numer

wiosna 2010

No c z opnieniem, ale jest. Wszystkich PT Czytelnikw przepraszam, ale czasem tak bywa. Zaczynamy od dawki teorii. Tekst o doktrynach wojennych to rozdzia pracy doktorskiej niedawno obronionej przez ukasza Przybyo (Mordena) na Akademii Obrony Narodowej. Cao, jak dochodz mnie suchy powinna si jeszcze w tym roku pojawi w pewnym zaprzyjanionym wydawnictwie :D. Ale o tym we waciwym czasie. Szacowni Autorzy RRiKS nie przestaj mnie zadziwia. Ich uparte denie do wyjaniania kolejnych zagadek kae zastanowi si, czy nie minli si powoaniem. CBA, ABW i wszystkie inne skrty mogyby si od Kamila i Ryszarda uczy Jak sdz jeszcze jeden niemiertelny dla niektrych forumowiczw temat umrze mierci naturaln. Forumowa Grupa MW tym razem w silnym skadzie. Relacja-opowiadanie kmdra Konrada Namieniowskiego z podry ORP Wicher na Mader, podana do druku przez Andrzeja S. Bartelskiego, jest ciekawym przyczynkiem nie tylko do dziejw PMW, ale i do bigrafii Marszaka. Co modsi Czytelnicy zapoznaj sie przy okazji z cikimi objawami kultu jednostki (co prawda jak powiada pewien znany historyk By kult, ale i bya jednostka!). Forumowy Wicher, czyli Wojtek Budzio, przedstawia trzeci odcinek opowieci o losach polskich okrtw podwodnych we wrzeniu 1939, tym razem bika. Jak atwo policzy, zostay jeszcze dwa. Krzysztof Lam opisuje do precyzyjnie operacj amerykaskiego lotnictwa morskiego przeciw Japonii, bezporednio porzedzajc inwazj na Iwo-Jimie. Jak sdz, mgby si ten tekst spokojnie ukaza w niejednym branowym czasopimie, a niejeden branowy autor mgby si od Ozawy czego nauczy. Na koniec signem po autora z zewntrz. A to dlatego, i forumowicze rzadko wychodz poza zakres czasowy forum. Kryzys kubaski wydaje si na tyle ciekawy, by przypomnie Wam PT Autorzy, e zakres czasowy Biuletynu jest duuuo szerszy. Tekst Arkadiusza Kosowskiego jest fragmentem jego pracy magisterskiej napisanej na Akademii Humanistycznej w Putusku. Tadeusz Zawadzki (TZaw1)

Biuletyn DWS.org.pl
ISSN 2080-5780

spis treci
ukasz Przybyo (Morden)

Doktryny wojenne Francji, Wielkiej Brytanii i Niemiec w pocztkowym okresie I wojny wiatowej rok 1914 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
Ryszard Rybka, Kamil Stepan (RRiKS)

L.850/III.Mob., czyli o dacie wycofania Korpusu Interwencyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Konrad Namieniowski [red.] Andrzej S. Bartelski (crolick)

Pierwszy Marszaek wraca z Madery . . . . . . . . . . . 26

Wojciech Budzio (Wicher)

Dziaania bojowe ORP bik we wrzeniu 1939 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

Krzysztof Lam (Ozawa)

TF 58 u bram Japonii. Dziaania US Navy

przeciwko Wyspom Japoskim oraz przeciwdziaanie obrocw, 16-17 lutego 1945 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Arkadiusz Kosowski

Biuletyn.DWS.org.pl nr 8 wiosna 2010

Wydawca, redakcja, DTP: Tadeusz Zawadzki biuletyn-dws@pro.wp.pl Projekt graficzny: Teresa Oleszczuk Biuletyn jest bezpatny. Prawa Autorw s chronione ustawami i konwencjami midzynarodowymi. Kopiowanie, przedruk i wykorzystanie fragmentw obszerniejszych ni przewiduje ustawa tylko za zgod Autorw. ISSN 2080-5780

Kuba miejscem starcia dwch mocarstw USA i ZSRR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

Biuletyn DWS.org.pl
Doktryny wojenne Francji, Wielkiej Brytanii i Niemiec w pocztkowym okresie I wojny wiatowej rok 1914

@ ukasz Przybyo (Morden)

Kiedy w sierpniu 1914 roku Europa wyruszya na wojn wszyscy byli pewni, e konflikt zakoczy si szybko, najwyej po kilku miesicach. Tak si jednak nie stao, a niezwykle intensywne walki trway ponad cztery lata. Rwnoczenie sama wojna przyja niespodziewan dla walczcych form pozycyjn, z rozbudowanymi liniami okopw i umocnie, ze zwikszajc si wykadniczo z roku na rok si ognia, z nowym sprztem takim jak czogi czy samoloty, z caymi narodami zaangaowanymi w sposb totalny w zmagania wojenne. Celem rozwaa jest znalezienie odpowiedzi na nastpujce pytania: Dlaczego nowa forma i czas trwania dziaa wojennych by takim zaskoczeniem dla wszystkich stron konfliktu i jakie czynniki to spowodoway? W jaki sposb Francja, wielka Brytania i Niemcy przygotoway si doktrynalnie do I wojny wiatowej? Jak przebiega proces dostosowywania doktryny do realiw pola walki w pocztkowym okresie I wojny wiatowej?

Dowiadczenia z wojen w latach 18711914

Armie, ktre wyruszyy na I Wojn wiatow byy w swojej istocie bardzo do siebie podobne. Ich korzenie leay w napoleoskim systemie wojny oraz w koncepcjach pruskiego Sztabu Generalnego, ktrego uosobieniem by feldmarszaek Helmuth von Moltke starszy1. Po 1870 roku wszystkie pastwa europejskie zaadaptoway do swoich specyficznych warunkw narzdzia uywane z takim sukcesem przez Niemcw powszechny pobr, koleje elazne, telegraf, karabin z magazynkiem czy dziaa odtylcowe. Naladownictwo poszo tak daleko, e wszystkie europejskie Sztaby Generalne zaczy stosowa prusk metod planowania wojny z naciskiem na szczegowo opracowane dziaania ofensywne. Podstawowymi dowiadczeniami historycznymi, ktre uksztatoway wojskowych w przededniu I wojny wiatowej byy wojny napoleoskie, kampanie H. v. Moltkego w 1866 i 1870 roku oraz w pewnym stopniu historia staroytna (np. bitwa pod Kannami2). Zapomniano o niezwykle wanej waciwoci konfliktw
1 Por. F. Herre, Moltke, Warszawa 1999 2 W szczeglnoci chodzi tu o dzieo A. v. Schlieffena, Cannae, Fort Leavenworth 1931, i prace H. Delbrcka dotyczce historii wojskowoci.

zbrojnych, ze szczegln ostroci zaprezentowan w wojnach Cesarstwa Francuskiego z reszt Europy (szczeglnie po 1809 r.) kiedy cigy blisko 20-letni konflikt spowodowa wyrwnanie si potencjaw bojowych armii i utrat przewagi pocztkowo reprezentowanej przez Napoleona. W latach po zakoczeniu wojny francusko-pruskiej wszystkie armie europejskie zaczy osiga rwnowag umiejtnoci, jeli nie potencjaw. Do 1914 roku miay miejsce cztery due wojny midzy krajami europejskimi (Turcja miaa wtedy jeszcze due posiadoci w Europie) lub z zachodniego krgu kulturowego i jedna kolonialna, ktre znaczco wpyway na postrzeganie wczesnego pola walki przez armie europejskie. Byy to: amerykaska wojna secesyjna 18611865, wojna rosyjsko-turecka 18871888, wojna burska 18991902, wojna rosyjsko-japoska 19051907, wojny bakaskie 19121913. W konfliktach tych wystpiy ju wszystkie elementy, ktre zaskoczyy uczestnikw I wojny wiatowej. Jednak adna ze stron nie wycigna z nich wnioskw i nie przystosowaa swojej doktryny do zmienionych realiw pola walki, poniewa dowiadczenia uczestnikw wojen z lat 18611913 byy czsto sprzeczne. Cay czas najwikszy wpyw na rzdy i generalicj europejsk miay dwie wojny stoczone przez Prusy pod kierownictwem Moltkego i Bismarcka w latach 1866 i 18701871, odpowiednio przeciw Austrii i Francji. Byy to konflikty o ograniczonych celach i wydarzyy si w latach kiedy nowoczesne metody wytwrcze dopiero zaczynay zmienia oblicze wczesnych si zbrojnych. Mimo wielkiego natenia trway one krtko np. w porwnaniu do wojny secesyjnej dlatego te ta ostatnia zostaa ujta jako jedna z wojen majca wpyw na tworzenie doktryn wojennych przed 1914 r., chocia chronologicznie miaa miejsce wczeniej ni niemieckie wojny zjednoczeniowe z lat 18641871. Amerykaska wojna secesyjna 18611865 Ju w czasie wojny secesyjnej okazao si, e armie dysponujce wzgldnie rwnymi potencjaami mog toczy wojn, ktra nie skoczy si szybko, jeli adna ze stron nie zostanie zamana moralnie i bdzie chciaa kontynuowa walk zbrojn. Mobilizacja caego spoeczestwa i gospodarki, ktra nastpia w czasie konfliktu Pnocy z Poudniem, nie miaa sobie rwnej we wczeniejszej historii. Jednak stosunek europejskiego establishmentu wojskowego do wojny secesyjnej by

