koniec w samym rodku miecia si rezydencja i urzdy kalifa oraz sklepiona sala, w ktrej zbiera si dwr. Te budynki, ukazujce si panujcych, naladowano w caym wiecie islamu, dziki czemu zrodzi si midzynarodowy styl, ktry przetrwa przez wiele wiekw. W jakim sensie paace te nie miay szczeglnych cech charakterystycznych dla budowli muzumaskich. Po raz kolejny wczenie tak wielkiego obszaru wiata w ramy jednego imperium poczyo elementy o rnym pochodzeniu w now cao. Wadcy kontaktowali si ponad granicami wiata islamu; wymieniano dary, posacy przywozili ze sob, cudowne opowieci, a panujce elity byy w sposb szczeglny otwarte na wszystko, co nowe. Ornamentyka paacw dawaa wyraz tradycyjnym tematom z ycia wadcw na caym wiecie: walce i polowaniu, winu i tacom. T tematyk wykorzystywano w malarstwie ciennym, w ktrym pojawiay si wizerunki zwierzt i ludzi, jednake w budynkach o przeznaczeniu religij-

68

1\vorzenie wiata

nym unikano malowania ywych postaci. Chocia Koran nie zakazuje wyranie przedstawiania ludzi, jednak wikszo prawnikw, opierajc si na tradycji hadisw, uwaaa to za naruszanie wycznej wadzy Boga w tworzeniu ycia. W meczecie Umajjadw w Damaszku mozaiki wykonane we wczeniejszym okresie ukazuj wiat przyrody i domy w sposb stosunkowo realistyczny, przypominajcy rzymskie malowida cienne, brak tam jednak istot ywych. ciany meczetw i innych budynkw publicznych wcale nie byy gadkie i puste. Powierzchnie pokrywano dekoracjami: wzorami rolinnymi i kwiatowymi bardzo wystylizowanymi oraz powizanymi ze sob stale si powtarzajcymi liniami i koami, i wreszcie kaligrafi. Sztuka piknego pisma by moe zostaa w znacznej mierze stworzona przez urzdnikw kancelarii wadcw; miaa ona szczeglne znaczenie dla muzumanw, ktrzy wierzyli, e Bg ujawni si wielu ludziom przez Swoje Sowo w jzyku arabskim; kaligrafowie rozwinli pismo tego jzyka tak, aby je dostosowa do zdobnictwa architektonicznego. Sowa w nieskoczenie rnicowanych formach, powtarzane lub pojawiajce si w zdaniach, stapiay si z ksztatami rolinnymi i geometrycznymi. W ten sposb kaligrafia stawaa si najwaniejsz z muzumaskich sztuk, a pismo arabskie zdobio nie tylko budynki, lecz rwnie monety, przedmioty z brzu lub ceramiki oraz tekstylia, zwaszcza te, ktre tkano w krlewskich manufakturach na podarunki. Pismo stosowano dla goszenia chway i wiecznoci Boga, jak to ma miejsce w inskrypcjach wok Kopuy na Skale, lub szczodroci i wspaniaoci dobroczycy czy umiejtnoci architekta. Domy zbudowane w tym okresie w miastach przez ludno muzumask nie przetrway, ale zachowao si dostatecznie duo dzie sztuki, by wykaza, e niektre ujawniay kunszt dorwnujcy temu, jaki pojawia si w paacach. Przepisywano ksiki i ilustrowano je dla kupcw i uczonych; wytwarzano dla nich wyroby ze szka, metalu i ceramiki. Szczeglnie wana bya produkcja materiaw wkienniczych: podogi wykadano kobiercami, niskie siedzenia miay pokrycia z materiaw, na cianach wieszano kilimy i kobierce. Na wszystkich pojawia si w zasadzie ten sam typ dekoracji, co w budynkach religijnych: sformalizowane w ksztacie roliny lub kwiaty; wzory geometryczne i wyrazy arabskie. Brak tam specyficznych dla wadcy tematw, ale wkrtce te pojawiaj si postacie ludzi; na ceramice z Egiptu s figury czowieka, a rkopisy zawieraj rysunki zwierzt i ludzi, ilustrujce bajki scenami z ycia codziennego. A zatem pod koniec X wieku mczyni i kobiety na Bliskim Wschodzie i w Maghrebie yli w wiecie, ktry okrelay normy islamu. By on podzielony na stref islamu i na stref wojny, a wite dla muzumanw miejsca lub miejsca zwizane z ich wczesn histori nadaway obszarowi islamu jego specyficzny ksztat. Czas w cigu dnia wyznaczay piciokrotne modlitwy, poza tym cotygodniowe kazania w meczecie, doroczny post w miesicu ramadan oraz pielgrzymka do Mekki i wreszcie kalendarz muzumaski.

Ksztatowanie si spoeczestwa

69

Ponadto islam dawa ludziom tosamo, ktra pozwalaa im definiowa si wobec innych. Jak wszyscy ludzie, muzumanie yli w rnych wiatach. Nie myleli przez cay czas ani o Sdzie Ostatecznym, ani o Niebie. Poza sfer indywidualnej egzystencji, okrelali si w odniesieniu do wikszoci codziennych problemw przez sprawy rodziny lub szerszej grupy pokrewiestwa, jednostki pasterskiej lub plemienia, wsi lub rejonu wiejskiego, dzielnicy lub miasta. Poza nimi zdawali sobie jednak spraw z przynalenoci do czego szerszego: do spoecznoci wierzcych (ummy). Odprawiane wsplnie rytuay, przyjcie wsplnego spojrzenia na losy czowieka na tej ziemi i w zawiatach czyo ich ze sob i odgradzao od ludzi wyznajcych inne religie, i to niezalenie od tego, czy yli wrd nich w strefie islamu czy te poza jej granicami. W ramach wiata islamu", na porednim poziomie midzy nim, a niewielkimi spajajcymi elementami ycia codziennego, ludzie utosamiali si z czym, co nie sprzyjao powstawaniu zbyt mocnej i trwaej lojalnoci. Takie oddanie moga wytworzy suba lub podporzdkowanie si jednej dynastii, zwaszcza jeli bya ona trwaa. Rwnie wsplny jzyk musia stworzy poczucie moliwoci atwego porozumiewania si, a take swoist dum. W XI wieku Arabowie na tyle mocno utosamiali si z islamem, e Al-Biruni, ktry by z pochodzenia Iraczykiem, powiedzia:
Nasza religia, nasze imperium, s arabskie, to bliniaki, z ktrych jeden jest chroniony przez potg Boga, a drugi przez Pana niebios. Jake czsto plemiona poddanych gromadziy si razem po to, by nada pastwu niearabski charakter! Ale nie udao im si osign tego celu 9 .

Idea wspczesnego nacjonalizmu etnicznego, wedug ktrej mwicy wsplnym jzykiem winni y razem w wyodrbnionej spoecznoci politycznej, oczywicie nie istniaa, nie istniaa te koncepcja narodu terytorialnego, yjcego na obszarze ziemi oddzielonej od innych naturalnymi granicami. Mona jednake mwi o pewnej wiadomoci szczeglnych cech miasta i jego zaplecza, co mogo znale wyraz w terminologii islamu. Badania dotyczce Egiptu wykazay, jak przetrwao poczucie jego specyfiki: jego darw przyrody, miejsca w dziejach islamu, bohaterw, mczennikw i witych. Za tym wszystkim wci trwaa pami przeszoci sigajcej gboko w czasy przed islamem: cuda pozostae po staroytnoci, piramidy i Sfinks, staroytne grobowce, lytuay i wierzenia panujce na prowinqi, do ktrych ludzie wci si uciekali, szukajc opieki10.
Al-BTrum, Kitab as-saydana fi Ht-tibb, przekad angielski: H. M. Said, Karaci 1973, s. 12. U. Haarmann, Regional sentiment in medieva Islamie Egypt, Bulletin of the School of Oriental and African Studies", t. 43 (1980), s. 55-66; U. Haarmann, Die Sphiwc: systematische Volksreligiositat im spatmittelalteichen Agypten, Saeculum", t. 29 (1978), s. 367-384.
10 9

Rozdzia 4

Przejawy islamu

Kwestia wadzy Rozprzestrzenienie si jzyka arabskiego wrd innych ludw zmienio charakter twrczoci pisanej, a znajdowao to wyraz nie tylko w pimiennictwie wieckim, ale co jest szczeglnie zaskakujce - w nowego typu literaturze, w ktrej dochodzio do gosu znaczenie objawienia przekazanego Mahometowi i jego implikacje. Wyznawcy islamu musieli stawi czoo nieuniknionym pytaniom zwizanym z ich religi: pytaniom, ktre wyrastay nie tylko z intelektualnej ciekawoci, ale take wynikay z krytyki podejmowanej przez chrzecijan, ydw i zoroastryjczykw, a co jest szczeglnie istotne, miay swoje rdo w potrzebie przystosowania wiary do ycia spoecznego. Oczywicie prbowali udzieli odpowiedzi w ramach wiedzy, jak dysponowali i wasnego stylu mylenia. Wszystko to wnieli do nowej spoecznoci, albo odnaleli u tych, ktrzy si nie nawrcili, poniewa we wczesnym okresie judaizm, chrzecijastwo i islam byy wobec siebie bardziej otwarte ni pniej. Oczywicie proces ten najowocniej si rozwija w tych miejscach, gdzie tradycje idei i wiedzy byy najsilniejsze. Zmiana skali i przeniesienie rodka cikoci w systemie politycznym islamu, znalazy odzwierciedlenie w sferze idei. Medyna i Mekka nie straciy swojego znaczenia, wana bya Syria, ale najwaniejszy Irak z bogatymi tradycjami judaizmu, nestoriaskiego chrzecijastwa i religii Iranu. Przeoenie islamu na jzyk nauk i praktyk religijnych nastpio przede wszystkim w Iraku w okresie abbasydzkim. W jakim sensie bya to kontynuacja

Przejawy islamu

71

ruchw ideowych, ktre si rozpoczty na dugo przed pojawieniem si islamu. Stwierdzenie tego faktu nie oznacza, e islam nie nada temu nowego kierunku. Materiay, z ktrych mogli korzysta uczeni i myliciele, miay rnorodny charakter. Przede wszystkim by Koran. Niezalenie od tego, kiedy uzyska swj ostateczny ksztat, nie ma jak si wydaje, powodw, by wtpi, e jego zasadnicze idee istniay od czasw Proroka: wszechmogcy Bg; prorocy, przez ktrych komunikuje si z ludzkoci; wiara, wdziczno, modlitwa i dobre uczynki, ktrych wymaga od ludzi; Sd Ostateczny, kiedy to objawi si Jego aska i Jego sprawiedliwo. Po drugie istniaa ywa tradycja funkcjonowania spoecznoci od czasw Mahometa, przekazana i opracowana przez pniejsze pokolenia, przy czym w jej centrum miecia si specyficzna zespoowa pami o tym, jaki by sam Prorok. Istniaa te pami o publicznej dziaalnoci gmniny i jej przywdcw, kalifw, o ich polityce i o konfliktach, szczeglnie za o niesnaskach i sporach za panowania Usmana, o ruchach opozycyjnych, do ktrych doprowadziy, i o panowaniu Alego, ktre wywoao pierwsze schizmy wrd nastpcw Mahometa, Nie tylko tradycja umiejcych czyta i pisa neofitw, ale take istota samego islamu - objawienia w formie sownej, a tym samym w formie idei i wiedzy - sprawia, e ci, ktrzy chcieli si podporzdkowa woli Boga, musieli poszukiwa wiedzy i powica si jej rozwaaniu. Denie do wiedzy religijnej (ilmu) w historii islamu zaczo si wczenie, prowadzc do stopniowego uksztatowania si zespou uczonych muzumaskich o wielkiej wiedzy i zainteresowaniach, zwanych alimami (arabska liczba mnoga: ulama). Wiele byo kierunkw mylenia i bada zrodzonych na gruncie islamu; wszystkie czyy si ze sob. Jako pierwszy pojawi si niezwykle palcy problem wadzy. Nauka Mahometa przyczynia si do powstania spoecznoci, majcej na celu ycie zgodne z normami zawartymi w Koranie lub wynikajcymi z niego. Kto powinien sprawowa rzdy w tej spoecznoci i jaki rodzaj rzdw ma obra? To pytanie zadawano sobie podczas rozamw i konfliktw w cigu pierwszych pidziesiciu lat. Odpowied na nie pojawia si w rozwaaniach dotyczcych tych niepokojw. Czy dziedzictwo po Mahomecie - kalifat, lub imamat, jak go nazywano - powinien by otwarty dla wszystkich muzumanw, czy te tylko dla towarzyszy Proroka, a moe tylko dla jego rodziny? Jak naley wybiera kalifa? Jakie s granice jego prawomocnych dziaa? Jeli postpowa niesprawiedliwie, to czy naleao mu odmwi posuszestwa, a moe pozbawi wadzy? Stopniowo skrystalizoway si rne postawy wobec takich problemw. Pogldy tych, ktrzy w pewnym okresie zostali nazwani sunnitami, sprowadzay si do tego, e wszyscy muzumanie powinni wspy ze sob w jednoci i pokoju, a to implikowao, e winni zaakceptowa status quo. Zgodzono si, eby uzna czterech pierwszych kalifw za prawowiernych, a take za cnotliwych

72

1\vorzenie wiata

i susznie kierowanych (raszidun). Pniejsi kalifowie nie zawsze postpowali sprawiedliwie, ale naleao ich uzna za prawomocnie wadajcych, dopki nie wykroczyli przeciwko podstawowym nakazom Boga. Istniej pewne wiadectwa wskazujce na to, e kalifowie umajjadzcy uwaali si nie tylko za nastpcw Proroka jako przywdcy gminy, ale zastpcw Boga na ziemi i ostatecznych interpretatorw prawa Boego 1 . Sunnizm w swojej rozwinitej formie zakada jednak, e kalif nie jest ani prorokiem, ani nieomylnym interpretatorem wiary, lecz przywdc, ktry ma za zadanie utrzymywa pokj i sprawiedliwo w gminie. W tym celu winien posiada odpowiednie cnoty i znajomo prawa religijnego. Powszechnie uwaano, e powinien si wywodzi z plemienia Kurajszytw, do ktrego nalea Prorok. Ruchy, ktre poddaway w wtpliwo autorytet kalifw stopniowo rozwijay swoje wasne teorie prawomocnej wadzy. Ibadyci uwaali, e nie zawsze by potrzebny imam; kady muzumanin mg zosta imamem, niezalenie od rodziny, z ktrej si wywodzi i pochodzenia. Powinien dziaa sprawiedliwie, zgodnie z prawem opartym na Koranie i hadisach. Jeli za okazaby si niesprawiedliwy, winien by pozbawiony wadzy. Ruchy szyickie nie akceptoway roszcze trzech pierwszych kalifw, uwaay bowiem, e Ali Ibn Abi Talib by jedynym prawomocnie wyznaczonym nastpc Proroka w funkcji imama. Nie zgadzali si jednak ze sob co do nastpstwa po Alim i wadzy imamw. Zajdyti byli najblisi sunnitom w swoich pogldach. Uwaali, e kady potomek Alego i jego ony Fatimy mg zosta imamem, pod warunkiem, e posiad konieczn wiedz, by wystarczajco pobony i wykaza si na tyle silny, by sprzeciwi si niesprawiedliwoci. Moga zatem istnie wci si odnawiajca linia imamw. Nie uwaali, e imam jest nieomylny i dysponuje nadludzk wadz. Dwa inne wane ruchy szyickie poszy jeszcze dalej. Obydwa uwaay, e imamat by przekazywany jedynie w wyniku wyznaczenia nastpcy przez panujcego imama i e tak obrany imam by jedynym, nieomylnym interpretatorem objawienia, jakie Bg zesa przez Proroka. Ruch, ktry uzyska najwicej zwolennikw uwaa, e sukcesja wrd potomkw Alego przechodzia a do dwunastego z nich, ten za znikn w IX wieku (std ich popularna nazwa uznajcy dwunastu imamw", albo isna 'aszarijja, co po arabsku znaczy dwunastowcy"). Poniewa wiat nie mg istnie bez imama, sdzono, e ostatni z nich nie umar, lecz nadal y w ukryciu (ghajba); pocztkowo porozumiewa si z muzumanami przez porednikw, ale potem znikn ze wiata ywych. Odtd oczekiwane jest jego ponowne pojawienie si, z ktrym maj nadej rzdy sprawiedliwoci. Z kolei isma'ilici zgadzali si co do tego, e imam by nieomylnym interpretatorem prawdy, ale utrzymywali, e linia znanych imamw skoczya si na sidmym, Muhammadzie Ibn Isma'ilu.
1

P. Crone i M. Hinds, God's Caliph, Cambridge 1986.

Przejawy islamu

73

(Niektrzy z nich zmodyfikowali to przekonanie, kiedy kalifowie fatymidzcy wysunli twierdzenie, e s imamami). Te rne pogldy na kalifat i imamat miay mie zmienny wpyw na natur rzdw i ich pozycj w spoeczestwie. Zarwno ibadyci jak i zajdyci tworzyli spoecznoci, ktre wycofay si z caego spoeczestwa islamu, odrzucajc panowanie niesprawiedliwych rzdw. Pragnli podlega takiemu prawu, jakie sami wyinterpretowali. Niechtni byli przekazaniu imamowi czy jakiemukolwiek innemu panujcemu wadzy, ktra mogaby skoni go do niesprawiedliwego postpowania. Z drugiej strony sunnici, szyici uznajcy dwunastu imamw oraz isma'ilici pragnli dla siebie mocy dajcej im moliwo zachowania prawa i porzdku spoecznego. Gdy przemin pierwszy wiek islamu, doszo ostatecznie do rozdziau de facto midzy tymi, ktrzy dbali o przestrzeganie prawa (dla sunnitw byli to alimowie, za dla szyitw ukryty imam), a ludmi miecza, ktrzy dysponowali si pozwalajc im utrzyma porzdek doczesny. Potga i sprawiedliwo Boga Kwestia wadzy ludzi bya w jakim sensie refleksj nad zagadnieniami bardziej fundamentalnymi wynikajcymi z Koranu: zagadnieniami dotyczcymi natury Boga i Jego stosunkw z ludzkoci, Jego jedynoci i sprawiedliwoci. Bg koraniczny jest transcendentny i jest jedyny. Niemniej Koran wymienia Jego atrybuty: wola, wiedza, such, wzrok, mowa, sam za Koran jest w jakim sensie Jego sowem. Jak fakt posiadania przymiotw mona pogodzi z jedynoci Boga? A zwaszcza chodzi o to, jak te atrybuty, ktre przecie s rwnie cechami istot ludzkich, opisa w taki sposb, by zachowa nieskoczony dystans midzy Bogiem a czowiekiem? Jaki jest stosunek Koranu do Boga? Czy mona go nazwa mow Boga, nie implikujc zarazem, e Bg posiada atrybut mowy taki jak Jego stworzenia? S to problemy zawarte w kadej religii uznajcej istnienie najwyszego Boga, ktry w jakiej formie ujawnia si istotom ludzkim. Dla chrzecijan objawienie dotyczy osoby, a podstawow kwesti teologiczn we wczesnych wiekach by stosunek tej osoby do Boga. Dla muzumanw objawieniem jest Ksiga, a problem statusu tej Ksigi ma znaczenie fundamentalne. Kwestia natury Boga logicznie prowadzi do Jego stosunkw z ludmi. Kto przeczyta Koran lub sysza jego recytacj, z pewnoci odnis dwojakie wraenie: e Bg jest wszechmogcy i wszechwiedzcy, ale zarazem czowiek w jakim sensie odpowiada za swoje czyny i bdzie za nie osdzany przez Boga. Jak te dwa stwierdzenia daj si z sob pogodzi? Jawi si tu znw typowy problem monoteistycznej wiary: jeeli Bg jest wszechmogcy, to jak moe dopuszcza zo, i jak moe sprawiedliwie potpia czowieka za ze uczynki? W szerszym kontekcie chodzi o to, czy czowiek ma swobod podejmowania

74

1\vorzenie wiata

wasnych dziaa, czy te pochodz one od Boga? Jeeli nie ma tej swobody, to czy jest sprawiedliwe, e Bg go osdza? Jeli jest wolny, a co za tym idzie, moe by sdzony przez Boga, to czy bdzie sdzony na jakich sprawiedliwych zasadach, ktre s mu znane? Jeli tak jest, to wwczas musi istnie jaka zasada sprawiedliwoci, okrelajca postpowanie Boga, a w zwizku z tym powstaje pytanie, czy Bg moe by uznany za wszechmogcego? Jak muzumanie bd sdzeni: czy tylko na podstawie ich wiary, czy te na podstawie wiary i jej werbalnego wyrazu, albo te za dobre uczynki? Takie pytania zawarte s implicite w Koranie i zadaje je sobie kady, kto go traktuje powanie. Jednake systematyczne rozwaania wymagaj nie tylko tekstu do bada, ale rwnie metody: wiary, e wiedza moe by osignita dziki ludzkiemu umysowi, stosujcemu si do pewnych regu. Ta wiara w rozum odpowiednio sterowany uksztatowaa ycie intelektualne w regionach, gdzie upowszechni si islam, cznie z Al-Hidazem. W samym Koranie mona znale lady rozumowania dialektycznego. Nic dziwnego, e najwczeniejsze zachowane dokumenty z Al-Hidazu, Syrii i Iranu, pochodzce z koca pierwszego chyba wieku islamu, czyli VII wieku n.e., wykazuj zastosowanie tej metody do objaniania Koranu. Pojawiy si pierwsze grupy, ktre mona nazwa szkoami mylenia: skupiay tych, ktrzy twierdzili, e czowiek ma woln wol i tworzy wasne uczynki, oraz tych, ktrzy byli zdania, e czowiek nie ma wolnej woli, a Bg nie ma atrybutw wsplnych z ludmi, pozwalajcych Go opisa. W poowie drugiego wieku islamu (VIII w. n.e.) pojawia si szkoa w peniejszym tego sowa znaczeniu: jej myliciele mieli jasne i spjne pogldy na cay zesp problemw. Nazywanie ich szko nie oznacza, e wszyscy wyznawali dokadnie takie same idee albo e ich myli nie rozwijay si z pokolenia na pokolenie. Byli to mutazylici (czyli ci, ktrzy trzymaj si na uboczu"). Uwaali oni, e prawd mona osign stosujc rozum do objawienia koranicznego. W ten sposb znajdowali odpowied na zadawane pytania. Bg jest Jeden. Nie ma przymiotw, ktre naleayby do jego istoty. Nie ma ludzkich atrybutw; Koran nie moe by mwionym sowem Boga: musia zosta stworzony inaczej. Bg jest sprawiedliwy, a co za tym idzie zwizany zasad sprawiedliwoci; czowiek musi by w zwizku z tym wolny, poniewa osdzanie ludzi za uczynki, ktrych nie mog swobodnie wykonywa, byoby niesprawiedliwoci. Jeeli czyny czowieka s wolne i podlegaj osdowi, to wynika std, e wiara bez dobrych uczynkw nie wystarcza; muzumanin, ktry popeni wielkie grzechy nie moe by uznany ani za niewiernego, ani za prawdziwego wiernego, zajmuje pozycj midzy nimi dwoma. Jednoczenie pojawiao si nowe spojrzenie na wszystkie te problemy, bardziej ostrone i bardziej sceptyczne jeli chodzi o moliwo osignicia prawdy uznanej rozumowo, a zarazem bardziej wiadome niebezpieczestwa, jakie

Przejawy islamu

75

stwarzao dla spoecznoci brnicie za daleko w racjonalnej argumentacji i dyskusji. Ci, ktrzy tak uwaali, kadli nacisk na utrzymanie jednoci ludu Boego, przedkadajc j nad zgod w sprawach doktrynalnych. Dla nich Sowo Boe stanowio jedyn solidn podstaw, na ktrej moga si oprze wiara i pokj gminy. Koran winien by interpretowany, w razie potrzeby, w wietle praktyki postpowania Proroka i jego towarzyszy, to znaczy wedug sunny, w formie, w jakiej zostaa przekazana pniejszym pokoleniom. Takie nastroje musiay istnie od bardzo wczesnego okresu, ale ich natura sprawiaa, e w ksztacie doktryn krystalizoway si zwykle pniej ni bardziej od nich spekulatywne szkoy. Osob w najwikszym stopniu odpowiedzialn za formowanie si tych nastrojw by Ahmad Ibn Hanbal (780-855), ktry sam pad ofiar przeladowa. Opiera si naley wycznie na Koranie i na sunnie Proroka, a one wskazuj, e Bg jest wszechmocny, a Jego sprawiedliwo w niczym nie przypomina sprawiedliwoci ludzkiej. Jeli Koran przypisuje Mu jakie atrybuty, naley je uzna za boskie, nie majce analogii z atrybutami czowieka i nie naley pyta, jak si one do Niego odnosz. Do tych atrybutw naley Koran. Jest on Jego sowem, a to dlatego, e sam Koran to stwierdza; Koran nie zosta stworzony, poniewa nic co boskie nie jest stworzone, a Koran jest boski". Czowiek powinien poddawa si Boej woU za pomoc uczynkw i wiary. Th koncepqa Boga osdzajcego w tajemniczy sposb wydaje si surowa, ale sugeruje ona pewno, e istnieje jaka ostateczna Boa troska o wiat, chocia nie ma ona charakteru ludzkiego, a to, co si stao w dziejach, jest fragmentem boskiej woli. Ten zesp idei przyczyni si do uksztatowania sunnizmu. Kontrowersja midzy racjonalistami a zwolennikami Ibn Hanbala cigna si bardzo dugo, a sama argumentacja ulegaa zmianie. Pniej na mylicieli mutazylickich gboki wpyw wywara myl grecka; stopniowo przestawali oni odgrywa istotn rol w rodzcej si spoecznoci sunnickiej, ale ich wpywy przetrway w szyickich szkoach mylenia rozwijajcych si od X wieku. Myliciel akceptujcy w oglnych zarysach stanowisko tradycjonalistw" stosowa metody racjonalnego dyskursu (kalamu), by broni tych pogldw. Al-Aszari (zm. 935) trzyma si dosownej interpretacji Koranu, ale twierdzi, e mona go uzasadnia za pomoc rozumu, w kadym razie do jakiego stopnia. Poza nim trzeba go po prostu zaakceptowa. Bg jest Jeden; Jego atrybuty stanowi cz Jego istoty; nie s Bogiem, ale nie rni si od Niego. Do nich naley such, wzrok i mowa, ale nie jest to such, wzrok i mowa ludzi; trzeba je akceptowa, nie pytajc o to, jakie s (bila kajf). Bg jest bezporedni przyczyn wszystkiego, co si dzieje we wszechwiecie i nie ogranicza Go nic, poza Nim samym. W momencie dziaania udziela czowiekowi mocy; chce zarwno dobra i za na wiecie i je stwarza. Waciw reakcj czowieka wobec objawionego sowa Boego jest wiara; jeeli nie popieraj jej uczynki, to pozostaje on czowiekiem wierzcym, a Prorok wstawi si za nim w Ostatnim Dniu.

76

1\vorzenie wiata

W myli Al-Aszariego znale mona nacisk na to, by w religii nie dochodzio do ktni, by akceptowa wadz imama czyli kalifa, i nie podejmowa przeciwko niemu zbrojnego buntu. Rnice w sdach jednak przetrway. Dotyczyy one prawomocnoci metaforycznej interpretacji Koranu przeciwstawianej jego dosownemu rozumieniu; dotyczyy te dokadnego znaczenia pogldu, e Koran nie jest stworzony" czy odnosi si to do samego tekstu, czy tylko do jego przekazywania ludziom; spierano si take na temat koniecznoci czenia uczynkw z wiar. Przewanie jednak takie rnice nie prowadziy do konfliktw w ramach spoecznoci sunnickiej.

Szari'at Koran co najwyej implikuje system doktryn, ale zarazem mwi ludziom, czego Bg od nich oczekuje. Jest on przede wszystkim objawieniem Jego woli: co ludzie powinni czyni, by zadowoli Boga, gdy bdzie ich osdza w Dniu Sdu. Zawiera pewne specyficzne nakazy, dotyczce na przykad maestwa i podziau wasnoci muzumanina po jego mierci; ale jest ich niewiele, w wikszoci bowiem wypadkw wola Boga wyraa si za pomoc oglnych zasad. Nakazy i zasady dotycz nie tylko sposobu w jaki ludzie winni oddawa Bogu cze, ale take ich postpowania wobec siebie. W jakim sensie jest to rozrnienie sztuczne, poniewa akty wiaiy maj swj aspekt spoeczny, a sprawiedliwe i dobroczynne dziaania rwnie do pewnego stopnia kieruj si ku Bogu. Refleksja nad Koranem i praktyk wczesnej spoecznoci szybko doprowadzia do oglnej zgody co do pewnych podstawowych obowizkw muzumanina, tak zwanych filarw islamu". Obejmoway one ustne wiadectwo, e nie ma bstwa prcz Boga, a Mahomet jest wysannikiem Boga". Ponadto odmawiano rytualn modlitw zawierajc formuki powtarzane konkretn liczb razy, ktrym towarzyszyy okrelone pozycje. Modlitw odprawiano pi razy dziennie. Inne filary" to: oddawanie pewnej czci dochodu na cele dobroczynne lub na uytek publiczny; cisy post od witu do zachodu soca przez cay miesic ramadan, koczcy si witem, i wreszcie hadd - pielgrzymka do Mekki, odbywajca si o okrelonej porze roku, obejmujca cay zesp rytualnych aktw wiary, rwnie zakoczona witem obchodzonym przez wszystkich czonkw spoecznoci. Do tych specyficznych dziaa dochodzi oglna zachta, by kroczy drog Boga (dihad), co rozumiano bardzo szeroko albo bardzo konkretnie: jako walk w celu rozszerzania granic islamu. Od samego pocztku potrzebowano jednak czego wicej ni zgody dotyczcej podstawowych aktw wiary. Z jednej strony byli ludzie, ktrzy traktowali Koran powanie i uwaali, e porednio zawiera on przepisy dotyczce caego ycia, poniewa w oczach Boga wszystkie uczynki czowieka co znacz

Przejawy islamu

77

i wszystkie bd wzite pod uwag w Dniu Sdu. Z drugiej strony by panujcy i jego przedstawiciele podejmujcy decyzje w szerokim zakresie spraw, a ich przekonania i sposoby usprawiedliwiania wadzy pozwalay im podejmowa decyzje, ktre w adnym razie nie mogy by sprzeczne z znaczeniem Koranu lub tym, co implikowa. Dlatego te w okresie rzdw pierwszych kalifw i Umajjadw miay miejsce dwa procesy. Wadca, jego namiestnicy i specjalni przedstawiciele - kadiowie - wydawali wyroki i rozstrzygali spory, biorc pod uwag zwyczaje i prawa obowizujce w rnych regionach. Jednoczenie powani i zaangaowani muzumanie starali si podporzdkowa wszystkie ludzkie uczynki swojej religii i opracowa idealny system postpowania wiernych. Czynic to, musieli bra pod uwag sowa Koranu i je interpretowa, podobnie jak uwzgldnia przekazan pami wsplnoty o tym, jak Prorok postpowa (jego codzienne zachowania, czyli sunn w coraz wikszym zakresie spisywano w formie tradycji", czyli hadisw), o rozstrzygniciach podejmowanych przez kalifw, jak rwnie o tym, co zbiorowa mdro spoeczna uwaaa w yciu za dobre (sunna spoecznoci). Obydwa te procesy nie rniy si od siebie cakowicie. Kalif, namiestnik lub kadi z pewnoci dyli do modyfikowania istniejcych zwyczajw w kontekcie wymaga islamu; uczeni za starali si wprowadza do swoich idealnych systemw co, co odziedziczyli po obyczajach wasnego rodowiska. W pierwszym okresie jednak pozostawali w izolacji od siebie. Co wicej, w kadym z tych procesw ujawniay si rne tendencje. Jeli wzi pod uwag sposb powstania i administrowania imperium, obyczaje poszczeglnych regionw i obowizujce w nich zasady musiay bardzo si midzy sob rni. Z kolei uczeni byli rozproszeni po wielu miastach: dziaali w Mekce i Me dynie, Al-Kufie i Al-Basrze oraz w miejscowociach syryjskich. Kade z tych miast reprezentowao wasn szko mylenia, odzwierciedlajc pami o przeszoci, a take potrzeby i praktyki danego regionu wykrystalizowane w wyniku lokalnego konsensu (idma). Sytuacja ulega zmianie, gdy w poowie drugiego wieku islamu (VIII W. n.e.) Abbasydzi przejli wadz, sytuacja ulega zmianie. Powstanie scentralizowanego pastwa rzdzonego za pomoc biurokracji sprawio, e koniecznoci stao si ustalenie sposobw rozstrzygania sporw i rzdzenia spoeczestwem. Twierdzenie Abbasydw, e ich wadza jest religijnie usprawiedliwiona, wymagao, by wszelkie uzgodnienia opieray si na naukach islamu. W rezultacie obydwie tendencje zaczy si do siebie przyblia. Kadi sta si, przynajmniej teoretycznie, sdzi niezalenym od wadzy wykonawczej; podejmowa decyzje na podstawie nauk religijnych. Wzrosa zatem potrzeba jakiej oglnej zgody dotyczcej funkcjonowania islamu w yciu codziennym. Koran, stosowanie sunny Proroka ucielenionej w hadisach, opinie grupy uczonych, rozwijajca si praktyka czyli sunna lokalnych spoecznoci: to wszystko miao

78

1\vorzenie wiata

znaczenie, ale jak na razie nie byo zgody co do relacji midzy nimi. Uczeni reprezentowali rne pogldy: Abu Hanifa (ok. 699-767) kad wikszy nacisk na opinie wypracowane w wyniku indywidualnego rozumowania; Malik (ok. 715-795) za, na praktyk w Medynie, chocia akceptowa znaczenie rozumowania dla interesw zbiorowoci. Decydujcy krok w okreleniu stosunkw pomidzy rnymi podstawami decyzji prawnych poczyni Asz-Szafi'i (767-820). Twierdzi mianowicie, e Koran by Sowem Boym: wyraa wol Boga zarwno pod postaci oglnych zasad, jak i okrelonych nakazw, dotyczcych pewnych spraw (modlitwa, jamuna, post, pielgrzymka, zakaz cudzostwa, picia wina i jedzenia wieprzowiny). Jednake rwnie wana bya praktyka, czyli sunna Proroka spisana w hadisach. Miaa ona wiksze znaczenie ni nagromadzona praktyka wsplnoty. Sunna Proroka bya oczywistym przejawem woli Boej, a jej status znajdowa potwierdzenie w wersetach koranicznych: O wy, ktrzy wierzycie! Suchajcie Boga i Jego Posaca!"2 Uczynki i sowa Proroka okrelay implikacje oglnych zasad koranicznych, a take pozwalay postpowa w sprawach, na ktrych temat Koran milcza. Wedug Asz-Szafi'iego Koran i sunna w jednakowym stopniu byy nieomylne. Sunna nie moga uniewania postanowie Koranu, ale take Koran nie mg znosi przepisw sunny. Te dwa rda nie mogy si sobie przeciwstawia; jawne sprzecznoci mona byo ze sob pogodzi, a w kadym razie uzna, e pniejszy werset Koranu lub wypowied Proroka uniewaniaa wczeniejsze3. Wola Boga lub sunna moga by wyraona niezwykle jasno, jednake nadal pozostawaa kwestia interpretacji lub dostosowywania zasad do nowych sytuacji. W systemie idei Asz-Szafi'iego zwyky muzumanin mg unikn bdu jedynie wtedy, gdy swoje sprawy przekazywa ludziom uczonym w dziedzinie religii, posugujcym si rozumem w cile okrelonych granicach dla wyjaniania zawartoci Koranu i hadisw. W nowej sytuacji ludzie uprawnieni do posugiwania si wasnym rozumem winni uciec si do analogii (zwanej po arabsku kijas"): powinni stara si odnale taki element, ktry w sposb istotny byby podobny do elementu w sytuacji, co do ktrej ju istnia jaki przepis. Takie zdyscyplinowane posugiwanie si rozumem nosio nazw idtihadu, a jego uzasadnienie znale mona w hadisie: Uczeni s dziedzicami prorokw" 3 . Kiedy pojawiaa si oglna zgoda wynikajca z takiego posugiwania si rozumem, wwczas w konsens (idma) winien by uznany za reprezentujcy pewn i niepodwaaln prawd. Sam Asz-Szafi'i wyrazi t zasad w bardzo szerokim znaczeniu: skoro caa spoeczno osigna zgod w jakiej materii, sprawa bya zamknita na
Koran VIII, 20, prze. J. Bielawski. MuhammadIbn IdrisaS-afi% Ar-Risala, opra. A. M. Szakir, Kair 1940; przekad angielski: M. Khadduri, Islamie Jurisprudence: ShafiTs Risala, Baltimore 1961.
3 2

Przejawy islamu

79

zawsze. Wedug hadisu W caej spoecznoci nie moe by bdu na temat znaczenia Koranu, sunny i analogii". Pniejsi myliciele cznie z tymi, ktrzy uwaali Asz-Szafi'iego za swojego mistrza, sformuowali t zasad inaczej: jedyn moliw do akcepowania idm bya ta, ktr osignli uczeni kompetentnie stosujcy idtihad w danym okresie. Do tych zasad interpretacyjnych Asz-Szafi'i dooy pewien dodatek, ktry zyska powszechn akceptacj: ci, ktrzy interpretowali Koran i sunn, nie mogliby si tym zajmowa bez odpowiedniej znajomoci jzyka arabskiego. Asz-Szafi'i cytowa fragmenty Koranu, mwice, e zosta on objawiony po arabsku: Tb jest objawienie [...] w jzyku arabskim, jasnym"4. Zdaniem Asz-Szafi'iego kady muzumanin powinien si nauczy arabskiego przynajmniej tak, by mc wypowiedzie wyznanie wiary (szahada), recytowa Koran i wymienia imi Boga (Allahu akbar, Bg jest najwikszy"). Natomiast uczony w sprawach religii winien wiedzie znacznie wicej. Kiedy te zasady zostay ustalone i powszechnie zaakceptowane, mona byo prbowa odnie je do caego zespou praw i zasad moralnych. Ten tok mylenia nazwano fikhem, a jego ostatecznym rezultatem by szari'at. Stopniowo powstao kilka szk" prawa (mazhabw), przyjmujcych swoje nazwy od wczesnych autorw, z ktrymi wizay swoje pochodzenie: hanaficka pochodzia od Abu Hanify, malikicka od Malika, szaflicka od Asz-Szafi'iego, hanbalicka od Ibn Hanbala. Byy te inne, jednak nie przetrway. Rniy si midzy sob co do niektrych zasadniczych problemw prawnych, a take co do zasad prawnego rozumowania (usul al-fikh), szczeglnie za co do miejsca hadisw oraz prawomocnoci, granic i metod idtihadu. Te cztery szkoy nale do spoecznoci sunnickiej. Inne ugrupowania muzumaskie miay swoje wasne systemy prawa i moralnoci spoecznej. Ibadyci i zajdyci nie rnili si bardzo od szk sunnickich, ale wrd szyitw uznajcych dwunastu imamw podstawy prawa okrelano inaczej: zgoda spoecznoci bya prawomocna jedynie wtedy, jeli obejmowaa imama. W szyickim prawie pozytywnym istniay te pewne specyficzne zasady. Mimo czciowo teoretycznej natury szari'atu, a by moe wanie dlatego, ci, ktrzy go nauczali, interpretowali i stosowali, czyli alimowie, zajli wan pozycj w .pastwach i spoeczestwach islamu. Jako stranicy rozwinitego systemu unormowanych zachowa spoecznych mogli ustala granice dziaa panujcych, albo przynajmniej udziela im rad. Mogli te peni rol rzecznikw wsplnoty, a w kadym razie jej miejskiej czci. Na og jednak starali si trzyma z dala od wadzy i obywateli, podtrzymujc ide spoecznoci kierowanej przez Boga, trwaej i nie zwizanej z interesami rzdzcych czy kaprysami opinii publicznej.
4 Koran XXVI, 192, 195; por. te XIII, 37: W ten sposb zesalimy go [Koran] jako rozstrzygnicie w jzyku arabskim'*.

80

1\vorzenie wiata

Tradycja Proroka W politycznych i teologicznych kontrowersjach pierwszych trzech wiekw uywano hadisw. Wykorzystywano je rwnie do rozwoju nauki prawa, poniewa byy one jedn z jego podstaw. Jednake zwizki teologii i prawa z hadisami byy znacznie bardziej zoone. Wykorzystywano w nich nie tylko hadisy, ale rwnie w szerokim zakresie tworzono te tradycje, ktre przetrway do naszych czasw. Ten proces spowodowa powstanie innej nauki religijnej: krytyki hadisw posugujcej si kryteriami, ktre pozwalay odrni tradycje uwaane za autentyczne od wtpliwych lub w sposb oczywisty faszywych. Od samego pocztku spoeczno, skupiona wok Mahometa dysponowaa dwojako rozumian sunn, systemem zwyczajowych zachowa. Z jednej strony gmina religijna stopniowo wytworzya swj wasny zesp zalecanych zachowa, rozwijany i gwarantowany dziki swoistemu konsensowi. Z drugiej strony byli rwnie ludzie, ktrzy chcieli podtrzyma sunn Proroka, a wic pami o tym, co czyni i co mwi. Jego towarzysze na pewno o nim pamitali i przekazali swoj wiedz nastpnemu pokoleniu. Opis jego postpowania i wypowiedzi, czyli hadisy, od wczesnego okresu by przekazywany nie tylko ustnie, ale rwnie na pimie. Chocia niektrzy poboni muzumanie - uwaajc, e hadisy pomniejszaj wyjtkowy charakter Ksigi - patrzyli niechtnie na ich spisywanie, to inni do tego zachcali. W rezultacie pod koniec okresu Umajjadw wiele hadisw, ktre pniej miay zosta wczone do biografii Proroka, zarejestrowano na pimie. Jednake w proces na tym si nie zakoczy. Zarwno sunna spoecznoci, jak i spisana sunna Proroka rniy si w zalenoci od miejsca i czasu jej redagowania. Pami si zacieraa, opowieci ulegay zmianie w trakcie ich relacjonowania, a nie wszyscy, ktrzy je spisywali, byli prawdomwni. Pocztkowo sunna spoecznoci miaa istotniejsze znaczenie, ale z czasem prawnicy, a take niektrzy teologowie, zaczli przywizywa wiksz wag do tradycji Proroka. Specjalici w zakresie prawa pragnli powiza powstae zwyczaje spoeczne i regulacje administracyjne z zasadami religii. Jednym ze sposobw osignicia tego celu byo odwoywanie si do Proroka. Ludzie zaangaowani w wielkie spory dotyczce tego, kiedy wadza winna ucieka si do kamstwa, lub kontrowersje dotyczce natury Boga i Koranu starali si znale wsparcie dla swoich pogldw w yciorysie i wypowiedziach Mahometa. I tak w cigu drugiego i trzeciego wieku islamu (mniej wicej w VIII i IX wieku) rozrosa si liczba wypowiedzi przypisywanych Prorokowi. W pewnym zakresie uznano to za zabieg literacki czciowo uzasadniony hadisem: To, co ujte jest w dobrych sowach, pochodzi ode mnie". Bardzo wczenie jednak zdano sobie spraw z grocych niebezpieczestw. Wwczas powsta krytyczny ruch, ktrego celem byo odrnienie prawdy od faszu. Prawdopodobnie pod koniec pierwszego wieku islamu

Przejawy islamu

81

pojawia si praktyka polegajca na tym, e specjalici wyruszali w dalekie podre, poszukujc ludzi, ktrzy przejli tradycj od rodzicw lub nauczycieli, i dc do odtworzenia przez acuch wiadkw tradycji wstecz do Proroka lub jego towarzyszy. W efekcie zunifikowane zostay lokalne zespoy tradycji. Dziki temu procesowi, opartemu czciowo na pamici, a czciowo na zmylaniu, hadisy zyskay ksztat, ktry miay zachowa. Kady skada si z dwch czci: tekstu zawierajcego sprawozdanie z czego, co Prorok powiedzia lub uczyni - w pewnych wypadkach byy tam sowa, ktre przekaza mu Bg - oraz ze spisu acucha wiadkw sigajcego towarzysza Proroka, ktry widzia wydarzenie lub sysza sowa. Oba te elementy mogy sta si przedmiotem powtpiewa. Tekst mg zosta wymylony lub bdnie zapamitany. To samo szeregu osb. Wydaje si, e w wielu wypadkach przeduanie acucha wiadkw a do Proroka byo wymysem prawnikw i polemistw. Dlatego potrzebna bya nauka krytyki hadisw, ktra, na podstawie jasno okrelonych zasad, umoliwiaby odrnienie prawdy od faszu. Uczonych krytycznie badajcy hadisy kierowali sw uwag gwnie na spisane cigi wiadczcych, zwane isnadami: chodzio o to, czy daty urodzenia i mierci oraz miejsca pobytu wiadkw z rnych pokole umoliwiay im spotkanie si, a take o to, czy byli to ludzie godni zaufania. Ta dziaalno, jeli miaa by dobrze wykonana, wymagaa wyczucia autentycznoci i prawdopodobiestwa samego tekstu; dowiadczony tradycjonista musia rozwin W sobie umiejtno odrniania. Dziki takim kryteriom badacze hadisw zdoali przeprowadzi ich klasyfikacj zgodn ze stopniem ich prawdopodobiestwa. Dwa wielkie zbiory: zbir Al-Buchariego (810-870) oraz Muslima (ok. 817-875) odrzucay wszystkie tradycje z wyjtkiem tych, ktrych prawdziwoci uczeni byli pewni. Inne zbiory, ktrych autorytatywno do pewnego stopnia jest uznawana, nie byy tak dokadne. Szyici mieli swoje wasne zbiory hadisw dotyczcych imamw. Wikszo uczonych zachodnich, a take niektrzy wspczeni muzumanie, odnonie wielu hadisw s bardziej sceptyczni ni Al-Buchari czy Muslim uznajc je za autentyczny wynik polemik dotyczcych spraw wadzy i doktryny lub rezultat rozwoju prawa. To stwierdzenie nie oznacza jednak, e podaje si w wtpliwo bardzo istotn rol, jak odegray one w dziejach spoeczestwa muzumaskiego. Nie mniej istotna od sprawy ich pochodzenia jest kwestia sposobu ich wykorzystania. W okresach napi politycznych, kiedy wrg sta u bram, bywao, e wadca prosi uczonych o odczytanie w gwnym meczecie wyboru fragmentw z Al-Buchariego, czym chcia przypomnie, jak wiele Bg uczyni dla Swojego ludu. Pniejsi autorzy dzie prawniczych, teologicznych czy nawet z zakresu nauk racjonalistycznych wspierali swoje pogldy hadisami czerpanymi z olbrzymiego zbioru, ktry nadal istnia, mimo e Al-Buchari i Muslim dokonali ju swojego dziea.

82

1\vorzenie wiata

Droga mistykw Takie nauki jak teologia, prawo i tradycja wychodzc z treci Koranu zmierzay do umacniania islamu i podwyszania bariery dzielcej go od pozostaych religii monoteistycznych, z ktrymi by spokrewniony. Istniay take odmienne kierunki mylenia, ktre, cho zaczynay si podobnie, to jednak prowadziy do potwierdzania tego, co mogo czy religi islamu z innymi. Jednym z nich by kierunek mylenia i praktyki powszechnie nazywany mistycyzmem". Arabskim odpowiednikiem tego terminu jest wyraz tasawwuf" (od czego wywodzi si zeuropeizowana forma sufizm"). Ta nazwa prawdopodobnie pochodzi od okrelania wenianych (suf) sukien, jakie nosi miaa jedna z wczesnych grup. Panuje obecnie powszechna zgoda, e mistyka inspirowaa si Koranem. Wierny medytujcy nad jego znaczeniem moe by przepeniony poczuciem wszechogarniajcej transcendencji Boga i cakowitej zalenoci wszystkich stworze od Niego: Boga wszechmogcego, nieprzeniknionego, kierujcego tymi, ktrzy w Niego wierz, albowiem caa Jego wielko uobecnia si w kadej oddanej Mu ludzkiej duszy i jest blisza ni ttnica szyjna". Koran wspaniale ukazuje blisko Boga wobec czowieka i uczy, jak ten powinien na ni reagowa. Nim wiat zosta stworzony, Bg zawar przymierze (misak) z ludmi. Spyta ich: Czy Ja nie jestem waszym Panem?" Oni powiedzieli: Tak! Zawiadczamy"5. Za swojego ycia Mahomet odby pono tajemnicz podr, wpierw do Jerozolimy, a potem do raju, gdzie dostpi spotkania z Bogiem i zobaczy Jego twarz. Od wczesnego okresu w dziejach islamu wspistniay dwa cile ze sob powizane procesy. Z jednej strony istnia ruch pobonociowy i modlitewny, dcy do osignicia czystoci intencji, wyrzeczenia si osobistych pragnie i przyjemnoci ycia, z drugiej za ruch medytacji nad znaczeniem Koranu. Obydwa rozwijay si w wikszym stopniu w Syrii i Iraku ni w Al-Hidazie; byo rzecz naturaln, e opieray si one na ideach i zasadach moralnych ju istniejcych w wiecie, w ktrym przyszo y muzumanom. Ci, ktrzy przyjli now religi, wnieli do islamu odziedziczone przez siebie wartoci; ponadto yli w rodowisku w przewaajcym stopniu chrzecijaskim i ydowskim ni muzumaskim. By to wielki wiek monastycyzmu we wschodnim chrzecijastwie, a co za tym idzie wiek ascetycznej myli i praktyki. W zasadzie Prorok odnosi si do monastycyzmu niechtnie: W islamie nie ma mnichw" - brzmi synny hadis; w religii muzumaskiej odpowiada mu dihad. W rzeczywistoci wpyw chrzecijaskich mnichw by jednak bardzo silny. Dotyczy to ich idei witego wiata cnoty, wykraczajcej poza posuszestwo wobec prawa, oraz wiary, e opuszczenie wiata, umartwienie cielesne i powtarzanie imienia Boga
5

5 Koran, VII, 172.

Przejawy islamu

83

w modlitwie mogo z Bo pomoc oczyci serce i uwolni je od wszelkich trosk ziemskich, prowadzc dusz ku wyszej intuicyjnej wiedzy o Bogu. Zalki takich idei w ich muzumaskiej formie znale mona ju w pierwszym wieku islamu w powiedzeniach Al-Hasana al-Basriego (642-728):
Wierzcy budzi si w smutku i idzie spa w smutku: jest to wszystko, w czym yje, poniewa znajduje si pomidzy dwiema strasznymi rzeczami: grzechem, ktry przemin, nie wie przy tym, jak Bg z nim postpi, oraz wyznaczonym czasem, ktry mu pozosta; nie wie, jakie spadn na niego nieszczcia [...] dbaj wic o to miejsce pobytu, albowiem jedynie w Bogu jest sia i potga, i pamitaj o przyszym yciu6.

U wczesnych mistykw poczucie dystansu i bliskoci Boga znajduje wyraz w jzyku mioci: Bg jest jedynym waciwym przedmiotem mioci, kochanym dla samego siebie; ycie prawdziwego wiernego muzumanina winno by ciek prowadzc do wiedzy o Nim. Kiedy za czowiek zbliy si do Boga, Bg zbliy si do niego, stajc si jego wzrokiem, suchem, rk i jzykiem". We fragmencie swojej autobiografii autor dzie dotyczcych problemw duchowych, At-Tirmizi, pokaza w trzecim wieku islamu, a wic IX naszej ery, jak sprowadza si dusz na t ciek. W czasie pielgrzymki, modlc si w haramie, nagle ogarn go al za grzechy; poszukujc waciwego sposobu ycia, natrafi na dzieo Al-Antakiego, ktre pomogo mu si zdyscyplinowa. Stopniowo posuwa si po tej ciece, dy do okieznania swoich namitnoci i ucieka od wiata. Dopomagay mu sny o Proroku; rwnie jego ona miaa sny i wizje. Przeladowano go i oczerniano za to, e wprowadza do religii nieuprawnione innowacje. Ale te nieszczcia pozwoliy mu oczyci serce. I wwczas pewnego wieczora, gdy wraca ze spotkania, na ktrym wspominano Boga, jego serce si otwaro i wypenio sodycz7. W nastpnym wieku kontynuowano zarwno rozwaania nad drog, ktr mczyni i kobiety mogli si zblia do Boga, jak i spekulacje o jej kocu. Zapewne ju w VIII stuleciu pojawi si specyficzny iytua zbiorowego powtarzania imienia Boga (zikr), czemu towarzyszyy rne ruchy ciaa, wiczenia w oddychaniu lub muzyka. Nie miao to prowadzi do automatycznego wywoania ekstazy i ogldania Boga twarz w twarz, lecz byo sposobem na wyzwolenie duszy od doczesnych rozrywek. Rozwaania mistrzw sufickich dotyczce natury wiedzy, ktr osignie si na kocu drogi, pocztkowo byy przekazywane ustnie, a potem spisane przez ludzi, ktrzy pragnli pozna drog. W ten sposb zrodzi si kolektywny jzyk pozwalajcy wyrazi natur mistycznych przygotowa i dowiadcze. Powstao te poczucie wsplnoty tych, ktrzy wyruszali w t drog.
Ahmad. Ibn 'Abd Allah al-Isbahanl, Hilyat al-awliya\ t. II, Kair 1933, s. 132, 140; przekad angielski: J. A. Williams, Islam, Nowy Jork 1961, s. 124. 7 Mohammad Ibn Aliat-Tirmidi, Kitab hatm aUawliya', opra. U. Jahja, Bejrut 1965, s. 13-32.
6

84

1\vorzenie wiata

W trzecim wieku islamu (mniej wicej w IX w. n.e.) po raz pierwszy systematycznie przedstawiano wiedz o Bogu i okrelono jej charakter. W pismach Al-Muhasibiego (zm. 857) ukazano styl ycia tego, kto poszukuje prawdziwej wiedzy, natomiast w dzieach Al-Dunajda (zm. 910) znalaz si opis dowiadcze czekajcych u kresu tej drogi. Na jej kocu prawdziwy, szczery i wierny muzumanin moe stan twarz w twarz z Bogiem, jak wszyscy ludzie w czasach przymierza; wwczas atrybuty Boga zastpoway jego wasne, a jego indywidualne istnienie znikao, ale tylko na chwil. Potem powraca do wasnej egzystencji i do wiata, nis jednak w sobie pami o tej chwili, o bliskoci Boga, a take o jego transcendencji:
Mio Boga jest w swojej istocie rozwietleniem serca przez rado z powodu bliskoci Ukochanego; a kiedy serce jest pene promiennej radoci, znajduje zadowolenie w tym, e pozostaje ze wspomnieniem Ukochanego [...], a kiedy samotnoci towarzyszy tajna rozmowa z Ukochanym, rado z tej rozmowy ogarnia rozum, ktry przestaje zajmowa si tym wiatem i wszystkim, co w nim jest 8 .

Al-Muhasibi i Al-Dunajd yli i tworzyli w trzewej tradycji sunnickiej; znali szari'at i dbali, by muzumanin, niezalenie od tego jak wielki uczyni postp na drodze mistycyzmu, szczerze przestrzega swoich obowizkw. Ich odczucie wszechobejmujcej wielkoci i potgi Boga nie rni si od odczu teologa takiego jak Al-Aszari, dla ktrego umiejtno dziaania pochodzi od Boga, a wierzcy czowiek moe mie nadziej, e Bg nim pokieruje. Zdaniem obu Bg wpywa na ludzkie ycie, a niezgbiona Opatrzno na swj sposb je ksztatuje. Poczucie, e czowieka wypenia obecno Boga, choby nawet przez krtk chwil, moe by odurzajce, i pewni sufi, ktrych idee nie rniy si prawdopodobnie wiele od idei Al-Dunajda, starali si wyrazi owo niewypowiedziane dowiadczenie we wzniosym i barwnym jzyku, mogcym napotka sprzeciw. Abu Jazid al-Bistami (zm. ok. 875) prbowa opisa moment ekstazy, kiedy to mistyk wyzbywa si wasnego istnienia i wypenia go istnienie Boga. Wtedy ostatecznie zrozumia, e to ycie jest tylko uud, e najlepiej wypenia je pojawiajca si na przemian obecno i nieobecno Boga. Najsynniejszym tego przykadem jest Al-Hallad (ok. 857-922), stracony w Bagdadzie za swoje bluniercze wypowiedzi. By on uczniem Al-Dunajda, a jego idee zapewne nie rniy si zbytnio od pogldw mistrza, wypowiada je jednak w ekstatycznym i penym mioci tonie. Jego okrzyk: Jestem Prawd [czyli Bogiem]", mg stanowi zwyk prb wyraenia mistycznego dowiadczenia, w ktrym atrybuty ludzkie zostaj zastpione przez boskie. Mona go jednak uzna za co wicej, podobnie jak sugestia, e prawdziwa pielgrzymka nie bya pielgrzymk do
Al-Isbaham, Hilyat al-awliya', t. X, Kair 1938, s. 79; przekad angielski: M. S. Smith, An Earfy Mystic of Islam, Londyn 1935, s. 243.
8

Przejawy islamu

85

Mekki, lecz duchow podr, ktr mistyk odbywa w swoim pokoju, moga by wzita za twierdzenie, e dosowne wypenianie obowizkw religijnych nie ma znaczenia. Byo w nim co, co sprzyjao takim nieporozumieniom, pozostawa bowiem pod wpywem nurtu myli sufickiej (malamatijja), ktiy prawdopodobnie wywodzi si z monastycyzmu wschodniego chrzecijastwa: ch poniania si za pomoc uczynkw, ktre wywouj zarzuty innych, swoiste umartwianie przez niszczenie szacunku dla samego siebie.

cieka rozumu Pniejsze sufickie rozwaania o sposobie, w jaki Bg stworzy czowieka i jak czowiek mg do Niego powrci, znalazy si pod wpywem innego, bardzo wczesnego ruchu umysowego, ktrego celem byo wczenie do arabskiej tradycji greckiej nauki i filozofii. Mona powiedzie, e chodzio o jej kontynuowanie i rozwijanie za porednictwem jzyka arabskiego. Przejcie wadzy przez dynasti arabsk nie wywoao gwatownego zaamania w yciu intelektualnym Egiptu czy Syrii, Iraku czy Iranu. Szkoa aleksandryjska jeszcze przez jaki czas istniaa, chocia jej uczeni przenieli si w kocu do pnocnej Syrii. Ponadto dalej istniaa akademia medyczna w Dundajsaburze (Gondeszapurze) w poudniowym Iranie, zaoona przez nestoriaskich chrzecijan pod patronatem Sasanidw. Zarwno tam, jak i w innych miejscach, istniaa ywa tradycja hellenistycznej myli i nauki, chocia w tym czasie przedmiot jej zainteresowa by wszy ni niegdy, co wicej, rozwijaa si raczej w jzyku syryjskim ni greckim. W Iraku obecna te bya wielka tradycja nauki ydowskiej oraz kultury iraskiej wyraonej w jzyku pahlawijskim, zawierajcej pewne istotne elementy pochodzce z Indii. W cigu pierwszego pokolenia wadzy muzumaskiej nie byo potrzeby tumaczenia z greckiego na syryjski, a potem na arabski, poniewa kontynuatorzy tej tradycji nadal byli w wikszoci chrzecijanami, ydami i zoroastryjczykami, a nawet ci, ktrzy si nawrcili, wci zachowywali znajomo tych jzykw, a w kadym razie utrzymywali kontakty z osobami je znajcymi. Arabska grupa rzdzca zapewne nie interesowaa si zbytnio zagadnieniami, jakie tam studiowano, zreszt nie bya w stanie si tego dowiedzie, poniewa jzyk arabski nie mg jeszcze precyzyjnie wyraa idei naukowych i filozoficznych. Od koca drugiego wieku islamu po wiek czwarty (mniej wicej od VIII do X w.n.e.) intensywnie zajmowano si tumaczeniami i to przy bezporedniej zachcie ze strony kalifw abbasydzkich, co byo zjawiskiem niezwykym. W wikszoci wypadkw prac t wykonywali chrzecijanie wywodzcy si z kultury syryjskiej i wadajcy tym jzykiem. Tumaczyli z syryjskiego na arabski, niektre jednak dziea przekadano bezporednio z greki. Istotnym elementem

86

1\vorzenie wiata

ich dziaa byo rozszerzenie moliwoci jzyka arabskiego, powikszenie jego sownictwa i idiomatyki, uczynienie ze nonika caego ycia intelektualnego tego okresu. Znaczc rol odgrywa tu najwikszy z tumaczy: Hunajn Ibn Ishak (808-873). Praktycznie caa kultura grecka tamtego okresu w formie, w jakiej przetrwaa w szkoach, zostaa przetransponowana na rozwinity jzyk arabski. W pewnych dziedzinach ograniczono j. Retoryki, poezji, dramatu i historii ju nie nauczano ani nie studiowano. Zajmowano si natomiast filozofi (wikszo dzie Arystotelesa, niektre dialogi Platona, cz dzie neoplatoskich), medycyn, naukami cisymi, matematyk i astronomi, naukami okultystycznymi: astrologi, alchemi oraz magi. W tamtym okresie nie rozrniano tak cile filozofii, nauk cisych i studiw okultystycznych, jak to ma miejsce dzisiaj. Granice tego, co uwaano za naukowe" zmieniay si od czasu do czasu i zgodnie z panujc wiedz o istocie wszechwiata mona byo wierzy, e natura kieruje ludzkim yciem i e niebiosa kontroluj wydarzenia w wiecie sublunarnym, a ponadto prbowano zrozumie te siy i je wykorzysta. Motywy dziaania tumaczy i ich mecenasw - a wic kalifw - mogy by po czci praktyczne. Wiedza medyczna bya potrzebna, a kontrolowanie si przyrody mogo da wadz i sukcesy. Istniaa jednak rwnie szeroko zakrojona ciekawo intelektualna. Znalaza ona wyraz w sowach Al-Kindiego (ok. 801-866), myliciela, od ktrego praktycznie zaczynaj si dzieje filozofii muzumaskiej:
Nie powinnimy si wstydzi przyjmowania prawdy, bez wzgldu na to, z jakiego rda do nas przychodzi, nawet jeeli przynosz j nam dawne pokolenia i obce ludy. Dla tego, kto poszukuje wiedzy, nic nie jest bardziej wartociowe ni wiedza jako taka 9 .

Te sowa nie tylko wyraaj ekscytacj, jak mogo wywoa odkrycie tradycji greckiej, ale take pewno siebie imperialnej kultury opartej na przewiadczeniu o boskim wsparciu. Przekady le u rde tradycji naukowej opowiedzianej w jzyku arabskim. W znacznym stopniu kontynuoway i rozwijay pn tradycj greck. Oznak tej cigoci byo to, e historyk medycyny arabskiej Ibn Abi al-Usjbi'a, odtworzy ca przysig Hipokratesa skadan przez lekarzy greckich: Przysigam na Boga, Pana ycia i mierci... i przysigam na Asklepiosa, przysigam na wszystkich witych Boga"10.
Ya'qub Ibn Ishag al-Kindi, FiSl-falsafa al-ula w: M. A. Abu Rida (opra.), Rasa'il al-Kindi a-falsafiyya, Kair 1950, s. 103; przekad angielski: R. Walzer, Greek into Arabie, Oksford 1962, s. 12. 10 Ahroad Ibn al-Qasim Ibn Ab! Usaybl'a, 'Uyun a-anba ' f i tabaat al-atibba \ Bejrut 1979,1.1, s. 43; przekad angielski w: F. Rosenthal, The Classical Heritage in Islam, Londyn 1975, s. 183.
9

Przejawy islamu

87

Z naukami wywodzcymi si od Grekw mieszay si elementy tradycji iraskich i indyjskich. Ju w IX wieku matematyk Al-Chuwarizmi (ok. 800-847) pisa o zastosowaniu w obliczeniach matematycznych indyjskich, czyli tak zwanych arabskich liczb. To wymieszanie elementw jest znaczce. Tak samo jak kalifat abbasydzki zespoli kraje Oceanu Indyjskiego i Morza rdziemnego w jeden obszar handlowy, podobnie tradycje greckie, iraskie i indyjskie zostay ze sob poczone. Mwiono, e po raz pierwszy w dziejach nauka umidzynarodowia si na wielk skal"11. Niezalenie od swoich rde nauka bya akceptowana bez trudu w kulturze i spoeczestwie, ktre posugiwao si arabskim; astronomowie dbali o obliczanie czasu, ustalajc terminy odprawiania modlitw, a czsto rwnie religijnych obrzdw. Lekarze cieszyli si powszechnym szacunkiem i mogli mie wpyw na wadcw. Jednake niektre z nauk rodziy pytania dotyczce granic ludzkiej wiedzy. Wielu lekarzy odrzucao twierdzenia astrologw, e koniunkcja humorw ciaa podlegaa koniunkcji gwiazd; rwnie nie przyjmowano w peni twierdze alchemikw. Przede wszystkim jednak to filozofia stawiaa pytania, poniewa w jakim sensie metody i wnioski greckich mylicieli trudno byo pogodzi z podstawowymi naukami islamu w formie opracowanej przez teologw i prawnikw. Filozofia zakadaa, e waciwie wykorzystany umys ludzki, mg wyposay czowieka w pewn wiedz o wszechwiecie. Muzumanin powinien jednak wierzy, e cz wiedzy o zasadniczym znaczeniu dla ycia ludzkiego dotara do czowieka jedynie dziki objawieniu Sowa Boego prorokom. Skoro islam mia racj, to jakie byy granice filozofii? Jeli twierdzenia filozofw byy suszne, to czy proroctwo byo potrzebne? Koran naucza, e Bg stworzy wiat za pomoc swojego twrczego sowa: Sta si!". Jak si to da pogodzi z teori Arystotelesa, e materia jest wieczna i tylko jedna z jej postaci zostaa stworzona? Platon zjawi si w wiecie arabskim w tej formie, w jakiej go zinterpretowali pniejsi myliciele. Nawet Arystotelesa interpretowano w wietle neoplatoskiego dziea bdnie nazywanego Teologi Arystotelesa". Ci pniejsi myliciele twierdzili, e Bg stworzy wiat i utrzymywa go za pomoc hierarchii porednich intelektw, ktre z Niego emanoway. Jak mona byo ten pogld pogodzi z ide bezgranicznie potnego Boga, ktiy bezporednio wkracza w wiat czowieka? Czy dusza czowieka bya niemiertelna? Jak przekonanie Platona, e najlepsz form wadzy reprezentowa krl-filozof, mona poczy z muzumaskim pogldem, e rzdy z czasw Proroka i pierwszych kalifw zgodnie z wol Boga byty najodpowiedniejsze dla ludzi?
A. I. Sabra, The scientific enterprise, w: B. Lewis (opra.), The World of Islam, Londyn 1976, s. 182.
11

88

1\vorzenie wiata

Synny autor medycznych dzie z IX wieku Abu Bakr ar-Razi (865-925), odpowiada na tego rodzaju pytania w sposb jednoznaczny. Jedynie rozum ludzki moe dostarczy pewnej wiedzy, cieka filozofii stoi otworem dla wszystkich, objawienie bdzi, a religie s niebezpieczne. Bardziej typow postaw dla filozofw, ktrzy nadal pozostawali wierzcymi muzumanami, reprezentowa Al-Farabi (zm. 950). Myliciel, jego zdaniem, mg osign prawd dziki rozumowi i dziki niemu y, ale nie wszyscy ludzie s filozofami i nie wszyscy mog poj prawd w sposb bezporedni. Wikszo ludzi dochodzi do niej za pomoc symboli. Byli filozofowie, ktrzy rozumieli prawd dziki wyobrani i intelektowi, potrafili uj j w formie obrazw i idei. To byli prorocy. Religia prorocza reprezentowaa zatem jeden ze sposobw przekazania prawdy w formie znakw zrozumiaych dla wszystkich ludzi. Rne systemy symboli ksztatoway rne religie, wszystkie jednak zmierzay do wyraenia tej samej prawdy. Nie znaczyo to jednak, e wszystkie wyraay j w rwnie adekwatny sposb. Filozofia i religia islamu nie s zatem ze sob sprzeczne. Przedstawiaj t sam prawd w rnej formie, co odpowiada rnym poziomom pojmowania przez ludzi. Owiecony czowiek moe y dziki filozofii; kto osign prawd dziki symbolom, ale zarazem zdoby pewien stopie rozumienia, moe si kierowa teologi, zwykli ludzie powinni y postpujc zgodnie z szari'atem. Idee Al-Farabiego zawieraj sugesti, e filozofia w swojej czystej formie nie jest przeznaczona dla wszystkich. Rozrnienie midzy intelektualn elit a masami stao si typowe dla myli muzumaskiej. Filozofia dalej istniaa, ale naleaa do dziaalnoci prywatnej, uprawiali j gwnie medycy, zwykle dyskretnie, czsto wywoujc podejrzenia. Niemniej jednak niektre idee filozofw przenikny do myli tego i nastpnych wiekw. Na czasy Al-Farabiego przypadaa te dziaalno Fatymidw; idee neoplatoskie o hierarchii boskich emanacji utworzyy w peni uksztatowany system w myli isma'ilickiej. W okresie znacznie pniejszym weszy rwnie do systemw teoretycznych, za pomoc ktiych sufi starali si objani swoje poszukiwania i to, co si spodziewali osign w ich wyniku.

CZ II

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie
(XI-XV wiek)

Pi wiekw, omawianych w tej czci, stanowi okres, w ktrym wiat islamu by pod pewnymi wzgldami podzielony, pod innymi za zachowywa jedno. Granice terytorium muzumaskiego ulegy zmianie: nastpia ekspansja w Anatolii i Indiach, utracono jednak Hiszpani na rzecz krlestw chrzecijaskich. W ramach tych granic pojawi si podzia midzy tymi obszarami, gdzie arabski by powszechnym jzykiem ycia i kultury, a tymi, gdzie by on gwnym jzykiem pimiennictwa religijnego i prawnego, ale gdzie odrodzony jzyk perski sta si podstawowym medium kultury wieckiej. Znaczenia nabraa trzecia grupa etniczna i jzykowa: Turcy, ktrzy stanowili rzdzc elit w znacznej czci wschodnich obszarw wiata muzumaskiego. Na terenach, gdzie uywano arabskiego, a do XIII wieku nadal istnia kalifat abbasydzki ze stolic w Bagdadzie. Doszo jednak do istotnych podziaw politycznych midzy trzema strefami: Irakiem, ktry na og by powizany z Iranem, Egiptem, ktry zwykle wada Syri i zachodni Arabi, oraz Maghrebem obejmujcym rne obszary. Mimo politycznych podziaw i zmian na mwicych po arabsku obszarach wiata islamu pojawiy si instytucje spoeczne i kulturowe, ktre w tym okresie zachoway stosunkowo du stabilno, ujawniajc zarazem wzajemne podobiestwa poszczeglnych regionw. Th cz powicona jest rodowiskom mieszkacw miast, chopw i koczowniczych pasterzy oraz zwizkom midzy

90

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

nimi. Ukazano w niej, jak dochodzio do powstania aliansu interesw midzy dominujcymi grupami ludnoci miejskiej a rzdzcymi, ktrych zwierzchno uzasadniano za pomoc zespou idei sankcjonujcych wadz. U rde wysokiej kultury miast leay tradycje nauki religijnej i prawniczej przekazywanej przez specjalne instytucje: madrasy. Z tym wszystkim wizay si inne tradycje literatury wieckiej, myli filozoficznej i naukowej oraz mistycznych rozwaa przekazywanych przez bractwa sufickie, ktre walnie przyczyniay si do integracji rnych ugrupowa spoecznych w islamie. ydzi i chrzecijanie, cho coraz mniej liczni, zachowywali swoje wasne tradycje religijne. Szczeglnie ydzi mieli swj udzia w rozkwicie myli i literatury, a take odgrywali wan rol w handlu miejskim.

Rozdzia 5

wiat arabsko-muzumaski

Pastwa i dynastie Pod koniec X wieku narodzi si wiat muzumaski, zjednoczony dziki wsplnej kulturze religijnej wyraanej za pomoc jzyka arabskiego i midzyludzkich powiza powstaych w wyniku handlu, migracji i pielgrzymek. Ten wiat nie tworzy ju jednak spjnej jednostki politycznej. Trzech wadcw w Bagdadzie, w Kairze i w Kordowie - twierdzio, e s kalifami. Byli te inni, ktrzy faktycznie rzdzili w niezalenych pastwach. Nie ma w tym nic dziwnego. Utrzymanie tak wielu krajw o rnych tradycjach i interesach w ramach jednego imperium przez tak dugi czas i tak stanowio nadzwyczajne osignicie. Byoby ono niemoliwe bez siy wiaiy religijnej, dziki ktrej w zachodniej Arabii uksztatowaa si grupa rzdzca; midzy t grup a pewnym (cigle powikszajcym si) odamem spoeczestw, nad ktrymi owa grupa panowaa, zrodzia si wsplnota interesw. Jednake ani militarne, ani administracyjne siy kalifatu abbasydzkiego nie byy tak wielkie, by mg on bez koca zachowywa jedno polityczn w imperium rozcigajcym si od Azji rodkowej po wybrzea Atlantyku. Od X wieku historia polityczna krajw, gdzie muzumanami byli wadcy i coraz wiksza cz ludnoci, stawaa si regionalnymi dziejami powstawania i upadkw dynastii, ktrych wadza promieniowaa ze stolic ku, na og niedokadnie okrelonym, granicom. Nie zostanie tu podjta adna prba szczegowej prezentacji dziejw wszystkich tych dynastii; jednake naley omwi oglne tendencje. Na uytek tego zarysu moliwe jest podzielenie wiata muzumaskiego na trzy wielkie

92

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

obszary, z ktrych kady ma wasny orodek wadzy. Pierwszy z nich obejmowa Iran, tereny za Oksusem i poudniowy Irak. Przez jaki czas po X wieku jego centrum nadal si miecio w Bagdadzie, ktry znajdowa si przecie w samym rodku bogatego regionu rolniczego z rozwinit sieci handlow i zachowa wpywy i presti uzyskane w cigu wiekw panowania kalifw abbasydzkich. Drugi obszar zawiera Egipt, Syri i zachodni Arabi; orodek wadzy mieci si w Kairze, miecie zbudowanym przez Fatymidw pord bogatych i produktywnych prowincji, w centrum szlakw handlowych czcych wiat Oceanu Indyjskiego ze wiatem Morza rdziemnego. Trzeci obszar to Maghreb i muzumaska cz Hiszpanii nazywana Al-Andaus; na tym terenie byo kilka orodkw wadzy, pooonych w regionach ekstensywnych upraw i w miejscach umoliwiajcych kontrol nad handlem midzy Afiyk a rnymi czciami wiata rdziemnomorskiego. W sposb uproszczony polityczne dzieje tych trzech regionw mona podzieli na kilka okresw. Pierwszy z nich obejmuje wiek XI i XII. W tym czasie we wschodniej czci panowali Selducy, turecka dynastia wspierana przez tureck armi, wyznajca islam sunnicki. W 1055 roku Selducy zainstalowali si w Bagdadzie jako faktyczni wadcy podlegajcy zwierzchnoci Abbasydw. Kontrolowali Iran, Irak i wikszo Syrii, a take tereny Anatolii zdobyte na Bizantyjczykach (1038-1194). Nie uwaali si za kalifw. Najwygodniej w stosunku do tej dynastii i do innych uywa tytuu sutan, ktry znaczy mniej wicej tyle co dziercy wadz". W Egipcie Fatymidzi panowali do roku 1171. Zastpi ich Salah ad-Din (Saladyn, 1169-1193), dowdca wojskowy pochodzenia kurdyjskiego. Zmiana wadcw doprowadzia do zmiany przymierza religijnego. Fatymidzi naleeli do isma'ilickiego odamu szyitw, natomiast Salah ad-Din by sunnit. Udao mu si zmobilizowa siy i zapa religijny muzumanw Egiptu i Syrii, by pokona europejskich krzyowcw, ktrzy pod koniec XI wieku zaoyli pastwa chrzecijaskie w Palestynie i na wybrzeu Syrii. Dynastia zaoona przez Salah ad-Dina - Ajjubidzi - panowaa w Egipcie od 1169 do 1252 roku, w Syrii do 1260, a w czci zachodniej Arabii do 1229. Na obszarze zachodnim kalifat umjjadzki w Kordowie rozpad si w pocztkach XI wieku na wiele maych krlestw. Umoliwio to chrzecijaskim pastwom, ktre przetrway w pnocnej Hiszpanii, rozpoczcie podboju poudnia. Jednake na jaki czas ich ekspansja zostaa powstrzymana w wyniku pojawienia si dwch kolejnych rodw, ktre opieray swoj potg na idei reformy religijnej wspartej potg ludw berberskich z terenw Maroka. Pierwsz dynasti byli Almorawidzi (1056-1147), ktrzy przyszli znad rubiey pustyni w Maroku poudniowym. Potem nadcignli Almohadzi (1130-1269), wspierani przez Berberw z gr Atlasu; ich imperium w okresie swojego najwik-

wiat arabsko-muzumaski

93

szego rozkwitu obejmowao Maroko, Algieri, TUnezj i muzumask cz Hiszpanii. Drugi okres obejmuje mniej wicej wiek XIII i XIV. W cigu XIII stulecia na wschodni obszar wiata islamu wdara si niemuzumaska dynastia mongolska ze wschodniej Azji z armi zoon z mongolskich i tureckich koczownikw pochodzcych ze stepw Azji wewntrznej. Podbili Iran i Irak, obalili kalifat abbasydzki w Bagdadzie w 1258 roku. Jedna z gazi panujcego rodu wadaa Iranem i Irakiem przez niemal wiek (1256-1336), przyjmujc w trakcie sprawowania swojej wadzy islam. Mongoowie ruszyli na zachd, ale zostali powstrzymani w Syrii przez armi egipsk skadajc si z wojskowych niewolnikw (mam[e]lukw), ktrzy zostali sprowadzeni przez Ajjubidw. Przywdcy tej armii obalili Ajjubidw i stworzyli samoodtwarzajc si elit wojskow, pochodzc z Kaukazu i Azji rodkowej. Panowaa ona w Egipcie przez ponad dwa wieki (Mamelucy: 1250-1517), a od 1260 rwnie w Syrii, sprawujc zarazem kontrol na witymi miastami w zachodniej Arabii. Na zachodzie dynastia Almohadw zostaa zastpiona przez kilka pastw, w tym przez pastwo Marinidw w Maroku (1196-1465) i Hafsydw, ktrzy sprawowali wadz ze swojej stolicy w Tunisie (1228-1574). Na drugi okres przypada gwatowna zmiana granic wiata muzumaskiego. W niektrych miejscach skurczyy si one w wyniku ataku chrzecijaskich pastw Europy Zachodniej. Sycyli stracono na rzecz Normanw z pnocnej Europy, a wikszo Hiszpanii odebray chrzecijaskie krlestwa pnocy. W poowie wieku XIV miay one w swoich rkach cay kraj z wyjtkiem krlestwa Grenady na poudniu. Zarwno na Sycylii, jak i w Hiszpanii arabsko-muzumaska Iudo ya jeszcze przez jaki czas, w kocu jednak w wyniku nawracania si lub wygnania cakowicie zanika. Z drugiej strony pastwa zaoone przez krzyowcw w Syrii i Palestynie zostay w kocu zniszczone przez Mamelukw, a ekspansja na tereny Anatolii, rozpoczta za panowania Seldukw, bya kontynuowana przez inne dynastie tureckie. W trakcie tych procesw zmienia si charakter ludnoci; dziao si tak wskutek nadejcia plemion tureckich i nawracania si na islam znacznej czci Grekw. Nastpia te ekspansja wadzy i ludnoci muzumaskiej na wschodnie tereny pnocnych Indii. Rwnie w Afryce islam szerzy si wzdu szlakw handlowych w kierunku Sahelu na poudniowych rubieach Sahary, w d doliny Nilu i wzdu wybrzey wschodnioafrykaskich. W trzecim okresie, obejmujcym mniej wicej wieki od XV do XVI, pastwa muzumaskie musiay stawi czoo nowemu wyzwaniu ze strony pastw zachodnioeuropejskich. Rosa produkcja i aktywno handlowa miast Europy. Tekstylia eksportowane przez kupcw weneckich i genueskich konkuroway z wyrobami miast wiata muzumaskiego. Chrzecijaski podbj Hiszpanii zakoczy si upadkiem krlestwa Grenady w 1492 roku. Teraz cay Pwysep zna-

94

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

laz si pod wadz chrzecijaskich krlw Hiszpanii i Portugalii. Potga Hiszpanii staa si niebezpieczna dla wadzy muzumaskiej w Maghrebie, a poudniowoeuropejscy piraci zagraali wschodnim obszarom Morza rdziemnego. W tym samym czasie zmiany w technice wojskowej i morskiej, a szczeglnie zastosowanie prochu strzelniczego, umoliwiy wiksz koncentracj wadzy i stworzenie potniejszych i trwalszych pastw, ktre rozcigay si na znacznym obszarze wiata muzumaskiego. Na dalekim zachodzie nowe dynastie zastpiy Marinidw i innych: najpierw byli to Sadyci (1511-1628), a potem Alawidzi, ktrzy panuj od 1631 do dzi. Na drugim kracu wiata rdziemnomorskiego, w Anatolii, w rozlegych granicach imperium bizantyjskiego wyrosa turecka dynastia Osmanw. Stamtd rozszerzya swoje wadanie na poudniowo-wschodni Europ, a potem podbia reszt Anatolii. Stolica bizantyjska - Konstantynopol - staa si gwnym miastem pastwa Osmanw znanym pod nazw Stambuu (1453). W pocztkach wieku XVI Osmanowie pokonali Mamelukw i wczyli do swoich woci Syri, Egipt i zachodni Arabi (1516-1517). Potem podjli si obrony wybrzey Maghrebu przed Hiszpanami. Skutkiem tego stali si nastpcami Hafsydw i wadcw Maghrebu po granice Maroka. Ich imperium miao przetrwa w tej lub innej formie do 1922 roku. Dalej na wschd ostatnie wielkie podboje wadcy opierajcego si na armii zoonej z koczownikw Azji wewntrznej, a mianowicie Timura (Tamerlana), doprowadziy do powstania na krtko (1370-1506) dynastii w Iranie i Ttansoksanii. W pocztkach XVI wieku zastpi j nowy rd: Safawidzi, ktrzy rozszerzyli swoje panowanie od pnocno-zachodnich regionw Iranu, by zaj cay kraj i obszary poza nim (1501-1732). Wielcy Mogoowie, dynastia wywodzca si z mongolskiego rodu panujcego i od Timura, stworzyli w Indiach pnocnych imperium ze stolic w Delhi (1526-1858). Poza tymi czterema wielkimi pastwami - Alawidw, Osmanw, Safawidw i Wielkich Mogow - istniay mniejsze, na Krymie i na terenach za Oksusem, w rodkowej i wschodniej Arabii, oraz na terenach pozyskanych dla islamu w Afryce.

Arabowie, Persowie i Turcy Zmiany polityczne nie zniszczyy jednoci kulturalnej wiata islamu. Umacniaa si ona w miar, jak coraz wicej ludzi tam yjcych stawao si muzumanami, i gdy wiara islamu znalaza wyraz w systemie myli i instytucji. Z upywem czasu zaczy si jednak pojawia pewne podziay w tej szerokiej jednoci kulturowej; na wschodnich obszarach wiata muzumaskiego nadejcie islamu nie usuno wiadomoci minionych czasw, tak jak to si stao na zachodzie.

wiat arabsko-muzumaski

95

W zachodnim obszarze wiata islamu jzyk arabski stopniowo doprowadzi do zaniknicia lokalnych jzykw mwionych. Natomiast w Iranie i na obszarach wschodnich nadal uywano perskiego. Rnice midzy Arabami a Persami utrzymyway si od czasu, kiedy arabscy zdobywcy wchonli imperium sasanidzkie, przyjmujc jego urzdnikw na sub u kalifw abbasydzkich, a jego wyksztacone klasy do procesu tworzenia kultury muzumaskiej. Poczucie odrbnoci, zawierajce odcie wrogoci, znalazo wyraz w szu'ubijji, literackich kontrowersjach toczcych si po arabsku na temat zasug obydwu ludw w ksztatowaniu islamu. Jzyk pahlawijski by nadal uywany przez Persw zarwno w zoroastryjskich pismach religijnych jak i - przez jaki czas - w administracji rzdowej. W wieku X pojawio si nowe zjawisko: wysoka literatura w jzyku perskim nowego typu, nie rnicym si wiele pod wzgldem struktury gramatycznej od pahlawijskiego, ale notowanym w pimie arabskim, o sownictwie wzbogaconym o wyrazy zapoyczone z arabskiego. Nastpio to zapewne najpierw w Iranie wschodnim, na dworach lokalnych wadcw nie znajcych jzyka arabskiego. W jakim stopniu nowa literatura odzwierciedlaa typy twrczoci w jzyku arabskim charakterystyczne dla literatury dworskiej: poezja miosna i panegiryczna, historia, a take do pewnego stopnia literatura religijna. Istnia jednak inny rodzaj literatury, specyficznie perski. Poemat epicki spisujcy tradycyjn histori Iranu i jego wadcw istnia w czasach przedmuzumaskich; teraz odrodzi si w nowym jzyku perskim. Ostateczny swj ksztat uzyska w Szah-name Ferdousiego (ok. 940-1020). Spord krajw muzumaskich Iran by w praktyce jedynym, ktry zachowa silne, wiadome zwizki z przedmuzumask przeszoci. Nie doprowadzio to jednak do odrzucenia dziedzictwa muzumaskiego; odtd Persowie dalej posugiwali si arabskim w pimiennictwie prawniczym i religijnym, natomiast perskiego uywali w literaturze wieckiej. Wpyw tej dwoistej kultury rozciga si na pnoc do Transoksanii i na wschd do pnocnych Indii. W ten sposb kraje muzumaskie podzieliy si na dwie czci, jedn, w ktrej arabski by wycznym jzykiem wysokiej kultury, i drug, gdzie uywano zarwno arabskiego, jak i perskiego dla rnych celw. Z podziaami jzykowymi sploty si podziay na orodki wadzy. Pojawienie si Fatymidw na zachodzie, a potem Seldukw na wschodzie, doprowadzio do powstania ruchomej granicy midzy Syri a Irakiem. W wieku XIII obalenie kalifatu Abbasydw oraz zniszczenie potgi Bagdadu przez Mongow, a potem ich pokonanie przez Mamelukw w Syrii, utrwalio istniejcy podzia. Odtd na wschodzie leay regiony podporzdkowane pastwom majcym swoje orodki na terenie Iranu, Transoksanii lub pnocnych Indii. Na zachodzie za leay obszary zarzdzane z Kairu lub miast Maghrebu i Hiszpanii. Irak poudniowy,

96

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

ktry dotychczas zajmowa centraln pozycj, sta si regionem nadgranicznym. Ten podzia istnia, cho w innej formie, rwnie wtedy, gdy Safawidzi zdobyli wadz w Iranie, a Osmanowie wikszo krajw mwicych po arabsku wczyli do swojego imperium. Wwczas to przez pewien okres obydwa mocarstwa walczyy ze sob o panowanie nad Irakiem. Podziau midzy Arabami a Persami nie mona jednak uzna za polityczny, poniewa od XI wieku pod wzgldem pochodzenia, jzyka czy tradycji politycznej wikszo grup rzdzcych na tych obszarach stanowili nie Arabowie czy Persowie, lecz Tbrcy wywodzcy si z pasterskich ludw koczowniczych Azji wewntrznej. W okresie abbasydzkim zaczli si przesuwa wzdu pnocno-wschodnich granic wiata islamu. Pocztkowo pojawiali si ich pojedynczy przedstawiciele, pniej cae grupy przekraczay granic i przechodziy na islam. Niektrzy suyli w armiach wadcw muzumaskich, z czasem powstaway wrd nich nowe dynastie. Selducy byli ludem pochodzenia tureckiego, i gdy dokonywali ekspansji na zachd do Anatolii, w lad za nimi szli Turcy. Wielu Mamelukw wadajcych Egiptem pochodzio z ziem tureckich; znaczna cz armii mongolskich skadaa si z onierzy tureckich. Inwazja mongolska miaa wpyw na osiedlanie si wielkiej liczby Tiirkw w Iranie i Anatolii. W pniejszym okresie dynastie: osmaska, safawidzka i mogolska opieray si na wojsku tureckim. Dynastie utworzone przez Thrkw posugiway si jzykami tureckimi w wojsku i w paacu, z czasem jednak zostay wcignite w wiat kultury arabskiej i arabsko-perskiej, a w kadym razie peniy funkcje mecenasw i stranikw. W Iranie tureckiego uywali wadcy i armia, perskim posugiwaa si administracja i kultura wiecka, arabski za by jzykiem religii i prawa. Na zachodzie rzdzcy i urzdnicy mwili po arabsku, on te suy wysokiej kulturze. Pniej ten stan rzeczy uleg pewnej zmianie, gdy powstanie imperium osmaskiego doprowadzio do uksztatowania si specyficznego jzyka osmasko-tureckiego i osmasko-tureckiej kultury, charakterystycznej dla wysokich urzdnikw, dworu i armii. W Maghrebie i w pozostaociach muzumaskiej Hiszpanii jzyk arabski dominowa w administraqi i wysokiej kulturze. Berberzy z Atlasu i rubiey saharyjskich od czasu do czasu odgrywali rol polityczn, czego skutkiem bywao wcignicie ich do kultury arabskiej. Ale nawet tutaj podboje osmaskie XVI wieku przyniosy na wybrzea Maghrebu swj jzyk i swoj kultur polityczn. Ta ksika powicona jest zachodniej czci wiata islamu, tej, w ktrej arabski by jzykiem dominujcym zarwno w wysokiej kulturze, jak i w tej czy innej formie - w mowie codziennej. Byoby rzecz jasna bdem uwaa ten region za wyranie odseparowany od otaczajcego go wiata. Kraje jzyka arabskiego miay nadal wiele wsplnego ze wiatem perskiego i tureckiego; pastwa lece wok Oceanu Indyjskiego czy Morza rdziemnego

wiat arabsko-muzumaski

97

utrzymyway ze sob cise zwizki, niezalenie od tego, czy dominowa w nich islam, czy te nie. Cay ten wiat ulega tym samym ograniczeniom wynikajcym z zasobw ludzkich i wiedzy technicznej na temat ich wykorzystania. Uproszczeniem jest pogld, e ten wielki obszar tworzy jeden kraj". Miejsca, w ktrych arabski przewaa, najlepiej byoby uzna za grup regionw, rnicych si midzy sob pooeniem geograficznym i warunkami przyrodniczymi, zamieszkaych przez ludy, ktre odziedziczyy specyficzne tradycje spoeczne i kulturalne obecne wci w sposobach ycia i by moe rwnie w sposobach mylenia i odczuwania, nawet jeeli wiadomo przeszoci osaba lub praktycznie zanika. We wszystkich tych regionach mona zaobserwowa podobne procesy spoeczne, a wsplny jzyk i wyraana za jego pomoc kultura daway miejskim klasom wyksztaconym swoist atwo porozumiewania si ze sob. Podziay geograficzne Na obszarze, gdzie dominowa arabski, mona z pewnym uproszczeniem wyznaczy pi regionw. Pierwszy stanowi Pwysep Arabski, gdzie wyroso spoeczestwo muzumaskie mwice po arabsku. Pwysep jest wielkim ldem oddzielonym od otaczajcego wiata z trzech stron przez Morze Czerwone, Zatok i Morze Arabskie (cz Oceanu Indyjskiego). Dzieli si na kilka obszarw rnicych si od siebie pod wzgldem przyrodniczym, a rwnie - w wikszoci wypadkw - rozwojem historycznym. Podstawowa linia podziau biegnie mniej wicej z pnocy na poudnie, rwnolegle do Morza Czerwonego. Po stronie zachodniej tej linii podziau znajduje si obszar ska wulkanicznych. Nadbrzena rwnina, Tihama, przechodzi w acuchy wzgrz i wyyn, a potem w wysze acuchy grskie: Al-Hidaz, Asir i Jemen ze szczytami sigajcymi czterech tysicy metrw nad poziom morza. Gry na poudniu cign si dalej ku poudniowemu wschodowi. Wcina si w nie szeroka dolina: Wadi Hadramaut. Gry Jemenu s pooone na skraju tego obszaru, owiewaj je wiatry monsunowe Oceanu Indyjskiego, i std w rejonie tym od dawna prowadzono regularn upraw owocw i zb. Dalej na pnoc deszcze staj si rzadsze i nieregularne, nie ma te adnych rzek, a ograniczone zasoby wodne pochodz ze rde, studni i okresowych strumieni. Styl ycia najlepiej wykorzystujcy te warunki naturalne czy hodowl wielbdw i innych zwierzt z mniej lub bardziej regularnymi wdrwkami w cigu roku, z upraw palm daktylowych i innych drzew w oazach zasobnych w wod. Na wschd od tych gr ld pochyla si ku wschodowi w kierunku Zatoki. Na pnocy i poudniu le piaszczyste pustynie (Nafud oraz Pusty Region"), a midzy nimi znajduje si skalisty step: Nadd wraz z przedueniem nad

98

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

brzegami Zatoki: Al-Has. Z wyjtkiem nielicznych gr na pnocy, deszcze s rzadkoci, ale rda i okresowe powodzie umoliwiy utrzymywanie si w oazach ycia osiadego, opartego na uprawach. Gdzie indziej wypasano wielbdy w trakcie okresowych dalekich migracji. W poudniowo-wschodnim rogu Pwyspu znajduje si trzeci obszar, Oman, nie rnicy si zbytnio od Jemenu pooonego na poudniowym zachodzie. Za nadbrzen rwnin wznosi si acuch grski sigajcy trzech tysicy metrw; rda i strumienie dostarczaj tu wody, ktra, rozdzielana za pomoc staroytnego systemu nawadniajcego, umoliwia osiade rolnictwo. Na wybrzeu znajduj si liczne porty, z ktrych od staroytnoci wyruszano na poowy ryb i pere w wodach Zatoki. W zachodniej czci Pwyspu szlaki prowadzce z poudnia na pnoc czyy kraje pooone wok Oceanu Indyjskiego z pastwami basenu Morza rdziemnego. We wschodniej czci gwne trasy prowadziy przez system oaz do Syrii i Iraku. Terytoria na wybrzeach Zatoki i Omanu poczone byy szlakami morskimi z wybrzeami Indii i Afryki Wschodniej. Wytwarzano jednak zbyt mao ywnoci i surowcw, by porty i miasta targowe mogy si przeksztaci w wielkie miasta, orodki produkcji i wadzy. Mekka i Medyna, wite miasta, utrzymywane byy dziki potdze ssiednich krain. Na pnocy Pwysep Arabski czy si z drugim obszarem, yznym Pksiycem, terytorium w ksztacie pksiyca cigncym si wzdu pustyni Hamad, czyli Pustyni Syryjskiej, ktra stanowi pnocne przeduenia stepw i pusty Naddu. Jest to ziemia specyficznych staroytnych cywilizacji, znajdujcych si w zachodniej poowie pod wpywem Grecji i Rzymu, a we wschodniej - Iranu. To wanie tam, bardziej ni na Pwyspie, rozwino si charakterystyczne spoeczestwo islamu wraz z jego kultur. Zachodnia poowa yznego Pksiyca tworzy obszar znany wczeniejszym pokoleniom uczonych i podrnikw jako Syria". Hitaj, podobnie jak w zachodniej Arabii, gwne podziay geograficzne biegn ze wschodu na zachd. Za pasmem przybrzenych rwnin cignie si acuch gr, wznoszcy si w centrum w formie gr Libanu schodzcych na poudnie ku wzgrzom Palestyny. Dalej za nimi na wschd ley depresja, cz wielkiego obnienia biegncego przez Morze Martwe i Morze Czerwone ku Afryce Wschodniej. Za nim cignie si znw kolejny rejon grski, wielka rwnina lub wyyna wewntrzna przechodzca stopniowo w stepy i pustynie Hamadu. W niektrych miejscach staroytny system nawadniania korzysta z wd Orontesu i mniejszych rzek, zaopatrujc w wod yzne oazy, a szczeglnie oazy otaczajce staroytne miasto Damaszek. Jednak w wikszoci wypadkw rolnictwo zalene byo od opadw. Na wschodnich zboczach przybrzenych wzgrz i gr deszcz pojawia si na tyle czsto, by umoliwi regularn upraw, pod warunkiem, e gleba utrzymywana bya na zboczach dziki tarasom. Gdzie indziej rolnictwo

wiat arabsko-muzumaski

99

znajdowao si w trudniejszej sytuacji, zmieniajcej si z roku na rok, szczeglnie tam, gdzie maksymalne temperatury byty znacznie wysze. W zwizku z tym na wewntrznych rwninach korzyci pynce z uprawiania zb i wypasu wielbdw czy owiec mogy okresowo by rne. Syria bya powizana cile z reszt wschodniej czci basenu rdziemnomorskiego za pomoc szlaku morskiego biegncego wzdu wybrzey do Egiptu. Szlak ldowy czy j z zachodni Arabi, a trasy wiodce przez Hamad lub wok jego pnocnego skraju - z pastwami lecymi na wschodzie. Powizanie handlu na znacznych odlegociach z produkcj dodatkowej ywnoci i surowcw umoliwiao rozwj wielkich miast, pooonych na wewntrznych rwninach, ale poczonych z wybrzeem, takich jak Aleppo na pnocy i Damaszek w centrum. Szlaki wiodce przez Hamad i wok niego prowadziy do doliny bliniaczych rzek: Eufratu i Tygrysu. Wypywajc z Anatolii, pyn one mniej wicej w kierunku poudniowo-wschodnim, zbliaj si do siebie, potem si oddalaj, by w kocu razem wpyn do pnocnej czci Zatoki. Ziemie lece midzy nimi i wok nich dziel si na dwa obszary. Na pnocy znajduje si Al-Dazira, znana dawnym podrnikom i uczonym jako Grna Mezopotamia. Wyynne uksztatowanie terenu utrudnia wykorzystanie wd rzecznych do nawadniania i uprawy zb z wyjtkiem bezporedniego ssiedztwa rzek lub ich dopyww. Z dala od rzek opady byy niepewne, a warstwa gleby cienka, dlatego te zajmowano si tam przede wszystkim hodowl owiec, byda i wielbdw. Ale na pnocny wschd od obu rzek ley innego typu kraina, stanowica cz acuchw grskich Anatolii. Czsto nazywa si j Kurdystanem, poniewa mieszkaj tam Kurdowie. Tutaj, podobnie jak w grskich dolinach wybrzea syryjskiego, ziemia i woda mog by wykorzystywane pod upraw drzew w grach, a zb w dolinach. Mona take hodowa owce i kozy dziki regularnemu przenoszeniu si z zimowych pastwisk w dolinach rzek na letnie pastwiska wysoko w grach. Dalej na poudnie, na obszarze Iraku, krajobraz si zmienia. niegi gr anatolijskich topniej latem i wypeniaj rzeki, ktre rozlewaj si na otaczajce rwniny. Mu osadzajcy si w wyniku powodzi stworzy w cigu tysicleci olbrzymi rwnin aluwialn - As-Sawad, gdzie na wielk skal uprawia si zboa i palmy daktylowe. Irygacj przeprowadzao si tu atwiej ni na pnocy, poniewa na rwninie nie byo praktycznie rnicy wzniesie i od czasw staroytnej Babilonii wielki system kanaw suy do przenoszenia wody po terenie As-Sawadu. Paska rwnina i niebezpieczestwo powodzi rodziy konieczno utrzymywania kanaw. Jeeli ich nie czyszczono i nie naprawiano, wody powodziowe, przelewajc si przez brzegi rzek, mogy zala otaczajce tereny, tworzc trwae bota. Brak naturalnych przeszkd umoliwia rwnie koczowniczym pasterzom z Naddu wkraczanie do dolin rzek, by wykorzysta

100

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

je dla wypasu zamiast dla rolnictwa. Bezpieczestwo i dobrobyt As-Sawadu zalea od siy rzdw, te za czerpay ywno, materiay i bogactwo z prowincji, ktre ochraniay. W centrum As-Sawadu, gdzie Eufrat i tygrys zbliaj si do siebie, powstaway kolejno liczne miasta: Babilon, Ktezyfon Sasanidw oraz stolica abbasydzka - Bagdad. Poza zwizkami z Syri i Naddem, Irak czyy szlaki z wyynami iraskimi na wschodzie, bardziej dostpne na pnocy ni na poudniu. Rzeki w wikszoci nie byy atwe w nawigacji, ale od miejsca, w ktrym si ze sob czyy i wpyway razem do Zatoki, drogi morskie prowadziy do jej portw i nad Ocean Indyjski. Gwne miasto na tych szlakach - Al-Basra - przez jaki czas byo najwaniejszym portem imperium abbasydzkiego. Na zachd od Pwyspu Arabskiego, po drugiej stronie Morza Czerwonego, za wskim przesmykiem ldowym na pnocy, znajduje si piaszczysta pustynia, a za ni trzeci obszar: dolina rzeki Nilu. Wypywajc z wyyn Afryki Wschodniej, rzeka potnieje w swoim biegu ku pnocy. czy si z dopywami z gr Etiopii. Pynie przez aluwialny basen utworzony przez mu, jaki sama naniosa w cigu wiekw. W niektrych fragmentach jest to szeroka rwnina, gdzie indziej wski pas, ktry u swojego koca rozdziela si, wpadajc przez yzn delt do Morza rdziemnego. Latem, gdy we wschodnioafrykaskich grach topniej niegi, poziom wd si podnosi i zaczynaj si wylewy. Od najdawniejszych czasw liczne urzdzenia - ruba, koo nawadniajce, wiadro na kiju - suyy w niewielkiej skali do przenoszenia wody na wyszy poziom. W pewnych miejscach, szczeglnie na pnocy, istnia staroytny system zapr, ktre umoliwiay przepyw wody z rozlewajcego si Nilu do basenw otoczonych nasypami. Tam woda przez jaki czas staa, w kocu jednak przesikaa do rzeki, gdy wylew ustpowa, pozostawiajc uyniajcy ziemi mu. Na tak nawadnianej ziemi zboa i inne uprawy doskonale rosy. Na pustyni, cigncej si wzdu zachodniego brzegu rzeki, znajdoway si oazy, gdzie ludno osiada pracowaa na roli. Pnocn cz doliny Nilu tworzy kraina Egiptu, kraju z tradycjami wysokiej cywilizacji i spoecznej jednoci utworzonej i utrwalonej przez dugie dzieje wadzy politycznej, sprawowanej z miasta lecego w miejscu, gdzie rzeka rozgazia si i spywa delt. Kair jest ostatnim z nastpujcych po sobie miast od czasw Memfisu w trzecim tysicleciu p.n.e. Memfis lea w samym rodku sieci szlakw biegncych na pnoc, do portw Morza rdziemnego, a stamtd morzem do Syrii, Anatolii, Maghrebu i Woch; na wschd, do Syrii drog ldow i w tym samym kierunku nad Morze Czerwone, a stamtd do Oceanu Indyjskiego; na poudnie, do grnej doliny Nilu oraz do Afryki Wschodniej 1 Zachodniej. W dolinie pooonej w grnym biegu Nilu spoeczna dominacja Delty i stolicy bya sabsza. Nil przepywa przez rejon praktycznie pozbawiony opadw. Na

wiat arabsko-muzumaski

101

jego wschodnim brzegu ziemie uprawne tworzyy tylko wski pas, ale po stronie zachodniej paski teren umoliwia rozszerzenie upraw dziki nawadnianiu. Na poudnie od tej suchej krainy le obszary zraszane potnymi deszczami letnimi, ktre mog trwa od maja po wrzesie. TUtaj, na przestrzeni cigncej si ku zachodowi poza dolin rzeki a do piaszczystej ppustyni, oraz na poudnie ku wielkim obszarom o trwaej wegetacji, mona byo uprawia zboa i hodowa bydo. Lea tu Sudan, kraina rolnictwa i pasterstwa, pena wsi, obozw koczowniczych i miast targowych, pozbawiona jednak wikszych metropolii. Poprzez Nil Sudan czy si z Egiptem, a szlakami ldowymi z Etiopi i Sahelem, regionem pooonym wzdu poudniowego skraju Sahary. Od zachodniej pustyni Egiptu ku wybrzeu atlantyckiemu cignie si czwarty obszar wpyww muzumaskich znany pod arabsk nazw Maghrebu: krainy zachodu lub zachodzcego soca. Obejmuje on kraje zwane dzi Libi, TUnezj, Algieri i Marokiem. Gwny naturalny podzia na tym obszarze przebiega midzy pnoc a poudniem. Wzdu wybrzea rdziemnomorskiego i atlantyckiego cignie si pas nizin przechodzcy miejscami w rwniny: Sahel tunezyjski i rwnin na wybrzeu atlantyckim Maroka. W gbi ldu ten pas nizin zmienia si w pasma grskie: Al-Dabal al-Achdar w Libii, gry pnocnej Tunezji, Atlas telluryjski, marokaski Rif. Dalej w gb ldu cign si wyyny i stepy, a za nimi kolejne acuchy grskie: Auras w Algierii, redni Atlas i Wysoki Atlas dalej na zachd. Na poudniu le stepy przechodzce stopniowo w pustyni: Sahar, czciowo kamienist, a czciowo piaszczyst, z oazami palmowymi. Na poudnie od Sahary le trawiaste obszary nawadnianie deszczami i rzek Niger: jest to Sahel albo Sudan Zachodni. W Maghrebie niewiele rzek mona wykorzysta do nawadniania. Czas i wielko opadw decydoway o typie i zasigu osadnictwa ludzi. Na rwninach przybrzenych i na skierowanych ku morzu zboczach gr, zbierajcych opady z chmur deszczowych nadchodzcych od Morza rdziemnego lub Atlantyku, moliwa bya staa uprawa zboa, oliwek, owocw i warzyw, a grne partie zboczy gsto pokryway lasy. Za grami, na wysokich rwninach, ilo opadw zmienia si z roku na rok, a take zaley od pory roku, std ziemi wykorzystywano dwojako: pod upraw zb oraz na wypasanie owiec i kz w trakcie migracji zalenych od pory roku. Dalej na poudnie, na stepach i pustyni, ziemia nadawaa si bardziej na wypas: hodowcy owiec yli tu obok hodowcw wielbdw, latem odchodzc na pnoc, jak najdalej od pustyni. Sahara bya jedyn czci Maghrebu, gdzie hodowano wielbdy, ktre pojawiy si tutaj w okresie przedmuzumaskim. Piaszczyste obszary byy sabo zaludnione. Na innych hodowcy byda wspyli z zamieszkujcymi oazy plantatorami palm daktylowych i innych drzew. Gwne szlaki czce Maghreb z otaczajcym wiatem rwnie biegy z pnocy na poudnie. Porty Morza rdziemnego i Atlantyku wizay ten

102

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

region z Pwyspem Iberyjskim, Wochami i Egiptem; od nich w kierunku poudniowym wiody drogi przez zasiedlon krain i acuch oaz ku Saharze, Sahelowi i dalej. W niektrych miejscach szlaki docieray do morza przez ogromne obszary ziemi uprawnej, gdzie mogy powstawa i rozwija si wielkie miasta. Dwa rejony miay szczeglne znaczenie. Jeden z nich ley na wybrzeu atlantyckim Maroka. TUtaj we wczesnym okresie islamu powstao miasto Fez, a pniej, na poudniu, zaoono rwnie Marakesz. Drugim obszarem jest nadbrzena rwnina Tunezji. We wczesnym okresie muzumaskim gwnym miastem by tu Al-Kajrawan, nastpnie jego miejsce przej Tirnis, lecy na wybrzeu niedaleko od staroytnej Kartaginy. Te dwa regiony z ich wielkimi miastami promienioway swoj potg gospodarcz, polityczn i kulturaln na tereny pooone wok nich i midzy nimi. Algieria, ktra znajduje si midzy nimi, nie miaa dostatecznie wielkiego ani stabilnego terytorium zamieszkaego przez ludno osiad, by stworzy podobny orodek wadzy, dlatego te raczej dostawaa si pod wpywy obu swoich ssiadw. Wadza Tlinisu rozcigaa si rwnie na zachodni Libi (Trypolitani), natomiast Cyrenajka na wschodzie, oddzielona od reszty Maghrebu Pustyni Libijsk dochodzc tu do samego morza, podlegaa bardziej sferze wpyww Egiptu. Pitym obszarem by Pwysep Iberyjski - ta jego cz, ktr zamieszkiwali i gdzie panowali muzumanie (bya ona najwiksza w wieku XI, ale stopniowo si kurczya, by cakowicie znikn w wieku XV). Pod pewnymi wzgldami terytorium to przypominao Syri, skadao si z niewielkich regionw w mniejszym lub wikszym stopniu odcitych od siebie. Centrum Pwyspu tworzy wielki paskowy otoczony i poprzecinany pasmami grskimi. Std wypywaj liczne rzeki zmierzajce ku wybrzeom: Ebro wpada do Morza rdziemnego na pnocy, Tag pynie w kierunku Atlantyku przez portugalskie niziny, a Gwadalkiwir w t sam stron dalej na poudniu. Midzy grami otaczajcymi centralny paskowy a Morzem rdziemnym na pnocy ley grzysty obszar Katalonii, a na poudniu znajduj si niziny. Rnice klimatyczne, rnice w wielkoci opadw wpyway na odmienne przeznaczenie ziemi i sposoby jej wykorzystania. W zimnym klimacie wysokich gr rosy lasy dbowe, pene dbw korkowych i pinii, a midzy nimi leay pastwiska, gdzie uprawiano zboe i hodowano bydo. Centralny paskowy z ekstremalnymi warunkami klimatycznymi nadawa si na mieszan gospodark: upraw zb i oliwek oraz wypasanie owiec i kz. W ciepym klimacie dolin rzek i przybrzenych rwnin uprawiano drzewa cytrusowe i inne. Tb tutaj, na obszarach bogatych upraw z dostpem do transportu rzecznego, leay najwiksze miasta: Kordowa i Sewilla. Hiszpania naleaa do wiata rdziemnomorskiego. Porty na jej wschodnim wybrzeu utrzymyway zwizki z innymi krajami Basenu: Wochami, Maghrebem, Egiptem i Syri. Najwaniejsze znaczenie miay kontakty z Marokiem,

wiat arabsko-muzumaski

103

poudniowym ssiadem Hiszpanii; wska cienina dzielca oba ldy nie stanowia adnej przeszkody dla handlu, migracji czy idei lub zwyciskich armii. Arabowie, muzumanie i inni W wieku XI islam by religi wadcw, grup dominujcych i coraz liczniejszej czci ludnoci. Nie jest jednak pewne, czy poza Pwyspem Arabskim wyznawaa go wikszo. Podobnie miaa si sprawa z arabskim, ktry wprawdzie by jzykiem wysokiej kultury i znacznej czci mieszkacw miast, jednak inne jzyki sprzed podboju muzumaskiego nadal byy ywe. W XV wieku arabski islam obj cay ten region; by to gwnie islam sunnicki; jednak wyznawcy doktiyn powstaych we wczesnym okresie tej religii te przetrwali. W poudniowo-wschodniej Arabii i na obrzeach Sahary istniay spoecznoci ibadyckie, odwoujce si do duchowego dziedzictwa po charydytach, ktrzy odrzucili po bitwie pod Siffinem przywdztwo Alego, a potem zbuntowali si przeciwko wadzy kalifw w Iraku i w Maghrebie. W Jemenie znaczna cz ludnoci zwizana bya z szyizmem w jego zajdyckiej odmianie. Dominujcy w X wieku na znacznym obszarze wschodniej czci wiata arabskiego szyizm - zarwno ten uznajcy dwunastu imamw, jak i szyizm isma'ilicki ustpi. Szyici, ktrzy uznawali dwunastu imamw, nadal byli liczni w czci Libanu i w poudniowym Iraku, gdzie si znajdoway ich gwne witynie, a take na zachodnim wybrzeu Zatoki. Isma'ilici trzymali si swojej wiary w czci Jemenu, w Iranie i w Syrii. Tam si im udao stworzy lokalny ruch oporu wobec sunnickich wadcw - Ajjubidw w Syrii i Seldukw na dalszym wschodzie. (Informacje o ich dziaalnoci, przyniesione do Europy w czasie wypraw krzyowych, legy u podstaw nazwania ich asasynami" oraz przyczyniy si do powstania, nie znanej ze rde arabskich, legendy o absolutnej wadzy sprawowanej przez Starca z Gr".) Zwolennicy innych odamw szyizmu: druzowie i nusajryci rwnie yli w Syrii. W pnocnym Iraku mieszkali jazidzi, wyznawcy religii czcej elementy chrzecijastwa i islamu, a na poudniu Iraku znale mona byo mandejczykw, ktrych wiara wywodzia si z dawniejszych wierze i praktyk religijnych. W wieku XII chrzecijaskie Kocioy w Maghrebie praktycznie przestay istnie, natomiast w Andaluzji wrd ludnoci muzumaskich krlestw przewaali chrzecijanie - rzymscy katolicy. Koptyjscy chrzecijanie nadal stanowili w XV wieku wan cz ludnoci Egiptu, chocia w wyniku nawracania si na islam ich liczba kurczya si. Dalej na poudnie, w pnocnym Sudanie, chrzecijastwo zaniko w wieku XV albo XVI, kiedy islam zacz si szerzy przez Morze Czerwone w d doliny Nilu. Chrzecijaskie gminy, chocia mniej liczne, przetrway w caej Syrii i w pnocnym Iraku. Niektrzy z chrzci-

104

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

jan, gwnie mieszkacy miast, naleeli do wschodniego Kocioa prawosawnego, a inni do rnych Kociow powstaych w wyniku kontrowersji na temat natury Chrystusa: syryjskiego Kocioa prawosawnego, czyli do monofizytw, i do nestorian. W Libanie i w innych regionach Syrii istnia Koci maronicki. Maronici obstawali przy doktrynie mono te le tycznej, ale w XII wieku, kiedy krzyowcy wadali wybrzeami Syrii, zaakceptowali doktryn rzymsko-katolick i zwierzchnictwo papiea. ydzi byli rozproszeni po caym wiecie arabskiego islamu. W Maghrebie znaczna cz chopstwa nawrcia si na judaizm jeszcze przed nadejciem religii muzumaskiej. Nadal istniay tam wiejskie gminy ydowskie, podobnie jak w Jemenie i na terenie yznego Pksiyca. ydw mona byo spotka w wikszoci miast tego regionu, gdzie odgrywali wan rol w handlu, rzemiole, finansach i medycynie. Wikszo z nich naleaa do gwnego ugrupowania, akceptujcego prawo ustne i jego interpretacj zawart w Talmudzie, podtrzymywane przez studiujcych nauki talmudyczne. W Egipcie, Palestynie i w innych miejscach mieszkali te karaimi, ktrzy nie akceptowali Talmudu i yli zgodnie z wasnymi prawami, wyprowadzonymi przez ich nauczycieli z Pisma witego. Znaczna cz spoecznoci ydowskich w tym czasie posugiwaa si ju specyficzn form arabskiego, jednak do celw liturgicznych nadal uywano jzyka hebrajskiego. Rwnie wrd chrzecijan arabski upowszechni si na terenie yznego Pksiyca, Egiptu i Hiszpanii; natomiast aramejski i syryjski wychodziy z uycia jako jzyki mwione i pisane, chocia posugiwano si nimi w liturgii. W XV wieku jzyk koptyjski w Egipcie praktycznie przesta by wykorzystywany do celw innych ni religijne. Wielu chrzecijan w Andaluzji przyjo arabski za swj jzyk, chocia odziedziczone jzyki romaskie przetrway i zaczy si odradza. Na obrzeach arabskiego wiata, w grach i w rejonach pustynnych uywano innych jzykw mwionych: kurdyjskiego w grach pnocnego Iraku, nubijskiego w pnocnym Sudanie, na poudniu mwiono w rnych jzykach, a w grach Maghrebu i na Saharze posugiwano si dialektami berberskimi. Kurdowie i Berberzy byli jednak muzumanami i jeeli zdobywali wyksztacenie, wchodzili w sfer oddziaywania arabskiego.

Rozdzia 6

Wie

Ziemia i jej wykorzystanie Kraje cignce si wzdu wybrzey od Atlantyku do Oceanu Indyjskiego charakteryzuje nie tylko wsplna, dominujca religia i kultura, ale take w jakim stopniu, pewne podobne cechy klimatyczne, uksztatowania terenu, gleby i rolinnoci. Czasami si nawet twierdzi, e oba te czynniki s ze sob cile powizane, e religia islamu jest szczeglnie odpowiednia dla pewnego typu otoczenia, a nawet to otoczenie j tworzy: spoeczestwa muzumaskie byy zdominowane przez pustyni, a w kadym razie przez pewne zalenoci midzy pustyni a miastem. Tkkie teorie s jednak niebezpieczne, istniej bowiem kraje o innym typie klimatu, z innymi spoeczestwami, jak na przykad pewne rejony Azji Poudniowej czy Poudniowo-Wschodniej, gdzie islam si upowszechni i utrwali. Dlatego lepiej rozpatrywa oba te czynniki oddzielnie. Mona sformuowa pewne uoglnienia na temat klimatu wikszoci krajw, ktre w tym czasie przewanie byy muzumaskie i w ktrych mwiono gwnie po arabsku. Na wybrzeach, gdzie wiatry wiay od morza, klimat by wilgotny; natomiast w gbi ldu kontynentalny ze znacznymi wahaniami temperatur midzy dniem a noc oraz midzy zim i latem. Wszdzie stycze jest najzimniejszym miesicem, a czerwiec, lipiec i sierpie s najcieplejsze. W niektrych regionach deszcze padaj obficie i regularnie. W wikszoci wypadkw dotyczy to obszarw lecych na wybrzeach i zboczy gr zwrconych ku morzu. Chmury deszczowe nadchodzce od strony morza oddaj grom wod: tak dzieje si w Atlasie na atlantyckim wybrzeu Maroka, w Rifie, w grach

106

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

wschodniej Algierii i pnocnej TUnezji oraz w masywie Cyrenajki na poudniowym wybrzeu rdziemnomorskim; tak te jest na jego wschodnim wybrzeu w grach Libanu i, dalej w gbi ldu, w grach pnocno-wschodniego Traku. W poudniowo-zachodniej Arabii deszcz przynosz chmury nadchodzce od Oceanu Indyjskiego. Tlitaj sezon deszczw wie si z wiatrami monsunowymi letnich miesicy. Gdzie indziej deszcze padaj gwnie od wrzenia do stycznia. W tych regionach przecitne opady wynosz ponad 500 mm, a w niektrych miejscach znacznie wicej. Po drugiej stronie nadbrzenych gr, na rwninach i wyynach, opadw jest mniej, przecitnie 250 mm rocznie. Przecitne dane mog jednak zwodzi; w tych wewntrznych regionach opady s czsto bardzo nieregularne. Moe to wpywa na plony; bywaj lata, w ktrych deszcz prawie w ogle nie pada, przez co nie ma zbiorw. Poza tym pasem znacznych, cho nieregularnych opadw znajduj si dalsze rejony, gdzie pada rzadziej albo te wcale. Niektre z nich le blisko wybrzey, jak w Dolnym Egipcie, gdzie nie ma gr zatrzymujcych deszcze. Inne znw pooone s w gbi ldu. Opady mog si tam waha od zera do 250 mm rocznie. W wikszoci te obszary w ogle s pozbawione opadw. W czci pusty Arabii i Sahary znajduj si nawet rda i studnie, zasilane przez okazyjne deszcze lub dziki podziemnemu przenikaniu wody od podny wzgrz lub gr pooonych bliej morza. W innych miejscach ziemia, na ktr nie padaj deszcze, moe by nawadniana przez rzeki przynoszce wod z odlegych gr. Wiele z tych rzek to jedynie sezonowe wadi, suche latem i wypeniajce si fal powodziow w okresach deszczowych. Inne maj stay charakter, jak te, ktre w Hiszpanii, nadatlantyckim Maroku, w Algierii i w Syrii spywaj z gr do morza, przede wszystkim za dotyczy to dwch wielkich systemw rzecznych: Nilu oraz tygrysu z Eufratem. Oba te systemy rzek przynosz ycie na wielkie obszary rwnin, przez ktre przepywaj, ale ich rytm jest rny. Nil z dopywami niesie wod z deszczw padajcych w grach Etiopii i Afryki Wschodniej; nastpuje to wiosn i latem, wywoujc kolejne wylewy, najpierw Biaego Nilu, a potem Nilu Bkitnego i ich dopyww. Wylewy docieraj do Egiptu w maju i rosn, osigajc najwyszy poziom we wrzeniu. Potem opadaj, koczc si w listopadzie. W grach Anatolii, skd pynie zarwno Eufrat, jak i tygrys, na wiosn niegi topniej, tygrysem fala powodziowa przechodzi od marca do maja, Eufratem nieco pniej. W obydwu rzekach powodzie s na tyle gwatowne, e wody przelewaj si przez brzegi rzek, czasami nawet zmieniajc bieg. W poudniowym Iraku w wyniku obniania si gruntu, na krtko przed pojawieniem si islamu uksztatoway si stae bota. Rnice w uksztatowaniu terenu, temperatur i zasobw wodnych doprowadziy do powstania rnych gleb. Na rwninach przybrzenych gleba jest

Wie

107

yzna, ale w grach trzeba j utrzymywa za pomoc tarasw, by nie spukaa jej woda w czasie sezonu deszczowego. Na rwninach wntrza kraju warstwa gleby jest ciesza, ale mimo to jest ona yzna. Thm, gdzie wewntrzne rwniny przechodz w step i pustyni, charakter gruntu si zmienia. Niewielkie fragmenty yznej gleby w miejscach obfitujcych w podziemne wody otoczone s obszarami skalistymi i wirowymi, masywami wulkanicznymi, piaszczystymi wydmami, takimi jak Pusty Kwarta" i Nafud w Arabii oraz rejony Ergu na Saharze. Od niepamitnych czasw wszdzie tam, gdzie bya gleba i woda, uprawiano drzewa owocowe i warzywa, ale niektre pody potrzeboway sprzyjajcych warunkw. Szczeglne znaczenie miay trzy strefy upraw. Pierwsza obejmowaa drzewa oliwne dostarczajce poywienia, oliwy spoywczej i owietleniowej. Mona je byo uprawia na terenach o opadach wyszych ni 180 mm i piaszczystej glebie. Druga strefa obejmowaa uprawy pszenicy i innych zb przeznaczonych dla ludzi oraz zwierzt. Te wymagay albo deszczw powyej 400 mm, albo nawadniania z rzek lub rde. W strefie trzeciej znajdoway si uprawy palm daktylowych, wymagajcych temperatury wynoszcej przynajmniej 16C, by przynosi plon; mogy one jednak rosn na terenach ubogich w wod. Jeli byo wystarczajco duo wody i pokarmu, ziemi wykorzystywano do wypasu byda i pod uprawy. Kozy i owce potrzeboway pokarmu; wielbdy mogy wdrowa na dalekich dystansach midzy pastwiskami, rzadziej te potrzeboway wody. To zrnicowanie warunkw naturalnych sprawio, e Bliski Wschd i Maghreb jeszcze przed nadejciem islamu dzieliy si na pewne obszary produkcji, mieszczce si midzy dwiema skrajnociami. Z jednej strony leay obszary, gdzie uprawy byy zawsze moliwe: wybrzea, gdzie hodowano oliwki, rwniny i doliny rzek, na ktrych uprawiano zboa oraz oazy z palmami daktylowymi. Na wszystkich tych terenach uprawiano rwnie drzewa owocowe i warzywa, a jednym z rezultatw uksztatowania si spoeczestwa muzumaskiego na obszarze od Oceanu Indyjskiego do Morza rdziemnego byo wprowadzenie nowych gatunkw upraw. W tych regionach bydo, owce i kozy znajdoway pokarm, a w wysokich grach rne gatunki drzew dostarczay budulca, galaswek, gumy arabskiej i korka. Drug skrajno tworzyy obszary, gdzie woda i wegetacja wystarczaa jedynie dla hodowli wielbdw i innych zwierzt i to dziki przenoszeniu si na wielkie odlegoci. Dwa rejony miay tu szczeglne znaczenie: Pustynia Arabska wraz z jej pnocnym przedueniem w formie Pustyni Syryjskiej, gdzie hodowcy wielbdw spdzali zim na pustyni Nafud, a latem wdrowali na pnocny zachd do Syrii lub na pnocny wschd do Iraku, oraz Sahara, gdzie przenosili si z pustyni na wysoko pooone rwniny lub na poudniowe rubiee gr Atlasu.

108

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

Midzy tymi dwiema skrajnociami: wiatem osiadego rolnictwa oraz wiatem wymuszonego pasterstwa koczowniczego, istniay tereny, na ktrych rolnictwo, cho moliwe, rozwijao si z trudem, i gdzie ziemi mona byo w rwnym stopniu wykorzystywa pod uprawy, jak i dla wypasu. Dotyczy to szczeglnie tych regionw, ktre leay na skraju pustyni, gdzie opady byy nieregularne: stepy syryjskie, dolina Eufratu, obrzea delty Nilu i nawadniane obszary doliny Nilu, rwniny Kordofanu i Darfuru w Sudanie, wysoko pooone rwniny oraz Atlas saharyjski w Maghrebie. W pewnych warunkach niemal kada ziemia uprawna moga by przejta pod pastwiska, chyba e na przeszkodzie stao uksztatowanie terenu; dlatego na przykad pasterze z Sahary nie przenikali w gry Wysokiego Atlasu w Maroku. Byoby rzecz nazbyt prost przyj podzia obszarw wiejskich na takie, w ktrych przywizani do ziemi chopi zajmowali si uprawami, oraz takie, w ktrych obrbie koczownicy przenosili si ze swoimi zwierztami. Moliwe byy porednie formy midzy yciem cakowicie osiadym, a cakowicie koczowniczym, one te stanowiy norm. Istniao wiele form wykorzystania ziemi. Na niektrych obszarach ludno osiada sprawowaa cis kontrol nad swoj ziemi, a ich bydem zajmowali si wynajci pasterze. Gdzie indziej osiadli rolnicy i pasterze owiec uprawiali ziemi razem, w jeszcze innych miejscach ludno prowadzia wdrowny tryb ycia i przemieszczaa si ze swoimi stadami z pastwisk nizinnych na wyynne, czasami jednak uprawiaa ziemi. Byli te prawdziwi koczownicy, ktrzy mimo to mogli sprawowa kontrol nad terenami w oazach lub na skraju pustyni, gdzie pracowali dla nich chopi. Stosunki midzy tymi, ktrzy uprawiali ziemi, a tymi, ktrzy przenosili si ze swoimi zwierztami, nie daj si objani odwiecznymi i trudnymi do wykorzenienia rnicami midzy pustyni a rol". Osiadli rolnicy i koczujcy pasterze prowadzili midzy sob wymian towarow. Prawdziwi pasterze nie byli w stanie wyprodukowa caej potrzebnej im ywnoci, zwaszcza zb i daktyli. Ludno osiada potrzebowaa misa, skr i weny ze zwierzt hodowanych przez pasterzy, a take wielbdw, osw lub muw jako rodka transportu. Tam, gdzie rolnicy i pasterze wspegzystowali, korzystali z tej samej wody, ziemi i rolinnoci, dlatego te byli zmuszeni do zawierania ze sob trwaych ukadw w miar moliwoci. Symbioza midzy rolnikami a pasterzami bya jednak krucha; rwnowaga moga si przesun na korzy jednej albo drugiej strony. Ruchliwo i wytrzymao koczowniczych pasterzy dawaa im dominujc pozycj. Szczeglnie odnosio si to do stosunkw midzy hodowcami wielbdw na pustyni a mieszkacami oaz. W niektrych wikszych oazach, lecych na wanych szlakach handlowych, moga wystpowa klasa kupcw, ktrzy byli w stanie podporzdkowa sobie targi i palmy daktylowe. Gdzie indziej jednak to pasterze sprawowali kontrol nad ziemi i uprawiali j, wykorzystujc w tym celu

Wie

109

chopw, a w niektrych miejscach rwnie niewolnikw. Na skraju pustyni pasterze mogli by rwnie na tyle silni, by nakada na wsie swoisty trybut zwany chuww. Th nierwno we wzajemnych stosunkach w ramach kultury arabskich pasterzy znalaza wyraz w pewnych koncepcjach hierarchii odnoszonych do wiata wiejskiego. Pasterze uwaali, e s wolni, szlachetni i honorowi. Cech tych nie posiadali, ich zdaniem, wieniacy, kupcy czy rzemielnicy. Zarazem jednak dziaay siy, ktre zmierzay do ograniczenia wolnoci i potgi pasterzy i do wcignicia ich w ramy ycia osiadego, jeli tylko znaleli si oni na rwninach czy stepach. Jeli zatem dochodzio do zachwiania rwnowagi w tej symbiozie, nie wynikao to ze stanu cigej wojny midzy dwoma typami spoeczestwa, lecz z innych przyczyn. Zmiany klimatu i zmiany w dostpie do wody na pewno miay miejsce wraz z upywem czasu; istniej wiarygodne wiadectwa, e w cigu wiekw Sahara stopniowo wysychaa. Nastpoway zmiany w zapotrzebowaniu na wyroby pochodzce ze wsi i z pustyni: oliw z oliwek, zboe, skry, wen, miso lub wielbdy uywane do transportu. Czasami dochodzio do kryzysu przeludnienia wrd koczownikw, ktrzy na og wiedli zdrowszy tryb ycia ni mieszkacy wsi i dlatego ich liczba moga wzrasta ponad moliwoci utrzymania stwarzane przez warunki przyrodnicze. Od czasu do czasu dochodzio do zmian politycznych; kiedy wadcy byli silni, dyli do poszerzenia obszaru rolniczo zagospodarowanego przez ludno osiad, stamtd bowiem pozyskiwali wyywienie dla miast i podatki na utrzymanie armii. Podbicie przez Arabw otaczajcych krajw we wczesnym okresie islamu nie oznaczao najazdu koczownikw, ktry zala wiat ludnoci osiadej i zniszczy istniejc symbioz. Armie arabskie byy maymi, stosunkowo dobrze zdyscyplinowanymi oddziaami onierzy rnego pochodzenia. Za nimi poday, w kadym razie jeli chodzi o tereny Iraku i Iranu, znaczne grupy arabskich pasterzy, ktrych wielko trudno jest ustali. W interesie nowych wadcw leao jednak utrzymanie istniejcego systemu upraw, a w zwizku z tym podatkw i dochodw. Ci, ktrzy dawniej posiadali ziemi, zostali przewanie usunici lub wchonici przez now rzdzc elit. Miejscowi chopi jednak pozostali, a onierze i imigranci osiedlali si na wsi lub w nowych miastach. Rozwj miast wikszych od tych, ktre istniay wczeniej na terenach od Churasanu na wschodzie po Andaluzj na zachodzie wskazuje, e wsie byy dostatecznie wielkie i produktywne i mogy zaopatrywa miasta w ywno. Z drugiej strony rozwj handlu na duych odlegociach w ramach wielkiej spoecznoci muzumaskiej, doroczna pielgrzymka do Mekki - wszystko to rodzio zapotrzebowanie na wielbdy i inne zwierzta transportowe. Jeli w ogle ju istniay jakie przeszkody w symbiozie, miao to miejsce znacznie pniej, od X lub XI wieku. Na kracach wiata muzumaskiego doszo wwczas do najazdw grup koczowniczych, co zmienio rwnowag ludno-

110

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

ciow. Tureccy pasterze ruszyli do Iranu i nowo podbitych regionw Anatolii; te ruchy nadal trway w trakcie najazdu mongolskiego i po nim. Na dalekim zachodzie Berberzy z Atlasu i z obrzey Sahary posuwali si na pnoc do Maroka i do Andaluzji. Na centralnych obszarach wiata muzumasiego ten proces jednak mg nabiera innych cech. Studium na temat tego regionu rzuca pewne wiato na powyszy problem 1 . Dotyczy ono obszaru lecego wok rzeki Dijali, dopywu tygrysu, na wielkiej nawadnianej rwninie poudniowego Iraku. Tereny te dostarczay ywno i surowce olbrzymiej liczbie mieszkacw Bagdadu. System nawadniajcy, rozwijany od czasw babiloskich, wymaga rzdu, ktry mgby go utrzyma. Taki rzd istnia we wczesnym okresie abbasydzkim; wtedy to naprawiono i odrestaurowano w system po upadku, do ktrego doszo w ostatnim okresie panowania Sasanidw. Wraz z upywem wiekw sytuacja si zmieniaa. Rozwj Bagdadu i jego handlu oznacza, e coraz wiksza cz jego bogactwa pochodzca z wiejskiej produkcji dodatkowej wykorzystywana bya na rzecz miasta zamiast na utrzymanie wsi. Rosnca sabo rzdw centralnych sprawia, e kontrola nad wsi znalaza si w rkach lokalnych namiestnikw lub poborcw podatkowych, ktrzy nie mieli staego interesu w utrzymaniu systemu irygacyjnego. By moe doszo rwnie do jakich zmian ekologicznych, ktre doprowadziy do powstania wielkich bot. W tej sytuacji system nawadniania w cigu wiekw ulega rozpadowi. Sami rolnicy nie mieli wystarczajcych rodkw, by go utrzymywa, dopyw wody kanaami zmniejsza si, obszary uprawne zaczto porzuca albo oddawa pod wypas. Rozwj pasterstwa koczowniczego mg wic by raczej skutkiem upadku rolnictwa ni jego przyczyn. W Maghrebie jednak by moe stao si co odwrotnego. Wspczeni historycy, ktrzy przejli ide po raz pierwszy zapewne sformuowan przez Ibn Chaldun a, zwykli przypisywa upadek ycia osiadego w Maghrebie nadejciu w XI wieku pewnych plemion arabskich, szczeglnie za plemienia Banu Hilal. Ich najazdy i wywoane przez nich zniszczenia, jak si powszechnie uwaa, zawayy na caych pniejszych dziejach Maghrebu: upadek silnych rzdw strzegcych ycia osiadego, zmiany w wykorzystaniu ziemi polegajce na przejciu z rolnictwa do pasterstwa, zalanie miejscowej ludnoci przez fal nowej imigracji arabskiej. Wspczesne badania wykazay jednak, e nie by to a tak zwyczajny proces. Plemi Banu Hilal rzeczywicie wtargno do Hinezji z Egiptu w pierwszej poowie XI wieku. Zaangaowane zostao w podejmowane przez dynasti Fatymidw prby osabienia potgi Zirydw, lokalnych wadcw w Al-Kajrawanie, ktrzy byli wasalami Fatymidw, pniej jednak odrzucili t podlego. Zirydzi tracili ju potg na skutek upadku swojego handlu, a ich pastwo rozpadao si na mniejsze ksistewka,
1

R. M. Adams, Land behind Baghdad, Chicago 1965.

Wie

111

majce oparcie w prowincjonalnych miastach. By moe osabienie ich autorytetu i upadek handlu, a co za tym idzie rwnie popytu, umoliwi ekspansj pasterzy. Nie ulega wtpliwoci, e ich ekspansja zburzya i zniszczya istniejcy porzdek, nie wydaje si jednak, aby Banu Hilal byli wrogo nastawieni do ycia osiadego w ogle - wszak z innymi dynastiami utrzymywali dobre stosunki. Jeli doszo wwczas do zachwiania rwnowagi na wsi, to przyczyny tego byy zapewne inne i niekoniecznie uniwersalne czy stae. Kiedy Almohadzi i ich nastpcy, Hafsydzi, przywrcili silne rzdy, cz wiejskich regionw Tunezji odrodzia si. Ekspansja pasterstwa, jaka miaa miejsce, by moe bya raczej wynikiem anieli gwn przyczyn rozpadu wiejskiej symbiozy. Jeli nawet pniej uwaano to za przyczyn, byo to bardziej symboliczne widzenie tego skomplikowanego procesu. Co wicej, nie wydaje si, by Banu Hilal byli a tak liczni, by Arabowie mogli zastpi ludno berbersk. Natomiast ten okres rzeczywicie zapocztkowa ekspansj jzyka arabskiego, a razem z ni narodzia si idea zwizkw pomidzy ludnoci wiejsk Maghrebu a ludnoci Pwyspu Arabskiego. Jednake przyczyn tego byo nie tyle rozprzestrzenienie si plemion arabskich, ile asymilowanie si z nimi ludnoci berberskiej2.

Spoeczestwa plemienne Dzieje wiata wiejskiego tych wiekw nie zostay spisane i nie mog by chyba spisane, poniewa brak jest podstawowych rde. Dla okresu osmaskiego dysponujemy rdami przechowywanymi w olbrzymich archiwach osmaskich, ktre dopiero teraz s odkrywane. Jeli chodzi o nowsze czasy, dokumenty mona uzupenia dziki bezporedniej obserwacji. Jest jednak rzecz niebezpieczn posugiwanie si argumentami opartymi na tym, co miao miejsce dwa albo trzy wieki temu oraz na tym, co si dzieje dzisiaj, by opisa zjawiska sprzed kilku wiekw. Metoda ta moe pomc w zrozumieniu procesw zachodzcych w tamtych odlegych czasach, jeli nasz wiedz o czasach pniejszych wykorzystamy do stworzenia pewnego prawdopodobnego idealnego typu" spoeczestwa wiejskiego w geograficznych warunkach Bliskiego Wschodu i Maghrebu. Przeobraenia gospodarcze i spoeczne na takich obszarach wiejskich prowadziy do powstania swoistych spoecznoci, ktre czsto okrela si mianem plemiennych". Dlatego te naley przede wszystkim zada sobie pytanie, co to jest plemi.
M. Brett, IbnKhaldun and the arabisation of North Africa, Maghreb Review" t. IV, 1,1979, s. 9-16; oraz: The Fatimid revolution (861-973) and its aftermath in North Africa, w: J. D. Fage (opra.), Cambridge History of Africa, t. II, Cambridge 1978, s. 631-636.
2

112

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

W spoecznociach pasterskich i wiejskich podstawow jednostk spoeczn jest trzypokoleniowa rodzina: dziadkowie, rodzice i dzieci, yjcy razem w wiejskim domu z kamienia, suszonej cegy czy innego dostpnego w danej okolicy materiau. Koczownicza rodzina mieszka w utkanym namiocie. Mczyni zajmowali si przede wszystkim ziemi i ywym dobytkiem, kobiety gotowaniem, sprztaniem i wychowywaniem dzieci. Mogy te pomaga na polu i przy stadach. Odpowiedzialno za stosunki ze wiatem zewntrznym formalnie spoczywaa na mczyznach. Istniej racjonalne podstawy, by uwaa, e system wartoci wyraany za pomoc pojcia honor", badanego szczegowo przez antropologw spoecznych, istnia od niepamitnych czasw wrd ludnoci wiejskiej, a w kadym razie na tych obszarach wiejskich, ktre nie stykay si z wpywami sformalizowanych religii miast. Na tej podstawie mona stwierdzi, e - przy uwzgldnieniu licznych rnic zwizanych z epokami i miejscami - kobiety na wsiach i na stepie, cho nie nosiy zason i nie byy formalnie odizolowane, byy w znacznym stopniu podporzdkowane mczyznom. Zgodnie z powszechnym obyczajem, nie zwizanym jednak z prawem muzumaskim, wasno ziemska naleaa do mczyzn i przekazywano j mskim potomkom: Synowie s bogactwem rodu". Elementem honoru mczyzny bya obrona wasnoci, reagowanie na dania kierowane do niego przez czonkw rodziny, plemienia czy wikszej grupy, do ktrej nalea. Honor przysugiwa jednostce dziki przynalenoci do wikszej grupy. Kobiety jego rodziny - matka i siostry, ony i crki - znajdoway si pod jego ochron, a ich postpowanie mogo wpywa na jego honor. Brak skromnoci czy zachowanie, ktre wrd mczyzn nie majcych prawa do tych kobiet wywoywao mocniejsze uczucia, stanowio wyzwanie dla porzdku spoecznego. Z szacunkiem mczyzny dla swoich kobiet miesza si moga pewna podejrzliwo albo wrcz obawa przed zagroeniem z ich strony. Studium powicone kobietom beduiskim z zachodniej pustyni Egiptu ujawnio istnienie utworw poetyckich i pieni, ktre kobiety ze sob wymieniay. Przywoywane w nich osobiste odczucia i miostki, ktre mog prowadzi do zapomnienia o obowizkach lub przekroczenia granic zakazw, rzucaj cie na porzdek spoeczny, w jakim yy i jaki formalnie akceptoway: wycign rce i rozoy na poduszce zapomnia o ojcu, zapomnia o dziadku3. Wraz z wiekiem autorytet kobiety mg rosn, zwaszcza gdy stawaa si matk mskich potomkw czy najstarsz on (jeli on byo wicej ni jedna), i to nie tylko w odniesieniu do modszych kobiet w rodzinie, ale rwnie w stosunku do mczyzn.
3

L. Abu Lughod, Yeiled Sentiments, Berkeley 1986, s. 147.

Wie

113

Jednake w wikszoci wypadkw taka podstawowa rodzina nie bya niezalena ani gospodarczo, ani spoecznie. Moga nalee do dwch typw wikszych jednostek. Jednym z nich bya grupa zczona wizami pokrewiestwa, ludzi powizanych lub twierdzcych, e s powizani pochodzeniem od wsplnego przodka sprzed trzech lub czterech pokole. Bya to grupa, od ktrej jej czonkowie w razie potrzeby mogli oczekiwa pomocy; moga te wzi na siebie odpowiedzialno za zemst, jeli ktiy z jej czonkw zosta zraniony lub zabity. Drugi typ jednostki spoecznej by wynikiem istnienia staych interesw gospodarczych. Dla tych, ktrzy uprawiali ziemi i nie ruszali si z niej, tak jednostk stanowia wie lub jej kwarta", jeeli wie bya dua, jak to miao miejsce w wypadku osad pooonych na rwninach lub w dolinach rzek. Mimo rnic dzielcych rodziny zawierano ukady dotyczce uprawy ziemi. W niektrych miejscach dokonywano tego przez wprowadzenie staego podziau gruntw nalecych do wsi midzy poszczeglne rodziny, przy czym ziemia pod wypas pozostawaa wspln wasnoci. Gdzie indziej dokonywano okresowych podziaw przeprowadzanych w ten sposb, e kada rodzina braa dla siebie tyle ziemi, ile bya w stanie uprawi (system musza). Na terenach nawadnianych ustalano rwnie zasady gospodarowania wod; dokonywano tego na kilka sposobw, na przykad przez podzia wody w strumieniu lub kanale na okrelon liczb udziaw, przyznawanych na stae lub w wyniku okresowej redystrybucji wacicielowi danego kawaka ziemi. Ustalenia mogy dotyczy upraw. Rolnik, ktiy nie mia dostatecznie duo ziemi, albo nie mia jej w ogle, mg uprawia cudze pole w zamian za (z giy okrelon) cz produkcji rolnej, mg te sadzi i hodowa drzewa owocowe na cudzej ziemi, sam za by uwaany za ich waciciela. Wrd pasterzy podobny typ jednostki stanowia grupa pasterska obejmujca tych, ktrzy razem przenosili si z pastwiska na pastwisko; koczownicze pasterstwo byo moliwe jedynie w warunkach pewnej wsppracy i spoecznej dyscypliny. TU nie dokonywano adnego podziau ziemi. Pastwiska i wody uwaano za wspln wasno wszystkich jej uytkownikw. Midzy tymi dwoma typami jednostek - jednym opartym na pokrewiestwie, drugim na wsplnocie interesw-istnia zoony system wspzalenoci. W spoeczestwach niepimiennych pami siga ledwie do pitego pokolenia, std roszczenia do wsplnych przodkw byy symbolicznym sposobem wyraania wsplnoty interesw, co dawao tym spoeczestwom si, jakiej w innych warunkach by nie miay. Czasami jednak dochodzio do konfliktu. Czonek grupy pokrewiestwa mg na przykad nie udzieli pomocy, jakiej si po nim spodziewano, poniewa byoby to sprzeczne z jakim jego interesem lub zagraaoby osobistym stosunkom. Poza tymi mniej lub bardziej stabilnymi jednostkami minimalnymi mogy te istnie wiksze. Wszystkie wsie danego rejonu albo wszystkie grupy pa-

114

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

sterskie na jakim obszarze wypasw, a nawet liczniejsze zbiorowoci yjce oddzielnie mogy uwaa, e nale do wikszej caoci, odamu" lub plemienia", ktre traktowali jako przeciwstawne innym podobnym grupom i od nich rne. Jedno plemienia i jego trwanie znajdowao wyraz w odwoywaniu si do pochodzenia od wsplnego przodka, ale dokadny zwizek jakiego odamu czy rodu z owym eponimicznym przodkiem zwykle nie by znany, za przekazywane genealogie byway fikcyjne, czasami zreszt stanowiy przedmiot manipulaqi, ktre wyraay zmieniajce si stosunki midzy poszczeglnymi grupami. A nawet jeli byway fikcyjne, to jednak dziki maestwom w ramach danej spoecznoci mogy si umacnia. Plemi to przede wszystkim nazwa, istniejca w umysach tych, ktrzy twierdzili, e s ze sob powizani. Przynaleno do wsplnoty potencjalnie wpywaa na postpowanie jej czonkw, na przykad, gdy istniao zagroenie z zewntrz albo gdy miay miejsce migracje na wielk skal. Plemi mogo si cechowa duchem wsplnoty (asabijja), ktry sprawia, e jego czonkowie gotowi byli si wspomaga w potrzebie. Ci, ktrych czya wsplna nazwa, uznawali rwnie t sam hierarchi honoru. Na pustyni koczownicy zajmujcy si hodowl wielbdw uznawali si za najbardziej godnych szacunku, poniewa byli najbardziej wolni i najmniej ograniczeni przez wadze zewntrzne. Uwaali, e poza systemem plemiennym znajduj si kupcy z maych miast targowych, wdrowni handlarze i rzemielnicy (jak na przykad ydowscy rzemielnicy z Sahary zajmujcy si obrbk metalu czy Solubba z Pustyni Arabskiej, rwnie obrabiajcy metal) oraz robotnicy rolni z oaz. Nazwy wraz ze zwizanym z nimi systemem lojalnoci i roszczeniami mogy trwa przez cae wieki, czasami na jednym obszarze, kiedy indziej rozcigajc si na wiele regionw. Banu Hilal stanowi przykad tego, jak nazwa uwieczniona przez literatur ludow zdoaa przetrwa, nadajc poczucie jednoci grupom o rnym pochodzeniu - berberskim i arabskim. Podobnie w poudniowo-zachodniej Arabii okrelenia Haszid i Bakil przetrway w jednym regionie co najmniej od wczesnego okresu muzumaskiego po wspczesno, a w niektrych rejonach Palestyny starodawne arabskie nazwy plemienne Kajs i Jemen a do naszych czasw suyy identyfikacji i tworzeniu systemu wzajemnej pomocy na wsiach. W berberskich regionach Maghrebu podobn rol odgryway nazwy Sanhada i Zanata. Autorytet grupy pasterskiej oraz wioski (lub kwartau) skupia si na starszych lub gowach rodzin, przechowujcych kolektywn pami spoecznoci, dbajcych o wsplne potrzeby i agodzcych niesnaski, ktre groziy rozbiciem wsplnoty. Na wyszym poziomie zarwno wrd grup osiadych, jak i pasterskich mg si pojawia podobny typ przywdztwa, majcy jednak inny charakter. W kilku wsiach tej samej doliny grskiej lub tego samego rejonu na rwninie, czy te wrd grup pasterskich posugujcych si wspln nazw, moga si

Wie

115

pojawi dominujca rodzina, i ktry z jej czonkw przejmowa przywdztwo caej grupy w wyniku wyboru lub wskutek wasnej przedsibiorczoci. I&kie rodziny mogy napywa z zewntrz i uzyskiwa swoje znaczenie dziki prestiowi militarnemu, pozycji religijnej lub umiejtnoci agodzenia sporw, a take dziki temu, e reprezentoway dan grup w kontaktach z miastem i jego wadzami. Niezalenie od tego, skd si wywodziy, traktowano je jako nalece do jednego plemienia o wsplnym - prawdziwym lub fikcyjnym - pochodzeniu. Wpywy takich przywdcw i rodw wyglday rnie. Z jednej strony byli przywdcy (szajchowie) koczowniczych plemion pasterskich, ktrzy mieli niewielk realn wadz z wyjtkiem tej, jak dla siebie zdobyli w opinii publicznej danej grupy. Jeeli nie udao im si pozyska pozycji w miecie i zdoby innego rodzaju wadzy, nie mieli adnej moliwoci egzekuq'i, a jedynie stanowili punkt odniesienia. W rezultacie plemiona rozrastay si lub malay w zalenoci od sukcesu przewodzcej im rodziny. Zwolennicy mogli si przycza lub odchodzi, a proceder ten ukrywano faszujc genealogi, aby ci, ktrzy doczali do danej grupy, sprawiali wraenie, e zawsze do niej naleeli. Na drugim kocu byy rzdzce rodziny osiadych spoecznoci rolniczych, a zwaszcza te, ktre zwizay si z mniej lub bardziej izolowanymi spoecznociami dolin grskich. Mogy wchodzi w ich skad od dawna albo mogy by intruzami z zewntrz, ktrzy zawdziczali swoj pozycj militarnym podbojom lub prestiowi religijnemu, albo te zostali tam umieszczeni przez wadze z pobliskiego miasta. Zwizki solidarnoci plemiennej, ktre czyy rzdzce rodziny z ludnoci miejscow, czasami ulegay osabieniu, ale zamiast nich rody te mogy dysponowa pewnym rodzajem przymusu wynikajcym z posiadania si zbrojnych lub kontroli nad jakim warownym miejscem. Wraz z koncentracj wadzy w ich rkach asabijja plemienna bya zastpowana zwizkami midzy panem a jego poddanymi.

Rozdzia 7

ycie miast

Targi i miasta Chopi i nomadzi mogli wytworzy znaczn cz tego, czego potrzebowali dla siebie. Chopi potrafili budowa dla siebie domy, uywajc cegie z muu, kobiety tkay dywany i materiay, wyroby metalowe wytwarzali lub reperowali wdrowni rzemielnicy. Jednak t cz swojej produkcji, ktr mieli w nadmiarze, musieli wymienia na inne potrzebne im towary, wyrabiane gdzie indziej albo bdce dzieem wykwalifikowanych rzemielnikw: namioty, wyposaenie domu, uprz, naczynia kuchenne i bro - wszystko to byo niezbdne do ycia, Tam gdzie czyy si rne regiony rolnicze, odbyway si regularne targi, zwykle w powszechnie znanych miejscach, atwo dostpnych i uwaanych za neutralne. Tkrgi mogy si odbywa co tydzie, std znano je pod takimi nazwami jak na przykad suk al-arba'a, czyli rodowy targ", albo raz do roku, w dniu zwizanym z mauzoleum jakiego ma lub jakiej kobiety uznawanych za przyjaci Boga". Niektre z tych targw przeksztacay si z czasem w stae osiedla, gdzie kupcy i rzemielnicy, uwolnieni od koniecznoci uprawiania i hodowli wasnych stad zajmowali si wyspecjalizowan dziaalnoci. W wikszoci takie miasta targowe byy niewielkie, czasami nawet mniejsze od wsi. Liczyy kilkuset (do tysica) mieszkacw, miay centralny plac targowy i gwn ulic z kilkoma sklepami i warsztatami. Nie wyrniay si one spord otaczajcej je krainy: z wyjtkiem podstawowej grupy mieszkacw osiedla reszta ludnoci moga w zalenoci od warunkw mieszka w miecie albo na wsi. W mniejszych miejscowociach oddalonych od wielkich miast lub

ycie miast

117

pooonych w oazach, dominujc rol mg odgrywa autorytet szajcha z ssiadujcego plemienia lub lokalnego wadcy. Plemiennych i wiejskich wani nie przenoszono na targi; rzemielnikw i drobnych kupcy traktowano jako ludzi spoza systemu plemiennego, nie podlegajcych reguom honoru i zemsty, ktre obowizyway czonkw spoecznoci plemiennej. Jednake niektre miasta byy czym wicej ni tylko lokalnymi orodkami targowymi. Stanowiy one miejsca, gdzie stykao si ze sob kilka regionw rolniczych rnego typu, a wymiana produkcji bya skomplikowana i odbywaa si na szczeglnie wielk skal. Na przykad w Aleppo w pnocnej Syrii spotykali si ci, ktrzy przywozili lub sprzedawali zboe z rwnin syryjskich, owoce z lasw i wzgrz pooonych na pnocy, owce hodowane w grach oraz wielbdy pochodzce z wielkich przestrzeni Pustyni Syryjskiej. Jeeli pobliskie rejony wytwarzay znaczny nadmiar ywnoci i surowcw, atwo dostarczanych na targ, wwczas miasto mogo sta si orodkiem skupiajcym rzemielnikw, ktrzy na wielk skal produkowali przetworzone towary. Jeli za leao w pobliu morza, mogo sta si rwnie orodkiem administracyjnym lub portem, do ktrego prowadziy dugie trasy suce przewoeniu cennych towarw, przynoszcych tak wielkie dochody, e opacao si ponosi koszta i ryzyko transportu. Jeli istniay takie warunki i jeeli przez kilka dekad czy wiekw zapewniona bya pewna stabilno ycia, wwczas wielkie miasta rozrastay si i trway. Narodziny imperium islamu i rozwj spoeczestwa muzumaskiego czcego wiat Oceanu Indyjskiego z basenem Morza rdziemnego stworzyy warunki konieczne dla powstania acucha wielkich miast, cigncego si od jednego koca wiata islamu do drugiego: Kordowa, Sewilla i Grenada w Andaluzji, Fez i Marakesz w Maroku, Al-Kajrawan, a potem TUnis w Tunezji, Al-Fustat, a potem Kair w Egipcie, Damaszek i Aleppo w Syrii, Mekka i Medyna w zachodniej Arabii, Bagdad, Mosul i Al-Basra w Iraku, a dalej za nimi miasta Iranu, Transoksanii i Indii Pnocnych. Niektre z tych miast istniay ju przed nadejciem islamu, inne byy rezultatem podboju muzumaskiego lub dzieem pniejszych dynastii. Wikszo z nich leaa w gbi ldu, a nie na wybrzeu. Muzumaskie panowanie na wybrzeu Morza rdziemnego byo niepewne, a portom groziy ataki wrogw z morza. W wieku X i XI najwiksze miasta zachodniej czci wiata leay na terenie krajw muzumaskich. Wielkoci mog by tylko bardzo przyblione, ale na podstawie powierzchni miasta, liczby budynkw publicznych i ich rozmiarw z pewn doz prawdopodobiestwa mona stwierdzi, e na pocztku XIV wieku Kair mia wier miliona mieszkacw. W cigu tego wieku liczba ta zmniejszya si w wyniku epidemii dumy, znanej pod nazw czarnej mierci. Mino troch czasu, zanim ponownie osigna poprzedni wielko. Podawana czasami w odniesieniu do Bagdadu w okresie najwikszej potgi Abbasydw liczba miliona mieszkacw lub wicej jest niemal na pewno prze-

118

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

sadzona, ale musiao to by miasto porwnywalne pod wzgldem wielkoci z Kairem. Okoo roku 1300 liczba ta znacznie si zmniejszya w wyniku zniszczenia systemu nawadniania w otaczajcych Bagdad regionach oraz wskutek podboju i zniszczenia go przez Mongow. Kordowa w Hiszpanii rwnie moga by miastem podobnej wielkoci. Aleppo, Damaszek i Thnis prawdopodobnie miay w XV wieku okoo 50-100 tysicy ludnoci. W Europie Zachodniej w tym czasie nie byo takiego miasta jak Kair: Florencja, Wenecja, Mediolan i Pary miay po jakie 100 tysicy mieszkacw, natomiast miasta Anglii, Niderlandw, Niemiec i Europy rodkowej byy jeszcze mniejsze.

Ludno miast Bogata a zarazem dominujca cz ludnoci miast skadaa si z wielkich kupcw, ktrzy zajmowali si dostarczaniem ywnoci i surowcw ze wsi lub prowadzili na duych odlegociach handel cennymi towarami. Staymi przedmiotami tego handlu byy wwczas tekstylia, szko, porcelana z Chin i - co chyba najwaniejsze - przyprawy korzenne. Te sprowadzano z Azji Poudniowej i Poudniowo-Wschodniej. We wczeniejszym okresie islamu przybyway one do portw Zatoki: Sirafu i Al-Basry, a pniej w gr Morza Czerwonego do jednego z portw egipskich, a stamtd do Kairu, skd rozwoono je po caym wiecie rdziemnomorskim szlakami ldowymi lub morzem z portw w Damietcie, Rozetcie i Aleksandrii. Zoto dostarczano z Etiopii w d Nilu i karawanami do Kairu oraz z regionw nad rzek Niger przez Sahar do Maghrebu. Niewolnikw sprowadzano z Sudanu i Etiopii, a take z krajw sowiaskich. Nie wszystek handel znajdowa si w rkach muzumaskich kupcw. Handel rdziemnomorski w znacznym stopniu kontroloway statki europejskie i europejscy kupcy, najpierw pochodzcy Amalii, potem z Genui i Wenecji. W XV wieku zaczy si pojawia statki francuskie i angielskie. Kupcy w miastach muzumaskich kontrolowali gwne szlaki ldowe w Maghrebie oraz w Azji Zachodniej i rodkowej, a take szlaki Oceanu Indyjskiego, dopki pod koniec wieku XVI Portugalczycy nie otwarli trasy wok Przyldka Dobrej Nadziei. Ci kupcy byli w wikszoci muzumanami, jak na przykad Karimi, ktrzy przez pewien czas zdominowali handel korzenny w Egipcie. Byli rwnie ydzi z Bagdadu, Kairu i miast Maghrebu, zwizani rodzinnie i religijnie z miastami we Woszech, Europie Pnocnej i w imperium bizantyjskim. Poza kupcami z wikszych miast istniay rwnie cile ze sob pozwizane ugrupowania w mniejszych miejscowociach sprawujce kontrol nad pewnymi odmianami handlu, fik tradycja przetrwaa do wspczesnoci; w pniejszym okresie w Maghrebie takie grupy wywodziy si z wyspy Darba u wybrzey tunezyjskich, z oazy Mzab na skraju pustyni i rejonu Susu w poudniowym Maroku.)

ycie miast

119

Przedsiwzicia kupieckie wizay si z dwoma typami ustale. Pierwszym by wspudzia czsto obejmujcy czonkw jednej rodziny; dwaj udziaowcy lub wiksza ich liczba dzielili ze sob ryzyko i zyski proporcjonalnie do zainwestowanych rodkw. Drugim bya komenda (mudaraba), ktra polegaa na tym, e inwestor powierza towar lub kapita komu, kto wykorzystywa go w handlu, a nastpnie zwraca inwestorowi jego kapita razem z uzgodnion czci zyskw. Kupcy z jednego miasta mogli mie swoich agentw w drugim, i chocia nie istniay zorganizowane banki, to jednak w rny sposb udzielano kredytw na znaczne odlegoci, na przykad przez pobieranie pienidzy na rachunek. Podstaw systemu handlowego byo wzajemne zaufanie oparte na wsplnych wartociach i uznanych zasadach. Wielkie miasta byy rwnie orodkami produkcji; tu wytwarzano podstawowe towary dla lokalnego rynku: tekstylia, wyroby metalowe, ceramik, wyroby skrzane i przetworzon ywno, a take towary o wysokiej jakoci, szczeglnie delikatne tkaniny, dla szerszego krgu odbiorcw. Istniej jednak pewne wiadectwa wskazujce na to, e produkcja towarw przeznaczonych na rynki poza wiatem muzumaskim od XI wieku zacza traci na znaczeniu, natomiast roso znaczenie handlu tranzytowego towarami wyprodukowanymi gdzie indziej: w Chinach, Indiach i Europie Zachodniej. Ta zmiana wizaa si oywieniem ycia miejskiego w Europie, a zwaszcza ze wzrostem przemysu tekstylnego we Woszech. Na og przedsibiorstwa produkcyjne byy mae. Waciciel zatrudnia w swoim warsztacie kilku robotnikw i uczniw; na wiksz skal produkowao si dla wadcy lub dla armii w arsenaach, w krlewskich warsztatach tekstylnych, a take w cukrowniach w Egipcie i gdzie indziej. Kupcy nie stanowili jedynej klasy, ktrej korzenie gboko tkwiy w rodowisku miejskim. Sklepikarze i wykwalifikowani rzemielnicy tworzyli klas ludnoci miejskiej z wasn tradycj. Kwalifikacje byy przekazywane z ojca na syna. Sklep czy warsztat przechodzi z pokolenia na pokolenie; ich liczba bya ograniczona z powodu braku miejsca, a czasami w wyniku przepisw wydawanych przez wadcw. Historyk wspczesnego Fezu zwrci uwag na to, e pooenie i wielko gwnych bazarw i obszarw pod warsztaty bya mniej wicej taka sama na pocztku wieku XII jak w wieku XVI, o czym wiadcz dane autora z tego czasu - Leona Afrykaczyka (ok. 1485-1554). Reprezentanci tej warstwy spoecznej naleeli do niszej grupy dochodowej ni wielcy kupcy. Fortuny zyskiwane dziki rzemiosu czy handlowi detalicznemu nie byy tak wielkie, jak te, ktre osigano z handlujc na duych odlegociach cennymi towarami. Wielu rzemielnikw nie dysponowao wikszymi zasobami kapitaowymi. Studium powicone Kairowi wykazao, e znaczna cz sklepw i warsztatw bya wasnoci wielkich kupcw lub fundaqi religijnych. Ludzie ci cieszyli

120

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

si jednak prestiem, stanowili bowiem sta cz ludnoci, uprawiali szlachetne zawody zgodnie z oglnie przyjtymi zasadami honoru i przyzwoitego rzemiosa. Midzy poszczeglnymi rzemiosami istniaa hierarchia prestiu: od przerobu metali szlachetnych, papieru i perfum po tak nieczyste" zawody jak garbarstwo, farbiarstwo czy rzenictwo. Wok tej staej grupy rzemielnikw i sklepikarzy majcych okrelon i niezmienn pozycj w miecie, istniaa wiksza grupa ludnoci, ktra zajmowaa si pracami wymagajcymi mniejszych kwalifikacji: wdrowni sprzedawcy, zamiatacze ulic, czciowo tylko zatrudniony proletariat wielkich miast. W wikszoci wypadkw w tej warstwie znajdowao si wielu imigrantw ze wsi. Granica midzy miastem a wsi nie bya wyranie wyznaczona; miasto otaczay ogrody, jak na przykad w Ghucie, wielkim nawadnianym obszarze wok Damaszku, gdzie hodowano drzewa owocowe. Osoby uprawiajce te ogrody czsto mieszkay w miecie. Na przedmieciach znajdoway si miejsca, do ktrych kierowano karawany handlowe przybywajce z daleka i gdzie zajmowano si zwierztami. Przycigay one napywow ludno ze wsi. W okresach suszy lub niepokojw rwnie przyczyniay si do tego, e chopi uciekali do miasta ze swoich wiosek.