numer

wiosna 2010

Biuletyn DWS.org.pl
w rozsypk. () Puk za pukiem zaamywa si i gin w ogniu reduty mer-tabya. Wysyanie poszczeglnych pukw do postpujcych po sobie natar przypominao bicie gow w mur, zwaszcza e artyleria przerwaa ogie, aby nie razi wasnej piechoty. W dodatku nacierajcy onierze mieli mao amunicji, gdy dowdcy oczekiwali zdobycia stanowisk nieprzyjaciela tradycyjnym atakiem na bagnety. () onierze nie zwaajc na gd i zmczenie walk odczuwali konieczno okopania si i nie aowali na ten cel ostatka si. Ryli lub raczej dubali ziemi bagnetami, paaszami, skrobali manierkami, grzebali rkami, byle tylko osoni si od ognia z trzech stron6. Rosyjskie dowiadczenia z wojny z Turcj nie spowodoway znaczcych zmian w postrzeganiu charakteru wczesnej walki zbrojnej przez inne pastwa. Teatr dziaa wojennych by cakowicie zapniony rozwojowo. Nie istniaa tam gsta sie kolejowa czy telegraficzna. Sami przeciwnicy traktowani byli te z pewnym lekcewaeniem. Turcy uwaani byli za sabych onierzy, a samo Imperium Otomaskie mogo przecie istnie tylko dziki poparciu udzielanemu mu przez Wielkie Mocarstwa. Zapnienie cywilizacyjne Rosji obnaone w czasie wojny krymskiej, mimo e szybko nadrabiane, nie powodowao wrd wczesnych obserwatorw wojskowych chci uczenia si czegokolwiek od carskiej armii, oprcz technikaliw na najniszym taktycznym poziomie walki, tj. jakoci amunicji, karabinw, koniecznoci wyposaenia piechoty w opatki saperskie itp. Nadto, niekompetencja wikszoci rosyjskich generaw bya niezaprzeczalna, czego dowodem byy szturmy Plewny, w ktrej okopa si Osman-Pasza i straty idce w dziesitki tysicy zabitych i rannych powiconych bez sensu i bez mrugnicia okiem. Prawidowo przeanalizowana, wojna rosyjsko-turecka potwierdzaa wnioski pynce z wojny secesyjnej. Wyranie ju wystpuje olbrzymia sia ognia jak dysponuj armie co powoduje, e onierz chowa si w ziemi, a frontalne szturmy w gstych kolumnowych formacjach, na okopanego przeciwnika staj si samobjstwem7. Umiejtne stosowanie kawalerii, spieszanej do walki na bliskie odlegoci i uywanie jej do gbokich rajdw w gbi terytorium przeciwnika moe przynosi doskonae rezultaty. Co ciekawe, nie tylko Kozacy sprawdzili si w tej roli znakomicie, ale te pozostae regimenty jazdy rosyjskiej. Gen. Hurko by w stanie rwnie uywa swoich kawalerzystw do rozpoznania, czego osign nie potrafi Moltke, ani inni dowdcy armii zachodnioeuropejskich. Znowu pojawiaj si czynniki tak charakterystyczne dla pola walki podczas I wojny wiatowej. Charakterystyczne cechy wojny rosyjsko-tureckiej: olbrzymie zwikszenie siy ognia dziki karabinom powtarzalnym, szukanie osony przed coraz silniejszym ogniem poprzez fortyfikacje polowe (okopy, drut kolczasty), utrata mobilnoci taktycznej przez kawaleri, ktra nie moga porusza si wierzchem pod ogniem karabinw powtarzalnych, trudnoci w kontroli cigle rozrastajcej si armii, ktra manewrowaa na coraz wikszym terenie,
6 B. Brodecki, Szypka i Plewna 1877, Warszawa, Wyd. MON 1986, s. 162172. 7 J. Sikorski, Historia wojskowoci powszechnej do koca XIX w., MON, Warszawa 1978, s. 587589.

peen lekcewaenia i arogancji. Prawie wszyscy z wysanych przez pastwa europejskie obserwatorw uwaali, e ochotnicze armie Pnocy i Poudnia nie byyby w stanie stawi czoa wietnie wyszkolonym i czsto zawodowym armiom Francji, Wielkiej Brytanii czy Prus. Jaskrawe przykady niekompetencji sztabw3 i chwiejnoci moralnej onierzy byy przejaskrawiane i uznawane za regu. Szef pruskiego Sztabu Generalnego H. v. Moltke, uwaa, e brak umiejtnoci w zakresie sztuki wojennej i strategii, ktry wedug niego zaprezentoway obie strony wojny secesyjnej nie mgby mie miejsca w Europie. Wiele elementw obecnych w czasie konfliktu Pnocy z Poudniem rzeczywicie stosowano w Prusach z wikszymi umiejtnociami np. uycie telegrafu, czy kolei elaznych. Zarozumiao nie pozwolia generaom spojrze na t wojn z dystansu i wycign wnioskw, takich jak: istnieje moliwo olbrzymiej mobilizacji narodu i jego gospodarki4, co przy wzgldnie rwnych potencjaach, prowadzi do dugiej wojny na wyczerpanie, przegrana jednej ze stron jest wypadkow wyczerpania i upadku morale, sia ognia zaczyna dominowa na polu walki, co prowadzi do wzrostu znaczenia fortyfikacji polowych (pojawiaj si okopy i drut kolczasty); piechota okopuje si zarwno w ataku, jak i w obronie, a atak frontalny staje si bardzo kosztowny, olbrzymi rol zaczyna odgrywa szeroko rozumiana logistyka (w tym zabezpieczenie medyczne) w zwizku z masowoci armii, blokada morska niszczy dugoterminow zdolno do oporu, tak jak stao si to w przypadku Konfederacji, kawaleria nie daje si ju uywa do zmasowanych szar i uderze bia broni, jest natomiast skuteczna jako bardzo mobilna piechota wykonujca manewr na flanki przeciwnika lub rajdy na gbokie jego tyy5. Wojna rosyjsko-turecka 18771878 Kolejnym potwierdzeniem zmieniajcej si sytuacji na polu walki gdzie nad manewrem zaczynaa przewaa sia ognia bya wojna rosyjsko-turecka w latach 18771878. Zdecydowanie sabsza armia Turcji potrafia dziki fortyfikacjom polowym, wysokiej woli walki i w miar nowoczesnemu, jak na wczesne warunki, uzbrojeniu prowadzi skuteczne walki obronne przeciw carskiej Rosji i jej sojusznikom. Oto kilka cytatw obrazujcych bitw pod Plewn, ktre rwnie dobrze mogyby opisywa zdarzenia z czasu I Wojny wiatowej: 3 Dywizja piechoty szturmowaa redut Bas-tabya. Teren nie zosta przed bitw dokadnie rozpoznany i kolejne pododdziay dywizji brnc w bocie, we mgle, dostay si pod gwatowny ogie zaogi reduty uzbrojonej w powtarzalne karabiny. Dywizja poniosa cikie straty i stosunkowo szybko posza
3 Szczeglnie po stronie Unii, w pierwszym okresie wojny, kiedy wikszo korpusu oficerskiego opowiedziaa si po stronie Konfederacji. 4 Obie strony wojny secesyjnej zmobilizoway razem okoo 4,3 miliona onierzy (w tym Konfederacja 1,4 miliona), liczba niespotykana do tej pory w historii ponownie osignita dopiero podczas I wojny wiatowej. Por. J.F.C. Fuller, The conduct of war, London 1962; s. 103. 5 A. Bevin, Jak zwyciali wielcy dowdcy. Od Hannibala do MacArthura, Amber, Warszawa 2007; s. 104124, rozdzia pt. Sherman

numer

wiosna 2010

Biuletyn DWS.org.pl
brak mobilnych rodkw cznoci, niska mobilno operacyjna piechoty ograniczona do szybkoci marszu, w porwnaniu do mobilnoci strategicznej zapewnianej przez koleje. nca sia ognia piechoty uniemoliwia w zasadzie takie dziaania. Wyposaenie i wierzchowce brytyjskich kawalerzystw byy kompletnie nieprzystosowane do warunkw taktycznych oraz przyrodniczych panujcych w latach 18991900 w poudniowej Afryce12. Tylko niektre regimenty wyszkolone byy w walce pieszej, cho przemieszczay si konno pochodziy one gwnie z dominiw (Kanada i Australia). Okazay si one niezwykle uyteczne i niezbdne do osignicia kocowego zwycistwa. Taktyka piechoty bya rwnie przestarzaa jak pozostaych rodzajw broni. Ju w 1870 r. okazao si, e czoowe natarcie w szyku kolumnowym na przeciwnika znajdujcego si na przygotowanych zawczasu pozycjach i dysponujcego nowoczesnym karabinem, prowadzi do bardzo cikich strat i ma mae szanse powodzenia. Brytyjczycy jednak powtrzyli wszystkie bdy dowdztwa pruskiego spod St. Private i rosyjskiego spod Plewny, atakujc okopanych Burw w kolumnach kompanijnych. W bitwie nad rzek Modder w cigu jednego dnia walki siy brytyjskie pod dowdztwem lorda Methuena stracia 10% swoich si (1000 onierzy w tym 500 w pierwszych dziesiciu minutach starcia) atakujc frontalnie cakowicie dla nich niewidoczne oddziay burskie, ktre pod koniec dnia spokojnie wycofay si ponoszc przy tym minimalne straty13. W czasie tzw. czarnego tygodnia armia brytyjska pod dowdztwem niekompetentnego gen. Bullera14, stracia ponad 3000 zabitych, rannych i wzitych do niewoli przy stratach Burw wynoszcych 40 zabitych i rannych. Po raz kolejny od czasu wojny secesyjnej objawia si na polach bitew nowa (i cigle rosnca) sia ognia. Wnioski pynce z wojny burskiej 18991902: szturm piechoty na przygotowane pozycje wroga (okopy, zasieki) jest bardzo trudny lub nawet niemoliwy przy zastosowaniu szyku kolumnowego, zarwno w ataku jak i obronie pojawia si szyk rozproszony, przesunicie si nacisku z walki wrcz na walk ogniow, kawaleria i artyleria strzelajca z odkrytych stanowisk, staje si bardzo wraliwa na ogie piechoty, kawaleria nie jest w stanie dokona szary na bia bro ze wzgldu na wielk si ognia jak dysponuje wrg, cho jej uyteczno pozostaje dalej dua jako dragonii, tj. przemieszczajcej si konno piechoty oraz jako si rozpoznawczych, szrapnele s nieskuteczne wobec okopanego przeciwnika, ze wzgldu na rozlegy obszar dziaa wojennych, tworzone s samowystarczalne oddziay skadajce si ze wszystkich rodzajw broni (piechoty, kawalerii i artylerii), czno i dowodzenie na poziomie taktycznym oraz operacyjnym staje si niezwykle trudne,
12 Przykadem s np. buty do jazdy konnej, ktre zupenie nie nadaway si do chodzenia pieszo, por. E. McElwee, Art of war, op. cit., s. 110. 13 R. Citino, Quest for decisive victory. From stalemate to blitzkrieg in Europe, 18991940, University Press of Kansas 2002, s. 34-35. 14 G. Regan, Najwiksze bdy militarne w historii wojen, Bellona, Warszawa 2006; s. 1625.

Wojna burska 18991902 Rozpoczta w 1899 r. wojna Wielkiej Brytanii z Burami, obnaya cakowite nieprzygotowanie tego pastwa do nowoczesnej wojny. Mimo zaoenia w 1858 r. Akademii Sztabowej w Camberley co byo reakcj na braki w umiejtnociach angielskiej kadry dowdczej, wykazane z ca ostroci w czasie wojny krymskiej, armia brytyjska znowu okazaa si nieprzygotowana do wojny z przeciwnikiem dysponujcym rwnorzdn lub nawet lepsz broni. Program nauczania dotyczy gwnie kampanii prowadzonych w Europie w latach 18561871, cho pewn uwag kierowano rwnie ku wojnie secesyjnej. Akademia sztabowa kada nacisk na logistyk kolejow z taka wirtuozeri uyt przez Prusy i USA w drugiej poowie XIX wieku. Nie sigano w zasadzie do dowiadcze bojowych armii brytyjskiej w szeregu jej wojen kolonialnych, ktre uwaano za odstpstwo od reguy lub do zdarze starszych ni wojny napoleoskie8. Armia burska bya zupenie innym przeciwnikiem od tego z jakim Brytyjczycy planowali spotka si na polu bitwy. Bya ona w caoci kawaleryjska cho walczya pieszo, uzbrojona w doskonae karabiny Mausera i okoo 100 nowoczesnych, odtylcowych dzia produkcji m.in. Kruppa oraz 37 ckm-w typu Maxim9. Burowie od dziecka przyzwyczajeni byli do jazdy konnej, a bro palna stanowia bardzo czsto ich narzdzie pracy std olbrzymi odsetek doskonaych strzelcw. Ponadto nard ten mia niesamowicie silne morale, ktre zamay dopiero brytyjskie obozy koncentracyjne10. Armia angielska bya pocztkowo kompletnie nieprzygotowana do radzenia sobie z tego rodzaju przeciwnikiem. Od pocztku kampanii przeciw Burom szwankowaa logistyka, gdy poudniowa Afryka nie obfitowaa w linie kolejowe. Dodatkowo armia brytyjska bya uzbrojona w przestarzay sprzt, a stosowana przez ni taktyka bya kompletnie niedopasowana do wczesnego pola walki. Artyleria nie wspieraa efektywnie piechoty, gdy efekt dziaania szrapneli, w ktre j gwnie wyposaono, by znaczco sabszy ni przewidywano, szczeglnie przeciw okopanej piechocie. Brytyjscy artylerzyci wykazywali si zwyczajow odwag i hartem ducha, podchodzc na najblisze dystanse, aby wspomc swoich towarzyszy i ponoszc wysokie straty11. Dowdcy kawalerii cay czas marzyli o przeamujcej szary z uyciem biaej broni, nie dopuszczajc do siebie myli, e ros8 W. McElwee, The Art of War: Waterloo to Mons, s. 108. 9 D. Fierla, Wojna burska 18991902, Bellona, Warszawa 2002, s. 10. 10 Niezwyke okruciestwo Anglikw wobec Burw (zarwno cywili jak i onierzy) byo przedsmakiem tego co bdzie dziao si w nastpnych latach w Europie. Sami Burowie (hol. farmer; rolnik) byli niezalenymi, przyzwyczajonymi do niebezpieczestw i cikiej pracy, gboko wierzcymi protestantami (nie dziwi wic, e prowadzili niezwykle efektywne dziaania partyzanckie w oparciu o Bibli). Dlatego te po klsce regularnej armii burskiej bardzo dugo trwaa wojna partyzancka przeciw Anglikom. 11 Np. 62 bateria w czasie bitwy nad rzek Modder, w cigu kilkunastu minut wspierania wasnej piechoty stracia trzech oficerw, dziewitnastu onierzy i dwadziecia dwa konie przestajc by skuteczn jednostk. W bitwie pod Colenso dwie brytyjskie baterie zostay wybite do nogi wspierajc natarcie piechoty.