Prawo i alimowie ycie w wielkich miastach miao potrzeby inne ni te, jakie cechoway mieszkacw wsi i namiotw. Wspdziaanie pracownikw i kupcw wyspecjalizowanych w danej dziedzinie produkcji, stykanie si ze sob ludzi o rnym pochodzeniu i rnych wyznaniach, odmienne moliwoci oraz inne problemy yciowe na ulicy i na targowiskach - wszystko to wizao si z rozmaitymi oczekiwaniami dotyczcymi zachowa ludzi w okrelonych warunkach, i wymagao istnienia precyzyjnych norm postpowania, a take systemu przepisw i praw oglnie akceptowanych i zazwyczaj stosowanych. Sam tylko miejscowy zwyczaj (urf) zachowywany i interpretowany przez starszych danej spoecznoci nie wystarcza. Od czasu Abbasydw szarPat by powszechnie akceptowany przez muzumaskich mieszczan i podtrzymywany przez muzumaskich wadcw, wyznacza bowiem sposoby wspdziaania muzumanw. Szari'at regulowa zasady zawierania kontraktw handlowych, wyznacza granice legalnych zyskw, okrela stosunki midzy mami i onami oraz podzia wasnoci. Sdziowie zajmujcy si wprowadzaniem szari'atu w ycie ksztacili si w specjalnych szkoach zwanych madrasami. Kadi wykonywa swoj prac samodzielnie w swoim domu lub w pomieszczeniu sdu z sekretarzem spisujcym jego decyzje. W zasadzie akceptowano jedynie ustne wiadectwo oglnie szanowanych wiadkw; pojawia si rwnie grupa prawnych wiadkw (udul), kt-

ycie miast

121

rzy potwierdzali wiadectwo innych, nadajc mu odpowiedni status. Wpraktyce jednak akceptowano spisane dokumenty, jeeli byy potwierdzone przez udul, a tym samym przeksztacone w wiadectwo ustne. Z biegiem czasu niektre dynastie akceptoway rwnoprawno wszystkich czterech mazhabw, czyli szk prawa. Za panowania Mamelukw istnieli oficjalnie mianowani kadiowie ze wszystkich czterech szk. Kady kadi wydawa wyroki zgodnie z naukami swojego mazhabu. Nie istnia dny system odwoawczy, a rozstrzygnicia sdziego nie mg uniewani inny sdzia, chyba e popeni bd prawny. Teoretycznie sdzia wprowadza w ycie jedyne obowizujce prawo, a mianowicie prawo objawione. W praktyce system prawa nie by ani uniwersalny, ani niezmienny, jakby mona si byo spodziewa. Szari'at nie obejmowa bowiem wszystkich sfer dziaalnoci czowieka. By bardzo precyzyjny, jeli chodzi o sprawy cywilne (maestwo, rozwd i dziedziczenie), mniej jednak dokadny w sprawach handlowych, a najmniej w zagadnieniach karnych i konstytucyjnych. Kadi mia pewne kompetencje w postpowaniach karnych, szczeglnie w odniesieniu do pewnych czynw zakazanych w Koranie, za ktre groziy okrelone kary (nieprawny stosunek pciowy, kradzie i picie wina), mia te szersze kompetencje w sprawach, ktre stanowiy wykroczenie wobec norm religii. (W praktyce jednak wikszo spraw kryminalnych, zwaszcza za w odniesieniu do kwestii zwizanych z funkcjonowaniem pastwa, bya rozstrzygana przez wadc lub jego urzdnikw, nie za przez kadiego.) Nawet to prawo, ktre na og pozostawao pod jurysdykcj kadiego, wcale nie byo tak niezmienne, jakby si mogo wydawa na podstawie lektury ksig prawnych. Mg swoj rol traktowa jako arbitra zmierzajcy do utrzymania harmonii spoecznej przez rozstrzyganie sporw na podstawie dochodzenia do zgody, nie za na skutek cisego trzymania si litery prawa. Obok kadiego istnia jeszcze jeden typ specjalistw w zakresie prawa; byli to doradcy prawni (mufti), majcy kompetencje wydawania opinii prawnych (fatw). Fatwy mogy by akceptowane przez kadiego i w odpowiednim trybie wprowadzane do podrcznikw prawa. Kadi by centraln postaci w yciu miasta. Nie tylko praktykowa prawo, ale rwnie by odpowiedzialny za podzia majtku po mierci czowieka zgodnie z zasadami prawa dziedziczenia, a wadca mg go wyposay w jeszcze inne uprawnienia nadzorcze. Ci, ktrzy nauczali prawa, interpretowali je i wymierzali, a take ci, ktrzy sprawowali okrelone funkcje religijne - a wic prowadzili modlitwy w meczetach lub wygaszali pitkowe kazania - stworzyli specyficzn warstw spoecznoci miejskich: alimw, ludzi zajmujcych si naukami religijnymi, strzegcych systemu wsplnych wierze, wartoci i praktyk. Nie mona ich uzna za jedn klas, poniewa yli w caym spoeczestwie, penic rne funkcje, cieszc si

122

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

w rnym stopniu szacunkiem spoecznym. Na samym szczycie znajdowaa si grupa stanowica cz elity miejskiej - byli to najwysi alimowie: sdziowie gwnych sdw, nauczyciele w najwaniejszych szkoach, kaznodzieje gwnych meczetw, stranicy mauzolew, znani ze swojej uczonoci i pobonoci. Niektrzy z nich twierdzili, e pochodz z rodu Proroka przez jego crk Fatim i jej ma Alego Ibn Abi Taliba. Potomkowie Proroka, sajjidowie i szarifowie, byli otaczani szczeglnym szacunkiem. Gdzieniegdzie odgrywali rol przywdcz; w Maroku dwie dynastie, ktre panoway od XVI wieku, opieray swoje prawa do wadzy na statusie szarifw. Wysza warstwa alimw zwizaa si z innymi czonkami elity miejskiej: kupcami i mistrzami szanowanych rzemios. Mieli oni wspln kultur; kupcy posyali swoich synw na nauk do uczonych religijnych, by tam studiowali jzyk arabski i Koran, a czasem te prawo. Nierzadko ten sam czowiek zajmowa si jednoczenie nauczaniem i nauk oraz handlem. Kupcy potrzebowali alimw jako specjalistw w dziedzinie prawa, potraficych sporzdza formalne dokumenty w precyzyjnym jzyku, rozstrzygajcych kwestie wasnoci i nadzorujcych podzia majtku po mierci. Bogaci i cieszcy si szacunkiem kupcy mogli peni rol udu, osb o wysokim prestiu, ktrych wiadectwo byo akceptowane przez kadiego. Istniej dokumenty zawierania maestw czcych rodziny kupcw, mistrzw rzemiosa i alimw; maestwa byy wic czsto wiadectwem przeplatajcych si interesw gospodarczych. Wsplnie te grupy trzymay w swoich rkach znaczn cz bogactwa miast. Osobisty charakter stosunkw, na ktrych opiera si handel, przyczynia si do szybkiego wzrostu i upadku fortun we zainwestowanych, ale rodziny alimw zwykle byy bardziej trwae; ojcowie przygotowywali synw do przejmowania ich pozycji, natomiast osoby zajmujce wysokie stanowiska mogy wykorzystywa wpywy, by faworyzowa modszych czonkw swoich rodzin. Zarwno kupcy, jak i wysi alimowie mogli przekazywa swj majtek z pokolenia na pokolenie dziki systemowi religijnych fundacji dopuszczonych przez szari'at (wakfy lub hubusy). Wakf oznacza przekazanie na stae czci majtku dla celw dobroczynnych, na przykad na utrzymanie meczetw, szk, szpitali, studni publicznych lub przytukw dla podrnych, na uwolnienie jecw lub na opiek nad chorymi zwierztami. Mogy by jednak take wykorzystywane na potrzeby rodziny fundatora. Fundator mg si domaga, by czonek jego rodziny peni funkcj administratora, za co otrzymywa okrelon pensj, mg te zastrzec, by dodatkowe dochody z fundacji wypaca jego potomkom tak dugo, jak bd yli, a na cele dobroczynne mona je bdzie przekaza dopiero po wymarciu danej linii potomkw. Takie zastrzeenia mogy by rdem naduy. Wakfy znajdoway si pod nadzorem kadich, a w ostatecznej instancji

ycie miast

123

- wadcw. Zapewniay one przekazywanie majtku chronionego w ten sposb przed kaprysami handlu, wybrykami dziedzicw czy niesolidnoci wadcw. Niewolnicy Z pionowym podziaem spoeczestw miejskich z punktu widzenia majtku i prestiu spoecznego czyy si innego typu podziay: na niewolnikw i ludzi wolnych, muzumanw i niemuzumanw, na mczyzn i kobiety. Wrd ludnoci pracujcej szczeglne miejsce zajmowaa suba domowa. Jej specyfika polegaa na tym, e znaczn cz stanowiy tu kobiety i e czsto byy to niewolnice. Suba domowa i wszelkie prace, ktre mona byo wykonywa w domu, stanowiy w praktyce jedyny typ zajcia miejskiego otwartego dla kobiet. W spoeczestwach muzumaskich inaczej rozumiano niewolnictwo ni w krajach Ameryki Pnocnej i Poudniowej, odkrytych i zaludnianych od XVI wieku przez narody Europy Zachodniej. Niewolnictwo stanowio status spoeczny uznawany przez prawo muzumaskie. Zgodnie z prawem wolny muzumanin nie mg sta si niewolnikiem. Niewolnicy byli niemuzumanami zdobytymi w trakcie wojny lub innymi sposobami. Byy nimi rwnie dzieci niewolnikw urodzone w niewoli. Niewolnicy nie mieli penych praw takich jak ludzie wolni, ale szari'at wymaga, by ich traktowa sprawiedliwie i agodnie; za zasug uchodzio wyzwolenie niewolnika. Stosunki midzy panem a niewolnikiem mogy by bardzo bliskie i mogy si utrzymywa rwnie po wyzwoleniu niewolnika. Mg on oeni si z crk pana lub prowadzi jego interesy. Z prawnego punktu widzenia niewolnictwo obejmowao rne grupy spoeczne. Od wczesnego okresu abbasydzkiego kalifowie pozyskiwali niewolnikw dla swoich armii spord tureckich ludw Azji rodkowej. Th praktyka bya rozwijana. Niewolnicy wojskowi i wyzwolecy pochodzcy gwnie z Azji rodkowej i z Kaukazu, a w Maghrebie i Andaluzji z krajw Sowian, wspierali dynastie, a nawet je zakadali. Mamelucy, ktrzy wadali Egiptem i Syri od 1250 do 1517 roku, stanowili samoodtwarzajc si grup onierzy wywodzc si z niewolnikw. Szkolono ich w niewoli, nawracano na islam, a nastpnie dawano im wolno. Wojskowi niewolnicy stanowili odrbn kategori, ktra jednak miaa inny status anieli reszta zniewolonych. W niektrych regionach byli niewolnicy rolni. Thcy niewolnicy sprowadzeni z Afryki Wschodniej w okresie abbasydzkim odgrywali istotn rol w poudniowym Iraku. Niewolnicy uprawiali ziemi w grnej dolinie Nilu i w oazach saharyjskich. W miastach jednak niewolnicy w wikszoci stanowili sub domow, a niewolnice byy konkubinami. Sprowadzano ich z Afryki Czarnej przez Ocean Indyjski i Morze Czerwone, potem

124

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

w d Niu lub szlakami przez Sahar. W wikszoci byy to kobiety, a take eunuchowie strzegcy prywatnoci domostw. Muzumanie i niemuzumanie w miastach Miasto jest miejscem spotka i podziaw. Poza Pwyspem Arabskim niemal we wszystkich miastach yli ludzie nalecy do rnych spoecznoci ydowskich i chrzecijaskich. Odgrywali oni istotn rol w yciu publicznym miast, ale tworzyli wydzielon grup spoeczn. Istniao wiele przyczyn, ktre sprawiay, e byli oddzieleni od muzumanw. Pacili wadzom specjalny podatek pogwny (dizj). Zgodnie z prawem muzumaskim i panujcymi zwyczajami zobowizani byli do noszenia wyrniajcych ich znakw: odrbnych ubra, unikania pewnych barw kojarzonych z Prorokiem i islamem (szczeglnie zieleni), nie mogli nosi broni ani jedzi konno. Nie wolno im byo budowa nowych wity, naprawia starych ani tak ich konstruowa, by swoj wietnoci zamieway witynie muzumaskie. Te restrykcje nie wszdzie stosowano w jednakowym stopniu. Bardziej surowo traktowano prawa maeskie i prawa dziedziczenia. Niemuzumanin nie mg polubi muzumanki, natomiast muzumaninowi wolno byo polubi ydwk lub chrzecijank. Nawracanie si muzumanw na inne wyznania byo cile zakazane. Odrbno ycia ydw i chrzecijan odznaczaa si w tym, e zwykle zajmowali szczeglnie wane pozycje w pewnych dziedzinach dziaalnoci gospodarczej, z innych znw byli praktycznie wyczeni. Na najwyszym poziomie niektrzy ydzi i chrzecijanie penili istotne funkcje na dworach niektrych wadcw lub w ich administracji. W Egipcie fatymidzkim, ajjubidzkim i mameluckim, koptyjscy urzdnicy odgrywali wan rol w subach finansowych. Zawodem, w ktrym wybijali si ydzi, bya medycyna. ydowscy lekarze nadworni mieli czsto wielkie wpywy. Jeeli yd albo chrzecijanin nawraca si na islam, mg zaj jeszcze dalej; niektrzy z nawrconych zostawali pierwszymi ministrami i dysponowali rzeczywist wadz w pastwie. ydzi w miastach muzumaskich odgrywali rwnie wan rol w dalekomorskim handlu z portami rdziemnomorskiej Europy i a do czasw mameluckich z portami Oceanu Indyjskiego. Z rzemios gwnie aptekarstwo i zotnictwo byo w rkach ydw i chrzecijan, pracujcych dla siebie lub dla muzumanw. Stosunki muzumanw z niemuzumanami to zaledwie cz zoonego systemu kontaktw midzy tymi spoecznociami, ktre yy obok siebie w tym samym miecie. O tym, ktre z tych stosunkw byy w danym miejscu lub czasie dominujce, decydoway konkretne warunki. We wczesnym okresie wadzy

ycie miast

125

muzumaskiej istniay cise zwizki spoeczne i kulturalne midzy wyznawcami trzech religii. Stosunki midzy muzumanami a ydami w umajjadzkiej Hiszpanii oraz midzy muzumanami a chrzecijanami nestorianami w abbasydzkim Bagdadzie byy bliskie i bezporednie. Z upywem czasu rosy jednak bariery. Nawracanie si chrzecijan i by moe rwnie w mniejszym stopniu ydw na islam sprawio, e z wikszoci pozostaa kurczca si mniejszo. Islam, przeksztacajc si z religii panujcej elity w dominujc wiar ludnoci miejskiej, stworzy wasne instytucje spoeczne, w ktrych muzumanie mogli y bez wspdziaania z niemuzumanami. W cigu wielu wiekw panowania muzumaskiego dochodzio do okresw dugotrwaych przeladowa niemuzumanw, rozmylnie podejmowanych przez wadcw muzumaskich. Tak byo na przykad za panowania fatymidzkiego kalifa Al-Hakima (996-1021) w Egipcie, za panowania Almohadw w Maghrebie oraz w Iranie i Iraku po nawrceniu si na islam niektrych wadcw mongolskich. Takie przeladowania nie byy jednak wywoywane i usprawiedliwiane przez przedstawicieli islamu sunnickiego. Uczeni w sprawach religii - alimowie - dbali o to, by niemuzumanie nie naruszali praw regulujcych ich status i popierali ochron w tych granicach, jakie im gwarantowa szari'at. Naciski na ydw i chrzecijan pochodziy gwnie od szerokich mas ludnoci miejskiej, zwaszcza w okresie wojen lub trudnoci ekonomicznych, gdy wrogo skierowana bya przeciwko niemuzumaskim urzdnikom wadcy. W takich czasach wadca mg reagowa przez cise stosowanie prawa lub na krtko zwalniajc niemuzumaskich urzdnikw. Do takich kryzysw dochodzio czsto w okresie mameluckiego panowania w Egipcie i w Syrii. Komunalne organizacje ydowskie i chrzecijaskie mogy zapewni im pewn ochron i pewn solidarno w warunkach chwilowych naciskw lub staych niedogodnoci wynikajcych z bycia mniejszoci. Spoecznoci chrzecijaskie i ydowskie mogy przetrwa dziki wzajemnemu wsparciu lokalnych grup skupionych wok kocioa lub synagogi i wielkich autorytetw. W okresie panowania kalifw abbasydzkich ydzi uznawali prymat egzylarchy, gowy zniewolenia", urzdowi nalenemu osobom wywodzcym swoje pochodzenie od Dawida. Bezporednia zwierzchno spoczywaa jednak na przywdcach gwnych szk lub grup uczonych - dwch w Iraku i jednego w Palestynie. To oni mianowali sdziw w poszczeglnych kongregacjach. Pniej, kiedy kalifat si rozdzieli, pojawili si lokalni przywdcy: sdziowie, uczeni i wieccy", tacy jak nagid lub ra'is al-jahud w Egipcie, urzd sprawowany przez potomkw wielkiego myliciela Majmonidesa. Podobnie w rnych spoecznociach chrzecijaskich wadza spoczywaa w rkach patriarchw i biskupw. Za panowania kalifw abbasydzkich nestoriaski patriarcha w Bagdadzie, a za pniejszych dynastii egipskich patriarcha koptyjski w Kairze, zajmowali szczeglnie wpywowe i cieszce si wielkim

126

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

szacunkiem stanowiska. Osoby sprawujce funkcj gowy spoecznoci odpowiaday za to, by zasady zimmy, czyli kontraktu ochrony midzy wadc muzumaskim a jego niemuzumaskim poddanymi, byy respektowane, by panowa pokj, posuszestwo i porzdek. Zapewne odgrywali jak rol przy okrelaniu pogwnego, ktre jednak pobierali urzdnicy pastwowi. Penili oni te pewne funkcje w ramach spoecznoci: nadzorowali szkoy i suby socjalne, dbali o to, by nie dochodzio do odstpstw od doktryny czy praktyk liturgicznych. Kontrolowali rwnie sdy, w ktrych sdziowie ferowali wyroki w sprawach cywilnych, dotyczcych dwch czonkw gminy, albo rozstrzygali spory. Jeli jednak ydzi lub chrzecijanie chcieli przedstawi swoj spraw kadiemu, mogli to uczyni, i nie byy to wcale rzadkie przypadki.

Kobiety w miecie Jak wynika z dostpnych nam informacji, kobiety odgryway tylko ograniczon rol w yciu gospadarczym miasta. Stanowiy sub domow, niektre pomagay mom w handlu i rzemiole, byy te kobiety dostarczajce rozrywki jako tancerki i piewaczki. Na og jednak nie uczestniczyy w zasadniczej dziaalnoci wielkich miast: produkcji na wielk skal cennych towarw przeznaczonych na eksport. Te, ktre otwarcie podejmoway si jakich zaj, pochodziy z biednych rodzin. Bogate, wpywowe i szanowane rodziny izoloway swoje kobiety w specjalnej czci domu zwanej harim" [std nasz harem]. Jeli za te wyruszay z domu na ulic i do miejsc publicznych, skryway si za zasonami. Egipski prawnik z malikickiej szkoy, Ibn al-Hadd (ur. 1336), stwierdzi, e kobieta nie powinna wychodzi po zakupy na targowisko, poniewa przebywajc ze sklepikarzami moga zosta nakoniona do niewaciwego postpowania:
Niektrzy z pobonych przodkw (niechaj Bg ma z nich pociech!) powiedzieli, e kobiety powinny opuszcza dom tylko w trzech wypadkach: kiedy prowadzi si je do domu pana modego, po mierci swoich rodzicw i kiedy zmierzaj do wasnego grobu 1 .

Przebywanie w zamkniciu harimu nie oznaczao cakowitego wyczenia z ycia. W swoich mieszkaniach stanowicych cz wielkich domostw, podczas wzajemnego odwiedzania si, w aniach publicznych zarezerwowanych w okrelonych porach dla kobiet, podczas uroczystoci lubnych czy przy narodzinach dzieci, kobiety spotykay si ze sob i tworzyy swoj wasn kultur. Niektre korzystajc z porednikw bray aktywny udzia w zarzdzaniu wasnym majtkiem. Zarejestrowane zostay wypadki pojawiania si kobiet
1

Ibn al-Hagg, Al-Madhal, Kair 1929, t. I, s. 245-246.

ycie miast

127

w sdach z daniem uwzgldnienia ich praw. Podobnie jak na wsi, rwnie w miecie starsza kobieta, ktra urodzia mskie potomstwo, moga zdoby znaczne wpywy w rodzinie. Jednak porzdek spoeczny opiera si na wyszej wadzy i na wikszych prawach mczyzn. Zasona i harim s widomym tego znakiem. Rozumienie stosunkw midzy mczyzn a kobiet tkwio gboko korzeniami w kulturze Bliskiego Wschodu, w okresie znacznie poprzedzajcym nadejcie islamu. Przetrwao ono na wsi dziki tradycji sigajcej niepamitnych czasw, a potem zostao umocnione, ale take zmienione w miecie w wyniku rozwoju szari'atu. Koran w sposb jasny stwierdza podstawow rwno mczyzn i kobiet: A kto czyni dobro, mczyzna czy kobieta, i jest wierzcy - tacy wejd do Ogrodu" 2 . Nakazywa take sprawiedliwo i agodno w stosunkach midzy muzumanami. Wydaje si prawdopodobne, e przepisy Koranu dotyczce maestwa i dziedziczenia daway kobietom lepsz pozycj ni miay w Arabii przedmuzumaskiej (cho niekoniecznie na terenach podbitych przez muzumanw). System prawa i idealnej moralnoci spoecznej - szari'at - formalnie uznawa prawa kobiet, ale okrela te ich granice. Zgodnie z szari'atem kada kobieta powinna mie mskiego opiekuna ojca, brata lub innego czonka rodziny. Maestwo kobiety byy cywilnym kontraktem zawartym midzy panem modym a jej opiekunem. Ojciec, jako opiekun, mg wyda swoj crk na m bez jej zgody, jeli jeszcze nie osigna wieku dojrzaoci. Gdy ju go osigna, jej aprobata bya konieczna, ale jeeli dotychczas nie wychodzia za m, to zgoda wyraaa si milczeniem. Kontrakt lubny zapewnia pannie modej podarunek lubny (mahr) dawany przez pana modego. Stanowi on jej wasno cznie ze wszystkim, co posiadaa lub odziedziczya. ona bya winna mowi posuszestwo, ale w zamian za to moga oczekiwa odpowiedniej odziey, mieszkania i utrzymania, miaa te prawo do stosunkw pciowych z mem. Chocia prawnicy w pewnych sytuacjach dopuszczali antykoncepcj, m nie mg jej stosowa bez zgody ony. Pod pewnymi jednak wzgldami stosunki midzy mem a on nie byy rwne. O ile ona moga si rozwie z mem jedynie wtedy, gdy istniay ku temu wane powody (impotencja, szalestwo, odmowa respektowania jej praw), i wycznie odwoujc si do kadiego, albo na podstawie oboplnej zgody, o tyle m mg odtrci on bez podania powodu, wypowiadajc tylko formuk w obecnoci wiadkw. (W prawie szyickim zasady odtrcenia ony byy surowsze, ale z drugiej strony to prawo umoliwiao zawieranie czasowych maestw zwanych muta".) Kontrakt maeski mg zawiera jakie zabezpieczenia na wypadek takiej sytuacji w formie zastrzeenia, e cz podarunku
2 Koran 40, 40; por. te 16, 97: Tego, kto speni dobre dzieo - czy to mczyzna, czy kobieta - i jest wierzcym, My oywimy yciem wspaniaym..."

128

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

lubnego zwana odoon" (mu'addal) winna by wypacona przez ma jedynie wtedy, gdy odtrca on. ona moga si spodziewa pomocy i obrony od swoich mskich krewniakw; odtrcona, moga powrci ze swoim majtkiem do domu rodzinnego. Otrzymywaa opiek nad dziemi z maestwa i miaa obowizek je wychowywa a do pewnego wieku, rnie okrelanego przez poszczeglne kodeksy prawne; potem troszczy si o nie ojciec lub jego rodzina. Szari'at oparty na Koranie i na tradycji Proroka pozwala mczynie posiada wicej ni jedn on, ale nie wicej ni cztery, pod warunkiem, e wszystkie bdzie traktowa sprawiedliwie, nie zaniedbujc swoich maeskich obowizkw wobec nich. Mg rwnie mie dowoln liczb niewolnic-konkubin, przy czym im nie przysugiway jakiekolwiek prawa wobec niego. Kontrakt lubny mg jednak zawiera warunek, by mczyzna nie mia ani adnych dodatkowych on ani konkubin. Nierwno ujawnia si rwnie w prawach dziedziczenia, rwnie opartych na szargacie i na sowach Koranu. Mczyzna, jeli chcia, mg przeznaczy nie wicej ni jedn trzeci swojego majtku na dowolne cele lub dla osb, ktre nie dziedziczyyby po nim w normalnej sytuacji. Reszt dzielono wedug cile okrelonych zasad. ona otrzymywaa najwyej jedn trzeci. Jeli pozostawia synw i crki, wwczas crka dziedziczya poow tego, co syn; jeli pozostawia tylko crki, to otrzymyway one pewn cz jego majtku, reszta przeznaczona bya dla jego mskich krewniakw. (Tak dziao si w prawie sunnickim; w prawie szyickim crki dziedziczyy wszystko, jeli nie byo synw.) Zasada, e crki otrzymuj jedynie poow tego, co synowie, jest zwizana z innym przepisem szarfatu: W sprawach sdowych wiadectwo kobiety znaczyo tylko poow tego, co wiadectwo mczyzny.

Ksztat miasta Miasto byo miejscem, gdzie pracowali kupcy i rzemielnicy, gdzie uczeni prowadzili badania i nauczali, gdzie odbyway si audiencje wadcw lub ich namiestnikw w obecnoci wojska, gdzie sdziowie ferowali wyroki, dokd wieniacy i mieszkacy pustyni przybywali, by sprzedawa swoje zbiory i wyroby oraz by kupi potrzebne im rzeczy, i gdzie handlowali kupcy z dalekich stron, a studenci uczyli si pod kierunkiem jakiego synnego mistrza. Struktura miasta musiaa stworzy odpowiednie warunki dla zaspokojenia ich potrzeb. W madinie, sercu kadego wielkiego miasta (ktre nie musiao si pokrywa z jego centrum geograficznym), znajdoway si dwa kompleksy budynkw. Jeden z nich obejmowa gwny meczet, ktry by miejscem spotka i modlitw, tu dochodzia do gosu zbiorowa wiadomo ludnoci muzumaskiej w chwilach kryzysu. W pobliu znajdowa si dom gwnego kadiego lub gmach sdu,

ycie miast

129

wysze szkoy i sklepy z ksikami, wiecami i innymi przedmiotami zwizanymi z kultem; znajdowa si tam mg rwnie grobowiec witego, ktrego ycie wizao si w jaki sposb z miastem. Drugi kompleks obejmowa centralne targowisko (czyli suk), gwne miejsce wymiany towarowej. Na nim lub w jego pobliu znajdoway si sklepy tych, ktrzy sprzedawali tekstylia, biuteri, korzenie i inne cenne towary, magazyny importowanych towarw, biura ludzi wymieniajcych pienidze, ktrzy penili rol bankierw finansujcych handel zagraniczny. Te sklepy, magazyny i biura mogy by pooone obok siebie tworzc prostokt rwnolegych lub prostopadle przecinajcych si ulic, albo mogy stanowi zwart sie budynkw, nie rozdzielon ulicami. Trzeci kompleks mieszczcy si w pobliu centrum wczesnych miast nie rzuca si w oczy. Wadza rzdowa bya obecna w osobach stranikw, nadzorcw targowych i policji, ale nie zajmowaa wielkich, wyeksponowanych budynkw. Obszar targowy suy gwnie wymianie. Znaczn jego cz, zwaszcza miejsca, gdzie przechowywano cenne towary, zamykano na noc i strzeono. Warsztaty tekstylne i warsztaty obrbki metali znajdoway si w pewnej odlegoci, podobnie oddalone byy mieszkania tych, ktrzy tam pracowali. Bogatsi kupcy i uczeni mogli mieszka obok, ale wikszo ludnoci osiedlaa si poza centrum, w dzielnicach mieszkalnych, z ktrych kada tworzya mas maych uliczek i zaukw odchodzcych od gwnej ulicy. Niektre z tych dzielnic miay bramy, zamykane na noc i strzeone. W takich osiedlach mieszkao od kilkuset do kilku tysicy ludzi. By tam meczet, koci lub synagoga, miejscowe targowisko (suwajka), dostarczajce towarw na codzienne potrzeby, a take czasami publiczna ania (hammam), bdca wanym miejscem spotka. Niektre bogate i potne rody mieway swoje domy w dzielnicach, w ktrych cieszyy si znacznym prestiem, penic role patronackie, inne posiaday gwne lub dodatkowe siedziby na obrzeach miasta, gdzie mona byo stawia obszerniejsze budynki otoczone ogrodami. Dzielnica naleaa do jej mieszkacw i w jakim sensie stanowia przeduenie domostw. O jej bezpieczestwo dbali w razie potrzeby modzi ludzie. Czasami organizowali si oni w grupy (zu'ar, ajjarun, fitjan), ktre miay swoje dugie tradycje i pewne ideay etyczne. Takie grupy w wypadku niepokojw w miecie mogy dziaa na znacznie wikszym obszarze. W pewnym oddaleniu od centrum, w pobliu murw lub za nimi znajdoway si biedniejsze dzielnice, gdzie yli imigranci ze wsi. Tutaj adowano karawany, std je wysyano i tu przyjmowano, tu kupowano i sprzedawano zwierzta juczne, tu mieszkacy wsi przywozili na sprzeda owoce, warzywa i ywy inwentarz. Rwnie tutaj znajdoway si warsztaty, w ktrych zajmowano si haaliw i wydajc przykre zapachy prac - rzenictwem i garbarstwem. Za tymi dzielnicami, poza murami miasta leay cmentarze, ktre byy wanymi miejscami spotka, i to nie tylko w czasie pogrzebw.

130

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

Mieszkacw danej dzielnicy zwykle czyo wsplne pochodzenie z tego samego rejonu lub grupy etnicznej, zwizki religijne, pokrewiestwo lub powinowactwo dziki maestwom. Takie wizi rodziy solidarno, ktra moga by wielk si. ydzi i chrzecijanie zwykle mieszkali w pewnych dzielnicach, a w innych nie, co wynikao ze zwizkw pokrewiestwa lub wsplnego pochodzenia albo byo skutkiem tego, e pragnli mieszka w pobliu miejsc kultu, albo te tego, e ich inne obyczaje, zwizane z izolacj spoeczn kobiety, utrudniay mieszkanie obok rodzin muzumaskich. W Maghrebie bywao, e ydzi pochodzenia berberskiego ub orientalnego separowali si od ydw andaluzyjskich. Niemniej jednak dzielnice, w ktrych mieszkali, nie byy cakowicie chrzecijaskie lub ydowskie. W wikszoci miejsc nie tworzono gett. Pod koniec XV wieku wyjtkiem stao si Maroko: w Fezie i innych miastach wadca ustanowi odrbne ydowskie dzielnice, aby chroni ludno ydowsk przed zamieszkami ludowymi. Oglna ta sytuacja posiadaa swoje odcienie zalene od kraju, tradycji historycznych i dziaa dynastii. Na przykad Aleppo byo staroytnym miastem, powstaym na dugo przed nadejciem islamu. Centrum miasta pozostao w miejscu, w ktrym si znajdowao w czasach hellenistycznych i bizantyjskich. Jego gwne ulice byy wsze ni dawniej. Kiedy pojazdy na koach zostay wyparte przez wielbdy i osy, wystarczyo, by byy na tyle szerokie, eby dwa obadowane zwierzta mogy si min. Mimo to wci jeszcze dawao si rozpozna czworoktny ukad gwnych ulic w labiryncie kamiennie sklepionych uliczek suku. Wielki meczet sta w miejscu, gdzie prowadzca midzy kolumnami gwna ulica hellenistycznego miasta rozszerzajc si przechodzia w forum, a wic najwaniejszy miejski plac. Z kolei Kair by nowym miastem. W cigu pierwszych wiekw panowania islamu w Egipcie orodek wadzy wraz z administracj przenis si z Aleksandrii w gb ldu, w miejsce, gdzie Nil rozszerza si w delt i gdzie na pnoc od bizantyjskiej twierdzy znanej jako Babilon powstaway kolejne orodki miejskie: Al-Fustat, Al-Kata'i i w kocu Al-Kahira czyli Kair, ktrego centrum zostao zaoone przez Fatymidw i przetrwao w praktycznie nienaruszonym stanie a do drugiej poowy XIX wieku. W samym centrum Kairu znajdowa si meczet Al-Azhar wybudowany przez Fatymidw po to, by szerzy nauki islamu ismailickiego. Przetrwa on jako jeden z najwikszych orodkw sunnickiej nauki religijnej i gwny meczet miasta. W jego pobliu znajdowao si mauzoleum Al-Husajna, syna czwartego kalifa Alego i jego ony Fatimy, crki Proroka. Wedug ludowych wierze gow Al-Husajna przewieziono tu po tym, jak zosta zabity w Karbali. W niewielkiej odlegoci przebiegaa gwna ulica, czc pnocn bram miasta (Bab al-Futuh) z bram poudniow (Bab Zuwajla). Wzdu obu stron tej ulicy i w jej zaukach znajdoway si meczety, szkoy, sklepy i magazyny handlarzy tekstyliami, korzeniami, zotem i srebrem.

ycie miast

131

Fez znw zosta uksztatowany inaczej: powsta w wyniku zespolenia si dwch osiedli lecych na przeciwlegych brzegach niewielkiej rzeki. Centrum ostatecznie wyznaczono w jednym z obu miast w miejscu, gdzie znajdowa si grobowiec prawdopodobnego zaoyciela miasta - Maulaj Idrisa. W pobliu stan wielki meczet i uczelnia A-Karawijjin wraz z podlegymi jej szkoami i sieci sukw chronionymi przez zamykan na noc bram, gdzie przechowywano i sprzedawano przyprawy korzenne, wyroby ze zota i srebra, importowane tekstylia oraz skrzane kapcie stanowice charakterystyczny wyrb tego miasta. Wielki meczet oraz centralny suk stanowiy miejsca promieniowania kultury i wpyww gospodarczych, ale siedziba wadcy znajdowaa si gdzie indziej. We wczesnym okresie muzumaskim wadca i jego lokalni namiestnicy mogli mie swj dwr w centrum miasta, pniej jednak nastpi rozdzia midzy madin, gwnym orodkiem aktywnoci miejskiej, a paacem krlewskim lub dzielnic krlewsk. I tak Abbasydzi na jaki czas wynieli si z miasta, ktre stworzyli: z Bagdadu przenieli si do Samarry pooonej dalej w gr Tygrysu. Za ich przykadem poszli pniejsi wadcy. W Kairze Ajjubidzi i Mamelucy mieli swj dwr w Cytadeli zbudowanej przez Salah ad-Dina na wzgrzu Al-Mukattam, ktre wznosi si nad miastem. Umajjadzi hiszpascy wybudowali swj paac w Madinat az-Zahra poza Kordow; pniej wadcy marokascy utworzyli nowe miasto krlewskie - Nowy Fez - na obrzeach starego. Powody takiej separacji nietrudno odgadn. Izolacja bya wyrazem wadzy i wielkoci; mogo te si zdarzy, e wadca chcia si odseparowa od naciskw opinii publicznej i trzyma swoje wojsko z dala od kontaktw z interesami miasta, co mogo osabi ich lojalno zarezerwowan tylko dla niego. Wewntrz miasta krlewskiego lub krlewskiej dzielnicy znajdowa si paac z krlewskim skarbcem, mennic i biurami sekretarzy. Na zewntrznych dziedzicach paacw odbyway si uroczystoci publiczne: przyjmowano ambasadorw, dokonywano przegldu wojsk, rada zbieraa si, by ferowa wyroki i wysuchiwa petycji. Ci, ktrzy mieli jakie sprawy, byli wpuszczani do tej czci paacu, a w pewne dni w okrelonych celach pojawia si tam sam panujcy. Wewntrzne dziedzice byy przeznaczone dla samego wadcy, dla jego rodziny, kobiet strzeonych przez eunuchw i sug paacowych stanowicych swoistego rodzaju przeduenie jego osoby. Stopie izolacji by rny w zalenoci od dynastii: Hafsydzi prowadzili ycie otwarte, natomiast Mamelucy bardziej si odosobniali. Wewntrz miasta krlewskiego znajdoway si koszary gwardii krlewskiej, paace ub domy wysokich urzdnikw i wyspecjalizowe suki produkujce towary na potrzeby dworu i armii: arsena, targi, gdzie handlowano komi i broni, warsztaty, w ktrych wyrabiano delikatne tekstylia na potrzeby paacu. Ci,

132

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

ktrzy zajmowali si tym rzemiosem, mogli mieszka w pobliu: miejsce, gdzie yli ydowscy zotnicy, znajdowao si w krlewskiej dzielnicy Fezu. Domy w miecie W XV wieku na sukach miast znajdoway si ju wielkie budynki wybudowane wok dziedzicw, z magazynami na parterze; nad nimi mogy si znajdowa pomieszczenia hotelowe" dla przybywajcych tu kupcw i innych ludzi. Takie budynki o rnej konstrukcji znane byy w Syrii i Iraku jako chany, w Egipcie nazywano je wikalami, a w Maghrebie fundukami. Innym rodzajem budynku znanym w Maghrebie bya kajsarijja, gdzie magazynowano cenne towary. Wiele z tych budynkw zostao wzniesionych przez wadcw i wybitne osobistoci miasta w formie wakfw, dziki czemu dochd z nich mg by wykorzystywany na cele religijne i dobroczynne. Znane nam budynki mieszkalne miast podzieli mona na trzy kategorie. W niektrych miastach ludzie biedni mieszkali gwnie w chatach z otwartym podwrzem. W gsto zaludnionym centrum Kairu biedota, podobnie jak rzemielnicy i kupcy detaliczni, ktrzy musieli by blisko swoich miejsc pracy, mieszkaa w domach czynszowych. Topowy dom mg by zbudowany wok dziedzica. Warsztaty wwczas znajdoway si na parterze, a kilka klatek schodowych prowadzio na dwa ub trzy pitra do mieszka skadajcych si z kilku pokoi. Rodziny o wikszych dochodach lub yjce w mniej przeludnionych miejscach zaczy sobie budowa domy innego typu. W poudniowo-zachodniej Arabii miay one szczegln form: byy zbudowane z kamienia, symetrycznie zaplanowane, wysokie na kilka piter. Zwierzta trzymano na parterze, ziarno pitro wyej, a na kolejnych dwch lub trzech pitrach znajdoway si pokoje mieszkalne, za na samej grze gwne pomieszczenie gocinne, gdzie byo najlepsze powietrze i skd rozcigay si najadniejsze widoki. Gdzie indziej rozwin si typ domu przeznaczonego dla wielkiej rodziny w licznych odmianach zalenych od okresu i miejsca powstania: narodzi si on w wyniku poczenia grecko-rzymskiego domu rdziemnomorskiego z tradycjami Iranu i Iraku. Do takiego domu wchodzio si z alejki prowadzcej od gwnej ulicy. O bogactwie waciciela wiadczya wycznie wielko drzwi, chronicych go przed zazdroci wadcw i ciekawoci przechodniw. Domy budowano tak, by je oglda od rodka, a nie od zewntrz. Drzwi byy jedyn widzian od strony ulicy jego cech: zrobione z elaza lub drewna, otoczone rzebionym kamieniem, czasami z umieszczonym powyej oknem, przez ktre mona byo zobaczy zbliajce si osoby. Za drzwiami korytarz skrca pod ktem prostym tak, by nie mona byo z ulicy niczego zobaczy, i prowadzi ku wewntrznemu

ycie miast

133

dziedzicowi, na ktry wychodzio kilka pokoi, w tym gwny pokj gocinny (zwany madlis lub ka'a). W gsto zaludnionych okolicach miejsce dziedzica zajmowa centralny pokj. Pokj gocinny czsto pooony by po tej stronie dziedzica, ktra znajdowaa si naprzeciwko wejcia. Wchodzio si do niego zwykle przez drzwi albo iwan, wielki kolisty uk, ktry przywdrowa z Iranu i upowszechni si na zachodzie. W niektrych okolicach gwny pokj poprzedza przedpokj. W mameluckim Kairze ten pokj przeksztaci si w swoisty kryty dziedziniec z obnieniem i fontann w rodku oraz miejscami do siedzenia po kadej stronie. Od pokoju gocinnego i powizanych z nim pokojw i biur oddzielony by obszar przeznaczony dla rodziny, gdzie kobiety wraz ze swoimi dziemi i sub yy w odosobnieniu tak, jak tego sobie yczy pan domu. W bardzo duych domach podzia midzy obszarami przeznaczonymi dla goci a tymi dla rodziny znajdowa wyraz w istnieniu dwch dziedzicw, natomiast w mniejszych domach w odmiennych funkcjach parteru i pitra. Wielkie domy posiaday anie, czyli hammamy. Budowanie z kamienia byo w wikszoci miejsc bardzo drogie, dlatego jako budulca najczciej uywano cegie lub kostek z suszonego muu, i tylko gwne drzwi wejciowe miay obudow z kamienia. Sufity gwnych pokoi na parterze konstruowano zwykle w formie ceglanych sklepie, co chronio przed wilgoci i pozwalao utrzyma ciar wyszych piter. Inne sufity byy wykonane z drewna. W sufitach znajdoway si rne urzdzenia zapewniajce wentylacj i krenie powietrza. ciany, drzwi i sufity zdobiono. Drewno malowano na rne kolory (charakterystycznym kolorem w Maroku bya ziele, w Tunezji bkit). ciany byy tynkowane i pokryte stiukami w rolinne wzory. Kamie rzebiono w motywy kaligraficzne lub rolinne. Okna miay drewniane okiennice; ich drewniane okratowania znane pod nazw maszrabijji stosowano ju w Egipcie okresu fatymidzkiego, a w czasach mameluckich stay si powszechne. W domach byo niewiele staych mebli, z wyjtkiem skrzy i kredensw, w ktrych przechowywano przedmioty. Pewien historyk Kairu sugeruje, e rol, jak w domach europejskich odgryway meble, tutaj przejy wyroby tekstylne. Wypchane materace i poduszki, uoone na ziemi lub na podstawach z drewna czy kamienia, peniy funkcj ek. ciany byy okryte zasonami, podogi i ka dywanami. W nocy miedziane lampki oliwne suyy jako owietlenie. W chodn pogod wnoszono miedziane fajerki, w ktrych pali si wgiel i aromatyczne drewno. Potrawy przynoszono na wielkich okrgych tacach ze srebra lub miedzi, ktre stawiano na drewnianych stokach. Jedzenie podawano w ceramicznych misach i kubkach, u ludzi bogatych - na chiskiej porcelanie; pio si z naczy miedzianych, szklanych i ceramicznych. Za pomoc kawakw paskiego chleba nabierano potrawy z ustawionego na rodku talerza, ale ludzie bogaci uywali yek i noy.

134

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

Chleb mia podstawowe znaczenie w yciu ludzi biednych. Wadze kady wielki nacisk na zapewnienie dostaw zboa do miast; kiedy zaczynao go brakowa lub kiedy stawao si drogie, dochodzio do niepokojw wrd ludu. W wikszoci miejsc wypiekano go z pszenicy zmikczanej oliw z oliwek i jedzono z warzywami: cebul, czosnkiem, albo takimi jak na przykad oberyny, ktre mona byo dziki ekspansji islamu sprowadza z obszaru Morza rdziemnego. Wikszo ludzi rzadko jadaa miso, gwnie w czasie wit i specjalnych okazji. Dieta ludzi zamonych bya bardziej zrnicowana - jedli wicej warzyw, owocw (w zalenoci od moliwoci uprawiania ich lub importu: winogrona, pomaracze, brzoskwinie i morele w krajach rdziemnomorskich, daktyle w Iraku, na obrzeach pusty i w oazach) oraz misa: chtniej jadano baranin ni woowin, drb, ryby w okolicach nadmorskich, nad rzekami i jeziorami. Miso przygotowywano na oliwie z oliwek lub na oleju sezamowym i doprawiano przyprawami korzennymi. Chocia Koran zakazywa picia alkoholu, wina i innych mocnych napojw, byy one wytwarzane przez miejscowych chrzecijan i importowane z Europy Zachodniej i zapewne konsumowane na szersz skal. Zespoy miast Dopki w miastach by zapewniony porzdek i podlege im obszary pozostaway pod kontrol, chronione dziki wsplnocie interesw wadcy i miejskiej elity, bogactwo i rzdy mogy przechodzi z pokolenia na pokolenie, a wraz z nimi przekazywana bya kultura, system nauczania, wartoci, zachowa i ideaw osobowych. Wskazuje si, e zasady odpowiedniego zachowania, ka'ida, obowizujce w Fezie w pocztkach XX wieku, niewiele rniy si od zasad, ktre Leon Afrykaczyk opisa w wieku XVI 3 . Kanony poprawnego sposobu bycia i mylenia, wyksztacenia i wysokich umiejtnoci czyy ze sob pokolenia, ale rwnie zespalay miasta. Sie drg przebiegaa przez wiat islamu i prowadzia poza jego granice. Przemierzay je nie tylko karawany wielbdw i osw transportujce jedwabie, przyprawy korzenne, szko i drogie metale, ale rwnie idee, wiadomoci, moda, wzory zachowa i sposoby mylenia. Kiedy kupcy i przewodnicy karawan spotykali si na targu, wymieniano wiadomoci i dyskutowano o ich znaczeniu. Kupcy z jednego miasta osiedlali si w innych miastach, utrzymujc midzy nimi cise i stae zwizki. Od czasu do czasu na drogach obserwowano wzmoony ruch, gdy jaka armia przynosia wadz nowych panujcych lub wkraczaa reprezentujc czowieka, ktry rzuca wyzwanie istniejcym rzdom. Rwnie te armie przynosiy ze sob nowe idee, dotyczce ycia w spoeczestwie, i wprowadziy do niego nowe elementy etniczne.
3

R. Le Tourneau, Fks avant le protectorat, Casablanca 1949, s. 565-566.

ycie miast

135

Od pocztku dziejw islamu trwa ruch ludzi poszukujcych wiedzy o tym, co Prorok czyni i co mwi, goszonej przez tych, ktrzy j znali dziki przekazom pochodzcym od jego towarzyszy. Z biegiem czasu celw podro-' wania byo coraz wicej: chodzio o poznanie nauk religijnych od synnego nauczyciela, zdobycie duchowego dowiadczenia od mistrza ycia religijnego. Poszukiwacze wiedzy lub mdroci przybywali ze wsi lub maych miasteczek do metropolii: z poudniowego Maroka do meczetu Al-Karawijjin w Fezie, ze wschodniej Algierii i Tunezji do meczetu Az-Zajtuna w Tunisie; kairski Ai-Azhar przyciga studentw z wielkiego obszaru; wiadcz o tym nazwy domw studenckich - riwakw: riwak maghrebijski, syryjski i etiopski. Szkoy w szyickich witych miastach - w An-Nadafie, Karbali, Samarze i w Al-Kazimajn na obrzeach Bagdadu - przycigay studentw z innych spoecznoci szyickich w Syrii i wschodniej Arabii. ycie synnego podrnika Ibn Battuty (1304-ok, 1377) ilustruje zwizki, jakie istniay midzy miastami i krajami islamu. Jego pielgrzymka, przedsiwzita w wieku dwadziestu jeden lat, bya tylko pocztkiem wdrownego ycia. Wyruszy w podr ze swojego rodzinnego miasta Tangeru w Maroku do Mekki przez Syri. Potem odwiedzi Bagdad i poudniowo-zachodni Iran, dotar do Jemenu i Afryki Wschodniej, Omanu i nad Zatok, do Azji Mniejszej, na Kaukaz i do poudniowej Rosji, by w Indiach, na Malediwach i w Chinach; potem wrci do rodzinnego Maghrebu, skd wyruszy do Andaluzji i na Sahar. Wszdzie, gdzie dociera, odwiedza grobowce witych, spotyka si z uczonymi, z ktrymi czya go wsplna kultura jzyka arabskiego. Dobrze go przyjmowano na dworach ksit, niektrzy mianowali go kadim; to honorowe stanowisko otrzyma w dalekim Delhi i na Malediwach, co wskazuje na presti, jakim cieszyli si przedstawiciele nauki religijnej wykadanej w jzyku arabskim4.

Muhammad Ibn Abd Allah Ibn Battuta, Rihla, opra. T. Harb, Bejrut 1987; przekad angielski: H. A. R. Gibb, The Travels oflbn Battuta, t. I-III, Cambridge 1958-1971, t. IV, prze. C. F. Beckingham, Londyn 1994; przekad polski: (czciowy) T. Majda, H. Natorf, Osobliwoci miast i dziwy podry, Warszawa 1962.

Rozdzia 8

Miasta i ich wadcy

Powstawanie dynastii Utrzymanie prawa i porzdku w miecie wymagao moliwoci wprowadzania ich w ycie, a wic obecnoci wadcy, ktrego pozycja bya inna ni plemiennego szajcha opierajcego swj niestabilny autorytet na zwyczaju i zgodzie wspplemiecw. Jest z pozoru paradoksem dziejw islamu (a by moe rwnie innych historii), e dynastie wadcw opieray swoj si na prowincji; niektre zreszt wywodziy si stamtd, natomiast przetrwa mogy jedynie dziki umocnieniu swojej wadzy w miecie i czerpaniu nowych si ze wsplnoty interesw z ludnoci miejsk. Aby si utrzyma, dynastia musiaa zapuci korzenie w miecie: potrzebne jej byo bogactwo pochodzce z handlu i przemysu oraz zalegitymizowanie jej wadzy, co mogli zapewni wycznie alimowie. Proces ksztatowania si dynastii rozpoczyna si od podboju miast. Zdobywca posuwa si wzdu miast lecych na szlaku handlowym. Z kolei samo zakadanie miast i ich rozwj zaleay w znacznym stopniu od potgi panujcych rodw. Niektre z najwikszych miast w wiecie islamu byy dzieami dynastii: Bagdad zaoyli Abbasydzi, Kair - Fatymidzi, Fez - Idrysydzi, Kordow - Umajjadzi. Potny wadca mg do pewnego stopnia zmieni przebieg szlakw handlowych dziki przyciganiu ich do stolicy; miasto mogo upa, gdy wadca je porzuci lub nie potrafi go obroni, jak to miao miejsce w wypadku Al-Kajrawanu, kiedy Zirydzi przestali w nim rezydowa.

Miasta i ich wadcy

137

Pierwszym celem dynastii byo utrzymanie si przy wadzy i dlatego panujcy y w pewnej izolacji od mieszkacw miasta, otoczony swoim dworem, ktiy w znacznym stopniu mia wojskowy charakter lub by obcego pochodzenia. Otaczaa go rodzina i jego harim, osobici mamelucy: czarni Afrykaczycy lub nawrceni na islam chrzecijanie w Maghrebie, Turcy, Kurdowie lub Czerkiesi dalej na wschodzie, oraz wysi urzdnicy paacowi, w znacznej czci wywodzcy si z grup mameluckich. Spoza miasta pochodzia nawet zawodowa armia zastpujca wojsko, dziki ktremu dynastia zdobya wadz. Armia selducka bya w znacznej czci turecka, natomiast aralia ajjubidzka miaa bardziej mieszany charakter. W Syrii jej dowdcy wywodzili si z wojskowej arystokracji rnego pochodzenia, byli tam Turcy, Kurdowie, nawrceni na islam Grecy, natomiast w Egipcie te funkcje penili przybysze z Turcji i Kurdowie. Rwnie za Mamelukw skad armii by mieszany: jej rdze stanowi oddzia krlewskich mamelukw zwerbowanych przez wadc lub przejtych po jego poprzednikach i wyszkolonych w szkoach paacowych. Jednake kady z wyszych oficerw dysponowa wasnym oddziaem onierzy szkolonych w jego domu. Solidarno grupy szkolonej w jednym domu trwa moga przez cae ycie jej czonkw, a nawet duej. onierze mameluccy nie tworzyli grupy dziedzicznej i synowie mamelukw nie mogli sta si czonkami centralnych oddziaw wojskowych. Istnia jednak jeszcze jeden typ oddziaw utworzonych z wolnych muzumanw. Mogli do nich wstpowa synowie mamelukw i w ten sposb awansowa. Za panowania Hafsydw armia rekrutowaa si z plemion yjcych poza miastami. Kiedy jednak dynastia umocnia swoj pozycj, zacza w wikszym stopniu opiera si na najemnikach: Arabach z Andaluzji, nawrconych na islam europejskich chrzecijanach oraz Turkach. Jeeli tylko armia bya w stanie umocni si we wadzy, prbowaa wyznaczy prowincjonalnych namiestnikw wywodzcych si z panujcego ugrupowania. Udawao si to w rnym stopniu. Trudnoci mogy wynika z charakteru samego kraju, jak i tradycji panujcego rodu. Selducy wadali wielkim imperium obejmujcym yzne obszaiy oddzielone od siebie grami lub pustyniami. Odziedziczyli oni tradycj, wedug ktrej wadza zwizana bya raczej z caym rodem, nie za z pojedynczymi jego czonkami. Ich imperium tworzyo nie tyle scentralizowane pastwo, co raczej grup na wp niezalenych krlestw podporzdkowanych rnym czonkom rodu. W Syrii Ajjubidzi panowali w podobny sposb: tworzyli konfederacj pastw z orodkami w rnych miastach; kadym wada czonek rodu ajjubidzkiego, ktry skada formalny hod gowie rodziny, ale nie pozwala na zbyt gbokie ingerowanie w swoje sprawy. Natomiast w Egipcie charakter kraju i tradyqa scentralizowanej wadzy sprawiay, e Ajjubidzi mogli sprawowa bezporedni wadz. Rwnie za Mamelukw namiestnicy prowincji w Syrii znajdowali si w mniejszym stopniu pod kontrol Kairu (cho wywodzili si z wojskowej elity) anieli namiestnicy egipscy.

138

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

Jednake w Grnym Egipcie Mamelucy mieli trudnoci z utrzymaniem bezporedniej wadzy, co wynikao ze wzrostu potgi rodu plemiennych szajchw - Hawarw. Hafsydzi nie radzili sobie z kontrol nad bardziej odlegymi czciami swojego pastwa. Niektrzy szajchowie plemienni byli w mniejszym lub wikszym stopniu autonomiczni, podobnie jak odleglejsze miasta. Ale wraz z upywem czasu potga wadzy centralnej rosa. Sprawowanie efektywnej kontroli nad wielkim imperium wymagao rozbudowanej biurokracji. W wikszoci pastw gwne podziay midzy urzdnikami byy takie same jak za Abbasydw. Istniaa kancelaria (diwan al-insza), w ktrej redagowano listy i dokumenty w poprawnym i precyzyjnym jzyku, zgodnie z przyjtymi formami i precedensami; tam te je przechowywano. By te skarbiec, ktry nadzorowa okrelanie i pobr dochodw oraz decydowa o rozchodach. W specjalnym oddziale zajmowano si rachunkami i dokumentami armii. Za panowania Seldukw podobnie jak za Abbasydw wezyr by nadal urzdnikiem nadzorujcym ca cywiln biurokracj. W innych jednak dynastiach jego funkcje i wadza byy bardziej ograniczone. W pastwie mameluckim odpowiada tylko za skarb, u Hafsydw istnia odrbny wezyr w kadym z trzech departamentw, a szambelan dworu (hadib), ktry decydowa o dostpie do wadcy, mg peni wiksz rol ni ktrykolwiek z wezyrw. Wezyr podobnie jak inni wysi urzdnicy mg si wywodzi z elity wojskowej, na og jednak administracja cywilna bya t sfer wadzy, w ktrej przedstawiciele lokalnej ludnoci miejskiej mogli odgrywa jak rol. To raczej oni, a nie onierze, mieli wyksztacenie i dowiadczenie kwalifikujce ich do pracy w kancelarii lub w skarbie. Do pewnego stopnia urzdnicy mogli si wywodzi z tych, ktrzy mieli pene wyksztacenie alima, czciej jednak osoby aspirujce do urzdw publicznych rozpoczynay prac w modym wieku, po zdobyciu podstawowego wyksztacenia w zakresie nauk o jzyku i religii. Uczyy si specyficznej sztuki przygotowywania dokumentw i prowadzenia rachunkw drog przyuczania do zawodu. Aspirant mg si zwiza z wysokim urzdnikiem w nadziei, e skorzysta nie tylko z jego dowiadczenia, ale rwnie z protekcji. W takich warunkach w subie pastwowej musia istnie element dziedziczenia: synowie ksztacili si u swoich ojcw i byli przez nich promowani. Jest cakiem prawdopodobne, e podtrzymywano pewn cigo mimo zmian dynastycznych; urzdnicy poprzedniej dynastii suyli nowej. Nie ulega wtpliwoci, e kontynuacja istniaa w praktyce kancelaryjnej i skarbowej. W ten sposb czonkowie spoecznoci miejskiej, znajdujcej si pod panowaniem obcej dynastii lub grupy, mogli wej do dominujcej elity, a w kadym razie na pewien jej poziom. Perscy urzdnicy suyli u tureckich Seldukw, za Egipcjanie i Syryjczycy u Mamelukw. Rwnie wadcy mogli ze sob sprowadza urzdnikw wywodzcych si spoza elity miejskiej, ktrzy w zwizku z tym byli w wikszym stopniu od nich zaleni. Ajjubidzi w Syrii sprowadzali

Miasta i ich wadcy

139

urzdnikw z Egiptu, Iraku i z zachodniego Iranu; Hafsydzi wykorzystywali uciekinierw z Andaluzji, a za panowania Mamelukw w Egipcie we wadzach znajdowali si urzdnicy ydowscy i koptyjscy, w wikszoci nawrceni na islam. Nadzr nad sdownictwem stanowi jeden z podstawowych obowizkw muzumaskiego wadcy. W tej dziedzinie te istnia sposb rekrutowania wyksztaconych czonkw spoecznoci miejskiej do suby. Panujcy mianowa kadich spord osb wyksztaconych w szkoach religijnych zwizanych z szko prawnicz, ktr wspiera. W wikszoci wypadkw kadiowie i mufti wywodzili si z lokalnej ludnoci, ale silniejszy wadca mg wyznacza osoby z zewntrz, na przykad Hafsydzi mianowali Andaluzyjczykw na wysokie urzdy. Zwizki midzy tymi, ktrzy dysponowali si militarn, a wyksztacon elit miejsk ujawniay si rwnie wtedy, gdy wyroki ferowa sam wadca lub jego prowincjonalny namiestnik. Nie wszystkie sprawy rozstrzyga kadi. Rzdzcy mg zadecydowa, co ma nalee wycznie do jego osobistych kompetencji: byy to w wikszoci wypadkw sprawy kryminalne lub majce wpyw na porzdek publiczny czy interesy pastwa, albo te sprawy, ktre wizay si z trudnym problemem prawnym. Dla autokratycznego wadcy szczeglne znaczenie miao wysuchiwanie skarg (mazalim) przeciwko urzdnikom, ktrym przekaza swoj wadz. Musia zapewni swoim poddanym jaki dostp do siebie. Ju w czasach abbasydzkich specjalny urzdnik podczas audiencji wysuchiwa zaale. Za panowania pniejszych dynastii ten tryb postpowania utrzyma si. Niektre sprawy rozstrzygano zwykymi administracyjnymi metodami, ale panujcy zwyk udziela audiencji, wysuchiwa petycji i wydawa wyroki. Co tydzie w Kairze mamelucki wadca zasiada w uroczystej radzie sdowniczej, w otoczeniu swoich gwnych urzdnikw wojskowych i cywilnych, kadich, czterech mazhabw, specjalnego kadiego wojskowego oraz gwnych muftich, i podejmowa decyzje po konsultacji z nimi, nie krpowany jednak cisymi przepisami prawa. W podobny sposb w hafsydzkim Tunisie wadca raz na tydzie spotyka si z gwnymi sdziami i muftimi.

Wsplnota interesw Midzy obydwoma biegunami miasta: paacem i targiem, istniay cise, cho skomplikowane zwizki, oparte na wsplnych potrzebach, ale i sprzecznych interesach. Gospodarcza dziaalno miasta bya potrzebna wadcy, bo dawaa mu bro i wyposaenie dla armii i statkw, dostarczaa ozdoby dla niego, jego otoczenia i rodziny oraz pienidze, ktrymi mg za to wszystko paci; te pienidze pochodziy z regularnych podatkw albo ze specjalnych opat. Kupcy dawali mu rezerw finansow, ktr mg wykorzystywa, kiedy potrzebowa wicej pienidzy ni te, ktre zapewniay mu regularne podatki. W podobny

140

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

sposb klasa ludzi wyksztaconych tworzya rezerw ludzk, z ktrej mona byo rekrutowa urzdnikw cywilnych i sdowych, poetw i artystw, ktrzy upikszali jego dwr i gosili jego chwa. Z drugiej strony ludno miejska, a szczeglnie ci, ktrzy byli bogaci i cieszyli si prestiem, potrzebowali potgi wadcy, gdy dziki niemu mieli gwarancj dostaw ywnoci i surowcw ze wsi, strzeone byty szlaki handlowe, prowadzone rokowania z innymi wadcami, co umoliwiao bezkonfliktowy handel. Wadca by rwnie potrzebny po to, by utrzymywa prawo i porzdek, bez tego bowiem ycie spoecznoci o wysokim stopniu cywilizacji nie mogo si rozwija. Naleao regulowa funkcjonowanie targu, owietla ulice, strzec przed zodziejami i osobami zakcajcymi spokj, usuwa miecie, utrzymywa funkcjonowanie kanalizacji. Do realizacji tych zada wadca wyznacza namiestnika w miecie, rnie nazywanego w zalenoci od miejsca. Mia on do dyspozycji policj (szurta), zwykle wywodzc si z lokalnej ludnoci, stranikw w poszczeglnych dzielnicach i strae nocne na targach i ulicach. Na targu by specjalny urzdnik, muhtasib, ktry nadzorowa ceny, wagi i miary oraz jako towarw, a take sposoby zaatwiania interesw. Jego autorytet opiera si na wersecie koranicznym, ktry nakada na muzumanw obowizek nakazywania dobra i zakazywania za"; czasami wyznaczany by z klasy uczonych religijnych, ale czasami te spord wojskowych. W niektrych miastach, na przykad w Sanie w Jemenie istnia spisany kodeks zawierajcy zasady prowadzenia interesw. Utrzymywanie porzdku i pobieranie opat byo ze sob cile powizane. Znaczna cz, zapewne nawet wiksza cz dochodw wadcy pochodzia z podatkw ciganych z produkcji wiejskiej, ale podatki i opaty miejskie rwnie byty liczne i wane. Oprcz podatku pogwnego ciganego z ydw i chrzecijan byty opaty celne nakadane na towary sprowadzane do miasta lub z niego wywoone oraz rnego typu opaty od wacicieli sklepw lub warsztatw. Miastem nie mona by byo rzdzi bez pewnej wsppracy midzy wadc a mieszkacami, a w kadym razie tymi, ktrzy pragnli stabilnego porzdku. Oprcz urzdnikw w penym tego sowa znaczeniu byli take czonkowie spoecznoci miejskich, ktrych wadca uwaa za swoich rzecznikw lub przedstawicieli, odpowiedzialnych za utrzymanie porzdku i za posuszestwo oraz rozdzia nalenych podatkw midzy czonkw spoecznoci. Najwaniejsi z tych urzdnikw byli naczelnicy dzielnic, pobierajcy podatki nakadane na domostwa lub budynki. Byli te szefowie rnych grup rzemielniczych i kupieckich. Ludzi zajmujcych si tym samym rzemiosem niekoniecznie traktowano jako jedn grup. Mogo istnie kilka grup rozdzielonych terytorialnie. Nie ma dostatecznie potwierdzonych wiadectw, e organizoway si one jak w redniowiecznej Europie w gildie, majce autonomiczn struktur korporacyjn, ktra

Miasta i ich wadcy

141

znajdowaa wyraz we wzajemnym udzielaniu sobie pomocy lub w cile okrelonych zasadach czonkostwa i przyjmowania na nauk. Jednak fakt, e wadca traktowa ich jako jedn organizacj zobowizan do pacenia okrelonych podatkw i zapewniania specjalnych usug, a take i to, e wszyscy pracowali razem w tej samej czci targu, musia wytworzy pewn solidarno. Trzecia grupa skadaa si z czonkw spoecznoci ydowskiej lub chrzecijaskiej. Oni te mieli swojego rzecznika odpowiedzialnego za pobieranie podatku pogwnego i za lojalno, ktra czasami moga si wydawa podejrzana. Na wyszym poziomie mg by rzecznik bardziej oglnych interesw. Na przykad za panowania Hafsydw istnia amin al-umana, ktry reprezentowa szefw wszystkich rzemios. Mg istnie ra'is at-tuddar, przedstawiciel wielkich kupcw zajmujcych si dochodowych handlem z odlegymi krajami; by on szczeglnie wan osob, kiedy wadca nagle potrzebowa znacznych sum pienidzy. Na jeszcze wyszym poziomie pojawiay si osoby, ktre w pewnych warunkach mogy przemawia w imieniu caego miasta. Cho w miecie nie byo adnych formalnych instytucji zespoowych, to jednak istnia w nim pewien duch wsplnoty, ktiy dochodzi do gosu w chwilach kryzysowych, na przykad wtedy, gdy jedna dynastia zastpowaa drug. Tak osob mg by gwny kadi. Peni rol nie tylko urzdnika wyznaczonego przez wadc, ale rwnie gowy wszystkich tych, ktrzy respektowali szarPat, normy okrelajce ycie wsplnoty, mg wic by wyrazicielem zbiorowej wiadomoci gminy. W niektrych miejscach istnia rwnie przywdca" (ra'is) caego miasta, ale nie jest jasne, czym si zajmowa. Niewiele wiadomo o sposobach mianowania przywdcw lub rzecznikw, a musiay by one zrnicowane. Wydaje si pewne, e Judzie ci nie mogliby peni swoich funkcji, gdyby nie cieszyli si zaufaniem zarwno wadcy lub jego namiestnika, jak i tych, w ktrych imieniu wystpowali. Zwizki midzy wadc a miastem utrzymywane przez urzdnikw i rzecznikw byy niepewne i zmienne, wahay si od aliansw po wrogo. Istniaa podstawowa wsplnota interesw, ktr moga umacnia wsppraca gospodarcza. Czonkowie rzdzcej elity z pewnoci inwestowali we wsplne przedsiwzicia handlowe. Byli wacicielami znacznej czci budynkw publicznych, ani, targw i chanw. Wadcy i wysoko postawieni urzdnicy budowali na szerok skal instytucje publiczne i fundowali wakfy. Studium powicone wielkim miastom pastwa mameluckiego wykazao, e ze stu siedemdziesiciu jeden budynkw religijnych zbudowanych i wyremontowanych w Damaszku dziesi zostao opaconych przez samego sutana, osiemdziesit dwa przez wyszych oficerw, jedenacie przez urzdnikw, dwadziecia pi przez kupcw, a czterdzieci trzy przez alimw1. Podobnie studium na temat budynkw w JerozoI. M. Lapidus, Muslim Cities in the Later Middle Ages, Cambridge, Massachusetts 1967, s. 199-206.
1

142

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

limie w okresie mameluckim wykazao, e z osiemdziesiciu szeciu wakfw co najmniej trzydzieci jeden zaoyli mameluccy oficerowie osiedleni wrd miejscowej ludnoci; mniejsz liczb ufundowali urzdnicy, alimowie i kupcy2. Wsplnota interesw znajdowaa wyraz w wielkich ceremoniach, w ktrych uczestniczyo cae miasto, a rzdzcy pokazywa si publicznie. Kiedy wadca obejmowa tron, miaa miejsce uroczysto inwestytury (baja), lad po wczesnym muzumaskim obyczaju, zgodnie z ktrym wadca by wybierany przez lud. Na przykad w hafsydzkiej Tunezji odbyway si dwie takie ceremonie: w czasie pierwszej najwaniejsi urzdnicy rzdowi skadali przysig na wierno; podczas drugiej wadc przedstawiano ludnoci miasta. W pewnym sensie ta prezentacja i akceptacja bya powtarzana w kady pitek, kiedy to imi prawowitego wadcy byo wymieniane w kazaniu podczas modlitwy poudniowej. Odbyway si te doroczne ceremonie, na ktrych wadca pojawia si publicznie, ale nie wszystkie miay znaczenie religijne. Kronika Kairu z okresu mameluckiego, pira Ibn Ijasa, w kadym roku wspomina ceremonie urodzin Proroka, przecicia tamy, dziki czemu w okresie wyleww wody Nilu mogy wpyn do kanau przebiegajcego przez Kair, ceremonie pocztku i koca ramadanu, uroczystoci towarzyszce wyruszaniu karawany pielgrzymw z Kairu do Mekki i jej powrotu. Byy te specjalne okazje: przyjcie obcych ambasadorw, urodziny syna wadcy; wwczas miasto byo owietlane na koszt kupcw i sklepikarzy, a wadca mg si pojawi publicznie. Wsplnota interesw, znajdujca wyraz w takich uroczystociach, czasami jednak si zaamywaa. W ramach grupy rzdzcej rwnowaga si midzy wadc a zalenymi od niego ludmi, moga ulec zachwianiu. Na przykad w pastwie mameluckim niektre z podstawowych funkcji urzdnikw wadcy zostay przejte przez gwnych dowdcw mameluckich i ich wasne wojska. Czasami onierze wypowiadali posuszestwo i zakcali spokj miasta lub zagraali rzdom. W ten sposb Ajjubidzi przejli wadz od Fatymidw w Kairze, a potem Mamelucy zastpili Ajjubidw, i wreszcie jeszcze jedno ugrupowanie Mamelukw przejo wadz od drugiego. Ze strony ludnoci miejskiej rzecznik przekazujcy mieszkacom yczenia i nakazy wadcy mg by rwnie wyrazicielem skarg i prb grup, ktre reprezentowa. Kiedy podatki byy zbyt wysokie, onierze nieposuszni, urzdnicy naduywali swojej wadzy albo brakowao ywnoci, wwczas wana rola przypadaa w udziale wyszym alimom. Dlatego te starali si zachowa pewn niezaleno od wadcy. Niezadowolenie miejskich klas posiadajcych nie przybierao zwykle form otwartego nieposuszestwa. Miay one zbyt wiele do stracenia, by wywoy2

M. H. Burgoyne i D. S. Richards, Mamluk Jerusalem, Londyn 1987, s. 69.

Miasta i ich wadcy

143

wa niepokoje. Rzadkie chwile swobody dziaania pojawiay si wwczas, kiedy wadca zosta pokonany przez wroga lub rywala, a najwaniejsze osoby w miecie negocjoway poddanie miasta nowemu panu. Natomiast wrd zwyczajnych ludzi niezadowolenie mogo prowadzi do zakcania porzdku. Wykwalifikowani rzemielnicy i sklepikarze nie byli skonni do szybkiego buntowania si, chyba e znaleli si w trudnej sytuacji, gnbieni przez urzdnikw, wysokie ceny, brak ywnoci lub materiaw. Zazwyczaj jednak nastawieni byli ugodowo, poniewa utrzymanie porzdku leao w ich interesie. Natomiast proletariat, masy wiejskich imigrantw, przypadkowi niewykwalifikowani robotnicy, ebracy i zwykli kryminalici yjcy na obrzeach miasta stanowili rdo niepokojw. W chwilach obaw i kopotw mogo doj do zamieszek wrd wszystkich grup ludnoci. Prowadzony najczciej przez ludowych kaznodziei, wystpujcych przeciwko niesprawiedliwoci (zulm) i odmalowujcych obraz sprawiedliwego porzdku islamu, tum rusza na suk; kupcy zamykali wwczas swoje sklepy, a jacy rzecznicy ludu przedstawiali wadcy skargi na jego urzdnikw albo na kupcw podejrzewanych o sztuczne wywoywanie braku chleba. Wobec takich wystpie wadca zmienia swoj polityk tak, by zaspokoi niektre z tych da; zwalniano urzdnikw lub wykonywano na nich wyroki mierci, otwierano magazyny handlarzy zboem. Targ ponownie otwierano, koalicja si rozpadaa si, ale miejskie masy istniay dalej: uspokojone lub kontrolowane na jaki czas, ale nadal bardzo dalekie od sprawiedliwego porzdku islamu.

Kontrola prowincji Wadc czya z ludnoci miasta (a w kadym razie z dominujcymi w niej grupami) wsplnota interesw, dotyczca kontrolowania prowincji i nadzorowania, by dodatkowa produkcja wsi, a wic wszystko to, co wykraczao poza potrzeby rolnika, docierao do miasta na maksymalnie sprzyjajcych warunkach. Wadca potrzebowa tej produkcji w naturze albo w formie pieninej, by utrzymywa dwr, urzdnikw i armi. Musia te osobicie sprawowa kontrol nad prowincjami, by zapobiec atakom z zewntrz lub procesom, ktre mogyby doprowadzi do powstania nowej dynastii rzucajcej wyzwanie jego panowaniu w stolicy. Z kolei ludno miejska potrzebowaa tej dodatkowej produkcji po to, by si wyywi, korzystaa take z surowcw do produkcji rzemielniczej. Dominujce w niej ugrupowania traktoway te zwykle wie i jej mieszkacw jako potencjalne zagroenie, istniejce poza wiatem cywilizacji miejskiej i szari'atu, napawajce ich lkiem. I tak egipski autor z XVI wieku, Asz-Szarani (zm. 1565), wyraa wdziczno Bogu za moj hidr z bogo-

144

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

sawiestwem Proroka ze wsi do Kairu [...] z rejonu trudw i niewiedzy do miasta agodnoci i wiedzy"3. Przed okresem najnowszym granice nie byy jasno ani precyzyjnie wyznaczone, dlatego te wadzy dynastii nie naley widzie jako jednolicie funkcjonujcej na ustalonym i powszechnie uznanym obszarze, lecz naley j traktowa jako promieniujc z wielu orodkw miejskich z si, tym sabsz, im wiksza bya odlego, i zalen od istnienia przeszkd naturalnych i spowodowanych przez ludzi. Na tym obszarze istniay zwykle trzy typy regionw; w kadym z nich wadza miaa inny charakter i zasig. W pierwszej kolejnoci byy stepy lub pustynie i obszary grskie, zbyt biedne i zbyt odlege albo te na tyle niedostpne, e trud ich podboju si nie opaca; funkcje wadcy ograniczay si do dbania o to, by gwne szlaki handlowe byy otwarte i by nie dochodzio do buntw. Lokalnych wodzw plemiennych nie udawao si kontrolowa ani zmusza do oddawania na niekorzystnych warunkach dodatkowej produkcji, jeli tylko tak dysponowali. Mogli utrzymywa kontakty gospodarcze z miastem, sprzedajc swoje wyroby, by kupi za to rzeczy, ktrych sami nie potrafili wyprodukowa. W takich regionach wadca mg zapewni sobie pewne wpywy jedynie dziki manipulacjom politycznym, nastawiajc przeciw sobie wodzw plemiennych lub przekazujc formaln inwestytur jednemu czonkowi rodu, a nie innemu. W niektrych wypadkach jednak mg dysponowa innymi wpywami, na przykad wynikajcymi z dziedzicznego prestiu religijnego; dotyczyo to zajdyckich imamw w Jemenie, ibadyckich imamw w Omanie oraz wadcw marokaskich od XVI wieku, ktry twierdzili, e s szarifami - potomkami Proroka. Istnia drugi obszar gr, oaz lub stepw, gdzie wadca mg sprawowa bardziej bezporednie rzdy, poniewa by to obszar pooony bliej miasta lub gwnych szlakw handlowych, albo te dysponowa znacznymi nadwykami produkcyjnymi. W takich regionach wadca panowa bezporednio wykorzystujc lokalnych wodzw, ktrych postawa nie bya tak niejednoznaczna jak przywdcw w gbi gr lub na pustyniach. Otrzymywali oni inwestytur w zamian za pacenie corocznego lub okresowego trybutu, potwierdzanego tam, gdzie to byo potrzebne wysyaniem wojskowych ekspedycji lub wycofywaniem poparcia i przekazywaniem go komu innemu. Linie podziau midzy tymi obydwoma obszarami nie byy cile ustalone. Zalene byy od potgi wadcy, zmiennej rwnowagi midzy wykorzystywaniem ziemi pod rolnictwo i pasterstwo. W rejonach, gdzie przewaaa ludno osiada, kontrola przychodzia atwiej ni tam, gdzie panowao koczownicze pasterstwo. Istniej pewne wiadectwa wskazujce, e od X lub XI wieku pierwszy obszar powiksza si kosztem drugiego. W Grnym Egipcie grupy ple3

'Abd al-Wahhab Ibn Ahmad aS-arani, Lata'if al-manan wa-al-achla, Kair 1972, s. 63.

Miasta i ich wadcy

145

mienne kontrolowane przez Kair (Arab at-ta'a - Arabowie posuszestwa") w okresie mameluckim zostay zastpione przez Hawarw - grup pastersk pochodzenia berberskiego, ktra znaczn cz tego obszaru kontrolowaa a do XIX wieku. Podobnie w Maghrebie skomplikowany proces gospodarczy, ktiy w pniejszym okresie znalaz symboliczny wyraz w legendzie o inwazji Banu Hilal, doprowadzi do stopniowego kurczenia si potgi wadcw miast, trwajcego kilka wiekw. Istnia jednak trzeci obszar: otwartych rwnin i dolin rzek, gdzie uprawiano zboa lub ry czy daktyle, oraz ogrodw dostarczajcych na miejski targ owoce i warzywa. TUtaj wadca i miejskie klasy, z ktrymi by powizany, musieli sprawowa silniejsze i bardziej bezporednie rzdy, zwaszcza tam, gdzie produkcja zaleaa od wielkich systemw nawadniajcych. Stae garnizony wojskowe lub regularne ekspedycje wojskowe mogy utrzymywa ten obszar w ryzach i uniemoliwi dochodzenie do wadzy lokalnych wodzw. Na podlegych terenach zmiany ekonomiczne przebiegay w kierunku korzystnym dla miasta. Zasadnicz metod sprowadzania do niego nadprodukcji wiejskiej by odpowiedni system podatkowy. W zasadzie wyglda on tak samo we wszystkich krajach islamu. Wadca czerpa dochody z trzech typw opodatkowania: podatku pogwnego, paconego przez wyznawcw uznanych niemuzumaskich gmin, rnych podatkw pobieranych od przedstawicieli miejskiego handlu i rzemios, oraz podatku z produkcji wiejskiej. Na obszarach uprawnych podatki pobierano z ziemi na podstawie oceny, ktra w kilku krajach zmieniaa si od czasu do czasu (na przykad w Egipcie, gdzie praktyka okresowych weryfikacji przetrwaa od staroytnoci), albo te okrelano w formie staego procentu od produkcji. Podatek od zb i innych produktw, ktre mona byo przechowywa, pacono w naturze, natomiast od produktw nietrwaych, takich jak owoce - gotwk. Podobnie podatek od pastwisk tam, gdzie rzd by na tyle silny, by go pobiera, by okrelany na podstawie powierzchni albo w stosunku do liczby wypasanych zwierzt. Od czasw bujidzkich, a wic od X wieku, zacza si w niektrych krajach upowszechnia praktyka przekazywania poboru podatkw wiejskich (zwana ikta). Mona je byo odda czonkowi panujcego rodu lub wysokiemu urzdnikowi zamiast pacy. Istniaa moliwo przekazania dochodw podatkowych caej prowincji jej namiestnikowi, ktry przejmowa wydatki na administracj i pobieranie podatkw, zatrzymujc pewn ich cz jako swoj pac; mona te byo podatek z jakiej czci ziemi przydzieli oficerowi w zamian za jego sub wraz z pewn liczb onierzy, ktrych musia sam utrzymywa, wyekwipowa i opaca. Ten typ przekazywania sta si szczeglnie wany i popularny. Selducy bardzo rozwinli ten system w Iranie i Iraku, stamtd Ajjubidzi przenieli go na zachd, a Mamelucy kontynuowali. W Maghrebie

146

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

powsta analogiczny system. Nadzr nad pewnym obszarem przekazywano wodzom plemiennym w zamian za sub wojskow: plemiona tak rekrutowane i tak uksztatowane znane byy jako dajsz lub plemiona wojskowe. Zapewne aden wadca nie zamierza wyzby si na stae podatkw, ani te odda ich poborcom penej i staej kontroli nad ziemi. Podejmowano rne rodki, by ograniczy system ikta. W mameluckim Egipcie, na temat ktrego dysponujemy szczeglnie penymi informacjami, jedynie poowa ziemi bya przeznaczona pod system ikta, reszta znajdowaa si w rkach wadcy i jego rodziny. Cz przeznaczon pod ikta przekazywano wasnym marnelukom wadcy albo wyszym urzdnikom wojskowym, ktrzy w zasadzie mieli prawo zatrzymywa cz dochodw dla siebie, cz za musieli wykorzystywa na opacenie dziesiciu, czterdziestu lub stu kawalerzystw, ktrzy wchodzili w skad armii. Osoba, ktrej przekazano podatki, zwykle nie bya osobicie zwizana z terenem swojej ikta. Jeli otrzymywaa wicej ni jedn ikta, to nie mogy one do siebie przylega. Podatkw nie pobierano osobicie, lecz czynili to urzdnicy wadcy, w kadym razie tak byo a do pnego okresu mameluckiego. Ikta nie przechodzia na synw. W innych krajach i w innym czasie osoba posiadajca ikta bya poddana mniej cisej i nie tak staej kontroli, a prawo do przechowywania dokumentw podatkowych stao si prawem pobierania podatkw, nadzorowania produkcji rolnej i sprawowania wadzy nad chopstwem. Sposb cigania podatkw by jedn z przyczyn, dla ktrych bezporedni nadzr nad wiejskimi prowincjami przeksztaci si w kontrol sprawowan przez jednostki mieszkajce w miecie, potrafice zapewni sobie odpowiedni cz nadprodukcji wiejskiej. Najprociej byoby okrela te osoby mianem wacicieli ziemskich, ale taka nazwa moe by mylca, istotne jest bowiem to, e umiay one ustanowi kontrol nad nadwykami rolnymi i utrzymywa j, wykorzystujc potg miliarn wadcy. Ci, ktrym przekazano podatki, mogli lwi ich cz zatrzymywa, ale urzdnicy, ktrzy zajmowali si poborem podatkw, kupcy, ktrzy udzielali poyczek na sfinansowanie upraw lub opacenie przypadajcych podatkw, alimowie nadzorujcy wakfy - wszyscy mogli rwnie cign z tego zyski. Wobec braku dokumentw bezpiecznie bdzie uzna, e powszechnie stosowano formy kontraktw rolnych uznanych przez szari'at i przez niego regulowanych. Wydaje si, e szczeglnie jedna z tych form, muzara'a (dzierawa), istniaa zawsze. Bya to ugoda zawierana midzy wacicielem a rolnikiem uprawiajcym kawaek ziemi: dzielili midzy sob plony w proporcjach zalenych od ich wkadu. Jeeli waciciel dawa ziarno, zwierzta pocigowe i narzdzia, mg otrzyma nawet cztery pite zbiorw, a rolnik, ktry dawa tylko prac jedn pit. Zgodnie z prawem taki utad mona byo zawiera tylko na czas ograniczony, w praktyce jednak z pewnoci przeduano go w nieskoczono.

Miasta i ich wadcy

147

Istniao wiele odmian podobnej dzierawy; wydaje si prawdopodobne, e dokadny podzia zbiorw zalea od takich czynnikw jak dostpno gruntw i siy roboczej, oraz od wzajemnego uzalenienia obydwu stron. W ekstremalnych warunkach rolnik mg by praktycznie przywizany do ziemi, poniewa stale by zaduony u waciciela ziemi, nie by w stanie stawia mu oporu i nie umia sobie znale innej ziemi pod upraw. Idee wadzy politycznej Znaczne odlegoci dzielce wadc od daleko pooonych prowincji: grskich dolin, stepw i pusty sprawiay, e nie panoway midzy nimi na tyle bezporednie stosunki, by musiay by wyraane w kategoriach moralnych: wadz panujcego akceptowano, jeli nie bya nazbyt blisko. Spord mieszkacw gr i stepw wywodzili si onierze armii panujcego, ale std mogli rwnie pochodzi onierze tych, ktrzy rzucali mu wyzwanie, by go obali. Stosunkw midzy wadc a jego niemuzumaskimi poddanymi nie wspieraa wi moralna. Nawet jeli miay pokojowy i stabilny charakter, odczuwao si, e ydzi i chrzecijanie yj poza spoeczestwem. Nie mogli oni powiza si z wadc silnym i pozytywnym aliansem wywodzcym si z tosamoci wierze i celw. Muzumascy mieszkacy miast byli w innej sytuacji. Wadca i jego urzdnicy stale i bezporednio wpywali na ich ycie, pobierajc podatki, utrzymujc porzdek, egzekwujc sprawiedliwo, sprawujc rzdy, bez ktrych nie rozwijaoby si ani rzemioso, ani handel, nie funkcjonowaoby tradycyjne prawo ani nauka. W tych warunkch byo rzecz naturaln, e ci, ktrzy stworzyli i utrzymywali moralne uniwersum islamu - alimowie - musieli zadawa sobie pytanie, kto jest prawowitym wadc, jakie s granice posuszestwa wobec niego i jak z kolei wadca powinien egzekwowa posuszestwo prawem i przemoc. Istniao wiele typw wizw czcych wadc z jednostkami lub grupami: ogoszenie wiernoci wyraane w formie przysigi lub uroczystej obietnicy, wdziczno za uzyskane korzyci, nadzieja na przysze aski. Za tym wszystkim kryty si pewne oglne idee prawowitej wadzy, ktre miayby zaakceptowa wiksze ugrupowania lub caa spoeczno. Pytanie, kto ma prawo sprawowa wadz, stawiano ju w bardzo ostrej formie w pierwszym wieku dziejw islamu. Kto by prawowitym nastpc Proroka jako przywdca spoecznoci: kalif czy imam? Jak powinno si go wybiera? Jakie byy granice jego wadzy? Czy mia bezwarunkowe prawo do posuszestwa, a moe bunt przeciwko niemu by uprawniony? Czy mona byo obali niepobonego lub nieprawowiernego wadc? Ibadyci i rne ugrupowania szyitw dawali wasne odpowiedzi na wszystkie te pytania. Sunniccy alimowie stopniowo przychylali si do opinii, e kalif przewodzi spoecznoci,

148

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

ale nie jest nieomylnym interpretatorem wiaiy, strzegli jej natomiast alimowie, ktrzy w zwizku z tym w jakim sensie byli dziedzicami Proroka. Brali pod uwag sytuacj, w ktrej kalif mg by nieprawowierny; wtedy do obowizkw wiernych naleaoby usunicie go. Argumentacj t prezentowali zwolennicy Abbasydw, usprawiedliwiajcym w ten sposb rewolt przeciwko Umajjadom, ktrym zarzucano, e przeksztacili swoj wadz w wieckie krlestwo. Jednake dopiero w czwartym wieku islamu (X wiek n.e.) najpeniej sformuowano teori kalifatu. Zmiana sytuacji zagraajca pozycji kalifw abbasydzkich doprowadzia do prb ich obrony przez zdefiniowanie ich wadzy. Zagroenie pochodzio z dwch rnych stron. Powstanie kalifatu fatymidzkiego w Kairze i odrodzenie kalifatu Umajjadw w Andaluzji nie tylko rodzio pytanie, kto jest prawowitym kalifem, ale take: czy moe panowa wicej ni jeden kalif, czy te jedno ummy zakadaa istnienie jednego jej przywdcy? Na obszarze uznajcym zwierzchno Abbasydw lokalni wadcy stawali si praktycznie niezaleni. Nawet w stolicy, w Bagdadzie, wojskowa dynastia Bujidw sprawowaa kontrol nad kancelari kalifa, a w zwizku z tym moga wydawa dekrety w jego imieniu. Wydaje si, e czasami Bujidzi przypisywali sobie niezawis wadz, kiedy to na wasny uytek przywrcili staroytny iraski tytu szahanszaha. Taka sytuacja panowaa, kiedy powstawao najsynniejsze teoretyczne omwienie kalifatu i jego obrona. Autorem by AI-Mawardi (zm. 1058). Istnienie kalifatu, stwierdza, nie byo potrzebne z natury. Usprawiedliwia je koraniczne stwierdzenie: O wy, ktrzy wierzycie! Suchajcie Boga! Suchajcie Posaca! I suchajcie tych spord was, ktrzy posiadaj moc rozkazywania!"4, z ktrego wynika, e kalifat zosta nakazany przez Boga. Mia chroni spoeczno i sterowa jej sprawami na bazie prawdziwej religii. Kalif musi dysponowa wiedz religijn, musi mie poczucie sprawiedliwoci i winna go cechowa odwaga. Powinien by czonkiem plemienia Kurajszytw, z ktrego wywodzi si Prorok. W okrelonym czasie moe rzdzi tylko jeden kalif. Ma prawo delegowa swoj wadz w okrelonym zakresie lub bez ogranicze zarwno w jakiej prowincji imperium, jak i w caym pastwie. Jednake wezyr lub emir (amir), ktremu przekazane zostay uprawnienia, musi uzna zwierzchno kalifa i wykonywa jego polecenia w granicach szari'atu. T&kie sformuowanie umoliwiao pogodzenie istniejcego podziau wadzy z teoretycznym autorytetem kalifa, dajc kalifowi prawo do zachowania tej wadzy, jak jeszcze dysponowa, i do odebrania jej innym dynastiom przywdztwa, ktre im przekaza. A do koca kalifatu bagdadzkiego udawao si utrzyma jak form rwnowagi midzy autorytetem a wadz. Alimowie zaakceptowali, e sutan dysponujcy si wojskow, mia prawo do jej wykorzystania pod warunkiem,
4

Koran IV, 59.

Miasta i ich wadcy

149

e dochowywa wiernoci kalifowi i panowa zgodnie z zasadami religii. Nie bya to jednak rwnowaga stabilna. Kalif wci jeszcze dysponowa resztkami rzeczywistej wadzy w stolicy i jej okolicach i dy do jej powikszenia; tak si dziao za panowania kalifa An-Nasira (1180-1225). Silny sutan prbowa zawsze rozszerzy pole swoich niezalenych rzdw. Istniaa jeszcze trzecia sia: alimowie, ktrzy twierdzili, e wiedz, co jest zgodne z religi. W celu zdefiniowania warunkw stabilnoci stosunkw w ramach tradycji religijnej Al-Ghazali (1158-1111) i inni wysunli tez, e wadza naley do kalifa, ale jej wykonywanie mona rozdzieli midzy kilka osb. Kalifat (lub imamat, jak zwykle nazywali go teoretycy) zawiera trzy elementy: prawowite dziedzictwo po Proroku, zarzdzanie sprawami tego wiata oraz nadzr nad wiar. Al-Ghazali uwaa, e idealna jest sytuacja, kiedy te trzy sprawy czyy si w jednej osobie, jeli jednak zachodzia konieczno, mona je byo rozdzieli; tak wanie stao si w jego czasach. Kalif uosabia dziedzictwo Proroka; sutan dysponujcy wadz militarn peni funkcje rzdu, natomiast alimowie nadzorowali wiar i praktyk religijn. Z czasem te trjstronne stosunki zamieniy si w dwustronne. Kalifat bagdadzki upad, kiedy w 1258 roku Mongoowie zajli Bagdad, a kalifowie abbasydzcy utrzymywani w Kairze przez sutanw mameluckich nie byli powszechnie uznawani. I chocia pami o kalifacie przetrwaa, w ksigach prawa uwaano go za idealn form wadzy muzumaskiej, a niektrzy potni wadcy, tacy jak Hafsydzi nadal uywali tego tytuu, to jednak gwnym celem myli politycznej w ujciu autorw, zajmujcych si spisywaniem tradycji prawniczej byo okrelenie stosunkw midzy wadc dziercym miecz a alimami, strzegcymi prawdziwej religii i twierdzcymi, e przemawiaj w imieniu ummy. Istniao pradawne, czsto powtarzane powiedzenie, pochodzce z czasw sasanidzkich: Religia i wadza krlewska to dwaj bracia, ktrzy nie mog si bez siebie obej" 5 . Powszechnie uwaano, e rzdy zdobywa si za pomoc miecza i w wyniku powszechnej akceptacji znajdujcej wyraz w ceremonii baji. Wadza moga jednak zyska autorytet, jeli suya utrzymaniu szari'atu, a co za tym idzie - cnotliwego i cywilizowanego ycia. Do zada panujcego naleao utrzymywanie sdw, respektowanie alimw i rzdzenie w porozumieniu z nimi. Mg on zarzdza w granicach szari'atu podejmujc dziaania i decyzje, ferujc wyroki w sprawach, w ktrych zagroony by dobrobyt spoeczny i bezpieczestwo pastwa. Z kolei alimowie winni gwarantowa sutanowi stae uznanie, co znajdowao wyraz w cotygodniowym ogaszaniu jego imienia podczas pitkowych kaza. Ibn Tajmijja (1263-1328), jeden z najwybitniejszych autorw religijnych okresu mameluckiego, wyciga logiczne wnioski z sytuacji panujcej w jego
5

A . K S . Lambton, State and Govemment in Medieval Islam, Oksford 1981, s. 45.

150

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

czasach. Dla niego jedno ummy, a wic wsplna wiara w Boga i uznanie posannictwa Proroka, nie oznaczaa jednoci politycznej. W ummie musiaa istnie wadza po to, by dba o sprawiedliwo i ogranicza wybryki jednostek, jednake rzdy mg sprawowa wicej ni jeden panujcy. Sposb, w jaki je zdoby, by mniej wany od tego, jak je sprawowa. Sprawiedliwe rzdy uznawano za swoist sub religijn. Wadca winien trzyma si zasad szarf atu i powinien wsppracowa z alimami. Z powizania panujcego z alimami wynikaa sugestia, e powinien on respektowa interesy muzumaskiej elity miejskiej. Z krajw pooonych na wschd od Maghrebu, gdzie poczynajc od X wieku wikszo wadcw bya pochodzenia tureckiego, a w kadym razie obcego, pochodzi zasada, e lokalna ludno mwica po arabsku winna uczestniczy w konsultacjach i mie swj udzia w rzdzeniu. Nawet jeli wadca by niesprawiedliwy lub niepobony, powszechnie uwaano, e winno si go sucha, poniewa jakikolwiek porzdek by lepszy od anarchii. Jak powiedzia Al-Ghazali: tyrania sutana przez sto lat wyrzdza mniej szkd anieli jeden rok tyranii poddanych wobec samych siebie" 6 . Usprawiedliwiano jedynie bunt przeciwko rzdzcemu, ktry w sposb oczywisty wystpowa przeciwko nakazom Boga lub Jego proroka. Nie oznaczao to jednak, e alimowie winni traktowa niesprawiedliwego przywdc tak jak postpujcego sprawiedliwie. Wrd alimw (zarwno sunnickich, jak i szyickich) utrzymywaa si silna tradycja, e powinni zachowywa dystans wobec panw doczesnych. Al-Ghazali cytowa hadis: W piekle jest specjalna dolina przeznaczona tylko dla tych alimw, ktrzy odwiedzaj krlw". Szanujcy si alim nie powinien chodzi do niesprawiedliwych wadcw lub urzdnikw. Mg przychodzi do sprawiedliwego wadcy, ale bez pokory, winien go poucza, gdy widzia, e postpuje w sposb zasugujcy na zarzuty. Jeli ba si, powinien zachowa milczenie, ale najlepiej byoby w takim wypadku nie odwiedza go. Jeli wadca skada wizyt alimowi, ten winien odpowiedzie na jego pozdrowienie i nakania go do dobrego postpowania. Najlepiej jednak byoby unika wadcw. (Inni alimowie uwaali, e powinni popiera wodza we wszystkim, co byo dozwolone, nawet jeli postpowa niesprawiedliwie.) Z ideami formuowanymi przez teologw i prawnikw przeplatay si inne pogldy, ktre wynikay z tradycji intelektualnych i wpyway na ksztat kultury wiata muzumaskiego. W X wieku filozof Al-Farabi w swoim dziele Al-Madina al-fadila {Pastwo doskonae) okreli zasady oceniania pastw. Najlepsze jest takie pastwo, w ktrym wadz sprawuje zarwno filozof, jak i prorok, ktry dziki swojemu intelektowi i swojej wyobrani pozostaje w kontakcie z Czynn Inteligencj emanujc od Boga. Jeeli takiego rzdzcego nie ma,
6

Muhammad al-Ghazati, Nasihat al-muluk, Teheran 1972, cytowany przez Lambton, s. 124.

Miasta i ich wadcy

151

pastwo moe by szlachetne, o ile rzdz w nim wsplnie ci, ktrzy maj potrzebne cechy, lub przywdcy, ktrzy dbaj o prawa nadane przez zaoyciela i je interpretuj (tak byo we wczesnym kalifacie). Na drugim kracu znajdoway si spoeczestwa, ktrych panujcy nie dysponowali wiedz o tym, co jest dobre; w takich spoeczestwach nie byo wsplnego dobra, a zachowyway one spjno w wyniku przemocy albo oddziaywania jakiej cechy, takiej jak wsplne pochodzenie, charakter lub jzyk. Wikszy wpyw miaa staroytna iraska idea wadzy krlewskiej. Czasami wyraana jest ona w formie zamknitego koa. wiat jest ogrodem, a sutan lub dynastia jego potem. Panujcego wspieraj onierze, onierze utrzymywani s dziki pienidzom, pienidze pochodz od poddanych, poddani ochraniani s dziki sprawiedliwoci, a o sprawiedliwo dba przywdca. Formuujc to inaczej mona powiedzie, e wiat czowieka skada si z rnych kategorii, a kad z nich rzdz wasne dziaania i interesy. Aby wszyscy mogli wspy w harmonii, wnoszc swj wkad do spoeczestwa, potrzebna jest sia regulujca. T si jest wanie wadza krlewska. Taki jest naturalny porzdek utrzymywany przez Boga. W kadej epoce i o kadym czasie Bg najwyszy wybiera jednego czonka rodu ludzkiego i, obdarzywszy go dobrymi i krlewskimi zaletami, powierza mu sprawy tego wiata i dobrobyt Jego sug"7. Aby wykonywa swoje funkcje, potrzebna mu jest przede wszystkim mdro i sprawiedliwo. Jeeli ich nie ma ani te nie ma moliwoci ich utrwalania, wwczas szerzy si przekupstwo, zamieszki i nieporzdki [...] wadza krlewska zanika cakowicie, przeciwne strony wycigaj miecze, a ten, kto jest silniejszy, robi co mu si podoba" 8 . Aby mg wypenia zadanie, do ktrego Bg go przeznaczy, wadca musi znajdowa si ponad rnymi klasami spoecznymi. Tb nie one go wybieraj - na og w takich dzieach zakada si, e zajmuje swoje stanowisko dziedzicznie - nie jest wic wobec nich odpowiedzialny, odpowiada tylko wobec wasnego sumienia, a w Dniu Sdu wobec Boga, ktremu musi zoy sprawozdanie ze swojego rzdzenia. Naley cile odrnia sprawujcych rzdy, od tych, ktrzy s im poddani. Monarcha i jego urzdnicy winni trzyma si z daleka od spraw, ktre reguluj. Przez cae dzieje islamu powstaway kolejno dziea wyraajce idee, z ktrych wycigano okrelone wnioski. Podobnie jak dziea prawnikw przedstawiay interesy i pogldy alimw i tych klas spoecznych, ktrych byli rzecznikami, tak samo ten typ pism wyraa interesy ludzi z otoczenia panujcych, biurokratw sucych jednej dynastii po drugiej i zachowujcej wasne tradycje suby. Najsynniejszym dzieem tego typu bya Ksiga rzdzenia Nizam
Nizam al-Mulk, The Book of Govemment or Rides for Kings, przekad angielski: H. Darke, Londyn 1978, s. 9. 8 Tame.
7

152

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

al-Mulka (1018-1092), gwnego ministra pierwszego seduckiego sutana panujcego w Bagdadzie. Jego ksika, podobnie jak inne dziea tego typu, zawiera nie tylko oglne zasady, ale take praktyczne rady na temat rzdzenia dla wadcw i nauki dla ksit; std te nazwa, pod ktr gatunek ten jest znany: zwierciado ksit" (tego terminu uywa si w odniesieniu do podobnego gatunku w literaturach europejskich). Ksiciu doradza si, w jaki sposb ma wybiera urzdnikw, jak ich nadzorowa zdobywajc na ich temat informacje, jak zaatwia petycje i skargi poddanych, aby zapobiec naduywaniu wadzy wykonywanej w jego imieniu, jak sucha rad ludzi starszych i mdrych, jak dobiera towarzystwo w chwilach odpoczynku, jak wyszukiwa onierzy z rnych ras i zapewni sobie ich lojalno. Celem tych rad jest przede wszystkim uniknicie niebezpieczestw, na jakie naraony jest absolutny wadca: izolacji od poddanych czy pozwalania podwadnym urzdnikom na niewaciwe wykorzystywanie sprawowanej wadzy.

Rozdzia 9

Tradycje islamu

Filary islamu Wszystkie te zrnicowane spoeczestwa, yjce na wielkim obszarze krajw rozcigajcych si od Atlantyku po Zatok, przedzielonych pustyniami, podlegay dynastiom, ktre powstaway i paday, albo wspzawodniczyy ze sob o wadz nad ograniczonym zakresem spraw. czya je jedna wsplna cecha, a mianowicie to, e na pocztku dominujc grup, a potem wikszo jej czonkw stanowili muzumanie, podporzdkowani autorytetowi Sowa Boego - Koranu, objawionego prorokowi Mahometowi w jzyku arabskim. Wyznawcy islamu tworzyli spoeczno (umm). Wy jestecie najlepszym narodem, jaki zosta utworzony dla ludzi: wy nakazujecie to, co jest uznane, a zakazujecie tego, co jest naganne; i wierzycie w Boga" 1 . Te sowa Koranu wyraaj istotn prawd o zwolennikach islamu. Dc do zrozumienia Boga i do podporzdkowania si Jego nakazom, mczyni i kobiety przyjmowali waciwy stosunek wobec Stwrcy, a take wobec siebie samych. Jak to wyrazi Prorok podczas poegnalnej pielgrzymki": Wiedz, e kady muzumanin jest bratem dla innego muzumanina i e wszyscy muzumanie s brami"2. Niektre obrzdki i rytuay odgryway szczegln rol w utrzymaniu poczucia przynalenoci do gminy. Obowizyway wszystkich muzumanw zdolnych do ich wypeniania; tworzyy one wi nie tylko midzy tymi, ktrzy je wsplnie wykonywali, ale rwnie wi midzy pokoleniami. Idea silsili - acucha
1 2

Koran 3, 110. A. Gulillaume, Life of Muhammad, s. 651.

154

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

wiadkw, cigncego si od Proroka a do koca wiata, dziki ktremu bezporednio przekazywana jest prawda z pokolenia na pokolenie - miaa wielkie znaczenie dla kultury islamu; w jakim sensie ten acuch tworzy prawdziwe dzieje ludzkoci skryte za powstawaniem i upadkiem ludw i dynastii. Te obrzdki albo rytuay powszechnie okrelane s mianem filarw islamu". Pierwszym z nich jest szahada, zawiadczanie, e nie nie ma innego bstwa prcz Boga, a Mahomet jest wysannikiem Boga". Wypowiedzenie takiego wiadectwa byo formalnym aktem, dziki ktremu stawao si muzumaninem; wypowiadao si je codziennie w trakcie rytualnych modlitw. Zawarta w nim bya istota artykuw wiaty, odrniajcych muzumanw od niewiernych i politeistw, a take od ydw i chrzecijan, ktrzy rwnie naleeli do tradycji monoteistycznej: e jest tylko jeden Bg, e objawi Swoj wol ludzkoci przez lini prorokw, i e Mahomet jest prorokiem, na ktrym owa linia si koczy, jest pieczci prorokw". Regularne powtarzanie tego podstawowego wyznania wiary powinno mie miejsce codziennie w trakcie rytualnej modlitwy - saat, stanowicej drugi z filarw. Na pocztku saat odmawiano dwa razy dziennie, ale pniej przyjo si, e odprawia si j pi razy na dzie: o wicie, w poudnie, w poowie wieczora, po zachodzie soca i w pierwszej czci nocy. Godziny modw miay form wezwania (azanu) ogaszanego publicznie przez muezzina (mu5azzina) z okrelonego, przewanie wysokiego, miejsca, zwykle z wiey lub minaretu znajdujcego si przy meczecie. Modlitwa miaa ustalon form. Po rytualnym obmyciu si (wudu) wierny wykonywa okrelone ruchy: pokony, klczenie, bicie czoem w ziemi - powtarzajc sowa, w ktrych gosi wielko Boga i znikomo czowieka w Jego obecnoci. Po odprawieniu tych modlitw mogy nastpi indywidualne proby lub bagania (du'a). Ten obrzdek mona byo odprawia wszdzie z wyjtkiem miejsc uwaanych za nieczyste, za godne pochway jednak uchodzio publicznie modlenie si razem z innymi w oratorium lub meczecie (masdid). Szczeglnie w pitek poudniow modlitw winno si odmawia publicznie. Odprawiao si j w specjalnym meczecie (dami), w ktrym znajdowaa si kazalnica (minbar). Po rytualnych modach kaznodzieja (chatib) wchodzi na kazalnic i wygasza kazanie (chutb), ktre te miao z gry okrelon form. Zawierao goszenie chway Boga, prob o bogosawiestwo dla Proroka, moralne pouczenie czsto dotyczce spraw publicznych caej gminy, na koniec za zwracano si o bogosawiestwo Boe dla wadcy. Wymienianie w chutbie zaczto pniej uwaa za jedn z form potwierdzania zwierzchnoci panujcego. Trzeci filar w pewnym sensie rozwija akt wiary. By to zakat, czyli skadanie podarunkw z wasnego dochodu na okrelone cele: dla ubogich, potrzebujcych, jako pomoc dla zaduonych, na wyzwolenie niewolnikw, dla wspomoenia podrnych. Rozdawanie zakatu traktowano jako obowizek tych, ktrych dochd przekracza pewn sum. Zakat pobiera i rozdziela wadca

Tradycje islamu

155

lub jego urzdnicy; mona te byo dawa dodatkow jamun urzdnikom religijnym, by dokonywali jej podziau, albo po prostu przekazywa j bezporednio potrzebujcym. Istniej jeszcze dwa nie mniej kategoryczne dla muzumanw obowizki, ktrych wypenianie byo rzadsze i stanowio uroczyste przypomnienie zwierzchnoci Boga i podporzdkowania mu czowieka, odbywajce si 0 okrelonych porach roku. (Z przyczyn religijnych posugiwano si kalendarzem ksiycowym, ktry jest jakie jedenacie dni krtszy od sonecznego. W zwizku z tym te ceremonie odbyway si w rnych porach roku sonecznego. Kalendarz, jakim si posugiwano dla celw religijnych, by na og przyjty w miastach, ale nie mogli z niego korzysta rolnicy, dla ktrych istotne znaczenie miay deszcze, wylewy rzek, niskie i wysokie temperatury. W wikszoci posugiwali si oni starszymi kalendarzami sonecznymi.) Tymi dwiema powinnociami s saum, czyli doroczny post w miesicu ramadan oraz hadd, czyli pielgrzymka do Mekki, odbyta przynajmniej raz w yciu. W czasie ramadanu, w miesicu, w ktrym rozpoczo si objawienie Koranu, wszyscy muzumanie, ktrzy ukoczyli dziesi lat, s zobowizani nie je i nie pi oraz nie odbywa stosunkw seksualnych od witu do zapadnicia zmroku. Wyjtek czyni si dla ludzi zbyt sabych fizycznie, by takie ograniczenia wytrzyma, umysowo chorych, wykonujcych cik prac, albo walczcych 1 wreszcie dla podrujcych. Post uwaa si za uroczysty akt skruchy za grzechy, powicenie wasnej osoby na rzecz Boga. Poszczcy muzumanin winien rozpoczyna dzie od wypowiedzenia swojej intencji, e ma zamiar poci. Noc moe za by powicona na specjalne modlitwy. Przybliajc si w ten sposb do Boga, muzumanie przybliali si do siebie. Poszczenie razem z ca wsi lub miastem umacniao poczucie wsplnoty w czasie i przestrzeni; por po zapadniciu zmroku powicano na wzajemne odwiedziny i wsplne posiki; koniec ramadanu obchodzono jako jedno z dwch wielkich wit roku liturgicznego. Byy to dni ucztowania, odwiedzin i rozdawania prezentw (id al-fitr). Przynajmniej raz w yciu kady muzumanin, ktry jest w stanie odby pielgrzymk do Mekki, winien to uczyni. Mg si tam uda o kadej porze roku (umr), ale by zosta pielgrzymem w penym znaczeniu tego sowa, powinien tam przyby razem z innymi muzumanami w miesicu zu al-hidda. Ci, ktrzy nie byli ludmi wolnymi albo nie byli zdrowi na umyle, albo te nie posiadali odpowiednich rodkw finansowych, wreszcie dzieci poniej pewnego wieku i - w opinii niektrych autorytetw - niezamne kobiety nie majce opiekuna, ktry by si tam uda z nimi, byli zwolnieni z tego obowizku. Istniej opisy Mekki i haddu z XII wieku pokazujce, e ju wtedy istniaa zgoda co do tego, jak pielgrzymi winni si zachowywa, i co ich czekao po dotarciu na miejsce.

156

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

Wikszo pielgrzymw wdrowaa duymi grupami, ktre zbieray si w ktrym z wielkich miast muzumaskich. W okresie mameluckim najwaniejsz rol odgrywali pielgrzymi z Kairu i Damaszku. Ptnicy z Maghrebu przybywali drog morsk lub ldow do Kairu, gdzie spotykali si z pielgrzymami egipskimi. Wszyscy razem wyruszali ldem przez Synaj i dalej w d przez zachodni Arabi do witych miast w karawanie zorganizowanej, chronionej i prowadzonej w imieniu wadcy Egiptu. Podr z Kairu trwaa od trzydziestu do czterdziestu dni; pod koniec XV wieku kadego roku udawao si w ni jakie 30-40 tysicy wiernych. Muzumanie wdrujcy z Anatolii, Iranu, Iraku i Syrii spotykali si w Damaszku. Podr, rwnie zorganizowana w formie karawany przez wadc w Damaszku, trwaa take trzydzieci do czterdziestu dni; oblicza si, e co roku udawao si w ni 20-30 tysicy pielgrzymw. Mniejsze grupy wybieray si z Afryki Zachodniej przez Sudan i Morze Czerwone oraz z poudniowego Iraku i z portw na Zatok przez centraln Arabi. W okrelonym momencie, w niewielkiej odlegoci od Mekki, pielgrzymi dokonywali rytuau oczyszczenia za pomoc ablucji, wkadali biay strj wykonany z jednego kawaka materiau (ihram) i wypowiadali intencj odbycia pielgrzymki w formie swoistego aktu powicenia: Oto jestem, Boe mj, oto jestem; ty nie masz wsplnikw. Oto jestem! Zaiste chwaa i sawa s TWoje, jak rwnie Ttooje jest krlestwo"3. Kiedy pielgrzymi byli ju w Mekce, zbliali si do witego obszaru - haramu - gdzie znajdoway si rozmaite miejsca i budynki o uwiconym znaczeniu. Najpniej w XII wieku nabray charakteru, ktry zachoway do dzi: studnia Zamzamu, zaoona, jak wierzono, przez anioa Gabriela, by uratowa Hagar i jej syna Izmaela; kamie, na ktrym jest lad stopy Abrahama; miejsca kojarzone z imamami rnych mazhabw prawa. W samym centrum haramu stoi Al-Kaba, budynek w formie prostopadocianu, ktry Mahomet oczyci z bokw i przeksztaci w centrum wiary muzumaskiej; w cian tej budowli wbudowany jest Czarny Kamie. Pielgrzymi obchodzili Al-Kab siedem razy, dotykajc lub caujc Czarny Kamie, gdy go mijali. smego dnia miesica wychodzili z miasta na wschd w kierunku wzgrza Arafa. Tam stali przez jaki czas; bya to zasadnicza ceremonia pielgrzymki. W drodze powrotnej do Mekki, w Minie, dokonywano dwch kolejnych symbolicznych obrzdkw: rzucania kamieniami w kolumn symbolizujc Diaba oraz zoenie ofiary ze zwierzcia. By to znak zakoczenia okresu uwicenia, ktry si rozpocz od naoenia ihramu; pielgrzym zdejmowa ten strj i wraca do spraw codziennych. Pielgrzymka pod wieloma wzgldami bya gwnym wydarzeniem roku, a nierzadko i caego ycia. Jedno muzumanw znajdowaa w niej najpeniejszy wyraz. W jakim sensie bya ona symbolem wszelkich podry. Bywao, e
3

G. E. von Grunebaum, Mukammadan Festivas, Nowy Jork 1951, s. 28.

Tradycje islamu

157

ci, ktrzy udawali si na modlitw do Mekki, zostawali w Medynie, by si odda studiom. Niektrzy przywozili ze sob towary, by pokry koszty podry; kupcy zabierali si z karawanami ptnikw, wiozc towary na sprzeda po drodze lub w witych miastach. Pielgrzymka bya rwnie rynkiem, na ktrym wymieniano wiadomoci i idee ze wszystkich czci wiata islamu. Synny podrnik Ibn Battuta tak oto wyrazi znaczenie, jakie moga mie podr do Mekki:
Do cudownych czynw Boga Najwyszego naley to, e stworzy serca ludzkie zawierajce instynktowne pragnienie poszukiwania tych wzniosych sanktuariw, zawierajce pragnienie pojawienia si w tych wspaniaych miejscach; sprawi te, e mio do nich ma tak wadz nad sercami ludzi, e ledwie si zjawia w sercach, od razu obejmuje je w caoci i opuszcza tylko wraz ze smutkiem rozstania si z nimi4.

Hadd jest aktem posuszestwa wobec nakazw Boga, w Koranie okrela si go tak: Obowizkiem wszystkich ludzi wobec Boga jest udanie si w pielgrzymk do Domu, jeli tylko s w stanie to uczyni"5. Jest to wyraz wiary w jednego Boga, a take widoma oznaka jednoci ummy. Wiele tysicy ludzi z caego wiata islamu wdrowao o tym samym czasie; razem obchodzili Al-Kab, stali na wzgrzu Arafa, kamienowali Diaba i skadali ofiar ze zwierzt. Czynic to pozostawali w zwizku z caym wiatem islamu. Wyruszeniu i powrotowi wiernych towarzyszyy oficjalne uroczystoci, opisywane w lokalnych kronikach, a w pniejszych czasach przedstawiane w formie malowide na cianach domw. W chwili, gdy pielgrzymi skadali ofiary ze zwierzt w Minie, w kadym muzumaskim domu zabijano zwierz dla uczczenia pocztku drugiego wielkiego wita roku: wita Ofiar (id al-adha). Poczucie przynalenoci do spoecznoci wiernych znajdowao wyraz w idei, e obowizkiem muzumanw jest dbanie nawzajem o swoje sumienia, ochrona spoecznoci i powikszanie jej, gdzie to tylko moliwe. Dihad, wojna przeciwko tym, ktrzy amic ukad o ochronie zagraali spoecznoci - zarwno przeciwko wrogim niewiernym spoza niej, jak i przeciwko niemuzumanom w jej ramach - uwaany by za obowizek, praktycznie rwnowany z filarami wiary. Nakaz dihadu, tak jak wszystkie inne, opiera si na koranicznym powiedzeniu: O wy, ktrzy wierzycie! Zwalczajcie niewiernych, ktrzy s blisko was"6. Charakter tej powinnoci i jej zasig wyranie okrelaj prawnicy. Nie jest to obowizek indywidualny wszystkich muzumanw, lecz obowizek spoecznoci, ktra winna zapewni okrelon liczb wojownikw. Po wielkiej ekspansji islamu w pierwszych wiekach i wraz z pocztkiem kontrataku z Europy Zachodniej, dihad zaczto rozumie raczej jako obron ni ekspansj.
4 5 6

Ibn Battuta, Rihlo, s. 153; przekad angielski: 1.1, s. 189; przekad polski: J. Danecki. Koran 3, '97. Koran 9, 125.

158

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

Oczywicie nie wszyscy, ktrzy nazywali siebie muzumanami traktowali te obowizki rwnie powanie. Istniay rne stopnie indywidualnych przekona, oglne rnice midzy islamem miejskim, a wiejskim i pustynnym. Miao miejsce cae spektrum wypeniania powinnoci - od uczonego czy oddanego wierze kupca yjcego w miecie, odmawiajcego codzienne modlitwy i poszczcego raz w roku, mogcego paci zakat i odbywa pielgrzymk, po zwykego beduina, ktry nie paci regularnie, nie poci w ramadanie, poniewa cae ycie spdza na skraju ndzy, nie udawa si w pielgrzymk, a mimo to wierzy, e nie ma innego bstwa ni Bg, a Mahomet jest jego prorokiem. Przyjaciele Boga Od samego pocztku istnieli zwolennicy Proroka, dla ktrych zewntrzne przejawy wiaiy nie byy wane, jeeli nie kryy szczerych intencji ani pragnienia, by sucha nakazw Boga pojmowa Jego wielko, zarazem mao czowieka, i jeeli nie byy traktowane jako elementarne formy dyscypliny moralnej, ktra winna obj swoim zasigiem cae ycie. Ju w bardzo wczesnym okresie poszukiwanie czystych intencji przyczynio si do powstania praktyk ascetycznych, by moe pod wpywem mnichw wschodniego chrzecijastwa. Zawarte w tym byo przekonanie, e midzy Bogiem a czowiekiem mogy istnie stosunki inne ni nakazywanie i posuszestwo, a mianowicie stosunek, w ktrym czowiek by posuszny woli Boga z mioci do Niego i pragnienia, by by blisko Niego. Postpujc tak, mg pozyska wiadomo odwzajemnianej przez Boga mioci do czowieka. Takie idee oraz praktyki, ktre si z nich rodziy, w owym czasie byy rozwijane. Stopniowo ksztatowaa si idea drogi, ktr prawdziwy wierny mg si zbliy do Boga; ci, ktrzy w ni wierzyli i prbowali j realizowa w yciu, stali si oglnie znani jako sufi. Stopniowo rwnie pojawi si pewien niepeny konsens, dotyczcy gwnych etapw (makam) tej drogi. Pierwsze etapy obejmoway skruch, odwrcenie si od grzechw minionego ycia. Tb prowadzio do powstrzymania si od spraw wprawdzie dozwolonych prawnie, ale mogcych odciga dusz od poszukiwania waciwego celu. Podrujcy t drog winien si uczy, jak ufa Bogu, jak na Nim polega, cierpliwie czeka na spenienie Jego woli, a potem, po okresie strachu i nadziei mogo nastpi objawienie boskiej istoty: duchowe przebudzenie, w ktrym wszystkie przedmioty znikay i zostawa tylko Bg. Ludzkie cechy podrujcego, ktry dotar do tego miejsca zanikay, a ich miejsce zajmoway cechy boskie: Bg i czowiek jednoczyli si w mioci. To chwilowe dowiadczenie (rnarifa) boskoci pozostawiao swj lad: kiedy tylko dusza powracaa do wiata codziennoci, ulegaa transformacji.

Tradycje islamu

159

Ten ruch ku jednoci z Bogiem wpywa zarwno na uczucia, jak i na umys i dusz. Odpowiednio do poszczeglnych etapw pojawiay si aski (hal, l.mn. ahwal), emocjonalne stany lub ywe dowiadczenia, ktre znajdoway wyraz jedynie w metaforach i obrazach, jeli w ogle byy przekazywane. W jzyku arabskim i w innych jzykach literackich islamu stopniowo uksztatowa si jzyk poetyckiego obrazowania, za pomoc ktrego poeci prbowali odtworzy stany aski pojawiajce si na drodze do poznania Boga oraz poczucie jednoci, ktre byo jej celem: byy tam obrazy ludzkiej mioci, w ktrej kochanek i ukochana osoba odzwierciedlali si nawzajem, obrazy upojenia winem, wyobraenia duszy jako kropli wody w boskim oceanie albo obrazy sowika poszukujcego ry, bdcej przejawem boskoci. Przekaz poetycki by jednak wieloznaczny i nie zawsze atwo ustali czy poeta prbuje wyrazi mio ludzk, czy te mio do Boga. Powani i oddani wierze muzumanie zdawali sobie spraw z niebezpieczestw tej drogi; podrny mg si zgubi, aski mogy go skusi. Na og przyjmowano, e niektre ludzkie dusze byy w stanie porusza si samodzielnie po tej ciece duchowej, gdy nagle popaday w ekstaz, lub byy prowadzone bezporednio przez zmarego nauczyciela czy nawet samego Proroka. Uwaano jednak, e dla wikszoci konieczne byo przyjcie nauk i nadzoru kogo, kto uczyni wiksze postpy w tej dziedzinie, kto jest mistrzem ycia duchowego (szajchem, murszidem). Popularne stao si powiedzenie, e ten, kto nie ma swojego szajcha, dla tego szajchem jest diabe". Ucze winien okazywa bezwzgldne posuszestwo swojemu mistrzowi, powinien by bierny jak zwoki w rkach tego, kto je myje. Pod koniec wieku X i XI nastpiy kolejne przeksztacenia. Podporzdkowani temu samemu mistrzowi, zaczli si uwaa za jedn rodzin duchow zmierzajc t sam drog (tarika). Niektre z tych rodzin" istniay przez dugi okres; przyznaway si do genealogii sigajcej wielkiego mistrza ycia duchowego, od ktrego pochodzia nazwa tariki, a przez niego samego do Proroka, za porednictwem Alego lub Abu Bakra. Niektre z tych drg" lub zakonw" obejmoway wielkie obszary wiata islamu. Upowszechniali je uczniowie, ktrym mistrz udzieli lekcji" nauczania jego drogi. W wikszoci wypadkw nie byli specjalnie zorganizowani. Niektrzy uczniowie danego mistrza zakadali swoje wasne zakony, ale na og uznawali zwizki z osob, dziki ktrej poznali ow drog. Wrd najbardziej popularnych i rozpowszechnionych wsplnot byy takie, ktre powstay w Iraku, jak na przykad rifa'ijja sigajca XII wieku, suhrawardijja zaoona w XIII wieku i najpopularniejsza ze wszystkich: kadirijja, ktrej nazwa wywodzi si od bagdadzkiego witego Abd al-Kadira al-Dilaniego (1077/78-1166), a ktra ostatecznie si uksztatowaa dopiero w wieku XIV. Ze zgromadze powstaych w Egipcie najpopularniejsza staa si szazilijja, szczeglnie dobrze znana w Maghrebie, gdzie organizowa

160

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

j Al-Dazuli (zm. ok. 1465). W pozostaych zaktkach wiata islamu inne zakony lub ich grupy odgryway wan rol, na przykad mauawijja w Anatolii i nakszbandijja w Azji rodkowej. Niektre z nich upowszechniy si pniej rwnie w krajach, gdzie uywano arabskiego. tylko niewielka cz zwolennikw zakonw powicaa cae ycie swojemu rozwojowi duchowemu, mieszkajc w zakonach (zawija, chanka). Niektre z nich, szczeglnie w miastach, zajmoway niewielkie budynki, ale byway te wiksze kompleksy obejmujce meczet, pomieszczenie dla wicze duchowych, szko, pokoje gocinne dla goci. Wszystko to skupiao si wok grobu mistrza, od ktrego wywodzia si nazwa zgromadzenia. Wikszo jego czonkw, zarwno mczyzn, jak i kobiet, ya poza nim. Dla niektrych z nich powizanie z zakonem byo ledwie nominalne, dla innych jednak oznaczao okrelone wprowadzenie do doktryn i praktyk, ktre pozwoliyby im zmierza drog do ekstazy i poczenia z Bogiem. Zakony rniy si midzy sob w swoich pogldach na temat stosunku midzy dwiema drogami islamu: szarfatem, posuszestwem wobec prawa, wywodzcego si z boskich nakazw zawartych w Koranie, oraz tarik, poszukiwaniem bezporedniej wiedzy dowiadczalnej u Boga. Z jednej strony byy trzewe" zakony, ktre nauczay, e po samounicestwieniu si i odurzeniu mistyczn wizj wierny powinien powrci do wiata codziennych zaj i trzyma si zasad szari'atu, wypenia swoje obowizki wobec Boga i swoich blinich, nadajc im jednak nowe znaczenie. Z drugiej strony byli ci, dla ktrych dowiadczenie unii z Bogiem sprawiao, e czuli si upojeni poczuciem obecnoci Boga i odtd yli w samotnoci. Nie dbali o to, e zasuguj na nagan, bo poniechali wypeniania obowizkw narzucanych przez szari'at, a nawet bywao, e chtnie takiej nagany wysuchiwali, bo uatwiaa im ona odwrcenie si od wiata (malamatijja). Pierwsz tendencj reprezentowali ci, ktrzy twierdzili, e si wywodz od Dunajda; drug za ci, ktrzy uznawali Abu Jazida al-Bistamiego za swojego mistrza. Obowizywaa inicjacja wprowadzajca do zakonu: zoenie przysigi na wierno szajchowi, za co otrzymywao si specjalne okrycie; szajch przekazywa rwnie tajn modlitw (wird albo hizb). Poza indywidualnymi modlitwami obowizywa rytua stanowicy centralny akt tariki, bdcy odrniajc j od innych cech charakterystyczn. By ni zikr, czyli powtarzanie imienia Boga, przy wyraonej intencji odwrcenia duszy od rozrywek tego wiata i uwolnienia jej po to, by moga zmierza do poczenia z Bogiem. Istniao wiele form zikru. W niektrych wsplnotach (szczeglnie w nakszbandijji) polega on na milczcym powtarzaniu, ktremu towarzyszyy rne techniki oddychania i koncentracja na pewnych czciach ciaa, na szajchu, zaoycielu - eponimie zakonu albo na Proroku. W wikszoci wypadkw by to rytua zbiorowy (hadra), odprawiany regularnie w okrelone dni tygodnia w zawii danego zakonu.

Tradycje islamu

161

Ustawieni w rzdach uczestnicy powtarzali imi Boga; moga im akompaniowa muzyka lub towarzyszy recytacja poezji. W niektrych zgromadzeniach uprawiano rytualne tace, na przykad wirujcy taniec mawlawijji. Demonstrowano okrelone umiejtnoci, takie jak wbijanie noy w policzki lub poykanie ognia. Powtarzane czynnoci nabieray tempa i w kocu uczestnicy wpadali w trans, tracc wiadomo wiata zmysowego. W cieniu tych publicznych rytuaw odbyway si prywatne akty oddania Bogu, goszenia jego chway, wypowiadanie mioci do niego, proby o duchowe aski. Czasami byy to krtkie wykrzyknienia chway Boej lub proba o bogosawiestwo dla Proroka, czasami znw bardziej wyrafinowane wypowiedzi: Chwaa niechaj bdzie Temu, Ktrego sawi gry i wszystko to, co na nich jest; Chwaa niechaj bdzie Tfemu, Ktrego sawi drzewa, gdy pojawiaj si na nich licie; Chwaa niechaj bdzie Temu, Ktrego sawi palmy daktylowe, gdy dojrzewaj ich owoce; Chwaa niechaj bdzie Temu, Ktrego sawi wiatry na morskich drogach.7 Ich zbiory zaczto przypisywa wielkim mistrzom ycia duchowego. Idea drogi sucej zblieniu si do Boga zakadaa, e czowiek nie tylko by boskim stworzeniem i sug Boym, ale take stawa si Jego przyjacielem (wali). Takie przekonanie znajduje potwierdzenie we fragmentach koranicznych: ,/fy jeste stwrc niebios i ziemi i jeste moim opiekunem na tym wiecie i w yciu ostatecznym"8. Stopniowo ksztatowaa si teoria witoci (walaja). Przyjaciel Boga to ten, kto zawsze by blisko Niego, ktrego myli byy zawsze z Nim, kto opanowa ludzkie namitnoci odcigajce czowieka od Niego. wita moga by kobieta, witym mg by te mczyzna. Na wiecie zawsze byli i zawsze bd wici utrzymujcy go w miejscu. Z czasem ta idea zostaa sformalizowana: zawsze dziaaa okrelona liczba witych. Kiedy jeden umiera, po nim przychodzi drugi. Tworzyli oni ukryt hierarchi, ktra panowaa nad ziemi; na jej czele sta kutb, czyli biegun, wok ktrego obraca si cay wiat. Przyjaciele Boga" wstawiali si u Niego za innych. Ich wstawiennictwo mogo przynie widoczne rezultaty w obiektywnej rzeczywistoci. Mogo uleczy chorob lub bezpodno, przynie ulg w nieszczciu; te oznaki aski (karamat) byy rwnie dowodem witoci przyjaciela Boga. Powszechnie
C. Padwick, Muslim Devotions, Londyn 1961, s. 252. Koran XII, 101; w polskim przekadzie J. Bielawski arabski termin wali" oddaje przez opiekun".
8 7

162

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

uznawano, e nadprzyrodzona sia, dziki ktrej wity lub wita sprowadzali aski na wiat, moga przetrwa ich mier, a proby o wstawiennictwo mona byo skada u ich grobu. Odwiedzanie grobw witych, ich dotykanie lub odprawianie przy nich modlitw, stao si dodatkow praktyk religijn, cho cz mylicieli muzumaskich widziaa w tym niebezpieczn innowacj, ktra wprowadzaa czowieka jako porednika midzy Bogiem a poszczeglnymi wiernymi. Groby witych, zwykle prostoktne i przykryte kopu, pomalowane w rodku na biao, stojce samodzielnie lub w meczecie, albo stanowice centrum, wok ktrego rozbudowaa si zawija, stanowi typow cech krajobrazu muzumaskich miast i wsi. Podobnie jak islam nie odrzuci Al-Kaby, lecz nada jej nowe znaczenie, tak samo jego nowi wyznawcy wnosili swoje pradawne kulty. Idea, e pewne miejsca byy siedliskami bogw lub nadludzkich duchw, rozpowszechniona bya od staroytnych czasw: niezwyke kamienie, stare drzewa, rda wody tryskajcej z ziemi uwaano za widome znaki obecnoci si nadprzyrodzonych, do ktrych mona si byo zwraca, ktrym mona byo skada ofiary przez wywieszanie wotywnych kawakw materiau lub skadanie ofiar ze zwierzt. Wszdzie tam, gdzie pojawia si islam, takie miejsca wizano z muzumaskimi witymi, przez co nabieray one nowego znaczenia. Niektre z grobw witych staway si orodkami wielkich uroczystoci publicznych i liturgicznych. Urodziny witego lub jaki dzie specjalnie z nim zwizany obchodzono w formie ludowego wita, podczas ktrego muzumanie z danego regionu lub z dalszych okolic gromadzili si po to, by dotkn grobu lub modli si u niego, biorc udzia w rnego rodzaju ceremoniach. Niektre z tych zgromadze miay wycznie lokalny charakter, ale na inne cigali przybysze z daleka. Do takich narodowych" czy wrcz powszechnie uznanych mauzolew naley grobowiec Maulaja Idrisa (zm. 791), zaoyciela Fezu; Abu Midjana (ok. 1126-1197) w Tilimsanie w zachodniej Algierii; Sidi Mahraza, patrona eglarzy, w Thnisie; Ahmada al-Badawiego (ok. 1199-1276) w T&ncie w egipskiej Delcie, w jego kulcie uczeni widz now form staroegipskiej wiary w Bubastis; wreszcie grobowiec Abd al-Kadira, od ktrego wywodzi si zakon kadirijja, w Bagdadzie. Wraz z upywem czasu na Proroka i jego rd zaczto spoglda z perspektywy witoci. Wstawiennictwo Proroka w dniu Sdu Ostatecznego przyczyni si, jak powszechnie wierzono, do zbawienia tych, ktrzy zaakceptowali jego misj. Zaczto go uwaa za walego a zarazem za proroka, za jego grb w Medynie sta si miejscem modlitwy i skadania prb; odwiedzano go oddzielnie w formie kontynuacji haddu. Urodziny Proroka (maulit) stay si okazj do ludowych obchodw: ta praktyka zacza si rozwija za panowania kalifw fatymidzkich w Egipcie i upowszechnia si w wieku XIII i XIV.

Tradycje islamu

163

ywy albo zmary wity skupia wok siebie doczesn wadz, szczeglnie tam, gdzie brak zorganizowanego biurokratycznego rzdu umoliwia woln gr si spoecznych. Rezydencja witego lub jego grb byy neutralnym gruntem, gdzie ludzie szukali schronienia, a czonkowie rnych ugrupowa, ktre gdzie indziej byy sobie dalekie lub wrogie, spotykali si i zawierali transakcje. Uroczystoci na cze takiego witego lub jego potomkw staway si rwnie jarmarkiem, na ktrym kupowano i sprzedawano rne towary; byy te okresem zaopatrywania si koczowniczych plemion w zboe. wity albo jego potomkowie oraz stranicy jego grobu, czerpali korzyci ze sawy witego; ofiary skadane przez pielgrzymw daway im bogactwo i presti; zwracano si te do nich, by byli arbitrami w sporach. Wok uczonych i pobonych mw syncych swoimi cudami i umiejtnoci rozstrzygania sporw, organizoway si ruchy polityczne, stanowice opozycj wobec wadcw uznawanych za niesprawiedliwych lub bezprawnie panujcych. W pewnych wypadkach presti takiego religijnego nauczyciela opiera si na szeroko znanej idei mahdiego, czowieka kierowanego przez Boga i przysanego po to, by przywrci panowanie sprawiedliwoci, ktra nastanie przed kocem wiata. Przykady tego procesu odnale mona w caych dziejach islamu. Najsynniejszym i cieszcym si najwikszym powodzeniem wrd wyznawcw mahdim by zapewne Ibn Tumart (ok. 1078-1130), reformator religijny urodzony w Maroku, ktry po odbyciu studiw na Bliskim Wschodzie powrci do Maghrebu, eby wzywa do odrodzenia pierwotnej czystoci islamu. On i wszyscy wok niego zgromadzeni zaoyli imperium Almohadw, ktre u szczytu swojego rozwoju obejmowao zasigiem cay Maghreb i muzumaskie rejony Hiszpanii. Pami o nich uprawomocnia panowanie pniejszych dynastii, szczeglnie za tunezyjskich Hafsydw.

Rozdzia 10

Kultura alimw

Alimowie i szarPat W centrum spoecznoci tych, ktrzy zaakceptowali posannictwo Mahometa, znajdowa si uczony w sprawach religii (alim), czowiek znajcy Koran, hadisy i prawo, ktry uwaa si za stranika spoecznoci i nastpc Proroka. Walka o polityczne dziedzictwo po Proroku, jaka si toczya w cigu pierwszego wieku islamu, rodzia pytania dotyczce wadzy religijnej. Kto mia prawo interpretowa posannictwo zawarte w Koranie i wynikajce z ycia Mahometa? Wedug szyitw i rnych ugrupowa, ktre od nich si wywodziy, wadza naleaa do linii imamw, nieomylnych interpretatorw prawdy zawartej w Koranie. Jednake od wczesnego okresu muzumaskiego wikszo muzumanw w krajach, gdzie mwiono po arabsku, stanowili sunnici, a oni odrzucali ide nieomylnego imama, ktry w pewnym sensie mg przeduy objawienie woli boskiej. Ich zdaniem zostaa ona ostatecznie i cakowicie wyraona w Koranie i w sunnie Proroka, a ci, ktrzy mieli prawo j interpretowa, czyli alimowie, strzegli moralnoci gminy. Do XI wieku uksztatoway si wyrane rnice midzy poszczeglnymi mazhabami, czyli szkoami" interpretowania moralnoci i prawa, przede wszystkim za utrwaliy si cztery najwaniejsze z nich: szkoa szafTicka, malikicka, hanaficka i hanbalicka. Stosunki midzy zwolennikami tych czterech rnych mazhabw czasami ukaday si burzliwie; w Bagdadzie za panowania Abbasydw nazwy: szafi'izm i hanafizm okrelay miejskie frakcje, ktre nawzajem si zwalczay. Jednake pniej rnice stay si mniej kontrowersyjne.

Kultura alimw

165

W niektrych regionach popularno zdobywa jeden z mazhabw. Maikici stali si praktycznie jedyn szko prawa w Maghrebie, szafi'ici byli popularni w Egipcie, Syrii, Iraku, Iranie i Al-Hidazie, hanafici w Azji rodkowej i w Indiach. Hanbalici odgrywali wan rol w Bagdadzie, a od XII wieku w miastach syryjskich. Podobnie jak szkoy teologiczne zaczy si nawzajem akceptowa, tak samo dziao si ze szkoami prawa. Nawet jeeli jaka dynastia mianowaa na stanowiska prawnicze przedstawicieli okrelonej szkoy, co si zdarzao, inni mieli swoich wasnych sdziw i specjalistw z zakresu prawa. Niektre rnice midzy poszczeglnymi mazhabami dotyczyy dokadnej definicji i wzajemnego odniesienia midzy zasadami mylenia prawniczego (zwanego o arabsku usul al-fikh"). Jeli chodzi o idm, hanbalici akceptowali jedynie idm Towarzyszy Proroka, a odrzucali idm pniejszych uczonych, std te wiksze znaczenie nadawali idtihadowi, pod warunkiem, e uczeni uprawiali go zgodnie ze cisymi zasadami analogii. Inna szkoa, szkoa zahirycka, ktra bya silna przez jaki czas w Andaluzji, ale potem zanika, trzymaa si dosownego znaczenia Koranu i hadisw w interpretacji Towarzyszy Proroka, odrzucajc pniejszy idtihad i zgod uczonych. Podobnej doktryny naucza Ibn Ibmart, zaoyciel ruchu i dynastii Almohadw; uwaa si jednak za jedynego nieomylnego interpretatora Koranu i hadisw. Dwie szkoy dopuszczay pewn elastyczno w stosowaniu idtihadu. Hanafici twierdzili, e nie zawsze trzeba uywa cisej analogii i e uczeni maj ograniczon moliwo posugiwania si indywidualnymi preferencjami przy interpretowaniu Koranu i hadisw (istihsan); rwnie malikici uwaali, e uczony ma prawo wykracza poza cis analogi w interesie dobra ludzi (istislah). tych zasad nie rozwijano i nie dyskutowano tylko dla nich samych, ale dlatego, e stanowiy podstaw fikhu, byy prb odpowiedzialnego wysiku czowieka, aby szczegowo opisa sposb ycia (szari'at), jakim winien si kierowa muzumanin, by by posusznym woli Boga. Wszystkie ludzkie uczynki dotyczce bezporednich zwizkw z Bogiem lub stosunkw z innymi ludmi powinno si studiowa w wietle Koranu i sunny, tak jak je interpretowali ci, ktrzy mieli prawo stosowa idtihad. Powinno si rwnie klasyfikowa je w ramach piciu norm: mona je byo uzna za obowizujce (ca spoeczno albo poszczeglnych jej czonkw), za zalecane, za moralnie neutralne, za godne nagany lub zakazane. Stopniowo uczeni poszczeglnych mazhabw opracowali zasady ludzkiego zachowania obejmujce wszystkie te uczynki, co do ktrych sposoby postpowania mona wysnu z Koranu i z hadisw. Jeden typowy kodeks, autorstwa Ibn Abi Zajda al-Kajrawaniego (zm. 996), uczonego ze szkoy malikickiej, zaczyna si od wymienienia zasadniczych prawd, ktre jzyk powinien wypowiada i w ktre serce powinno wierzy" - jest to swoiste wyznanie wiary. Potem nastpuj te uczynki, ktre s bezporednio skierowane do Boga; s to akty

166

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

wiary (ibadat): modlitwa i rytualne oczyszczenie si stanowice wstp do niej, post, pacenie jamuny, odbywanie pielgrzymki i obowizek walki na rzecz islamu. Po owych ibadat nastpuje przejcie do dziaa czcych ludzi ze sob (mu'amaiat): przede wszystkim chodzi tu o stosunki natury intymnej, maestwa i sposoby ich zawierania oraz rozwizywania; potem Kajrawani omawia relacje oglniejszej natury, mniej osobiste, takie jak sprzeda i temu podobne kontrakty, obejmujce umowy, ktrych celem by zysk, wreszcie dziedziczenie i legacje, tworzenie wakfw; dalej sprawy kryminalne i pewne uczynki zakazane, takie jak cudzostwo i picie wina, co do ktrych Koran okrela precyzyjne kary. Nastpnie podane s zasady postpowania, jakimi winni si kierowa sdziowie, ktrzy wyrokuj w sprawach zakazanych. Koczy fragmentem, w ktrym nawouje do moralnoci:
Obowizkiem kadego wierzcego jest zachowywa w kadej myli, w kadym sowie i pobonym uczynku mio do Boga. Nie do przyjcia s sowa i uczynki tego, ktry kieruje si innym celem ni mioci do Boga. Hipokryzja to tylko pomniejszy politeizm. Obowizkiem jest aowanie za wszystkie grzechy, a to oznacza, e nie wolno trwa w czynieniu za, e naley naprawia wyrzdzone krzywdy, powstrzymywa si od zakazanych uczynkw i nigdy nie zawraca z wyznaczonej drogi. Niechaj grzesznik prosi Boga o wybaczenie i ma nadziej na Jego ask, boi si Jego kary, pamita o Jego nagrodzie i wypowiada Mu swoj wdziczno. [...] Czowiek nie powinien traci nadziei na ask Boga 1 .

W najwaniejszych sprawach oraz w kwestii zasad interpretacji istniay pewne rnice midzy pojedynczymi mazhabami, ale wikszo z nich bya nieistotna. Nawet w ramach poszczeglnych mazhabw istniay odmienne opinie, jako e aden kodeks nie mg obj wszystkich prawdopodobnych sytuacji. Czsto powtarzana maksyma stwierdza, e od X wieku nie byo miejsca na wypowiadanie indywidualnych sdw; w sprawach, w ktrych osignito zgod, brama idtihadu zostaa zatrzanita". Nie ma, jak si wydaje, jasnych dowodw, e taka zasada kiedykolwiek zostaa sformuowana lub oglnie przyjta. W ramach kadego mazhabu nadal uprawiano idtihad i czynili to nie tylko sdziowie, ktrzy musieli podejmowa decyzje, ale rwnie juryskonsulci (mufti). Mufti by zwykle prywatnym uczonym syncym swoj wiedz i umiejtnoci ustalania regu dotyczcych zagadnie bdcych przedmiotem dyskusji na podstawie idtihadu. Opinie (fatwy) wydawane przez synnych muftich z czasem byy wczane do autorytatywnych dzie fikhu, ale praca nad wydawaniem fatw trwaa nieustannie. Mniej wicej od XIII wieku wadcy wyznaczali oficjalnych
Ibn Ab! Zayd al-Qayrawam, La Risala, wyd. III, opracowanie i przekad francuski: L. Bercher, Algier 1949, s. 302-303.
1

Kultura alimw

167

muftich, ktrzy czasami otrzymywali pensje; niemniej prywatny uczony, ktremu pacili honorarium ludzie proszcy go o opini, i ktry by niezaleny od wadcy, cieszy si w swojej spoecznoci szczeglnym szacunkiem. Zazwyczaj to, co powstawao w wyniku stosowania fikhu, czyli szari'at, okrela si mianem prawa muzumaskiego". Jest to uzasadnione, poniewa od czasu Abbasydw szarf at by zespoem idei, na ktrych opierali si kadiowie, wyznaczeni przez wadcw przy ferowaniu wyrokw lub doprowadzaniu do ugody. W rzeczywistoci jednak szari'at znaczy wicej, a zarazem mniej od tego, co dzisiaj si uwaa za prawo. By czym wicej, poniewa dotyczy spraw osobistych czowieka, ktre nie obchodziy ani jego ssiada, ani wadcy: prywatnych aktw wiary, zachowa spoecznych, czego co nazwalibymy reguami postpowania. Stanowi normatywny kodeks dotyczcy wszystkich uczynkw czowieka, a zarazem prb ich klasyfikacji, co pokazywao muzumanom, jakiego sposobu ycia oczekiwa od nich Bg. Z drugiej strony by czym mniej ni prawem, poniewa niektre z jego zasad byy ledwie teoretyczne, nigdy lub bardzo rzadko stosowane w yciu, a take dlatego, e pomija cae dziedziny postpowania, ktre zwykle stanowiy cz kodeksw prawa. SzariJat by niezwykle szczegowy w sprawach cywilnych: maestwa i rozwodu, dziedziczenia i spadkw; mniej natomiast precyzji znale mona w sprawach kontraktw i zobowiza oraz wszystkiego, co dotyczyo dziaalnoci gospodarczej. Nie obejmowa caej sfery dzi zaliczanej do prawa karnego: morderstwo uwaano za spraw prywatn dotyczc zainteresowanych rodw, w ktr nie powinno si wtrca spoeczestwo za porednictwem swoich sdziw; szarf at nie mwi te praktycznie niczego o prawie konstytucyjnym" czy administracyjnym. Nawet w tych dziedzinach, w ktrych prawo byo niezwykle precyzyjne, jego autorytet mg zakwestionowa wadca, a nawet realna praktyka spoeczna. W wikszoci wypadkw wadca lub jego urzdnicy zajmowali si wieloma wystpkami kryminalnymi, szczeglnie za tymi, ktre dotyczyy bezpieczestwa pastwowego. Sami okrelali przebieg rozprawy i wymierzanie kar. Podobnie byo poza miastem: decyzje podejmowano zgodnie z urfem, obyczajem danej spoecznoci, ktrego strzega i ktry stosowaa w praktyce starszyzna wsi lub plemienia. Gdzieniegdzie, jak si wydaje, istniay spisane kodeksy prawa zwyczajowego, byway te instytucjonalne sdy i rady; szczeglnie dotyczy to spoecznoci berberskich w Maghrebie, ale zapewne byy to wyjtki. Szari'at powsta w wyniku powolnego i zoonego procesu wspdziaania midzy normami zawartymi w Koranie i w hadisach oraz miejscowymi obyczajami i prawami wsplnot, ktre znalazy si pod panowaniem islamu. Podobnie przebiega trway wzajemny proces przystosowywania si szari'atu, gdy ju zyska swj ostateczny ksztat, i praktyki spoeczestw muzumaskich. Wykazano na przykad, e przepisy prawa hanafickiego w zakresie praktyki handlowej zgodne byy z praktyk kupcw egipskich znan z zupenie innego typu doku-

168

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

mentw. To co szari'at mia do powiedzenia o kontraktach, ulegao modyfikacji w wyniku wprowadzenia do kodeksu hanafickiego pewnych hijal, czyli strategii prawnych, dziki czemu takie dziaania jak pobieranie procentu wprowadzone zostay do prawa2. Podobnie wydawanie przepisw oraz sprawowanie jurysdykcji przez wadcw i ich urzdnikw usprawiedliwiano na podstawie zasady zwanej sijasa szarijja (sprawowanie wadzy pastwowej w ramach szari'atu): poniewa to Bg wyznaczy wadc w spoeczestwie ludzi, by zachowana zostaa religia i moralno, oraz dlatego, e jego rzdy sankcjonowaa spoeczna akceptacja, a wadca mia prawo do wydawania przepisw i podejmowania decyzji, koniecznych do zachowania porzdku spoecznego, pod warunkiem, e nie wykracza poza granice naoone przez szari'at. Uwaano, e wadca ma prawo decydowa o tym, ktre sprawy powinien rozstrzygn kadi, a ktre naley zarezerwowa do jego wasnej decyzji. Chocia z teoretycznego punktu widzenia urf i szari'at s czsto sobie przeciwstawiane, to niekoniecznie musiao dochodzi midzy nimi do konfliktu. Wszystko co w urfie nie byo sprzeczne z szarfatem, uznawano za dopuszczalne. W pewnych czciach Maghrebu podejmowano prby interpretowania szari'atu w wietle obyczaju. Przynajmniej od XV wieku w Maroku zachoway si dokumenty wiadczce o tym, e kadiowie posugiwali si procedur okrelan mianem amal: kadi mia prawo wyboru tych opinii jurystw, ktre byy najblisze lokalnym zwyczajom i interesom, nawet jeli nie popieraa ich wikszo uczonych. Niewiele wiemy na temat prawa zwyczajowego obowizujcego na prowincji w tym czasie; istniejce badania na temat wspczesnych przeobrae wskazuj, e mg mie miejsce odwrotny proces, polegajcy na przenikaniu szari'atu do prawa zwyczajowego. lubom nadawano uroczysty charakter, stosujc muzumask terminologi, chocia prawa i obowizki, a take sprawy dotyczce rozwodu i dziedziczenia rozstrzygano na podstawie kodeksu zwyczajowego. W wielu miejscach dziedziczenie ziemi przez crki byo niezgodne z prawem zwyczajowym, cho zgodne z szarfatem. Spory dotyczce wasnoci i wsplnoty mona byo przedstawia do rozsdzenia lub zaagodzenia kadiemu w najbliszym miecie; rwnie kontrakty lub ugody, ktrym strony chciay nada uroczysty i trway charakter mogy by przedstawiane kadiemu, by je uj formalnie w jzyku szaratu, ale pniej taki dokument interpretowano zgodnie z lokalnym obyczajem. Posumy si sowami badacza, ktry studiowa takie dokumenty z doliny Jordanu: Prawo zwyczajowe dostarcza materiau, a szari'at formalnego ksztatu" 3 .
A. L. Udovitch, Pannership and Profit in Medieval Islam, Princeton 1970. A. Layish i A. Shraueli, Custom and shari'a in the Beduin family according to lega documents from the Judaean desert, ,>BuHetin of the School of Orientai and African Studies", t. 42 (1979), s. 29-45.
3 2

Kultura alimw

169

Przekazywanie wiedzy Doktorzy prawa, a wic ci, ktrzy rozwinli i przechowali zgod spoecznoci, w sunnickim islamie stanowi najbliszy odpowiednik autorytetu nauczycielskiego. Spraw zasadnicz byo dla nich upewnienie si, e rozumienie fikhu i jego zasad przekazywano w penym ksztacie z pokolenia na pokolenie Od wczesnego okresu istniaa, jak si wydaje, sformalizowana procedura przekazywania wiedzy religijnej. W meczetach, zwaszcza w wielkich meczetach pitkowych", grupy studenckie gromadziy si wok nauczyciela, ktry siedzia oparty o filar i wykada jaki problem, czytajc i komentujc ksik. Natomiast najpniej w XI wieku uksztatowaa si nowego typu instytucja przeznaczona gwnie do nauczania prawa: madrasa. Jej stworzenie czsto si przypisuje Nizam a-Mulkowi (1018-1192), wezyrowi pierwszego selduckiego wadcy Bagdadu, w rzeczywistoci jednak wywodzi si z wczeniejszego okresu. Madrasa bya szko, czsto, cho nie zawsze, powizan z meczetem. Znajdoway si miejsca mieszkalne dla studentw. Ustanawiano je jako wakfy indywidualnych ofiarodawcw, dziki czemu dysponoway fundacj zapewniajc przetrwanie, jako e majtek przeznaczony na cele religijne lub dobroczynne nie mg by odebrany. Dziki darowiznom utrzymywano budynek, opacano jednego lub kilku staych nauczycieli, a czasami fundowano dla nich stypendia lub wyywienie. Takie wakfy moga ustanowi kada bogata osoba, ale najwiksze i najtrwalsze zakadali wadcy lub wysocy urzdnicy: w Iraku i Iranie pod panowaniem selduckim, w Syrii i Egipcie ajjubidzkim i mameluckim, a w Maghrebie pod panowaniem Marinidw i Hafsydw. Niektre instytucje zakadano w celu nauczania Koranu lub hadisw, jednake gwnym celem wikszoci byo studiowanie i nauczanie fikhu. Na przykad: madrasa zwana At-Tankizijja w Jerozolimie, zaoona w okresie mameluckim, miaa cztery sale (iwany) wychodzce na centralny dziedziniec. Nauczano w nich hadisw, prawa hanafickiego i sufizmu, czwarta sala bya meczetem. Fundacja zapewniaa utrzymanie pitnastu studentom prawa, dwudziestu studentom hadisw i pitnastu sufizmu i opacaa nauczycieli kadego z tych przedmiotw. Studenci spali w madrasie. Ponadto znajdowa si tam przytuek dla dwunastu wdw4. Madrasa moga by sfinansowana jedynie w celu nauczania jednego z mazhabw albo wikszej ich liczby, a nawet wszystkich czterech; taka bya madrasa sutana Hasana w Kairze, gdzie cztery szkoy - kada dla jednego mazhabu - wychodziy na centralny dziedziniec. Mniej wicej regularny kurs wykada mudarris, a wic osoba zajmujca ufundowan katedr, dysponujca asystentami nauczajcymi przedmiotw pomocniczych. Student, ktry przybywa do madrasy zwykle mia za sob szko niszego szczebla: maktab
4

M H. Burgoyne, Mamluk Jerusalem, s. 71-72.

170

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

lub kuttab, gdzie wczeniej ju pozna jzyk arabski i - by moe - nauczy si na pami Koranu. W madrasie studiowa przedmioty pomocnicze: gramatyk arabsk, kroniki wczesnych lat islamu, ale gwny przedmiot studiw stanowiy nauki religijne: czytanie i komentowanie Koranu, hadisw, podstawy wiary religijnej (usul ad-din), podstawy teorii prawa (usul al-fikh) oraz fikh. Gwn metod nauczania byo prezentowanie tekstu przez mudarrisa, rozszerzone potem przez jego asystentw: akcent kadziono na uczenie si na pami tego, co studiowano, a take na rozumienie zapamitanych rzeczy. W pierwszym etapie studiw, ktry zwykle trwa kilka lat, student poznawa kodeks prawa, co do ktrego istniaa zgoda uczonych danego mazhabu. Wielu studentw nie wychodzio poza ten etap, nie wszyscy te uczyli si po to, by zaj stanowiska prawnicze; synowie kupcw i innych mogli pobiera takie nauki kilka lat. Na wyszym etapie studiowano wiele kwestii prawnych, co do ktrych panoway rnice zda nawet w ramach poszczeglnych mazhabw, poniewa rnorodno warunkw, do ktrych stosowano zasady, bya nieograniczona. Studenci, ktrzy pragnli zosta nauczycielami prawa lub kadimi na wysokim szczeblu, kontynuowali studia. Na tym wyszym poziomie odbywao si szkolenie w idtihadzie przyjmujce form logicznej dysputy: wysuwano tez, na ktr naleao odpowiedzie antytez, po czym nastpowa dialog w formie zastrzee i odpowiedzi. Kiedy student koczy czytanie ksiki z nauczycielem, prosi go o idaz, to jest wiadectwo stwierdzajce, e studiowa dane dzieo pod kierunkiem konkretnego wykadowcy. Na wyszym poziomie prosi o idaz innego typu, w ktrej si zawiadczao, e mia kompetencje do uprawiania idtihadu jako mufti albo do nauczania okrelonego dziea czy przedmiotu. Na tym poziomie student zwykle przechodzi od jednego nauczyciela do drugiego, wdrowa z miasta do miasta, proszc o idaz tych wszystkich, na ktrych wykady uczszcza. Taki proceder potwierdza hadis, ktry zachca muzumanw do poszukiwania wiedzy, wszdzie tam, gdzie mona j byo zdoby. Idaza moga by rozbudowanym dokumentem, zawierajcym acuch przekazu od nauczyciela do ucznia przez cae pokolenia, a tym samym ucze umieszczany by w dugim acuchu intelektualnych przodkw. W sposb poredni idaza stanowia okrelenie zasad, jakimi winien si kierowa uczony i zatroskany sprawami swojej religii muzumanin. Nie ulega wtpliwoci, e system ten by naduywany: czytamy o indolencji i ignorancji, o trwonieniu funduszy lub wykorzystywaniu ich na inne cele. Niemniej jednak uczony reprezentowa zawsze idealnego muzumanina i taki jego obraz przetrwa wieki. Oto jak prawnik i medyk z Bagdadu, Abd al-Latif (1162/63-1231), opisuje cechy uczonego:
Zalecam ci, by bez pomocy nie poznawa wiedzy z ksig, nawet jeli ufasz swoim umiejtnociom rozumienia. W kadej dziedzinie, ktr chcesz pozna, odwouj si

Kultura alimw

171

do nauczycieli. Jeli wiedza twojego nauczyciela jest ograniczona, to we od niego wszystko, co jest ci w stanie ofiarowa, pki nie znajdziesz bardziej uczonego nauczyciela. Powiniene okazywa mu szacunek i darzy go respektem [...]. Kiedy czytasz ksik, staraj si ze wszystkich si nauczy jej na pami i zrozumie jej znaczenie. Wyobra sobie, e ksika zginie, a wwczas ty bdziesz si mg bez niej obej, jej strata nie przyniesie ci adnej szkody. [...] Naley czyta histori, studiowa biografie i dowiadczenia rnych narodw. Czynic to w cigu swojego krtkiego ycia, bdziesz wspy z ludmi minionych czasw, bdziesz z nimi utrzymywa serdeczne stosunki, poznasz, co u nich dobre, a co ze. [...] Powiniene wzorowa swoje postpowanie na postpowaniu wczesnych muzumanw. Czytaj zatem biografi Proroka, studiuj jego uczynki i problemy, id w jego lady, rb wszystko, by go naladowa. [...] Powiniene czciej by nieufny wobec samego siebie ni by o sobie dobrego zdania, poddajc swoje myli pod osd ludzi uczonych i ich dzie, powiniene postpowa ostronie, unika popiechu [...] Ten, kto nie pozna stresw uczenia si, nie posmakuje radoci wiedzy. [...] Kiedy ukoczysz studiowanie i rozmylania, zajmij swj jzyk wymienianiem imienia Boga i goszeniem jego chway. [,..] Nie narzekaj, jeeli wiat si od ciebie odwraca, bo odcigaby ci od pozyskania wspaniaych cech [...], wiedz, e nauka pozostawia po sobie zapach, po ktrym si rozpoznaje tego, kto j posiad; promie wiata pada na niego, wyrniajc go pord innych. [...]5 Z impulsu podobnego do tego, ktry prowadzi do wydawania idaz, powstaa wana i specyficzna dziedzina muzumaskiego pimiennictwa: sowniki biograficzne. Ich pocztkw naley szuka w gromadzeniu hadisw. Aby sprawdzi hadisy, naleao wiedzie, kto je przekazywa i od kogo sam je pozna. Ttzeba byo mie pewno, e przekazywanie zachowao cigo, a czynili to ludzie uczciwi, na ktrych mona byo polega. Stopniowo zbiory biografii rozszerzono, wczajc w nie obok narratorw hadisw take inne grupy: uczonych w prawie, teologw, mistrzw sufickich i tak dalej. Szczeglnym typem dziea by sownik lokalny powicony znanym mom, a czasami nawet kobietom z jakiego miasta lub regionu, ze wstpem na temat topografii i historii. Pierwszym wanym przykadem tego gatunku jest sownik dotyczcy Bagdadu napisany w XI wieku przez Al-Chatiba al-Baghdadiego (1002-1071). Niektre miasta posiaday kompletne zbioiy takich dzie. Dla Damaszku dysponujemy sownikami wanych osb z dziewitego, dziesitego, jedenastego, dwunastego i trzynastego wieku ery muzumaskiej (XV-XIX w. A.D.). Najambitniejsi autorzy starali si obj cae dzieje islamu, jak na przykad Ibn Challikan (1211-1282). Dzieo Ibn Challikana obejmowao wadcw i ministrw, poetw i gramatykw, a take uczonych teologw. Jednake w takich dzieach naczelne miejsce zajmowali uczeni z meczetw lub madras, jakby chodzio o pokazanie, e dzieje spoecznoci muzumaskiej opieray si na nieprzerwanym
5 Ibn Abi Usaybi'a, 'Uyun, t. IH, s. 342-344, przekad angielski w: G. Makdisi, The Rise of Colleges, Edynburg 1981, s. 89-91. Ta cz wiele zawdzicza ksice Makdisiego.

172

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

przekazywaniu prawdy i wysokiej kultury islamu. Biografia uczonego moga si zaczyna od jego przodkw oraz daty i miejsca jego urodzin. Podawano szczegy dotyczce jego wyksztacenia: jakie ksiki studiowa i u kogo, jakie uzyska idazy. W ten sposb umieszczano go w dwch liniach przodkw: biologicznych i intelektualnych. Nie zawsze si one rniy midzy sob, chopiec bowiem mg rozpoczyna nauk u ojca. Istniay cae due dynastie uczonych. Opisywano prac i podre, wymieniano powstae dziea i wspominano uczniw; mogy si te pojawia anegdoty. Biografia zawieraa pochwa cech uczonego, w ktrej chodzio nie tyle o odrnienie go od innych, co o umieszczenie w ramach typu idealnego.

Kalam Ci, ktrzy studiowali fikh w madrasie, uczyli si rwnie podstawowych zasad wiary religijnej, chocia ledzenie ich rozwoju i sposoby ich obrony nie odgryway, jak si wydaje, istotnej roli w programie. Kiedy system szkolnictwa w peni si rozwin, wielkie dysputy, ktre doprowadziy do zdefiniowania wiary sunnickiej, w swoim zasadniczym zarysie zostay zakoczone. Nawet po okresie, w ktrym mutazylizm cieszy si poparciem kaUfw abbasydzkich, nadal si rozwija przez ponad wiek jako istotna szkoa myli religijnej. Ostatnim wielkim systematycznym mylicielem tej szkoy by Abd al-Dabbar (ok. 936-1025). Dopiero w XI wieku nauka mutazylicka zostaa usunita w Bagdadzie i poza nim pod wpywem kalifw abbasydzkich i selduckich wadcw. Odgrywaa jednak wan rol w ksztatowaniu si teologii szyickiej; nauczano jej w szkoach szyickich. Natomiast w wiecie sunnickim by to zapomniany nurt mylowy i dopiero wspczenie zaczto si nim znw w jakim stopniu interesowa. Upadek mutazylizmu zosta czciowo spowodowany utrzymujc si prnoci tradycjonalistycznego nauczania Ibn Hanbala, szczeglnie w Bagdadzie i w Damaszku. Przyczyni si do niego rwnie rozwj kierunku myli zaminowanego przez Al-Aszariego, ktry objania i broni tre Koranu i hadisw korzystajc z racjonalnej argumentacji opartej na zasadach logiki (teologia dialektyczna: ilm al-kalam). Oznak upowszechniania si aszaryzmu, a moe nawet jego przyczyn, bya jego akceptacja przez wielu doktorw prawa, bo dostarcza podstaw wiaty, na ktrych mg si opiera ich fikh. Szczeglnie dotyczyo to uczonych szafFickich. Ta kombinacja aszaryckiego kalamu i fikhu nie bya jednak powszechnie przyjta; hanbalici sprzeciwiali si kalamowi, podobnie jak niektrzy szafi5ici. Rwnie w Maghrebie dominujca szkoa malikicka zniechcaa do spekulacji teologicznych, a Almorawidzi zakazali nauczania teologii. Natomiast Ibn

Kultura alimw

173

Himart i Almohadzi zachcali do kalamu, gwnie w formie aszaryckiej, chocia w jurysprudencji byli cisymi literalistami, a wic przedstawicielami szkoy zahiryckiej. Na pnocnym wschodzie wiata muzumaskiego, w hanafickich szkoach prawa powszechnie przyjta bya inna wersja kalamu, wywodzca si od Al-Maturidiego (zm. 944). Rnia si od aszaiyzmu w kilku punktach, szczeglnie w kwestii wolnej woli czowieka i jej stosunku do wszechmocy i sprawiedliwoci Boga: zdaniem przedstawicieli szkoy Al-Maturidiego ludzkie uczynki powstaj dziki potdze Boga, ale tym, ktre s grzeszne, nie towarzyszy Jego zadowolenie ani mio. Wczeni sutanowie selduccy, pochodzcy z regionu, w ktrym powszechnie czono kalam Al-Maturidiego i fikh hanaficki, podejmowali prby sprowadzenia tego nurtu ze sob, gdy si posuwali na zachd. Nie doszo przy tym do trwaych napi midzy mylicielami aszaryckimi a przedstawicielami maturidyzmu, a rnice midzy nimi nie miay charakteru fundamentalnego. W sunnickich madrasach pniejszych wiekw podrczniki czyy w jedn cao podstawowe zasady wiary znajdujce wyraz w konsensie uczonych.

Al-Ghazali Nawet jeli gwny nurt myli sunnickiej akceptowa teologi Al-Aszariego i konkluzje, do jakich ona prowadzia, to dziao si to przy znacznych zastrzeeniach i ograniczeniach. Te wtpliwoci w klasycznej formie zostay wyraone przez Al-Ghazalego, autora o trwaym wpywie, ktry stworzy syntez podstawowych nurtw ideowych swojego okresu. Sam by mistrzem kalamu aszaryckiego; zdawa sobie spraw z niebezpiecznych cieek, ku ktrym mg go w kalam zaprowadzi. Prbowa zdefiniowa granice, w ktrych ramach kalam by dozwolony. Jego dziaalno miaa gwnie charakter defensywny: rozumowanie dyskursywne i dyskursywn argumentacj winno si wykorzystywa do obrony susznej wiary wywodzcej si z Koranu i hadisw, przed tymi, ktrzy im przeczyli, a take przed tymi, ktrzy prbowali prezentowa bdne spekulatywne ich interpretacje. Nie powinni si tym rozumowaniem i argumentowaniem zajmowa ludzie, ktrych wiara moga si na skutek tego zachwia, nie naley te wykorzystywa go do budowy struktur mylowych wykraczajcych poza dane Koranu i hadisw. Mogli tym si zajmowa wycznie specjalici, dziaajcy niezalenie poza szkoami. Podstaw myli Al-Ghazalego by obowizek podporzdkowania si prawom pochodnym od woli Boga, zawartym w Koranie i hadisach. Odejcie od tej zasady oznaczao zagubienie si w wiecie nie kierowanej przez nikogo ludzkiej woli i spekulacji. Posuszestwo woli boskiej w taki sposb, by si do Niego

174

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

przybliy, stanowio temat najwikszego i najsynniejszego dziea religijnego islamu: Ihja ulum ad-din (Oywienie nauk religii) Al-Ghazalego. W dziele zatytuowanym Al-Munkiz min ad-dalal (Wybawiciel z bdu), czsto niezbyt precyzyjnie okrelonym jako autobiografia, Al-Ghazali opisuje drog, ktr doszed do tego wniosku. Po pocztkowych studiach w Churasanie - w Tusie i Niszapurze - zosta nauczycielem w synnej bagdadzkiej madrasie zaoonej przez Nizama al-Mulka, wezyra selduckiego sutana. Tam powzi przekonanie, e powierzchowne podporzdkowanie si szaratowi nie wystarcza i dlatego zaj si poszukiwaniem waciwej drogi ycia: Doczesne pragnienia nakaniay mnie do tego, bym pozosta takim, jakim byem. Natomiast gosiciel wiary woa: Uciekaj! Uciekaj czym prdzej!" 6 . Dostrzeg, e tego, czego potrzebowa, nie zdoa osign jedynie dziki intelektowi. Podanie ciek filozofw i konstruowanie prawdy z uniwersum pierwszych zasad oznaczao ugrznicie w niedozwolonych innowacjach. Metoda szyicka, polegajca na posuszestwie naukom nieomylnego interpretatora wiary, bya niebezpieczna: moga doprowadzi do odrzucenia treci objawienia na rzecz jakiej wewntrznej prawdy i przyjcia, e ten, kto j pozna, jest wolny od ogranicze szaratu. Al-Ghazali uzna, e jedynym nieomylnym nauczycielem jest Mahomet. Jeli chce si i suszn drog, powinno si uwierzy w jego objawienie, jest to bowiem wiato, ktre bije od Boga i pada na serca Jego sug, jest to dar i prezent od Niego"7. Naley i drog nakazan przez wiar, trzeba to jednak czyni szczerze, z otwartym sercem, odrzucajc wszystko z wyjtkiem suby Bogu. Ihja ulum ad-din dotyczy bezporednich zwizkw midzy uczynkami a nastawieniami duszy, albo - by to uj inaczej - midzy ujawniajcymi si zewntrznie czynami a dusz, ktra nadaje im znaczenia i wartoci. Zdaniem Al-Ghazalego te zwizki byy wzajemne: cnoty i dobre cechy charakteru ksztatoway si i umacniay dziki waciwym dziaaniom: Kto pragnie oczyci swoj dusz - udoskonali j i upikszy dobrymi uczynkami, nie dokona tego za pomoc jednodniowego aktu wiary, nie zapobiee temu jednym dniem buntu. To mamy na myli, kiedy powiadamy, e jeden grzech nie zasuguje na wieczne potpienie. Ale jeden dzie powstrzymania si od cnoty prowadzi do nastpnego dnia, a potem dusza z wolna ulega degeneracji, by w kocu uton w zaniedbaniu8.
Al-Gazali, Al-Mungiz min ad-dalal, opra. J. Saliba i K. Ajjad, wyd. III, Damaszek 1939, s. 127; przekad angielski: R. J. McCarthy, Freedom and Fuljilment, Boston 1980, s. 91 7 Al-GazalT, Faysal at-tajriqa bayn al-islam wa-5z-zandaqa, opra. S. Dunya, Kair 1961, s. 202, przekad angielski: R. J. McCarthy, op. cit, s. 94. 8 Al-Gazali, Ihya' 'ulum ad-din, Kair 1334/1916, cz 3, ksiga II, t. II, s. 52.
6

Kultura alimw

175

Uczynki liczyy si jedynie wtedy, gdy pochodziy od umysw i dusz nastawionych na poznanie Boga i suenie Mu. Pragnienie wyjanienia tych zwizkw decyduje o treci i o ukadzie Ihja. Pierwsze cztery czci dotycz filarw islamu, podstawowych obowizkw religijnych, modlitwy, postu, jamuny i pielgrzymki. W odniesieniu do kadego z nich objanianie znaczenia wykracza poza zewntrzne przejawy, a wic poza szczegowe zasady wypeniania danego obowizku, dotyczy bowiem interpretacji znacze i korzyci, jakie mona z nich czerpa, jeli si je wykonuje z odpowiednim nastawieniem. Modlitwa ma pen warto jedynie wtedy, gdy wkada si w ni ca dusz, gdy rozumie si wypowiadane sowa, gdy dokonao si wewntrznego oczyszczenia, wyrzeko si wszelkich myli innych ni te, ktre dotycz Boga, gdy odprawia si j z szacunkiem, strachem i nadziej. Post ma warto, jeeli suy wyzwoleniu duszy, by moga si zwrci ku Bogu. Jamuna powinna wynika z pragnienia, by okaza posuszestwo Bogu, i uznania dbr tego wiata za nic nie warte. Pielgrzymce powinny towarzyszy czyste intencje, rozmylanie o kocu wiata, mierci i Sdzie. W drugiej czci ksiki autor przechodzi od rytualnych obrzdkw do innych uczynkw o moralnym znaczeniu, szczeglnie za tych, ktre wi ludzi ze sob: jedzenie i picie, maestwo, zdobywanie dbr materialnych, suchanie muzyki. Kada z tych spraw rozwaana jest z punktu widzenia susznoci tego czy innego sposobu postpowania w okrelonych warunkach, i w wietle podstawowego celu czowieka, jakim jest zblianie si do Boga. Na przykad maestwo omawia z punktu widzenia rwnowagi midzy jego zaletami i wadami. Daje ono czowiekowi potomstwo, chroni go przed nielegalnymi namitnociami, a nawet ofiaruje przedsmak raju". Z drugiej strony moe go odrywa od denia, by pozna Boga przez waciwe wykonywanie religijnych obowizkw. Cz trzecia zawiera systematyczny przegld tych ludzkich namitnoci i pragnie, ktre - jeli im si niewaciwie oddawa - uniemoliwi czowiekowi czerpanie duchowych korzyci z religijnych obrzdkw i poprowadz go ku zgubie. Szatan wchodzi w serce czowieka przez pi zmysw i przez wyobrani oraz cielesne podania. Al-Ghazali dokonuje przegldu bokw odka, lubienoci, jzyka, jego uycia w konfliktach, w nieprzyzwoitych wypowiedziach, w kamstwie, kpinie, oszczerstwie i pochlebstwach; mwi o zoci, nienawici i zazdroci, o deniu do bogactwa, ziemskiej i duchowej chway, co z kolei prowadzi do hipokryzji, o deniu do dumy z wiedzy i pobonoci, urodzenia, zdrowia fizycznego i urody. Thkie impulsy mona powstrzymywa i kontrolowa, zwracajc si do Boga, najlepiej podczas rytualnych obrzdkw takich jak modlitwa, post i pielgrzymka, przez powtarzanie imienia Boga, medytacj i samowiedz, z pomoc przyjaciela lub duchowego przewodnika. W ten sposb kierunek, w ktrym

176

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

zmierza dusza, mona odwrci; mona te j przenie na inn ciek, ktra prowadzi do poznania Boga. Ostatnia cz ksiki dotyczy drogi do Boga; jej ostatecznym celem jest cakowite oczyszczenie duszy ze wszystkiego z wyjtkiem Boga Najwyszego [...], cakowite zatopienie si serca we wspominaniu Boga" 9 . Tutaj myl A1-Ghazalego odzwierciedla idee mistrzw sufickich. Drog ku Bogu wyznaczaj kolejne etapy (makam). Pierwszym z nich jest skrucha, odwrcenie si duszy od zniewolenia przez faszywych bogw; potem przychodzi cierpliwo, strach i nadzieja, wyrzeczenie si nawet tych spraw, ktre wprawdzie nie s grzeszne, ale mog stanowi przeszkod na tej drodze, oznaczaj, e si ufa Bogu i podporzdkowuje Mu. Kademu z etapw odpowiadaj okrelone objawienia i wizje, duchowa ulga dla podrnego; jeli nastpuje, to dzieje si tak dziki asce Boga, ale ta ulga nie bdzie trwaa. Gdy dusza zmierza t drog, jej wasne wysiki maj coraz mniejsze znaczenie, coraz bardziej prowadzi j Bg. Jej zadaniem jest oczyszczenie, wypalenie i polerowanie, a potem gotowo i wyczekiwanie, nic ponadto". Na kadym etapie istnieje niebezpieczestwo pozostania i zaniechania dalszej drogi albo zagubienia si w iluzjach; moe jednak doj do tego, e Bg przejmie prowadzenie i obdarzy dusz moliwoci kontemplowania Go. To jest najwyszy punkt tej podry, ale osiga si go tylko za spraw aski, ktr mona zdoby ale rwnie utraci: Blaski prawdy bd wieci w jego sercu. Na pocztku przypomina bd byskawic, nie bd trwae. Potem powrc i by moe pozostan duej. Jeli powrc, to mog pozosta, ale rwnie dobrze mog by odebrane10. To w tym najwyszym punkcie, gdy czowiek traci wiadomo samego siebie w kontemplowaniu Boga objawiajcego si przez mio, dochodzi do zrozumienia prawdziwego sensu obowizkw nakazanych przez szarat, a przez to moliwe jest ich waciwe wykonywanie. Moliwe jednak, e uwiadamia sobie przy tym inn rzeczywisto. Al-Ghazali wspomina o innym rodzaju wiedzy (marifa) o anioach i diabach, o niebie i o piekle, o samym Bogu, Jego istocie, atrybutach i imionach, wiedzy, ktr Bg odsania czowiekowi w jego najgbszej duszy. Nie pisze o tym w swoim dziele, istniej jednak inne teksty mu przypisywane, w ktrych rozwija te kwestie. Nie jest to stan penego stopienia si z Bogiem czy unii z Nim; co najwyej jest to chwilowe zblienie si do Niego, przedsmak ycia po mierci, kiedy to czowiek wprawdzie moe oglda Boga z bliska, ale zawsze z pewnej odlegoci.
9 10

Al-Gazali, Al-Mungiz, s. 132; przekad angielski: R. J. McCarthy, s. 94. A-Gazall, Ihya\ cz. 3, ksiga I, t. II, s. 17; przekad angielski: R. J. McCarthy, s. 380.