numer

wiosna 2010

Biuletyn DWS.org.pl
kolejny Sewastopol i Plewna tyle, e z nowoczeniejszym, a wic bardziej zabjczym, uzbrojeniem. Trzy szturmy japoskie na kamieniste wzgrza okalajce Port Artur zakoczyy si straszliwymi stratami dla oblegajcych. Pierwszy z nich odby si 19 sierpnia 1904r. i kosztowa Japoczykw ponad 18 tys. zabitych i rannych17. Okazao si, e piechota nawet dobrze wyszkolona i o bardzo wysokim morale, przy wsparciu nowoczesnej artylerii, nie jest w stanie przeby ostatnich 300 m w otwartym terenie, aby dotrze do dobrze przygotowanych pozycji wroga. Do ask powrcia sztuka oblnicza z podkopami, minowaniem pod umocnieniami przeciwnika, czy kontrpodkopami, jak i cika artyleria oblnicza. Trzeci szturm japoski kosztowa ich blisko 20 tys. zabitych i rannych, przy dwudziestokrotnie niszych stratach Rosjan. Jednak onierze rosyjscy stracili Gr Wysok kluczow pozycj obronn Port Artur. Dziki powiceniu piechurw artyleria japoska moga swobodnie ostrzeliwa wntrze twierdzy. Port Artur podda si 8 grudnia 1904 r. W Mandurii Rosjanie starali si jak najszybciej zwikszy liczebno swojej armii. Jednak linia transsyberyjska miaa zdecydowanie za ma przepustowo, oceniano, e trzeba blisko 46 tygodni, aby przerzuci puk piechoty z Moskwy do Harbina. Armia rosyjska zwikszya swoj liczebno z pocztkowych 80 tys. onierzy do 330 tys. w maju 1905, kiedy to przegraa ostatni, decydujc bitw pod Mukdenem18. Armia japoska bya jak na standardy europejskie, gwnie ze wzgldw finansowych, do maa, mimo wprowadzenia powszechnego poboru ju w 1872 r. Wyszkolona przez Niemcw, cakowicie przeja ich wzorce taktyczno-operacyjne. Jedynym wasnym dodatkiem by patriotyczno-religijny zapa szeregowcw i onierzy co skutkowao niezwyk zajadoci w walce i bardzo wysokim morale19. Obie armie miay nowoczesne karabiny i karabiny maszynowe, cho Japoczycy przewaali w artylerii. Ich grskie dziaa, przystosowane do transportowania na muach, doskonale nadaway si do dziaa w bardzo trudnym terenie Mandurii. Ponadto posiaday urzdzenia celownicze umoliwiajce prowadzenie ognia z zakrytych pozycji co, czego Rosjanie nie posiadali. Artyleria carska moga wspiera swoj piechot tylko z odkrytych stanowisk ogniem na wprost, bdc doskonale widoczna dla wroga. Umoliwiao to Japoczykom bezpieczn i szybk likwidacj rosyjskich baterii porednim ogniem kontrbateryjnym20. Co ciekawe, mimo dysponowania du iloci kawalerii (w tym gwnie Kozakw) Rosjanie nie byli w stanie jej zastosowa w sposb, ktry mgby przeway losy kampanii21. Zamiast uy jej do gbokich rajdw na tyy przeciwnika, jak podczas wojny secesyjnej czy burskiej, lub w roli ruchomej re17 R. Citino, Quest for decisive victory. From stalemate to blitzkrieg in Europe, 18991940 University Press of Kansas 2002, s. 76-83 18 E. McElwee, Art of war, op. cit., s. 124 19 Owa zajado w walce ujawnia si ponownie podczas II wojny wiatowej na Pacyfiku. 20 E. McElwee, Art of war, op. cit., s. 125-126 21 Nieudany rajd pk Miszczenki w styczniu 1905 na japoskie centrum logistyczne w Newchang wiadczy o olbrzymiej wraliwoci japoskich linii zaopatrzeniowych powodujc wielkie zamieszanie w sztabie Gwnodowodzcego Armi Japosk gen. Oyamy. Fakt ten by powszechnie znany, por. L. eligowski, Wojna w roku 1920, s. 109110.

wojna partyzancka jest bardzo trudna do stumienia bez uderzenia w popierajce j spoeczestwo (nard). W kocu mobilizacja si Imperium Brytyjskiego, wymiana dowdcw oraz bezwzgldna pacyfikacja terytoriw zamieszkaych przez Burw daa oczekiwane zwycistwo. Wojna japosko-rosyjska 19041905 Przedostatni wojn epoki Moltkego, ktry uksztatowa przecie wczesny sposb prowadzenia dziaa wojennych, byo starcie pomidzy Japoni i Rosj w latach 1904190515. Japoczycy wkroczyli na wiatow scen polityczn stosunkowo niedawno, bo po roku 1853, kiedy to amerykaskie parowce pod dowdztwem komandora Perryego zmusiy Kraj Kwitncej Wini do otwarcia swych granic. Bardzo wysoka jedno narodowa i religijna Japoczykw, poparta wybitn osobowoci cesarza Matsuhito pozwolia Japonii unikn losu wczesnych Chin. Dziki polityce, ktra przyja wkrtce nazw rewolucji Mejdi (tj. wiatych rzdw) udao si cesarzowi szybko unowoczeni kraj, przyjmujc i adaptujc wzorce zachodnioeuropejskie. Szybko rozwijajca si Japonia, a zwaszcza jej przemys potrzeboway nowych rynkw zbytu std ekspansja w kierunku zachodnim, na teren Korei i Chin. Wojna z tym ostatnim pastwem w latach 18941895 wprowadzia Japoni do grona wielkich mocarstw. Nieuchronny konflikt zawis nad Azj, gdy w tym samym czasie nastpi wzrost tendencji ekspansjonistycznych w Rosji16. Armia japoska szkolona bya przez niemieckich instruktorw i swoje pierwsze dowiadczenia zdobya w czasie wojny z Chinami. Bya w miar nowoczenie wyposaona w tym w karabiny maszynowe. Japonia szczeglny nacisk pooya na szybki rozwj floty, ktra dla wyspiarskiego przecie pastwa, bya warunkiem koniecznym osignicia bezpieczestwa. W dziele tym pomagali usilnie Brytyjczycy szukajcy przeciwwagi dla Rosji na Dalekim Wschodzie. Wojna rozpocza si zaskakujcym uderzeniem japoskiej floty na Port Artur i zniszczeniem rosyjskiej eskadry dalekowschodniej. Szybko nastpi te desant wojsk ldowych i oblenie rosyjskiej bazy morskiej. Jednoczenie armia japoska zajmowaa Manduri, gdzie miaa si w przyszoci zetrze z nadchodzcymi z zachodu siami rosyjskimi transportowanymi kolej transsyberyjsk. Na wojn rosyjsko-japosk w latach 19041905 skaday si trzy osobne bitwy/kampanie. Na pnocy w Mandurii siy Japonii walczyy z rosyjsk odsiecz dla Port Artur, bronicego si przed obleniem i kolejnymi szturmami. Kampania morska znalaza za swoje spenienie podczas bitwy pod Cuszim, kiedy to flota batycka opynwszy p wiata zostaa zniszczona przez okrty admiraa Togo. Wojna na ldzie tylko w czci potwierdzaa dowiadczenia wojen z ostatniego pwiecza. Oblenie Port Artur to by
15 Por. J.N. Westwood, Russia against Japan 19041905. A new look at the russojapanese war, London 1986; D. Walder, The short victorious war. The russo-japanese conflict 190405, London 1973; J. Dyskant, A. Michaek, Cuszima Port Artur 1905, Bellona, Warszawa 2005. 16 Por. M. ywczyski, Historia powszechna 17891870, PWN, Warszawa 1990, s. 527-529; J. Pajewski, Historia powszechna 18711918, PWN, Warszawa 1982, s. 259271; rozwj japoskiej bazy ekonomicznej przed wojn z Rosj opisuje niezwykle ciekawie David Landes w ksice Bogactwo i ndza narodw, Muza, Warszawa 2005, s. 398438.