Rozdzia 11

Rozbiene drogi mylenia

Islam filozofw W meczetach i w madrasach gwnym przedmiotem studiw by fikh i pochodzce od niego nauki; poza madrasami zajmowano si innymi dziedzinami myli. Ttwae znaczenie miay idee filozofw, ktrzy wierzyli, e rozum ludzki, dziaajc zgodnie z zasadami wypracowanymi w logice arystotelesowskiej, mg prowadzi do osignicia dajcej si udowodni prawdy. Ten kierunek mylenia, ktrego pierwszymi twrcami w wiecie islamu byli: Al-Kindi i Al-Farabi, osign punkt kulminacyjny w dziele Ibn Siny (Avicenny, 980-1037), ktrego wpyw na ca pniejsz kultur islamu by niezwykle gboki. W krtkim fragmencie autobiografii opisa swoje wyksztacenie, ktre podwczas stao si ju tradycyjne, w zakresie nauk koranicznych i jzyka arabskiego, jurysprudencji i nauk racjonalnych - logiki, matematyki i metafizyki: A kiedy osignem osiemnasty rok ycia, poznaem wszystkie te nauki. [...] Dzisiaj jest ona [tj. moja wiedza] bardziej dojrzaa, lecz jest to nauka jedna i ta sama; niczego nowego pniej nie zdobyem"1. Wnis on wkad w niejedn z tych nauk, ale na pniejsz wiedz oglny i o wikszym zasigu wpyw miaa jego prba wyartykuowania prawd islamu na podstawie zasad logiki arystotelesowskiej i pniejszej greckiej metafizyki. Dla
Al-Husayn Ibn Abd 'Allah Ibn Sina, The Life of Ibn Sina, przeh W. E. Gohlroan, Albany-Nowy Jork 1974, s. 36-39. Przekad polski: Biografia Awicenny, prze. J. Bielawski, w: Awicenna. Abu Ali Ibn Sina. Praca zbiorowa pod redakcj Ananiasza Zajczkowskiego, Warszawa 1953, s. 214
1

178

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

tych, ktrzy dyli do dajcej si udowodni prawdy podstawowym problemem objawienia muzumaskiego bya jawna sprzeczno midzy absolutn dobroci Boga a oczywistym zem panujcym na wiecie. Pokolenia filozofw koczce si na Ibn Sinie znalazy odpowied na tego rodzaju pytania w neoplatoskiej wersji filozofii greckiej, ktra bya tym atwiejsza do zaakceptowania, e zasadnicze dzieo tej szkoy, swoista parafraza czci Ennead Plotyna, zwykle uwaano za dzieo Arystotelesa (tzw. Teologia Arystotelesa"). Ta szkoa pojmowaa wszechwiat jako seri emanacji Boga i w ten sposb moga pogodzi Jego jedno z wieloci. W sformuowaniu Ibn Siny Bg by Pierwsz Przyczyn, czyli Stwrc, konieczn istot, w ktrej esencja i egzystencja stanowiy jedno. Z niego emanowao dziesi kolejnych inteligencji - od Pierwszej Inteligencji po Inteligencj Czynn, ktra wadaa wiatem ucielenionych istot. Od Inteligencji Czynnej idee byy przekazywane ludzkiemu ciau w wyniku promieniowania boskiego wiata: w ten sposb powstawaa dusza ludzka. Symbolika wiata, typowa w myli sufickiej i innych ideach mistycznych, moga si wspiera autorytetem Koranu: Bg jest wiatem niebios i ziemi. Jego wiato jest podobne do niszy, w ktrej jest lampa; lampa jest w szkle, a szko jest jak gwiazda wiecca. Zapala si ona od drzewa bogosawionego - drzewa oliwnego, ani ze Wschodu, ani z Zachodu, ktrego oliwa prawie by wiecia, nawet gdyby nie dotkn jej ogie. wiato na wietle! Bg prowadzi drog prost ku wiatu, kogo chce2. Podobnie jak dusza zostaa stworzona na skutek tego procesu schodzenia w d od Pierwszej Istoty, procesu, ktry si rodzi w wyniku narastania mioci do Boga, tak samo ycie czowieka winno by stanem wznoszenia si, powrotem przez rne poziomy istnienia ku Pierwszemu Bytowi, w aurze mioci i podania. Jeeli boskie wiato promieniuje do duszy czowieka i jeli dusza dziki wasnemu wysikowi moe powrci do swojego Stwrcy, to do czego jest potrzebne proroctwo, a wic specjalne objawienia Boga? Ibn Sina uznawa potrzeb istnienia prorokw jako nauczycieli przekazujcych wiedz o Bogu
2

Koran XXIV, 35.

Rozbiene drogi mylenia

179

i yciu przyszym, zalecajcych ludziom te obrzdki, ktre im uwiadamiaj, e Bg istnieje i e jest niemiertelny, a wic modlitw i inne rytualne akty wiary. Uwaa jednak, e proroctwo byo nie tylko ask Boga, ale te rodzajem ludzkiego intelektu i to najwyszego rzdu. Prorok uczestniczy w yciu hierarchii inteligencji i mg dociera a do Pierwszej Inteligencji. Nie by to jednak jedyny dar prorokw; czowiek o wielkich zaletach ducha mg rwnie do Niej dotrze dziki ascezie. Mogo si wydawa, e ten tok mylenia nie zgadza si z treci boskiego objawienia zawartego w Koranie, w kadym razie jeli rozumie je dosownie. W najsynniejszej kontrowersji w dziejach islamu Al-Ghazali ostro krytykowa stanowiska, wedug ktrych filozofia podobna do reprezentowanej przez Ibn Sin, sprzeczna bya z treci objawienia zawartego w Koranie. W swoim Tahajut al-falasifa (Niezborno filozofw) wskazywa na trzy bdy, jakie jego zdaniem popeniali filozofowie. Wierzyli oni w wieczno materii: emanacje boskiego wiata przenikay materi, ale jej nie tworzyy. Ograniczali wiedz Boga do uniwersaliw, do idei, ktre tworzyy poszczeglne istoty, a nie do pojedynczych istot; ten pogld nie by zgodny z koranicznym obrazem Boga zainteresowanego oddzielnie kad poszczegln yw istot. Po trzecie, wierzyli w niemiertelno duszy, ale nie ciaa. Dusza, twierdzili, bya odrbnym bytem przenikajcym materialne ciao dziki dziaaniu Czynnego Intelektu; w pewnym momencie powrotu do Boga ciao, z ktrym dusza bya powizana, stawao si przeszkod; po mierci dusza uwalnia si od ciaa, ktre staje si jej niepotrzebne. Al-Ghazali twierdzi, e Bg filozofw nie by Bogiem koranicznym, przemawiajcym do kadego czowieka, osdzajcym go i kochajcym. Jego zdaniem wnioski, do ktrych mg doj dyskursywny intelekt czowieka bez zewntrznego kierowania byy nie do pogodzenia z tymi, jakie zostay ludziom objawione dziki prorokom. Wiek pniej rzucone przez niego wyzwanie podj inny wany przedstawiciel filozofii, Ibn Ruszd (Averroes, 1126-1198). Urodzony i wyksztacony w Andaluzji, gdzie tradycja filozofii dotara wprawdzie pno, ale mocno si zakorzenia, Ibn Ruszd podj si szczegowego odrzucenia interpretacjifilozofiiw ujciu Al-Ghazalego. Uczyni to w dziele zatytuowanym - przez odniesienie do ksiki Al-Ghazalego - Tahafut at-tahafut (Niezborno niezbornoci). W innej pracy pod tytuem Fasl al-makal (Rozstrzygnicie sporu) zaj si szczegowo tym, co Al-Ghazalemu wydawao si sprzecznoci midzy objawieniem prorokw a wnioskami, jakie z tego wycigali filozofowie. TWierdzi, e dziaalno filozoficzna nie bya nieprawomocna; znajdowaa bowiem usprawiedliwienie w Koranie: Czy oni nie patrzyli na krlestwo niebios i ziemi i na wszystkie rzeczy, ktre stworzy Bg?" 3 . Z tych sw wynikao, e nie mogo by sprzecznoci midzy wnioskami filozofw a twierdzeniami Koranu:
3

Koran VII, 185.

180

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

Skoro zatem to prawo (szarat) rzeczywicie nawouje do rozwaa prowadzcych do poznania prawdy, to my - wszyscy muzumanie - winnimy by pewni, e rozwaania demonstracyjne nie mog prowadzi do czego, co byoby sprzeczne z tym, co znajduje si w prawie (objawionym), albowiem prawda nie moe by sprzeczna z prawd, lecz jest z ni zgodna i potwierdza j 4 . Jak wyjani zatem, e czasami wydaj si by ze sob sprzeczne? W odpowiedzi Ibn Ruszd twierdzi, e nie wszystkie sowa Boga winno si przyjmowa dosownie. Kiedy dosowne znaczenie wersetw koranicznych jest pozornie niezgodne z prawdami, do jakich doszli filozofowie w wyniku stosowania rozumu, wwczas takie fragmenty naley interpretowa metaforycznie. Wikszo istot ludzkich jest niezdolna do rozumowania filozoficznego i do zaakceptowania metaforycznej interpretacji Koranu. Nie powinno si wic im przekazywa wiedzy rozumowej, tak mog otrzyma jedynie ci, ktrzy s w stanie posugiwa si rozumem: Kto zatem nie naley do ludzi nauki, powinien przyj je [urywki Koranu] w ich jawnym znaczeniu, a ich alegoryczna interpretacja jest dla niego niewiar, poniewa prowadzi do niewiary. [...] Jeeli jaki przedstawiciel objaniania alegorycznego wyjawi mu je, wezwie go do niewiary. [...] Dlatego objanienia alegoryczne winny si znale tylko w ksigach opartych na dowodach demonstracyjnych. Gdyby bowiem znalazy si w ksigach innych ni opartych na dowodach demonstracyjnych, dotr do nich jedynie ludzie zajmujcy si dowodami demonstracyjnymi5. Filozofia jest przeznaczona dla elity (chassa); posplstwu (amma) wystarcza dosowna interpretacja. Proroctwo potrzebne byo obydwu grupom: chassa potrzebowaa go, by si trzyma waciwej drogi moralnej, natomiast amma - by prawdy zostay ujte w moliwych do zaakceptowania obrazach. Rozumowanie dialektyczne, czyli kalam, przeznaczone jest dla umysw porednich, poniewa wymagao logiki dla poparcia prawd przeznaczonych dla ammy; kryy si w nim jednak niebezpieczestwa, poniewa zasady racjonalne nie byy tam w sposb odpowiedni udowodnione. Twrczo Ibn Ruszda nie miaa, jak si wydaje, szerokiego i trwaego wpywu na pniejsz myl islamu, natomiast aciskie przekady niektrych jego dzie w sposb istotny wpyny na filozofi chrzecijask. Z kolei myl Ibn Siny miaa zasadnicze znaczenie dla rozwoju idei religijnych jak i filozoficznych. W XII wieku, mimo oddziaywania Al-Ghazalego, rozpoczo si
Muhammad Ibn Ahmad Ibn Rud, Fasl-maal, opra. G. F. Hourani, Lejda 1959, s. 13 [=7]; przekad angielski: G. F. Hourani, Averroes on the Harmony of Religion and Philosophy, Londyn 1961, s. 50; przekad z arabskiego: J. Danecki. 5 Tkme, s. 26-27 [=17], przekad angielski: s. 61, przekad polski: J. Danecki.
4

Rozbiene drogi mylenia

181

swoiste zblienie midzy kalamem a filozofi. Od czasw Fachr ad-Dina ar-Raziego (1149-1209) dziea kalamu staway si objanieniami logiki i natury istnienia, by od nich zmierza ku racjonalnej artykulacji idei Boga. W ten sposb stworzono logiczn struktur, suc obronie i objanianiu objawienia koranicznego, i dopiero potem dziea niniejsze zajmoway si sprawami, ktre winno si zaakceptowa jedynie na podstawie objawienia. Ibn al-Arabi i teozofia W pismach Ibn Siny znale mona odwoania do iszraku, promieniowania boskiego wiata, dziki ktremu ludzie mogli nawiza kontakt z hierarchi intelligibiliw. Niektrzy z pniejszych autorw rozumieli iszrak jako odwoanie si do staroytnej wiedzy ezoterycznej Wschodu (szark po arabsku oznacza wschd"). Uywali go jako terminu dla systematycznego sformuowania ostatecznej rzeczywistoci ukrytej w sowach Koranu i nadajcej znaczenie dowiadczeniom sufich6. Prby sformuowania takiej teozofii dokona As-Suhrawardi, wywoujc skandal, ktry doprowadzi do jego egzekucji przez ajjubidzkiego wadc Aleppa w 1191 roku. Najbardziej dopracowane i utrwalone jej ujcie pochodzi od Ibn al-Arabiego (1165-1240), Araba z Andaluzji, ktrego ojciec by przyjacielem Ibn Ruszda. Ibn al-Arabi spotka si z filozofem osobicie, a potem uczestniczy w jego pogrzebie. Po zwykych studiach w Andaluzji i w Maghrebie, wyruszy w podr po krajach arabskiego Wschodu. Odby pielgrzymk do Mekki, co miao, jak si zdaje, decydujcy wpyw na uksztatowanie si jego myli. Dziki wizji zacz pojmowa Al-Kab jako punkt, w ktrym ostateczna rzeczywisto przenika do wiata widzialnego. To wanie tutaj rozpocz pisanie swojego najbardziej dopracowanego dziea pod tytuem Al-Futuhat al-makkijja (Objawienia mekkaskie). Po kilku latach spdzonych w Anatolii, w ktrej wadz sprawowali sutanowie selduccy, osiad w Damaszku, gdzie umar. Jego grb na grze Kasijun, ktra gruje nad miastem od zachodu, sta si miejscem pielgrzymek. W Al-Futuhat i w innych dzieach Ibn al-Arabi prbowa stworzy wizj wszechwiata jako nie koczcego si przepywu egzystencji od Istoty Boskiej z powrotem do Niej. Podstawowy symbol tego przepywu stanowio wiato. Proces ten mona byo z pewnego punktu widzenia traktowa jako wypyw boskiej mioci, jako pragnienie Koniecznego Bytu, by pozna Siebie przez ogldanie wasnego bytu odbitego w Sobie. Tradycja Proroka czsto cytowana
6 Muhyl Sd-DIn Ibn a!-'ArabI, zagarat al-kawn, Bejrut 1984, s. 45; B. Furuzanfarr, Ahadft-i matnavl, Teheran 1955, s. 29. Te odnoniki zawdziczam dr. J. Baldickowi i dr. T. Gandjei.

182

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

przez autorw sufickich powiada: Bytem ukrytym skarbem i chciaem, ebym si sta znany, dlatego stworzyem byty po to, bym by znany". Do tego tworzenia doszo dziki ujawnieniu si boskiego Bytu w Jego Imionach, czyli atrybutach. Mona je rozpatrywa w trzech aspektach: same w sobie jako cz istoty boskiego Bytu, jako odwieczne archetypy lub formy oraz jako istniejce w specyficznych i ograniczonych bytach. W swoim aktywnym ksztacie Imiona te znane byy jako Wadcy: ujawniay si w obrazach wytworzonych przez twrcz wyobrani Boga, a konkretne istoty ucieleniay te obrazy. Wszelkie stworzone rzeczy byy zatem przejawami okrelonych Imion w formie obrazw, czowiek za potrafi ujawnia je wszystkie. Ta idea uprzywilejowanego statusu istot ludzkich powizana jest z koncepcj przymierza (misak), ktre, zgodnie z Koranem, czowiek zawar z nimi, zanim jeszcze zosta stworzony wiat. Ten archetyp, dziki ktremu powsta czowiek, zosta przez Ibn al-Arabiego i przez innych autorw nazwany wiatem Mahometa" albo Prawd Mahometa". To byo owo jasne zwierciado", w ktrym boski Byt mg oglda swoje pene odbicie. A zatem w jakim sensie wszystkie istoty ludzkie mona uwaa za doskonae przejawy Boga, ale pod pewnym wzgldem by to przywilej tylko niektrych ludzi. Idea czowieka doskonaego" (al-insan al-kamil) wysunita przez Ibn al-Arabiego, zostaa rozwinita przez jednego z jego nastpcw, Al-Dilego (zm. ok. 1428). Taki czowiek najdoskonalej objawia natur Boga, jest w peni stworzony na jego podobiestwo; w sposb widomy ucielenia odwieczny archetyp wiata Mahometowego". Prorocy s takimi uprzywilejowanymi istotami ludzkimi, ktre stanowi przejaw imion Boga; w swoim synnym dziele Fusus al-hikam (Klejnoty mdroci) Ibn al-Arabi pisa o acuchu prorokw od Adama do Mahometa i wskaza, ktre Imi reprezentowa kady z nich. Mahomet, piecz prorokw, by najdoskonalsz z tych proroczych manifestacji. Ale byli take wici, ktrzy dziki ascezie i posiadaniu wewntrznej wiedzy (marifa) mogli sta si lustrem, w ktrym odbijao si wiato Boga. Prorocy byli rwnie witymi, ponadto yli wici, ktrzy nie byli prorokami, poniewa nie dysponowali specyficzn funkcj przekazywania prawdy objawionej lub prawa objawionego. Istniaa niewidoczna hierarchia witych, ktrzy utrzymywali porzdek tego wiata; na ich czele sta biegun" (kutb) odrbny dla kadego wieku. (Ibn al-Arabi wyranie sam siebie uwaa za kutba, a nawet za piecz kutbw, czyli najdoskonalszego z nich.) Zarwno ten, kto posiad marif, jak i zwyky, niewyksztacony czowiek, musz y w granicach prawa objawionego przez Proroka; sam Ibn al-Arabi nalea do szkoy zahiryckiej reprezentujcej cis i dosown interpretacj prawa objawionego w Koranie i hadisach. Uwaa jednak, e wszystkie objawienia pochodzce od prorokw i prawodawcw objawiay t sam rzeczywisto; wszyscy ludzie oddawali cze temu samemu Bogu wystpujcemu

Rozbiene drogi mylenia

183

pod rnymi postaciami. Wschodzenie od Boga mona widzie rwnie jako przybywanie; stworzenia s zwierciadami odbijajcymi wiedz bosk z powrotem na Boga; odchodzenie stworze od koniecznego Bytu oznacza rwnie przychodzenie do Niego. cieka wchodzenia, owietlona marif, prowadzi przez rne etapy, bdce staymi momentami postpu na drodze ducha. S to etapy wiedzy o samym sobie: Kto zna samego siebie, ten zna swojego Pana". Po drodze czowiek moe osign archetypiczne obrazy, zmysowe objawienia Imion Boga w porednim wiecie obrazw" (alam al-misal). Poza nim moe dostpi wizji Boga, podczas ktrej na chwil uniesiona zostaje zasona i Bg ukazuje si temu, kto do Niego dy. Tak wizj charakteryzuj dwa momenty: chwila, w ktrej poszukujcy oraz inne istoty znajdujce si w blasku wizerunku Boga trac wiadomo swojej wasnej osobowoci (fana), oraz chwila, w ktrej widzi si Boga w Jego stworzeniach (baka), yje i porusza si wrd nich, ale zachowuje si wiadomo tej wizji. W swoich prbach opisu rzeczywistoci wszechwiata objawianego w momentach takich wizji Ibn al-Arabi posugiwa si wyraeniem wahdat al-wudud (jedno istnienia lub egzystencji). Pniej powstao wiele kontrowersji na temat znaczenia tego terminu. Mona rozumie, e wskazuje on na istnienie wycznie Boga: wszystko poza nim jest albo nierealne, albo stanowi Jego cz. Ale mona byo te uzna, e odnosi si do popularnego wrd filozofw rozrnienia midzy bytem koniecznym a przypadkowym: jedynie Bg jest bytem koniecznym, istniejcym w swojej wasnej naturze, wszystkie inne byty zawdziczaj swj byt aktowi stworzenia albo procesowi emanacji. Termin ten moe si rwnie odnosi do tych chwilowych wizji, kiedy to poszukujcy traci wiadomo samego siebie, cho zarazem zdaje sobie spraw z boskiego objawienia: jest obecny w Bogu albo Bg jest obecny w nim, na chwil zastpujc jego ludzkie atrybuty swoimi. Niektre z tych interpretacji mog utrudnia pogodzenie idei wahdat al-wudud z rozrnieniem midzy Bogiem a Jego stworzeniami, nieskoczonej odlegoci midzy nimi, co wydaje si jasno wynika z nauk Koranu. Pewien badacz opracowa spis wielkiej liczby kiytycznych dzie o Ibn al-Arabim, napisanych w pniejszych wiekach. Ich autorw podzieli mona z grubsza na tych, ktrzy przeciwni byli jego podstawowym ideom jako niezgodnym z prawd islamu, oraz tych, ktrzy go bronili. Doktorzy religii i prawa wydali liczne fatwy, gwnie skierowane przeciwko niemu. Nie zawsze jednak Ibn al-Arabi stanowi przedmiot atakw7. Najwyraniejsz oznak przywrcenia go na ono ortodoksji bya, powzita po zdobyciu Syrii w 1516 roku, decyzja o odnowieniu jego
7

O. Yahia, Histoire et classification de l'oeuvre d'Ibn 'Arabi, Damaszek 1964,1.1, s. 113-135.

184

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

grobu. Z tej okazji synny osmaski uczony Kamal Pasza-zade (1468/69-1534), wyda fatw w jego obronie. Nawet wrd mistrzw sufickich dzieo Ibn al-Arabiego byo przedmiotem dysput. O ile jedne zakony sufickie uznaway za moliwe do zaakceptowania jego ujcie marify, ktra stanowia cel ich poszukiwa, o tyle szazilijja w Maghrebie i nakszbandijja na wschodzie wiata islamu miay co do tego wtpliwoci.

Ibn Tajmijja a tradycja hanbaicka Islam sunnicki nie dysponowa autorytatywnym zespoem nauczy ci eh popieranych przez wadcw, std przez cae jego dzieje utrzymywa si nurt ideowy wrogi filozofom i teozofom, niewiele majcy wsplnego z prbami kalamu racjonalnej obrony wiary. Tradycja ideowa wyrosa z nauk Ibn Hanbala bya ywa w centralnych krajach muzumaskich, szczeglnie za w Bagdadzie i Damaszku. Mimo licznych rnic ci, ktrzy intelektualnie wywodzili si od Ibn Hanbala, zjednoczyli si w prbie utrzymania prawdziwej - ich zdaniem - nauki, polegajcej na cisym trzymaniu si objawienia boskiego przekazanego przez proroka Mahometa. Dla nich Bg by Bogiem Koranu i hadisw; naleao go akceptowa i oddawa mu cze w takiej Jego rzeczywistoci, jak objawi. Prawdziwy muzumanin to nie tylko ten, kto wierzy i przyjmuje objawionego Boga, ale rwnie dziaa zgodnie z Jego wol. Wszyscy muzumanie tworzyli spoeczno, ktra powinna pozosta zjednoczona; nie naley nikogo z niej wyklucza, z wyjtkiem tych, ktrzy sami poczynili ten krok, odmawiajc posuszestwa wobec nakazw religii lub rozpowszechniajc doktryny niezgodne z prawdami objawionymi przez prorokw. W ramach spoecznoci winno si unika kontrowersji i spekulacji, ktre mogyby prowadzi do rozpadu i konfliktw. W trzynastowiecznej Syrii pod panowaniem mameluckim tradycja ta po raz kolejny znalaza wyraz w potnym i indywidualnym gosie Ibn Tajmijji (1263-1328). Urodzony w pnocnej Syrii, wikszo ycia spdzi w Damaszku i Kairze i stawi musia czoo nowej sytuacji. Mameluccy sutanowie i ich onierze byli sunnickimi muzumanami, cho wielu dopiero co si nawrcio na islam i ich wiara bya powierzchowna. Naleao zatem przypomnie im znaczenie ich religii. W caej za spoecznoci upowszechniay si bdy, ktre Ibn Tajmijja uznawa za niebezpieczne. Niektre rodziy zagroenie dla bezpieczestwa pastwowego, jak na przykad szyizm i inne grupy odszczepiecw, inne za mogy mie wpyw na wiar spoecznoci, jak na przykad idee Ibn Siny i Ibn al-Arabiego.

Rozbiene drogi mylenia

185

Aby zapobiec takim niebezpieczestwom, Ibn Tajmijja postanowi potwierdzi poredni drog hanbalitw: bezkompromisowych w utwierdzaniu zasad prawdy objawionej, cho tolerancyjnych wobec rnic w ramach spoecznoci tych osb, ktrzy t prawd zaakceptoway: Prorok powiedzia: Muzumanin jest muzumaninowi bratem". [..,] Jak zatem mona dopuci, by spoeczno Mahometa podzielia si w opiniach tak, e jeden czowiek moe sta si czonkiem grupy i nienawidzi innych tylko na podstawie przypuszcze lub osobistych kaprysw, bez jakichkolwiek dowodw pochodzcych od Boga? [...] Jedno jest oznak boskiego miosierdzia, natomiast niezgoda jest kar bosk8. Bg jest jednoci i wieloci: jednoci w swojej istocie, wieloci w Swoich atrybutach, ktre naley zaakceptowa w takiej formie, w jakiej opisa je Koran. Najwaniejszym dla ycia ludzkiego Jego atiybutem jest wola. Stworzy wszystko z nicoci aktem swojej woli i ujawni si ludziom dziki wyraeniu w ksigach objawionych kolejnym prorokom, z ktrych ostatnim by Mahomet. Jest nieskoczenie odlegy od swoich stworze, a zarazem bliski im, zna zarwno szczegy, jak i oglniki, widzi wewntrzne tajniki serca i kocha tych, ktrzy s Mu posuszni. Czowiek kierowany przez proroka powinien spdza ycie na subie Bogu; winien przy tym akceptowa Jego objawione sowo, w swoim yciu szczerze si podporzdkowa takiemu ideaowi, jakie to ycie implikuje. W jaki sposb naley interpretowa wol Boga? Podobnie jak Ibn Hanbal, Ibn Tkjmijja w pierwszym rzdzie odwoywa si do Koranu, pojmowanego dosownie i precyzyjnie. W drugiej kolejnoci szy hadisy, dalej za towarzysze Proroka, ktrych konsens znaczy tyle, co hadisy. Utrzymanie prawdy zaleao take od przekazywania wiedzy religijnej przez zainteresowanych i dobrze poinformowanych muzumanw. Istniaa nieustanna potrzeba idtihadu uprawianego przez zdolne do tego osoby; winny one zajmowa si nim z pewn elastycznoci, akceptujc pewne uczynki, nie przepisane, ale te nie zakazane przez szari'at. Ibn Tajmijja nie uwaa, e ci, ktrzy praktykowali idtihad tworzyli zwarty zesp; konsens uczonych danej epoki mia pewne znaczenie, ale nie mona go byo uznawa za bezbdny. Jego wersja islamu bya sprzeczna z ideami wysuwanymi przez Ibn Sin: wszechwiat zosta stworzony z niczego aktem boskiej woli, nie za w wyniku emanacji. Bg zna poszczeglne istoty ludzkie, one za poznaj Go nie dziki posugiwaniu si rozumem, lecz dziki Jego objawieniu. Opozycja Ibn Tajmijji
Ahraad Ibn Taymiyya, Magmu'at ar-rasa'il al-kubra, Kair 1323/1905, t. I, s. 307-309; przekad francuski w: H. Laoust, Essai sur les doctrines sociaes et politiues de Taki-d-Dln b.Taimiyar Kair 1939, s. 256-257.
8

186

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

wobec idei Ibn al-Arabiego bya jeszcze silniejsza, poniewa jego pogldy stawiay przed ca spoecznoci znacznie powaniejsze i pilniejsze problemy. Bez trudu, podobnie jak inni hanbalici, zaakceptowa istnienie witych, czyli przyjaci Boga". Byli nimi ci, ktrym prawdy zostay przekazane w wyniku natchnienia, a nie wykonywania proroczego posannictwa. Mogli odbiera aski Boga, dziki czemu wydawao si, e wykraczaj poza typowe granice dziaalnoci czowieka. Takich mw i takie kobiety naley szanowa, ale nie powinno si okazywa im adnych zewntrznych form oddawania czci: nie wolno byo odwiedza ich grobw czy odprawia tam modlitw. Suficki rytua zikru, powtarzania imienia Boga, by waciw form okazywania wiary, ale pod wzgldem wartoci duchowej mia mniejsze znaczenie od rytualnej modlitwy i od recytacji Koranu. Spekulatywna teozofia za pomoc ktrej Ibn al-Arabi i inni interpretowali mistyczne dowiadczenie winna by cakowicie odrzucona. Czowiek nie jest przejawem boskiego wiata, lecz tylko stworzonym bytem. Nie mg zosta wchonity przez boski Byt; jedynym sposobem przyblienia si do Boga byo posuszestwo wobec Jego objawionej woli. Ibn Tajmijja odegra wan rol w spoeczestwie muzumaskim swojego czasu, a po jego mierci sformuowana przez niego tradycja hanbalicka pozostaa elementem kultury religijnej centralnych obszarw islamu. Jednak idee te byy na wp zapomniane i dopiero w XVIII wieku pami o nich przywrci pewien ruch religijny o politycznym znaczeniu, a mianowicie wahhabizm, ktry doprowadzi do powstania pastwa saudyjskiego w centralnej Arabii. Mimo wyraniej sprzecznoci, jaka istniaa midzy jego ideami a pogldami Ibn al-Arabiego, instynktowne denie spoecznoci sunnickiej do powszechnej tolerancji umoliwio ich wspistnienie, a niektrym muzumanom udawao si nawet je pogodzi. Pewien uczony opisa swoje spotkanie z sufimi szkoy nakszbandijja, studiujcymi jednoczenie dziea Ibn al-Arabiego i Ibn Tajmijji. Ibn Tajmijja, twierdzili, by imamem szaratu, natomiast Ibn al-Arabi imamem hakiki, to jest prawdy, ku ktrej dyli ludzie zmierzajcy drog sufich; doskonay muzumanin powinien umie poczy w sobie te dwa aspekty rzeczywistoci islamu.

Rozwj szyizmu Wrd mwicych po arabsku muzumanw, krzy przyjli sunnick wersj wiary, czasami w konflikcie z nimi, czasami utrzymujc z nimi pokj, yy spoecznoci szyitw uznajcych dwunastu imamw. Stopniowo wytworzyy one swj wasny pogld na dzieje islamu i sposobw, w jaki powinny one przebiega. Popierano pretensje Alego i jego nastpcw, a trzech pierwszych kalifw wyklto i uznano za uzurpatorw. Zewntrzne dzieje muzumanw, to

Rozbiene drogi mylenia

187

jest opowie o wadzy politycznej, uwaano za odbiegajce od rzeczywistej historii wewntrznej. Szyici uwaali, e wewntrzna historia dotyczya zachowania i przekazywania objawionej prawdy przez pokolenia imamw. Zgodnie z teori imamatu stopniowo rozwijan od X wieku, Bg zawsze wyznacza imama jako swj dowd (hudda) dla wiata. Jego zadaniem byo autorytatywne nauczanie prawd religijnych i rzdzenie ludzkoci zgodnie z zasadami sprawiedliwoci. Imamowie byli potomkami Proroka przez jego crk Fatim i jej ma Alego, pierwszego imama. Kadego imama wyznacza jego poprzednik, aden z nich nie myli si w interpretacji Koranu i sunny Proroka, dziki tajnej wiedzy, jak go obdarzy Bg; kady by te bezgrzeszny. Szyici reprezentujcy gwny odam szyizmu uwaali, e znana linia imamw skoczya si na dwunastym z nich, Muhammadzie, ktry znik w 874 roku. Tb wydarzenie nazwano mniejsz nieobecnoci", poniewa przez kilkadziesit lat ukryty imam komunikowa si ze swoimi wyznawcami przez przedstawiciela. Potem, gdy nastpia wielka nieobecno" i skoczyy si owe regularne kontakty, ukrytego imama widywano rzadko, pojawia si przelotnie, w snach lub w wizjach. Ma on kiedy powrci, by przynie panowanie sprawiedliwoci; stanie si mahdim, prowadzonym" (ten termin mia w ideologii szyickiej znaczenie bardziej precyzyjne ni w popularnej tradycji sunnizmu). Do czasu pojawienia si imama ludzko bdzie potrzebowaa kogo, kto j poprowadzi. Niektrzy szyici uwaali, e Koran i hadisy w formie przekazanej i objanianej przez imamw, byy wystarczajcymi przewodnikami. Inni jednak utrzymywali, e potrzebne jest stae interpretowanie i przywdztwo. Od XIII wieku zwracano si do uczonych mw, ktrych kompetencje wyznacza ich rozum, charakter i wyksztacenie, by za pomoc wysiku intelektualnego interpretowali istniejce zasady wiary - idtihadu (std znano ich pod nazw mudtahidw). Nie byli oni nieomylni, Bg nie kierowa nimi bezporednio, ale mogli interpretowa nauki imamw zgodnie ze swoj najlepsz wiedz. Kade pokolenie potrzebowao nowych mudtahidw, a zwykli muzumanie w danym wieku mieli obowizek podporzdkowania si ich naukom. Z czasem pojawia si racjonalna teologia, ktra objaniaa i uzasadniaa wiar szyickich muzumanw. Wydaje si, e wczeni szyici byli tradycjonalistami. Jednake ju pod koniec X wieku Al-Mufid (ok. 945-1022) twierdzi, e prawd objawienia naley broni za pomoc kalamu, a wic dialektycznej teologii. Jego nastpca, Al-Murtada (966-1044), uwaa, e prawdy religijne mona ustala rozumowo. Od tego czasu powszechnie przyjte nauki szyickie zawieray elementy wywodzce si ze szkoy mutazylickiej. Pniejsi myliciele szyiccy wczyli do swojego systemu elementy przejte z teorii neoplatoskich w ich muzumaskiej formie opracowanej przez Ibn

188

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

Sin i innych mylicieli. Mahometa, Fatim i imamw uwaano za ucielenienie intelektw, ktre stworzyy wiat. Imamw traktowano jako duchowych przewodnikw na drodze poznania Boga: dla szyitw mieli oni takie samo znaczenie jak przyjaciele Boga" dla sunnitw. Podobny nacisk kadziony na posugiwanie si rozumem dla wyjanienia zasad wiary zadecydowa o rozwoju szyickiej nauki prawa. Przyczynili si do tego iraccy uczeni, z ktrych jeden by znany jako Al-Muhakkik (1205-1277), za drugi jako Al-Allama al-Hilli (1250-1325). Ich dzieo kontynuowa Muhammad Ibn Makki al-Amili (1333/34-1384), nazywany rwnie Pierwszym Mczennikiem", zgin bowiem mczesk mierci w Syrii. Zasady szyickiej nauki prawa zostay w wikszoci przejte od sunnitw, cho istniay istotne rnice wynikajce ze specyficznego szyickiego spojrzenia na religi i na wiat. Akceptowano jedynie te hadisy Proroka, ktre byy przekazane przez czonka jego rodziny; uwaano, e hadisy dotyczce postpowania i wypowiedzi imamw maj ten sam status, co hadisy Proroka, chocia nie mogy uniewania treci Koranu czy hadisu Proroka. Konsens spoecznoci nie odgrywa tej samej roli co w sunnizmie; jeli istnia nieomylny imam, to jedyn idm, ktr mona uzna, jest idma spoecznoci skupionej wok imama. Akl, czyli rozum, wykorzystywany w odpowiedzialny sposb przez kompetentne osoby, odgrywa wan rol jako rdo prawa. Praca kolejnych mudtahidw nad rdami przyczynia si z czasem do powstania korpusu prawa szyickiego, rnicego si pod pewnymi wzgldami od prawa czterech szk sunnickich. Dopuszczano swoiste maestwo tymczasowe, w ktrym prawa i obowizki obu stron nie byy takie same jak w penym maestwie; rwnie zasady dziedziczenia byy inne ni w prawie sunnickim. Niektre sprawy stay si przedmiotem dyskusji uczonych, szczeglnie za obowizki szyitw wobec ludzi rzdzcych pod nieobecno imama. Nie mona byo uzna, e dysponuj tak sam legaln wadz jak imamowie, ale rodzio si pytanie, czy byo zgodne z prawem pacenie im podatkw i podporzdkowywanie si im, jeli wykorzystywali swoj wadz do wspierania sprawiedliwoci i prawa? Czy pod nieobecno imama modlitwy pitkowe i stanowice ich cz kazania zachowyway swoj wano? Czy mona byo ogasza dihad, a jeli tak, to kto mia to czyni? Uczeni w prawie twierdzili, e mudtahidowie maj prawo ogosi dihad; mogli te peni funkcje poborcw i dystrybutorw zakatu, kanonicznej jamuny; to ta dziaalno wyposaaa ich w pewn niezalen rol spoeczn, a co za tym idzie, ich nietykalno stawaa si spraw caej spoecznoci. Przynajmniej od X wieku groby imamw stay si celem pielgrzymek. Czterech z nich pogrzebano w Medynie, szeciu w Iraku: w An-Nadafie, gdzie jest grb Alego, Karbali (grb Al-Husajna), Al-Kazimajnie i w Samarze, a jeden

Rozbiene drogi mylenia

189

w Maszhadzie na terenie Churasanu. Wok ich grobowcw powstay szkoy, przytuki i cmentarze, na ktre przynoszono ciaa zmarych szyitw, aby je tam pochowa. Groby dzieci imamw, towarzyszy Proroka i synnych uczonych rwnie otaczano czci. Nie naley jednak cile przeciwstawia sobie sunnickich i szyickich miejsc oddawania czci. Zarwno jedni, jak i drudzy odbywaj pielgrzymk do Mekki i odwiedzaj grb Proroka w Medynie. Szyici odwiedzali grobowce sufickich witych, a w niektrych okolicach ludno sunnicka oddawaa cze imamom i ich rodzinom. W Kairze mauzoleum, gdzie jakoby pogrzebana zostaa gowa imama Al-Husajna, stao si orodkiem ludowych obrzdw. Istnieje jednak doroczna uroczysto, ktra ma specjalne znaczenie dla szyitw. Jest ni Aszura, wspomnienie bitwy pod Karbal, podczas ktrej dziesitego dnia miesica muharrama 680 roku zosta zabity imam Al-Husajn. Dla szyitw jest to jedno z najwaniejszych wydarze historycznych. Wyznacza ono moment, w ktrym bieg dziejw na tym wiecie jawnie odbieg od kierunku wyznaczonego przez Boga. mier Al-Husajna uwaano za mczestwo, za dobrowolne powicenie si dla dobra spoecznoci, za obietnic, e w kocu Bg przywrci waciwy porzdek rzeczy. W jej rocznic szyici nosili oznaki aoby, a w meczetach wygaszano kazania opowiadajce o powiceniu Al-Husajna i wyjaniajce jego znaczenie. Czasami opowiadanie dziejw imama przeksztacao si w ich dramatyczne odtwarzanie. Od wczesnego okresu rozwoju szyizmu oddawanie czci imamom sprawiao, e stawali si oni czym wicej anieli zwykymi ludmi - widocznymi objawami ducha Boego; twierdzono te, e poza jawnym, zewntrznym znaczeniem Koranu znajdowa si miaa ukryta prawda. Takie idee wspierali Fatymidzi, gdy byli wadcami Egiptu i Syrii. Isma'ilici, ugrupowanie szyickie, z ktrego wywodzili si Fatymidzi albo z ktrym byli powizani, reprezentowali pogldy znieksztacone pniej przez system idei rozwinitych przez uczonych dziaajcych pod patronatem fatymidzkim i upowszechnionych dziki potdze Fatymidw. Doktryna faworyzowana przez Fatymidw legitymizowaa twierdzenie, e imamat od Dafara as-Sadika przeszed na jego wnuka Muhammada, ktry by sidmym imamem, ostatnim widocznym imamem w tej linii. Aby usprawiedliwi i objani to przekonanie, sformuowano definicj imama opart na specyficznym rozumieniu historii. Twierdzono, e w cigu caych swoich dziejw ludzko potrzebowaa kierowanego przez Boga, bezgrzesznego nauczyciela; istniao siedem cykli takich nauczycieli. Kady cykl zaczyna si od wysannika (natik), ktry objawia wiatu prawd; po nim przychodzi interpretator (wasi), ktry zapoznawa niewielu wybracw z wewntrznym znaczeniem objawienia wysannika. Owo znaczenie kryo si pod zewntrznymi objawami wszystkich religii: Bg jest jeden, jest niepoznawalny, od Niego wywodzi si Uniwersalny

190

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

Intelekt, ktry zawiera formy wszystkich stworze, a te formy objawiay si w wyniku procesu emanacji. Po kadym wasim przychodzio siedmiu imamw, a ostatni z nich by wysannikiem nastpnej epoki. Natikiem sidmej i ostatniej epoki bdzie oczekiwany mahdi, ktry wszystkim objawi wewntrzn prawd; skoczy si wwczas era zewntrznego prawa, zacznie si natomiast era niczym nie skrywanej wiedzy o naturze wszechwiata. Przez jaki czas powszechnie znana bya wersja szyizmu wspierana przez Fatymidw, chocia znano j raczej w Syrii anieli w Egipcie czy w Maghrebie. Kiedy potga Fatymidw zacza si chyli ku upadkowi, a potem zostaa zastpiona przez Ajjubidw, spoecznoci isma'ilickie skurczyy si, cho istniay nadal w grach wzdu pnocnych wybrzey Syrii, a take w Jemenie i w Iranie. W przybrzenych grach Syrii przemieszay si z nimi dwie inne spoecznoci wyznajce rne odmiany szyizmu. Wiara druzyjska wyrosa z nauk Hamzy Ibn Alego, ktry rozwin isma'ilick ide, e imamowie s ucielenieniem intelektw wyemanowanych przez Jedynego Boga; Hamza twierdzi, e Jedyny Bg jest obecny w istotach ludzkich, a ostatecznie wcieli si w fatymidzkiego kalifa Al-Hakima (996-1021), ktry znikn, ale kiedy powrci. Druga spoeczno, nusajryci, wywodzia si od Muhammada Ibn Nusajra, ktry naucza, e Jedyny Bg by niewyraalny, lecz emanowaa z niego caa hierarchia bytw, a Ali by ucielenieniem najwyszego z nich (std nazwa alawici, pod jak czsto s znani). Bardziej niejasne jest pochodzenie dwch spoecznoci religijnych wystpujcych gwnie w Iraku. Jazydzi na pnocy wyznawali religi zawierajc zarwno elementy chrzecijastwa, jak i islamu. Wierzyli, e wiat zosta stworzony przez Boga, ale podtrzymywany jest przez hierarchi podporzdkowanych mu bytw; ludzie za udoskonalaU si w kolejnych ywotach. Mandejczycy w poudniowym Iraku rwnie zachowali pozostaoci staroytnych tradycji religijnych. Wierzyli, e dusza ludzka wznosi si w procesie wewntrznych iluminacji, by si poczy z Najwyszym Bytem. Wanym elementem ich praktyk religijnych by chrzest, bdcy procesem oczyszczenia. Odcite od rde wadzy i bogactwa wielkich miast, w wikszoci wypadkw traktowane przez wadcw sunnickich podejrzliwie, jeli nie wrogo, spoecznoci takie zamykay si w sobie, rozwijajc praktyki rne od praktyk wikszoci muzumanw. O ile doktryna ibadycka czy zajdycka nie rnia si wiele od sunnickiej, o tyle wrd druzw i nusajrytw rnice byy tak wielkie, e prawnicy sunniccy mogli je co najwyszej uzna za mieszczce si na pograniczu islamu; za Mamelukw przez pewien okres przeladowano ich. Mieli swoje wasne miejsca obrzdkw religijnych, inne ni u szyitw i sunnitw. U druzw jest to prosta chawa znajdujca si na szczycie wzgrza wznoszcego si nad miastem lub wsi, gdzie poboni ludzie posiadajcy wiedz religijn, yli w izo-

Rozbiene drogi mylenia

191

lacji od reszty gminy. U husajrytw t rol odgrywa madlis. Tadycj naukow przekazywali uczeni religijni w szkoach lub wasnych domach. Pod nieobecno imamw to oni reprezentowali autorytet moralny w swoich spoecznociach.

Nauka ydowska i chrzecijaska Do naszych czasw najwaniejsze orodki zamieszkiwane przez ludno ydowsk i orodki ydowskiej kultury religijnej znajdoway si w krajach wadanych przez muzumanw. Wikszo ydw naleaa do gwnego nurtu uznajcego autorytet Talmudu, ktry stanowi zesp nauk sucych do interpretowania i rozwaania zasad prawa ydowskiego, zgromadzonego w Babilonii albo Iraku. Istniay jednak mniejsze ugrupowania: karaimowie, ktrzy uwaali, e Tora, nauka objawiona przez Boga w Pimie witym, stanowia jedyne rdo prawa i kady uczony winien sam j studiowa, oraz samarytanie, ktrzy ju w czasach staroytnych oderwali si od gwnego nurtu judaizmu. We wczesnym okresie muzumaskim Irak pozostawa najwaniejszym orodkiem ydowskich nauk religijnych. Do tutejszych dwch wielkich akademii, ktre peniy rol stranikw dugiej ustnej tradycji religii ydowskiej, z caego judaistycznego wiata przysyano zapytania dotyczce zasad interpretacyjnych. Pniej jednak, kiedy imperium abbasydzkie zaczo si rozpada, niezalenym autorytetem cieszyy si kolegia (jesziwot), ktre powstay w gwnych orodkach zamieszkanych przez ydw: w Kairze, w Al-Kajrawanie i w miastach muzumaskiej Hiszpanii. W bardzo wczesnym okresie muzumaskim ydzi, mieszkajcy w krajach, gdzie arabski by gwnym jzykiem zarwno administracji, jak i ludnoci muzumaskiej, w yciu codziennym posugiwali si arabskim, jednake do celw liturgicznych i religijnych dalej uywali hebrajskiego. Wpywy idei religijnych i prawnych judaizmu, na formowanie si islamu jako systemu ideowego znalazy odzwierciedlenie w samym judaizmie, a i ydowska teologia oraz filozofia pozostaway pod silnym wpywem kalamu i filozofii muzumaskiej. W Andaluzji pod wpywem arabskich konwencji i stylw doszo rwnie do rozkwitu poezji hebrajskiej - religijnej i wieckiej. W XII wieku wraz z nadejciem Almohadw skoczya si rozwinita ydowska kultura w Andaluzji. Najwiksza posta redniowiecznego judaizmu, Musa Ibn Majmun (Majmonides, 1135-1204), znalaz wiksz swobod w Kairze pod panowaniem Ajjubidw ni w Andaluzji, z ktrej pochodzi. Jego, napisany po arabsku, Poradnik dla zakopotanych stanowi filozoficzn interpretacj religii ydowskiej, a inne dziea napisane w tym samym jzyku i po hebrajsku zawieray wykad prawa judaistycznego. Majmonides by nadwornym lekarzem Salaha ad-Dina i jego syna, a jego ycie

192

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

i twrczo wiadcz o dobrych stosunkach panujcych midzy wyksztaconymi i wysoko postawionymi muzumanami oraz ydami w Egipcie owych czasw. Tym niemniej w nastpnych wiekach rnice midzy nimi narastay, i chocia niektrzy ydzi nadal prosperowali jako kupcy lub cieszyli si wpywami jako urzdnicy w Kairze i w innych wielkich miastach islamu, to jednak twrczy okres kultury ydowskiej w wiecie muzumaskim dobieg kresu. Podobnie jak w wypadku ydw, wczesny okres wadzy muzumaskiej okaza si owocny rwnie dla stosunkw midzy chrzecijanami a muzumanami. Chrzecijanie wci stanowili wikszo ludnoci, w kadym razie w tej czci wiata muzumaskiego, ktra leaa na zachd od Iranu. Pojawienie si islamu polepszyo pooenie Kocioa nestoriaskiego i monofizyckiego, zlikwidowane bowiem zostay niedogodnoci narzucone przez wadze bizantyjskie. Za panowania kalifw abbasydzkich patriarcha nestoriaski by wan postaci w Bagdadzie, a koci, ktrego by gow, rozszerza swoje wpywy na wschd do Azji rodkowej po same Chiny. Islam rozwija si gwnie w rodowisku chrzecijaskim, a chrzecijascy uczeni odgrywali wan rol w przekazywaniu Arabom greckiej myli naukowej i filozoficznej. Jzyki dotychczas uywane w mowie i pimie przez chrzecijan (grecki, syryjski i koptyjski na wschodzie, acina w Andaluzji), nadal byy w uyciu, a niektre klasztory stay si wanymi orodkami myli i nauki: Dajr Zafaran w poudniowej Anatolii, Mar Mattaj w pnocnym Iraku, Wadi Natrun na pustyni zachodniej w Egipcie. Z upywem czasu sytuacja ulega jednak zmianie. Panujca mniejszo muzumaska staa si wikszoci, w ktrej rozwijao si silne, autonomiczne ycie intelektualne i duchowe, pewne swoich racji. Na wschodzie dysponujcy wiatowym zasigiem Koci nestoriaski niemal cakowicie wymar w wyniku podbojw Timura. W Maghrebie chrzecijastwo znikno, w Andaluzji stopniowa ekspansja pastw chrzecijaskich od pnocy powikszya napicia midzy ich mieszkacami a muzumanami. Zarwno w Andaluzji, jak i na wschodzie, gdzie mieszkali chrzecijanie, a wic w Egipcie, Syrii i Iraku, ich wasne jzyki zastpi arabski. Jednake a do XIX wieku jzyk ten nie mia na nich tak oywiajcego wpywu jak na spoecznoci ydowskie. Wprawdzie stosunki midzy muzumanami a ydami i chrzecijanami mogy by swobodne i bliskie, to jednak dzielia ich przepa niewiedzy i przesdw. Oddawali cze Bogu oddzielnie, mieli swoje wasne gwne miejsca kultu i pielgrzymowania: ydzi - swoj Jerozolim, inn Jerozolim, z lokalnymi grobowcami witych mieli chrzecijanie. Rnice midzy nimi mogy by wiksze w miastach ni poza ich krajami. Spoecznoci mieszkajce blisko siebie, szczeglnie w regionach, gdzie bezporednio nie odczuwano wpyww wadz miejskich, mogy y w cisej symbiozie opartej na wsplnych potrzebach, wsplnym posuszestwie lub poddaniu lokalnemu wadcy. rda,

Rozbiene drogi mylenia

193

drzewa i kamienie byy miejscami, w ktrych jeszcze w czasach przedmuzumaskich, a nawet przedchrzecijaskich skadao si proby o wstawiennictwo lub wyleczenie. Wyznawcy rnych religii uwaali je za wite. Przykady tego znale mona jeszcze we wspczenie: w Syrii Chidrowi, tajemniczemu duchowi utosamianemu ze witym Jerzym oddawano cze przy rdach i innych uwiconych miejscach; w Egipcie zarwno koptowie, jak i muzumanie obchodz dzie witej Damiany, ktra poniosa mczesk mier w czasie ostatnich przeladowa chrzecijan w imperium rzymskim. W Maroku muzumanie i ydzi razem uczestnicz w uroczystociach, ktre odbywaj si przy grobowcach ydowskich i muzumaskich witych mw.

Rozdzia 12

Kultura dworu i ludu

Wadcy i mecenasi Rozpad kalifatu abbasydzkiego, a potem jego ostateczny upadek spowodowa, e zanika centralna instytucja sprawujca wadz i mecenat, ktre umoliwiay rozwj uniwersalnej kultury arabsko-muzumaskiej. W Bagdadzie spotykali si poeci, uczeni religijni i wieccy, a rne tradycje cywilizacyjne mieszay si ze sob, tworzc now kultur. Polityczne podziay kalifatu prowadziy w pewnym sensie do rozproszenia energii i talentw, ale rwnie przyczyniay si do powstawania wielu dworw i stolic, penicych funkcj orodkw twrczoci artystycznej i intelektualnej. Ale nie by to peny podzia: istnia ju bowiem wsplny jzyk sucy kulturze, a przenoszenie si uczonych i pisarzy z miasta do miasta przyczyniao si do jego utrwalania i rozwoju. Jednake z biegiem czasu rnice stylistyczne istniejce midzy gwnymi rejonami wiata arabsko-muzumaski ego staway si coraz wiksze. Mwic wprost: Irak pozosta w sferze oddziaywania Iranu, Syria i Egipt tworzyy zesp kulturowy, ktrego wpywy sigay czci Pwyspu Arabskiego i Maghrebu; na dalekim Zachodzie zrodzia si cywilizacja andaluzyjska, pod pewnymi wzgldami inna od cywilizacji arabskiego Wschodu. Spoeczestwo andaluzyjskie powstao w wyniku owocnego poczenia rnych elementw: muzumaskich, judaistycznych i chrzecijaskich, arabskich, berberskich, lokalnych hiszpaskich; yli tu take poszukiwacze przygd z Europy Zachodniej i Wschodniej (zwani Sakaliba, czyli Sowianie"). Czynnikiem spajajcym by umajjadzki kalifat w Kordowie; wok dworu kalifa sku-

Kultura dworu i ludu

195

piaa si andaluzyjska elita rodw przyznajcych si do arabskiego pochodzenia od pierwszych osadnikw; jej bogactwo i potga spoeczna wynikay z zajmowanych stanowisk i zarzdzania ziemi. Na dworze pniejszych Umajjadw i wok tych dworw po raz pierwszy zrodzia si wysoka kultura. Teologowie i prawnicy reprezentowali gwnie malikick szko prawa, cho niektrzy naleeli do mazhabu zahiryckiego, ktry uznawa literaln interpretacj wiary i ktry pniej zanikn. Doktorzy oraz urzdnicy studiowali filozofi i nauki przyrodnicze; potga wadcw i elit znajdowaa wyraz we wspaniaych budowlach i w poezji. Th kultura rozwijaa si wok niektrych dworw w maych krlestwach, na jakie rozpad si kalifat umajjadzki: w muluk at-tawa'if, czyli w krlestwach dzielnicowych". Almorawidzi, ktrzy przybyli z pustynnych rubiey Maghrebu, przynieli ze sob surowe podporzdkowanie si zasadom prawa malikickiego i podejrzliwy stosunek do wszelkiej swobodnej spekulacji racjonalistycznej. Potga Almohadw - ich nastpcw - wyrosa z chci odrodzenia pobonoci; szczeglny nacisk kadli oni na jedyno Boga i na podporzdkowanie si prawu. Opierali si na myli religijnej wschodniego wiata islamu, gdzie zaoyciel tej dynastii - Ibn TUmart - studiowa i uksztatowa si umysowo. Ci, ktrzy t myl upowszechnili w Maghrebie i w Andaluzji, wywodzili si z osiadych ludw berberskich zamieszkujcych gry Atlasu. Oni to stworzyli ostatni wielk epok kultury andaluzyjskiej, ktra w pewnym sensie stanowia jej kulminacj: myl Ibn Ruszda bya ostatnim sformuowaniem w jzyku arabskim ducha filozofii, a myl Ibn al-Arabiego przez wiele wiekw miaa wpywa na wschodni i zachodni tradycj sufick. Po upadku Almohadw chrzecijaska ekspansja prowadzia do zaniku kolejnych arabsko-muzumaskich orodkw, i w kocu pozostao tylko Krlestwo Grenady. Ttadycja, jak tam stworzono, bya jednak na rne sposoby rozwijana w miastach Maghrebu, szczeglnie za w Maroku, do ktrego emigrowali Andaluzyjczycy. Budowle, najtrwalsze dziea ludzkiego rzemiosa, zawsze symbolizoway religi, bogactwo oraz potg wadcw i elit. Wielkie meczety byy trwaymi znakami, jakie muzumascy wadcy pozostawili w podbitych przez siebie krajach, a pojawienie si lokalnych orodkw wadzy i bogactwa w czasach, gdy abbasydzka kontrola saba, by w kocu znikn, przyczynio si do powstania licznych budowli zwizanych na rny sposb z utrwalaniem religii, a wraz z ni cywilizowanego stylu ycia. Rozwj systemu wakfw sprzyja wznoszeniu takich budynkw jak madrasy, zawije, mauzolea, szpitale, publiczne studnie i karawanseraje dla kupcw. Cz z nich zaoyli zakadali bogaci i potni obywatele, ale najwiksze powstaway dziki wadcom, ktrzy rwnie budowali paace i cytadele. Orodki miejskie, ktrych resztki przetrway w Kairze i Tunisie, w Aleppo, Damaszku oraz Fezie, a take orodki pielgrzymowania takie

196

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

jak Jerozolima, powstay gwnie pod koniec tej epoki. Kair by najwikszym i najpotniejszym z tych miast ze swoj Cytadel i mameluckimi paacami na obnieniu wzgrz Al-Mukattam, z meczetami grobowymi sutanw na wielkich cmentarzach poza miastem oraz kompleksami, takimi jak meczet i madrasa sutana Hasana zbudowanymi wok czterech stron dziedzica. W X wieku uksztatoway si podstawowe formy typowych budynkw publicznych. Istnia ju zatem meczet z kibl, mihrabem i minaretami; wchodzio si do niego przez otoczony murem dziedziniec, na ktiym znajdowaa si studnia przeznaczona do ablucji. Poza tym uksztatowaa si stylistyka paacu wadcy, odizolowanego od miasta murami lub pooonego w oddali od niego; toczyo si w nim odrbne ycie w zespole budynkw i kioskw rozmieszczonych w ogrodach. Wczeniej w takich budynkach zewntrzna fasada nie miaa wikszego znaczenia, dopiero wewntrzne ciany daway wyraz wierze lub potdze wadzy, ozdobione bowiem byy wzorami rolinnymi i geometrycznymi albo inskrypcjami. Pniej budynki w odlegych od siebie miastach cechowa do pewnego stopnia wsplny jzyk zdobnictwa: od Bagdadu do Kordowy stiukowe ciany, kafelki lub rzebione drewno zdobiono wzorami lub inskrypcjami po arabsku. Mimo wszystko nastpowao jednak rnicowanie si stylw. Wiksz uwag zwracano na wygld zewntrzny: na fasady, monumentalne bramy wejciowe, kopuy i minarety. I wanie tutaj pojawiay si znaczce rnice. W miastach syryjskich i egipskich pod panowaniem Ajjubidw, a potem Mamelukw, fasady wykadano naprzemiennie kamieniami o rnych barwach; by to styl zwany ablak, dziedzictwo po Rzymianach stosowane w Syrii, potem rozpowszechnione w Egipcie, a i dzi jeszcze mona si z nimi spotka w kocioach woskiej Umbrii i Toskanii. Kopuy byy wyraniej zaznaczone. Z zewntrz zdobiono je wzorami geometrycznymi lub innymi formami; od wewntrz przejcie od kwadratowej hali do okrgej kopuy stanowio problem, ktry rozwizywano za pomoc tromp albo pendetyww, przy czym czsto do dekoracji uywano stalaktytw. Na dalekim zachodzie wiata muzumaskiego wprowadzono specyficzny styl budowy meczetw zapocztkowany przy wznoszeniu Wielkiego Meczetu w Kordowie. By to meczet z licznymi nawami, dekoracjami rzebionymi w marmurze, kolumnad o specyficznym ksztacie: na prostych kolumnach wspieray si arki w ksztacie podkowy. Dynastie Almorawidw i Almohadw pozostawiy po sobie zabytki w postaci wielkich meczetw Andaluzji, Maroka, Algierii i Hinezji. Meczet Al-Karawijjin w Fezie, dzieo Almorawidw, mona uzna za przykad tego stylu: ma on wski, dugi dziedziniec, dwa minarety rozmieszczone symetrycznie po obu kocach, sal modlitewn z rzdami kolumn ustawionych rwnolegle do ciany, w ktrej mieci si mihrab; dach jest pokryty zielonymi kafelkami. Minarety w Maghrebie zwykle byy prostoktne; na ich

Kultura dworu i ludu

197

szczycie wznosi si kolejny mniejszy minaret. Niektre byy bardzo wysokie i niezwyke, jak La Giralda w Sewilli albo Al-Kutubijja w Marrakuszu. Z zachowanych zabytkw w stylu andaluzyjskim najwiksze wraenie wywouje nie ktry z meczetw, lecz paac - grenadyjska Alhambra. Zbudowana w wikszej czci w XIV wieku bya nie tyle paacem, ile krlewskim miastem oddzielonym od miasta gwnego, ktre leao poniej. Na zewntrz znajduj si koszary i fortyfikacje, w rodku dwa krlewskie dziedzice: Dziedziniec Mirtw i Dziedziniec Lww. Paszczyzny wodne s tam otoczone ogrodami i budynkami, w ktrych znajdoway si ceremonialne sale. Jako materiau uywano cegy, bogato zdobionej stiukami lub kafelkami, na ktrych znajdoway si inskrypcje koraniczne i poematy arabskie specjalnie dla nich napisane. Wystpowanie wody wskazuje na typow cech stylu andaluzyjskiego i maghrebijskiego: znaczenie, jakie nadawano ogrodom. W samym centrum ogrodu znajdowa si strumie lub basen otoczony prostoktem ogrodw i pawilonw; kwiaty i krzewy byy dobierane i troskliwie sadzone; cao zamyka ceglany mur pokryty stiukiem. Gwn ozdob wewntrz budynkw bya dekoracja cian wyoonych kafelkami, stiukiem lub drewnem. W paacach i aniach wieszano, jak si wydaje, obrazy cienne przedstawiajce ludzi i zwierzta podczas polowa, wojen lub zabaw; tej tematyki nie mona byo wykorzystywa przy zdobieniu meczetw z powodu surowej doktryny religijnej zabraniajcej przedstawiania istot ywych, uwaano to bowiem za prb naladowania wycznej potgi twrczej Boga. Na cianach nie wieszano obrazw, ale ksigi mona byo bogato ilustrowa. Istniej rkopisy Kality i Dimny z XII i XIII wieku, zawierajce ilustracje ptakw lub zwierzt; w Makamach Al-Haririego pojawiaj si sceny z ycia codziennego: meczet, biblioteka, bazar oraz dom. Inne dziea zawieraj ilustracje przedstawiajce urzdzenia techniczne. Ta tradycja cigna si a do okresu mameluckiego, ale nie bya rwnie silna jak dalej na wschodzie - w Iranie. W zdobieniu prywatnych domw i budynkw publicznych najwaniejsz rol odgrywaj wyroby ze szka, ceramiki i metalu, istotne nie tylko pod wzgldem uytkowym i estetycznym, ale rwnie jako materia dla ilustracji symbolizujcych prawdy religijne i krlewsk potg: drzewa, kwiaty, sowa, zwierzta lub wadcy. Wczesna ceramika bya wykonywana z glinki pokrytej szkliwem, pniej pojawiy si wyroby z lustrem. Sprowadzano chisk bkitno-bia porcelan i wykonywano jej imitacje poczwszy od XTV wieku. Egipt by gwnym orodkiem produkcji, ale po zniszczeniu Al-Fustatu w XII wieku rzemielnicy wyemigrowali do Syrii i w dalsze regiony. W Mosulu, Damaszku, Kairze i w innych miastach wytwarzano naczynia z miedzi i brzu. Wyrabiano te wspaniae lampy, ktre wieszano w meczetach.

198

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

Poezja i opowiadanie Poezja odgrywaa wan rol w kulturze wadcw i ludzi bogatych. Gdziekolwiek bywali mecenasi, tam rwnie byli poeci, ktrzy ich chwalili. Czsto pochway przybieray popularn form kasydy w ksztacie rozwinitym przez poetw okresu abbasydzkiego. Jednake w Andaluzji, na dworach Umajjadw i niektrych z ich nastpcw, powstay nowe poetyckie gatunki. Najwaniejszym z nich bya muwaszszaha, ktra si pojawia pod koniec X wieku i rozwijaa si przez setki at nie tylko w Andaluzji, ale rwnie w Maghrebie. By to poemat stroficzny, to znaczy taki, w ktrym adna linijka nie koczya si tym samym rymem, ale w kadej strofie lub zespole wersw pojawia si pewien ukad rymw, powtarzajcy si w caym poemacie. Metrum i jzyk zasadniczo byy te same co w kasydzie, z t rnic, e kada strofa koczya si refrenem (charda). Badacze literatury dyskutowali nad pochodzeniem tych utworw; pisano je w jzyku bliskim dialektowi, a czasami nie po arabsku, ale w dialekcie romaskim uywanym podwczas. Czsto te utwory suyy do wyraania uczu romantycznej mioci, wypowiadanych przez osoby inne ni sam poeta. Tematyka muwaszszah bya taka sama jak w caej poezji arabskiej: opis przyrody, pochwaa wadcw, mio, sawienie Boga i drogi do mistycznego poznania Go. Nieco pniej pojawi si jeszcze jeden gatunek: zadal, a wic poemat stroficzny, ukadany w mwionej arabszczynie Andaluzji. W niektrych andaluzyjskich poematach miosnych nuta osobista jest bardzo silna, s one opisem wasnych losw poety, jak to ma miejsce w twrczoci Ibn Zajduna (1003-1071). Wychowany w Kordowie w okresie upadku kalifatu umajjadzkiego, by gboko zaangaowany w ycie polityczne swojego wieku. Uwiziony przez wadze kalifackie, szuka ochrony wpierw u lokalnego wadcy, a potem u innego w Sewilli. Kiedy wadca Sewilli podbi Kordow, poeta powrci tam na jaki czas. Wikszo ycia spdzi jednak na wygnaniu z wasnego miasta. Rozpacz z powodu utraty miejsca urodzenia czy si u niego z alem za minion modoci, co odzwierciedla niektre tradycyjne tematy klasycznej kasydy, tutaj ujte jednak w sposb osobisty. W poemacie powiconym Kordowie wspomina miasto swojej modoci:
TU by obz kochankw, Bg deszczem napoi ich lady. Utka pasiaste wzory wielobarwnych kwiatw, i sprawi, e pony jasnym wiatem gwiazd. Pamitam posgowej urody dziewczta, cignce za sob treny swoich sukien. Czas i ycie byy wtedy mode. [...] Wspominam dni wspaniae u stp Biaej Skay

Kultura dworu i ludu i te rozkoszne chwile spdzone wrd modych ludzi, 0 ciemnych gstych wosach i biaych ramionach. [...] Dzi modl si do czasw, ktre ju miny, do ask opakiwanych, do szalonych nocy. Jak delikatny by wtedy przedwieczorny wiatr. Nocnym wdrowcom zawsze przywiecay gwiazdy. Kordowo, pozdrawiam ciebie tsknot mioci.1

199

Th sama osobista nuta alu i cierpienia pojawia si w jego poematach miosnych skierowanych do kochanej przeze w modoci Wallady, ktra jednak porzucia go dla kogo innego: Wieczr w Az-Zahrze by peen wspomnie i tsknoty. Niebo jeszcze pono ponad horyzontem, pikne ogrody poruszy czuym tchnieniem wiatr tak agodny, jak gdyby chcia okaza lito. Srebrzyste wody wrd mrocznej zieleni miay si jak klejnoty rzucone na traw. Byo tak, jak za naszych najwspanialszych dni 1 nocy wykradanych wbrew wyrokom losu. [...] wiato poranka re napenio blaskiem, eby nasze spojrzenia obdarzy jasnoci. Przepyn obok wonny, wietlisty nenufar. To dzie otworzy zachwycone oczy. [...] Klejnocie ukochany przez spragnione serce, chciabym ci ofiarowa wszystkie skarby duszy. Czyst mioci by ogrd przyjani, po ktrym mogem przechadza si z tob. A teraz przeminy pene szczcia dni. Ty o mnie zapomniaa, ja wci jestem wierny.2 Jego twrczo stanowia ostatni rozkwit oryginalnej, osobistej poezji miosnej. Utwory poetyckie pisano nadal w wielkiej iloci. Bya to twrczo ludzi wyksztaconych, niewiele jednak z tych dzie zwracao uwag w pniejszych
Ahmad Ibn 'Abd Allah Ibn Zaydun, Dlwan, opra. K. al-Bustani, Bejrut 1951, s. 99-33, przekad polski: A. Witkowska i J. Danecki. 2 Tame, s. 48-49; przekad angielski: A. J. Arberry, Arabie Poetry, Cambridge 1965, s. 114-117; przekad polski: A. Witkowska i J. Danecki.
1

200

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

czasach. Gwny wyjtek stanowia twrczo poetycka inspirowana przez sufizm, jak na przykad poezja Umara Ibn al-Farida (1181-1235), zawierajca obrazy mioci i odurzenia, ktre mona interpretowa na wiele sposobw. Jedn z przyczyn rozkwitu Andaluzji moga by mieszanina ludw, jzykw i kultur. Uywano tam przynajmniej piciu jzykw. Dwa z nich miay charakter potoczny: specyficzny arabski andaluzyjski oraz dialekt romaski, z ktrego pniej powsta hiszpaski; obydwu uywali w rnym zakresie muzumanie, chrzecijanie i ydzi. Poza tym istniay trzy jzyki pisane: klasyczny jzyk arabski, acina i hebrajski. Muzumanie posugiwali si arabskim, chrzecijanie acin, a ydzi zarwno arabskim, jak i hebrajskim. ydzi zajmujcy si filozofi uywali gwnie arabskiego, poeci natomiast hebrajskiego na nowy sposb. Zazwyczaj poezja suya celom inne ni liturgiczne. Pod patronatem bogatych i wpywowych ydw, ktrzy odgrywali wan rol w yciu dworw i miast, poeci przejmowali arabskie gatunki poetyckie, takie jak kasyda i muwaszszaha i uywali ich do celw wieckich, jak i liturgicznych. Poet, ktry zyska sobie najwiksz i najtrwalsz saw, by Juda Halevi (1075-1141). Wysoka poezja tworzona bya w jzyku podporzdkowanym cisym reguom gramatycznym, dotyczya ona pewnych znanych motyww, rozbrzmiewaa echami dawnych poematw. Obpk niej istniaa bardziej swobodna literatura, ktra znajdowaa uznanie szerokich warstw spoecznych, chocia trudno obdarzy j mianem literatury popularnej". W znacznej mierze bya to twrczo efemeryczna, improwizowana, nie spisywana, a przekazywana ustnie. Gina ona z upywem czasu, cz jednak si zachowaa. Zadal, ktry powsta w XI wieku w Andaluzji, upowszechni si w caym wiecie arabskim. Zrodzia si te tradycja dramaturgiczna. Zachoway si sztuki dla teatru cieni napisane przez autora z XIII wieku, Ibn Danijala. Odtwarzano je wykorzystujc lalki lub posugujc si cieniami rzucanymi na ekran przez poruszanie rk. Najbardziej popularnym i najtrwalszym gatunkiem byy romanse. Wielkie cykle opowieci o bohaterach rozwijay si z biegiem czasu. Ich pocztki gin we mgle przeszoci; rne wersje mona znale w kilku tradycjach kulturowych. Zanim zostay spisane, istniay zapewne w tradycji ustnej. Obejmoway opowieci o Antarze Ibn Szaddadzie, synu niewolnicy, ktry sta si arabskim bohaterem plemiennym, o Iskandarze czyli Aleksandrze Wielkim; o Bajbarsie, zwycizcy Mongow i zaoycielu dynastii mameluckiej w Egipcie; o Banu Hilal, arabskim plemieniu, ktre wyemigrowao do Maghrebu. Motywy tych cykli byy zrnicowane. Niektre opowieci o przygodach i podrach nie wykraczaj poza t tematyk, inne przywouj wiat si nadprzyrodzonych otaczajcych ycie ludzi: duchy, miecze o magicznych waciwociach, miasta marze sennych. W ich centrum znajduje si bohater albo grupa bohaterw: jeden

Kultura dworu i ludu

201

czowiek lub grupa ludzi stawiaj czoo siom za reprezentowanym przez ludzi, demony albo ich namitnoci, i je pokonuj. Te utwory recytowano posugujc si poezj, proz rymowan (sadem) i zwyk proz. Miao to swoje uzasadnienie: rym wspomaga pami i odrnia narracj od ycia codziennego i mowy potocznej. Mieszanina rnych stylw umoliwiaa narratorowi poruszanie si po wielu poziomach zalenie od tego, do jakich suchaczy przemawia i jakie wraenie chcia wywrze. Suchacze wiejscy mogli oczekiwa czego innego ni suchacze z miast, a wyksztacona ludno ni analfabeci. Z biegiem czasu opowieci te spisywali pisarze o pewnych zdolnociach literackich, ci za, ktrzy je recytowali mogli dysponowa jak wiedz o tekstach pisanych, zawsze jednak istniaa swoboda improwizacji, adaptacji do potrzeb okrelonego czasu lub miejsca. Historia narastania tych cykli nie jest dobrze zbadana i zapewne nie mona jej pozna. Jest jednak rzecz jasn, e w cigu wiekw stopniowo powikszay si i rnicoway w zalenoci od kraju. Studium powicone cyklowi Antara wykazao, e jego rda leay gdzie w nie zachowanych opowieciach ludowych przedmuzumaskiej Arabii. Stopniowo jednak, wraz z przenoszeniem si z miejsca na miejsce, doczano do tego nowe materiay; tekst w tej postaci, jak dysponujemy dzisiaj, uksztatowa si nie pniej ni w XIV wieku. Wskazuje si, e taki proces rozwojowy mia nie tylko znaczenie czysto literackie; suy on do legitymizowania nowo zislamizowanych lub zarabizowanych ludw, dopasowujc ich dzieje do wzoru arabskiego; koczownicy z Sahary, opowiadajc swoj wersj Antara lub Banu Hilal, przypisywali sobie arabskie pochodzenie. Cykl opowieci znanych pod nazw Tysica i jednej nocy rni si wprawdzie pod wieloma wzgldami od romansw, zawiera jednak echa niektrych ich tematw i by moe rozwin si w podobny sposb. Nie by to romans oparty na yciu i przygodach pojedynczego czowieka lub jakiej grupy, lecz zbir opowieci rnego typu, stopniowo wizanych ze sob przez narratork opowiadajc co noc swojemu mowi rnorodne historie. U podstaw tego zbioru ley zesp opowieci przetumaczonych w pierwszych wiekach islamu z pahlawijskiego na arabski. Najstarsze wzmianki o nim pochodz z X wieku, zachowa si te fragment wczesnego rkopisu, ale najstarszy peny rkopis pochodzi z XIV wieku. Cykl opowieci uksztatowa si, jak si wydaje, w Bagdadzie w okresie od X do XII wieku, rozwin si w Kairze w czasach mameluckich, a opowieci, jakie wwczas doczono lub wymylono, uznano za pochodzce z Bagdadu czasw abbasydzkiego kalifa Haruna ar-Raszida. Nowe opowieci dodawano nawet pniej, a niektre z nich w najwczeniejszych przekadach na jzyki europejskie z XVIII wieku oraz w pierwszych arabskich wersjach drukowanych z XIX wcale nie wystpuj we wczeniejszych rkopisach.

202

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

Zupenie inne dzieo narracyjne powstao w ostatniej epoce rozwoju kultury andaluzyjskiej: w czasach Almohadw. By to Hajj Ibn Jakzan, dzieo Ibn Tufajla (zm. 1185/86). Jest to filozoficzny traktat w formie opowieci; mwi 0 dziecku wychowanym w izolacji na wyspie. Dziki posugiwaniu si rozumem w samotnoci wznosi si przez kolejne etapy rozumienia wszechwiata. Kady z tych etapw trwa siedem lat i ma w nim miejsce odrbny sposb mylenia. W kocu bohater dochodzi do kraca mylenia ludzkiego, kiedy poznaje proces stanowicy ostateczn natur wszechwiata; wieczny rytm emanacji i powrotu; emanacje Jedynego przechodzce z jednego poziomu na drugi ku gwiazdom; punkt, w ktrym duch przybiera form materialn; ducha zmierzajcego ku grze, ku Jedynemu. Ale takie poznanie jest udziaem tylko niewielu. Kiedy Hajj w kocu spotyka innego czowieka i kiedy wraz z nim opuszcza na jaki czas wysp, udajc si do wiata zamieszkanego przez ludzi, rozumie, e istnieje hierarchia intelektw ludzkich, tylko nieliczni potrafi osign prawd, posugujc si wycznie rozumem; jest te inna mniejszo, ktra moe doj do niej, posugujc si rozumem do odczytania tego, co zostao przekazane za pomoc symboli objawienia religijnego; jeszcze inni przyjmuj prawa oparte na tych symbolach, ale nie potrafi ich interpretowa za pomoc rozumu. Wikszo ludzkoci nie dba ani o prawd racjonaln, ani o prawa religijne, lecz wycznie o sprawy doczesne. Kada z tych trzech pierwszych grup ma swoje stopnie doskonalenia si i swoje ograniczenia, nie powinna wic dy do osignicia czego wicej. Podczas wizyty na ldzie staym u ludzi trzeciej grupy:
[Hajj Ibn Jakzan] owiadczy im, e jest tego samego zdania co oni i obra drog postpowania podobn jak oni. Zaleci im pilnie trzyma si ich przepisw prawa religijnego i czynnoci (praktyk) zawntrznych i mao zagbia si w tym, co nie miao dla nich znaczenia; wierzy w ustpy dwuznaczne (przepisw religijnych) i cakowicie im si podda, odwrci si od herezji i od namitnoci, naladowa cnotliwych przodkw 1 poniecha wszelkich nowoci (religijnych). Zaleci im, aby unikali zaniedbywaia przepisw prawa religijnego, jak masa ludzi, i przywizywania si do wiata i ostrzega ich bardzo usilnie. [...] Dla tej grupy ludzi, potrzebujcej prowadzenia i ograniczonej, zbawienie jest jedyne na tej drodze; e jeeli zostan podniesieni z niej na wyyny zastanawiania si (spekulacji), burzy si wszystko, na czym sie opierali i bdzie niemoliwe dla nich osignicie stopnia szczliwych; zachwiej si, strac rwnowag i ich ostatni rezultat bdzie zy [...].3
3 Muharamad Ibn 'Abd al-Malik Ibn Tufajl, Hayy ibn Yazan, opra. J. Saliba i K. Ayyad, wyd. V, Damaszek 1940, s. 191-192, przekad angielski: L. E. Goodman, Hayy ibn Yazan, Nowy Jork 1972, s. 164-165, przekad polski: Ibn Tufajl Hajj ibn Jakzan. Opowie filozoficzna. Przekad z arabskiego, wstp i przypisy: J. Bielawski, Studia Mediewistyczne" z. 1, pod red. J. Legowicza i S. wieawskiego, Warszawa 1958, s. 99.

Kultura dworu i ludu

203

Muzyka W cigu wiekw i zwykle niemal wszdzie muzyka stanowia ozdob ycia ludzi potnych i bogatych, suya jako akompaniament dla pewnych gatunkw poezji. Andaluzyjskie muwaszszahy ukadano po to, by je piewa. Kontynuowano w ten sposb tradycj, ktra rozpocza si we wczesnym okresie islamu, a ta z kolei bya rozwiniciem starszej tradycji iraskiej. W czasach umajjadzkich muzyk nalea do dworu, gra dla wadcy, ktry podrela swj dystans tym, e by ukryty za zason. Synna antologia Kitab al-aghani (Ksiga pieni), zawiera zapis takiej sceny na dworze abbasydzkim. Mwi kompozytor dziea:
Wprowadzono minie do wielkiej i wspaniaej komnaty. W rodku pokoju, naprzeciwko kurtyny, znajdowao si kilka uoonych obok siebie miejsc do siedzenia. [...] Siedzia tam mczyzna, a po jego prawej stronie trzy kobiety; wszyscy trzymali w rkach lutnie. Mczyzna powita mnie i posadzi obok siebie. Natychmiast zza zasony wyszed sucy i powiedzia do niego: piewaj!" [...] Gdy caa czwrka skoczya piew, zwrciem si do mojego towarzysza i poprosiem, by mi akompaniowa na swoim instrumencie. [...] Potem zapiewaem melodi mojej wasnej kompozycji, znan tylko mnie [...] Nagle zza zasony, za ktr chodzi suga, wyszed kalif i Dafar Ibn Jahja. Al-Fadl Ibn Rabi zwrci si do mnie: Oto Rozkazodawca Wiernych przychodzi do ciebie!"4.

Ta sztuka zostaa w pewnym momencie przeniesiona przez pewnego muzyka z dworu abbasydzkiego na dwr Umajjadw w Kordowie; tam rozwina si tradycja andaluzyjska i maghrebijska, odmienna od iraskiej tradycji dworw na Wschodzie. Poniewa muzyki nie utrwalano, praktycznie a do pierwszych wiekw nie dysponujemy adnymi zapisami tego, co grano i piewano. Z dzie pisarzy mona jednak czego si dowiedzie na temat teorii muzycznej. Zgodnie z ideami mylicieli greckich, filozofowie muzumascy traktowali muzyk jako jedn z nauk cisych: ukad dwikw mona byo objani za pomoc wzorw matematycznych, do czego przywizywano szczegln wag, poniewa dwiki uwaano za echo muzyki sfer: tych ruchw sfer niebieskich, ktre byy rdem ruchu caego wiata podksiycowego, sublunarnego. Poza spekulacjami filozoficznymi dziea o muzyce - jak na przykad to, ktre napisa Ibn Sina - zawieraj szczegy dotyczce stylw komponowania i wykonywania utworw oraz instrumentw. Z tych dzie wynika, e muzyka dworska miaa przede wszystkim charakter wokalny. Poematy piewano przy akompaniamencie instrumenw strunowych (zarwno szarpanych, jak i smyczkowych), fletw i perkusji. Dwiki byy organizowane zgodnie z okrelon liczb moduw", jednake
Abu al-Farag al-Isfaharu, Kitab al-agani, Bejrut 1955, t. VI, s. 294-298; przekad angielski w: H. G. Farmer, A History of Arabian Musie, Londyn 1929, s. 102-103.
4

204

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

w ramach tych staych wzorw istniay moliwoci improwizowania wariantw i ornamentyki. Muzyka suya rwnie jako akompaniament do tacw, wykonywanych w paacach i domach prywatnych przez zawodowe tancerki. Wszystkie warstwy spoeczne yjce na pustyni, na wsi i w miecie miay swoj muzyk towarzyszc wanym wydarzeniom: wojnie i niwom, pracy i maestwu. Kady region mia swoje wasne tradycje; miejscowe piosenki piewane bez akompaniamentu lub z akompaniamentem bbnw, trzcinowych piszczaek, skrzypiec o jednej lub dwch strunach; niektrym uroczystociom towarzyszyy tace wykonywane nie przez zawodowych tancerzy, lecz przez mczyzn i kobiety, ktrzy ustawiali si w szeregach lub grupach. Migracja ludw i upowszechnienie si jzyka arabskiego ze wszystkim, co z nim si wizao, mogo spowodowa ujednolicenie tych tradycji, rnice midzy wsiami i plemionami mimo wszystko jednak przetrway. Muzyka dworska kojarzya si z doczesnym charakterem ycia dworskiego, podobnie muzyka ludowa czsto towarzyszya uroczystociom wieckim. Przedstawiciele religii patrzyli na to niechtnie, ale nie mogli cakowicie potpi muzyki, poniewa szybko zacza ona odgrywa okrelon rol w praktykach religijnych: wezwanie do modlitwy oparte byo na pewnej rytmice, Koran recytowano zachowujc formalne zasady muzyczne, a zikr, uroczysty rytua powtarzania imienia Boga, w niektrych bractwach sufickich odbywa si przy akompaniamencie muzyki, a take ruchw ciaa. A zatem dla tych, ktrzy tworzyli dziea tradycji prawniczej byo rzecz wan, by okreli obowizujce warunki do suchania i wykonywania muzyki. W synnym fragmencie Ihja ulum ad-din, Al-Ghazali podkrela wpyw muzyki na ludzkie serca:
Nie ma innej drogi do serca jak przez przedpokj uszu. Tony muzyczne, miarowe i przyjemne, ujawniaj to, co jest w sercu, ukazujc jego zalety i wady. [...] Ilekro dusza muzyki i piewu dociera do serca, tylekro porusza w sercu to, co jest w nim najsilniejsze 5 .

Istnieje zatem konieczno uregulowania sposobw wykorzystania tej potnej siy. Poezja i muzyka jako takie nie s zakazane. Zezwala si na nie, jeeli wywouj tsknot do pielgrzymki, kiedy zachcaj mczyzn do uprawnionej walki, albo powoduj dopuszczalny smutek - smutek czowieka z powodu jego wasnej niedoskonaoci w sprawach religii albo z powodu grzechw"6 - bd mio, gdy przedmiot jej jest dozwolony, i wreszcie, kiedy rodz mio Boga: kady dwik, ktry dociera do ucha czowieka, pochodzi od Niego i jest
Al-Gazali, Ihya', cz. III, ksiga 8, t. II, s. 237. Przekad angielski: D. B. Macdonald, Emotional religion in islam as affected by musie and singing, Journal of the Royal Asiatic Society", 1901, s. 199. 6 Tame, s. 244; przekad angielski: s. 223.
5

Kultura dworu i ludu

205

w Nim" 7 . S jednak zakazane, kiedy recytator lub piewak wywouj pokus, gdy piosenka jest obsceniczna, witokradcza albo budzi podanie; niektre instrumenty - piszczaki i instrumenty strunowe - s zakazane, poniewa kojarz si z pijakami albo zniewieciaymi mczyznami. Rozumienie wiata Ksiki czytali nie tylko uczeni teologowie i studenci madras, ale rwnie czonkowie miejskich rodw, ktrzy posiedli sztuk czytania i pisania. W jzyku arabskim powstaa olbrzymia literatura do czytania; rozwina si swoista wiadomo kulturowa, studium kultury w tym jzyku i refleksja nad ni. Podstawowym warunkiem takich postaw by atwy dostp do literatury. Upowszechnienie produkcji i wykorzystania papieru poczynajc od IX wieku uatwiao i uczynio taszym jej kopiowanie. Ksik dyktowa skrybom autor lub znany uczony. Nastpnie sucha jej lub czyta j sam i potwierdza kopie swoj idaz, wiadectwem autentycznoci. Ten proces upowszechni si i ci, ktrzy przepisywali ksiki, dawali innym pozwolenie na ich powielanie. Kopie sprzedawali ksigarze, ktrych sklepy czsto znajdoway si w pobliu gwnego meczetu miasta; czasami zakupw dokonyway w nich biblioteki. Pierwsze wielkie biblioteki, o ktrych mamy informacje, zakadali wadcy: Dom Mdroci" (Bajt al-Hikma) w Bagdadzie zaoy kalif A-Mamun (813-833), a Dom Nauki" (Dar al-llm) w pocztkach XI wieku w Kairze Fatymidzi. Obydwie instytucje stanowiy co wicej ni zbir ksiek; byy orodkami studiowania i upowszechniania idei faworyzowanych przez wadcw: za Al-Mamuna dotyczyo to nauk racjonalnych, a w Kairze isma'ilizmu. Pniej bibliotek przybywao, uwaano bowiem midzy innymi, e ksiki przyczyniajce si do studiowania i nauczania religii mogy stanowi przedmiot religijnych fundacji (wakfw). Do wielu meczetw i madras doczano biblioteki, przeznaczone nie tylko na uytek uczonych i ich prywatnych studiw, lecz bdce rwnie orodkami kopiowania rkopisw, a co za tym idzie, przekazywania ich dalej. Prawnicy muzumascy uwaali, e tylko dziea suce wiedzy religijnej mog stanowi przedmiot wakfu. Jednake wadcy i bogaci ludzie nie zawsze dokonywali takiego rozrnienia. Paace i wielkie domy miay wasne biblioteki, ktrych zbiory byy piknie kaligrafowane i ilustrowane miniaturami. Znaczna cz twrczoci ludzi, ktrzy czytali ksiki i ktrzy je pisali zalicza si do tego, co wspczeni uczeni nazywaj literatur kompilatorsk": byy to sowniki, komentarze do dzie literackich, podrczniki praktyki administracyjnej, a przede wszystkim historiografia i geografia. Spisywanie dziejw
7

Tame, s. 249; przekad angielski s. 229.

206

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

stanowio cech charakterystyczn wszystkich miejskich spoeczestw muzumaskich i - jak si wydaje - dziea te byy powszechnie czytane. Obok literatury religijnej twrczo dotyczca historii i tematyki pokrewnej tworzy najwikszy zesp dzie w zasadniczych jzykach islamu. Chocia dziea historyczne nie stanowiy czci gwnego programu nauczania w madrasach, to jednak powszechnie czytali je uczeni i studenci, a take szersze grono ludzi. Dla pewnej grupy odbiorcw miay one szczeglne znaczenie: zdaniem wadcw i tych, ktrzy im suyli, historia nie tylko obejmowaa zapis chway i osigni ich dynastii, ale take stanowia zbir przykadw, z ktrych mona si byo nauczy sztuki sprawowania wadzy. Kiedy jedno kalifatu rozpada si i pojawiy si lokalne dynastie ze swoimi dworami, biurokracj i buruazj skupion wok nich, w caym wiecie islamu zrodziy si lokalne tradycje historiograficzne. Naukowcy, urzdnicy lub dworscy historycy spisywali annay danego miasta lub regionu. W takich dzieach mogo si pojawi streszczenie historii powszechnej przejtej od wielkich historykw okresu abbasydzkiego, po czym nastpowaa kronika wydarze lokalnych lub sukcesywnie spisywane dzieje lokalnej dynastii; niekiedy dodawano do tego biografie ludzi, ktrzy umarli w danym roku. I tak w Syrii Ibn al-Asir (1163-1233) umieci wydarzenia swoich czasw i swojego rejonu w kontekcie historii powszechnej. W Egipcie lokalne dzieje opisane przez Al-Makriziego (zm. 1442) i Ibn Ijasa (zm, 1524) obejmoway okres mamelucki. W Maghrebie historia dynastii berberskich i arabskich Ibn Chalduna zostaa poprzedzona synn Mukaddim (Prolegomenami), w ktrych ustalono zasady doboru i interpretacji faktw obowizujce w odpowiedzialnej twrczoci historiograficznej:
Wielu uczonym mom i wybitnym historykom polizgna si noga w wypadku takich opowieci i pogldw [...], przyjli je bowiem bez ich zgbiania [...] i w kocu historia ulega pomieszaniu. [...] A zatem ten, kto zajmuje si t dziedzin, powinien zna zasady sprawowania wadzy, natur rzeczy istniejcych, zna rnice midzy narodami, regionami, epokami, jeli chodzi o sposoby postpowania i zachowania si, obyczaje, wyznania, kierunki mylenia i inne sprawy. Musi posiada wiedz o teraniejszoci w tych wszystkich sprawach, musi posiada zdolno ujawniania podobiestw i rnic, jakie zachodz midzy teraniejszoci a przeszoci, musi umie wyjania rnice i podobiestwa, musi wiedzie, jak powstaway dynastie i religie, a take zna zasady, przyczyny i warunki ich powstania, jakie byy losy tych, ktrzy je tworzyli i co si z nimi dziao. Winien w ten sposb zgbi przyczyny kadego wydarzenia, rozway przyczyny kadej sprawy. Wwczas przekazan mu informacj porwna z posiadanymi zasadami i prawami. Jeeli bdzie si z nimi zgadza i im podlega, wwczas uzna j za prawdziw, jeli nie - uzna j za faszyw i odrzuci 8 .
Ibn Haldun, Al-Muqaddima, s. 45-46, przekad z arabskiego: J. Danecki; por. przekad angielski, t. I, s. 55-56.
8

Kultura dworu i ludu

207

Zainteresowanie rnorodnymi dowiadczeniami ludzkoci znalazo wyraz rwnie w innym gatunku pisarstwa, a mianowicie w dzieach geograficznych i podrniczych. Ci, ktrzy tworzyli dziea geograficzne, czyli wiedz pochodzc z opracowa greckich, iraskich i indyjskich z obserwacjami onierzy i podrnikw. Niektrzy byli zainteresowani przede wszystkim opowiadaniem wasnych podry i dzieleniem si swoimi obserwacjami; taki charakter ma dzieo Ibn Battuty (zm. 1377), najbardziej pod tym wzgldem rozbudowane, pokazujce rozmiary wiata islamu wraz z rnorodnoci spoeczestw go zamieszkujcych. Inni podejmowali si systematycznego studiowania poszczeglnych krajw z punktu widzenia stosunkw panujcych midzy nimi, spisywali rnice w zakresie cech przyrodniczych, opisywali ludy i obyczaje, a take opisywali czce je trasy, podajc ich dugo. I tak Al-Mukaddasi (zm. 1000) napisa kompendium geografii fizycznej i geografii czowieka dotyczce znanego mu wiata, oparte na jego wasnych obserwacjach i relacjach godnych zaufania wiadkw. Natomiast Jakut (zm. 1229) uoy rodzaj sownika geograficznego. Upodobania buruazji nie zawsze musiay by takie same jak upodobania uczonych religijnych i studentw madras. Rodziny, z ktrych pochodzili sekretarze, rachmistrze i doktorzy prawa na subie u wadcw, ze wzgldu na charakter wykonywanego zawodu szczeglnie interesoway si tym typem mylenia, ktre byo wytworem obserwacji i logicznej dedukcji z racjonalnych przesanek. Przedstawiciele pewnych szk prawa religijnego i niektrzy wadcy patrzyli podejrzliwie na spekulacje filozofw. Inne sposoby wykorzystania rozumu do wyjaniania natury rzeczy wzbudzay mniejsze wtpliwoci, znajdoway wic zastosowanie w praktyce. Astronomia miaa warto praktyczn, poniewa umoliwiaa przeliczanie dat i mierzenie czasu. Bya to jedna z tych dziedzin, w ktrych uywanie jzyka arabskiego na wielkim obszarze od Morza rdziemnego po Ocean Indyjski umoliwio poczenie greckiej tradycji naukowej z osigniciami Iranu i Indii. Inna dziedzina nauki znalaza jeszcze szersze zastosowanie. Medycy odgrywali szczeglnie wan rol w spoeczestwach muzumaskich. Poniewa opiekowali si zdrowiem wadcw i wybitnych osobistoci, mieli znaczne wpywy polityczne. Nie mogliby wykonywa swojego zawodu, nie majc pojcia o funkcjonowaniu ludzkiego ciaa i o jego budowie. Podstawy muzumaskiej wiedzy lekarskiej zostay przejte z greckiej teorii medycznej i fizjologicznej, szczeglnie za z dziea twrcy wielkich syntez, Galena. Teoria ta opieraa si na przekonaniu, e ciao ludzkie skada si z czterech elementw, z jakich jest zbudowany wiat materialny: ognia, powietrza, ziemi i wody. Mogy one miesza si ze sob na rne sposoby, co w rezultacie rodzio rne temperamenty, czyli humory". Odpowiednia rwnowaga midzy elementami przyczyniaa si do zachowania zdrowia cielesnego, za jej brak prowadzi do choroby, wymagajcej zastosowania sztuki medycznej.

208

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

Zasady sztuki lekarskiej zostay opracowane w okresie abbasydzkim w dwch wielkich syntezach: Al-Hawi (Ksiga wszechobejmujca) Abu Bakra Muhammada ar-Raziego (863-925) oraz Kanun (Kanon medycyny) Ibn Siny. Chocia opieray si one na dzieach wielkich greckich uczonych, to jednak wskazyway na uksztatowanie si specyficznej tradycji muzumaskiej, ktra pod pewnymi wzgldami rozwijaa nauk medycyny. Dzieo Ibn Siny, przeoone na acin, byo podstawowym podrcznikiem medycyny europejskiej przynajmniej do XVI wieku. Sztuki medycyny - tak jak j rozumieli muzumascy lekarze - nie nauczano w madrasach, lecz w systemie ucze - mistrz lub w bimaristanach, szpitalach ufundowanych w formie wakfw w najwaniejszych miastach. Lekarze muzumascy uczynili najwicej jako praktycy. Rozwijali techniki chirurgiczne. Obserwowali i opisywali przebieg chorb; Ibn al-Chatib (1313-1374) by pierwszym, ktry zrozumia, e duma rozprzestrzenia si w wyniku zakaenia. Studiowano zasady przygotowywania lekarstw z rolin leczniczych oraz ich wpyw na organizm czowieka. Farmakopeja bya obszerna; powiada si, e instytucja apteki jest wynalazkiem Arabw. Rozumiano te znaczenie zdrowej diety, wieego powietrza i gimnastyki dla zapobiegania nierwnowadze elementw, ktra - jak uwaano - prowadzia do choroby. W pniejszym okresie podjto prb stworzenia alternatywnego systemu nauk medycznych, a mianowicie medycyny Proroka" (tibb nabawi). Bya to reakcja przeciwko tradycji wywodzcej si od Galena. System tej medycyny opiera si na hadisach, zawierajcych opis praktyk Proroka i jego towarzyszy dotyczcych leczenia i chorb. Nie stworzyli go jednak medycy, lecz prawnicy i tradycjonalici, ktrzy utrzymywali, e Koran i hadisy zawieray wszystko, czego czowiek potrzebowa do ycia. By to pogld mniejszoci, nawet wrd uczonych religijnych, a Ibn Chaldun wyrazi na ten temat swoj krytyczn opini z wielk doz zdrowego rozsdku. Twierdzi, e ten typ medycyny mg czasami przez przypadek dziaa, ale nie opiera si na adnej racjonalnej zasadzie. Wydarzenia i opinie na temat ycia Proroka nie stanowiy czci boskiego objawienia:
Albowiem on, niechaj Bg go bogosawi i obdarzy pokojem, zosta przysany po to, by nauczy nas przepisw szarfatu, a nie po to, by zapozna nas z medycyn czy jakkolwiek inn zwyczajn spraw. [...] Nie naley adnej ze spraw medycyny zawartych w prawdziwych, przekazanych nam hadisach, uznawa za przepisane prawem 9 .

Wok formalnego systemu nauk religijnych i spekulacji filozofw istniaa obszerna otoczka wierze i praktyk, dziki ktiym ludzie mieli nadziej zro9 Ibn Haldun, AUMuaddima, Bejrut 1979, s. 919, przekad z arabskiego: J. Danecki; por. przekad angielski, t. III, s. 150.

Kultura dworu i ludu

209

zumie i podporzdkowa sobie siy wszechwiata. Thkie wierzenia odzwierciedlay strach i zadziwienie wszystkim, co mogoby si jawi jako niezrozumiay, a czasami okrutny los. Byway te czym znacznie wicej. Granica midzy nauk" a przesdem" przebiegaa inaczej ni dzisiaj; wielu wyksztaconych ludzi uznawao takie wierzenia i praktyki, poniewa opieray si one na powszechnie akceptowanych ideach, ktre odrzucali jedynie niektrzy filozofowie i teologowie, z rnych zreszt powodw. I tak astrologia opieraa si na powszechnie przyjtej idei o szlachetnym rodowodzie: e niebiosa okrelay sprawy ludzkiego, sublunarnego wiata. Granic midzy tymi dwoma wiatami wyznaczay planety i gwiazdy; studiowanie ich ukadw oraz ruchw planet nie tylko suyo wyjanianiu tego, co si dziao na nadchodzcym i przemijajcym wiecie, ale umoliwiao rwnie jego zmian. Ta idea bya popularna wrd Grekw. Przejli j niektrzy myliciele muzumascy, a suficcy teozofowie nadali jej charakterystyczn form muzumask: obiekty wiata niebiaskiego uznawano za emanacje Boga. Muzumascy astrologowie rozwinli techniki przewidywania i wpywania: na przykad przez uroczyste wpisywanie figur lub liter w okrelonej kolejnoci na rnego typu materiaach. Nawet niektrzy wybitni myliciele akceptowali twierdzenia astrologw i uznawali, e gwiazdy mog wpywa na zdrowie fizyczne. Surowi prawnicy i filozofowie racjonalici potpiali astrologi; Ibn Chaldun uwaa, e nie miaa ona adnego oparcia w prawdach objawionych i e zaprzeczaa roli Boga jako jedynego podmiotu dziaajcego. Powszechne te akceptowano przekonanie alchemikw, e zoto i srebro mona wyprodukowa z metali bazowych, trzeba tylko byo znale na to sposb. Praktyki alchemiczne sigay do teorii naukowych przejtej od Grekw: idei, e wszystkie metale tworzyy jeden naturalny gatunek i rniy si midzy sob tylko przypadociami, ktre powoli przeksztacay si tak, e staway si coraz cenniejsze. Prby zamiany ich w zoto i srebro nie byy zatem dziaaniem wbrew prawom przyrody, lecz tylko przyspieszay proces, ktiy ju nastpowa. I znw midzy uczonymi doszo do kontrowersji na ten temat. Ibn Chaldun uwaa, e zoto i srebro mona wytworzy za pomoc czarw albo dziki boskim cudom, ale nie w wyniku dziaania siy czowieka. Nawet gdyby istniaa taka moliwo, to nie byoby to podane, poniewa zoto i srebro przestayby by rzadkimi metalami i nie mogyby suy jako miara wartoci. Popularniejsza, a w praktyce powszechna, staa si wiara w duchy i w konieczno wynalezienia sposobu kontrolwania ich. Dinny, duchy o ciaach z ognia lub pary, mogy si ukazywa ludziom, czsto pod postaci zwierzt, i wpywa na ich ycie. Czasami byy one ze, a w kadym razie zoliwe, naleao wic dy do sprawowania nad nimi kontroli. Rwnie niektrzy ludzie mogli posiada wadz nad dziaaniami i yciem innych albo z powodu jakiej charakterystycznej cechy, ktra nie podlegaa ich kontroli - tzw. ze oko", albo

210

Spoeczestwa arabsko-muzumaskie

w wyniku podejmowania pewnych umylnych dziaa, na przykad wykonywania uroczystych aktw rytualnych w okrelonych sytuacjach, powodujc przez to pojawienie si si nadprzyrodzonych. W ten sposb jednak niewaciwie wykorzystywano wadz, ktr ludzie szlachetni, przyjaciele Boga", pozyskiwali dziki Jego asce. Nawet sceptyczny Ibn Chaldun uwaa, e czarodziejstwo istniao i e niektrzy ludzie potrafili wpywa na innych; sdzi jednak, e jest to godne potpienia. Powszechnie wierzono, e takie siy mona kontrolowa albo im si sprzeciwia dziki zaklciom i amuletom umieszczonym na okrelonych czciach ciaa, magicznym ukadom sw lub figur, litaniom lub rytuaom egzorcystycznym, a wreszcie odprawianiu ceremonii przebagalnych, takich jak zar, ktry jest rytuaem udobruchania zych duchw, wci popularnym w Dolinie Nilu. We wszystkich kulturach, w okresie poprzedzajcym wspczesno, powszechnie sdzono, e sny i wizje mog otworzy drog do wiata pozazmysowego, suy przekazywaniu boskiego posannictwa i ujawnianiu ukrytych aspektw duszy czowieka, mog te by dzieem dinnw albo diabw. Denie do odsonicia znaczenia snw byo rozpowszechnione i zazwyczaj uwaane za uprawnione. Sny mwiy nam co, co naleao wiedzie. Ibn Chaldun uznawa ich interpretacj za jedn z nauk religijnych: kiedy sen zastpowa zwykle percepcj zmysow, uwolniona od ciaa dusza bya w stanie wejrze w gb swojego rzeczywistego wiata; zdobywajc pewne jego poznania; wzbogacona o nie moga powrci do ciaa, przekazujc swoj wiedz wyobrani; ta za tworzya odpowiednie obrazy, ktre picy percypowa jakby czyni to zmysami. Pisarze muzumascy przejli sztuk interpretacji snw od Grekw, ale dodali do tego co od siebie. Powiada si, e literatura muzumaska dotyczca snw jest niezwykle bogatym gatunkiem.

Cz III

Epoka osmaska
(XVI-XVIII wiek)

W cigu wieku XV i XVI zasadnicza cz wiata muzumaskiego zostaa wczona do trzech wielkich imperiw, a mianowicie do imperium osmaskiego, safawidzkiego i Wielkich Mogow. Wszystkie kraje, w ktrych uywano jzyka arabskiego, z wyjtkiem czci Arabii, Sudanu i Maroka, znalazy si w granicach imperium osmaskiego ze stolic w Stambule. Poza tym obejmowao ono Anatoli oraz Europ poudniowo-wschodni. Jzykiem panujcego rodu i elity administracyjnej, wywodzcej si w gwnej mierze z nawrconych na islam mieszkacw Bakanw i Kaukazu, by turecki. Elita prawnicza i religijna bya mieszanego pochodzenia, wyksztacona w wielkich imperialnych szkoach Stambuu, przekazywaa literatur prawnicz spisan po arabsku. Imperium miao charakter pastwa biurokratycznego, ktre podporzdkowywao sobie najrniejsze regiony w ramach jednolitego systemu administracyjnego i podatkowego. By to ju jednak ostatni wspaniay przejaw uniwersalnego charakteru wiata islamu. Pastwo strzego prawa religijnego, chronio i rozszerzao granice tego wiata, sprawowao nadzr nad witymi miastami Arabii i organizowao do nich pielgrzymki. Byo to przy tym pastwo wielowyznaniowe, nadajce gminom chrzecijaskim i ydowskim specjalny status. Muzumascy mieszkacy prowincjonalnych miast byli wcigani w system rzdzenia, a w krajach arabskich uksztatowaa si arabsko-osmaska kultura, utrwa-

212

Epoka osmaska

ajca dziedzictwo i w pewnym zakresie rozwijajca nowe kierunki. Poza granicami imperium znajdowao si Maroko, ktrego rozwj szed w inn stron. Panoway tu miejscowe dynastie, ktre sprawoway wadz, opierajc si na fakcie, e odpowiadaj za ochron religii. W wieku XVIII rwnowaga midzy osmaskim rzdem centralnym a wadzami lokalnymi ulega zmianie. W niektrych czciach imperium sprawujce wadz grupy lub lokalne dynastie osmaskie uzyskay pewn autonomi, dochowujc jednak wiernoci zasadniczym interesom pastwa. Zmiana nastpia rwnie w stosunkach midzy imperium a pastwami europejskimi. O ile we wczeniejszym okresie doszo do ekspansji na terytoria europejskie, o tyle w drugiej poowie wieku XVIII zrodzio si zagroenie z zachodu i z pnocy. Doszo rwnie do pierwszych zmian w typie i kierunkach handlu, co byo wynikiem wzrostu znaczenia rzdw i kupcw europejskich na Oceanie Indyjskim oraz na Morzu rdziemnym. Pod koniec wieku osmaska elita sprawujca wadz uwiadomia sobie, e dochodzi do upadku potgi i do osabienia niezalenoci pastwa; pojawiy si wic pierwsze prby stawienia czoa tej nowej sytuacji.

Rozdzia 13

Imperium osmaskie

Granice wadzy politycznej Zaakceptowanie przez alimw wadcy i wszystkich tych, ktrzy go reprezentowali stao si broni obosieczn. Dopki panujcy by w stanie utrzyma si u wadzy i broni interesw ludnoci miejskiej, z ktr sam by powizany, mg si spodziewa akceptacji miast i zwizanych z nimi terytoriw, uznania ze strony doktorw prawa i pewnej wsppracy z ich strony. Wbrew zastrzeeniom, jakie Al-Ghazali i inni uczeni wysuwali w sprawie bywania u wadcw, zawsze znaleli si alimowie, ktrzy chtnie suyli wadcy jako sdziowie lub innego typu urzdnicy i usprawiedliwiali jego postpowanie. Kiedy jednak traci on wpywy, miasto mogo nie uczyni nic, by go uratowa, a nawet przenie swoje zaufanie na nowego panujcego, ktry sprawowa rzeczywist wadz. Moment upadku miasta otwiera przed nim moliwoci podejmowania niezalenych dziaa: kadiowie i inni przywdcy mogli wyj na spotkanie nowego wadcy i podda mu miasto. Przez poow tysiclecia, od chwili, gdy imperium abbasydzkie zaczo si rozpada, a jeszcze przed przejciem wadzy przez Osmanw, w znacznej czci zachodniego wiata islamu dochodzio do procesw powstawania i upadania dynastii. Mona to wyjani dwojako: osabieniem wadzy panujcego rodu albo skupieniem wadzy w rkach przeciwnikw. Obserwatorzy i pisarze tamtych czasw zwykle podkrelali wewntrzn sabo dynastii, co objaniali przyczynami moralnymi. Dla Nizama al-Mulka historia ludzkoci bya pasmem cigych zmian. Dynastia moga utraci swoj mdro i wyzby si sprawie-

214

Epoka osmaska

dliwoci, w jak wyposay j Bg, a wwczas na wiecie zapanowywa niead, ktry trwa, dopki nie pojawi si nowy, duej panujcy wadca, wyznaczony przez Boga i wyposaony w niezbdne przymioty. Najbardziej systematyczn prb wyjanienia tego, dlaczego dynastie paday ofiar wasnych saboci, podj Ibn Chaldun. Jego objanienie jest zoone: asabijja panujcej grupy, a wic solidarno konieczna dla zdobycia i utrzymania wadzy, stopniowo zanikaa pod wpywem ycia miejskiego, a wadca zacz szuka poparcia w innych grupach:
Wiedz, e panujcy osiga wadz - jak to ju powiedzielimy - jedynie dziki pomocy swojego ludu. [...] To dziki tej pomocy zwalcza tych, ktrzy wystpuj przeciwko jego dynastii. Spord tego ludu wyznacza ludzi do sprawowania urzdw, do penienia funkcji wezyra, do pobierania podatkw, poniewa to oni go wspomagaj w panowaniu, i to oni razem z nim uczestnicz w jego dziaaniach i wspdziaaj we wszystkich jego zadaniach. Jak powiedzielimy, tak si dzieje, pki trwa pierwszy okres panowania dynastii. Kiedy jednak nadchodzi okres drugi, wadca objawia swoj bezwzgldno, monopolizuje wadz i odpycha swoich ludzi od siebie. W rezultacie staj si oni jego wrogami, a on potrzebuje innych bliskich ludzi nie wywodzcych si z jego rodu, ktrych uywa do obrony przed swoimi i do odsunicia ich od siebie1.

Z upywem czasu wadca przestaje przestrzega szarfatu, stanowicego podstaw dobrobytu miast i zwizkw samego wadcy z ludnoci miejsk. Jego otoczenie pada ofiar podania luksusu i wydatkw na rozpust, co prowadzi do nadmiernego opodatkowania, a wtedy w ich duszach rodzi si apatia, ktra nachodzi ludzi, gdy trac kontrol nad wasnymi sprawami, a stajc si narzdziem w rkach innych popadaj w zaleno od nich"2. Kiedy wymagania wadcy staway si tak wielkie, e spoeczestwo nie byo w stanie ich zaspokoi, to nie zawsze musiao to by wynikiem rozrzutnoci dworu, ale mogo po prostu wynika z ogranicze spoecznej wydajnoci. Aby pastwo byo stabilne, zalena od niego prowincja powinna produkowa dostatecznie duo ywnoci, by wyywi ludno miast i dostarczy wystarczajcej iloci surowcw do produkcji. Ci, ktrzy zajmowali si hodowl byda, uprawiali ziemi i wyrabiali towary, musieli wytwarza nadwyk, z ktrej dziki opodatkowaniu utrzymywano dwr wadcy, rzd i armi. O tym, czy to byo moliwe, decydowao wiele czynnikw, z ktrych pewne ulegay zmianom. Nastpoway przeksztacenia w technologii produkcji: udoskonalenia - na przykad wynikajce z wprowadzenia nowych upraw lub nowych metod nawadniania - umoliwiay jej wzrost i zwikszenie nadwyki; z drugiej strony utrata
1 Ibn Haldun, Al-Muaddima, Bejrut 1979, s. 324-325; przekad z arabskiego: J. Danecki; por. przekad angielski, t. I, s. 372. 2 Tame, s. 260; przekad z arabskiego: J. Danecki; por. przekad angielski, 1.1, s. 300.

Imperium osmaskie

215

umiejtnoci technicznych moga prowadzi do odwrotnego skutku. Zmiany w wielkoci nadwyki wpyway z kolei na moliwoci inwestycyjne polegajce na zagospodarowywaniu nowych gruntw lub wprowadzaniu nowych metod uprawiania ziemi. Popyt na wyroby wsi i miasta w innych krajach mg rosn lub male, a zmiany w sposobach czy kosztach transportu oraz w bezpieczestwie podry ldowej i morskiej byy w stanie wpywa na moliwo zaspokojenia tego popytu. W duszym lub krtszym czasie przyrost naturalny albo wzrost miertelnoci ludzi mogy si zmieni z powodu zmian w medycynie oraz obyczajach i etyce spoeczestwa. Rezultaty wszystkich przedstawionych procesw daway si zauway po upywie duszego czasu. Ale mogo rwnie dochodzi do nagych wydarze 0 katastrofalnych skutkach: do wojen, ktre przeryway czno na szlakach handlowych, powodoway zniszczenie miast i rzemiosa, dewastoway wsie; do powtarzajcych si lat nieurodzaju spowodowanego susz na terenach nawadnianych deszczem lub niewystarczajcymi zasobami wd w wielkich rzekach. Zarazy byy w stanie doprowadzi do mierci znacznej czci ludnoci. Dzi, gdy rozprzestrzenianie si chorb w duej mierze udaje si powstrzymywa, a niektre z nich praktycznie zaniky, trudno zrozumie, jak niszczce byy epidemie, szczeglnie najstraszniejszej choroby tych wiekw: dumy. Z rejonw, gdzie miaa ona charakter endemiczny, a wic z pnocnego Iraku i niektrych obszarw Indii, zostaa przeniesiona przez czarnego szczura do wiata rdziemnomorskiego, gdzie moga si bardzo szybko rozprzestrzenia w miastach i po wsiach, zabijajc znaczn cz ludnoci i zwierzt domowych. (W latach 1739-1741, w okresie, co do ktrego dysponujemy wiarogodn wiedz statystyczn, Izmir, port na wschodnim wybrzeu Morza rdziemnego, straci 20 procent ludnoci w czasie epidemii dumy; trzydzieci lat pniej zgino jeszcze wicej ludzi.) Tego typu procesy oddziayway na siebie, a niektre z nich kumuloway si 1 utrwalay. Pozwalaj one objani zmiany w relacji midzy daniami wadcw a moliwociami zaspokojenia ich przez spoeczestwo; pozwalaj take wytumaczy rodzce si wyzwania, ktrych rdem byli przywdcy lub grupy zdolne do wytworzenia wasnych orodkw wadzy i umiejce podporzdkowa sobie zasoby kraju. Takie zmiany nastpoway w granicach istniejcego systemu rzdzenia: onierze mogli odebra panujcemu efektywn wadz, jaki wdz mg moblizowa siy w grach lub na stepach, a nawet poza granicami swojego pastwa. Byli to ludzie wytrwali, umiejcy si obchodzi z komi i broni, jakiej uywano w tamtym okresie, zanim jeszcze decydujcego znaczenia nabraa artyleria i piechota korzystajca z broni palnej. Istniej wiadectwa wskazujce na to, e zanim pojawio si wspczesne lecznictwo, mieszkacy gr i stepw byli zdrowsi od innych; byo tam te wielu modych mczyzn, ktrych mona byo wzi do wojska. Dowdca wojskowy, ktry chcia zosta wadc

216

Epoka osmaska

wola werbowa onierzy spoza spoecznoci, nad ktr zamierza panowa, a w kadym razie interesowa si tym, by pochodzili z odlegych okolic; wtedy to ich interesy mogy by powizane z jego wasnymi. Kiedy ju umocni on swoj wadz, pojawiaa si moliwo, e w armii dojdzie do podziaw albo bdzie ona mie interesy inne ni dynastia; mg wic prbowa zastpi j now profesjonaln armi i dworem skadajcym si z osobistych sug. Rwnie tych ostatnich stara si poszukiwa na odlegych obszarach albo poza granicami pastwa. onierze, ktrych szkolono na jego dworze, traktowani byli jako mamelucy, czyli niewolnicy, przy czym sowo to nie byo w adnym wypadku poniajce dla nich, lecz wskazywao na zwizek ich osobowoci i interesw z panem. Z biegiem czasu z armii albo z dworu mg si wyoni nowy wadca i zaoy swoj dynasti. W tym wanie kontekcie naley rozpatrywa w dziejach islamu pozornie bezadne nastpowanie po sobie dynastii. W cigu pierwszych wiekw nowa grupa wadcw wywodzca si z miast zachodniej Arabii zdoaa utworzy i utrzyma armi, system prawa i biurokracji, dziki czemu mogo rozkwita cywilizowane ycie osiade. Poza wielkimi miastami utrzymywano porzdek: odbudowano albo rozbudowano system irygacyjny, wprowadzano nowe wyroby i nowe technologie; wczenie terenw lecych wok Morza rdziemnego i Oceanu Indyjskiego w jeden polityczny i kulturowy obszar stworzyo midzynarodowy handel o dalekim zasigu. Istniejce informacje, cho skromne, wskazuj na wzrost liczby ludnoci. By to okres stabilnych rzdw w kwitncych miastach i otaczajcych je rejonach wiejskich: Bagdad w poudniowym Iraku, miasta Churasanu, Damaszek w Syrii, Al-Fustat w Egipcie, Al-Kajrawan w Thnezji, Kordowa w Hiszpanii. Od X lub XI wieku nastpuje dugotrway okres nieadu, ktrego widom oznak by rozpad kalifatu abbasydzkiego, pojawienie si rywalizujcych kalifatw w Egipcie i w Andaluzji oraz uksztatowanie si w wiecie islamu nowych dynastii opierajcych swoj potg na innych grupach etnicznych, z ktrych pewne odznaczay si religijn gorliwoci, jak na przykad chrzecijanie w Hiszpanii, rozszerzajcy swoje terytoria kosztem pastw muzumaskich, na ktre rozpad si zachodni kalifat umajjadzki; Almorawidzi i Almohadzi w Maghrebie oraz w Andaluzji, wywodzcy si z ruchw religijnych, ktre mobilizoway Berberw z grzystych i pustynnych rubiey Maroka; Turcy i Mongoowie na wschodzie. Tb zmiany mogy by objawami gbszych zakce w rwnowadze midzy wadzami, ludnoci a produkcj, na co z kolei miao wpyw - po pierwsze - zmniejszanie si terenw zaludnionych w Iraku i Tunezji w wyniku zniszczenia pradawnego sytemu irygacji lub powikszenia si obszaru opanowanego przez ludno pastersk; po drugie, zmniejszenie si liczby ludnoci na niektrych obszarach; po trzecie, spadku popytu na produkcj miast muzumaskich, co si wizao z oywieniem miast i produkcji we Woszech.

Imperium osmaskie

217

W XIII wieku nastpio chwilowe oywienie. Wprawdzie pod koniec kalifatu abbasydzkiego potga i bogactwo Iraku zmalay w wyniku zniszczenia wywoanego inwazjami mongolskimi, to jednak niektrym dynastiom udao si stworzy stabilny porzdek, nie zagroony ze strony potnych si spoza osiadego wiata islamu. Tkk dynasti stworzyli Hafsydzi w Thnezji - dziedzice imperium almohadzkiego i Mamelucy w Egipcie oraz Syrii - samoodradzajca si elita wojskowa powstaa w subie poprzedniej dynastii: Ajjubidw. Uprawiano wielkie, zapewne powikszajce si obszary; urzdnicy rzdowi potrafili ciga nadwyk produkcji do miast, a produkcja w miastach oraz handel kwity w ramach powszechnie uznawanego szari'atu sunnickiego; utrzymywaa si pewna symbioza midzy grupami panujcymi a ludnoci miejsk. By to jednak bardzo kruchy porzdek i na pocztku XIV wieku wstrzsay nim rne siy. Zapewne najwaniejsz z nich bya wielka epidemia dumy, znana w dziejach europejskich jako Czarna mier, ktra w poowie wieku XIV zaatakowaa wikszo krajw wiata zachodniego i przez niemal cay nastpny wiek odradzaa si w formie cigych wybuchw. W czasie pierwszej epidemii zmara w przyblieniu jedna trzecia mieszkacw Kairu, a w poowie XV wieku liczba ludnoci tego miasta wynosia ju jak poow poprzedniego stanu (okoo 150 tysicy zamiast 250 tysicy). Przyczyna leaa nie tylko w tym, e po pierwszym ataku dumy przyszy nastpne, ale take w tym, e epidemia dotkna zarwno wie, jak i miasto, a w rezultacie migracja ze wsi nie moga uzupeni strat w miecie. W wyniku zmniejszenia si liczby ludnoci wiejskiej i pogowia zwierzt hodowlanych, produkcja rolna, a co za tym idzie rodki, jakimi dysponowa rzd dziki sytemowi podatkowemu, skurczyy si. Na kumulujce si skutki dumy naoyy si inne czynniki. Wzrost produkcji tekstylnej we Woszech i w innych pastwach europejskich oraz ekspansja europejskiej eglugi na Morzu rdziemnym wpyny na rwnowag handlow, utrudniajc rzdom muzumaskim zdobycie potrzebnych rodkw. Doszo rwnie do zmian w sztuce wojennej, w budowie statkw i w nawigacji; wprowadzono bro paln oraz artyleri. W tych nowych warunkach istniejcy w pastwie mameluckim i w pastwach Maghrebu porzdek sta si przedmiotem oddziaywania nowych dynastii, ktre zdoay zgromadzi odpowiednie siy ludzkie i materialne, by stworzy wielkie i prne armie, sprawowa efektywn kontrol nad prowincjami i przej nadwyki, a potem wspiera produkcj i handel w miastach. Na zachodnim obszarze Morza rdziemnego to wyzwanie miao charakter religijny i polityczny: pochodzio od chrzecijaskich krlestw Hiszpanii, zjednoczonych tu przed upadkiem ostatniej dynastii muzumaskiej w 1492 roku, a wkrtce potem dysponujcych bogactwami pochodzcymi z podboju Ameryki. We wschodnich rejonach Morza rdziemnego now, rosnc potg bya muzumaska dynastia nazwana Osmanami od imienia jej zaoyciela Usmana (w tureckiej

218

Epoka osmaska

wymowie: Osmana). Std muzumaska nazwa Osmanli, jak rwnie zeuropeizowana forma przymiotnika ottomaski" oraz (poprawniej) osmaski".

Rzdy osmaskie Historycznie pastwo osmaskie byo jednym z tureckich ksistw powstaych w wyniku ekspansji Seldukw i tureckich imigrantw na zachd, do Anatolii. Wzdu zmieniajcej si granicy z Bizancjum, bdcej przedmiotem nieustannych sporw, powstao wiele takich ksistewek, ktre nominalnie akceptoway suwerenno Seldukw, ale w rzeczywistoci byy niezalene. Ksistwo zaoone przez Osmana znajdowao si w pnocno-zachodniej Anatolii, gwnym punkcie kontaktowym z Bizantyjczykami. Przycigao ono wojownikw uczestniczcych w wojnach nadgranicznych oraz tureckich koczowikw zmierzajcych na zachd w poszukiwaniu pastwisk. Miao ono w swoich granicach do obszerne, yzne ziemie uprawne oraz miasta targowe, a wrd nich takie, ktre stanowiy wane punkty na szlakach handlowych prowadzcych z Iranu i Azji rodkowej nad Morze rdziemne. Wraz z terytorialnym wzrostem rosy rwnie zasoby; zaczto wykorzystywa nowe rodzaje broni, nowe techniki walki, powstawaa zorganizowana armia. Pod koniec XIV wieku siy osmaskie przekroczyy cieniny i ruszyy na Europ Wschodni, gdzie doszo do gwatownej ekspansji. Wschodnioeuropejskie tereny powikszay siy imperium pod kilkoma wzgldami. Doszo do kontaktw i stosunkw dyplomatycznych z pastwami Europy. Uzyskano dostp do nowych zasobw ludzkich: dotychczasowe wadze zostay wczone do systemu rzdowego, a z bakaskich wsi brano rekrutw do armii. Dziki wikszej potdze na terenie Anatolii stao si moliwe rozszerzanie pastwa na wschd, mimo chwilowych niepowodze spowodowanych przez innego tureckiego zdobywc ze wschodu - Timura (Tamerlana). W1453 roku imperium osmaskie wczyo do swoich posiadoci resztki imperium bizantyjskiego, przeksztacajc Konstantynopol w swoj stolic: Stambu. Jednake na wschodzie wadzy Osmanw przeciwstawiali si Safawidzi, inna rosnca w si dynastia o niejasnym pochodzeniu, gromadzca wok siebie tureckie plemiona. Doszo do dugotrwaej walki o kontrol nad regionami nadgranicznymi pooonymi midzy ich gwnymi orodkami wadzy: wschodni Anatoli a Irakiem; Bagdad zosta zdobyty przez Osmanw w 1534 roku; w 1623 Osmanowie utracili go na rzecz Safawidw, by go odzyska ponownie dopiero w 1638. Po czci konsekwencj walki z Safawidami byo to, e Osmanowie ruszyli na poudnie, na terytoria sutanatu mameluckiego. Gwnie dziki swojej przewadze w broni palnej i organizacji wojskowej zdoali zaj Syri, Egipt i zachodni Arabi w latach 1516-1517.

Imperium osmaskie

219

Imperium osmaskie stao si teraz gwn potg wojskow i morsk we wschodnich rejonach Morza rdziemnego, a take na Morzu Czerwonym. Prowadzio to do potencjalnych konfliktw z Portugalczykami na Oceanie Indyjskim i z Hiszpanami w zachodniej czci Morza rdziemnego. W rejonie Morza Czerwonego prowadzono polityk defensywn, ktrej celem byo niedopuszczenie tu Portugalczykw. Natomiast w zachodnich rejonach Morza rdziemnego posugiwano si potg morsk po to, by powstrzyma ekspansj hiszpask i by ustanowi silne przyczki w Algierze (lata dwudzieste XVI wieku), Trypolisie (lata pidziesite XVI wieku) i w Tunisie (1574), nie sigajc jednak Maroka. Przez jaki czas Osmanowie i Hiszpanie prowadzili ze sob wojny morskie, potem jednak gwny wysiek Hiszpanw skupi si na amerykaskim Nowym wiecie. Zrodzi si w miar stabilny podzia si morskich na Morzu rdziemnym i od roku 1580 Hiszpania i Osmanowie utrzymywali ze sob stosunki pokojowe. W pewnym sensie powstanie pastwa osmaskiego byo kolejnym przykadem procesu, jaki niejednokrotnie mia miejsce w dziejach ludw muzumaskich: rzucano wyzwanie istniejcym dynastiom, wspierajc si na wojsku wywodzcym si w znacznej mierze z ludw koczowniczych. Pochodzenie imperium Osmanw przypominao w duym stopniu powstanie w tym samym czasie dwch innych pastw: Safawidw w Iranie i Wielkich Mogow w Indiach. Wszystkie trzy pocztkowo opieray swoj potg na obszarach zamieszkanych przez plemiona tureckie; wszystkie zawdziczay swoje sukcesy militarne zastosowaniu broni palnej, wchodzcej wanie w uycie w zachodniej poowie wiata. Wszystkim udao si stworzy stabilny i trway system polityczny, silny militarnie, scentralizowany i zorganizowany biurokratycznie, zdolny do cigania podatkw, utrzymania przez dugi czas prawa i porzdku na znacznych obszarach. Imperium osmaskie byo jedn z najwikszych struktur politycznych istniejcych w zachodniej czci wiata od czasu rozpadu cesarstwa rzymskiego: Osmanowie panowali bowiem w Europie Wschodniej, w Azji Zachodniej i w wikszoci Maghrebu, integrujc kraje o bardzo rnych tradycjach politycznych i rnych grupach etnicznych: Grekw, Serbw, Bugarw, Rumunw, Ormian, Tbrkw i Arabw, a take rnorodne spoecznoci religijne: muzumanw szyitw i sunnitw, chrzecijan wszystkich historycznie powiadczonych Kociow oraz ydw. Wadza tego imperium przetrwaa przez jakie czterysta lat, a w niektrych wypadkach nawet szeset. Na szczycie systemu nadzoru nad tym wielkim imperium sta wadca wraz ze swoj rodzin, tworzc dom osmaski". Rzdy spoczyway w rkach caej rodziny, a nie jednego wyranie wydzielonego jej czonka. Nie istniao adne sztywne prawo dziedziczenia, ale pewne obyczaje rodzinne sprawiay, e przejmowanie wadzy przebiegao pokojowo, a okresy panowania byy dugie. A do

220

Epoka osmaska

pocztkw wieku XVII rzdy po ojcu przejmowa jeden z synw, potem jednak przyjo si, e po mierci wadcy lub gdy cigo po nim zostaa zerwana z innego powodu, wadza przechodzia na najstarszego czonka rodu. Panujcy przebywa pord wielkiego dworu obejmujcego kobiety harimu oraz tych, ktrzy je strzegli, osobistych sucych, ogrodnikw i strae paacowe. Na czele systemu rzdowego, za pomoc ktrego sprawowana bya wadza sta sadr-i azam, wysoki urzdnik, ktrego tytu w jzykach europejskich brzmia: wielki wezyr. Po pierwszym okresie osmaskim uwaano, e posiada absolutn wadz, cho jest podlegy panujcemu. Podporzdkowani mu byli liczni wezyrowie. Sprawowa kontrol nad armi i wadzami lokalnymi, a take nad sub urzdnicz. W pierwszym okresie ekspansji'armia osmaska w znacznej mierze skadaa si z kawalerii utworzonej z Turkw i innych mieszkacw Anatolii i bakaskich prowincji. Oficerowie kawalerii (sipahi) mieli prawo pobiera podatki z okrelonych terenw rolnych i zachowywa je dla siebie w zamian za dostarczanie okrelonej liczby onierzy w chwili potrzeby. By to system nazywany timar. Wraz z upywem czasu wojsko to utracio swoj efektywno i znaczenie, co byo zarwno skutkiem zmian w sztuce prowadzenia wojny, jak i w wyniku tego, e waciciel timaru coraz mniej chtnie opuszcza swoje ziemie, by wyrusza na dugie wyprawy wojenne w odlege czci stale rosncego imperium. Bardzo wczenie stworzono innego typu armi; skaday si na ni bardzo zdyscyplinowane, stale stojce w pogotowiu oddziay piechoty (janczarw) i kawalerii, pozyskiwane w wyniku dewszirme, to znaczy okresowego poboru do wojska chopcw z nawracanych na islam chrzecijaskich wsi na Bakanach. W cigu XVI wieku powstawaa rozbudowana biurokracja (zwana kalemiye). Skadaa si ona z dwch zasadniczych grup: sekretarzy, ktrzy w odpowiedniej formie redagowali dokumenty - rozkazy, przepisy i odpowiedzi na podania - oraz tych, ktrzy przechowywali dokumentacj finansow - spisy opodatkowanego majtku, wykazy rzeczywicie zebranych pienidzy i sposobw ich wydatkowania. (Dokumenty i rachunki byy pieczoowicie przechowywane, tworzc archiwa nie majce sobie rwnych w caym wiecie islamu; s one niezwykle istotne dla dziejw znacznej czci wiata zachodniego; systematyczne ich badanie zaczo si dopiero w ostatnich dziesicioleciach.) Najwysi urzdnicy armii i rzdu spotykali si regularnie w paacu na posiedzeniach rady (divan) podejmujcej decyzje dotyczce polityki, przyjmujcej ambasadorw, opracowujcej rozkazy, zapoznajcej si ze skargami i odpowiadajcej na petycje, szczeglnie w sprawach zwizanych z naduyciami wadzy. Pocztkowo wadca osobicie przewodzi posiedzeniom rady, pniej na jej czele sta wielki wezyr. Ten system rzdzenia obowizywa w caym imperium. Wraz z aneksj nowych terytoriw, wyznaczano namiestnikw wanych miast wraz z otaczajcymi

Imperium osmaskie

221

je prowincjami. W samych miastach stacjonoway garnizony wojskowe. Pniej liczne lokalne rzdy (sandaki) poczono ze sob w mniejsz liczb wikszych prowincji (elajetw). Wadze prowincji byy miniaturow kopi centralnych: namiestnik mia swj wasny rozbudowany dwr, sekretarzy i rachmistrzw oraz rad wysokich urzdnikw, ktra odbywaa regularne posiedzenia. Gwnym obowizkiem rzdu byo ciganie podatkw, od tego bowiem zaleao jego istnienie. Dokumenty finansowe pieczoowicie przechowywane w archiwach przynajmniej w pierwszym okresie, zawieraj szczegy obcie podatkowych domostw i gruntw uprawnych, a take budet dochodw i wydatkw. W poprzednich pastwach muzumaskich istniay trzy typy regularnie pobieranych podatkw. Po pierwsze pobierano podatki od produkcji wiejskiej: od zbiorw, pooww i hodowli zwierzt domowych. Gdzieniegdzie podatki od zb i innych produktw rolnych byy proporcjonalne do zbiorw (w zasadzie wynosiy jedn dziesit, ale w praktyce byty znacznie wiksze), gdzie indziej pobierano je w zalenoci od uprawianej powierzchni; niekre podatki pobierano w pienidzu, inne w naturze, szczeglnie w zbou, ktre mona byo dugo przechowywa. Po drugie, istniay rne podatki i opaty nakadane na dziaalno miast: na towary sprzedawane na targach, na sklepy, anie i chany, na dziaalno rzemielnicz (tkactwo, farbiarstwo, garbarstwo), na importowane i eksportowane towary; na gwnych drogach pobierano myto suce ich utrzymaniu. Po trzecie, wprowadzono podatek osobisty (dizja) obowizujcy chrzecijan i ydw. Muzumanie nie pacili adnego regularnego podatku osobistego. Poza tymi regularnymi podatkami istniay dorane opaty pobierane w razie potrzeby. W pierwszych wiekach imperium podatki te pieczoowicie przeznaczano na rne cele: na prywatn kas wadcy lub dla czonkw jego rodu, na pace i na wydatki namiestnikw elajetw i sandakw, na rekompensaty dla wacicieli timarw. Jednake w XVII wieku system ten zacz podupada, poniewa potrzeby podatkowe rzdu (a szczeglnie armii rzdowej) byy zbyt wielkie, by podatki mogy by nadal tak wyznaczane. Zastpiono je zatem systemem dzieraw podatkowych. Na jego zasadzie pojedyncze osoby - mogli to by zarwno kupcy, jak i urzdnicy - podejmoway si zbierania okrelonych podatkw, przekazujc wyznaczone dochody na cele okrelone przez rzd, potrcajc dla siebie pewien procent jako prowizj. Pod koniec XVII wieku dzierawione podatki stay si wasnoci dziedziczn. We wczesnym okresie imperium funkcje kontrolne sprawowali dowdcy wojskowi, czonkowie dawnej wadzy z pastw wcielonych do imperium, wyksztaceni obywatele miast. Ale ju w XVI wieku na naczelne funkcje - wezyra, dowdcy armii, namiestnikw prowincji, rekrutowano czonkw dworu wadcy. Czonkowie dworu za wywodzili si spord osb pozyskanych drog dewszirme, z niewolnikw sprowadzanych z Kaukazu lub z czonkw dawniejszych rodw panujcych. Rwnie synowie tych, ktrzy zajmowali wane stanowiska

222

Epoka osmaska

w rzdzie mogli sta si czonkami dworu; niezalenie jednak od pochodzenia traktowano ich jako niewolnikw" wadcy. Starannie ich ksztacono do suby paacowej, a nastpnie powoywano na stanowiska na dworze, w armii albo rzdzie. Awans zalea czciowo od mecenatu (intisap) - wpywowy urzdnik mg pozyskiwa stanowiska dla tych, ktrzy byli z nim powizani rodzinnie, dziki maestwu, na podstawie wsplnego pochodzenia etnicznego albo w inny sposb. Sekretarze i finansici po przejciu formalnej edukacji w madrasie byli ksztaceni w ramach systemu ucze-mistrz. W kalemiye rwnie obowizyway zasady dziedziczenia; ojcowie powoywali na sub swoich synw. W ten sposb wadca mg kontrolowa cay system rzdowy. Ale realizacja tego zaleaa od jego umiejtnoci sprawowania kontroli. W pierwszej poowie XVII wieku przez pewien czas ta kontrola ulega osabieniu. Zoyo si na to kilka przyczyn. Jedn z nich bya inflacja wywoana obnieniem wartoci pienidza i importem do rejonu Morza rdziemnego cennych metali z hiszpaskich kolonii w Ameryce. Potem doszo do ponownego wzrostu siy rzdu, ale pod innym wzgldem: wielki wezyr sta si jeszcze potniejszy, a droga do promocji w mniejszym stopniu wioda przez dwr wadcy, w wikszym za przez urzd wielkiego wezyra i innych wysokich urzdnikw. Imperium stawao si coraz mniej autokratyczne, a bardziej oparte na oligarchii potnych urzdnikw, powizanych asabijj polegajc na wychowaniu we wsplnym domu, na wsplnym wyksztaceniu, a czsto te wynikajc z pokrewiestwa lub powinowactwa. Organizacja rzdu i sposoby jego funkcjonowania odzwierciedlay perski idea krlestwa, co znalazo wyraz w dzieach Nizama al-Mulka i podobnych mu pisarzy. Sprawiedliwy i mdry wadca winien trzyma si z dala od poszczeglnych klas spoecznych, by mg regulowa ich dziaalno i dba o harmoni caego pastwa. W zasadzie osmaskie spoeczestwo byo wyranie podzielone na wadcw (asker, dosownie: onierzy) i poddanych (reaya, dosownie: stado). Z samej definicji asker obejmowa wysokich urzdnikw, posiadaczy timarw i czonkw rnych oddziaw wojskowych - zarwno staych jak i pomocniczych. Wszyscy byli zwolnieni z doranych opat, ktre stay si swoistym podatkiem osobistym i mieli swj wasny system sdownictwa. W okresie czynnej suby nie mogli si eni ani zajmowa interesami; jeeli si enili po przejciu na emerytur, ich synowie nie mogli zosta onierzami. Ta separacja widoczna bya rwnie w yciu wadcy, odizolowanego na wewntrznych dziedzicach swojego paacu Ibpkapi, ktiy lea na wzgrzu, skd roztacza si widok na Bosfor. y w otoczeniu swoich niewolnikw i harimu, a od czasw Sulejmana (1520-1566) nie zawiera kontraktw maeskich z rodami osmaskimi, by nie umoliwi im nadmiernych wpyww. Ta separacja znajdowaa rwnie odzwierciedlenie w kulturze dworskiej - w wysublimowanym kodeksie etycznym, w osmasko-tureckim jzyku, wzbogaconym zapoyczeniami

Imperium osmaskie

223

z perskiego i arabskiego, w wyksztaceniu opierajcym si na wyrafinowanej literaturze perskiej oraz religijnych dzieach arabskich. W pewnych sytuacjach jednak utrzymanie porzdku i pobieranie podatkw byo niemoliwe bez wsppracy reayi. Wadca i jego asker traktowali reay nie jako zbir osb, ktrymi trzeba si byo zajmowa odrbnie, lecz jako zesp grup (po turecku: taife lub demaat). Jeeli pewn kategori poddanych trzeba byo potraktowa odrbnie dla celw podatkowych lub innych celw sucych pastwu, wwczas uznawano j za jedn cao, a pojedynczy jej reprezentant by uznawany za porednika, dziki ktremu rzd zajmowa si ca t grup. Zwykle bya to osoba akceptowana przez t grup, jak i przez wadze, a co za tym idzie przewanie miaa ona pewien autorytet moralny, a nawet autonomi dziaania; osoba ta zazwyczaj przekazywaa nakazy i dania wadz swojej grupie i przedkadaa jej skargi i proby wadzom. Wspuczestniczya w zachowaniu spokoju i porzdku w grupie, a spory i konflikty rozstrzygaa drog arbitrau, nim dochodzio do sytuacji, w ktrej konieczna byaby interwencja rzdu. Istniay rnego typu grupy. Dla celw podatkowych sandaki dzielono na mniejsze jednostki obejmujce mae miasteczko, wie albo plemi pasterskie. Wiksze miasta dzielono na dzielnice (mahale, hara), ale znaczenie tego terminu byo zrnicowane: dzielnica moga obejmowa od kilkuset do kilku tysicy osb. Dla celw podatkowych rwnie brano pod uwag kwalifikacje, organizujc oddzielnie poszczeglne zawody i rzemiosa: w czasie niektrych uroczystoci pastwowych wystpoway one w uroczystej procesji. W odniesieniu do czasw osmaskim mona te grupy rzemielnicze uzna za przybliony odpowiednik gildii w redniowiecznej Europie, poniewa suyy one nie tylko zbieraniu podatkw czy dostarczaniu wykwalifikowanej siy roboczej. Nie byy one jednak samowystarczalne i w jakim sensie istniay dziki uznaniu ze strony wadz osmaskich. Poszczeglne spoecznoci ydowskie i chrzecijaskie zajmoway specjaln pozycj, poniewa paciy podatek pogwny i miay swoje wasne sytemy prawa cywilnego, a take dlatego, e wadze musiay si upewnia co do ich lojalnoci. W stolicy i w prowincjach rzd uznawa, e duchowy przywdca kadej spoecznoci dysponowa pewnym zakresem jurysdykcji prawnej i ponosi odpowiedzialno za pobieranie dizji oraz utrzymanie porzdku. W ten sposb niemuzumanie zostali wczeni w polityk personaln pastwa. A chocia nie w peni do niego naleeli, to jednak poszczeglne jednostki mogy zdobywa wpywy i wadz. W XVI wieku ydzi odgrywali wan rol w subach finansowych, a pod koniec wieku XVII Grecy zostali gwnymi tumaczami w urzdzie wielkiego wezyra oraz gubernatorami obu rumuskich prowincji: Walachii i Modawii. Nie wydaje si, by musieli oni y w izolacji czy pod presj wadz: naleeli do demaatw handlowych lub rzemielniczych, a w rozsdnych granicach dopuszczalna bya swoboda wyznania i wyksztacenia. Mogli si zajmowa

224

Epoka osmaska

wikszoci spraw gospodarczych; ydzi byli wpywowymi bankierami, Grecy odgrywali wan rol w handlu morskim, a w wieku XVI Ormianie nabrali znaczenia jako kupcy handlujcy iraskim jedwabiem. Osmanowie a tradycje muzumaskie Thkie tytuy wadcw osmaskich jak padyszah czy sutan wskazyway na zwizki z persk tradycj wadzy krlewskiej. Ale wadca osmaski by dziedzicem wyranie muzumaskiej tradycji, a wic mg twierdzi, e sprawuje prawowit wadz o charakterze muzumaskim. To podwjne roszczenie ujawnia si w tytuach, jakich uywano przy redagowaniu oficjalnych dokumentw:
Jego Majestat, zwyciski i odnoszcy sukcesy sutan, wadca wspomagany przez Boga, ktrego strojem jest zwycistwo, padyszah, ktrego sawa siga niebios, krl krlw, ktry jest jak gwiazdy, korona krlewskiej gowy, cie Dostarczyciela, kulminacja krlestwa, kwintesencja ksigi losu, granica rwnonocy wyznaczajca sprawiedliwo, doskonao wiosny majestatu, morze dobroci i humanizmu, kopalnia klejnotw szczodroci, rdo wspomnie o walecznoci, objaw wiate radoci, ten ktry ustawia sztandary islamu, ktry wypisuje sprawiedliwo na kartach czasu, sutan dwch kontynentw i dwch mrz, wadca dwch wschodw i dwch zachodw, suga obu wity, imiennik wysannika ludzi i dinnw, sutan Muhammad Chan 3 .

Czasami Osmanowie posugiwali si rwnie tytuem kalifa, ale w tym wypadku nie chodzio o roszczenie sobie prawa do owej uniwersalnej czy wycznej wadzy, jak powszechnie przypisywano wczeniejszym kalifom. Sugerowano raczej, e sutan osmaski by czym wicej ni lokalnym wadc, ktry wykorzystywa swoj potg dla celw usankcjonowanych religijnie. Czasami osmascy autorzy przypisywali sutanowi dominujc pozycj w wiecie islamu, nazywajc go wyniosym kalifatem". Osmanowie bronili granic islamu i rozszerzali je tam, gdzie tylko to byo moliwe. Niebezpieczestwo zagraao im z kilku kierunkw. Na wschodzie panowali irascy Safawidzi; waka Osmanw i Safawidw o wadz w Anatolii i Iraku stopniowo nabieraa charakteru religijnego, poniewa Safawidzi ogosili szyizm oficjaln religi swojej dynastii, a wraz z ekspansj imperium na gwne orodki wysokiej kultury miejskiej islamu Osmanowie stawali si w coraz wikszym stopniu sunniccy. Z drugiej strony znajdoway si potgi chrzecijaskiej Europy. Imperium bizantyjskie znikno wraz z upadkiem Konstantynopola w 1453 roku. Prawosawne pastwo powstajce w Rosji i twierdzce, e jest dziedzicem Bizancjum rozpoczo inwazj na poudnie w kierunku Morza Czarnego dopiero w XVII wieku. Gwne wyzwanie nie przyszo
3

cyt. za: T. W. Arnold, The Caliphate, nowe wyd., Londyn 1965, s. 203.

Imperium osmaskie

225

jeszcze stamtd, ale od strony trzech wielkich potg katolickich pnocnego i zachodniego basenu Morza rdziemnego: Hiszpanii, witego Cesarstwa Rzymskiego rozcigajcego si na poudniowe Wochy oraz Wenecji z jej koloniami na wschodnim obszarze Morza rdziemnego. W wieku XVI trwaa walka z Hiszpani o kontrol nad zachodnim obszarem Morza rdziemnego i Maghrebem, z Wenecj o wyspy wschodniego obszaru rdziemnomorskiego i ze witym Imperium Rzymskim o kontrol nad basenem Dunaju. Pod koniec tego wieku uksztatowaa si w miar stabilna granica: Hiszpanii podlega zachodni obszar rdziemnomorski (z wyjtkiem niewielkich przyczkw na wybrzeach Maghrebu); Osmanowie panowali nad basenem Dunaju po Wgry; Wenecja utracia Cypr i inne wyspy, ale zachowaa Kret. Ta rwnowaga ulega czciowo zmianie w cigu XVII wieku: Osmanowie podbili Kret, ostatni wielki przyczek wenecki, ale za to w wyniku wojny zakoczonej traktatem karowickim (1699) stracili Wgry i czciowo inne swoje europejskie posiadoci na rzecz witego Imperium Rzymskiego. Sutan by nie tylko obroc granic islamu, ale take stranikiem jego witych miejsc: Mekki i Medyny w Al-Hidazie, Jerozolimy i Hebronu w Palestynie. Jako wadca Mekki i Medyny nosi dumny tytu sugi dwch wity". Sprawowa te nadzr nad gwnymi prowadzcymi tam szlakami. Organizowanie i prowadzenie dorocznej pielgrzymki byo jedn z jego gwnych funkcji: pielgrzymka, organizowana z wielk pomp jako najwaniejsza uroczysto publiczna, stanowia coroczne potwierdzenie osmaskiej zwierzchnoci nad gwnym orodkiem wiata muzumaskiego. Co roku tysice pielgrzymw przybywao do witych miast z caego wiata islamu. Pewien europejski podrnik, ktry w 1814 roku by w Mekce podczas haddu ocenia liczb przybyych na 70 tysicy. Grupy pielgrzymw udaway si do witych miast z Jemenu, ze rodkowej Afryki przez porty Sudanu, z Iraku przez centraln Arabi, ale gwne zorganizowane karawany pielgrzymw nadal wyruszay z Kairu i z Damaszku. Z obu tych miast w okresie osmaskim wiksze znaczenie mia Damaszek, poniewa posiada czno ldow ze Stambuem, przez co mg by cilej kontrolowany. Co roku specjalny delegat wyznaczany przez sutana opuszcza Stambu i udawa si do Damaszku w towarzystwie wysokich urzdnikw lub czonkw rodu osmaskiego wybierajcych si na pielgrzymk. Wieli oni ze sob surr, pienidze i zapasy przeznaczone dla mieszkacw witych miast, czciowo opacan z zyskw imperialnych wakfw ufundowanych specjalnie w tym celu. (A do XVIII wieku surr wysyano drog morsk do Egiptu, skd transportowaa j pielgrzymka kairska.) W Damaszku przyczali si do karawany zorganizowanej przez namiestnika miasta i prowadzonej przez dowdc pielgrzymki (amir al-hadd); od pierwszych lat XVIII wieku t funkcj sprawowa sam namiestnik Damaszku. Kilka wiekw pniej, w ostatnim okresie osmaskim, na

226

Epoka osmaska

krtko przed wprowadzeniem nowych rodkw transportu, ktre miay zmieni sposb odbywania haddu, angielski podrnik C. M. Doughty opisa, jak pielgrzymka wyruszaa z Damaszku:
Nasta wit, ale jeszcze nie ruszalimy w drog. Kiedy za nasta dzie, zoono namioty, wielbdy gotowe do drogi prowadzono na swoje miejsca do gotowych adunkw. Czekalimy na wystrza armatni, ktrym rozpoczynano doroczn pielgrzymk. Bya niemal dziesita, jak usyszelimy wystrza dziaa sygnalizacyjnego i wtedy, bez adnego nieporzdku, nagle podniesiono lektyki i umieszczono na jucznych zwierztach, a wic na klczcych wielbdach. Tysice jedcw, wszyscy urodzeni w wiecie karawan, dosiadao w milczeniu swoich wierzchowcw. Gdy wszystko jest gotowe, poganiacze staj na nogi albo siadaj w kucki, by jeszcze przez chwil odpocz: razem z innymi sucymi obozowymi i namiotowymi musz przeby te trzy tysice mil na goych stopach, chociaby mieli mdle, a potem zmczonymi stopami musz przemierza drog powrotn od witych miejsc. Na drugi wystrza armatni, ktry rozleg si kilka chwil pniej, lektyka Paszy rusza naprzd, a za nim posuwa si czoo kolumny karawanowej: po jakich pitnastu, dwudziestu minutach my, ktrzy znajdujemy si w tyle, musimy si zatrzyma i czeka, a dugi tren rozwinie si przed nami. Potem uderzamy wielbdy i wielka pielgrzymka rusza w drog 4 .

Pielgrzymi wyruszali z miasta w uroczystej procesji, niosc ze sob mahmal - drewnian skrzyni okryt haftowanym materiaem - i sztandar Proroka, przechowywany w cytadeli damasceskiej. Podrowali wzdu linii wyznaczanej przez miejsca postoju, gdzie znajdoway si fortece, garnizony i zapasy, a do samej Mekki. Gdy tam przybywali, namiestnik Damaszku przejmowa oglny nadzr nad caymi uroczystociami zwizanymi z pielgrzymk. Organizowanie i prowadzenie karawany pielgrzymw byo jednym z jego najwaniejszych zada, a jej opacanie stanowio najwiksze obcienie finansowe dla Damaszku i innych prowincji syryjskich. Nie mniej wana bya karawana, ktra wyruszaa z Kairu. Znajdowali si w niej pielgrzymi z Maghrebu, ktrzy docierali do Egiptu drog ldow albo morsk, w karawanie tej szli take Egipcjanie. Prowadzi j rwnie amir al-hadd; niesiono tu swj wasny mahmal oraz kisw, czyli zason suc do okrywania Al-Kaby. Karawana sza przez Synaj i zachodni Arabi do Mekki. Zabieraa ze sob zaopatrzenie dla plemion koczujcych na jej szlaku. Nie zawsze jednak udawao si unikn atakw na ktr z tych karawan; dziao si tak albo dlatego, e nie wypacono subsydiw albo z powodu suszy, ktra zmuszaa beduinw do napadw w celu zagarnicia zapasw wody transportowanych przez karawan. Najbardziej fundamentalnym obowizkiem wadcy, bdcym znakiem jego zwizkw z ludnoci muzumask i dajcym wyraz tym zwizkom, bya
4

C. M. Doughty, 7 favels in Arabia Deserta, nowe wydanie, Londyn 1921, s. 6-8.

Imperium osmaskie

227

ochrona szari'atu. W okresie osmaskim instytucje odpowiedzialne za zachowanie szari'atu zostay cilej powizane z wadc ni dawniej. Szko prawa faworyzowan przez Osmanw by hanafizm, a sdziw, ktrzy stosowali go w praktyce, wyznacza i opaca rzd. Osmanowie stworzyli korpus oficjalnych alimw (zwany imije") rwnolegy do korpusu poityczno-militarnego i biurokratycznego; midzy poszczeglnymi korpusami istniaa odpowiednio rang. Ci oficjalni alimowie odgrywali wan rol w administracji imperium. Na ich czele stali dwaj sdziowie wojskowi (kadiasker), ktrzy byli czonkami dywanu sutana. Podlegali im kadiowie wielkich miast, a tym z kolei kadiowie mniejszych miast lub dystryktw. W celach sdowniczych prowincje dzielono na dystrykty (kada), kady ze swoim wasnym kadim. Peni On nie tylko funkcj sdziego - zajmowa si rwnie sprawami cywilnymi, prowadzc do ugody lub podejmujc decyzje w sporach; spisywa transakcje finansowe: sprzeda, poyczki, dary, kontrakty w formie przewidzianej przez szari'at. Zajmowa si spadkami, dzielc wasno midzy spadkobiercw zgodnie z przepisami szari'atu. By rwnie porednikiem midzy wadc a ludnoci; w imieniu sutana i jego namiestnikw ogasza nakazy i obwieszczenia. (Wszystkie te rnego typu dokumenty skrupulatnie rejestrowano i przechowywano w archiwach sdu kadiego; stanowi one nasze najwaniejsze rdo historii administracyjnej i spoecznej krajw podlegych Osmanom; obecnie historycy zaczynaj z nich korzysta.) Mufti hanaficcy byli mianowani przez wadze po to, by interpretowa prawo. Na ich czele sta mufti Stambuu: szajch a-islam, ktry peni funkcj religijnego doradcy sutana. Uwaano go za najwiksz osobisto w caym systemie religijnym: oznak jego niezalenoci w wydawaniu opinii i udzielaniu nagan wadcom stanowio to, e nie by czonkiem dywanu wysokich urzdnikw sutana. Ci, ktrych mianowano na wysokie stanowiska w hierarchii prawnej ksztacili si w szkoach imperialnych, zwaszcza w stolicy, gdzie wielki kompleks szk wybudowa Mehmet II, sutan, ktry w XV wieku zdoby Konstantynopol. Drugi taki kompleks zbudowa w XVI wieku Sulejman, okrelany przez rda europejskie mianem Wspaniaego". W praktyce wszyscy zatrudnieni wysi urzdnicy byli absolwentami tych szk. Rwnie w tej subie, podobnie jak w innych, istnia system mecenatu i dziedzicznych przywilejw, nabierajcy znaczenia z biegiem czasu. Synowie wysokich urzdnikw mogli awansowa na wysze stanowiska. Poza tym ci, ktrzy si ksztacili do suby w imije, mogli przechodzi do systemu biurokracji, a nawet do suby polityczno-wojskowej, wspierani mecenatem lub w inny sposb. W zasadzie sutan winien sprawowa swoj wadz tak, by podtrzymywa szari'at; znajdowao to wyraz w tym, e ci, ktrzy wprowadzali prawo w ycie byli uwaani za asker, za czonkw panujcej elity, wyposaonych w finansowe

228

Epoka osmaska

i sdowe przywileje. Dotyczyo to rwnie sajjidw, a wic osb uznanych za potomkw Proroka. Ich nazwiska przechowywano w rejestrze prowadzonym przez jednego z nich; przez marszaka szlachty", nakib al-aszraf, ktrego wyznacza sutan w kadym wikszym miecie. Przywdca wszystkich sajjidw nakib Stambuu - by wybitn osobistoci w imperium. W praktyce szari'at nie by jedynym prawem imperium. Podobnie jak poprzedni wadcy sutan osmaski uzna za konieczne wydawa wasne nakazy i przepisy, aby podtrzyma swoj wadz lub zadba o panowanie sprawiedliwoci. Czyni to na mocy wadzy, w jak szaifat wyposaa rzdzcych pod warunkiem, e trzymali si jego granic. Wszyscy muzumascy wadcy wydawali przepisy i podejmowali decyzje, ale w systemie osmaskim wyjtkowy charakter miao to, e nagromadzon tradycj spisywano w formie kodeksw (kanun-name), zwykle kojarzonych z imionami Mehmeta II lub Sulejmana, znanego w tradycji osmaskiej pod przydomkiem Kanuni (Prawodawca"). Istniay rne typy takich kodeksw. Niektre z nich reguloway tradycyjny system podatkowy poszczeglnych prowincji w miar ich podboju. Inne dotyczyy spraw kryminalnych, dc do ujednolicenia prawa i zwyczajw podbitych prowincji w ramach jednego kodeksu osmaskiego. Jeszcze inne koncentroway si na systemie awansu w administracji, ceremoniaach dworskich i sprawach panujcego rodu. Kadiowie dziaali na podstawie tych kodeksw, ale powaniejsze sprawy kryminalne, szczeglnie za te, ktre dotyczyy bezpieczestwa pastwowego, przedstawiano dywanowi sutana lub prowincjonalnego namiestnika. W pniejszym okresie ten kodeks kryminalny przesta by zapewne stosowany.

Wadze w prowincjach arabskich Imperium osmaskie byo mocarstwem europejskim, azjatyckim i afrykaskim. Na wszystkich trzech kontynentach musiao ono broni swoich ywotnych interesw i stawi czoo wrogom. W cigu jego istnienia znaczn cz zasobw i energii powicano ekspansji na teren Europy Wschodniej i rodkowej oraz sprawowaniu wadzy nad europejskimi prowincjami zamieszkaymi przez du cz ludnoci imperium i dostarczajcymi znacznej czci dochodw. Poczynajc od koca XVII wieku, skupiono si na obronie przed ekspansj Austrii od zachodu i Rosji od pnocy, w rejonie Morza Czarnego. Pozycj prowincji arabskich w imperium trzeba rozpatrywa w kontekcie zainteresowania Bakanami i Anatoli. Ale i bez tego miay one swoje wasne znaczenie. Na zachodzie Algier by siln zapor wobec ekspansji Hiszpanii; na wschodzie Bagdad mia chroni przed Safawidami. Syria, Egipt i Al-Hidaz nie byy naraone ze strony obcych mocarstw od chwili, kiedy w XVI wieku Portugalia zaprzestaa prb rozszerzenia swojej potgi morskiej na Morze Czerwone.

Imperium osmaskie

229

Znaczenie tych prowincji wynikao z czego innego. Dochody z Egiptu i z Syrii stanowiy znaczn cz budetu osmaskiego, a ponadto byy to miejsca, skd wyruszay doroczne pielgrzymki do Mekki. Panowanie nad witymi miejscami uprawomocniao wadz Osmanw i dawao im pozycj w wiecie islamu, jakiej nie miao adne inne pastwo muzumaskie. Dla wadz sutaskich byo zatem rzecz wan, by utrzyma kontrol nad prowincjami arabskimi. Sprawowano j na wiele sposobw. W prowincjach znacznie oddalonych od Stambuu, zbyt dalekich, by mona byo do nich wysa regularn armi imperialn, kontrola musiaa by sprawowana inaczej ni w prowincjach pooonych bliej lub lecych na gwnych szlakach imperium. Z biegiem czasu po pierwszych podbojach zrodziy si rne systemy rzdw, ktre charakteryzoway si rnym stopniem zalenoci midzy wadz centraln a lokaln. Syryjskie prowincje, takie jak Aleppo, Damaszek i Tiypolis, musiay by nadzorowane bezporednio z powodu dochodw podatkowych jakich dostarczay, oraz ze wzgldu na pozycj Aleppa w midzynarodowym systemie handlowym i Damaszku jako punktu organizowania pielgrzymek. Jerozolima i Hebron stay si wane jako wite miasta (Jerozolima bya miejscem, z ktrego, jak wierzono, Prorok wstpi do nieba podczas podry nocnej, a Hebron miejscem pogrzebania patriarchy Abrahama.) Rzdowi w Stambule udao si utrzyma bezporedni kontrol nad drogami prowadzcymi ldem przez Anatoli i morzem, ale ograniczaa si ona do wielkich miast i do otaczajcych je rwnin, na ktrych uprawiano zboa, a take do portw na wybrzeu. W grach i na pustyni sprawowanie kontroli utrudnia teren, byo ono te mniej istotne, poniewa ziemia dawaa tam nisze plony. Rzdowi osmaskiemu wystarczao uzna lokalne rody panujce, pod warunkiem, e pobieray i przekazyway dochody oraz nie zagraay szlakom, po ktrych odbywa si transport handlowy i wojskowy. Podobnie wodzowie pasterskich plemion na Pustyni Syryjskiej oraz plemion koczujcych na drodze pielgrzymw do Mekki zostali formalnie uznani przez wadze. Dziki polityce manipulowania, nastawiania przeciwko sobie poszczeglnych rodw lub ich czonkw, udawao si przewanie zachowa rwnowag midzy interesami imperialnymi a lokalnymi. Czasami jednak ta rwnowaga bya zagroona. W pocztkach XVII wieku zbuntowany namiestnik Aleppa i potny nad miar wadca z libaskich gr Szufu, Fachr ad-Din al-Mani (zm.1635), ktrego popierali wadcy woscy, zdoa na jaki czas stawi czoo wadzom osmaskim. Fachr ad-Din zosta w kocu pojmany 1 skazany na mier. Po tych wydarzeniach Osmanowie ustanowili czwart prowincj ze stolic w Sajdzie, co pozwalao im nadzorowa libaskich panw. Irak by w gwnej mierze fortec chronic przed inwazj z Iranu. Bogactwo kraju w sposb istony zmalao od czasw upadku systemu nawadniajcego i znaczne obszary znalazy si pod konrol plemion pasterskich oraz

230

Epoka osmaska

ich wodzw, i to nie tylko na zachd od Eufratu, ale take na terenach lecych midzy Eufratem a Tygrysem. Bezporedni osmaski nadzr ogranicza si gwnie do Bagdadu, ktry by orodkiem pozwalajcym na zorganizowanie obrony granicy z Iranem, oraz do gwnych miast lecych na szlaku prowadzcym ze Stambuu do Bagdadu, szczeglnie Mosulu nad grnym Tygrysem. Na pnocnym wschodzie kilka kurdyjskich rodw obdarzono przywilejem sprawowania funkcji lokalnych namiestnikw albo poborcw podatkowych, z zadaniem chronienia granicy z Iranem. Osmaskiego namiestnika prowincjonalnego w Szahrizorze mianowano celem sprawowania kontroli nad nimi. Na poudniu Al-Basra stanowia wan baz morsk, dopki Zatoka bya zagroona przez Portugalczykw albo przez Holendrw. Pniej tamtejsza flota osmaska z wolna si rozpadaa. W systemie obrony osmaskiej istniay jednak sabe punkty: byty nimi szyickie wite miasta, An-Nadaf i Karbala, ktre zachowyway cise zwizki z szyickimi orodkami w Iranie. Z tych miejscowoci szyizm promieniowa na ssiadujce obszary. Egipt, podobnie jak Syria, odgrywa wan rol z przyczyn strategicznych, finansowych i religijnych. By jednym z bastionw osmaskiej kontroli nad wschodnimi obszarami Morza rdziemnego, krajem dajcym znaczne dochody podatkowe, pradawnym orodkiem nauki muzumaskiej i miejscem, z ktrego organizowano pielgrzymki. Egipt trudniej jednak byo utrzyma ni Syri z powodu odlegoci od Stambuu i dugoci szlaku ldowego prowadzcego przez Syri. Poza tym dysponowa on rodkami pozwalajcymi na utrzymywanie niezalenego orodka wadzy: bogatymi prowincjami produkujcymi wielkie nadwyki na uytek rzdu i wielkim miastem z tradycjami stolicy. Od pocztku wadze osmaskie niechtnie dzieliy si wadz ze swym namiestnikiem w Kairze. Bardzo czsto namiestnikw wymieniano, a ich wadz ograniczano rnymi restrykcjami. Kiedy Osmanowie zdobyli Egipt, stworzyli tam kilka korpusw wojskowych, ktre w XVII wieku powizay si ze spoeczestwem egipskim: onierze wenili si w egipskie rodziny i zajmowali si handlem lub rzemiosem. Egipcjanie uzyskali prawo czonkostwa w tych korpusach. Wprawdzie ich dowdcw przysyano ze Stambuu, to jednak pozostali oficerowie wywodzili si spord lokalnych Osmanw, majcych powizania z miejscow ludnoci. Podobny typ solidarnoci powsta wrd niektrych grup mamelukw. Kiedy Osmanowie zajli Kair, wczyli cz dawnej elity wojskowej pastwa mameluckiego do swojego systemu wadzy. Nie jest jasne, czy ci mamelucy zdoali utrzyma swoje rody dziki sprowadzaniu nowych rekrutw z Kaukazu, czy te - by moe - to oficerowie tworzyli nowe rody, wykorzystujc podobny system rekrutacji i szkolenia. Niezalenie od pochodzenia w XVII wieku pojawiy si wojskowe grupy mamelukw z Kaukazu i innych regionw; byy one na tyle silne, e udao im si zdoby najwysze stanowiska w rzdzie oraz skupi

Imperium osmaskie

231

w swoich rkach znaczn cz miejskiego i wiejskiego bogactwa Egiptu. Mniej wicej od roku 1630 rody mameluckie dominoway we wadzach. W latach szedziesitych XVII wieku namiestnikom udao si odzyska swoj pozycj, ale pod koniec stulecia znw musieli stawi czoo wyzwaniu rzuconemu przez wyszych oficerw jednego z korpusw - janczarw. Proces decentralizacji wadzy zacz si wic w Egipcie i by kontynuowany w niektrych bardziej peryferyjnych rejonach imperium. W Al-Hidazie Osmanom wystarczao, e utrzymywali kontrol nad portem Dudd, gdzie rezydowa osmaski namiestnik, oraz potwierdzali raz do roku swoj wadz nad witymi miastami, kiedy to wysoki dygnitarz rzdowy prowadzi pielgrzymk, przywoc ze sob zaopatrzenie dla mieszkacw Mekki i Medyny oraz dla plemion zamieszkaych wzdu szlakw prowadzcych do obu miast. Prowincja bya zbyt uboga, by zapewni dochody Stambuowi i na tyle odlega, e nie poddawaa si staej kontroli. Lokalna wadza nad witymi miastami pozostawaa w rkach wytypowanych czonkw rodu szarifw, czyli potomkw Proroka. Dalej na poudnie, w Jemenie, utrzymanie na stae centralnej kontroli nie byo moliwe nawet w takim zakresie. Od poowy XVII wieku osmaska wadza znikna nawet w przybrzenych portach, gdzie handel kaw nabiera coraz wikszego znaczenia. W grach brak tej wadzy umoliwi objcie rzdw nowej dynastii zajdyckich imamw. W Maghrebie obszar zaleny od wadzy osmaskiej na pocztku by podporzdkowany namiestnikowi w Algierze, ale od lat siedemdziesitych XVI wieku powstay trzy prowincje ze stolicami w Trypolisie, TUnisie i Algierze. Ustanowiono tutaj typow dla prowincji form wadzy: na czele sta przysany ze Stambuu namiestnik wraz z wasnym dworem, istniaa tu admnistracja, w ktrej zatrudnieni byli lokalni Osmanowie, armia zawodowych janczarw pochodzcych z Anatolii, hanaficki kadi (mimo e wikszo ludnoci bya malikicka) oraz flota, w ktrej skad wchodzili ludzie z rnych stron, w tym take Europejczycy nawrceni na islam. T ostatni wykorzystywano przewanie do korsarstwa przeciwko flocie handlowej pastw europejskich, z ktrymi sutan osmaski lub lokalny namiestnik prowadzi wojn. Jednake w cigu wieku rwnowaga midzy rzdem centralnym a wadz lokaln przesuna si na korzy tej drugiej. W Trypolisie janczarzy przejli rzeczywist wadz w pocztkach XVII wieku, a wybrany przez nich przedstawiciel, czyli dej, dzieli wadz z namiestnikiem. Ale bya to niepewna wadza. Liczba ludnoci prowincji bya tak maa, e z trudem utrzymywano wielk, sta administracj i armi; miasta byy mae, zasig terenw zasiedlonych niewielki. Rzd praktycznie nie potrafi kontrolowa kapitanw, ktrych korsarstwo nieraz spowodowao bombardowanie Trypolisu przez floty europejskie. W Tunisie bezporednia wadza osmaska trwaa jeszcze krcej. Pod koniec XVI wieku nisi oficerowie janczarscy podnieli bunt, utworzyli rad i wybrali

232

Epoka osmaska

swojego przywdc (deja), ktry dzieli wadz z namiestnikiem. W poowie XVII wieku cz wadzy przej bej, ktry dowodzi oddziaem janczarw i pobiera podatki ze wsi. Na pocztku XVIII wieku jeden z nich zdoa zaoy dynasti bejw: Husajnidw. Bejom i ich rzdom udao si zapuci korzenie na miejscu i poczy si wsplnymi interesami z ludnoci TUnisu, miasta wielkiego, bogatego i wanego. Gwne stanowiska polityczne i wojskowe znalazy si w rkach \ity czerkieskich i gruziskich mamelukw; byo tam te paru Grekw i zachodnich Europejczykw, ktrzy przyjli islam i zostali wyszkoleni na dworze beja. Jednake ta elita z wolna nabieraa tunezyjskiego charakteru w wyniku zawierania maestw i z innych powodw, a czonkowie lokalnych rodw tunezyjskich obejmowali urzdy sekretarzy lub administratorw. Zarwno turecko-tunezyjska elita wadzy, jak i czonkowie lokalnych, wysoko postawionych rodw mieli wsplny interes: nadzr nad prowincj i jej nadwyk produkcyjn. Sahii - czyli obszar atwo dostpnej wydajnej ziemi rwninnej - obejmowa znaczne terytorium. Bejowie utrzymywali lokaln armi, dziki ktrej mogli ciga coroczne podatki. Rzd i miasto czy rwnie wsplny cel, jakim byo utrzymanie korsarstwa. Kapitanowie i marynarze wywodzili si gwnie spord Europejczykw nawrconych na islam lub pochodzili ze wschodnich prowincji imperium, natomiast statki byy dostarczane i ekwipowane czciowo przez wadze lokalne, a czciowo przez bogate rody z Tunisu. Spord trzech orodkw wadzy osmaskiej w Maghrebie, Algier by najwaniejszy. W okresie hiszpaskiej ekspansji dla osmaskiego sutana byo rzecz istotn utrzymywa siln placwk na granicy zachodniej: nawet wtedy, gdy gwna uwaga Hiszpanw odwrcia si od obszarw rdziemnomorskich i skierowaa na kolonie w Ameryce, wci istniao niebezpieczestwo, e Hiszpania zagarnie porty wybrzea Maghrebu - Wahran (Oran) znajdowa si pod wadz hiszpask przez znaczny okres, midzy rokiem 1509 a 1792. W Algierze stacjonoway siy morskie bronice osmaskich interesw w zachodniej czci Morza rdziemnego, by rwnie gniazdem korsarstwa skierowanego w okresie wojny przeciwko europejskim statkom handlowym. (Pastwa europejskie rwnie angaoway si w korsarstwo, a algierskich jecw zatrudniay jako galernikw.) Ponadto Algier by siedzib znacznego oddziau janczarskiego, zapewne najwikszego w caym imperium poza Stambuem. Dziki tym znacznym siom namiestnik Algieru mg mie wpywy na caym maghrebijskim wybrzeu, ale i tu nastpia zmiana w rwnowadze si. A do poowy XVII wieku formalnie wadza pozostawaa w rkach namiestnika przysyanego ze Stambuu i zmienianego co kilka lat. Kapitanowie floty waciwie nie zaleeli od niego, a janczarowie byli posuszni tylko na tyle, by mu umoliwi pobieranie stypendiw i pacenie im odu. W poowie XVII wieku rada wysokich oficerw janczarskich zdoaa przej kontrol nad podatkami, wybra wasnego deja, ktry je pobiera, i zapewni sobie otrzymywanie nalenych poborw. Na

Imperium osmaskie

233

pocztku XVIII wieku ten proces zakoczy si w sposb naturalny i dejowi udao si otrzyma od centralnej wadzy urzd i tytu namiestnika. W Algierze, podobnie jak w Typolisie i Tunisie, rzdzc elit i kupcw czyy wsplne interesy. Razem dbali oni o to, by kapitanowie mieli warunki do uprawiania korsarstwa, mieli bowiem swj udzia w zyskach ze sprzeday upw i z wykupu jecw. W XVII wieku algierskie statki wysyano a do wybrzey angielskich, a nawet do Islandii. Algier nie by orodkiem kultury miejskiej tak jak Tunis, Kair, Damaszek czy Aleppo, nie istniaa tam te bogata miejscowa buruazja. Miasto byo zdominowane przez trzy grupy: janczarw sprowadzanych gwnie z Anatolii i innych wschodnich rejonw imperium; kapitanw floty morskiej, wrd ktrych byo wielu Europejczykw, oraz kupcw, licznie reprezentowanych przez ydw, pozbywajcych si zdobytych przez korsarzy towarw dziki kontaktom we woskim porcie Livorno. Orodki algierskiego ycia miejskiego znajdoway si w gbi ldu na wielkich wyynach. Thtaj namiestnicy mianowani przez deja Algieru utrzymywali swoje wasne siy zbrojne, wywodzce si z Algierczykw albo z czonkw janczarskich rodzin, ktrym nie wolno byo wej do korpusu janczarskiego w Algierze. Rwnie tutaj istniaa lokalna buruazja cile powizana z rzdem. Poza tymi miastami wadz Algieru reprezentowali wiejscy wodzowie, ktrzy pobierali podatki, przynoszc to, co zebrali na doroczne zgromadzenie podatkowe. Istniay jednak rejony, gdzie nie byo nawet takiej poredniej kontroli; co najwyej istniaa tam jaka zgoda na wadz osmaskiego Algieru i Stambuu. Tak dziao si w rejonie gr kabylskich (Kabylia), na obszarach opanowanych przez saharyjskich hodowcw wielbdw oraz w miastach oazy Mzab, zamieszkaej przez ibadytw, podporzdkowanych radzie uczonych mw i pobonej starszyzny.

Rozdzia 14

Spoeczestwa osmaskie

Ludno i bogactwa imperium

Liczne kraje wcielone do imperium osmaskiego, podporzdkowane jego systemowi biurokratycznej kontroli i podlegajce jurysdykcji jednego systemu prawa, stanowiy olbrzymi obszar handlowy, na ktrym wzdu szlakw handlowych utrzymywanych przez wojska imperialne i wyposaonych w chany, osoby oraz towary przemieszczay si stosunkowo swobodnie z miejsca na miejsce. Nie pacio si ce, chocia naleao uiszcza rne lokalne opaty. Obszar ten z jednej strony by powizany z Iranem i Indiami, gdzie wadza Safawidw i Wielkich Mogow tworzya system stabilnego ycia i gdzie pojawienie si na Oceanie Indyjskim Europejczykw - Portugalczykw, Holendrw, Francuzw i Anglikw - nie zdoao jeszcze zniszczy tradycji handlu i nawigacji. Od zachodu czy si on z krajami Europy, ktre przeyway okres ekspansji gospodarczej, co wynikao z istnienia silnych scentralizowanych monarchii, wzrostu liczby ludnoci i rozwoju rolnictwa oraz importu cennych metali z Nowego wiata obejmujcego hiszpask i portugalsk Ameryk. Obok dawnych, tradycyjnych towarw handlu midzynarodowego dugimi szlakami handlowymi przewoono nowe typy cennych dbr. Szlak handlu wonnociami wci przebiega przez Kair i dopiero w XVII wieku Holendrzy zaczli transportowa ich znaczn cz wok Przyldka Dobrej Nadziei; perski jedwab przewoono przez cig miast handlowych z safawidzkiego imperium Iranu przez Anatoli do Stambuu, Bursy lub Aleppo. Kaw, ktra po raz pierwszy pojawia si w XVI wieku, importowano do Kairu z Jemenu, a stamtd rozsyano do kra-

Spoeczestwa osmaskie

235

jw Morza rdziemnego. W Maghrebie, niewolnikw, zoto i ko soniow sprowadzano ze stepw na poudnie od Sahary. Manufaktury w miastach osmaskich nie byy ju tak wane na rynku wiatowym jak dotychczas. Jednak tekstylia z Syrii oraz szaszijja - specyficzne nakrycie gowy wykonywane w Tunisie - byy poszukiwane na terenie caego imperium. W niektrych dziedzinach handlu rola zachodnioeuropejskich kupcw stale rosa, ale najwaniejsza wci bya wymiana towarw z krajami lecymi nad Oceanem Indyjskim i tam osmascy kupcy dzieryli palm pierwszestwa. W okresie dominacji osmaskiej silne rzdy, publiczny ad i kwitncy handel wizay si z dwoma innymi zjawiskami. Jednym z nich by wzrost liczby ludnoci. Stanowi on cech typow dla caego wiata rdziemnomorskiego w wieku XVI, zwaszcza po oywieniu, do jakiego doszo po upadku wywoanym Czarn mierci, ale take w wyniku innych zmian. W wielkim przyblieniu, przyjmuje si, e w cigu tego wieku populacja imperium wzrosa o jakie 50 procent. (W Anatolii, liczba ludnoci paccej podatki podwoia si, ale wyjania to naley nie tyle przyrostem naturalnym, ile cilejsz kontrol, ktra umoliwia rejestrowanie i pobieranie podatkw od wikszej liczby ludnoci.) Pod koniec tego wieku caa ludno moga liczy od 20 do 30 milionw, zamieszkujc w miar rwnomiernie europejskie, azjatyckie i afrykaskie terytoria imperium. W tym samym czasie Francja miaa zapewne 16 milionw mieszkacw, pastwa woskie 13, a Hiszpania 8 milionw. Stambu ze stosunkowo niewielkiego miasta, jakim by tu przed podbojem i po podboju osmaskim, przeksztaci si w metropoli liczc w XVII wieku 700 tysicy mieszkacw. By wikszy od najwikszych miast europejskich: Neapolu, Parya i Londynu. Jednake wydaje si, e przez cay XVII wiek ani w muzumaskich, ani w chrzecijaskich czciach basenu Morza rdziemnego ten wzrost nie mia charakteru cigego. Wzrost dotyczy zarwno liczby ludnoci wiejskiej, jak i miejskiej. Istniejce wiadectwa wskazuj na rozwj rolnictwa i powikszenie produkcji wiejskiej, w kadym razie w niektrych rejonach imperium. By to skutek lepszego porzdku, bardziej zrwnowaonego systemu podatkowego, zwikszonego popytu ze strony ludnoci miejskiej i tworzenia si kapitau inwestycyjnego w wyniku rozkwitu miast. Mona jednak znale dowody, e w XVII wieku nastpiy przemieszczenia wrd osiadej ludnoci wiejskiej. Niepokoje w niektrych rejonach Anatolii na pocztku wieku, znane pod nazw powsta delali (celali), mogy by oznak przeludnienia wsi, a take mniejszej zdolnoci rzdu do utrzymania porzdku na prowincji. Jak zwykle z porzdku osmaskiego i z rozwoju gospodarczego najbardziej skorzystay miasta, a w kadym razie niektre klasy ludnoci miejskiej. Kiedy Mehmet II wkracza do Konstantynopola, niewiele pozostao tam z wielkiego

236

Epoka osmaska

miasta imperialnego. On i jego nastpcy zachcali, a nawet zmuszali muzumanw, chrzecijan i ydw z innych okolic, by si tam osiedlali. Oni te ufundowali w nowym Stambule wielkie kompleksy budynkw. Na wzgrzu, ktre gruje nad Zotym Rogiem, zbudowano paac Topkapy. Na jego wewntrznych dziedzicach znajdowaa si siedziba sutana i jego dworu. Paac by w gruncie rzeczy otoczonym murami wewntrznym miastem, liczcym wiele tysicy mieszkacw. Poza nim leao serce produktywnego miasta, centralny zesp bazarw i imperialnych fundacji, kompleksy meczetw, szk, przytukw i bibliotek. Charakterystyczn cech wielkich miast osmaskich byy imperialne wakfy, dziki ktrym zyski ze sklepw i bazarw mona byo przeznacza na cele religijne i dobroczynne. Ttzeci wany punkt miasta znajdowa si po drugiej stronie Zotego Rogu, na przedmieciu Pera, gdzie mieszkali zagraniczni kupcy; byo to w gruncie rzeczy woskie miasto. Zaopatrzenie miasta stanowio jeden z gwnych przedmiotw zainteresowania rzdu. Ludno miejska potrzebowaa ziarna na chleb, owiec na miso, naleao te zadba o inne potrzeby yciowe po przystpnych cenach. W zasadzie zboe spoywano tam, gdzie je produkowano. Wyjtek stanowiy rejony, ktre suyy zaopatrywaniu wielkich miast. Szczeglnie wanym zadaniem byo wykarmienie wielkiej liczby ludnoci Stambuu, europejskich obszarw nad brzegami Morza Czarnego, Tracji i pnocnej Anatolii. Niektrzy kupcy mieli prawo handlowania zboem, kupowania go po staych cenach pod nadzorem kadiego, transportowania, zwykle morzem, i sprzedawania po cenach okrelonych przez rzd. Statki i porty znajdoway si pod cisym nadzorem, by uniemoliwi wysyanie zboa gdzie indziej. Bogactwo wielkich obszarw produkcyjnych i handlowych czciowo wpywao w formie dochodw do skarbca rzdowego, wspierajc armi i biurokracj, czciowo te do rk prywatnych. Charakterystyczn cech miast wiata islamu nadal bya dominacja elity miejskiej skadajcej si z kupcw i wyszych alimw. Kupcy zajmujcy si handlem z odlegymi krajami, producenci delikatnych tekstyliw, sarrafowie, czyli bankierzy, ktrzy poyczali pienidze rzdowi lub kupcom, korzystali ze wzrostu obrotw handlowych i wikszej atwoci prowadzenia handlu. Pozostawali pod stosunkowo dobr opiek rzdu, a ich pozycja bya uprzywilejowana, poniewa rzd zwraca si do nich po pienidze na specjalne cele. Wysi alimowie utrzymywali si nie tylko z pac i wynagrodze otrzymywanych od sutana, ale take z wakfw, ktrymi zarzdzali, powikszajc tym samym swoje dochody. Od ich bogactwa oraz bogactwa kupcw znacznie wyszy by majtek wysokich urzdnikw wojskowych i cywilnych - cignli oni zyski z przydzielonych im jednostek podatkowych. Ich bogactwo byo jednak chwiejne, w kadej chwili mg je przej sutan, jeli utracili jego aski; oficjalnie bowiem uwaano ich za niewolnikw, a wic nie majcych prawa dziedziczenia. Jednake przy odrobinie szczcia i sprytu udawao im si

Spoeczestwa osmaskie

237

w majtek przekaza swoim rodzinom. Kiedy wprowadzono system dzierawienia podatkw, doszo do ukadw midzy wacicielami majtkw wiejskich i miejskich - urzdnikami, kupcami i innymi - by uzyska dzieraw podatkw. W XVIII wieku posiadacze malikan - doywotnich dzieraw - utworzyli now klas wacicieli ziemskich uprawiajcych ziemi na zasadach komercyjnych.

Prowincje arabskie Dotychczasowe badania nad prowincjami imperium osmaskiego, w ktrych mwiono po arabsku, wskazuj na wystpowanie tych samych cech, jakie charakteryzoway regiony europejskie i anatolijskie. Bezporednio po podboju osmaskim nastpi, jak si wydaje, wzrost liczby ludnoci, co byo skutkiem wikszego bezpieczestwa i oglnego dobrobytu panujcego w imperium. Potem jednak liczba ludnoci osigna stay poziom, a nawet nieco si zmniejszya. Po Stambule najwiksze w imperium byy miasta arabskie. Ludno Kairu w poowie XVI wieku wzrosa do jakich 200 tysicy, a pod koniec XVII wynosia 300 tysicy. W tym samym czasie Aleppo liczyo okoo 100 tysicy mieszkacw, Damaszek i Hinis byy prawdopodobnie mniejsze, ale mieciy si w tym samym przedziale wielkoci. Po zniszczeniu systemu nawadniania w poudniowym Iraku w wyniku inwazji mongolskiej i po przeniesieniu si ruchu handlowego, pochodzcego z Oceanu Indyjskiego, z Zatoki na Morze Czerwone, Bagdad nigdy nie odzyska dawnej pozycji; mia o wiele mniej ludnoci ni miasta syryjskie. Algier by w znacznym stopniu dzieem osmaskim: umocnion placwk stawiajc czoo Hiszpanom; liczy on pod koniec XVII wieku od 50 do 100 tysicy mieszkacw. Wzrost liczby ludnoci wynika z przemian organizacji ycia w miastach i ich ekspansji. Wadza osmaska utrzymywaa w miastach porzdek. Istniay odrbne strae dzienne i nocne oraz strae w poszczeglnych dzielnicach. Dokadnie nadzorowano suby publiczne (dostawy wody, oczyszczanie i owietlanie ulic, walka z ogniem), za kontrolowanie ulic i targw odpowiedzialny by kadi. Wzorem sutana w Stambule osmascy namiestnicy i dowdcy wojskowi rozpoczli wielkie prace publiczne w centrach miast, szczeglnie w wieku XVI. Budowano meczety i szkoy wraz z budynkami handlowymi, z ktrych dochd wykorzystywano na ich utrzymanie: na przykad fundacj Dukakin-zade Mehmet Pasza w Aleppo, gdzie trzy kajsarijje, cztery chany i cztery bazary zapewniay utrzymanie wielkiego meczetu; fundacj Takijja w Damaszku - kompleks skadajcy si z meczetu, szkoy i przytuku dla pielgrzymw, zbudowany przez Siiiejmana Wielkiego. Nieco pniej w Kairze wojskowy notabl, Ridwan Bej, wybudowa kompleks meczetw.

238

Epoka osmaska

Mury wikszoci wielkich miast niczemu ju nie suyy, zarwno dlatego, e w otaczajcych wsiach Osmanowie zaprowadzili porzdek, jak i dlatego, e rozwina si artyleria, co sprawio, e okazay si one nieprzydatne do obrony. Niektre z murw rozebrano, inne przestano wykorzystywa; miasta rozszerzay si na przedmiecia rezydencjonalne przeznaczone dla rosncej liczby ludnoci. Bogaci mieszkali w centrum miasta, w pobliu siedzib wadcw lub w dzielnicach, na ktre rozcigay si ich wpywy; mieszkali te na przedmieciach, gdzie byo wiee powietrze i duo wolnej ziemi. Rzemielnicy, drobni kupcy i biedota mieszkaU w ludowych dzielnicach, ktre rozmieszczone byy wzdu tras handlowych. W Aleppo bya to Dudajda, Bab Najrab i Bankusa; w Damaszku: Suk Saruda i Majdan, cignce si wzdu drogi prowadzcej na poudnie, ktr z Hauranu przywoono zboe i ktr pielgrzymi udawali si do witych miast. Natomist w Kairze bya to Al-Husajnijja, leca na pnoc od centrum starego miasta, wzdu trasy, ktr przybyway syryjskie karawany, a take Bulak, port na Nilu. W dzielnicach tych, jak wynika z niektrych zachowanych wiadectw, rodziny, z wyjtkiem tych najbiedniejszych, posiaday swoje domy, dlatego te ludno tamtejsza bya osiada. W okresie osmaskim istniaa, jak si wydaje, tendencja do separowania si dzielnic na podstawie kryteriw religijnych lub etnicznych. Dudajda w Aleppo bya gwnie chrzecijaska; w Damaszku istniaa dzielnica kurdyjska, a rejon wok meczetu Ibn Tuluna w Kairze zamieszkiwaa gwnie ludno z Maghrebu. Skupiona wok meczetu, publicznej studni i maego targu, dzielnica ta bya orodkiem ycia dla jej mieszkacw, jednoczcych si w ceremoniach zarwno publicznych (wyjazd i powrt pielgrzymw, wito Paschy lub Wielkanoc), jak i prywatnych (urodziny, lub i mier), chronionych noc przez stranikw i bramy. Jednake przynajmniej ze wzgldu na dziaalno gospodarcz mczyni przekraczali te granice i wszystkie wartswy spoeczne spotykay si na targu. Osmaska polityka podatkowa oraz rozwj handlu z Europ prowadzi do wzrostu znaczenia chrzecijan i ydw w yciu miast. ydzi zdobyli wpywy jako bankierzy poyczajcy pienidze centralnemu rzdowi lub prowincjonalnym namiestnikom oraz jako dzierawcy podatkowi. Poza tym, w innym rodowisku, ogrywali znaczc rol jako rzemielnicy i handlarze drogimi metalami. ydowscy kupcy zajmowali wane miejsce w handlu w Bagdadzie, a ydzi z Tunisu i Algieru, z ktrych wielu byo pochodzenia hiszpaskiego, wyrniali si w wymianie z pnocnymi i zachodnimi obszarami Morza rdziemnego. Rodziny greckie, ktre mieszkay w dzielnicy Fanar w Stambule, kontroloway znaczn cz handlu zboem i futrami z rejonami Morza Czarnego. Ormianie odgrywali wan rol w handlu jedwabiem z Iranem. W Aleppo i w innych miejscowociach zamieszkaych przez zachodnich kupcw, chrzecijanie penili funkcj porednikw, pomagali im kupowa towary na eksport i sprzedawa to,

Spoeczestwa osmaskie

239

co przywieli z Europy; chrzecijanie syryjscy odgrywali wan rol w handlu midzy Damiett a wybrzeem syryjskim; koptyjscy za pracowali jako finansici i zarzdcy u urzdnikw i dzierawcw podatkowych w Egipcie. Kiedy rzd osmaski zapuci na stae korzenie w wielkich orodkach na prowincji, powstay tam lokalne osmaskie grupy wadzy. W prowincjach znajdujcych si pod bezporedni kontrol Osmanw, namiestnik i kadi byli wyznaczani w Stambule, czsto te ich zmieniano. Natomiast urzdnicy lokalnych kancelarii zwyke wywodzili si z miejscowych rodw osmaskich osiadych w prowincjonalnych miastach, w ramach ktrych urzdy przekazywano z ojca na syna. Lokalne oddziay janczarw rwnie byy wcigane w ycie spoecznoci, przekazujc swoje przywileje z pokolenia na pokolenie, chocia podejmowano prby, by to ograniczy, przysyajc nowe oddziay ze Stambuu. Namiestnicy i dowdcy si zbrojnych, jeli pozostawali w miecie przez duszy czas, mogli zakada swoje wasne ugrupowania mameluckie, a nastpnie powierza ich czonkom wane stanowiska. Te lokalne grupy wcigano w przymierza z kupcami i alimami. Najwikszymi bogaczami w miastach byli ludzie zajmujcy si wymian pienidzy i bankierzy oraz kupcy prowadzcy handel z odlegymi krajami. Mimo wzrostu znaczenia kupcw europejskich, chrzecijaskich i ydowskich najwaniejszy i najbardziej dochodowy handel pomidzy rnymi obszarami imperium oraz z krajami nad Oceanem Indyjskim znajdowa si w rkach kupcw muzumaskich: kontrolowali oni handel kaw w Kairze, handel towarzyszcy pielgrzymkom do Mekki oraz handel na szlakach karawanowych przebiegajcych przez pustynie Syrii i Sahary. Niewiele fortun kupieckich przetrwao duej ni kilka pokole; trwalsze byy rody z tradycjami wiedzy religijnej. Z powodu swojej liczebnoci stanowiy one wan grup: w Egipcie w XVIII wieku alimowie w najszerszym tego sowa rozumieniu, wczajc wszystkich, ktrzy penili funkcje w zakresie prawa, owiaty lub wiary, liczyli co najmniej 4 tysice osb, podczas gdy caa ludno mska liczya 50 tysicy osb. W arabskich miastach ich rola bya inna ni w Stambule. Wysi alimowie w Stambule stanowili bardzo du cz machiny rzdowej, ksztaconej w imperialnych szkoach, wyznaczano ich do suby pastwowej z nadziej, e osign w niej wysokie stanowiska. Natomiast w miastach arabskich byli to ludzie miejscowi. Wielu z nich wywodzio si z dawnych rodw o tradycjach sigajcych okresu mameluckiego albo jeszcze starszych. Niektrzy twierdzili (nie zawsze majc ku temu podstawy), e s sajjidami, potomkami Proroka. W wikszoci zdobyli wyksztacenie w miejscowych szkoach (w kairskim Al-Azharze, tumskiej Az-Zajtunie, w szkoach Aleppo i Damaszku); odziedziczyli oni jzyk i tradycj kulturaln sigajc gboko w czasy poprzedzajce nadejcie Osmanw. Zachowywali wprawdzie pewn niezaleno, chtnie jednak dawali si wciga do lokalnych wadz podlegych sutanowi. Hanaficki kadi wikszych miast by zwykle przysyany ze Stambuu,

240

Epoka osmaska

ale jego zastpcy, wikszo muftich, nakib al-aszraf, nauczyciele w madrasach, byli zwykle wyznaczani spord lokalnych alimw. W miastach, w ktrych muzumaska ludno naleaa do wicej ni jednego mazhabu, kady z tych mazhabw mia swojego kadiego i muftiego. W Tunisie caa ludno muzumaska, z wyjtkiem ludnoci pochodzenia tureckiego naleaa do mazhabu malikickiego, a malikicki kadi zajmowa stanowisko porwnywalne ze stanowiskiem kadiego hanafickiego. Pomidzy lokalnymi Osmanami oraz kupcami i alimami utrzymyway si rne typy stosunkw, nadajc kadej z tych grup trwao i status, jakich nie miayby w innej sytuacji. Do pewnego stopnia czya ich podobna kultura. Synowie kupcw byli posyani do madrasy. Zdarzao si, e rwnie urzdnicy i wojskowi posyali tam swoich synw, stwarzajc im szanse na mniej niebezpieczne ycie: Bajram, turecki oficer w prowincji Tunisu zaoy dynasti synnych uczonych; Al-Dabarti, historyk osiemnastowiecznego Egiptu, pochodzi z rodziny kupieckiej. Midzy tymi grupami zawierano maestwa, istniay take powizania finansowe i wsplne przedsiwzicia handlowe. Wraz z rozpowszechnieniem si systemu dzierawienia podatkw urzdnicy i kupcy wsppracowali w staraniach o ich uzyskanie. W sumie wojskowi i urzdnicy kontrolowali system dzierawienia podatkw wiejskich, poniewa nie mona ich byo pobiera bez wadzy i wsparcia namiestnikw. Kupcy i alimowie mieli wikszy udzia w dzierawie lokalnych podatkw i opat. Alimowie byli administratorami wanych wakfw, mogli wic uzyska kapita, by go zainwestowa w przedsiwzicia handlowe lub w dzieraw podatkw. Na innym poziomie istnia alians odmiennego typu. Mimo podejmowanych przez sutana prb, by trzyma swoj prywatn armi z dala od miejscowej ludnoci, z biegiem czasu obie grupy zaczy si z sob miesza. Pod koniec XVII wieku janczarzy zajmowali si rzemiosem i handlem, a czonkostwo w tym korpusie gwarantowao okrelone przywileje i pace, ktre mona byo przekazywa synom albo ktre mogli nabywa cywilni obywatele. Wsplnota interesw moga czasami znajdowa wyraz w gwatownych rozruchach, biorcych swj pocztek w kawiarniach, gdzie rozmowa przeksztacaa si w dziaanie. Dziaanie to mogo by dwojakiego rodzaju. Czasami miao ono charakter polityczny. W Stambule frakcje paacowe albo urzdnicy cywilni czy wojskowi w walce o wadz wykorzystywali janczarw, i przy ich pomocy mobilizowali masy miejskie. W 1703 roku bunt czci armii przerodzi si w rewolt polityczn, w ktrej wysocy urzdnicy niektrych wielkich domostw, janczarowie, alimowie i kupcy - kada z tych grup reprezentowaa swoje wasne interesy, ale bya zjednoczona z innymi deniem do sprawiedliwoci - doprowadzili do obalenia szajcha al-islam, poniewa nie spodoba im si jego wpyw, jaki wywiera na sutana Mustaf II; doprowadzili oni take do obalenia samego sutana. W miastach na prowincji mogo dochodzi do podobnych ruchw,

Spoeczestwa osmaskie

241

a take do spontanicznych wybuchw, kiedy to brakowao ywnoci, ceny szy w gr, a urzdnicy namiestnika ub waciciele dzieraw podatkowych byli oskarani o sztuczne wywoywanie niedoborw, gromadzc zboe do czasu, a ceny wzrosn. Thkie ruchy mogy si koczy natychmiastowym sukcesem, a wic usuniciem niepopularnego namiestnika lub urzdnika, ale miejska elita patrzya na nie z mieszanymi uczuciami. Wysi alimowie, jako rzecznicy ludnoci miejskiej mogli si wcza do protestu, ale w kocu ich interesy i sympatie byy po stronie adu i porzdku. Kultura prowincji arabskich W prowincjach, gdzie si mwio po arabsku, podbj osmaski pozostawi lad w miastach w postaci wspaniaych zabytkw architektonicznych, z ktrych cz zostaa zbudowana przez sutanw dla podkrelenia ich wasnej wielkoci i pobonoci, cz za przez lokalnych mecenasw, kierujcych si chci naladowania, ktr budzia potga i sukces. W prowincjonalnych stolicach w XVI i XVII wieku meczety budowano w stylu osmaskim: wielki dziedziniec prowadzi do przykrytej kopu sali modlitewnej, nad ktr wznosiy si dwa albo cztery minarety, dugie, cienkie i ostro zakoczone. Sala moga by ozdobiona kolorowymi pytkami w stylu iznickim, ktry znalaz uznanie na dworze osmaskim, z kwiatowymi wzorami w kolorze zielonym, czerwonym i niebieskim. Taki by meczet Al-Chusrawijja w Aleppo, zaprojektowany przez najwikszego architekta osmaskiego, Sinana, meczet Sulajmana Paszy na Cytadeli w Kairze, meczet nad grobowcem Sidi Mahraza w Tunisie oraz Nowy Meczet" w Algierze. Najbardziej spektakularnym dzieem Osmanw na prowincji bya At-Takijja w Damaszku - wielki kompleks budynkw, rwnie zaprojektowany przez Sinana, przeznaczony na potrzeby pielgrzymw. To wanie z Damaszku wyruszaa jedna z dwch wielkich karawan pielgrzymw, i w pewnym sensie bya ona t waniejsz, poniewa do Damaszku przybywali emisariusze sutana, a czasami nawet czonkowie jego rodziny. Wzdu trasy, ktr przemierzali pielgrzymi ze Stambuu przez Anatoli i pnocn Syri, znajdowaa si caa sie karawanserajw, a At-Takijja bya najbardziej rozbudowanym ze wszystkich: pokryty kopu meczet z dwoma, symetrycznie ustawionymi po obu stronach, wysokimi minaretami, zbudowanymi z kamienia z naprzemiennie uoonymi czarno-biaymi pasami, ktre przez dugi czas byy cech charakterystyczn stylu syryjskiego [ablak, por. s. 196 - tum.]; wok dziedzica znajdoway si pokoje, refektarze i kuchnie dla pielgrzymw. Rwnie w witej Jerozolimie sutan Sulejman pozostawi po sobie lad w postaci pycin, ktrymi wyoono zewntrzne ciany Kopuy na Skale oraz wielkiego muru otaczajcego miasto. Spord wszystkich wielkich miast osmaskich je-

242

Epoka osmaska

dynie w Bagdadzie wpywy nowego stylu byy mao widoczne. Nadal dominowa dawniejszy styl perski. W innych miastach wci budowano w tradycyjnym stylu mniejsze meczety i budynki publiczne, chocia pewne elementy osmaskie stopniowo pojawiay si w ornamentach i zdobieniach. Pod panowaniem osmaskim pozycja jzyka arabskiego wcale nie ulega pogorszeniu, a raczej si umocnia. W wielkich szkoach Stambuu, a take w szkoach Kairu i Damaszku, po arabsku nauczano religii i prawa. Osmascy autorzy, piszc pewnego rodzaju ksiki, zwykle posugiwali si jzykiem arabskim. Poezj i dziea wieckie tworzono w osmaskiej turecczynie, ale dziea z zakresu religii i prawa a nawet historii i geografii powstaway po arabsku. I tak Haddi Chalifa (1609-1657), urzdnik pastwowy w Stambule, pisa w obu jzykach, ale jego najwaniejsze prace powstay po arabsku: historia powszechna i bibliograficzny sownik autorw arabskich Kaszf az-zunun (Odsonicie zason albo Usunicie wtpliwoci). W wielkich arabskich miastach nadal kultywowano tradycje literackie: tworzono nie tyle poezj i literatur pikn, ile lokalne dzieje, dziea biograficzne i kompilacyjne z zakresu fikhu i hadisw. Wielkie szkoy nadal byy orodkami bada religijnych, ale istniaa pewna rnica. Z nielicznymi wyjtkami najwysze urzdy w systemie prawniczym zajmowali nie absolwenci Al-Azharu czy szk w Damaszku i Aleppo, lecz imperialnych fundacji w Stambule; nawet gwni hanaficcy kadiowie prowincjonalnych stolic byli w wikszoci wypadkw Ihrkami przysanymi ze Stambuu, a najwysze stanowiska urzdnicze, do jakich mogli aspirowa absolwenci lokalnych uczelni, obejmoway zastpc sdziego (na'ib) lub muftiego. (W Tunisie jednak wpyw silnych lokalnych tradycji prawa malikickiego by tak wielki, e dwaj kadiowie - jeden hanaficki a drugi malikicki - byli jednakowo wpywowymi osobistociami bliskimi lokalnemu wadcy; drugi z nich koczy wielk szko TUnisu: meczet Az-Zajtuna). Pojawienie si Osmanw oznaczao poparcie dla pewnych bractw sufickich, ale rwnie wprowadzenie nad nimi kontroli. Jednym z pierwszych aktw sutana Selima II po zajciu Syrii byo wybudowanie wspaniaego grobowca na miejscu pogrzebania Ibn al-Arabiego w Damaszku. Jedno z bractw, ktrego nauki pozostaway pod wpywem myli Ibn al-Arabiego - chalwatijja - rozpowszechnio si z Anatolii na tereny caego imperium osmaskiego; jego odgazienia powstay w Syrii, Egipcie i w innych miejscach. Popularna staa si rwnie szazilijja, by moe z powodu wpywu sufich z Maghrebu; czonek rodu Al-Alamich z Maroka, ktry osiad w Jerozolimie, reprezentowa tam szazilitw, a jego grb na Grze Oliwnej sta si miejscem pielgrzymek. Pod koniec XVII wieku wschd wiata muzumaskiego znalaz si pod nowymi wpywami. Bractwo nakszbandijja dziaao w Stambule i w innych miejscach od bardzo dawna, ale okoo roku 1670 suficki nauczyciel z Samarkandy,

Spoeczestwa osmaskie

243

Murad, ktry studiowa w Indiach, zamieszka w Stambule, a potem w Damaszku, przynoszc ze sob now nauk nakszbandijji, rozwinit wczeniej, bo na pocztku wieku, przez Ahmada as-Sirhindiego w pnocnych Indiach. Sutan obdarzy go swoimi askami, a on sam zaoy rodzin w Damaszku. Wrd pisarzy, ktrzy znaleli si pod wpywem tych nowych nauk nakszbandijji, najsynniejszy by Abd al-Ghani an-Nabulusi (1641-1731), damasceczyk, ktrego wielotomowe dzieo zawiera komentarze do nauk Ibn al-Arabiego oraz wielk liczb opisw podry do rnych grobowcw; jest to rwnie opis rozwoju duchowego ich autora. Poza kultur sunnizmu wielkich miast, popieran przez wadze osmaskie, dalej istniay inne formy kultury religijnej. Kiedy Osmanowie stali si cile sunniccy, pogorszyo si pooenie szyitw w Syrii. Tradycja nauki szyickiej przeniosa si teraz do maych miasteczek i wsi poudniowego Libanu, gdzie rozwijay j nadal rodziny uczonych. Pewnego pisarza z wczesnego okresu osmaskiego, Zajn ad-Din al-Amili (zm. 1539), cignito do Stambuu, gdzie wykonano na nim wyrok mierci; w tradycji szyickiej znany jest on jako drugi mczennik" (asz-szahid as-sani). Szyicka nauka rozwijaa si mimo to poza sfer bezporedniego oddziaywania wadz osmaskich w witych miastach Iraku, w rejonie Al-Hasy i w Al-Bahrajnie na zachodnich wybrzeach Zatoki. Nabraa ona nowych si z chwil, gdy szyizm proklamowano oficjaln religi imperium safawidzkiego: rzdy szaha potrzeboway sdziw i nauczycieli, ktrych nie mona byo znale w samym Iranie; std te uczeni z Iraku, Bahrajnu i poudniowego Libanu przybywali na dwr szaha, gdzie niektrzy zajmowali wane stanowiska. Jeden z nich, Nur ad-Din Ali al-Karaki z Libanu (ok. 1466-1534), pisa obszerne i wpywowe dziea na temat problemw, jakie stwarzao przyjcie szyizmu jako religii pastwowej; a wic, czy wierny powinien paci wadcy podatki, czy alimowie powinni suy mu, i czy modlitwy pitkowe mona byo odprawia pod nieobecno imama. W XVII wieku wiat nauki szyickiej zosta rozbity w wyniku konfliktu na temat miejsca idtihadu w tworzeniu prawa. Dotychczas dominujc pozycj zajmowali usulici, ktrzy uznawali potrzeb racjonalnej argumentacji w interpretowaniu i stosowaniu przepisw Koranu i hadisw. Teraz pojawia si nowa szkoa mylenia, a mianowicie achbaryci, ktrzy zmierzali do wprowadzenia ogranicze w racjonalnej interpretacji opartej na metodzie kijasu (analogii), i kadli nacisk na potrzeb zaakceptowania dosownego znaczenia tradycji imamw. Tk szkoa dominowaa w witych miastach szyitw w drugiej poowie tego wieku. Wpywy zewntrzne odczuy rwnie spoecznoci ydowskie yjce w imperium osmaskim, ale byy to wpywy innego typu. Chrzecijaska rekonkwista Andaluzji doprowadzia do zniszczenia tamtejszych spoecznoci ydowskich. Znalazy si one na wygnaniu, czciowo we Woszech i w innych rejonach

244

Epoka osmaska

Europy, ale rwnie w Stambule i w licznych miastach imperium osmaskiego. Przyniosy one ze sob odrbne tradycje ydostwa sefardyjskiego lub andaluzyjskiego, szczeglnie za mistyczn interprtetacj wiary: kaba, ktra tam wanie powstaa. Od poowy XVI wieku najbardziej twrczym orodkiem myli mistycznej by Safad w Palestynie. Niezwykle oryginalny myliciel, Izaak Luria (1534-1572), przyby do Safadu pod koniec ycia i wywar gboki wpyw na swoich zwolennikw w zakresie nauk kabalistycznych. Jedn z cech szczeglnych jego nauki bya doktryna o wszechwiecie. ycie we wszechwiecie zostao zdezorganizowane i zadaniem ludzi, szczeglnie za ydw, byo wspomoenie Boga w dziele odkupienia, przez ycie zgodne z wol bosk. Taka nauka budzia apokaliptyczne oczekiwanie, e odkupienie jest bliskie. Zrodzia si atmosfera sprzyjajca pojawieniu si Zbawiciela. W 1665 roku Sabbataj Sevi (1626-1676), urodzony w Izmirze i znany z tego, e dokonywa niezwykych czynw w stanie mistycznego uniesienia, w czasie odwiedzin Ziemi witej zosta uznany za Mesjasza przez miejscowego proroka. Jego sawa niemal natychmiast rozesza si w wiecie ydowskim, nawet w Europie Wschodniej i Pnocnej, gdzie spoecznoci ydowskie byy poruszone masakrami w Polsce i Rosji. Powrt ydw do Ziemi witej wydawa si bliski, jednake niespodziewanie nadzieje prysy: wezwany do stawienia si przed dywanem sutana, Sabbataj Sevi musia wybra: albo mier, albo nawrcenie si na islam. Wybra nawrcenie i chocia niektrzy z jego wyznawcw dochowali mu wiernoci, wikszo w niego zwtpia. Wrd chrzecijaskiej ludnoci zamieszkujcej arabskojzyczne prowincje imperium, szczeglnie za Syri, w cigu tych wiekw nastpia pewna zmiana w zakresie idei i wiedzy. Spowodowao to upowszechnienie si misji rzymskokatolickich. Znajdoway si one na tym obszarze przez dugi czas z niewielkimi przerwami; franciszkanie byli tu od XV wieku jako stranicy katolickich grobw w Ziemi witej; jezuici, karmelici, dominikanie i inni pojawili si pniej. Od koca XVI wieku papie ustanawia kolejne seminaria, w ktrych ksztacono ksiy dla Kociow wschodnich: byy to seminaria maronickie i greckie powstae w 1584 oraz seminarium Kongregacji Upowszechniania Wiary zaoone w 1627 roku. W XVII wieku liczba ksiy-misjonarzy w krajach Bliskiego Wschodu wzrosa. Skutki tego procesu byy dwojakie. Zwiksza si krg osb nalecych do Kociow wschodnich, akceptujcych zwierzchnictwo papiea, zachowujcych przy tym wasn liturgi, obyczaje i prawo religijne. Maronici znajdowali si w takiej sytuacji od wojen krzyowych, a w pocztkach XVIII wieku zawarli z papieem konkordat okrelajcy stosunki midzy nimi. W innych Kocioach kwestia zwierzchnictwa papiea prowadzia do podziaw; szczeglnie w Aleppo w pnocnej Syrii dochodzio do konfliktw midzy ugrupowaniami katolickimi a niekatolickimi w kwestiach kontroli nad

Spoeczestwa osmaskie

245

Kocioami wschodnimi. W pocztkach XVIII wieku doszo do podziau. Odtd istniej dwie linie patriarchw i biskupw w ortodoksyjnym patriarchacie Antiochii: jedna uznajca zwierzchno ekumenicznego patriarchy Konstantynopola, druga unicka" lub grekokatolicka" uznajca zwierzchnictwo papiea. Podobne przeksztacenia nastpoway w rnych okresach w Kociele nestoriaskim, syryjskim prawosawnym, ormiaskim i koptyjskim, chocia dopiero w XIX wieku sutan osmaski formalnie uzna unitw za odrbne millety, czyli gminy. Drugim skutkiem byo powstanie specyficznej kultury chrzecijaskiej znajdujcej wyraz w jzyku arabskim. Co z tego istniao ju od dawna, ale teraz nastpia zasadnicza zmiana. Ksia wyksztaceni w seminariach duchownych w Rzymie wracali ze znajomoci aciny i woskiego; niektrzy z nich powanie zajli si studiowaniem arabskiego, inni zakadali zakony mnichw typu zachodniego, szczeglnie w swobodnej atmosferze gr Libanu. Stay si one orodkami zarwno uprawy gruntw, jak i studiowania teologii i historii. Poza granicami imperium: Arabia, Sudan, Maroko Poza granicami osmaskimi w Arabii znajdoway si regiony obejmujce niewielkie miasta kupieckie lub porty oraz sabo zaludnione terytoria, gdzie ilo miast bya ograniczona, a wadz mona byo utrzymywa tylko na niewielk skal: chodzi tu o ksistewka wok miast-oaz w centralnej i wschodniej Arabii oraz o porty na zachodnim wybrzeu Zatoki. Jeden z nich mia szczeglne znaczenie. Na poudniowo-wschodnim kracu Pwyspu, w Omanie, ya stosunkowo stabilna i cieszca si dobrobytem spoeczno wiejska, zamieszkujca yzne, zwrcone ku morzu doliny grskie Dabal Achdar. Byli to ibadyci, a ich imamat, ktry si odrodzi w pocztkach XVII wieku za panowania dynastii z plemienia Jaribi, stworzy do niestabiln jedno spoeczn na terenie tych grskich dolin. Na wybrzeu port Maskat sta si wanym orodkiem dla handlu na Oceanie Indyjskim; w poowie XVII wieku odebrali go Portugalczykom omascy kupcy. Wwczas te kupcy ci opanowali wschodnioafrykaskie wybrzea. Nad tymi arabskimi rubieami Osmanowie nie mieli zwierzchnoci, za w okresie od 1602 do 1783 roku jeden z portw Zatoki - Al-Bahrajn znajdowa si pod panowaniem perskim. Tutaj, podobnie jak w innych regionach Zatoki, znaczna cz ludnoci bya szyicka; region Al-Hasy pooony na pnoc od Bahrajnu stanowi wany orodek nauki szyickiej. Poudniowy zachd Pwyspu - Jemen - nie znajdowa si ju pod wadz osmask; tutaj rwnie porty prowadziy handel z Indiami i poudniowo-wschodni Azj, handlowano przede wszystkim kaw, za poudniowo arabscy emigranci suyli w armiach wadcw indyjskich.

246

Epoka osmaska

Na poudnie od Egiptu wadza osmaska miaa charakter ograniczony: sigaa w gr doliny Nilu a do trzeciej Katarakty, nad Morzem Czerwonym za stacjonoway garnizony w Sawakinie i w Masawie, podlege namiestnikowi w Duddzie. Poza nimi znajdowa si stosunkowo potny i stabilny sutanat Fundu zaoony na obszarze midzy Nilem Biaym a Bkitnym, gdzie dominoway tereny uprawne zamieszkae przez ludno osiad. Przetrwa on ponad trzy wieki: od pocztkw wieku XVI po rok 1821. Za zachodnimi granicami imperium, na dalekim zachodzie Maghrebu znajdowao si innego typu pastwo: starodawne imperium marokaskie. Osmaskie operacje morskie nie wykraczay poza Morze rdziemne i nie obejmoway wd Atlantyku; wadze osmaskie nie usadowiy si na wybrzeach Maroka ani nie narzuciy swojej zwierzchnoci w grach i paskowyach Rifu i Atlasu. Tutaj lokalne wadze, niektre dysponujce sankcj religijn, panoway niezalenie. W pewnych warunkach skupienie si lokalnych si wok przywdztwa dysponujcego sankcj religijn mogo prowadzi do powstania wikszych jednostek politycznych. W XV wieku pojawi si nowy czynnik, ktry zmieni charakter takich ruchw: istniaa groba, e chrzecijaska rekonkwista Hiszpanii i Portugalii przeniknie do Maroka. W wyniku rekonkwisty nastpia rwnie imigracja muzumanw z Andaluzji do miast marokaskich. W zwizku z tym kady, kto chcia broni kraju przed nowymi krzyowcami mg liczy na poparcie. Odtd tego typu ruchy zyskiway prawomocno, wpisyway si bowiem w centralne dziedzictwo duchowego wiata islamu. W1510 roku pewna rodzina przyznajca si do pochodzenia od Proroka, a mianowicie rodzina sadyckich szarifw, zdoaa zaoy pastwo na poudnie od Susu, obj kontrol miasto targowe Marrakusz, a potem ruszy na pnoc. Sadyci stworzyli system wadzy, dziki ktremu podporzdkowali sobie wikszo kraju, cho w ograniczonym zakresie. Dwr i administracja centralna zwana machzanem w pewnej mierze opieray si na wzorach osmaskich. Sutan mg polega na dwch typach wojsk: na swojej osobistej armii czarnych onierzy, wywodzcych si z grona posiadajcych status niewolnikw mieszkacw poudniowych oaz i doliny rzeki Senegal oraz na pewnych arabskich ugrupowaniach z rwnin: na dajszu, czyli plemionach wojskowych", ktre wyczano z opodatkowania pod warunkiem, e same pobieray podatki i utrzymyway porzdek na prowincji, a od czasu do czasu rwnie w miastach. By to okres rosncego dobrobytu - handlowe miasta na pnocy, porty atlantyckie oraz pooone wewntrz kraju miasta takie jak Fez i Tituwan (Tetuan) oyy, co czciowo wizao si z przybyciem Andaluzyjczykw, ktrzy przynieli ze sob umiejtnoci rzemielnicze i kontakty z innymi czciami wiata rdziemnomorskiego. Po pewnym czasie, w poowie XVI wieku, kiedy to Hiszpania, Portugalia i Osmanowie walczyli o kontrol nad tym krajem, Sadytom udao si utrzyma pewn niezaleno, a nawet rozszerzy panowanie na poudnie. Ze swojej fortecy w Marrakuszu sutanowie

Spoeczestwa osmaskie

247

zdoali obj kontrol zachodnioafrykaski handel zotem i niewolnikami. Pod koniec XVI wieku Sadyci zdobyli miasta na saharyjskich szlakach handlowych a po Timbuktu i przez jaki czas utrzymali tam swoje panowanie. Rzdy szarifw byy jednak zawsze sabsze od wadzy sutanw osmaskich. Bogactwo miast i ich potga byy jeszcze bardziej ograniczone. Najwaniejszy orodek miejski - Fez - mia due tradycje naukowe, ale by o poow mniejszy od Aleppo, Damaszku czy Tunisu, a znacznie mniejszy od Stambuu czy Kairu. Inne miasta, a wrd nich porty na wybrzeu atlantyckim, stanowiy orodki handlu zagranicznego i korsarstwa. Kapitanowie z bliniaczych portw w Rabacie i Sali przez jaki czas rywalizowali z kapitanami z Algieru. Jednake ani handel miast, ani produkcja prowincji nie wystarczay, by sutan mg utrzymywa rozbudowan biurokracj albo wielk sta armi. Poza niektrymi regionami dysponowa on jak wadz dziki podejmowanym od czasu do czasu ekspedycjom wojskowym, politycznym manipulacjom i prestiowi, jaki mu dawao pochodzenie z rodu Proroka. On sam i jego machzan nie tyle przypominali scentralizowane biurokratyczne rzdy imperium osmaskiego i niektrych pastw europejskich tych czasw, ile redniowieczn wdrujc monarchi: wadca, jego dwr, ministrowie i nieliczni sekretarze wraz z caym skarbcem oraz osobistymi onierzami, stale przenosili si z prowincji do prowincji, pobierajc pienidze na opacenie armii i stosujc ostrone manewry polityczne celem utrzymania przynajmniej pewnej wadzy nad moliwie jak najwikszym obszarem. Ale nawet w miastach to panowanie byo niepewne. Sutan kontrolowa Fez, Miknas i inne miasta, by mc przey: tamtejsi alimowie uzasadniali prawomocno jego wadzy; a dochody z opat pobieranych od handlu i rzemiosa byy mu bezwzgldnie potrzebne. W pewnym zakresie mg on sprawowa nad nimi rzdy przez wyznaczonych urzdnikw, ktrym nadawa lub odbiera przywileje. W zasadzie jednak pozostawa poza miastem. Mieszkacy tych miast nie zamierzali cakowicie pozbawia si wadzy sutana, bya ona bowiem potrzebna im po to, by chroni szlaki handlowe i broni ich przed europejskimi atakami z morza. Chcieli jednak uoy stosunki z nim na swoich warunkach: nie zamierzali paci podatkw, dali, aby nie zagraay im okoliczne plemiona dajszu, chcieli mie namiestnika i kadiego, ktrych sami by sobie wybierali, a w kadym razie, ktrych mogliby zaakceptowa. Czasami udawao si im zmobilizowa wasne siy do osignicia tych celw. Z takimi ograniczeniami naoonymi na ich majtek i wadz, sadyccy szarifowie zdoali stworzy stay, niezaleny system wadzy, ktry przypomina rzdy osmaskie i safawidzkie. Po upywie mniej wicej wieku w obrbie rodu doszo do rozamu. Ponownie powstay lokalne ukady si skupionych wok przywdcw opierajcych swoj wadz na podstawach religijnych. Po okresie konfliktw, ktrym towarzyszyy interwencje algierskich Osmanw i europejskich kupcw mieszkajcych w miastach portowych, inna rodzina szarifw, Filalici

248

Epoka osmaska

lub Alawidzi z oazy Tafilalt, zdoaa zjednoczy cay kraj dziki politycznym zdolnociom i pomocy kilku arabskich plemion. Najpierw zjednoczya wschd, gdzie przewodzia opozycji wobec rozszerzania si panowania osmaskiego, potem Fez i pnoc, a okoo roku 1670 centrum i poudnie. (Dynastia ta panuje w Maroku po dzie dzisiejszy). Zapanowania jednego z pierwszych wadcw tej dynastii, Maulaja Isma'ila (1672-1727), rzd uksztatowa si w formie, w jakiej mia przetrwa a do pocztku XX wieku: by to krlewski dwr skadajcy si w znacznej czci z czarnych i innych niewolnikw pochodzcych z poudnia, ministrw wywodzcych si z gwnych rodw w Fezie lub z plemion dajszu, a take z armii europejskich neofitw, czarnych niewolnikw oraz plemion dajszu z rwnin. Wspieray go miejskie podatki cigane w razie potrzeby. Sutan walczy z dwoma zagroeniami: nieustann obaw przed atakiem Hiszpanw lub Portugalczykw oraz przed ekspansj osmask z Algieru. Dziki swojej armii, religijnemu pochodzeniu wadzy i skutecznemu stawianiu czoa takim niebezpieczestwom, udao mu si na jaki czas stworzy wadz, ktra pozwolia mu przesun rwnowag midzy rzdem a miastem na swoj korzy, przez co mg sprawowa kontrol polityczn nad znaczn czci kraju. Chrzecijaski podbj Andaluzji zuboy cywilizacj marokask. Ostateczne wygnanie muzumanw z Hiszpanii w XVII wieku przyczynio si do powikszenia liczby andaluzyjskich przesiedlecw w miastach marokaskich. Nie przynosili oni jednak ze sob kultury, ktra mogaby wzbogaci Maghreb. W tym samym czasie kontakty ze wschodnimi rejonami wiata muzumaskiego byy ograniczone ze wzgldu na odlegoci i barier gr Atlasu. Niektrzy Marokaczycy rzeczywicie udawali si na wschd w celach handlowych lub z zamiarem odbycia pielgrzymki. Gromadzili si w oazie Tafilalt, skd wzdu wybrzey pnocno afrykaskich lub drog morsk docierali do Egiptu, gdzie przyczali si do karawany pielgrzymw zbierajcych si w Kairze. Niektrzy z kupcw tam wanie si zatrzymywali, a uczeni podejmowali studia w meczetach i szkoach Kairu, Medyny lub Jerozolimy. Niektrzy z nich zostawali nauczycielami, zakadali rody uczonych; w Jerozolimie ya rodzina Alamich, wywodzca si od uczonego i sufickiego nauczyciela z Dabal Alam w pnocnym Maroku. Jednake niewielu uczonych ze wschodu odwiedzao daleki zachd, by tam si osiedla. Kultura marokaska tego okresu miaa zatem charakter specyficzny, ale i ograniczony. Niewielu byo tu poetw i literatw, ktrzy zreszt niczym si nie wyrniali. Rozwijay si jednak tradycje historiografii i biografii. W XVIII wieku Az-Zajjani (1734-ok. 1833), czowiek, ktry zajmowa wane stanowiska i wiele podrowa, napisa histori powszechn, pierwsz autorstwa Marokaczyka, wykazujc si pewn znajomoci dziejw europejskich i znacznie wiksz wiedz dotyczc historii Osmanw.

Spoeczestwa osmaskie

249

W szkoach gwn studiowan dziedzin by fikh malikicki wraz z pokrewnymi dziedzinami. Nauczano go w wielkim meczecie Al-Karawijjin w Fezie i w zwizanych z nim madrasach. Kompendium prawa malikickiego: Al-Muchtasar Al-Chalila odgrywao szczegln rol. W tych miastach, podobnie jak gdzie indziej w wiecie islamu, znaczce rody uczonych przekazyway tradycj wielkiej nauki z pokolenia na pokolenie; taka bya rodzina Al-Fasich pochodzenia andaluzyjskiego osiedlona w Fezie od XVI wieku. Wpyw prawnikw miejskich rozszerza si powoli na prowincj, gdzie alimowie mogli peni funkcj notariuszy, nadajcych formalny ksztat kontraktom i umowom. Gwnym rdem intelektualnego rozwoju byli jednak nauczyciele i duchowi przewodnicy nalecy do bractw sufickich, szczeglnie za ci, ktrzy byli zwizali si z szazilijj. Zostaa ona zaoona przez Asz-Szazilego (zm. 1258), urodzonego w Maroku, a mieszkajcego w Egipcie. Szazilijja rozpowszechnia si szeroko w Egipcie, a w XV wieku sprowadzi j do Maroka Al-Dazuli (zm. ok. 1465), w Fezie za upowszechni j czonek rodu AI-Fasich. Nauka szazilijji, a take innych bractw, wywieraa wpyw na wszystkie warstwy spoeczne. Uczonym zapewniaa ona wyjanienie wewntrznego znaczenia Koranu oraz analiz duchowych stanw na ciece prowadzcej do dowiadczalnej wiedzy o Bogu. Nauczyciele i uczeni mowie, zarwno ci zwizani z bractwem, jak i z nim nie zwizani, mieli nadziej na wstawiennictwo u Boga, wspomagajc w ten sposb mczyzn i kobiety w trudach ycia doczesnego. Jak to zwykle bywao groby witych mw byy celem pielgrzymek. Do najsynniejszych nalea grobowiec Maulaja Idrisa, uwaanego za zaoyciela Fezu. w grobowiec tworzy swoiste miasto-mauzoleum znajdujce si w samym Fezie i noszce nazw wywodzc si od jego imienia oraz od imienia jego syna, rwnie Idrisa. Podobnie jak gdzie indziej rwnie tutaj uczeni i poboni mowie starali si utrzyma ide sprawiedliwego spoeczestwa muzumaskiego, przeciwstawiajc je rozrostowi przesdw i doczesnych ambicji. Studium przeprowadzone przez pewnego francuskiego naukowca prezentuje ycie i nauki jednego z takich mw: Al-Hasana al-Jusiego (1631-1691). Urodzony na poudniu zosta wcignity do uczonego bractwa i przez jaki czas naucza w Fezie, a potem w szkoach Marrakuszu i innych miast. Jego pisma s zrnicowane i obejmuj seri rozmw (muhadarat), w ktrych prbowa okreli i zachowa poredni pozycj uczonych i pobonych alimw wrd sprzecznych pokus. Z jednej strony czyhay pokusy wadzy i zwizana z ni korupcja. W synnym eseju, w ktrym wyrazi pogld alimw na temat ich wasnej roli, ostrzega sutana Isma'ila przed tyrani sprawowan w jego imieniu przez urzdnikw. Ziemia, gosi, naley do Boga i wszyscy ludzie s Jego sugami: jeeli wadca postpuje ze swoim ludem sprawiedliwie, jest zastpc Boga na ziemi, cieniem Boga osaniajcym Jego sugi. Stoj przed nim trzy zadania do spenienia: ma sprawiedliwie pobiera podatki, prowadzi dihad i broni krlestwa, a take za-

250

Epoka osmaska

pobiega gnbieniu sabych przez silnych. Wszystkie te trzy zadania s w jego krlestwie lekcewaone: poborcy podatkowi postpuj niesprawiedliwie, nie dba si o obron, a urzdnicy gnbi ludzi. Nauka, jak z tego wyciga, nie jest obca: od kiedy skoczy si okres proroctwa, alimowie pozostaj stranikami prawdy; niechaj sutan postpuje tak jak kalifowie, niech korzysta z rad godnych zaufania reprezentantw witego prawa islamu 1 . Po drugiej stronie poredniej drogi istniaa duchowa korupcja, ktr zwykym ludziom na prowincji przynosili faszywi i gupi nauczyciele suficcy: W dawnych czasach sowa mw z zakonw kadyryckich lub szazilickich oraz mistrzw stanw duchowych docieray do uszu zwykych ludzi i przenikay do ich serc. Te sowa poryway tumy, ktre dyy do ich naladowania. Ale czego mona oczekiwa po gupim czowieku, ktry ulega wasnym fantazjom i nie zna nawet szczegw witego prawa, nie mwic ju o rozumieniu jego wewntrznego znaczenia, czowieka, ktry nie osign adnego wysokiego stanowiska duchowego? Syszysz, jak wspaniale przemawia, odwoujc si zarwno do wiedzy racjonalnej, jak i objawionej. Spotkasz si z tym przede wszystkim wrd synw witobliwych mw, ktrzy pragn si przyozdobi zaletami swoich ojcw, zmuszajc swoich zwolennikw, by poszli za nimi nie kierujc si adn prawd czy susznoci, lecz jedynie prnoci tego wiata [...] Taki czowiek nie pozwoli nikomu kocha innych w Bogu, ani pozna kogo lub kierowa si kim z wyjtkiem samego siebie. [...] Obiecuje raj niezalenie od tego, jak postpuj, dziki swojemu wstawiennictwu w Dniu Sdu. [...] Nic nie wiedzcy ludzie pr2ystaj na to, oddajc mu swoje usugi, najpierw ojcu a potem jego synowi2.

Ahmad an-Nasin as-Safawi, Kitab al-istiqsa\ t. VII, Casablanca 1956, s. 82-86; przekad francusia w: J. Berque, Al-Yousi, Pary 1958, s. 91-92. 2 Tame, t. IV, Casablanca 1955, s. 163-164; przekad francuski: I. Hamet, Archiyes Marocaines", t. 33, 1934, s. 570-572.

Rozdzia 15

Zmienna rwnowaga si
Wiek XVIII

Wadze centralne i lokalne W VII wieku Arabowie stworzyli nowy wiat, do ktrego wcignli inne ludy. W wieku XIX i XX sami zostali wchonici przez nowy wiat stworzony przez Europ Zachodni. Taki opis oczywicie w nazbyt uproszczony sposb streszcza bardzo zoony proces, a co za tym idzie jego wyjanienie rwnie mogoby by nazbyt proste. Powszechnie proponowana intepretacja brzmi mniej wicej nastpujco: pod koniec XVIII wieku dawne krlestwa wiata muzumaskiego i ich spoeczestwa przeyway okres upadku, natomiast rosa potga Europy. Umoliwio to ekspansj jej towarw, idei i wadzy, co doprowadzio do narzucenia europejskiej kontroli, a potem do odrodzenia potgi i witalnoci spoeczestw arabskich pod now postaci. Thidno jest jednak opiera si na tezie o upadku. Posugiwali si ni niektrzy autorzy osmascy. Od koca XVI wieku ci, ktrzy porwnywali to, co widzieli wok siebie z tym, co, jak uwaali, miao miejsce wczeniej, powiadali, e sprawy nie miay si ju tak, jak we wczesnym okresie sprawiedliwoci, a instytucje spoeczne i kodeks moralnoci spoecznej, na ktrych oparta bya potga osmaska, znajdoway si w stanie rozkadu. Niektrzy czytali Ibn Chalduna; w XVII wieku historyk Naima przytacza niektre z jego pogldw, a w wieku XVIII cz Mukaddimy zostaa przetumaczona na turecki. Dla takich pisarzy, rodkiem zapobiegawczym mia by powrt do instytucji prawdziwego lub wyobraonego zotego wieku. Dla Sariego Mehmeta

252

Epoka osmaska

Paszy (zm. 1717), penicego przez pewien czas funkcj skarbnika, czyli defterdara, piszcego w pocztkach XVIII wieku, wane byo, by przywrci dawne rozrnienie podziau na panujcych i podwadnych, i by wadcy postpowali sprawiedliwie:
Naley ze wszystkich sil unika wprowadzania reaja do klasy wojskowej. Bez wtpienia nieporzdek zapanuje, jeeli ci, ktrzy nie s synami albo wnukami sipahw, jednoczenie zostan przeksztaceni w sipahw. [...] Niechaj [urzdnicy] nie gnbi biednych reaja ani nie podegaj ich do buntu, domagajc si nowych opat p o n a d dobrze znane doroczne podatki, do pacenia ktrych zdoali przywykn. [...] Ludno prowincji i mieszkacy miast powinni by chronieni i otaczani opiek przez usuwanie niesprawiedliwoci; wiele uwagi naley zwraca na to, by p o d d a n i yli w dobrobycie. [...] Ale reaji nie naley okazywa nazbyt wielkiej wyrozumiaoci 1 .

Zamiast mwi o upadku, suszniejsze byoby twierdzenie, e to, co si stao, byo dostosowaniem osmaskich metod sprawowania wadzy i rwnowagi si w ramach imperium do zmieniajcej si sytuacji. Pod koniec XVIII wieku dynastia osmaska istniaa ju od piciuset lat i panowaa od niemal trzystu lat nad wiksz czci wiata arabskiego. Naleao si wic spodziewa, e sposoby sprawowania wadzy i jej zasig ulegn zmianie w zalenoci od miejsca i czasu. W wieku XVIII szczeglne znaczenie miay dwa typy zmian. W ramach centralnego rzdu w Stambule wadza wykazywaa tendencj do przenoszenia si z dworu sutana ku oligarchii, ku wysokim urzdnikom zajmujcym stanowiska przy urzdzie wielkiego wezyra. Chocia rne ugrupowania wspzawodniczyy tam o wadz, to wszystkie pod wieloma wzgldami byy powizane ze sob, a take z wysokimi urzdnikami aparatu sdowniczego i religijnego. Mieli wspln kultur obejmujc elementy tradycji arabskich, perskich i tureckich. czya ich troska o si i dobrobyt imperium oraz spoeczestwa, ktre ono ochraniao. Nie trzymali si z dala od spoecznoci, jak to miao miejsce w wypadku domostw niewolnikw, lecz angaowali si w ycie ekonomiczne dziki temu, e sprawowali nadzr nad fundacjami religijnymi i dzierawami podatkowymi, oraz dziki powizaniu z kupcami przy inwestowaniu w handel i w ziemi. Zawodowa armia rwnie przenikaa do spoeczestwa; janczarzy stawali si kupcami i rzemielnikami, a kupcy i rzemielnicy czonkami korpusu janczarskiego lub byli do niego afiliowani. Z tym procesem, na zasadzie zalenoci przyczynowo-skutkowej, wizaa si inna wana zmiana - pojawienie si w stolicach prowincji lokalnych grup panujcych, ktre objy swoim nadzorem dochody podatkowe i wykorzystyway je dla tworzenia wasnych lokalnych armii. Tkkie grupy istniay w wikszoci stolic, z wyjtkiem tych, ktre
1

Przekad angielski: W. L. Wright, Ottoman Statecraft, Princeton 1935, s. 117-118.

Zmienna rwnowaga si. Wiek XVIII

253

byo atwo nadzorowa ze Stambuu. Mogy one by rnego typu. W niektrych miejscach tworzyy je panujce rodziny z caym swoim dworem i podleg sub; ich czonkowie uzyskiwali uznanie Stambuu z pokolenia na pokolenie, Gdzie indziej, istniay stale si odnawiajce grupy mamelukw: byli to ludzie z Bakanw lub z Kaukazu, ktrzy przybyli do miasta jako jecy wojenni bd jako uczniowie na dworze namiestnika lub dowdcy wojskowego i uzyskiwali wysokie stanowiska w lokalnych wadzach albo w armii, po czym udawao si im przekaza wadz innym czonkom tej samej grupy. Tkkich lokalnych wadcw czyy wsplne interesy z kupcami, wacicielami ziemskimi i alimami danego miasta. Utrzymywali oni porzdek konieczny dla jego dobrobytu i std cignli swoje zyski. Taka bya sytuacja w wikszoci osmaskich prowincji w Anatolii i w Europie, z wyjtkiem tych, do ktrych atwo byo dotrze ze Stambuu. Identycznie dziao si niemal we wszystkich prowincjach arabskich. Aleppo w pnocnej Syrii, lece na gwnej drodze imperialnej, atwo dostpne ze Stambuu, pozostawao pod bezporedni kontrol; ale w Bagdadzie i Akce na wybrzeu palestyskim stanowisko namiestnika zajmowali czonkowie grup mameluckich; w Damaszku i w Mosulu rody, ktre wyrosy na subie u Osmanw, zdoay utrzyma stanowisko namiestnika przez kilka pokole. W Al-Hidazie szarifowie z Mekki, reprezentucy rd, ktry gosi, e pochodzi od Proroka, panowa nad witymi miastami, chocia na wybrzeu w Duddzie rezydowa osmaski namiestnik. W Jemenie nie byo ju Osmanw, a jedyna centralna wadza znajdowaa si w rkach rodziny imamw uznawanych przez ludno zajdyck. W Egipcie sytuacja bya bardziej skomplikowana. Wci przebywa tam namiestnik wysany ze Stambuu; nie pozwalano mu tam pozostawa zbyt dugd, by nie zdoby zbyt wielkiej wadzy. Natomiast najwysze urzdy oraz kontrola nad dzieraw podatkw znalazy si najpierw w rkach rywalizujcych ugrupowa mamelukw i oficerw, a potem w rkach jednego z nich. W trzech osmaskich prowincjach Maghrebu dowdcy lokalnych armii przejli wadz w ten czy inny sposb. W Trypolisie i Tunisie dowdcy wojskowi stworzyli swoje dynastie; byli uznawani przez Stambu za namiestnikw i nosili lokalny tytu beja. W Algierze korpus wojskowy wyznacza kolejnych wadcw (zwanych dejami). Z czasem jednak dejom udao si stworzy grup wysokich urzdnikw, ktrzy utrwalili swoj pozycj i zatrzymali dla siebie ten urzd. We wszystkich trzech miastach urzdnikw, oficerw i kupcw czyo pocztkowo wsplne wyposaanie statkw kaperskich (piratw berberskich") polujcych na statki z pastw europejskich, z ktrymi sutan osmaski by w stanie wojny, by potem sprzedawa ich towary. Jednake ta praktyka zakoczya si z kocem XVIII wieku. Mimo e byy to wielkie zmiany, nie naley ich przecenia. W Stambule sutan nadal mia prawo podejmowania ostatecznych decyzji. Nawet najsilniejszy

254

Epoka osmaska

urzdnik mg by usunity ze stanowiska i pozbawiony ycia, a jego majtek skonfiskowany. Urzdnikw sutaskich nadal uwaano za niewolnikw" sutana. Z pewnymi wyjtkami nawet najsilniejsi lokalni wadcy chtnie podporzdkowywali si systemowi osmaskiemu; byli lokalnymi Osmanami", nie za niezalenymi wadcami. Pastwo osmaskie nie byo dla nich czym obcym, stanowio wci ucielenienie spoecznoci muzumaskiej (a w kadym razie znacznej jego czci). Lokalni wadcy mogli prowadzi wasne interesy z obcymi mocarstwami, ale zawsze gotowi byli wykorzysta swoje siy, by wspiera nadrzdne interesy imperium i broni jego granic. Go wicej, rzd centralny nadal dysponowa wystarczajcymi siami w przewaajcej czci imperium. Mg udzieli formalnego uznania lub si od tego powstrzymywa; nawet bej Tunisu oraz dej Algieru pragnli formalnego uznania ich funkcji namiestnikw przez sutana. Rzd osmaski mg wykorzystywa rywalizacj midzy poszczeglnymi prowincjami lub rnymi czonkami rodu czy grupy mameluckiej albo midzy prowincjalnym wadc a miejscowymi notablami. Tam, gdzie mona byo korzysta z wielkich imperialnych drg lub szlakw morskich, wysyano armi, by umocni centraln wadz; doszo do tego, na krtko zreszt, w Egipcie w latach osiemdziesitych XVIII wieku. Pielgrzymka organizowana przez namiestnika Damaszku, przewoca dary ze Stambuu dla mieszkacw witych miast, strzeona przez wojska osmaskie, wdrujca szlakiem utrzymywanym przez garnizony osmaskie, bya rwnie corocznym potwierdzeniem osmaskiej zwierzchnoci na trasie od Stambuu przez Syri po zachodni Arabi a do samego serca wiata islamu. W imperium zrodzia si nowa rwnowaga si. Bya to bardzo niepewna rwnowaga, a kada ze stron, kiedy tylko moga, prbowaa powikszy swoj wadz. Udao si jednak utrzyma wsplnot interesw midzy rzdem centralnym, Osmanami na prowincji, a grupami spoecznymi, ktre dysponoway wadz i prestiem - kupcami i alimami. Istniej wiadectwa, e w niektrych regionach taka kombinacja silnych lokalnych rzdw i aktywnych elit miejskich prowadzia do utrzymania, a nawet wzrostu poziomu produkcji rolnej, stanowicej podstaw dobrobytu miast i siy rzdw. Miao to miejsce, jak si wydaje, w prowincjach europejskich. Wzrost liczby ludnoci w Europie centralnej doprowadzi do zwikszenia si popytu na ywno i surowce, ktry prowincje bakaskie mogy zaspokoi. W Tunezji i Algierii zboa i skry produkowano na eksport do Marsylii i do Livorno; w pnocnej Palestynie i w zachodniej Anatolii produkcja baweny rosa, zaspokajajc francuski na ni popyt. Jednake w wikszoci prowincji nadzr lokalnych rzdw i ich miejskich sprzymierzecw nie wykracza daleko poza granice miast. W Maghrebie wadza osmaska nie sigaa w gb ldu na wyyny. Niektre plemiona koczownikw hodujcych wielbdy przybyy na tereny yznego Pksiyca z centralnej Arabii; ziemie przeznaczone pod wypas powikszyy si kosztem gruntw rolnych,

Zmienna rwnowaga si. Wiek XVIII

255

a tym samym powikszy si obszar, na ktrym rolnikw w wikszym zakresie kontrolowali plemienni wodzowie ni miejscy urzdnicy. Na terytoriach lecych poza granicami imperium doszo do podobnych procesw. Na omaskim wybrzeu - w Maskacie - umocnia si nowa rodzina wadcw, ktra jako pierwsza przeja imamat ibadytw, a przymierze zawarte midzy wadcami i kupcami przyczynio si do rozszerzenia omaskiego handlu wzdu wybrzey Oceanu Indyjskiego. W portach Zatoki: w Kuwejcie, Al-Bahrajnie i w kilku pomniejszych, pojawiy si rodziny wadcw cile powizane ze spoecznociami kupieckimi. W Sudanie, na poudnie od Egiptu, istniay dwa sutanaty: jeden z nich, sutanat Fundu, lea na yznych terenach midzy Nilem Biaym a Bkitnym, gdzie szlaki handlowe prowadzce z Egiptu do Etiopii przecinay si ze szlakami z Afryki Zachodniej ku Morzu Czerwonemu; drugim by sutanat Darfuru, pooony na zachd od Nilu, na szlaku handlowym z Afryki Zachodniej do Egiptu. W Maroku, na kracach Maghrebu, od poowy XVII wieku panowali Alawidzi, ale nie posiadali ani silnej armii, ani biurokracji, na ktrych mogliby si oprze osmascy wadcy. Podobnie jak ich poprzednicy, nigdy nie zdoali w peni zdominowa miasta Fezu z jego potnymi rodami kupieckimi, alimami skupionymi wok meczetu Al-Karawijjin i witymi rodami strzegcymi grobowcw przodkw. Poza miastami mogli co najwyej kontrolowa cz prowincji dziki politycznym manipulacjom i prestiowi swojego pochodzenia. Poniewa nie mieli bezpiecznego oparcia, potga ich wadzy ulegaa zmianom; na pocztku XVIII wieku bya silna, potem osaba, ale oya w drugiej poowie tego wieku. Spoeczestwo arabsko-osmaskie i jego kultura W XVIII wieku wpyw wadzy i kultury Osmanw na prowincje arabskie by coraz wikszy. Umocni si w miastach dziki tak zwanym lokalnym rodom lub ugrupowaniom osmaskim". Z jednej strony dowdcy wojskowi i urzdnicy cywilni osiedlali si w stolicach zakadajc rody lub dwory, ktre utrzymyway swoj pozycj suc Osmanom z pokolenia na pokolenie; lokalne rody panujce i grupy mamelukw stanowiy tylko grn warstw zjawiska, ktre istniao rwnie na innych poziomach. Niektrzy z nich objli stanowiska w miejscowej administracji, inni bogacili si dziki uzyskaniu dzieraw podatkowych, jeszcze inni wysyali swoich synw do lokalnych szk religijnych, a stamtd na stanowiska prawnicze. Z drugiej strony czonkowie miejscowych rodw z tradycjami wiedzy religijnej w coraz wikszym stopniu dyli do objcia stanowisk w zakresie funkcji religijnych i prawnych, a tym samym chcieli zdoby kontrol nad wakfami, wczajc w to te najbardziej dochodowe, ustanowione po

256

Epoka osmaska

to, by mogy suy witym miastom lub instytucjom zaoonym przez sutanw; wiele z nich przeznaczano nie na pierwotne cele, lecz kierowano do prywatnego uytku. Ocenia si, e o ile w pocztkach XVIII wieku w religijno-prawnym systemie Damaszku istniao siedemdziesit pi oficjalnych stanowisk, o tyle w poowie tego samego wieku ich liczba wzrosa do trzystu. Towarzyszyo temu przejcie wielu miejscowych rodzin nalecych do szafi'ickiej lub malikickiej szkoy prawnej na mazhab hanaficki, oficjalnie uznawany przez sutanw osmaskich. (Nie miao to jednak miejsca w Maghrebie; tam bowiem wiksza cz ludnoci, z wyjtkiem tych, ktrzy byli pochodzenia tureckiego, naleaa do mazhabu malikickiego.) Pod koniec XVIII wieku w niektrych przynajmniej wielkich miastach arabskich istniay potne i mniej lub bardziej zasiedziae rody miejscowych notabli", z ktiych jedne byy bardziej tureckie a inne bardziej arabskie. Wyrazem ich potgi i stabilnoci byo budowanie wspaniaych domostw w Algierze, Tunisie, Damaszku i w innych miastach. Jedn z najwspanialszych tego typu budowli jest paac Al-Azm w Damaszku, stanowicy ukad pokoi i apartamentw skupionych wok dwch dziedzicw - jednego przeznaczonego dla mczyzn i goci, drugiego dla kobiet, gdzie toczyo si ycie domowe. Nie tak wielkie, lecz rwnie wspaniae, s domy wybudowane w Dudajdzie, chrzecijaskiej dzielnicy Aleppa, przez rodziny, ktre si wzbogaciy na rozwijajcym si handlu z Europ. Paac amira Libanu, Baszira II, zosta wybudowany w grach poudniowego Libanu przez rzemielnikw z Damaszku: jest to niezwyky miejski paac mieszczcy si na odlegym zboczu grskim. Takie budynki byy wznoszone przez lokalnych architektw, a projekty architektoniczne i styl wyraay lokalne tradycje. Ale rwnie tam, podobnie jak w meczetach, mona byo zauway wpyw osmaskich stylw dekoracyjnych, szczeglnie w zastosowaniu kafelkw. Mieszao si z tym naladownictwo wzorw europejskich, ujawniajce si we freskach, wykorzystaniu witray i innych elementw produkowanych w Europie na rynki bliskowschodnie. W TUnisie pewien francuski podrnik na pocztku wieku odkry, e dawny paac bejw - Bardo - zosta wyposaony w meble w stylu woskim. Przetrwanie i spoeczna pozycja rodw notabli zaleay od lokalnych szk. Pewne studium powicone Kairowi wykazao, e wikszo mczyzn w tym miecie - moe nawet poowa - potrafia pisa i czyta, ale to samo dotyczyo tylko niewielkiej liczby kobiet. wiadczy to o tym, e liczba podstawowych szk, kuttabw, bya znaczna. Jeli chodzi o szkolnictwo wysze, to historyk tego okresu wspomina okoo dwudziestu madras i tak sam liczb meczetw. Centralna instytucja - meczet Al-Azhar - rozwijaa si kosztem mniejszych i mniej dotowanych fundacjami meczetw i madras. Jej studenci pochodzili z Syrii, Tunezji, Maroka i rejonw w grnym biegu Nilu. Podobnie w Tunisie meczet Az-Zajtuna rozrasta si i nabiera znaczenia w cigu tego wieku;

Zmienna rwnowaga si. Wiek XVIII

257

jego biblioteka powikszaa si, a fundacje mu przypisane zostay powikszone o dochody z dizji, podatku pogwnego obowizujcego niemuzumanw. < W wyszych uczelniach tego rodzaju nadal obowizywa tradycyjny program nauczania. Najwaniejsze byy studia nad egzegez Koranu i hadisw oraz fikh, ktrego nauczano na podstawie zbiorw fatw oraz formalnych traktatw. Zagadnienia jzykowe studiowano jako przedmiot wprowadzajcy. Podstawowych doktryn religijnych nauczano gwnie z pniejszych kompendiw, ponadto w szerokim zakresie korzystano, jak si wydaje, z dzie Ibn al-Arabiego i innych sufich. Nauki racjonalne takie jak matematyka i astronomia studiowano i nauczano ich poza formalnym programem, niemniej naley przypuszcza, e cieszyy si one wielkim zainteresowaniem. W ramach raczej sztywnego i niezmiennego programu byo jednak miejsce na wysokich lotw twrczo literack. W Hinisie rodzina zaoona przez pewnego tureckiego onierza, ktry przyby do tego kraju z osmaskimi wojskami w XVI wieku, wydaa w kolejnych pokoleniach czterech wybitnych twrcw; wszyscy oni nosili imi Muhammad Bajram. Byli to wybitni uczeni i mufti hanaficcy. W Syrii rodzina zaoona przez Murada, przedstawiciela bractwa nakszbandijja z Azji rodkowej, rwnie obejmowaa stanowisko hanafickiego muftiego przez ponad jedno pokolenie. Jeden z nich, Muhammad Chalil al-Muradi (1760-1791), rozwija typowo syryjsk tradycj gromadzenia biografii ludzi sawnych i uczonych; jego biograficzny sownik obejmuje dwunasty wiek hidry. Zbierajc biografie, Al-Muradi zwrci si do synnego uczonego mieszkajcego w Egipcie, Murtady az-Zabidiego (1732-1791). W jego licie odnajdujemy wyraz wiadomoci, e jest czowiekiem mieszczcym si na kocu dugiej tradycji, ktr trzeba ocali: Kiedy byem w Stambule u pewnego synnego tam czowieka [...], rozmawialimy 0 historii i o jej upadku w nas2ych czasach, o braku zainteresowania ni wrd ludzi, chocia jest to najwiksza ze sztuk; ze smutkiem lamentowalimy nad tym2. Az-Zabidi, ktry pochodzi z Indii, przez jaki czas mieszka w jemeskim Zabidzie, wanym miejscu postoju na trasie prowadzcej z poudniowej 1 poudniowo-wschodniej Azji do witych miast, a take wanym orodku naukowym w tamtych czasach. Az-Zabidi przenis si do Kairu i stamtd jego sawa promieniowaa szeroko, znany by ze swoich wpyww i dzie, wrd ktrych znajduj si prace dotyczce hadisw, komentarz do Ihja ulum ad-din (Oywienie nauk religii) Al-Ghazalego i wielki sownik arabski.
Cyt. za: 'Abd ar-Rahmana al-Gabarti, 'Aga 'ib a-atar fi tit-taragim wa-Sl-ahbar, Kair 1965, t. IV, s. 214. Chciabym podzikowa dr. K. Babirowi za zwrcenie mi uwagi na ten list.
2

258

Epoka osmaska

Z kolei Murtada az-Zabidi poprosi modszego uczonego Abd ar-Rahmana a-Dabartiego (1753-1825), by dopomg mu zgromadzi materia biograficzny. To spowodowao, e ten zaj si pisaniem historii; w odpowiednim czasie mia on stworzy ostatni wielk kronik w tradycyjnym stylu, obejmujc nie tylko wydarzenia polityczne, ale rwnie yciorysy uczonych i synnych mw. Rwnie w wiecie szyickim rozwijay si tradycje powanej nauki, ale midzy uczonymi istniay ostre podziay. Przez cay niemal wiek w witych miastach dominowaa szkoa myli achbaryckiej. Jednak pod koniec tego wieku pod wpywem dwch wanych uczonych: Muhammada Bakira al-Bihbihaniego (zm. 1791) oraz Dafara Kaszifa al-Ghity (ok. 1741-1812) nastpio odrodzenie szkoy usulickiej. Dziki poparciu lokalnych wadcw w Iraku i Iranie, dla ktrych elastyczno tej formacji okazaa si przydatna, usulizm sta si ponownie szko dominujc. Achbaryzm pozosta jednak silny w niektrych rejonach nad Zatok. Pod koniec wieku zarwno usulici, jak i achbaryci musieli stawi czoo nowemu wyzwaniu: szajchijji, ktra wyrosa z mistycznej tradycji zajmujcej si spirytualistyczn interpretacj witych ksig - typow dla szyizmu. Ruch ten zosta potpiony przez dwie pozostae szkoy i uznany za nie mieszczcy si w granicach szyizmu imamickiego. Nic nie wskazuje na to, by myl sunnicka czy szyicka znajdowaa si w tym okresie pod wpywami nowych idei powstajcych w Europie. Cz syryjskich i libaskich ksiy, ktrzy nauczyli si aciny, woskiego i francuskiego znaa teologi katolick oraz europejsk nauk tamtych czasw. Kilku z nich nauczao w Europie, stajc si uczonymi europejskimi. Najsynniejszym z nich by Jusuf As-Simani (Joseph Assemani, 1687-1768), maronita z Libanu, badacz syryjskich i arabskich rkopisw, bibliotekarz w Bibliotece Watykaskiej.

wiat islamu Wszyscy ci, ktrzy wierzyli w islam i posugiwali si na co dzie jzykiem arabskim, niezalenie od tego, czy mieszkali w imperium osmaskim czy poza jego granicami, mieli ze sob co wsplnego, co byo gbsze od podziaw politycznych lub udziau w interesach. W ich yciu, a take w yciu tych, ktrzy mwili po turecku, persku lub posugiwali si innymi jzykami obszaru islamu, istniao poczucie przynalenoci do trwaego i niewzruszonego wiata stworzonego przez osob proroka Mahometa w wyniku ostatecznego boskiego objawienia, wiata wyraajcego si w rnych formach mylenia i dziaalnoci spoecznej: Koranie, tradycjach Proroka, systemie prawa lub idealnych zachowa spoecznych, zakonach sufickich zainteresowanych grobami swoich zaoycieli, szkoach, podrach uczonych w poszukiwaniu nauki, kreniu ksig, po-

Zmienna rwnowaga si. Wiek XVIII

259

cie w miesicu ramadan, zachowywanym przez muzumanw wszdzie w tym samym czasie i w tej samej formie, pielgrzymce sprowadzajcej tysice ludzi z caego wiata muzumaskiego do Mekki o jednym czasie. Wszystkie te dziaania utrwalay poczucie przynalenoci do wiata obejmujcego wszystko, co jest konieczne dla dobrobytu na tym wiecie i dla zbawienia na tamtym. I znowu istniejca przez wieki struktura musiaa ulec zmianie, a osiemnastowieczny islam rni si pod wieloma wzgldami od wczeniejszego. Jedna fala zmian nadesza z dalekiego wschodu wiata muzumaskiego, z pnocnych Indii, gdzie potna sunnicka dynastia Wielkich Mogow panowaa nad muzumanami i hinduistami. Tutaj wielu mylicieli - wrd nich najsynniejszy by Szah WaliuIIah z Delhi (1703-1762) - nauczao, e wadcy musz sprawowa rzdy zgodnie z zaoeniami islamu, ktiy powinien by oczyszczony przez nauczycieli posugujcych si idtihadem wspartym na Koranie i hadisach; poszczeglne mazhaby za naley poczy w jeden system moralnoci i prawa, a sufickie praktyki ograniczy. Uczeni i idee, przemieszczajc si z Indii na zachd, spotykali si z podobnymi sobie w wielkich szkoach i w witych miastach podczas pielgrzymki. Z tych spotka wyonia si odmiana sufizmu, ktry kad nacisk na cise trzymanie si szari'atu, niezalenie od tego, jak wielkiego postpu dokona muzumanin na drodze prowadzcej ku poznaniu Boga. Rosy wpywy nakszbandijji, ktra rozprzestrzenia si z Azji rodkowej i Indii na tereny pastw osmaskich. Inne bractwo, tidanijja, ktre zostao zaoone w Algierii i Maroku przez pewnego nauczyciela powracajcego z Mekki i Kairu, upowszechnio si w Afryce Zachodniej. Istnia jeszcze jeden ruch, ktrego znaczenie w tamtym okresie wydawao si mniejsze, ale ktry pniej odegra wan rol. Powsta on w centralnej Arabii w pocztkach XVIII wieku, kiedy religijny reformator Muhammad Ibn Abd al-Wahhab (1703-1792) zacz naucza o potrzebie powrotu muzumanw do nauk islamu w ujciu zwolennikw Ibn Hanbala - do cisego posuszestwa Koranowi i sunnie Proroka interpretowanym przez odpowiedzialnych uczonych w kadym pokoleniu, a take odrzucania wszystkiego, co mona by uzna za bezprawne innowacje. Szczeglnie potpia takie innowacje jak oddawanie czci zmarym witym, o ktrych sdzono, e wstawiaj si u Boga, oraz specjalne praktyki dewocyjne bractw sufickich. Reformator w zawar przymierze z Muhammadem Ibn Su'udem, wadc niewielkiego miasteczka targowego Dirijji. Doprowadzio to do powstania pastwa, ktre funkcjonowao pod panowaniem szari'atu, i ktre dyo do podporzdkowania tym zasadom rwnie okolicznych plemion. W ten sposb potwierdzano wyszo interesw sabej spoecznoci miejskiej oaz nad otoczeniem pasterskim. Zarazem jednak odrzucano twierdzenie Osmanw, e s obrocami prawdziwego islamu. W pierwszych latach XIX wieku armie nowego pastwa powikszyy

260

Epoka osmaska

si i spustoszyy szyickie mauzolea w poudniowo-zachodnim Iraku oraz zajy wite miasta Al-Hidazu. Zmieniajce si stosunki z Europ Dla wikszoci ludzi yjcych w wiecie islamu mogo by oczywiste, e ten si rozwija, jest samowystarczalny i przez nikogo nie zagroony. W ostatnim wierwieczu XVIII wieku przynajmniej niektrzy czonkowie elity osmaskiej uwiadomili sobie zagroenia ze strony si prowadzcych do zmian w stosunkach z otaczajcym wiatem. Osmaskie wadze zawsze zdaway sobie spraw z istnienia wiata zewntrznego: szyickiego imperium Iranu na wschodzie, a dalej imperium Wielkich Mogow oraz chrzecijaskich pastw na pnocy i na zachodzie. Ju bardzo wczenie nawizano kontakty z Europ Zachodni i rodkow, Osmanowie kontrolowali wschodnie i poudniowe wybrzea Morza rdziemnego, a zachodnie granice ich imperium znajdoway si w basenie Dunaju. Kontakty te nie zawsze byy wrogie, chocia i tak si zdarzao, gdy osmaska flota walczya z Wenecjanami i Hiszpanami o kontrol nad Morzem rdziemnym i kiedy ich armia dotara do bram Wiednia. Do pewnego stopnia mona mwi, z jednej strony o wojnach krzyowych i z drugiej - o dihadzie. Istniay jednak innego typu kontakty. Handlem zajmowali si gwnie europejscy kupcy: we wczesnym okresie osmaskim byli to Wenecjanie i Genueczycy, a w wieku XVIII Brytyjczycy i Francuzi. Zawierano przymierza z krlami europejskimi, z ktrymi sutan mia wsplnych wrogw; szczeglnie dotyczyo to Francuzw, z ktrymi zawierano przymierze przeciwko austriackim i hiszpaskim Habsburgom. (Podobnie Maroko i Anglia utrzymyway dobre stosunki, kiedy obydwa pastwa byy wrogo nastawione wobec Hiszpanii). W 1569 roku Franqa uzyskaa koncesje (zwane kapitulacjami), ktre reguloway dziaalno kupcw i misjonarzy; oparto je na wczeniejszych przywilejach nadanych kupcom z pewnych miast woskich. Pniej takie przywileje nadano innym mocarstwom z Europy. Gwne pastwa tego kontynentu utrzymyway stae ambasady i konsulaty na terenie imperium. Stanowiy one element systemu pastw europejskich. Stae misje do ich stolic zaczto wysya dopiero znacznie pniej. Do poowy XVIII wieku Osmanowie mogli uwaa stosunki z Europ za rwnoprawne. Pod koniec XV wieku zdyscyplinowana zawodowa armia sutana, posugujca si broni paln, moga stawi czoo ktrejkolwiek armii europejskiej. W XVII wieku Osmanowie dokonali swojego ostatniego wielkiego podboju: odbiU Kret Wenecjanom. W pocztkach XVIII wieku utrzymywali kontakty z pastwami europejskimi na paszczynie dyplomatycznej rwnoci, a nie wyszoci, jak si im udao narzuci wczeniej. Ich armi uwaano za gorsz pod wzgldem organizacyjnym, taktycznym i wykorzystania broni, cho nie

Zmienna rwnowaga si. Wiek XVIII

261

na tyle gorsz, eby nie mona byo podj stara o jej umocnienie w ramach istniejcych instytucji. Handlem nadal zajmowano si w ramach kapitulacji. W ostatnim wierwieczu tego wieku sytuacja ulegaa szybkim i dramatycznym przemianom: przepa midzy technicznymi umiejtnociami krajw pnocnoeuropejskich a reszty wiata rosa. W cigu kilku stuleci panowania osmaskiego nie doszo do adnego postpu technologicznego, nastpowa natomiast upadek wiedzy naukowej i racjonalnej. Z wyjtkiem kilku Grekw i innych obcokrajowcw wyksztaconych we Woszech, nikt nie zna jzykw zachodnioeuropejskich, podobnie jak niewiele wiedziano o naukowym i technicznym postpie, jaki tam nastpi. Wzmianki, i to bardzo oglnikowe, na temat teorii astronomicznych zwizanych z odkryciami Kopernika pojawiy si dopiero pod koniec XVII wieku, a osignicia medycyny europejskiej zaczto poznawa dopiero w XVIII wieku. Niektre z pastw Europy rozwiny teraz swoj potg. Duma przestaa pustoszy ich miasta na skutek stosowania kwarantanny; wprowadzenie kukurydzy i rozszerzenie ziem uprawnych pooyo kres niebezpieczestwu godu, umoliwiajc wyywienie wikszej liczby ludnoci. Ulepszenia w budowie statkw i w sztuce nawigacji pozwoliy eglarzom i kupcom dociera na wszystkie oceany wiata, przyczyniajc si do' powstawania placwek handlowych i kolonii. Handel i eksploatacja kopalni oraz pl w koloniach doprowadziy do akumulacji kapitau, ktry wykorzystywano do produkcji dbr przemysowych w nowy sposb i na wiksz skal. Wzrost liczby ludnoci i bogactwa umoliwi rzdom utrzymywanie wikszej armii i floty. I tak niektre pastwa Europy Zachodniej, szczeglnie za Anglia, Francja i Holandia rozpoczy proces staej akumulacji rodkw, podczas gdy w pastwach osmaskich, podobnie jak w innych czciach Azji i Afryki, liczba ludnoci stale utrzymywaa si na niskim poziomie z powodu dumy i godu; w niektrym miejscach populacja nawet ulega zmniejszeniu; produkcja nie prowadzia do powstawania kapitau umoliwiajcego wprowadzenie fundamentalnych zmian w jej metodach, a co za tym idzie do zorganizowanych si pastwowych. Nie odczuwano jeszcze w sposb bezporedni wzrostu potgi militarnej zachodniej Europy. W zachodniej czci Morza rdziemnego Hiszpania osaba i dej Algieru zdoa w 1792 roku zdoby nalecy do niej Oran. We wschodniej czci nastpi upadek potgi weneckiej, a wpywu Anglii i Francji jeszcze si nie odczuwao. Zdawao si, e niebezpieczestwo nadchodzi od pnocy i od wschodu. Rosja, ktrej armia i rzdy zostay zreorganizowane na mod zachodni, para na poudnie. W decydujcej wojnie z Osmanami (1768-1774) flota pod dowdztwem rosyjskim wpyna na wschodnie Morze rdziemne, a armia rosyjska zaja Krym, ktry kilka lat pniej wczono do imperium rosyjskiego. Odtd Morze Czarne przestao by wewntrznym jeziorem osmaskim; nowy rosyjski port Odessa sta si orodkiem handlowym.

262

Epoka osmaska

Dalej na wschodzie, w Indiach, powstawao podobne zagroenie. Pod koniec XV wieku statki z Europy po raz pierwszy okryy Przyldek Dobrej Nadziei, a europejskie placwki handlowe stopniowo zakadano na wybrzeach Indii, w Zatoce i na wyspach Azji Poudniowo-Wschodniej; jednake przez nastpny wiek ich dziaano bya w znacznym stopniu ograniczona. Thisa wok Przyldka bya duga i iyzykowna, przyprawy korzenne i inne azjatyckie towary nadal przesyano z Zatoki lub Morza Czerwonego do miast Bliskiego Wschodu, skd na lokalnych targach sprzedawano je i wysyano dalej na zachd i na pnoc. Europa chciaa kupowa przyprawy, ale niewiele miaa do zaoferowania w zamian, a europejskie statki i europejscy kupcy zajmowali si gwnie sprzeda i kupnem w portach azjatyckich. W pocztkach XVII wieku Holendrzy przenieli handel przyprawami i korzeniami na tras wok Przyldka Dobrej Nadziei. Osmascy kupcy wyrwnali sobie jednak straty prowadzc handel nowym towarem - kaw uprawian w Jemenie i rozsyan do wiata zachodniego przez kairskich kupcw. Pniej europejskie spki handlowe zaczy wychodzi poza wasne porty, stajc si poborcami podatkowymi i rzeczywistymi wadcami na wielkich obszarach. Holenderska Kompania Wschodnio-Indyjska obja swoj kontrol Indonezj, a w latach szedziesitych XVIII wieku brytyjska kompania przeja administracj na znacznym obszarze imperium Wielkich Mogow, w Bengalu. W cigu ostatnich lat XVIII wieku wyranie zacz si zmienia charakter handlu Europy z Bliskim Wschodem i z Maghrebem. Pewne grupy arabskich kupcw i eglarzy zdoay utrzyma swoj pozycj w handlu na Oceanie Indyjskim, dotyczy to szczeglnie kupcw omaskich, ktrych dziaalno i wadza sigaa do wybrzey wschodnioafrykaskich. Na og jednak wymiana midzy poszczeglnymi obszarami wiata znalaza si w rkach europejskich kupcw i wacicieli statkw. Angielskie statki przybyway do Al-Muchy na wybrzeu jemeskim, by kupowa kaw; azjatyckie przyprawy na Bliski Wschd przywozili europejscy handlarze. Nie tylko kupcy, ale rwnie producenci traktowali to jako wyzwanie. Towary wyprodukowane w Europie lub w koloniach azjatyckich i w Nowym wiecie pod nadzorem europejskim zaczy wspzawodniczy z towarami z Bliskiego Wschodu, zarwno na rynku bliskowschodnim, jak i europejskim. Kawa z Martyniki bya tasza ni kawa jemeska, a handlujcy ni kupcy byli bardziej skuteczni ni kupcy kairscy; co wicej, posiadali oni monopol na rynkach europejskich. Pod koniec XVIII wieku kawa z Al-Muchy praktycznie stracia swoj pozycj na rynkach europejskich, a w Kairze, Hinisie i Stambule musiaa stawi czoo kawie z Antyli. Cukier z Antyli, rafinowany w Marsylii, zagraa przemysowi cukrowniczemu w Egipcie. Dobrej jakoci francuskie tekstylia kupowali zarwno zwykli ludzie, jak i dwr. Z kolei Europa zaopatrywaa si przede wszystkim w surowce: w jedwab z Libanu i bawen z pnocnej Palestyny, zboe z Algierii i Thnezji, skry z Maroka.

Zmienna rwnowaga si. Wiek XVIII

263

Jeli chodzi o handel z Europ, kraje Bliskiego Wschodu i Maghrebu z wolna staway si wycznie dostawcami surowcw i odbiorcami gotowych wyrobw. Jednake skutki tej sytuacji byy jeszcze mao odczuwalne. Handel z Europ by dla gospodarki krajw arabskich mniej wany od prowadzonego z krajami Wschodu lub biegncego szlakiem wzdu Nilu, lub przez Sahar midzy wybrzeami bliskowschodnimi a Afryk. Zasadniczym tego skutkiem mogo by zmniejszenie si pomidzy poszczeglnymi czciami imperium osmaskiego handlu towarami, ktre musiay konkurowa z wyrobami europejskimi. I cho te zmiany byy ograniczone, to stanowiy oznak zachwiania rwnowagi w ramach ukadu si. Skoro brytyjskie statki docieray a do A-Muchy, mogy te pyn dalej w gb Morza Czerwonego i zagrozi bezpieczestwu witych miast oraz dochodom Egiptu. Przynajmniej rzdzce tu ugrupowanie osmaskie wiedziao o ekspansji brytyjskiej w Bengalu, regionie o znacznej liczbie ludnoci muzumaskiej, stanowicym cz imperium Wielkich Mogow. Doskonale wiedziano o rosyjskiej okupacji Krymu, terytorium zamieszkanego gwnie przez muzumanw i rzdzonego przez dynasti blisko powizan z Osmanami, oraz o ruchach floty rosyjskiej na Morzu rdziemnym. Pod koniec wieku wiadomo niebezpieczestw rosa. Wrd zwykych ludzi znajdowaa wyraz w formie mesjanistycznych proroctw, a wrd elity osmaskiej zrodzio si przekonanie, e naley co uczyni. Okazjonalnie posyano swoich przedstawicieli na dwory europejskie, spotykano si z dyplomatami i podrnikami europejskimi, co zaowocowao pewn wiedz na temat zmian zachodzcych w Europie Zachodniej. Dla niektrych wysokich urzdnikw osmaskich stao si jasne, e system obronny imperium trzeba wzmocni. Podjto pewne prby wprowadzenia nowoczenie wyszkolonych oddziaw do armii i floty, a w latach dziewidziesitych XVIII wieku, z inicjatywy nowego sutana Selima III (1789-1807), zmierzano coraz konsekwentniej do stworzenia nowego modelu armii. W kocu jednak nic z tego nie wyszo, poniewa przedsiwzicie to i zwizane z nim reformy podatkowe zagraay zbyt wielu wanym interesom.

CZ IV

Wiek europejskich imperiw

(1800-1939)

W XIX wieku Europa zdominowaa wiat. Wzrost produkcji fabrycznej na wielk skal oraz zmiany w systemie komunikacji i cznoci - pojawienie si statkw parowych, kolei i telegrafu - prowadziy do ekspansji handlu europejskiego. Towarzyszy temu rozwj si zbrojnych wielkich pastw europejskich. Pierwszym znaczniejszym podbojem kraju, w ktrym mwiono po arabsku, byo zajcie Algierii przez Francj (1830-1847). Pastwa i spoeczestwa muzumaskie nie mogy ju dalej egzystowa w ustabilizowanym i samowystarczalnym systemie odziedziczonej kultury; teraz winny byy wygenerowa si potrzebn do przeycia w wiecie zdominowanym przez innych. Rzd osmaski przyj nowe zasady organizacji wojskowej i administracyjnej oraz kodeksy prawa oparte na tradycji europejskiej; tak samo postpili wadcy dwch praktycznie autonomicznych prowincji imperium: Egiptu i TUnezji. W stoUcach reformujcych si pastw i w portach, rozwijajcych si na skutek rozkwitu handlu z Europ, uksztatowa si nowy alians interesw midzy reformujcymi si rzdami, obcymi kupcami oraz miejscow elit wacicieli ziemskich i kupcw zaangaowanych w handel z Europ. Bya to rwnowaga niestabilna; ostatecznie Egipt i Tunezja znalazy si pod kontrol europejsk, potem przysza kolej na Maroko i Libi. Imperium osmaskie rwnie stra-

266

Wiek europejskich imperiw

cio wikszo swoich prowincji europejskich, stajc si w duym stopniu pastwem turecko-arabskim. Wprawdzie nadal trwaa kultura religijna i prawna islamu, ale rodzi si nowy nurt mylowy, ktrego celem byo wyjanienie przyczyn potgi Europy i udowodnienie, e kraje islamu mog przyj jej idee i zasady, nie zdradzajc wasnych przekona. Ci, ktrzy rozwijali ten nowy typ mylenia, w wikszoci byli absolwentami szk otwartych przez zreformowane rzdy albo przez obcych misjonarzy. Potrafili wypowiedzie swoje pogldy za pomoc nowych rodkw przekazu, takich jak gazety i periodyki. Interesowaa ich przede wszystkim reforma prawa muzumaskiego; stworzenie nowych podstaw imperium osmaskiego - rwnoci obywatelskiej, a take, pod koniec wieku XIX, nacjonalizm. Z wyjtkiem nielicznych momentw buntu nowe idee w niewielkim tylko stopniu ksztatoway ycie ludzi na wsi i na pustyni. Pierwsza wojna wiatowa zakoczya si ostatecznym rozpadem imperium osmaskiego. Z jego ruin wyroso nowe niepodlege pastwo: Turcja, natomiast prowincje arabskie znalazy si pod kontrol Wielkiej Brytanii i Francji. Cay wiat mwicy po arabsku przeszed pod panowanie europejskie, z wyjtkiem fragmentw Pwyspu Arabskiego. Obca kontrola przyczynia si do zmian w administracji i do pewnego rozwoju systemu owiaty, ale take spowodowaa wzrost nacjonalizmu, gwnie wrd wyksztaconych warstw spoecznych. W niektrych krajach uzgodniono z wadzami rozszerzenie ograniczonej autonomii, w innych jednak stosunki miay charakter opozycyjny. Zachta rzdu brytyjskiego, by stworzy ydowsk siedzib narodow w Palestynie, stworzya sytuacj, ktra miaa wpyw na opini narodow we wszystkich krajach, gdzie uywano jzyka arabskiego.

Rozdzia 16

Panowanie europejskie a rzdy reformatorskie

(1800-1860)

Ekspansja europejska Pierwsze prby odzyskania utraconych pozycji przez rzd imperialny zostay przyspieszone w wyniku wojen midzy Francj czasw Rewolucji, a potem Napoleona, i innymi pastwami europejskimi. Wojny te wstrzsay Europ midzy rokiem 1792 i 1815 i toczyy si wszdzie tam, gdzie mogy doj europejskie armie albo gdzie mogy dopyn europejskie floty. W rnych okresach armie francuskie, rosyjskie i austriackie okupoway czci europejskich woci sutana. Po raz pierwszy morska potga Wielkiej Brytanii i Francji ujawnia si we wschodniej czci Morza rdziemnego. Doszo do tego, e flota biytyjska prbowaa wej w cieniny prowadzce do Stambuu. W 1798 roku francuska ekspedycja pod dowdztwem Napoleona w walkach z Angli zaja Egipt. Francuzi przez trzy lata wadali tym krajem. Std starali si dotrze do Syrii, ale w wyniku brytyjskiej i osmaskiej interwencji byli zmuszeni si wycofa. Wtedy to doszo do pierwszego przymierza wojskowego midzy Osmanami a krajem niemuzumaskim. By to krtki epizod; niektrzy historycy podawali w wtpliwo jego znaczenie, inni za uwaali go za pocztek nowej eiy w dziejach Bliskiego Wschodu. Bya to pierwsza wiksza inwazja pastwa europejskiego na terytorium kraju lecego w centrum wiata isamu, a take pierwsze zetknicie si jego mieszkacw z nowego typu wadz wojskow oraz z rywalizacj mocarstw europejskich. Muzumaski historyk Al-Dabarti, ktry mieszka w tym czasie w Kairze, szczegowo i bardzo ywo opisa wraenie, jakie wywarli najedcy.

268

Wiek europejskich imperiw

Zwrci te uwag na brak rwnowagi si midzy obydwiema stronami, a take na niezdolno wadcw egipskich do stawienia czoa wyzwaniu. Kiedy wie o ldowaniu Francuzw w Aleksandrii dotara do mameluckich przywdcw w Kairze, ci nie przejli si tym - pisze Al-Dabarti. Polegali na wasnej potdze i przekonaniu, e jeli Frankowie przyjd, to i tak nie zdoaj stawi im czoa i zostan rozdeptani pod kopytami wierzchowcw"1. Potem doszo do klski, wybucha panika, miaa miejsce prba buntu. Niech Al-Dabartiego do nowych wadcw miesza si jednak z pewnym podziwem dla uczonych i badaczy, ktrzy przybyli wraz z nimi:
Kiedy jaki muzumanin przyszed do nich, eby si rozejrze, nie zakazywali mu wstpu nawet do najbardziej prywatnych miejsc [...], jeli za zauwaali, e wykazuje jakiekolwiek zainteresowanie wiedz, okazywali mu swoj przyja i mio; przynosili najrniejsze obrazy i mapy, zwierzta, ptaki i roliny, cytowali opowieci o dawnych ludach 1 narodach, a take przypowieci o prorokach. Czsto do nich chodziem, a oni mi to wszystko pokazywali 2 .

Thkie wydarzenia wnosiy niepokj w ycie krajw osmaskich i arabskich. rdziemnomorska armia francuska kupowaa zboe w Algierii, a armia brytyjska stacjonujca w Hiszpanii nabywaa je w Egipcie. Brytyjskie i francuskie statki handlowe nie mogy si swobodnie porusza we wschodnich rejonach Morza rdziemnego, co dawao szanse greckim kupcom i wacicielom statkw. Stworzenie przez Francuzw republik w czci Bakanw nie pozostao niezauwaone przez Grekw i Serbw; echa retoryki Rewolucji pojawiaj si wrd chrzecijaskich poddanych sutana, a take wrd tureckich i arabskich muzumanw, cho w niewielkim tylko zakresie. Po zakoczeniu wojen napoleoskich panowanie europejskie i wpywy Europy nadal rosy. Nowe techniki produkcji i nowe metody organizowania przemysu rozwijay si w zwizku z potrzebami wojennymi. Teraz, po zakoczeniu wojen, gdy kupcy i towary mogli si przemieszcza swobodnie, wiat sta otworem dla tanich tkanin bawenianych i wenianych, produkowanych pocztkowo przede wszystkim w Anglii, ale potem take we Francji, Belgii, Szwajcarii i zachodnich Niemczech. W latach trzydziestych i czterdziestych XIX wieku wraz z pojawieniem si parowcw i kolei rozpocza si rewolucja w rodkach transportu. Wczeniej transport, zwaszcza ldowy, by kosztowny, powolny i ryzykowny. Teraz sta si szybki i bezpieczny, mniejszy te by jego udzia w oglnej cenie towarw. Mona ju byo transportowa nie tylko towary luksusowe, ale rwnie wielkie adunki przeznaczone dla duych rynkw i to na znaczne odlegoci. Rwnie szybko przenosili si ludzie i rozchodziy si informacje, to za
1 2

Al-Gabarti, t. IV, s. 285. Tame, s. 348.

Panowanie europejskie a rzdy reformatorskie (1800-1860)

27 9

umoliwio powstanie midzynarodowego rynku pieninego: bankw, gied, walut powizanych z funtem szterlingiem. Zyski z handlu mona byo inwestowa, by tworzy nowe sfery produkcji. Kupcw i eglarzy wspieraa zbrojna potga pastw europejskich. Wojny napoleoskie wykazay ich przewag i to nie tyle w zakresie uzbrojenia, poniewa wielkie zmiany w technologiach wojskowych pojawiy si stosunkowo pno, ile w organizacji i wykorzystaniu armii. tymi zmianami wiza si stay wzrost ludnoci. Midzy rokiem 1800 a 1850 liczba ludnoci Wielkiej Brytanii wzrosa z 16 do 27 milionw, a w caej Europie powikszya si o jakie 50 procent. Londyn sta si najwikszym miastem wiata, liczy bowiem w 1850 roku dwa i p miliona mieszkacw. Inne stolice rwnie si rozrastay, pojawi si te nowy typ miasta przemysowego zdominowanego przez biura i fabryki. W poowie wieku ponad poowa ludnoci Anglii pochodzia z miast. Koncentracja ludnoci w miastach zapewniaa si robocz przemysowi i armiom, a rosncy rynek wewntrzny zapewnia zbyt produkcji przemysowej. Wymagao to istnienia rzdw, ktre mogyby bardziej bezporednio ingerowa w ycie spoeczestwa. W tym samym czasie upowszechnia si umiejtno pisania i czytania, pojawia si prasa, a to z kolei prowadzio do popularyzacji idei Rewolucji Francuskiej, tworzc nowy typ polityki opartej na mobilizowaniu opinii publicznej, by aktywnie wspieraa rzd lub si mu przeciwstawiaa. Echa tej wielkiej ekspansji si europejskich dao si zauway na caym wiecie. Midzy rokiem 1830 a 1860 regularne linie parowcowe czyy porty poudniowego i wschodniego Morza rdziemnego z Londynem i Liverpoolem, Marsyli i Triestem, a wyroby tekstylne i metalowe znajdoway tu nowy, rosncy rynek zbytu. Warto brytyjskiego eksportu do krajw we wschodnich rejonach Morza rdziemnego wzrosa w latach 1815-1850 o 800 procent. Wtedy to beduini na Pustyni Syryjskiej zaczli nosi koszule zrobione z baweny lancashirskiej. Jednoczenie europejskie zapotrzebowanie na surowce dla fabryk oraz na poywienie dla ludzi w nich pracujcych zachcao do produkcji rolnej na sprzeda i na eksport: eksport zb utrzymywa si na staym poziomie, cho jego znaczenie malao, gdy zwikszy si import zboa z Rosji. TUnezyjska oliwa z oliwek znajdowaa zbyt, suya bowiem do wyrobu myda. Libaski jedwab eksportowano do fabryk w Lyonie, a egipsk bawen gwnie do przdzalni w Lancashire. W 1820 roku francuski inynier Louis Jumel rozpocz upraw znalezionej w egipskim ogrodzie baweny o dugiej przdzy, przydatnej do produkcji wysokiej jakoci tkanin. Od tego czasu coraz wiksze obszary ziemi uprawnej w Egipcie przeznaczano pod bawen, ktr prawie w caoci eksportowano do Anglii. W cigu nastpnych czterdziestu lat od odkrycia Jumela warto eksportu baweny egipskiej wzrosa od niemal zera do ptora miliona funtw egipskich w 1861 roku. (Funt egipski mia warto mniej wicej funta szterlinga.)

270

Wiek europejskich imperiw

Kraje arabskie, podobnie jak caa niemal Azja i Afryka, nie zdoay si przeciwstawi gwatownemu wzrostowi aktywnoci europejskiej. W pierwszej poowie XIX wieku liczba ludnoci nie ulega wikszym zmianom. Stopniowo zdoano zahamowa dum, w kadym razie w miastach przybrzenych, dziki wprowadzeniu systemu kwarantanny pod nadzorem europejskim. Pojawia si natomiast przyniesiona z Indii cholera. Kraje arabskie nie wkroczyy jeszcze w epok kolei, jedynie w Egipcie i Algierii rozwijaa si na niewielk skal. Komunikacja wewntrzna bya za, wci dochodzio do epidemii godu. Liczba ludnoci w Egipcie wzrosa z 4 milionw w roku 1800 do 5,5 miliona w 1860, jednak w innych krajach utrzymywaa si na staym poziomie. Natomiast w Algierii z dobrze znanych powodw gwatownie spada z 3 milionw w 1830 do 2,5 miliona w 1860. Niektre z portw przybrzenych rozwijay si, szczeglnie Aleksandria, gwny port eksportowy egipskiej baweny, gdzie liczba ludnoci zwikszya si z 10 tysicy w 1800 do 100 tysicy w 1850 roku. Jednak liczba mieszkacw wikszoci miast pozostaa na staym poziomie; nie powstaway jeszcze owe nowoczesne miasta, z ktrych wyrastaa potga wspczesnych pastw. Z wyjtkiem rejonw produkujcych na eksport, produkcja rolna pozostawaa na poziomie zapewniajcym podstawowe warunki yciowe, nie moga wic prowadzi do akumulacji kapitau na inwestycje produkcyjne.

Pocztki imperializmu europejskiego Za plecami europejskich kupcw i wacicieli statkw stali ambasadorowie i konsulowie wielkich mocarstw, wspierani w ostatecznoci przez zbrojn si swoich rzdw. W pierwszej poowie wieku XIX udao im si dziaa w sposb dotychczas niemoliwy: zyskiwali sobie wpywy na rzdy i na urzdnikw, wykorzystujc je dla wspierania interesw handlowych swoich obywateli i zasadniczych interesw politycznych swoich rzdw, rozcigajc przy tym pomoc i ochron na spoecznoci, z ktrymi ich rzdy byy w szczeglny sposb powizane. Francja utrzymywaa specyficzne stosunki, trwajce od XVII wieku, z chrzecijanami unickimi, a wic z tymi odamami Kociow wschodnich, ktre akceptoway zwierzchno papiea, szczeglnie za z maronitami w Libanie. Pod koniec wieku XVIII Rosja rwnie zgaszaa podobne pretensje do ochrony wschodnich Kociow ortodoksyjnych. Dziki uzyskanej przewadze ju nie tylko Francja i Rosja, ale wszystkie pastwa europejskie zaczy teraz wsplnie ingerowa w stosunki midzy sutanem a jego chrzecijaskimi poddanymi. W 1808 roku Serbowie z dzisiejszej Jugosawii zbuntowali si przeciwko lokalnym wadzom osmaskim. Na skutek tego, po wielu trudnociach i dziki europejskiej pomocy w 1830 roku powstao autonomiczne pastwo serbskie. W 1821 roku stao si co, co miao

Panowanie europejskie a rzdy reformatorskie (1800-1860)

27 9

o wiele wiksze znaczenie oglne: wybucho powstanie wrd Grekw, ktrzy przez dugi czas zachowywali stosunkowo faworyzowan pozycj wrd podporzdkowanych Osmanom ludw i ktrych bogactwo oraz kontakty z Europ wci rosy. Powstanie ujawnio si w kolejnych buntach przeciwko lokalnym wadcom. Po czci by to jednak ruch religijny skierowany przeciwko dominacji muzumaskiej, cho niema rol odegra w nim rwnie rodzcy si duch nacjonalizmu. Myl, e ci, ktrzy mwili tym samym jzykiem i dzielili t sam pami zbiorow powinni y razem w niezalenym spoeczestwie politycznym, upowszechnia si podczas Rewolucji Francuskiej, co dla Grekw wizao si z odrodzonym zainteresowaniem staroytn Grecj. W rezultacie rwnie tutaj doszo do interwencji europejskiej - militarnej i dyplomatycznej - oraz do powstania w 1833 roku niezalenego krlestwa. Gdzieniegdzie pastwa europejskie zdoay narzuci swoje bezporednie panowanie. Miao to miejsce poza centralnymi obszarami imperium osmaskiego, na jego kracach, tam, gdzie pojedyncze pastwa z Europy mogy dziaa bez szkody dla interesw innych. Na Kaukazie Rosja rozpocza ekspansj na poudnie w kierunku krajw zamieszkaych gwnie przez muzumanw, sprawujc wadz przez lokalne dynastie, ktre wczeniej pozostaway w sferze wpyww osmaskich. Na Pwyspie Arabskim port w Adenie przejli w 1839 Brytyjczycy dziaajcy z Indii. Mia si on sta portem na szlaku parowcowym w drodze do tego kraju. W Zatoce nabieraa znaczenia obecno brytyjska oparta na sile morskiej, w niektrych miejscach wzmocniona formalnymi ugodami z drobnymi wadcami portw, ktrzy podporzdkowywali si traktatom na morzu (std termin, pod jakim niektre z nich stay si znane: Oman Traktatowy, obejmujcy Abu Zabi, Dubaj oraz Asz-Szarik [Szard]). O wiele waniejsze byy jednak wydarzenia w Maghrebie. W 1830 roku francuska armia wyldowaa na wybrzeu algierskim i zaja Algier. W czasie wojen napoleoskich i tu po nich doszo do kilku europejskich ekspedycji morskich majcych na celu ograniczenie odradzajcego si piractwa, ale byo to wydarzenie zupenie innej rangi. Przyczyny francuskiego podboju czciowo wizay si z polityk wewntrzn Francji w odrodzonej monarchii, czciowo za z niejasn spraw dugw powstaych w wyniku dostaw do tego kraju w okresie wojen, gwnie jednak z powodu ekspansywnej dynamiki zrodzonej przez wzrost gospodarczy: kupcy marsylscy pragnli zdoby siln pozycj handlow na wybrzeu algierskim. Po zainstalowaniu si w Algierii, a wkrtce potem w kilku miastach wybrzea, Francuzi z pocztku nie wiedzieli, co robi dalej. Nie mogli si wycofa, trudno bowiem si wyrzec zdobytych pozycji; ponadto zlikwidowano lokaln administracj osmask. Wkrtce te musieli rozpocz ekspansj do rodka kraju. Urzdnicy i kupcy dostrzegli perspektywy czerpania zyskw ze zdobytej ziemi; wojskowi chcieli ubezpieczy si i zapewni sobie

272

Wiek europejskich imperiw

dostawy ywnoci, utrzymujc handel z centrum terytorium. Usunicie lokalnych rzdw osmaskich osabio tradycyjny system powiza midzy wadzami lokalnymi. Dej sta na czele systemu rzdw, regulujc zasig oddziaywania wszelkich wadz lokalnych. Gdy je usunito, poszczeglni przywdcy musieli sami ustanawia stosunki midzy sob, a to prowadzio do walki o wadz. Najwiksze sukcesy w tych deniach odnis na zachodzie kraju Abd al-Kadir (1808-1883). Dziki prestiowi wynikajcemu z przynalenoci do rodziny 0 wysokiej pozyqi religijnej, zwizanej z bractwem kadirijja, sta si postaci, wok ktrej mogy si skupi lokalne stronnictwa. Przez pewien czas panowa w praktycznie niepodlegym pastwie, ktrego centrum znajdowao si we wntrzu kraju, a ktrego wpywy rozcigay si na zachodni i na wschodni cz Algierii. To nieuchronnie prowadzio do konfliktu z wadzami francuskimi, ktrych wpywy oddziayway od wybrzey. Symbolika opozycji wobec Francuzw przybraa tradyjne formy: wojn by dihad, sprawowanie wadzy wspierano wyborem przez alimw i szacunkiem dla szari'atu, ale w organizacji rzdu byo wiele elementw nowoczesnoci. Ostatecznie Abd al-Kadir zosta pokonany i skazany na zesanie w 1847 roku. Ostatnie lata ycia spdzi w Damaszku, cieszc si wielkim szacunkiem wrd miejscowej ludnoci, utrzymujc dobre stosunki z przedstawicielami Francji i innych mocarstw europejskich. Pokonanie Abd al-Kadira pozwolio rozszerzy obecno Francji na wysoki poudniowy paskowy, a po Sahar, 1 zmieni charakter jej panowania. Zaczli napywa francuscy i inni imigranci, ktrzy zajmowali ziemi, co umoliwiaa im konfiskata, sprzeda wasnoci pastwowej i inne metody. W latach czterdziestych XIX wieku rzd zacz systematycznie przejmowa dla osiedlania imigrantw (kolonistw) cz ziemi uwaanej za wasno kolektywn wsi. Gwnie otrzymywali j ci, ktrzy dysponowali kapitaem potrzebnym do jej uprawy; wykorzystywali oni do tego arabskich lub imigrujcych z Hiszpanii i Woch chopw. Pozosta cz uznano za wystarczajc dla potrzeb wieniakw, jednake podzia zniszczy pradawne metody uprawy ziemi i doprowadzi do wywaszczenia drobnych rolnikw, ktrzy stali si teraz na nowych fermach dzierawcami lub robotnikami rolnymi bez ziemi. W 1860 roku europejska ludno Algierii liczya niemal 200 tysicy, podczas gdy ludno muzumaska jakie 2,5 miliona (mniej ni w latach poprzednich, z powodu strat w trakcie podbojw, epidemii i godu w okresach zych zbiorw). Algier i inne miasta na wybrzeu nabray europejskiego charakteru; osadnictwo rolnicze rozcigao si ku poudniu poza rwniny przybrzene, w kierunku wielkich paskowyw. ycie gospodarcze zdominowaa wsplnota interesw czca urzdnikw, tych wacicieli ziemskich, ktrzy dysponowali kapitaem potrzebnym na prowadzenie gospodarki rolnej o charakterze komercyjnym oraz europejskich lub ydowskich kupcw, ktrzy nadzorowali wymian midzy Algieri a Francj. Ten proces gospodarczy mia swj aspekt po-

Panowanie europejskie a rzdy reformatorskie (1800-1860)

27 9

lityczny. Postpujca kolonializaqa rodzia coraz bardziej natarczywe pytanie, co Francja powinna robi w Algierii. Prowincje, ktre zostay w peni podbite i intensywnie zasiedlone, w latach czterdziestych XIX wieku wczono do francuskiego systemu administracyjnego. Zarzdzali nimi bezporednio urzdnicy, a lokalne wadze znajdoway si w rkach imigrantw i miejscowych notabli, ktrzy wczeniej penili funkcj porednikw midzy rzdem a ludnoci muzumask, obecnie za stali si podrzdnymi urzdnikami. Obszarami, na ktiych proces osiedlania si nie by jeszcze tak zaawansowany, zarzdzali wojskowi, ale wraz z postpem kolonializacji terenw takich byo coraz mniej. Imigranci chcieli, by by nic si nie zmienio i aby kraj sta si w peni francuski: Nie ma ju narodu arabskiego, s tylko ludzie, ktrzy mwi innym ni my jzykiem". Mylcych w ten sposb byo dostatecznie wielu; utrzymywali oni na tyle dobre stosunki z politykami francuskimi, by stworzy efektywnie dziaajce lobby. Przedstawiona polityka stwarzaa problem przyszoci muzumanw - Arabw i Berberw; w pocztkach lat szedziesitych XIX wielu wadca Francji, cesarz Napoleon III, przyj inn polityk. Jego zdaniem Algieria bya krlestwem arabskim, europejsk koloni i francuskim obozem. Ttzeba byo pogodzi ze sob interesy trzech grup: pastwa francuskiego, kolonistw oraz wikszoci muzumaskiej. Pomys ten znalaz odzwierciedlenie w dekrecie z 1863 roku (senatus consultus), na mocy ktrego nakazano zakoczy polityk podziau ziemi wiejskiej, uzna prawa rolnikw do gruntw oraz umocni pozyq lokalnych przywdcw, by ich pozyska dla wadzy francuskiej. Rzdy reformatorskie Europejskie wpywy polityczne i ekonomiczne obejmoway swoim zasigiem centrum obszaru arabsko-muzumaskiego. Mimo to wci jednak istniay szanse jakiej reakcji ze strony tego wiata, chociaby dlatego, e sprzeczne interesy pastw europejskich skaniay je do wzajemnego powstrzymywania si przed zbyt daleko idc ingerencj. Dlatego te wiele lokalnych rzdw mogo dy do narzucenia pewnych zasad, w ramach ktrych Europa realizowaaby swoje interesy, jednake jej interwencjonizm byby ograniczony, przez co poddani tych pastw - zarwno muzumascy, jak i niezmuzumascy - nadal akceptowaliby istniejce wadze. Po tym, jak prby reformatorskie Selima III spezy na niczym, dopiero w latach dwudziestych XIX wieku inny sutan, Mahmud II (1808-1839), wraz z grupk wysokich urzdnikw przekonanych o koniecznoci zmian, mia na tyle si, by podj zdecydowane dziaania. Nowa polityka polegaa na rozwizaniu starej armii i stworzeniu nowej pozyskanej w drodze poboru i wyszkolonej

274

Wiek europejskich imperiw

przez europejskich instruktorw. Dziki tej armii mona byo stopniowo ustanowi bezporedni nadzr nad niektrymi prowincjami w Europie i w Anatolii, w Iraku i Syrii oraz w afrykaskiej Trypolitanii. Plan reform szed jednak jeszcze dalej. Chodzio nie tylko o przywrcenie potgi rzdu, ale rwnie o jego zreorganizowanie. T intencj ogoszono w krlewskim dekrecie (hatt-i szerif z Giilhane), wydanym w 1839 roku, tu po mierci Mahmuda: Cay wiat wie, e od pierwszych dni pastwa osmaskiego wzniose zasady Koranu i przepisy szari'atu zawsze byy doskonale zachowywane. Nasz potny sutanat osign najwiksz potg i wadz, a wszyscy poddani swobod i zamono. Jednake w cigu ostatnich stu pidziesiciu lat z powodu wielu kolejnych trudnoci wity szari'at nie by szanowany ani nie trzymano si jego dobroczynnych przepisw. W rezultacie niegdysiejsza potga i dobrobyt przeksztaciy si w sabo i ndz. Jest rzecz oczywist, e kraje nie rzdzone szari'atem nie mog przetrwa. [...] Peni ufnoci w pomoc Najwyszego i pewni wsparcia naszego Proroka, uwaamy za konieczne i istotne wprowadzi od teraz nowe prawo, aby osign efektywne zarzdzenie pastwem osmaskim i jego prowincjami3. Urzdnicy nie musz si ju obawia arbitralnych egzekucji i konfiskaty majtku; powinni oni administrowa zgodnie z zasadami okrelonymi przez wyszych urzdnikw i opracowanymi podczas wsplnych narad. Poddani musz podporzdkowa si prawom opartym na zasadach sprawiedliwoci, pozwalajcym im na swobodne realizowanie swoich interesw ekonomicznych; prawa nie mog inaczej traktowa osmaskich muzumanw ni chrzecijan i ydw. Nowe przepisy handlowe powinny umoliwi zagranicznym kupcom swobod podrowania i handlu. (Reorganizacja, ktra nastpia po wydaniu tego dekretu znana bya jako tanzimat; to sowo pochodzi od arabskiego, a zarazem tureckiego terminu oznaczajcego porzdek.) Za ideami centralnego nadzoru, biurokracji opartej na radach, panowaniu prawa i rwnoci krya si jeszcze jedna: Europa miaa sta si wzorcem wspczesnej cywilizacji oraz imperium osmaskiego jako jej partnera. Kiedy reformatorzy ogosili dekret z Giilhane, poinformowano o tym ambasadorw zaprzyjanionych mocarstw. W dwch arabskich prowincjach miejscowi wadcy osmascy podjli podobn polityk. W Kairze, wywoane francusk inwazj, zamieszanie w lokalnej rwnowadze si doprowadzio do przejcia wadzy przez Muhammada Alego (1805-1848), TUrka z Macedonii, ktry przyby do Egiptu z wojskiem osmaskim przysanym po to, by stawi czoo Francuzom. Zyska on poparcie wrd
Przekad angielski: H. Inalcik, w: C. Hurewitz (opra.), The Middle East and North Afca in World Politics, New Haven 1975, t. I, s. 269-271.
3

Panowanie europejskie a rzdy reformatorskie (1800-1860)

27 9

mieszkacw miasta, przechytrzy swoich rywali i praktycznie narzuci si wadzom osmaskim jako namiestnik. Wok siebie zgromadzi grup lokalnych przywdcw tureckich i mameluckich, stworzy nowoczesn armi i elit wyksztaconych urzdnikw. Wykorzystywa ich do wymuszenia swojej kontroli nad administracj i nad poborem podatkw w caym kraju, a take do ekspansji do Sudanu, Syrii i Arabii. Panowanie egipskie w Syrii i Arabii nie trwao dugo; Muhammad Ali zosta zmuszony do wycofania si w wyniku wsplnych dziaa mocarstw europejskich, ktre wcale nie pragny, by praktycznie niepodlege pastwo egipskie osabio Osmanw. Ustpi, w zamian za co uzyska w 1841 roku uznanie praw swojej rodziny do panowania w Egipcie pod zwierzchnoci osmask (specjalny tytu, jaki przyjli jego nastpcy, to chedyw). Egipska wadza rozcigaa si jednak nadal na Sudan, ktry po raz pierwszy sta si jednolitym organizmem politycznym. Pod pewnymi wzgldami to, co Muhammad Ali chcia osign, byo prostsze od prb podejmowanych przez politykw ze Stambuu. Nie istniaa tu adna idea obywatelstwa ani nie dono do zmiany podstaw etycznych wadzy. Z innego jednak punktu widzenia zmiany wprowadzone w Egipcie znacznie wykraczay poza te, jakie miay miejsce w reszcie imperium. Odtd te Egipt mia kroczy odrbn drog rozwoju. Podejmowano nieustanne starania, by ksztaci oficerw, lekarzy, inynierw i urzdnikw w nowych szkoach oraz w Europie. W spoeczestwie mniejszym i mniej zoonym, nie obejmujcym caego imperum, wadca mg kontrolowa ca ziemi uprawn, konfiskujc dzieraw podatkw i religijne fundacje, mg te wykorzysta swoje wpywy, by powikszy uprawy baweny, kupowa produkcj roln po ustalonych cenach i sprzedawa j eksporterom w Aleksandrii. Wymagao to wprowadzenia nowego typu nawadniania, budowy zapr, by skierowa wod z rzeki do kanaw, ktrymi pynaby tam, gdzie bya potrzebna. Pocztkowo zamierza on produkowa tekstylia i inne wyroby w fabrykach, ale niewielki rynek wewntrzny, brak siy roboczej, a take fachowcw sprawi, e stao si to niewykonalne, cho przez jaki czas eksportowano tekstylia. W pniejszym okresie jego panowania naciski ze strony Europy zmusiy go do rezygnacji z monopolu w zakresie handlu bawen i innymi produktami; Egipt sta si plantacj, ktra dostarczaa surowcw i na ktr sprowadzano gotowe wyroby po cenach ustalanych na rynku wiatowym. Wtedy to wadca zacz rozdawa ziemi czonkom swojej rodziny, dworowi oraz wszystkim, ktrzy mogli j uprawia, pacc podatki gruntowe, co doprowadzio do powstania nowej klasy wacicieli ziemskich. W Tirnezji pierwsze zmiany zaczy si za panowania Ahmada Beja (1837-1855) nalecego do rodu penicego wadz od pocztku XVIII wieku. Niektrzy czonkowie rzdzcej klasy TUrkw i mamelukw zdobyli nowoczesne wyksztacenie; zbudowano podstawy nowoczesnej armii, rozszerzono bezporedni administracj i system podatkowy, wydano wiele nowych praw,

276

Wiek europejskich imperiw

a wadca stara si stworzy monopol na pewne towary. Za jego nastpcy w 1857 roku proklamowano reformy dotyczce bezpieczestwa, swobd obywatelskich, regularnych podatkw i poboru do wojska. ydom i obcokrajowcom dano prawo do posiadania ziemi i zajmowania si rnymi rodzajami dziaalnoci gospodarczej. W 1861 roku wprowadzono swoist konstytucj, pierwsz w wiecie muzumaskim. Zgodnie z ni miaa funkcjonowa rada skadajca si z szedziesiciu czonkw, ktra akceptowaaby wszystkie prawa, a bej zobowizywa si temu podporzdkowa. Poza granicami imperium, na Pwyspie Arabskim, wpywy europejskie byy ledwie odczuwalne. W centralnej Arabii pastwo wahhabickie zostao na jaki czas zniszczone w wyniku ekspansji egipskiej, wkrtce jednak odyo, cho znacznie sabsze. W Omanie rzdzca rodzina, ktra usadowia si w Maskacie, zdoaa rozcign swoje panowanie na Zanzibar i wybrzea Afryki Wschodniej. W Maroku doszo do ekspansji handlu europejskiego, otwarto konsulaty i rozpoczy dziaalno regularne linie parowcowe. Wadze lokalne byy zbyt ograniczone w swoich wpywach, by si przeciwstawi tym zmianom. Sutan Abd ar-Rahman (1822-1859) prbowa stworzy monopol na import i eksport, ale pod naciskiem obcych mocarstw kraj otwar si na wolny handel. Lokalne rzdy, prbujce przyj nowe zasady sprawowania wadzy i chcce zachowa niepodlego, w najlepszym razie mogy dziaa w bardzo ograniczonym zakresie. Ograniczenia pocztkowo narzucay pastwa europejskie. Mimo e rywalizoway one ze sob, to jednak miay pewne wsplne interesy i potrafiy si pogodzi, by si wspiera. Przede wszystkim interesoway si rozszerzeniem sfery dziaalnoci swoich kupcw. Sprzeciwiay si wszelkim prbom wadcw, by utrzyma monopol w handlu. Dziki wielu umowom handlowym doprowadzili do zmiany przepisw celnych. W imperium osmaskim jako pierwsz zawarto angielsko-osmask umow z 1838 roku; w Maroku podobn podpisano w 1856 roku. Umowy te gwarantoway kupcom swobod podrowania i handlowania, utrzymywania bezporednich kontaktw z producentami i rozstrzygania handlowych sporw przez specjalne trybunay, a nie przez sdy muzumaskie dziaajce w ramach szari'atu. W wyniku dziaa ambasadorw i konsulw kapitulacje przeksztaciy si w system praktycznie wyczajcy obcokrajowcw spod prawa. Ponadto mocarstwa niepokoiy si sytuacj chrzecijaskich poddanych sutana. Po ogoszeniu dekretu Giilhane kilka razy wsplnie interwenioway, by zapewni realizacj zapowiedzianych przedsiwzi wobec niemuzumanw. Z duchem zgody Europy" sprzeczne byy denia poszczeglnych mocarstw do uzyskania najsilniejszej pozycji. W 1853 roku doprowadzio to do wojny krymskiej, w ktrej Osmanowie uzyskali pomoc brytyjsk i francusk przeciwko Rosji. Jednake wojna zakoczya si potwierdzeniem zgody Europy".

Panowanie europejskie a rzdy reformatorskie (1800-1860)

27 9

Traktat paryski z 1856 roku zawiera punkt, w ktrym sutan potwierdza gwarancje dia swoich poddanych. W pewnym wic sensie stosunki midzy wadc a poddanymi znalazy si pod oficjaln kontrol Europy. Odtd sutan by formalnie traktowany jako czonek spoecznoci monarchw europejskich, cho dao si sysze gosy powtpiewania: o ile Anglia i Franq'a uwaay, e imperium osmaskie moe sta si nowoczesnym pastwem typu europejskiego, 0 tyle Rosja miaa co do tego pewne wtpliwoci i uwaaa, e w przyszoci naley zapewni chrzecijaskim prowincjom europejskim daleko idc autonomi. adne z mocarstw nie chciao jednak w sposb aktywny zachca do rozbicia imperium ze wzgldu na konsekwencje, jakie mogoby to mie dla pokoju w Europie; pami o wojnach napoleoskich bya wci wiea. Nawet przy ograniczeniach narzuconych przez Europ reformy mogy liczy na niewielki sukces. Byy to dziaania pojedynczych wadcw i niewielkich grup ich doradcw wspieranych przez niektrych obcych ambasadorw 1 konsulw. Zmiana panujcych, przesunicie si rodka cikoci midzy poszczeglnymi grupami urzdnikw, sprzeczne pomysy i interesy pastw europejskich mogy doprowadzi do zmiany polityki. W Stambule elita wyszych urzdnikw bya na tyle silna i stabilna, a take wystarczajco oddana interesom imperium, by zapewni pewn cigo polityczn. Jednake w Kairze, Hinisie i Maroku wszystko zaleao od wadcy; kiedy Muhammad Ali zmar, jego nastpca, Abbas I (1849-1854), zmieni niektre kierunki dotychczasowej polityki, ale nastpny wadca, Sa'id (1854-1863), przywrci dawne porzdki. Wprowadzanie w ycie reform mogo prowadzi do nieoczekiwanych skutkw. Pewne zmiany miay miejsce w metodach dziaalnoci rzdw: biura organizowano w nowy sposb, oczekiwano, by urzdnicy dziaali zgodnie z nowymi przepisami; wprowadzano nowe prawa, armie szkolono w nowy sposb, wojsko pochodzio z poboru, podatki miano pobiera w sposb bezporedni. Takie przedsiwzicia miay wzmocni pastwo i zapewni sprawiedliwo, na pocztku jednak prowadziy do osabienia zwizkw midzy rzdem a spoeczestwem. Nowe metody dziaania i nowa polityka realizowana przez urzdnikw wyszkolonych w nowym duchu byy mao zrozumiae dla poddanych, nie miay te poparcia w dawno zaakceptowanym systemie. Co wicej, podkopyway dawne stosunki midzy rzdem a pewnymi tradycyjnymi grupami spoeczestwa. Kto odnosi korzyci z nowego stylu dziaania wadzy? Z pewnoci rzdzce rody i wysi urzdnicy. Wiksze bezpieczestwo ycia i wasnoci pozwalao na akumulacj kapitau i przekazywanie go wasnym rodzinom. Silniejsza armia i administracja umoliwiaa rozszerzenie wpyww rzdu na prowincji. W Egipcie i Tunezji prowadzio to do powstania wielkich latyfundiw pozostajcych w rkach panujcych rodw i ludzi z nimi zwizanych. W centralnych

278

Wiek europejskich imperiw

krajach osmaskich trwa analogiczny proces. Nowa administracja i armia musiay by opacane; nie byy jeszcze na tyle silne, by mc pobiera podatki. Stary system dzierawy podatkw nadal si utrzymywa, a dzierawcy mogli mie udzia w nadwykach produkcyjnych wsi. Prcz elit rzdzcych nowa polityka faworyzowaa kupcw zajmujcych si handlem z Europ. Rs import i eksport, zaangaowani we kupcy odgrywali coraz wiksz rol nie tylko w handlu, ale rwnie w organizowaniu produkcji, poyczaniu kapitau wacicielom ziemskim i rolnikom; to oni decydowali 0 tym, co naley produkowa, zajmowali si kupnem i przerobem surowcw oczyszczaniem baweny i przdzeniem jedwabiu - a potem te wyroby eksportowali. Najwikszymi kupcami byli Europejczycy, ktrzy mieli t przewag, e znali rynek europejski i mieli dostp do kredytw bankowych. Poza tym dziaali kupcy wywodzcy si z miejscowych chrzecijan i ydw: Grekw i Ormian, syryjskich chrzecijan, ydw z Bagdadu, TUnisu i Fezu. Znali oni lokalne rynki 1 doskonale mogli peni rol porednikw w stosunkach z zagranicznymi kupcami. W poowie XIX wieku wielu z nich znao jzyki obce, ktre opanowali w szkoach nowego typu, niektrzy mieli te obce obywatelstwo lub ochron obcego kraju, dziki nadaniu ambasadom i konsulatom prawa zatrudniania pewnej liczby miejscowych obywateli jako agentw i tumaczy. Kilku z nich otworzyo swoje biura w orodkach europejskiego biznesu - w Manchesterze lub Marsylii. W niektrych miejscach od dawna dziaajce grupy muzumaskich kupcw zdoay przystosowa si do nowego typu handlu. Arabowie z Arabii Poudniowej aktywnie dziaali w Azji Poudniowo-Wschodniej, muzumascy kupcy z Damaszku i Fezu osiedlali si w Manchesterze okoo roku 1860, marokascy muzumanie za stali si protegowanymi zagranicznych konsulatw. Z drugiej jednak strony grupy, na ktrych poprzednio opieray si rzdy i z ktrymi wizay si ich interesy, w coraz wikszym stopniu byy wyczane z udziau we wadzy. Pozycja alimw sprawujcych nadzr nad systemem prawa zostaa zakwestionowana w wyniku powstania nowych kodeksw prawnych i sdw. Rody miejskich notabli, ktre peniy rol porednikw midzy rzdem a ludnoci miejsk, zaczy traci swoje wpywy. Ci, ktrzy nadal posiadali ziemi, nawet jeli mogli tu i wdzie cign zyski z upraw przeznaczonych na sprzeda i na eksport, byli zagroeni przez wpywy systemu wadzy bezsporedniej i rosncej aktywnoci kupcw dziaajcych w portach. Tradycyjny przemys, jak na przykad tkactwo w Syrii, rafinacja cukru w Egipcie, wyrb okry gowy typu szaszijja w TUnezji, ucierpia z powodu konkurencji towarw europejskich. Niekiedy jednak zdoa si dostosowa do nowych warunkw i nawet si rozwin. Niewiele wiadomo o poziomie ycia na wsi, ale chyba nie poprawi si on, a gdzieniegdzie nawet pogorszy. Na og produkcja ywnoci wzrosa, ale nieurodzaj i brak odpowiedniej komunikacji prowadzi do epidemii godu, cho

Panowanie europejskie a rzdy reformatorskie (1800-1860)

27 9

rzadszych ni w poprzednim okresie. Pod dwoma wzgldami pooenie ludnoci wiejskiej mogo by gorsze: pobr do wojska pozbawia wie pewnej czci modych mczyzn, podatki za byy wiksze i efektywniej je cigano. Przesunicia w sferze gospodarczej, utrata wadzy i wpyww, poczucie, e pod wzgldem politycznym wiat islamu jest zagroony z zewntrz - wszystko to w poowie wieku znalazo wyraz w licznych gwatownych ruchach skierowanych przeciwko nowej polityce i rosncym wpywom europejskim, a czasami przeciwko miejscowym chrzecijanom, ktrzy na tych zmianach korzystali. W Syrii ruchy te najwiksze znaczenie uzyskay w roku 1860. W grskich dolinach Libanu panowaa pradawna symbioza midzy gwnymi spoecznociami religijnymi - maronickimi chrzecijanami i druzami. Osmanw, czonkw lokalnego rodu Szihabw, uznali za gwnego dzierawc podatkowego. W rezultacie Szihabowie stali si dziedzicznymi wadcami grskich rejonw oraz przywdcami hierarchii rodw wacicieli ziemskich - zarwno chrzecijaskich, jak i druzyjskich, midzy ktrymi utrzymyway si wsplne interesy, alianse i formalne zwizki. Od lat trzydziestych XIX wieku owa symbioza ulegaa zaamaniom, co byo zwizane z ruchami ludnoci i zmian lokalnych wadz, niezadowoleniem chopw z ich panw, osmaskich prb narzucenia bezporedniej kontroli oraz ingerencji brytyjskiej i francuskiej. W 1860 roku doszo w Libanie do wybuchu wojny domowej, wywoanej masakr chrzecijan w Damaszku, co z kolei byo wyrazem opozycji wobec osmaskich reform i zwizanych z nimi interesom europejskim, a wszystko to miao miejsce w momencie upadku handlu. W rezultacie doszo do interwencji mocarstw europejskich oraz narzucenia specjalnej administracji w Grach Libanu. W Tunezji w 1864 nastpi okres zych zbiorw i epidemii. Doszo wwczas do gwatownych buntw przeciwko wadzy beja i klas, ktre cigny z niej korzyci - mamelukw i zagranicznych kupcw, oraz przeciwko wzrostowi podatkw, potrzebnych na sfinansowanie reform. Bunty rozpoczy si wrd plemion, potem przeniosy si do miast na przybrzenych rwninach sahilu, gdzie uprawiano oliwki. Rebelianci domagali si zmniejszenia podatkw, zakoczenia wadzy mamelukw oraz sprawiedliwoci opartej na szari'acie. Wadza beja znalaza si przez jaki czas w zagroeniu, ale wsplnota interesw czca rzd z obcymi spoecznociami okazaa si silniejsza i bej zdoa przeczeka kryzys, a gdy doszo do rozpadu koalicji rebeliantw, stumi bunt.

Rozdzia 17

Imperia europejskie i rozwj elit

(1860-1914)

Granice niezalenoci Taktat paryski z 1856 roku stworzy swoist rwnowag midzy interesami Europy i autochtonicznej grupy rzdzcej w imperium osmaskim, oddanej sprawie reform. Mocarstwa, ktre podpisay traktat, uznay wielkie znaczenie" reformatorskiego dekretu sutana i przyrzekay, e bd szanowa niepodlego imperium. W rzeczywistoci jednak nie mogy unikn mieszania si w jego sprawy wewntrzne w zwizku z nierwnowag siy militarnej midzy nimi a Osmanami, a take w zwizku z poszukiwaniem przez rne grupy urzdnikw pomocy w ambasadach, z powodu stosunkw poszczeglnych pastw do rnych spoecznoci chrzecijaskich oraz ze wzgldu na wspln trosk o pokj w Europie. I b ich interwencja doprowadzia do uregulowania sytuacji w Libanie po wojnie domowej w 1860 roku. Kilka lat pniej, w 1866 roku, obie rumuskie prowincje zjednoczyy si i uzyskay niepodlego. Jednake w nastpnej dekadzie przecigajcy si kryzys wschodni" ujawni granice realnej interwencji. Niepokoje w europejskich prowincjach imperium zostay zduszone. Rzdy europejskie zaprotestoway i w kocu w 1877 roku Rosja zacza wojn. Armia rosyjska ruszya na Stambu i Osmanowie podpisali traktat pokojowy, ktry gwarantowa autonomi bugarskim obszarom imperium. Mogo to zapewni Rosji przewag i wpywy, wywoao wic gwatown reakcj ze strony brytyjskiej. Przez jaki czas wydawao si, e wybuchnie wojna w Europie, w kocu jednak potgi zawary traktat berliski (1878), na ktrego podstawie dwa odrbne regiony Bugarii otrzymay rny stopie autonomii,

Imperia europejskie i rozwj elit (1860-1914)

281

rzd osmaski zgodzi si polepszy warunki w prowincjach, gdzie y znaczny odsetek ludnoci chrzecijaskiej, a mocarstwa europejskie ponownie obiecay nie miesza si w wewntrzne sprawy imperium. Stao si jasne, e adne europejskie pastwo nie pozwoli, by inne zajo Stambu czy Cieniny. Nikt te nie chcia ryzykowa wybuchu, do jakiego mogoby doj w wyniku prb rozbioru imperium. Tymczasem proces odrywania rejonw nadgranicznych postpowa. Oba bugarskie regiony w 1885 roku stworzyy niezalene pastwo; rwnie Kreta otrzymaa autonomi w 1898 roku i zostaa wczona do Grecji w 1913. W tym samym roku, po wojnie z pastwami bakaskimi utworzonymi przez wasnych poddanych, imperium stracio wikszo pozostaych europejskich terytoriw. Z drugiej strony, gdy rywalizacja pastw europejskich zacza przybiera na sile, a wzrost potgi Niemiec stworzy nowy czynnik w rwnowadze si europejskich, rzd osmaski zyska kolejne moliwoci swobodnego dziaania w centralnych regionach. Ujawnio si to w latach dziewidziesitych XIX wieku, gdy nacjonalistyczne partie reprezentujce inn spoeczno chrzecijask, a mianowicie Ormian, zaczy zabiega o niepodlego. Osmanom udao si zdusi ten ruch kosztem wielu ofiar, przy czym Europa nie zdecydowaa si na skuteczne dziaania. Jednake nacjonalizm armeski nie przestawa nadal podskrnie si rozwija. Utrata wikszoci prowincji europejskich zmienia charakter imperium. W coraz wikszym stopniu muzumaskim obywatelom, i to zarwno TUrkom, jak i Arabom, wydawao si, e jest ono ostatnim przejawem politycznej niepodlegoci wiata islamu otoczonego przez nieprzyjaci. Coraz pilniejsz spraw stawao si wprowadzanie dalszych reform. Biurokracja i armia podlegay modernizacji: oficerw i urzdnikw ksztacono w szkoach wojskowych i cywilinych. Ulepszony system cznoci umoliwia rozszerzenie bezporedniego nadzoru. Kiedy pojawiy si parowce, garnizony osmaskie w rejonie Morza rdziemnego i Morza Czerwonego mona byo szybko umocni. Telegraf, podstawowy rodek kontroli, w latach pidziesitych i szedziesitych obj swoim zasigiem cae imperium. Pod koniec XIX wieku w Anatolii i Syrii wybudowano kolej. W pierwszych latach wieku XX pooono kolej hidazyjsk z Damaszku do Medyny. Umoliwia ona przewoenie pielgrzymw do witych miast, a take pozwolia rzdowi osmaskiemu sprawowa skuteczniejsz kontrol nad szarifami Mekki. Udao si rwnie przywrci obecno osmask w Jemenie. W rodkowej Arabii dynastia Ibn Raszida wspierana przez Osmanw na jaki czas podporzdkowaa sobie pastwo su'udydzkie, odrodzone podwczas przez modego i penego wigoru czonka tego rodu, Abd al-Aziza, ktry w 1914 rzuci wyzwanie Ibn Raszidowi. We wschodniej Arabii ekspansja Osmanw zostaa powstrzymana przez dziaania brytyjskie. W celu ograniczenia rosncych wpyww innych pastw: Rosji, Francji i Niemiec rzd brytyjski zacz formalizowa swoje kontakty z wadcami Zatoki. Podpisano

282

Wiek europejskich imperiw

umowy z wadcami Bahrajnu, Omanu, Omanu Traktatowego oraz Kuwejtu, na mocy ktrych rzd brytyjski przej ich stosunki ze wiatem. Skutkiem tych umw byo powstrzymanie ekspansji osmaskiej, cho Osmanowie rocili sobie pretensje do zwierzchnoci nad Kuwejtem. Ale nawet w ramach wszych granic potga Stambuu wcale nie bya tak trwaa, jakby si mogo wydawa. Ukad si wewntrz rzdzcej elity, ktry umoliwi przeprowadzenie reform, rozpada si. Doszo do rozamu midzy tymi, ktrzy popierali rzdy urzdnikw tworzcych rad, kierujcych si wasnym sumieniem i zasadami sprawiedliwoci, a tymi, ktrzy wierzyli w rzd reprezentatywny, odpowiedzialny wobec woli obywateli wyraonej w wyborach. Wielu starszych urzdnikw uwaao, e co takiego mogo by grone w pastwie pozbawionym wyksztaconego spoeczestwa, gdzie rne grupy narodowe i religijne mogy wykorzysta swobody polityczne po to, by si uniezaleni od imperium. W 1876 roku, w trakcie samego szczytu kryzysu wschodniego", przyjto konstytucj, a take wybrano parlament, ktry zdoa nawet si zebra. Jednak nowy sutan Abdulhamid II (1876-1909), kiedy tylko poczu si dostatecznie silny, zawiesi reformy. To doprowadzio do jeszcze powaniejszego podziau. Wadza naleca do elity wysokiej rangi urzdnikw przesza w rce sutana i jego otoczenia. To za osabio zwizki midzy panujc dynasti a elementem tureckim, od ktrego zaleaa egzystencja imperium. W 1908 roku w wyniku rewolucji, popartej czciowo przez armi, przywrcono konstytucj. (Rumunia i Bugaria wykorzystay sytuacj i ogosiy formaln niepodlego.) Z pocztku powszechnie uwaano, e ten przewrt bdzie pocztkiem nowej ery wolnoci i wsppracy narodw imperium. Amerykaski misjonarz przebywajcy duszy czas w Bejrucie napisa, e rewolucj uznano za przejcie od nieodpowiedzialnej wadzy arocznych i biorcych apwki paszw do parlamentu reprezentantw ze wszystkich stron imperium, wybranych przez ludzi ze wszystkich sekt, muzumanw, chrzecijan i ydw! Cae imperium rozbrzmiewao powszechn radoci. Prasa zacza si wypowiada. Organizowano publiczne spotkania, ozdabiano miasta i miasteczka, muzumanie ciskali si z chrzecijanami i ydami"1. Jednake w cigu kilku nastpnych lat rzd opanowaa grupa tureckich oficerw i urzdnikw (Komitet Jednoci i Postpu, albo Modzi Turcy"), ktra dya do utrwalenia imperium przez wzmocnienie wadzy centralnej. Chocia rzd osmaski zachowa swobod dziaalnoci politycznej, pojawi si inny, bardzo wany typ interwencjonizmu europejskiego. Od lat pidziesitych rzd osmaski potrzebowa coraz wicej pienidzy, by opaci armi, administracj i niektre rodzaje robt publicznych. Nowe rdo pienidzy odkryto w Europie, gdzie rozwj przemysu i handlu prowadzi do akumulacji
1

H. H. Jessup, Fifty-three Years in Syria, t. II, Nowy Jork 1910, s. 786-787.

Imperia europejskie i rozwj elit (1860-1914)

283

kapitau przekazywanego na cay wiat w celu dokonywania inwestycji przez nowego typu instytucj - banki. Midzy rokiem 1854 a 1879 rzd osmaski poycza na wielk skal i na niesprzyjajcych warunkach; z nominalnej kwoty 256 milionw tureckich funtw (funt turecki rwna si okoo 0,9 funta szterlinga) otrzyma zaledwie 139 milionw, reszt bowiem zdyskontowano. W 1875 roku rzd nie by w stanie paci procentw od poyczek ani spaca rat, a w 1881 powoano Administracj Dugu Publicznego reprezentujc zagranicznych kredytorw. Przeja ona kontrol nad znaczn czci osmaskich przychodw, a co za tym idzie sprawowaa rzeczywisty nadzr nad wszelkimi dziaaniami rzdu, ktre pocigay za sob jakiekolwiek wydatki finansowe.

Podzia Afryki: Egipt i Maghreb Podobny proces mia miejsce w Egipcie i Tunezji, zakoczy si jednak inaczej, poniewa pastwa europejskie narzuciy tu swj nadzr. Oba te kraje, z rnych zreszt wzgldw, pozwalay na bezporedni interwencj jednego tylko pastwa. W TUnezji wzrost zaduenia wobec bankw europejskich doprowadzi do tych samych natychmiastowych skutkw, co w imperium: w 1869 roku utworzono midzynarodow komisj finansow. Podjto wwczas kolejn prb zreformowania finansw, zreorganizowania systemu sprawiedliwoci i rozwoju wspczesnej owiaty. Im bardziej kraj si otwiera na zagraniczne przedsiwzicia, tym wiksze wzbudza zainteresowanie obcych rzdw, zwaszcza za rzdu francuskiego, ktry ju si rozlokowa za zachodni granic TUnezji, w Algierii. W 1881 roku francuska armia przystpia do okupacji TUnezji, w pewnej mierze z powodw finansowych, czciowo, by zapobiec wpywom rywala, jakim byy Wochy, a czciowo w celu zabezpieczenia granicy algierskiej. Dwa lata pniej podpisano ukad z bejem. Na jego podstawie Francja obja kraj oficjalnym protektoratem i braa odpowiedzialno za administracj i finanse. W Egipcie szersze otwarcie na zagraniczne przedsiwzicia stworzyo zacht do interwencji. Za panowania nastpcw Muhammada Alego, szczeglnie za za Isma'ila (1862-1879), trway prby stworzenia nowoczesnego spoeczestwa. Egipt praktycznie uniezaleni si od imperium. Rozwinito system owiaty, otwarto fabryki, kontynuowano proces przeksztacania kraju w plantacj baweny dla rynku angielskiego. Amerykaska wojna domowa lat 1861-1865 doprowadzia do przerwania na pewien czas dostaw baweny ze Stanw Zjednoczonych, co przyczynio si do zwikszenia produkcji w Egipcie. Tftyao to rwnie po wojnie, wymagao wydatkw na nawadnianie i komunikacj. Egipt bardzo wczenie, bo ju w latach pidziesitych XIX wieku wszed w okres kolejnictwa. Podjto te inny rodzaj wielkich robt publicznych: Kana Sueski,

284

Wiek europejskich imperiw

budowany gwnie przy pomocy kapitau francuskiego i egipskiego i dziki egipskiej sile roboczej, zosta otwarty w 1869 roku. Otwarcie Kanau stao si jednym z najwikszych wydarze wieku. Chedyw Isma'il skorzysta z okazji, by pokaza, e Egipt nie stanowi ju czci Afryki, lecz nalea do cywilizowanej Europy. Wrd goci byli cesarz Austrii, cesarzowa Eugenia, ona Napoleona III z Francji, pruski nastpca tronu, francuscy pisarze i artyci: Teofil Gautier, Emil Zola, Eugeniusz Fromentin, a take Hemyk Ibsen, synni naukowcy i muzycy. Ceremoniau dopeniali muzumascy i chrzecijascy duchowni. Cesarzowa na imperialnym jachcie poprowadzia pierwsz procesj statkw przez nowy kana. Niemal w tym samym czasie w Kairze otwarto Oper kantat na cze Isma'ila i spektaklem Rigoletta Verdiego. Otwarcie Kanau zwrcio uwag na Egipt Wielkiej Brytanii zainteresowanej obron handlu morskiego z Azj i swojego Imperium Indyjskiego. Eksport i przerb baweny przynosi europejskim finansistom dochody, podobnie jak budowa kanau i inne roboty publiczne. Midzy rokiem 1862 a 1873 Egipt poyczy 68 milionw funtw, otrzyma jednak tylko dwie trzecie tej sumy, reszt bowiem zdyskontowano. Mimo prb zwikszenia dochodw, midzy innymi przez sprzeda rzdowi brytyjskiemu udziaw w Kanale, w roku 1876 Egipt nie by ju w stanie dotrzyma zobowiza. Kilka lat pniej narzucono mu angielsko-francusk kontrol finansow. Wzrost wpyww obcych, rosnce obcienia podatkowe majce na celu zaspokojenie da zagranicznych wierzycieli, a take inne przyczyny, doprowadziy do powstania ruchu o nacjonalistycznym nastawieniu, ktrego celem byo ograniczenie wadzy chedywa. Jego przywdc by oficer Ahmad Urabi (lub Arabi, 1839-1911). W 1881 roku wydano ustaw zatwierdzajc Izb Deputowanych. Kiedy Izba si zebraa, prbowano uzyska niezaleno. Prawdopodobiestwo powstania rzdw mniej podatnych na wpywy obce w rezultacie doprowadzio do interwenci europejskiej; pocztkowo bya to wsplna angielsko-francuska interwencja dyplomatyczna, potem ju wojskowa ingerencja ze strony Wielkiej Brytanii w 1882 roku. Pretekstem brytyjskiej inwazji byo twierdzenie, e rzd Egiptu wystpowa przeciwko legalnym wadzom i e nastpio zaamanie porzdku publicznego. Wikszo wczesnych wiadkw tych wydarze nie potwierdza powyszych twierdze. Prawdziwy powd lea w tym, e instynkt panowania, typowy dla pastw w procesie ekspansji, zosta wzmocniony przez przedstawicieli europejskich interesw finansowych. Brytyjskie bombardowanie Aleksandrii, po ktrym nastpio ldowanie wojsk w strefie Kanau, rozbudzio nie tylko uczucia narodowe, ale w jeszcze wikszym stopniu religijne. Egipska opinia publiczna podzielia si na zwolennikw chedywu i rzdu. Armia egipska nie bya zdolna do efektywnego oporu. Wojska brytyjskie okupoway kraj i odtd Brytania praktycznie rzdzia Egiptem. Mimo to dominacja brytyjska nie zostaa

Imperia europejskie i rozwj elit (1860-1914)

285

formalnie wyraona, co wizao si ze zoonoci obcych interesw. Dopiero w 1904 roku Francja uznaa pierwszestwo Wielkiej Brytanii w tym kraju. Okupacja Tunezji i Egiptu bya wanym krokiem w okrelaniu przez mocarstwa europejskie stref swoich wpyww w Afryce. Zamiast walczy ze sob, podjto nowy typ dziaa. Panowanie brytyjskie rozcignito na poudnie wzdu doliny Nilu a do Sudanu. Bezporedni tego przyczyn stao si powstanie ruchu religijnego Muhammada Ahmada (1844-1885), ktry przez swoich zwolennikw by uznawany za mahdiego. Celem ruchu byo przywrcenie panowania sprawiedliwoci muzumaskiej. Panowanie egipskie nad Sudanem skoczyo si w roku 1884 i wwczas powstaa wadza muzumaska. Ale to nie strach przed ekspansj tego rzdu, lecz obawa przed wejciem innych pastw europejskich przyczynia si do anglo-egipskiej okupacji i do obalenia pastwa muzumaskiego. W 1899 roku ustanowiono nowy system wadzy, formalnie byo to anglo-egipskie kondominium" w rzeczywistoci administracj sprawowali gwnie Brytyjczycy. Niedugo potem narastanie wpyww europejskich w krlestwie Maroka przynioso podobny skutek. Denie sutana, by uratowa pastwo przed interwencj, skoczyo si w roku 1860, kiedy Hiszpania dokonaa inwazji, czciowo po to, by rozcign wpywy poza oba swoje porty - Ceut i Melill - ktre byy w jej rkach przez wieki; a w pewnym sensie po to, by ograniczy rozszerzanie si wpyww brytyjskich. Inwazja zakoczya si traktatem, na mocy ktrego Maroko musiao zapaci odszkodowanie finansowe przekraczajce jego moliwoci patnicze. Prby zapacenia, a take umowy handlowe zawarte z pastwami europejskimi doprowadziy do gwatownego wzrostu aktywnoci europejskiej. Za sutana Hasana (1873-1894) rzd, podobnie jak to miao miejsce w innych krajach, prbowa przeprowadzi reformy, aby stworzy ramy dla powstrzymania penetracji Europejczykw: nowa armia, zreformowana administracja, bardziej efektywne metody pozyskiwania i wykorzystywania dochodw. Th polityka przyniosa tylko czciowe sukcesy, poniewa rzd nie kontrolowa kraju w tym stopniu, by jego zamierzenia mogy si powie. Prowincjonalni wadcy, ktrych pozycj ugruntowaa solidarno religijna i plemienna, w praktyce zachowali niezaleno. Na poudniu ich wadza bya jeszcze silniejsza. W miastach nowe typy podatkw i dziaanie administracji doprowadziy do osabienia moralnego autorytetu wadcy. Lokalni przywdcy ustanowili bezporednie kontakty z obcymi przedstawicielami, a kupcy szukali u nich ochrony. Aby przetrwa, rzd zacz zaciga poyczki w bankach europejskich. Tb powikszyo spacane procenty, i w 1904 roku nastpi logiczny tego skutek: Anglia i Hiszpania, dwa z trzech zainteresowanych mocarstw uznay przewag trzeciego - Francji. (Wielka Brytania w zamian za swobod dziaania w Egipcie, Hiszpania za udzia w ewentualnym nadzorze.) W 1907 roku gwne pastwa europejskie wyraziy zgod na francusko-hiszpask kontrol nad administracj

286

Wiek europejskich imperiw

i finansami Maroka. Oba mocarstwa zajy cz kraju: Hiszpania na pnocy, Francja wzdu wybrzea atlantyckiego i granicy algierskiej. Wybucha rebelia przeciwko sutanowi, ktry szuka ochrony u Francuzw; ekspansja francuska trwaa a do 1912 roku, kiedy nowy sutan podpisa ukad, w ktrym przyjmowa protektorat Francji, zaakceptowany rwnie przez najwaniejszych przywdcw z poudnia. Na podstawie umowy francusko-hiszpaskiej cz pnocna znalaza si pod administracj hiszpask, natomiast Tanger, centrum obcych interesw, miao si znale pod specjaln kontrol midzynarodow. Mniej wicej w tym samym czasie skoczy si podzia Maghrebu. W 1911 roku Wochy, spnione w rozdrapywaniu Afryki", wypowiedziay wojn imperium osmaskiemu, wysadziy swoje wojska na wybrzeu trypolitaskim i mimo osmaskiego oporu zdoay zaj porty i wymusi uznanie swoich zdobyczy przez rzd imperium. Alians dominujcych interesw Wraz z wybuchem pierwszej wojny wiatowej skutki woskiego panowania w Libii oraz francuskiego i hiszpaskiego w Maroku jeszcze si nie ujawniy, ale panowanie francuskie w Algierii i Tbnezji oraz brytyjskie w Egipcie i Sudanie pozostawio swj lad. W pewnym sensie oznaczao ono zerwanie z przeszoci i z tym, co si dziao w imperium osmaskim: zasadnicze interesy strategiczne i ekonomiczne krajw europejskich stay si najwaniejsze. Chocia w Egipcie, Tunezji czy Maroku miejscowe rzdy istniay nominalnie, to jednak wraz z umacnianiem si pozycji europejskich urzdnikw z wolna traciy swoje wpywy, skutkiem czego nie miay nawet ograniczonych moliwoci niezalenego dziaania. Tb za pozwalao rzdowi w Stambule wygrywa jedn wadz przeciwko drugiej i dziaa, jak mniemano, w interesie narodowym. Z innego punktu widzenia polityk uprawian przez Angli i Francj mona by w pewnym sensie uwaa za efektywniejsz kontynuacj zmian wprowadzanych przez miejscowych reformatorw. Pod pretekstem ochrony miejscowych rzdw sprowadzano coraz wicej obcych urzdnikw, ktrzy stopniowo zyskiwali coraz wiksze wpywy; rwnowaga midzy nimi a urzdnikami miejscowymi zostaa zachwiana. (W Sudanie nie byo takiego kamuflau, istniaa natomiast bezporednia administracja typu kolonialnego, a wic wszystkie wysze stanowiska zajmowali Brytyjczycy, drugorzdne za Egipcjanie i przedstawiciele innych narodowoci.) Rzdy dziaay teraz efektywniej, ale zarazem z wikszego dystansu. Cudzoziemcy albo miejscowi onierze pod obcym dowdztwem oraz zdyscyplinowana policja umoliwiali przesuwanie nadzoru dalej na prowincj. Lepsza czno przybliaa prowincje do stolicy: w Tiinezji i Egipcie wybudowano linie kolejowe, w Tunezji powstay rwnie drogi. T\vorzono lub rozwijano

Imperia europejskie i rozwj elit (1860-1914)

287

wieckie sdy dziaajce na podstawie kodeksw wzorowanych na prawie europejskim. cilejsza kontrola finansowa i bardziej efektywne ciganie podatkw doprowadzio do zredukowania zagranicznego dugu do rozsdnych proporcji. Elastyczniej sza polityka finansowa i dostp do obcego kapitau na bardziej sprzyjajcych warunkach umoliwiay realizacj niektrych robt publicznych, szczeglnie za prac irygacyjnych w dolinie Nilu, zakoczonych budow Tamy Asuaskiej, dziki ktrej mona byo w Grnym Egipcie wprowadzi stae nawodnienie. Powstaa pewna liczba szk; biorc pod uwag te, ktre przetrway z wczeniejszego okresu mona byo myle o ksztaceniu urzdnikw i technikw na poziomie umoliwiajcym zatrudnienie, nie prowadzcym jednak do powstania wikszej klasy niezadowolonych intelektualistw. W drugiej poowie XIX wieku na terenach zarzdzanych ze Stambuu, Kairu, Hinisu i Algieru proces skupiania si interesw wok rzdw nowego typu rozszerza si i umacnia. Oprcz urzdnikw polityka rzdw w szczeglny sposb faworyzowaa dwie grupy spoeczne. Pierwsza bya zwizana z handlem i finansami. Wzrost ludnociowy i przemysowy Europy, budowa lepszych portw, linii kolejowych i (w Libanie, Algierii i Tunezji) drg prowadziy do zwikszenia handlu z Europ, a take midzy poszczeglnymi czciami Bliskiego Wschodu i Maghrebu, mimo powtarzajcych si okresw zaama. Na og trzymano si tradycyjnego handlu, a wic eksportu do Europy surowcw (egipska bawena, jedwab libaski, wena i skry z Maghrebu, tunezyjskie fosfaty) i artykuw spoywczych (pomaracze z Palestyny i wino z Algierii, oliwa z oliwek z Tunezji); importu tekstyliw, wyrobw metalowych, herbaty, kawy i cukru. Oglnie mwic, utrzymywa si niesprzyjajcy bilans handlowy z Europ, ktry by wyrwnywany w znacznym stopniu przez import kapitau dla robt publicznych i - w niektrych wypadkach - przez przekazy pienine emigrantw do Nowego wiata, a take przez odpyw zota i srebra. Zasadnicza cz handlu znalaza si w rkach kompanii europejskich i europejskich kupcw, gwnie brytyjskich i francuskich, a kiedy w Niemczech nastpi przyrost ludnoci i rozwj przemysu, to rwnie niemieckich. Grupy miejscowych kupcw odegray znaczn rol w handlu midzynarodowym, dominoway rwnie w handlu lokalnym. Na Bliskim Wschodzie syryjscy i libascy chrzecijanie, syryjscy i iraccy ydzi, egipscy koptowie zajmowali si handlem na Nilu; w Maghrebie dug tradycj handlow podtrzymywali miejscowi ydzi i inne grupy, takie jak kupcy z Susu w Maroku, z oazy Mzab w Algierii i wyspy Darba na wybrzey tunezyjskim. Europejskie interesy finansowe wykraczay jednak poza handel. Pierwsze wielkie inwestycje polegay na poyczkach dla rzdw, co prowadzio do ustanowienia obcej kontroli finansowej. Pniej rzdy zacigay kolejne kredyty, ale istnienie obcego nadzoru finansowego umoliwio przyjcie znacznie mniej

288

Wiek europejskich imperiw

uciliwych warunkw. Inwestycje opieray si ju nie tylko na poyczkach rzdowych, lecz obejmoway instytucje publiczne, na ktre koncesje otrzymyway zagraniczne spki. Po wybudowaniu Kanau Sueskiego w rnych rejonach udzialano koncesji na porty, tramwaje, wod, elektryczno i przede wszystkim na linie kolejowe. Stosunkowo niewiele inwestowano w rolnictwo, z wyjtkiem tych czci Egiptu i Algierii, gdzie byo wielkie zapotrzebowanie na pewne produkty, a kontrolowana przez Europejczykw administracja gwarantowaa znaczny i bezpieczny dochd. Niewiele te inwestowano w przemys, z wyjtkiem drobnego przemysu spoywczego, a w kilku miejscach rwnie w wydobycie mineraw (fosfaty w Tunezji, ropa naftowa w Egipcie). W procesie inwestycyjnym bray udzia nie tylko cakowicie europejskie banki i spki, ale take takie, ktre powstay w Stambule, Kairze i w innych miejscach, jak na przykad Bank Osmaski. Kapita tych lokalnych bankw by jednak w znacznej czci europejski i w wikszoci dochody z inwestycji nie pozostaway na miejscu, gdzie mogyby rodzi bogactwo w postaci kapitau narodowego, lecz wywoono je do metropolii, gdzie postpowa wzrost bogactwa i kapitau. Wasno ziemska Inn grup, ktrej interesy wizay si z interesami nowych rzdw, stanowili waciciele ziemscy. Zarwno w centrum imperium osmaskiego, jak i w Egipcie, w poowie wieku XIX ulegy zmianie podstawy prawne wasnoci ziemskiej. W samym imperium prawo ziemskie z 1858 roku okrelao rne kategorie gruntw. Zgodnie z pradawn tradycj wikszo ziem uprawnych uwaano za nalece do pastwa, ci jednak, ktrzy je uprawiali lub tego si podejmowali, mogli zyska prawo do nieograniczonego korzystania z nich, ich sprzeday i przekazywania dziedzicom. Celem tego prawa byo wspieranie produkcji i umacnianie pozycji tych, ktrzy rzeczywicie ziemi uprawiali. Niekiedy przynosio to pozytywne skutki: w niektrych rejonach Anatolii i w Libanie, na terenach hodowli jedwabnikw zwikszaa si liczba drobnych gospodarstw, czciowo dziki pienidzom przesyanym przez emigrantw do rodzin. W wikszoci wypadkw sytuacja wygldaa inaczej. W okolicach miast, gdzie zajmowano si produkcj ywnoci i surowcw dla miast i na eksport, ziemia dostawaa si w rce rodw miejskich. Potrafiy one lepiej wykorzysta machin administracyjn, by zyska prawa do ziemi, miay te lepsz pozycj ni chopi w ubieganiu si o poyczki z bankw komercyjnych, spek hipotecznych czy pastwowych bankw rolnych. Byli te w stanie paci chopom zaliczki na zapat podatkw oraz finansowa ich dziaalno. W rejonach produkujcych na eksport kupcy miejscy zwizani z rynkami zagranicznymi mogli kontrolowa

Imperia europejskie i rozwj elit (1860-1914)

289

produkcj, decydowali o tym, co naley hodowa, udzielali poyczek i skupowali plony. Niektrzy mieli pozycj monopolistyczn: skup jedwabiu i tytoniu w caym imperium by monopolem w rkach koncesjonowanych spek z kapitaem obcym. W owym czasie zrodzia si caa klasa wacicieli porednich, gwnie mieszkacw miast, ktrzy mogli domaga si od rzdu udziau w produkcji. Zajmujcy si upraw chopi byli albo pozbawionymi ziemi robotnikami rolnymi, albo dzierawcami, ktrzy otrzymywali tak cz zbiorw, by przey. Najwikszymi spord tych prywatnych posiadoci ziemskich i najlepiej administrowanymi byy zapewne te, ktre naleay do samego sutana Abdulhamida. W odleglejszych rejonach poza efektywn kontrol miast pojawi si inny typ wielkiego waciciela ziemskiego. Zarwno rzd, jak i miejscowi mieszkacy, zawsze uwaali znaczne tereny, zwaszcza za grunty przeznaczone do wypasu, za zbiorow wasno plemienia. Przy tym znaczna cz tej ziemi bya zapisana na gwny rd danej spoecznoci. W wypadku duych obszarw wdz plemienia nie by w stanie sprawowa efektywnego nadzoru i wtedy, w wikszym stopniu ni miejski waciciel ziemski czy wielki szajch plemienny, wykorzystywa grupy porednikw zwizanych z ziemi i jej upraw. Tymi nowymi wacicielami ziemskimi byli chrzecijascy i ydowscy kupcy i bankierzy, jednak stosunkowo niewielu obcokrajowcw w wikszoci prowincji wci sprawowao wadz ze Stambuu. Gwny wyjtek stanowia Palestyna, gdzie w latach osiemdziesitych XIX wieku pojawia si rozrastajca si spoeczno ydowska nowego typu: nie byli to ju osiadli od dawna ydzi orientalni, lecz ydzi z Europy rodkowej i Wschodniej. Przybywali do Jerozolimy nie po to, by studiowa, modli si i umiera, lecz odwoywali si do nowej wizji odrodzonego narodu ydowskiego majcego swoje korzenie w okrelonym kraju. W 1897 roku ta idea zostaa sformuowana w owiadczeniu pierwszego Kongresu Syjonistycznego, ktry wzywa do stworzenia dla ludu ydowskiego ojczyzny w Palestynie, zagwarantowanej prawem publicznym. Mimo sprzeciwu rzdu osmaskiego i rosncego zaniepokojenia czci miejscowej ludnoci arabskiej, do 1914 roku ydowska ludno Palestyny wzrosa do 85 tysicy, czyli do 12 procent wszystkich mieszkacw. Okoo jednej czwartej osiedlio si na ziemiach czciowo wykupionych z narodowych funduszy. Ogoszono, e jest ona niezbywaln wasnoci ludu ydowskiego i nie wolno na niej zatrudnia nie-ydw. Inni za mieszkali w rolniczych osiedlach nowego typu (w kibucach), opartych na zbiorowym podejmowaniu produkcji i na yciu we wsplnocie. W Egipcie proces przekazywania ziemi przez wadz do rk prywatnych rozpocz si w ostatnim okresie panowania Muhammada Alego i w latach 1858-1880 zosta umocniony prawami i dekretami, ktre ostatecznie doprowadziy do powstania penej wasnoci prywatnej bez owych ogranicze, jakie przewidywao prawo osmaskie. I tutaj zapewne intencj nie byo stworzenie

290

Wiek europejskich imperiw

klasy wielkich wacicieli ziemskich, ale w rezultacie, w wyniku splotu wielu procesw, do tego wanie doszo. A do okupacji brytyjskiej w 1882 roku chedyw przekaza nadaniami znaczn cz ziemi czonkom wasnej rodziny i wysokim urzdnikom. Znaczne te obszary pozostay w jego rkach jako wasno osobista. Wielkie rody wiejskie zdoay powikszy swoje ziemie, gdy zaczo rosn zapotrzebowanie na bawen. Po okupacji grunty przekazane przez wadc dla obsugi dugu zagranicznego wraz z nowo pozyskanymi dla uprawy ziemiami znalazy si w rkach wielkich wacicieli albo towarzystw ziemskich i hipotecznych. Drobni waciciele zaduyli si u miejskich bankierw i utracili ziemi; nawet gdyby j zachowali, nie uzyskaliby kredytu dla finansowania ulepsze. Prawa dziedziczenia prowadziy do rozdrobnienia wasnoci, ktra nie moga ju utrzymywa rodziny. Z chwil wybuchu pierwszej wojny wiatowej ponad 40 procent ziemi uprawnej byo w rkach wielkich wacicieli ziemskich (a wic takich, ktrzy mieli ponad 50 feddanw), natomiast 20 procent naleao do drobnych posiadaczy majcych mniej ni 5 feddanw (jeden feddan to okoo jednego akra, a wic 0,4 ha). Jedna pita ogromnych gospodarstw, szczeglnie na pnocy kraju, znajdowaa si w rkach obcych wacicieli: osb lub towarzystw. Topowi stali si wielcy waciciele ziemscy, ktrych grunty uprawiali chopi; za swoj prac mieli prawo do uprawiania kawaka ziemi. Ponadto rosa liczba robotnikw nie posiadajcych ziemi, stanowili oni jedn pit zatrudnionej ludnoci. W Tunezji przejmowanie ziemi przez obcych wacicieli osigno jeszcze wiksze rozmiary. Gdy doszo do okupacji francuskiej, istniaa tam ju znaczna spoeczno francuska i woska. Przez okoo dziesi pierwszych lat protektoratu rzd podejmowa kroki na rzecz wielkich wacicieli pragncych nabywa ziemi; rozprawy dotyczce spraw ziemskich toczyy si przez sdami mieszanymi z udziaem europejskim. Dopuszczano zakup dzierawionej ziemi wakfw. Od 1892 roku przyjto now polityk, zaczto zachca do imigracji i osiedlania si, czciowo pod naciskiem kolonistw, czciowo po to, by powikszy wrd nich liczb Francuzw. Mona byo zakupi znaczne obszary ziemi: grunty wakfw, wasno pastwow, tereny bdce zbiorow wasnoci plemion; stosowano t sam polityk co w Algierii, przeznaczajc dla mieszkacw mniejsze obszary ziemskie. Kupcom oferowano dogodne warunki: kredyt wiejski, sprzt, drogi. Warunki ekonomiczne te byy sprzyjajce: zapotrzebowanie na zboa utrzymywao si na staym poziomie, a na wino i oliw z oliwek roso. Skutkiem tego coraz wicej ziemi znajdowao si w rkach Europejczykw, szczeglnie w regionie uprawy zb na pnocy i na plantacjach oliwek w Sahilu. W roku 1915 kolonici wadali ju jedn pit ziemi uprawnej. Stosunkowo niewielu z nich byo posiadaczami maych skrawkw gruntu; typowi stali si wielcy waciciele ziemscy prowadzcy uprawy dziki zatrudnianiu robotnikw rolnych z Sycylii, poudniowych Woch i z Tunezji, albo dziki wynaj-

Imperia europejskie i rozwj elit (1860-1914)

291

mowaniu tunezyjskich rolnikw. Nie brakowao wolnej siy roboczej, poniewa proces wywaszczania ziemi pogorszy sytuacj chopw; pozbawiono ich dostpu do kapitau i ochrony, jak ich otaczali miejscowi waciciele ziemscy. Przeksztacenia gospodarcze doprowadziy do zmiany wadzy politycznej. Kolonici domagali si wikszego udziau w decyzjach politycznych, zmierzali do skonienia rzdu, by przyczy kraj do Francji. Si podporzdkowali sobie miejscow ludno i utrzymywali w ramach tradycjnej kultury i stylu ycia, co uniemoliwiao jej efektywne uczestniczenie w sprawowaniu wadzy. W tym zakresie osignito pewne sukcesy: znaczn cz urzdnikw pastwowych stanowili Francuzi; konsultatywne zgromadzenie do spraw finansowych i gospodarczych skadao si gwnie z kolonistw. Z drugiej strony rzd w Paryu i przysyani stamtd wysocy urzdnicy woleli utrzyma protektorat oparty na wsppracy midzy Francuzami a Tunezyjczykami. W roku 1914 polityka francuska w Tunezji osigna stan taki jak w Algierii w latach szedziesitych XIX wieku. W Algierii za sytuacja ulega zmianie. Klska w wojnie francusko-pruskiej lat 1870-1871 i upadek Napoleona III osabiy autorytet rzdu w Algierze. Kolonici na jaki czas przejli wadz, ale na wschodzie kraju doszo do buntu Arabw i Berberw o znacznym zasigu. Zoyo si na niego wiele przyczyn: szlachta pragna odzyska swoj pozycj polityczn i spoeczn, osabion w wyniku narzucenia bezporedniej administracji francuskiej. Wieniacy sprzeciwiali si utracie ziemi i rosncej wadzy kolonistw, ndzy w wyniku epidemii i zych zbiorw. Szerokie rzesze ludnoci zaday niepodlegoci. Nie znalazo to jeszcze wyrazu w ideach narodowych, ale jedynie religijnych, sterowanych przez bractwa sufickie. Powstania zostay zduszone, a ich skutki przyniosy powane szkody muzumanom algierskim. Za kar nakadano na powstacw zbiorowe grzywny i konfiskowano im ziemi; ocenia si, e dystrykty zaangaowane w rebeli utraciy 70 procent kapitau. Znacznie powaniejsze byy dugofalowe skutki tych wydarze. Zniszczenie lokalnego przywdztwa i zmiana wadz w Paryu usuny przeszkody na drodze do powikszania europejskiej wasnoci ziemskiej. Z powodu sprzeday i nada ziemi pastwowej oraz skonfiskowanej w wyniku zajmowania terenw bdcych zbiorow wasnoci i stosowania kruczkw prawnych, znaczne obszary ziemi przeszy w rce kolonistw. W roku 1914 Europejczycy posiadali mniej wicej jedn trzeci gruntw uprawnych, w wikszoci najbardziej urodzajnych. Jak dawniej zbierano z nich zboa i winogrona; algierskie wina zdobyy sobie znaczny rynek we Francji. Upraw w winnicach zajmowali si imigranci z Europy: Hiszpanii, Woch i Francji; same za winnice naleay do bogatych wacicieli, majcych dostp do kapitau. Algierscy drobni posiadacze ziemscy zostali zepchnici na mniejsze obszary niedobrej ziemi, pozbawieni kapitau mieli coraz mniej byda. Skutkiem tego przeobraali si w dzierawcw lub

292

Wiek europejskich imperiw

robotnikw rolnych w europejskich majtkach, tylko w niektrych miejscach rodzia si nowa klasa muzumaskich wacicieli ziemskich. Dziki nowym moliwociom, jakie stwarzaa wasno ziemska, europejska ludno Algierii gwatownie wzrosa: z 200 tysicy w 1860 do okoo 750 tysicy w 1911. Tk ostatnia liczba obejmuje rwnie algierskich ydw, ktrzy otrzymali obywatelstwo francuskie. Ludno miejscowa wzrosa do 4 milionw 740 tysicy, a zatem Europejczycy stanowili 13 procent wszystkich mieszkacw. W wielkich miastach ten procent by jeszcze wikszy; w 1914 trzy czwarte mieszkacw Algieru stanowili Europejczycy. W roku 1914 ta coraz liczniejsza ludno europejska skutecznie kontrolowaa miejscowe rzdy. Tferaz miaa ju swoich reprezentantw w parlamencie francuskim i tworzya w Paryu wane lobby polityczne. Stopniowo, gdy dorosy nowe pokolenia urodzone w Algierii, a imigranci z innych krajw przyjmowali obywatelstwo francuskie, powstaa nowa tosamo narodowa i interesy, ktre owo lobby mogo wspiera. Chodzio o maksymalne zasymilowanie Algierii z Francj, przy czym lokalna administracja francuska powinna si znajdowa pod europejsk kontrol. Te denia zakoczyy si powodzeniem. Znaczn wikszo lokalnych urzdnikw stanowili Francuzi, przy czym Francuzami byli niemal wszyscy zajmujcy najwysze stanowiska. Oni te zaczli przewaa w radach miejskich zarzdzajcych poszczeglnymi terytoriami; tutaj muzumanie nie mieli praktycznie adnych wpyww. Pacili znacznie wysze podatki ni kolonici, a dochody z nich wykorzystywane byy przewanie przez Europejczykw. Muzumanie podlegali te kodeksowi karnemu, ktrzy kontrolowali Francuzi. Na owiat oono niewiele. Pod koniec wieku rzd w Paryu uwiadomi sobie istnienie problemu arabskiego", konieczno uniezalenienia administracji od wpywu kolonistw i uycia siy, by chroni cze ludnoci pokonanej" 2 . Uczyniono co dla owiaty muzumaskiej podstawowego stopnia, jednak w 1914 roku liczba Algierczykw z wyksztaceniem rednim lub wyszym sigaa dziesitkw, moe setek, ale na pewno nie tysicy.