numer

wiosna 2010

Biuletyn DWS.org.pl
Wojny bakaskie 19121913 Ostatnimi konfliktami poprzedzajcym I wojn wiatow (o dwadziecia miesicy) byy wojny bakaskie toczone w latach 19121913. W czasie pierwszej z nich Liga Bakaska skadajca si z Bugarii, Serbii, Czarnogry i Grecji pokonaa Turcj. Druga wojna bakaska to konflikt zwycizcw. Grecja, Serbia i Rumunia (oraz niezalenie Turcja) zwyciyy Bugari23. Po woskim zwycistwie nad armi i flot tureck w latach 19111912 w Trypolitanii, widoczna staa si sabo Imperium Osmaskiego. Sytuacj t chciay wykorzysta pastwa bakaskie tak powstaa luna koalicja Bugarii, Serbii, Czarnogry i Grecji. Pastwa te postanowiy wyrzuci Turcj z Europy. Natura teatru wojny spowodowaa, e toczyy si w zasadzie cztery oddzielne kampanie tzn. kady z uczestnikw Ligi Bakaskiej toczy niezalen wojn, tylko Serbia wspdziaaa w pewnym zakresie z Czarnogr. Najwaniejsze dziaania wojenne toczyy si jednak midzy Bugari a Turcj to tam zadecydowany zosta wynik wojny. Armia Bugarii, ktra zmobilizowaa blisko 15% (!!!) swojej ludnoci24, a wydatki zbrojeniowe byy olbrzymim obcieniem dla budetu pastwa chciaa jak najszybciej odnie zdecydowane zwycistwo. W cigu trzech tygodni od rozpoczcia wojny Bugaria odniosa dwa zdecydowane zwycistwa pod Kirkkilise (24.10.1912 r.) i Lueleburgaz (29.10.1912 r.)25. Przewaga artylerii bugarskiej umoliwiaa szturm piechocie o ktrej mwiono w sprawozdaniach prasowych oraz obserwatorw wojskowych z pastw zachodniej Europy, jako o jednej z najbardziej bitnych na wiecie. Rzeczywicie chopi bugarscy, przyzwyczajeni do bardzo cikich warunkw ycia i oywieni fanatycznym wprost patriotyzmem oraz gbok nienawici do Turkw, odznaczali si niezwykym uporem i agresj w atakach budzc w swoich przeciwnikach autentyczne przeraenie. W dwch wspomnianych powyej bitwach, bugarskie korpusy wykonyway manewr operacyjny na flanki przeciwnika, artyleria wykonywaa artyleryjskie przygotowanie szturmu uciszajc jednoczenie wrogie baterie, a piechota nie liczc si ze stratami atakowaa niepowstrzymanie, starajc si doprowadzi do starcia na bagnety. Zadanie armii bugarskiej byo o tyle atwiejsze, e jednostki tureckie byy niejednorodne narodowociowo i szybko zdemoralizoway si po pierwszych porakach26. Po pierwszych zwycistwach Turcy wycofali si na pozycj pod Czatalad, czyli na pwysep na ktrego kocu znajduje si Istambu. Armia turecka umocnia si na do wygodnej pozycji, bo ograniczonej z dwch stron morzem, a od frontu rzek. Tam te ataki bugarskie zaamyway si jeden po drugim. Do koca wojny nie udao si Bugarom przeama pozycji pod Czatalad, czego gwn przyczyn bya wzgldna rwnowaga w dziedzinie artylerii sytuacja zupenie odmienna ni w czasie bitew we wschodniej Tracji w padzierniku 1912 r. Charakterystyczne cechy wojny bakaskiej w 1912 r.: ze wzgldu na wielk si ognia uzyskan dziki karabinowi powtarzalnemu i maszynowemu, umocnione
23 J. Pajewski, Historia powszechna 18711918, PWN, Warszawa 1982, s. 310312 24 R. Citino, The quest, op.cit., s. 110; 134 25 J. Pajewski, Historia, op.cit., s. 311 26 R. Citino,, The quest, op.cit., s. 134-135

zerwy (swego rodzaju dragoni poruszajc si konno a walczc pieszo), gen. Kuropatkin trzyma jej siy w odwodzie, szykujc si do zadania druzgoczcego ciosu do ktrego nigdy nie doszo. Zabrako prawdziwego kawalerzysty takiego jak np. gen. Hurko w czasie wojny rosyjsko-tureckiej. Obie strony wojny japosko-rosyjskiej stosoway te same zasady operacyjne co trzydzieci pi lat wczeniej Moltke. Manewroway swoimi korpusami i dywizjami w taki sposb, aby wyj na flank przeciwnika. W pierwszym starciu w Mandurii wok miasta Liaoyang trzy armie japoskie prboway oskrzydli siy rosyjskie i zamkn je w okreniu. Z planw tych nic nie wyszo, a armia carska po wyrwnanej walce nie niepokojona i w penym porzdku wycofaa si na pnoc. Straty byy wysokie po obydwu stronach22, jednak Japoczykom nie uda si manewr na skrzydo przeciwnika, ze wzgldu na bardzo trudne warunki terenowe oraz dziaania opniajce Rosjan. W kocu, w piciu kolejnych bitwach, przewayli Japoczycy, dziki bardziej zdecydowanym dowdcom i wysokiemu morale onierzy. Mimo, e pene operacyjne zwycistwo armii japoskiej nad rosyjsk wydawao si kilkukrotnie w zasigu rki, to do niego nie doszo. Jednak to dziaania ofensywne Japoczykw day im przewag moraln, a ich agresywna doktryna wojenna zdumiewaa zachodnich obserwatorw. Cigy atak i nie liczenie si z ofiarami oraz manewr operacyjny na flank (flanki) przeciwnika byy cechami charakterystycznymi dla armii japoskiej podczas jej wojny z Rosj. Pokj nasta raczej wskutek wyczerpania obydwu stron, Japoczycy mimo szeregu kolejnych sukcesw, przestawali by ju zdolni prowadzi wojn, a carska Rosja chwiaa si na nogach ze wzgldu na rewolucj i kolejne klski wojskowe oraz ogromne oddalenie teatru dziaa wojennych od swego centrum gospodarczo-wojskowego. Charakterystyczne cechy wojny rosyjsko-japoskiej 19041905: ze wzgldu na wielk si ognia uzyskan dziki karabinowi powtarzalnemu i maszynowemu, umocnione pozycje piechoty s bardzo trudne do przeamania, a ich zdobycie wymaga olbrzymiego nakadu si i rodkw (Port Artur), artyleria staje si najwaniejszym rodzajem broni umoliwiajc dokonanie szturmu piechocie; poredni ogie artyleryjski staje si regu, wzrastajce uzalenienie od logistyki kolejowej ze wzgldu na coraz wiksze rozmiary armii oraz zuycie amunicji, okopywanie si piechoty w obronie i ataku, zdecydowana przewaga dziaa ofensywnych nad obron w operacjach w Mandurii, niezdolno osignicia rozstrzygnicia operacyjnego nawet pobity przeciwnik jest w stanie wycofa si na nowe pozycje, bardzo wysokie straty obydwu stron konfliktu, kawaleria okazaa si niezdolna do wykonywania rozpoznania i rajdw.
22 R. Citino, Quest for, op.cit., s. 85; straty japoskie 23 tys., rosyjskie 17 tys.

numer

wiosna 2010

Biuletyn DWS.org.pl
pozycje piechoty s bardzo trudne do przeamania, a ich zdobycie wymaga olbrzymiego nakadu si i rodkw (Czatalada), artyleria staje si najwaniejszym rodzajem broni umoliwiajc dokonanie szturmu piechocie; wzrastajce uzalenienie od logistyki kolejowej ze wzgldu na coraz wiksze rozmiary armii oraz zuycie amunicji, zdecydowana przewaga dziaa ofensywnych nad obron w operacjach w Tracji, bardzo wysokie straty obydwu stron konfliktu. oraz umoliwiao szybkie uzupenianie szeregw onierzy, nawet przy bardzo wysokim poziomie strat w dugim okresie czasu. Rezultatem bya utrata kontroli nad polem bitwy przez dowdcw szczebla operacyjnego i strategicznego. Olbrzymie rozmiary walczcych armii walczcych na wielkich obszarach, przy braku mobilnych rodkw cznoci, uniemoliwiay w zasadzie dowodzenie podlegymi jednostkami, jeli znajdoway si one w manewrowej fazie bitwy. Zaskakujco trafnie uj to ju w 1901 r. Schlieffen: Zgodnie ze wspczesnymi teoriami, nowoczesne rodki komunikacji uczyniy dowodzenie milionowymi armiami tak atwym, jak w przeszoci byo dowodzenie korpusem o liczebnoci 15 000 czy 20 000 onierzy. O ile moe by to prawd we wasnym kraju, to telegraf nie wystarczy ju w kraju przeciwnika; wiemy jak zawodne jest to urzdzenia dziki manewrom. Za pogoda i sabe drogi zatrzymaj rowerzyst, samochody cay czas si psuj, gste lasy Prus Wschodnich tumi fale radiowe. Mamy nadziej, e poprawa w tych obszarach uczyni dystrybucj rozkazw znacznie atwiejsz. W chwili obecnej jednak masowe armie s coraz trudniejsze w dowodzeniu i coraz mniej manewrowe29. Ponadto sia ognia defensywnego wczesnych armii poczona z nisk mobilnoci piechoty i kawalerii w porwnaniu do mobilnoci strategicznej zapewnianej przez koleje znaczco zmniejszao szanse na dokonanie skutecznego przeamania pozycji wroga i okrenia go. Pewnym usprawiedliwieniem dla wojskowych analitykw by fakt, e dowiadczenia wojen drugiej poowy XIX wieku oraz wojny rosyjsko-japoskiej i bakaskiej okazay si sprzeczne. Pocztkowo wydawao si, e sia ognia obronnego jest tak przytaczajca, e niemoliwy staje si szturm piechoty na wroga jeli ten zajmuje umocnione pozycje. Nazwano ten fakt transwalsk chorob od prowincji Trasvaal w poudniowej Afryce, gdzie miay miejsce najwiksze poraki armii brytyjskiej w pocztkowej fazie wojny burskiej. Bugarzy oraz Japoczycy zapewnili doskonae alibi dla oficerw i generaw okazao si, e dobrze wspierana artyleri piechota, oywiona duchem ofensywy, mimo bardzo wysokich strat jest w stanie wymusi rozstrzygnicie operacyjne. Tyle tylko, e teatry dziaa wojennych w obu tych przypadkach byy na tyle due, e zawsze moliwy by manewr na skrzydo przeciwnika, bo gstoci operacyjne byy niedue. W momencie kiedy obroca mg si oprze o umocnienia polowe jak Rosjanie w Port Artur, czy Turcy pod Czatald okazywao si, e sia ognia obronnego jest przytaczajca i frontalne szturmy kocz si z reguy rzezi szturmujcej piechoty. wczeni analitycy wojskowoci pocieszali si, e w Europie nie ma wiele takich miejsc jak Czatalda, bdca wskim pwyspem, a twierdz mona zawsze omin i izolowa30. Dlatego te wszystkie sztaby generalne uwaay, e rozstrzygnicie ewentualnej wojny europejskiej nastpi szybko. Duga wojna w ogle nie wchodzia w rachub, a strategia wyniszczenia (strategy of attrition) nie bya brana pod uwag co Schlieffen uj nastpujco:
29 A. v. Schlieffen, Die Taktisch-Strategischen Aufgaben, 1901, s. 84; cyt. za: R. Citino, The German art of war. From the thirty years war to the Third Reich, University Press of Kansas 2005, s. 207. 30 R. Citino, Quest for, op.cit., s. 132133.