Pooenie ludnoci W tych czciach Bliskiego Wschodu i Maghrebu, gdzie kontrola rzdu staa si bardziej efektywna, wprowadzono roboty publiczne. Nowe prawa ziemskie tworzyy pewn wasno, towarzystwa bankowe i hipoteczne umoliwiay dostp do kapitau, a wyroby znajdoway zbyt w wiecie uprzemysowionym, powikszay si obszary przeznaczone pod upraw, a w latach 1860-1914
J. Cambon, cytowany w: C. R. Ageron, Les algeriens musulmans et la France (1871-1919), Paiy 1968, s. 478.
2

Imperia europejskie i rozwj elit (1860-1914)

293

rosa te wydajno. Mimo skromnych danych statystycznych jest jasne, e tego rodzaju procesy zachodziy w Algierii i TUnezji, gdzie podwoi si obszar ziemi uprawnej. W Egipcie warunki szczeglnie sprzyjay. W tym czasie rzd sprawowa pen kontrol nawet w Grnym Egipcie, rynki zbytu dla baweny rozszerzay si mimo pewnej pynnoci, wielkie prace irygacyjne umoliwiy powikszenie wydajnoci rolnictwa; midzy rokiem 1870 a 1914 obszar rolny zwikszy si o jedn trzeci. Ten wzrost pociga za sob pewne niebezpieczestwa: zyski z uprawy baweny na eksport byy tak wielkie, e coraz wicej przeznaczano na ni ziemi i okoo roku 1900 Egipt sta si importerem ywnoci i wyrobw przemysowych. Statystyki dotyczce Syrii, Palestyny i Iraku s jeszcze bardziej niedoskonae, ale dostpne informacje wskazuj na podobne tendencje. W Syrii i Palestynie chopi mieszkajcy w grskich wioskach rozszerzyli obszary uprawne na rwniny, siejc zboa i inne roliny, takie jak oliwa z oliwek, ziarno sezamowe, pomaracze z rejonu Jafy, ktre znajdoway rynki zbytu za granic. W Libanie rozwijaa si produkcja jedwabiu. W Iraku nie doszo jeszcze ani do rozszerzenia wadzy pastwowej, ani do polepszenia systemu irygacyjnego; pierwsze urzdzenie nawadniajce na wiksz skal - zapora AI-Hindijja na Eufracie - zostao otwarte dopiero w 1913 roku. Specyficzne natomiast funkcjonoway prawa gruntw: kiedy przywdcy plemienni zarejestrowali ziemi na swoje nazwiska, wpynli na przeistoczenie swoich wspplemiecw z pasterzy w osiadych rolnikw, uprawiajcych zboa na eksport, a - na poudniu - daktyle. Zachwianie rwnowagi midzy osiadym rolnictwem a koczowniczym pasterstwem nastpowao wszdzie tam, gdzie istniay dwa czynniki. Pierwszym z nich bya ekspansja sfer podlegych kontroli rzdu, ktry zawsze wola osiadych chopw, paccych podatki i sucych w wojsku, od koczownikw yjcych poza spoecznoci polityczn, stanowicych potencjalne zagroenie dla istniejcego porzdku. Do ekspansji tej dochodzio za silnych rzdw i gdy rozwija si system komunikacyjny. W Algierii armia francuska ruszya z wysokiego paskowyu na poudnie, ku oazom Sahary i terenom zamieszkaym przez Tuaregw. W Syrii budowa kolei umoliwia przesunicie granic ziemi uprawnej w gb stepu. Kada stacja kolejowa z jej urzdnikami, garnizonem i targowiskiem stawaa si orodkiem ekspansji rolnictwa i handlu. Niektre grupy ludnoci wykorzystywano do utrzymywania porzdku na prowincji: regimenty kurdyjskie gromadzono na pnocy; Czerkiesw, ktrzy opucili swoje domy na Kaukazie zdobytym przez Rosjan, osiedlono w kilku wsiach poudniowej Syrii. Drug przyczyn zmian byo rosnce zapotrzebowanie na podstawowe produkty stepu i raczej malejce dochody, jakie przynosiy w porwnaniu z wyrobami przeznaczonycmi na sprzeda i na eksport. Rynek wielbdw zmniejszy si wraz z wprowadzaniem nowoczesnych rodkw cznoci (ale decydujca

294

Wiek europejskich imperiw

przemiana, ktr byo pojawienie si samochodu, jeszcze si nie nastpia). Zapotrzebowanie na owce utrzymywao si, a nawet roso wraz z powikszaniem si liczby ludnoci, ale kapita mona byo z wikszym zyskiem zainwestowa w uprawy; istniejce informacje wskazuj, e pogowie zwierzt zmalao w stosunku do liczby ludnoci: w Algierii przypadao 2,85 owcy na osob w 1885 roku, a w trzydzieci lat pniej liczba ta zmniejszya si do 1,65. Oglnie rzecz biorc by to okres wzrostu zaludnienia, przy czym jego tempo rnio si w zalenoci od kraju. Do krajw, w odniesieniu do ktrych istniej najbardziej wiarygodne dane statystyczne, i w ktrych przyrost jest wyrany, nale Algieria i Egipt. W Algierii ludno muzumaska podwoia si w cigu pidziesiciu at - z 2 milionw w 1861 roku do 4,5 miliona w 1914. W Tunezji wzrost by podobny: z 1 do 2 milionw. W Egipcie proces ten trwa przez cay XIX wiek: z 4 milionw w 1800 do 5,5 miliona w 1860 i 12 milionw w 1914. W Sudanie ilo mieszkacw zwikszaa si powoli od pocztku okupacji brytyjskiej. Jeli chodzi o rejon yznego Pksiyca, cigle jestemy zdani na domysy. Liczba mieszkacw Syrii moga wzrosn o jakie 40 procent midzy 1860 a 1914 rokiem, to znaczy z 2,5 do 3,5 miliona; z drugiej strony nastpi znaczny odpyw populacji z Libanu do Ameryki Pnocnej i Poudniowej oraz do innych pastw; do 1914 roku okoo 300 tysicy Libaczykw opucio kraj. Wzrost zaludnienia Iraku by tego samego rzdu. W przyblieniu mona uzna, e liczba mieszkacw krajw arabskich powikszya si w caoci od okoo 18-20 milionw w 1800 roku do 35-40 milionw w 1914 roku. Ludno mieszkaa gwnie na wsi. Niektre miasta gwatownie si rozwijay, szczeglnie porty specjalizujce si w handlu z Europ. Naleay do nich algierskie miasta przybrzene, a take Bejrut i Aleksandria (ktra w 1914 roku bya drugim co do wielkoci miastem arabskim). Inne, zwaszcza za stolice narodowe i prowincjonalne, rozbudowyway si proporcjonalnie do oglnego wzrostu liczby mieszkacw. Na przykad Kair powikszy si mniej wicej dwukrotnie, pozostajc najwikszym miastem arabskim, ale zaludnienie caego Egiptu rwnie wzroso; stopie urbanizacji pozosta wic bez zmian, a napyw ludnoci wiejskiej do miast jeszcze si nie zacz. Przyrost populacji by skutkiem wielu czynnikw. W Egipcie mg si wiza z powikszaniem areau uprawy baweny: mae dzieci pomagay w polu od najmodszych lat, a wic istniaa zachta do zawierania wczesnych maestw i zakadania wielkich rodzin. W wikszoci krajw wzrost by skutkiem zanikania dwch czynnikw, ktre wczeniej ograniczay liczb ludnoci: epidemii i godu. Poprawa warunkw kwarantanny pod nadzorem europejskich lekarzy i przy wsparciu obcych rzdw przyczynia si do zlikwidowania w krajach rdziemnomorskich dumy do 1914 roku i do ograniczenia wypadkw cholery. Zwikszenie produkcji ywnoci w poczeniu z lepsz komunikacj.umoliwio niwelowanie skutkw lokalnych nieurodzajw, ktre w poprzednim okresie byy

Imperia europejskie i rozwj elit (1860-1914)

295

przyczyn godu. W niektrych krajach - Algierii, TUnezji i w Sudanie - dostatek poywienia prowadzi nie tyle do bezprecedensowego powikszenia si liczby mieszkacw, a raczej do zrekompensowania gwatownego jej spadku w przeszoci. W Sudanie niepokoje wywoane przez ruch mahdystowski, po ktrym nastpi okres zych zbiorw, doprowadziy do gwatownego zmniejszenia si liczby ludnoci w latach dziewidziesitych XIX wieku. Wzrost zaludnienia nie musi oczywicie oznacza poprawy standardu ycia, moe wskazywa na co wrcz przeciwnego. Jednake istniej podstawy, by przypuszcza, e w niektrych wypadkach poziom ycia wzrs. Na pewno dotyczyo to wyszych warstw ludnoci miejskiej, zwizanej z nowymi rzdami albo z rozwijajcymi si sektorami gospodarki. Ludzie ci mieli wysze dochody, lepsze warunki mieszkaniowe i opiek medyczn, mogli take kupowa wicej towarw. W niektrych rejonach na wsi zwikszona produkcja ywnoci i sprawniejsza czno poprawiy standard wyywienia. Nie dotyczyo to krajw, w ktrych kolonializacja europejska pozbawia chopw najlepszej ziemi, lecz Egiptu i czciowo Syrii, gdzie istniaa rwnowaga midzy produkcj a liczb ludnoci. (Jednake w Egipcie poprawie warunkw zdrowotnych, wynikajcej z lepszego wyywienia, towarzyszyo rozprzestrzenienie si zaraliwej choroby - bilharcji - przenoszonej przez wod i zataczajcej coraz szersze krgi w wyniku rozwoju systemu nawadniania.) Nawet w najbardziej sprzyjajcej sytuacji moliwoci polepszenia warunkw ycia rolnikw byy ograniczone nie tylko z powodu wzrostu liczby ludnoci, lecz rwnie w wyniku skupienia wadzy w rkach posiadaczy ziemskich lub ludzi, ktrzy w jaki sposb sprawowali nad ni kontrol. Po swojej stronie mieli prawo oraz rzd, mieli te dostp do kapitau, bez ktrego nie mona byo rozwija produkcji ani te przekazywa jej na rynek. W wikszoci wypadkw nie musieli dziaa w ramach ogranicze narzucanych przez moraln wi z tymi, ktrzy dla nich pracowali. Kolonici, miejscy bankierzy, szajchowie plemienni, ktrzy stali si wacicielami ziemskimi, nie utrzymywali takich samych stosunkw z pracujcymi dla nich ludmi, jak cz ich poprzednikw. W tych warunkach chopi nie byli w stanie uzyska z produkcji rolnej wicej ni potrzebowali dla zapewnienia sobie minimalnego poziomu ycia; w trudnych czasach wyzysku nie dysponowali te ochron ze strony silniejszych. Rozdwojone spoeczestwo W 1914 roku w krajach arabskich nalecych do imperium osmaskiego oraz w pastwach Maghrebu w rnym zakresie ujawnia si nowego typu stratyfikacja spoeczna. Z jednej strony byy europejskie grupy handlowe i finansowe, a take spoecznoci przesiedlecw chronione wpywami i wadz

296

Wiek europejskich imperiw

ich rzdw. Z drugiej strony znajdoway si lokalne klasy kupcw i wacicieli ziemskich, ktrych interesy czyy ze spoecznociami obcymi, cho w pewnych wypadkach prowadziy do rywalizacji. Dalej bya rosnca liczba ludnoci wiejskiej i biedni mieszkacy miast, majcy ograniczony dostp do wadzy, w znacznym stopniu wyczeni z korzyci, jakie przynosiy zmiany administracyjne, prawne i gospodarcze. Zmiana stosunku si spoecznych znalaza wyraz w przeksztaceniach, do ktrych doszo w yciu miejskim w drugiej poowie XIX wieku. Dziaalno gospodarcza i wadza przeniosy si z wielkich miast lecych w gbi kraju do portw nadmorskich, szczeglnie za tych, ktre si znajdoway nad Morzem rdziemnym. Stay si one nie tylko miejscem przeadowywania towarw, ale take gwnymi orodkami finansowymi i handlowymi, gdzie gromadzono towary z gbi kraju i skd importowane produkty rozprowadzano dalej. TU rwnie zaatwiano interesy importowo-eksportowe oraz w znacznym zakresie organizowano i finansowano produkcj roln. Niektre z portw byy staroytnymi miastami, ktre si rozwijay i uzyskiway nowe znaczenie. Bejrut zastpi Sajd i Akr jako gwny port poudniowej Syrii; Aleksandria zaja miejsce Damietty i Rozetty w morskim handlu Egiptu, gdy stay si wane kontakty kupieckie z Europ, a handel z Anatoli i wybrzeem syryjskim podupada. Al-Basra staa si gwnym miastem eksportu irackich daktyli; Dudda, gwny port Al-Hidazu, zacz nabiera znaczenia, gdy zachodni Arabi zaczto zaopatrywa od strony morza, a nie karawanami z Syrii. Wreszcie rozbudowa si Tbnis i porty Algierii. Inne powstay w wyniku rozwoju midzynarodowego transportu: Port Sa'id na pnocnym kracu Kanau Sueskiego, Aden jako port postojowy i wglowy dla statkw parowych pyncych przez Kana z Europy do Indii; wreszcie Casablanca na atlantyckim wybrzeu Maroka. W centrum tych miast peno byo magazynw, bankw, biur towarzystw transportowych, budowanych w monumentalnym stylu poudniowoeuropejskim. Znajdoway si tam dzielnice rezydencjalne z willami otoczonymi ogrodami; zaplanowano w nich parki, place, hotele, restauracje i kawiarnie, sklepy i teatry. Gwne ulice byy na tyle szerokie, by pomieci tramwaje, powozy konne, a od 1914 roku take pierwsze samochody. Rwnie miasta w interiorze w podobny sposb zmieniay swj wygld. Z pocztku podejmowano prby wybudowania nowych ulic i budynkw w rodku starych miast: przez Kair przeprowadzono szerok arteri a do podna Cytadeli; w Damaszku wyprostowywano i poszerzano bazary, dziki czemu powsta Suk al-Hamidijja oraz Suk Midhat Pasza. W dalszej perspektywie nowe dzielnice stawiano poza murami (jeli jeszcze si zachoway) starych miast, na terenach nie obcionych budynkami i prawami wasnoci, dziki czemu mona tam byo budowa wedug okrelonych planw. Nowy Damaszek rozciga si na wschd od starego, w gr wzgrza Dabal Kasijun; nowy Kair rozbudowywano na pnoc

Imperia europejskie i rozwj elit (1860-1914)

297

od starego miasta, a potem na zachd, na terenach cigncych si do Nilu, niegdy botnistych, ale teraz osuszonych i przygotowanych pod budownictwo. Nowy Tunis rozrs si czciowo na gruntach odzyskanych z jeziora lecego po wschodniej stronie miasta. Chartum, stolica Sudanu pod panowaniem egipskim i za czasw kondominium, bya nowym tworem. Ulice zaplanowano tu symetrycznie w pobliu miejsca, w ktrym Nil Bkitny spotyka si z Nilem Biaym. Pod koniec tego okresu podobne zmiany miay miejsce w Maroku. Stolica protektoratu, a zarazem gwna rezydencja sutana, znajdowaa si w nowej czci Rabatu na wybrzeu; nowy Fez zosta zaplanowany poza murami starego miasta, ktre ochroniono przed wszelk ingerencj z zewntrz. Nowe miasta z wolna wysysay ycie z dawnych orodkw. Tutaj bowiem powstaway biura bankw i towarzystw, wyrastay paace i biura rzdowe. W Kairze ministerstwa budowano w zachodniej czci, tam mieli swoje rezydencje zagraniczni konsulowie, rwnie chedyw przenis si z Cytadeli do paacu wybudowanego w stylu europejskim; armia brytyjska sprawowaa kontrol nad Kairem z kwater Kasr an-Nil na brzegu Nilu. Znaczna cz mieszkacw nowych miast i dzielnic bya obcego pochodzenia: urzdnicy, konsulowie, kupcy, bankierzy, przedstawiciele wyspecjalizowanych zawodw. W Algierze i Oranie, najwikszych miastach Algierii, przewaaa ludno europejska; w Kairze 16 procent ludnoci byo obcego pochodzenia, w Aleksandrii - 25 procent. Mieszkacy ci yli w izolacji, zachowujc wasne przywileje; mieli swoje szkoy, kocioy, szpitale i miejsca rekreacji, rozprawy toczyy si przed europejskimi sdami konsularnymi lub sdami mieszanymi, ich interesy ekonomiczne byy chronione przez konsulaty, a w krajach znajdujcych si pod kontrol europejsk - przez rzd. Wadza i inny styl ycia przycigay do nowych miast rwnie miejscowych kupcw, gwnie chrzecijaskich i ydowskich, zaangaowanych w midzynarodowy handel. Niektrzy z nich pozostawali pod zagraniczn opiek, a nawet byli wrcz zasymilowani z obcymi spoecznociami. Okoo roku 1914 rodziny urzdnikw muzumaskich lub muzumaskich wacicieli ziemskich zaczy porzuca swoje rodzinne domostwa w starych miastach na rzecz wygd, jakie im oferoway nowe dzielnice. W nowo powstaych miastach ustali si specyficzny tryb ycia, ktre stanowio odbicie europejskiego stylu. Mczyni i kobiety ubierali si inaczej. Znaczcym aspektem modernizacyjnych reform Mahmuda II bya zmiana oficjalnych strojw. Sutan i jego urzdnicy zrezygnowali z powiewnych sukien i szerokich turbanw na rzecz europejskich smokingw i innych okry gowy: czerwonych fezw lub tarbuszy z czarnym wisiorkiem. Wojsko nowych armii - osmaskiej, egipskiej i tunezyjskiej nosio mundury typu europejskiego. Podre, widok obcokrajowcw, nowe szkoy - wszystko to przyzwyczaio kupcw i urzdnikw oraz ich rodziny do odmiennych strojw. ydzi i chrzecijanie

298

Wiek europejskich imperiw

szybciej zaczli je nosi ni muzumanie. Pod koniec wieku niektre z ich on i crek take przyjy francuski lub woski styl ubioru, poznany dziki ilustrowanym periodykom, sklepom w nowych miastach, podrom i szkoom. Jednake do 1914 roku niewiele kobiet muzumaskich wychodzio bez nakrycia gowy czy twarzy. Rwnie domy stay si odbiciem innego stylu ycia. Domy w nowych dzielnicach, zarwno subowe, jak i rezydencjonalne, byy projektowane gwnie przez architektw francuskich i woskich wedug ich wasnych wzorw: budowano z kamienia pokrytego tynkiem, bogato dekorowano kutym elazem. Budynki publiczne zwrcone byy na zewntrz imponujcymi fasadami, a niektre wyraay now wizj ycia spoecznego; w Kairze symbolizowaa j opera, muzeum i biblioteka chedywa. Rwnie same domy mieszkalne odzwierciedlay nowy styl ycia rodzinnego. Oddzielenie pokoi mieszkalnych na parterze od sypialni na pitrze trudno byo pogodzi ze starym, cisym podziaem na salony, w ktrych mczyni przyjmowali goci, i harim, gdzie toczyo si ycie rodzinne. Zmiany w yciu gospodarczym i obyczajach, a take dziaania, jakie Osmanowie, Egipcjanie i Brytyjczycy podjli przeciwko handlowi niewolnikami, doprowadziy w 1914 roku do ostatecznej likwidacji niewolnikw domowych. Z wyjtkiem niektrych tylko paacw czarny eunuch, stranik witoci harimu, niemal cakowicie znikn. Krzesa i stoy imitujce osiemnastowieczne meble francuskie, narzucay inny sposb przyjmowania goci i spoywania wsplnych posikw. Domy byy otoczone ogrodami, nie za budowane wok wewntrznych dziedzicw; okna wychodziy na zewntrz, na ulice. Mona byo przez nie patrze, a przechodzcy mogli zaglda do rodka. Na szerszych ulicach, a take poza miastami kobiety z dobrych rodzin korzystajc z powozw konnych mogy odetchn wieym powietrzem. Teatr oferowa nowy styl ogldania - jeli nie bycia ogldanym - dotyczy to zwaszcza kobiet. W 1914 roku arystokratki kairskie mogy uczszcza na spektakle wystawiane przez przejezdne trupy i, dyskretnie ukryte za zasonami z gazy w loach pierwszego balkonu Opery, oglda klasyczny dramat francuski lub woskie opery.

Rozdzia 18

Kultura imperializmu a reformy

Kultura imperializmu W nowych miastach, zwaszcza za w krajach znajdujcych si pod okupacj europejsk, doszo teraz do nowego typu konfrontacji midzy Europejczykami a Arabami, a w jej rezultacie do zmiany wzajemnego si postrzegania. W wieku XVIII w wyniku podry i handlu myl europejska obja swoim zasigiem cay wiat. W wieku XIX jej ciekawo si pogbia, karmiona wiedz pozyskiwan w wyniku coraz liczniejszego osiedlania si Europejczykw i Amerykanw na Bliskim Wschodzie i w Afryce Pnocnej w celach handlowych i w wyniku wojen. W poowie wieku pojawia si zorganizowana turystyka w formie pielgrzymek do Ziemi witej i wycieczek po Nilu. Powszechna ciekawo wiata znalaza wyraz w nowego typu badaniach naukowych, ktre dyy do zrozumienia istoty i historii spoeczestw azjatyckich drog studiowania ich spisanych dziejw i zachowanych wytworw. Pierwszy europejski przekad Koranu jest znacznie starszy, pochodzi bowiem z XII wieku, ale to wczesne dzieo nie odegrao wikszej roli; systematyczne prby rozumienia podstawowych tekstw wiary muzumaskiej i historii islamu datuj si od wieku XVII, kiedy to katedry jzyka arabskiego powstay na uniwersytetach w Paryu i Lejdzie, Oksfordzie i Cambridge, kiedy zaczto gromadzi rkopisy dla wielkich bibliotek i kiedy si pojawiy ich pierwsze staranne wydania i przekady. Gdy Edward Gibbon pisa swj Zmierzch i upadek Cesarstwa Rzymskiego (1776-1788), dysponowa ju znaczn liczb rde i opracowa naukowych.

300

Wiek europejskich imperiw

Zorganizowane badanie i nauczanie zagadnie zwizanych z jzykiem arabskim i islamem, stworzenie instytucji, ktre mogyby przekazywa nastpnym pokoleniom ich wyniki, przyszo znacznie pniej. Na terenie Bengalu brytyjskiego sir William Jones (1746-1794) zaoy Towarzystwo Azjatyckie, zajmujce si badaniem zarwno muzumaskiej, jak i hinduskiej kultury Indii; byo to pierwsze tego typu towarzystwo naukowe. W Paryu francuski naukowiec, Sylwester de Sacy (1758-1838), by pierwszy z grupy nauczycieli i badaczy tej dziedziny naukowej, rozprzestrzeniajcej si na ksztat apostolskiego dziedzictwa na kolejne pokolenia i inne kraje. Szczegln rol w rozwoju tej tradycji odegrali uczeni niemieckiego obszaru jzykowego - w Niemczech i w imperium Habsburgw. Ich spojrzenie na religi i kultur islamu uksztatowane zostao przez wielkie intelektualne dyscypliny owych czasw: histori kultury, badanie cigoci rozwoju ludzkiego od jednej epoki i jednych ludw do kolejnych, filologii porwnawczej, ktrej celem byo odtworzenie historii naturalnej jzykw i ich powiza genetycznych, wreszcie historii kultur i znajdujcych w nich wyraz zbiorowych osobowoci. Do omawianych witych tekstw stosowano metody krytyczne, pozwalajce odtworzy ich wczesny rozwj i zawarte w nich tradycje religijne. Opis i interpretacja ycia, obyczajw oraz wierze ludw Azji i Afryki, do ktrych teraz docierali europejscy podrnicy i ich wadze, przyczyniy si do powstania antropologii. Pod koniec wieku jeszcze jedna nauka rzucia wiato na badane teksty: bya to archeologia, prbujca odkry i zinterpretowa pozostaoci po osiedlach ludzkich. W ten sposb wiedza o dziejach krajw, ktre zamieszkiwali Arabowie, zwaszcza za Egiptu i Iraku, signa okresu sprzed islamu. Romantyczna wyobrania, kult przeszoci i tego, co odlege oraz dziwne, oparta na studiach lub poowicznej wiedzy wyniesionej z podry i nauki, doprowadzia do powstania wizji tajemniczego Orientu, pocigajcego i gronego, kolebki cudw i bani, a wszystko to zapadniao wczesn sztuk. Przekady Tysica i jednej nocy stay si czci zachodniego dziedzictwa. Wywodzce si std i z innych dzie obrazy dostarczyy tematw literaturze europejskiej: Goethe pisa poezje na tematy zwizane z islamem - Dywan Wschodu i Zachodu; sir Walter Scott w Talizmanie uczyni z Saladyna symbol redniowiecznej rycerskoci. Wpyw na sztuki plastyczne by jeszcze wikszy. Motywy muzumaskie pojawiy si w zdobnictwie i wzornictwie wielu budynkw. Styl orientalny" w malarstwie wprowadzili wielcy artyci: Ingres i Delacroix, a take pomniejsi twrcy. Niektre motywy powtarzay si w ich dzieach: arabski jedziec jako symbol bohaterstwa, uwodzicielskie dziewczta w harimie, uroda bazaru, patos ycia trwajcego na ruinach minionej wietnoci. Z pragnieniem poznania i penym wyobrani odtwarzaniem pocigajcej tajemniczoci przeplata si jeszcze jeden temat. Klska gbiej przenika dusz czowieka anieli zwycistwo. Uzalenienie od kogo stanowi ten typ do-

Kultura imperializmu a reformy

301

wiadczenia, ktre budzi wtpliwoci co do porzdku wszechwiata, natomiast sprawujcy wadz zapominaj o nim albo przyjmuj, e taki jest naturalny ukad, formuuj wic idee, ktre usprawiedliwiaj ich poczynania. W XIX wieku w Europie na kilka sposobw prbowano wytumaczy zaistnia sytuacj. Tego rodzaju prby podejmowano zwaszcza w Wielkiej Brytanii i we Francji, bowiem przede wszystkim te kraje sprawoway wadz w wiecie arabskim. Niektre z nich w wieckiej formie wyraay postawy zachodniego wiata chrzecijaskiego wobec islamu i muzumanw, bya to bowiem przede wszystkim konfrontacja z potg islamu: islam uwaano za zagroenie moralne i militarne, ktremu naleao stawi czoo. W przeoeniu na wieck terminologi dawao to zarwno usprawiedliwienie dla panowania, jak i ostrzeenie: w umysach brytyjskich i francuskich klas panujcych tkwia obawa przed buntem islamu", niespodziewanymi ruchami wrd obcych ludw, ktrymi si wadao. W podobny sposb mona byo wykorzystywa pami o wyprawach krzyowych dla usprawiedliwienia ekspansji. Z intelektualnej atmosfery tych czasw zrodziy si jeszcze inne idee. Z perspektywy Heglowskiej filozofii dziejw Arabowie naleeli do minionej epoki rozwoju ducha ludzkiego: wypenili swoj misj przechowujc greck myl, a potem przekazali wiato cywilizacji innym. Z punktu widzenia filologii porwnawczej ci, ktrzy posugiwali si jzykami semickimi, zostali uznani za niezdolnych do racjonalizmu i rozwoju wyszej cywilizacji, majcej jakoby stanowi domen Aryjczykw. Pewna interpretacja Darwinowskiej teorii ewolucji bya wykorzystana do poparcia idei, e ci, ktrzy przeyli walk o przetrwanie, byli lepsi, a zatem mieli prawo do dominacji. Z drugiej strony uwaano, e wadza pociga za sob obowizki. Wyraenie brzemi biaego czowieka" odzwierciedlao idea, ktry w ten czy inny sposb inspirowa urzdnikw, lekarzy i misjonarzy, a nawet tych, ktrzy tylko z opowiada znali Azj i Afryk. Poczucie odpowiedzialnoci za wiat znalazo wyraz w narodzinach pomocy dla ofiar katastrof; pienidze zgromadzone w Europie i Ameryce dla poszkodowanych w wojnie domowej 1860 roku i rozdzielone przez konsulw, to jeden z pierwszych przykadw zorganizowanej dobroczynnoci na skal midzynarodow. Czasami idea tosamoci rodu ludzkiego i rwnoci ujawniaa si mimo wielu rnic. Na pocztku XIX wieku Goethe stwierdzi, e Orientu i Okcydentu nie da si ju rozdzieli"1, cho pod koniec tego samego wieku dominowa gos Kiplinga, ktry uwaa, e Wschd jest Wschodem, a Zachd jest Zachodem" 2 (chocia zapewne nie mia na myli tego, co inni wyczytali w jego sowach).
1 2

J. W. von Goethe, Aus dem Nachlass w: Weststlicher Divan. R. Kipling, A Ballad of East and West.

302

Wiek europejskich imperiw

Powstanie inteligencji Tego rodzaju dyskusje nie toczyy si jednak nad martwym ciaem: na Wschodzie yli ludzie, ktrzy je syszeli. W drugiej poowie XIX wieku powszechna staa si wiadomo potgi Europy obecna ju wczeniej wrd rzdzcej elity osmaskiej. Wyrosa nowa wyksztacona klasa spogldajca na sam siebie i na wiat wzrokiem zaostrzonym dziki zachodnim nauczycielom i informujca o tym, co widzi w odmienny sposb. Poza nielicznymi wyjtkami klasa ta uksztatowaa si w szkoach nowego typu. Najbardziej wpywowe byy te, ktre zostay zaoone przez zreformowane rzdy dla wasnych potrzeb. Chodzi tu przede wszystkim o wyspecjalizowane szkoy ksztacce urzdnikw, oficerw, lekarzy i inynierw - w Stambule, Kairze i Tunisie. Jednake pod koniec wieku oficjalny system szkolnictwa si rozwin. W osmaskich miastach prowincjonalnych dziaay szkoy podstawowe i rednie, a polepszenie komunikacji umoliwiao chopcom przenoszenie si stamtd wysze uczelnie w Stambule, po ktrych ukoczeniu zatrudniano ich w subie cesarskiej. W Stambule zaoono rwnie uniwersytet. W Egipcie pewne przeksztacenia dokonay si poza oficjalnym systemem; w Kairze by wyszy instytut prawa ksztaccy prawnikw do pracy w mieszanych sdach; z prywatnych funduszy zaoono pierwszy uniwersytet. W Sudanie rzdowa uczelnia - Gordon College - ksztacia chopcw na potrzeby niszych stopni w administracji pastwowej. Podobnie w Thnezji zachta ze strony rzdowej miaa ograniczony charakter. Istniay jakie francusko-arabskie" szkoy podstawowe, a take wysze szkoy pedagogiczne; As-Sadikijja, rednia szkoa typu liceum, zostaa zreformowana przez Francuzw i prowadzona bya pod ich nadzorem. W Algierii od 1890 stopniowo rozszerzano system szk podstawowych, ale odbywao si to bardzo wolno, na najniszym poziomie, przy znacznym oporze kolonistw, ktrzy niechtnie patrzyli na to, e algierscy muzumanie ucz si francuskiego i wypowiadaj si w tym jzyku. Utrzymywano trzy madrasy nauczajce zarwno nowoczesnych, jak i tradycyjnych przedmiotw na poziomie rednim; niewielu Algierczykw wstpowao do francuskich szk rednich czy szk prawa, medycyny albo literatury na uniwersytecie w Algierze, czciowo dlatego, e tylko nieliczni zdoali osign odpowiedni poziom, ale rwnie z tego powodu, e Algierczycy niechtnie posyali swoich synw do szk francuskich. Obok szk rzdowych istniao niewiele uczelni zaoonych przez instytucje lokalne. Nieco wiksz ich liczb powoay misje europejskie i amerykaskie. W Libanie, Syrii i Egipcie niektre spoecznoci chrzecijaskie posiaday swoje wasne szkoy, zwaszcza maronici majcy dug tradycj szkolnictwa wyszego. Kilka nowoczesnych orodkw zaoyy muzumaskie organizacje dobroczynne. Dziki finansowej pomocy rzdu francuskiego i pod jego nadzorem wzrastaa liczba szk organizowanych przez misje katolickie. W 1875

Kultura imperializmu a reformy

303

roku jezuici zaoyli Uniwersytet w. Jzefa w Bejrucie, a w 1883 doczono do niego francuski wydzia medycyny. Z inicjatywy Francuzw doszo do powstania Alliance Isralite, organizacji ydowskiej, ktra powoywaa szkoy dla gmin ydowskich od Maroka po Irak. Od pocztku wieku dzieo misji katolickich uzupeniay, w pewnym sensie rzucajc im wyzwanie, misje protestanckie, gwnie z Ameryki. Stworzyy one niewielk spoeczno protestanck, zapewniajc ksztacenie rwnie innym grupom chrzecijaskim, a pniej rwnie muzumaskim. Na czele tych szk stao Syryjskie Kolegium Protestanckie w Bejrucie zaoone w 1866, pniej przeksztacone w Uniwersytet Amerykaski w Bejrucie. Z kolei szkoy rosyjskie dla wyznawcw wschodniego Kocioa prawosawnego zakadao Cesarskie Rosyjskie Prawosawne Towarzystwo Palestyskie. We wszystkich tych systemach istniay szkoy dla dziewczt, ale ich poziom nie by tak wysoki jak szk dla chopcw, niemniej upowszechniay one znajomo pisania i czytania. Dziki nim coraz wicej kobiet mogo zarabia na ycie jako nauczycielki, pielgniarki, rzadziej jako dziennikarki lub pisarki. Byo wrd nich kilka szk rzdowych; wikszo jednak stanowiy orodki misyjne. Szkoy prowadzone przez katolickie zakonnice byy faworyzowane przez muzumaskich rodzicw, poniewa ich crki uczono tam francuskiego, dobrych manier, kobiecych zaj oraz dawano ochron. Pojawio si nowe pokolenie nawyke do czytelnictwa. Byo wielu, ktrzy czytali w jzykach obcych. W poowie XIX wieku francuski zaj miejsce woskiego jako lingua franca w handlu i w miastach; znajomo angielskiego w Maghrebie nie bya powszechna, a i dalej na wschd posugiwano si nim rzadziej ni francuskim. Najbardziej typowa bya dwujzyczno, a w niektrych rodzinach, zwaszcza w Kairze, Aleksandrii i Bejrucie francuski albo angielski zastpowa w domu arabski. Dla tych, ktrzy zdobyli wysze wyksztacenie arabskie, tworzono now literatur. Przed XIX wiekiem prawie w ogle nie istniao drukarstwo arabskie, ale w cigu tego stulecia upowszechnio si ono, zwaszcza w Kairze i Bejrucie. Oba te miasta miay si sta gwnymi orodkami wydawniczymi wiata arabskiego. Szkoy rzdowe w Kairze i szkoy misyjne w Bejrucie ksztaciy stosunkowo wielk grup czytelnikw. Z wyjtkiem podrcznikw, ksiki w tych czasach byy mniej wane ni gazety i periodyki, ktre w latach szedziesitych i siedemdziesitych XIX wieku zaczy odgrywa istotn rol. Wrd czasopism kulturalnych, otwierajcych si na kultur, nauk i technologi Zachodu, dwa wydawali w Kairze libascy chrzecijanie: Al-Muktataf 7 wydawali Jakub Sarruf (1852-1927) i Faris Nimr (1855-1951), a Al-Hilal" - Durdi Zajdan (1861-1914). Podobnym przedsiwziciem bya encyklopedia publikowana periodycznie przez Butrusa al-Bustaniego (1819-1883) i jego rodzin. Stanowia kompendium wspczesnej wiedzy, ukazujce wszystko, co ciekawio w Bejrucie oraz Kairze w ostatniej wierci XIX wieku. Zawarte tam

304

Wiek europejskich imperiw

hasa na temat wczesnej nauki i technologii byy dokadne i jasno przedstawione. Hasa z historii greckiej, mitologii i literaturze wychodziy daleko poza wczeniejsz wiedz muzumanw na temat klasycznego antyku. Dzieo to napisane i zredagowane gwnie przez arabskich chrzecijan, prezentowao tematyk muzumask bez tonacji strachu. Najwczeniejsze gazety, sponsorowane przez Stambu, Kair i Tunis, zawieray teksty ustaw i dekretw z objanieniami. typ gazety nieoficjalnej prezentujcej pogldy pojawi si pniej, kiedy nowe pokolenia czytelnikw pragny pozna wydarzenia na wiecie, a telegraf stwarza moliwoci zaspokojenia tej ciekawoci. Wielko audytorium czytelniczego oraz wiksze swobody intelektualne sprawiy, e Kair sta si centrum prasy codziennej, i po raz kolejny pierwszymi dziennikarzami, ktrzy tu zrobili karier, byli imigranci z Libanu. Al-Ahram" zaoony przez rodzin Ta kw w 1875 roku zosta pniej najwaniejsz gazet wiata arabskiego. Kultura reform Dziki ksikom, periodykom i gazetom wiedza z nowego wiata - z Europy i Ameryki - przedostawaa si do Arabw. Wiele z tego, co publikowano, stanowiy tumaczenia i adaptacje z francuskiego lub angielskiego. Ruch przekadowy zacz si za Muhammada Alego, ktry potrzebowa podrcznikw dla swoich urzdnikw, oficerw oraz szk. Arabowie, ktrzy ksztacili si w Europie i tam poznali francuski lub inny jzyk, czasami opisywali swoje wraenia. I tak Rifa'a at-Thhtawi (1801-1873), ktrego Muhammad Ali wysa w misji edukacyjnej do Parya, przygotowa opis miasta i jego mieszkacw: Pord chrzecijan paryanie wyrniaj si ostroci umysu, precyzj rozumowania, a take tym, e zajmuj si gbokimi sprawami. [...] Nie s niewolnikami tradycji, zawsze bowiem pragn poznawa rda rnych zjawisk i dowody na nie. Nawet zwykli ludzie umiej pisa i czyta i - jak inni - dyskutuj na powane tematy, kady zalenie od zdolnoci. [...] Francuzi z natury s ciekawi i entuzjastycznie nastawieni do tego, co nowe, lubi zmiany i przeksztacenia, szczeglnie za w ubiorze. [...] Zmienno i kaprysy to te ich cecha. Potrafi niespodziewanie przej od radoci do smutku, od powagi do artu albo na odwrt. W cigu jednego dnia czowiek moe czyni cakiem sprzeczne rzeczy. Ale to wszystko dotyczy spraw drobnych; w wielkich rzeczach, w pogldach politycznych ich opinie nie ulegaj zmianom; kady trzyma si swoich wierze i przekona. [...] Blisi s skpstwu ni szczodroci. [...] Przecz istnieniu cudw i wierz, e nie da si wykroczy poza prawa przyrody i e celem religii jest pokazywanie ludziom zasad dobrego postpowania [...], a do ich niedobrych wierze naley to, e intelekt i zalety ich mdrcw stoj wyej ni inteligencja prorokw3.
Rifa'a Rafii at-TahtawI, Tahlis al-ibz ild talhls Baz, w: M. F. HigazI (opra.), Usul al-fikr al-'arabi al-hadU 'ind at-Tohtawi, Kair 1974, s. 208 i nast.
3

Kultura imperializmu a reformy

305

Z biegiem czasu pojawi si jednak nowy typ literatury, w ktrej arabscy autorzy prbowali wyraa w swoim jzyku to, jak sami siebie pojmuj i okrela swoje miejsce we wspczesnym wiecie. Ci, ktrzy wychowali si w sferze oddziaywania nowej nauki i literatury europejskiej, zaczli spoglda po nowemu na wasn przeszo. W Kairze i w Europie drukowano teksty klasycznych arabskich dzie. Odradzay si dawne gatunki literackie: najwybitniejszy libaski autor tamtych czasw Nasif al-Jazidi (1800-1871), napisa dzieo w stylu makamat, stanowice seri opowieci i anegdot o przedsibiorczym bohaterze, opowiedzianych w ozdobnej prozie rymowanej. Inni zajmowali si dostosowywaniem jzyka do wyraania nowych idei i nowych form wraliwoci artystycznej. Butrus al-Bustani i jego uczniowie posugiwali si nowego typu proz narracyjn, ktra nie odbiegaa od podstawowych zasad gramatyki arabskiej, ale odwoywaa si do prostszych form wyrazu, uywaa nowych sw i sformuowa, powstaych w wyniku przetworzenia zasobu jzyka arabskiego lub przejcia wzorw angielskich czy francuskich. Nastpio te odrodzenie poezji arabskiej, posugujcej si wci klasycznym systemem metrw i rymw, ale stopniowo podporzdkowywanej wyraaniu nowych idei i uczu. Ahmada Szaukiego (1868-1932) mona uzna za pnego poet klasycznego, operujcego wzniosym jzykiem dla upamitnienia wydarze publicznych lub do wyraania uczu narodowych czy wychwalania wadcw. Pochodzi z turecko-egipskiej elity, ktra skupia si wok dworu egipskiego. Do jemu wspczesnych zalicza si Chalil Mutran (1872-1949); w jego poezji tradycyjne formy i tradycyjny jzyk nie byy celem samym w sobie, lecz suyy do precyzyjnego odzwierciedlania rzeczywistoci zawartej w uczuciach poety i w wiecie zewntrznym. Hafiz Ibrahim (1871-1912) wypowiada polityczne i spoeczne idee Egipcjan swoich czasw w bardziej zwyczajny sposb, a jego oddziaywanie byo wiksze ni Szaukiego. Pojawiy si take cakowicie nowe typy pisarstwa: dramat, opowiadanie, powie. Pierwsza wana powie: Zajnab Husajna Hajkala opublikowana w 1914 roku proponowaa nowe spojrzenie na wie, wedug ktrego ycie czowieka jest zakorzenione w przyrodzie, i na relacje midzy mczyzn a kobiet. Gwn trosk nowego pisarstwa bya ekspansja spoecznej i intelektualnej potgi Europy, traktowanej nie tylko jako adwersarz, ale rwnie jako do atrakcyjne pod wieloma wzgldami wyzwanie. Potga i wielko Europy, nowoczesnej nauki i technologii, politycznych instytucji pastw europejskich, socjalna moralno nowoczesnych spoeczestw - stay si ulubionymi tematami pisarzy. Ich pisarstwo podejmowao fundamentalny problem: w jaki sposb arabscy muzumanie i ich pastwo mogo tak si umocni, by stawi czoo Europie i sta si czci nowoczesnego wiata? Pierwsze jasne prby odpowiedzi na to pytanie pojawiaj si w poowie XIX wieku w pismach urzdnikw przeprowadzajcych reformy w Stambule,

306

Wiek europejskich imperiw

Kairze i TUnisie. Cz z nich napisano po turecku, kilka rwnie po arabsku, jak na przykad dzieo Chajr ad-Dina (zm. 1889), ktry przewodzi ostatniej przed francusk okupacj prbie zreformowania tunezyjskiego rzdu. We wstpie do swojej ksiki Chajr ad-Din wyjania cele, jakimi si kierowa: Po pierwsze: nakoni aktywnych i zdecydowanych mw stanu i uczonych, by poszukiwali rodkw prowadzcych do polepszenia sytuacji spoeczestwa muzumaskiego i rozwijania jego skadnikw cywilizacyjnych, przez rozszerzanie zakresu wiedzy i nauki, wytyczanie drg prowadzcych ku bogactwu. [...] Podstaw tego wszystkiego jest odpowiednie sprawowanie wadzy. [...] Po drugie: przestrzega tych muzumanw, ktrzy s nieuwani, by nie unikali tego, co w dziaaniach innych godne jest pochway i co jest zgodne z naszym prawem, tylko dlatego e w ich umysach utrwalio si przekonanie, jakoby wszystkich zasad i dziaa niemuzumanw naleao unika4. W opinii takich jak on autorw imperium osmaskie powinno pozyska potg nowoczesnego pastwa dziki reformom prawa, metod administracji i organizacji militarnej; stosunki midzy sutanem a poddanymi winny ulec zmianie i odpowiada wzorom nowoczesnego pastwa i obywatela, lojalno wobec rodziny panujcej powinna przeksztaci si w uczestnictwo w narodzie, narodzie osmaskim, ktry obejmowaby muzumanw i niemuzumanw, TUrkw i nie-Tbrkw. Wszystko to powinno nastpi bez odrzucania islamu czy tradycji imperium, jeli tylko byy poprawnie rozumiane. Z biegiem czasu, wraz z powstawaniem w latach szedziesitych i siedemdziesitych XIX wieku nowej wyksztaconej klasy, doszo do rozamu wrd tych, ktrzy wspierali reformy. Jego przyczyn staa si rnica zda na temat podstaw wadzy: czy winna znale si ona w rkach urzdnikw odpowiedzialnych tylko wobec wasnego poczucia sprawiedliwoci i interesw imperium, czy te ma j sprawowa przedstawiciel rzdu wyoniony w wyniku wyborw. Ale rozam pokoleniowy by znacznie gbszy. Drugie pokolenie we wszystkich trzech krajach zdawao sobie spraw z problemw kryjcych si w zmianach, jakie nastpoway. Reforma instytucji byaby niebezpieczna, gdyby si nie opieraa na jakiego typu solidarnoci moralnej: czym miaaby ona by i w jakim zakresie winna korzysta z nauk islamu? Takie pytanie stawiano coraz natarczywiej, poniewa nowe szkoy ksztaciy pokolenie nie majce oparcia w tradycyjnej muzumaskiej nauce, wystawione na wiatr doktryn pyncych z Zachodu. Oczywicie tego rodzaju pytania nie stawiali sobie mwicy po arabsku chrzecijanie Libanu i Syrii, ktrzy odegrali istotn rol w yciu intelektualnym tamtych czasw. Dla wikszoci z nich cywilizacja Zachodu nie wydawaa si cakowicie obca; mogli ku niej zmierza nie czujc wcale, e zdradzaj samych
4 Hayr ad-Din at-Tunusi, Awam al-masalik fi ma'tifat ahwal al-mamaik, T\inis 1986, s. 89-90, przekad z arabskiego: J. Danecki.

Kultura imperializmu a reformy

307

siebie. Ale musieli sobie poradzi z innym, podobnym problemem. Wadza hierarchii kocielnej, uznawanej i popieranej przez pastwo, moga stanowi przeszkod w ich myleniu i wyraaniu tego, na co mieli ochot. Niektrzy z nich zmierzali ku sekularyzmowi lub protestantyzmowi, ktiy w spoeczestwie, gdzie tosamo wyraaa si czonkostwem we wsplnocie religijnej by bardzo bliski sekularyzmowi. Muzumanie nie potrafili unikn tego problemu. Islam by w nich tym, co najgbsze. Jeeli ycie we wspczesnym wiecie wymagao zmian w organizacji spoeczestwa, to musz ich dokona nie zdradzajc samych siebie. To za byo moliwe jedynie wwczas, gdy islam rozumiao si jako zdolny do przetrwania w obliczu potgi i postpu wczesnego wiata. Tkki by punkt wyjcia muzumaskich modernistw". Uwaali oni, e islam nie tylko da si pogodzi z rozumem, postpem i solidarnoci spoeczn - podstawami wspczesnej cywilizacji, ale e wrcz zawieray si one w nim, jeli tylko dobrze si go interpretowao. Thkie pogldy prezentowa Damal ad-Din al-Afghani (1839-1897), Iraczyk, ktrego pisma byy niejasne, ale ktrego osobisty wpyw by znaczny i dalekosiny. Jego idee rozwin peniej i czytelniej egipski autor, Muhammad Abduh (1849-1905), ktrego prace miay znaczco i trwale wpyn na cay wiat muzumaski. Celem jego ycia, jak powiedzia, byo; [...] wyzwoli myl z pt naladownictwa (taklid) i rozumie religi tak jak j rozumiaa spoeczno przed rozpadem; powraca, w osiganiu wiedzy religijnej, do jej pierwszych rde i way j na wadze rozumu ludzkiego, ktry Bg stworzy po to, by zapobiec naduyciu religii i aby mdro Boa spenia si, a porzdek ludzkiego wiata zosta zachowany; oraz udowodni, e religia w jej wasnym wietle musi by uznana za przyjaciela wiedzy, popycha bowiem czowieka do badania tajemnic istnienia, nawouje go do respektowania ustalonych prawd i do polegania na nich w jego postpowaniu i w yciu moralnym5. W tym dziele pojawia si rozrnienie midzy podstawowymi doktrynami islamu a jego naukami spoecznymi i prawami. Doktryny te zostay przekazane przez najwaniejszych mylicieli, zwanych pobonymi przodkami" (as-salaf as-salih, std czste okrelanie tej idei jako salafijja). S one proste: wiara w Boga, w objawienie przekazane przez kolejnych prorokw, z ktrych ostatnim by Mahomet, w odpowiedzialno moraln i Sd Ostateczny, Wszystkie je mona zdefiniowa i obroni rozumowo. Z drugiej strony, prawo i moralno spoeczna stanowi zastosowanie do konkretnych okolicznoci pewnych oglnych zasad zawartych w Koranie, zasad moliwych do zaakceptowania przez umys ludzki. Kiedy warunki ulegaj zmianie, to i prawa winny si zmienia. We wspczesnym wiecie zadaniem muzumaskich mylicieli jest odnoszenie
5

RaTd Rida, Tarih al-ustad al-imam al-Sayh Muhammad 'Abduh, 1.1, Kair 1931, s. 11.

308

Wiek europejskich imperiw

przeobraajcych si praw i obyczajw do staych zasad; czynic to okrelaj oni ich kierunki i granice. Takie spojrzenie na islamu stao si czci wiata umysowego wielu wyksztaconych arabskich muzumanw, a take muzumanw yjcych daleko poza wiatem arabskim, jednake mona je byo rozwija w kilku rnych kierunkach. Najwybitniejszy kontynuator Abduha, Syryjczyk Raszid Rida (1865-1935) w swoim periodyku Al-Manar" prbowa dochowa wiernoci obydwu stronom nauki swojego mistrza. Bronic niezmiennych doktryn islamu przeciwko wszelkim atakom, zbliy si do ich hanbalickiej interpretacji, a pniej do wahhabizmu; w kilku fatwach prbowa dostosowa prawa do wspczesnoci pozostajc jednak w ramach zrewidowanego szarfatu.

Narodziny nacjonalizmu Zarwno Abduh, jak i Rida byli alimami tradycyjnie wyksztaconymi. Interesowao ich nie usprawiedliwianie zmian, lecz okrelanie ich granic, tych jednak, ktrzy pobierali nauki w nowoczesnych szkoach, w pogldach Abduha na islam pocigao to, e pozwalay im przyjmowa idee wspczesnego Zachodu, nie wywoujc przy tym poczucia, e zdradzaj wasn przeszo. Wielu pisarzy, z ktrych kilku uwaao si za jego zwolennikw, formuowao nowe idee na temat sposobu organizowania spoeczestwa i pastwa. To wanie w tym pokoleniu - wrd TUrkw, Arabw, Egipcjan i Tunezyjczykw - uksztatowaa si idea nacjonalizmu. Ju wczeniej budzia si wiadomo narodowa, za czym stao starsze silniejsze pragnienie uksztatowanych spoeczestw, by nieprzerwanie kontytuowa swj rozwj. Jednake jako wyraona idea organizujca ruchy polityczne, nacjonalizm nabra znaczenia dopiero na dwa dziesiciolecia przed pierwsz wojn wiatow. Poszczeglne ruchy narodowe pojawiay si jako odpowied na rne wyzwania. Turecki nacjonalizm by reakcj na stay i rosncy nacisk Europy oraz na rozpad idei nacjonalizmu osmaskiego. Kiedy chrzecijaskie ludy odryway si jeden po drugim od imperium, nacjonalizm osmaski sta si jeszcze wyraniej muzumaski, ale kiedy za Abdlilhamida przymierze midzy tronem a rzdzc elit tureck rozpado si, pojawia si idea narodu tureckiego. Wyraaa przekonanie, e imperium zdoa przetrwa jedynie dziki solidarnoci narodu posugujcego si wsplnym jzykiem. Poniewa ju wwczas imperium stao si w znacznym stopniu pastwem turecko-arabskim, wszelkie prby podkrelania wyszoci elementu tureckiego musiay prowadzi do zachwiania rwnowagi midzy Hirkami i Arabami. W rezultacie zacz si ujawnia arabski nacjonalizm. W pierwszym okresie by to sentymentalny odruch wrd wyksztaconych muzumanw Syrii, gwnie

Kultura imperializmu a reformy

309

z Damaszku, oraz kilku pisarzy syryjskich i libaskich pochodzenia chrzecijaskiego. Korzeniami tkwi on w uwiadamianiu sobie znaczenia przeszoci, ktra odywaa dziki nowym szkoom oraz w wyniku nacisku, jaki kadzono na wczesny okres historii islamu, kiedy to dominujc si byli Arabowie. Nacjonalizm sta si wan si polityczn dopiero po rewolucji 1908 roku, ktra osabia pozycj sutana, bdcego tradycyjnym orodkiem lojalnoci, i ostatecznie doprowadzia do przejcia wadzy przez Modych Turkw". Poniewa ich polityka polegaa na umacnianiu wadzy centralnej i podkrelaa jedno narodow caego imperium, z zaoenia chodzio im o rozwijanie nacjonalizmu tureckiego. Kilku arabskich oficerw i urzdnikw, gwnie Syryjczykw z Damaszku, ktrzy z rnych powodw byli przeciwni tej grupie, zaczo si domaga jeszcze nie niezalenego pastwa arabskiego, lecz lepszej pozycji dla arabskich prowincji imperium: decentralizacji mogcej si przeksztaci nawet w autonomi. W rejonach, gdzie mwiono po arabsku, znaleli si libascy chrzecijanie, ktrzy mieli nadziej na zwikszenie niezalenoci libaskiej pod ochron pastw europejskich. W tym okresie nacjonalizmy turecki i arabski nie byy skierowane przeciwko inwazji si europejskich, lecz raczej chodzio o problemy tosamoci i organizacji politycznej imperium: pod jakimi warunkami muzumaskie spoeczestwo osmaskie mogo przetrwa? W zasadzie mogy one sprawi, e imperium objoby swoim zasigiem wszystkich, ktrzy mwili po turecku i arabsku. Z tego punktu widzenia nacjonalizmy: egipski, tunezyjski czy algierski miay zupenie inny charakter. Wszystkie trzy musiay stawi czoo specyficznym problemom europejskiego panowania i wszystkie miay z nim do czynienia w ramach wyranie okrelonych krajw. Egipt i Tunezja byy od duszego czasu faktycznie odrbnymi jednostkami politycznymi, z pocztku pod panowaniem wasnych dynastii, a potem zalenymi od Wielkiej Brytanii i Francji; rwnie Algieria stanowia wydzielone terytorium osmaskie, obecnie niemal cakowicie przyczone do Francji. Kiedy wic pojawi si nacjonalizm egipski, chodzio w nim o prb ograniczenia, a nawet zakoczenia okupacji brytyjskiej wyrasta zatem na podou wyranie egipskim, nie za arabskim, muzumaskim czy osmaskim. Ju opr wobec okupacji brytyjskiej w 1882 roku pobrzmiewa elementami nacjonalizmu, ktry jednak nie zdoa si jeszcze w peni wyartykuowa, i dopiero w pierwszych latach nowego wieku sta si realn si polityczn, ktra moga suy jako orodek skupiajcy rwnie inne pogldy na temat sposobu organizowania spoeczestwa. Nie bya to zjednoczona sia: nie byo podziau na tych, ktrzy domagali si odejcia Brytyjczykw a tych, ktrzy pod wpywem idei muzumaskiego modernizmu za pierwsz potrzeb uwaali rozwj spoeczny i intelektualny i uwaali, e Egipt winien w zwizku z tym skorzysta z obecnoci Brytyjczykw. Podobnie w Tunezji w ruchu oporu wobec inwazji

310

Wiek europejskich imperiw

francuskiej w 1881 roku przewaay uczucia narodowe. Jednake pierwsza wyranie nacjonalistyczna grupa - Modzi Tunezyjczycy" - skadajca si z osb majcych francuskie wyksztacenie, pojawia si okoo roku 1907. Tutaj rwnie nie przewaao denie, by doprowadzi do natychmiastowego wycofania si Francuzw, lecz chodzio o tak zmian polityki Francji, ktra w wikszym stopniu udostpniaby Umezyjczykom francuski system ksztacenia i daa wiksze moliwoci w subie w administracji pastwowej i w rolnictwie. Bya to wic polityka skierowana przeciwko kolonistom. Rwnie w Algierii obok zdecydowanego i nie sabncego oporu wobec kolonializacji francuskiej, wyraonego w tradycyjny sposb, pojawi si niewielki ruch modoalgierski" oparty na identycznych ideach modernistycznych i podobnych daniach dostpu do francuskiej owiaty, reform finansowych i sdowych, oraz szerszych praw politycznych w ramach istniejcego stanu rzeczy. Natomiast w Maroku opozycja wobec protektoratu francuskiego, powszechna zarwno w miecie, jak i na wsi, rekrutowaa swoich przywdcw spord miejskich alimw, a swoje symbole czerpaa z tradycyjnej myli islamu. Trwao tradycji muzumaskich Osmanizm, reformizm muzumaski oraz nacjonalizm byy ideami wyksztaconej mniejszoci miejskiej, suyy wyraeniu nowych stosunkw z pastwem i ze wiatem zewntrznym za pomoc nowych koncepcji. Poza t mniejszoci z pewnoci rodziy si myli i uczucia, ktre w pniejszych pokoleniach znalazy wyraz w nacjonalizmie, przydajc ruchom nacjonalistycznym nowej siy. W wikszoci jednak wypadkw tradycyjnie pojmowany islam nadal stwarza motywy nakaniajce ludzi do dziaania, a take symbole nadajce znaczenie ich aktywnoci. To jednak, co zwano tradycj, nie byo niezmienne, rozwijao si na swj sposb i w swoim tempie. Dawny system szkolnictwa straci na znaczeniu w spoeczestwie. Studiowanie w szkoach starego typu nie prowadzio ju do wysokich urzdw w subie pastwowej. Gdy wprowadzono nowe metody administracji, potrzebna bya nowa wiedza, a znajomo jakiego jzyka europejskiego staa si niemal nieunikniona. Absolwenci tych szk nie nadzorowali ju systemu prawnego. Nowy kodeks karny i handlowy oparty na zachodnioeuropejskich wzorach ogranicza oddziaywanie szari'atu; kodeks cywilny imperium osmaskiego wprawdzie nadal si na nim opiera, zosta jednak zreformowany. Wraz z nowymi prawami pojawiy si nowe sdy: sdy mieszane lub zoone wycznie z obcokrajowcw i powoane do rozpatrywania spraw, w ktre zamieszani byli obcokrajowcy, oraz nowego typu instancje - w Algierii byy to sdy francuskie - do spraw dotyczcych ludnoci miejscowej. Sd kadiego ogranicza swoj dziaalno do spraw

Kultura imperializmu a reformy

311

stanu cywilnego. Dlatego te potrzeba byo sdziw i prawnikw nowego typu, szkolonych wedug nowoczesnych zasad. W Egipcie i w Algierii umoliwiono uczniom tradycyjnych szk studiowanie wspczesnych przedmiotw: tak byo w madrasach algierskich i w egipskim Dar al-Ulum. Jednake synw bogatych i znanych rodzin coraz czciej posyano do szk nowego typu. Stare szkoy istniay dalej, nadal te powstaway naukowe dziea w zakresie teologii i prawa, zwizane z tradycjami nauki muzumaskiej. Najbystrzejsi studenci zaczli jednak okazywa swoje rozczarowanie z wyksztacenia, jakie tam otrzymywali. Jeden z nich tak opisywa ycie studenckie: Monotonne, podobne do siebie dni nie przynosiy niczego nowego od pocztku do koca roku szkolnego. [...] Na wszystkich tych lekcjach sysza te same sowa i nauki, ktre nie dotykaj duszy ani nie daj niczego nowego ani sercu, ani umysowi6. Pod wpywem Abduha podejmowano prby ich zreformowania, zwaszcza Al-Azharu, ale bez wikszych rezultatw. Nadal odgryway wan rol w spoeczestwie, dziki nim bowiem uzdolnieni chopcy z biednych rodzin wiejskich mogli robi karier, a jednoczenie szkoy te ksztatoway i wyraay pewn kolektywn wiadomo spoeczn. Z tego te powodu rzdy reformatorw staray si sprawowa nad nimi cilejsz kontrol. Pod koniec XIX wieku zwierzchnik Al-Azharu uzyska znacznie wiksz ni niegdy wadz nad nauczycielami i studentami, ale zarazem znalaz si pod cilejszym nadzorem chedywa. Natomiast francuskie wadze w TUnezji staray si podporzdkowa sobie Az-Zajtun. Jak na razie nie nastpi zauwaalny spadek wpyww bractw sufickich. Opozycja wahhabicka wobec nich nie miaa wikszego znaczenia poza rodkow Arabi. Niektrzy z modernistw krytykowali naduywanie - jak twierdzili - sufizmu, to jest wadz sufickich mistrzw nad ich uczniami oraz wiar w cuda dokonywane dziki porednictwu przyjaci Boga". Wikszo ludzi uwaaa jednak, e sufizm w czystej formie by poyteczny, a nawet wrcz koniecznie potrzebny dla zdrowia spoecznego. Na og wic znaczna cz spoeczestwa zachowywaa jakie zwizki z ktrym z bractw. Starsze z nich, takie jak szazilijja i kadirijja tworzyy odgazienia, natomiast nakszbandijja i tidanijja, ktre kady nacisk na stosowanie szari'atu, szerzyy si. Pojawiy si te nowe podobnego typu, takie jak sanusijja, zaoona w Cyrenajce w latach czterdziestych przez Algierczyka, ktry studiowa w Fezie i Mekce. Nowe sposoby utrzymywania porzdku spoecznego przez urzdnikw, policj i garnizony (obce w Egipcie i w Maghrebie) ograniczay w miastach spoeczne wpywy bractw oraz wszelkich si, ktre mogyby rozbudzi lub wyraa spoeczne niezadowolenie. Koniec XIX wieku by okresem, w ktrym po
6 Taha Husayn, Al-Ayyam, t. III, wyd. 19, Kair 1972, s. 3-4, przekad z arabskiego: J. Danecki; polski przekad J. Bielawskiego zatytuowany Ksiga Dni, Warszawa 1982, nie obejmuje czci trzeciej.

312

Wiek europejskich imperiw

wielkich wybuchach z lat szedziesitych i siedemdziesitych i niepokojach okresu obcej okupacji, prawie wcale nie dochodzio do zamieszek w miastach. Natomiast na wsi nauczyciele, ktrzy posiadali pewien autorytet duchowy, zachowali swoje dotychczasowe wpywy. W epoce ekspansji imperialnej przywdcy i reprezentanci wiejskiego ruchu oporu wywodzili si przewanie spord uczonych religijnych. W Algierii pozycja Abd al-Kadira w lokalnym bractwie kadirijja stworzya mu moliwoci dalszej ekspansji; w pniejszej rewolcie 1871 roku bractwo rahmanijja odegrao rwnie wan rol. Podobnie w Egipcie, Tunezji i Maroku do oporu wobec wpyww europejskich mobilizowano dziki wykorzystaniu symboliki muzumaskiej, a woskiej prbie podboju Libii sprzeciwiao si przede wszystkim bractwo sanusijja, ktre dysponowao sieci lokalnych orodkw w oazach na pustyniach Cyrenajki. Jednake nie wszystkie bractwa sufickie miay charakter opozycyjny. W Algierii tidanijja zawara z Francuzami przymierze, w Egipcie podczas kryzysu 1882 roku wikszo bractw stana po stronie chedywa. Najbardziej zaskakujcym przykadem tego, jak wielk si oddziaywania politycznego moe mie przywdca religijny, jest ruch, jaki zaistnia w latach osiemdziesitych XIX wieku w Sudanie, ruch zakoczony egipskim panowaniem. Czciowo jego sia miaa rda w opozycji wobec obcych gubernatorw, ale jej korzenie tkwiy znacznie gbiej. Muhammad Ahmad, jego zaoyciel, inspirowa si swoim sufickim wyksztaceniem, a przez swoich zwolennikw by uznawany za mahdiego, czowieka kierowanego przez Boga po to, by przywrci na ziemi panowanie sprawiedliwoci. Dziao si to w kraju, w ktrym wadza pastwowa bya ograniczona, miasta byy mae, a islam alimw nazbyt saby, eby przeciwstawi si wpywom wiejskiego nauczyciela, ruch ten szybko si wic rozprzestrzeni. Kadc kres panowaniu egipskiemu Ahmad zdoa utworzy pastwo oparte na interpretowanych przez niego naukach islamu i wiadomie wzorowane na idealnej spoecznoci Proroka i jego towarzyszy. Po mierci mahdiego wadz przej kalif (jego nastpca), ale pod koniec wieku pastwo upado w wyniku okupacji anglo-egipskiej. Takie ruchy budziy strach wrd zreformowanych i obcych pastw przed rewolt islamu"; strach prowadzi z kolei do prb przeciwstawiania si im, a w kadym razie do ich kontrolowania. W Egipcie od czasw Muhammada Alego prbowano nadzorowa bractwa sufickie w ten sposb, e przywdztwo nad wszystkimi powierzano zwierzchnikowi jednego z ugrupowa - bakrijji. Jego wadza i funkcje zostay formalnie zdefiniowane w cigu tego wieku. Przywdztwo nad bractwem stao si urzdem uznawanym przez wadze, i dziki niemu mona byo powstrzymywa rozrost coraz bardziej krytykowanych ludowych praktyk. W Algierii po rewolcie 1871 roku Francuzi podejrzliwie patrzyli na bractwa; prbowali represjonowa te, ktre byy do nich wrogo nastawione, i pozyska przywdcw innych, obdarzajc ich przywilejami.

Kultura imperializmu a reformy

313

W imperium osmaskim sutan by w stanie wykorzysta ludowe uczucia religijne dla wasnych celw. Od poowy XIX wieku rzd podejmowa nieustanne starania, by podkrela znaczenie sutana jako obrocy pastwa, ktre byo ostatni pozostaoci siy politycznej i niepodlegoci islamu sunnickiego. Dotychczas nie mwio si zbyt gono o tym, e sutan jest kalifem, co najwyej stwierdzano, e kady potny wadca muzumaski moe si tak nazywa. Jednake od poowy XIX wieku zaczto systematycznie podkrela jego rol. Traktowano to jako wezwanie skierowane do muzumanw w ramach imperium i poza nim, by si skupili wok tronu osmaskiego. Byo to rwnie ostrzeenie dla pastw niemuzumaskich, w ktrych granicach mieszkali wyznawcy islamu. Sutan Abdiilhamid wykorzysta sufickich konfidentw i protegowanych, by podkrela swoje religijne roszczenia. Wspierana przez koci muzumaski budowa kolei hidazyjskiej, majcej przewozi pielgrzymw do witych miast, suya temu samemu celowi. Muzumascy modernici krytykowali t polityk dlatego, e proponowany przez sutana typ islamu nie by prawdziwym islamem; podawano te w wtpliwo jego pretensje do tytuu kalifa i nadziej, e kalifat powrci do Arabw. Niemniej taka polityka rozbudzaa sympatie i zyskiwaa sobie zwolennikw w wiecie islamu, a wic w wiecie arabskim i tureckim oraz poza nim: w Indiach, gdzie imperium Wielkich Mongow ostatecznie upado po buncie indyjskim" w 1857 roku, na Kaukazie i w Azji rodkowej, gdzie ekspansja potgi rosyjskiej obalaa dawne monarchie, oraz w regionach pozostajcych pod nadzorem brytyjskim i francuskim w Afryce Pnocnej,

Rozdzia 19

Apogeum panowania europejskiego

(1914-1939)

Supremacja Wielkiej Brytanii i Francji W roku 1914 rywalizacja mocarstw europejskich zacza wychodzi poza ograniczenia narzucone przez poczucie wizi, ktre wynikao ze wiadomoci wsplnego losu i pamici wojen napoleoskich. Imperium osmaskie stanowio tu gwny punkt zainteresowania z powodu jego saboci i znaczenia dla spraw, o ktre toczya si gra. W niektrych regionach przydzia koncesji kolejowych prowadzi do swoistego podziau na sfery wpyww, gdzie indziej - jak w czci Bakanw, w Stambule i w Cieninach oraz w Palestynie - dochodzio do bezporedniej konfrontacji interesw mocarstwowych. Najwaniejsz przyczyn pierwszej wojny wiatowej w 1914 roku bya wanie rywalizacja austriacko-rosyjska o Bakany. Gdy w listopadzie imperium osmaskie zaangaowao si w wojn po stronie Niemiec i Austrii przeciwko Anglii, Francji i Rosji, jego terytorium stao si terenem walk. Armia osmaska wspomagana przez sprzymierzecw musiaa walczy z Rosjanami na granity pnocno-wschodniej, a w prowincjach arabskich przede wszystkim z siami brytyjskimi. Pocztkowo armia osmaska zagraaa pozycjom brytyjskim w Egipcie, pniej jednak siy brytyjskie i alianckie weszy do Palestyny, a pod koniec wojny zawadny ca Syri, tymczasem za inne oddziay brytyjskie i indyjskie wyldoway w Iraku na pnocnym kracu Zatoki i pod koniec wojny zajy ju cay ten kraj. W 1918 roku brytyjskie i francuskie panowanie militarne nad Bliskim Wschodem i Maghrebem byo bardziej utrwalone ni kiedykolwiek wczeniej. Znacznie jednak waniejsze byo to, e potne rzdy imperialne, ktre przez

Apogeum panowania europejskiego (1914-1939)

315

wieki waday krajami arabskimi, stanowic pewn ochron przed panowaniem europejskim, chyliy si ku upadkowi, co wkrtce nastpio. Imperium osmaskie utracio swoje prowincje arabskie i zostao ograniczone do Anatolii i niewielkiej czci Europy. Sutan znalaz si w stolicy pod nadzorem floty i przedstawicieli aliantw i zosta zmuszony do podpisania niekorzystnego traktatu pokojowego (traktat z Sevres, 1920), ktry narzuca w praktyce obc kontrol nad rzdami. Jednake turecki ludowy ruch odnowy kierowany przez tureckich oficerw, umocniony na skutek alianckiej zachty do zajcia czci zachodniej Anatolii, doprowadzi do powstania republiki tureckiej oraz do obalenia sutanatu. Te zmiany zostay zaakceptowane przez aliantw na podstawie traktatu w Lozannie (1923), ktry mona uzna za formalny koniec imperium osmaskiego. Struktura polityczna, w jakiej wikszoci Arabw przyszo y w cigu ostatnich czteiystu at, ulega rozpadowi. Stolic nowego pastwa tureckiego by ju nie Stambu, lecz Ankara pooona na wyynie anatolijskiej, a wielkie miasto, ktre przez tak dugi czas penio funkcje siedziby wadz, stracio ca swoj si przycigania. Dynastia, bez wzgldu na to, czy jej pretensje do kalifatu uznawano, czy te nie, bya uwaana za stranika pozostaoci po potdze i niezalenoci islamu sunnickiego i przesza do historii. Zmiany te miay gboki wpyw na opini o sobie uwiadomionych politycznie Arabw i ich prb okrelenia swojej politycznej tosamoci. Rodziy si pytania o sposb, w jaki bd wspyli w spoecznoci politycznej. Wojny s katalizatorami, ktre uwiadamiaj dotychczas nie wyraone odczucia i rodz nadziej na wielkie zmiany. Idea koniecznoci przebudowy wiata na podstawie samookrelenia jednostek narodowych znalaza wsparcie w wypowiedziach Woodrowa Wilsona, prezydenta Stanw Zjednoczonych i innych przywdcw alianckich. Z kolei wydarzenia czasw wojny wzbudziy wrd niektrych arabskich warstw spoecznych pragnienie zmiany statusu politycznego. W Maghrebie onierze algierscy i tunezyjscy, w tym wielu ochotnikw, walczyli w armii francuskiej na froncie zachodnim i mogli si spodziewa zmian w wyniku uznania ich zasug. Egipcjanie, cho nie byli bezporednio zaangaowani jako uczestnicy walk, wiele ucierpieli z powodu przymusowej pracy, wysokich cen, braku ywnoci oraz ponienia, jakie przynosia okupacja wielkiej obcej armii. W arabskich rejonach imperium osmaskiego zmiany miay inny charakter. W 1916 roku Al-Husajn, szarif Mekki (1908-1924), wywodzcy si z rodu Haszymidw, wywoa powstanie przeciwko sutanowi osmaskiemu i oddziay arabskie, skadajce si czciowo z beduinw zachodniej Arabii, a czciowo spord winiw i dezerterw z armii osmaskiej, walczyy obok wojsk aliantw okupujcych Palestyn i Syri. Ruch ten by wynikiem korespondencji midzy Brytyjczykami a Al-Husajnem represjonujcym arabskie grupy narodowe, wrd ktrych Brytyjczycy rozbudzali nadziej na niepodlego (korespondencja McMahon-Al-Husajn,

316

Wiek europejskich imperiw

1915-1916). Prawdopodobne rozumowanie, ktre lego u podstaw tych dziaa brytyjskich, wyjania T. E. Lawrence, czowiek zwizany z tymi wydarzeniami:
Wynika z tego, e Bliski Wschd pilnie potrzebowa jakiego nowego czynnika, silnego pastwa lub narodu, ktry mgby odebra prymat Hircji, grujcej nad nim liczb ludnoci, wielkoci produkcji materialnej i rzutkoci intelektualn. Historia zniechcia nas do poszukiwa tych atrybutw w Europie, choby nawet leay tam gotowe do wzicia. [...] Niektrzy z nas uznali, e wielk energi potencjaln posiadaj, nawet w nadmiarze, ludy arabskie (najwikszy komponent dawnego imperium tureckiego), podny aglomerat semicki, bogaty we wspania tradycj religijn, umiarkowanie pracowity, nie gardzcy zyskiem, przemylny, lecz z natury swojej raczej ulegy ni wadczy1.

Przeceniajc nieco swoj rol, twierdzi: Chciaem stworzy nowy nard, odtworzy utracone wpywy"2. Kwestia, czy udzielono jakich obietnic, a jeli tak, to jakich, oraz czy powstanie szarifa odegrao istotn rol w dziejach aliantw, jest wci przedmiotem sporw. Bez wtpienia wtedy to po raz pierwszy mocarstwo w jakim sensie zaakceptowao ide, e spoecznoci, ktre mwi po arabsku, powinny tworzy nard i posiada wasne pastwo. Nadzieje, ale i poszukiwanie tosamoci w latach powojennych stary si z potg i polityk Anglii oraz Francji. W Algierii rzd francuski wprowadzi pewne zmiany: muzumanie zaczli paci takie same podatki jak europejscy osadnicy, mieli rwnie prawo do wasnych przedstawicieli w lokalnych zgromadzeniach. Jednake ruch kierowany przez potomka Abd al-Kadira, domagajcy si zapewnienia muzumanom swoich reprezentantw w parlamencie francuskim, bez wyrzekania si prawa islamu i swojego statusu, zosta zduszony. W Maroku w 1926 roku pooono kres zbrojnemu ruchowi oporu przeciwko panowaniu francuskiemu i hiszpaskiemu, ktrego przywdc na pnocy kraju w grach Rifu by Abd al-Karim al-Chattabi (1882-1963), byy sdzia w hiszpaskim rejonie pnocnego Maroka. Francuski podbj caego kraju zakoczy si u schyku lat dwudziestych XX wieku; podobnie w 1934 roku woskie panowanie rozszerzyo si od wybrzey libijskich a po pustyni. W Egipcie brytyjska deklaracja zniosa osmask zwierzchno w 1914 roku, a kraj znalaz si pod protektoratem brytyjskim. Chedyw przyj tytu sutana. W 1919 roku rzd brytyjski odmwi Egiptowi prawa do zaprezentowania sprawy swojej niepodlegoci na konferencji pokojowej, co wywoao zorganizowane powstanie narodowe, cieszce si powszechnym poparciem ludowym. Powstanie stumiono, ale w jego rezultacie powstaa partia Wafd, ktrej przywdc zosta Sad Zaghlul (1857-1927). Innym jego skutkiem byo wydanie w 1922 roku przez
T. E. Lawrence, Seven Pillars of Wisdom, Londyn 1940, s. 56; Siedem filarw mdroci, prze!. J. Schwakopf, Warszawa 1971, I, s. 61. 2 Tame, s. 23.
1

Apogeum panowania europejskiego (1914-1939)

317

Brytyjczykw deklaracji niepodlegoci", zapewniajcej kontrol nad brytyjskimi interesami strategicznymi i gospodarczymi i przygotowujcej grunt pod umow midzy obydwoma krajami. Deklaracja umoliwia ogoszenie egipskiej konstytucji; sutan ponownie zmieni tytu i teraz zosta krlem. Na poudniu - w Sudanie - stumiono opozycj w armii, a egipscy onierze i urzdnicy, ktrzy wsplnie z Brytyjczykami sprawowali nadzr nad krajem na podstawie ukadu o kondominium, zostali wyrzuceni. W innych arabskich prowincjach imperium osmaskiego sytuacja bya bardziej zoona. Angielsko-francuska umowa z 1916 roku, uznajc zasad arabskiej niepodlegoci zawart w korespondencji z szarifem Al-Husajnem, podzielia cay obszar na strefy staych wpyww (umowa Sykes-Picot, maj 1916). Z kolei brytyjski dokument z 1917 roku, znany jako deklaracja Balfoura, stwierdza, e rzd brytyjski przychylnie zapatruje si na ustanowienie ydowskiej ojczyzny narodowej w Palestynie, pod warunkiem, e nie naruszy to praw cywilnych i religijnych innych mieszkacw kraju. Po skoczeniu wojny w traktacie wersalskim uznano, e kraje arabskie znajdujce si uprzednio pod panowaniem osmaskim mog prowizorycznie by uznane za niepodlege, cho narzucono im pomoc i doradztwo pastw, ktrym powierzono nad nimi mandat". Te wanie dokumenty i zawarte w nich interesy okreliy polityczne losy krajw arabskich. Penomocnictwa formalnie przyznane przez Lig Narodw w 1922 roku daway Wielkiej Brytanii mandat nad Irakiem i Palestyn, natomiast Francji nad Syri i Libanem. W Syrii zwolennicy powstania Al-Husajna podjli prb - przy chwilowej pomocy Brytyjczykw - stworzenia niezalenego pastwa pod wadz Fajsala, syna Al-Husajna. Prb t zaegnali Francuzi. W rezultacie powstay dwa polityczne twory: pastwo syiyjskie i libaskie, rozszerzajce uprzywilejowany region powstay w 1861 roku. W roku 1925 na skutek poczenia niechci wobec administracji francuskiej w rejonie dryzyjskim Syrii z narodow opozycj przeciwko obecnoci francuskiej doszo do rewolty, ktr z wielkim trudem udao si stumi. Na poudnie od francuskiego obszaru mandatowego - w Palestynie i w rejonach pooonych od niej na wschd - znajdowa si mandat brytyjski. Z powodu przyjtych w deklaracji Balfoura, a powtrzonych w mandacie zobowiza, do stworzenia ydowskiej ojczyzny, Brytyjczycy sprawowali bezporedni wadz w Palestynie. Ale na wschd od niej utworzono region Transjordanii, ktrym wada pod brytyjskim mandatem inny syn Al-Husajna - Abd Allah (1921-1951). On nie by zobowizany do stworzenia ojczyzny ydowskiej. W trzecim rejonie, w Iraku, po buncie plemion w 1920 roku przeciwko brytyjskiej okupacji wojskowej noszcym cechy narodowe, doszo do prby ustanowienia autonomicznych wadz pod kontrol brytyjsk. Fajsal, ktrego Francuzi wygnali z Syrii, zosta krlem Iraku (1921-1933); rzdzi pod brytyjskim nadzorem i w ramach mandatu, ktrego zasady potwierdzi traktat anglo-iracki.

318

Wiek europejskich imperiw

Ze wszystkich krajw arabskich jedynie fragmenty Pwyspu Arabskiego pozostaway poza panowaniem brytyjskim. Jemen wraz z kocem okupacji osmaskiej uzyska niepodlego pod panowaniem zajdyckiego imama Jahji. W Al-Hidazie szarif Al-Husajn ogosi si krlem i wada przez kilka lat, ale w latach dwudziestych XX wieku jego nieefektywne rzdy pozbawione wsparcia brytyjskiego dobiegy kresu w wyniku ekspansji potgi wadcy saudyjskiego, Abd al-Aziza (1902-1953), ze rodkowej Arabii. Al-Hidaz sta si czci nowego krlestwa Arabii Saudyjskiej, rozcigajcego si od Zatoki po Morze Czerwone. Ale take tutaj na poudniu i wschodzie trzeba byo stawi czoo brytyjskiej potdze. Protektorat nad maymi pastwami Zatoki zosta utrzymany, sfera brytyjskiej osony rozszerzya si na wschd od Adenu, a w poudniowo-zachodnim rogu Pwyspu, dziki pomocy Anglikw panowanie sutana Omanu z Maskatu zostao rozcignite kosztem imama ibadyckiego na wntrze kraju. Nie posiadajc adnych znanych bogactw naturalnych, z niewieloma powizaniami ze wiatem zewntrznym, otoczone zewszd przez siy brytyjskie, zarwno Jemen, jak i Arabia Saudyjska mogy zachowa jedynie ograniczon niepodlego. Na byych terytoriach osmaskich jedynym naprawd suwerennym pastwem powstaym po wojnie bya Turcja. Uksztatowana na bazie administracji i armii osmaskiej, zdominowana przez wybitnego przywdc Mustaf Kemala (Atatiirka, 1881-1938), a do jego mierci Turcja sza drog odchodzenia od przeszoci i od wiata arabskiego, z ktrymi jej historia wizaa si tak cile. Bya to droga odtwarzania spoeczestwa na podstawie solidarnoci narodowej, cisego rozdzielenia pastwa i religii oraz celowych prb odwrcenia si od wiata bliskowschodniego i przeksztacenia w pastwo europejskie. Pradawne zwizki midzy Arabami a Turkami zniky, pozostawiajc po sobie wzajemn niech; powikszyy j na jaki czas spory o granice z Irakiem i Syri. Niemniej jednak przykad Atatiirka, ktry swoimi sukcesami rzuci wyzwanie Europie i skierowa nard na now drog, mia gboki wpyw na ruchy narodowe w caym wiecie arabskim.

Prymat interesw brytyjskich i francuskich Wraz z opanowaniem ruchw opozycyjnych lat dwudziestych XX wieku rzdom Wielkiej Brytanii i Francji nie zagraay ju adne zewntrzne niebezpieczestwa. Wielkie pastwa europejskie: imperium rosyjskie, niemieckie i austro-wgierskie pod koniec wojny rozpady si albo zamkny w sobie, a to oznaczao, e Bliski Wschd, ktry dugo by przedmiotem rywalizacji piciu albo szeciu mocarstw europejskich, teraz podlega Wielkiej Brytanii i Francji. Wpywy brytyjskie byy przy tym wiksze ni francuskie, Francja bowiem

Apogeum panowania europejskiego (1914-1939)

319

wysza wprawdzie z wojny zwycisko, ale znacznie osabiona. Mimo to w Maghrebie Francja nadal dominowaa. Wielkiej Brytanii i Francji zaleao na sprawowaniu nadzoru nad krajami arabskimi nie tylko ze wzgldu na ich interesy w samym tym rejonie, ale rwnie dlatego, e dziki niemu umacniay swoj pozycj wiatow. Wielka Brytania na du skal zaangaowaa si gospodarczo na Bliskim Wschodzie: chodzio o bawen dla fabryk w Lancashire, rop naftow z Iranu, a pniej z Iraku, inwestycje w Egipcie i w innych krajach, rynki zbytu dla towarw przemysowych, moralne zaangaowanie narastajce wok obowizku stworzenia ydowskiej ojczyzny. Prowadzia te interesy o szerszym zasigu: obecno brytyjska na Bliskim Wschodzie pozwolia jej utrzyma pozycj mocarstwa rdziemnomorskiego i wiatowego. Droga morska do Indii na Daleki Wschd wioda przez Kana Sueski. Szlaki lotnicze przez Bliski Wschd rozwijay si w latach dwudziestych i trzydziestych. Jeden prowadzi przez Egipt do Iraku i Indii, drugi przez Egipt na poudnie do Afryki. Tfe interesy strzeone byy przez liczne bazy w rejonie Morza rdziemnego i Oceanu Indyjskiego, ktre z kolei wzmacniay inne i byy przez inne podtrzymywane, a wic port w Aleksandrii oraz inne porty, ktre mona byo wykorzystywa jako bazy wojskowe w Egipcie i Palestynie, oraz lotniska w tych krajach, a take w Iraku i w Zatoce. Dla Francji rwnie wany by Maghreb; nie sam w sobie, lecz ze wzgldu na jego miejsce we francuskim systemie imperialnym. Maghreb dostarcza ludzi do armii, przemysu mineraw i innych materiaw; by polem wielkich inwestycji oraz ojczyzn ponad miliona obywateli francuskich. Drogi ldowe, morskie i powietrzne do francuskich posiadoci w zachodniej i rodkowej Afryce prowadziy wanie tdy. Zabezpieczaa je francuska armia rozmieszczona w Maghrebie i w morskich bazach Bizerty, Casablanki, a pniej w Al-Mars al-Kabir. W porwnaniu z tym wpywy francuskie na Bliskim Wschodzie byy ograniczone, cho nie mae: istotne znaczenie miay inwestycje w Egipcie i w Libanie, a w 1939 roku ropa naftowa z Iraku zaspokajaa poow francuskiego zapotrzebowania; Francja zaangaowaa si moralnie w sprawy chrzecijan na obszarze mandatowym. Ponadto jej militarna obecno w Syrii i Libanie umacniaa jej pozycj jako mocarstwa rdziemnomorskiego; francuska armia moga wykorzystywa tamtejsze terytoria, jej flota porty, a wojskowe korytarze powietrzne prowadziy przez Liban do francuskiego imperium w Indochinach. Do drugiej poowy lat trzydziestych ten stan pozosta praktycznie nienaruszony. Pierwsze powane wyzwanie - trudno zreszt okreli stopie jego znaczenia - przyszo z Woch. W 1918 roku Wochy utrwaliy swoj pozycj na Wyspach Dodekaskich (odebranych imperium osmaskiemu w 1912 roku) i na wybrzeu libijskim, a do roku 1939 zajy ca Libi, Albani w rejonie rdziemnomorskim oraz Etiopi w Afryce Wschodniej. Udao si wic im

320

Wiek europejskich imperiw

zagrozi francuskiemu znaczeniu w Tunezji, gdzie wielu mieszkacw europejskich byo pochodzenia woskiego, oraz znaczeniu Brytyjczykw w Egipcie, Sudanie i Palestynie. Wochy, podobnie jak to czyniy Niemcy w 1939 roku, wywieray pewien wpyw na arabskie ruchy opozycyjne wobec panowania brytyjskiego i francuskiego. Wtedy jeszcze nie byo wyranych oznak niemieckiego zagroenia dla interesw brytyjskich i francuskich. Rwnie Rosja od rewolucji 1917 roku niewiele uczynia, by umocni swoje pozycje, mimo e brytyjscy i francuscy urzdnicy skonni byli przypisywa trudnoci wpywom komunistycznym. W okresie 1918-1939 Wielka Brytania i Francja mocno utrzymujc swoje wpywy, zdoay obj kontrol handel i produkcj w tym regionie. wiat arabski nadal zachowywa zasadnicz pozycj jako rdo surowcw, znaczn cz inwestycji brytyjskich i francuskich przeznaczano na tworzenie warunkw dla ich wydobycia i eksportu. By to okres niedostatku kapitaw w obydwu krajach, ale kapita francuski wszed do Maghrebu, by polepszy infrastruktur gospodarcz: irygacj, koleje, drogi, produkcj energii elektrycznej (z wykorzystaniem wody, tam gdzie bya dostpna, lub z importowanego wgla albo z ropy naftowej) i by eksploatowa surowce mineralne, szczeglnie za fosfaty i rud manganow, ktrych gwnymi eksporterami stay si kraje Maghrebu. Inwestycje brytyjskie przyczyniy si do rozszerzenia w Egipcie i w czci Sudanu lecej midzy Nilem Biaym a Bkitnym upraw baweny przeznaczonej na eksport. W Palestynie rozbudowano port w Hajfie, rozwija si te znaczny import kapitau przez instytucje ydowskie zainteresowane budow tutaj swojej ojczyzny. W porwnaniu z inwestycjami w rolnictwie i w wydobyciu surowcw, nakady przemysowe byy niewielkie, zwykle ograniczay si do przemysu materiaw budowlanych, przetwarzania ywnoci i przemysu tekstylnego. Gwny wyjtek stanowi przemys naftowy. Ju w 1914 rop naftow wydobywano w Iranie i na ma skal w Egipcie. W 1939 roku eksploatowano j w wikszych ilociach w Iraku, skd j eksportowano do krajw europejskich - gwnie do Francji - dziki rurocigowi z dwoma odgazieniami prowadzcymi nad Morze rdziemne: do Typolisu w Libanie i do Hajfy w Palestynie. Na niewielk skal wydobywano rop w Arabii Saudyjskiej i w Bahrajnie. Waciciele kompanii naftowych byli przewanie Brytyjczykami, Francuzami, Amerykanami i Holendrami, a umowy z krajami eksploatujcymi rop odzwierciedlay brak rwnowagi nie tylko finansowej, ale i politycznej. Wadze brytyjskie zawsze wspieray kompanie, za koncesje, na ktrych podstawie dziaay, na dugi czas umoliwiy im kontrol nad poszukiwaniem, wydobyciem, rafinacj i eksportem ropy na olbrzymich obszarach. Pacono za to niewielkie sumy rzdom wacicieli i zapewniano ograniczone iloci ropy na ich wasny uytek. Przemys krajw arabskich, z wyjtkiem naftowego, wci zalea od Europy. Dotyczyo to nie tylko tekstyliw, lecz rwnie paliw, metali i maszyn. Import i eksport odbywa si gwnie na statkach brytyjskich i francuskich.

Apogeum panowania europejskiego (1914-1939)

321

Jednake Egipt zapewni sobie wiksz kontrol nad taryfami, a w Maroku Francja, na mocy umowy zawartej przez pastwa europejskie w 1906, zostaa zmuszona do utrzymywania polityki otwartych drzwi". Imigranci a ziemia W krajach, do ktrych na wielk skal imigrowali Europejczycy, sprawowali oni kontrol nie tylko nad finansami, przemysem i handlem zagranicznym, ale rwnie w znacznym stopniu nad ziemi. Algierscy kolonici w 1914 byli ju ustabilizowani, jednake w latach powojennych rzd francuski prbowa zachca do dalszej imigracji i do osiedlania si w Tunezji i w Maroku. Kiedy w latach dwudziestych Maroko stopniowo zostao objte francusk kontrol, mienie pastwowe i ziemie bdce wasnoci zbiorow zostay przekazane do dyspozycji przesiedlecw. Te dziaania przynosiy sukces w tym sensie, e prowadziy do znacznej imigracji oraz do rozszerzenia obszarw uprawnych i obfitszych plonw. Wikszoci przybyszw nie udao si przywiza do ziemi. Od 1929 roku Maghreb znalaz si w zasigu wiatowego kryzysu gospodarczego, ktrego skutkiem by gwatowny spadek cen na towary spoywcze. Rzdy trzech krajw Maghrebu oraz banki francuskie umoliwiy przeduenie kredytw dla wacicieli ziemskich, ale w praktyce tylko wielkim posiadaczom ziemskim udao si z nich skorzysta. W 1939 roku osiedlano si na wielkich posiadociach, posugiwano si tam traktorami i wspczesn technik, zatrudniano robotnikw hiszpaskich, berberskich i arabskich, a zboa i wina std pochodzce przeznaczano na rynek francuski. Wprawdzie nadal wan rol w tworzeniu wyobrae europejskiej ludnoci odgrywa symbol domu na fermie z czerwon dachwk" - jak to okreli pewien autor 3 , to jednak typowy kolonista nie by drobnym rolnikiem, lecz urzdnikiem rzdowym, pracownikiem kompanii, sklepikarzem lub mechanikiem. Europejczycy stanowili mniej ni 10 procent caej ludnoci (okoo 1,5 miliona spord 17 milionw), zdominowali jednak wielkie miasta: Algier i Oran zamieszkiwali w wikszoci Europejczycy, a w Tunisie stanowili oni poow ludnoci, za w Casablance niemal poow. W dwch innych krajach przejmowanie ziemi na wasno przez imigrantw miao szczeglne znaczenie w latach 1918-1939. W Cyrenajce, wschodniej czci Libii, nastpowaa kolonializacja na ziemiach specjalnie do tego celu wywaszczonych z funduszy rzdu woskiego. Ale rwnie tu powtrzyy si dowiadczenia innych czci Maghrebu; do 1939 roku zaledwie 12 procent
J. Berue, Le Maghreb entre dem guerres, Pary 1962, s. 60, przekad angielski: French North Africa, Londyn 1967, s. 63.
3

322

Wiek europejskich imperiw

woskiej ludnoci liczcej 110 tysicy yo na wsi; typowy Woch z Libii by mieszkacem Trypolisu lub innego miasta przybrzenego. W Palestynie nabywanie ziemi dla europejskich imigrantw ydowskich, ktre rozpoczo si pod koniec wieku XIX, rozwino si w ramach nowego systemu administracyjnego wprowadzonego przez mandatowe wadze brytyjskie. Wielko imigracji ydowskiej okrelano czciowo na podstawie rzdowej oceny, dla ilu imigrantw w danym momencie wystarczy miejsca, czciowo za na podstawie naciskw, jakie syjonici lub Arabowie byli w stanie wywrze na rzd w Londynie. Struktura ludnoci tego kraju ulegaa wtedy dogbnym przeksztaceniom. W 1922 roku ydzi stanowili jakie 11 procent ludnoci liczcej trzy czwarte miliona; reszt stanowili gwnie mwicy po arabsku muzumanie i chrzecijanie; w 1949 roku ydzi stanowili ponad 30 procent ludnoci, ktrej liczba wzrosa dwukrotnie. Jednoczenie dokonywano znacznych inwestycji; podejmowali je zarwno indywidualni ydzi, jak i instytucje zaoone po to, by umoliwi stworzenie tu ojczyzny narodowej. Znaczna cz nakadw dotyczya bezporednich potrzeb imigracyjnych, cz przeznaczano na inwestycje przemysowe: elektryfikacj (na ktr ydowska kompania otrzymaa wyczn koncesj), materiay budowlane, przetwrstwo ywnoci. Wiele rwnie wydawano na zakup gruntw i ich zagospodarowanie. Na pocztku lat czterdziestych ydzi posiadali jakie 20 procent ziemi uprawnej, przy czym znaczna jej cz naleaa do ydowskiego Funduszu Narodowego, ktry uwaa j za niezbywaln wasno ludu ydowskiego, i aden nie-yd nie mg by na niej zatrudniony. Podobnie jak w Maghrebie, ziemia bdca w posiadaniu imigrantw i uprawiana przez nich obejmowaa najbardziej urodzajne obszary. Rwnie jak w Maghrebie ludno napywowa osiedlaa si gwnie w miastach. W 1939 roku tylko 10 procent ludnoci ydowskiej mieszkao na wsi, poniewa imigracja bya zbyt liczna, by wie moga j zabsorbowa. Typowy yd palestyski by mieszkacem miasta i mieszka w jednym z trzech wielkich orodkw: w Jerozolimie, Hajfie lub w Tel Awiwie. Wanym symbolem sta si jednak rolnik yjcy w zbiorowych osiedlach - w kibucach. Wzrost elit lokalnych Dla spoecznoci osadnikw i dla rzdw europejskich wykorzystanie swojej siy dla obrony wasnych interesw miao podstawowe znaczenie. Ale sia bywa niewygodna, pki nie stanie si legaln wadz, a wrd Europejczykw myl, e znaleli si tutaj dla spenienia cywilizacyjnej misji, miaa silne podstawy, zwaszcza wrd tych, ktrzy sprawowali wadz lub prowadzili interesy w krajach arabskich. Idea ta znajdowaa wyraz w koncepcji wyszej cywilizacji podnoszcej nisz lub wymierajc, do swojego poziomu. Realizowaa si

Apogeum panowania europejskiego (1914-1939)

323

te w tworzeniu systemu sprawiedliwoci, porzdku i dobrobytu, czy wreszcie w przekazywaniu jzyka i kultury, ktr ten jzyk wyraa. Takim pogldom, ktrych logicznym skutkiem miao by wczenie Arabw na rwnych prawach do nowego zjednoczonego wiata, przeciwstawiay si inne: poczucie rnicy, ktrej nic nie zdoa usun, wiadomo wrodzonej wyszoci dajcej prawo do sprawowania wadzy. Osadnikom chodzio jednak o co jeszcze innego. W Maghrebie pojawia si niemal odrbna nacja przybyszw: wysza elita by moe naleaa spoecznie i kulturalnie do metropolitalnej Francji, ale masa tzw. petits blancs miaa inny charakter. Byli oni mieszanego pochodzenia wosko-hiszpasko-francuskiego, w wikszoci urodzili si w Maghrebie, posugiwali si swoj odmian francuskiego, we Francji czuli si troch nieswojo, wiadomi byli obcego i wrogiego im wiata, jaki ich otacza, a ktry pociga i odpycha ich zarazem; oczekiwali od Francji ochrony swoich interesw, ktre niekoniecznie pokryway si z wielkimi interesami francuskimi. Podobnie w Palestynie pojawia si nowy nard ydowski, wiadomie rny od tego, od ktrego si odwrci plecami, gdy wyrusza na emigracj, posugujcy si jzykiem hebrajskim, odrodzonym jako jzyk ycia codziennego. By to nard odgrodzony od ludnoci arabskiej barierami kulturowymi, obyczajami spoecznymi. Powsta bowiem z zaniepokojenia losem ydw w Europie i w wyniku denia, by stworzy co cakowicie ydowskiego. Oczekiwano wic od Anglii, by bronia jego interesw do czasu, kiedy sam bdzie si mg utrzyma. Wane interesy oraz naciski ze strony osadnikw umocniy przekonanie Anglii i Francji, by utrzyma si przy wadzy. Z drugiej jednak strony temu pragnieniu towarzyszyy wtpliwoci, jeli nie dotyczce moralnoci wadzy imperialnej, to w kadym razie jej kosztw. Wrd Francuzw od pocztku panowaa niepewno co do opacalnoci mandatu syryjskiego, ale niewielu zaleaoby na wycofaniu si w jakiejkolwiek formie z Maghrebu. Nawet komunici francuscy myleli raczej o peniejszym wczeniu Algierii do innej Francji na zasadach wikszej rwnoci. Spodziewali si przy tym innych ukadw z muzumanami i wspierali ich protesty przeciwko pewnym aktom niesprawiedliwoci. W Anglii narastaa tendencja do podawania w wtpliwo imperialnej wadzy i rozpowszechniao si mniemanie, e podstawowe interesy Anglii mona zagwarantowa w inny sposb - na zasadzie ugody z tymi spord podporzdkowanych grup ludnoci, ktre skonne byy do kompromisu z wadcami imperialnymi. Denie do przeksztacenia wzajemnych stosunkw byo tak wielkie dlatego, e, jak si wydawao, rwnie po drugiej stronie byli ludzie skonni wprowadza zmiany i zagwarantowa wadzom imperialnym realizacj ich podstawowych interesw. Chodzio o przedstawicieli nowej elity, ktrzy z powodu wasnych korzyci albo takiej czy innej formacji intelektualnej, powicali si sprawie tworzenia organizacji politycznej i spoecznej umoliwiajcej ich zdaniem ycie we wspczesnym wiecie.

324

Wiek europejskich imperiw

W latach dwudziestych w wikszoci krajw arabskich wyonia si klasa wacicieli ziemskich, ktrych interesy wizay si z produkcj surowcw na eksport i utrzymaniem wadzy imperialnej. Niektrzy z wielkich panw zdoali si przeksztaci w nowoczesnych wacicieli ziemskich, czasami dziki pomocy obcych wadcw, szukajcych wrd nich poparcia. W Maroku sposb, w jaki wadz rozszerzano na wntrze pastwa oraz specyfika kraju, umoliwiy zawarcie umowy z potnymi panami w Wysokim Atlasie, zwaszcza z Sarnim al-Kalawim [Thami al-Glawi], berberskim wodzem, ktry sprawowa kontrol nad obszarem grskim na wschd od Marrakuszu. Brytyjski rzd mandatowy kontynuowa w Iraku rozpoczty w XIX wieku proces rejestrowania ziemi plemiennej jako wasnoci gwnych rodzin w plemieniu. W Sudanie przez wiele lat rzd uprawia polityk poredniej wadzy", a wic kontrolowania kraju przez wykorzystanie lokalnych wodzw plemiennych, ktrych wadza zmieniaa si i powikszaa dziki wsparciu rzdowemu. Jednake w innych miejscach waciciele ziemscy naleeli gwnie do nowej klasy powstaej w wyniku zmiany warunkw rolnictwa handlowego. Posiadacze ziemscy uprawiajcy bawen w Egipcie byli pierwsz tego typu klas. Zawsze pozostawali najbogatsz, najwiksz i najbardziej wpywow grup w yciu spoecznym kraju. Podobne grupy istniay w Syrii i Iraku. Rwnie w Maghrebie, gdzie si osiedlali Europejczycy, rodzia si nowa klasa miejscowych posiadaczy ziemskich: Tunezyjczykw uprawiajcych drzewa oliwkowe w Sahilu i Algierczykw kupujcych ziemi od kolonistw, udajcych si do miast i kierujcych si wasnymi aspiracjami gospodarczymi. Handel midzynarodowy pozostawa przede wszystkim w rkach Europejczykw lub czonkw chrzecijaskich i cile z nimi powizanych ydowskich gmin. Byy jednak od tego odstpstwa. Niektrzy egipscy waciciele ziemscy zajmowali si eksportem baweny; kupcy z Fezu, teraz zainstalowani w Casablance, nadal importowali tekstylia z Anglii. Byy te nieliczne wyjtki od oglnej zasady, wedug ktrej przemys pozostawa w rkach europejskich. Najwaniejszy z nich stanowi Egipt, gdzie w 1920 roku powsta bank, ktrego celem byo finansowanie przedsiwzi przemysowych; kapita Banque Misr pochodzi gwnie od wielkich wacicieli ziemskich poszukujcych inwestycji, ktre przynosiyby wiksze korzyci ni rolnictwo; w cigu kilku lat suy on tworzeniu grupy kompanii, gwnie transportowych, filmowych i zajmujcych si przdzalnictwem i tkactwem bawenianym. Samo jego powstanie wskazywao na kilka zmian: akumulacj kapitau narodowego poszukujcego nakadw, rosnc wydajno inwestycji w tym kraju, denie do umacniania narodowej potgi i niezalenoci. Jednake nowe warunki stwarzay zagroenie i w latach trzydziestych grupa Misr napotkaa trudnoci; uratowaa j interwencja rzdu. Nie mniej wana bya inna elita skadajca si zudzi, ktrzy mieli europejskie wyksztacenie. W tym okresie szkolnictwo wci jeszcze obejmowao wycznie tych, ktrych byo sta na nauk albo ktrzy mieli inne wpywy; zreszt

Apogeum panowania europejskiego (1914-1939)

325

grupa ta bya niewielka z powodu niechci do posyania chopcw (a tym bardziej dziewczt) do szk, co oddalaoby ich od rodzin i tradycji, a take przez niech obcych wadcw do wychowania klasy, ktra gdyby nie udao si jej wczy do suby pastwowej, mogaby si sta zarzewiem opozycji. Niemniej owiata upowszechniaa si w rnym tempie w poszczeglnych krajach. W Maroku wspczesne szkoy dopiero zaczynay swoj dziaalno dziki zaoeniu pewnej liczby francusko-muzumaskich" szk rednich i wyszych instytutw w Rabacie. W Algierii do 1939 liczba osb legitymujcych si wiadectwem szkoy redniej wynosia kilkaset, a absolwentw uniwersytw byo jeszcze mniej. Uniwersytet w Algierze, jedna z czoowych szk francuskich, by przeznaczony gwnie dla Europejczykw, cho coraz wicej muzumanw docierao do Parya, Tunisu i Kairu. Rwnie w TUnezji liczba uczcych si w liceach typu francuskiego stale rosa, pojawia si te grupa pniejszych przywdcw narodu, ktrzy teraz udawali si na stypednia do Francji, by podj tam studia wysze. W Egipcie liczba uczniw w szkoach rednich wzrosa z niecaych 10 tysicy w latach 1913-1914 do ponad 60 tysicy trzydzieci lat pniej; niewielki uniwersytet prywatny zaoony w pierwszych latach XX wieku w 1925 roku zosta wchonity przez wikszy, finansowany przez rzd, Uniwersytet Egipski z wydziaem humanistycznym, prawa, medycyny, inynierii i handlu. Kiedy zmiany polityczne day rzdowi egipskiemu wikszy wpyw na polityk owiatow, nastpi gwatowny rozwj szkolnictwa na kadym poziomie. Dotyczyo to rwnie Iraku, chocia tam proces ten zacz si na niszym stopniu. Znaczna cz owiaty na poziomie rednim i wyszym w Egipcie znajdowaa si w rkach europejskich i amerykaskich misji religijnych lub kulturalnych. Tb samo dotyczyo Syrii, Libanu i Palestyny. W Damaszku istnia niewielki rzdowy uniwersytet, a w Jerozolimie studium pedagogiczne, jednake gwne uczelnie znajdoway si w rkach prywatnych: w Bejrucie jezuicki Uniwersytet w. Jzefa, wspierany przez rzd francuski, oraz Uniwersytet Amerykaski. W Jerozolimie dziaa Uniwersytet Hebrajski, stanowicy centrum ksztatowania si nowej kultury narodowej w jzku hebrajskim; wwczas przyciga niewielu arabskich studentw. W krajach tych owiata rwnie w znacznym stopniu znajdowaa si w rkach obcych; w Libanie byy to przewanie szkoy francuskie. Fakt, e tak wiele wyszych instytutw naleao do obcokrajowcw, pociga za sob kilka skutkw. Dla arabskich chopcw i dziewczt studiowanie na tych uczelniach oznaczao psychospoeczne przewartociowanie: zakadao nauk zgodnie z zasadami i treciami obcymi dla tradyqi spoeczestwa, z ktrego si wywodzili, co wicej, posugiwa si musieli obcym jzykiem, ktry stawa si pierwszym, a czasem i jedynym jzykiem, dziki ktremu mogli myle na okrelone tematy i uprawia pewne zawody. Dalszym tego skutkiem by wzrost liczby dziewczt, uzyskujcych wyksztacenie rednie albo wysze,

326

Wiek europejskich imperiw

ni wtedy, gdy istniay tylko szkoy pastwowe. Niewiele dziewczt chodzio do ponadpodstawowych szk pastwowych, natomiast byo ich wiele w szkoach prowadzonych przez francuskie zakonnice katolickie albo przez amerykaskich prostestanckich nauczycieli. W Maghrebie, gdzie szk misyjnych byo mniej i gdzie byy one cile zwizane z ludnoci napywow, ksztacenie dziewczt na poziomie ponadpostawowym dopiero si zaczynao. Na arabskim wschodzie do zagranicznych szk chodzio wicej dziewczt chrzecijaskich i ydowskich ni muzumaskich; zwykle bardziej si one wtapiay w obc kultur i odczay od tradycji wasnego spoeczestwa. Absolwentw nowych szk czekao wypenienie okrelonych rl we wci zmieniajcych si spoeczestwach. Kobiety rzadko jeszcze mogy znale miejsce w yciu publicznym, wyjtkiem by zawd nauczycielek czy pielgniarek. Natomiast mczyni zostawali prawnikami i lekarzami, chocia rzadziej inynierami czy technikami. Owiata naukowa i technologiczna bya zacofana, w podobnym stanie znajdowao si ksztacenie rolnikw i rzemielnikw na niszym poziomie. Przede wszystkim mogli mie nadziej, e zostan urzdnikami pastwowymi na posadach zalenych od stopnia i zakresu obcych wpyww na spoeczestwo; gwnie w Egipcie i Iraku, w mniejszym zakresie w Palestynie i w Sudanie, gdzie z rnych powodw wysokie stanowiska znajdoway si w rkach brytyjskich, oraz w Maghrebie, gdzie urzdnicy z Francji penili kluczowe funkcje, a porednie, a czasami nawet i nisze obejmowali miejscowi Europejczycy. Lokalni waciciele ziemscy i kupcy we wasnym interesie musieli kontrolowa machin rzdow; modzi wyksztaceni ludzie pragnli by urzdnikami pastwowymi. Ib aspiracje nadaway mocy charakterystycznym dla tego czasu ruchom opozycji narodowej wobec obcej wadzy i ukierunkowyway je; pojawi si take dodatkowy aspekt: pragnienie i potrzeba, by y w spoeczestwie inaczej.

Prby ugody politycznej Wyksztaceni mczyni i wyksztacone kobiety domagali si wikszego udziau w systemie wadzy i w wykonywaniu wyspecjalizowanych zawodw, natomiast waciciele ziemscy i kupcy pragnli kontroli nad machin rzdow. Czasami udawao si im zmobilizowa miejskie masy ludowe, zwaszcza wtedy, gdy mogli odwoa si do codziennych przyczyn niezadowolenia albo do poczucia wsplnego zagroenia. Nacjonalizm tego typu mg rwnie zrodzi oferty zawarcia kompromisw z obcymi wadzami i zyska sobie wystarczajce poparcie, by te zwrciy na niego uwag.

Apogeum panowania europejskiego (1914-1939)

327

W wikszoci krajw poziom politycznego zorganizowania nie by zbyt wysoki. Wynikao to std, e wadze imperialne nie dopuszczay do zbyt wielkiego zagroenia swoich pozycji, albo te std, e tradycyjne wzory zachowa politycznych zdoay przetrwa. W Maroku grupa modych wyksztaconych mczyzn, gwnie wywodzcych si z buruazji Fezu, naszkicowaa w 1934 roku plan reform", domagajc si zmian w protektoracie francuskim. W Algierii niektrzy czonkowie wyksztaconej we Francji klasy zawodowej zaczli wysuwa dania, by polepszono sytuacj we francuskiej Algierii i zachowano ich wasn kultur, przy czym niepodlego bya tu tylko odlegym marzeniem. Publiczne obchody w 1930 roku setnej rocznicy okupacji francuskiej naday temu ruchowi nowy impuls. W Syrii, Palestynie i Iraku dawni urzdnicy i oficerowie osmascy, niektrzy wywodzcy si ze starych rodw miejskich notabli, inni, zawdziczajcy karier subie w armii osmaskiej, wysuwali dania wikszej autonomii. Ihidno im byo zaakceptowa wasn pozycj, albowiem do niedawna naleeli do rzdzcej elity. W Sudanie maa grupa absolwentw szk wyszych zacza w 1939 roku domaga si wikszego udziau w administracji. Jednake w dwch krajach przywdcom udao si stworzy lepiej zorganizowane partie polityczne. Chodzi o Tunezj i o Egipt, w ktrych od dawna istniaa tradycja dominacji wielkiego miasta nad ludnoci osiad wsi. W Tunezji partia Ad-Dustur, ktra bya takim samym lunym ugrupowaniem przywdcw jak w innych krajach, w latach trzydziestych zostaa zastpiona przez parti innego typu - Neo-Dustur - zaoon przez Habiba Burgib (ur. 1902), a kierowan przez modych Tunezyjczykw majcych wyksztacenie francuskie. Partii udao si take umocni w prowincjonalnych miastach i wsiach nadbrzenych, gdzie uprawiano oliwki - w Sahilu. Podobnie dziao si w Egipcie, gdzie partia Al-Wafd powstaa w trakcie walk przeciwko polityce brytyjskiej po zakoczeniu wojny, stworzya sta organizacj obejmujc cay kraj. Cieszya si poparciem elity profesjonalistw i innych grup buruazji, a take niektrych - cho nie wszystkich - wacicieli ziemskich, a w momencie kryzysowym rwnie caej ludnoci miejskiej. Charyzmat Zaghlula przetrwa jego mier w 1927 roku i mimo podziaw w przywdztwie partii w 1939 roku Al-Wafd wci mg twierdzi, e przemawia w imieniu narodu. Niezalenie od ostatecznych zamierze tych ugrupowa i partii, ich bezporednim celem byo osignicie wikszego zakresu samorzdu w ramach systemw imperialnych, ktrych nie byy w stanie obali. W Wielkiej Brytanii bardziej ni we Francji polityczna i oficjalna opinia skaniaa si ku ochronie interesw brytyjskich przez zawieranie traktatw z takimi ugrupowaniami. Skutkiem tego ostateczny nadzr pozostawaby w rkach brytyjskich, za lokalne wadze ponosiyby odpowiedzialno. Zarazem rzdom reprezentujcym nacjonalistyczn opcj daoby si ograniczon swobod niezalenego dziaania w sprawach midzynarodowych.

328

Wiek europejskich imperiw

T polityk wprowadzano w ycie w Iraku i w Egipcie. W Iraku niemal od samego pocztku brytyjski nadzr mandatowy by sprawowany przez krla Fajsala i jego rzd. W 1930 roku zakres swobodnego dziaania rzdu zosta rozszerzony na podstawie traktatu angielsko-irackiego. Na jego mocy Irak otrzyma formaln niezaleno w zamian za pozwolenie na koordynowanie swojej polityki zagranicznej z polityk brytyjsk, zgod na utrzymywanie przez Wielk Brytani dwch baz powietrznych i wykorzystywanie w razie potrzeby systemu komunikacyjnego Iraku. Irak zosta przyjty do Ligi Narodw, co byo symbolem rwnoci i jego akceptacji jako czonka spoecznoci midzynarodowej. W Egipcie istnienie z jednej strony dobrze zorganizowanej partii narodowej wspieranej przez potn klas wacicieli ziemskich i rosnc buruazj niechtn gwatownym zmianom, z drugiej za, brytyjski strach przed woskimi ambicjami, umoliwiy podobny kompromis wyraony w traktacie anglo-epipskim z 1936 roku. Ogoszono zakoczenie wojskowej okupacji Egiptu, ale Wielka Brytania moga utrzymywa swoje siy zbrojne w strefie wok Kanau Sueskiego. Wkrtce potem na podstawie midzynarodowej umowy uniewaniono kapitulacj, a Egipt sta si czonkiem Ligi Narodw. W obydwu krajach osignito w ten sposb bardzo kruch rwnowag. Wielka Brytania gotowa bya zagwarantowa mniejszy zakres samorzdu, ni ten, jaki nacjonalici byli gotowi zaakceptowa na stae; w Iraku grupa panujca bya nieliczna i niestabilna, nie miaa te silnej bazy socjalnej, na ktrej mogaby si oprze. W Egipcie w latach czterdziestych nasta okres, kiedy Al-Wafd nie by w stanie sprawowa staej kontroli nad siami politycznymi kraju ani im przewodzi. W krajach znajdujcych si pod panowaniem francuskim splot interesw nie pozwala na osignicie nawet tak mao stabilnej rwnowagi. Francja miaa sabsz pozycj na arenie midzynarodowej ni Wielka Brytania. Jeli nawet brytyjska kontrola ulega osabieniu w Iraku i Egipcie, to i tak kraje te pozostay otoczone ze wszystkich stron brytyjsk potg militarn i finansow. Ich ycie gospodarcze wci byo zdominowane przez londyskie City oraz producentw bawenianych z Lancashire. Z drugiej strony Francja majca niestabiln walut, przeywajca stagnacj gospodarcz, koncentrujca armi na swoich wschodnich granicach, nie moga polega na niepodlegych pastwach pozostajcych w sferze jej interesw. Poza tym jej gwne interesy w Maghrebie rniy si od interesw Wielkiej Brytanii w Egipcie. Europejscy mieszkacy mieli swoje prawa wobec rzdu francuskiego i byli w stanie wymc ich realizacj. W Algierii i TUnezji wielcy europejscy biznesmeni i waciciele ziemscy kontrolowali lokalne rady doradzajce rzdom w sprawach budetu i finansw w ogle. W Paryu parlamentarni przedstawiciele algierskich Francuzw, wielkie koa finansowe kontrolujce banki, kompanie przemysowe i handlowe z Maghrebu wszystko to tworzyo potne lobby, ktremu nie mogy si przeciwstawi sabe podwczas rzdy francuskie. Ujawnio si to wyranie, gdy w 1936 roku rzd

Apogeum panowania europejskiego (1914-1939)

329

Frontu Ludowego prbowa pj na ustpstwa: zaproponowa, by ograniczony elektorat algierskich muzumanw mia swoich przedstawicieli w Parlamencie. Podjto rozmowy z przywdcami narodowymi w TUnezji i w Maroku. Jednake opozycja ze strony owego lobby uniemoliwia wprowadzenie proponowanych zmian, a okres ten zakoczy si niepokojami i represjami w caym Maghrebie. Wpyw potnych stronnictw przeciwnych zmianom da si odczu rwnie we francuskich obszarach mandatowych Syrii i Libanu. W 1936 roku rzd Frontu Ludowego podj tam rokowania na temat traktatw podobnych do tych, ktre Brytania zawara z Irakiem: uzyskayby niepodlego, w zamian Francja przez dwadziecia pi lat zachowaaby dwie bazy lotnicze w Syrii i militarne udogodnienia w Libanie. Ukady zostay zaakceptowane przez zjednoczone siy przywdcw narodowych w Syrii i polityczn, gwnie chrzecijask elit Libanu. Nigdy jednak nie ratyfikowano ich we Francji, poniewa rzd Frontu Ludowego rozpad si, a sabe koalicje, ktre objy wadz ustpiy pod naciskiem rnych lobby w Paiyu. Takiej poytecznej rwnowagi interesw zabrako rwnie w Palestynie. Ju bardzo wczenie brytyjska administracja mandatowa uzmysowia sobie, e trudno jej bdzie stworzy struktur lokalnych rzdw, ktre gwarantowayby zarwno interesy miejscowych mieszkacw arabskich, jak i syjonistw. Dla tych ostatnich wane byo zachowanie moliwoci imigracji, to za oznaczao utrzymanie brytyjskiego nadzoru do czasu, a spoeczno ydowska stanie si na tyle liczna i dysponowa bdzie wystarczajc wadz i rodkami ekonomicznymi, by moga sama zadba o wasne interesy. Dla Arabw najwaniejsze znaczenie miao powstrzymanie ydowskiej imigracji, ktra mogaby zagraa ich rozwojowi gospodarczemu i ostatecznemu samookreleniu. Znalazszy si pod presj tych dwch si, rzd brytyjski zacz realizowa polityk polegajc na deniu do utrzymania bezporedniej kontroli, dopuszczaniu okrelonej liczby imigrantw, oglne faworyzowanie rozwoju gospodarczego spoecznoci ydowskiej oraz zapewnianie Arabw od czasu do czasu, e zaistniaa sytuacja nie doprowadzi do ich podporzdkowania. Polityka ta bardziej odpowiadaa interesom syjonistw ni Arabw, poniewa bez wzgldu na zapewnienia, wzrost liczby spoecznoci ydowskiej przyblia czas, w ktrym bdzie moga wzi sprawy w swoje rce. W poowie lat trzydziestych Wielka Brytania z trudem ju tylko utrzymywaa rwnowag. Przejcie wadzy przez nazistw w Niemczech wzmogo naciski ze strony spoeczoci ydowskiej i jej zwolennikw w Angli, by wyrazi zgod na wiksz imigracj. Z kolei ta zmieniaa rwnowag ludnociow, a co za tym idzie, stosunki wadzy w Palestynie. W 1936 roku opozycja arabska zacza przybiera form zbrojnego powstania. Polityczne przywdztwo przejo zgrupowanie miejskich notabli z Aminem al-Husajnim, muftim Jerozolimy, na

330

Wiek europejskich imperiw

czele. Pojawiao si te popularne przywdztwo wojskowe. Sam za ruch znalaz oddwik w ssiednich pastwach arabskich, w chwili kiedy to zagroenie interesw brytyjskich przez Wochy i Niemcy sprawio, e dla Wilkiej Brytanii wygodniejsze stay si dobre stosunki z krajami arabskimi. W tej sytuacji rzd brytyjski podj dwie prby rozwizania problemu. W 1937 roku po interwencji krlewskiej komisji (Komisji Peela) zaproponowano plan podziau Palestyny na pastwo ydowskie i arabskie. W zasadzie mogli go zaakceptowa syjonici, ale by nie do przyjcia dla Arabw. W 1939 roku Biaa Ksiga zagwarantowaa utworzenie rzdu z wikszoci arabsk, ograniczenie imigracji ydowskiej i zakupu ziemi przez ydw. Arabowie zaaprobowaliby ten plan pod warunkiem wprowadzenia pewnych poprawek, ale spoeczno ydowska nie przystaaby na rozstrzygnicie, ktre zamknoby Palestyn dla wikszoci imigrantw i przeszkodzioby powstaniu pastwa ydowskiego. Ujawni si zbrojny ydowski ruch oporu, ale wtedy wybuch nowej wojny europejskiej sprawi, e na jaki czas ustaa formalna dziaalno polityczna.

Rozdzia 20

Przemiany w stylu ycia i w sferze mentalnoci

(1914-1939)

Stosunki ludnociowe. Wie Nawet najsilniejsze i najbardziej skuteczne porozumienia midzy siami imperialnymi a lokalnymi nacjonalistami stanowiy wyraz jedynie ograniczonej zbienoci interesw. W latach trzydziestych w spoeczestwach arabskich nastpoway zmiany, ktre w swoim czasie miay wpyn na natur zachodzcych procesw politycznych. Gdziekolwiek istnieje moliwo dokonania oceny, dane wskazuj na szybki wzrost zaludnienia. Najliczniejsza, a zarazem najatwiejsza do okrelenia bya ludno Egiptu: wzrosa ona z 12,7 milionw w roku 1917 do 15,9 miliona w 1937; roczny przyrost wynosi wic 12 promili. Przyblione domysy pozwalaj oszacowa spoeczno krajw arabskich w granicach 55-60 milionw w 1939 roku; w 1914 wynosia ona zapewne 35-40 min. Niewielki wzrost wynika z imigracji: Europejczykw do Maroka i Libii, ydw do Palestyny, uciekinierw ormiaskich z Turcji w czasie pierwszej wojny wiatowej i po jej zakoczeniu do Syrii i Libanu. Imigracj wyrwnywaa emigracja: Syryjczycy i Libaczycy wyjedali do Europy Zachodniej i do Ameryki aciskiej (ale nie nastpia ju, jak przed 1914 rokiem, wiksza emigracja do Stanw Zjednoczonych, co wynikao z nowych praw imigracyjnych); algierscy robotnicy udawali si czasowo do Francji. Jednak gwn przyczyn wikszego zaludnienia by przyrost naturalny. Jego tempo chyba si nie zmniejszyo, z wyjtkiem czci buruazji stosujcej regulacj urodzin i spodziewajcej si wzrostu standardu yciowego. Wrd przewaajcej czci ludnoci posiadanie dzieci, a zwaszcza

332

Wiek europejskich imperiw

mskich potomkw, uchodzio za rzecz nieuniknion i niezbywaln - bo powszechna bya nieznajomo zasad regulacji urodzin - i za powd do dumy. Duma za rozbudzaa zainteresowanie posiadaniem dzieci. Ponadto dzieci mogy od wczesnych lat pracowa na polu. Wielo dzietno w spoeczestwie, gdzie szanse przeycia byty niewielkie i gdzie nie istnia system oglnonarodowej opieki spoecznej, gwarantowaa, e niektre z nich zdoaj przey i zaopiekuj si na staro rodzicami. Ale gwn przyczyn wzrostu liczby ludnoci byo obnienie miertelnoci w wyniku ograniczenia epidemii i lepszej opieki lekarskiej. Dotyczyo to wszystkich grup spoecznych, szczeglnie za miast, gdzie po raz pierwszy epidemie przestay odgiywa historyczn rol czynnika wyniszczajcego okresowo wielkie masy ludnoci miejskiej. Czciowo w wyniku wzrostu liczby ludnoci, a czciowo z innych przyczyn rwnowaga midzy rnymi grupami spoecznymi ulega zmianie. Lata dwudzieste i trzydzieste byy okresem, w ktrym koczujcy pasterze niemal zupenie zniknli jako istotny czynnik spoeczny w wiecie arabskim. Pojawienie si kolei i samochodu zawayo na tej dziaalnoci, od ktrej zaleaa ich gospodarka transportowa: hodowli wielbdw przeznaczonych do przewoenia towarw na wielkie odlegoci. Nawet w tych rejonach, gdzie pasterstwo byo nadal dobrze rozwinite albo gdzie ze wzgldu na rzadkie okresy wegetacji i niedostatek wody tylko ono mogo istnie, swobod poruszania beduinw ograniczay siy zbrojne skadajce si zreszt z tyche koczownikw. Rynek zbytu owiec istnia wic nadal, ale w rejonach ich hodowli na zboczach gr i skraju stepw rozszerzenie kontroli rzdw oraz zmiany w zapotrzebowaniu ze strony miast sprawiy, e gromady koczownikw i pasterzy coraz czciej obieray osiady tryb ycia. Tak si dziao na przykad w Al-Dazirze - rejonie midzy tygrysem a Eufratem. W tym te czasie chyba po raz pierwszy siy zbrojne nomadw zostay wykorzystane do dziaa politycznych. Kiedy szarif Al-Husajn zbuntowa si przeciwko Turkom, jego pierwsze oddziay wywodziy si z beduinw Arabii zachodniej. Jednake wszystkie skuteczne dziaania w pniejszym okresie istnienia tego ruchu byy dzieem oficerw lub onierzy, ktrzy suyli w armii osmaskiej. Siy, dziki ktrym Abd al-Aziz Ibn Su'ud podbi wikszo Arabii, rwnie skaday si z koczownikw, kierowanych doktryn religijn. Czowiek, ktry nimi przewodzi, pochodzi jednak z rodu miejskiego. Istotnym elementem jego polityki byo nakanianie beduinw, by si osiedlali. W Iraku konflikt midzy grupami politykw miejskich jeszcze w latach trzydziestych mona byo zwalcza, podburzajc do buntu plemiona z doliny Eufratu. Rzdowi udao si jednak posuy przeciwko nim now metod walki: bombardowaniem lotniczym. Na wsi, gdzie mieszkaa ludno osiada, zmiany nie byy jak na obszarach pasterskich, wynikiem osabienia bazy ekonomicznej. W wikszoci kra-

Przemiany w stylu ycia i w sferze mentalnoci (1914-1939)

333

jw obszary uprawne rozszerzay si, w niektrych za, jak w Maroku i Algierii, Egipcie i Sudanie oraz Iraku, rozbudowywano system nawadniajcy. W Egipcie wikszo urodzajnej ziemi bya ju przeznaczona pod uprawy, pod nowe tereny rolne przeznaczono wic gorsze grunty. Inaczej dziao si w krajach, gdzie kapita pozwala zwiksza wydajno ziemi. W niektrych jednak pastwach nawet rozszerzone obszary uprawne nie wystarczay na utrzymanie ludnoci wiejskiej. Ludno powikszya si nie tylko w wyniku przyrostu naturalnego, bardziej wydajna ziemia nie wymagaa ju tylu ludzi do jej uprawy. Wielcy waciciele ziemscy mieli dostp do kapitau, ktry wykorzystywali na mechanizacj, a to oznaczao, e potrzebowano mniej rk do pracy. W niektrych miejscach (w Maroku i Palestynie) import kapitau by powizany z osiedlaniem si obcych robotnikw na wsi. W zwizku z tym w wielu krajach na wsi nastpowa proces polaryzacji. Z jednej strony istniay wielkie posiadoci yznej i nawadnianej ziemi, dajcej produkcj na eksport (bawena, zboa i wino, oliwa z oliwek, pomaracze i daktyle). W jej uprawie posugiwano si traktorami i nawozami sztucznymi i wykorzystywano robotnikw rolnych (dzierawa staa si teraz nieco rzadsza). W wikszoci naleay do zagranicznych kompanii lub obcokrajowcw; w Palestynie i w nieco mniejszym stopniu rwnie w Maghrebie sia robocza wywodzia si z imigracji. Ponadto istniaa drobna wasno ziemska, a take grunty bdce wasnoci wspln wsi. Z reguy bya to ziemia mniej urodzajna i gorzej nawadniana. Drobni miejscowi rolnicy nie majcy dostpu do kredytw uprawiali tam zboa, owoce i warzywa mniej nowoczesnymi metodami zarwno na potrzeby wasnej konsumpcji, jak i na rynek lokalny. Thtaj przyrost ludnoci powodowa zmniejszanie si wasnoci ziemskiej i spadek przychodu na gow ludnoci. Sytuacj tych rolnikw pogorszy system dziedziczenia, ktry prowadzi do rozbicia i tak ju niewielkiej wasnoci na jeszcze mniejsz. W latach trzydziestych szkody przynis rwnie wiatowy kryzys gospodarczy, ktry doprowadzi do obnienia cen na produkty rolne. Dotkno to wszystkich rolnikw, najbardziej jednak tych, ktrzy ju wczeniej znajdowali si w trudnej sytuacji. Rzdy lub banki udzielay pomocy wielkim wacicielom ziemskim, ktrzy mieli wpywy polityczne, i ktrych produkcja bya powizana z gospodark wiatow. Nadmiar ludnoci przemieszcza si ze wsi do miast. Tak dziao si zawsze, teraz jednak odbywao si to szybciej, na wiksz skal i z innym skutkiem. W poprzednim okresie przenoszenie si wsi do miasta stanowio uzupenienie ludnoci, ktra wygina w wyniku epidemii. Teraz imigranci ze wsi przyczyniali si do wzrostu populacji miejskiej, ktra sama te powikszaa si dziki polepszeniu zdrowia publicznego. Tempo rozwoju miast, a zwaszcza tych, w ktrych byy moliwoci podejmowania pracy, byo wiksze ni caego kraju. Procent ludnoci yjcej w wielkich miastach by wikszy ni wczeniej. Populacja Kairu

334

Wiek europejskich imperiw

w 1917 roku wzrosa z 800 tysicy do 1,3 miliona w 1937 roku. W 1900 roku mniej ni 15 procent caej ludnoci Egiptu yo w miastach liczcych ponad 20 tysicy mieszkacw. W 1937 byo to ju 25 procent. Podobnie w Palestynie ludno arabska piciu najwikszych miast podwoia si w cigu dwudziestu lat. W miastach Maghrebu zamieszkanych przez ludno mieszan nastpowa gwatowny wzrost liczby mieszkacw arabskich.

ycie w nowych miastach W rezultacie doszo do zmiany charakteru i ksztatu miast. Pewne zmiany, ktre zaczy si przed rokiem 1914, nastpoway rwnie po wojnie. Poza madin powstaway dzielnice buruazji, w ktrych budowano nie tylko wille dla bogaczy, ale rwnie domy czynszowe dla powikszajcej si klasy redniej, urzdnikw pastwowych, przedstawicieli rnych zawodw i wiejskich notabli cigajcych tu ze wsi. W pewnych miastach byy to dobrze zaplanowane dzielnice, w innych rosy przypadkowo kosztem rozbirki starych osiedli. Najdokadniej zaplanowane dzielnice powstaway w Maroku, gdzie francuski genera rezydent, Lyautey, czowiek o wyrobionym smaku, wybudowa nowy Fez w pewnej odlegoci od murw starego miasta. Chodzio mu o zachowanie stylu ycia starego miasta, ale skutki jego dziaa nie zupenie pokryy si z tym, co zaplanowa. Bogate i wysoko postawione rodziny zaczy si wyprowadza ze swoich domw w madinie, poniewa nowe dzielnice byy wygodniejsze. Ich miejsce zajli imigranci ze wsi i biedacy, std pewna degradacja w zewntrznym wygldzie i yciu madiny. Nie wszyscy imigranci znajdowali schronienie w madinie. Powstaway rwnie nowe dzielnice ludowe. W wikszoci osiedlali si tam Arabowie, a w Maghrebie - Berberowie. Zajmowali je te inni: w Algierii petits blancs uciekajcy ze wsi, gdzie nie mieli do kapitau, by uprawia ziemi, w Bejrucie i Aleppo byli to ormiascy uciekinierzy z Turcji, w Palestynie ydowscy imigranci. Niektre z takich osiedli wyrastay na obrzeach miast, gdzie warsztaty i fabryki daway zatrudnienie. W Kairze ekspansja dzielnic buruazji w kierunku na zachd od Nilu i poza Nil wyrwnywana bya ekspansj biedniejszych osiedli na pnoc, gdzie w 1937 ya ponad jedna trzecia ludnoci. W Casablance biedne dzielnice rozrastay si wok miasta, zwaszcza na obszarach przemysowych. Tam i gdzie indziej istniay bidorwilles, wioski skadajce si z domw zbudowanych z trzciny lub blaszanek (po francusku bidon, std nazwa), pojawiajcych si wszdzie tam, gdzie byo wolne miejsce. W miastach z duym procentem ludnoci obcej, dzielnice europejskie i miejscowe zaczy si oddziela od siebie, cho zdarzao si, e ssiadoway ze sob. W Casablance, ktra w tym czasie zmienia si z maego portu w najwik-

Przemiany w stylu ycia i w sferze mentalnoci (1914-1939)

335

SZe miasto Maghrebu, madin otoczya europejska dzielnica, a za ni powsta nowy dystrykt muzumaski noszcy cechy madiny: byy tu suki, meczety, paac wadcy, wille buruazji i dzielnice ludowe. W miastach bliskowschodnich wystpowa mniej wyrany podzia, zwaszcza w Syrii i Libanie, gdzie buruaa bya gwnie miejscowa, a liczba obcokrajowcw niewielka. W Palestynie jednak nastpowa cisy rozdzia midzy dzielnicami arabskimi a ydowskimi, a obok arabskiej Jaffy powstao cakowicie ydowskie miasto - Tel Awiw. Imigranci ze wsi zwykle osiedlali si wrd swoich i - przynajmniej na pocztku - zachowywali dawne obyczaje. Pozostawili przecie swoje rodziny na wsi, i jeli powiodo si im na tyle, by mc je sprowadzi, to tutaj w miecie prowadzili tryb ycia stanowicy kontynuacj albo rekonstrukcj tego, jaki pamitaU. A wic przenosili do Kairu zwyczaje z delty Nilu, do Bagdadu zwyczaje z doliny Tygrysu, do Algieru - z gr Kabylii, do Casablanki ycie z Szawii i Antyatlasu. W kocu jednak wciga ich styl ycia, ktry rni si nie tylko od tego, jakie wiedli na wsi, ale rwnie od prowadzonego w madinie. Kupowanie w sklepach to nie to samo co chodzenie na suk, cho nadal preferowano mae sklepiki, umoliwiajce nawizywanie osobistych kontaktw. Restauracje, kawiarnie i kina oferoway nowe rodzaje rekreacji, byy nowymi miejscami spotka. Kobiety miay wiksz swobod opuszczania domu, a mode pokolenie wyksztaconych muzumanek zaczo wychodzi nie zakrywajc twarzy lub tylko z lekkimi zasonami. Uatwienia ycia domowego byy znacznie wiksze. W latach dwudziestych wprowadzono systemy wodno-kanalizacyjne, elektryczno i telefony; gaz pojawi si ju wczeniej. Zmieniy si rodki transportu. Pod koniec XIX wieku belgijska kompania wprowadzia tramwaje w niektrych przybrzenych miastach, potem pojawiy si samochody. Pierwszy widziano na ulicach Kairu w 1903 roku, a w wikszosci miast nieco pniej. W latach trzydziestych prywatne samochody, autobusy i takswki stay si popularne, a powozy konne praktycznie wszdzie zniky z wyjtkiem mniejszych miast prowincjonalnych. Ruch samochodowy wymaga lepszych drg i mostw, te za umoliwiay powikszanie obszaru miast: Bagdad cign si kilometrami wzdu brzegw tygrysu, Kair obj swoim zasigiem dwie wyspy Nilu - Ar-Raud i Al-Dazir, a take zachodni brzeg rzeki. Te nowe rodki transportu w odmienny sposb integroway ludno miejsk. Nie yo si ju w ramach jednego tylko kwartau, czasami mieszkao si daleko od miejsca pracy, a wielka rodzina arabska moga by rozsiana po caym miecie. Ludzie o tym samym pochodzeniu etnicznym czy czonkowie jednej gminy religijnej mogli y razem lub w przemieszaniu. Moliwoci zawierania maestw ulegy rozszerzeniu. Jednake niewidoczne linie podziau istniay nadal; maestwa wykraczajce poza spoecznoci religijne nadal byy utrudnione. W miastach pozostajcych pod obc administracj przeszkody wynikay

336

Wiek europejskich imperiw

nie tylko z rnic religijnych czy narodowych, lecz ze wiadomoci wadzy lub jej braku. Pod pewnym wzgldem byy to wiksze przeszkody ni kiedy. Wraz ze wzrostem spoecznoci europejskich, zwikszay si te moliwoci ich niezalenej egzystencji, takiej jak w rodzinnych krajach. O ile wielu Arabw znao francuski czy angielski, o tyle niewielu Europejczykw mwio po arabsku i interesowao si kultur islamu. Wielu studentw arabskich powracajcych z zagranicy przywozio ony z obcych krajw, nie zawsze w peni akceptowane przez obydwie spoecznoci. Mieszkaniec miasta nie by ju przywizany do swojej dzielnicy, co wicej, nie ograniczao go jak dotychczas jego miasto. Zmiany w systemie transportu na nowy sposb czyy ze sob miejscowoci i kraje. Sie kolei istniejcych ju w 1914 w niektrych pastwach zostaa rozbudowana; w wikszoci z nich dobre drogi po raz pierwszy poczyy gwne miasta. Najbardziej spektakularn zmian by podbj pustyni przez samochd. W latach dwudziestych dwch australijskich braci, ktrych losy wojny rzuciy na Bliski Wschd, otwaro regularn lini takswkow, a potem autobusow z wybrzey rdziemnomorskich przez Damaszek lub Jerozolim do Bagdadu. Podr z Iraku do Syrii, na ktr przed wojn trzeba byo straci miesic, teraz trwaa niecay dzie. Student z pnocnego Iraku, ktry w pocztkach lat dwudziestych podrowa na Uniwersytet Amerykaski w Bejrucie przez Bombaj, teraz mg si tam uda drog ldow. Podobnie ciarwki i autobusy mogy znad Morza rdziemnego przejeda przez Sahar. Kontakty nie tylko miay szerszy zasig ni dotychczas, ale ich oddziaywanie byo wiksze. Nowe rodki wyrazu stwarzay pewne uniwersum dialogowe, ktre czyo wyksztaconych Arabw peniej ni pielgrzymki i podre uczonych w poszukiwaniu wiedzy. Ukazywao si coraz wicej gazet, czasopisma kairskie czytano poza Egiptem. Starsze periodyki egipskie ukazyway si nadal, nowe si rozwijay, szczeglnie za literackie, takie jak Ar-Risala" oraz As-Sakafa", ktre publikoway utwory poetw i krytykw. Domy wydawnicze w Kairze i Bejrucie wydaway podrczniki dla coraz wikszej liczby studentw i uczniw, ale take poezj, powieci, prace popularnonaukowe i historyczne, dostpne wszdzie tam, gdzie czytano po arabsku. Jeszcze przed rokiem 1914 w Kairze i w innych miastach pojawiy si kina. W 1925 roku powsta pierwszy autentycznie egipski film, oczywicie oparty na pierwszej autentycznie egipskiej powieci pod tytuem Zajnab. W 1932 w Egipcie wyprodukowano pierwszy film dwikowy, a do 1939 roku filmy egipskie pokazywano w caym wiecie arabskim. Do tego czasu istniay ju lokalne stacje radiowe nadajce rozmowy, muzyk i wiadomoci, a niektre kraje europejskie, wspzawodniczc ze sob, nadaway audycje na cay wiat arabski. Podre, owiata i nowe rodki przekazu przyczyniay si do stworzenia wsplnego wiata upodoba i idei. Zjawisko dwujzycznoci upowszechnio

Przemiany w stylu ycia i w sferze mentalnoci (1914-1939)

337

si, w kadym razie w krajach u wybrzey Morza rdziemnego. Francuskiego i angielskiego uywano w interesach i w domu. Wrd kobiet wyksztaconych w szkoach zakonnych bywao, e francuski praktycznie zastpowa arabski w roli jzyka rodzinnego. Wiadomoci ze wiata czerpano z obcych gazet i audycji radiowych. Intelektualici i naukowcy musieli wicej czyta po angielsku lub francusku ni po arabsku. Obyczaj wyjazdw do Europy na letnie wakacje upowszechnia si, szczeglnie wrd bogatych Egipcjan, ktrzy nierzadko spdzali tam kilka miesicy. Algierczycy, Egipcjanie i Palestyczycy przywykli ju do ogldania i spotykania turystw europejskich i amerykaskich. Te kontakty i takie przemieszczanie si prowadzio do zmian w upodobaniach i postawach, nie zawsze atwych do zdefiniowania: zaczto na rne sposoby meblowa pokoje, wieszano obrazy na cianach, jedzono przy stole, przyjmowano przyjaci; pojawi si nowy styl ubioru, szczeglnie w wypadku kobiet, ktrych przyzwyczajenia odzwierciedlay mod parysk. Istniay rne rozrywki: w wielkich miastach zaoono tory wycigw konnych; w pewnym sensie by to nowy sposb zajmowania si starym sportem. Natomiast now rozrywk sta si tenis, sport buruazyjny, bya ni te pika nona uprawiana przez wielu, a lubiana przez wszystkich. Przykad europejski, a zwaszcza nowe rodki przekazu, prowadziy do zmian w metodach wyrazu artystycznego. Sztuki plastyczne zajmoway poredni pozycj midzy tym, co dawne, a nowoczesnoci. Nastpi upadek poziomu sztuki rzemielniczej, zarwno z powodu konkurencji ze strony masowej produkcji obcych towarw, jak i z przyczyn wewntrznych: posugiwano si importowanymi surowcami i ulegano nowym upodobaniom, zwaszcza turystw. Niektrzy malarze i rzebiarze zaczli uprawia sztuk w zachodnim stylu, nie wywoujc jednak wikszego zainteresowania wiata zewntrznego. Praktycznie nie istniay galerie wystawowe, ktre mogyby ksztatowa gusta, a ksiki z reprodukcjami nie byy jeszcze tak popularne, jak si miay sta pniej. Wielkie zlecenia architektoniczne na budynki rzdowe w wikszoci powierzano projektantom brytyjskim i francuskim, przy czym niektrzy z nich (szczeglnie Francuzi w Maghrebie) uprawiali pastisz stylu orientalnego", ktry sprawia nawet przyjemne wraenie. Niektrzy architekci arabscy wyksztaceni za granic zaczli budowa wille w stylu rdziemnomorskim. W kairskim Garden City powstaway siedziby w stylu art nouveau oraz pierwsze budowle wczesnej szkoy modernistycznej". W pocztkach wieku zaczto w Egipcie wytwarza pierwsze pyty gramofonowe z muzyk arabsk, a wymagania radia i filmu muzycznego stopniowo prowadziy do zmian w konwencjach muzycznych. Odchodzio si od muzyki improwizowanej na rzecz zapisywanych i przygotowanych koncertw, od koncertw inspirowanych aplauzem i zachtami publicznoci do ciszy studia radiowego. piewacy wykonywali utwory przy akompaniamencie orkiestr cz-

338

Wiek europejskich imperiw

cych instrumenty zachodnie z tradycyjnymi. W latach trzydziestych niektre z piewanych podwczas kompozycji stay si blisze woskiej lub francuskiej muzyce kawiarnianej ni arabskiej muzyce tradycyjnej. Jednake dawna muzyka przetrwaa, w Kairze, Tunisie i Bagdadzie prbowano j studiowa. Umm Kulsum, wielka piewaczka szkoy tradycyjnej, piewaa Koran, a take poematy Szaukiego i innych poetw; nowe rodki przekazu sprawiy, e staa si znana w caym wiecie arabskim.

Kultura nacjonalizmu W literaturze nastpio najbardziej udane poczenie elementw zachodnich z lokalnymi. Czasopisma, radio i film upowszechniay uproszczon wersj literackiej arabszczyzny w caym wiecie arabskim. Dziki nim egipskie gosy i egipski akcent stay si powszechnie znane. Ttzy akademie, w Bagdadzie, Damaszku i w Kairze, zostay zaoone po to, by dba o dziedzictwo jzyka. Z nielicznymi wyjtkami, nikt nie podawa w wtpliwo prymatu jzyka literackiego, ale pisarze posugiwali si nim w nowy sposb. Szkoa poetw egipskich urodzonych koo roku 1890 - grupa Apollo" - posugiwaa si tradycyjnymi miarami wiersza i tradycyjnym jzykiem, ale prbowaa wyraa osobiste uczucia w taki sposb, by cay wiersz sta si jednoci. Do najbardziej znanych reprezentantw grupy nalea Zaki Abu Szadi (1892-1955). W ich twrczoci i w twrczoci nastpnego pokolenia ujawni si wpyw poezji angielskiej i francuskiej: romantyka, wiara, e poezja powinna stanowi szczery wyraz emocji, zwracanie uwagi na wiat przyrody - wszystko to nie miao korzeni w poezji arabskiej. W dziele poetw libaskich, ktrzy wyemigrowali do Ameryki Poudniowej i Pnocnej, uczucia te przeksztaciy si w nostalgi za utraconym wiatem. Arabscy poeci tej szkoy byli romantykami rwnie w swoich pogldach na temat roli poety jako jasnowidza, ktry wypowiada prawdy uzyskane ze wiata transcendentnego dziki inspiracji. Bunt przeciwko przeszoci mg si posuwa a do cakowitego jej odrzucenia, co znalazo wyraz w pisarstwie jednego z najbardziej oryginalnych twrcw: Tunezyjczyka Abu al-Kasima asz-Szabbiego (1909-1934): Wszystko, co stworzy umys arabski we wszystkich okresach swoich dziejw jest monotonne i cakowicie pozbawione wyobrani poetyckiej"1. Zerwanie z przeszoci ujawnio si rwnie w rozwoju pewnych form literackich praktycznie nie znanych w literaturze klasycznej. Sztuki pisano ju w XIX wieku, teraz powstaway kolejne, ale teatry, ktre mogyby je zagra byy
Abu 51-Qasim a-abbT cytowane w: M. M. Badawi, A Critical Introduction to Modem Arabie Poetry, Cambridge 1975, s. 159.
1

Przemiany w stylu ycia i w sferze mentalnoci (1914-1939)

339

wci rzadkoci. Jednym z nielicznych by egipski teatr humorystycznych komentarzy spoecznych Nadiba ar-Rajhaniego z postaci Kisz-Kisz Beja. Wiksze znaczenie mia rozwj powieci i opowiadania, gwnie w Egipcie, gdzie wielu pisarzy urodzonych w ostatniej dekadzie XIX wieku i w pierwszym dziesicioleciu XX stworzyo nowy rodek przekazu sucy analizie i krytyce spoeczestwa oraz jednostki. W swoich opowieciach opisywali ndz i wyzysk ludzi biednych na wsi i w miecie, walk jednostki o samookrelenie w spoeczestwie, ktre prbowao j ograniczy, konflikt pokole, niepokojce skutki zachodniego stylu ycia i stosowania obcych wartoci. Wrd tych pisarzy wymieni naley Mahmuda Tajmura (1894-1973) oraz Jahj Hakkiego (ur. 1905). Pisarzem, ktry najlepiej wyrazi problemy i nadzieje swojego pokolenia, by Egipcjanin Taha Husajn (1889-1973). By on nie tylko jego przedstawicielem, i to zapewne najlepszym, ale rwnie twrc dziea, ktre zapewne przetrwa jako cz dorobku literatury wiatowej: chodzi o jego autobiografi Al-Ajjam (Ksiga dni), opowie o tym, jak lepy chopiec poznawa samego siebie i wiat. Jego pisma obejmuj powieci, eseje, prace historyczne i krytycznoliterackie, a take wane dzieo: Mustakbal as-sakafa fi Misr (Przyszo kultury w Egipcie). Twrczo ta pokazuje, e w tym czasie starano si utrzyma rwnowag midzy trzema, charakterystycznymi zdaniem autora, elementami kultury egipskiej: elementu arabskoci, w tym przede wszystkim klasycznego jzyka arabskiego, elementw przyniesionych z zewntrz w rnych okresach, przede wszystkim za greckiego racjonalizmu. Na naczelnym miejscu wymienia podstawowy element egipskoci, ktry przetrwa przez cae dzieje tego kraju:
Trzy elementy formoway ducha literackiego Egiptu od momentu jego arabizacji. Pierwszy z nich ma charakter czysto egipski; odziedziczylimy go po staroytnych Egipcjanach [..,], stale czerpalimy go z ziemi i nieba Egiptu, z Nilu i z pustyni [...]. Drugi element jest arabski. Dotar on do nas dziki jzykowi, religii i cywilizacji Arabw. Cokolwiek bdziemy czyni, nie zdoamy przed nim uciec, nie zdoamy go osabi, zmniejszy jego wpywu na nasze ycie, poniewa powiza si z nim tak, e uksztatowa je i stworzy jego charakter. Nie mw, e to element obcy [...]. Jzyk arabski nie jest dla nas jzykiem obcym, to jest nasz jzyk, tysic razy bliszy nam ni jzyk staroytnych Egipcjan. [...] Jeli chodzi o trzeci element, to jest nim element obcy, ktry zawsze wpywa na egipskie ycie i zawsze bdzie obecny. Jest nim to, co przybyo do Egiptu w wyniku jego kontaktw z cywilizowanymi ludami wschodu i zachodu [...] Grekami, Rzymianami, ydami i Fenicjanami w czasach staroytnych, a z Arabami, Hirkami i krzyowcami w wiekach rednich, z Europ i Ameryk w czasach wspczesnych [...]. Chciabym, by edukacja egipska mocno si opieraa na harmonii tych trzech elementw 2 .
2 Taha Husajn w odpowiedzi Taufikowi ai-Hakimowi, Ar-Risala" 15 czerwca 1933, s. 8-9; przedruk w: Fusul jt dl-adab wa-Sn-nad, Kair 1945, s. 107-109.

340

Wiek europejskich imperiw

Twierdzenie Husajna, e Egipt jest czci wiata kultury uksztatowanej przez myl greck, wywoao podwczas wielkie zainteresowanie, ale zapewne najtrwalszym wkadem pisarza byo jego zainteresowanie jzykiem arabskim oraz dowiedzenie, e jzyk ten moe suy wyraaniu niuansw mylenia i nowoczesnej wraliwoci. Thha Husajn pisa rwnie o islamie, ale w gruncie rzeczy to, co powstao w latach dwudziestych i trzydziestych, byo penym fantazji odtworzeniem ycia Proroka, satysfakcjonujcym odczucia zwykych ludzi. Pniej pisa ju inaczej, ale wtedy zasada jednoci w jego myleniu dotyczya nie tyle islamu, co zespoowej tosamoci narodu egipskiego. W tej czy innej formie stao si to cech charakterystyczn wyksztaconych Arabw jego pokolenia. Najczciej porusza sprawy narodu. Chodzio mu nie tylko o to, jak nard moe sta si niepodlegy, ale jak moe zyska si rozwoju we wspczesnym wiecie. Definicje narodu bywaj rne: poniewa kady kraj arabski stawia czoo innym problemom zwizanym z wadzami europejskimi, pojawia si tendencja, w kadym razie wrd przywdcw politycznych, by w poszczeglnych pastwach stworzy niezaleny ruch narodowy podparty odpowiedni ideologi. Dotyczyo to szczeglnie Egiptu, ktry od czasw Muhammada Alego rozwija si swobodnie. W niektrych wypadkach suwerenne istnienie uzasadniano teori historii. Ruchy nacjonalistyczne stanowiy bunt przeciw wspczesnoci i aktualnej rzeczywistoci. Mogy si odwoywa do pamici o bardziej odlegej przeszoci przedmuzumaskiej, ktra urzeczywistniaa dziki odkryciom archeologw i dziaalnoci muzew. Odkrycie grobu Thtanchamona w 1922 roku wywoao wielkie zainteresowanie i zachcio Egipcjan do podkrelenia cigoci ycia egipskiego od czasw faraonw. Ahmad Szauki, ktry by poet dworu egipskiego, w latach dwudziestych objawi si jako rzecznik nacjonalizmu egipskiego, inspirowanego zabytkami wielkiej przeszoci Egiptu i w niej pokadajcego swoje nadzieje. W jednym ze swoich poematw napisanych z okazji odsonicia pomnika w kairskim parku, przedstawia niezmiennego Sfinksa, ktry spoglda w na cae dzieje Egiptu:
Mw! I moe twoja mowa nas poprowadzi. Powiedz nam, a moe to, co nam powiesz, pocieszy nas. Czy nie widziae faraona w jego potdze, twierdzcego, e pochodzi od soca i ksiyca, ocieniajcego cywilizacj naszych przodkw, wysokie budowle, wielkie zabytki? [...] Widziae cezara, naszego tyrana, ktry obrci nas w niewolnikw, jego ludzie gnali nas przed sob jak si goni osy; a potem zosta pokonany przez grupk szlachetnych zwycizcw. [...] [Sfinks odpowiada:] Zachowaem dla was co, co was wzmocni, poniewa nic nie przechowuje sodyczy tak jak kamie [...]. Poranek nadziei wypiera ciemno rozpaczy, teraz jest od dawna oczekiwany wit3.
3

Ahmad awl, AS-awqiyyat, t. I, Kair b.r., s. 153-166.

Przemiany w stylu ycia i w sferze mentalnoci (1914-1939)

341

W tego typu ruchach gboko zakorzeniony by element arabski, i to zarwno w sposb jawny, jak i ukryty. Poniewa celem dziaa nacjonalistycznych byo stworzenie autonomicznego, nowoczesnego spoeczestwa, centralnym zagadnieniem stao si odrodzenie jzyka arabskiego jako nowoczesnego rodka wyrazu i czcej wszystkich wizi. Z tego samego powodu w nacjonalizmie w nieunikniony sposb zawiera si element muzumaski. W tym czasie by on w klasach wyksztaconych niejawny, ukryty, co wynikao zarwno z tego, e oddzielanie religii od ycia politycznego wydawao si warunkiem powodzenia idei narodowych we wspczesnym wiecie, jak i z tego, e w niektrych wschodnich krajach arabskich - w Syrii, Palestynie, Egipcie - muzumanie i chrzecijanie yli razem, a zatem nacisk naleao ka na ich wsplne wizi narodowe. (Liban by czciowym wyjtkiem. Wikszy Liban stworzony przez Francuzw obejmowa wiksz liczb muzumanw ni uprzywilejowany rejon osmaski. W przewaajcej mierze, muzumanie wczeni do tego Libanu uwaali, e winni si znale w wikszej jednostce arabskiej albo syryjskiej; natomiast chrzecijanie na og domagali si pastwa chrzecijaskiego. Dopiero pod koniec lat trzydziestych tych zacza si umacnia idea pastwa opartego na ugodzie midzy rnymi spoecznociami chrzecijaskimi i muzumaskimi.) Idea, e grupa ludzi tworzy niezaleny nard, jest bardzo prosta, zbyt prosta, by sama z siebie moga sterowa organizacj ycia spoecznego. W tym jednak czasie odgrywaa ona rol soczewki skupiajcej inne pogldy. Na og nacjonalizm by w tym czasie sekularystyczny, uwaano go za wi, ktra czy ludzi rnych ugrupowa i wierze, oraz za polityk opart na interesach pastwa i spoeczestwa. Mia on te charakter nacjonalizmu konstytucjonalistycznego, twierdzono bowiem, e wol narodu winien wyraa wybrany rzd, odpowiedzialny przed powoanymi zgromadzeniami. Kadziono wielki nacisk na potrzeb powszechnej edukacji, ktra umoliwiaaby narodowi peniej uczestniczy w yciu zbiorowym. Dono do rozwoju przemysu narodowego, poniewa uwaano, e uprzemysowienie jest rdem siy. Wan rol w tych ruchach odgrywaa idea Europy stanowicej wzorzec wspczesnej cywilizacji. Bya to ta sama idea, ktra wiek wczeniej poruszaa reformatorskie rzdy. Niezaleno oznaczaa akceptacj przez pastwa europejskie na zasadzie rwnoci, pocigaa za sob zniesienie kapitulacji oraz prawnych przywilejw dla obcokrajowcw, wejcie do Ligi Narodw. Nowoczesno oznaczaa ycie polityczne i spoeczne podobne do tego w krajach Europy Zachodniej. Pewien element tego zespou idei zasuguje na co wicej ni powierzchown wzmiank. Nacjonalizm doprowadzi do powstania ruchu emancypacji kobiet. Przyczynio si do tego otwarcie szk dla dziewczt przez rzdy

342

Wiek europejskich imperiw

i zagraniczne misje w drugiej poowie wieku XIX. Podre, prasa europejska i przykad kobiet europejskich - wszystko to zachcao do emancypacji. Idea ta znalaza teoretyczne uzasadnienie w utworach kilku pisarzy zwizanych z ruchem reformy islamu. Autobiografia kobiety wywodzcej si ze znakomitego muzumaskiego rodu sunnickiego z Bejrutu odzwierciedla w pewnym stopniu ferment tych przemian. Urodzona w ostatnich latach XIX wieku, wychowana w pewnoci i cieple tradycyjnego ycia rodzinnego, wystpujca publicznie w zasonie a do wieku lat dwudziestu kilku, Anbara Salam otrzymaa pene nowoczesne wyksztacenie. Jej matka i babka potrafiy pisa i czyta, znay ksiki religijne i historyczne. Ona przez jaki czas uczya si w szkole katolickiej, skd wyniosa wspomnienie pokory i sodyczy zakonnic. Potem posza do szkoy zaoonej przez muzumaskie stowarzyszenie dobroczynne. Studiowaa arabski u jednego z najwybitniejszych uczonych owego czasu. W czasie wizyty w Kairze w 1912 roku poznaa niektre cuda wspczesnej cywilizacji: wiato elektryczne, windy, samochody, kino, teatry ze specjalnymi miejscami dla kobiet. Jeszcze zanim ukoczya dwadziecia lat, zacza publikowa w prasie, przemawia na spotkaniach kobiet. Miaa wasn wizj osobistej niezalenoci: w modym wieku odmwia wyjcia za m za swojego krewnego, stwierdzia bowiem, e nie moe zosta on nie znanego wczeniej mczyzny. Pniej polubia, czonka znanej jerozolimskiej rodziny - Ahmada Samiha al-Chalidiego, wybitnego dziaacza promujcego arabsk owiat, z ktrym dzielia ycie i niedol palestyskich Arabw, odgrywajc wasn niezalen rol w procesie emancypacji kobiet arabskich4. Pragnienie wydobycia caej potencjalnej energii narodu nadao nowe znaczenie rwnouprawnieniu kobiet: jak nard mg rozkwita, jeli poowa jego siy bya niewykorzystana, jak mogo istnie wolne spoeczestwo, dopki panowaa w nim nierwno praw i obowizkw? Zapa aktywnoci nacjonalistycznej zrodzi now odwag. Kiedy przywdczyni egipskich feministek, Huda asz-Szarawi (1878-1947), przybya z Rzymu na gwny dworzec kolejowy w Kairze po powrocie z konferencji kobiet w 1923 roku, zesza na stopnie pocigu i cigna czarn zason z twarzy. Powiadaj, e obecne tam kobiety powitay j oklaskami i poszy w jej lady. Za tym przykadem podyy inne kobiety jej pokolenia, ale ju przedstawicielki nastpnego z powrotem zaoyy zasony. Jednak do roku 1939 zmiany nie zaszy zbyt daleko. Wicej byo dziewczt w szkoach, troch na uniwersytetach, rozszerzaa si swoboda kontaktw spoecznych kobiet, ale w ich statusie prawnym nie zaszy adne zmiany. Byy kobiety, ktre bray udzia w dziaalnoci politycznej, w ruchu wafdystowskim
4

'Anbara Salam al-Halidi, awla fi M-(Ukyyat bayn Lubnan wa-Filastin, Bejrut 1978.

Przemiany w stylu ycia i w sferze mentalnoci (1914-1939)

343

w Egipcie oraz w ruchu oporu wobec polityki byryjskiej w Palestynie, ale mogy one uprawia niewiele zawodw. Egipt, Liban i Palestyna posuny si na tej drodze najdalej, w innych pastwach, takich jak Maroko, Sudan i kraje Pwyspu Arabskiego nie dao si zauway prawie adnych zmian. Islam elit a islam mas Stara ustabilizowana ludno miast niezalenie od poziomu dochodw, uksztatowaa si dziki wsplnemu yciu w rodowisku miejskim. System obyczajw, wsplnej wasnoci rzeczy uwaanych za wite by czynnikiem spajajcym. Notable i bogaci mieszczanie mieszkali wrd rzemielnikw i sklepikarzy, sprawowali kontrol nad ich prac i chronili ich. Religie miasta i wsi, cho si rniy, powizane byy dochowywaniem obowizku modlitwy, ramadanu i pielgrzymki, oddawaniem czci wsplnym miejscom kultu. Wikszo miejskich alimw naleaa do bractw sufickich, ktrych odgazienia rozcigay si na wie. Nawet jeli wieniacy zachowaU swoje obyczaje, to na og respektowali szarat i posugiwali si jego zasadami przy zawieraniu wanych umw i podejmowaniu zwykych dziaa. Teraz jednak te obydwa wiaty idei i praktyki zaczy si od siebie oddala. W miastach nowego typu podzia faktyczny by oznak gbszych rnic w pogldach, upodobaniach, obyczajach i wierze. Do lat trzydziestych znaczna cz wyksztaconej elity nie podporzdkowywaa si ju zasadom szari'atu. W nowej Republice Tureckiej zosta on formalnie anulowany i zastpiony prawem pozytywnym opartym na modelach europejskich. aden kraj arabski, adne europejskie mocarstwo panujce nad Arabami, nie podjo takich krokw, ale w pastwach podlegych reformom wieku XIX - czy to wprowadzonym przez nowoczenie mylcych autokratw czy te przez obcych wadcw - utrwali si dwoisty system prawny. Sprawy kryminalne, cywilne i handlowe podlegay teraz kodeksom europejskim, natomiast uprawnienia szari'atu i kierujcych si nim sdziw ograniczay si do spraw stanu cywilnego. Gwnym wyjtek stanowi Pwysep Arabski: w Arabii Saudyjskiej hanbalicka wersja szari'atu bya jedynym uznanym prawem pastwowym, a obowizki religijne takie jak modlitwa i post wynikay z nakazw urzdnikw pastwowych. W krajach, gdzie tempo zmian byo najwiksze, nawet religijne przepisy szari'atu stosowano mniej powszechnie ni dawniej. Nadal jednak dotyczyy one gwnych momentw w yciu czowieka: narodzin i obrzezania, kontraktu maeskiego, mierci i dziedziczenia - jednake w nowych kwartaach buruazyjnych rytua piciu codziennych modlitw anonsowanych przez wezwanie z minaretu by mniej wany od miar czasu i ycia. Zapewne te ramadanu przestrzegano w mniejszym stopniu ni dawniej, zwaszcza kiedy ycie wyzwolio si ze spoecznych naciskw madiny, gdzie ssiedzi na-

344

Wiek europejskich imperiw

wzajem si obserwowali. Wreszcie napoje alkoholowe stay si nieco bardziej powszechne. Liczba tych, dla ktrych islam bardziej by kultur dziedziczn anieli zasad sterujc yciem, zacza si powiksza. Czonkowie wyksztaconej elity, dla ktrych islam nadal stanowi yw wiar, zaczynali go teraz inaczej interpretowa. Pozycja alimw w wyszych warstwach spoeczestwa miejskiego ulega zmianie. Nie sprawowali ju wanych funkcji w systemie rzdowym; teraz to ju nie oni, lecz przywdcy partii politycznych stali si rzecznikami buruazyjnych aspiracji. Proponowany przez nich system nauczania nie by ju tak atrakcyjny dla modych i penych ambicji ludzi, majcych teraz moliwoci wyboru, nie prowadzi bowiem do awansu w subie rzdowej, nie proponowa, jak si wydawao, adnej pomocy w zrozumieniu czy opanowaniu wspczesnego wiata. W Syrii, Palestynie i Libanie, w Egipcie i liinezji, mody mczyzna (a w pewnym zakresie rwnie moda kobieta) z dobrej rodziny mg uczszcza do nowoczesnej szkoy redniej pastwowej lub zagranicznej - na uniwersytety w Kairze lub Bejrucie, a take wyjeda na studia do Francji, Anglii i Stanw Zjednoczonych. Nawet w Maroku, gdzie zmiany nastpoway wolniej, nowa szkoa zaoona przez Francuzw w Fezie - College Moulay Idris - odcigaa studentw z Al-Karawijjin. Islam ludzi wyksztaconych w nowoczesnym stylu nie by islamem Al-Azharu czy Az-Zajtuny, lecz islamem reformistw ze szkoy Abduha. Ci, ktrzy interpretowali jego idee jako de facto rozdzielenie religii od ycia spoecznego, znaleli nowy tematy do dyskusji w latach dwudziestych obalenie kalifatu osmaskiego przez now Republik Hireck sprawio, e pojawiy si rozwaania na temat charakteru wadzy politycznej. Jeden ze zwolennikw Abduha - Ali Abd ar-Razik (1888-1966) - napisa synn ksik: Al-Islam wa-usul al-hukm (Islam i podstawy wadzy politycznej), w ktrej argumentowa, e kalifat nie by pochodzenia boskiego i e Prorok nie zosta przysany po to, by zaoy pastwo, i e wcale tego pastwa nie powoa:
Prawda jest taka, e religia muzumaska nie ma nic wsplnego z tym kalifatem, z ktrym mieli do czynienia muzumanie [...], nie jest pod adnym wzgldem instytucj religijn, nie jest systemem sdownictwa ani nie peni innych funkcji wadzy, nie jest te adnym systemem wadzy pastwowej. Wszystko s to instytucje czysto polityczne, nie majce nic wsplnego z religi. Religia nie suy ani do ich uzasadniania, ani negowania, nie nakazuje ich ani nie zakazuje. S, one przeznaczone dla nas, bymy rozwaali je z punktu widzenia praw rozumu, dowiadcze rnych narodw i zasad politycznych5.

Jego idee zostay le przyjte przez religijnych konserwatystw, ale sugestia, e kalifat nie powinien by odrodzony, zostaa powszechnie zaakceptowana.
'Ali 'Abd ar-Raziq, Al-Islam wa-usul al-hukm, opra. Muhammad 'Imara, Bejrut 1972, s. 182, przekad z arabskiego: J. Danecki.
5

Przemiany w stylu ycia i w sferze mentalnoci (1914-1939)

345

Inny nurt mylowy wywodzcy si od Abduha kad nacisk na potrzeb powrotu do podstaw wiary i wyprowadzenia z nich drog odpowiedzialnego rozumowania moralnoci spoecznej moliwej do zaakceptowania wspczenie. Ten typ reformizmu zacz mie wpywy w Maghrebie; ostatecznie mia on nabra charakteru politycznego. W Algierii Stowarzyszenie Alimw zostao zaoone w 1931 roku przez Muhammada Ben Badisa. Jego celem bya odbudowa moralnej supremacji islamu, a co za tym idzie wyszoci jzyka arabskiego, i to wrd ludzi, ktrych cay wiek francuskiego panowania oderwa od ich korzeni. Starano si to osign przez proponowanie interpretacji islamu opartej na Koranie i hadisach, przez denie do obalenia barier dzielcych poszczeglne ugrupowania religijne i szkoy prawa, przez otwieranie pozarzdowych szk nauczajcych po arabsku i przez dziaalno na rzecz uwolnienia instytuqi muzumaskich spod kontroli pastwa. Tego rodzaju dziaalno wywoaa wrogo wrd przywdcw sufickich oraz zrodzia podejrzliwo rzdu francuskiego. W 1939 roku ruch peniej zaangaowa si w ycie polityczne i zacz si utosamia z nacjonalistycznym daniem, by muzumanie otrzymali rwne prawa w ramach systemu wadzy francuskiej, a przy tym nie musieli wyzbywa si wasnych przywilejw i wasnej moralnoci spoecznej. Rwnie w Maroku w latach dwudziestych utrwaliy si ruchy reformistyczne, przynoszc podobne skutki. Prby oczyszczenia islamu marokaskiego ze znieksztace pniejszych lat byy interpretowane jako ch ataku na pozycje zajmowane przez przywdcw sufickich w spoeczestwie marokaskim. Natomiast domaganie si spoeczestwa i pastwa opartego na zreformowanym szarPacie przeksztacio si w opozycj wobec panowania obcych okupantw. Takie nauki wskazyway zasady dziaa politycznych; kiedy wic pojawi si nacjonalistyczny ruch, jego przywdc zosta ucze reformatorw, Allai al-Fasi (1910-1974). Moment odpowiedni do dziaania przypad na rok 1930, kiedy to francuska prba zastpienia szari'atu przez prawo zwyczajowe w rejonach berberskich zostaa zinterpretowana przez nacjonalistw jako denie do wprowadzenia podziaw midzy Berberami a Arabami, i staa si przyczyn mobilizacji opinii publicznej. Ruchy te rozwijay si wrd wyksztaconej elity, natomiast szerokie masy spoecznoci miejskiej, powikszone o napywow ludno wiejsk, nadal zachowyway tradycyjne wierzenia i obyczaje. Modlitwa, post i pielgrzymka cigle ksztatoway bieg dni i lat. Kaznodzieja w meczecie przemawiajcy w pitki oraz suficki nauczyciel strzegcy grobu witego pozostawali tymi, ktrzy ksztatowali i wyraali opini publiczn na tematy dnia codziennego. Bractwa sufickie nadal byty popularne wrd szerokich rzesz ludnoci miejskiej i wiejskiej, ale zmianom ulegaa zarwno ich rola, jak i charakter. Pod wpywem reformizmu i wahhabizmu coraz mniej alimw i wyksztaconych ludzi wstpowao w ich

346

Wiek europejskich imperiw

szeregi, a sufickie idee i praktyki nie znajdoway ju uznania w wysokiej kulturze miejskiej. Kiedy rzdy silniej kontroloway wie, polityczna rola przywdcy sufickiego ulega jeszcze wikszemu ograniczeniu ni dawniej; kiedy jednak taka kontrola stawaa si saba lub wcale jej nie byo, przywdca suficki zawsze mg przewodzi ruchowi politycznego. Podczas woskiego podboju Libii ruch oporu we wschodnim regionie - w Cyrenajce - by kierowany przez przywdcw bractwa sanusyckiego. Nawet w wiecie islamu ludowego szerzya si jego wersja aktywistyczna, polityczna. Wrd robotnikw algierskich we Francji i w samej Algierii w latach trzydziestych popularny by ruch ludowy Etoile Nord-Africaine kierowany przez Messalego al-Hadda; by on otwarcie nacjonalistyczny, w wikszym nawet stopniu ni ruchy elity wyksztaconej w kulturze francuskiej, odwoywa si te bardziej otwarcie do uczu muzumaskich. Bardziej oglne znaczenie mia egipski ruch, ktry sta si prototypem dla podobnych grup w innych krajach muzumaskich: Stowarzyszenie Braci Muzumanw. Zaoone w 1928 roku przez nauczyciela szkoy podstawowej Hasana al-Bann (1906-1949) nie miao charakteru wycznie politycznego:
Nie stanowicie spoecznoci dobroczynnej ani partii politycznej, ani te lokalnej organizacji o ograniczonych celach. Jestecie natomiast now dusz w sercu tego narodu, macie da mu ycie dziki Koranowi. [...] Kiedy was spytaj, do czego wzywacie, odpowiadajcie, e do islamu, posannictwa Mahometa, religii, w ktrej zawarte s rzdy, w ktrej jednym z obowizkw jest wolno. Jeli wam powiedz, e ma to charakter polityczny, odpowiedzcie, e islam nie zna takiego rozrnienia. Jeli was oskar, e jestecie rewolucjonistami, odpowiedzcie: Jestemy gosem prawa i pokoju, w ktre szczerze wierzymy i z ktrych jestemy dumni. Jeli powstaniecie przeciwko nam na drodze naszego posannictwa, wtedy Bg nas upowani, bymy si bronili przeciwko niesprawiedliwoci5."

Bracia Muzumanie rozpoczli swoj dziaalno jako ruch dcy do reformy moralnoci indywidualnej i spoecznej. Opierano si na analizie tego, co w spoeczestwach muzumaskich byo ze. Czciowo ruch ten przypomina salafijj i z niej si wywodzi. Uwaano, e islam upad, bo przeway w nim duch lepego naladownictwa i pojawi si w nim przesadny sufizm. Na to wszystko naoy si wpyw Zachodu, ktry prcz zdobyczy socjalnych przynis obce wartoci, amoralno, dziaalno misjonarsk i imperialn dominacj. Pocztek wyleczenia mia dla muzumanw polega na powrocie do prawdziwego islamu, islamu koranicznego interpretowanego w wietle prawdziwego idtihadu. W kadej dziedzinie ycia naley si kierowa jego naukami,
6

Cyt. za: R. Mitchell, The Society of the Musim Brothers, Londyn 1969, s. 30.

Przemiany w stylu ycia i w sferze mentalnoci (1914-1939)

347

a Egipt powinien sta si pastwem muzumaskim opartym na zreformowanym szari'acie. Miaoby to swj wpyw na kad sfer ycia. Kobiety winny si ksztaci i mc podejmowa prac, ale jaki spoeczny dystans pomidzy nimi a mczyznami naley zachowa; owiata powinna si opiera na religii, a gospodarka podlega reformie w wietle zasad wydedukowanych z Koranu. Ta nauka miaa rwnie implikacje polityczne. Chocia Bracia z pocztku nie zamierzali przej wadzy, to jednak za prawowitych wadcw uznawali jedynie tych, ktrzy postpowali zgodnie z szari'atem; przeciwstawiali si natomiast obcym rzdom, ktre zagraay szari'atowi i spoecznoci wiernych. Interesowa ich przede wszystkim Egipt, ale ich pogldy dotyczyy caego wiata arabskiego, a po raz pierwszy zaangaowali si w dziaalno polityczn podczas rewolty Arabw palestyskich w kocu lat trzydziestych. U schyku dekady stanowili si polityczn, z ktr trzeba si byo liczy; stawali si popularni wrd ludnoci miejskiej. Nie popierali ich najbiedniejsi ani najlepiej wyksztaceni, lecz klasy porednie: rzemielnicy, drobni kupcy, nauczyciele i profesjonalici spoza zakltego krgu rzdzcej elity, wyksztaceni raczej w kulturze arabskiej ni francuskiej czy angielskiej, odbierajcy swoje wite pisma w sposb bezporedni, dosowny. Przekonanie takich ruchw jak Bracia Muzumanie, e doktryna i prawo islamu mog stworzy podstawy spoeczestwa we wspczesnym wiecie znalazo oparcie w powstaniu pastwa opartego na takich wanie zasadach: Arabii Saudyjskiej. Prby krla Abd al-Aziza i jego wahhabickich pomocnikw, by utrzyma panowanie szarPatu szkoy hanbalickiej, ich przeciwstawianie si obyczajom plemiennym z jednej strony i innowacjom z Zachodu z drugiej, miay odegra znaczniejsz rol w pniejszym okresie, kiedy to krlestwo zaczo zajmowa waniejsz pozycj w wiecie. Ale nawet ju wtedy miay pewien oddwik. To przecie w Arabii Saudyjskiej, cho bya biedna i zacofana, znajdoway si wite miasta islamu.

Cz V

Wiek pastw narodowych

(po roku 1939)

Druga wojna wiatowa zmienia struktur wadzy na wiecie. Klska Francji, finansowe obcienie wojn, pojawienie si USA i ZSRR jako supermocarstw oraz pewna zmiana w nastrojach wiatowej opinii publicznej - wszystko to doprowadzio w cigu nastpnych dwch dziesicioleci do zakoczenia panowania brytyjskiego i francuskiego w krajach arabskich. Kryzys sueski 1956 roku oraz wojna algierska lat 1954-1962 wyznaczay dwie ostatnie znaczniejsze prby podjte przez oba mocarstwa, by potwierdzi swoj pozycj. W jednym miejscu, w Palestynie, wycofanie si Brytyjczykw doprowadzio do klski Arabw, gdy narodzio si pastwo Izrael. Gdzie indziej dawni wadcy zostali zastpieni przez takie czy inne rzdy oddane ideom skupionym wok pojcia nacjonalizmu: rozwoju narodowych bogactw, powszechnej owiaty i emancypacji kobiet. Rzdy te prboway realizowa swoj polityk w spoeczestwach podlegajcych procesowi gwatownych przemian: przyrost ludnoci by bardzo szybki, miasta, zwaszcza stolice, powikszay si; stratyfikacja spoeczna zmieniaa si, nowe rodki przekazu - kino, radio, telewizja i magnetofon umoliwiay inny rodzaj mobilizacji spoecznej. W latach pidziesitych i szedziesitych dominowaa idea nacjonalizmu arabskiego, aspiracje zmierzay ku bliskiej unii krajw arabskich, niezalenoci od supermocarstw, za reformy spoeczne miay na celu osignicie wikszej

350

Wiek pastw narodowych

rwnoci. Ta myl na jaki czas znalaza odzwierciedlenie w osobowoci Damala Abd an-Nasira, wadcy Egiptu. Klska Egiptu, Syrii i Jordanii w wojnie 1967 roku z Izraelem powstrzymaa jednak rozwj tej koncepcji, otwierajc okres niezgody i rosncej zalenoci od jednego albo drugiego supermocarstwa, przy czym znaczenie USA stale si umacniao. Na innych paszczyznach kontakty midzy ludami arabskimi staway si coraz blisze: rodki przekazu - zarwno te stare, jak i nowe przenosiy idee i obrazy z jednego kraju do drugiego; w niektiych pastwach arabskich eksploatacja ropy naftowej umoliwiaa szybki wzrost gospodarczy, a ten z kolei przyciga imigrantw z zagranicy. W latach osiemdziesitych w wyniku wczenia wielu nowych czynnikw do koncepcji nacjonalizmu i sprawiedliwoci spoecznej dosza trzecia idea w postaci siy, ktra mogaby stanowi legitymizacj wadzy, a zarazem animowa ruchy wobec niej opozycyjne. Pragnienie pozbawionych wasnych korzeni spoecznoci miejskich, by znale solidn podstaw dla wasnego ycia, zrozumienie przeszoci obecne w idei nacjonalizmu, awersja wobec nowych idei i obyczajw przychodzcych ze wiata Zachodu oraz przykad rewolucji iraskiej 1979 roku - wszystko to doprowadzio do gwatownego wzrostu uczu muzumaskich i chci powicenia dla islamu.

Rozdzia 21

Koniec imperiw
(1939-1962)

Druga wojna wiatowa Kiedy druga wojna wiatowa dotara do wiata arabskiego, tkwi on mocno, jak si zdawao, w ramach brytyjskiego i francuskiego systemu imperialnego. Nacjonalici mogli si spodziewa bardziej sprzyjajcego pooenia, jednake wydawao si niemoliwe, e uda si zrzuci wojskow, gospodarcz i kulturaln dominacj Anglii i Francji. Zarwno Stany Zjednoczone, jak i Zwizek Radziecki wykazyway tylko ograniczone zainteresowanie Bliskim Wschodem czy Maghrebem. Niemiecka i woska potga oraz propaganda miay pewien wpyw na modsze pokolenie, ale do wybuchu wojny zdawao si, e tak silna struktura oprze si wyzwaniu. Po raz kolejny wojna bya katalizatorem, ktry przynis gwatowne zmiany w systemie wadzy i w yciu spoecznym, wpyna take na pogldy i nadzieje tych, ktrzy zostali ni dotknici. Przez pierwsze miesice wojna toczya si w Europie pnocnej. Armie francuskie w Maghrebie i brytyjskie na Bliskim Wschodzie byy w stanie pogotowia, ale si nie angaoway w konflikt. Sytuacja zmienia si w 1940 roku, kiedy Francja zostaa pokonana i wycofaa si z wojny, a Wochy zaczy w niej bra udzia. Woskie armie zagraay pozycjom brytyjskim na pustyni zachodniego Egiptu, a w Etiopii - poudniowej granicy z Sudanem. W pierwszych miesicach 1941 roku niemiecka okupacja Jugosawii i Grecji wywoaa obawy, e Niemcy mog ruszy dalej na wschd do Syrii i Libanu rzdzonych przez administracj francusk podporzdkowan Francji, a take do Iraku, gdzie wadza znalaza si w rkach grupy oficerw i politykw pod przywdztwem

352

Wiek pastw narodowych

Raszida Alego al-Kajlaniego (1891-1965), ktry utrzymywa kontakty z Niemcami. W maju 1941 roku Irak zaja armia brytyjska, co spowodowao przywrcenie rzdu sprzyjajcego Wielkiej Brytanii. W czerwcu Brytyjczycy z wojskami imperialnymi wkroczyli do Syrii, towarzyszyy im siy francuskie sformowane z oddziaw podlegych generaowi de Gaulle'owi, twierdzcemu, e Francja wojny nie przegraa i e Francuzi winni nadal bra w niej udzia. Od poowy 1941 roku konflikt midzy pastwami europejskimi przeksztaci si w wojn wiatow. Niemiecki najazd na Rosj stworzy niebezpieczestwo, e Niemcy mogyby ruszy na Bliski Wschd przez Kaukaz i Ihrcj. Przygotowanie do wysyania brytyjskiego i amerykaskiego zaopatrzenia do Rosji spowodowao wspln brytyjsko-radzieck okupacj Iranu. Pod koniec tego roku japoski atak na flot amerykask wcign Stany Zjednoczone do wojny z Niemcami i Wochami, a take z Japoni. Lata 1942-1943 byy okresem przeomowym na Bliskim Wschodzie. Niemiecka armia wzmocnia Wochw w Libii, a w czerwcu 1942 roku ruszya na Egipt, by znale si w pobliu Aleksandrii. Jednake wojna na pustyni oznaczaa szybkie ruchy wojsk i ju pod koniec roku kontrnatarcie spowodowao, e brytyjskie siy zbrojne znalazy si daleko na zachodzie, w Libii. Niemal jednoczenie, w listopadzie, angielsko-amerykaskie armie wyldoway w Maghrebie, szybko zajmujc Maroko i Algieri. Niemcy wycofali si do swojego ostatniego punktu oporu w Tunezji, i ostatecznie w maju 1943 roku opucili go pod naciskiem ze wschodu i z zachodu. Kraje arabskie waciwie zakoczyy swj aktywny udzia w wojnie. Wydawao si, e jego koniec przynis umocnienie wadzy brytyjskiej i francuskiej. Wielka Brytania utrzymaa swoje wpywy we wszystkich opanowanych do tej pory krajach; co wicej, wojska brytyjskie znalazy si w Libii, Syrii i Libanie. Panowanie francuskie trwao formalnie w Syrii, Libanie oraz w Maghrebie, gdzie francuska armia zostaa przeksztacona tak, by moga wzi udzia w ostatnich fazach wojny w Europie. W rzeczywistoci jednak podstawy potgi brytyjskiej i francuskiej zostay naruszone. Upadek Francji w 1940 roku osabi jej pozycj w oczach rzdzcych i chocia odrodzia si ona po stronie zwycizcw zachowujc status wielkiego mocarstwa, to jednak problemy zwizane z odbudow ustabilizowanego ycia narodowego i rekonstrukcj zniszczonej gospodarki utrudniay utrzymanie imperium sigajcego od Maroka do Indochin. W Wielkiej Brytanii wysiek wojenny doprowadzi do kryzysu gospodarczego, ktry udao si pokona jedynie dziki pomocy Stanw Zjednoczonych; zmczenie i wiadomo zalenoci umacniay wtphwoci, czy jest moliwe i potrzebne panowanie nad tak wielkim imperium jak niegdy. Nad Wielk Brytani i Francj groway dwa mocarstwa, ktrych potga ujawnia si w wyniku wojny. Stany Zjednoczone i Zwizek Radziecki miay wiksze moliwoci gospodarcze i dysponoway wiksz liczb udzi ni jakiekolwiek inne pastwo. W czasie wojny ich

Koniec imperiw (1939-1962)

353

obecno ujawnia si w wielu czciach wiata. Odtd wic oba te mocarstwa mogy si domaga, by wszdzie brano pod uwag ich interesy, a gospodarcze uzalenienie Europy od pomocy amerykaskiej dao Stanom Zjednoczonym potny rodek wywierania naciskw na europejskich aliantw. Wrd ludw arabskich wydarzenia wojny rozbudziy nadzieje na nowe ycie. Ruchy armii (szczeglnie szybkie i dalekosine na pustyni), obawy i nadzieje zwizane z okupacj i wyzwoleniem, perspektywy roztaczane przez konkurujce ze sob suby propagandowe, widok rozrywanej Europy, deklaracje zwyciskiego aliansu angielsko-amerykaskiego i przeksztacenie si komunistycznej Rosji w mocarstwo wiatowe - wszystko to rozbudzao wiar, e stan obecny moe ulec zmianie. Obok wielu zmian wydarzenia wojenne doprowadziy do umocnienia idei wikszej jednoci krajw arabskich. Kair by gwnym orodkiem, z ktrego Brytyjczycy dowodzili swoj bitw o Bliski Wschd, a take organizowali ycie gospodarcze na nim. Potrzeba utrzymania cznoci morskiej przyczynia si do powstania Middle East Supply Centre (Centrum Dostaw Bliskiego Wschodu, pocztkowo brytyjskie potem angloameiykaskie), ktre zajmowao si nie tylko regulowaniem importu, ale rwnie zachcao do przeksztace w rolnictwie i przemyle mogcych prowadzi do wikszej samowystarczalnoci Bliskiego Wschodu. Fakt, e Kair by orodkiem decyzyjnym w zakresie wojskowym i gospodarczym stworzy przed rzdem egipskim szans (przy niezbyt wyranej zachcie brytyjskiej) przejcia inicjatywy w stworzeniu cilejszych wizw midzy krajami arabskimi. W pocztkach 1942 roku brytyjskie ultimatum skierowane do krla Egiptu zmusio go, by poprosi Al-Wafd o sformowanie rzdu; w tym krytycznym momencie wojny Wielka Brytania uwaaa za poyteczne, by rzd egipski kontrolowa kraj i chtniej ni krl oraz jego otoczenie wsppracowa z Brytyjczykami. Autorytet, jaki dziki temu zyskaa partia Al-Wafd, umoliwi jej podjcie rozmw z innymi krajami arabskimi na temat zainicjowania bliszych, bardziej sformalizowanych powiza. Istniay rnice sentymentw i interesw: w Syrii i Iraku przywdcy wci pamitali minion jedno imperium osmaskiego, pragnli wic jakich bliszych zwizkw. W Libanie utrzymywaa si wtpliwa rwnowaga midzy Arabami oraz tymi, gwnie chrzecijanami, ktrzy widzieli w Libanie odrbny kraj cile powizany z Europ Zachodni. Rzdy Egiptu, Arabii Saudyjskiej i Jemenu poczuway si w jakim stopniu do podtrzymania jednoci arabskiej, ale zachowyway siln wiadomo wasnych narodowych interesw. Wszyscy wyraali ch udzielenia efektywnej pomocy Arabom palestyskim. Dwie konferencje, jedna w Aleksandrii w 1944 roku, a druga w Kairze w 1945 roku, doprowadziy do stworzenia Ligi Krajw Arabskich. Poczya ona siedem pastw, ktre dysponoway pewn swobod dziaania: Egipt, Syri, Liban, Ttansjordani, Irak, Arabi Saudyjsk i Jemen, a take przedstawiciela Arabw pale-

354

Wiek pastw narodowych

styskich. Pozostawiono drzwi otwarte dla innych krajw arabskich, gdy tylko osign niepodlego. Nie dopuszczano ingerencji w suwerenno jakiegokolwiek kraju czonkowskiego, spodziewano si jednak, e wszyscy bd dziaa zgodnie w sprawach bdcych przedmiotem wsplnego zainteresowania, szczeglnie za w obronie Arabw palestyskich oraz maghrebijskich. Razem take przystpi do kadej midzynarodowej organizacji, jaka si po wojnie wyoni. Kiedy w 1945 roku powstay Narody Zjednoczone, niepodlege pastwa arabskie zostay ich czonkami.

Niepodlego narodowa (1945-1956) Po zakoczeniu wojny Bliski Wschd i Maghreb, ktre przez pokolenie byy niemal wycznym polem interesw dwch pastw europejskich, stay si rejonem, gdzie nawet cztery i wicej pastw mogo mie swoje wpywy. Nie panoway rwnie midzy nimi stosunki tak ustabilizowane jak w okresie zgody narodw". W tej sytuacji partie nacjonalistyczne oraz reprezentowane przez nie siy mogy wywiera presj na zmiany w statusie swoich krajw. Francja znalaza si w sabszej pozycji ni Wielka Brytania i wywierano na ni silniejsze naciski. Pod koniec wojny po tym, jak stumiono niepokoje we wschodniej Algierii w 1945 roku udao si jej odzyska swoje wpywy w Indochinach i w Maghrebie, musiaa jednak opuci Syri i Liban. Kiedy w 1941 roku wojska Wielkiej Brytanii i Wolnej Francji zajy kraj, ustalono, e Francuzi bd wprawdzie nimi administrowa, ale Brytyjczycy sprawowa bd nadzr strategiczny. Wielka Brytania uznaa wic pozycj Francji jako gwnej siy europejskiej, majcej zapewni niepodlego obydwu krajom. Istniao due prawdopodobiestwo konfliktu interesw. Wolni Francuzi byli niechtni nadaniu natychmiastowego samorzdu; ich twierdzenie, e s prawdziwymi Francuzami, w oczach samych Francuzw byoby niczym nie uzasadnione, gdyby terytorium francuskie oddali nie jego mieszkacom, lecz przekazali do strefy wpyww brytyjskich. Z drugiej strony w oczach nacjonalistw arabskich, wrogich polityce Brytyjczykw w Palestynie, spenienie obietnicy niepodlegoci podniosoby ich presti. Politycy w Bejrucie i w Damaszku zdoali wykorzysta ten brak zgody i uzyska niepodlego, zanim jeszcze wojna si skoczya i zanim znaleliby si pod niczym nie ograniczonym panowaniem francuskim. Doszo do dwch kryzysw: jednego w 1943 roku, kiedy rzd libaski prbowa ograniczy wadz francusk oraz do drugiego, w 1945 roku, kiedy podobna prba syryjska doprowadzia do zbombardowania Damaszku przez Francuzw i brytyjskiej interwencji, a nastpnie do rokowa zakoczonych ugod, na ktrej podstawie Francuzi i Brytyjczycy winni si byli wycofa cakowicie i jednoczenie do koca 1945 roku. W ten sposb Syria i Liban uzyskay pen

Koniec imperiw (1939-1962)

355

niepodlego bez tych ogranicze, jakie Wielkie Brytania narzucia Egiptowi i Irakowi. Odtd adna partia nacjonalistyczna nie moga przysta na warunki gorsze ni te, jakie wwczas osignito. Pod koniec wojny brytyjska pozycja na Bliskim Wschodzie wydawaa si niewzruszona, a pod pewnymi wzgldami nawet wzmocniona. Dziaania zbrojne na pustyni sprawiy, e pod brytyjskim panowaniem znalaz si jeszcze jeden kraj arabski: Libia. W arabskich czciach Bliskiego Wschodu Stany Zjednoczone nie miay, jak si zdawao, ochoty zastpi Wielk Brytani jako gwn si, chocia pojawiay si lady rywalizacji o rynki i o kontrol nad wydobyciem ropy naftowej. Jednake pocztek zimnej wojny" doprowadzi do wikszego zaangaowania amerykaskiego. W 1947 roku Stany Zjednoczone wziy na siebie odpowiedzialno za obron Grecji i Tiircji w obliczu rosyjskich grb. Skutkiem tego w pooonych dalej na poudnie krajach arabskich, Wielka Brytania staa si odpowiedzialna za ochron zachodnich interesw politycznych i strategicznych w nowym okresie zimnej wojny. Ten podzia rl mia obowizywa przez okoo dziesi lat. W pierwszych latach tego okresu labourzystowskie rzdy w Wielkiej Brytanii uparcie dyy do uksztatowania na nowych zasadach stosunkw z krajami arabskimi. Wycofanie si Brytyjczykw z Indii w 1947 roku mogo sprawia wraenie, e obecno Korony na Bliskim Wschodzie nie bya ju tak wana jak dawniej; ale rzd widzia to inaczej; inwestycje, ropa naftowa, rynki zbytu, komunikacja, strategiczne interesy aliantw zachodnich oraz poczucie, e Bliski Wschd i Afryka pozostaway jedynymi czciami wiata, gdzie Wielka Brytynia miaa prawo do wasnej inicjatywy, pozwalaj przypuszcza, jak wane byo utrzymanie tej pozycji na nowych jednak zasadach. Oglna linia polityki brytyjskiej polegaa na wspieraniu de niepodlegociowych i wikszej jednoci, przy zachowaniu wasnych interesw strategicznych na zasadach przyjacielskich umw. Wielka Brytania wspomagaa take rozwj gospodarczy i zdobywanie umiejtnoci technicznych umoliwiajcych rzdom arabskim przejcie odpowiedzialnoci za obron. Ta polityka opieraa si na dwch zaoeniach. Jednym z nich byo przekonanie, e rzdy arabskie uznaj swoje gwne interesy za tosame z interesami brytyjskimi i zachodnimi, a ponadto, e interesy brytyjskie i amerykaskie oka si na tyle zbiene, e mocniejsza strona zechce przekaza obron swoich interesw stronie sabszej. Nastpne dziesiciolecie dowiodo kruchoci tych zaoe. Pierwszym krajem, co do ktrego naleao podj jak decyzj, bya Libia. Pod koniec wojny w dwch jej rejonach - w Cyrenajce i Trypolitanii - znajdowaa si brytyjska administracja wojskowa, a trzeci, Fezzan, sta si siedzib Francuzw. W rejonie wschodnim, w Cyrenajce, siy lojalne wobec przywdcy bractwa sanusyckiego uczestniczyy w walkach i uzyskay obietnice dotyczce

356

Wiek pastw narodowych

przyszoci. Podczas rozmw prowadzonych przez gwne mocarstwa i inne zainteresowane strony na forum Narodw Zjednoczonych zaproponowano, by wobec Libii zostosowa nowy typ powiernictwa" przeznaczony dla bardziej rozwinitych" krajw. W trakcie jednego z pierwszych przejaww wrogoci wobec panowania imperialnego, ktra miaa si sta jedn z cech Narodw Zjednoczonych, wikszo nie wyraaa zgody na pozostanie Wielkiej Brytanii czy Francji w Libii, albo powrt tam Woch. Rne lokalne ugrupowania domagay si suwerennoci, nie zgadzay si przy tym ze sob co do przyszych zwizkw midzy tymi trzema regionami. W 1949 roku Narody Zjednoczone przyjy rezolucj wspierajc denia niepodlegociowe i ustanawiajc midzynarodow komisj, ktra miaa nadzorowa przekazanie wadzy. W 1951 roku kraj uzyska niezaleno, przywdca bractwa sanusyckiego, Idris, zosta krlem; jednak przez wiele lat Wielka Brytania i Stany Zjednoczone utrzymyway tam bazy. W Palestynie rozstrzygnicie sprzecznych interesw okazao si niemoliwe, co miao wyrzdzi trwae szkody w stosunkach midzy Arabami a mocarstwami zachodnimi. Wojna praktycznie uniemoliwia ydowsk imigracj do Palestyny, a dziaalno polityczna w zasadzie bya tam zawieszona. Pod koniec wojny stao si jasne, e ukad si uleg zmianie. Palestyscy Arabowie w znacznie mniejszym stopniu byli w stanie reprezentowa wsplny front, poniewa po buntach lat 1936-1939 i w wyniku pniejszych napi i aktw wrogoci wynikajcych z tych ruchw niektrzy przywdcy zostali wygnani albo aresztowani. Wydawao si, e powstanie Ligi Arabskiej oddanej sprawie wspierania Palestyczykw umocni ich, ale nadzieje te okazay si zudne. Z kolei palestyscy ydzi byli zjednoczeni dziki silnym instytucjom komunalnym; podczas wojny wielu przeszo szkolenie wojskowe w siach brytyjskich; mieli szersze i bardziej zdecydowane poparcie ydw w innych krajach, umocnione przez masakry tego narodu w Europie. Byli zdecydowani nie tylko stworzy miejsce ucieczki dla tych, ktrzy przeyli, ale rwnie zapobiec w przyszoci podobnemu zagroeniu. Brytyjski rzd by wiadomy argumentw przemawiajcych za szybk imigracj ydowsk na wielk skal, wiedzia rwnie, e prowadziaby ona do da stworzenia pastwa ydowskiego, to za wywoaoby siln opozycj ze strony Arabw, ktrzy bali si podporzdkowania czy wywaszczenia, oraz ze strony pastw arabskich. Jednake ze wzgldu na stosunki ze Stanami Zjednoczonymi oraz na ekonomiczn od nich zaleno Brytyjczycy nie cieszyli si tak swobod dziaania jak przed 1939 rokiem; rzd amerykaski mia znacznie mniejsze interesy na Bliskim Wschodzie, znajdowa si natomiast pod naciskiem wielkiej i politycznie aktywnej spoecznoci ydowskiej i dlatego skonny by wykorzysta swoje wpywy dla wsparcia syjonistycznych da dotyczcych imigracji i stworzenia pastwa ydowskiego. Teraz sprawa Palestyny staa si wanym zagadnieniem w stosunkach angielsko-amerykaskich. Prby

Koniec imperiw (1939-1962)

357

uzgodnienia wzajemnej polityki przez stworzenie wsplnego komitetu bada (1945-1946), a potem podczas dwustronnych dyskusji, nie przyniosy skutku, poniewa adna z zaproponowanych strategii nie spotkaa si ze zgod ydw czy Arabw, a rzd brytyjski nie przystawa na realizowanie polityki nie wspartej takimi uzgodnieniami. Naciski amerykaskie na Wielk Brytani byy coraz silniejsze, a ataki ydowskie na brytyjskich urzdnikw i na brytyjskie instalacje w Palestynie groziy wybuchem otwartej rewolty. W 1947 roku Wielka Brytania postanowia przekaza spraw Narodom Zjednoczonym. Specjalny komitet Narodw Zjednoczonych wysany dla przestudiowania problemu zaproponowa plan podziau na warunkach korzystniejszych dla syjonistw ni w 1937 roku. W listopadzie 1947 roku zosta on zaakceptowany przez Zgromadzenie Oglne Narodw Zjednoczonych dziki bardzo aktywnemu wsparciu Stanw Zjednoczonych i Rosji, ktra chciaa, by Brytyjczycy wycofali si z Palestyny. Arabscy czonkowie Narodw Zjednoczonych oraz palestyscy Arabowie odrzucili ten plan. Wwczas Wielka Brytania wobec kolejnej niemonoci wypracowania polityki akceptowanej przez Arabw i przez ydw zdecydowaa si wycofa z Palestyny w okrelonym dniu: 14 maja 1948 roku. Bya to kontynuacja precedensu ustanowionego niedawno podczas opuszczania przez Brytyjczykw Indii; by moe spodziewano si, e podobnie jak w Indiach, perspektywa niepodlegoci sprawi, e obie strony osign jakie porozumienie. Kiedy wyznaczony dzie si zblia, Wielka Brytania stopniowo tracia swoje znaczenie; doszo do wybuchu walk, w ktrych ydzi szybko zyskali przewag. Tb z kolei skonio ssiednie pastwa arabskie do podjcia interwencji; w ten sposb seria lokalnych konfliktw przeksztacia si w wojn. 14 maja spoeczno ydowska ogosia swoj niepodlego jako Pastwo Izrael, ktre natychmiast zostao uznane przez Stany Zjednoczone i Rosj. Z kolei egipskie, jordaskie, irackie, syryjskie i libaskie wojska weszy do arabskich czci kraju. W sytuacji, gdy brak byo ustalonych granic i wyranych podziaw ludnociowych, walka toczya si midzy now armi izraelsk a wojskami arabskimi. W cigu czterech kampanii przerywanych zawieszeniem broni Izrael zdoa zaj wiksz cz kraju. Na pocztku z ostronoci, a potem ju z powodu paniki i przemylnej polityki armii izraelskiej, niemal dwie trzecie ludnoci arabskiej porzucio swoje domy, stajc si uciekinierami. W pierwszych miesicach 1949 roku kilkakrotnie dochodzio pod nadzorem Narodw Zjednoczonych do zawieszenia broni midzy Izraelem a jego arabskimi ssiadami. W rezultacie wytyczono trwae granice. Okoo 75 procent Palestyny znalazo si w granicach Izraela; pas ziemi na poudniowym wybrzeu rozcigajcy si od Gazy do granicy egipskiej podlega administracji egipskiej, reszta zostaa przyczona do Haszymidzkiego Krlestwa Jordanii (nazwa przyjta w 1946 roku przez Transjordani po traktacie z Wielk Brytani zmieniajcym stosunki mi-

358

Wiek pastw narodowych

dzy dwoma krajami), Jerozolim podzielono midzy Izrael a Jordani, chocia wiele innych pastw nie uznao formalnie tego ukadu. Te wydarzenia wpyny w znacznym stopniu na opini publiczn w krajach arabskich. Traktowano je jako klsk rzdw arabskich, co w cigu nastpnych lat doprowadzio do wielu przewrotw. Uwaano je rwnie za porak "Wielkiej Brytanii, ktrej bez strat udao si wycofa urzdnikw i swoich onierzy, ale odbyo si to w warunkach wzbudzajcych podejrzenia i wrogo po obydwu stronach konfliktu. W krajach arabskich przewaaa opinia, e polityka brytyjska w gruncie rzeczy wspieraa syjonistw: zachcajc do imigracji ydowskiej, rzd brytyjski nie zamierza wzi na siebie jej skutkw dla Arabw, nie chcia te jej powstrzyma, zanim doprowadzi do ich podporzdkowania czy wywaszczenia, a w kadym razie nie prbowa ograniczy szkd, do jakich prowadzia. Z kolei Stany Zjednoczone traktowano jako si dziaajc wycznie na korzy syjonistw. Niemniej jednak Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych zachoway siln pozycj. Rzd izraelski, w ktrym dominujc postaci by Ben Gurion (1886-1973), odmwi przyjcia wikszej liczby arabskich uciekinierw. Jednake zarwno rzdy brytyjski, amerykaski, jak i izraelski uznay, e prdzej czy pniej uciekinierzy zostan wchonici przez ludno krajw, w ktrych znaleli schronienie, i e da si osign jeli ju nie pokj, to w kadym razie jaki stay modus vivendi midzy Izraelem a jego ssiadami. Tymczasem rzd izraelski gwny wysiek skierowa na uzasadnianie przyjmowania wielkich liczb ydowskich imigrantw z Europy Wschodniej i z krajw arabskich. Doprowadzio to do zmiany struktury ludnoci; w 1956 roku wrd 1,6 miliona mieszkacw arabscy muzumanie i chrzecijanie liczyli 200 tysicy, a wic jakie 12,5 procent. Znaczna cz ziemi nalecej do Arabw dziki rnym zabiegom prawnym zostaa przejta pod osadnictwo ydowskie. Chocia obywatele arabscy Izraela mieli prawa polityczne, to jednak nie w peni naleeli do ksztatujcej si tam spoecznoci narodowej. Ruch ludnoci do Izraela wpyn rwnie na pastwa arabskie. W pokoleniu urodzonym po 1948 roku dawne spoecznoci ydowskie krajw arabskich praktycznie znikny; ydzi z Jemenu i z Iraku przenieli si gwnie do Izraela, z Syrii, Egiptu i Maghrebu do Europy i Ameryki Pnocnej a po czci take do Izraela; jedynie w Maroku bya liczca si spoeczno ydowska. W cigu kilku nastpnych lat centrum kryzysu politycznego i sporw stanowi mia nie konflikt arabsko-izraelski, lecz inne kraje, w ktrych Wielka Brytania zajmowaa specjaln pozycj: Iran, znajdujcy si poza wschodnimi granicami wiata arabskiego, gdzie naqonalizacja brytyjskiej kompanii naftowej spowodowaa midzynarodowy kryzys, oraz Egipt. Tutaj Wielka Brytania miaa wci znaczn swobod dziaania. Po sporach na temat brytyjskiej polityki

Koniec imperiw

(1939-1962)

359

w Palestynie Stany Zjednoczone niechtne byy osabieniu pozycji Wielkiej Brytanii jako stranika interesw Zachodu w innych rejonach wiata arabskiego. Niemniej wielkie inwestycje kapitaowe USA w pola naftowe Arabii Saudyjskiej doprowadziy do zastpienia wpyww brytyjskich amerykaskimi. Z kolei Zwizek Radziecki by zbyt zajty innymi regionami, by prowadzi aktywn polityk w krajach arabskich. Pastwa arabskie, w zasadzie oddane interesom Palestyczykw, przede wszystkim zajmoway si wasnymi problemami. Podstaw brytyjskiej potgi na Bliskim Wschodzie zawsze bya obecno wojskowa w Egipcie, i to wanie tam Wielka Brytania musiaa stawi czoo najpowaniejszemu problemowi. Kiedy tylko skoczya si wojna, rzd egipski zada zmiany umowy zawartej w 1936 roku. Rokowania midzy obydwoma rzdami trway od 1946 roku, ale nie udao si uzgodni dwch punktw. Nie porozumiano si w sprawie egipskich da dotyczcych zwierzchnoci nad Sudanem, ktrych wadze brytyjskie nie zaakceptoway uznajc, e wikszo Sudaczykw rwnie ich nie przyjmie, a rzd brytyjski mia wobec nich zobowizania. Chodzio rwnie o brytyjsk pozycj strategiczn w Egipcie. Zgodnie z traktatem z 1936 roku siy brytyjskie zostay wycofane z Kairu i z Delty, ale doszo do spicia w sprawie strefy Kanau; brytyjscy mowie stanu i stratedzy uwaali, e naley zatrzyma tam pene siy wojskowe, chodzio bowiem zarwno o ochron interesw Zachodu na Bliskim Wschodzie, jak i wpyww brytyjskich we wschodniej czci Morza rdziemnego i w Afryce. W 1951 roku doszo do powanych star midzy siami brytyjskimi a egipskimi partyzantami, a w styczniu 1952 roku wywoao to rozruchy ludowe w Kairze, podczas ktrych zniszczono instalacje nalece do Brytyjczykw. Zaamanie si porzdku publicznego stworzyo w lipcu 1952 okazj do przejcia wadzy przez tajn organizacj oficerw egipskich redniej rangi; na pocztku rzdy objo zespoowe przywdztwo zdominowane przez Damala Abd an-Nasira (1918-1970). Zerwanie z przeszoci, ktre miao si ujawni w wielu dziedzinach, znalazo wyraz w detronizacji krla i proklamowaniu Egiptu republik. Dziki silniejszej od poprzednich rzdw kontroli nad krajem, przywdcy wojskowi zdoali podj negocjacje z Brytyjczykami. Z obu gwnych punktw spornych, sprawa Sudanu zostaa wyjaniona, gdy w 1953 roku rzd egipski zawar bezporedni umow z gwnymi partiami sudaskimi. Ruchy polityczne w Sudanie miay wiksz swobod dziaania od czasu wyboru Zgromadzenia Prawodawczego stworzonego w 1947 roku. Pojawiy si tam trzy gwne siy; tworzyli je ci, ktrzy pragnli niepodlegoci i cilejszych powiza z Wielk Brytani; ci, ktrzy dyli do suwerennoci i bliszych zwizkw z Egiptem oraz ci, ktrzy reprezentowani niemuzumaskie i niearabskie ludy Poudnia. Umow z Egiptem zawary dwa pierwsze ugrupowania. Wielka Brytania zaakceptowaa j do niechtnie. Uzgodniono, e wadza winna by przekazana

360

Wiek pastw

narodowych

Sudaczykom przez anglo-egipskie kondominium pod nadzorem midzynarodowym. W tym samym roku doszo do wyborw, a w 1955 cay proces zosta zakoczony. Administracja znalaza si w rkach Sudaczykw, a brytyjskie i egipskie siy zbrojne zostay wycofane. Na wydarzenia przyszoci najwikszym cieniem ka si miay pocztki rewolty i wojny partyzanckiej w poudniowych prowincjach, gdzie niearabska i niemuzumaska ludno z niepokojem przyja przejcie spod wadzy brytyjskiej pod arabsk. Po rozwizaniu problemu sudaskiego podjto rokowania na temat drugiego zagadnienia dotyczcego strategicznej pozycji Wielkiej Brytanii. W 1954 osignito porozumienie. Siy brytyjskie miay zosta wycofane ze strefy Kanau, co zakoczyoby ponad siedemdziesicioletnie panowanie Korony. Uzgodniono jednak, e baz mona bdzie wykorzystywa, gdyby doszo do ataku na Egipt, inne pastwo arabskie lub Turcj. Wczenie Turcji stanowio wyraz brytyjskiej i amerykaskiej troski o obron zachodnich interesw na Bliskim Wschodzie w obliczu prawdopodobnego zagroenia ze strony Rosji; dyskutowano o rnych planach bliskowschodniego paktu obronnego, a zgoda Egiptu na wymienienie Turcji w umowie zdawaa si wskazywa, e gotowy jest do niego przystpi. Zakoczenie obcej okupacji w Syrii, Libanie, Egipcie i Sudanie sprawiao, e Irak i Jordan nie mogy zaakceptowa mniej ni otrzymali tamci. W Iraku rzdy, ktre powrciy do wadzy po brytyjskiej interwencji w 1941 roku, byy zainteresowane utrzymaniem strategicznych powiza z zachodnimi mocarstwami, bowiem bardziej odczuway blisko Rosji anieli inne kraje arabskie. W tym duchu w 1948 roku podjto prb renegocjowania anglo-irackiego traktatu z 1930 roku, ktra si nie powioda z powodu sprzeciwu si pragncych mniejszego powizania Iraku z Zachodem. Potem w 1955 roku rzd zawar umow z TUrcj w celu ustanowienia wsplnego paktu obronnego i gospodarczego (pakt bagdadzki). Przyczyy si do niego Pakistan, Iran i Wielka Brytania, a Stany Zjednoczone zaczy bra udzia w jego dziaalnoci. W ramach tego paktu zawarto umow z Wielk Brytani, na ktrej podstawie dwie brytyjskie bazy lotnicze zostay przekazane Irakowi, ale Brytania zobowizaa si do udzielenia pomocy w razie ataku na Irak lub w przypadku innego niebezpieczestwa, jeli Irak poprosiby o ni. W Jordanii sytuacja ksztatowaa si podobnie: by tam rzd zainteresowany pomoc przed zagroeniami z zewntrz, zarwno ze strony arabskich ssiadw, jak i Izraela, pozostawa jednak pod naciskiem nacjonalistycznej opinii publicznej. Po roku 1948 wikszo ludnoci kraju stanowili Palestyczycy, ktrzy uwaali Izrael za gwnego wroga i zwracali uwag na wszelkie oznaki ustpstw wobec niego ze strony rzdu. W 1951 krl Abd Allah zosta zamordowany, co wskazywao, e sity nacjonalistyczne podejrzeway go o bardziej przychylny stosunek do Izraelczykw i ich zachodnich sponsorw, anieli to

Koniec imperiw

(1939-1962)

361

uwaano za rozsdne i suszne. Na jaki czas szala przechylia si na stron zwolennikw penej niepodlegoci. W 1957 roku podpisano traktat z Wielk Brytani, na podstawie ktrego uzgodniono wycofanie wojsk brytyjskich z ich baz. Jednake o niepewnej pozycji Jordanii i wadz haszymidzkich wiadczy fakt, e jeszcze w tym samym roku rzdy brytyjski i amerykaski uznay, e niepodlego i integralno tego kraju ley w ich ywotnym interesie. W Maghrebie Francja z wikszym trudem radzia sobie z daniami niepodlegociowymi. Francuska obecno tam bya nie tylko spraw wojsk czy dominacji interesw gospodarczych metropolii, lecz take pocigaa za sob problem wielkich spoecznoci francuskich, ktre tam mieszkay, sprawoway kontrol nad dochodowymi sektorami gospodarki i - z wyjtkiem najniszych szczebli - zajmoway wikszo stanowisk rzdowych. Wprowadzenie jakichkolwiek zmian w stosunkach midzy Francuzami a Arabami oznaczao podjcie znacznie wikszych wysikw i musiao si wiza z wikszymi przeciwnociami ni gdzie indziej. Starania podjto w Tunezji i Maroku natychmiast po zakoczeniu wojny. W Timezji partia Neo-Dustur miaa moraln przewag dlatego, e jej przywdca, Burgiba, udzieli jednoznacznego poparcia Wolnym Francuzom i ich aliantom, gdy w czasie wojny by jeszcze na wygnaniu i w wizieniu; dysponowaa take materialn si wynikajc z poczenia partii i zwizku zawodowego zaoonego zaraz po wojnie, kiedy to Tunezyjczykom po raz pierwszy pozwolono na tego rodzaju dziaalno. W Maroku owa sia wynikaa z kilku powodw. Mae grupy nacjonalistyczne, ktre si pojawiy w latach trzydziestych, utworzyy Parti Niepodlegoci (Al-Istiklal), ustanawiajc stosunki z sutanem Muhammadem V (1927-1962), ktry dyskretnie zacz si domaga zakoczenia protektoratu francuskiego. Idea niepodlegoci znalaza zwolennikw w szerszych warstwach spoecznych: powstaa federacja zwizkw zawodowych, a partii Al-Istiklal udao si przej nad ni kontrol; migracja do Casablanki i innych miast stworzya silniejsze wizi midzy miastem a wsi, umoliwiajc szerzenie si idei nacjonalistycznych. Obce interesy handlowe chronione midzynarodowym traktatem od pocztkw wieku, nowe amerykaskie interesy strategiczne, day nacjonalistom nadziej, a take wywoay pewn doz sympatii poza krajem. Sabe rzdy francuskie lat powojennych oparte na zmiennych koalicjach bardzo dbay o opini publiczn, ktra jeszcze nie ochona po upokorzeniach i klsce. Dlatego te mogy one zaproponowa co najwyej represje lub wspsuwerenno", co oznaczao, e spoeczno europejska miaa takie samo znaczenie w lokalnych instytucjach jak ludno miejscowa, ale decydujcy gos nadal naleaby do rzdu francuskiego w metropolii. W Tunezji w 1952 roku Burgiba z kilkoma innymi dziaaczami zosta aresztowany, skutkiem czego zrodzi si aktywny ruch oporu, ktry wywoa podobn reakcj wrd osadnikw europejskich. W nastpnym roku w Maroku doszo do kryzysu. Kontakty

362

Wiek pastw

narodowych

midzy paacem a parti Al-Istiklal stay si blisze i sutan zacz si domaga penej suwerennoci. W odpowiedzi wadze francuskie - zapewne po raz pierwszy - posuyy si tradycyjnym politycznym zabiegiem. Wykorzystay siy wiejskich przywdcw, ktrych wadz rozbudoway, a ktrych pozycji zagraaa mocniejsza kontrola, wynikajca z przyszej nacjonalistycznej koncepcji pastwa. W roku 1953 sutan zosta obalony i wygnany z kraju. W rezultacie dla wikszoci Marokaczykw sta si on symbolem jednoci, a agitacja przeksztacia si w zbrojne powstanie. W 1954 roku polityka francuska ulega zmianie. Francuska pozycja w Indochinach bya zagroona przez nowego typu zbrojny ruch narodowy; w Algierii rodziy si podobne inicjatywy. Nowy rzd francuski dziaa bardziej zdecydowanie i podj rokowania z Neo-Dusturem i z sutanem Maroka, ktrego sprawadzono z wygnania. Oba kraje uzyskay niepodlego w 1956 roku. W Maroku strefa hiszpaska oraz midzynarodowe miasto Thnger zostay w peni wczone do suwerennego pastwa. Niepodlego umocnia pozycj, obwoanego w 1957 roku krlem sutana, ale w Tunezji obalono beja, ktry odegra pewn rol w procesie politycznym, a Burgiba zosta prezydentem. Niemniej w obydwu krajach przez kilka nastpnych lat niestabilna bya zarwno autonomia, jak i stosunki z Francj. Sytuacja ta wynikaa zaangaowania Algierii w wojn niepodlegociow: pierwsze strzay pady w listopadzie 1954 roku, a wkrtce ich skutki odczuwa cay Maghreb.

Kryzys sueski Do poowy lat pidziesitych wikszo krajw arabskich znajdujcych si pod panowaniem europejskim uzyskaa formaln niepodlego. W niektrych pozostay obce bazy wojskowe, jednak szybko je opuszczano. Wadze francuskie rzdziy jedynie w Algierii, gdzie aktywne wyzwanie rzuca im ludowy ruch narodowy. Brytyjskie panowanie lub protektorat utrzymay si na wschodnich i poudniowych kracach Pwyspu Arabskiego. Najwaniejsze pastwo Pwyspu - Arabia Saudyjska - nigdy nie podlegao obcemu zwierzchnictwu, ale wpywy brytyjskie byy tam znaczne. Odkrycie i wydobycie ropy naftowej doprowadzio do zastpienia obecnoci brytyjskiej przez amerykask, ale rwnie spowodowao, e patriarchalna wadza rodziny Su'udytw moga si zacz przeksztaca w peniej rozwinity system rzdw. Kiedy w 1953 roku krl Abd al-Aziz zmar, zaoone przez niego pastwo nabrao wikszego znaczenia w politycznym yciu tego regionu. Natomiast Jemen pod wadz swoich imamw pozosta odizolowany od innych krajw, mimo e sta si czonkiem Ligi Pastw Arabskich.

Koniec imperiw

(1939-1962)

363

Jednake niejasna sytuacja polityczna w Iraku i w Jordanii - pragnienie wycofania wojsk brytyjskich, a zarazem zachowania jakich stosunkw militarnych z zachodnimi mocarstwami - wskazywaa na to, e formalne wyjcie obcych armii niekoniecznie stwarzao inny ukad stosunkw z byymi wadcami imperialnymi, a raczej ukazywao problem niezalenoci w nowym ksztacie. Kraje arabskie musiay stawi czoo rosncej potdze i coraz wikszym wpywom we wszystkich dziedzinach ycia gospodarczego i politycznego innego pastwa zachodniego - Stanw Zjednoczonych, ktre teraz, w okresie zimnej wojny i ekspansji gospodarczej uznay, e ich interesy na Bliskim Wschodzie mog by chronione jedynie dziki cisym kontaktom z lokalnymi rzdami gotowymi do powizania swojej polityki z zachodnimi sprzymierzecami. Jednake wielu politykw i grup politycznych twierdzio, e jedyna gwarancja niepodlegoci wiata postkolonialnego ley w utrzymaniu neutralnoci wobec obydwu uzbrojonych obozw. Poniewa obz zachodni wizano ze wspomnieniami panowania imperialnego oraz z wci nabrzmiaymi problemami Palestyny i Algierii, i poniewa to wanie on wywiera najwiksze naciski, by podpisa ukady obronne, pragnienie neutralnoci nioso w sobie tendencj, by si skania ku drugiej stronie. Polaryzacja na blok wschodni i zachodni oraz konflikt midzy polityk neutralnoci a przymierzem z Zachodem, naday nowy ksztat stosunkom midzy krajami arabskimi. Pragnienie cilejszej unii stao si cech wsplnego jzyka polityki pastw tego regionu. Przedmiotem dyskusji staa si teraz kwestia, czy tak uni mona osign w ramach cilejszych powiza z mocarstwami zachodnimi czy te niezalenie od nich. Przyszo stosunkw midzy krajami arabskimi a Izraelem wizaa si z oglnym zagadnieniem wprowadzenia poprawek porzdkujcych. W latach pidziesitych rzdy brytyjski i amerykaski dyskutoway plan rozwizania problemu: naleao skorygowa na korzy Arabw granice ustalone w 1949 roku, umoliwi uchodcom powrt do ich domw oraz absorpcj wikszoci z nich przez otaczajce kraje arabskie. cise zwizki tych pastw z mocarstwami zachodnimi przyczyniy si do akceptacji takiego rozwizania, a tym samym swego rodzaju uznania istnienia Izraela. Z drugiej strony powstanie neutralnej grupy pastw arabskich majcych dobre stosunki z blokiem wschodnim i zachodnim mogo by wykorzystane do zwikszenia politycznej roli tych krajowi do umocnienia ich si zbrojnych, co prowadzioby do radykalnej zmiany sytuacji ustalonej w wyniku zawieszenia broni w 1949 roku. Kiedy zrnicowanie polityczne i strategiczne doprowadzio do napi, powizano je z postaci Damala Abd an-Nasira, przywdcy grupy wojskowych rzdzcych teraz Egiptem. Podpisanie umowy, na podstawie ktrej armia brytyjska miaa opuci Stref Kanau, nie oznaczao, e Egipt znalaz si w zachodnim systemie obronnym. Wprost przeciwnie, dao to mu swobod uprawia-

364

Wiek pastw

narodowych

nia polityki niezaangaowania i skupiania wok siebie bloku podobnych neutralnych krajw arabskich, z ktrymi wiat zewntrzny musia si ukada jako z caoci. Jednym z przejaww tej polityki byo nawizanie bliskich stosunkw z gwnymi przedstawicielami idei niezaangaowania - Indiami i Jugosawi. Innym, bardziej dramatycznym, stao si zawarcie w 1955 umowy na dostarczanie broni do Egiptu przez Zwizek Radziecki i jego sprzymierzecw. Umowa ta zamaa kontrol nad dostawami broni do Izraela i jego arabskich ssiadw, jak Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Francja staray si utrzyma. Polityka neutralnoci w sposb niemal nieunikniony wywoywaa wrogo wobec Egiptu i jego sprzymierzecw krajw, ktrych interesy te dziaania naruszay. Mocarstwa zachodnie musiay si co najmniej liczy z przeszkodami i ograniczeniami w realizacji swoich planw politycznych i gospodarczych; nie mogy ju kontrolowa problemu Izraela ani innych problemw, tak jakby tego pragny. Stany Zjednoczone jednoznacznie rozumiay odmow przyczenia si do zachodniego przymierza obronnego na Bliskim Wschodzie w okresie zimnej wojny jako rwnoznaczn z przystpieniem do bloku wschodniego. Apel o neutralno i cilejsz jedno pod egid Egiptu skierowany przez Abd an-Nasira do ludw arabskich ponad gowami rzdw stanowi zagroenie dla wszystkich pastw arabskich reprezentujcych inne opcje polityczne: szczeglnie dla Iraku, ktry po powstaniu paktu bagdadzkiego sta si gwnym zwolennikiem przymierza z Zachodem; ycie polityczne w tym kraju zdominowaa osoba Nuriego as-Sa'ida (1888-1958), ktry od arabskiej rewolty w czasie pierwszej wojny wiatowej odgrywa wan rol w arabskiej idei narodowej. Powstanie silnego rzdu egipskiego, majcego wasne rdo dostaw broni oraz znaczny wpyw na postawy Palestyczykw i innych Arabw, zostao uznane przez Izrael za zagroenie dla jego pozycji. Z kolei lokalne antagonizmy pogbiay wrogo pastw zachodnich: Stanw Zjednoczonych z powodu ich zwizkw z Izraelem, Wielkiej Brytanii z powodu jej czonkostwa w pakcie bagdadzkim i Francji z powodu zacht i pomocy, jakiej Egipt jej zdaniem udziela algierskiej rewolucji, zmierzajc do stworzenia niezaangaowanego wiata arabskiego. Midzy rokiem 1955 a 1961 doszo do serii kryzysw, w ktrych wszystkie te czynniki odegray jak rol. W 1956 roku Stany Zjednoczone, ktre sugeroway, e udziel Egiptowi pomocy finansowej na wielki projekt irygacyjny (Wysoka Tama w Asuanie), niespodziewanie wycofay swoj ofert. W odpowiedzi rzd egipski rwnie bez zapowiedzi znacjonalizowa Kompani Kanau Sueskiego i przej administracj kanau. Wywoao to zaniepokojenie uytkownikw Kanau, ktrzy obawiali si, e swoboda korzystania z niego podlega bdzie politycznym uwarunkowaniom. Rzdy brytyjski i francuski uznay posunicie Egiptu za akt wrogoci zarwno z powodu ich udziau w Kompanii, ktra Kana zbudowaa i posiadaa, jak i z powodu wzrostu popularnoci Abd

Koniec imperiw

(1939-1962)

365

an-Nasira w wiecie arabskim. Izraelczycy widzieli w tym okazj do osabienia nazbyt potnego i wrogiego ssiada, na granicach z ktrym dochodzio od jakiego czasu do niepokojw. W rezultacie Francja, Wielka Brytania i Izrael zawary tajny ukad o zaatakowaniu Egiptu i obaleniu Abd an-Nasira. W padzierniku siy izraelskie dokonay inwazji na Egipt i ruszyy w kierunku Kanau Sueskiego. Na podstawie podpisanej umowy Wielka Brytania i Francja wysay ultimatum zarwno do Izraela, jak i do Egiptu, by te wycofay si ze Strefy Kanau. Odmowa Abd an-Nasira staa si pretekstem do tego, by siy brytyjskie i francuskie zaatakoway i zajy cz tej strefy. Dziaania te byy zagroeniem nie tylko dla Egiptu i wspierajcych go krajw arabskich, lecz rwnie dla Stanw Zjednoczonych i Zwizku Radzieckiego, ktre jako wielkie mocarstwa nie mogy dopuci do podejmowania tak zdecydowanych dziaa w rejonie ich interesw i do nieliczenia si z nimi. Wobec amerykaskiego i radzieckiego nacisku w obliczu wrogoci caego wiata i groby finansowej klski, wszystkie trzy siy wycofay si. By to jeden z tych rzadkich epizodw, w ktrym wyranie si ujawnia struktura wadzy na wiecie: zatargi midzy lokalnymi stronnictwami wcigay w konflikt mocarstwa wiatowe drugiej kategorii, te za realizujc swoje cele niespodziewanie osigay kres swojej potgi, okazywao si bowiem, e rzucaj wyzwanie supermocarstwom. W rezultacie kryzysu wzroso znaczenie Abd an-Nasira w ssiednich krajach arabskich, uwaano bowiem powszechnie, e wyszed z konfliktu jako polityczny zwycizca. Jednoczenie pogbiy si rnice midzy tymi, ktrzy go popierali a tymi, ktrzy uwaali jego polityk za niebezpieczn. Ten podzia sta si teraz czynnikiem w wewntrznych sprawach innych krajw arabskich. W 1958 roku naoy si on na lokaln rywalizacj spowodowan wybuchem wojny domowej w Libanie. W tym samym roku walka o wadz midzy ugrupowaniami politycznymi w Syrii doprowadzia do przejcia przez jedno z nich inicjatywy i nawoywania do zjednoczenia z Egiptem. Unia powstaa i w lutym tego roku oba kraje poczyy si, tworzc Zjednoczon Republik Arabsk. Krlestwa haszymidzkie - Irak i Jordania, ustanowiy wasn uni. W lipcu tego samego roku, splot wewntrznego niezadowolenia i nadziei wywoanych przez egipskie przywdztwo w nowym wiecie arabskim doprowadzi w Iraku do przejcia wadzy przez grup oficerw. Krl wraz z ca niemal rodzin zosta zabity, zgin rwnie Nuri as-Sa'id. Irak sta si republik, a dynastia Haszymidw - mimo e jedna z jej gazi nadal rzdzia w Jordanii - nie moga ju oczekiwa, e odegra przywdcz rol w arabskiej polityce. Wiadomo o rewolucji spowodowaa wysanie amerykaskich onierzy do Libanu, a brytyjskich do Jordanii, aby ustablizowa niepewn sytuacj. Wkrtce wojska zostay wycofane. Od tego czasu Wielka Brytania przestaa odgrywa aktywn i istotn rol w polityce wiata arabskiego.

366

Wiek pastw

narodowych

Pocztkowo wydawao si, e rewolucja stwarza szanse wejcia Iraku do unii z Egiptem i Syri, ale wkrtce ujawniy si rnice interesw midzy Bagdadem i Kairem. Rwnie w Zjednoczonej Republice Arabskiej sprzeczne cele Damaszku i Kairu w 1961 roku doprowadziy do przewrotu wojskowego w Syrii i do rozpadu unii. Mimo tych klsk Abd an-Nasir w oczach wikszoci Arabw i znacznej czci wiata zewntrznego pozostawa symbolem denia ludw arabskich ku wikszej jednoci i rzeczywistej niepodlegoci.

Wojna algierska Konfliktowi na Bliskim Wschodzie towarzyszyy rwnie lata ostatecznego kryzysu panowania imperialnego w Maghrebie, gdzie Arabowie algierscy prowadzili dug, zakoczon zwycistwem walk o uzyskanie niezalenoci od Francji. W walce o niepodlego Algierczycy musieli stawi czoo powaniejszym trudnociom ni wikszo Arabw. Oficjalnie ich kraj nie by koloni, lecz integraln czci francuskiej metropolii, a danie oderwania napotykao na opr tych, dla ktrych Francja stanowia niepodzielny kraj. Co wicej, europejscy osadnicy stali si teraz niemal odrbnym narodem, zakorzenionym w Algierii, bowiem ponad 80 procent z nich tam si urodzio. Kontrolowali najbardziej urodzajn ziemi i wydajne, cigle ulepszane, rozwinite dziki mechanizacji rolnictwo i nie zamierzali zatem odda swojej wysokiej pozycji. Najwaniejsze miasta, takie jak Algier czy Oran, w wikszym stopniu byy francuskie ni algiersko-muzumaskie. Francuscy osadnicy zajmowali wikszo stanowisk w rzdzie, a take funkcji wymagajcych profesjonalnej wiedzy; ich mocny i gboki wpyw na administracj i rzd w Paryu mg zapobiec wszelkim niekorzystnym dla nich zmianom. Manifest wydany w 1943 roku przez grup wyksztaconych Algierczykw wzywa do stworzenia autonomicznej republiki zwizanej z Francj; nie spotkawszy si ze znaczniejsz reakcj, wpyn jedynie na usunicie pewnej prawnej nierwnoci. Silniejszy ruch w 1945 roku zosta bezwzgldnie stumiony. Doszo jednak wwczas do pewnych zmian: algierscy muzumanie uzyskali dla siebie reprezentacj w parlamencie francuskim, a ich liczba miaa si rwna liczbie przedstawicieli europejskich w Zgromadzeniu Algierskim. Jednake administracja tak sterowaa wyborami do Zgromadzenia, by stworzy tam pokorn wikszo. Pod powierzchni nieporuszonej francuskiej kontroli algierskie spoeczestwo ulegao jednak zmianom. Muzumaska ludno gwatownie rosa liczebnie. W 1954 roku wzrosa do niemal 9 milionw, z czego ponad jej poowa liczya mniej ni 20 lat. Ludno europejska liczya prawie milion. Wiksza cz ludnoci muzumaskiej bya zepchnita na mniej yzn ziemi, nie dys-

Koniec imperiw

(1939-1962)

367

ponowaa kapitaem do jej melioracji, miaa ograniczone moliwoci uzyskania poyczek, cho pniej rzd podj starania o przydzielanie niewielkich kredytw. Skutkiem tego jej standard yciowy by niski, a poziom bezrobocia na wsi bardzo wysoki. Rosa migracja chopw z biednej i przeludnionej wsi na rwniny, do pracy na europejskich farmach i do miast na wybrzeu, gdzie tworzyli niewykwalifikowany, nie w peni zatrudniony proletariat. Do roku 1954 niemal jedn pit muzumanw stanowili mieszkacy miast algierskich, a okoo trzystu z nich wyjechao za morze, do Francji, Istniay wiksze, cho nadal niewielkie szanse ksztacenia si; 90 procent ludnoci nie potrafio pisa, tylko kilka tysicy uczszczao do szk podstawowych i rednich, a kilkadziesit osb na studia wysze; do 1954 roku byo mniej ni dwustu muzumaskich lekarzy i farmaceutw, a jeszcze mniejsza bya liczba inynierw. Wrd emigrantw yjcych w obcych miastach z dala od swoich rodzin, wrd onierzy armii francuskiej, studentw bez wikszych perspektyw, rosa wiadomo wielkich zmian nastpujcych na wiecie; wiedziano o francuskich klskach podczas wojny i w Indochinach, o niepodlegoci krajw azjatyckich i afrykaskich, zmianach koncepcji dotyczcych panowania kolonialnego. Zdobycie niepodlegoci wydawao si moliwe, ale za pewn cen: stumienie niepokojw w 1945 roku udowodnio, e nie tak atwo bdzie j uzyska. Po roku 1945 ugrupowanie ludzi, gotowych do negocjacji lepszych warunkw w ramach francuskiego systemu politycznego, utracio swoje wpywy, natomiast w partii nacjonalistycznej ksztatowaa si stopniowo rewolucyjna grupa osb o zwykle niewielkim wyksztaceniu majcych jednak dowiadczenie wojskowe wyniesione z francuskiej armii. Pniej doczya do nich wyksztacona elita algierska. W 1954 roku zaoyli Front de Liberation Nationale (Front Wyzwolenia Narodowego, FLN), a w listopadzie tego samego roku pady pierwsze strzay rewolucji. Z pocztku ruch mia ograniczony zasig i mona byo wtpi w szanse jego sukcesu. Jednake rewolucja, podobnie jak i dziaania rzdu francuskiego nabieray tempa, przeksztacajc powstanie w oglnonarodowy ruch cieszcy si szerokim poparciem na wiecie. Pierwsza reakcja przywdcw sprowadzaa si do represji wojskowych; kiedy jednak do wadzy doszed rzd bardziej lewicowy, wydawao si, e bdzie on bardziej skonny do ustpstw. Wkrtce jednak podda si naciskom armii i europejskich Algierczykw. Pod koniec 1956 roku prby wynegocjowania ukadu podejmowane przez Maroko i Tunezj spezy na niczym, gdy samolot wiozcy kilku algierskich przywdcw z Rabatu do Tunisu zosta zmuszony do ldowania w Algierze, a jego pasaerw aresztowano; francuski rzd wzi na siebie ten akt, ktry prawdopodobnie by inicjatyw lokaln. Teraz rzd w Paryu przekaza efektywn wadz algierskiej armii oraz algierskim Europejczykom. Po przeciwnej stronie wikszo algierskiej ludnoci

368

Wiek pastw

narodowych

muzumaskiej opowiedziaa si za FLN. Wybitny francuski uczony, wykazujcy sympati dla Algierczykw, zauway, e po dwch latach wojny niemal cae spoeczestwo muzumaskie znalazo wsparcie podziemnej struktury [...], sprawujcy wadz wywodzili si nie tylko spord rewolucjonistw [,..], reprezentowali ca elit ludnoci Algierii"1. Zaczy powstawa zarysy przyszego niezalenego narodu algierskiego; zapa rewolucji spowodowa zainteresowanie sprawami rwnoci spoecznej i wywaszczania ziemi. Wojna osigna apogeum w 1957 roku, kiedy doszo do zacitej i przeduajcej si walki o panowanie nad Algierem. Armia odzyskaa kontrol nad stolic, a na wsi rozpoczto polityk przemieszczania ludnoci na wielk skal. Charakter konfliktu stopniowo si zmienia; FLN dziaajca z terenw Maroka, Tunezji i z Kairu przemianowaa si w 1958 roku na tymczasowy Rzd Republiki Algierskiej, ktry zyska poparcie na caym wiecie, a nawet wrd radykalnych elementw we Francji, i wszdzie prowadzi rokowania. Sprzeciw Stanw Zjednoczonych i innych krajw powstrzyma prb rozcignicia wojny przez armi francusk na Tiinezj. Z obawy przed midzynarodowym naciskiem, ktry mgby uzaleni od siebie sabe rzdy powojennej Francji, armia, Europejczycy i ich zwolennicy we Francji niemale si narzucili zmian rzdu. Skoczya si Czwarta Republika i w 1958 roku de Gaulle powrci do wadzy z now konstytucj, ktra dawaa prezydentowi republiki szersze uprawnienia. Ci, ktrzy przyczynili si do przejcia przez de Gaulle'a wadzy mieli nadziej, e wykorzysta on swoj pozycj, by umocni francuskie panowanie w Algierii. Szybko jednak stao si jasne, e prezydent dy w niejasny i poredni sposb do zawarcia ugody z Algierczykami, cho nie ma pewnoci, e od razu myla o nadaniu im penej niepodlegoci. W pierwszej fazie jego polityka polegaa na podejmowaniu akcji wojskowych majcych na celu stumienie powstania. Jednoczenie niezalenie od armii i Europejczykw dziaano na rzecz polepszenia sytuacji muzumanw. Ogoszono plan rozwoju gospodarczego, ktry mia dotyczy rozwoju przemysu i rozdziau ziemi. Przewidywano wybory do Zgromadzenia Algierskiego. Spodziewano si, e w ich wyniku wyoni si nowe przywdztwo, z ktrym Francja bdzie moga prowadzi negocjacje bez koniecznoci uzgodnie z FLN. Byy to daremne nadzieje; jedyn alternatyw okazay si rokowania z FLN. Pierwsze rozmowy w 1960 roku nic nie przyniosy. W nastpnym roku de Gaulle mia wiksz swobod manewru: referendum we Francji wykazao, e wikszo opowiadaa si za uznaniem praw Algierii do samokrelenia. Prba armii algierskiej, by dokona przewrotu i obali de Gaulle'a nie udaa si. Podjto rokowania. Dwa problemy okazay si niezwykle trudne do rozwizania: kwestia spoecznoci europejskiej
G. Tillion, Les ennemis complmentaires, Pary 1960, przekad angielski: France andAlgeria: complementajy enemies, Nowy Jork 1961, s. 9.
1

Koniec imperiw

(1939-1962)

369

oraz algierskiej Sahary, ktr Francja pragna zatrzyma, poniewa odkryto tam znaczne zoa ropy naftowej i gazu, ekspoatowane ju przez francusk kompani. W kocu Francuzi ustpili w obu sprawach. Europejczykom zagwarantowano swobod pozostania ze swoj wasnoci lub wyjazdu. Caa Algieria cznie z Sahar miaa si sta suwerennym pastwem, ktrej Francja udzieli pomocy. W marcu 1962 roku podpisano umow. Uzyskano niepodlego, ale za wielk cen ycia ludzkiego po obydwu stronach. Znaczna cz ludnoci muzumaskiej ulega przemieszczeniu, zgino co najmniej 300 tysicy osb, wiele tysicy z tych, ktrzy byli po stronie francuskiej po uzyskaniu niepodlegoci zostao zabitych albo zmuszonych do emigracji. Po stronie Francuzw zgino prawdopodobnie 20 tysicy ludzi. Mimo gwarancji znaczna wikszo kolonistw opucia kraj; przelano zbyt wiele krwi, by mona byo o tym zapomnie. W ostatnim etapie wojny aktywici po stronie kolonistw zaczli si dopuszcza aktw przemocy, co sprawio, e pooenie Europejczykw byo jeszcze bardziej niepewne.

Rozdzia 22

Zmieniajce si spoeczestwa
(lata czterdzieste i pidziesite)

Wzrost ludnociowy i gospodarczy Lata politycznych napi byy zarazem okresem szybkich zmian spoecznych. Przede wszystkim dao si teraz zaobserwowa zwikszanie si liczby ludnoci i coraz wikszy nacisk na zdobywanie rodkw utrzymania. Zjawiska te miay si sta rdem wielu rnych problemw. W Egipcie wzrost trwa ju od ponad wieku i nabiera coraz wikszej szybkoci. W latach trzydziestych XIX wieku tempo przyrostu ludnoci wynosio nieco ponad 1 procent rocznie; w 1969 wahao si w granicach od 2,5 do 3 procent; liczba populacji zwikszya si z 16 milionw w 1937 do 26 w 1960. Zmiana bya przede wszystkim wynikiem spadku umieralnoci z 27 promili w 1939 roku do 18 promili; w tym okresie szczeglnie zmniejszya si miertelno niemowlt, ktra spada ze 160 do 109 na tysic urodzin. Natomiast sam przyrost naturalny uleg niewielkim zmianom. Podobne tempo wzrostu istniao w innych krajach, chocia proces ten pojawi si pniej ni w Egipcie. W Maroku do roku 1940 przyrost ludnoci by - jak si wydaje - niewielki; ale w cigu nastpnych dwudziestu lat nastpi wzrost z 7 do 11,5 milionw. W Tunezji przyrost w tych latach wynosi od 2,6 do 3,8 milionw, w Syrii z 2,5 do 4,5, w Iraku z 3,5 do 7 milionw. Skutkiem takiego gwatownego wzrostu bya zmiana struktury wiekowej populacji; w 1960 roku poowa mieszkacw wikszoci krajw liczya mniej ni 20 lat. W strukturze ludnoci nastpoway jeszcze inne zmiany: liczba obcokrajowcw, ktrzy odgrywali tak znaczn rol w gospodarce, ulega zmniej-

Zmieniajce

si spoeczestwa

(lata czterdzieste i pidziesite)

371

szeniu wraz ze zmian sytuacji politycznej i utrat przywilejw ekonomicznych. W Egipcie liczba ta zmniejszya si z 250 tysicy w 1937 roku do 143 tysicy w 1960; w Libii w tym samym okresie ich liczba, wynoszca 100 tysicy zmniejszya si o poow; w Tunezji spada z 200 tysicy do niecaych 100 tysicy; w Maroku z 350 tysicy do 100 tysicy; Algierii z niemal miliona do niecaych 100 tysicy, tymczasem do nowego pastwa Izrael trwaa wielka migracja ydw z Europy i krajw Bliskiego Wschodu i Maghrebu; ydowska ludno wzrosa tu z 750 tysicy w 1948 do 1,9 miliona w 1960; w wyniku emigracji do Izraela, Europy i do Ameryki w odpowiedniej proporcji zmniejszyy si pradawne spoecznoci ydowskie w krajach arabskich. O wiele bardziej znaczc zmian bya migracja ludnoci ze wsi do miast. Mia miejsce wskutek wzrostu liczby ludnoci wiejskiej do poziomu uniemoliwiajcego utrzymanie si z ziemi; gdzieniegdzie wynika ze zmian w technikach rolniczych: wprowadzenia traktorw na tereny, gdzie uprawiano zboa, oznaczao zmniejszenie zapotrzebowania na robotnikw rolnych; waciciele intensywnie uprawianych gruntw woleli zapewne wykwalifikowanych robotnikw ni dzierawcw. W jednym kraju, w Palestynie, przesunicia byy gwnie rezultatem zmian politycznych. Przeludnienie dao si zauway na arabskiej wsi palestyskiej ju w 1948 roku, ale wydarzenia tego roku doprowadziy do wydziedziczenia ponad poowy jej mieszkacw; wikszo z nich staa si pozbawionymi ziemi uciekinierami w obozach lub slumsach Jordanii, Syrii i Libanu. Chopw, ktrzy nie mieli szans przeycia na wsi, pocigay orodki wadzy i handlu: mogli si spodziewa, e znajd zatrudnienie w powikszajcym si sektorze przemysowym i w sektorze usug, i e osign wyszy standard ycia, lepsze szanse ksztacenia wasnych dzieci, tysice chopw z algierskiej Kabylii, z Maroka i Tlmezji emigroway ze swoich krajw do wielkich miast francuskich, oraz - w miejszym stopniu - do Niemiec. W 1960 roku we Francji byo okoo p miliona ludzi z Afryki Pnocnej. W wikszoci jednak migranci wiejscy udawali si do miast w swoich wasnych lub w ssiednich krajach. W Maroku Casablanca rozbudowywaa si znacznie szybciej ni inne miasta: w 1936 roku liczya wier miliona mieszkacw, a w 1960 miaa ich milion. Kair w 1937 roku mia 1,3 miliona mieszkacw, a w 1960 ju 3,3 miliona, z czego ponad poowa urodzia si poza tym miastem. Ludno Bagdadu wzrosa z p miliona w latach czterdziestych do 1,5 miliona w latach szedziesitych. Najbardziej spektakularne byo zwikszanie si populacji w Ammanie z 30 tysicy w 1948 do wierci miliona w 1960; najczciej przyrost ten by skutkiem przemieszczania si uciekinierw z Palestyny. W wyniku tych wewntrznych migracji w wikszoci krajw arabskich struktura ludnoci zmieniaa si z wiejskiej na tak, ktrej znaczna cz koncentrowaa si w kilku wielkich miastach. W Egipcie ju w 1960 roku niemal 40 procent ludnoci mieszkao w miastach; a w Kairze niemal 13 procent (a jeszcze

372

Wiek pastw

narodowych

wicej, jeeli uwzgldni miasto Al-Diza, stanowice praktycznie jego cz). W Casablance mieszkao 10 procent wszystkich Marokaczykw, a w Bagdadzie 20 procent Irakijczykw. Aby wyywi zwikszajc si liczb ludnoci i polepszy jej standard yciowy, potrzebna bya wiksza produkcja na wsi i w miecie. Z tych potrzeb wynikn nacisk na rozwj gospodarczy, ktry stawa si teraz atrakcyjn ide dla rzdw, zreszt rwnie z innych powodw. W ostatniej fazie swojego panowania imperialnego zarwno Wielka Brytania, jak i Francja zaczy traktowa szybki wzrost jako podstaw wsplnych interesw czcych panujcych z podwadnymi; kiedy za rzdy narodowe przejy wadz, uznay rozwj gospodarczy za jedyn drog osignicia potgi i samowystarczalnoci, bez czego narody nie mogy by naprawd niepodlege. Byy to zatem czasy, kiedy rzdy w celu wywoania wzrostu interwenioway gbiej w proces gospodarczy. W tym okresie w wielu krajach na wsi ruszyy prace irygacyjne na wielk skal: w Maroku, Algierii, Tunezji, Syrii, przede wszystkim za w Egipcie i w Iraku. W Egipcie zmiany w systemie irygacyjnym trwajce od stulecia zostay zakoczone w pnych latach pidziesitych, kiedy w Asuanie rozpoczto budow Wielkiej Tamy z finansow i techniczn pomoc Zwizku Radzieckiego, ktry po wycofaniu si Stanw Zjednoczonych wczy si do prowadzonych tam prac. Wczeniejsze prace w dolinie Nilu zmierzay do utrzymania corocznych wyleww i takiej ich dystrybucji, by stale nawadnia wikszy obszar, a tym samym umoliwi osiganie corocznie wicej ni jednego zbioru. Celem budowy Wielkiej Tamy byo osignicie czego znacznie powaniejszego; chodzio o umoliwienie gromadzenia kolejnych wyleww w wielkim jeziorze i spuszczania wody w razie potrzeby. W ten sposb fluktuacje w corocznym poziomie wd mona byo zignorowa, i po raz pierwszy w dugich dziejach osadnictwa w dolinie Nilu coroczne przypywy nie musiayby mie wymiaru gwnego wydarzenia roku. Spodziewano si, e w ten sposb zwikszy si tereny uprawne o milion feddanw, a obszar zbiorw nawet jeszcze bardziej, poniewa rozszerzyby si zasig regularnie nawadnianej ziemi. Tama miaa suy rwnie do produkcji energii elektrycznej, a poza tym istniaa moliwo stworzenia gospodarki rybnej w jeziorze. Negatywnym skutkiem jej budowy byby jednak wzrost intensywnoci parowania wody, co mogo wywoa zmian klimatu; sztuczne zatrzymanie wody natomiast powodowaoby osadzanie si muu w jeziorze, a nie w bardziej na pnoc pooonych rejonach Egiptu. W Iraku wynikajcy ze zwikszonej produkcji ropy naftowej wzrost dochodw rzdu umoliwi po raz pierwszy wykonanie planowych prac irygacyjnych i podjcie na wielk skal dziaa w opanowywaniu powodzi. W roku 1950 ustanowiono komisj do spraw rozwoju, ktra miaa sprawowa nadzr nad znaczn czci dochodw z ropy naftowej; planowaa ona i realizowaa wiel-

Zmieniajce si spoeczestwa

(lata czterdzieste i

pidziesite)

373

kie projekty przeciwpowodziowe na tygrysie i Eufracie oraz budow tam na pnocnych dopywach tygrysu. By to okres wprowadzania na szerok skal traktorw do rolnictwa. Wykorzystywano je ju w 1939 roku na ziemi nalecej do Europejczykw w Maghrebie i na ziemiach ydowskich w Palestynie, ale poza tym praktycznie nigdzie indziej ich nie stosowano. Teraz importowano je do Iraku, Syrii, Jordanii i do Egiptu; w 1959 w uywano ju tam 10 tysicy traktorw. Z wyjtkiem Egiptu, Libii i Syrii wykorzystanie nawozw sztucznych nie byo jeszcze popularne, nie stosowano jeszcze wyselekcjonowanych nasion i hodowli zwierzt. W rezultacie tych przemian w kilku krajach doszo do poszerzenia areau ziemi uprawnej, a niemal wszdzie do powikszania obszaru ziemi przynoszcej zbiory. Produkcj zb na potrzeby miejscowe zastpowaa przewanie produkcja przeznaczona na rynki miejskie i na eksport. W Maroku wadze francuskie w ostatniej fazie swojego panowania systematycznie dyy do zmodernizowania chopstwa": miejscowych rolnikw czono w wielkie grupy i uczono nowych metod uzyskiwania plonw przeznaczonych na rynek i na sprzeda. W Syrii i pnocnym Iraku zmiany byy wynikiem prywatnych przedsiwzi. W regionie midzy tygrysem a Eufratem kupcy dysponujcy kapitaem zaczli dzierawi ziemi od lokalnych szajchw i uprawia zboa, uywajc do tego traktorw. Po raz pierwszy w tym rejonie niepewnych opadw mona byo uprawia ziemi na wiksz skal, wykorzystujc przy tym si ludzk na tyle ekonomicznie, by osiga zyski. W rezultacie doszo do dalszych przeksztace w rolnictwie: kosztem hodowli byda, ktra uprzednio bya najbezpieczniejsz i najbardziej dochodow metod wykorzystywania ziemi, rozszerzono uprawy; w Syrii area przeznaczony pod zboa w cigu dwudziestu lat co najmniej si podwoi: z 748 tysicy hektarw w 1934 roku do 1 890 tysicy w 1954. W dolinie Eufratu i w innym miejscach w Syrii nastpio powikszenie areau upraw baweny. Rozwj rolnictwa by wprawdzie wany, ale nie stanowi gwnego zadania rzdw dysponujcych rodkami inwestycyjnymi. Szybki rozwj przemysu wydawa si znacznie waniejszy. Wikszo rzdw zwracaa uwag na tworzenie infrastruktury, bez ktrej przemys nie miaby szansy rozwoju: na drogi, koleje, porty, telekomunikacj i elektrownie wodne. We wszystkich trzech krajach Maghrebu Francuzi systematycznie dokadali stara, by ulepszy transport i telekomunikacj, by rozbudowa elektiyfikaq oraz systemy irygacyjne. Inwestycje rzdowe, a w mniejszym zakresie rwnie inwestycje osb prywatnych (w Maghrebie gwnie Europejczykw, a dalej na wschodzie wacicieli ziemskich dysponujcych gotwk) prowadziy do pewnego rozwoju przemysu. W wikszoci wypadkw by to przemys konsumencki: spoywczy, materiaw budowlanych, tekstyliw, szczeglnie w Egipcie i w Syrii, posiadajcych wasn bawen. W krajach dysponujcych bogactwami mineralnymi znaczenia nabierao kopalnictwo, zwaszcza fosfatw w Jordanii, Maroku i w Hinezji.

374

Wiek pastw

narodowych

Pod pewnym wzgldem rozwj gospodarczy zwiksza uzalenienie wikszoci pastw arabskich od krajw uprzemysowionych. Akumulacja kapitau narodowego na inwestycje nie bya wystarczajca dla ich potrzeb, rozwj zalea wic od inwestycji zagranicznych oraz od pomocy z zewntrz. Po drugiej wojnie wiatowej niektre kraje mogy wykorzystywa zapasy dewiz powstae z wydatkw armii europejskich w czasie wojny; w Maghrebie istniay fundusze przydzielone przez rzd francuski z pomocy udzielonej Francji w ramach planu Marshalla. Obcy kapita prywatny inwestowa rzadko, z wyjtkiem Maroka, ktre stao si atrakcyjnym krajem dla francuskich kapitalistw w latach powojennych z powodu obaw wynikajcych z sytuacji w samej Francji. Pniej udzielono amerykaskich poyczek tym krajom, ktrych polityka bya zbiena z polityk Stanw Zjednoczonych, a pod koniec lat pidziesitych Rosjanie poyczyli pienidze Egiptowi i Syrii. Pomoc zagraniczna bya udzielana po czci przynajmniej z przyczyn politycznych, i pod warunkiem, e nie wykorzystywano jej dla rozwoju si zbrojnych nowych niezalenych pastw, ktre zaangaoway si w skomplikowane, a czsto nieprzyjazne stosunki midzy sob. Posugiwano si ni gwnie dla finansowania importu podstawowych towarw i materiaw potrzebnych dla polepszenia infrastruktury lub na rozwj kraju. Prowadzio to do wzrostu uzalenienia od pastw, z ktrych pochodzia owa pomoc. Kraje uzyskujce wsparcie zaduay si, utrzymujc stosunki handlowe przede wszystkim z uprzemysowionymi pastwami Europy i w coraz wikszym zakresie ze Stanami Zjednoczonymi. Wyjtkiem by Egipt, ktry pod koniec lat pidziesitych eksportowa ponad 50 procent swojej produkcji do krajw bloku wschodniego, importujc z nich 30 procent potrzebnych towarw. Struktura wymiany pozostaa w zasadzie taka sama; eksportowano surowce, a importowano towary przemysowe. Doszo jednak do dwch istotnych zmian: import tekstyliw utraci znaczenie z chwil, gdy powstay lokalne fabryki; z kolei wzrs import pszenicy, poniewa miejscowa produkcja nie bya w stanie wykarmi rosncej liczby ludnoci miast. W tych latach jeden typ towaru eksportowego zacz nabiera znaczenia: ropa naftowa. Jest to najbardziej zaskakujcy przykad wzajemnej ekonomicznej zalenoci midzy krajami posiadajcymi rop a wiatem uprzemysowionym. Po skromnych pocztkach, z chwil zakoczenia drugiej wojny wiatowej, zoa ropy naftowej w krajach Bliskiego Wschodu i Maghrebu okazay si najwaniejsze na wiecie. W roku 1960 kraje te wydobyway 25 procent wiatowej produkcji surowej ropy naftowej, a ze wzgldu na niewielki rynek lokalny byy cznie najpowaniejszym jej wiatowym eksporterem. Najwiksze wydobycie notowano w Iranie, jeli za chodzi o kraje arabskie - w Iraku, Kuwejcie i Arabii Saudyjskiej. Rwnie w innych krajach Zatoki oraz w Egipcie wydobywano rop, a do roku 1960 odkryto j take w Libii i Algierii. W przyszoci ropa

Zmieniajce si spoeczestwa (lata czterdzieste i pidziesite)

375

naftowa ze Bliskiego Wschodu miaa odgrywa jeszcze waniejsz rol: w 1960 roku szacowano, e jej rezerwy stanowi jakie 60 procent wiatowych zasobw. Koncesje na poszukiwanie, wydobywanie i eksportowanie ropy znajdoway si w rkach kompanii zachodnich, w wikszoci kontrolowanych przez niewielk liczb wielkich towarzystw naftowych, ktre dysponoway monopolem w caym tym przemyle. W Iraku wydobycie znajdowao si w rkach kompanii brytyjsko-francusko-holendersko-amerykaskiej, w Arabii Saudyjskiej w rkach Amerykanw, w Kuwejcie - Brytyjczykw i Amerykanw, w Libii naleao do wielkiej liczby kompanii, w Algierii za do kompanii francuskiej, w ktr zaangaowane byy fundusze rzdowe. W wikszoci jednak wypadkw kapita pochodzi od zachodnich inwestorw prywatnych; by to w tym okresie najwaniejszy typ zachodnich inwestycji prywatnych w krajach arabskich. Rwnie rozwinite technologie pochodziy od Europejczykw i Amerykanw. Rop eksportowano gwnie na Zachd. Oprcz ropy naftowej kraje te dostarczay wiksz cz niszej siy roboczej - wykwalifikowanej i niewykwalifikowanej - ale byy to ograniczone iloci, poniewa wydobywanie i przerbka ropy nie wymagay wielu robotnikw. W pocztkach lat szedziesitych sytuacja zacza ulega zmianie. Coraz wicej miejscowej ludnoci zatrudniano na stanowiskach wymagajcych wysokich kwalifikacji i chocia liczba wszystkich zatrudnionych nie bya wielka, to jednak z wyksztaceniem technicznym przechodziy do innych sektorw gospodarki. Jeszcze istotniejsze byy zmiany w podziale dochodw midzy kompaniami a krajami, w ktrych one dziaay. W 1948 roku 65 procent dochodw brutto przemysu naftowego przejmoway kompanie; udzia krajw gospodarzy ogranicza si do niewielkiego procentu ceny okrelonej przez kompanie. Od 1950 roku naciski pastw producenckich doprowadziy do zmian w umowach i w kocu udziay signy 50 procent dochodw netto kompanii. W 1960 roku gwne kraje producenckie (nie tylko na Bliskim Wschodzie) stworzyy Organizacj Krajw Eksporterw Ropy Naftowej (OPEC, Organization of Petroleum Exporting Countries), zrzeszenie, ktrego celem byo utworzenie wsplnego frontu w negocjacjach z wielkimi kompaniami naftowymi, ktre cile ze sob wsppracoway. Otwara si wic droga dla nowego procesu, ktry skoczyby si przejciem przez pastwa funkcji kompanii przynajmniej w zakresie produkcji. Zyski z rozwoju: kupcy i waciciele ziemscy Wraz z nadejciem niepodlegoci lokalni kupcy i waciciele ziemscy mogli przejmowa znaczn cz dochodw z rozwoju gospodarczego. Kupcy byli w stanie wykorzystywa swoje dojcia do niezalenych rzdw i mie wikszy

376

Wiek pastw narodowych

udzia w handlu eksportowo-importowym. Wielkie egipskie kompanie wsppracujce cile z politykami miay znaczne wpywy nawet w egipskim handlu bawen, ktry przez dugi czas pozostawa w rkach obcych firm i bankw. W Iraku znaczna cz buruazji ydowskiej, ktra odgrywaa istotn rol w handlu z Angli i Indiami, wyjechaa, kiedy jej sytuacja po powstaniu pastwa Izrael staa si trudna. Na ich miejsce weszli przede wszystkim iraccy kupcy sziccy. Wikszo nowego przemysu rwnie znajdowaa si w rkach miejscowych; wynikao to z faktu, e kupcy i waciciele ziemscy zdoali ju zgromadzi jaki kapita a take std, e nowe gazie przemysu wymagay powiza z rzdem. Jednake w niektrych krajach istniaa wsppraca midzy miejscowymi a zagranicznymi kapitalistami. Tak byo w Maroku, gdzie mieszane kompanie francusko-marokaskie miay due znaczenie po uzyskaniu niepodlegoci, a take do pewnego czasu w Egipcie. Miejscowe i mieszane banki rwnie zaczy odgrywa wan rol; przechowywaniem i inwestowaniem opat i prywatnych dochodw z ropy naftowej zajmoway si banki w Bejrucie zarzdzane przez Libaczykw i Palestyczykw. W wikszoci krajw w latach powojennych rozwj rolnictwa lea gwnie w interesie tych, ktrzy posiadali ziemi lub sprawowali nad ni kontrol, a wic wielkich wacicieli ziemskich majcych dostp do kredytw bankowych i do kompanii hipotecznych, oraz tych, ktrzy byli w stanie akumulowa kapita inwestycyjny. W Maroku i w Tunezji po uzyskaniu niepodlegoci ziemia znajdujca si w rkach obcokrajowcw zostaa wykupiona albo przez miejscowych kapitalistw, albo przez rzd. W Egipcie do 1952 roku pozycja wielkich wacicieli ziemskich bya silna. Czterystu czonkw rodziny krlewskiej stanowio razem grup najwikszych takich wacicieli; wok nich skupio si okoo 2,5 tysica egipskich rodzin i kompanii oraz prawie 200 koncernw zagranicznych, posiadajcych co najmniej sto feddanw. Ci wielcy posiadacze dysponowali 27 procentami ziemi uprawnej. W praktyce podlega im rzd; przecitnie poowa ministrw, senatorw i deputowanych wywodzia si z tej klasy. Mogli wic cign oni korzyci z systemu nawadniania i dba, by system podatkowy by dla nich korzystny. Dziki zakumulowanemu kapitaowi i dostpowi do kredytu mogli kupowa ziemi kiedy tylko bya osigalna, a kontrola nad najlepszymi gruntami umoliwiaa im narzucanie wysokich opat dzierawcom, ktrzy uprawiali wikszo tej ziemi. Niektrzy ekonomici uwaali, e konieczna jest reforma sytemu dzierawy, a wrd samych rolnikw przewaao poczucie niesprawiedliwoci. Do roku 1952 jednak na publicznych zgromadzeniach narodowych nikt prawie si nie odzywa w sprawie reform. Rwnie w tym samym okresie w Syrii i Iraku wzrosa wadza wacicieli ziemskich. W Syrii wielkie rwniny kraju przeznaczone pod upraw zb zawsze stanowiy wasno wielkich rodw miejskich. Teraz jednak klasa wielkich wacicieli powikszya si o tych, ktrzy uprawiali bawen na nawadnianych

Zmieniajce si spoeczestwa (lata czterdzieste i pidziesite)

377

ziemiach w dolinie Eufratu oraz o tych (zarwno wacicieli jak i dzierawcw), ktrzy uprawiali zboe w Al-Dazirze. W Iraku klasa wielkich wacicieli ziemskich powstaa w znacznym stopniu w wyniku zmian, do jakich doszo od koca XIX wieku. Chodzi tu o rozszerzenie upraw dziki wykorzystaniu traktorw, pomp i prac irygacyjnych, przejcie od pasterstwa do rolnictwa osiadego, rejestracja wasnoci ziemskiej. Polityka brytyjskich wadz mandatowych, a pniej niezalenego rzdu faworyzowaa wacicieli ziemskich, szczeglnie tych, ktrzy byli szajchami plemion i ktrzy mogli swj autorytet wykorzysta dla popierania Brytyjczykw i monarchii. W 1958 roku ponad 60 procent prywatnej ziemi znajdowao si w rkach wacicieli ponad 1000 dunumw; 49 rodzin natomiast posiadao po wicej ni 30 tysicy dunumw. (Iracki dunum wynosi okoo 0,25 ha lub 0,6 akra.) Posiadoci byty wiksze ni w Egipcie, poniewa uprawy prowadzono ekstensywnie, a ziemi byo pod dostatkiem, nadmierne zasolenie za powodowao, e ziemia szybko stawaa si jaowa. Oprcz szajchw plemiennych do klasy wacicieli ziemskich wchodziy rodziny miejskich notabli, ktrzy dostawali ziemi za sub w rzdzie lub dziki prestiowi religijnemu, a take muzumascy kupcy dysponujcy kapitaem inwestycyjnym. Podobnie jak w Egipcie, waciciele ziemscy zajmowali siln pozycj polityczn dziki pracy w ministerstwach i parlamencie oraz dlatego, e byli potrzebni monarchii i grupie sprawujcej wadz.

Potga pastwa Mogoby si wic wydawa, e triumf nacjonalizmu jawi si z pocztku jako triumf miejscowych klas posiadajcych. W wikszoci jednak krajw nie trwao to dugo, zwycizc zostawao bowiem samo pastwo. Podstawowy proces spoeczny, dziki ktremu rzd przejmowa bezporedni nadzr nad wszystkimi terytoriami, zakoczy si w wikszoci krajw zanim wyjechali obcy wadcy; tak byo nawet w Maroku, gdzie autorytet wadz miejskich by dotd saby; niezalene rzdy odziedziczyy rodki sprawowania kontroli, armie, siy policyjne i systemy biurokratyczne. Rwnie w Arabii Saudyjskiej silniejsze i lepiej zorganizowane rzdy, jakie Abd al-Aziz przekaza swoim synom, sprawiay, e rne regiony kraju tworzyy jednolite politycznie spoeczestwo. Jedynie na poudniowych rubieach Pwyspu proces ten jeszcze si nie zakoczy. W Jemenie wadza imama nie rozcigaa si wci na cae pastwo. Brytyjska administracja w Adenie stworzya na prowincji lune ugrupowanie drobnych wodzw podlegych wprawdzie Wielkiej Brytanii, ale nie bezporednio. Rwnie w Omanie wspierany przez Brytyjczykw nie podporzdkowa sobie jeszcze caego kraju, rzdzc ze stolicy w Maskacie na wybrzeu.

378

Wiek pastw narodowych

Dziaalno rzdw wykraczaa teraz poza utrzymywanie prawa i porzdku, pobieranie podatkw i zapewnianie podstawowego systemu usug. Niemal wszdzie suby publiczne znalazy si w rkach pastwowych: banki emisyjne, koleje, telefony, zaopatrzenie w wod, gaz i elektryczno. Sytuacja ta bya typowa dla caego wiata, tyle e w tym wypadku powodowaa j szczeglna przyczyna: w wikszoci krajw urzdzenia publiczne byy wasnoci zagranicznych kompanii, a nacjonalizacja oznaczaa zarwno zmian wasnoci prywatnej na publiczn, jak i zagranicznej na miejscow. Ruch nacjonalizacyjny nabiera tempa. Nowe rzdy obawiay si dalszego wzrostu siy niezalenych orodkw gospodarczych, ktre mogyby stworzy blok polityczny lub powiza si z niegdysiejszymi wadcami. Co wicej, industrializacja byaby zbyt trudna i zbyt powolna, gdyby j pozostawi prywatnej przedsibiorczoci: akumulacja prywatnego kapitau inwestycyjnego pod obcym panowaniem bya ograniczona i wci jeszcze niewystarczajca; pki nie istnia zorganizowany rynek pieniny, trudno go byo skierowa na produktywne inwestycje; prywatni inwestorzy mogli niechtnie przeznacza swoje pienidze na nowe, nie wyprbowane jeszcze gazie przemysu, zamiast na budynki miejskie czy na ziemi, a nawet gdyby to ju uczynili, mogoby si okaza, e zbudowane przez nich fabryki nie s tymi, ktre w planie narodowym maj priorytet. Podnoszono argumenty przemawiajce za interwencj rzdow w proces gospodarczy; teraz taka interwencja bya moliwa, poniewa w rkach wadzy zgromadzone zostay odpowiednie rodki. Wycofanie si zagranicznych mocodawcw oznaczao, e dochody z podatkw znalazy si w peni w rkach rzdw, a byty to dochody znacznie wiksze ni poprzednio, poniewa przywileje podatkowe, jakie miay zagraniczne przedsibiorstwa zostay zlikwidowane. W niektrych krajach rodki inwestycyjne pochodziy teraz z szybko rosncych dochodw z ropy naftowej. Nawet kraje, ktre nie posiaday tego surowca mogy czerpa korzyci z opat kompanii za prawa tranzytowe albo z poyczek czy darowizn przyznawanych przez bogatsze pastwa. Do 1960 roku 61 procent dochodw rzdu irackiego pochodzio z ropy naftowej, 81 procent dochodw Arabii Saudyjskiej i niemal 100 procent maych krajw Zatoki. W Syrii 25 procent dochodw pochodzio z ropocigw transportujcych rop z Iraku i Arabii Saudyjskiej nad Morze rdziemne, a w Jordanii byo to 15 procent. Poyczki na rozwj pochodziy rwnie z pastw uprzemysowionych i z agencji midzynarodowych. Jeszcze zanim uzyskano niepodlego, pewne typy dziaalnoci gospodarczej poddano kontroli pastwowej. Wydobywanie fosfatw w Maroku pozostawao pod kontrol agencji rzdowej od momentu, gdy zaczo odgrywa jak rol; w Sudanie koncesja udzielona kompaniom brytyjskim na upraw baweny w rejonie Al-Daziry stracia wano w 1951 roku. Po uzyskaniu

Zmieniajce si spoeczestwa (lata czterdzieste i pidziesite)

379

niepodlegoci proces ten uleg przyspieszeniu. Tlmezja przeja przemys fosfatw, a w Jordanii rzd rwnie dysponowa znacznymi udziaami w kompanii fosfatw. W Egipcie polityka rzdw wojskowych, ktre przejy wadz w 1952 roku, w rosncym stopniu zmierzaa w kierunku nacjonalizacji fabryk; kulminacja nastpia w roku 1961, kiedy pastwo przejo wszystkie banki i kompanie ubezpieczeniowe oraz niemal wszystkie wielkie kompanie przemysowe. W poprzednim roku ogoszono pierwszy plan picioletni, ktrego celem by szybki wzrost przemysu i rolnictwa pod nadzorem rzdu. Zasadniczym wyjtkiem w tej oglnej tendencji byo Maroko, gdzie w 1960 roku pojawia si moliwo wyboru midzy kontrolowan gospodark z szybkim uprzemysowieniem i restrykcjami konsumpcyjnymi a gospodark opart na prywatnej przedsibiorczoci i na prywatnych inwestycjach. Z wyborem wizaa si walka o wadz midzy parti nacjonalistyczn naciskajc na szybkie zmiany, a bardziej konserwatywnymi siami skupionymi wok krla; walka skoczya si przejciem bezporedniej wadzy przez krla i dokonaniem wyboru na korzy prywatnej przedsibiorczoci. Najbardziej spektakularny przykad interwencjonizmu pastwowego w procesie gospodarczym wiza si nie z przemysem, lecz z systemem wasnoci ziemskiej. Miao to szczeglnie istotne znaczenie polityczne i spoeczne, poniewa wikszo ludnoci krajw arabskich wci mieszkaa na wsi, a take dlatego, e niemal wszdzie wielcy waciciele ziemscy tworzyli najsilniejsz klas majc najpowaniejszy wpyw na rzdy i dysponujc najwikszymi kapitaami. Uderzenie w jej wasno oznaczaoby zniszczenie siy zdolnej kontrolowa rzd i umoliwioby realizacj kapitaw inwestycyjnych gdzie indziej. Pierwszy i najbardziej dalekosiny projekt reformy rolnej zosta ogoszony przez nowy rzd wojskowy w Egipcie tu po objciu wadzy w 1952 roku. Fakt, e w tak krtkim czasie mona byo zaproponowa bardzo szczegowy plan, chocia sprawa wcale nie bya dyskutowana przez wczeniejszy rzd i parlament, oznacza, e nowy rzd by rzeczywicie niezaleny, a nowe grupy wadzy reprezentoway idee zupenie inne ni te, jakie mieli ich poprzednicy. Gwn czci tego planu byo ograniczenie maksymalnej wielkoci gospodarstw do 200 feddanw na osob, z dodatkowymi 100 feddanami dla jej dzieci; w 1961 roku t maksymaln wielko obniono do 100 feddanw i do 50 w 1969 roku. Ziemi, ktra przekraczaa wyznaczone maksimum, wadze miaby przekazywa drobnym rolnikom, wykupujc j uprzednio od wacicieli za obligacje rzdowe. Natomiast ziemi nalec do rodziny krlewskiej skonfiskowano bez odszkodowa. Wysoko renty, jakiej waciciel mg si domaga od dzierawcy, ograniczono, a umowy o dzieraw trzeba byo zawiera co najmniej na trzy lata. Dzierawcy i drobni waciciele mogli otrzyma kredyt i sprzedawa swoj produkcj roln przez spdzielnie, ktre mia zakada rzd. W cigu nastpnej dekady wadze przymusowo wykupiy okoo p miliona

380

Wiek pastw narodowych

feddanw. Cz z tego rozdzielono midzy chopw. Skutki takiego postpowania byy dalekosine, ale nie zawsze odpowiaday one oczekiwaniom. Potga wielkich wacicieli i rodziny krlewskiej z politycznego punktu widzenia zostaa zamana. Ich dochody przekazano drobnym wacicielom oraz dzierawcom, natomiast grupa pomidzy nimi - waciciele rednich gospodarstw - pozostaa nietknita. W Syrii podobny proces zapocztkowano w 1958 roku. Maksymalna wielko wasnoci zostaa ograniczona, kontrakty rolne spisano na nowo z korzyci dla dzierawcw i arendarzy; ustalono minimaln pac dla robotnikw rolnych. W pierwszych latach nie dao si tego systemu wprowadzi rwnie efektywnie jak w Egipcie, poniewa biurokrata nie bya przygotowana do podjcia tej pracy, nie istnia peny spis wasnoci ziemskiej, a sia polityczna wacicieli ziemskich wci jeszcze bya nienaruszona. Rwnie w Iraku przyjto podobne zasady po przewrocie wojskowym w 1958 roku. Nim jednak rewolucja wyonia stabiln grup rzdzc, posiadajc jasne i uzgodnione pogldy na temat organizacji spoeczestwa, w cigu pierwszych lat midzy panujcymi toczyy si spory, czy ziemia przejta przez pastwo winna pozosta w jego rkach i by przez nie uprawiana, czy te naley j rozdzieli midzy drobnych wacicieli. Biedni i bogaci w miecie Wzrost liczby ludnoci, migracje ze wsi do miasta i rosnca w si coraz liczniejsza buruazja narodowa - waciciele ziemscy, kupcy, waciciele i dyrektorzy fabryk, urzdnicy pastwowi i armia oficerw - wszystko to miao wieloraki wpyw na charakter ycia miejskiego. Wraz z uzyskaniem niepodlegoci lokalna klasa rednia przeprowadzia si do dzielnic zamieszkanych wczeniej gwnie przez Europejczykw, a migranci ze wsi wprowadzili si na opuszczone przez nich miejsca albo do nowych dzielnic. Prowadzio to do zmiany obyczajw i stylu ycia; klasa rednia przejmowaa wzorce ycia obcokrajowcw, a migranci wiejscy - obyczaje miejskiej biedoty. W Maghrebie proces przejmowania przez nowoczenie wyksztacone warstwy spoeczne centrw miast od obcokrajowcw rozpocz si jeszcze przed uzyskaniem niepodlegoci, w latach czterdziestych i wczesnych pidziesitych. Segregacja ludnoci miejskiej uprawiana przez protektorat francuski w Maroku, a take w Algierii i - w mniejszym zakresie - w TUnezji, ulegaa likwidacji, a niepodlego przyspieszya ten proces. Europejczycy odeszli zabierajc kapitay, a nowi wadcy - urzdnicy, waciciele ziemscy i zwizani z nimi kupcy - wprowadzili si na ich miejsce. W Kairze i Aleksandrii segregacja nigdy nie bya cakowita, istniay jednak dzielnice o charakterze bardziej europejskim ni egipskie, i to wanie ich ksztat ulega zmianie. Szersze otwarcie dla Egipcjan

Zmieniajce si spoeczestwa (lata czterdzieste i pidziesite)

381

klubu sportowego Al-Dazira, spalenie podczas zamieszek w Kairze w 1952 roku niektrych budynkw kojarzonych z obcokrajowcami - wszystko to byo symbolem zmian spoecznych. W Libii, Syrii i Iraku kolonie obcokrajowcw nigdy nie byy wielkie ani zbyt zamknite. Natomiast w Palestynie wywaszczenie w 1948 roku wikszoci arabskich mieszkacw oznaczao, e niegdy mieszane miasta stay si miejscami zamieszkanymi gwnie przez ydw pochodzenia europejskiego. ydowscy imigranci z krajw arabskich osiedlali si gwnie w nowych miastach lub na wsi. W Jerozolimie, rozdzielonej teraz pomidzy Izrael a Jordani, jordaska poowa obejmujca Stare Miasto bya niemal cakowicie arabska. Niemniej znaczna cz buruazji arabskiej z Jerozolimy, a take z Hajfy i Jafy osiedlaa si w miastach poza Palestyn; to wanie jej kapita i energia przyczyniy si do gwatownego wzrostu Ammanu. W nowych dzielnicach buruazja ya mniej wicej tak samo jak Europejczycy, mieszkaa w podobnych domach, nosia podobne ubiory, chocia mogo dochodzi do kompromisu midzy starym a nowym stylem ycia. Marokaczyk zaatwiajcy interesy w Casablance mg nosi europejskie stroje, ale w pitek, udajc si do meczetu, wkada tradycyjny strj - dallab. Nowoczesny dom mg mie pokj wyposaony w stylu orientalnym, z niskimi sofami, miedzianymi tacami i kilimami na cianach. W niektrych dzielnicach czonkowie rnych spoecznoci religijnych yli bliej siebie ni w madinie: mieszkali w tych samych budynkach i przy tych samych ulicach, ich dzieci chodziy do tych samych szk. Maestwa mieszane wrd muzumanw, chrzecijan i ydw nadal byy rzadkie, ale nie tak jak dawniej. Otwarty charakter nowych dzielnic sprawia, e bogactwo stawao si bardziej widoczne ni w starych dzielnicach, gdzie strach przed wadc lub przed ssiadami skania ludzi do skrywania dowodw ich zamonoci. Frontony domw otwieray si na ulic, pokoje wyposaono bardziej luksusowo, bez obaw pokazywano biuteri. W tym czasie jeden szczeglny symbol statusu spoecznego nabra znaczenia: prywatny samochd. Stosunkowo rzadki przed drug wojn wiatow, teraz si upowszechni; w Kairze midzy rokiem 1945 a 1960 liczba samochodw niemal si podwoia. Wzrost tej liczby, a take liczby ciarwek i autobusw sprawi, e pojawia si potrzeba nowych i szerszych drg w miastach i na wsi. Przejazd szerokim bulwarem przez staromiejsk dzielnic sta si niemal symbolem nowoczesnoci i niezalenoci. Po raz pierwszy miao to miejsce w latach siedemdziesitych XIX wieku, kiedy Isma'il Pasza otwiera ulic Muhammada Alego w Kairze. Teraz akt ten powtarzano W innych miejscach Bliskiego Wschodu, ale nie w Maghrebie. Prywatne samochody wraz z przeznaczonymi dla nich drogami zmieniy styl bycia bogatych klas. Nie zamykay si ju one w swoich dzielnicach: cae miasto stawao si ich wasnoci wraz z wiejskimi przedmieciami; bogaci ludzie mogli teraz mieszka daleko od miejsca pracy.

382

Wiek pastw narodowych

Dzielnice opuszczane przez buruazj przejmowali wiejscy emigranci. Niektrzy szli do madiny, przycigani przez saw znanej wityni, meczetu lub wolnymi mieszkaniami: w miastach o ludnoci mieszanej osiedlali si w dzielnicach pozostawionych przez drobn buruazj europejsk (na przykad Szubra w Kairze). W niektrych miastach istniejce ju bidonville rozrastay si i powstaway na kadym kawaku wolnej ziemi. Nie doszo jednak do tego w Kairze, gdzie Miasto Umarych" - rozlege cmentarzyska za starym miastem suyo temu samemu celowi: zapewnieniu mieszka nadmiarowi ludzi. Bidonville byy przez wadze przemieszczane z miejsca na miejsce; z czasem jednak w niektrych z nich pojawiay si stae budowle i urzdzenia miejskie. Palestyskie obozy uchodcw na przedmieciach Bejrutu, Damaszku i Ammanu stay si praktycznie dzielnicami tych miast. W niewielu krajach rzdy wprowadzay w ycie projekty budowy tanich budynkw poza miastami lub w pobliu nowych stref przemysowych. W ostatniej dekadzie panowania francuskiego w Maroku pewien zdolny urbanista prbowa wprowadzi w ycie taki wanie plan; w Egipcie w 1960 roku ogoszono picioletni plan rozwoju budownictwa; obejmowa on budow nowego miasta satelickiego koo Kairu - Madinat an-Nasr. W tym okresie egipski architekt Hasan Fathi (1900-1989) podawa w wtpliwo sposb przygotowywania i realizacji takich projektw. Zamiast przejmowa aktualne metody i style architektury zachodniej proponowa, by korzysta z muzumaskiej tradycji planowania miast i ich budowania. W Kairze, Bejrucie i w kilku innych orodkach typowe dla nowoczesnoci" obyczaje, a take dochody potrzebne na ich wspieranie, rozszerzyy si poza niewielk klas, tworzc pomidzy bogatymi i biednymi dzielnicami pas przejciowy", gdzie drobna buruazja - sklepikarze, urzdnicy i wykwalifikowani rzemielnicy starali si osign standard klasy redniej. Jednake w wikszoci miast biednych i bogatych dzielia przepa. Wiejscy emigranci starali si przej obyczaje miejskich mas, zwaszcza te wanie zarzucone. W ten sposb utrwala si tradycyjny styl ycia. Kobiety, ktre na wsi pracoway w polu i bez zasony chodziy po wod, -teraz nosiy je i zamykay si u siebie. Ale nawet w tych grupach spoecznych nastpoway pewne zmiany. Poligamia, ktra w niewielkim zakresie istniaa w niektrych warstwach spoecznych, stawaa si coraz rzadsza. Wynikao to z kopotw ycia w maych mieszkaniach i z innego rozumienia ycia rodzinnego. Rozwody staway si bardzo czste, ale w sumie ich liczba zapewne malaa. Przyrost ludnoci w porwnaniu z pastwami uprzemysowionymi utrzymywa si na wysokim poziomie, ale w miecie by niszy ni na wsi, poniewa dziewczta, ktre chodziy do szkoy, zwykle pniej wychodziy za m, za mczyni starali si zdoby stae zatrudnienie i zaoszczdzi nieco pienidzy przed zawarciem zwizku maeskiego; upowszechniaa si rwnie kontrola urodzin. W Egipcie w pnych latach pidziesitych ponad 50 procent ludnoci z wyszym wyksztaceniem stosowao antykoncepcj,

Zmieniajce si spoeczestwa (lata czterdzieste i pidziesite)

383

podobnie okoo 10 procent biedoty miejskiej; natomiast praktycznie nie stosowaa jej biedota wiejska. W tym okresie problemy wzrostu liczby ludnoci stay si szeroko znane i byy dyskutowane w Egipcie, a niektrzy alimowie ogosili, e antykoncepcja jest dozwolona. Dla biedoty miejskiej ycie nadal byo trudne. Znaczna jej cz pozostawaa bez pracy. Ocenia si, e w 1960 roku 7,5 procent ludnoci Kairu pracowao w przemyle, 23 procent w usugach, a 66 procent pozostawao bez staej, regularnej pracy. W przepenionych mieszkaniach i w barakach, gdzie ya wikszo ludzi, powszechne byy choroby. Wielkie epidemie dumy i cholery, ktre niegdy dziesitkoway miasta, teraz ju prawie zaniky, ale grulica, tyfus, malaria i choroby oczu stay si bardzo czste. miertelno niemowlt bya wysoka: w 1956 roku wynosia 341 na tysic urodze. Istniej jednak dane wiadczce o tym, e warunki ycia polepszay si, w kadym razie wrd biedakw. Herbata i cukier, ktre wczeniej byy niedostpne, stay si powszechnymi artykuami w Maroku i Iraku; spoycie w Egipcie wzroso z okoo 2 300 kalorii dziennie na pocztku lat pidziesitych do 2 500 kalorii dziesi lat pniej. Rozwijaa si suba socjalna; swoje kliniki posiadaa suba zdrowia, w niektrych miastach polepszy si system publicznej komunikacji, znacznie wicej dzieci chodzio do szk podstawowych, rozpoczy si programy walki z analfabetyzmem. Coraz wicej kobiet szo do pracy, gwnie do fabryk lub zatrudniao si w charakterze pomocy domowej; w wikszoci byy to mode, niezamne dziewczyny mieszkajce w domach rodzinnych, a to, e pracoway poza domem i zarabiay pienidze nie zmieniao w wikszym stopniu struktury ycia rodzinnego; powiksza si dziki temu dochd ich rodzin, co nie znaczy, e same kobiety staway si bogatsze czy bardziej niezalene. Przedstawione zmiany dotyczyy niektrych warstw ludnoci w stopniu wikszym ni innych. Rozziew midzy robotnikami przemysowymi i niewykwalifikowanymi zapewne si powikszy. Rzdy zaczy coraz aktywniej ingerowa w przemys, by uporzdkowa warunki zatrudnienia. W Egipcie maksymalny dzie i tydzie pracy byy okrelone prawem. W wikszoci krajw zwizki zawodowe dziaay teraz legalnie; zmiany nastpiy gwnie w latach czterdziestych na skutek wojny, a potem pod wpywem rzdw labourzystowskich w Wielkiej Brytanii i partii lewicowych we francuskich rzdach koalicyjnych. Liczba robotnikw w zwizkach zawodowych zwikszaa si wraz z rozwojem przemysu. W Maroku i w Tunezji zwizki stanowiy integraln cz ruchu narodowego. Rwnie w Egipcie po 1945 roku organizacje robotnicze aktywnie dziaay w opozycji przeciwko kontroli brytyjskiej. Po zdobyciu niepodlegoci rzdy prboway ograniczy polityczn dziaalno zwizkw, ktrym jednak udawao si gdzieniegdzie polepszy warunki pracy.

384

Wiek pastw narodowych

Nierwnoci panujce midzy miastem i wsi byy jeszcze wiksze ni w ramach samych miast. Wszystkie klasy miejskie do pewnego stopnia korzystay ze zmiany warunkw socjalnych, ale poprawa nie obja praktycznie ycia na wsi. W przewaajcej czci krajw arabskich bytowanie ludnoci wiejskiej nie zmienio si; rodzio si wiele dzieci, ale wikszo z nich umieraa w dziecistwie lub w modoci. Nie istniaa opieka medyczna, wyksztacenie miao charakter ladowy, nie byo elektrycznoci. Ludno wcigano w tryby systemu uprawy, w ktrym nadwyk produkcji rolnej przejmowali waciciele ziemscy i poborcy podatkowi, a przeludnienie sprawiao, e chopi w rozmowach o warunkach pracy zawsze stali na straconych pozycjach. W latach czterdziestych rzdy prboway poprawi warunki ycia tej ludnoci, nie zmieniajc jednak systemu stosunkw spoecznych. W Egipcie powstay wiejskie zespoy", ktre grupie kilku wsi zapewniay sub zdrowia razem z systemem innych sub. Pierwsza powana prba zmiany w stosunkach na wsi i w redystrybucji dochodw z rolnictwa nastpia dopiero z chwil wprowadzenia w latach pidziesitych w niektrych krajach reformy rolnej. W pewnych dziedzinach nastpoway jednak zmiany: migracja do miast sprawia, e do rodzin wiejskich trafiay dodatkowe pienidze; dziki tej migracji, rozbudowie drg samochodowych, upowszechnieniu prasy i radia, rozbudowie szk podstawowych poszerzay si horyzonty ycia na wsi.

Rozdzia 23

Kultura narodowa

(lata czterdzieste i pidziesite)

Problem owiaty Zmiany spoeczne i przejcie wadzy przez lokaln elit prowadziy do szybkiego upowszechnienia si owiaty. Potrzeby ycia w miastach sprawiy, e umiejtno czytania i pisania oraz inne kwalifikacje stay si konieczne. Rzdy narodowe oddane byy sprawie tworzenia silnych narodw, a to wizao si z wykorzystaniem potencjau ludzkiego; nowoczesne scentralizowane rzdy musiay si lepiej porozumiewa ze swoimi poddanymi ni w przeszoci. Proces tworzenia wyksztaconej elity dziki wyszemu szkolnictwu zacz si, rzecz jasna, w wielu krajach arabskich znacznie wczeniej, ale jego tempo wzroso od momentu uzyskania niepodlegoci. W 1939 roku w wiecie arabskim byo p tuzina, w wikszoci maych i pozostajcych pod obcym nadzorem, uniwersytetw. W 1960 roku istniao okoo 20 penych uniwersytetw, z tego trzy czwarte stanowiy uczelnie pastwowe, oraz kilka innych instytucji szkolnictwa wyszego. Liczba studentw uniwersyteckich sigaa 100 tysicy; ponadto pewna ich ilo przebywaa w Europie lub Ameryce. Najwicej ich uczyo si w Egipcie, nastpnie w Syrii, Libanie i Iraku. Przyrost by wolniejszy w Maghrebie. Kiedy Francuzi opuszczali TUnezj, pracowao tam jedynie 143 miejscowych lekarzy i 41 inynierw; w Maroku byo 19 muzumaskich i 17 ydowskich lekarzy, 15 muzumaskich i 15 ydowskich inynierw, wicej byo prawnikw, nauczycieli i urzdnikw. Ksztacenie elity musiao si tu zacz na niszym poziomie.

386

Wiek pastw narodowych

Logika nacjonalizmu prowadzia od tworzenia elit do ksztacenia caego narodu. Masowa owiata powszechna naleaa do pierwszych zada, ktre sobie wytyczay rzdy i na ktrych realizacj powicay znaczn cz swoich dochodw. Niemal wszdzie otwierano na szerok skal szkoy: w biednych dzielnicach miast i w niektrych wioskach. W Egipcie do 1960 roku 65 procent dzieci w wieku szkolnym uczszczao do szk podstawowych; liczba uczniw wynosia 3 miliony. Do szk rednich chodzio 200 tysicy osb. Mimo wysikw podejmowanych przez Francj w okresie protektoratu w 1954 roku w Maroku uczyo si jedynie 12 procent dzieci muzumaskich, ale w roku 1963 liczba ta wzrosa do 60 procent, przy czym niemal 100 procent dzieci w wieku siedmiu lat chodzio do szkoy. W Tunezji przyrost w tym samym okresie wynis z 11 do 65 procent. To zwikszenie liczby uczniw, ktremu towarzyszyy dziaania zmierzajce do rozwoju ksztacenia dorosych sprawio, e w pewnych krajach udao si prawie zlikwidowa analfabetyzm, cho do osignicia celu byo jeszcze daleko. W Egipcie w 1937 roku 76 procent mczyzn stanowili analfabeci; w roku 1960 liczba ta zmniejszya si do 56 procent. W krajach Pwyspu Arabskiego zmiany zachodziy wolniej. W Arabiii Saudyjskiej i w Jemenie konserwatywne wadze dysponujce sankcj religijn ostroniej ni inne podchodziy do otwierania nowego typu szk i naraania uczniw na wpywy obcych idei. Poza witymi miastami Mekk i Medyn, nie posiaday wikszych orodkw, z ktrych miejska kultura literacka mogaby promieniowa na prowincj. W pastwach na obrzeach pozostajcych pod kontrol brytyjsk lub pod brytyjskim protektoratem korzystano z niewielkich rodkw i ani Brytyjczycy, ani wspierani przez nich wadcy, nie wykazywali aktywnego zainteresowania szybszymi zmianami, a wic i zwizanymi z ich wprowadzeniem problemami. Wyjtek stanowi Kuwejt, gdzie rosnce przychody z eksportu ropy naftowej wykorzystywano do stworzenia nowoczesnego spoeczestwa. Procent niewyksztaconych kobiet by wyszy ni mczyzn. W 1937 w Egipcie 94 procent kobiet byo analfabetkami, a w 1960 - 83 procent; w wikszoci krajw odsetki te byy jeszcze wysze. Rzdy narodowe obray za cel ksztacenie zarwno dziewczt, jak i chopcw, w przeciwnym bowiem razie nie mona by wykorzysta w gospodarce pacowej poowy potencjalnej siy narodu. W Egipcie w 1960 roku uczyo si 50 procent dziewczt w wieku szkolnym; w Tunezji tylko 30 procent. Procent dziewczt w szkoach rednich i wyszych by mniejszy, ale stale rs. Na Uniwersytecie Bagdadzkim w roku 1960/61 22 procent studentw stanowiy dziewczta, w Rabacie - 14 procent, w Tunisie - 23 procent. W Sudanie, gdzie ksztacenie dziewczt zaczo si pniej, powstaa prywatna uczelnia dla kobiet, a w 1959/1960 kilka dziewczt studiowao na Uniwersytecie Chartumskim.

Kultura narodowa (lata czterdzieste i pidziesite)

387

Niektre problemy gwatownie rozwijajcego si systemu edukacji wystpoway we wszystkich krajach pozostajcych na tym etapie zmian i wzrostu. Szybki przyrost ludnoci oznacza, e wprawdzie wicej dzieci w wieku szkolnym si uczyo, jednak nie malaa liczba tych, ktre si nie ksztaciy. Aby przyj jak najwicej dzieci, szkoy otwierano szybko, klasy byy zbyt wielkie, by nauka moga przynosi efekty, a nauczyciele w wikszoci nie byli dostatecznie dobrze przygotowani do swojej pracy. Rezultaty tego stanu dao si zaobserwowa na wszystkich poziomach; szczeglnie le arabska owiata funkcjonowaa na poziomie rednim, a modzie, ktr posyano na uniwersytety z reguy nie bya przygotowana do studiw wyszych. Istniaa tendencja do koncentrowania si na edukacji akademickiej, ktra zapewniaa prac w administracji rzdowej i w wolnych zawodach, nie przywizywano za uwagi do szkolenia technicznego i zawodowego. Posugiwanie si si rk i rozumem nie byo zgodne z koncepcj owiaty w islamie, podobnie jak w wikszoci kultur sprzed wspczesnoci. Jednake rozwj przemysu naftowego wprowadza zmiany, a co za tym idzie arabscy robotnicy zdobywali wiedz i umiejtnoci, ktre mogli wykorzystywa w innych dziedzinach gospodarki. Istniay jednak problemy, ktre stanowiy wyraz specyficznych dowiadcze historycznych spoeczestwa arabskiego. Uzyskujc niepodlego, odziedziczono rne typy szk: publiczne, prywatne, nowoczesne i tradycyjne muzumaskie; nauczano w nich po arabsku, a take w jzykach europejskich, zwykle po angielsku lub francusku. Niezalene rzdy dyy do ujednolicenia systemw ksztacenia i podporzdkowania ich pastwu. Tradycyjne szkoy muzumaskie zamykano albo wczano w system szkolnictwa pastwowego; dawny meczet Al-Azhar w Kairze sta si czci nowoczesnego uniwersytetu, Zajtun w Thnisie zamieniono w szko szari'atu nalec do uniwersytetu w Tunisie; uczelnia Al-Karawijjin w Fezie praktycznie przestaa istnie jako instytucja owiatowa, ale szkoy w Medynie i w szyickich miastach Iraku, gdzie znajdoway si mauzolea imamw, kontynuoway dziaalno w niezmienionym ksztacie. W niektrych krajach obce szkoy dostay si pod nadzr pastwowy; wykadano w nich zgodnie z narodowym programem szkolnym. Byy jednak wyjtki: w Libanie dwa zagraniczne uniwersytety - amerykaski i francuski - nadal si rozwijay niezalenie, chocia obok nich otwarto uczelni pastwow; w Egipcie Kairski Uniwersytet Amerykaski oraz katolickie szkoy misyjne pozostajce pod dyplomatyczn ochron Watykanu zdoay zachowa swoj samodzielno. Szkoy podlegay tendencji arabizowania; w tych zagranicznych placwkach, gdzie nauczano w jzykach obcych, teraz w znacznie wikszym zakresie uywano arabskiego. Na poziomie szkolnictwa podstawowego byo to regu. W Syrii trzymano si jej do tego stopnia, e poniej jedenastego roku ycia nie nauczano adnych jzykw obcych, co miao swoje konsekwencje

388

Wiek pastw narodowych

w szkolnictwie rednim i wyszym. W Maghrebie jednak istnienie znacznego odsetka ludnoci obcej majcej wpywy na rzd i na gospodark prowadzio do upowszechnieniu znajomoci francuskiego wrd warstw spoecznych znacznie niszych ni na arabskim wschodzie. Tu niepodlege rzdy, mimo e podkrelay znaczenie arabskiego, uwaay dwujzyczno za cz swojego dorobku kulturowego. Na niektrych uniwersytetach podejmowano starania, by wszystkie przedmioty, w tym nauki cise wykada po arabsku. Ale stwarzao to trudnoci: podrczniki po arabsku mona byo opracowa, ale student, ktry nie potrafi czyta literatury naukowej w podstawowych jzykach by upoledzony, tysice modych ludzi wysyano na studia przydzielajc im rzdowe stypendia, wymagao to jednak dobrej znajomoci jzyka obcego. Podobnie jak w innych spoeczestwach, ci, ktrzy byli bogaci bd mieli powizania ze sfer rzdow lub kontynuujcy rodzinn tradycj kultury mogli unikn tych problemw. W kadym kraju byy szkoy lepsze od innych, ktre pozostaway pod nadzorem organizacji zagranicznych lub prywatnych; miay mniej liczne klasy i lepszych nauczycieli; na takim poziomie stay na przykad licea w Maghrebie, Egipcie i w Libanie, do ktrych nauczycieli rekrutowano za granic. Ich studenci bez trudu mogli si uczy poza granicami za fundusze rodzinne lub rzdowe. W rezultacie utrwala si rozdzia midzy dwiema kulturami, ale mia on inny charakter ni dawniej. Umacniajca si elita ya nie - jak to miao miejsce w poprzednim pokoleniu - w angielskim, amerykaskim czy francuskim rodowisku kulturalnym, lecz w rodowisku anglo-arabskim lub franko-arabskim; jej przedstawiciele znali dobrze dwa albo trzy jzyki, arabski by dla nich jzykiem domu, natomiast wysok kultur i wiedz o wiecie wyraano za porednictwem angielskiego lub francuskiego (przy czym rola angielskiego, z wyjtkiem Maghrebu, rosa). Ale znacznie wiksza grupa spoeczna czua si dobrze tylko w arabskim, ca swoj wiedz o polityce wiatowej, idee spoeczne i rozumienie nauki czerpic z ksiek, gazet i audyqi w tym jzyku.

Jzyk i samoekspresja Teraz ju byo coraz wicej materiau, ktry mgby karmi umysy ludzi widzcych wiat przez pryzmat jzyka arabskiego; w wikszoci by to materia wsplny dla wszystkich krajw arabskich. Panowaa wielka epoka kina. We wczesnych latach szedziesitych w krajach arabskich telewizja dopiero zacza si pojawia, natomiast kin byo bardzo duo. W 1949 Egipt mia 194 kina, a w 1961 - 375; w wikszoci krajw wzrost liczby kin wyglda podobnie. Popularnoci cieszyy si filmy amerykaskie, jak zreszt na caym wiecie, w Maghrebie za filmy francuskie, powszechnie

Kultura narodowa (lata czterdzieste i pidziesite)

389

te wywietlano filmy produkcji egipskiej. W 1959 roku w Egipcie wyprodukowano szedziesit filmw fabularnych; w wikszoci byy to romantyczne musicale, produkowano je od samego pocztku kina. Powstao te kilka powaniejszych filmw typu socrealistycznego. Dziki nim wsplna wiadomo Arabw rosa, upowszechnia si stay zestaw obrazw, egipskie gosy brzmiay znajomo, powszechny by dialekt egipski oraz ludowa muzyka egipska zastpujca w Maghrebie muzyk andaluzyjsk. Wiek ten nalea rwnie do radia. W latach czterdziestych i pidziesitych na wielk skal importowano odbiorniki radiowe. W 1959 roku w Egipcie byo ich 850 tysicy, a w Maroku p miliona. Kadego odbiornika mogo sucha kilkudziesiciu ludzi, w kawiarniach, na wiejskich placach. Wydarzenia okresu wojennego i powojennego, zwycistwa i klski, obietnice, nadzieje i obawy stay si szerzej i szybciej znane ni dawniej. Kady rzd dysponowa swoj stacj radiow, a wielkie mocarstwa majce swoje interesy w krajach arabskich rwnie posiaday swoje transmisje nadawane na falach krtkich. Znaczna cz programw przekazywanych przez wszystkie stacje - rozmowy, muzyka i suchowiska - pochodzia z Kairu. Dziki nim rwnie upowszechniaa si wiedza o Egipcie i jego jzyku mwionym. Najbardziej wpywow z tych stacji by Gos Arabw" nadawany z Kairu na ssiednie kraje, wyraajcy w ostrych tonach aspiracje Arabw z punktu widzenia Egiptu. Gosy niektrych Egipcjan stay si powszechnie znane, jak na przykad gos przywdcy tego kraju Damala Abd an-Nasira, a take gos najsynniejszej ze wszystkich pieniarek egipskich - Umm Kulsum; kiedy piewaa, sucha jej cay wiat arabski. Upowszechnienie umiejtnoci pisania i czytania oraz zainteresowanie sprawami publicznymi sprawio, e gazety stay si bardziej dostpne i odgryway coraz wiksz rol w ksztatowaniu opinii publicznej. Znowu najwikszymi wpywami i popularnoci cieszyy si gazety egipskie. Najsynniejszy nadal by Al-Ahram", osigajcy nakad setek tysicy egzemplarzy. Prasa egipska cieszya si znaczn wolnoci, pki w 1952 roku do wadzy nie doszli politycy wojskowi, wwczas bowiem znalaza si pod kontrol pastwa, a w 1960 podobnie jak inne wielkie przedsibiorstwa zostaa znacjonalizowana. Ale nawet wwczas prasa egipska bya nadal popularna, poniewa pokazywaa, jak wadcy tego kraju widzieli wiat; artykuy Hasanajna Hajkala, wydawcy Al-Ahramu" byy zawsze wanym wydarzeniem politycznym. Rwnie w wikszoci innych krajw wiadomoci i komentarze w gazetach znajdoway si pod cis kontrol. Jednak kilka mogo swobodnie publikowa informacje i wszelkiego rodzaju opinie. Najwiksz swobod miaa prasa w Bejrucie: wyksztacone audytorium jej odbiorcw, wywodzce si zarwno z Libanu, jak i z innych krajw, byo bardzo due i zrnicowane. IU bowiem delikatna rwnowaga si poli-

390

Wiek pastw narodowych

tycznych sprawiaa, e pojawienie si silnego rzdu byo niemoliwe. Bejruckie czasopisma i periodyki, podobnie jak kairskie, czytano daleko poza granicami krajw, w ktrych je wydawano. Kair i Bejrut byy rwnie gwnymi orodkami publikowania ksiek dla krajw arabskich; w obydwu miejscach liczba wydanych tytuw i egzemplarzy znacznie wzrosa, zaspokajajc potrzeby, powikszajcego si grona odbiorcw - studentw i zwykych czytelnikw. W latach szedziesitych w Egipcie drukowano okoo 3 tysicy tytuw. Byy to ksiki rnego rodzaju: podrczniki dla wszystkich poziomw, ksiki popularnonaukowe, pierwsze utwory przeznaczone dla dzieci (koncepcja wiata dziecka, sformuowana w Europie w XIX wieku teraz si staa znana wszdzie), a take literatura pikna. Najwiksze znaczenie miay ksiki, w ktrych autorzy arabscy analizowali swoje zwizki z wasnym spoeczestwem i z jego przeszoci. Na niektrych uniwersytetach - w Tunisie, Kairze, na Uniwersytecie Amerykaskim w Bejrucie - zdoaa si ju uksztatowa tradycja bada historycznych; zaczy powstawa oryginalne interpretacje dziejw arabskich i muzumaskich, na przykad autorstwa Abd al-Aziza ad-Duriego (ur. 1919) Naszat ilm at-tarich ind al-Arab (Narodziny nauk historycznych u Arabw) oraz Abdullaha Larouiego [Abd Allah al-Urwi, ur. 1933] Histoire du Maghreb, bdcej prb przejcia zada badawczych od francuskich autorw, ktrzy jego zdaniem nie pojli istoty dziejw Maghrebu:
Moemy wyrni dugi okres, podczas ktrego Maghreb by tylko przedmiotem, widzianym tylko oczami obcych zdobywcw. [...] Historia tego okresu staa si wycznie dziejami obcokrajowcw na ziemi afrykaskiej [...]. W kilku wypadkach w Maghrebie mechanizmy spoeczne nie dziaay. Jednostki i grupy zawieray czsto odrbny pokj z losem. Co moemy zrobi, by znw do tego nie dochodzio, skoro teraz zakoczenie kolonializacji stworzyo nam szans, bymy zaczynali wszystko od nowa? [...] Kady z nas chciaby dzisiaj wiedzie, jak si wydosta z siebie, jak uciec z naszych gr i piaszczystych wydm, jak si okrela samodzielnie a nie przez pryzmat innych, jak przesta by wygnacami ducha? 1

Powie i opowiadanie nadal byy podstawowymi gatunkami, w ktrych arabscy pisarze zgbiali swj stosunek do spoeczestwa. Do powieci, ktra obejmowaa tematyk narodow, opisywaa losy wyksztaconych Arabw rozdartych midzy wasn odziedziczon kultur a kultur europejsk, teraz dosza analiza spoeczna i porednia krytyka. Jak dawniej najbardziej interesujca fikcja literacka powstawaa w Egipcie. W cyklu powieci na temat ycia miejskiego
1 Abdullah Laroui, L'Histoire du Maghreb: un essai de synthse, Pary 1970, s. 15, 353-354; przekad angielski: R. Manheim, The History of the Maghreb: an interpretative essay, Princeton 1977, s. 10, 384-385.

Kultura narodowa (lata czterdzieste i pidziesite)

391

w Kairze napisanych w latach czterdziestych i pidziesitych Nadib Mahfuz (ur. 1911) przedstawia sytuacj drobnej buruazji egipskiej, jej niepokoje i obawy w wiecie, ktry stawa si dla niej coraz bardziej obcy; w 1988 roku otrzyma Nagrod Nobla. Abd ar-Rahman asz-Szarkawi (ur. 1920) opisywa ycie wiejskiej biedoty w swojej powieci Al-Ard (Ziemia). Takie dziea pomagay, porednio przynajmniej, wyjani wyalienowanie wadcw ze spoeczestwa, a take jednostki ze spoecznoci. Nowy gos da si sysze wraz z pojawieniem si kilku pisarek; ich dziea dotyczyy wysikw kobiet pragncych wikszej wolnoci. Tytu pierwszej powieci Lajli Balabakki/l/za ahja (yj) symbolizuje ich cele. U niektrych powieciopisarzy daje si zauway nowy typu buntu skierowanego przeciwko teraniejszoci w imi pewnej autentycznej" przeszoci, zanim jeszcze doszo do nowoczesnych przeksztace. Tacy pisarze w innym wietle widzieli religi. Islam, ktry pokazywali, nie by islamem modernistw ani islamem pierwszego wieku czystoci, lecz rzeczywist religi Proroka, z jej kultem witych i czci, jak otaczano mauzolea, z sufickimi praktykami na wsi. W Egipcie, a w mniejszym stopniu rwnie w innych krajach, ta tematyka znajdowaa wyraz w innym, stosunkowo nowym rodku przekazu - w dramacie. Sztuki staway si popularn form rozrywki: kino i radio przyzwyczaiy publiczno do suchania i obserwowania stosunkw midzyludzkich wyraanych za pomoc sw i gestw, std chtnie zaakceptowano dziea dramatopisarzy. Wci pisano dramaty poetyckie, tworzone we wzniosym jzyku klasycznym, przeznaczone raczej do czytania ni do wystawiania. Jednym z ich autorw by Taufik al-Hakim (1899-1987). Zarazem jednak pojawi si dramat wspczesny przeznaczony dla maych teatrzykw Kairu i innych miast. W coraz wikszym stopniu sztuki te pisano w dialekcie lub w jzyku mu bliskim. Powody tej zmiany atwo wyjani znawca literatury. Ot jzyk klasyczny nadaje si do statycznej deklamacji, nie za do opisywania dramatycznej akcji; jest jzykiem wystpie publicznych, a nie rodkiem wyraania indywidualnego temperamentu; jest abstrakcyjny, nie ma odniesienia do konkretnego rodowiska. Natomiast jzyk mwiony raczej nie nadaje si do tego, by wznie si na poziomy dramatycznych i tragicznych sytuacji. Rwnie w poezji tego okresu daje si zauway podobne niezadowolenie z zastygego, bezosobowego charakteru jzyka klasycznego oraz zwizanych z nim form wypowiedzi. Pod koniec lat czterdziestych doszo do rewolucji poetyckiej, gwnie wrd modszych poetw Libanu, Syrii, Palestyny i Iraku, yjcych gwnie w Bagdadzie i Bejrucie, gdzie publikowano ich programowe pismo - periodyk Szir" (Poezja"). TWrcy ci zmierzali do wprowadzenia wielorakich przeobrae. Nastpia zmiana dotyczca celw i treci utworu poetyckiego. Romantycy poprzedniego pokolenia prbowali zastpi poezj retoryki i publicznych wystpie na tak, ktra wyraaaby osobiste uczucia

392

Wiek pastw narodowych

i traktowaa wiat jako ich uzewntrznienie. Teraz nowi poeci zamierzali zerwa z subiektywizmem romantykw, zachowujc jednak co z tego, czego si od nich nauczyli. Poezja winna wyraa rzeczywisto, ale tej nie mona pozna jedynie za pomoc rozumu. To caa osobowo poety - zarwno jego wyobrania, jak i intelekt - winna j poznawa. Kady z poetw kad rny nacisk na poszczeglne aspekty wielostronnej rzeczywistoci. Niektrzy zajmowali si problemami wasnej tosamoci w niespokojnym okresie. Inni z francuskich dyskusji literackich lat pidziesitych przejli ide, e pisarz winien by zaangaowany", zajmowali si sprawami narodu arabskiego i jego sabociami. Naley stworzy nowy arabski nard, now jednostk, a poeta winien by twrc nowego wiata". Czoowy poeta tej grupy, Syryjczyk Ahmad Sa'id (ur. 1929), ktry pisa pod pseudonimem Adunis (tj. Adonis), powiedzia, e poezja winna stanowi zmian porzdku rzeczy"2. W poezji Badra Szakira as-Sajjaba (1926-1964) iracka wioska, w ktrej si wychowa, staa si symbolem ycia - nie tylko indywidualnego, ale ycia narodu arabskiego - zamknitego na ulicach miasta, sterylnego wizienia ludzkiego ducha:
Ulice, o ktrych banie opowiadane przy kominku mwi: Nikt z nich nie powraca, jak nikt nie powraca znad brzegw mierci, [...] Kto sprawi, e woda wypynie tam ze rde, aby wok nich mona byo budowa nasze wsie?

W
Kto przed synem Dajkuru zamkn bramy? Przecie on si do nich dobija. Tak przemierza drogi, e, gdziekolwiek idzie, miasto zwraca ku niemu swoj gow? [...] Dajkur jest zielony; zmrok w smutnym socu dotyka szczytw palm. Moja droga biega tam lotem byskawicy; pojawiaa si, potem znikaa, a jej wiato powracao, sprawiajc, e miasto rozbyso3.

Nowy wiat wymaga nowego jzyka i wszyscy twrcy starali si zerwa z dawnymi pogldami na temat zasad pisania utworw poetyckich. Podstawow
Adunis (Ali Ahmad Sald), cytowany przez S. K. Jayyusi w: Trends and Movements in Modem Arabie Poetry, Princeton 1977, t. II, s. 572. 3 Badr akir as-Sayyab, UnSudat al-matar, Bejrut 1960, s. 103-107; przekad z arabskiego: J. Danecki.
2

Kultura narodowa (lata czterdzieste i pidziesite)

393

jednostk jzyka poetyckiego nie powinnien by wers skadajcy si z okrelonej liczby stp, lecz pojedyncza stopa; dotychczasowy system rymw, a take sam rym jako taki, mona odrzuci. cise powizania skadniowe midzy sowami mogy by zastpione przez luniejsze zwizki. Zamiast sw i obrazw, ktre przez powtarzanie utraciy znaczenie, powinno si uywa innego, nowego systemu symboli. Niektre z nich miay charakter osobisty, inne wywodziy si ze wsplnego repertuaru motyww poezji francuskiej i angielskiej. Jedn z charakterystycznych cech tej grupy by stopie, do jakiego ich poetyckie rozumowanie i wraliwo uksztatowaa europejska. Prbowali rozszerzy wiadomo poetyck arabskiego czytelnika przez wczenie dziedzictwa caego wiata: obrazy podnoci wzito z Ziemi jaowej Eliota, idee mierci i zmartwychwstania Tammuza (Adonisa) zapoyczono z mitologii klasycznej, cho ze wzgldu na powizania z syryjsk wsi umieszczono je w lokalnym tle. (Znaczce jest to, e Ahmad Sa'id przyj przydomek Adunis [Adonis].) W tym czasie w Maghrebie pojawia si grupa pisarzy publikujcych po francusku powieci, sztuki i poematy, wyraajce niezwyk wraliwo i specyficzny styl mylenia. W Algierii pisarze pokolenia 1952 roku", tacy jak Kateb Yacine (1929-1989), Mouloud Feraoun (1913-1962) oraz Mouloud Mammeri (1917-1988), posugiwali si francuskim, by bada problemy osobistego wyzwolenia i tosamoci narodowej. To, e pisali w tym jzyku, nie oznaczao oderwania od wasnych korzeni. By to skutek ich wyksztacenia i miejsca, jakie zajmowali w swoich spoecznociach. Cz Algierczykw bya Berberami z Kabylii i czua si bardziej zwizana z jzykiem francuskim ni arabskim. Niektrzy z nich brali udzia w walce narodowej, a na wszystkich wywara ona wpyw. Najlepiej znany we Francji Kateb Yacine przesta pisa po francusku w 1970 roku i powici si tworzeniu dramatw w dialekcie arabskim.

Ruchy w islamie Poezja powstawaa po to, by j czyta i o niej rozmyla; w sposb istotny rnia si od poezji przeznaczonej do recytowania przed wielkim audytorium na festiwalach poetyckich, charakterystycznych dla tego okresu. Czytao j niewielu spord tych, ktrzy potrafili zrozumie zawarte w niej aluzje, niemniej wyraaa ona ogln malaise - niezadowolenie Arabw z siebie samych i z ich wiata. W szerszych warstwach spoecznych tego rodzaju uczucia, a take pragnienie zmian wyraano za pomoc idei i poj zwizanych z islamem, zwykle z ktrym z jego licznych przejaww. Modernizacyjne prby przeformuowania islamu tak, aby odpowiada potrzebom nowoczesnego ycia, cieszyy si chyba

394

Wiek pastw narodowych

nadal najwiksz popularnoci wrd wyksztaconej elity, kierujcej ruchami nacjonalistycznymi, a teraz dominujcej w nowych rzdach. W intelektualnie mniej rygorystycznej formie przeznaczonej dla szerokiego krgu odbiorcw wypowiadali te idee popularni, powszechnie czytani pisarze, tacy jak na przykad Egipcjanin Chalid Muhammad Chalid (ur. 1920), ktrego prezentacja islamu wizaa si z gwatownym odrzucaniem tej jego formy, ktrej nauczano na Al-Azharze. Islam duchowiestwa", jak twierdzi, to religia reakcyjna, ktra atakuje wolno intelektualn czowieka, wspiera interesy potnych i bogatych ludzi, usprawiedliwia ndz. Prawdziwa religia bya racjonalna, ludzka, demokratyczna i oddana rozwojowi gospodarczemu. Prawowita wadza nie miaa religijnego charakteru, lecz opieraa si na narodowej jednoci, dya do dobrobytu i sprawiedliwoci. Niektrzy z wanych pisarzy tego wieku zaczli w tym czasie tworzy jzykiem bardziej muzumaskim; rwnie tutaj gwny nacisk kado si na sprawiedliwo spoeczn. Wedug Tahy Husajna kalif Umar by reformatorem spoecznym, ktrego koncepcje przypominay idee wspczesnoci. Z takimi pogldami mieszay si teraz wypowiedzi, goszce, e sprawiedliwo spoeczn mona osign jedynie pod przywdztwem rzdu, dla ktrego islam by podstaw prawa i polityki. Po wojnie ruch Braci Muzumanw sta si gwnym czynnikiem politycznym w Egipcie, a w Syrii i w kilku innych krajach odgrywa wan rol. Midzy rokiem 1945 a 1952, a wic w latach dezintegracji egipskiego systemu politycznego, wydawao si, e nauczanie Braci oferuje zasad wsplnych dziaa, ktre pozwol oprze walk z Brytyjczykami i z korupcj na zasadach jednoci i zaufania. Zdawao si te, e po przejciu w 1952 roku wadzy przez oficerw Bracia, z ktrymi cz wojskowych utrzymywaa cise zwizki, zdoaj okreli cele polityki nowego rzdu. Pocztkowo byli oni jedyn polityczn organizacj, ktrej nie obejmowa dekret o rozwizaniu partii. Jednake ich wzajemne stosunki pozostaway wrogie, a po prbie zamachu na Abd an-Nasira w 1954 roku na niektrych z przywdcw Braci wykonano wyrok mierci; potem ich organizacja bya najefektywniejsz form podziemnej opozycji nadal proponujcej alternatywny model sprawiedliwego spoeczestwa. Zaoyciel organizacji, Hasan al-Banna, zosta zamordowany w niespokojnych latach powojennych, ale inni pisarze zwizani z ruchem gosili teraz ide specyficznie muzumaskiego spoeczestwa sprawiedliwoci: Mustafa as-Siba'i w Syrii oraz Sajjid Kutb (1906-1966) w Egipcie. W swoim synnym dziele, Al-Adala al-idtima'ijja fi al-islam (Sprawiedliwo spoeczna w islamie), Sajjid Kutb zaproponowa wspania interpretacj spoecznej nauki islamu. Jego zdaniem muzumanie, w przeciwiestwie do chrzecijan nie znali adnej przegrody dzielcej wiar od ycia. Wszystkie ludzkie uczynki wyraay akt wiary, a Koran i hadisy zawieray zasady, na podstawie ktrych mona byo dziaa.

Kultura narodowa (lata czterdzieste i pidziesite)

395

Czowiek by wolny jedynie wtedy, gdy wyzwala si od mocy innych ni siy boskie: spod panowania siy kapanw, strachu i dominacji wartoci spoecznych, ludzkich pragnie i de. Wrd zasad, ktre naleao wysnu z Koranu bya - twierdzi - zasada wzajemnej odpowiedzialnoci ludzi w ramach spoeczestwa. Chocia istoty ludzkie s w oczach Boga w zasadzie rwne, to jednak realizuj rne zadania w zalenoci od pozycji zajmowanej w spoeczestwie. Mczyni i kobiety s duchowo rwni, lecz wypeniaj rne funkcje i obowizki. Rwnie wadcy maj szczeglne powinnoci: ich zadaniem jest wspieranie praworzdnoci, stosowanej rygorystycznie po to, by chroni ludzkie prawa i ycie; narzuca moralno. Do nich naleao utrzymanie spoeczestwa sprawiedliwoci. To zakadao zachowanie prawa wasnoci, pod warunkiem e bdzie ona wykorzystana z poytkiem dla spoeczestwa: bogactwa nie powinno si przeznacza na luksusy albo lichw ani te wydawa w niegodny sposb; trzeba je opodatkowa z korzyci dla spoeczestwa; wszystko, co jest konieczne do ycia we wsplnocie, nie moe by opanowane przez jednostki, lecz powinno sta si wspln wasnoci. Dopki wadcy podtrzymywali spoeczestwo sprawiedliwoci, winno si im okazywa posuszestwo; jeli jednak zaprzestan tego, zasada posuszestwa te przestaje obowizywa. Wspaniaym wiekiem sprawiedliwoci muzumaskiej byy pierwsze lata islamu. Potem wadcy nie akceptowani przez lud przynosili kolejne nieszczcia na spoeczno islamu. Prawdziwe muzumaskie spoeczestwo mona odtworzy tylko w wyniku stworzenia nowej mentalnoci, do czego potrzebna jest odpowiednia edukacja. W Egipcie i w innych krajach przywdcy takich ruchw byli zwykle ludmi dobrze wyksztaconymi i majcymi wysok pozycj spoeczn. Jednak ich zwolennicy wywodzili si gwnie z niszych warstw, naleeli do osb, ktre otrzymay raczej edukacj arabsk, ni angielsk czy francusk, zajmowali porednie pozycje w spoeczestwie miejskim, ale yli w izolacji od wyszych klas. Dla nich tego typu ruchy tworzyy moralne podstawy do ycia we wspczesnym wiecie. Stanowiy system zasad odnoszcych si do wszelkich spoecznych problemw i dostpnych dla wszystkich mczyzn i kobiet, inny ni islam witych i wity, ktry z natury by zwizany z okrelonym miejscem i ograniczon grup. Byy zatem odpowiednie dla spoeczestwa, w ktrym dziaania socjalne i polityczne rozcigay si na wszystkich i mogy nawet wykracza poza granice danej spoecznoci, by obj swoim zasigiem cay wiat islamu. Wci istniay znaczne warstwy spoeczne niezaangaowane na wiksz skal w nowe ycie. Dla wieniakw i miejskiego proletariatu wywodzcego si z wiejskiej migracji, grb lokalnego witego nadal odgrywa swoj rol jako ucielenienie pewnoci, e ycie ma znaczenie. Dla wiejskich migrantw w miastach wielkie miejsca pielgrzymek - Maulaj Idris w Fezie, As-Sajjida Zajnab

396

Wiek pastw narodowych

w Kairze, Ibn ai-Arabi w Damaszku - stanowiy znajome symbole w obcym wiecie. Stranik grobu moe i utraci cz swoich spoecznych funkcji na rzecz lekarza, andarma czy urzdnika pastwowego, ale zawsze pozostawa efektywnym porednikiem w problemach codziennego ycia dla tych, ktrych dotkno jakie nieszczcie - bezdzietnych kobiet, ofiar kradziey lub ssiedzkiej zoci. Tarika wyrastajca z pamici po niedawno zmarym witym moga wywiera swj wpyw, wykorzystujc nowoczesne metody organizacji wewntrz miejskiego spoeczestwa buruazyjnego.