Wnioski z wojen poprzedzajcych I wojn wiatow Spadek po Moltkem, ktry doprowadzi do dwch wielkich zwycistw Prus w 1866 i 1870 r. okaza si zabjczy dla jego nastpcw. Niemiecki szef sztabu generalnego korzystajc m.in. z dorobku Clausewitza, potrafi zastosowa zasady sztuki wojennej, w okresie zmieniajcych si warunkw ekonomicznych, wytwrczych i spoecznych. Stworzy niezwykle skuteczny instrument z pruskiego sztabu generalnego i pruskiej armii wykorzystujc najnowsze osignicia techniki takie jak karabin iglicowy, kolej elazna, telegraf czy dziaa odtylcowe. Instytucje wypracowane przez Moltkego stay si jednak zbyt skostniae, skupione na niemal przemysowej dokadnoci planowania mobilizacyjnego, tworzeniu coraz wikszej iloci jednostek wojskowych umoliwianego przez wzrost demograficzny i gospodarczy wraz z zapewnieniem im jak najwikszej iloci nowoczesnej broni przestay zauwaa dokonujce si na polach bitew zmiany. Dotyczy to te wszystkich naladowcw niemieckich rozwiza instytucjonalnych. Im wszystkim umkna uwadze zmiana charakteru wojny. Dlaczego tak si stao? Prusy odniosy zwycistwa nad przeciwnikami, w stosunku do ktrych miay przewag w pracy sztabowej, liczbie wojsk, wyszkoleniu onierzy, jak te czciowo broni27. Wyrwnanie si potencjaw armii europejskich znaczco zmniejszyo rnic umiejtnoci, dziki ktrym Niemcy zwyciyli w 1864, 1866 i 1870 roku. Ponadto pruski sztab generalny uzna wasne rozwizania organizacyjne i taktyczno-operacyjne za tak doskonae, e nic nie mogo zmieni tej postawy. Nowe pokolenie oficerw niemieckiego sztabu generalnego, zignorowao problemy filozoficzne i moralne tak istotne dla Moltkego, unikali oni rwnie gbokiej analizy procesw rzdzenia pastwem, tworzenia strategii oraz dowiadcze historycznych skupiajc si na technicznych stronach zwycistw armii pruskiej na Dani, Austri i Francj28. Rewolucja techniczna, ktr z tak wirtuozeri wykorzysta Moltke, rozwijaa si nadal, a potencja gospodarczy krajw europejskich rs z tak szybkoci, e umoliwia prowadzenie bardzo dugiej wojny dowiadczenia Wojny Secesyjnej zostay zignorowane. Dziki wzrostowi demograficznemu odczuwanemu w caej Europie, nastpio olbrzymie zwikszenie bazy mobilizacyjnej, co wydatnie zwikszao rozmiar armii
27 W stosunku do Austriakw by to karabin Dreysego, za w stosunku do Francuzw dziaa odtylcowe. 28 H.H. Helwig, Strategic uncertainties of nation-state: Prussia Germany 1871 1918, s. 251, [w:] The making of strategy. Rulers, States and War, Ed. Williamson Murray, MacGregor Knox, Alvin Bernstein; Cambridge University Press 1994.

numer

wiosna 2010

Biuletyn DWS.org.pl
nie walka, a klska godu, nie mier mczyzn, a bankructwo narodw i rozpad caej struktury spoecznej. W nastpnej wojnie wszyscy si okopi. Bdzie to wielka wojna okopowa. opata stanie si dla onierza tak niezbdna jak jego karabin () Wojna przyjmie charakter operacji oblniczej35. Trudno o bardziej profetyczny obraz I wojny wiatowej, jednak mimo opublikowania prac Blocha w Anglii, Francji, Rosji i Niemczech, nikt nie uzna jego wizji za moliw lub nawet godn uwagi. Tak jak ostrzeenia Kasandry, ostrzeenie Blocha nie zostao wzite w aden sposb pod uwag wrcz przeciwnie, uczyniono wszystko aby proroctwo speni.

Wojna rosyjsko-japoska dowioda, e atak na nieprzyjaciela cigle moe si powie mimo wielu napotykanych trudnoci. Sukces natarcia jest jednak zwykle niewielki, nawet w najkorzystniejszych przypadkach. Przeciwnik zostaje odrzucony ze swej pozycji ale ponownie podejmuje opr w nastpnym miejscu. Kampania si przeciga. Taka wojna w naszych czasach jest jednak niemoliwa, kiedy egzystencja narodu zaley od handlu i przemysu tylko szybkie zwycistwo moe zapobiec katastrofie. Strategia wyniszczenia jest dlatego niemoliwa szczeglnie, e wymaga wsparcia milionw i wydatku miliardw31. W sensie doktrynalnym oficjalne sprawozdania niemieckiego sztabu generalnego dotyczce wojny burskiej i rosyjsko-japoskiej podkrelay cig aktualno wasnej doktryny. Skoro Niemcy wyszkolili Japoczykw, a oni wygrali wojn z Rosj oznaczao to dla oficerw sztabu generalnego udowodnienie zaoonej tezy mianowicie, e ich doktryna jest optymalna. Innymi sowy widziano to co chciano widzie. Gdyby opracowania dotyczce wojen poprzedzajcych 1914 r. tworzy kto inny ni oficer mogoby wyj na jaw, e za zwycistwami Bugarw czy Japoczykw, nie stoi tylko i wycznie doktryna, ale te i inne niezmiernie istotne czynniki, ktrych oficer mg nie dostrzec. Czy powodzenia japoskiej kawalerii w starciach z Kozakami wynikay z szar na bia bro w zwartym szyku, czy z tego e bya ona po prostu lepiej wyszkolona i dowodzona, co powodowao e potrafia wypracowa i wykorzysta lepsz sytuacj taktyczn. Niemieccy oficerowie wybierali oczywicie pierwsz odpowied gdy bya ona zgodna z ich wczesn doktryn. Dziesi lat pniej okazao si, e udzielili cakowicie bdnej odpowiedzi32. Niezwykle ciekawym podsumowaniem rozwaa nad dowiadczeniami wojen poprzedzajcych I wojn wiatow s publikacje Jana Blocha33 polskiego yda i warszawskiego bankiera z zawodu. Do 1897 ukazao si sze tomw penych analiz statystycznych, wykresw czcych si w pacyfistyczn teori o nieopacalnoci wojny. Mimo, e fakty na ktrych Bloch opar swoj analiz s czsto bdne, a czasami nawet niedorzeczne34, to obraz przyszej wojny na kilkanacie lat przed rozpoczciem I wojny wiatowej jest zadziwiajco dokadny! Genera Fuller jeden z najwikszych pisarzy zajmujcych si wojskowoci i teori wojny, tak streci najwaniejsze tezy Blocha dotyczce przyszej wojny wiatowej: Na pocztku nastpi rze na tak skal, e niemoliwe stanie si zmuszenie oddziaw do prowadzenia ataku a do ostatecznego zwycistwa. Mimo wszystko generaowie bd prbowa, mylc e walcz pod rzdem starych zasad prowadzenia wojny () Potem zamiast serii bitew prowadzcych do ostatecznego zwycistwa, zobaczymy dugi okres cigego zwikszania nacisku na przeciwnika majcy na celu zuycie jego zasobw. Wojna () stanie si rodzajem pata () w ktrej adna ze stron nie bdzie w stanie wyprowadzi ostatecznego, zwyciskiego uderzenia. Oto przyszo wojny
31 A. v. Schlieffen, Gesammelte Schriften, vol. I, s. 17, Berlin 1913; cyt. za: R. Citi no, The german, op.cit., s. 207. 32 J. Luvaas, Military history. Is it still practicable?, Parameters vol. XXV, 1995; s. 88. 33 J. Bloch, Przysza wojna pod wzgldem technicznym, ekonomicznym i politycznym, PISM, Warszawa 2005. 34 J.F.C. Fuller, The conduct, op.cit., s. 128129.

Doktryna francuska w roku 1914

Lata 18701871 byy dla Francji bardzo trudne. Pastwo to ponioso druzgocc klsk z rk Prus, tracc Alzacj i Lotaryngi, mit o niezwycionoci francuskiej armii podtrzymywany przez dowiadczenia wojny krymskiej i wojny o zjednoczenie Woch zaama si cakowicie. Napoleon III zmuszony by abdykowa, a Francja stana przed koniecznoci transformacji w republik jeli doda do tego niepokoje spoeczne na wielk skal w postaci Komuny Paryskiej i niszczce reparacje na rzecz zjednoczonych Niemiec to liczba wyzwa stojcych przed francuskim spoeczestwem i klas rzdzc, wyda si by prawie nie do przezwycienia. Pocztkowo III Republika Francuska postawia sobie za cel jak najszybsze spacenie reparacji na rzecz Rzeszy Niemieckiej, aby mc pozby si wojsk okupacyjnych ze swego terytorium. Nastpne lata powicono odbudowie kraju i jego si zbrojnych, a doktryna wojenna staa si cakowicie obronna. Nie bez znaczenia jest tu polityka przyjta przez Bismarcka, ktry utrzymywa siy zbrojne II Rzeszy Niemieckiej na bezpiecznym dla Francji poziomie36, a wydatki zbrojeniowe nie wiadczyy o chci dalszych podbojw w tym kosztem Francji. elazny Kanclerz osign swj cel, tzn. zjednoczenie Niemiec pod berem dynastii Hohenzollernw, i zdajc sobie spraw, e nowe potne pastwo w rodku Europy bdzie bardzo uwanie obserwowane przez inne mocarstwa. Militarystyczna i ekspansjonistyczna polityka Niemiec moga doprowadzi tylko do okrenia tego pastwa wrogim sojuszem i, by moe, wojny na wiele frontw a tego Bismarck stara si ze wszystkich si unikn. Do 1900 r. doktryna wojenna Francji bya cakowicie obronna i bierna. Pastwo i spoeczestwo potrzebowao dwudziestu omiu lat od klski, aby odbudowa swe siy moralne i fizyczne. Okres ten mona nazwa okresem rekonwalescencji. Po 1900 roku nard francuski ze podsycan patriotyzmem si, zaczyna domaga si rewanu i odzyskania Alzacji oraz Lotaryngii. Doktryna wojenna Francji zmienia si wtedy na zaczepno-obronn, ktrej gwnym zaoeniem jest odparcie ofensywy niemieckiej na linii twierdz granicznych, a nastpnie przejcie do kontrofensywy i pokonanie najedcy. W 1911 r.
35 J.F.C. Fuller, The conduct, op.cit., s. 130. 36 A do roku 1887 odrodzona armia francuska bya silniejsza od armii niemieckiej; por. J.B. Duroselle, Wielka wojna Francuzw, s. 32, Bellona 2006.

numer

wiosna 2010

Biuletyn DWS.org.pl
dynanda Focha. Jego wykady skupiay si na taktyce (pojmujc strategi bardzo wsko), gdy nowoczesna wojna zna tylko jeden argument: taktyczny fakt, ktrym jest bitwa43. Brak pogbionej refleksji na wykadniczym wzrostem siy ognia nowoczesnej armii, doprowadzi Focha do absurdalnych wnioskw, i w rzeczywistoci wzmacnia to atakujcego44, a nie obroc czego w aden sposb nie mona byo dowie na podstawie wojen z lat 18611901. Ponadto, wiara szefa Szkoy Wojennej w siy moralne, ktre wedug znanej maksymy Napoleona maj si jak 3:1 do siy materialnej, doprowadziy go do jeszcze wikszego nacisku na ofensywny sposb dziaa wojennych, gdy tylko atakujc mona wygra bitw, a dziki niej wojn. Jeden z ulubionych uczniw Focha, ppk Grandmaison bdcy szefem oddziau operacyjnego francuskiego sztabu generalnego, wysun w dwch wykadach w 1911 r.45, daleko bardziej radykalny pogld na francusk doktryn wojenn. Wobec audytorium wrd ktrego znaleli si generaowie i wysi oficerowie, Grandmaison surowo skrytykowa obowizujc doktryn obronno-zaczepn jako asekuranck i niemia. Przedstawi swoj koncepcj loffensive a loutrace natarcia absolutnego, wszdzie i za wszelka cen! Grandmaison zada przeredagowania wszystkich regulaminw i instrukcji obowizujcych w armii francuskiej w taki sposb, aby jak najlepiej odda w nich ducha zaczepnego wedug szefa oddziau operacyjnego sztabu generalnego i to byo za mao46. Propozycja trafia na podatny grunt, przygotowywany ju od kilkunastu lat przez Focha, wspgrajc z wczesnym stanem ducha spoeczestwa Francji. Doskonale oddaje to wypowied prezydenta Francji Falleriersa z 1912 r.: Jestemy zdeterminowani pomaszerowa bez wahania wprost na wroga () tylko atak odpowiada temperamentowi naszych onierzy47. Nowa doktryna (nazwana zreszt od swojego piewcy doktryn Grandmaisona) zostaa na wniosek Joffrea oficjaln wytyczn i staa si podstaw do opracowania planu XVII czyli ofensywy francuskiej w Alzacji i Lotaryngii w razie wybuchu wojny z Niemcami. Zmienione zostay instrukcje i regulaminy, ktre zawieray w sobie najbardziej skrajne pogldy Grandmaisona np. e brak rozwagi moe by najlepszym ubezpieczeniem, czy nakaz atakowania zawsze i wszdzie bez wzgldu na sytuacj. Wynikiem bya idealizacja manewru bez zwracania uwagi na si ognia, co spotkao si z cakowit akceptacj kadry dowdczej armii francuskiej, inne za pogldy zostay odrzucone jako cakowicie sprzeczne z natur wojny48.