Rozdzia 24

Apogeum arabskoci
(lata pidziesite i szedziesite)

Nacjonalizm ludowy Pewien element islamu zawsze odgrywa wan rol w ideach, ktre skaday si na ludowy nacjonalizm tego wieku. Wykracza on poza wyksztacon elit i obejmowa znaczne warstwy spoeczne, gwnie mieszkacw miast, ktrych edukacja i rodki masowego przekazu nakoniy do swoistego zaangaowania politycznego. Niezalenie jednak od tego, czy by to islam modernistw, czy te Braci Muzumanw, to jednak peni drugorzdn rol w caym systemie. Gwne elementy wyznaczajce rytm ludowego nacjonalizmu pochodziy z innych rde. By to okres, w ktrym wan rol zacza odgrywa idea trzeciego wiata". Kry si za ni projekt powoania wsplnego frontu krajw rozwijajcych si, gwnie pastw postkolonialnych, nie angaujcych si w aden z dwch blokw - ani zachodni", ani komunistyczny wschodni"; dziki wsppracy odgryway one pewn rol, szczeglnie dlatego, e dysponoway wikszoci w Zgromadzeniu Oglnym Narodw Zjednoczonych. Drugim czynnikiem bya idea jednoci arabskiej wynikajcej z podobiestwa wielu cech niepodlegoci pastw arabskich, ktre mogy si odwoa do wsplnej kultury i dowiadcze historycznych, a take interesw. Pozwalao to stworzy cilejsz uni, ta z kolei nie tylko dawaaby poczucie wikszej wsplnej siy, ale take zrodziaby moraln jedno midzy ludmi a rzdami, ktra usankcjonowaa i stabilizowaa wadz. Do tych elementw doda naley socjalizm, ktry oznacza ide kontroli przez rzd bogactw pastwowych w interesie spoeczestwa, posiadanie przez

398

Wiek pastw narodowych

pastwo rodkw produkcji i kierowania nimi, rwn dystrybucj dochodw dziki systemowi podatkowemu i wreszcie zapewnienie opieki spoecznej. Rosnca sia tej idei po czci braa si std, e odzwierciedlaa to, co si dziao gdzie indziej na wiecie: znaczenie partii socjalistycznych i komunistycznych w Europie Zachodniej, coraz wiksze wpywy na wiecie ZSRR i jego sojusznikw, przejcie wadzy przez parti komunistyczn w Chinach, poczenie koncepcji nacjonalistycznych i socjalistycznych w programach niektrych partii sprawujcych wadz w niepodlegych od niedawna pastwach Azji. Idea socjalistyczna zyskaa szczeglny wyraz w arabskiej formie marksizmu. Po raz kolejny rdem tych idei by Egipt. Historycy zaczli interpretowa dzieje Egiptu w kategoriach marksistowskich; w rezultacie ruchy narodowe teraz jawiy si jako dziaania okrelonych klas realizujcych swoje interesy. Socjalistyczn krytyk kultury egipskiej napisali Mahmud Amin al-Alim i Abd al-Azim Anis. Kultura, twierdzili, musi w peni odzwierciedla natur spoeczestwa i sytuacj, w jakiej si ono znajduje; literatura powinna dy do ukazania stosunkw midzy jednostk a dowiadczeniami jej spoeczestwa. Literatura uciekajca od tych dowiadcze jest pusta; dlatego te pisarstwo, ktre przedstawiao buruazyjny nacjonalizm traci teraz swoje znaczenie. Now twrczo winno si ocenia przez pryzmat tego, czy adekwatnie opisuje walk z hydr imperializmu", ktrej istnienie cechuje ycie w Egipcie, oraz czy ukazuje sytuacj klasy robotniczej. W tym wietle wane staje si zagadnienie rodkw wyrazu. Rozdwik midzy treci a sposobem jej wyraenia jest oznak ucieczki od rzeczywistoci - twierdzili. Nadib Mahfuz piszcy o yciu ludu, lecz unikajcy mwionej arabszczyzny, ujawnia pewn alienacj od prawdziwego ycia. Sposb wczania tych rnych elementw do ruchw ludowych by rny w rnych krajach. W Maghrebie okolicznoci walki z panowaniem francuskim doprowadziy do powstania ruchw narodowych, ktre miay wiksze poparcie spoeczne i lepiej byy zorganizowane anieli podobne organizacje dziaajce dalej na wschodzie. Od kiedy Francuzi przestali by zwykym obcym rzdem, stajc si uprzywilejowan grup rezydentw sprawujcych kontrol nad bogactwami kraju, jedynym sposobem okazywania im sprzeciwu stao si ludowe powstanie, dobrze zorganizowane i sigajce gboko na wie poza miasta. Tunezja uzyskaa niepodlego, a w nowym rzdzie dominowali przedstawiciele zwizkw zawodowych i partii Neo-Dustur; przewodzia im wyksztacona elita, ktra swoimi korzeniami tkwia gwnie w maych miastach i wioskach Sahilu, a posiadaa swoje filie w caym kraju. Podobnie byo w Algierii: organizacj, ktra rozpocza powstanie przeciwko wadzy francuskiej w 1954 roku - Front de Libration Nationale (FLN, Front Wyzwolenia Narodowego) - kierowali gwnie ludzie wywodzcy si z mas ludowych, majcy jednak za sob wyszkolenie wojskowe. Front zyska sobie poparcie we wszystkich warstwach spoeczestwa. Kiedy z siy rewolucyjnej przeksztaci si w rzd, jego przywdztwo

Apogeum arabskoci (tata pidziesite i szedziesite)

399

skadao si z historycznych postaci - wojskowych dowdcw rewolucji i dobrze wyksztaconych technokratw, bez ktrych nowoczesny rzd nie zdoaby przetrwa. Moc w rzd czerpa z obejmujcej cay kraj sieci oddziaw partii, w ktrych wan rol odgrywali drobni kupcy, waciciele ziemscy i nauczyciele. W Maroku podobna koalicja si: krla, partii Al-Istiklal i zwizkw zawodowych uzyskaa niepodlego. Okazao si jednak, e ta koalicja nie bya tak stabilna i zjednoczona jak inne rzdy w Maghrebie. Krl - w odrnieniu od partii Al-Istiklal - mg twierdzi, e jest autentycznym ucielenieniem wsplnoty narodowej, co wicej, udao mu si rwnie ustanowi kontrol nad armi. Partia Al-Istiklal, pozbawiona powszechnego poparcia czerpanego z akceptowanego przez wszystkich przekonania, e reprezentuje wol narodu, zacza si rozpada na frakcje odpowiadajce podziaom klasowym. Wyrs z nich nowy ruch, Union Nationale des Force Populaires (Narodowa Unia Si Ludowych), kierowany przez przywdcw wywodzcach si z prowincji i z gr, reprezentujcych interesy wiejskiego proletariatu, W wikszoci krajw Bliskiego Wschodu niepodlego rodzia si w wyniku dziaalnoci si politycznych zarwno wewntrznych, jak i zewntrznych oraz w wyniku umiarkowanych rokowa pokojowych. Czasami tylko dochodzio do niepokojw spoecznych. W modych niepodlegych pastwach wadz zdobyway przede wszystkim panujce rody lub wyksztacone elity, ktrych pozycja spoeczna i zdolnoci polityczne w okresie przejmowania rzdw okazay si niezbdne. Na og jednak te grupy nie posiaday ani umiejtnoci, ani wpyww, ktre pozwoliyby im uzyska poparcie w nowych warunkach niepodlegoci, czy stworzy pastwo w penym znaczeniu tego sowa. Nie posugiway si tym samym jzykiem politycznym co ci, ktrych - jak uwaali - reprezentuj. W ich interesie leao zachowanie istniejcej struktury spoecznej i dystrybucji dochodw, a nie zmiany w kierunku uzyskania wikszej sprawiedliwoci spoecznej. W tych krajach organizacje polityczne zaczynay si rozpada po uzyskaniu niepodlegoci, a co za tym idzie otwieray si moliwoci dziaania dla nowych ruchw i ideologii, ktre czyyby elementy nacjonalizmu, religii i sprawiedliwoci spoecznej w bardziej przekonujcej formie. Tego rodzaju ruch, gwnie w Egipcie, Sudanie i w Syrii, tworzyli Bracia Muzumanie. Ugrupowania komunistyczne i socjalistyczne rwnie zaczy odgrywa istotn rol w opozycji zarwno wobec wadzy imperialnej w ostatniej fazie jej istnienia, jak i nowych rzdw, ktre zajy jej miejsce. W Egipcie ruch komunistyczny by rozbity na mae ugrupowania, ktre w momentach kryzysowych odgryway jednak pewn rol. W latach powojennych szczeglne znaczenie podczas konfrontacji z Brytyjczykami mia zdominowany przez komunistw Komitet Robotnikw i Studentw, kierujcy wzburzonymi siami ludowymi. W Iraku komunici speniali podobn funkcj w ruchu, ktry zmusi rzd do wycofania si z ukadu obronnego zawartego w 1948

400

Wiek pastw narodowych

roku z Wielk Brytani. Ukad ten cieszy si poparciem wszystkich wybitnych przywdcw politycznych, zawiera pewne korzystne ustalenia dla Iraku, takie jak dostawy broni dla armii, i szans na brytyjskie wsparcie dla rozpoczynajcych si w Palestynie walk; zarazem jednak sugerowa ustanowienie cisych zwizkw midzy Irakiem i Wielk Brytani, a co za tym idzie, implikowa stae podporzdkowanie interesw irackich Wielkiej Brytanii. Opozycja wobec tego ukadu przyczynia si do zespolenia interesw wielu rnych grup spoecznych: chopw zraonych do wadzy szajchw, ktrzy stali si wacicielami ziemskimi, proletariatu miejskiego, ktremu zagraay wysokie ceny ywnoci, studentw oraz nacjonalistycznych wodzw rnej maci. W tej sytuacji partia komunistyczna moga odgrywa istotn rol jako cznik midzy poszczeglnymi grupami. W Sudanie panujca grupa, ktra swoj pozycj odziedziczya po Brytyjczykach, wsppracowaa z dwiema partiami. Z kolei kada z tych partii powizana bya z jakim tradycyjnym przywdztwem religijnym; obie miay podobny skad spoeczny, rniy si jednak w pogldach na proponowany zakres zwizkw Sudanu z Egiptem. Pozostawaa rola ludowej organizacji, ktrej nie byy w stanie peni, a ktr prbowaa przej partia komunistyczna utworzona gwnie przez studentw wyksztaconych w Egipcie. W obliczu rozbicia si politycznych doszo do kilku prb stworzenia ruchw nowego typu, ktre czyyby wszystkie zasadnicze elementy. W atach pidziesitych i szedziesitych dwa z nich miay szczeglnie istotne znaczenie. Jednym z nich bya partia Al-Baas (Al-Baas to po arabsku Odrodzenie"), ktra uksztatowaa si w Syrii. Organizacja ta rzucaa wyzwanie polityce syryjskiej zdominowanej przez niewielk liczb wielkich rodw miejskich i przez partie lub lune stowarzyszenia przywdcw, bdcych wyrazicielami ich interesw. Partia zwracaa si przede wszystkim do nowej wyksztaconej klasy powstaej w wyniku gwatownego postpu owiaty, wywodzcej si z mniej znaczcych sfer spoecznych, a w znacznej mierze ze spoecznoci nie zwizanych z wikszoci sunnick: alawitw, druzw i chrzecijan. U jej podstaw leay intelektualne debaty na temat tosamoci narodowej Syryjczykw i ich zwizkw z innymi spoecznociami arabskimi. Debaty te byy szczeglnie istotne w Syrii, poniewa granice nakrelone przez Wielk Brytani i Francj w ich wasnych interesach w znacznie mniejszym stopniu odpowiaday tu podziaom przyrodniczym i historycznym ni w innych krajach Bliskiego Wschodu. Odpowied na to pytanie udzielona przez gwnego teoretyka Baasu, Michela Aflaka (1910-1989), chrzecijanina z Damaszku, nosia cechy bezkompromisowego poparcia dla idei arabskoci. Istnia tylko jeden nard arabski majcy prawo do ycia w jednym zjednoczonym pastwie. Uksztatowa si w wyniku wielkich przemian historycznych, do ktrych doszo na skutek stworzenia przez proroka Mahometa religii islamu i wyznajcego j spoeczestwa

Apogeum arabskoci (tata pidziesite i szedziesite)

401

arabskiego. Byo to nie tylko osignicie arabskich muzumanw, ale wszystkich Arabw, ktrzy uznali te tradycje za wasne i traktowali jako podstaw twierdzenia, e przeznaczono im do spenienia na tym wiecie specjaln misj oraz e maj prawo do niepodlegoci i jednoci. Mogli osign ten cel jedynie w wyniku podwjnej przemiany: najpierw intelektualnej i duchowej przez przyjcie idei narodu arabskiego drog zrozumienia i mioci - a nastpnie przez przyjcie ustroju politycznego i spoecznego. W tym systemie idei element spoecznej reformy i socjalizmu pocztkowo nie mia wikszego znaczenia, ale w poowie lat pidziesitych partia Baas poczya si z wyranie socjalistycznym ugrupowaniem. W ten sposb jej wpywy rozcigny si na Syri i otaczajce j kraje, Liban, Jordani oraz Irak, a take na kraje Pwyspu Arabskiego. Przycigaa nie tylko studentw i intelektualistw nkanych kwestiami tosamoci, lecz bya szczeglnie popularna wrd oficerw pochodzcych z prowincji oraz wrd miejskiej klasy robotniczej wywodzcej si z migracji wiejskiej. W latach pidziesitych w Syrii nastpoway przemiany we wadzy wojskowej i w rzdach parlamentarnych; w sytuacji podzielonej wadzy, partia ktra miaa jasn polityk i wsparcie ludu, moga odegra rol nie tylko wrd swoich zwolennikw, a Baas by wany zarwno w ruchu, ktry w 1958 roku doprowadzi do powstania Zjednoczonej Republiki Arabskiej, jak i tym, ktry pniej przyczyni si do jej rozpadu w 1961. Podobnie po rewolucji 1958 roku miaa ona coraz wiksze wpywy w Iraku. Baasizm by wic ideologi, ktra przeksztacia si w si polityczn. Inny wany ruch tego okresu reprezentowa rzd, ktry stopniowo stworzy system idei, by w ich ramach szuka swojej legitymizacji. Egipscy oficerowie, ktrzy przejli wadz w 1952 roku, wrd ktrych Abd an-Nasir pojawi si wkrtce jako niekwestionowany przywdca, mieli pocztkowo ograniczony program dziaa, nie wypracowali te wsplnej ideologii wychodzcej poza odwoywanie si do narodowych interesw solidarnoci z masami chopskimi, z ktiych wikszo z nich, chocia nie wszyscy, si wywodzia. Z biegiem czasu przyjli specyficzny program, ktry zasadniczo utosamiano z osob Abd an-Nasira. W ideologii naserowskiej pojawiy si liczne elementy, ktre w owym czasie wpyway na opini publiczn. Jzyk islamu by naturalnym jzykiem, uywanym przez przywdcw po to, by apelowa do tumw. Oglnie mwic, dziaacze opowiadali si za zreformowan wersj islamu, ktra nie staaby w sprzecznoci z rnymi odmianami wprowadzanych przez nich zmian sekularyzacyjnych i modernistycznych, lecz je akceptowaa. W tym okresie Al-Azhar znalaz si pod cilejszym nadzorem rzdowym. W sumie jednak do islamu odwoywano si rzadziej ni do nacjonalizmu arabskiego i do jednoci arabskiej. Poprzednie rzdy egipskie akceptoway t wsplnot jako wany nurt polityki zagranicznej, ale odrbny rozwj historyczny Egiptu i jego specyficzna kultura uksztatowana w dolinie Nilu sprawiay,

402

Wiek pastw narodowych

e kraj ten zachowywa pewien dystans wobec swoich ssiadw. Teraz jednak rzd Abd an-Nasira zacz traktowa swoje pastwo jako cz wiata arabskiego, uznajc si za jego naturalnego przywdc. To przywdztwo, uwaali, winno by wykorzystane w celu wywoania rewolucji spoecznej, ktra doprowadziaby do pastwowej wasnoci rodkw produkcji lub kontroli nad nimi, redystrybucji dochodw, co miao odgrywa zasadnicz rol w maksymalizacji si narodowych i w zdobywaniu masowego poparcia dla wadz. Program reform spoecznych by usprawiedliwiaa idea specyficznego socjalizmu arabskiego", systemu zajmujcego poredni pozycj midzy marksizmem, ktry mwi o konfliktach klasowych oraz kapitalizmem, ktry oznacza prymat interesw indywidualnych i dominacj klas dysponujcych rodkami produkcji. W socjalizmie arabskim" cae spoeczestwo winno si skupia wok rzdu, ktry realizowa wsplne cele. Th idea zostaa pniej sformuowana w Karcie Narodowej" z 1962 roku:
Rewolucja jest sposobem wyzwolenia si narodu arabskiego z kajdan, wyzbycia si ciemnej przeszoci, ktra go obcia [...]. Jest jedyn drog do pokonania zacofania, ktre zostao mu narzucone w wyniku ucisku i wyzysku [...], do stawienia czoa wyzwaniu rzuconemu Arabom i innym nierozwinitym narodom: wyzwaniu, jakie stawiaj zadziwiajce odkrycia naukowe, ktre sprawiaj, e ronie przepa midzy krajami rozwinitymi a zacofanymi. [...] Cale wieki cierpie i nadziei w kocu otwary jasne cele arabskiej walki. Te cele, ktre stanowi rzeczywisty wyraz arabskiej wiadomoci, to wolno, socjalizm i jedno [...]. Dzisiaj wolno oznacza wolno kraju i obywateli. Socjalizm sta si rodkiem i celem: samowystarczalnoci i sprawiedliwoci. Droga do jednoci to ludowe wezwanie do odtworzenia naturalnego porzdku jednego narodu 1 .

Uznano, e demokracja polityczna jest niemoliwa bez demokracji socjalistycznej, a to oznaczao spoeczn wasno rodkw transportu i innych sub publicznych, takich jak banki i kompanie ubezpieczeniowe, przemys ciki i lekki i - co szczeglnie wane - handel zagraniczny. Obowizywa powinna rwno szans dla wszystkich w zakresie opieki zdrowotnej i owiaty - nie tylko mczyzn, ale i kobiet; naleao zachca do planowania rodziny. Podziay klasowe powinny znikn w ramach jednoci narodowej, ustpi take powinny rnice midzy poszczeglnymi krajami arabskimi. Egipt winien nawoywa do jednoci arabskiej i nie przyjmowa argumentu, e stanowi to moe mieszanie si w wewntrzne sprawy innych pastw. W cigu kilku nastpnych lat reformy spoeczne podejmowano z wielkim wigorem: ograniczano liczb godzin pracy, okrelono wysoko minimalnej pacy, rozwinito system opieki medycznej, dochody z przemysu rozdzielano na ubezpiecznia i suby spoeczne. Te
Departament Informacji, Malm' al-mlta, Kair 1962, s. 13 i nast.; przekad angielski: S. Hanna i G. H. Gardner (opra.), Arab Socialistn, Londyn 1969, s. 344-345.
1

Apogeum arabskoci (tata pidziesite i szedziesite)

403

przedsiwzicia stay si moliwe dziki szybkiemu rozwojowi Egiptu we wczesnych latach szedziesitych. Jednak w 1964 roku wzrost zosta zatrzymany i przestao si zwiksza spoycie na gow mieszkaca. Nawet w okresie najwikszej popularnoci wadza Abd an-Nasira nie zdoaa poczy wszystkich si politycznych w Egipcie. Jej masowy ruch polityczny - Arabski Zwizek Socjalistyczny - stanowi raczej kana przekazywania ludziom intencji rzdu ni metod wyraania pragnie, sugestii i skarg ludu. Bracia Muzumanie oskarali go o to, e wykorzystuje jzyk islamu, by ukry pod nim sekularystyczn polityk; marksici krytykowali arabski socjalizm" za to, rni si od socjalizmu naukowego" opartego na uznaniu podziaw klasowych i konfliktu klas. W innych krajach arabskich naseiyzm cieszy si nieustannie znaczn akceptacj spoeczn. Osobowo Abd an-Nasira, sukcesy jego wadzy - polityczne zwycistwo w kryzysie sueskim w 1956 roku, budowa Wielkiej Ikmy, podjcie reform spoecznych - a take perspektywy stworzenia silnego przywdztwa w obronie sprawy palestyskiej: wszystko to zdawao si stwarza nadziej na inny wiat zjednoczonego narodu arabskiego, odmodzonego przez prawdziw rewolucj spoeczn i zajmujcego nalene mu miejsce na arenie wiatowej. Takie pragnienia byy podsycane dziki zrcznemu wykorzystaniu prasy i radia, odwoujcych si ponad gowami rzdw do narodu arabskiego". Tfe apele pogbiay konflikty midzy rzdami arabskimi, ale naseryzm pozostawa potnym symbolem jednoci i rewolucji, wciela si w polityczne ruchy o szerokim zasigu, takie jak Ruch Arabskich Nacjonalistw, ktry zosta zaoony w Bejrucie i by popularny wrd uciekinierw palestyskich.

Triumf naseryzmu Przez cae lata szedziesite ycie publiczne w krajach arabskich byo zdominowane przez ide socjalistycznej, niezaangaowanej formy nacjonalizmu arabskiego, ktrego przywdc i symbolem by Abd an-Nasir. Gdy w 1962 roku Algieria uzyskaa niepodlego, wiek imperiw europejskich praktycznie si skoczy. Byy jednak na rodkowym Wschodzie obszary, gdzie brytyjska wadza przetrwaa, reprezentowana przez rzdy i oparta na moliwoci wykorzystania w ostatecznoci si zbrojnych. W Adenie i w otaczajcym go protektoracie w latach pidziesitych brytyjskie interesy stay si o wiele bardziej istotne. Rafineria ropy w Adenie oraz tamtejsza baza morska miay szczeglne znaczenie; wynikao to z niebezpieczestwa, e ZSRR mogoby obj swoj kontrol lecy po drugiej stronie Morza Czerwonego Rg Afryki. Luny protektorat rozcigajcy si nad otaczajcym Aden krajem zaczto przeksztaca w bardziej sformalizowany typ wadzy.

404

Wiek pastw narodowych

Wzrost wiadomoci politycznej w Adenie wywoany powstaniem naseryzmu" i pewnych zmian, do jakich doszo w Jemenie, sprawi, e Brytyjczycy zostali zmuszeni do poszerzenia udziau si lokalnych w rzdach. W Adenie utworzono zgromadzenie prawodawcze, a z otaczajcych protegowanych pastw utworzono federacj, w ktr wczono rwnie Aden. Jednake ograniczone ustpstwa wywoay nowe dania niewielkiej klasy ludzi wyksztaconych i robotnikw w Adenie, a take osb przeciwnych dominacji wadcw w federacji. Wsparcia tym ruchom udziela Egipt. Wybuchy niepokoje i w 1966 roku rzd brytyjski postanowi si wycofa. Tymczasem opozycja rozbia si na dwie grupy, i kiedy doszo do wycofania si Brytyjczykw w 1967 roku, miejska grupa o orientacji marksistowskiej przeja wadz. W Zatoce nie tyle lokalne naciski, co zmieniona koncepqa brytyjskiej obecnoci w wiecie doprowadzia do wycofania si stamtd. W 1961 roku Kuwejt uzyska pen niepodlego: stabilna klasa rzdzcych rodw kupieckich skupionych wok panujcego rodu zdoaa utworzy nowy typ wadzy i spoeczestwa dziki wydobyciu ropy naftowej. Dalej w d Zatoki przegld brytyjskich rodkw i strategii doprowadzi w 1968 roku do decyzji rzdu, by wycofa swoje siy wojskowe, a wic i wyrzec si politycznego nadzoru nad obszarem Oceanu Indyjskiego do 1971 roku. W jakim sensie bya to decyzja sprzeczna z lokalnymi interesami brytyjskimi. Odkrycie ropy naftowej w rnych czciach Zatoki, jej wydobycie na wielk skal w Abu Zabi, nadao nowe znaczenie bardzo niegdy biednemu obszarowi i doprowadzio do rozszerzenia brytyjskiej kontroli rozcigajcej si z maych portw na wybrzeu na wntrze kraju, gdzie teraz istotn spraw stao si wytyczenie granic. Pod brytyjskim wpywem powstaa luna federacja - Zjednoczone Emiraty Arabskie - ktra w zastpstwie Brytyjczykw odgrywa jednoczc rol. Skadaa si z siedmiu niewielkich pastewek (Abu Zabi, Dubaj, Asz-Szarika [Asz-Szarda] i cztery inne), ale do federacji nie wczy si ani Bahrajn, ani Katar. Przez jaki czas niepodlegoci Bahrajnu zagraay iraskie pretensje do zwierzchnoci nad tym krajem oparte na argumentacji historycznej, ale w 1970 roku zrezygnowano z nich. Odtd Brytyjczycy na Pwyspie pozostawali jedynie tam, gdzie ich nigdy oficjalnie nie byo. Wadca Omanu przez dugi czas znajdowa si pod kontrol niewielkiej Uczby urzdnikw brytyjskich. W praktyce jego wadza nie obejmowaa wntrza kraju, tam bowiem panowa imam ibadyckiego ugrupowania religijnego. W latach pidziesitych perspektywa znalezienia wewntrz kraju ropy naftowej przyczynia si do rozszerzenia wadzy imama wspieranego przez Brytyjczykw. Tb z kolei wywoao lokalny bunt wspierany przez Arabi Saudyjsk, ktra miaa wasne zakusy terytorialne; w tle konfliktu by moe pozostaway sprzeczne interesy brytyjskich i amerykaskich kompanii naftowych. Powstanie zostao stumione dziki pomocy brytyjskiej, a imamat upad.

Apogeum arabskoci (tata pidziesite i szedziesite)

405

W 1965 roku wybuchy powaniejsze rozruchy w zachodniej czci kraju - Zufarze. Ttway one a po lata siedemdziesite i byy wspierane z zewntrz. Sutan nie chcia i na adne ustpstwa i w 1970 roku zosta obalony za poduszczeniem brytyjskim, a miejsce po nim zaj jego syn. W latach szedziesitych gwna uwaga osb zainteresowanych powstaniem tego, co zwano narodem arabskim, skupiaa si juz nie na pozostaociach wadzy imperialnej, lecz na dwch typach konfliktw: zatargu midzy obydwoma supermocarstwami oraz sporze wrd pastw podporzdkowanych ugrupowaniom sprzyjajcym gwatownej zmianie lub rewolucji typu naserowskiego i krajw, w ktrych waday dynastie i grupy bardziej ostrone wobec zmian politycznych i wrogie upowszechnianiu si wpyww naseryzmu. W Syrii w 1963 roku wadz przeja partia Baas: najpierw dokonali tego jej cywilni przywdcy, a nastpnie zwizani z parti oficerowie. W Iraku rzd oficerw, ktrzy objli rzdy w wyniku rewolucji 1958 roku, w 1963 zosta obalony przez siy probaasistowskie i pronaserowskie, ale dyskusje na temat jednoci iracko-syryjsko-egipskiej ujawniay rnice interesw i ideologii midzy trzema pastwami. W Sudanie w 1958 roku doszo do przewrotu wojskowego; powstay wwczas rzd, prowadzi polityk neutralnoci i rozwoju gospodarczego a do przywrcenia w 1964 roku pod naciskiem ludowym wadzy parlamentarnej. W Algierii na czele pierwszego rzdu powoanego po uzyskaniu niepodlegoci stan Ben Bella, ktrego w 1965 roku zastpi bardziej oddany socjalizmowi i neutralnoci rzd Huwariego Bumediena. Z drugiej jednak strony, w Maroku, Libii, Jordanii i Arabii Saudyjskiej istniay monarchie, a Tunezja zajmowaa niejasn pozycj, wadz sprawowa tu bowiem Burgiba - przywdca masowej partii narodowej oddanej sprawie daleko posunitych reform, ale niechtnej rozszerzaniu wpyww Egiptu i wielu aktualnym ideom naqonalizmu arabskiego. Dziki nowemu bogactwu i zmianom, do jakich doszo na skutek eksploatacji ropy naftowej, umacniao si przekonanie, e oto ksztatuje si nard. Zasoby ropy naftowej w krajach arabskich i w innych krajach Bliskiego Wschodu stay si teraz naprawd wane dla gospodarki wiatowej, to za miao gboki wpyw na spoeczestwa pastw wydobywajcych rop. W poowie lat szedziesitych pi najwikszych krajw arabskich eksploatujcych rop naftow - Irak, Kuwejt, Arabia Saudyjska, Libia i Algieria - uzyskiwao czny przychd w granicach dwch miliardw dolarw rocznie. Dochody wykorzystywano najbardziej odpowiedzialnie w Iraku, Kuwejcie, Libii i Algierii, mniej za rzetelnie w Arabii Saudyjskiej, dopki w ramach panujcego rodu nie doszo tam do przewrotu, w ktrego wyniku Su'ud, najstarszy syn Abd al-Aziza, sprawujcy wadz od mierci ojca, zosta zastpiony przez swego zdolniejszego brata Fajsala (1964-1975). Pienidze przeznaczono na rozbudow infrastruktury nowoczesnych spoeczestw, na rozwj sub publicznych,

406

Wiek pastw narodowych

a take na rozszerzenie struktur administracji, obrony i si bezpieczestwa, na ktrych te spoeczestwa si wspieray. Zmiany te dwojako wpyway na pozycj Pwyspu Arabskiego w wiecie arabskim. Z jednej strony wadcy Arabii Saudyjskiej i krajw Zatoki mogli wykorzystywa swoje bogactwo dla uzyskania wikszych wpyww na sprawy arabskie - w tym celu ubogim pastwom zaczto udziela pomocy na wielk skal. Z drugiej za gwatownie zmieniajce si spoeczestwa zaczy przyciga wielk liczb migrantw z innych krajw arabskich. W mniejszym stopniu dotyczyo to Algierii i Iraku, gdzie liczba ludnoci byo bardzo dua, i gdzie istniaa moliwo ksztacenia wasnych kadr, ale Arabia Saudyjska, Kuwejt i inne kraje Zatoki miay zbyt mae zaludnienie, by si rozwija, yo tu rwnie niewielu wyksztaconych ludzi. Imigrantami byli przede wszystkim Palestyczycy, Syryjczycy i Libaczycy; z wyjtkiem Libii mniej osb przybywao z Egiptu, gdzie potrzeby wielkiej armii i rozwijajcej si gospodarki pozostajcej pod kontrol pastwa sprawiay, e rzd niechtnie dopuszcza emigracj na wiksz stal. Z pocztkiem lat siedemdziesitych byo okoo p miliona migrantw - w wikszoci ludzi wyksztaconych lub wykwalifikowanych robotnikw; przywozili oni aktualne idee ze swoich krajw: idee rewolucji naserowskiej, nacjonalizmu baasistowskiego, nieustanne marzenie Palestyczykw odzyskania wasnego kraju. Ich koncepcje i aspiracje wspieray interesy Egiptu Abd an-Nasira, polegajce na wykorzystaniu bogactwa pastw naftowych jako narzdzia dla stworzenia silnego bloku krajw arabskich pod przywdztwem egipskim.

Kryzys 1967 roku Ju we wczesnych latach szedziesitych dao si zauway, e denia i aspiracje naseryzmu byy niewspmierne do jego moliwoci. Rozpad unii egipsko-syryjskiej w 1961 roku, niepowodzenia pniejszych rozmw o jednoci ukazay granice przywdztwa Abd an-Nasira i wsplnych interesw pastw arabskich. Wielkie znaczenie miay wydarzenia w Jemenie. W 1962 roku zajdycki imam, wadca tego kraju, zmar, a jego nastpc niemal natychmiast obali ruch, w ktrym wyksztaceni liberaowie na wygnaniu poczyli si z oficerami nowej armii. Do tych ugrupowa doczy cz plemion. Dawny imamat przeksztaci si w Jemesk Republik Arabsk, pniej czsto nazywan Jemenem Pnocnym, dla odrnienia od pastwa powstaego po wycofaniu si Brytyjczykw z Jemenu i otaczajcego go protektoratu, noszcego oficjaln nazw Ludowo-Demokratyczna Republika Jemenu, a czsto okrelanego mianem Jemenu Poudniowego. Grupa, ktra przeja wadz, natychmiast poprosia o pomoc Egipt i do Jemenu zostay wysane egipskie oddziay. Mimo tej pomocy rzdzenie krajem bezporednio kontrolowanym i zachowujcym spj-

Apogeum arabskoci (tata pidziesite i szedziesite)

407

no dziki dowiadczeniu oraz kontaktom imamatu okazao si zbyt trudne dla nowego rzdu. W tych czciach kraju, ktre nadal pozostaway wierne imamowi, albo tam, gdzie nie zgadzano si na kontrol, ktr rzd prbowa wprowadzi, podniesiono bunt. Wspieraa go Arabia Saudyjska. Doszo do kilkuletniej wojny domowej, w ktrej konflikt wrd lokalnych ugrupowa przeplata si ze sporem midzy Egiptem a tradycyjnymi" arabskimi monarchiami. adna ze stron nie bya w stanie pokona drugiej; ci, ktrych wspierali Egipcjanie, mogli jedynie kontrolowa gwne miasta i czce je drogi, ale nie opanowali reszty kraju; wielka egipska armia, walczc w nieznanych warunkach, stacjonowaa tam przez kilka lat. Granice potgi egipskiej i arabskiej w bardziej zdecydowany sposb ujawniy si podczas wielkiego kryzysu, do ktrego doszo w 1967 roku. Doprowadzi on Egipt i inne kraje arabskie do bezporedniej i straszliwej w skutkach konfrontacji z Izraelem. Byo rzecz nieuniknion, e rozwj polityki naserowskiej wykreuje Abd an-Nasira na przywdc Arabw w ich stosunkach z Izraelem, co stanowio dla wikszoci z nich podstawowy problem. Pocztkowo wojskowe rzdy Egiptu ostronie podchodziy do tej sprawy, ale w 1955 utwierdziy si w swoim przywdztwie. Wydarzenia 1956 roku i nastpnych lat sprawiy, e Abd an-Nasir sta si postaci symboliczn dla nacjonalizmu arabskiego. Krya si za tym okrelona polityka egipska: chodzio o to, eby Egipt przewodzi krajom arabskim tak zjednoczonym z punktu widzenia wiata zewntrznego, e kontakty z nim mgby utrzymywa jedynie za zgod Kairu. Zadanie reprezentowania sprawy palestyskiej i przewodzenia jej wizao si z oczywistymi zagroeniami; do roku 1964 Egipt dziaa ostronie; w tym to roku nie da si wcign do konfrontacji z Izraelem w zwizku z jego planami wykorzystania wd Jordanu pod irygacj. Jednake od tego czasu Abd an-Nasir znalaz si pod wielostronnym naciskiem. Konserwatywne" rzdy, z ktrymi ju wszed w konflikt w zwizku z wojn w Jemenie, twierdziy, jakoby jego ostrono oznacza brak rzeczywistej wiary w spraw, ktr - jak utrzymuje - wspiera. W Syrii wadza znalaza si w rkach grupy baasistw, ktrzy uwaali, e jedynie rewolucja spoeczna i bezporednia konfrontacja z Izraelem moe doprowadzi do rozwizania problemu palestyskiego i do powstania nowego narodu. W sie stosunkw midzyarabskich wplt si teraz nowy nurt. Od 1948 roku Palestyczycy nie byli w stanie niezalenie uczestniczy w dyskusjach o wasnej przyszoci: ich przywdztwo rozpado si, rozproszyli si po wielu pastwach, a ci, ktrzy utracili wasne domy i prac musieli stworzy sobie wasne, nowe ycie. Mogli podejmowa jakie dziaania jedynie pod kontrol krajw arabskich i za ich zgod. W 1964 roku Liga Pastw Arabskich stworzya dla nich odrbne ciao: Organizacj Wyzwolenia Palestyny. Pozostawaa ona jednak pod nadzorem Egiptu, a zwizane z ni siy zbrojne tworzyy cz

408

Wiek pastw narodowych

armii egipskiej, syryjskiej, jordaskiej i irackiej, 'tymczasem na wygnaniu wyrastao nowe pokolenie Palestyczykw, pamitajce jednak Palestyn, wyksztacone w w Kairze lub Bejrucie, zwizane z tamtejszymi prdami ideowymi. Pod koniec lat pidziesitych stopniowo rodzi si zaczy wyranie palestyskie ruchy polityczne dwch typw: Fath, dcy do penej niezalenoci od pastw arabskich, ktrych interesy nie pokryway si z interesami Palestyczykw, a take do bezporedniej konfrontacji militarnej z Izraelem; pojawio si take wiele mniejszych ruchw, ktre wyrosy z pronaserowskich grup nacjonalistycznych w Bejrucie i interpretujc stosunki i dziaania spoeczne stopniowo zajmoway pozycje marksistowskie, przekonane, e droga do odzyskania Palestyny prowadzi przez gbok rewolucj w pastwach arabskich. Od 1965 roku takie- grupy uaktywniy si w samym Izraelu, a Izraelczycy zaczli dziaania odwetowe, nie skierowane jednak przeciwko syryjskiej Partii Baas, ktra bezporednio wspieraa Palestyczykw, lecz przeciwko Jordanii. Dziaania izraelskie nie byy tylko odpowiedzi na to, co robili Palestyczycy, lecz wynikay z rozwoju polityki Izraela. Ludno tego pastwa, gwnie w wyniku imigracji, stawaa si coraz liczniejsza. W 1967 wynosia ju okoo 2,3 miliona, z czego Arabowie stanowili okoo 13 procent. Ekonomiczna sia pastwa wzrosa dziki pomocy Stanw Zjednoczonych, napywowi pienidzy ydw z caego wiata oraz reparacjom z Niemiec Zachodnich. Rozbudowywano take potg i sprawno si zbrojnych, szczeglnie za lotnictwa. Izrael wiedzia, e jest militarnie i politycznie potniejszy od swoich arabskich ssiadw. Aby stawi czoo ich grobom, najlepsz strategi byo pokazywanie siy. To za mogo prowadzi do zawarcia bardziej stabilnych ukadw ni te, ktre dotychczas istniay; ale za tym wszystkim krya si nadzieja na podbj reszty Palestyny i doprowadzenia do koca nie zakoczonej wojny z 1948 roku. Wszystkie te tendencje zbiegy si w 1967 roku. Liczc si z izraelskim odwetem wobec innych krajw arabskich i doniesieniami (by moe bezpodstawnymi) o prawdopodobnym ataku Izraela na Syri, Abd an-Nasir poprosi Narody Zjednoczone, by wycofay swoje siy stacjonujce na granicy z Izraelem od czasu wojny sueskiej w 1956 roku. Kiedy do tego doszo, zamkn dla eglugi izraelskiej cienin Al-Akaba. By moe wydawao mu si, e nie ma nic do stracenia: albo Stany Zjednoczone w ostatniej chwili interweniuj, by doprowadzi do pokojowego zaatwienia sprawy, co oznaczaoby dla niego zwycistwo, albo te, gdyby doszo do wojny, wygraj jego siy zbrojne wyposaone i wyszkolone przez ZSRR. Kalkulacje an-Nasira byyby suszne, gdyby Stany Zjednoczone w peni kontroloway polityk Izraela, poniewa w rzdzie amerykaskim istniaa tendencja do pokojowego rozstrzygnicia problemu. Stosunki midzy wielkimi mocarstwami a ich satelitami nie s jednak a tak proste. Izraelczycy nie zamierzali zagwarantowa Egiptowi politycznego zwycistwa, ktre nie odpowiadaoby rwnowadze si midzy nimi. Zreszt i oni nie mieli

Apogeum arabskoci (tata pidziesite i szedziesite)

409

nic do stracenia; uwaali, e ich siy zbrojne s potniejsze, a w wypadku niespodziewanej niesprzyjajcej sytuacji mogli oczekiwa pomocy ze Stanw Zjednoczonych. Gdy napicie roso, Jordania i Syria podpisay umowy wojskowe z Egiptem. 5 czerwca Izrael zaatakowa Egipt i zniszczy jego siy powietrzne; po kilku dniach walk Izraelczycy zajli tereny od Synaju a po Kana Sueski, Jerozolim i palestysk cz Jordanii oraz cz poudniowej Syrii (Wzgrza Al-Daulan, czyli Golan), zanim uzgodnione w ONZ zawieszenie broni doprowadzio do zakoczenia walk. Wojna pod wieloma wzgldami stanowia punkt zwrotny. Zdobycie przez Izraelczykw Jerozolimy oraz fakt, e muzumaskie i chrzecijaskie wite miejsca znalazy si teraz pod kontrol ydowsk byy dodatkowym aspektem konfliktu. Wojna zmienia ukad si na Bliskim Wschodzie. Stao si jasne, e Izrael by militarnie potniejszy od jakichkolwiek poczonych krajw arabskich, a to zmieniao ich stosunki ze wiatem zewntrznym. To co w Europie i Ameryce uznawano - susznie czy niesusznie - za zagroenie dla istnienia Izraela, wywoywao sympati, albowiem pami ydowskich losw w czasie drugiej wojny wiatowej bya jeszcze wiea; szybkie zwycistwo izraelskie sprawiao rwnie, e w oczach amerykaskich Izrael sta si bardziej podanym sprzymierzecem. Pastwa arabskie, szczeglnie za Egiptu, pod kadym wzgldem poniosy klsk, ktra odkrya granice ich zdolnoci militarnych i politycznych; rwnie ZSRR dozna swoistej poraki, ale sprawia ona, e Rosjanie starali si powstrzymywa swoich satelitw przed naraaniem si na podobne, rwnie wielkie przegrane. Wojna pozostawia gboki lad na wszystkich, ktrzy si utosamiali z ydami i Arabami, a w konsekwencji lokalny spr przerodzi si w konflikt oglnowiatowy. Na dusz met najwaniejszym jego rezultatem bya izraelska okupacja resztek arabskiej Palestyny: Jerozolimy, Gazy i zachodniej czci Jordanii (zwykle nazywanej Zachodnim Brzegiem"). Wikszo Palestyczykw staa si uciekinierami, bardzo wielu znalazo si pod panowaniem izraelskim. Umacniao to poczucie palestyskiej tosamoci i przekonanie, e mog liczy tylko na siebie. Rozwj sytuacji postawi Izraelczykw, kraje arabskie i wielkie mocarstwa przed powanymi problemami. Czy Izrael powinien nadal okupowa zdobyte ziemie, czy te przetargowa je za jaki ukad pokojowy z pastwami arabskimi? Czy naley powoa jaki organizm polityczny dla Palestyczykw? Jak pastwa arabskie mogyby odzyska stracone ziemie? Jak mocarstwa mogyby doprowadzi do rozwizania tych problemw i nie dopuci do nowej wojny, w ktr same mogyby zosta wcignite? Moliwe, e jaka inicjatywa zwycizcw uatwiaby odpowied na te pytania, jednak do takiej inicjatywy nie doszo. By moe dlatego, e Izraelczycy potrzebowali czasu, by przetrawi skutki tak nagego i kompletnego zwycistwa, a tymczasem wszystkie strony konfliktu okopay si na nowych pozycjach.

410

Wiek pastw narodowych

Palestyczycy zjednoczeni pod panowaniem izraelskim domagali si niezalenego istnienia jako nard. ydzi przejli administracj na podbitych terenach, traktujc je jako cz Izraela. Rada Bezpieczestwa Narodw Zjednoczonych zdoaa ostatecznie w listopadzie uchwali rezolucj nr 242, na podstawie ktrej mia by zawarty pokj oraz ustalone uznane i bezpieczne granice, Izrael mia si wycofa ze zdobytych terenw, a uchodcom zapewnionoby godne warunki. Nie byo jednak zgody co do interpretacji projektu: czy Izrael powinien si wycofa ze wszystkich tych terytoriw, czy Palestyczykw naley uwaa za nard, czy te za zbir pojedynczych uchodcw? We wrzeniu 1967 roku podczas konferencji w Chartumie przywdcy pastw arabskich przyjli swoj wasn rezolucj, ktra nie uznawaa podbojw izraelskich, nie przewidywaa te adnych rokowa. Rwnie i tu znalazo si miejsce na rne interpretacje: w kadym razie Egipt i Jordania zapewne mogyby zawrze wynegocjowany ukad.

Rozdzia 25

Jedno i rozbicie wiata arabskiego

(po roku 1967)

Kryzys roku 1973 Abd an-Nasir y jeszcze trzy lata po klsce, ktra przyczynia si do powanego osabienia jego znaczenia w wiecie; stosunki ze Stanami Zjednoczonymi i Wielk Brytani zostay zmcone, poniewa oskary te pastwa - i wicie w to wierzy - e militarnie dopomogy Izraelowi w czasie wojny. Mia te za ze Amerykanom, e uparcie nalegali, by Izrael wycofa si ze zdobytych terenw jedynie za cen pokoju. Bezporednim skutkiem wojny byo zmniejszenie strat Abd an-Nasira w Jemenie i podpisanie ugody z Arabi Saudyjsk, na ktrej podstawie wycofa z niej swoje wojska. Jednake w samym Egipcie jego pozycja bya nadal silna. Pod koniec pamitnego tygodnia w czerwcu 1967 roku zgosi swoj rezygnacj z funkcji prezydenta. Krok ten wywoa szerokie protesty w Egipcie i w niektrych pastwach arabskich; by moe bya to sprytnie zorganizowana akcja, mogy jednak one wynika z przekonania, e rezygnacja Abd an-Nasira spowoduje wiksz jeszcze klsk i upokorzenie. Jego wpyw na nastroje spoeczne w innych krajach arabskich nadal by silny. Zarwno ze wzgldu na swoj wasn pozycj, jak i na uznanie, jakim si cieszy Egipt, Abd an-Nasir mg peni funkcj niezbdnego porednika, w stosunkach midzy palestyskimi tendencjami narodowymi a otoczeniem, w ktrym yli Palestyczycy. Po 1967 roku wzmacnianie si palestyskich postaw narodowych i rosnca potga Fathu, ktry od 1969 roku kontrolowa OWP, prowadzio do licznych wystpie partyzanckich skierowanych przeciwko Izraelowi, a to z kolei wywoywao ydowskie akcje

412

Wiek pastw narodowych

odwetowe w krajach, w ktrych Palestyczycy mieli jak swobod dziaania. W 1969 roku dziki porednictwu egipskiemu doszo do ugody midzy rzdem libaskim a OWP; na jej podstawie ustalono granice swobody dziaa palestyskich w poudniowym Libanie. W nastpnym roku w Jordanii doszo do powanych walk midzy armi a palestyskimi ugrupowaniami powstaczymi. Wydawao si nawet, e przejm wadz w kraju. Rzd jordaski zdoa narzuci porzdek si, kadc tym samym kres swobodnym wystpieniom grup palestyskich; po raz kolejny mediacja Abd an-Nasira doprowadzia do pokoju. Wkrtce potem Abd an-Nasir niespodziewanie umar. Niezwyke sceny podczas jego pogrzebu, miliony ludzi paczcych na ulicach, z pewnoci co oznaczay; trudno byo w kadym razie wyobrazi sobie Egipt czy wiat arabski bez jego osoby. mier tego przywdcy oznaczaa koniec epoki, ktr charakteryzowaa nadzieja na nowy, zjednoczony wiat arabski. Abd an-Nasira zastpi jego dawny kolega - Anwar as-Sadat (1918-1981). Z pocztku wydawao si, e Egipt pody wczeniej obran drog. Rwnie w innych krajach zmiany lat 1969 i 1970 wyniosy do wadzy osoby, ktre - jak si wydawao - bd kontynuowa polityk naserowsk lub blisk naseryzmowi. Co prawda ani w Maroku, ani w Tunezji nie doszo w tym czasie do adnych zasadniczych zmian: przy wadzy pozosta zarwno krl Hasajn jak i jego otoczenie, a take Burgiba z jego Neo-Dusturem. Natomiast w Algierii ju kilka lat wczeniej nastpia wymiana grupy rzdzcej. Dalej ku wschodowi, w Arabii Saudyjskiej nadal panowa krl Fajsal, w Jordanii krl Al-Husajn, a w krajach Zatoki lokalne dynastie. Natomiast w Libii, w 1969 roku, typowe ugrupowanie oficerw i radykalnych intelektualistw obalio monarchi; po jakim czasie w nowej grupie panujcej wyonia si dominujca posta Mu'ammara al-Kazzafiego (al-Kaddafiego)L. W Sudanie podobna organizacja kierowana przez Dafara an-Numajriego obalia konstytucyjne rzdy w 1969 roku. W Syrii wadze baasistowskie mocno uwikane w klsk 1967 roku zostay zastpione przez grup oficerw, ktrym przewodzi Hafiz al-Asad, rwnie baasista, ale polityk bardziej ostrony ni poprzednicy. Take w Iraku okres niejasnych koalicyjnych rzdw oficerskich zakoczy si, gdy w 1968 roku przeja wadz bardziej spjna grupa powizana z Baasem; Saddam Husajn stopniowo wyania si tam jako najznaczniejsza posta. W Jemenie Poudniowym rok 1969 by krytyczny. Koalicj si, ktra obja rzdy w momencie uzyskania przez kraj niepodlegoci, zastpia bardziej marksistowska grupa. Z kolei w Jemenie Pnocnym nie zasza w tych latach adna decydujca zmiana: koniec wojny
Zgodnie z przyjt tu polsk transkrypcj uproszczon dla jzyka arabskiego nazwisko libijskiego przywdcy winno by transkrybowane AI-Kazzafi (literacka arabska forma: al-Qaddaft). Jednak w zachodniej i libijskiej niearabskiej prasie przyjo si zwykle oddawa dialektal wymow libijsk, co sprawia, e jest moliwa druga transkrypcja tego nazwiska: Al-Kaddafi.
1

Jedno i rozbicie wiata arabskiego (po roku 1967)

413

domowej sprawi, e wadz przeja koalicja przedstawicieli obydwu stron, a stosunki midzy nimi wci nie byy jeszcze ustalone. Dopiero w 1974 roku pojawi si mniej wicej stabilny rzd majcy poparcie armii i niektrych potnych przywdcw plemiennych. W 1973 roku doszo do wydarze nie mniej dramatycznych ni te w 1967; wydawao si, e wyznacz one nowy etap na drodze do jednoci arabskiej i do potwierdzenia niezalenoci wiata arabskiego od wielkich mocarstw. Raz jeszcze nastpia konfrontacja z Izraelem. Zanim zmar Abd an-Nasir pragnienie odegrania si za klsk 1967 roku ujawnio si w wojnie na wyczerpanie" prowadzonej wzdu Kanau Sueskiego oraz w przezbrojeniu armii egipskiej i syryjskiej przez ZSRR. W pocztkach lat siedemdziesitych nowy wadca Egiptu - As-Sadat - dokona wyranej zmiany w polityce kraju, poprosi bowiem o wycofanie rosyjskich doradcw i technikw; w armii pozostao jedynie rosyjskie wyposaenie i sposb szkolenia. W padzierniku 1973 roku ta armia nagle zaatakowaa wojska izraelskie na wschodnim brzegu Kanau Sueskiego; w tym samym czasie w uzgodniony sposb syryjskie siy zbrojne rozpoczy atak na Izraelczykw na wzgrzach Al-Daulan. W pierwszym impecie walk armii egipskiej udao si przej przez Kana i zdoby przyczek; Syryjczycy za zajli cz Al-Daulanu. Bro dostarczona przez Rosjan pozwolia zneutralizowa siy powietrzne Izraela, ktre w roku 1967 odniosy zwycistwo. Jednake w cigu nastpnych dni sytuacja militarna ulega zmianie. Wojska izraelskie przeszy przez Kana i zajy wasny przyczek na zachodnim brzegu, natomiast Syryjczycy zostali odsunici w stron Damaszku. Izraelczycy zawdziczali ten sukces nie tylko wasnym umiejtnociom, ale po czci take szybko przysanemu przez Amerykanw uzbrojeniu oraz wkrtce ujawnionym rnicom politycznym midzy Egiptem a Syri. Walki po raz kolejny dowiody militarnej wyszoci Izraela, ale wojna nie bya klsk ani w oczach Arabw, ani te wiata. Ataki ujawniy umiejtno dokadnego planowania i zdeterminowanie; zrodziy nie tylko sympati, ale rwnie spowodoway finansow i wojskow pomoc innych krajw arabskich. Dziaania wojenne zakoczyy si zawieszeniem broni zawartym w wyniku naciskw wielkich mocarstw. Ukazay, e USA nie dopuszcz do klski Izraela, ale e i ZSRR nie pozwoli na porak Egiptu, i e oba mocarstwa nie zgodz si na eskalacj wojny, ktra mogaby je w kocu wcign. Jedn z przyczyn interwencji mocarstw byo wykorzystanie przez pastwa arabskie czego, co si okazao ich najmocniejsz broni: naoenie embarga na eksport ropy naftowej. Po raz pierwszy i zapewne ostatni z powodzeniem uyto tej metody. Arabskie kraje wydobywajce rop naftow zdecydoway si zmniejsza swoj produkcj dopty, dopki Izrael bdzie okupowa ziemie arabskie; a Arabia Saudyjska zastosowaa cakowite embargo na eksport do USA i do Holandii, ktr uznano za najbardziej sprzyjajcy Izraelowi kraj

414

Wiek pastw narodowych

zachodnioeuropejski; zarazem Holandia bya centrum wolnego rynku ropy naftowej. Skutki tych decyzji byy tym powaniejsze, e zbiegy si mniej wicej z inn zmian, ku ktrej kraje eksportujce rop od pewnego czasu zmierzay. Zapotrzebowanie na bliskowschodni rop roso, a potrzeby krajw uprzemysowionych byy wiksze ni produkcja. Pastwa eksportujce rop naftow (OPEC) umacniay si w determinacji uzyskania wikszego udziau w zyskach, ktre teraz stanowiy mniejsz cz ceny ni podatki pobierane przez kraje konsumenckie importujce ten surowiec. Pod koniec 1973 roku OPEC zdecydowa si podnie ceny ropy o 300 procent; na decyzje te w zasadniczy sposb wpyny Iran i kraje arabskie. (Wzrost cen dla konsumentw by jednak niszy, poniewa nie zwikszyy si w tym samym stopniu ani podatki, ani inne koszty.)

Przewaga wpyww amerykaskich W cigu kilku lat stao si jednak jasne, e to, co zdawao si deklaracj niepodlegoci politycznej i ekonomicznej, w rzeczywistoci byo pierwszym krokiem ku wikszemu uzalenieniu od Stanw Zjednoczonych. Jak to si dziao ze wszystkimi arabskimi przedsiwziciami w cigu ostatnich dwudziestu lat, na czele stan Egipt. As-Sadat nie prowadzi wojny w 1973 roku, eby uzyska militarne zwycistwo, lecz po to, by zaskoczy supermocarstwa i skoni je do przejcia inicjatywy w wynegocjowaniu jakich ustale w problemach izraelsko-arabskich, co z kolei miao zapobiec dalszemu kryzysowi i niebezpiecznej konfrontacji. Tak te si stao, ale w sposb, ktry powikszy potg i zaangaowanie jednego z supermocarstw - Stanw Zjednoczonych. Ameryka zdecydowanie ingerowaa w wojn, najpierw dostarczajc Izraelowi broni, a potem stwarzajc rwnowag si, ktra prowadzia do ugody. W cigu dwch nastpnych lat porednictwo amerykaskie doprowadzio do izraelsko-syryjskiej umowy, na podstawie ktrej Izrael wycofa si z czci syryjskiego terytorium zdobytego w 1967 i w 1973, i do dwch podobnych uzgodnie midzy Izraelem i Egiptem. Doszo te do nieudanej prby zwoania pod auspicjami Narodw Zjednoczonych oglnej konferencji z udziaem mocarstw, Izraela i pastw arabskich. Gwny cel polityki amerykaskiej na Bliskim Wschodzie polega jednak na tym, by w sposb maksymalny wykluczy Rosj z tego terenu, wspiera Izrael politycznie i militarnie oraz skoni go to zawarcia z krajami arabskimi ugody, polegajcej na wycofaniu si z zajtych terytoriw w zamian za pokj. Respektujc stanowisko Izraela, Stany Zjednoczone dyy do wyczenia OWP z tych rozmw, w kadym razie dopty, dopki OWP nie uzna Izraela. Ta polityka na krtko ulega zmianie w 1977 roku, kiedy nowy prezydent amerykaski, Jimmy Carter, prbowa uzgodni wsplne podejcie USA

Jedno i rozbicie wiata arabskiego (po roku 1967)

415

i ZSRR do tego problemu i znale sposb na wczenie Palestyczykw do procesu negocjacyjnego. Jednake starania te skoczyy si fiaskiem z powodu - po pierwsze - izraelskiego sprzeciwu, ktry narasta od czasu, kiedy wadz w Izraelu obj nacjonalistycznie nastawiony rzd Menahema Begina, i po drugie - podjtej w listopadzie 1977 roku nagej decyzji As-Sadata, by uda si do Jerozolimy i zaoferowa Izraelowi drog do pokoju przez podjcie bezporednich rokowa. Oczywistym zamiarem As-Sadata byo zakoczenie serii wojen, ktrych - jak sdzi - Arabowie nie byli w stanie wygra. Ale mia on na wzgldzie rwnie szersze perspektywy: bezporednie rokowania sponsorowane przez USA wyeliminowayby Zwizek Radziecki z odgrywania jakiejkolwiek roli na rodkowym Wschodzie, zawierajc za pokj z Izraelem, pozycja Egiptu jako sprzymierzeca Stanw Zjednoczonych staaby si silniejsza ni dotychczas, a to pocigaoby za sob skutki w postaci wsparcia ekonomicznego, a take ugruntowaoby postaw Amerykanw przychylniejsz daniom Arabw palestyskich. Inne cele stawia sobie wwczas rzd izraelski, ktremu zawarcie pokoju z Egiptem, jego najstraszniejszym wrogiem, nawet za cen wycofania si z Synaju, dawao swobod realizacji zasadniczego zamiaru polityki izraelskiej: osiedlania osadnikw ydowskich na zdobytych terenach Zachodniego Brzegu i powolnej ich aneksji oraz efektywnego stawiania czoa wszelkiej opozycji ze strony Syrii i OWP. W dyskusjach, do jakich doszo po podry As-Sadata, centralnym zagadnieniem stao si ustalenie zwizkw midzy pokojem izraelsko-egipskim a przyszym statusem Zachodniego Brzegu. Kiedy wreszcie w 1978 roku osignito zgod dziki mediacji Amerykanw (ukad z Camp David), okazao si, e w tej zasadniczej sprawie opinia izraelska przewaya nad egipsk, a do pewnego stopnia rwnie nad amerykask. Zgodnie z tym ukadem, mia by zawarty formalny pokj midzy Egiptem i Izraelem; miano te zagwarantowa jak form autonomii - w ksztacie ustalonym w przyszoci dla Zachodniego Brzegu i dla Gazy, ktrych ostateczny status okrelono by po piciu latach; midzy obydwiema sprawami nie byo jednak adnego formalnego zwizku. W pniejszych rozmowach na temat autonomii szybko stao si jasne, e koncepcja Izraela znacznie si rnia od egipskiej, a nawet od amerykaskiej. Izrael odmwi zawieszenia akcji osiedleczej na podbitych terenach. Prezydent As-Sadat zosta zamordowany w 1981 roku przez czonkw grupy przeciwnej jego polityce i pragncej przywrci spoeczestwu egipskiemu muzumaskie podstawy. Gwne nurty polityki As-Sadata kontynuowa jego nastpca, Husni al-Mubarak. W cigu nastpnych kilku lat stosunki Egiptu ze Stanami Zjednoczonymi stay si cilejsze. Egipt otrzymywa znaczn pomoc finansow i wojskow. Jednak traktat z Izraelem zosta odrzucony nie tylko przez Palestyczykw, ale rwnie z mniejszym lub wikszym przekonaniem przez wikszo krajw arabskich. Egipt formalnie wyrzucono

416

Wiek pastw narodowych

z Ligi Pastw Arabskich, ktra przeniosa swoj siedzib z Kairu do Tunisu. Korzyci wyniesione z bliszego powizania ze Stanami Zjednoczonymi byy jednak tak wielkie i oczywiste, e kilka pastw arabskich podyo w tym samym egipskim" kierunku: Maroko, Tunezja, Jordania, a zwaszcza kraje Pwyspu Arabskiego, produkujce rop naftow, poniewa po apogeum wpyww w 1973 roku szybko stao si jasne, e dochody czerpane z ropy mog zrodzi sabo, nie za potg. Z punktu widzenia uprzednich przychodw bogactwo byo rzeczywicie olbrzymie. Midzy rokiem 1973 a 1978 roczne dochody z ropy naftowej w gwnych krajach arabskich j wydobywajcych niesychanie wzrosy: w Arabii Saudyjskiej z 4,35 do 36 miUardw dolarw, w Kuwejcie z 1,7 do 9,2 miliardw, w Iraku - z 1,8 do 23,6, w Libii z 2,2 do 8,8 miliardw dolarw. Niektre inne kraje rwnie powikszyy swoj produkcj, zwaszcza Katar, Abu Zabi oraz Dubaj. Wiksza te bya kontrola tych pastw nad ich zasobami naturalnymi. Do roku 1980 wszystkie gwne kraje produkujce rop albo znacjonalizoway jej produkcj, albo przejy znaczn cz udziaw w dziaajcych kompaniach, chocia wielkie kompanie wielonarodowe wci miay siln pozycj w transporcie i handlu. Wzrost zamonoci prowadzi do wikszego uzalenienia od pastw uprzemysowionych. Kraje produkujce rop musiay j sprzedawa, a gwnymi ich klientami byy kraje uprzemysowione. W cigu lat siedemdziesitych przewaga popytu nad poda skoczya si w zwizku z recesj gospodarcz, wprowadzaniem oszczdnoci w zuyciu ropy i rosncym jej wydobyciem w pastwach nie bdcych czonkami OPEC. Pozycja przetargowa, a take jedno tej organizacji ulega osabieniu, a wysoki poziom jednolitych cen okaza si nie do utrzymania. Te kraje, ktre miay wiksze dochody ni moliwoci ich wydania na rozwj, a wynikao to z niewielkiej liczby ludnoci i niewielkich zasobw naturalnych, zmuszone byy do inwestowania nadmiaru funduszy, co czyniy zwykle w krajach uprzemysowionych. Rwnie do nich musiay si zwraca o podstawowe towary i o pomoc techniczn, co byo potrzebne dla rozwoju gospodarczego i do rozbudowy si zbrojnych. Wzrost omawianej tu zalenoci mia jeszcze jeden aspekt. Posuenie si przez kraje arabskie broni embarga naftowego w 1973 roku uwiadomio pastwom uprzemysowionym, jak bardzo s uzalenione od bliskowschodniej ropy naftowej. Z upywem czasu stao si jasne, e Stany Zjednoczone gotowe s do interwencji zbrojnej, jeeli dostawy ropy zostan przerwane czy to w wyniku rewolucji w krajach produkujcych rop, czy - jak si to wydawao Amerykanom - z powodu rozszerzenia si wpyww radzieckich na kraje Zatoki. Jednake interwencja byaby ostatecznoci; w wikszoci wypadkw Stany Zjednoczone opieray si na swoich gwnych sprzymierzecach w regionie Zatoki: na Arabii Saudyjskiej i na Iranie. Pod koniec lat siedemdziesitych sytuacja ulega jednak zmianie. Zajcie w 1979 roku Afganistanu przez Rosj zrodzio obawy

Jedno i rozbicie wiata arabskiego (po roku 1967)

417

- nie wiadomo czy uzasadnione, e ZSRR zechce rozcign swoje w wpywy na rejony Oceanu Indyjskiego. Rewolucja iraska 1978-1979 obalia szaha najpotniejszego sprzymierzeca Stanw Zjednoczonych. Jego rzdy zastpia wadza oddana sprawie przeksztacenia Iranu w prawdziwie muzumaskie pastwo, co byo pierwszym krokiem ku podobnym zmianom w innych krajach islamu. Istniao niebezpieczestwo, e rewolucja rozprzestrzeni si na zachd do ssiednich krajw, co oznaczaoby zmian systemu politycznego pastw Zatoki, a wic i zmian ich stosunkw ze Stanami Zjednoczonymi. Przyczyny te sprawiy, e Amerykanie w uzgodnieniu z bliskowschodnimi krajami, ktre byy na to gotowe, opracowali plany obrony Zatoki w razie koniecznoci. Jednake wikszo pastw Zatoki staraa si trzyma z dala od penego przymierza z Ameryk, co w roku 1981 doprowadzio do tego, e Arabia Saudyjska i kilka mniejszych krajw stworzyy swoj wasn Rad Wsppracy Zatoki. Otwarcie na Zachd byo czym wicej ni zmian polityki zagranicznej czy wojskowej, oznaczao ono zmian w postawach i zasadach dziaania wikszoci krajw arabskich na polu gospodarki. W Egipcie przyjo symboliczn nazw infitah (polityka otwartych drzwi); nazwa ta pochodzi od ustawy uchwalonej w 1974 roku. Zoyo si na to kilka przyczyn: potga Stanw Zjednoczonych, ujawniona w wojnie z 1973 roku i jej skutki, potrzeba poyczek i inwestycji zagranicznych w celu rozwoju wasnych zasobw i rozbudowy wasnej wielkoci, a by moe rwnie rosnca wiadomo ogranicze kontroli pastwa nad gospodark, i wreszcie naciski interesw prywatnych. Na infitah zoyy si cile ze sob zwizane dwa procesy. Z jednej strony w gospodarce miao miejsce przesunicie siy cikoci z sektora publicznego ku prywatnemu. Z wyjtkiem Libanu, w ktrym praktycznie nie byo sektora publicznego, nawet kraje najbardziej oddane sprawie prywatnej przedsibiorczoci zachowyway kontrol nad niektrymi dziedzinami, jedyna bowiem moliwo szybkiego rozwoju leaa w inwestycjach i sterowaniu pastwowym. Na przykad w Arabii Saudyjskiej przemys naftowy zosta znacjonalizowany i najwiksze nowe przedsibiorstwa przemysowe byy wasnoci pastwa. Czsto jednak wadze daway du swobod dziaania przedsibiorczoci prywatnej w rolnictwie, przemyle i handlu. Najwyraniej dao si to zauway w Egipcie, gdzie w latach siedemdziesitych nastpio szybkie i zakrojone na wielk skal odejcie od socjalizmu pastwowego lat szedziesitych. W Tunezji prba narzucenia kontroli pastwowej na import i eksport, na produkcj przemysow i wewntrzny rynek dystrybucji napotkaa na trudnoci i odstpiono od niej w 1969 roku. Rwnie w Syrii i Iraku, mimo zasad socjalizmu, wprowadzonych przez parti Baas, doszo do podobnych zmian. Infitah, po drugie, oznacza otwarcie na zagraniczne, a zwaszcza na zachodnie inwestycje i przedsiwzicia. Mimo akumulacji kapitau z wydobycia ropy, zasoby kapitaowe wikszoci krajw arabskich byy niewspmierne

418

Wiek pastw narodowych

z szybkimi i zakrojonymi na szersz skal projektami, ktrych realizacji powicia si wikszo rzdw. Inwestycje podejmowane przez USA i Europ oraz organizacje midzynarodowe wspierane byy przez gwarancje i przywileje podatkowe; zmniejszono rwnie restrykcje importowe. Osignite rezultaty odbiegay od spodziewanych. Do krajw, gdzie rzdy sprawiay wraenie niestabilnych i gdzie perspektywy zyskw byy niepewne, nie cignito zbyt wiele prywatnego kapitau zagranicznego. Pomoc pochodzia gwnie od rzdw i od agencji midzynarodowych; wykorzystywano j na zbrojenia, infrastruktur i kosztowne, nazbyt ambitne projekty. Niektre poyczki byy udzielane pod pewnymi bardziej lub mniej wyranie sformuowanymi warunkami; naciski Midzynarodowego Funduszu Monetarnego na Egipt, by zredukowa swj deficyt, sprawiy, e podniesiono ceny ywnoci, co wywoao powane niepokoje w 1977 roku. Ponadto zniesienie restrykcji na import oznaczao, e mody lokalny przemys musia we wspzawodnictwie stawi czoo rozwinitemu przemysowi Ameryki, Europy Zachodniej i Japonii, w kadym razie w tych sferach produkcji, gdzie wymagany by wysoki poziom techniki i dowiadczenia. W rezultacie kraje arabskie, podobnie jak wikszo trzeciego wiata, mogy produkowa dla siebie towary przeznaczone do konsumpcji, ale musiay dalej importowa wyroby technologicznie zaawansowane. Wspzalenoci midzy krajami arabskimi mier Abd an-Nasira i wydarzenia lat siedemdziesitych osabiy zudzenie niezalenoci i jednoci. Ale w tym samym czasie, w pewnych sferach, powizania pomidzy poszczeglnymi krajami arabskimi stay si cilejsze. Istniao znacznie wicej ni kiedykolwiek midzyarabskich organizacji, a niektre z nich dziaay skutecznie. Liga Pastw Arabskich po wyrzuceniu z jej szeregw Egiptu utracia wiele ze swojego ograniczonego autorytetu, ale liczba jej czonkw stale rosa: przyjto do niej Mauretani z Afryki Zachodniej oraz Dibuti i Somali z Afryki Wschodniej, chocia adnego z tych pastw uprzednio nie uwaano za arabskie, samo za ich przyjcie byo oznak wieloznacznoci terminu Arab" i arabski". W Organizacji Narodw Zjednoczonych i w innych organizacjach czonkom Ligi czsto udawao si uzgadnia wspln polityk, szczeglnie w odniesieniu do problemu palestyskiego. Rnice interesw midzy krajami dyponujcymi zasobami ropy naftowej a tymi, ktre jej nie miay, zaagodzono dziki stworzeniu instytucji gospodarczych, za porednictwem ktrych zasoby bogatszych krajw mona byo przekazywa lub poycza biedniejszym. Niektre z tych instytucji miay charakter ponadnarodowy; nalea do nich specjalny fundusz stworzony przez OPEC, a finansowany przez Organizacj Pastw Arabskich Eksporterw Ropy Nafto-

Jedno i rozbicie wiata arabskiego (po roku 1967)

419

wej (OAPEC) oraz Arabski Fundusz Rozwoju Spoecznego i Gospodarczego. Inne fundusze powoywane byy przez poszczeglne kraje: Kuwejt, Arabi Saudyjsk i Abu Zabi. Pod koniec lat siedemdziesitych wielko tej pomocy bya bardzo dua. W 1979 pastwa wydobywajce rop naftow przekazay rnymi kanaami okoo 2 miliardw dolarw na rzecz krajw rozwijajcych si; stanowio to 2,9 procent ich produktu narodowego brutto. Inne typy wizi miay jeszcze waniejszy charakter, poniewa angaoway poszczeglne osoby a take spoeczestwa, ktrych byy one czonkami. Tworzya si wsplna kultura. Od czasu uzyskania niepodlegoci we wszystkich krajach szybciej lub wolniej rozwija si system owiaty. W 1980 roku odsetek chopcw w wieku szkolnym uczszczajcych do szkoy podstawowej wynosi 88 procent w Egipcie i 57 procent w Arabii Saudyjskiej. Natomiast 90 procent dziewczt chodzio do szk w Iraku, a 31 w Arabii Saudyjskiej. W Egipcie 56,8 procent mczyzn i 29 procent kobiet umiao pisa i czyta. W Egipcie i Tunezji niemal jedn trzeci uczcych si na uniwersytetach stanowiy studentki, a w Kuwejcie ponad 50 procent. Nawet w Arabii Saudyjskiej niemal jedn czwart stanowiy kobiety. Poziom szk i uniwersytetw by zrnicowany; konieczno ksztacenia jak najwikszej liczby osb oznaczaa, e klasy byy liczne, nauczyciele nieodpowiednio przygotowani do pracy, a budynki niedostosowane do potrzeb nauczania. Wikszo szk kada nacisk na nauczanie arabskiego i wykadanie innych przedmiotw po arabsku. Dla wielkiej liczby koczcych te szkoy i dla absolwentw nowych uniwersytetw, arabski by jzykiem, z ktrym czuli si zwizani i w ktiym odbierali wiat. Tb umacniao wiadomo wsplnoty kulturowej wszystkich mwicych po arabsku. Ta wsplna kultura i jej wiadomo upowszechniay si dziki nowemu rodkowi przekazu. Wprawdzie radio, kina i gazety nadal odgryway wan rol, ale ich wpyw uzupeniaa telewizja. W latach szedziesitych w krajach arabskich powstaway stacje telewizyjne, a telewizor sta si czci gospodarstwa domowego nie mniej wan od kuchenki czy lodwki; dotyczyo to wszystkich ludzi z wyjtkiem bardzo biednych i tych, ktrzy mieszkali na wsiach, gdzie jeszcze nie dotara elektryczno. W roku 1973 w Egipcie byo ju okoo 500 tysicy telewizorw; podobna liczba bya w Iraku, a w Arabii Saudyjskiej 300 tysicy. Nadawano wiadomoci, ktre prezentowano w taki sposb, by pozyska poparcie dla polityki rzdu; w wikszoci krajw zwykle nadawano w rnych proporcjach programy religijne, filmy i seriale importowane z Europy lub Ameryki, a take sztuki i programy muzyczne produkowane w Egipcie i Libanie; sztuki przekazyway idee, obrazy i najbardziej trudny do przeniesienia na grunt wiata arabskiego - humor. W cigu tych dziesiciu lat powsta te inny rodzaj cznoci zbliajcej kraje arabskie: by to ruch osobowy. W owych bowiem latach transport lotniczy by w zasigu znacznej czci ludzi. Budowano lotniska, wikszo krajw

420

Wiek pastw narodowych

miaa swoje wasne linie lotnicze, a korytarze powietrzne czyy ze sob stolice. Intensywniej podrowano take drogami ldowymi, polepszaa si bowiem jako drg, a samochody i autobusy byy coraz popularniejsze: Sahar oraz pustynie Syrii i Arabii przecinay dobrze utrzymane drogi. Mimo politycznych konfliktw prowadzcych do zamykania granic i wstrzymywania ruchu osobowego oraz towarowego, drogi te przemierzao coraz wicej turystw i biznesmenw. Wysiki Ligi Pastw Arabskich i innych organizacji zmierzajce do zintensyfikowania kontaktw handlowych midzy krajami arabskimi odniosy pewien skutek, cho w 1980 roku handel midzyarabski wynosi mniej ni 10 procent handlu zagranicznego tych pastw. Najwaniejsze jednak znaczenie w ruchu powietrznym i ldowym miay nie towary, lecz emigranci przybywajcy z biedniejszych krajw arabskich do tych, ktre si wzbogaciy na ropie naftowej. Ruchy migracyjne rozpoczy si w latach pidziesitych, ale w pnych latach szedziesitych i siedemdziesitych ulegy intensyfikacji z dwch powodw. Z jednej strony znaczny wzrost zyskw z ropy i przyjcie ambitnych planw rozwojowych zrodzio w krajach produkujcych rop naftow - a ich liczba stale rosa - zapotrzebowanie na si robocz. Z wyjtkiem Algierii i Iraku adne z tych pastw nie miao wystarczajcej liczby ludzi, by rozwija wasne zasoby w rnych dziedzinach. Z drugiej strony naciski ludnoci w biedniejszych krajach przybieray na sile, gdy emigracja stawaa si coraz atrakcyjniejsza. W szczeglnym stopniu dotyczyo to Egiptu po roku 1967 - wzrost gospodarczy by tam niewielki, a w okresie infitahu rzd zachca do emigrowania. Tb co kiedy dotyczyo gwnie ludzi modych i wyksztaconych, teraz przeksztacio si w masow migracj robotnikw o rnych kwalifikacjach, pracujcych nie tylko w subie pastwowej i okrelonych zawodach, ale zatrudnionych w budownictwie i jako suba domowa. W wikszoci wypadkw byy to wyjazdy samotnych mczyzn, ale i w coraz wikszym stopniu rwnie kobiet pozostawiajcych w kraju swoje rodziny. Jedynie Palestyczycy, ktrzy utracili ojczyzn, najczciej wyjedali caymi rodzinami i mieli zwyczaj si osiedla na stae w krajach, do ktrych emigrowali. Dokadne okrelenie cakowitego stanu liczebnego emigrantw jest niemoliwe nawet w przyblieniu; pod koniec lat siedemdziesitych liczba arabskich wychodcw moga wynie nawet trzy miliony, z czego zapewne poowa przebywaa w Arabii Saudyjskiej. Wielu mieszkao w Kuwejcie i innych krajach Zatoki oraz w Libii. Najwicej osb, prawdopodobnie jedna trzecia tej liczby, pochodzio z Egiptu, tyle samo z obydwu Jemenw; p miliona stanowili Jordaczycy albo Palestyczycy (ta liczba obejmowaa rwnie rodziny robotnikw); mniejsze grupy pochodziy z Syrii, Libanu, Sudanu, Tunezji i Maroka. Migracje odbyway si rwnie midzy biedniejszymi krajami: kiedy Jordaczycy wyjedali do krajw Zatoki, ich miejsce w niektrych dziedzinach gospodarki jordaskiej zajmowali Egipcjanie.

Jedno i rozbicie wiata arabskiego (po roku 1967)

421

Spowodowana tymi migracjami rosnca wiedza o ludach, obyczajach i dialektach umacniaa na wielk skal poczucie istnienia wsplnego wiata arabskiego, w ramach ktrego Arabowie mogli si stosunkowo swobodnie porusza i atwo si porozumiewa. Nie powikszao to jednak pragnienia cilejszej jednoci; istniaa wiadomo rnic, a migranci zdawali sobie spraw z tego, e s wykluczeni z lokalnych spoecznoci, do ktrych przybywali.

Podziay w wiecie arabskim Mimo umacniania si tego typu zwizkw, w sferze polityki w latach siedemdziesitych przewaaa tendencja do podkrelania rnic, a nawet wrogoci, nie za do jednoczenia si. Chocia osobowo Abd an-Nasira wywoywaa wrogo prowadzc do podziaw midzy krajami arabskimi oraz do konfliktw midzy rzdami i narodami, to jednak zrodzia ona pewn solidarno poczucie, e istnieje ksztatujcy si nard arabski. W pierwszych latach po jego mierci poczucie to byo jeszcze ywe. Ostatni raz znalazo ono wyraz w wojnie z 1973 roku, kiedy przez jaki czas si wydawao, e pastwa arabskie mog tworzy wsplny front niezalenie od tego, jakie rzdy je reprezentuj. Jednake w wsplny front prawie natychmiast si rozpad. A chocia nadal rozwaano moliwo unii midzy dwoma pastwami arabskimi lub wiksz ich liczb, i od czasu do czasu tak uni ogaszano, to pod koniec lat siedemdziesitych pastwa te sprawiay na swoich obywatelach i na wiecie wraenie, e s sabe i e brak im jednoci. Wspomniana sabo ujawniaa si najwyraniej w tym, co wszyscy Arabowie uwaali za swj wsplny problem: w sprawie Izraela i losie Palestyczykw. Pod koniec lat siedemdziesitych sytuacja na ziemiach zajtych przez Izrael w czasie wojny 1967 roku szybko zacza si zmienia. Polityka osadzania tam ydw zostaa wprowadzona w ycie tu po wojnie 1967 roku z powodw czciowo strategicznych, ale nabraa nowego znaczenia, gdy w Izraelu wadz przej bardziej nacjonalistyczny rzd Begina; osiedlanie przybrao na sile, arabskim wacicielom odbierano ziemi i dostp do wody, zamierzano bowiem te tereny wcieli do Izraela. Arabska cz Jerozolimy oraz region Al-Daulanu odebrany Syrii w praktyce zostay formalnie zaanektowane. W obliczu takich dziaa zarwno Palestyczycy, jak i pastwa arabskie wydawali si bezsilni. OWP z jej przewodniczcym Jasirem Arafatem moga przemawia w imieniu Palestyczykw na terenach okupowanych i zdoby midzynarodowe poparcie, ale nie bya w stanie w istotny sposb zmieni sytuaq'i. Kada z metod dziaania, jakimi teoretycznie dysponoway kraje arabskie, prowadzia donikd. W obliczu izraelskiej przewagi miliarnej oraz z powodu rnych interesw pastw arabskich niechtnych naraaniu ich naraa na szwank, aktywna

422

Wiek pastw narodowych

opozycja wobec Izraela bya niemoliwa. Me do da zastosowana przez Egipt za As-Sadata doprowadzia do wycofania si Izraela z Synaju, ale szybko stao si jasne, e Egipt nie mia takiego wpywu na Izrael, by wywoa zmian jego polityki, ani na Stany Zjednoczone, by je nakoni do sprzeciwienia si izraelskiej polityce w sposb bardziej formalny. Sabo militarna, rosnca liczba partykularnych interesw i wzrost zalenoci ekonomicznej - wszystko to prowadzio do dezintegracji resztek wsplnego frontu, jaki by moe istnia do wojny 1973 roku. Linia podziau przebiegaa midzy pastwami, ktre skaniay si ku Stanom Zjednoczonym, politycznemu kompromisowi z Izraelem i wolnej gospodarce kapitalistycznej, oraz tymi, ktre trzymay si polityki neutralnoci. Do drugiej grupy zwykle zaliczao si Algieri, Libi, Syri, Irak i Jemen Poudniowy, a take OWP, ktrej inne pastwa arabskie przyznaway status odrbnego pastwa. Jednake w praktyce linia podziau nie bya tak ostra, a przymierza pomidzy poszczeglnymi krajami mogy wykracza poza te podziay. W ramach kadego ugrupowania stosunki wcale nie byy bliskie ani atwe. Wrd pastw nastawionych prozachodnio" niezalena polityka Egiptu w stosunku do Izraela wywoywaa wahania i zawstydzenie. Praktycznie wszystkie kraje arabskie formalnie zerway stosunki z Egiptem, cho nie wstrzymay przekazywania nalenoci imigrantw egipskich ich rodzinom. W drugim obozie kontakty z supermocarstwem miay rnorodny charakter. Syria, Irak i Jemen Poudniowy otrzymyway pomoc wojskow i ekonomiczn od ZSRR. Midzy obydwoma baasistowskimi rzdami w Syrii i w Iraku istnia gboki antagonizm wywoany zarwno rywalizacj o przywdztwo w partii nacjonalistycznej, ktra przez jaki czas sprawiaa wraenie prnej i majcej szanse rozwoju, jak i odrbnymi interesami krajw graniczcych ze sob i wsplnie korzystajcych z systemu wodnego rzeki Eufrat. Ponadto cay czas utrzymyway si tarcia z Libi, ktrej przywdca Al-Kaddafi czasami probowa przywdzia paszcz Abd an-Nasira, nie dysponujc przy tym adn si z wyjtkiej tej, jak mona byo kupi za pienidze. W tym okresie doszo do trzech zbrojnych konfliktw, ktre w powanym stopniu wpyny na stosunki midzy krajami arabskimi. Pierwszy wybuch na dalekim zachodzie wiata arabskiego. Dotyczy on terytorium zwanego Sahar Zachodni, sabo zaludnionego zachodniego przeduenia Sahary w kierunku wybrzey Atlantyku pooonych na poudnie od Maroka. Od koca XIX wieku okupowaa j i administrowaa Hiszpania, ale do odkrycia w latach szedziesitych znacznych pokadw fosfatw, wydobywanych przez hiszpask spk, miaa ona niewielkie znaczenie strategiczne i gospodarcze. W latach siedemdziesitych Maroko zaczo wysuwa pretensje do Sahary Zachodniej, poniewa niegdy wadza sutana rozcigaa si na te tereny. T^m daniom sprzeciwiaa si Hiszpania, a take Mauretania, kraj graniczcy na poudniu z Sa-

Jedno i rozbicie wiata arabskiego (po roku 1967)

423

har Zachodni, od pocztkw XX wieku pozostajcy pod panowaniem francuskim, niepodlegy od 1960 roku. Mauretania domagaa si przynajmniej czci tego terytorium. Po dugich dyplomatycznych korowodach Hiszpania, Maroko i Mauretania zawary w 1975 ukad, na ktrego mocy Hiszpania miaa si wycofa, a terytorium Sahaiy podzielonoby midzy pozostae dwa pastwa. Ale kryzys nie zakoczy si, albowiem tymczasem ludno tych terenw zdoaa zorganizowa wasne ruchy polityczne. Po ukadzie z 1975 roku jeden z nich, znany pod akronimem Polisario, ogosi swj sprzeciw wobec marokaskich i mauretaskich pretensji i domaga si niepodlegoci. Mauretania zrezygnowaa w 1979 roku ze swoich pretensji, ale Maroko zaangaowao si w dug walk z Polisario, ktre miao poparcie Algierii, czyli kraju graniczcego z tym obszarem i nie yczcego sobie rozszerzenia marokaskiej potgi. Rozpocz si konflikt, ktry mia trwa pod rnymi postaciami przez wiele lat, komplikujc stosunki nie tylko midzy Marokiem a Algieri, ale rwnie w ramach organizacji, ktrych obydwa te pastwa byy czonkami: w Lidze Pastw Arabskich i w Organizacji Jednoci Afrykaskiej. Inny konflikt, ktry wybuch w Libanie mniej wicej w tym samym czasie, wcign w ten czy inny sposb gwne siy polityczne Bliskiego Wschodu: pastwa arabskie, OWP, Izrael, Europ Zachodni i wielkie mocarstwa. Jego rda leay w pewnych zmianach w spoeczestwie libaskim, ktre kwestionowao cay system polityczny kraju. Kiedy Liban uzyska niepodlego w latach czterdziestych, obejmowa trzy regiony z odmiennymi spoecznociami i o rnych tradycjach rzdzenia: region Gr Libanu zamieszkay gwnie przez chrzecijask ludno maronick na pnocy, a na poudniu przez spoeczno czciowo chrzecijask a czciowo druzyjsk; miasta na wybrzeu miay mieszan ludno muzumask i chrzecijask; wreszcie byy obszary wiejskie na wschd i na poudnie od Gr Libanu, gdzie mieszkaa ludno w przewaajcej czci szyicka. Pierwszy z tych rejonw mia dug tradycj odrbnej administracji podporzdkowanej lokalnym wadcom, za pniej by to uprzywilejowany rejon imperium osmaskiego. Natomiast obszar drugi i trzeci stanowiy integraln cz imperium i do Libanu zostay wczone przez francuski rzd mandatowy. Nowe pastwo miao demokratyczn konstytuq, i kiedy Francuzi opuszczali kraj, midzy przywdcami maronickimi a sunnickimi muzumanami istniaa zgoda, e prezydentem republiki zawsze powinien by maronita, premierem sunnita, a inne stanowiska w rzdzie i administracji winny by rozdzielone pomidzy rne spoecznoci religijne, ale w taki sposb, by rzeczywista wadza spoczywaa w rkach chrzecijan. W latach 1945-1958 udao si zachowa rwnowag i do pewnego stopnia wspprac midzy przywdcami poszczeglnych spoecznoci; w cigu pokolenia jednak podstawy tej rwnowagi zaczy si chwia. Nastpia demograficzna zmiana: liczba muzumaskiej ludnoci rosa szybciej ni chrzecijaskiej,

424

Wiek pastw narodowych

a w latach siedemdziesitych uznano, e trzy spoecznoci uwaane za muzumaskie - sunnici, szyici i druzowie - byy liczbowo wiksze ni spoecznoci chrzecijaskie, a niektrzy z ich przywdcw coraz niechtniej akceptowali sytuacj, w ktrej funkcja prezydenta i ostateczna wadza spoczywaa w rkach chrzecijan. Co wicej, gwatowne zmiany gospodarcze w kraju i na Bliskim Wschodzie prowadziy do tego, e Bejrut przeksztaci si w wielkie miasto, w ktrym mieszkaa poowa ludnoci kraju, a ponad poowa pracowaa. Liban sta si wielkim miastem-pastwem, ktre wymagao silnych i efektywnych rzdw. Przepa dzielca bogatych i biednych powikszya si, ubodzy byli gwnie sunniccy lub szyiccy muzumanie; potrzebna staa si redystrybucja bogactwa przez wprowadzenie podatkw i sub socjalnych. Rzd oparty na kruchej ugodzie midzy przywdcami nie by tym, co najpotrzebniejsze, mg bowiem przetrwa jedynie wtedy, gdy prowadzi polityk nie naruszajc wielkich interesw. W 1958 roku ten ukad si zaama si i przez kilka miesicy trwaa wojna domowa, ktra zakoczya si odnowieniem rwnowagi pod hasem: Nie ma zwycizcw ani zwycionych". Jednake przyczyny kryzysu istniay nadal, a w cigu nastpnych pitnastu lat doszed do nich jeszcze jeden czynnik bya nim rola, jak Liban odgrywa w konfrontacji midzy Palestyczykami a Izraelem. Kiedy w 1970 roku nastpio rozbicie w Jordanii Al-Fathu i innych organizacji partyzanckich, ich gwne wysiki skoncentroway si na poudniu Libanu. Libaska granica z Izraelem jako jedyna umoliwiaa swobodne dziaania po drugiej stronie przy poparciu znacznej liczby uchodcw. Wywoao to zaniepokojenie wanych chrzecijaskich czynnikw politycznych, w tym ich najlepiej zorganizowanej partii Kata'ib (Falang) i stao si tak zarwno dlatego, e dziaania Palestyczykw na poudniu wywoay gwatowne reakcje Izraelczykw, co mogo zagraa niepodlegoci kraju oraz dlatego, e obecno Palestyczykw wspieraa te grupy - gwnie muzumaskie i druzyjskie - ktre chciay zmieni system polityczny, zapewniajcy wadz gwnie chrzecijanom. W 1975 roku doszo do niebezpiecznej konfrontacji si, a kady z protagonistw znajdowa bro i wsparcie za granic: Kata'ib i jej sprzymierzecy w Izraelu, Palestyczycy i ich zwolennicy w Syrii. Wiosn tego roku wybuchy niebezpieczne walki, ktre trway, ze zmiennym szczciem, do koca 1976 roku, kiedy uzgodniono stosunkowo stabilne zawieszenie broni. Gwn rol odgiywaa tu Syria, ktra w trakcie walk zmienia swoj polityk. Z pocztku popieraa Palestyczykw i ich sprzymierzecw, ale potem zbliya si do Kata'ib i jej zwolennikw, kiedy wydawao si, e ponios klsk. Interes Syrii lea w utrzymaniu rwnowagi si, ta bowiem powstrzymywaaby Palestyczykw i utrudniaa im kontynuowanie dotychczasowej polityki w poudniowym Libanie, mogcej wcign Syri do wojny z Izraelem. Aby zachowa te interesy, Syria wysyaa swoje siy zbrojne do Libanu, majc swoiste poparcie innych

Jedno i rozbicie wiata arabskiego (po roku 1967)

425

krajw arabskich i USA; wojska te pozostay tam na dugo ju po zakoczeniu walk. Nastpio pi lat niepewnego zawieszenia broni. Grupy maronickie rzdziy na pnocy, armia syryjska pozostawaa na wschodzie, OWP odgrywao dominujc rol na poudniu. Bejrut zosta podzielony na cz wschodni pozostajc pod kontrol Kata'ib i na cz zachodni kontrolowan przez OWP i jej sprzymierzecw. Wadza rzdowa przestaa w praktyce istnie. Niczym nie powstrzymana wadza OWP na poudniu wywoaa powtarzajce si konfikty z Izraelem, ktry w 1978 dokona inwazji, ale w wyniku midzynarodowych naciskw wycofa si. Niemniej w pamie nadgranicznym pozostay lokalne wadze podporzdkowane Izraelowi. Inwazja i niespokojna sytuacja na poudniu doprowadziy do tego, e szyiccy mieszkacy omawianego obszaru stworzyli wasne siy militarne - AMAL. W 1982 roku sytuacja staa si grona. Nacjonalistyczny rzd w Izraelu po zabezpieczeniu poudniowej granicy dziki traktatowi pokojowemu z Egiptem, teraz prbowa narzuci wasne rozwizanie problemu palestyskiego. Obejmowao ono prb zniszczenia zarwno siy wojskowej, jak i politycznej OWP w Libanie, zainstalowanie tam przyjaznych Izraelowi rzdw, a potem, wobec braku efektywnego oporu palestyskiego, kontynuowanie polityki osiedlania si i anektowania okupowanej Palestyny. Przy pewnej zgodzie ze strony USA, Izrael dokona w czerwcu 1982 roku inwazji na Liban. Atak zakoczy si dugim obleniem zachodniej czci Bejrutu zamieszkaej gwnie przez muzumanw i zdominowanej przez OWP. Ostatecznie podpisano ugod wynegocjowan za porednictwem rzdu amerykaskiego, na podstawie ktrej OWP opuci miao zachodni Bejrut, a rzdy, amerykaski i libaski, powinny udzieli palestyskim cywilom gwarancji bezpieczestwa. W tym samym czasie, w wyniku wyborw, prezydentem zosta przywdca Kata'ib - Baszir Dumajjil. Wkrtce go zamordowano, a na prezydenta wybrano jego brata - Amina. Jego morderstwo Izrael wykorzysta jako pretekst do zajcia zachodniego Bejrutu, a to z kolei pozwolio, by Kata'ib dokonaa masowej masakry Palestyczykw w obozach uchodcw w Sabrze i Szatili. Wycofanie si OWP doprowadzio wprawdzie do ustania walk na jaki czas, ale sam konflikt wszed w groniejsz faz. Podziay midzy lokalnymi ugrupowaniami powikszyy si. Nowy rzd, zdominowany przez Kata'ib i wspomagany przez Izrael, prbowa narzuci wasne rozwizania: skoncentrowanie wadzy w swoich rkach i zawarcie traktatu z Izraelem, na podstawie ktrego wojska izraelskie wycofaj si, uzyskujc w zamian praktyczn kontrol polityczn i strategiczn nad krajem. To wywoao ostry sprzeciw innych spoecznoci druzw i szyitw przy aktywnym poparciu Syrii. I chocia inwazja wykazaa niezdolno zarwno Syrii, jak i innych pastw arabskich do podjcia uzgodnionych i efektywnych dziaa, to jednak wojska syryjskie nadal pozostaway

426

Wiek pastw narodowych

w wielu czciach kraju, a syryjskie wpywy na opozycj wobec rzdu byy nadal silne. Syria i jej sprzymierzecy mogli liczy na pewne wsparcie ZSRR, natomiast Stany Zjednoczone mogy udziela zarwno militarnego, jak i dyplomatycznego wsparcia Kata'ib i jej izraelskim poplecznikom. Jednym z warunkw, na podstawie ktrych OWP opucia Bejrut, byo wysanie do Libanu wielonarodowych si ze znacznym udziaem Amerykanw. Wojska te szybko wycofano, jednak po masakrze Sabry i Szatili musiay wrci. Odtd znaczenie udziau Amerykanw w siach wielonarodowych roso: od obrony ludnoci cywilnej przechodzili oni do aktywnego wspierania nowych rzdw libaskich i libasko-izraelskiego traktatu z 1983 roku, w ktrego wynegocjowaniu brali udzia. W kocowych miesicach tego roku Stany Zjednoczone zaangaoway si w operacje wojskowe majce na celu poparcie dla rzdu libaskiego, ale po atakach na amerykaskich manes i pod naciskiem amerykaskiej opinii publicznej, Stany Zjednoczone wycofay swoje oddziay. Bez rzeczywistego amerykaskiego i izraelskiego wsparcia i wobec silnego oporu druzyjskiego, szyickiego i syryjskiego rzd libaski uniewani traktat z Izraelem. Jednym ze skutkw tego epizodu byo pojawienie si AMAL-u i innych grup szyickich jako gwnych si w polityce libaskiej. W 1984 AMAL przej kontrol nad zachodnim Bejrutem; czciowo pod jego naciskiem wojska izraelskie wycofay si z Libanu, pozostajc tylko na wskim pasie wzdu granicy poudniowej. Trzeci konflikt tych lat angaowa jedno pastwo arabskie i jedno niearabskie; istniaa groba wcignicia innych krajw arabskich: chodzi o konflikt iracko-iraski, ktry wybuch w 1980 roku. Midzy obydwoma krajami istniay spory graniczne, ktre w 1975 roku zostay rozstrzygnite na korzy Iranu, kiedy szah sta u szczytu wadzy. Iraska rewolucja, zamieszanie i wynikajca std jawna sabo pastwa, stworzya przed Irakiem szans odbudowania dawnej rwnowagi. Jednak gra toczya si o co znacznie waniejszego. Nowe wadze iraskie apeloway do muzumanw na caym wiecie, by przywrcili w spoeczestwach autorytet islamu. Znalazo to zapewne szczeglny oddwik w szyickiej wikszoci w Iraku. Wadze irackie stany przed dwojakim wyzwaniem: z jednej strony jako rzdy sekularystyczne, z drugiej za jako rzdy zdominowane przez muzumanw sunnickich. W 1980 roku armia iracka dokonaa inwazji na Iran. Po pierwszych sukcesach udao si jej jednak zaj na stae jedynie cz tego kraju, a po jakim czasie Iran przej inicjatyw i dokona inwazji na Irak. Wojna nie skcia spoeczestwa irackiego, poniewa iraccy szyici pozostali spokojni, ale w jej rezultacie doszo do pewnego podziau w wiecie arabskim. Syria popieraa Iran z powodu wasnych sporw z Irakiem, jednak wikszo krajw arabskich udzielaa pomocy finansowej lub wojskowej Irakowi, poniewa zwycistwo Iranu obalioby system polityczny Zatoki i mogoby wpyn na porzdek spoeczny w krajach, gdzie silne byy uczucia promuzumaskie, a szczeglnie proszyickie.

Jedno i rozbicie wiata arabskiego (po roku 1967)

427

Walki zakoczyy si zawieszeniem broni wynegocjowanym w 1988 roku przez Narody Zjednoczone. adna ze stron nie odnotowaa zdobyczy terytorialnych, ale obie straciy wiele istnie ludzkich i poniosy znaczne straty gospodarcze. Jednak w jakim sensie kada ze stron co zyskaa: aden z reimw nie upad na skutek wojny, a rewolucja iraska nie rozprzestrzenia si ani na Irak, ani na Zatok. Koniec wojny iracko-iraskiej otworzy perspektywy zmiany w stosunkach midzy pastwami arabskimi. Wydawao si prawdopodobne, e Irak dziki uwolnionej energii i armii dobrze zahartowanej w wojnie, odegra aktywniejsz rol w innych dziedzinach: w Zatoce i w oglnej polityce wiata arabskiego. Jego stosunki z Egiptem i Jordani umocniy si dziki pomocy, jakiej te pastwa udzielay Irakowi w czasie wojny; kontakty z Syri ukaday si le, poniewa ta wspieraa Iran, a jako oponentowi Syrii Irakowi atwiej byo aktywnie wkroczy w zawie stosunki libaskie. W tym samym roku 1988 problem palestyski wszed w now faz. Pod koniec poprzedniego roku ludno terytoriw okupowanych przez Izrael - Zachodniego Brzegu i Gazy - zainicjowaa ruch oporu, ktry by niemal powszechny - czasami mia on charakter pokojowy, czasami ucieka si do przemocy, cho unikano uywania broni. Lokalni przywdcy utrzymywali kontakty z OWP i innymi organizacjami. Ruch ten - zwany intifad trwa przez cay rok 1988, zmieniajc stosunki midzy Palestyczykami z terytoriw okupowanych i ich zwizki ze wiatem zewntrznym. Intifada wykazaa, e istnieje zjednoczony nard palestyski, i utrwalia podzia midzy terytoriami okupowanymi przez Izrael a samym Izraelem. Rzdowi izraelskiemu nie udao si zdusi ruchu, coraz czciej musia zajmowa postaw defensywn wobec midzynarodowej krytyki, stawia czoo gbokim podziaom spoecznym. Krl Husajn z Jordanii nie by w stanie sprawowa kontroli nad powstaniem, wycofa si wic z aktywnych dziaa na rzecz zawarcia ugody. OWP moga wkroczy w powsta prni, ale zmienio si jej oblicze. Musiaa si liczy z opini ludzi na terytoriach okupowanych i ich pragnieniem zakoczenia okupacji. Narodowa Rada Palestyska, reprezentatywne ciao Palestyczykw, zebraa si w Algierze i podja uchwa, w ktrej wyraaa gotowo zaakceptowania istnienia Izraela i rozpoczcia rozmw na temat ostatecznego rozstrzygncia konfliktu. Te wydarzenia miay miejsce w nowym kontekcie. W warunkach pewnego odrodzenia jednoci arabskiej w odniesieniu do tego problemu, powrotu Egiptu do aktywnego udziau w sprawach arabskich, zmiany stosunkw midzy Stanami Zjednoczonymi a ZSRR. USA po raz pierwszy wyraziy gotowo przystpienia do bezporednich rozmw z OWP, Zwizek Radziecki zacz aktywniej wkracza w sprawy bliskowschodnie.

Rozdzia 26

Niepokj ducha - wydarzenia po roku 1967

Podziay etniczne i religijne Konflikt libaski i iracki ujawni, jak atwo wrogo midzy pastwami splataa si ze sprzecznociami wewntrz nich. W tym czasie na pierwszy plan wysuny si dysonanse, z ktrymi mamy do czynienia we wszystkich pastwach. W Iraku istniaa wrogo midzy Arabami a Kurdami. Mniejszo kurdyjska na pnocnym wschodzie kraju przez dugi czas bya pomijana w podejmowanych przeksztaceniach gospodarczych i spoecznych, ktre nastpoway gwnie w rejonach bliszych wielkim miastom. Jako mieszkacy grskich dolin lub czonkowie wdrownych plemion, Kurdowie nie yczyli sobie cisej kontroli sprawowanej przez miejsk biurokracj; ich te dosiga idea kurdyjskiej niepodlegoci, ktra ujawnia si ju w pnym okresie osmaskim. Od czasw mandatu brytyjskiego dochodzio do kolejnych kurdyjskich buntw; staway si one coraz intensywniejsze i coraz lepiej zorganizowane i zyskiway od czasu rewolucji w 1958 roku coraz wiksze poparcie ze strony pastw wrogich Irakowi. Przez kilka lat powstanie byo wspierane przez Iran, ale pomoc wycofano, kiedy w 1975 roku obydwa kraje zawary ukad dotyczcy kilku rnych kwestii. Bunt ucich, a rzd podj dziaania, ktrych celem byo nadanie obszarom kurdyjskim speqalnej administracji i realizacja programu ekonomicznego rozwoju. Sytuacja pozostaa jednak niejasna i pod koniec lat osiemdziesitych, w okresie wojny iracko-iraskiej, znw wybuchy rozruchy. Potencjalnie podobna sytuacja panowaa w Algierii. Cz ludnoci grskich obszarw Atlasu w Maroku i Kabylii w Algierii stanowili Berberzy po-

Niepokj ducha - wydarzenia po roku 1967

429

sugujcy si dialektami jzyka rnego od arabskiego i majcy dug tradycj lokalnej organizacji i przywdcw. W okresie wadzy francuskiej rzd dy do utrzymania rnic midzy Berberami a mieszkacami mwicymi po arabsku. Czyni to czciowo z powodw politycznych, ale take dlatego, e lokalni urzdnicy wykazywali naturaln tendencj do utrzymania specjalnego charakteru spoecznoci, nad ktrymi sprawowali wadz. Kiedy po uzyskaniu niepodlegoci wadz przejy rzdy nacjonalistyczne, prowadzono polityk rozszerzania kontroli administracji centralnej, a take narzucania kultury arabskiej. W Maroku t polityk umacniay dwa czynniki: duga tradycja zwierzchnoci sutana oraz presti kultury arabskiej wielkich miast; berberski nie by jzykiem pisanym kultury wysokiej, a kiedy berberscy wieniacy znaleli si pod wpywem oddziaywania ycia miejskiego, mieli tendencj do przejmowania jzyka arabskiego. Natomiast w Algierii sytuacja ksztatowaa si inaczej. Tradycja kultury arabskiej bya tu sabsza, poniewa w Algierii brakowao wielkich miast i szk, a kultura francuska dominowaa, oferowaa bowiem, jak si zdawao, alternatywn wizj przyszoci. Autorytet rzdu nie by te tak ustalony; jego pretensje do prawomocnoci opieray si na przewodzeniu walk o niepodlego, a w tej walce kabylscy Berberzy odegrali znaczc rot. Rnice etniczne, podobnie jak religijne mogy nada nowy ksztat odmiennym interesom. Przykad Libanu wykaza, jak walka o wadz moga znale wyraz w sprzecznociach natury religijnej. W Sudanie panowaa identyczna sytuacja. Mieszkacy poudniowych obszarw kraju nie byli ani Arabami, ani muzumanami; niektrzy z nich po nawrceniu przez misjonarzy wyznawali chrzecijastwo. Pamitali okres, kiedy padali ofiar wypraw po niewolnikw z pnocy. Po uzyskaniu niepodlegoci, kiedy wadza znalaza si w rkach Arabw i muzumanw, obawiali si o sw przyszo: nowy rzd mgby dy do rozszerzenia wyww kultury arabskiej i muzumaskiej dalej na poudnie, a zarazem bardziej dbaby o interesy regionw pooonych blisko stolicy ni tych, ktre byy od niej oddalone. Niemal natychmiast po dojciu kraju do autonomii na poudniu wybucha rewolta, ktra trwaa do roku 1972. Zakoczya si ukadem, ktry da poudniu znaczn niezaleno. Napicia i wzajemne podejrzenia nadal istniay, ujawniajc si we wczesnych latach osiemdziesitych, kiedy rzd przyj bardziej promuzumask polityk. Bunt przeciwko wadzy w Chartumie trwa na wiksz skal przez cae lata osiemdziesite, a rzdowi nie udao si ani go umierzy, ani sobie z nim poradzi. Bardzo niebezpieczna i skomplikowana sytuacja panowaa w krajach, gdzie yy wiksze grupy ludnoci szyickiej: w Iraku, Kuwejcie, Bahrajnie, Arabii Saudyjskiej, Syrii i Libanie. Rewolucja iraska moga wzbudzi poczucie szyickiej tosamoci, a to pocignoby za sob skutki o charakterze politycznym, szczeglnie w krajach, gdzie rzdy znajdoway si w rkach sunnitw. Z drugiej jednak strony wsplna idea narodowa czy idea wsplnoty gospodarczej mogy

430

Wiek pastw narodowych

oddziaywa w przeciwnym kierunku. W Syrii sytuacja ksztatowaa si zupenie inaczej, w kadym razie przez jaki czas. Rzdy baasistowskie, ktre sprawoway wadz od lat szedziesitych od 1970 roku byy zdominowane przez grup oficerw i politykw z Al-Asadem na czele. Wywodzili si oni w znacznej mierze ze spoecznoci alawidzkiej, dysydenckiego ugrupowania szyitw. Dlatego te opozycja wobec rzdu polegaa na silnym wsparciu dla ruchw sunnickiego islamu podejmowanych przez Braci Muzumanw i podobne im organizacje.

Biedni i bogaci W krajach arabskich poszerzaa si przepa dzielca biednych od bogatych. Dysproporcja midzy nimi zawsze istniaa, ale w okresie gwatownych zmian gospodarczych zacza nabiera nowego znaczenia. By to okres rozwoju, nie za fundamentalnych zmian strukturalnych. Gwnie z powodu wikszych dochodw z ropy stopa wzrostu bya wysoka nie tylko w krajach wydobywajcych rop, ale take w tych, ktre korzystay z poyczek i darw, inwestycji i przekazw emigrantw. Roczny przyrost w latach siedemdziesitych przekracza 10 procent w Zjednoczonych Emiratach Arabskich i Arabii Saudyjskiej, 9 procent w Syrii, 7 - w Iraku i Algierii, 5 procent w Egipcie. Jednake rozwj nie nastpowa we wszystkich dziedzinach gospodarki. Znaczn cz zwikszajcych si dochodw rzdowych przeznaczano na zakup uzbrojenia (gwnie ze Stanw Zjednoczonych i Europy Zachodniej) i na rozszerzanie machiny administracyjnej. Dziedzin gospodarki, ktra rozwijaa si najszybciej, byy usugi, szczeglnie za suby pastwowe; w 1976 roku suba pastwowa obejmowaa w Egipcie ju 13 procent gospodarczo aktywnej ludnoci. Innym wanym polem ekspansji by przemys lekki: tekstylia, przetwrstwo ywnoci, towary spoywcze i budownictwo. Rozwojowi temu sprzyjay dwa procesy, ktre zachodziy w tym okresie. Po pierwsze, w wikszoci krajw nastpia liberalizacja ogranicze dotyczcych przedsibiorczoci prywatnej, co prowadzio do powstawania wielu maych przedsibiorstw. Po drugie, nastpi znaczny wzrost wielkoci darowizn emigrantw. W 1979 roku suma przekazw wynosia w tym rejonie wiata ju 5 miliardw dolarw rocznie. Zachcay do tego rzdy, poniewa tego rodzaju dochody rozwizyway problemy budetowe; pienidze wykorzystywano przede wszystkim na zakup ziemi i trwaych towarw konsumenckich. W sumie prywatni inwestorzy nie mieli adnych powodw, by inwestowa w przemys ciki, ktry wiza si z wielkimi nakadami i znacznym ryzykiem. Rwnie nakady zagraniczne w tym zakresie byy ograniczone. W praktyce jedynymi nowymi gaziami przemysu cikiego byy te, w ktre zdecydoway si inwestowa rzdy, jeli tylko dysponoway odpowiednimi rodkami. Wiele krajw wydobywajcych rop naftow starao si rozwija przemys petroche-

Niepokj ducha - wydarzenia po roku 1967

431

miczny, a take stalowy i aluminiowy. Co wane, te przedsiwzicia byy podejmowane na wiksz skal niby to wynikao z moliwoci rynku. Najambitniejsze plany przemysowe realizowaa Arabia Saudyjska, budujca dwa kompleksy - jeden nad Morzem Czerwonym, drugi na wybrzeu Zatoki - oraz Algieria. Za Bumediena polityka rzdu algierskiego polegaa na przeznaczaniu znacznej czci dochodw na przemys ciki, na przykad stalowy, i na gazie przemysu wymagajce rozwinitych technologii, spodziewano si bowiem uniezalenienia kraju od potnych pastw uprzemysowionych, a w nastpstwie wykorzystania nowych technologii i wyrobw przemysu cikiego do rozwoju rolnictwa i produkcji dbr konsumpcyjnych. Po mierci Bumediena w 1979 roku ta polityka ulega zmianie i wikszy nacisk kadziono na rolnictwo i sprawy socjalne. Niemal wszdzie najbardziej zacofanym sektorem byo rolnictwo. Gwny wyjtek stanowia Syria, ktra ponad poow inwestycji przeznaczaa na t dziedzin gospodarki, zwaszcza na budow zapory Tkbka nad Eufratem. Zaczto j budowa w 1968 roku z pomoc ZSRR; pod koniec lat siedemdziesitych produkowano tu ju energi hydro elektryczn, moliwe si te stao rozszerzenie systemu irygacji w dolinie rzeki. W wikszoci krajw na skutek oglnego zaniedbania rolnictwa nie nastpowa wzrost gospodarczy, a w niektrych dochodzio nawet do spadku produkcji rolnej, chocia na wsi mieszkaa znaczna cz ludnoci. W Arabii Saudyjskiej 58 procent aktywnej ekonomicznie ludnoci yo na wsi, ale ludzie ci wytwarzali zaledwie 10 procent produktu narodowego brutto. Sytuacja ta bya wyjtkowa z powodu szczeglnego znaczenia, jakie miao wydobycie ropy naftowej. Ale i w Egipcie proporcje nie wyglday lepiej: 52 procent ekonomicznie aktywnej ludnoci yo na wsi, wytwarzajc 28 procent produktu narodowego brutto. Pod koniec lat siedemdziesitych znaczna cz ywnoci konsumowanej w krajach arabskich pochodzia z importu. Wzrost gospodarczy nie podnis standardu ycia tak, jakby si tego mona byo spodziewa, i to zarwno dlatego, e przyrost ludnoci nastpowa szybciej ni kiedykolwiek, jak i dlatego, e system spoeczny i polityczny w wikszoci krajw arabskich nie zapewnia odpowiedniego podziau produkcji. W 1930 roku kraje arabskie jako cao miay od 55 do 60 milionw ludnoci, a w 1960 yo jej tam jakie 90 milionw, za w 1979 - ju 179 milionw. Przyrost waha si w granicach 2-3 procent. Przyczyna jednak nie leaa w zwikszeniu liczby narodzin, mona nawet twierdzi, e malaa ona w wyniku upowszechniania antykoncepcji, a warunki miejskie skaniay ludzi do zawierania maestw w pniejszym wieku. Gwny powd wynika z duszego ycia, a szczeglnie ze zmniejszenia miertelnoci niemowlt. Podobnie jak poprzednio, wzrost populacji prowadzi do powikszania si miast, zarwno dlatego, e przyrost ludnoci miejskiej w wyniku poprawy warunkw zdrowotnych by wyszy ni poprzednio, jak i dlatego, e powikszaa imigracja ze wsi. W poowie lat siedemdziesitych mniej wicej poowa ludzi

432

Wiek pastw narodowych

w wikszoci krajw arabskich ya w miastach: ponad 50 procent w Kuwejcie, Arabii Saudyjskiej, Libanie, Jordanii i Algierii, pomidzy 40 a 50 procent w Egipcie, Thnezji, Libii i Syrii. Wzrost obj zarwno wiksze, jak i mniejsze miasta; najbardziej spektakularny by w stolicach i w gwnych orodkach handlowych i przemysowych. W poowie lat siedemdziesitych byo osiem miast arabskich liczcych ponad milion mieszkacw: Kair mia ich 6,4 milionw, a Bagdad 3,8 milionw. Charakter wzrostu gospodarczego i gwatowna urbanizacja prowadziy do wikszej i wyraniejszej polaryzacji spoeczestwa ni poprzednio. Z rozwoju czerpali korzyci przede wszystkim czonkowie grup rzdzcych, oficerowie, urzdnicy wyszych szczebli, technicy, przedsibiorcy zajmujcy si budownictwem, importem i eksportem lub przemysem spoywczym, albo majcy powizania z przedsiwziciami midzynarodowymi. Rwnie wykwalifikowani robotnicy cignli pewne korzyci, zwaszcza tam, gdzie warunki polityczne pozwalay im na efektywne organizowanie si. Inne grupy ludnoci zyskiway znacznie mniej albo wcale. W miastach istniao ugrupowanie drobnych pracownikw, kupcw oraz osb, ktre usugiway bogatym; wok nich gromadzia si znaczna, bardzo zmienna grupa ludnoci zatrudnionej w sektorach nieformalnych" - byli tam wdrowni sprzedawcy i robotnicy pracujcy dorywczo, albo ludzie bez posady. Na wsi redni lub - w krajach, gdzie nie byo reformy rolnej - wielcy waciciele ziemscy mogli z zyskiem uprawia swoj ziemi, poniewa udostpniono im kredyty. Natomiast biedniejsi chopi, ktrzy mieli mao ziemi albo wcale jej nie posiadali, nie mogli si spodziewa polepszenia swojego pooenia. Robotnicy emigrujcy do krajw produkujcych rop naftow mogli zarobi wicej ni w rodzinnych stronach, nie mieli jednak adnego zabezpiecznia ani moliwoci polepszenia swojej sytuacji przez wsplne dziaania. Mona ich byo dowolnie usuwa z pracy, a na ich miejsca ju czekali inni. Pod koniec lat siedemdziesitych ich pooenie stao si jeszcze trudniejsze, poniewa coraz wicej robotnikw przybywao nie tylko z krajw arabskich, lecz rwnie sprowadzano ich na okrelony czas lub na realizacj kontraktu z krajw Dalekiego Wschodu: Azji Poudniowej, Tajlandii, Malezji, Filipin lub Korei. Niektre rzdy pod wpywem tendencji rozpowszechnionych podwczas na wiecie tworzyy system sub spoecznych, co prowadzio do pewnej redystrybucji dochodw: tanich mieszka, ochrony zdrowia i owiaty, systemu ubezpiecze spoecznych. Nawet w najbogatszych krajach nie wszyscy mieli do nich dostp. W Kuwejcie wszyscy Kuwejtczycy w peni z nich korzystali, ale nie-kuwejck ludno obejmoway one w znacznie mniejszym stopniu. W Arabii Saudyjskiej wielkie miasta leay w otoczeniu bidonvilli, a wsie wcale nie byy zasobne i bogate. Najgorzej wygldaa sytuacja w wielkich miastach, ktre szybko si rozrastay w wyniku imigracji i przyrostu naturalnego. Likwidowane bidonville zastpowano tanim budownictwem, pozbawionym infrastruktury, ktrego

Niepokj ducha - wydarzenia po roku 1967

433

komfort nie odbiega od poprzedniego. Transport publiczny niemal wszdzie by niedoskonay; istniaa zasadnicza rnica midzy tymi, ktrzy dysponowali wasnymi rodkami transportu, a tymi, ktrzy ich nie mieli. W wikszoci miast system zaopatrzenia w wod i system kanalizacji zbudowany dla mniejszych spoecznoci, nie by dostosowany do potrzeb znacznie wikszej liczby ludnoci; w Kairze kanalizacja praktycznie przestaa dziaa. W Kuwejcie i Arabii Saudyjskiej problemy dostarczania wody rozwizano dziki odsalaniu wody morskiej, co byo metod drog, ale bardzo efektywn. Kobiety w spoeczestwie W okresie tym pewien typ stosunkw spoecznych zacz rodzi problemy. Zmieniajca si rola kobiet, przeobraenia w strukturze rodziny - wszystko to stwarzao problemy nie tylko dla mczyzn, ktrzy pragnli budowa mocn i zdrow spoeczno, ale take dla kobiet wiadomych swojej pozycji. W cigu ycia poprzednich pokole zachodzce przemiany wpyway na rol kobiety w spoeczestwie. Jedn z nich by rozwj owiaty: we wszystkich krajach, nawet w najbardziej konserwatywnych spoeczestwach Pwyspu Arabskiego, dziewczta chodziy teraz do szk. W szkoach podstawowych w niektrych krajach uczyo si niemal tyle samo dziewczt co chopcw. Na wyszym szczeblu ich udzia szybko rs. Upowszechniaa si rwnie wrd kobiet umiejtnio pisania i czytania, chocia wci bya rzadsza ni wrd mczyzn. W niektrych krajach wszystkie kobiety modszego pokolenia potrafiy pisa i czyta. Po czci z tego powodu, ale take z innych, zwikszya si liczba zaj dostpnych dla nich. Na wsi, gdy mczyni emigrowali do miast bd do krajw eksportujcych rop naftow, podczas ich nieobecnoci kobiety czsto zajmoway si ziemi i bydem. W miecie nowoczesne fabryki zatrudniay je, ale praca tam bya niebezpieczna. Przyjmowano je wwczas, gdy brakowao mczyzn, zwyke w sytuacji gospodarczej zapaci lub nadmiernego zatrudnienia, kiedy mczyzn zwalniano z pracy. Niewykwalifikowane pracownice zwykle znajdoway zajcie jako suba domowa; na og byy to mode, jeszcze niezamne dziewczta pochodzce ze wsi. Coraz wicej wyksztaconych kobiet pracowao w administracji pastwowej, zwaszcza na stanowiskach urzdniczych, rosa te liczba kobiet wykonujcych wolne zawody: prawnikw, lekarzy i pracownikw sub socjalnych. W niektrych krajach bya niewielka, cho zwikszajca si, liczba kobiet na wyszych stanowiskach rzdowych; dotyczyo to takich pastw jak lUnezja, Jemen Poudniowy i Irak, gdzie podejmowano celowe starania, by zerwa z przeszoci i stworzy nowoczesne" spoeczestwo. Jednak mimo tych zmian tylko niewielk liczb kobiet zatrud-

434

Wiek pastw narodowych

niano poza domem, i niemal na kadym stanowisku byy one dyskryminowane we wspzawodnictwie z mczyznami. Warunki ycia w miecie, praca poza domem - wszystko to wpywao na ycie rodzinne i na pozycj kobiety. Na wsi migracje mczyzn do pracy oznaczay, e na kobiety spadaa wiksza odpowiedzialno za rodzin i e musiay podejmowa decyzje, ktre uprzednio leay w kompetencjach mczyzn. W miecie wielka rodzina znajdowaa si w innej sytuacji anieli na wsi. ona nie zawsze ju ya w wielkim rodowisku kobiet: sistr i kuzynek zdominowanych przez teciow. Zarwno mczyni, jak i kobiety utrzymywali ze sob cilejsze kontakty; bywao, e dzieci ju nie przygotowyway si do ycia spoecznego w wielkiej rodzinie, i ksztatowaa je w rwnym stopniu szkoa, ulica jak i dom. Przepyw idei, zwikszenie zasigu sub medycznych powodoway upowszechnianie antykoncepcji; rodziny miejskie, z przyczyn ekonomicznych i nowych moliwoci, byway mniejsze ni rodziny wiejskie. Owiata i praca sprawiay, e dziewczta wychodziy za m majc prawie dwadziecia lat lub nieco wicej, nie za w wieku okoo pitnastu. Na ulicach i w miejscu pracy w sposb nieunikniony izolacja kobiet stawaa si niemoliwa. Nie tylko rzadziej ni dawniej noszono zason, znikay te inne formy oddzielania kobiet od mczyzn. W Arabii Saudyjskiej prbowano temu zapobiec: na ulicach dalej powszechnie naleao zasania twarz, ksztacenie odbywao si w warunkach penej segregacji, dla kobiet wyodrbniano specjalne strefy pracy - miay mono pracowa jako nauczycielki, w klinikach dla kobiet, ale nie w pastwowych urzdach lub innych miejscach, gdzie mogyby si spotyka z mczyznami. Te zmiany nastpoway jednak w ramach na og dawnej rzeczywistoci prawnej i etycznej, w ktrej obowizywa prymat mczyzn. Pewne przeobraenia zachodziy jedynie w sposobie interpretacji tych przepisw prawa muzumaskiego, ktre dotyczyy spraw stanu cywilnego. Spord krajw arabskich tylko Tunezja zlikwidowaa poligami, cho gdzie indziej stawaa si ona coraz rzadsza. W niektrych krajach, na przykad w Tunezji czy w Iraku, kobietom byo atwiej domaga si rozwizania maestwa, wszdzie jednak utrzymywao si prawo ma do odrzucenia wasnej ony bez podania powodu i bez rozprawy sdowej. Rwnie nie zmienione pozostao prawo ma do sprawowania opieki nad dziemi po osigniciu pewnego wieku. W pewnych krajach podniesiono minimalny wiek, w jakim mona byo zawiera maestwo. W niektrych te zreinterpretowano prawo dziedziczenia, w adnym jednak nie nosio ono charakteru wieckiego. Niewiele krajw arabskich wprowadzao wieckie prawo cywilne, ktre zastpioby szari'at, jak to miao miejsce w Turcji. Mimo e prawa si zmieniay, to jednak obyczaje spoeczne nie ulegay przeobraeniu. Nie zawsze mona byo wprowadzi w ycie nowe zasady, zwaszcza gdy cieray si one z gboko zakorzenionymi obyczajami spoecznymi, ktre potwierdzay i utrwalay dominacj mczyzn. U podstaw tego sys-

Niepokj ducha - wydarzenia po roku 1967

435

temu leao przekonanie, e dziewczta powinny wczenie wychodzi za m, e ich maestwo winno by zaaranowane przez rodzin oraz e ony mona bez trudu odrzuci. Te zasady potwierdzay same kobiety, a matki i teciowe czsto dbay o ich utrzymanie. Znaczna cz kobiet akceptowaa ten system, cho w jego ramach dya do zdobycia lepszej pozycji subtelniejszym i dalej idcym manipulowaniem mczyznami. T postaw wyraaj, na przykad opowiadania egipskiej pisarki Alify Rifa'at, opisujce muzumanki, ktrych ycie reguluje wezwanie z minaretu do odprawiania piciu codziennych modlitw: Uniosa rk do warg i ucaowaa z dwch stron na znak wdzicznoci za Jego szczodro. aowaa jedynie, e dziki takim gestom i wypowiadaniu kilku prostych formuek moga wyrazi wdziczno swojemu Stwrcy. Kiedy Ahmad y, stawaa za nim, gdy odprawia modlitw i powtarzaa jego ruchy, kiedy si pochyla, bi pokony, suchaa z szacunkiem jego sw, ktre recytowa. Wiedziaa, e ten, kto stoi za osob prowadzc modlitw i powtarza jej ruchy, sam odprawia modlitwy. [,..] Po jego mierci przestaa regularnie odmawia modlitwy1. Rosa jednak liczba kobiet, ktre nie akceptoway tego systemu i twierdziy, e maj prawo do okrelania swojej tosamoci i do zmiany wasnego statusu spoecznego, ktiy byby zbieny z tym nowym samookreleniem. Jednak nie weszy jeszcze do systemu wadzy; kobiety jako ministrowie czy czonkowie parlamentu byy tylko symbolami zmiany. Ich pogldy wyraay organizacje kobiece oraz prasa. Prcz kobiet-pisarek istniaa dua grupa znanych polemistek, ktrych dziea szeroko popularyzowano zarwno na wiecie za porednictwem tumacze, jak i w krajach arabskich. Marokanka Fatima Mernissi w ksice Zza zasony twierdzia, e nierwno pci wynikaa, a przynajmniej bya usprawiedliwiana przez specyficzny pogld islamu na kobiety, jako dysponujce niebezpieczn si, ktr naley powstrzymywa. Przekonanie to, twierdzia, nie pozostawao w zgodzie z potrzebami niepodlegego narodu yjcego we wspczesnym wiecie. Jest jednak prawd, e pod koniec lat siedemdziesitych i na pocztku osiemdziesitych miao miejsce zjawisko wskazujce na przeciwn tendencj. Na ulicach i w miejscach pracy, szczeglnie za w szkoach i na uniwersytetach, coraz wiksza liczba modych kobiet okrywaa wosy, a nawet zasaniaa twarz, unikajc towarzyskich i zawodowych spotka z mczyznami. Paradoksalnie bardziej bya to oznaka potwierdzania wasnej tosamoci przez kobiety ni przewagi mczyzn. Te, ktre tak postpoway, czsto nie pochodziy z rodzin przestrzegajcych segregacji pci; dokonyway wiadomego wyboru, ktry wypywa z okrelonego pogldu na ksztat spoeczestwa muzumaskiego, przy
A. Rifa'at, Distant View of a Minaret, przekad angielski: D. Johnson-Davies, Londyn 1983, s. 109.
1

436

Wiek pastw narodowych

czym pewn rol odegraa tu rewolucja iraska. Bez wzgldu na motywy takiej postawy, na dusz met mielimy tu do czynienia z umacnianiem si tradycyjnego rozumienia pozycji kobiet w spoeczestwie. Odrodzenie dziedzictwa przeszoci Wydarzenia 1967 roku oraz proces zmian, jaki potem nastpi, sprawiy, e niepokj ducha zintensyfikowa si, wzmogo si poczucie rozwoju wypadkw na wiecie w zym kierunku. Tego rodzaju wiadomo ju latach pidziesitych i szedziesitych znalaza wyraz w poezji. Klsk roku 1967 uznawano powszechnie nie za militarne niepowodzenie, lecz za swoist kar moraln. Skoro Arabowie zostali pokonani tak szybko, cakowicie i na oczach caego wiata, to czy nie bya to oznaka, e co zego si dzieje w ich spoeczestwach i w systemie moralnym, jaki reprezentoway? Bohaterski wiek walk o niepodlego skoczy si; tego typu dziaania nie mogy ju jednoczy ani krajw arabskich, ani ich mieszkacw, a przyczyn niepowodze i niedostatkw nie mona ju byo - jak dawniej - szuka w polityce mocarstw i interwencjonizmie obcokrajowcw. Wrd wyksztaconych i mylcych ludzi rosa wiadomo wielkich i gwatownych zmian w ich spoeczestwach, rozumiano te wpyw tych przeobrae na ich wasn pozycj. Wzrost liczby ludnoci, powikszanie si miast, upowszechnianie owiaty podstawowej, rodki masowego przekazu - wszystko to sprawiao, e w dyskusji nad sprawami publicznymi pojawi si nowy gos wyraajcy w jzyku tradycji przekonania tych ludzi, ich niepokoje i nadzieje. To z kolei rodzio przepa midzy ludmi wyksztaconymi a szerokimi masami spoecznymi. Powsta problem komunikowania si - jak wyksztacona elita moga przemawia do mas i w ich imieniu? Za tym wszystkim krya si jeszcze jedna kwestia tosamoci - jaka to wi moralna pozwalaa im twierdzi, e tworz spoeczestwo i okrelon wsplnot polityczn? Problem tosamoci ujawnia si w zalenociach midzy dziedzictwem przeszoci a potrzebami teraniejszoci. Czy ludy arabskie powinny zmierza drog okrelon na zewntrz, poza nimi, czy te w swoich odziedziczonych wierzeniach, w swojej kulturze mogyby odnale te wartoci, ktre wytyczyyby dla nich kierunek we wspczesnym wiecie? To pytanie ujawniao cis wspzaleno midzy problemem tosamoci i niepodlegoci. Jeeli podstawy, na ktrych miao si opiera spoeczestwo, pochodziy z zewntrz, a konkretnie z Europy Zachodniej i Ameryki Pnocnej, to czy kulturalna zaleno nie przyniesie ze sob rwnie podporzdkowania ekonomicznego i politycznego? Tfen argument wysun egipski ekonomista Dala Amin (ur. 1935) w ksice Mihnat al-iktisad wa-as-sakafa fi Misr (Dylematy gospodarki i kultury w Egip-

Niepokj ducha - wydarzenia po roku 1967

437

cie). Stara si w niej ujawni zwizki midzy infitahem a kryzysem kultury. TWierdzi, e nard Egiptu, podobnie jak narody innych krajw, utraci zaufanie do samego siebie. Infitah, podobnie jak kierunki przemian po rewolucji egipskiej w 1952 roku, opiera si na niezdrowych zaoeniach: w yciu ekonomicznym byy to faszywe wartoci spoeczestwa konsumpcyjnego, zdominowanego przez panujc elit, nie za przez prawdziwy patriotyzm. Egipcjanie importowali wszystko, co obcokrajowcy w nich wmuszali, a to prowadzio do staego uzalenienia. Aby ycie polityczne i ekonomiczne zdrowo si rozwijao, powinno si opiera na wasnych wartociach moralnych, ktrych jedyn podstaw jest religia. Podobnie inny Egipcjanin, Hasan Hanafi, pisa o zwizkach midzy dziedzictwem a potrzeb odnowy. Arabowie, podobnie jak inne ludy, znaleli si w stanie rewolucji ekonomicznej, ktrej nie dawao si zrealizowa bez rewolucji humanistycznej". Nie oznaczao to odrzucenia dziedzictwa przeszoci, za ktre Arabowie ponosili nie mniejsz odpowiedzialno ni za ludzi, ziemi i majtek", ale raczej konieczno jego reinterpretacji zgodnie z potrzebami naszego wieku", i przeksztacenia w ideologi, ktra moga si przyczyni do powstania ruchu politycznego. Niewskazane byo zarwno lepe trzymanie si tradycji, jak i bezmylne denie do innowacji. Pierwsze z nich nie dawao odpowiedzi na pytania teraniejszoci, drugie za nie byo w stanie poruszy mas, bo posugiwano si nie znanym im jeykiem. Zaistnia potrzeba przeprowadzenia pewnej reformy ideologii religijnej, ktra daaby masom spoecznym now samowiadomo; powinna powsta jaka rewolucyjna partia, tworzca kultur narodow i zmieniajca style zachowa zbiorowych. Wspczesna myl arabska w znacznej swojej czci zajmowaa si dylematami przeszoci i teraniejszoci i niektrzy pisarze podejmowali odwane prby ich rozstrzygnicia. Odpowied, jakiej udzieli syryjski filozof Sadik Dalal al-Azm (ur. 1934), cakowicie odrzucaa myli religijn. Sama w sobie bya - jak twierdzi - faszywa, a w spojrzeniu na istot nauki i metodach dochodzenia do prawdy niezgodna z autentyczn myl naukow. Nie istnieje sposb pogodzenia ich ze sob. Niemoliwa jest wiara w dosown prawd zawart w Koranie; jeli za odrzuca si jej cz, nie mona twierdzi, e jest on Sowem Boym. Myl religijna jest nie tylko faszywa, co wicej - jest niebezpieczna. Wspiera bowiem istniejcy porzdek i tych, ktrzy go utrzymywali, a tym samym uniemoliwia prawdziwy ruch ku wyzwoleniu spoecznemu i politycznemu. Niewielu autorw zgodzioby si z ai-Azmem; czciej starano si wcza system wierze religijnych w ramy dziedzictwa kulturowego i dopiero wtedy poddawa go krytyce. Dla TUnezyjczyka Hiszama Da'ita (ur. 1935) tosamoci narodowej nie moga okreli za pomoc kultury religijnej. Naley zachowa

438

Wiek pastw narodowych

tak wizj ycia ludzkiego, jak proponowa prorok Mahomet; trzeba akceptowa mio i oddanie, jakimi go w cigu wiekw otaczano, a pastwo jest odpowiedzialne za ochron tych uczu. Spoeczne prawa i instytucje winny by jednak cakowicie oddzielone od religii i oparte na humanistycznych" zasadach; poszczeglnym obywatelom naley zagwarantowa swobod odejcia od swojej odziedziczonej religii, jeli tylko tego chc.
Jestemy za laicyzacj, ale za laicyzacj, ktra nie byaby wroga islamowi i ktra nie jest motywowana uczuciami antymuzumaskimi. W naszej bolesnej podry zachowalimy podstawy wiary, dogbn i nie dajc si wykorzeni czuo dla tej religii, ktra rozjaniaa nasze dziecistwo i bya nasz pierwsz drog ku Dobru, bya odkryciem Absolutu. [...] Nasz laicyzm ma swoje granice polegajce na uznaniu zasadniczych zwizkw midzy pastwem, pewnymi elementami moralnych i spoecznych zachowa, struktur osobowoci zbiorowej i wiar muzumask oraz na tym, e jestemy za utrzymaniem tej wiary i za jej reform. Reforma nie powinna jednak nastpowa wskutek sprzeciwiania si religii, lecz winna mie miejsce zarazem dziki religii, w religii, jak i niezalenie od niej2.

Inny autor z Maghrebu - Abdullah Laroui - uwaa, e konieczne jest ponowne zdefiniowanie zarwno przeszoci, jak i teraniejszoci. Widzia potrzeb prawdziwego historycznego zrozumienia, zapanowania nad nasz przeszoci" dziki pojciu przyczynowoci i sposobu, w jaki sposb dochodzio do przejcia jednych rzeczy w drugie. Ponadto potrzebna bya prawdziwa historyczno", a wic gotowo wyjcia poza przeszo, przejcia od niej wszystkiego, co przydatne, poprzez radykaln krytyk kultury, jzyka i tradycji", i jej wykorzystanie dla stworzenia nowej przyszoci. Ten proces krytycznego rozumienia sam w sobie nie mg wyznacza kierunkw przyszego rozwoju; niezbdna jest ywa ideologia naszego wieku, a konkretnie poprawnie rozumiany marksizm z jego traktowaniem historii jako majcej wytyczony kierunek i etapami zmierzajcej ku celowi. Mg on dostarczy takiego zrozumienia, dziki ktremu przeszo dawao si wcieli w nowy system mylenia i dziaania3. Na drugim kracu spektrum byli ci, ktrzy wierzyli, e dziedzictwo arabskie samo z siebie moe dostarczy podstaw do ycia w teraniejszoci i to ycie stworzy, poniewa wywodzio si ze Sowa Boego. Powysze pogldy w coraz ostrzejszy sposb wyraali niektrzy z ludzi zwizanych z Brami Muzumanami w Egipcie i w innych krajach. W ramach tych ruchw w latach szedziesitych doszo do pewnej polaryzacji. Cz przywdcw i czonkw tych organizacji
Hichera Djait, La personaiti et le devenir arabo-islamiue, Pary 1974, s. 140. A. Laroui, La crise des intettectuels arabes, Pary 1974, przekad angielski: The crisis of the Arab intellectual, Berkeley 1976; oraz: L 'ideologie ara be contemporaine, nowe wydanie, Paly 1977.
3 2

Niepokj ducha - wydarzenia po roku 1967

439

pragna zawrze przynajmniej na jaki czas kompromis z tymi, ktrzy sprawowali wadz i zaakceptowa istniejce rzdy, mieli oni bowiem nadziej, e w ten sposb uzyskaj wpyw na polityk. Natomiast inni poszli w przeciwnym kierunku: cakowitego odrzucenia wszelkich typw spoeczestw z wyjtkiem muzumaskich. We wczeniej, bo w 1964 roku, opublikowanej pracy Ma'alim fi at-tarik (Drogowskazy) Sajjid Kutb w bezkompromisowy sposb okreli natur prawdziwego spoeczestwa muzumaskiego. Spoeczestwo to akceptowao najwysz zwierzchno Boga i uznawao Koran za rdo wyznaczajce kierunek w yciu ludzkim, poniewa tylko on zapewnia powstanie systemu moralnoci i prawa odpowiadajcego rzeczywistoci. Wszystkie inne spoecznoci byy spoeczestwami dahilijji (nieznajomoci prawdy religijnej) i to bez wzgldu na panujce w nich zasady - komunistyczne, kapitalistyczne, nacjonalistyczne czy te wynikajce z innych faszywych religii, a nawet oparte na islamie, ale nie podporzdkowane szaratowi:
Przywdztwo czowieka Zachodu w wiecie ludzi zblia si do koca nie dlatego, e cywilizacja zachodnia materialnie zbankrutowaa albo utracia swoj gospodarcz czy militarn sil, ale dlatego, e zachodni ad odegra ju swoj rol i nie dysponuje tym zespoem wartoci, ktre daway mu przewag. [...] Naukowa rewolucja si skoczya, podobnie jak nacjonalizm" i terytorialnie ograniczone spoecznoci, jakie za jego istnienia si zrodziy. [...] Przysza kolej na islam4.

Droga ku tworzeniu prawdziwie muzumaskiej wsplnoty, twierdzi Sajjid Kutb, wyrastaa z osobistych przekona, te za w sercach przeksztacay si w ywy obraz i znajdoway ucielenienie w okrelonym programie dziaania. Ci, ktrzy go akceptowali, mieli stworzy awangard oddanych wojownikw, uciekajcych si do wszelkich rodkw, w tym rwnie do dihadu. Jednake dihadu nie powinno si rozpoczyna, dopki wojownicy nie osign stanu czystoci. Gdy si jednak do niego doszli, wwczas dihad naleao podejmowa nie tylko w celach obrony, ale rwnie po to, by zniszczy wiar w faszywych bogw i usun wszelkie przeszkody uniemoliwiajce ludziom przyjcie islamu. Celem walki ma by stworzenie uniwersalnego spoeczestwa muzumaskiego, w ktrym nie byoby rnic rasowych, i ktre obejmowaoby swoim zasigiem cay wiat. Wiek Zachodu dobieg kresu", Zachd bowiem nie mg zaoferowa wartoci, potrzebnych do wsparcia nowej cywilizacji materialnej, tylko islam otwiera perspektywy przed wiatem. Implikacje takich nauk, jeli tylko traktowano je powanie, byy dalekosine. Doszo do tego, e odam Braci Muzumanw, ktry popiera Sajjida Kutba stworzy opozycj wobec wadz Abd an-Nasira. Sam Kutb zosta aresztowany i w 1966 wykonano na nim wyrok mierci. W cigu nastpnej dekady
4

Sayyid Qutb, Ma'5lim fi Ht-tan, Kair 1964, s. 4-5.

440

Wiek pastw narodowych

grupy wyaniajce si spord Braci cile trzymay si jego nauki, ktra gosia, e pierwszym etapem ku tworzeniu spoeczestwa muzumaskiego byo odejcie od spoeczestwa dahilijji po to, by y zgodnie z szaratem, oczyci serce i stworzy zalki grupy oddanych sprawie wojownikw. Takie grupy byy gotowe na przemoc i mczestwo; ujawnio si to wwczas, gdy czonkowie jednej z nich zamordowali w 1981 roku As-Sadata, i gdy w nastpnym roku syryjscy Bracia Muzumanie prbowali obali reim Hafiza al-Asada. Gdzie porodku tego spektrum znajdowali si ci, ktrzy nadal wierzyli, e islam jest czym wicej ni kultur: objawionym Sowem Boym. Ale to Sowo naleao odpowiednio rozumie, za wywodzce si od niego prawo spoeczne i moralne winny by tak uksztatowane, by stworzy etyczne podstawy wspczesnego spoeczestwa. Istniao wiele form tej postawy reformistycznej. Konserwatyci ze szkoy wahhabickiej w Arabii Saudyjskiej i poza ni uwaali, e istniejcy kodeks prawa mona powoli i ostronie zmienia, by tworzy system odpowiadajcy potrzebom wspczesnego ycia. Niektrzy sdzili, e tylko Koran jest wity i e mona go swobodnie wykorzystywa jako podstaw nowego prawa. Inni gosili, e prawdziw interpretacj Koranu jest interpretacja suficka oraz e istnieje moliwo przeprowadzenia osobistej refleksji mistycznej we wspczesnym, mniej lub bardziej sekularystycznie nastawionym, spoeczestwie. Podjto kilka prb, by pokaza, jak w sposb odpowiedzialny, a zarazem odwany z Koranu i z sunny mona wywie system moralny i prawny. W Sudanie Sadik al-Mahdi (ur. 1936), prawnuk religijnego przywdcy z koca XIX wieku, sam rwnie wybitny m stanu, twierdzi, e koniecznoci jest posiadanie nowego typu myli religijnej, ktra z Koranu i z sunny pozwoliaby wyprowadzi szari'at dostosowany do potrzeb wspczesnego wiata. Zapewne najostroniej sformuowana prba okrelenia zasad nowej jurysprudencji pochodzia spoza wiata arabskiego: od pakistaskiego uczonego Fazlura Rahmana (1919-1988). W swojej prbie stworzenia antidotum na duchow panik" wspczesnych muzumanw zaproponowa metod egzegezy koranicznej, ktra, jak twierdzi, byaby spjna z duchem islamu, ale zarazem przydatna dla potrzeb nowoczesnego ycia. Koran by Bo reakcj, przekazan za porednictwem umysu Proroka, na sytuacj moraln i spoeczn Arabii czasw Proroka". Aby mona byo jego nauki zastosowa do sytuacji moralnej i spoecznej innego wieku, z tej Boej reakcji" koniecznie naleao wydoby charakterystyczne dla niej oglne zasady. Mona tego byo dokona studiujc specyficzne warunki, w jakich ta reakcja si ujawnia, przy czym czynic to, powinno si traktowa Koran jako jedno. Kiedy taka oglna regua zostaa wyjawiona, konieczne stao si jasne i dokadne rozumienie tej szczeglnej sytuacji, w ktrej potrzebne byo pouczenie. A wic waciwa interpretacja islamu miaa charakter historyczny, w precyzyjny sposb przechodzia od

Niepokj ducha - wydarzenia po roku 1967

441

teraniejszoci ku przeszoci i z powrotem, to za wymagao nowego typu wyksztacenia religijnego5. Stabilno wadzy Osoba przygldajca si krajom arabskim at osiemdziesitych dostrzegaby spoeczestwa, w ktrych wizy kulturalne byy silne i zapewne coraz bardziej si umacniay, nie wpyway jednak na jedno polityczn. Coraz wiksze bogactwo, ktre byo nierwno rozdzielone, prowadzio do pewnego wzrostu gospodarczego, ale take do powikszania si przepaci midzy tymi, ktrzy najbardziej z niego korzystali a tymi, ktrzy nie mieli do niego dostpu zarwno w przeludnionych miastach, jak i na wsiach. Wiele kobiet uwiadomio sobie swoj drugorzdn rol w yciu prywatnym i publicznym. Ludno miejska kwestionowaa sprawiedliwo adu spoecznego i legitymizacj rzdw, opierajc si na dowiadczeniu wasnej odziedziczonej kultury, natomiast wyksztacona elita ujawniaa wielki niepokj ducha. w obserwator zauwayby jeszcze co innego, co z pewnoci by go zaskoczyo: jawn stabilno reimw politycznych. I chocia czsto uwaano, e kraje arabskie s politycznie niepewne, to jednak od koca lat szedziesitych nie nastpiy wiksze przeobraenia ani w oglnym charakterze wadzy, ani w jej nastawieniu politycznym, mimo e miay miejsce zmiany personalne. W Arabii Saudyjskiej, w pastwach Zatoki, w Jordanii, Tbnezji i w Maroku przez ponad pokolenie nie doszo do adnych powanych przemian. W Algierii rzeczywista zmiana nastpia w roku 1965; w Libii, Sudanie, Jemenie Poudniowym i w Iraku, grupa, ktra miaa utrzyma si przy wadzy a do lat osiemdziesitych, przeja wadz w 1969 roku, w Syrii - w 1970. Rwnie w Egipcie objcie rzdw przez As-Sadata po Abd an-Nasirze miao miejsce w 1970 roku. Z pocztku wydawao si, e to tylko wymiana osb w ramach grupy nadal sprawujcej wadz. Wkrtce jednak okazao si to pocztkiem przeksztace kierunku politycznego, tylko w trzech krajach lata siedemdziesite byy okresem niepokojw: w Poudniowym Jemenie zrodziy si konflikty w ramach rzdzcej partii, w Jemenie Pnocnym w 1974 roku doszo do pewnej, nieostatecznej zmiany rzdu oraz w Libanie, w ktrym od 1975 roku trway niepokoje i wojna domowa. Zaskakujcy paradoks istnienia stabilnej i trwaej wadzy w gboko skonfliktowanych spoeczestwach godny jest szczeglnej uwagi, nawet jeli si okae, e wcale nie mamy do czynienia z paradoksem. Zapoyczajc i adaptujc ide Ibn Chalduna, mona powiedzie, e trwao wadzy politycznej
5

F. Rahman, Islam and modernity, Chicago 1982.

442

Wiek pastw narodowych

zaleaa od kombinacji trzech czynnikw. Wadza bya silna, kiedy spjna grupa rzdzca potrafia powiza swoje interesy z potnymi siami w spoeczestwie i kiedy ta wsplnota interesw znajdowaa wyraz w idei politycznej, legitymizujcej t wadz w oczach spoeczestwa lub znacznej jego czci. Spjno i trwao rzdw mona wyjani oczywistymi czynnikami. Dysponoway one teraz rodkami kontroli i represji, jakich dawniej nie byo: subami wywiadu i bezpieczestwa i armi, a czasami wojskami najemnymi rekrutowanymi za granic. Jeli tylko rzdy tego chciay i jeli narzdzia represji nie rozpady si w ich rkach, potrafiy tumi wszelkie bunty, nie liczc si z kosztami. Jedyne co je powstrzymywao to fakt, e owe narzdzia nie byy cakowicie pasywne i mogy si zwrci przeciwko wadcom albo ulec rozpadowi, jak to miao miejsce w Iranie w obliczu masowych wystpie ludnoci w latach 1979-1980. Rzdy sprawoway take nad caym spoeczestwem nadzr, jakim w przeszoci nie dysponowa aden rzd. Najpierw osmascy reformatorzy, a potem europejscy wadcy kolonialni rozcignli swoj wadz daleko poza miasta i zalene od nich terytoria a po najodleglejsze czci krajw grskie doliny i stepy. W przeszoci wadz nad najbardziej oddalonymi terenami sprawowano przez manipulowanie wadcami: panami dolin, wodzami plemiennymi lub witymi; teraz peniono j dziki bezporedniej biurokratycznej kontroli, ktra sprawiaa, e wpywy rzdu docieray do kadej wsi, niemal do kadego domu i namiotu. A tam, gdzie pojawia si rzd, chodzio nie tylko, jak w przeszoci, o obron miast, drg i granic oraz o powikszanie podatkw, lecz o zadania typowe dla wspczesnej wadzy: powoywanie do wojska, owiat, zdrowie, infrastruktur oraz o sektor publiczny gospodarki. Poza oczywistymi powodami siy rzdw byy te inne. Rzdzce grupy zdoay stworzy i utrzyma wasn asabijj, czyli solidarno, ktrej celem byo zdobycie i utrzymanie wadzy. W niektrych krajach: w Algierii, TUnezji i Iraku solidarno miaa charakter partyjny. W innych polegaa na wspdziaaniu grupy politykw, ktrych czyy wizy dawnych czasw umocnione wsplnymi dowiadczeniami, jak to miao miejsce w wypadku Egiptu i Syrii. Gdzie indziej bya to panujca rodzina wraz z powizanymi z ni ludmi; czyy j wizy krwi i wsplne interesy. Te rne typy grup nie rniy si od siebie a tak, jakby si mogo wydawa. We wszystkich wsplne denia umacniane byy wizami ssiedztwa lub maestwa; w tradycji spoeczestw bliskowschodnich i maghrebijskich wszelkie zwizki utrwalane byy pokrewiestwem. Co wicej, panujce ugrupowania dysponoway teraz aparatem rzdowym, wikszym i bardziej zoonym ni w przeszoci. Wielka liczba mczyzn i kobiet bya z nim zwizana lub od niego zaleaa, i dlatego do pewnego stopnia chtnie utrzymywaa t wadz. Pocztkowo struktura rzdu bya prosta i ograniczona. A do koca XIX wieku sutan Maroka by monarch wdrujcym; pobiera podatki i objawia swoj zwierzchno podczas podry przez swoje

Niepokj ducha - wydarzenia po roku 1967

443

woci. Mia osobist armi i kilkudziesiciu sekretarzy. Nawet w imperium osmaskim, zapewne najbardziej biurokratycznym rzdzie na Bliskim Wschodzie, liczba urzdnikw bya stosunkowo niewielka. Na pocztku XIX wieku okoo 2 tysicy urzdnikw pracowao w administracji centralnej, ale pod koniec wieku ich liczba osigna jakie 35 tysicy. Na pocztku lat osiemdziesitych w Egipcie byo dwukrotnie wicej urzdnikw rzdowych ni robotnikw zatrudnionych w przemyle. W innych krajach proporcje ukaday si podobnie. Wielu urzdnikw pracowao w rozmaitych strukturach, kontrolujc najrniejsze sektory spoeczne: armi, policj, wywiad, planowanie, nawadnianie, finanse, przemys i rolnictwo oraz suby socjalne. W utrzymaniu si rzdw wan rol odgryway rwnie interesy osobiste i to nie tylko interesy panujcych, ale rwnie oficerw, wyszych urzdnikw, menederw przedsibiorstw sektora publicznego, technikw zajmujcych wysze stanowiska, bez ktrych niemoliwe byoby utrzymanie nowoczesnych rzdw. Polityka wikszoci reimw faworyzowaa inne potne grupy spoeczne: te, ktre kontroloway pewne sektory gospodarki prywatnej, prywatny przemys, handel importowo-eksportowy czsto powizany z midzynarodowymi korporacjami, ktrych znaczenie w okresie infitahu znacznie wzroso. Do tych mona by rwnie doda wykwalifikowanych robotnikw w wikszych przedsibiorstwach. W niektrych krajach udao si im zorganizowa w efektywne zwizki zawodowe, co pozwalao wywalczy lepsze warunki pracy i wysze pace. Nie mogli jednak wykorzystywa swoich wpyww na ksztatowanie oglnej polityki rzdu. W ostatnich dekadach pojawia si nowa grupa spoeczna: tych, ktrzy osignli dobrobyt dziki migracji do krajw naftowych. Spord trzech mniej wicej milionw takich migrantw z Egiptu, Jordanii, obu Jemenw i innych krajw do Libii, Arabii Saudyjskiej i nad Zatok wikszo wyjedaa bez zamiaru przesiedlenia si. W ich interesie leao istnienie trwaych rzdw, to bowiem umoliwiao im swobodne podrowanie tam i z powrotem, przywoenie zarobionych pienidzy i inwestowanie ich - zwykle w ziemi, nieruchomoci i trwae dobra konsumpcyjne - a take pozwalao im zachowa to, co ju posiadali. Oficerowie, urzdnicy pastwowi, kupcy zajmujcy si midzynarodowym handlem, przemysowcy oraz nowa klasa rentierw - wszyscy potrzebowali dostatecznie stabilnych rzdw, ktre by dbay o porzdek i utrzymyway midzy sob wystarczajco poprawne stosunki (mimo ktni politycznych), pozwalajce na swobodny przepyw ludzi pracy i pienidzy, i ktre zachowywayby mieszan gospodark z rwnowag przesuwajc si na korzy sektora prywatnego i importu dbr konsumpcyjnych. Pod koniec lat siedemdziesitych rzdy w wikszoci krajw miay taki charakter; Jemen Poudniowy ze cile kontrolowan gospodark stanowi wyjtek, a Algieria czciowo tylko amaa t zasad, chocia i tam po mierci Bumediena zmieni si gwny kierunek polityczny.

444

Wiek pastw narodowych

Istniay jeszcze pewne grupy spoeczne, ktrych interesw polityka rzdowa nie faworyzowaa tak jak innych, a ktre nie byy w stanie wywiera odpowiedniego nacisku na rzd. Wielcy waciciele ziemscy mieszkajcy w miastach, majcy dostp do kredytw, uzyskiwali dochody z rolnictwa, ale drobni waciciele, dzierawcy i chopi bez ziemi zajmowali sabsz pozycj. Stanowili mniejsz ni dawniej cz ludnoci, co wynikao z migracji do miast, cho cigle by to do znaczny jej procent. We wszystkich krajach wytwarzali mniejsz cz produktu narodowego brutto, nie byli ju w stanie zapewni mieszkacom miast wystarczajcej iloci poywienia, co z kolei uzalenio miasto od importu produktw ywnociowych; byli wic pomijani w programach inwestycyjnych wikszoci rzdw. Najoglniej mwic przeywali upadek; ale chopw trudno byo zmobilizowa do efektywnych dziaa politycznych. W miastach yy liczebnie znaczce warstwy na wp wykwalifikowanych lub niewykwalifikowanych pracownikw: niszych pracownikw pastwowych, niewykwalifikowanych robotnikw, osb zatrudnionych w usugach, pracujcych w nieformalnych" sektorach gospodarki w charakterze wdrownych sprzedawcw lub robotnikw podejmujcych dorywcze zajcia, wreszcie bezrobotnych. Ich pozycja bya bardzo saba: zaangaowani w codzienn walk o przetrwanie, wspzawodniczcy ze sob, poniewa zapotrzebowanie na prac byo znacznie mniejsze od poday, rozbici na mae grupy - wielkie rodziny, ludzi z tej samej dzielnicy czy te reprezentantw tej samej spoecznoci etnicznej lub religijnej - trzymali si razem po to, by nie zgin w wielkim, anonimowym i nieprzyjaznym miecie. Do skutecznych i skoordynowanych dziaa mogo wrd nich doj tylko w wyjtkowej sytuacji: kiedy zaamywa si system kontroli rzdowej, albo kiedy pojawia si problem dotykajcy bezporednio ich potrzeb lub gbszych przekona ideowych, jak to miao miejsce podczas buntw ywnociowych w Egipcie w 1977 roku albo podczas rewolucji iraskiej lat 1979-1980. Jedn z oznak nowej, dominujcej pozycji rzdw w spoeczestwach arabskich bya ich zdolno do przystosowania si do idei, ktre poruszay umysy i wyobrani, i uzyskanie dziki temu uprawomocnieniu wadzy. Wtedy to ju kady rzd arabski, ktry chcia przetrwa, musia osign ten cel dziki trzem politycznym rodkom wyrazu: nacjonalizmowi, sprawiedliwoci spoecznej i islamowi. Pierwszy z nich by reprezentowany przez nacjonalizm. Niektre z rzdw istniejcych w pocztkach lat osiemdziesitych uzyskay wadz jeszcze w trakcie walk o niepodlego, albo mogy twierdzi, e byy spadkobiercami tych, ktrzy t walk prowadzili. Ten typ uzasadnienia wadzy by szczeglnie silny w Maghrebie, gdzie prowadzono bardzo zacit walk i wci jeszcze trwaa wiea pami o niej. Niemal wszystkie rzdy odwoyway si rwnie do innej odmiany jzyka nacjonalistycznego - jzyka jednoci arabskiej; formalnie si

Niepokj ducha - wydarzenia po roku 1967

445

z nim utosamiay i mwiy o niepodlegoci, widzc w niej pierwszy krok do cilejszej unii, a moe nawet do cakowitej jednoci. Z ide jednoci zwizane byy pewne wsplne dziaania wspierajce Palestyczykw. Ostatnio idea nacjonalizmu zostaa poszerzona; rzdy uzasadniay swoj prawowito rozwojem gospodarczym, penym korzystaniem z zasobw kraju - zarwno ludzkich, jak i naturalnych - dla realizacji wsplnego celu. Drugi jzyk, jzyk sprawiedliwoci spoecznej, upowszechni si w polityce w latach pidziesitych i szedziesitych, w okresie rewolucji algierskiej i spopularyzowania naseryzmu z jego ide specyficznie arabskiego socjalizmu i sprawiedliwoci spoecznej sformuowanej w Karcie Narodowej z 1962 roku. Tkkie terminy jak soqalizm" czy sprawiedliwo spoeczna" byway uywane w specyficznym znaczeniu; odnoszono je do reformy systemu dzierawy ziemi, rozszerzenia sub socjalnych oraz powszechnej owiaty zarwno dla dziewczt, jak i dla chopcw. W niewielu jednak krajach podejmowano systematyczne prby redystrybucji dochodw za pomoc wysokiego ich opodatkowania. Najnowszym jzykiem, ktry zyska wpywy, by jzyk islamu. W jakim sensie nie by on oczywicie czym nowym. Zawsze istniao poczucie wsplnego losu wrd tych, ktrzy odziedziczyli religi islamu - wiary wzbogaconej o historyczne przekonanie o tym, e Koran, tradycje Proroka oraz szari'at stworz zasady, suce zorganizowaniu wsplnego ycia. W roku 1980 w dyskursie politycznym jzyk islamu zacz odgrywa istotniejsz rol ni dekad czy dwie wczeniej. Wynikno to z poczenia dwch czynnikw. Z jednej strony nastpio znaczne i szybkie rozszerzenie strefy oddziaywania politycznego na skutek przyrostu ludnoci miast i rozszerzenia si zasigu rodkw masowego przekazu. Wiejscy migranci przybywajcy do miast przynosili ze sob now kultur polityczn i nowy jzyk. Nastpia urbanizacja migrantw, ale zarazem doszo do ruralizacji" miast. Pozbawieni wizw pokrewiestwa i ssiedztwa, decydujcych o yciu na wsi, yli w spoecznoci, ktrej zewntrzne cechy byy dla nich obce; poczucie wyalienowania znajdowao przeciwwag w poczuciu przynalenoci do uniwersalnej spoecznoci islamu, zawierajcej pewne istotne wartoci moralne, tworzce jzyk, za pomoc ktrego mogli wyraa swoje aspiracje i ale. Kto pragn wcign ich do dziaa, musia posugiwa si tym samym jzykiem. Islam by rdem takiego jzyka opozycji skierowanej przeciwko potdze i wpywom Zachodu, a take przeciwko tym, ktrzy si mu podporzdkowywali; przeciwko rzdom uznawanym za zepsute i nieefektywne, wyzute z moralnoci i bdce narzdziem prywatnych interesw, a take przeciwko spoeczestwu, ktre - jak si zdawao - utracio swj zwizek z wasnymi zasadami moralnymi i kierunkami rozwoju. Takie wanie czynniki wpyny na powstanie ruchw w rodzaju Braci Muzumanw, ktrych przywdcy potrafili wspaniale przemawia i byli wyksztaceni, ale zwracali si do ludzi nie majcych w nowych spoeczestwach

446

Wiek pastw narodowych

dostpu ani do wadzy, ani do dobrobytu. Czciowo w obronie przed nimi, a czciowo odwoujc si do szerszego odamu swoich spoeczestw, wikszo rzdw zacza czciej ni dawniej posugiwa si jzykiem religii. To prawda, e niektre z nich stale i spontanicznie uyway jzyka islamu, zwaszcza rzdy Arabii Saudyjskiej, ktra powstaa dziki ruchowi potwierdzajcemu supremacj woli Boej nad wszystkimi spoeczestwami. Inne jednak, jak si zdaje, zostay zmuszone do posugiwania si tym jzykiem. Nawet najbardziej zsekularyzowane grupy panujcych, na przykad w Syrii, Iraku i Algierii, zaczy si nim posugiwa w bardziej lub mniej przekonujcy sposb. Bywao, e rzdzcy odwoywali si do wtkw historycznych takich jak ten, e to Arabowie przynieli islam. Przywdcy iraccy w czasie wojny z Iranem przypominali bitw pod Al-Kadisijj, kiedy to Arabowie pokonali ostatniego wadc sasanidzkiego i wprowadzili do Iranu islam. W wikszoci krajw z mieszan ludnoci, konstytucja stanowia, e prezydent winien by muzumaninem, co oznaczao powizanie islamu z prawowit wadz. W kodeksach prawa stwierdzao si, e Koran lub szari'at stanowi podstaw prawodawstwa. W wikszoci wypadkw rzdy, ktre poszy w tym kierunku, interpretoway szari'at w kategoriach mniej lub bardziej modernistycznych, by usprawiedliwi nieuniknione innowacje w spoeczestwach yjcych we wspczesnym wiecie. Nawet w Arabii Saudyjskiej odwoywano si do zasad nauki prawa hanbalickiego, aby usprawiedliwia wprowadzanie nowych praw i przepisw wynikajcych z nowego adu gospodarczego. Niektre rzdy uciekay si jednak do pewnych symbolicznych zastosowa surowych przepisw szari'atu: w Arabii Saudyjskiej i w Kuwejcie zakazano sprzeday alkoholu, w Sudanie szari'acki przepis, e si obcina rce zodziejom recydywistom, zosta odnowiony w ostatnich latach panowania An-Numajriego. W niektrych krajach upowszechniajce si cise przestrzeganie postu w miesicu ramadan byo wspierane przez rzdy; wczeniejsze prby rzdu tunezyjskiego, by zniechca do postu, poniewa sta on w sprzecznoci z potrzebami rozwoju gospodarczego, napotkay na powszechny sprzeciw.

Krucho wadzy Zesp trzech czynnikw: spjne grupy panujce, dominujce klasy spoeczne i wpywowe idee pozwala zrozumie, dlaczego rzdy przez cae lata siedemdziesite byy stabilne. Jeli jednak przyjrze si tym czynnikom z bliska, to moe si okaza, e stay si one przyczyn ich saboci, W ramach panujcych grup nie tylko dochodzio do rywalizacji osobistych wynikajcych ze sprzecznych ambicji lub braku zgody na prowadzon polityk, ale take ze strukturalnych podziaw, ktre si pojawiay, gdy machina rzdowa stawaa si coraz wiksza i coraz bardziej zoona. Rne czci apa-

Niepokj ducha - wydarzenia po roku 1967

447

ratu rzdowego przeksztacay si w odrbne orodki wadzy: partia, armia, suby wywiadu. Peni ambicji czonkowie panujcej grupy mogli stara si obj kontrol nad ktrym z nich. Do takiego procesu zwykle dochodzio we wszystkich zoonych systemach rzdowych; niekiedy jednak mia on miejsce w trwaych instytucjach i gboko zakorzenionych obyczajach. Gdyby go nie powstrzymywano, prowadziby do powstania politycznych frakcji i do walki o wadz, w ktrej przywdcy poszczeglnych grup prbowaliby wyeliminowa tywali i przygotowaliby si do zajcia najwyszych stanowisk. Tak walk mona byo utrzymywa w ryzach jedynie dziki staemu uprawianiu przez szefw rzdw sztuki politycznego manipulowania. Zwizek wadz z dominujcymi grupami spoecznymi rwnie mg si okaza kruchy. W bliskowschodniej historii mona byo zaobserwowa powtarzajcy si mechanizm. Klasy dominujce w strukturze wasnoci i siy oddziaywania spoecznego w miastach domagay si spokoju, porzdku i swobody dziaania gospodarczego. Dlatego wspieray one rzd tak dugo, dopki otrzymyway to, czego pragny. Ich czonkowie nie ruszyliby jednak palcem, by go uratowa. Gotowi byli zaakceptowa nastpne rzdy, jeli stosowayby podobn polityk. W poowie lat osiemdziesitych wydawao si, e sytuacja niektrych rzdw jest trudna. W roku 1981 ceny ropy osigny najwyszy poziom, potem gwatownie zaczy spada w wyniku nadmiernej produkcji, oszczdniejszego gospodarowania energi w krajach uprzemysowionych i braku jednolitego frontu w ramach OPEC, jeli chodzi o ceny i wielko wydobycia. Spadek dochodw z ropy oraz skutki wojny irasko-irackiej miay wpyw na wszystkie kraje arabskie - zarwno biedne, jak i bogate. Jeeli poparcie silnych odamw spoecznych dla ich rzdw byo bierne, wynikao to po czci z tego, e nie uczestniczyy one w procesie podejmowania decyzji. W wikszoci grup rzdzcych sprawowanie wadzy ograniczao si do wysokiego szczebla i obejmowao niewiele osb, za podjtych decyzji nie ogaszano. Panujcy, gdy ju przejli wadz, mieli skonno do tajemniczoci i skrytoci. Strzegy ich suby bezpieczestwa, otaczali najblisi powiernicy oraz urzdnicy, ktrzy kontrolowali dostp do nich. Pojawiali si rzadko jedynie po to, by formalnie objani lub usprawiedliwi swoje dziaania posusznym odbiorcom. Ale bya jeszcze jedna przyczyna dystansu dzielcego rzdy i spoeczestwo: sabe przekonanie do wizw, jakie ich czyy. Kiedy rzdy zapoyczay idee polityczne, koncepcjom tym grozio niebezpieczestwo utraty znaczenia politycznego. Staway si sloganami, ktre wci powtarzane, traciy swoj wieo. Wok nich nie skupiay si nowe idee, ktre tworzyyby potne konstelacje, mobilizujce siy spoeczne do dziaa lub przeksztacajce wadz w prawowite rzdy. Taki los spotka ide nacjonalizmu. Zawsze bya ona bezporedni i naturaln reakcj na zagroenie z zewntrz; ujawnio si to w czasie wojny iracko-iraskiej, kiedy te czci ludnoci

448

Wiek pastw narodowych

Iraku, po ktrych mona si byo spodziewa, e bd nieprzyjazne wobec rzdu, ten rzd wspary. Naley jednak wtpi, czy nacjonalizm mgby stanowi si mobilizujc do efektywnych dziaa, i czy mgby sta si orodkiem idei organizujcych ycie spoeczne. Arabizm, czyli idea politycznie zjednoczonego narodu arabskiego, mg znw odegra swoj rol, gdyby doszo do nowego kryzysu w stosunkach midzy Izraelem a jego arabskimi ssiadami. Spokojn postaw pastw arabskich w czasie izraelskiej inwazji na Liban czciowo mona objani zoonoci sytuacji libaskiej. Nie musiaa to wcale by zapowied tego, do czego mogo doj, gdyby Izrael podj dziaania wojenne wobec innych ssiadw. Na og jednak arabizm suy przede wszystkim jako bro w walkach midzy pastwami arabskimi i by pretekstem do mieszania si jednego pastwa w sprawy drugiego. Przykad Abd an-Nasira, ktry ponad gowami rzdw zwraca si do ludw arabskich, nie zosta zapomniany. Z drugiej strony umacnianie si zwizkw bezporednich midzy ludami arabskimi na skutek rozwoju owiaty, migracji i rodkw masowego przekazu, na dusz met musiao odegra jak rol. Natomiast o innych zasadniczych ideach, takich jak sprawiedliwo spoeczna i islam, mona powiedzie co wrcz przeciwnego: nie chodzi przy tym 0 to, e utraciy one swoje znaczenie, ale o to, e nabray zbyt wielu treci 1 zawieray zbyt wiele podstaw do dziaania, by mona je byo podporzdkowa konkretnym potrzebom rzdw. Ich korzenie leay zbyt gboko w historii i w wiadomoci, by mona z nich uczyni potulne narzdzie w rkach wadzy. Rzdy, ktre si odwoyway do takich gboko zakorzenionych idei, czyniy to na wasne ryzyko. Wpaday w puapk, jak rodz dwuznacznoci i kompromisy wadzy, kiedy bowiem uyway tak silnie oddziaujcego jzyka, winny pamita, e to samo mogli uczyni ich oponenci i pokaza, jak wielki jest rozdwik midzy tym, co rzd mwi i tym, co czyni. Mogli si posuy miertelnie ranicymi sowami, takimi jak tyrania czy hipokryzja, powtarzanymi przez cae dzieje islamu. Zamordowanie As-Sadata w 1981 roku, epizod w Arabii Saudyjskiej w 1979 roku, kiedy to grupa gboko wierzcych muzumanw zaja Wielki Meczet w Mekce - oto oznaki siy tego rodzaju ruchw opozycyjnych, zwaszcza jeli czyy odwoywanie si do sprawiedliwoci spoecznej ze sprawiedliwoci islamu. Nawet najbardziej stabilne i trwae rzdy mogy si w takiej sytuacji okaza kruche. Dochodzio oczywicie do przesuni w ramach panujcych elit w wyniku mierci ub rewolucji paacowych. W 1985 roku An-Numajri, przywdca Sudanu, zosta obalony wskutek przewrotu wojskowego. Towarzyszyy temu znaczne niepokoje spoeczne. W 1988 roku skoczya si wieloletnia dominacja Burgiby w yciu politycznym Tunezji. Zastpi go oficer - Zajn ad-Abidin Ben Ali. Takie wydarzenia mogy prowadzi do zmian w polityce, jak to miao

Niepokj ducha - wydarzenia po roku 1967

449

miejsce wwczas, kiedy As-Sadat zastpi Abd an-Nasira. Czy jednak istniao prawdopodobiestwo bardziej gwatownych i bardziej radykalnych przemian? W niektrych krajach rodzia si moliwo, e odtworzone zostan co bardziej trwae i sformalizowane instytucje rozszerzajce zakres udziau w procesie podejmowania decyzji. Wrd klas wyksztaconych takie oglne pragnienie zawsze istniao, a czasami nawet niektre rzdy musiay uzna, e jest ono w ich interesie, albowiem bez pewnego aktywnego udziau spoeczestwa niemoliwa bya stabilizacja ani efektywny rozwj gospodarczy, za prawdziwa stabilizacja nie moga nastpi bez pewnych zwyczajw, dotyczcych zaakceptowanych powszechnie sposobw zdobywania wadzy, jej sprawowania i przekazywania. To, czy do takich zmian dochodzio, zaleao od poziomu wyksztacenia, wielkoci i siy klas rednich oraz stabilnoci samych wadz. W wikszoci krajw arabskich byo mao prawdopodobne, e to nastpi, niemniej w niektrych pojawiay si oznaki zachodzenia opisanego procesu. W Kuwejcie w 1981 roku po kilkuletniej przerwie przywrcono parlament, ktry prezentowa niezalene opinie, a nawet zdoa nakoni rzd, by si z nim liczy. W 1986 roku jednak go rozwizano. W Jordanii, w 1984, podjto prb odrodzenia parlamentu, ktry od jakiego czasu nie dziaa. W Libanie, mimo wojny domowej, wci bya ywa idea rzdw konstytucyjnych, a take idea parlamentu jako miejsca, w ktrym ostatecznie mona byo doprowadzi do zaagodzenia nieporozumie. Krajem, w ktrym istniay warunki najszybszego przywrcenia wadzy konstytucyjnej, by Egipt. Klasa ludzi wyksztaconych bya tu dostatecznie liczna i zdolna porozumie si politycznie; pod tym wzgldem Egipt przewysza wikszo krajw arabskich. Th klasa bya spoecznie i kulturowo zjednoczona, zachowywaa pami o okresie konstytucyjnym, ktry trwa trzydzieci lat; wwczas to istniaa moliwo swobownego wypowiadania opinii w okrelonych granicach. Pami o tym odrodzia si w cigu ostatnich lat w kontekcie wzgldnego braku wolnoci politycznej czasw Abd an-Nasira i As-Sadata. Za nastpcy As-Sadata, Husniego Mubaraka, zachodziy ostrone zmiany. Wybory do Zgromadzenia Narodowego odbyy si w roku 1984; system wyborczy zosta tak zorganizowany, by zapewni rzdowi wikszo. Niemniej elekcja odbywaa si w atmosferze stosunkowej swobody dyskusji. Niektrzy czonkowie partii opozycyjnej, odrodzonego Al-Wafdu, zostali wybrani do parlamentu. Wskazywao to, e Egipt szed w tym samym kierunku co Hircja czy te kraje Ameryki aciskiej, w ktrych okresy wadzy parlamentarnej i dyktatury wojskowej pojawiay si na przemian, a ycie konstytucyjne nieustannie si odradzao i stale byo zagroone. Jeeli ju dochodzio do bardziej radykalnych zmian, to w latach osiemdziesitych naleao si spodziewa, e raczej nastpi one pod hasami muzumaskiej idei sprawiedliwoci Boej ni czysto wieckich ideaw. Nie obowizywaa jedna tylko idea islamu, ale cae ich spektrum. Wyraz islam" nie

450

Wiek pastw narodowych

mia jednego, prostego znaczenia, lecz znaczy to, co muzumanie chcieli, eby znaczy. Dla tradycyjnie nastawionych wieniakw mg odnosi si do wszystkiego, o czym myleli i co robili. Dla bardziej zainteresowanych, skonnych do refleksji muzumanw by rdem zasad, wedle ktrych mogli ksztatowa swoje ycie, i ktre stanowiy kryterium oceny ich poczyna. Istniaa wic nie tylko jedna norma. Termin fundamentalizm", ktry sta si modny, zawiera w sobie wiele rnych znacze. Mg si odnosi do idei, e muzumanie powinni stara si powrci do nauk i praktyk Proroka i pierwszego pokolenia jego zwolennikw, albo do przekonania, e wycznie Koran zawiera normy postpowania ludzi. Rewolucyjny charakter moga mie idea, e muzumanie maj prawo do swobodnej interpretacji Koranu, jak zdawa si to czyni libijski przywdca Mu'ammar al-Kaddafi. Termin te moe by uywany wobec postawy, ktr najlepiej mona by okreli mianem konserwatywnej": postawy tych, ktrzy chcieliby przej i zachowa dziedzictwo przeszoci, a wic ca nagromadzon tradycj islamu w tej postaci, w jakiej si uksztatowaa, a potem zmienia j w sposb ostrony i odpowiedzialny. Takie stanowisko prezentoway wadze saudyjskie i ci, ktrzy je wspierali, a take iraskie rewolucyjne rzdy, chocia tradycje, ktre przyjy, bardzo si midzy sob rniy. Sytuacja w poszczeglnych krajach arabskich Rzdy muzumaskie w jednym kraju mogy oznacza zupenie co innego ni podobny z pozoru ruch w innym pastwie. Na przykad Bracia Muzumanie w Syrii nie odgrywali tej samej roli co w Egipcie; w znacznym stopniu stanowili rdo sunnickiej opozycji organizujcej ludno miejsk przeciwko dominacji wadz zwizanych ze spoecznoci alawick. Podobnie i to, e rewolucja iraska przybraa okrelon form, nie oznaczao, e w innych krajach bdzie przebiegaa w taki sam sposb. Przynajmniej po czci mona t rewolucj objania czynnikami specyficznie iraskimi: pewne potne klasy spoeczne byy szczeglnie wraliwe na apele wyraane jzykiem religii, istniao religijne przywdztwo, ktre mogo stanowi orodek skupiajcy wszelkie ruchy opozycyjne; byo ono stosunkowo niezalene od rzdu, oglnie szanowane za swoj pobono i wiedz, i zawsze penio rol rzecznika zbiorowej wiadomoci. W krajach arabskich panowaa inna sytuacja. W Iraku, gdzie szyici stanowili wikszo, uczeni nie mieli rwnie silnych zwizkw z ludnoci miejsk ani takiego samego wpywu na rzd jak w Iranie. Sunniccy alimowie byli mniej niezaleni. Za panowania osmaskiego stali si urzdnikami pastwowymi, bliskimi krgom rzdowym, co ich skompromitowao. Tradycja i interesy zwizay ich z wyszymi warstwami buruazji wielkich miast. Dlatego te przywdztwo ruchw muzumaskich skupiao si w rkach laikw, nawrconych

Niepokj ducha - wydarzenia po roku 1967

451

czonkw wyksztaconej elity. Takie ruchy nie otaczay si nimbem witoci, jakim dysponowali przywdcy tradycyjnych ruchw religijnych. Raczej tworzyy one wspzawodniczce ze sob partie polityczne. W zasadzie nie miay jasnej polityki spoecznej i ekonomicznej. Byo prawdopodobne, e stan si wanymi siami opozycyjnymi, ale nie zdobd wystarczajcej siy, by utworzy rzdy. Osoba przygldajca si w poowie lat osiemdziesitych krajom arabskim, a take wielu krajom muzumaskim, mogoby doj do wniosku, e w przyszoci wypadki potocz si na wzr wydarze iraskich. Byby to jednak wniosek nazbyt pochopny, nawet w odniesieniu do Iranu. W jakim sensie wadza osb zajmujcych si sprawami religii stanowia potwierdzenie tradyqi, cho z drugiej strony staa z ni w sprzecznoci. Odziedziczona mdro alimw nakazywaa im, by nie czyli si tak cile z rzdem wieckim i utrzymywali wobec niego dystans moralny, zachowujc jednak dostp do wadcw i wywierajc na nich wpyw. Byo rzecz niebezpieczn wizanie odwiecznych interesw islamu z losem przemijajcych wadcw wieckich. Ta postawa znalaza wyraz w do powszechnej podejrzliwoci wobec uczonych religijnych, ktrzy odgrywali nadmiernie wybitn rol w sprawach doczesnych; jak inni ludzie byli podatni na korupcj wadzy i bogactwo, a moe po prostu nie byli dobrymi wadcami. Mogo si rwnie zdarzy, e na jakim etapie rozwoju narodu odwoywanie si do idei religijnych - w kadym razie tych, ktre s usankcjonowane zbiorow tradycj - przestanie oddziaywa podobnie jak inny system idei, stanowicy poczenie moralnoci spoecznej i prawa o charakterze zasadniczo wieckim, przy czym zachowany zostanie pewien zwizek z oglnymi zasadami sprawiedliwoci spoecznej zawartymi w Koranie.

Mapy

Haszymidzi
Husajn, krl Al-Hidazu (1916-1924)

Abd Allah, emir Transjordanii Ali, krl Al-Hidazu (1923-1946), krl Jordanii (1946-1951) (1924-1925)

Fajsal I, krl Iraku (1921-1933)

Abd al-Ilah, regent Iraku (1939-1954)

Talal, krl Jordanii (1951-1952)

Ghazi, krl Iraku (1933-1939)

Husajn, krl Jordanii (1952- )

Fajsal II, krl Iraku (1939-1958)

Rd Proroka
Abd al-Manaf

Abd Szams

Haszira

Umajja

Abd al-Muttaiib

AI-Abbas

Abd Allah Abu Talib

MAHOMET

kalifowie umjjadzcy

kalifowie Abbasydzcy

Fatima

= <

Ali

Imamowie szyiccy
Na podstawie: J. L. Bacharach, A Middle East Studies Handbook, Seattle 1984, s. 17.

Imamowie szyiccy
Abd al-Muttalib Abd Allah I MAHOMET Fatima 1/2. Al-Hasan [zm. 678(?)] Abu Talib

I. Ali (zm. 661) IV3. Al-Husajn (zm. 680) III/4. Ali Zajn al-Abidin (zm. 714) IV/5.Muhammad al-Bakir (zm. 731)

*Zajd (zm. 740) V/6. Dafar as-Sadik (zm. 765) I VI. Isma'il (zm. 760) VII. Muhammad al-Mahdi 9. Muhammad al-Dawad (zm. 835) kalifowie fatymidzcy 10. Ali al-Hadi (zm. 868) 11. Hasan al-Askari (zm. 874) imamowie nizaryccy 12. Muhammad al-Muntazar 7. Musa al-Kazim (zm. 799) 8. Ali ar-Ri|a (zm. 818)

Cyfry arabskie odnosz si do linii dziedzicznej akceptowanej przez szyitw uznajcych dwunastu imamw. Cyfry rzymskie odnosz si do linii akceptowanej przez ism^ilitw. * Uznawany za imama przez zajdytw. Na podstawie: J. L. Bacharach, A Midle East Studies Handbook, Seattle 1984, s. 21.

Kalifowie
RASZIDUN Sunniccy muzumanie nazywaj czterech pierwszych kalifw raszidun" (to znaczy: idcy suszn drog"), W polskiej terminologii uywa si okrelenia kalifowie sprawiedliwi" lub kalifowie prawowierni". Abu Bakr, 632-634 Umar Ibn al-Chattab, 634-644 Usman Ibn Affan, 644-656 Ali Ibn Abi Talib, 656-661 UMAJJADZI Mu'awija Ibn Abi Suan, 661-680 Jazid I, 680-683 Mu'awija II, 683-684 Marwan I, 684-685 Abd al-Malik, 685-705 AJ-Walid I, 705-715 Sulajman, 715-717 Umar Ibn Abd al-Aziz, 717-720 Jazid II, 720-724 Hiszam, 724-743 Al-Walid II, 743-744 Jazid III, 744 Ibrahim, 744 Marwan II, 744-750

480

Kalifowie

ABBASYDZI Abu al-Abbas As-Saffah", 749-754 Al-Mansur, 754-775 Al-Mahdi, 775-785 Al-Hadi, 785-786 Harun av-Raszid, 786-809 AI-Amin, 809-813 Al-Mamun, 813-833 Al-Mutasim, 833-842 Al-Wsik, 842-847 Al-Mutawakkil, 847-861 Al-Muntasir, 861-862 Al-Musta'in, 862-866 Al-Mutazz, 866-869 Al-Muhtadi, 869-870 Al-Mutamid, 870-892 AJ-Mutadid, 892-902 Al-Muktafi, 902-908 Al-Muktadir, 908-932 Al-Kahir, 932-934 Ar-Radi, 934-940 Al-Muttaki, 940-944 Al-Mustakfi, 944-946 AJ-Muti, 946-974 At-1k'i, 974-991 Al-Kadir, 991-1031 Al-Ka'im, 1031-1075 Al-Muktadi, 1075-1094 Al-Mustazhir, 1094-1118 Al-Mustarszid, 1118-1135 Ar-Raszid, 1135-1136 Al-Muktafi, 1136-1160 Al-Mustandid, 1160-1170 Al-Mustadi, 1170-1180 An-Nasir, 1180-1225 Az-Zahir, 1225-1226 Al-Mustansir, 1226-1242 Al-Mustasim, 1242-1258 Opracowano na podstawie: C. E. Bosworth, The Islamie Dynasties, Edynburg 1967.

Najwaniejsze dynastie
Abbasydzi, 749-1258. Kalifowie twierdzcy, e dysponuj wadz uniwersaln. Gwna stolica: Bagdad. Aghlabidzi, 800-909. Hinezja, wschodnia Algieria, Sycylia. Ajjubidzi, 1169-1250/60. Egipt, Syria. Alawidzi, 1631 do dzi, Maroko. Almohadzi (Al-Muwahhidun), 1130-1269. Maghreb, Hiszpania. Almorawidzi (Al-Murabitun), 1056-1147. Maghreb, Hiszpania. Bujidzi (Buwajhidzi), 932-1062. Iran, Irak. Fatymidzi, 910-1171. Maghreb, Egipt, Syria. Hafsydzi, 1228-1574. TUnezja, wschodnia Algieria. Haszymidzi iraccy, 1921-1958. Irak. Haszymidzi jordascy, 1923 do dzi. Transjordania, cz Palestyny. Idrysydzi, 789-926. Maroko. Il-chanowie, 1256-1353. Iran. Mamelucy, 1250-1517. Egipt, Syria. Marinidzi, 1196-1464. Maroko. Muhammad Ali i jego nastpcy, 1805-1953. Egipt. Muluk at-tawa'if (krlestwa dzielnicowe"), XI w. Hiszpania. Nasrydzi, 1230-1492. Hiszpania poudniowa. Osmanowie, 1281-1924. TUrcja, Syria, Irak, Egipt, Cypr, Tbnezja, Algieria, Arabia zachodnia. Rassydzi, IX-XIII w., XVI W.-1962. Imamowie zajdyccy w Jemenie. Rasulidzi, 1229-1454. Jemen. Rustamidzi, 777-909. Zachodnia Algieria. Sadyci, 1511-1649. Maroko. Safawidzi, 1501-1732. Iran. Saffarydzi, 867- koniec XV w. Wschodni Iran.

482

Najwaniejsze dynastie

Samanidzi, 8X9-1005. Pnocno-wschodni Iran, Azja rodkowa. Selducy, 1038-1194. Iran, Irak. Selducy rumijscy, 1077-1307. Anatolia. Su'udyci 1746 do dzi, Pwysep Arabski Timurydzi, 1370-1506. Azja rodkowa, Iran Tulunidzi, 868-905. Egipt, Syria. Umajjadzi, 661-750. Kalifowie twierdzcy, e posiadaj uniwersaln wadz; stolica: Damaszek. Umajjadzi hiszpascy, 756-1031. Twierdzili, e s kalifami. Wielcy Mogoowie, 1526-1858. Indie. Nota: Niektre daty s przyblione, nie zawsze bowiem da si atwo ustali, kiedy dynastia zacza lub przestaa wada. Nazwy krajw odnosz si do zasadniczych orodkw i z wyjtkiem dynastii wspczesnych uyte s w oglnym sensie geograficznym. Na podstawie: T. Mosyn (opra.), The Cambridge Encyclopedia of the Middle East and North Africa, Cambridge 1988, s. 59.

Dynastie wadcw w XIX i XX wieku

Sutanowie osmascy Selim III, 1789-1807 Mustafa IV, 1807-1808 Mahrnud II, 1808-1839 Abdulmecid I, 1839-1861 Abdulaziz, 1861-1876 Murad V, 1876 Abdulhamid II, 1876-1909 Mehmed V Resad, 1909-1918 Mehmed VI Vahjdeddin, 1918-1922 Abdulmecid II, uznany za kalifa, ale nie za sutana, 1922-1924

Krlowie Arabii Saudyjskiej Abd al-Aziz, 1902-1953 Su'ud, 1953-1964 Fajsal, 1964-1975 Chalid, 1975-1982 Fahd, 1982-

Dynastia Muhammada Alego w Egipcie Muhammad Ali, wali (namiestnik) Egiptu, 1805-1848 Ibrahim, wali, 1848 Abbas I, wali, 1848-1854

484 Sa'id, wali, 1854-1863 Isma'il, chedyw, 1863-1879 Taufik, chedyw, 1879-1892 Abbas II Hilmi, chedyw, 1892-1914 Husajn Kamil, sutan, 1914-1917 Fu'ad I, sutan, a potem krl, 1917-1936 Faruk, krl, 1936-1952 Fu'ad II, krl, 1952-1953.

Dynastie wadcw w XIX i XX wieku

Alawidzi w Maroku Sulajman, sutan, 1796-1822 Abd ar-Rahman, sutan, 1822-1859 Muhammad, sutan, 1859-1873 Hasan I, sutan, 1873-1894 Abd al-Aziz, sutan, 1894-1908 Abd al-Hafiz, sutan, 1908-1912 Jusuf, sutan, 1912-1927 Muhammad V, sutan, a potem krl, 1927-1961 Hasan II, krl, 1961-

Bibliografia

Nie jest to wyczerpujca bibliografia, jej celu nie stanowi bowiem objcie wszystkich ksiek i artykuw, do ktrych sigaem, ani te wszystkich tych, z ktrymi powinien si zapozna czytelnik zainteresowany danym tematem. Staraem si jednak przedstawi sugestie dotyczce lektur uzupeniajcych, a zarazem zaspokoi rne upodobania. Wikszo pozycji napisano w jzyku angielskim, a tylko niektre po francusku i po arabsku, niewiele za po niemiecku, wosku i turecku. W polskim wydaniu uwzgldniono rwnie podstawow bibliografi po polsku. Dodane pozycje zaznaczono w Bibliografii gwiazdk: Te z ksiek, ktre s rwnie dostpne w polskich tumaczeniach, cytowano podajc polskie edycje. Nieliczne odnoniki do rde w jzyku arabskim przeznaczone s dla tych czytelnikw, ktrzy chcieliby si z nimi zapozna w oryginale. Lista dzie jest uoona zgodnie z czciami i rozdziaami ksiki. W ramach kadego rozdziau uoono je mniej wicej zgodnie z ukadem tematycznym. Jest to bibliografia zbiorcza: pozycje wymienione w odniesieniu do jednego tematu mog oczywicie odnosi si do innego zagadnienia omawianego dalej; powtarzanie tytuu sprawioby jednak, e lista podawanych pozycji staaby si nazbyt duga. Podawaem jedynie takie informacje, ktre wystarczaj czytelnikowi do zidentyfikowania danej pozycji w katalogu bibliotecznym. Podtytuy ksiek s uwzgldniane, jeli objaniaj tematyk szerzej anieli sam tytu. Jeli ksika zostaa opublikowana w Zjednoczonym Krlestwie, podawaem zazwyczaj tytu, miejsce i dat publikacji edycji brytyjskiej; dane dotyczce wydania amerykaskiego mog by, rzecz jasna, inne. Bibliografia oglna Informatory The Encyclopaedia of Islam, wyd. II (Lejda: w trakcie publikacji, t. I-VI, 1960-1986). J. D. Pearson i inni (opra.), Jndex Islamicus 1906-1955 z regularnie ukazujcymi si suplementami, Cambridge 1958.

486

Bibliografia

W. H, Belan, Index Islamicus 1665-1905, Millersville, Pensylwania 1988. D. Grimwood-Jones i inni, An Islamie Bibliography, Hassocks, Sussex 1977. *M. M. Dziekan, Z. Poniatowski, A Bibliography of Arabie and Islamie Studies in Poland (1945-1992), Warszawa 1993. *M. M. Dziekan, Z. Poniatowski, Islamistyka w Polsce (1945-1990) - bibliografia, Signa Temporis" 1991, z. 1, s. 143-218. J. Sauvaget i C. Cahen, Introduction to the History of the Muslim East: a bibliographical guide (przekad angielski), Berkeley 1965. J. Bacharach, A Middle East Studies Handbook, wydanie poprawione, Cambridge 1984. C. E. Bosworth, The Islamie Dynasties, Edynburg 1967. G. S. P. Freeman-Grenville, The Muslim and Christian Calendars, Londyn 1967. *J. Bielawski (opra.), May sownik kultury wiata arabskiego, Warszawa 1971. Geografia R. Roolvink, Historical Atlas of the Muslim Peoples, Amsterdam 1957. F. Robinson, Atlas of the Islamie World sinee 1500, Oksford 1982. P. Birot i J. Dresch, La Mediterranee et le Moyen-Orient, Pary 1956. J. Despois, LAfriue du nord, Pary 1964. Przegldy historyczne M. G. S. Hodgson, The Venture of Islam, t. I-III, Chicago 1974. I. M. Lapidus, A History of Muslim Societies, Cambridge 1988. U. Haarmann (opra.), Geschichte der arabischen Welt, Monachium 1987. J. M. Abun-Nasr, A History ofthe Maghrib in the Islamie Period, Cambridge 1987. Islam H. A. R. Gibb, Islam, wyd. II, Oksford 1969. F. Rahman, Islam, wyd. II, Chicago 1979. M. Ruthven, Islam in the World, Harmonsworth, Middlesex 1984. J. A. Williams (opra.), Themes of Islamie Civilization, Berkeley 1971. *J. Bielawski, Islam, Warszawa 1980. *J. Bielawski, Islam - religia pastwa i prawa, Warszawa 1973. Cywilizacja i kultura J. Schacht i C. E. Bosworth (opra.), The Legacy of Islam, wyd. II, Oksford 1974. B. Lewis (opra.), The World of Islam, Londyn 1976. H. A. R. Gibb, Studies on the Cwilization of Islam, Londyn 1962. T. Khalidi, Classical Arab Islam, Princeton 1985. H. A. R. Gibb, Arabie Literature, wyd. II, Oksford 1963. C. Brockelmann, Geschichte der arabischen Literatur, 2 tomy i 3 suplementy, Lejda 1938-1949.

Bibliografia

4 95

F, Sezgin, Geschichte des arabischen Schfttums, Lej da, w trakcie wydawania, opublikowano t. I-IX: 1967-1984, R. Ettinghausen i O. Grabar, The Art and Architecture of Islam, Londyn 1987. D. Eickelman, The Middle East: an anthropological approach, Englewood Cliffs, New Jersey 1981. A. L. Udovitch (opra.), The Islamie Middle East 700-1900: studies in economic and social histoiy, Princeton 1981. *J. Bielawski, Historia literatury arabskiej. Zarys, Wrocaw 1968. *J. Bielawski, J. Jasiska i K. Skaryska-Bocheska, Nowa i wspczesna literatura arabska 19 i 20 w. Literatura arabskiego Wschodu, Warszawa 1978. *J, Bielawski, J. Kozowska, E. Machut-Mendecka, K. Skaryska-Bocheska, Nowa i wspczesna literatura arabska 19 i 20 w. Literatura arabskiego Maghrebu, Warszawa 1989. Czasopisma Arabica", Lejda 1954. B u l l e t i n of the School of Oriental and African Studies", Londyn. Der Islam", Berlin 1910. International Journal of Middle East Studies", Cambridge 1970. Journal of the Economic and Social History of the Orient", Lejda 1957. Middle East Journal", Waszyngton 1947. Middle Eastern Studies", Londyn 1964. Oriente Moderno", Rzym 1921. Revue des Etudes Islamiues", Pary 1927. Studia Islamica", Pary 1953. * Rocznik Orientalistyczny", Lww-Warszawa-Krakw 1915. *Przegld Orientalistyczny", Warszawa 1949. * Studia Arabistyczne i Islamistyczne", Warszawa 1993. Prolegomena Ibn Haldun, Al-Muqaddima: Tekst: E. Ouatremere (opra.), Les prolegomenes d'Ebn Khaldun, t. I-III, Pary 1958; Muaddimat Ibn Haldun, Bula 1857, reprinty: Kair i Bejrut. Przekad angielski: F. Rosenthal, Ibn Khaldun, The Muaddimah, t. I-III, Londyn 1958. Historia Ibn Chalduna Tekst Kitab al-'ibar wa-diwan al-mubtada'wa-al-habar, t. I-VII, Bula 1867-1868, reprint: Tah al-'alldma Ibn Haldun, t. I-VII, Bejrut 1956-1961. Czciowy przekad francuski: M. de Siane, Histoire des Berberes et des dynasties musulmanes de TAfriue septentrionale, t. I-II, Algier 1847-1851.

488

Bibliografia

Autobiografia Tekst: M. at-Tangl (opra.), At-Taftfbi-Ibn Haldun wa-rihlatuhu garban wa-sarqan, Kair 1951; przekad francuski: A. Cheddadi, Ibn Khaldun: le voyage d'occident et dJorient, Pary 1980. Studia Bibliografia w: A. al-Azmeh, Ibn Khaldun in Modem Scholarship, Londyn 1981, s. 231-318. A. al-Azmeh, Ibn Khaldun: an essay in reinterpretation, Londyn 1982. M. Mahi, Ibn Khaldun's Philosophy of History, Londyn 1957. M. A. al-abirl, Al-Asabiyya wa-dd-dawla, Casablanca 1971. Cz I. Tworzenie wiata (VII-X w.) Kroniki Ahmad Ibn Yahya al-Baladuri, Ansab al-asraf, wydanie jerozolimskie: t. 4A, 4B, 5, Jerozolima 1936; opra. A. Duri, t. 3, 4i, Wiesbaden 1978. Al-Baladuri, Futuh al-buldan, opra. S. al-Munaggid, t. I-III, Kair 1956-1957; przekad angielski: Ph. K. Hitti i F. C. Murgotten, The Origins of the Islamie State, t. I-II, Nowy Jork 1916-1924. 'Ali Ibn al-Husayn al-Mas'udI, Muriig ad-dahab, opra. Ch. Pellat, t. I-VII, Bejrut 1966-1979; przekad francuski: C, Barbier i'p] de Courtell, t. I-IX, Pary 1861-1877. Muammad Ibn Garlr at-Tabari, Kitab tarih ar-nisul wa-al-muliik, opra. M. J. de Goeje i inni, Annales", t. I-XV, Lejda 1879-1901; opra. M. A. Ibrahim, Tarih at-Tabari, t. I-X, Kair 1960-1969, przekad angielski: The History of al-Taba, Albany, Nowy Jork, w trakcie wydawania, opublikowano 20 tomw w latach 1985-1989. Inskiypcje M. van Berchem i inni, Materiaia pour un corpus inseriptionum arabicorum, cz. 1 (Egipt), cz. 2 (Syria), cz. 3 (Azja Mniejsza), Pary 1903-1954, cz. 4i (Arabia), Kair 1985. E. Comb i inni, Repertoire chronologiue d'epigraphie arabe, Kair, w trakcie wydawania, opublikowano 17 tomw: 1931-1982. Monety M. Broome, Handbook of Islamie Coins, Londyn 1985. Prace przegldowe H. Kennedy, The Prophet and theAge of the Caliphates, Londyn 1986. C, Cahen, Uislam dSs origines au dbut de l'empire ottoman, Pary 1970. J. i D. Sourdel, Cywilizacja islamu, Warszawa 1980. C. A. Julien, Histoire de l Afriue du nord, t. I-II, wydanie przejrzane przez R. Le Tourneau, Pary 1956, przekad angielski: History of North Africa, Londyn 1970.

Bibliografia

4 95

E. Levi-Provenal, Histoire de l'Espagne musulmane, wydanie przejrzane, Pary 1950-1953. W. M. Watt i P. Cachia, A History of Islamie Spain, Edynburg 1965. M. Amari, Storia dei Musulmani di Sicilia, wydanie przejrzane przez C. Nallino, t. I-III, Catania 1933-1939.

Rozdzia I. Nowa potga w starym wiecie

Bliski Wschd przed islamem

P. Brown, The World of Late Antiuity, Londyn 1971. P. Brown, The rise and function of the holy man in late antiuity, Journal of Roman Studies", t. 61, 1971, s. 80-101. J. Herrin, The Making of Christendom, Oksford 1987. J. M. Cook, The Persian Empire, Londyn 1983. R. C. Zaechner, The Dawn and Twilight of Zoroastrianism, Londyn 1961. I. Shahid, Pre-islamic Arabia, w: P. M. Holt i inni (opra.), The Cambridge History of Islam, t. I, Cambridge 1970, s. 3-29. I. Shahid, Home and the Arabs, Waszyngton 1984. I. Shahid, Byzantium and the Arabs in the Fourth Century, Waszyngton 1984. I. Shahid, Byzantium and the Arabs in the Fifth Century, Waszyngton 1989. J. Ryckmans, L'institution monarchiue en Arabie mridionale avant Tislam, Lowanium 1951. G. Ryckmans, Les religions arabespreislamiues, Le Museon", t. 26,1951j s. 6-61. .H. Pirenne, Mahomet et Charlemagne, Pary 1937, przekad angielski: Mohammed and Charlemagne, Londyn 1939. D. Whitehouse i R. Hodges, Mohammed, Charlemagne and the Origins of Europ, Londyn 1983. *M. M. Dziekan, Arabia Magica. Wiedza tajemna u Arabw przed islamem, Warszawa 1993.
Poezja przedmuzumaska Mu'allaki: liczne wydania, przekad angielski: A. J. Arberry, The Seven Odes, Londyn 1957, *przek!ad polski: A. Witkowska i J. Danecki, Siedem kasyd staroarabskich. Mu'allaki, Warszawa 1981. R. Blachere, Histoire de la litterature arabe, t. I-III, Pary 1952-1966. A. F. L. Beeston i inni (opra.), Arabie Literature to the End of the Umayyad Period, Cambridge 1983. M. Zwettler, The Oral Tradition of Classical Arabie Poetry, Columbus, Ohio 1975. T. Husayn, Fi al-adab al-gahili, Kair 1927. A. A. Sa'id (Adunis), Diwan a-i'r aWarabi, t. I-III, Bejrut 1964-1968. Mahomet 'Abd al-Malik Ibn Hisam, As-Sira an-nabawiyya, t. I-II, Kair 1955; przekad angielski: A. Guillaume, The Life of Muhammad, Londyn 1957.

490

Bibliografia

M. W. Watt, Muhammad at Mecca, Oksford 1953. M. W. Watt, Muhammad at Medina, Oksford 1956. M. Rodinson, Mahomet, wyd. II, Warszawa 1994. M. Cook, Muhammad, Oksford 1983. Muhammad Ibn 'Umar al-Waqidi, Kitab al-magazi, opra. J. M. B. Jones, t. I-III, Londyn 1955. A. Caetani, Annali deWlslam, t. I-X, Mediolan 1905-1926. M. J. Kister, Studies in Jahiliyya and Early Islam, Londyn 1980. P. Crone, Meccan Trade and the Rise of Islam, Princeton 1987. R. B. Serjeant, Haram and hawta: the saered enclave in Arabia, w: A. R. Badawi (opra.) Melanges Taha Hussein, Kair 1962, s. 41-58. S, P. Brock, Syriae views of emergent Islam, w: G. H. A. Juynboll (opra.), Studies on the First Century of Islamie Society, Carbondale, Illinois 1982, s. 9-21. *M. Gaudefroy-Demombynes, Narodziny islamu, Warszawa 1988. Koran Przekad polski J. Bielawski, Koran, Warszawa 1986. Komentarze: 'Abd AJlah Ibn 'Umar al-BaydawI, Anwar at-tanzil, t. I-II, Kair 1330 A. H./1912 A. D. Muhammad Ibn Garir at-Tabari, Gami' al-bayan (an ta'wtl ay al-qur'dn, opra. M. M. i A. M. akir, t. I-XVI, Kair 1955-1959; przekad angielski: J. Cooper, Commentary on the Qur'an, t. I, Oksford 1987. W. M. Watt (opra.) BeWs Introduction to the Qur'an, Edynburg 1970. T. Izutsu, Ethico-religious Concepts in the Qur'an, Montreal 1966. F. Rahman, Major Themes of the Quran, Minneapolis 1980. J. Wansbrough, Qtiranie Studies, Oksford 1977. J. Wansbrough, The Seetaan Milieu, Oksford 1978. *R. Piwiski, Mity i legendy w krainie Proroka, Warszawa 1983. *R. Piwiski, Mitologia Arabw, Warszawa 1989. *J. Danecki, Opowieci Koranu, Warszawa 1991. Rozdzia 2. Tworzenie imperium Raszidun i Umajjadzi J. Wellhausen, Das arabische Reich und sein Sturz, Berlin 1902; przekad angielski: The Arab Kingdom and Its Fali, Kalkuta 1927. F. M. Donner, The Early Islamie Conuests, Princeton 1981. G. H. A. Juynboll (opra.), Studies on the First History of Islamie Society, Carbondale, Illinois 1982. H. Lammens, Etudes sur le siecle de Omayyades, Bejrut 1975. G. R. Hawting, The First Dynasty of Islam: the Umayyad Caliphate A. D. 661-750, Londyn 1986.

Bibliografia

4 95

P. Crone, Slaves on Horses, Cambridge 1980. T. Nagel, Rechtleitung und Califat, Bonn 1975.
Abbasydzi

M. A. Shaban, The 'Abbasid Revolution, Cambridge 1970. H. Kennedy, The Earfy Abbasid Caliphate, Londyn 1981. J. Lassner, The Shaping of Abbasid Rule, Princeton 1980.
D. Sourdel, Le virat 'abbaside de 749 a 936, t. I-II, Damaszek 1959-1960.

*J. Hauzinski, Burzliwe dzieje kalifatu bagdadzkiego, Warszawa 1993. Rozdzia 3. Ksztatowanie si spoeczestwa
Koniec jednoci politycznej

H. Busse, Chalif und Grofiknig: die Buyiden im Irak 945-1055, Bejrut 1969. W. Madelung, The assumption ofthe title Shahanshah by the Buyids and the reign
of Daylam", Journal of Near Eastern Studies", t. 28, 1969, s. 84-108, 168-183.

G. Hontaux (opra.), Histoire de la nation egyptienne, t. IV: G. Wiet, L'Egypte arabe, Pary 1937. M. Canard, Histoire de la dynastie des Hamdanides, Pary 1953. M. Talbi, Uemirat aghlabide 184-296/800-909, Paiy 1960. *A. Mez, Renesans islamu, wyd. III, Warszawa 1994.
Przemiany gospodarcze i spoeczne

M. Morony, Iraq after the Muslim Conuest, Princeton 1984. H. Djait, Al-Kufa: naissanee de la ville islamiue, Pary 1986. J. Lassner, The Topography ofBaghdad in the Early Middle Ages, Detroit 1970. S. al^AJI, At-Tanzlmdt al-igtima'iyya wa-al-itisadiyya fi al-Basra, Bagdad 1953. A. ad-Duri, Tah al-lra al-itisadi fi l-arn ar-rabi', Bagdad 1945.
Ya'qub Ibn Ibrahlm Abu Yusuf, Kitab al-harag, Kair 1933; przekad francuski:

E. Fagnan, Le livre de Vimpot foncier, Pary 1921.

M. A. Cook, Economic developments, w: J. Schacht i C. E. Bosworth (opra.), The

Legacy of Islam, wyd. II, Oksford 1974, s. 210-243. A. M. Watson, Agricultural Innovation in the Early Islamie World, Cambridge 1983. R. W. Bulliet, Conversion to Islam in the Medieval Period, Cambridge, Massachusetts 1979. R. W. Bulliet, The Camel and the Wheel, Cambridge, Massachusetts 1975.

492

Bibliografia

Budowle O, Grabar, The Formation of Islamie Art, New Haven 1973. K. A. C. Cresswell, Early Muslim Architecture, t. I, wyd. II, Oksford 1969, t. II, Oksford 1940. R. W. Hamilton, Khirbat al-Mafjar, Oksford 1959. 0 . Grabar i inni, City in the Desert: Qasr al-Hayr East, t. I-II, Cambridge, Massachusetts 1978. Geografia A. Miuel, La geographie humaine du monde mttsulman jusqu'au milieu du Ile sicle, t. I-III, Pary 1973-1980. 'Ali Ibn al-Husayn al-Mas'udi, Kitab at-tanbih wa-al-iraf, opra. M. J. de Goeje, Lejda 1894/reprint: Bejrut 1965. Abu Sl-Qasim Ibn 'Ali Ibn Hawal, Siirat al-ard, Bejrut 1979. Historia A, ad-Duri, Bahtfina'at 'Urn at-tarih *inda dl-Arab, Bejrut 1960, przekad angielski: The Rise of Historieal Writing Among the Arabs, Princeton 1983. T. Khalidi, Islamie Historiography: the histories ofMas'udi, Albany, Nowy Jork 1975. F. Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Lejda 1952. Abu ar-Rayhan Muhammad al-BIrunl, Tahl ma li-l-Hind..., Hyderabad 1958, przekad angielski: E. Sachau, Alberuni's India, t. I-II, Londyn 1888. Literatura J. Pedersen, The Arabie Book, Princeton 1984. A. Hamori, On the Art of Medieval Arabie Literature, Princeton 1974. 1.'Abbas, Fann a-i'r, Bejrut 1959. J. E. Bencheikh, Poetiue arabe: essais sur les voies d'une creation, Pary 1975. Abu Tayyib al-Mutanabbi, Diwan (liczne wydania), przekad angielski: The Poems of al-Mutanabbi, Cambridge 1967. T. Husayn, Ma'a <Hl-Mutanabbl, Kair 1962. R. Blach&re, Un pote arabe du 4e siecle de 1'Hegire: Abou-t-Tayyib al-Mutanabbi, Pary 1935. C. Pellat, Le milieu bastien et la formation de Gahiz, Pary 1953. C. Pellat, The Life and Works of Jahiz, Londyn 1969. *J. Danecki, Literatura i kultura w imperium kalifw. Twrczo adabowa al-Mubarrada, Warszawa 1981. *Klasyczna poezja arabska. Poezja epoki Abbasydw, opra. J. Danecki, Warszawa 1988.

Bibliografia

4 95

Tosamo regionalna U. Haarmann, Regional sentiment in medieval Islamie Egypt, w: Bulletin of the School of Orientai and African Studies" t. 43, 1980, s. 55-66. A. ad-Duri, At-TaJcwin at-tarifu li-l-umma aWarabiyya, Bejrut 1984; przekad angielski: A. A. Duri, The Historical Formation ofthe Arab Nation, Londyn 1987. Rozdzia 4. Przejawy islamu Kalifat i imamat T. W. Arnold, The Caliphate, wyd. II, Londyn 1965. W. Madelung, Imama, Encyclopaedia of Islam, wyd. II, t. III, s. 1163-1169. A. K. S. Lambton, State and Govemment in Medieval Islam, Londyn 1981. T. Nagel, Staat und Glaubensgemeinschaft im Islam, t. I-II, Zurych 1981. P. Crone i M. Hinds, God's Caliph, Cambridge 1986. J. C. Wilkinson, The Imamate Tradition of Oman, Cambridge 1987. Teologia I. Goldziher, Yorlesungen iiber den Islam, Heidelberg 1910; przekad angielski: A. i R. Hamori, Introduction to Islamie Theology and Law, Princeton 1981. H. Laoust, Les schismes dans 1'islam, Pary 1965. W. M. Watt, The Formative Period of Islamie Thought, Edynburg 1973. A. J. Wensinck, The Muslim Creed, Cambridge 1982. J. van Ess, Anfange muslimischer Theologie, Wiesbaden 1977. *J. van Ess, Theologie und Gesellschaft im 2. und 3. Jahrhundert Hischra, t. I-III, V, Berlin 1992-1994. M. A. Cook, Early Muslim Dogma, Cambridge 1981. L. Gardet i M. M. Anawati, Introduction a la theologie musulmane, wyd. II, Pary 1970. W. Madelung, Reigious Schools and sects in Medieval Islam, Londyn 1985. R. J. McCarthy, The Theology ofAl-Ash'ari, Bejrut 1953. G. Makdisi, Ash'ari and Ash'arites in Islamie reigious thought, Studia Islamica, t. XVII, 1962, s. 37-80, t. XVIII, s. 19-39. Szyizm i isma'ilizm M. Momen, An Introduction to Shi'i Islam, New Haven 1985. S. M. Stern, Studies in Early IsmaHlism, Lejda 1983. W. Madelung, Der Imam al-Qasim ibn Ibrahlm und die Glaubenslehre der Zaiditen, Berlin 1971. W. Madelung, Isma'iliyya, Encyclopaedia of Islam, wyd. II, t. IV, s. 198-206. *F. Daftary, The Ismalliyya, Cambridge 1991. *H. Halm, Die Schia, Darmstadt 1988.

494

Bibliografia Hadisy

Muhammad Ibn Isma'il al-Buharl, Al-Gami' as-sahih, t. I-VIII, Bulaq 1296 A. H./1879 A. D.; t. I-III, Kair 1348 A. H./1930 A. D. I. Goldziher, Muhammedanische Studien, t. I-II, Halle 1890; przekad angielski: S. M. Stern, Muslim Studies, t. II, Londyn 1971. G. H. A. Juynboll, Muslim Tradition, Cambridge 1983. W. A, Graham, Dmne Word and Prophetic Word in Early Islam, Haga 1977. Jurysprudencja i prawo

J. Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, Oksford 1950. J. Schacht, An Introduction to Islamie Law, Oksford 1964. P. Crone, Roman, Promncial and Islamie Law, Cambridge 1987. N. J. Coulson, A History of Islamie Law, Edynburg 1964. Muhammad Ibn Idris as-Safi% Ar-Risala, opra. A. M. Sakir, Kair 1357 A. H./1938 A. D.; przekad angielski: M. Khadduri, Islamie Jurisprudence, Baltimore 1961. E. Tyan, Histoire de l'organisation judiciaire en pays d'islam, t. I-II, Pary 1938-1943.
Sufizm

M. Mole, Les mystiues mitsulmans, Pary 1965. J. Baldick, Mystical Islam, Londyn 1989. A. M. Schimmel, Mystical Dimensions of Islam, Chapel Hill, Karolina Pn. 1975. R. A. Nicholson, The Mystics of Islam, Londyn 1914. R. A. Nicholson, Studies in Islamie Mysiticism, Cambridge 1921. M. Smith, Readings from the Mystics of Islam, Londyn 1951. L. Gardet i G. C. Anawati, Mystiue musulmane, Pary 1961. Harit Ibn Asad al-Muhasibl, Kitab an-nufus, Bejrut 1984. J. van Ess, Die Gedankenwelt des Harit al-Muhasibl, Bonn 1961. Muhammad Ibn 'Ali at-Tirmidl, Kitab hatm al-atfliya', opra. U. Yahya, Bejrut 1965. Ahmad Ibn 'Abd Alldh al-Isbahdni, Hilyat al-awliya', t. I-X, Kair 1932-1938. L. Massignon, Essai sur les origines du lexique techniue de la mystiue musulmane, Pary 1922. L. Massignon, Lapassion de Husayn ibn Mansur Hallaj, martyre mystiue de l'islam, wyd. II, t. I-IV, Pary 1975, przekad angielski: H. Masson, The Passion of al-Hallaj, Mystic and Martyr of Islam., t. I~IV, Princeton 1982.
Filozofia F. Rosenthal, Das Fortleben derAntike im Islam, Zurych 1965, przekad angielski: The Classical Heritage in Islam, Londyn 1975. R. Walzer, Greek into Arabie, Oksford 1962. M. Fakhry, A History of Islamie Philosophy, wyd. II, Londyn 1983. G. F. Hourani, Reason and tradition in Islamie Ethics, Cambridge 1985.

Bibliografia

495

Cz II. Spoeczestwa arabsko-muzumaskie (wiek XI-XV) Kroniki Tzz ad-DIn 'Ali Ibn al-Atlr, Al-Kamil fi at-tah, t. I-XII, Kair 1884-1885. Ahmad Ibn 'Ali al-Maqrizi, Kitab as-suluk li-ma*rifat duwal al-muluk, 8 czci, Kair 1934-1972. Muhammad Lisan ad-DIn Ibn al-Hatlb, Kitab a'mal al-a'lam, t. III: Tarih al-Magb al-'arabi fi al-'asr al-wasit, Casablanca 1964. Geografowie i podrnicy Muhammad Ibn 'Abd Allah Ibn Battuta, Tuhfat an-nuzzdrfigara'ibal-amsar wa- 'aga 'ib as-safar, opra. T, Harb, Rihlat Ibn Battuta, przekad angielski: H. A. R. Gibb, The Travels of Ibn Battuta, \. I-III, Cambridge 1958-1971, t. IV, Londyn 1994 (prze. H. A. R. Gibb i C. F. Beckingham); czciowy przekad polski: T. Majda i H. Nartorf, Osobliwoci miast i dziwy podry. 1325-1354, Warszawa 1962. Yaut Ibn 'Abd Allah al-Hamawi, MiCgam albulddn, t. I-X, Kair 1906-1907. Leon Afrykaczyk, przekad francuski: A. Epaulard, Jean Leon, 1'Africain, Description de l'Afrique, t. I-II, Pary 1956, przekad angielski: J. Pory, The History and Description of Africa, t. I-III, Londyn 1896. Dokumenty S. M. Stern (opra.), Fatimid Decrees, Londyn 1964. S. M. Stern (opra.), Documents from Islamie Chanceries, Oksford 1965. D. Little, A Catalogue of the Islamie Documents from al-Haram a-Saf in Jerusalem, Bejrut 1984. Praca przegldowa G. E. Grunebaum, Medieval Islam, Chicago 1953. Rozdzia 6. Wie Produkcja rolna i nawadnianie R. M. Adams, Land behind Baghdad, Chicago 1965. J. C. Wilkinson, Water and Tribal Settlement in South-East Arabia, Oksford 1977. J. Weulersse, Paysans de Syrie et du prochew-orient, Pary 1946. H. M. Rabie, The Financial System of Egypt A. H. 564-741/1169-1341, Londyn 1972. T. F. Glick, Inigation and Society in Medieval Yalencia, Cambridge 1970. M. Mundy, The Family, Inheritance and Islam w: A. al-Azmeh (opra.): Islamie Law: Social and Historical Contexts, Londyn 1988.

496

Bibliografia

Plemiona i wadza R. Montagne, La cwilisation de desert, Pary 1947. C. Cahen, Nomades et sedentaires dans le monde musulman du moyen-age, w: C. Cahen, Lespeuples musulmans dans l'histoire medievale, Damaszek 1947, s. 423-437. P. Dresch, Tribes, Govemment and History in Yemen, Oksford 1989. J. Berque, Struetures soeiales du Haut Atlas, wyd. II, Pary 1978. E. E. Evans-Pritchard, The Sanusi of Cyrenaiea, Oksford 1949. A. Musil, The Manners and Customs of the Rwaa Bedouins, Nowy Jork 1928. W. Lancaster, The Rwaa Bedouin Today, Cambridge 1981. J. Pitt-Rivers (opra.), Mediterranean Countrymen, Pary 1963. J. G. Peristiany (opra.), Honour and Shame, Londyn 1965. L. Abu Lughod, Veiled Sentiments, Berkeley 1986. Rozdzia 7. ycie miast Miasta - oglnie A. H. Hourani i S. M. Stern (opra.), The Islamie City, Oksford 1970, I. M. Lapidus, Muslim Cities in the Later Middle Ages, Cambridge, Massachusetts 1967. Wielko miast A. Raymond, La population du Caire de Marizi a la deseription de l'Egypte, Bulletin d'Etudes Orientales" t. 28, 1975, s. 201-215, J. C. Russell, Medieval Regions and their Cities, Bloomington, Indiana 1972. M. DoJs, The Black Death in the Middle East, Princeton 1977. Wzrost miast i ich ksztat Kair: J. Abu Lughod, Cairo: 1001 years of a City Yictorious, Princeton 1971. J. M. Rogers, al-Kahira, Encyelopaedia of Islam, wyd. II, t. IV, s. 424-441. Damaszek: J. Sauvaget, Esuisse d'une histoire de la ville de Damas, Revue des Etudes Islamiques", t. 8, 1934, s. 421-480. Aleppo: J. Sauvaget, Alep, Pary 1941. H. Gaube i E. Wirth, Aleppo: historische und geographische Beitrage, Wiesbaden 1984. Jerozolima: M. Burgoyne i D. S. Richards, Mamluk Jerusalem: an architectural study, Londyn 1987. Bagdad: G. Makdidi, The topography ofeleventh eentury Baghdad, Arabica", t. VI, 1959, s. 178-197, 281-309. Kus: J. C. Garcin, Un centre musulman de la Haute-Egypte medieval: Qus, Kair 1976. Sana: R. B. Serjeant i R. Lewcock (opra.), San'a, an Arabian Islamie City, Londyn 1983.

Bibliografia

4 95

Fez: R. Le Tourneau, Fez in the Age of the Manids, Norman, Oklahoma 1961. R. Le Tourneau, Fes avant le protectorat, Casablanca 1949. ycie wielkiego miasta: Kair Ahmad 'Al! al-MaqrIzi, Al-Mawa 'iz wa-dl-i'tibarfidikr al-hitat wa-al~ahbar, opra. G. Wiet, t. I-V, Kair 1911; indeks: A. A. Haridi, Index analytiue des ouvrages d'Ibn Duqmaq et de Marizi sar le Caire, t. I-III, Kair 1983-1984. S. D. Goitein, A Mediterranean Soeiety, t. I-V, Berkeley 1967-1988. E. W. Lane, The Manners and Customs of the Modem Egyptians, Londyn 1836, oraz przedruki. Handel i targi G. Wiet i A. Raymond, Les marches du Caire, Kair 1979. E. Wirth, Zum Problem des Bazars, Der Islam" t 51, 1974, s. 203-260; t. 52, 1975, s .6-46. S. Y. Habib, Handelsgeschiehte Agyptens im Spdtmittelalter 1171-1517, Wiesbaden 1965. R. Lopez, H. Miskimin i A. L. Udovitch, England to Egypt: long term trends and long-distance trade, w: M. A. Cook (opra.), Studies in Economic History of the Middle East, Londyn 1970, s. 93-128. A. L. Udovitch, Partnership and Profit in Medieval Islam, Princeton 1970. M. Rodinson, Islam et capitalisme, Pary 1966; przekad angielski: Islam and Capitalism, Londyn 1974. Problemy ludnociowe B. Musallam, Sex and Soeiety in Islam, Cambridge 1983. B. Lewis, The Jews of Islam, Londyn 1984. R. Brunschvig, 'Abd, Encyclopaedia of Islam, wyd. II, t. I, s. 24-40. G. Rotter, Die Stellung des Negers in der islamisch-arabischer Gesellschaft bis zum 16ten Jahrhundert, Bonn 1967. ycie domowe J. C. Garcin i inni, Palais et maisons du Caire: Uepoue mamelouke (13-e-16e siecle), Pary 1982. D. Waines, Cuisine w: T. Mosatyn i A. Hourani (opra.), The Cambridge Encyclopaedia of the Middle East and North Africa, Cambridge 1988, s. 240-243. Rozdzia 8. Miasta i ich wadcy Armie V. J. Parry i M. E. Yapp (opra.), War, Technology and Soeiety in the Middle East, Londyn 1975. D. Ayalon, Gunpowder and Firearms in the Mamluk Kingdom, Londyn 1956. D. Ayalon, The Mamluk Military Soeiety, Londyn 1979.

498

Bibliografia

Poddastwo R. Mottahedeh, Loyalty and Leadership in an Early Islamie Society, Princeton 1980. C. Cahen, Mouvements populaires et autonomisme urbain dans l'Asie musulmane du moyen-age, Arabica", t. 5, 1958, s. 225-250, t. 6, 1959, s. 25-56, 233-265. Administracja C. F. Petry, The Cmlian Elit ofCairo in the Later Middle Ages, Princeton 1981. J. P. Nielsen, Secular Justice in an Islamie State: mazalim under the Bahri Mamlukes, Lejda 1985. R. Brunschvig, Urbanisme medival et droit musulman, Revue de Etudes islamiques", 1947, s. 127-155. B. Johansen, Amwal zahira wa-amwal batina: town and countryside as refleeted in the tax~system of the Hanafite School, w: W. al-Qadi (opra.), Studia Arabica and Islamica, Bejrut 1981, s. 247-263. B. Johansen, The all-embracing town and its mosues, Revue de TOccident Musulman et de la Mditerrane", t. 32, 1981, s. 139-161. A. Raymond, Espaees publies et espaees prives dans les villes arabes traditionelles, Maghreb-Machrek", nr 123, 1989, s. 194-201. Kontrola nad ziemi C. Cahen, L'evolution de Viqta4 de 9e au 13 siecle, w: C. Cahen, Les Peuples musulmans dans Thistoire medievale, Damaszek 1977, s. 231-269. A. K. S. Lambton, The evolution of the ita' in medieval Iran, Iran" t. 5, 1967, s. 41-50. Teoria polityczna 'AK Ibn Muhammad al-Mawardf, Al-Ahkam as-sultaniyya, Kair 1298 A. H./1881 A. D.; przekad francuski: E. Fagnan, Les statuts gowernementawc, reprint: Pary 1982. Husayn Ibn 'Ali, Nizam al-Mulk, Siyaset-name, przekad angielski: H. Darke, The Book of Govemment, or Rutes for Kings, wyd. II, Londyn 1978. Ahmad Ibn Taymiyya, As-Siydsa as-$ar'iyya fi islah ar-ra'iwa-&r-ra'iyya, Bagdad b.r.w.; przekad francuski: H. Laoust,Le traite de droitpublic dTbn Taimiya, Bejrut 1948, Muhammad al-Farabl, Ara' ahl-al-madina al-fadila, tekst i przekad angielski: R. Walzer, Al-Farabi on the Perfect State, Oksford 1985; '"przekad polski: J. Bielawski Al-Farabi, Polityka, Pastwo doskonae, Warszawa 1967. *J. Danecki, Polityczne funkcje islamu, Warszawa 1992. Rozdzia 9. Tradycje islamu Podstawy islamu G. E. von Grunebaum, Muhammadan Festivals, Nowy Jork 1951. M. Gaudefroy-Demombynes, Le pblenage a la Mekke, Pary 1923.

Bibliografia

4 95

J. Jomier, Le mahmal et la earavanne egyptienne des pulens de la Mecue 13e-20e siecle, Kair 1953. 'Ali Ibn Abi Bakr al-Harawi, Kitab al-isarat ila ma'rifat az-ziyarat, Damaszek 1957, przekad francuski: J. Sourdel-Thomine, Guide des lieia de pelenage, Damaszek 1957. R. Peters, Islam and Colonialism: the doctrine of jihad in modem history, Haga 1979, s. 9-37. wici i sufi J. S. Trimingham, The Sufi Orders in Islam, Oksford 1971. C. Padwick, Muslim Devotions, Londyn 1961. J. A. Williams (opra.), Themes of Islamie Civilization, Berkeley 1971, The friends of God, s. 307-370. I. Goldziher, Muhammedanische Studien, t. 2, Halle 1890, s, 277-378; przekad angielski: w: S. M. Stern, Veneration of saints in Islam, Muslim Studies, t. II, Londyn 1971, s. 255-341. T. Canaan, Mohammadan Saints and Sanctuaries in Palestine, Londyn 1927. J. S. Macpherson, The Mawlids of Egypt, Kair 1941. E. A. Westermarck, Pagan Survivals in Mohammedan Civilization, Londyn 1933. Mahdyzm W. Madelung, al-Mahdi, Encyclopaedia of Islam, wyd. II, t. V, s. 1230-1238. I. Goldziher (opra.), Le livre de Mohamed ibn Tumart, mahdi des Almohades, Algier 1903. Rozdzia 10. Kultura alimw Kodeksy prawa L. Milliot, Introduction a l'etude du droit musulman, Pary 1953. 'Abd Allah Ibn Abi Zayd aI-Qayrawani, Risala, tekst i przekad francuski: L. Bercher, La Risala ou Epitre sur les elements du dogme et de la loi de l'islam selon le rite malekite, Algier 1949. 'Abd Allah Ibn Ahmad Ibn Qudama, Kitab al-'umda fi ahkam al-fiqh, Kair 1933; przekad francuski: H. Laoust, Le precis de droit d'Ibn Qudama, Bejrut 1950. J. Berque, 'Amal, Encyclopaedia of Islam, wyd. II, t. I, s. 427-428. A. Layish i . Shmueli, Custom and shari'a in the Beduinfamily according to lega documents from the Judean desert, Bulletin of the School of Oriental and African Studies", t. 42, 1979, s. 29^5. Madrasy G. Makdisi, The Rise of Colleges: institutions of leaming in Islam and the West, Edynburg 1981. J. Berue, Ville et umversite: aperu sur l'histoire de Tecole de Fs, Revue Historiue du Droit Franais et Etranger", t. 27, 1949, s. 64-117.

500

Bibliografia

Sowniki biograficzne H. A. R. Gibb, Islamie biographical literature, w: B, Lewis i P. M. Holt (opra.), Historians of the Middle East, Londyn 1962, s. 54-58. Ahmad Ibn Muhammad Ibn Hallikan, Wafayat al-a^an wa-anba.7 abna' az-zaman, opra. I.'Abbas, t. I-VIII, Bejrut "1968-1972. Al-Ghazali W. M. Watt, Muslim Intelleetual, Edynburg 1963. Muhammad al-Gazali, Al-Muniz min ad-alal, opra. J. Saliba i K.'Ayyad, Damaszek 1939; przekad angielski: R. J. McCarthy, Freedom and Fulfilment, Boston 1980. Muhammad al-Gazali, Ihy&' 'ulum ad-din, t. I-IV, Kair 1916. G. H. Bousuet, Ihya ouloum ed-din ou vivification des sciences de la foi: analyse et index, Pary 1955. F. Jabr, La notion de la ma4rifa ehez Ghazali, Bejrut 1958. Rozdzia 11. Rozbiene drogi mylenia Filozofia L. Gardet, La pensee religieuse d'Avicenne, Pary 1955. W. E. Gohlman (opra, i przekad), The Life oflbn Sina, Albany, Nowy Jork 1974. Al-Husayn Ibn 'Abd Allah Ibn Sina, Kitab al-iarat wa-at-tanbihat, opra. S. Dunya, t. I-IV, Kair 1957-1960; przekad francuski: A. M. Goichon, Livre des direetives et remarues, Pary 1951. A. M. Goichon, Lexique de la langjue philosophiue d'lbn Sina, Pary 1938. Muhammad al-Gazail, Tahafut al-falasifa, opra. S. Dunya, wyd. III, Kair 1964. Muhammad Ibn Ahmad Ibn Rud, Tahafut at-tahafut, opra. S. Dunya, Kair 1964; przekad angielski: S. van den Bergh, Londyn 1954. Muhammad Ibn Ahmad Ibn RuSd, Fasl al-maqal, opra. G. F. Hourani, Lejda 1959; przekad angielski: G. F. Hourani: Averroes on the Harmony of Religion and Philosophy, Londyn 1961. *Awieenna. Abu Ali Ibn Sina, Warszawa 1953. Ibn al-'Arabi Muhyi ad-Din Ibn al-Arabi, Fusus al-hikam, opra. A.'AfIfi, Kair 1946, przekad angielski: R. J. W. Austin, The Bezels of Wisdom, Londyn 1980. A. E. Afifi, The Mystical Philosophy ofMuhyid Din IbnulArabi, Cambridge 1939. O. Yahia, Histoire et classifieation de Voeuvre d'Ibn Arabi, t. I-II, Damaszek 1964. T. Izutsu, Sufism and Taoism: a eomparative study of key philosophieal coneepts, wydanie poprawione, Berkeley 1984. Ibn Thymiyya H. Laoust, Essai sur les doetrines soeiales et politiues de Taki-d-Din Ahmad b. Taimiya, Kair 1939.

Bibliografia

4 95

Myl szyicka H. Modarressi Tabataba'i, An Introduction to Shi'i Law, Londyn 1984. D. M. Donaldson, The Shi'ite Religion, Londyn 1933. E. Kohlberg, From Imamiyya to Ithna'ashariyya, Bulletin of tbe School of Oriental and African Studies", t. 39, 1976, s. 521-534. Druzowie M. G. S. Hodgson, Duruz, Encyclopaedia of Islam, wyd. II, t. II, s. 631-634. D. Bryer, The origins of the Druze religion, Der Islam", t. 52, 1975, s. 47-84, 239-262, t. 53, 1976, s. 5-27. N. M. Abu Izzedin, The Druzes, Lejda 1984. Chrzecijanie i ydzi A. S. Atiya, A History of Eastem Christianity, Londyn 1968; przekad polski: Historia Kociow Wschodnich, prze. S. Jakobielski [i in.], Warszawa 1978. G. Graf, Geschichte der christlichen arabischen Literatur, t. I-V, Watykan 1944-1953. N. Stillman (opra.), The Jews of Arab Lands, Filadelfia 1979. Wsplne kulty F. W. Hasluck, Christianity and Islam under the Sultans, t. I-II, Oksford 1929. N. Slousch, Travels in North Africa, Filadelfia 1927 Rozdzia 12. Kultura dworu i ludu Spoeczestwo i kultura Andaluzji E. L6vi-Provenal, La civilisation ara.be en Espagne, Kair 1938. T. F. Glick, Islamie and Christian Spain in the Early Middle Ages, Princeton 1979. R. I. Burns, Islam under the Crusades: colonial survival in the thirteenth-century kingdom of Valencia, Princeton 1973. Sztuka i architektura K. A. C. Creswell, The Muslim Architecture ofEgypt, t. I-II, Oksford 1952-1959. *G. Marais, Sztuka islamu, Warszawa 1979. G. Marais, L'architecture musulmane de VOccident, Pary 1954. O. Grabar, The Alhambra, Londyn 1975; przekad polski: B. R. Zagrski, Alhambra, Warszawa 1990. R. Ettinghausen, Arab Painting, Lozanna 1962. O. Grabar, The Illustrations of the Maamat, Chicago 1984. A. Lane, Early Islamie Pottery, Londyn 1947. A. Lane, Later Islamie Pottery, wyd. II, Londyn 1971. J. W. Allan, Islamie Metalworks: the Nuhad es-Said collection, Londyn 1982.

502

Bibliografia

J. Lehrman, Earthly Paradise: garden and courtyard in Islam, Londyn 1980. J. Dickie, The Hispano-Arab garden, Bulletin of the School of Oriental and African Studies", t. 31, 1958, s. 237-248. Literatura I.'Abbas, Tah al-adab al-andalusi, wyd. II, t. I-II, Bejrut 1969-1971. S, M. Stern, Hispano-Arabic Strophic Poetry, Oksford 1974. Ahmad Ibn 'Abd Allah Ibn Zaydun, Diwan, opra. K. al-Bustani, Bejrut 1951. Abu Bakr Ibn Tufayl, Hayy Ibn Yazan, opra. J. Saliba i K.'Ayyad, wyd. V, Damaszek 1940, *przekad polski: J. Bielawski, Hajj ibn Jakzan, Studia Mediewistyczne" nr 1, Warszawa 1958. D. Goldstein (opra.), TheJewish Poets ofSpain 900-1250, Harmondsworth, Middlesex 1971. M. M. Badawi, Medieml Arabie drama: Ibn Daniyal, Journal of Arabie Literatur", t. 13, 1982, s. 83-107. Y. Eche, Les Bibliotheues arabes, Damaszek 1961. Literatura ludowa i romanse rycerskie P. J. Cachia, Narrative Ballads of Modem Egypt, Oksford 1988. H. T. Norris, The Adventures ofAntar, Warminster, Wiltshire 1988. H. T. Norris, Saharan Myth and Saga, Oksford 1972. A. Miquel i P. Kemp, Majnun et Layla: 1'amour fou, Pary 1984. M. Mahdi, Kitab alf layla wa-layla, Lejda 1984. D. B. Macdonald, The earlier history ofthe Arabian Nights, Journal of the Royal Asiatic Society", 1924, s. 353-397. P. Heath, Romance as genre in The Thousand and One Nights, Journal of Arabie Literature", t. 18, 1987, s. 1-21, t. 19, 1988, s. 1-26. * Ksiga tysica i jednej nocy, red. T. Lewicki, t. I-VIII, Warszawa 1973, t. IX, Warszawa 1976. *D. Madeyska, Poetyka siratu, Warszawa 1993. Muzyka H. G. Farmer, A History of Arabian Musie, Londyn 1929. Abu al-Farag al-Isbahani, Kitab al-aganl, t. I-XXX, Kair 1969-1979. Muhammad al-Gazali, Ihya' 'ulum ad-din, Kair 1916, t. II, s. 236-269; przekad angielski: D. B. MacDonald, Emotional religion in Islam as affected by musie and singing, Journal of the Royal Asiatic Society", 1901, s. 198-252, 705-748; 1902; s. 1-28. O. Wright, Musie, w: J. Schacht i C. E. Bosworth (opra.), The Legacy of Islam, Oksford 1974, s. 489-505. O. Wright i inni, Arabie musie w: S. Sadie (opra.), The New Grove Dictionary of Musie and Musicians, Londyn 1980, t. I, s. 514-539. E. Neubauer, Islamie religious musie w: The New Grove Dictionary of Musie and Musicians, t. IX, s. 342-349.

Bibliografia

4 95

0 . Wright, The Modal System ofArab and Persian Musie A. D. 1250-1300, Oksford 1978. Nauka i medycyna A. I. Sabra, The scientific enterprise, w: B. Lewis (opra.), The World of Islam, Londyn 1976, s. 181-200. A. I. Sabra, The exact sciences, w: J. R. Hayes (opra.), The Genius ofArab Civiization, Londyn 1976. J. Vernet, Mathematics, astronomy, optics w: J. Schacht i C. E. Bosworth (opra.), The Legacy of Islam, Oksford 1974. M. Ullmann, Islamie Medicine, Edynburg 1978. M. Uilmann, Die Medizin im Islam, Lejda 1970. P. Johnstone, Tradition in Arabie Medicine, Palestine Exploration Ouarterly", t. 107, 1975, s. 23-37. Okultyzm L. Thorndike, A History of Magie and Experimental Science, t. I, cz. 1 i 2, Nowy Jork 1934. M. Ullmann, Die Natur- und Geheimwissenschafien im Islam, Lejda 1972. G. E. von Grunebaum i R. Caillois (opra), The Dream and Huma Societies, Berkeley 1966. Cz III. Epoka osmaska (wiek XVI-XVIII) Oglne opracowania historii P. Kinross, The Ottoman Centues: the se and fali of the Turkish empire, Londyn 1977. S. J. i E. Shaw, A History ofthe Ottoman Empire and Turkey, t. I-II, Cambridge 1976-1977. R. Mantran (opra.), Histoire de Vempire ottoman, Pary 1989. 1. H. Uzuncarili, Osmanh Tarihi, t. I-IV, nowe wydanie, Ankara 1982-1983. E. Z. Kara, Osmanh Tarihi, t. VI-VIII, nowe wydanie, Ankara 1983. A. K. Rafi, Bilad a-am wa-Misr 1516-1798, wyd. II, Damaszek 1968. *D. Madeyska, Historia wiata arabskiego. Okres osmaski 1516-1920, Warszawa 1988. Rozdzia 13. Imperium osmaskie Uksztatowanie si potgi Osmanw P. Wittek, The Rise of the Ottoman Empire, Londyn 1971. R. P. Lindner, Nomads and Ottomans in Medieval Anatolia, Bloomington, Indiana 1983.

504

Bibliografia

A. Hess, The Forgotten Frontier: a history of the sixteenth century Ibero-African frontier, Chicago 1978. A. Hess, The evolution of the Ottoman seaborne empire in the age of the oceanie discovees 1453-1525, American Historicai Review", t. 75, 1970, s. 1892-1919. R. H. Savory, Iran under the Safavids, Londyn 1980. F. Braudel, La Mediterranee et le monde mediterranen a lepoue de Philippe II, wyd. II, t. I-II, Pary 1966; *przekad polski: Morze rdziemne i wiat rdziemnomorski w epoce Filipa II, t. I prze. T. Mrwczyski i M. Ochab, Gdask 1976; t. II, prze. M. Krl i M. Kwieciska, Gdask 1977. Struktura wadzy H. Inalcik, The Ottoman Empire: the classical age, 1300-1600; Londyn 1973. H. Inalcik, The Ottoman Empire: conuest, organization and eeonomy, Londyn 1976. A. D. Alderson, The Stnieture of the Ottoman Dynasty, Oksford 1956. I. H. Uzunarsili, Osmanh Devletinin Teskilatnden Kapukulu Oeaklan, t. I-II, Ankara 1943-1944. I. H. Uzunarsili, Osmanh Devletinin Teskilati, Ankara 1945. N. Itzkowitz, Ottoman Empire and Islamie Tradition, Nowy Jork 1972. C. Fleischer, Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire, Princeton 1986. M. Kunt, The Sultan's Servants: the transformation of Ottoman provincial government, 1550-1650, Nowy Jork 1983. 0. G. de Busbec, The Turkish Letters of Ogier Ghiselle de Busbec, przekad angielski, Oksford 1927. P. Rycault, The History of the Present State of the Ottoman Empire, wyd. IV, Londyn 1675. Przykady dokumentw osmaskich . L. Barkan, Kanunar, Stambu 1943. R. Mantran i J. Sauvaget, Reglementsfiscawcottomans: les provinees syriennes, Bejrut 1951. R. Mantran, Reglementfiscawc:la province de Bassora, Journal of the economic and Social Histoty of the Orient", t. 10, 1967, s. 223-277. U. Heyd, Documents on Palestine 1552-1615, Oksford 1960. R. Mantran, Inventaire des documents d'arehives turcs de Dar-el-Bey (Tiinis), Pary 1961. A. Temimi, Sommaire des registres arabes et turcs dAlger, TUnis 1979. * J. Reychmann, A. Zajczkowski, Zarys dyplomatyki osmasko-tureckiej, Warszawa 1955. Organizacja religijna i sdownicza 1. H, Uzunarsili, Osmanh Devletinin Ilmiye Teskilati, Ankara 1965. U. Heyd, Studies in old Ottoman Criminal Law, Oksford 1973.

Bibliografia

4 95

U. Heyd, Some aspects ofthe Ottoman fetva, Bulletin of the School of Oriental and African Studies", t. 32, 1969, s. 35-56. R. C. Repp, The Mufti of Jstanbu, Londyn 1986. R. C. Repp, Some observations on the deveopment ofthe Ottoman leamed hierarchy, w: N. Keddie (opra.) Scholars, Saints and Sufis, Berkeley 1972, s. 17-32. Rzdy w prowincjach arabskich A. Raymond, Lesprovinces arabes 16e-18e siecle, w: R. Mantran (opra.), Histoire de 1'empire ottoman, Pary 1989, s. 341-420. P. M. Holt, Egypt and the Fertile Crescent 1516-1922, Londyn 1962. P. M. Holt, Studies in the History of the Near East, Londyn 1973. S. H. Longrigg, Four Centuries of Modem Ira, Oksford 1925. A. M. al-'Azzawi, Tarih al-Traq bayn ihtilalayn, t. I-V, Bagdad 1935-1956. A. Abu-Husayn, Provincial Leadership in Syria 1575-1650, Bejrut 1985. K. S. Salibi, The Modern History ofLebanon, Londyn 1965. A. Cohen i B. Lewis, Population and Revenue in the Towns of Palestine in the Sixteenth Century, Princeton 1978. W. D. Hiitteroth i K. Abdelfattah, Historical Geography of Palestin, Transjordan and Southern Syria in the Late 16th Century, Erlangen 1972. Rozdzia 14. Spoeczestwa osmaskie Ludno O. L. Barkan, Essai sur les donnees statistiues des registres de recensement dans 1'empire ottoman awc 15e et 16e siecles, Journal of the Economic and Social History od the Orient", t. I, 1958, s. 9-36. M. A. Cook, Population pressure in Rural Anatolia 1450-1600, Londyn 1972. D. Panzac, La peste dans 1'empire ottoman, Lowanium 1985. Handel S. Faroghi, Towns and Townsmen of Ottoman Anatolia: trade, crafts and food-production in an urban setting 1520-1620, Cambridge 1984. S. Faroghi, Peasants, Dervishes and Traders in the Ottoman Empire, Londyn 1986. R. Mantran, U empire ottoman et le commerce asiatiue awc 16e siecle, w: D. S. Richards (opra.), Islam and the Trade of Asia, Oksford 1970, s. 169-179. Stambu H. Inalcik, IstanbulEncyclopaedia od Islam, wyd. II, t. IV, s. 224-248. R. Mantran, Istanbul dans la seconde moitie du 17e siecle, Pary 1962. L. Giicer, Le commerce interieur des cerales dans 1'empire ottoman pendant la seconde moiti du 16e siecle, Revue de la Faculte des Sciences Economiques de l'Universite dTstanbui", t. 11, 1949-1950, s. 163-188.

506

Bibliografia

L. GuceT, L'approvisionnement d'Istanbul en cereales vers le milieu du 18e siecle,

tame, s. 153-162.

*W. Hensel, Stambu. Przewodnik, Warszawa 1986. Miasta arabskie A. Raymond, The Great Arab Cities in the 16th-18th centuries, Nowy Jork 1984. A. Raymond, Les grandes villes arabes a Vepoque ottomane, Pary 1985. A. Tamirni (opra.), Al-Hayat al-iqtisadiyya li-l-wilayat al- 'arabiyya wa-masadimha fi fil-'ahd al-utmanl, t. I-III; t. I i II po arabsku, t. III po francusku i angielsku, Zaghuwan, Tunezja 1986. A. Abdel-Nour, Intrduetion s Thistoire urbaine de la Syrie ottomane, Bejrut 1982. Budowle G. Goodwin, A History of Ottoman Architeeture, Londyn 1971. J. Revault, Palais et demeures de Tunis, 16e et 17e siecle, Pary 1967. B. Maury i inni, Palais et maisons du Caire: epoue ottomane, 16e~18e siecle, Pary 1967. Religia i literatura N. Keddi (opra.), Scholars, Saints and Sufis, Berkeley 1972. L. W. Thomas, A Study of Naima, Nowy Jork 1972. A. Abdesselam, Les historiens tunisiens des Ile, 18e et 19e siecles, Pary 1973. J. Berque, L'interieur du Maghreb 15e-19e siecles, Pary 1978. J. Berque, Ulemas, fondateurs, imurges du Maghreb, Pary 1982. B. Braude i B. Lewis (opra.), Christians and Jews in the Ottoman Empire, t. I-II, Nowy Jork 1982. S. Runciman, The Great Church in Captwity, Cambridge 1968. G. Scholem, Sabbatai Sevi: The Mystical Messiah, 1626-1676, Londyn 1973. Sudan P. M. Holt i M. W. Day, A History of the Sudan, wyd. IV, Londyn 1988. Maroko Ahmad an-Nasiri as-Salawi, Kitab al-istisa* li-ahbar duwal al-magrib al-aqsa, t. I-IX, Casablanca 1954-1956; przekad francuski: Histoire des dynasties du Maroe, Archives Marocaines" t. 9,1906,1.10,1907, t. 30,1923; t. 31,1925; t. 32,1927; t. 33,1934. H. de Castries, Les sources inedites de l'histoire du Maroe de 1530 a 1845, 26 tomw, Pary 1905-1960. E. Lvi-Provenal, Les historiens des chorfa, Pary 1922. J. Berque, Al-Yousi: problemes de la culture marocaine au 17e siecle, Pary 1958. *A. Dziubiski, Historia Maroka, Wrocaw 1983.

Bibliografia

4 95

Tunezja *A. Dziubiski, Historia Tunezji, Wrocaw 1984. Rozdzia 15, Zmieniajca si rwnowaga si w XVIII wieku Wstp oglny T. Naff i R. Owen (opra.), The Islamie World in the 18th Century, Carbondale, Illinois 1977. Rzdy centralne I. Moradgea d'Ohsson, Tableau generale de 1'empire ottoman, t. I-VII, Pary 1788-1924. H. A. R. Gibb i H. Bowen, Islamie Soeiety and the West, 1.1, cz. 1, Londyn 1950. N. Itzkowitz, Eighteenth century Ottoman realities, Studia Islamica", t. 16, 1961, s. 73-94. R. A. Abou-el-Haj, The 1703 Rebellion and the Structure of Ottoman Politics, Stambu 1984. M. Aktepe, Patrona Isyani 1730, Stambu 1958. Prowincje arabskie P. Kemp, Territoires dTslam: le monde vii de Mossoul au lSe siecle, Pary 1982. H. L. Bodman, Political Factiors in Aleppo 1760-1826, Chapel Hill, Karolina Pn. 1963. J. L. Burckhardt, Travels in Syria and the Hofy Land, Londyn 1822. A. K. Rafeq, The Province of Damascus 1723-1783, Bejrut 1966. K. K. Barbir, Ottoman Rule in Damascus 1708-1758, Princeton 1980. K. K. Barbir, From pasha to efendi, the assimilation of Ottomans into Damascene soeiety 1516-1783, International Journal of Hirkish Studies", 1.1,1979-1980, s. 63-83. A. Cohen, Palestine in the Eighteenth Century, Jerozolima 1973. A. al-Budayri, Hawadit Dimas al-yawmiyya, Kair 1959. A. Raymond, Artisans et commercants au Caire au 18e siecle, t. I-II, Damaszek 1973-1974. A. Raymond, Problemes urbains et urbanisme au Caire awc 17e et 18e siecles, w: A. Raymond i inni, Actes du colloue Internationale sur Phistoire du Caire, Kair
1973, s, 353-372.

A. Raymond, Essai de geographie des uartiers de residence artistocratiue au Caire au 18e siecle, ,Journal of the Economic and Social History of the Orient" t. 6, 1963, s. 58-103. Description de 1'Egypte, 9 tomw tekstu, 14 tomw ilustracji, Pary 1809-1928. C. F. Volney, Voyages en Syrie et en Egypte, t. I-II, Pary 1787; przekad angielski: Travels through Syria and Egypt, t. I-II, Dublin 1793. 'Abd ar-Rahman al-Gabartl, Aga'ib al-atar fi at-taragim wa-al-ahbar, t. I-IV, Bula 1879-1880.

508

Bibliografia

Arabia C. Niebuhr, Reisebeschreibung nach Arabien, t. I-III, Kopenhaga 1774-1778. Maghreb L. Valensi, Le Maghreb avant la prise dAlger 1790-1830, Pary 1969; przekad angielski: On the Eve of Colonialism, Nowy Jork 1977. M. H. Chrif, Pouvoir et societe dans la Tunisie de Husain bin Ali, t. I-II, Tunis 1984-1986. Muhammad Ibn Tayyib a!-Qadiri, opra. N. Cigar, Nar al-matnl, Londyn 1981. Przemiany gospodarcze A. Raymond, L'impact de la penetration europeenne sur Viconomie de l'Egypte au 18e siecle, Annales IslamoIogiques" 18, 1982, s. 217-235. R. Paris, Histoire du commerce de Marseille, t. V: Le Levant, Pary 1957. R. Davis, Aleppo and Devonshire Suare, Londyn 1967. M. von Oppenheim, Die Beduinen, t. I-IV, Lipsk/Wiesbaden 1939-1967. A. A.'Abd ar-Rahlm, Ar-Rlf al-mis fi al-am at-tamin 'asar, Kair 1974. K. M. Cuno, The origins ofpvate ownership of land in Egypt: a reappraisal, International Journal of Middle East Studies", t. 12, 1980, s. 245-375. L. Valensi, Fellahs tunisiens: l'economie rurale et la vie des eampagnes aux 18e et 19e siecle, Pary 1977; przekad angielski: Tunisian Peasants in the 18th and 19th Centuries, Cambridge 1985. Architektura i sztuka J. Revault, Palais et demeures de Tunis: 18e et 19e siecles, Pary 1971. J. Carswell i C. J, F. Dowsett, Kiitahya Tiles and Pottery from the Armenian Cathedral of St James, Jerusalem, t. I-II, Oksford 1972. J. Carswell, From the tulip to the rose, w: T. Naff i R. Owen (opra.), Studies in Eighteenth Century Islamie History, Carbondale, Illinois 1977, s. 325-355. Religia i literatura H. A. R. Gibb i H. Bowen, Islamie Society and the West, tom I, cz. 2, Londyn 1957. J. Heyworth-Dunne, Introduction to the History of Education in Modem Egypt, Londyn 1939. A. Hourani, Aspects of Islamie culture: introduction, w: T. Naff i R. Owen (opra.), Studies in Eighteenth Century Islamie History, Carbondale, Illinois 1977, s. 253-276. N. Levtzion i J. O. Voll (opra.) Eighteenth Century Revival and Reform in Islam, Syracuse, Nowy Jork 1987. J. O. VoIl, Islam: Continuity artd Change in the Modem World, Londyn 1982. Muhammad Halli al-Muradl, Silk ad-durarfi a^an al-am at-tani 'asar, t. I-IV, Bula 1883.

Bibliografia

4 95

M. H. Cherif, Hommes de religion et de pouvoir dans la Tunisie de Pepoue modeme, Annales ESC", t. 35, 1980, s. 580-597. Wahhabizm H. St.Philby, Saudi Arabia, Londyn 1955. H. Laoust, Eassai sur les doetrines soeiales et politiues de Taki-d-Din b.Taimiya, Kair 1939, s. 506-540. Cz IV. Wiek europejskich imperiw (1800-1939) Kwestia wschodnia" M. S. Anderson, The Eastem Question 1774-1923, Londyn 1966. J. C. Hurewitz (opra.), The Middle East and NorthAfriea in World Politics, t. I-II, New Haven 1975. L. C. Brown, International Politics and the Middle East, Londyn 1984. Oglne przegldy M. E. Yapp, The Making ofthe Modern Middle East 1798-1923, Londyn 1987. B. Lewis, The Emergence of Modem Turkey, Londyn 1961; przekad polski: Narodziny nowoczesnej Turcji, prze. K. Dorosz, Warszawa 1972. W. R. Polk i R. L. Chambers (opra.), Beginnings of Modernization in the Middle East, Chicago 1968. Groupes et Recherches et d'Etudes sur le Proche-Orient, L'Egypte au 19e siecle, Pary 1982. Przemiany gospodarcze i spoeczne C. Issawi, An Economic History of the Middle East and North Africa, Nowy Jork 1982. C. Issawi (opra.), The Economic History of the Middle East 1800-1914, Chicago 1966. C. Issawi (opra.), The Fertile Crescent 1800-1914, Nowy Jork 1988. R. Owen, The Middle East in the World Economy 1800-1914, Londyn 1981. S. Pamuk, The Ottoman Empire and World Capitalism 1820-1913, Cambridge 1987. G. Baer, Studies in the Social History of Modem Egypt, Chicago 1969. A. Barakat, Tatawwur al-mulkiyya az-zira'iyya fi Misr wa-ataruha 'ald al-harakat as-siyasiyya 1813-1914, Kair 1977. Zmiany intelektualne N. Berkes, The Development of Secularism in Turkey, Montreal 1964. A. Hourani, Arabie Thought in the Libera Age, wydanie przejrzane, Cambridge 1983.

510

Bibliografia

Rozdzia 16. Panowanie europejskie a rzdy reformatorskie (1800-1860) Ekspansja Europy F. Charles-Roux, Bonaparte Governor dJEgypte, Pary 1936; przekad angielski: Bonaparte Gouverneur of Egypt, Londyn 1937. H. L. Hoskins, British Routes to India, Nowy Jork 1928. J. B. Kelly, Britain and the Persian Gulf 1795-1880, Oksford 1968. C. A. Julien, Histoire de 1'Algerie contemporaine, 1.1, 1827-1871, Pary 1964. R. Danziger, Abd al-Qadir and the Algerians, Nowy Jork 1977. *A. H. Kasznik, Abdel Kader. 1808-1883, Wrocaw 1977. Tanzimat i lokalne ruchy Tureckie Ministerstwo Owiaty* Tanzimat, Stambu 1940. Cevdet Pasa, Tezakir, t. I-IV, Ankara 1953-1967. C. V. Findley, Bureucratie Reform in the Ottoman Empire, Princeton 1980. U. Heyd, The Ottoman 'ulama and westernization in the time of Selim III and Mahmud II, w: U. Heyd (opra.) Studies in Islamie History and Civilization, Jerozolima 1960, s. 63-96. R. Clogg (opra.), The Movementfor Greek Independenee 1770-1821, Londyn 1976. L. S. Stavrinos, The Balkans sice 1453, Nowy Jork 1958, M. Maoz, Ottoman Reform in Syria and Palestine 1840-1861, Oksford 1968. A. Hourani, Ottoman reform and thepolitics ofnotables, w: A. Hourani, The Emergence of the Modern Middle East, Londyn 1981, s. 36-66. Egipt A. Lutfi al-Sayyid Marsot, Egypt in theReign of Muhammad 'Ali, Cambridge 1984. E. R. Toledano State and Society in Mid-Nineteenth-century Egypt, Cambridge 1990. A. R. ar-Rafi'T, Tah al-haraka al-qawmiyya wa-tatawwur nizam al-hukm fi Misr, t. I-XIV, Kair 1929-1951. *B. Stpniewska-Holzer, Muhammad Ali. U rde pastwa egipskiego, Wrocaw 1978. TUnezja L. C. R. Brown, The Tunisia of Ahmad Bey 1837-1855, Princeton 1974. *A. Dziubiski, Historia Tunezji, Warszawa 1994. Maroko J. L. Mi&ge, Le Maroe et UEurope, t. I-IV, Pary 1961-1963. J. L. Miege (opra.) Documents d'histoire economiue et sociale marocaine au 19e siele, Pary 1969.

Bibliografia

4 95

Rozdzia 17. Imperia europejskie i rozwj elit (1860-1914) Kwestia wschodnia W. L. Langer, The Diplomacy oflmpealism 1890-1902, wyd. II, Nowy Jork 1951. E. M. Earle, Turkey, the Great Powers and the Baghdad Railway, Nowy Jork 1966. Osmaski rzd i prownicje R. H. Davison, Reform in the Ottoman Empire 1856-1876, Princeton 1963. R. Devereux, The First Ottoman Constitutional Period, Baltimore 1963. R. Abu Manneh, Sutan Abdulhamid II and Shaikh Abulhuda as-Sayyadi, Middle Eastern Studies" 15, 1979, s. 131-153, C. Findley, Ottoman dvii Offieialdom, Princeton 1989. E. E. Ramsaur, The Young Turks: prelude to the revolution ofl908, Princeton 1957. F. Ahmed, The Young Turks: the Committee of Union and Progress in Turkish Politics 1908-1914, Oksford 1969. W. Ochsenwald, Religion, Soeiety and the State in Arabia: the Hejaz under Ottoman Control 1840-1908, Columbus, Ohio 1984. L. Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement, Berkeley 1963. Pocztki imigracji syjonistycznej W. Z. Laueur, A History of Zionism, Londyn 1972. N. Mandel, The Arabs and Zionism before World War I, Berkeley 1976. Egipt R. Hunter, Egypt under the Khedives 1805-1879, Pittsburg 1984. Nubar Pasha, Memoires, Bejrut 1983. D. Landes, Bankers and Pashas, Londyn 1958. J. Marlowe, The Making of the Suez Canal, Londyn 1964. A. Schlch, Agypten den Agyptem!, Zurych 1972; przekad angielski: Egypt for the Egyptians!: the socio-political crisis in Egypt 1878-1882, Londyn 1981. Lord Cromer, Modem Egypt, t. I-II, Londyn 1908. J. Berue. LEgypte, impetiaisme et revolution, Pary 1963, przekad angielski: Egypt, Imperialism and Revolution, Londyn 1972. A. Lutfi al-Sayyid, Egypt and Cromer, Londyn 1968. T. Mitchell, Colonising Egypt, Cambridge 1988. Sudan P. M. Holt, The Mahdist State in the Sudan 1881-1898, Oksford 1958. M. W. Day, Empire on the Nile: the Anglo-Egyptian Sudan 1898-1934, Cambridge 1986. Abu Bakr (Babikr) Badri, Tarih haydtl, t. I-III, Omdurman 1959-1961; przekad angielski: The Memoirs of Babikr Badri, t. I, Londyn 1969, t. II, Londyn 1980.

512

Bibliografia

Francja i Maghreb J. Ganiage, Les origines du protectoratfrangisen Tunisie 1861-1881, TUnis 1968. C. R. Ageron, Histoire de TAlgrie contemporaine, t. II: 1871-1954, Pary 1979. C. R. Ageron, Les algeriens musulmans et la France 1871-1919, Pary 1968. E. Burk, Prelude to Protectorate in Moroeco, Chicago 1976. D. Rivet, Lyautey etftnstitutiondu protectoratfranais au Maroe 1912-1925, t. I-III, Pary 1988. Ludno i zmiany gospodarcze A. Jwaideh, Midhat Pasha and the land system oflowerlra, w: A. Hourani (opra.), St Antony's Papers: Middle Eastem Affairs 3, Londyn 1963, s. 106-136. N. N. Lewis, Nomads and Settlers in Syria and Jordan 1800-1980, Cambridge 1987. R. Aboujaber, Pioneers over Jordan, Londyn 1989. A. Scholch, Palastina im Umbnich 1856-1882, Stuttgart 1986. B. Labaki, Introduction a l'histoire economiue du Liban: soie et commerce extrieur.. 1840-1914, Bejrut 1984. D. Chevallier, La sociite du Mont Liban a Vepoque de la revolution industrielle en Europ, Pary 1971. E. J. R. Owen, Cotton and the Egyptian Economy 1820-1914, Londyn 1962. G. Baer, Introduction to the History of Landownership in Modem Egypt 1800-1950, Londyn 1962. J. Poncet, La eolonialisation et 1'agriculture europeenne en Tunisie depuis 1881, Pary 1962. X. Yacono, La colonisation des plaines du Chelif, t. I-II, Algier 1955-1956. X. Yacono, Peut-on valuer la population de lAlgerie vers 1830? Revue Africaine" t. 98, 1954, s. 277-307. J. Ruedy, Land Policy in Colonial Algeria, Berkeley 1967. Zmiany spoeczne D. Quaetaert, Social Disintegration and Popular Resistance in the Ottoman Empire 1881-1908, Nowy Jork 1983. L. T. Fawaz, Merchants and Migrants in Nineteenth Century Beimt, Cambridge, Massachusetts 1983. L. Schatkowski Schilcher, Families in Politics: Damascus factions and estates of the 18th and 19th centuries, Stuttgart 1985. R. Tress, L'evolution du coutume syrien depuis un sicle, w: Centre d'Etudes de Politiue Etrangere, Entretiens sur l'volutions des pays de civilisations arabe, t. II, Pary 1938, s. 87-96. A. Mubarak, Al-Hitat at-tawfiqiyya, t. I-IV, Kair 1887-1889. J. P. Thieck, Le Caire d'aprus les Khitat de 'Alipacha Mubarak, w: Groupe de Recherche et d'Etudes sur le Proche-Orient, L'Egypteau 19e siecle, Pary 1982, s. 101-116. A. Berque, Fragments d'histoire sociale, w: Berue, Ecrits sur lAlgerie, Aix-en-Proyence 1986, s. 25-124.

Bibliografia

4 95

K. Brown, People of Sale: tradition and change in a Moroccan city 1830-1930, Manchester 1976. Rozdzia 18. Kultura imperializmu a reformy Orient alistyka M. Rodinson, La fascination de Vislam, Pary 1980; przekad angielski: The Mystiue of Islam, Londyn 1989. E. Said, Orientalism, Londyn 1978; przekad polski: Oentalizm, prze. W. Kalinowski, Warszawa 1991. A. Hourani, Europ and the Middle East, Londyn 1980. N. Daniel, Europ, islam and Empire, Edynburg 1966. Owiata A. I. Abd al-Karim, Tarih at-talrm fi Misr, t. I-III, Kair 1945. A. L. Tibawi, British Interests in Palestine 1800-1901, Oksford 1961. A. L. Tibawi, American Interests in Palestine 1800-1901, Oksford 1966. A. L. Tibawi, Islamie Education: its traditions and modemization into the Arab national systems, Londyn 1972. D. Hopwood, The Russian Presence in Syria and Palestine 1843-1914, Oksford 1969. H. Charles, Jsuites missionaires dans la Syrie et le Proche-Orient, Pary 1929. A. Chouraui, LAlliance Israelite Universelle et la renaissance juive contemporaine 1860-1960, Paiy 1965. Dziennikarstwo P. de Tarazi, Tarih as-sahafa al-'arabiyya, 4 tomy w 3, Bejrut 1913-1933. I/Abduh, Tarih at-tiba'a wa-as-sahdfa fi Misr, Kair 1949. N. Far ag, The Lewis affair and the fortunes of al-Mutataf, Middle Eastern Studies", t. 8, 1972, s. 74-83. Literatura M. M. Badawi, A Critical Introduction to Modem Arabie Poetry, Cambridge 1975. S. Kh. Jayyusi, Trends and Movements in Modern Arabie Poetry, t. I-II, Lejda 1977. S. Kh. Jayyusi (opra.), Modem Arabie Poetry: an anthology, Nowy Jork 1987. A. awqi, A-awiyyat, t. I-IV, Kair 1961. I. ahid, Al-Awda ila awi, Bejrut 1986. A. Boudot-Lamotte, Ahmad Sawi, 1'homme et l'oeuvre, Damaszek 1977. M. M. Badawi, Early Arabie Drama, Cambridge 1988. M. M. Badawi, Modem Arabie Drama in Egypt, Cambridge 1987. *E. Machut-Mendecka, Wspczesny dramat egipski lat 1870-1975, Warszawa 1984. *E. Machut-Mendecka, Gwne kierunki rozwojowe dramaturgii arabskiej, Warszawa 1992.
5

514

Bibliografia

Reforma islamu C. C. Adams, Islam and Modernism in Egypt, Londyn 1933. N. Keddie, Sayyid Jamal al-Din al-Afghani, Berkeley 1972. N. Keddie, An Islamie Response to Imperialism, Berkeley 1968. M. Abduh, Risalat at-tawhid, Kair, liczne wydania; przekad angielski: The Theology of Unity, Londyn 1966. M. R. Rida, Tarih al-ustad al-imam a-ayh Muhammad Abduh, t. I-III, Kair 1906-1931. J. Jomier, Le eommentaire coraniue du Manar, Pary 1954. A. H. Green, The Tunisian Ulama 1973-1915, Lejda 1978. F. de Jong, Turu and Umi-linked institutions in Nineteenth Century Egypt, Lejda 1978. B. Abu Manneh, The Nashbandiyya-Mujaddidiyya in the Ottoman lands in the early 19th century, Die Welt des Islams" t. 22, 1982, s. 1-36. 0 . Depont i X. Coppolani, Les eonfreries religieuses musulmanes, Algier 1897. C. S. Hurgronje, Les eonfreries, la Mecue et le pan-islamisme, w: Hurgronje, Verspreide Gesehriften, t. III, Bonn 1923, s. 189-206. C. S. Hurgronje, Mekka in the Latter Part of the 19th Century, przekad angielski, Lejda 1931. J. M. Abun-Nasr, The Tijaniyya: a Sufi order in the modem world, Cambridge 1965. Nacjonalizm S. Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought, Princeton 1964. S. Mardin, Jon Tiirklerin siyasifikirleri1895-1908, Ankara 1964. Z. Gokalp, Turkish Nationalism and Western Cmlization, opra, i prze. N. Berkes, Londyn 1959. W. L. Cleveland, The Making ofanArab Nationalist: Ottomanism and Arabism in the Life and thought of Sati' al-Husri, Princeton 1971. W. L. Cleveland, Islam against the West: Shakib Arslan and the campaign for Islamie nationalism, Londyn 1985. S. al-Husri, Al-Bilad al-'arabiyya wa-ad-dawla al-'utmdniyya, Bejrut 1960. G. Antonius, The Arab Awakening, Londyn 1938. S. Haim (opra.), Arab Nationalism: an anthology, Berkeley 1962. C. E. Dawn, From Ottomanism to Arabism, Urbana, Illinois 1973. Z. N. Zeine, The Emergence of Arab Nationalism, Londyn 1960. P. S. Khoury Urban Notables and Arab Nationalism: the polities of Damascus 1860-1920, Cambridge 1983. J. M. Ahmed, The Intellectual Origins ofEgyptian Nationalism, Londyn 1960. 1. Gershoni i J. P. Jankowski, Egypt, Islam and the Arabs: the search for Egyptian nationhood 1900-1930, Nowy Jork 1986. L. C. Brown, Stages in proeess of change, w: C. A. Micaud (opra.), Tunisia: the polities of modemization, Londyn 1964, s. 3-66. A. Laroui, Les origines soeiales et culturelles du nationalisme marocaine 1830-1912, Pary 1977.

Bibliografia

4 95

Rozdzia 19. Apogeum panowania europejskiego (1914-1939) Pierwsza wojna wiatowa i ukad pokojowy E. Monroe, Britain's Moment in the Middle East 1914-1956, Londyn 1963. B. C. Busch, Mudros to Laiisanne: Britainls frontier in Asia 1918-1923, Albany, Nowy Jork 1976. T. E. Lawrence, Seven Pillars ofWisdom, Londyn 1935, przekad polski: J. Schwakopf, Siedem filarw mdroci, Warszawa 1971. E. Keddourie, England and the Middle East: the destruction ofthe Ottoman Empire 1914-1921, wyd. II, Londyn 1987. M. Verete, The Balfour Declaration and its makers, Middle Eastern Studies" t. VI, 1970, s. 48-76. A. J. Toynbee,' Sun>ey of International Affairs 1925, t. I: The Islamie World after the Peace Conference, Londyn 1972. C. M. Andrew i A. S. Kanya-Forstner, France Overseas: the Great War and the climax of French imperial expansion, Londyn 1981. P. Kinross, Atattirk: the rebirth of a nation, Londyn 1964. A. Kazancigil i E. Ozbudun (opra.), Atattirk, Founder of a Modem State, Londyn 1981. Mandaty i interesy Zachodu E. Monroe, The Mediterranean in Politics, Londyn 1938. S. H. Longrigg, Iraq 1900-1950, Londyn 1953. P. Sluglett, Britain in Ira 1914-1932, Londyn 1976. M. Khadduri, Independent Ira 1932-1958, wyd. II, Londyn 1960. P. S. Khoury, Syria and the French Mandate, Londyn 1987. M. C. Wilson, King Abdullah, Britain and the Making of Jordan, Cambridge 1987. L. Hirszowicz, Trzecia Rzesza i arabski Wschd, Warszawa 1963. Problem palestyski W. Z. Laueur (opra,), An Israel-Arab Reader, Londyn 1969. J. C. Hurewitz, The Struggle for Palestine, Nowy Jork 1950. Palestine Royal Commission, Report, Cmd 5479, Londyn 1937. W. Khalidi, From Haven to Conuest, Bejrut 1971. F. R. Nicosia, The Third Reich and the Palestine Question, Londyn 1985. K, Stein, The Land Question in Palestine 1917-1936, Chapel Hill, Karolina Pn. 1984. Y. M. Porath, The Emergence of the Palestinian National Movement 1918-1929, Londyn 1974. Y. M. Porath, The Palestinian Arab National Movement 1929-1939, Londyn 1977. Egipt A. Lutfi al-Sayyid Marsot, Egypt's Libera Movement 1922-1936, Berkeley 1977.

516

Bibliografia

M. Anls, Dirasat fi tawrat sanat 1919, Kair 1963. M. H. Haykal, Mudakkirat fi as-siyasa al-misriyya, t. I-III, Kair 1951-1978. M. Deeb, Party Polities in Egypt: the Wafd and its rivals 1919-1939, Londyn 1979. Maghreb J. Berque, Le Maghreb entre dewc guerres, Pary 1962; przekad angielski: Freneh North Africa: the Maghrib between two world wars, Londyn 1962. R. Le Tourneau, Evolution politiue de VAfrique du nord musulmane 1920-1961, Pary 1962. A. al-Fasi, Al-Harakat al-istiqlaliyyafi&l-Magrib al-arabi, Kair 1948. Zmiany gospodarcze i spoeczne H. Batatu, The Old Social Classes and the Revolutionary Movements oflra, Princeton 1978. Ch. Issawi, Egypt, an Eeonomic and Social Analysis, Londyn 1947. R. L. Tignor, State, Prwate Enterprise and Economic Change in Egypt 1918-1952, Princeton 1984. A. Dasuql, Kibar mallak al-aradi az-zira'iyya wa-dawruhumfial-mugtama' al-misri, Kair 1975. S. B. Himadeh (opra.), The Economic Organization of Syria, Bejrut 1936. S. B. Himadeh (opra.), An-Nizam al~iqtisadifidl-'Iraq, Bejrut 1938. E. Davis, Chalenging Colonialism: Bank Misr and Egyptian Industrialization 1920-1941, Princeton 1983. J. Beinin i Z. Lockman, Workers on the Nile: nationalism, communism, islam and the Egyptian working class 1882-1954, Londyn 1988. R. Montagne, Naissance du proletariat marocain, Pary 1951. Rozdzia 20. Przemiany w stylu ycia i w sferze mentalnoci (1914-1939) ycie miast M. Wahba, Cairo memories, Encounter" t. 62, maj 1984, s. 74-79. A. Adam, Casablanca, t I-II, Pary 1968. J. Abu-Lughod, Rabat: urban apartheid in Morocco, Princeton 1980. R, D. Matthews i M. Akrawi, Education in Arab Countries of the Near East, Waszyngton 1950. R. F. Woodsmali, Muslim Women Enter a New World, Londyn 1936. S. Graham-Brown, Images of Women... 1860-1950, Londyn 1988. Literatura i sztuka P, Cachia, Taha Husain, Londyn 1956. T. Husayn, Al-Ayyam, t. I-III, Kair 1929-1973; *przekad polski (czci I-II): J. Bielawski, Ksiga dni [Wspomnienia], Warszawa 1982. T. Husayn, Mustabal autdfa fi Misr, t. I-II, Kair 1938.

Bibliografia

4 95

A. abbi, Diwan, Bejrut 1971. G. Sadoul (opra.), The Cinema in the Arab Countries, Bejrut 1966. J. Racy, Arabie masie and the effeets of commercial recording, The World of Musie", t. 20, 1978, s. 47-55. J. Racy, Musie, w: T. Mostyn i A. Hourany (opra.), The Cambridge Encyclopaedia ofthe Middle East and NorthAfrica, Cambridge 1988, s. 244-250. J. Dickie, Modern Islamie Architecture in Alexandria, Islamie Quarterly", t. 13, 1969, s. 183-191. Ruchy muzumaskie H. A. R. Gibb, Modem Trends in Islam, Chicago 1947. C. Geertz, Islam Observed, New Haven 1968. R. P. Mitchell, The Soeiety of the Muslim Brothers, Londyn 1969. A.'Abd ar-Raziq, Al-Islam wa-usul al-hukm, Kair 1925; przekad francuski: L'Islam et les bases du pouvoir, Revue des Etudes Islamiue", t. VII, 1933, s. 353-391; t. VIII, 1934, s. 163-222. A. Merad, Le reformisme musulman en Algrie de 1925 a 1940, Pary 1967. W. Bennabi, Mmoires d'un temoin du siecle, Algier, b.r.w. E. Gellner, The unknown Apollo of Biskra: the social bose of Algerian puritanism, w: E. Gellner, Muslim Soeiety, Cambridge 1981, s. 149-173. K. Brown, The impact of Dahir Berbere in Sali, w: E. Gellner i C. Micaud (opra.), Arabs and Berbers, Pary 1967, s. 101-115. Cz V. Wiek pastw narodowych (po roku 1939) Informatory Europa Publications, The Middle East and North Africa, London, corocznie od 1948. Centre de Recherches et d'Etudes sur les Societes Mediterraneennes, Annuaire de TAfriue du Nord, Paiy, corocznie od 1962. T. Mostyn i A. Hourani (opra.), The Cambridge Encyclopaedia ofthe Middle East and North Africa, Cambridge 1988. P. Mansfield, The Middle East: a political and economic survey, wyd. IV, Londyn 1973. W. Knapp, North-west Africa: a political and economic survey, wyd. III, Oksford 1977. Statystyki United Nations, Departmnent of Economic Affairs, World Economic Survey, Nowy Jork, corocznie. United Nations, Statistical office, Statistical Year-book, Nowy Jork, corocznie. United Nations, Food and Agriculture Organization, Production Year-book, R2ym, corocznie.

518

Bibliografia

United Nations Educational, Social and Cultural Organization (UNESCO), Statistical Year-book, Pary, corocznie. *Historia krajw arabskich 1917-1966, Warszawa 1974. Kraje i regiony P. Sluglett i D. M. Farouk-SIuglett, Iraq sice 1958, Londyn 1987. P. Marr, The Modem History of Ira, Londyn 1985. A. J. Cottrell i inni, The Persian Gulf States, Baltimore 1980. R. S. Zahlan, The Making of the Modem Gulf States, Londyn 1989. F. Heard-Bey, From Trucial States to United Arab Emirates, Londyn 1982. A. Raymond (opra.), La Syrie d'aujourd'hui, Pary 1980. D. Hopwood, Syria 1945-1986: polities and society, Londyn 1988. P. Gubser, Jordan, Londyn 1983. H. Cobban, The Making of Modem Lebanon, Londyn 1985. N. Lucas, The Modem History of Israel, Londyn 1974. Groupe de Recherche et d'Etudes sur le Proche-Orient, LEgypte d'Aujourd'hui, Pary 1977. D. Hopwood, Egypt: polities and society 1945-1984, wyd. II, Londyn 1986. Centre de Recherches et d'Etudes sur les Soriets Mediterraneennes, Introduction a l'Afrique du Nord contemporaine, Pary 1975. M. K. i M. J. Deeb, Libya sice the Revolution, Nowy Jork 1982. J.-C. Vatin, L'Algeriepolitique: histoire et societe, wyd. II, Pary 1983. Rozdzia 21. Koniec imperiw (1939-1962) Druga wojna wiatowa I. S. O. Playfair i inni, History of the Second World War: the Mediterranean and the Middle East, t. I-VI, Londyn 1954-1973. Ch. de Gaulle, Memoires de guerre, t. I-III, Pary 1954-1959; *przeklad polski: J. Nowacki, Pamitniki wojenne, Warszawa 1962-1968. E. L. Spears, Fulfilment of a Mission: the Spears Mission in Syria and Lebanon 1941-1944, Londyn 1977. H. Macmillan, War Diaries: polities and war in the Mediterranean 1943-1945, Londyn 1984. Y. Porath, In Search of Arab Unity 1930-1945, Londyn 1986. A. M. H. Gomaa, The Foundation ofthe League ofArab States, Londyn 1977. Wielka Brytania i Bliski Wschd W. R. Louis, The British Empire in the Middle East 1935-1951, Oksford 1984. W. R. Louis i J. A. Bill (opra.), Musaddi, Iranian Nationalism and Oil, Londyn 1988. W. R. Louis i R. Owen (opra.), Suez 1956: the crisis and its consequence, Oksford 1989.

Bibliografia

4 95

Problem palestyski W. R. Louis i R. W. Stokey (opra.), The End of the Palestine Mandate, Londyn 1986. M. J. Cohen, Palestine and the Great Powers, Princeton 1982. B. Morris, The Birth ofthe Palestine Refugee Problem 1947-1949, Cambridge 1987. A. Shlaim, Collasion aeross the Jordan: King Abdullah, the Zionist movement and the partition of Palestine, Oksford 1988. M.'Alami, 'Ibrat Filastin, Bejrut 1949; przekad angielski: The lesson of Palestine, Middle East Journal", t." III, 1949, s. 373^105. Francja i Maghreb C.-A. Julien, L'Afrique du Nord en marche, wyd. II, Pary 1972. M. Bourguiba, La Tunisie et la France, Pary 1954. A. Nouschi, La naissance du nationalisme algerien, Pary 1962. M. Lacheraf, L'Algee, nation et societe, Pary 1965. A. Home, A Savage War of Peace: Algeria 1954-1962, Londyn 1977. J. Daniel, De Gaulle et PAlgerie, Pary 1986. Rozdzia 22. Zmieniajce si spoeczestwa (lata czterdzieste i pidziesite) Rozwj gospodarczy Y. Sayigh, The Arab Economy: past performance and futur prospects, Oksford 1982. D. Warriner, Land Reform and Development in the Middle East, Londyn 1957. Lord Salter, The Development of Ira, Londyn 1955. Ch. Issawi, Egypt at Mid-century, Londyn 1954. Ch. Issawi, Egypt in Rewlution, Londyn 1963. R. Mabro, The Egyptian Economy 1952-1972, Oksford 1974. A. Gaitskell, Gezira: a study of development in the Sudan, Londyn 1959. S. Amin, Ueconomie du Maghreb, t. I-II, Pary 1966; *przekad polski: Z. Dobrska, Gospodarka Maghrebu. Kolonializacja i dekolonizacja Algierii, Tunezji i Maroka, Warszawa 1969. G. Leduc (opra.), Industrialisation de PAfriue du nord, Pary 1952. W. D. Swearingen, Moroccan Mirages: agcultural dreams and deceptions 1912-1986, Londyn 1986. Urbanizacja L. C. Brown (opra.), From Madina to Metropolis, Princeton 1973. P. Marthelot, Le Caire, nouvelle metropole, Annales Islamologiues", t. VIII, 1969, s. 189-221. A. Raymond, Le Caire, w: Centre de Recherches et d'Etudes sur le Proche-Orient, LEgypte d'aujourd'hui, Pary 1977, s. 213-241.

520

Bibliografia

Architektura H. Fathy, Architecture for the Poor: an experiment in ntral Egypt, Chicago 1973. S. S. Damluji, Islamie architecture in the modren world, w: T. Mostyn i A. Hourani (opra.), The Cambridge Encyclopedia of the Middle East and North Africa, Cambridge 1988, s. 232-236. Rozdzia 23. Kultura narodowa (lata czterdzieste i pidziesite) Owiata J. S. Szyliowicz, Education and Modernization in the Middle East, Ithaca, Nowy Jork 1973. B. G. Massialas i S. A. Jarrar, Education in the Arab Worid, Nowy Jork 1983. J. Waardenburg, Les universites dans le monde arabe actuel, t. I-II, Pary 1966. A. B. Zahlan, Science and Science Policy in the Arab World, Londyn 1980. Historiografia A. Laroui, L'Histoire du Maghreb: un essai de synthese, Pary 1970; przekad angielski: The History of the Maghrib, Princeton 1977. C. Zurayq, Nahnu wa-at-tarih, Bejrut 1959. Literatura J. Stetkevych, Classical Arabie on Stage, w: R. C. Ostle (opra.), Studies in Modem Arabie Literature, Warnisnter, Wiltshire 1975, s. 152-166. Adunis (A. A. Sald), Al-Atar al-kdmila, t. I-II, Bejrut 1971. B.s.as-Sayyab, Diwan, t. I-II, Bejrut 1971-1974. D. Johnson-Davies (opra, i tum.), Arabie Short Stones, Londyn 1983. N. Mahfuz, Zuqaq al-midaqq, Kair 1947; przekad polski: J. Kozowska, Hamida z zauka Midakk, Warszawa 1982. N. Mahfuz, Bayn al-Qasrayn, Qasr as-sawq, As-Sukkariyya (Kairska Tryogia), Kair 1956-1957; przekad polski pierwszej czci: J. Kozowska, Opowieci Starego Kaim, Warszawa 1989. A. a-SarqawI, Al-Ard, Kair 1954. L. Balabakki, And ahya, Bejrut 1963. J. Dejeux, Litterature maghrebine de langue franaise, wyd. III, Sherbrooke, Quebec 1980. J. Dejeux i A. Memmi, Anthoogie des ecrivains maghrebins d'expression franaise, wyd. II, Pary 1965. K, Yacine, Nedjma, Pary 1956. M. Feroun, Le fils du pauvre, Pary 1954. A. Djebar, Les aouettes naives, Pary 1967.

Bibliografia

4 95

Ruchy muzumaskie K. M. Halid, Min huna nabda', Kair 1950; przekad angielski: From Here We Start, Waszyngton 1953. T. Husayn, Al-Fitna al-kubra, t. I-II, Kair 1947-1956. O. Carre i G. Michaud, Lesfreres musulmans: Egypt et Syrie 1920-1982, Pary 1983. O. Carre, Mystiue et politiue: leeture revolutionnaire du Coran par Sayyid Qutb, Pary 1984. S. Qutb, Al-Adala al-igtima'iyyafial-islam,wyd. IV, Kair 1954; przekad angielski: S. Kotb, Social Justice in Islam, Nowy Jork 1970. M. Gilsenan, Saint and Sufi in Modem Egypt, Oksford 1973. *J. Zdanowski, Bracia Muzumanie i inni, Szczecin 1986. *J. Danecki, Koncepcja wadzy muzumaskiej w dziele Sajjida Kutba Przegld Orientalistyczny" 1-2, 1989, s. 49-57. Rozdzia 24. Apogeum arabskoci (lata pidziesite i szedziesite) Abd an-Nasir i naseryzm P. Mansfield, Nasser, Londyn 1969. R. Stephens, Nasser, Londyn 1971. H. Heikal, The Sphinx and the Commissar: the rise and fali of Soviet influence in the Middle East, Londyn 1978. H. Heikal, Cutting the Lion's Tai: Suez through Egyptian eyes, Londyn 1986. M. Kerr, The Arab Cold War 1958-1970, wyd. III, Londyn 1971. E. 0'BalIance, The War in the Yemen, Londyn 1971. E. 0'Ballance, The Third Arab-Israeti War, Londyn 1972. *K. Sidor, Naseryzm, Warszawa 1968. *K. Sidor, Rewolucja pod piramidami, Warszawa 1969. Idee polityczne G.'Abd an-Nasir, Falsafat at-tawra, Kair 1955; przekad angielski: The Philosophy of the Revolution, Kair 1955. Egipt: Deopartament Informacji, Maru' al-MMq al-Qawmi, Kair 1962. S. A. Hanna i G. H. Gardner (opra.), Arab Socialism: a documentary survey, Londyn 1969. S. Botman, The Rise of Egyptian Communism, Syracuse, Nowy Jork 1988. J. F. Devlin, The Ba'th Party, Stanford, Kalifornia 1966. M.'Aflaq, Fi sabil al-ba't, Damaszek 1959. M.'Aflaq, Ma'rakat al-masir al-wahld, Bejrut 1958. M. A. al-*Alim i A. Anis, Fi &t-tqafa al-misriyya, Bejrut 1955. L.'Awad, Taqafatuna fi muftara at-turuq, Bejrut 1974.

522

Bibliografia

A. Laroui, La crise des intellectuelles arabes, Pary 1974; przekad angielski: The Crisis of the Arab Intellectual, Berkeley 1974. A. Laroui, L'idologie arabe eontemporaine, wydanie poprawione, Pary 1977. Rozdzia 25. Jedno i rozbicie wiata arabskiego (po roku 1967) Wojna i pokj z Izraelem E. 0'Ballance, No Vietor, No Vanquished: the Yom Kippar war, Londyn 1968. W. B. Quandt, Decade of Deeision: American policy towards the Arab-Israeli confiict 1967-1976, Berkeley 1977. W. B. Quandt, Camp Darid: peacemaking and polities, Waszyngton 1986. H. Kissinger, Years of Upheaval, Londyn 1982. J. Carter, The Blood of Abraham, Boston 1985. M. Riyad, Mudakkirat 1948-1975, Bejrut 1985; przekad angielski: M. Riad, The Struggle for Peace in the Middle East, Londyn 1981. H. Heikal, The Road to Ramadan, Londyn 1975. P. Seale, Asad of Syria: the struggle for the Middle East, Londyn 1988.
Infitah

J. Waterbury, The Egypt of Nasser and Sadat, Princeton 1983. R. Hinnebusch, Egyptian Polities under Sadat, Cambridge 1985. H. Heikal, Haf al-gadab, wyd. II, Bejrut 1983; przekad angielski: Autumn of Fury, Londyn 1983. Y. Sayigh, The Economies of the Arab World, t. I-II, Londyn 1975. J. S. Birks i C. Sinclair, Arab Manpower: the crisis of development, Londyn 1980. M. Bennoune, The Making of Contemporary Algieria, Cambridge 1988. Palestyczycy pod okupacj H. Cobban, The Palestinian Liberation Organization, Cambridge 1984. M. Benvenisti i inni, The West Bank Handbook, Jerozolima 1986. D. MacDowell, Palestine and Israel, Londyn 1989. Libaska wojna domowa K. Salibi, Cross-roads to Cml War, Londyn 1976 K. Salibi, A House of Many Mansions, Londyn 1988 E. Picard, Liban: etat de discorde, Pary 1988 Z. Schiff i E. Ya'ari, Israel's Lebanon War, Londyn 1985. R. Khalidi, Under Siege: P. L. O. decision-making during the 1982 war, Nowy Jork 1986. * E. Rekajtis, Liban. Korzenie i przyszo pluralizmu kultury, Warszawa 1993. Wojna iracko-iraska S. Chubin i C. Tripp, Iran and Iraq at War, Londyn 1988.

Bibliografia

4 95

Rozdzia 26. Niepokj ducha - wydarzenia po roku 1967 Podziay spoeczne S. Ibrahim, The New Arab Social Order: a study of the social impact of oil wealth, Londyn 1982. R. Owen, Migrant Workers in the Gulf Londyn 1985. D. MacDowell, The Kurds, Londyn 1985. Mczyni i kobiety E. Fernea (opra.), Women and thefamily in the Middle East, Austin, Teksas 1985. L. Beck i N. Keddie (opra.), Women in the Muslim World, Cambridge, Massachusetts 1978. N. Hijab, Womanpower: the Arab debate on women at work, Cambridge 1988. F. Mernissi, Beyond the Veil: male-female dynamics in a modern Muslim soeiety, wydanie poprawione, Londyn 1985. N. Abu Zahra, Baraka, materia power, honour and women in Tunisia, Revue d'Histoire Maghrebine", nr 10-11, 1978, s. 5-24. Ruch idei G. A. Amin, Mihnat al-iqtisad wa-at-taqafafiMisr, Kair 1982. H. Hanafl, At-Turat wa-dt-tagdid, Kair 1980. S. J. al-'Azm, Naqd al-fikr ad-dlni, Bejrut 1969. H. Djast, La personalite et le devoir arabo-islamique, Pary 1974. M. A. al-Gabiri, Al-Hitab aWarabi al-mu'asir, Casablanca 1982. M. A. al-Gabiri, Takwin al-'aql al-'arabi, wyd. II, Bejrut 1985. F. Ajami, The Arab Predicament, Cambridge 1981. Umacnianie si islamu H. Enayat, Modern Islamie Political Thought, Londyn 1982. R. Mottahedeh, The Mantle of the Prophet, Londyn 1985. F. Rahman, Islam and Modernity, Chicago 1982. J. Piscatori (opra.), Islam in the Political Process, Cambridge 1981. J. Piscatori, Islam in a World of Nation-States, Cambridge 1986. J. R. Cole i N. Keddie (opra.), Shi'ism and Social protest, New Haven 1986. G. Kepel, Le prophete et Pharaon, Pary 1984; przekad angielski: The Prophet and Pharaoh, Londyn 1985. M. Gilsenan, Recognizing Islam, Londyn 1982. S.'Uways, Rasa'il ila al-imam as-afil, Kair 1978. S. Qutb, Ma'alim fi at-ta, Kair 1964.

Indeks terminw

Nie zawsze jest rzecz cakiem atw stwierdzi, czy wyraz typowy dia jzyka arabskiego i tureckiego powinien by pisany zgodnie z zasadami transliteracji arabskiej, czy te w formie uywanej we wspczesnym jzyku tureckim. W zwizku z tym wyrazy uywane w odniesieniu do imperium osmaskiego zapisuje si w formie tureckiej, w innych wypadkach transliteruje si ich arabsk form; nie byem jednak w tym zakresie konsekwentny. W niniejszej ksice posugiwano si uproszczon transkrypcj arabskiego w jzyku polskim. W celu atwiejszej identyfikacji terminw arabskich podano rwnie ich transkrypcj stosowan przez International Standarization Organization. Wyrazy tureckie podawane s zwykle w uproszczonej transkrypcji, a wic zamiast c pisze si cz, zamiast c -d itp. Wyrazy tureckie oznaczono liter T, a w nawiasie podano rwnie pisowni wspczesn. W indeksie nie bierze si pod uwag rodzajnika odkrelonego al- i jego odmian. Strony odnosz si do miejsc, gdzie dany wyraz jest bliej okrelony.

A
ablak (ablaq) 196 adab (adab) 64 azan (adan) 154 alim ('aiim) 71,121,147, 164 amal ('amal) 168 amin al-umana (amin al-umana') 141 amir al-hadd (amlr al-hagg) 225 amma ('amma) 180 akl Caql) 188 asabijja ('asabiyya) 14 Aszura ('aura') 189 asker T (asker) 222 ajjarun ('ayyarun) 129

B
badi (badi') 61 baka (baqa') 183 baja (bay'a) 142 bej T (bey) 232 bidonyille 334 bila kajf (bila kayf) 75 bimaristan (bimaristan) 208

chass (hass) 180 chatib (hatib) 154 chedyw (hidiww) 275 chutba (hutba) 154

D
dewszirme (devsirme) T 220 dej (dej) T 232 diwan (dlwan), divan T 220 du'a (du'a') 154 dunum (dunum) 377 dahilijja (gahiliyya) 439 dajsz (gay) 146 dallaba (gallaba) 381 dami (gami') 154

C
chalifa (halifa) 35 chawa (halwa) 190-191 chan (han) 132 chanka (hanqa) 160 charad (harag) 47 charda (harga) 198

Indeks terminw
delali (celali) T 235 demaat (cemaat) T 223 dihad (gibad) 76, 157 dinn (ginn) 209 dizja (gizya) 48 idma (igma') 77 idtihad (igtihad) 78, 187 ikta (iqta') 145 ilm ('ilm) 71 ilm al-kalam ('ilm al-kalam) 172 imije (ilmiye) T 227 imam (imam) 41 infitah (infitah) 417 al-insan al-kamil (al-insan al-kamil) 182 intifada (intifada) 427 intisap (intisap) T 222 isnad (isnad) 65 istihsan (istihsan) 165 istislah (istislah) 165 isna'aszarijja (itna 'agariyya) 72 iszrak (isra) 181 iwan (iwan) 133

525 madina (madlna) 128 madrasa (madrasa) 169 mahalle (mahalle) T 223 mahdi (mahdi) 44, 163, 190 mahmal (mahmal) 226 mahr (mahr) 127 madlis (magiis) 133 machzan (mahzan) 246 makam (maqam) 158 makamat (maqamat) 64, 305 maktab (maktab) 169-170 malikane (malikane) T 237 mamluk (mamluk) 93 marifa (ma'rifa) 158 masdid (masgid) 40 maulid (mawlid) 162 mawali (mawall) 43 maza im (mazalim) 139 mihrab (mihrab) 41 minbar (minbar) 41 misak (mitaq) 82 mu'addal (mu'aggal) 127-128 mu'amalat (mu'amalat) 166 mu'azzin (mu'addin) 41 mudarris (mudarris) 169 mudtahid (mugtahid) 187 muezzin (mu'addin) 41 mufti (mufti) 121, 166 muhtasib (muhtasib) 140 murszid (mursid) 159 musza (mua') 113 muta (mufa) 127 muwaszszah (muwassah) 200 muzara'a (muzara'a) 146 N na'ib (na'ib) 242 nagid 125 nakib al-aszraf (naqtb al-asraf) 228 natik (natiq) 189

E
elajet (elayet) T 221 emir (amlr) 148

F
fana (fana') 183 fatwa (fatwa) 121, 166 feddan (faddan) 290 fikh (fiqh) 79, 166 fitjan (fityan) 129 funduk (fundu) 132

G
ghazal (gazal) 60 ghajba (gayba) 72

J
janczarzy 220

H
hubus(hubus) 122 hads (hadit) 64-65, 77, 80 hadra (hadra) 160 hadib (ha'gib) 138 hadd (hagg) 155-157 hal (hal) 159 hararnam (hammara) 129, 133 hara (hara) 223 haram (haram) 23, 156 harim (hartm) 126 hidra (higra) 30 hijal (hiyal) 168 hizb (hizb) 160 hudda (hugga) 187

K
ka'a (qa'a) 133 kadi (qadi) 49, 121 kadiasker (kadiasker) T 227 ka'ida (qa'id) 134 kasyda (qaslda) 24-25 kajsarijja (aysariyya) 132 kalam (kalam) 75 kalemije (kalemiye) T 220 kanun-name (kanun-name) T 228 karamat (karamat) 161 kibla (qibla) 31 kibuc (kibbus) 289 kijas (qiyas) 78 kiswa (kiswa) 226 kolonici (colons) F 272 kutb (qutb) 161 kuttab (kuttab) 169-170

I
ibadat ('ibadat) 165-166 id al-adha (Id al-adha) 157 id al-fitr (Id al-fitr) 155 ihram (ihrara) 156 idaza (igaza) 170, 205

M
mazhab (madhab) 79, 165-166

526 P padyszah (padisah) 224 R ra'is at-tuddar (rals at-tuggar) 141 rawi (rawi) 25 reaja (reaya) T 222 ridda (ridda) 36 riwak (riwaq) 135 S sadr-i azam (sadr-i azam) T 220 sad (sag') 64 sajjid (sayyid) 122, 228 salafijja (salafiyya) 307 saat (saat) 154 sandak (sancak) T 221 sarraf (sarraf) 236 saum (sawra) 155 silsila (silsila) 153-154 sijasa szarijja (siyasa sarfyya) 168 sufizm 82 suk (suq) 129 sutan (sutan) 92 sunna (sunna) 48-49 surra (surra) 225 suwajka (suwayqa) 129 szahada (ahada) 79, 154 szari'at (sarfa) 127, 167-168 szarif (arif) 122,144 szaszijja (asiyya) 235 szurta (surta) 140 szajch (ayh) 159 szajch al-islara (Sayh al-islam) 227 T taife (taife) T 223 tanzimat (tanzimat) T 274 tarika (tarlqa) 159 tasawwuf (tasawwuf) 82 tibb nabawi (tibb nabawi) 208 timar (timar) T 220 U udul ('udul) 120-121, 122 ulama ('ulania') 70 umma (umma) 153 umr ('umra) 155 urf ('urf) 120 usul ad-din (usul ad-din) 170 usul al-fikh (usul al-fiqh) 170 W wahdat al-wudud (wahdat al-wugud) 183 wakf (waqf) 122 wali, aulija (wali, awiya') 161 wasi (wasi) 189 wezyr (wazir) 47,138 wikala (wikaia) 132 wilaja (wilaya) 161 wird (wird) 160 wudu (wudu') 154 Z zadal (zagai) 198, 200 zakat (zakat) 154-155 zawija (zawiya) 160 zikr (dikr) 83, 160,186 zimma (dimma) 126 zuar (zu'ar) 129 zulm (zulm) 143

Indeks terminw

Indeks osb

Indeks obejmuje nazwiska osb, nazwy dynastii i plemion. Sownik uoono nie uwzgldniajc arabskiego rodzaj nika okrelonego al- i jego odmian (ad-, an-, ar-, as-, asz-, at-, az-). Obok nazwisk podano daty mierci (lub w wypadku osb yjcych daty urodzin). Przy nazwiskach wadcw, krlw, kalifw, prezydentw oraz przy nazwach dynastii podano okres panowania (sprawowania wadzy). Zastosowane skrty: (bibl.) - posta z Biblii, (lit.) posta literacka, (mit.) posta z mitologii; postacie nam wspczesne wyrniono kursyw. A Al-Abbas, stryj proroka Mahometa, zm. 653 44, 45, 46 Abbas I, wali Egiptu (1849-1854) 277 Abbasydzi, dynastia kalifw (749-1258) 45-46, 48-49, 51, 52, 53, 56, 77,

85, 92, 117, 120, 131, 136, 138, 148,164,167 Abd Allah, rzekomy potomek Alego i Fatimy 52 Abd Allah, emir Transjordanii, krl Jordanii, syn szarifa Al-Husajna (1923-1951) 318, 360 Abd Allah Ibn Muhammad zob. Abu al-Abbas Abd al-Aziz Ibn Su'ud, krl saudyjski (1902-1953) 281, 318, 332, 346, 362, 377, 405 Abd al-Dabbar, teolog (zm. 1025) 172 Abd al-Kadir, algierski dziaacz polityczny (zm. 1883) 272, 312, 316 Abd al-Kadir al-Dilani, mistyk (zm. 1166) 159, 162 Abd al-Karim (Abdel Krim) al-Chattabi, dziaacz polityczny w Maroku (zm. 1963) 316 Abd al-Latif, historyk (1162/63-1231) 170 Abd al-Malik, kalif umajjadzki (685-705) 40

Abd an-Nasir Damal (Abdel Naser), prezydent Egiptu (1956-1970) 350, 359, 363, 364-366, 389, 394, 401-403, 406-408, 411-412, 413, 418, 421, 422, 439, 441, 448, 449 Abd ar-Rahman III, kalif umajjadzki w Hiszpanii (912-961) 54 Abd ar-Rahman, sutan Maroka (1822-1859) 276 Abd ar-Razik Ali, egipski ideolog (zm. 1966) 344 Abduh Muhammad, egipski reformator islamu (zm. 1905) 307-308, 311, 344, 345 Abdulhamid II, sutan osmaski (1876-1909) 282, 298, 308 Abraham, prorok (bibl.) 31, 41, 67, 156

Abraham Biyan 9
Abu al-Ala a!-Ma'arri zob. Al-Ma'arri Abu al-Ala Abu al-Abbas as-Saffah Abd Allah Ibn Muhammad, kalif abbasydzki (749-754) 45

528 Abu Bakr, kalif sprawiedliwy (632-634) 35, 36, 38, 159 Abu Hajjan at-Tauhidi zob. At-Tauhidi Abu Hajjan Abu Hanifa, uczony (zm. 767) 78, 79 Abu Midjan, mistyk z Tilimsanu (zm. 1197) 162 Abu Muslim, przywdca powstania proabbasydzkiego (zm. 755) 44, 46 Alawidzi (Filalici), dynastia w Maroku (od 1631) 94, 247-248, 255 Aleksander Wielki, wadca macedoski (323 p.n.e) 21, 200 Ali Ibn Abi Talib, kalif sprawiedliwy, imam szyicki (656-661) 38, 43, 44, 45, 49, 51, 52, 53, 67, 71, 72, 103, 122, 130, 136, 159, 186,187,188, 190 Ali al-Rida, imam szyicki (zm. 818) 49 Al-Amili Muhammad Ibn Makki, kodyfikator prawa szyickiego (zm. 1384)188 Al-Amili Zajn ad-Din, uczony szyicki (zm. 1539) 243 Amin Dalal, ekonomista egipski (ur. 1935) 436-437 Al-Amin, kalif abbasydzki (809-813) 48 Almohadzi, dynastia w Maghrebie i Hiszpanii arabskiej (1130-1269) 92-93,125,163, 165, 173,191,195,196, 202 Alraorawidzi, dynastia w Maghrebie i Hiszpanii arabskiej (1056-1147) 92, 172, 195,196 Anis Abd al-Azim, wspczesny ideolog egipski 398 Al-Antaki Ahmad Ibn Asim, mistyk 83 Antar Ibn Szaddad, poeta przedmuzumaski (zm. ok. 615) 200-201 Arabi Ahmad zob. Urabi Ahmad Arafat Jasir 421

Indeks osb
Al-Asad Hafiz, prezydent Syrii (od 1970) 412, 430, 440 Asklepios (mit.) 86 Assemani Joseph zob. As-Simani Jusuf Al-Aszari, myliciel (zm. 935) 57-76, 84,172, 173 Ataturk zob. Kemal Mustafa Averroes zob. Ibn Ruszd Avicenna zob. Ibn Sina Ayyad K. (Ajjad. K.) 200 Al-Azra Sadik Dalal, filozof syryjski (ur. 1934) 437

Abu Rida M. A. 86
Abu Szadi Zaki, poeta egipski (zm. 1955) 338 Abu Talib, stryj proroka Mahometa (zm. 619) 29 Al-Achtal, poeta (zm. 715) 60 Adam (bibl.) 182 Adonis lub Adunis zob. Sa'id Ahmad Al-Afghani Damal ad-Din, reformator islamu (zm. 1897) 307

Al-Azzam A. W. 62
B

Babir K 257
Al-Badawi Ahmad, mistyk (zm. 1276) 162

Ageron C. R 292
Aghlabidzi, dynastia wadcw w Ifrikijji (800-909) 50 Ahmad (lit.) 435 Aflak-Michel, ideolog baasistowski (zm. 1989) 400 Ahmad Bey, bej Tunisu (1837-1855) 275-276 Ahmad Muhammad, mahdi sudaski (1844-1885)285,312 A'isza, ona proroka Mahometa (zm. 678) 35, 38

Badawi A. R. 23 Badowi M. M. 23, 338

Badi az-Zaman al-Hamadani zob. Al-Hamadani Badi az-Zaman Badr Szakir as-Sajjab zob. As-Sajjab Badr Szakir Al-Baghdadi al-Chatib, biograf (zm. 1071) 171 Bajbars I, sutan mamelucki (1260-1277) 200 Bajram, Muhammad, uczeni tunezyjscy 240, 257 Bakil, plemi 114 Balabakki Lajla, pisarka libaska 391 Al-Balazuri, historyk i genealog (zm. 892) 65

AjjadK 174
Ajjubidzi, dynastia w Egipcie (1169-1260) 92, 93, 103,131, 137,138,142, 145, 190, 191,196 Al-Alim Mahmud Amin, wspczesny myliciel egipski 398

Baldick Julian 9,181

Balfour Arthur James, polityk brytyjski, autor Deklaracji Balfoura 317 Al-Banna Hasan, zaoyciel Braci Muzumanw (zm. 1949) 346, 394

Arbeny A. I 10, 62, 199

Arystoteles 86, 87,178

Indeks osb
Banu Hilal Hilalici, plemi 110-111,114,115, 200, 201 Banu Kalb, Kalbici, plemi 43 Barbir Karl 9 Beckingham C. F. 135 Begin Menahem, premier Izraela (1977-1983) 415, 421 Ben Badis Muhammad, algierski reformator islamu (zm. 1940) 345 Ben Bella Ahmad, prezydent Algierii (1963-1965) 405 Ben Gurion Dawid, pierwszy premier Izraela (zm. 1973) 358 Bercher L. 166 Berue J. 250, 321 Bielawski Jzef 29, 78, 161, 177, 202, 311 Al-Bihbihani Muhammad Bakir, teolog szyicki (zm. 1791) 258 Bird Hilary 9 Al-Bistami Abu Jazid, mistyk (zm. ok. 875) 84, 160 Al-Biruni, historyk, astronom i matematyk (zm. 1048) 65, 69 Bodley John 9 Brett M. 111 Al-Buchari, tradycjonista (zm. 870) 81 Bujidzi (Banu Buwajh, Buwajhidzi), dynastia emirw (932-1062) 50-51,148 Bulliet R W.: 58 Bullock Elizabeth 9 Bumedien Huwari, prezydent Algierii (1965-1978) 408,431, 443 Burgiba Habib, prezydent Umezji (1957-1987) 327, 361, 405, 412, 448 Burgoyne M H. 142, 169 Al-Bustani Butrus, encyklopedysta i literat libaski (zm. 1883) 303, 305 Al-Bustani K 199 Buwajhidzi zob. Bujidzi C Cambon J. 292 Carter Jim my, prezydent USA (1977-1981) 414-115 Chadida, ona proroka Mahometa (zm. 619) 28, 29, 31 Chajr ad-Din, polityk tunezyjski (zm. 1889) 306 Chalid Chalid Muhammad, ideolog egipski (ur. 1920) 394 Al-Chalidi Ahmad Samih, palestyski dziaacz polityczny 342 Chalifa Haddi, bibliograf osmaski (zm. 1657) 242 Al-Chalil Ibn Ishak, kodyfikator prawa malikickiego (zm. 1365) 249 Chalil Mutran zob. Mutran Chalil Al-Chattabi Abd al-Karim zob. Abd al-Karim al-Chattabi CheddaiA. 15 Cheddaki A. 15 Chidr, posta mityczna 193 Chrystus zob. Jezus Al-Chuwarizmi, matematyk (zm. 847) 87 Crone Patrycja 9, 27

529 Darke H. 151 Darwin Karol, przyrodnik angielski (zm. 1882) 301 Dawid (bibl.) 125 Dawud, brat kalifa Abu al-Abbasa 45 Delacroix Eugene, malarz francuski (zm. 1863) 300 Djait Hichem zob. Da'it Hiszam Doughty C. M., podrnik angielski (zm. 1926) 226 Dresch Paul 9 Dunya S. 174 Ad-Duri Abd al-Aziz, historyk (ur. 1919) 390 Al-Dabarti Abd ar-Rahman, historyk egipski (zm. 1825) 240, 257-258, 267-268 Dafar as-Sadik, imam szyicki (zm. 765) 49, 52, 189 Dafar Ibn Jahja 203 Al-Dahiz, literat (zm. 869) 63-64 Da'it Hiszam (Hichem Djait), myliciel tunezyjski (ur. 1935) 437-438 Dalal Amin zob. Amin Dalal Darir, poeta umajjadzki (zm. 732) 60 Al-Dazuli Muhammad Ibn Sulajman, mistyk (zm. ok. 1465) 160, 249 Dibril zob. Gabriel AI-Dilani zob. Abd al-Kadir al-Dilani AJ-Dili Abd al-Karim, teolog (zm. ok. 1428) 182 Dumajjil Amin, prezydent Libanu (1982) 425 Dumajjil Baszir, prezydent Libanu (1982) 425 Al-Dunajd Abu al-Kasim, mistyk (zm. 910) 84

D
Dajr Zarafan 192 Damiana, wita 193 Danecki Janusz 10, 15, 26, 45, 47,157,180, 199, 206, 214, 306, 311, 392

530

Indeks osb
Feraoun Mouloud, pisarz algierski (zm. 1962) 393 Ferdousi zob. Firdausi Filalici zob. Alawidzi Firdausi, poeta perski (zm. 1020) 95 Fleischer Comell 9 FowerJohn 9 Freeman-Gren ville G. S. P. 12 Fromentin Eugeniusz, pisarz i malarz francuski (zm. 1876) 284 Fundowie, dynastia sutanw w Sudanie (sutanat Sinnaru) (1505-1820) 245, 255 Furuzanfarr B. 181

E
Eliot T. S., poeta anglo-amerykaski (zm. 1965) 393 Eugenia, cesarzowa Francji, ona Napoleona III (zm. 1920) 284

H
Haarmann U. 9 Habsburgowie, dynastia niemiecka (1273-1780) 260, 300 Al-Haddad Ibn Jusuf, namiestnik umajjadzki 39 Haddi Chalifa zob. Chalifa Haddi Hafiz Ibrahim zob. Ibrahim Hafiz Hafsydzi, dynastia w Ifrikijji (1228-1574) 93, 94, 111, 131, 137, 138, 139, 141,149,163, 169 Hagar, matka Izmaela (bibl.) 56 Hajj Ibn Jakzan, bohateF dziea Ibn Tufajla 202 Hajkal Hasanajn, dziennikarz egipski 389 Hajkal Husajn, pisarz egipski (zm. 1956) 305 Al-Hakim, kalif fatymidzki w Egipcie (996-1021) 125, 190 Al-Hakim Taufik, pisarz egipski (zm. 1987) 391 Hakki Jahja, pisarz egipski (ur. 1905) 339 Halevi Juda, filozof ydowski (zm. 1141) 200 Al-Hallad Mansur, mistyk (zm. 922) 84 Al-Hamadani Badi az-Zaman, prozaik (zm. 1008) 64 Hamdanidzi, dynastia emirw w Aleppo (905-945) 51 Hamet l 250 Hamza Ibn Ai, twrca doktryny druzyjskiej (XI w.) 190 Hanafi Hasan, historyk egipski 437 Hanna S. 402 Harb T. 135

F
Fachr ad-Din al-Mani, emir libaski (zm. 1635) 229 Al-Fadl Ibn Rabi, wezyr Haruna ar-Raszida (IX w.) 203 FageJ. D. 111 Fajsal, krl Arabii Saudyjskiej (1964-1975) 405, 412 Fajsal I, krl Iraku (1921-1933) 317, 328 Fajsal II, krl Iraku (1939-1958) 365 Al-Farabi, filozof (zm. 950) 88,150,177 Al-Farazdak, poeta umajjadzki (zm. 732) 60 Farmer H. G. 203 Faruk, krl Egiptu (1936-1952) 353, 359 Al-Fasi, rd marokaski 249 Al-Fasi Allal, myliciel marokaski (zm. 1974) 345 Fathi Hasan, architekt egipski (1989) 382 Fatima, crka proroka Mahometa, ona Alego Ibn Abi Taliba (zm. 633) 38, 44, 52, 72,122,130, 187, 188 Fatymidzi, dynastia (910-1171) 52-53, 92, 110, 130, 136, 142,189, 190, 205 Fawaz Leila 9 Fazlur Rahman, uczony pakistaski (zm. 1988) 440-441

G
Gabriel (Dibril), anio 156 Galen, lekarz rzymski (zm. 200) 207, 208 Gandjei Tourkhan 9, 181 Gardner G. H. 402 Gaulle Charles de, prezydent Francji (zm. 1970) 352, 368 Gautier Teofil, pisarz francuski (zm. 1872) 284 Gershoni Israel 9 Ghassanidzi, plemi 24, 37, 41 Al-Ghazali, teolog (zm. 1111) 149, 150,173-176, 179,180, 204, 257 Gibb H. A. R. 135 Gibbon Edward, historyk angielski (zm. 1788) 299 al-Glawi Thami zob. Al-Kaiawi Sami Goethe Johann Wolfgang, poeta niemiecki (zm. 1832) 300, 301 Gohlman W. E. 177 Goodman L. E. 202 Grabar O. 41 Grunebaum G. E. von 156 GulillaumeA. 153

Indeks osb
Al-Hariri, prozaik (zm. 1122) 64, 197 Harun al-Raszid, kalif abbasydzki (786-809) 46, 48, 49, 201 Al-Hasan, syn Alego Ibn Abi Taliba (zm. 678?) 38 Al-Hasan, sutan Maroka (1873-1894) 285 Al-Hasan al-Basri, mistyk (zm. 728) 83 Haszid, plemi 114 Haszymici, rd 365 Haszymidzi, dynastia i rd 315, 361 Hawarzy 138, 145 Hegel Georg Wilhelm Friedrich, filozof niemiecki (zm. 1831) 301 Herakliusz, cesarz 23 Hichem Djait, zob. Da'it Hiszam Higazi M. F. 304 Hilalici zob. Banu Hilal Al-Hilli (Al-Allama), teolog szyicki (zm. 1325) 188 Hinds Martin 9, 72 Hipokrates 86 Hourani G. F. 180 Hunajn Ibn Ishak, tumacz (zm. 873) 86 Hurewitz C. 274 Husajn Saddam, prezydent Iraku (od 1979) 412 Husajn Taha, pisarz egipski (zm. 1973) 311, 339-340, 394 Al-Husajn, imam szyicki (zm. 680) 44, 130, 188, 189 Al-Husajn, szarif Mekki, krl Al-Hidazu (zm. 1924) 315-316, 317, 318, 332 Al-Husajn, krl Jordanii (od 1952) 412, 427 Al-Husajni Amin, mufti Jerozolimy (zm. 1974) 329-330 Husajnidzi, bejowie Tunisu (1705-1957) 232

531 ydowsko-arabski (zm. 1204) 191 Ibn al-Mukaffa Abd Allah, pisarz (zm. 756) 63 Ibn Nusajr Muhammad, twrca ideologii nusajryckiej (alawidzkiej) (zm. ok 864) 190 Ibn Raszid 281 Ibn Raszid, dynastia (XIX w.) 281 Ibn Ruszd (Averroes), filozof (zm. 1198) 179-180,181,195 Ibn Sina (Avicenna) (zm. 1037) 177-179,180, 181, 184, 185,187-188, 203, 208 Ibn Su'ud Muhammad, zaoyciel dynastii Su'udytw (zm. 1765) 259 Ibn Tajmijja, teolog (zm. 1328) 149, 184-186 Ibn Tufajl, filozof i teolog z Hiszpanii arabskiej (zm. 1185/86) 202 Ibn Tumart Muhammad, zaoyciel dynastii Almohadw (zm. 1130) 163, 165, 172-173, 195 Ibn Zajdun, poeta z arabskiej Hiszpanii (zm. 1071) 198 Ibrahim Hafiz, poeta egipski (zm. 1912) 305 Ibrahim M. 45 Ibsen Henryk, dramatopisarz norweski (zm. 1906) 284 Idris, krl Libii (1951-1969) 356 Idris Maulaj, przodek Irysydw (zm. 791) 53, 131, 162, 249 Idris, syn Maulaja Idrisa 249 Idiysydzi, dynastia (789-926)53, 136 Im ara Muhammad 344

I
Ibn Abd al-Wahhab Muhammad, reformator islamu (zm. 1792) 259 Ibn Abi aI-Usajbi'a, biograf (zm. 1270) 86, 171 Ibn Abi Zajd al-Kajrawani, prawnik i teolog (zm. 996) 165 Ibn Ali (Ben Ali) Zajn al-Abidin, prezydent Tbnez^i (od 1987) 448 Ibn al-Arabi, mistyk i filozof (zm. 1240) 181-184, 186,195, 243, 257 Ibn al-Asir, historyk (zm. 1233) 206 Ibn Battuta, podrnik (zm. 1377) 135,157, 207 Ibn Chaldun, historiozof (zm. 1406) 13-16,19, 110, 206, 208, 209-210, 251, 441 Ibn Challikan, biograf (zm. 1282) 171 Ibn al-Chatib, historyk i polityk z arabskiej Hiszpanii (zm. 1374) 208 Ibn Danijal, twrca teatru 200 Ibn al-Farid Umar, poeta mistyczny z Egiptu (zm. 1235) 200 Ibn al-Hadd, prawnik egipski ze szkoy malikickiej (ur. 1336) 126 Ibn Hanbal Ahmad, twrca szkoy prawa (zm. 855) 49, 75, 79, 172,184,185, 259 Ibn Ijas, historyk egipski (zm. 1524) 142 Ibn Kutajba, literat (zm. 889) 61, 62 Ibn Majmun Musa (Majmonides), filozof

532

Indeks osb

Iraru al-Kajs, poeta przedmuzumaski (VI w.) 25

Inalcik H. 274

K
Al-Kajlani Raszid Ali, przywdca powstania w Iraku (zm. 1965) 352 Kajsyci, plemi 43, 114 Al-Kalawi Samim (Thami al-Glawi), wdz berberski 324 Kalbibi zob. Banu Kalb Kalb zob. Banu Kab Kara al Pasza-zade, uczony osmaski (zm. 1534) 184 Al-Karaki Nur ad-Din Ali, teolog szyicki z Libanu (zm. 1534) 243 Kaszif al-Ghita Dafar, teolog szyicki (zm. 1812) 258 Al-Kazzafi (al-Kaddafi) Mu'ammar, przywdca libijski (od 1969) 412, 422, 450 Kemal Mustafa (Atatiirk), twrca nowoczesnej Turqi (zm. 1938) 318
Khaddun M. 78 Khalidi Tatif9 Khoury Philip 9

Laroui (Al-Urwi) Abdullah, intelektualista marokaski (ur. 1933) 390, 438

LassnerJ. 10

Ingres Jean August, malarz francuski (zm. 1867) 300 Iskandar zob. Aleksander Wielki Isma'il, syn Dafara as-Sadika, imam isma'ilicki (zm. 760) 50 Isma'il Maulaj, sadycki wadca Maroka (1672-1727) 249-250 Isma'il, chedyw Egiptu (1862-1879) 283, 284, 381
Issawi Charles 9

Lawrence T. E., agent brytyjski (zm. 1935) 316

LayishA. 168 LegowiczJan 202

Leon Afrykaczyk, autor (zm. 1554) 119, 134

Lewis B. 88
Lughod Abu L. 112 Luria Izaak, myliciel ydowski (zm. 1572) 244 Lyautey, genera francuski 334 M Al-Ma'arri Abu al-Aia, poeta z Syrii (zm. 1058)
62 MacDonald D. B. 204

Izaak (bibl.) 41 Izmael (Isma'il), przodek Arabw (bibl.) 156

J
Jahja, imam zajdycki w Jemenie (1904-1948) 318
Jahja U. 83 Jayyusi Lena 10 Jayyusi Salma Khadra 392

McMahon Henry, polityk angielski, negocjator ukadu MacMahon-Al-Husajn 315-316

Madelung Wilferd 9

Jakut, biograf i geograf (zm. 1229) 207 Jaribi, plemi 245 Jemen, plemi 43, 114 Al-Jazidi Nasif, pisarz libaski (zm. 1871) 305 Jerzy, wity 193
Jessup H. H. 282

Jezus Chrystus 20-21,104

Johnson-Davies Denys 10,

435 Jones William, orientaista angielski (zm. 1794) 300 Juda Halevi zob. Haevi Juda Jumel Louis, inynier francuski 269 Al-Jusi al-Hasan, teolog marokaski (zm. 1691) 249

Al-Kindi, filozof (zm. 866) 86,177 Kipling Rudyard, pisarz (zm. 1937) 301 Kisz-Kisz Bej (lit.) 339 Kopernik Mikoaj, astronom (zm. 1543) 261 Kurajszyci, rd proroka Mahometa 28 Kutb Sajjid, ideolog Braci Muzumanw (zm. 1966) 394-395,439-440

L
Labid, poeta przedmuzumaski (zm. 661) 25-27 Lachnidzi 24, 37
LambtonA. K 149 Laousi H. 185 Lapidus Ira 9,141

Mahfuz Nadib, pisarz egipski (ur. 1911) 391, 398 Al-Mahdi Sadik, polityk sudaski (ur. 1936) 440 Mahmud zob. Mehmet Mahomet Muhammad Ibn Abd Allah, prorok islamu (zm. 632) ycie: 27-34, 80, 82, nauka: 17, 41, 71, 128, rodzina: 28, 29, 31, 38, 44, 45, 48, 49, 52,187, 239, 246 i
passim

Mahraz Sidi, patron eglar z w Tunisie 162

Majda T. 135

Majmonides zob. Ibn Majmun Musa

Makdisi George 10, 171

Indeks osb
Al-Makrizi, historyk egipski (zm. 1442) 205 Malik Ibn Anas, twrca szkoy prawa (zm. 795) 78, 79 Mamelucy, dynastia w Egipcie (1250-1517) 93, 94, 96,121, 131,137, 138,139, 142, 145,190, 196 Mammeri Mouloud, pisarz algierski (zm. 1988) 393 Al-Mamun, kalif abbasydzki (813-833) 48, 49, 63, 205 Mubarak Husni, prezydent Egiptu (od 1980) 415, 449 Al-Mufid asz-Szajch, teolog szyicki (zm. 1022) 187 Al-Muhakkik, prawnik szyicki (zm. 1277) 188 Muhammad zob. Mahomet Muhammad V, sutan Maroka (1927-1962)361, 362 Muhammad Ahmad zob. Ahmad Muhammad Muhammad Ali, wali Egiptu (1805-1848) 274-275, 277, 283, 289, 304, 312, 340, 381 Muhammad al-Bakir, imam szyicki (zm. 731) 52 Muhammad al-Mahdi (al-Muntazar), 12. imam szyicki (znikn 873-874) 187 Muhammad Ibn al-Hanafijja, syn Alego Ibn Abi Taliba (zm. 700) 44 Muhammad Ibn Isma'il, imam isma'ilicki (VIII w.) 52, 72 Al-Muhasibi, mistyk (zm. 857) 84 Al-Mukaddasi, historyk (zm. 1000) 207 Al-Muktadir, kalif abbasydzki (908-932) 46-47 Murad, suficki nauczyciel z Samarkandy (XVII w.) 243, 257 Al-Muradi Muhammad Chalil, biograf (zm. 1791) 257 Al-Murtada Abu al-Kasim Ali, teolog (zm. 1044) 187 Musa al-Kazim, imam szyicki (zm. 799) 52

533 Musallam Basim 9 Musim, tradycjonista (zm. 875) 81 Mustafa II, sutan osmaski (1695-1703) 240 Mustafa Kemala zob. Kemal Mustafa Al-Mutadid, kalif abbasydzki (892-902) 48 Al-Mutanabbi, poeta (zm. 965) 62 Al-Mutasim, kalif abbasydzki (833-842) 48 Mutran Chalil, poeta egipski (zm. 1949) 305 N An-Nabulusi Abd al-Ghani, teoretyk bractwa nakszbandijji (zm. 1731) 243 Naima, histoiyk i tumacz osmaski (XVII w.) 251 Napoleon I Bonaparte, cesarz Francuzw 267 Napoleon III, cesarz Francuzw 273, 291 Naser zob. Abd an-Nasir An-Nasir, kalif abbasydzki (1180-1225) 149 Nimr Faris, dziennikarz libaski (zm. 1951) 303 Nizam al-Mulk, wezyr selducki (zm. 1092) 151-152, 169,174 An-Numajri Dafar, prezydent Sudanu (1970-1986) 448 Nuri as-Sa'id zob. As-Sa'id Nuri

Manheim R 390
Mani, twrca manicheizmu (zm. ok. 274) 21, 22 Al-Mansur, kalif abbasydzki (754-775) 46 Marinidzi, dynastia w Maroku (1196-1464/65) 93, 94, 169 Marwan II, ostatni kalif umajjadzki (744-750) 45 Al-Masudi, histoiyk (zm. 956) 65 Al-Maturidi, teolog (zm. 944) 175 Al-Mawardi, politolog (zm. 1058) 148 McCarthy R J. 174,176 Mehmet Pasza Sari, kronikarz osmaski (zm. 1717) 251-252 Mehmet II (Mahmud II), sutan osmaski (1808-1839)235, 273-274, 297 Mernissi Fatima, pisarka marokaska 435 Messali al-Hadd, polityk algierski (zm. 1974) 346

O
Osman (Usman), zaoyciel dynastii Osmanw (zm. 1324) 217-218 Osmanowie, dynastia sutanw, potem kalifw (1281-1924) 94, 96, 238-243, 245, 246, 247, 248, 253-255, 259, 260,

Mez Adam 47 Middleton Christopher 10 Mitchell R 346

Mu'awija Ibn Abi SuQan, kalif umajjadzki (661-680) 38, 39, 41, 43

534 261, 263, 267, 271, 272, 276-277, 280-282, 315 Ostle Robin 9 Owen Roger 9 P Padwick C. 161 Peel lord, przewodniczcy komisji zajmujcej si podziaem Palestyny 330 Pellat C. 64 Picot Franois Georges, dyplomata francuski, wspautor ukadu Sykes-Picot 317 Platon 85, 87 Plotyn 178 Porter Yenetia 9 Prorok zob. Mahomet 412, 413, 414-415, 422, 440, 441, 448, 449 Sadyci, dynastia w Maroku (1511-1628) 94 Safawidzi, dynastia iraska (1501-1732) 94, 96 Saffarydzi, dynastia w Iranie (867-1495) 50 Sa'id wali Egiptu (1854-1863) 277 Sa'id Ahmad (pseud. Adonis/Adunis), poeta syryjski (ur. 1929) 392, 393 Said H. M. 69 As-Sa'id Nuri, premier Iraku (1945-1958) 346, 365 As-Sajjab Badr Szakir, poeta iracki (zm. 1964) 10, 392 Sajf ad-Daula, wadca bamdanidzki (945-967)
62

Indeks osb
Sevi Sabbataj, mesjasz ydowski (zm. 1676) 244 Shmueli A. 168 As-Siba'i Mustafa, fundamentalista syryjski 394 Sibawajhi, gramatyk (zm. 793) 61 As-Simani Jusuf (Joseph Assemani), bibliotekarz w Watykanie (zm. 1768) 258 As-Sirhindi Ahmad 243 Smith M. S. 84 Starzec z Gr (Vetus de Mootanis), Raszid ad-Din Sinan, wadca ismailicki (1192?) 103 As-Suhrawardi, herezjograf (zm. 1191) 181 Suleyman II Kanuni (Prawodawca" lub Wspaniay"), sutan osmaski (1520-1566) 222, 225, 227, 236 Sulkin Will 9 Su'ud Ibn Abd al-Aziz, krl saudyjski (1953-1964) 405 Su'udyci, rd i dynastia krlw w Arabii Saudyjskiej (od 1926) 362 Sykes Mark, brytyjski dyplomata, negocjator ukadu Sykes-Picot 317 Asz-Szabbi Abu al-Kasim, poeta tunezyjski (zm. 1934)338 Asz-Szafi'i twrca szkoy prawa (zm. 820) 78-79 Szah Waliullah z Delhi, teolog indyjski (zm. 1762) 259 Szakir A. M. 78 Asz-Szarani, autor egipski (zm. 1565) 143 Asz-Szarawi Huda, egipska dziaaczka feministyczna (zm. 1947) 342

R
Ar-Rjhani Nadib, twrca teatru w Egipcie 339 Raszid Rida Muhammad, syryjski reformator islamu (zm. 1935) 307, 308 Ar-Razi AbuBakr, filozof (zm. 925) 35, 36, 88, 208 Ar-Razi Fachr ad-Din, teolog (zm. 1209) 181 Rifaat Alifa, pisarka egipska 10, 435 Rogers Michael 9 RosenthalF. 86 Rustamidzi, dynastia w Afryce Pnocnej (777-909) 51

S
Sabra A. I 87 Sachau E. 65 Sacy, Sylvestre de, arabista i islaraista francuski (zm. 1838) 300 Sadyci, dynastia sutanw w Maroku (1511-1649) 246-247 As-Sadat Anwar, prezydent Egiptu (1970-1980)

Salah ad-Din (Saladyn), sutan (1169-1193) 92, 131,191, 300 Salam Anbara, feministka libaska 342 Saliba J. 202 Samanidzi, dynastia iraska (819-1005) 50 Sanhada, plemi berberskie 114 Sarruf Jakub, dramatopisarz (zm. 1827) 303 Sasanidzi, dynastia iraska (226-652) 17, 21-24,40, 42,100, 110 Scott Walter, powieciopisarz szkocki (zm. 1832) 300 Seale Patrick 9 Selducy, dynastie w Iranie, Anatolii i Agi rodkowej (1038-1194) 92, 93, 103,137, 138, 145 Selim III, sutan osmaski (1789-1807) 263, 273 Seijeant R B. 23

Indeks osb
Asz-Szarkawi Abd ar-Rahman, pisaiz egipski (ur. 1920) 391 Szauki Ahmad, poeta egipski (zm. 1932) 305, 338, 340 Asz-Szazili, mistyk (zm. 1258) 249 Szihabowie, rd panujcy w Libanie 279 SzwakopfJ. 316 Umajjadzi, dynastia kalifw (661-750) 17, 39, 40, 42, 43, 44, 45, 46, 48, 53-54, 60, 68 Umajjadzi hiszpascy, dynastia emirw i kalifw (756-1031) 131, 148, 195,198, 203 Umar Ibn al-Chattab, kalif prawowierny (634-644) 36, 37, 38, 41, 59, 394 Umm Kulsum, piewaczka 338, 389 Urabi Ahmad (Arabi), polityk egipski (zm. 1911) 284 Al-Urwi Abd Allah zob. Laroui Abdullah Usman Ibn AfFan, kalif prawowierny (644-656) 33, 38, 43, 71

535

Z
Az-Zabidi Murtada, leksykograf (zm. 1791) 257-258 Zaghlul Sad, polityk egipski (zm. 1927) 316, 327 Zagrski Bogusaw R 9 Zajczkowski Ananiasz 177 Zajdan Durdi (zm. 1914) 303 Az-Zajjani podrnik i historyk (zm. ok. 1833) 248 Zajd Ibn Ali, imam szyicki (zm. 740) 52 Zajdyci, dynastia imamw szyickich 51-52,72, 110, 136 Zajn al-Abidin Ibn Ali zob. Ibn Ali Zajn al-Abidin Zaki Abu Szadi zob. Abu Szadi Zaki Zanata, plemi berberskie 114 Zandowie, Murzyni w Iraku 48 Zirydzi, dynastia 110,136 Zola Emil, powieciopisarz francuski (zm. 1902) 284 Zoroaster (Zaratusztra), prorok iraski 21 Zuhajr Ibn Abi Sulma, poeta przedmuzuhnaski (zm. ok 627) 25

wieawski Stefan 202 T At-Tabari, historyk (zm. 923) 45, 46, 65 At-Tahtawi Rifa'a, pisarz egipski (zm. 1873) 304 Tajmur Mahmud, pisarz egipski (zm. 1973) 339 Takla, rodzina libaska 304 Tamerlan zob. Timur Tam muz, bg 393 At-Tandi A/. T. 15 At-Tanuchi, literat (zm. 994) 64 At-Tauhidi Abu Hajjan, literat (zm. 1023) 64 Thompson Brenda 9 Tilion G. 368 Timur Lang (Tamerlan), wadca mongolski (1370-1405) 15-16, 94, 192 At-Tirmizi, teolog (IX w.) 83 Toumeau R Le 134 Tulunidzi, dynastia w Egipcie (868-905) 50 Tutanchamon, wadca w staroytnym Egipcie (XIV w. p.n.e.) 340

V
Verdi Giuseppe, kompozytor woski (zm. 1901) 284

W
Wallada (lit.) 200 WalzerR 86 Wielcy Mogoowie, dynastia w Indiach (1526-1858) 259, 260, 262, 263, 312 Williams John A. 10, 83 Wilson Mary 9 Wilson Woodrow, prezydent USA 315 Witkowska Alina 26, 199 Wright W. L 252 Wysannik Boga zob. Mahomet

Y
Yacine Kateb, prozaik algierski (zm. 1989) 393 Yahia O. 83 Yar-Shater E. 10

U
Udovitch A. L. 168 Umajja, przodek rodu Umajjadw 38-39

Spis treci

Przedmowa Podzikowania
Od tumacza

7 9
11

Nota o transkrypcji Informacja o datach Wstp CZ I. TWorzenie wiata (VII-X wiek) Rozdzia 1. Nowa potga w starym wiecie wiat, w ktrym pojawili si Arabowie Jzyk poezji Mahomet i pojawienie si islamu Rozdzia 2. TWorzenie imperium Nastpstwo po Mahomecie: podbj imperium Kalifat damasceski , Kalifat bagdadzki

11 12 13 17 19 19 24 27 35 35 38 45 51 50 55 58 66

Rozdzia 3. Ksztatowanie si spoeczestwa Koniec jednoci politycznej Zjednoczone spoeczestwo: podstawy ekonomiczne Jedno wiary i jzyka wiat islamu

Rozdzia 4, Przejawy islamu Kwestia wadzy Potga i sprawiedliwo Boga Szari'at Tradycja Proroka Droga mistykw cieka rozumu CZ II Spoeczestwa arabsko-muzumaskie (XI-XV wiek) Rozdzia 5. wiat arabsko-muzumaski Pastwa i dynastie Arabowie, Persowie i Turcy Podziay geograficzne Arabowie, muzumanie i inni Rozdzia 6. Wie Ziemia i jej wykorzystanie

70 70 73 76 80 82 85 89 91 91 94 97 103 105 105

Spoeczestwa plemienne
Rozdzia 7. ycie miast .......... Tbrgi i miasta Ludno miast Prawo i alimowie Niewolnicy Muzumanie i niemuzumanie w miastach Kobiety w miecie Ksztat miasta Domy w miecie Zespoy miast Rozdzia 8. Miasta i ich wadcy Powstawanie dynastii Wsplnota interesw Kontrola prowincji Idee wadzy politycznej Rozdzia 9. Tradycje islamu Filary islamu Przyjaciele Boga

111
116 116 118 120 123 124 126 128 132 134 136 136 139 143 147 153 153 158

Rozdzia 10. Kultura alimw Alimowie i szarfat Przekazywanie wiedzy Kalam Al-Ghazali Rozdzia 11. Rozbiene drogi mylenia Islam Ibn al-Arabi i teozofia Ibn Tajmijja a tradycja hanbalicka Rozwj szyizmu Nauka ydowska i chrzecijaska Rozdzia 12. Kultura dworu i ludu Wadcy i mecenasi Poezja i opowiadanie Muzyka Rozumienie wiata

164 164 169 172 173 177 177 181 184 186 191

filozofw

195 195 198 203 205 211

CZ III. Epoka osmaska (XVL-XVIII wiek) Rozdzia 13. Imperium osmaskie Granice wadzy politycznej Rzdy osmaskie Osmanowie a tradycje muzumaskie Wadze w prowincjach arabskich Rozdzia 14. Spoeczestwa osmaskie Ludno i bogactwa imperium Prowincje arabskie Kultura prowincji arabskich Poza granicami imperium: Arabia, Sudan, Maroko Rozdzia 15. Zmienna rwnowaga si. Wiek XVIII Wadze centralne i lokalne Spoeczestwo arabsko-osmaskie i jego kultura wiat islamu Zmieniajce si stosunki z Europ

213 213 218 224 228

234 234 237 241 245

251 251 255 258 260

C Z IV. Wiek europejskich imperiw (1800-1939) Rozdzia 16. Panowanie europejskie a rzdy reformatorskie (1800-1860) Ekspansja europejska Pocztki imperializmu europejskiego Rzdy reformatorskie Rozdzia 17. Imperia europejskie i rozwj elit (1860-1914) Granice niezalenoci Podzia Afryki: Egipt i Maghreb Alians dominujcych interesw Wasno ziemska Pooenie ludnoci Rozdwojone spoeczestwo Rozdzia 18. Kultura imperializmu a reformy Kultura i imperializmu Powstanie inteligencji Kultura reform Narodziny nacjonalizmu Trwao tradycji muzumaskich Rozdzia 19. Apogeum panowania europejskiego (1914-1939) Supremacja Wielkiej Brytanii i Francji Prymat interesw brytyjskich i francuskich Imigranci a ziemia < Wzrost elit lokalnych Prby ugody politycznej Rozdzia 20. Przemiany w stylu ycia i w sferze mentalnoci (1914-1939) Stosunki ludnociowe. Wie ycie w nowych miastach Kultura nacjonalizmu Islam elit a islam mas C Z V. Wiek pastw narodowych (po roku 1939) Rozdzia 21. Koniec imperiw (1939-1962) Druga wojna wiatowa Niepodlego narodowa (1945-1956) Kryzys sueski Wojna algierska

265 267 327 270 273 280 280 283 286 288 292 295 299 299 302 304 308 310 ...314 314 318 321 322 326 331 331 334 338 343 349 351 351 354 362 366

Rozdzia 22. Zmnieniajce si spoeczestwa (lata czterdzieste i pidziesite) Wzrost ludnociowy i gospodarczy Zyski z rozwoju: kupcy i waciciele ziemcy Potga pastwa Biedni i bogaci w miecie Rozdzia 23. Kultura narodowa (lata czterdzieste i pidziesite) Problem owiaty Jzyk i samoekspresja Ruchy w islamie Rozdzia 24. Apogeum arabskoci (lata pidziesite i szedziesite) Nacjonalizm ludowy Triumf naseryzmu Kryzys 1967 roku Rozdzia 25. Jedno i rozbicie wiata arabskiego (po roku 1967) Kryzys roku 1973 . Przewaga wpyww amerykaskich Wspzalenoci midzy krajami arabskimi Podziay w wiecie arabskim Rozdzia 26. Niepokj ducha: Wydarzenia po roku 1967 Podziay etniczne i religijne Biedni i bogaci Kobiety w spoeczestwie Odrodzenie dziedzictwa przeszoci Stabilno wadzy Krucho wadzy Sytuacja w poszczeglnych krajach arabskich Mapy Haszymidzi Rd Proroka Imamowie szyiccy Kalifowie Najwaniejsze dynastie Dynastie wadcw X I X i X X wieku Bibliografia Indeks terminw Indeks osb

370 370 375 377 380 385 385 388 393 397 397 403 406 411 411 .414 418 421 428 428 430 433 436 441 446 450 453 476 477 478 479 481 483 485 524 527

NARODY

CYWILIZACJE

W serii Narody i cywilizacje" ukazaa si:

PAUL JOHNSON

Historia Anglikw

W przygotowaniu:

JOHN KING FAIRBANK Historia Chin ELSE ROESDAHL Historia wikingw

Poniewa pragniemy, by publikowane przez nas ksiki dotary do wszystkich zainteresowanych nimi Czytelnikw, proponujemy Pastwu indywidualn sprzeda wysykow - w cenach detalicznych Wydawnictwa i na jego koszt. Wystarczy przesa pod naszym adresem kartk pocztow lub list zawierajcy nazwiska autorw i tytuy zamawianych pozycji. Ksiki ju wydane wysyamy natychmiast, nowoci za w cigu dwch tygodni po ich opublikowaniu. Do kadej przesyki doczony bdzie odpowiedni przekaz pocztowy, umoliwiajcy uregulowanie nalenoci, z wyszczeglnion kwot do zapaty, ktr spodziewamy si otrzyma w terminie 20 dni. Czytelnikom zamawiajcym co najmniej pi tytuw obiecujemy przy tym 10% rabatu. Na yczenie przesyamy bezpatny katalog wydawniczy! Nasz adres: Wydawnictwo MARABUT ul. Franciszka Hynka 71, 80-465 Gdask, teL (0-58) 56-54-75 Zapraszamy do ksigarni Marabuta: ul. Franciszka Hynka 71, Gdask - Zaspa

NARODY I CYWILIZACJE

Wszyscy ci, ktrzy wierzyli w islam i posugiwali si na co dzie jzykiem arabskim, niezalenie od tego, czy mieszkali w imperium osmaskim, czy poza jego granicami, mieli ze sob co wsplnego, co byo gbsze od podziaw politycznych ub udziau w interesach. W icb yciu, a take w yciu tych, ktrzy mwili po turecku, persku lub posugiwali si innymi jzykami obszaru islamu, istniao poczucie przynalenoci do triuaego i niewzruszonego wiata stworzonego przez osob proroka Mahometa w wyniku ostatecznego boskiego objawienia, wiata wyraajcego si w rnych formach mylenia i dziaalnoci spoecznej. By to wiat, w ktrym rodzina z Poudniowej Arabii moga si przenie do Hiszpanii i po szeciu wiekach powrci w okolice miejsca swego pochodzenia i wci czu, e jest w bliskim sobie otoczeniu. Jzyk arabski otwiera bramy urzdw i dawa wpywy w caym tym wiecie. Wiedza przekazywana przez wieki dziki uznanemu acuchowi nauczycieli utrzymywaa moraln wsplnot mimo zmiany rzdzcych. Miejsca pielgrzymowania: Mekka i Jerozolima byy niezmiennymi biegunami iciata wszystkich udzi, nawet jeli wadza przenosia si z miasta do miasta. Wiara w Boga. ktry stworzy i utrzymywa ten wiat, sprawiaa, e ciosy losu miayjaki sens. (fragmenty ksiki)

HISTORIA ARABW - wiatowy bestseller - jest jedn z niewielu syntez wiata arabskiego od samych jego pocztkw po czasy najnowsze: od narodzin islamu, poprzez rozkwit i upadek imperium otomaskiego, a p o kryzys sueski, wojn iracko-irask, a take intyfad na terytoriach okupowanych przez Izrael. Biorc pod uwag, e rozwaania autora odnosz si do szczeglnego amalgamatu spoecznoci - ktrych czonkowie posuguj si co prawda tym samym jzykiem, jednake dziel ich odmiennoci kultury, tradycji i obyczaju - tym bardziej interesujca staje si analiza relacji spoecznych, politycznych i ekonomicznych, widzianych w perspektywie historycznego rozwoju. Dziki niej mona bowiem zrozumie podoe wielu wydarze majcych miejsce na Bliskim Wschodzie, a take ich konsekwencje dla wiata. Albert Hourani (zm. 1992), wybitny znawca wiata arabskiego, autor wielu ksiek powiconych nowej i najnowszej historii krajw arabskich. Wywodzi si ze znanej libaskiej rodziny osiadej w Anglii. By czonkiem St Anthony's College, wykadowc wspczesnej historii Bliskiego Wschodu na Uniwersytecie Oksfordzkim. Najwaniejsze dzieo Houraniego - ARABIC THOUGHT IN THE LIBERAL AGE. 1798-1939 - doczekao si wielu wyda i tumaczono je na kilka jzykw, w tym i arabski.

MARABUT

ISBN 83-85893-21-0