wraz z objciem naczelnego dowdztwa przez gen. J. Joffre, nastpi kolejny zwrot we francuskiej myli doktrynalnej. Doktryna staa si cakowicie zaczepna, a jej emanacj by plan XVII ktry o mao nie przywid Francj do klski w 1914 r. W cigu czterdziestu dwu lat francuskie siy zbrojne i decydenci polityczni trzykrotnie zmieniali doktryn wojenn pastwa (obronna obronno-zaczepna zaczepna). Udao im si stworzy a siedemnacie planw wojny z Niemcami, rednio jeden na dwa i p roku przy czym nie bierzemy pod uwag wariantw do planw gwnych37. Z czego wynikaa taka zmienno i co charakteryzowao ostatni, zaczepn doktryn Francji z lat 19131914? Francja od pocztku XX w. przeywaa gwatowny wzrost nastrojw patriotycznych, szczeglnemu wzmocnieniu ulegy one na pocztku drugiej dekady wieku po serii kryzysw kolonialnych (np. dwukrotnie w sprawie Maroka), coraz bardziej agresywnej postawie Niemiec na arenie midzynarodowej, jak te polityce germanizacyjnej w Alzacji i Lotaryngii. W takiej sytuacji doktryna po prostu nie moga by inna, ni zaczepna. Dowdztwo francuskich si zbrojnych obawiao si utraty entuzjazmu przez zmobilizowane masy onierzy jeeli nie podjte zostan kroki ofensywne w nowej wojnie z Niemcami. Atmosfera spoeczna splota si dynamicznie, nawzajem si wzmacniajc z pogldami, wywodzcych si z armii, wpywowych onierzy i publicystw. Pierwszym z serii prorokw przewagi siy moralnej nad materialn by polegy w wojnie 1870 pk Ardant du Picq38. Jego wydane pomiertnie Studia nad bitw. Bitwa staroytna i wspczesna39 miay wielki wpyw na pokolenie onierzy francuskich, ksztatujcych doktryn wojenn Francji przed I wojn wiatow. Du Picq pisa: Z rwn lub nawet mniejsz si destrukcji, zwyciy ten, ktry posiada odpowiedni hart ducha i zaatakuje, ten ktry swoim szykiem i manewrem bdzie zagraa przeciwnikowi now faz walki, ten ktry, jednym sowem, posiada przewag moraln. Efekt moralny wywouje strach. Strach ten musi ulec przeobraeniu w terror, jeli chce si zniszczy przeciwnika. Kiedy pokada si pewno w przewadze materialnej, wartociowej w walce z dystansu, akcja wroga moe t pewno zniweczy. Jeli zblia si on do ciebie mimo przewagi twojego ognia to morale wroga wzrasta wraz z upadkiem twojej pewnoci. Jego morale dominuje nad twoim. Uciekasz. Okopane oddziay uciekaj wanie w takich sytuacjach40. Kolega z awy szkolnej Jzefa Joffrea, kpt. Gilbert ktrego karier wojskow przerwa nieszczliwy wypadek uwaa, e obowizkiem wadz i wojskowych jest oywienie w narodzie furia franchese, ktra nie mogaby by powstrzymana nawet przez kule41. Pogldy te nie pozostay bez wpywu na szefa francuskiej Szkoy Wojennej42, przyszego marszaka, Fer37 Gen. Joffre w chwili objcia stanowiska szefa sztabu gwnego armii od razu zdecydowa si na zmian planu XVI, dopiero w dwa lata pniej wprowadzono plan XVII; por. F. Skibiski, Rozwaania o sztuce wojennej, WIH, Warszawa 1972, s. 482483. 38 Pk Ardant du Picq urodzi si w 1821, mianowany porucznikiem w 1844, uczestniczy w kampaniach kolonialnych (Algieria; Syria) i wojnie krymskiej, miertelnie ranny pod Metzem w 1870 r. 39 A. du Picq, Battle Studies. Ancient and modern battle, New York 1921. 40 A. du Picq, Battle, op.cit., s. 124. 41 B.H. Liddell-Hart, The ghost of Napoleon, s. 132, Yale University, New Haven 1934. 42 Marszaek Ferdynand Foch zosta nauczycielem w Szkole Wojennej w 1895 r., a jej szefem w 1908 r.

43 B.H. Liddell-Hart, The ghost, op.cit., s. 134. 44 J.F.C. Fuller, The conduct, op.cit., s. 123. Przy zaoeniu, e atakujcy ma przewag 2:1 i liczy 2000 onierzy, dziesiciokrotny wzrost siy ognia (z jednego strzau na minut do dziesiciu) spowoduje, e w cigu minuty atakujcy wystrzeli w kierunku obrocy zamiast 1000, a 10 000 pociskw wicej. Oprcz wielu innych czynnikw Foch nie wzi pod uwag faktu, e obroca bdzie prowadzi ogie lec bd z okopw wystawiajc na ogie przeciwnika tylko 1/8 swojej sylwetki. Taka zmiana zaoe powoduje, e to obroca ma przewag ogniow a 7500 pociskw na minut. 45 Wg Liddell-Harta, Grandmaison dokona swego rodzaju przewrotu w sztabie generalnym w wyniku czego jego szefem zosta Jzef Joffre koincydencja dat wynikajca z czasu wykadu i objcia stanowiska przez Joffrea nie jest wic przypadkowa. 46 F. Skibiski, Rozwaania, op.cit., s. 495496. 47 J.F.C. Fuller, The conduct, op.cit., s. 156, na podstawie pamitnikw gen. Joffra. 48 B.H. Liddell-Hart, Ghost, op.cit., s. 137.

numer

wiosna 2010

10

Biuletyn DWS.org.pl
Cigle uwaano, e w wyom dokonany przez piechot, naley wprowadzi kawaleri, ktra miaa wykona pocig i zniszczy pokonanego przeciwnika, najlepiej w szary na bia bro. Zagraniczni obserwatorzy byli pod wraeniem nowej jakoci w armii brytyjskiej, ale tylko w porwnaniu do jej poprzedniego stanu, a nie w stosunku do wasnych si zbrojnych52.

Charakterystyczne cechy francuskiej doktryny wojennej w przededniu I wojny wiatowej: podstawowym rodzajem dziaa si zbrojnych jest natarcie, poprzez natarcie szuka si rozstrzygnicia bitwy na caym jego odcinku, wielka waga przykadana do czynnika moralnego, rozumianego jako kracowy wysiek siy fizycznej i psychicznej onierza w celu uzyskania zwycistwa49, zbyt maa waga przykadana do siy ognia, brak cikiej artylerii i oparcie si na armatach kalibru 75 mm, majcych prowadzi ogie na wprost50, wysoki stan armii czynnej i sprawny aparat mobilizacji trzyletnia suba wojskowa obejmowaa 83% poborowych, niska ocena wartoci bojowej dywizji rezerwowych, zarwno wasnych jak i przeciwnika.

Doktryna niemiecka w roku 1914

atwe zwycistwa odniesione w latach 18641871, spowodoway wrd niemieckich dowdcw zbytni pewno siebie i wiar w doskonao wasnej doktryny wojennej. Bardzo celnie uj to w 1898r. na wykadach w Berlinie pk Bernhardi: Dowiadczenia z naszej ostatniej wojny [przeciw Francji przyp. aut.] maj charakter cakowicie jednostronny. Wszdzie wystpowalimy z moraln, duchow i najczciej materialn przewag, co prawie cakowicie zapewniao nam zwycistwo. Dziki temu poznalimy wojn tylko ze szczliwej strony, powodzenie za, ktre pokrywa wszystkie bdy, wybija si zbyt atwo ponad rzeczywist warto wczesnych przedsiwzi.53 Po odejciu Moltkego ze stanowiska Szefa Sztabu Generalnego niemieck doktryn wojenn uksztatowa jego nastpca hrabia Alfred von Schlieffen. Dostosowa j do zmieniajcej si rzeczywistoci politycznej, tj. powstania Ententy, tworzc plan wojny na dwa fronty, ze zamaniem neutralnoci Belgii i pokonaniem Francji w pierwszej kolejnoci. Obraz von Schlieffena w dzisiejszej historiografii jest prawie cakowicie negatywny54. Uwaa si go za sprawc Wielkiej Wojny i czowieka, ktry zdegenerowa sztuk wojenn odziedziczon po Moltkem poprzez mechanistyczny schematyzm oraz niedocenianie logistyki55. Zapomina si jednak o tym, e plan Schlieffena wprowadza modszy Moltke, po omiu latach na stanowisku Szefa Sztabu Generalnego. Schlieffen nie pozostawi po sobie sformalizowanego i ukoczonego planu wojny z Francj w formie znanej nam z 1914 r.56, cho stworzy wiele memorandw oraz wariantw koncentracji armii niemieckiej w zwizku z jej moliwoci. Planowanie to odbywao si w dynamicznie zmieniajcej si sytuacji. Francja przecie gwatownie zwikszaa swoje siy zbrojne, jak i doktryn! Pod koniec XIX w. Schlieffen mg planowa gigantyczn koncentracj na swoim prawym skrzydle i minimalne siy na granicy z Francj ale kiedy zgodnie z planem XVII poowa armii francuskiej (dziewi z dwudziestu korpusw) miao wedrze si do Niemiec przez Lotaryngi, takie rozwizanie byo niezwykle niebezpieczne.

Doktryna brytyjska w roku 1914

Wnioski jakie wycigna armia angielska z wojny burskiej pozwoliy jej stan na poziomie innych mocarstw europejskich, umoliwiajc tym samym udzia w I wojnie wiatowej w sposb, ktry umoliwi Sprzymierzonym zwycistwo nad pastwami centralnymi. Reformy Haldanea i Kitchenera w latach 19021914, przygotoway Angli wraz z jej koloniami do olbrzymiej mobilizacji i wystawienia duej i nowoczenie wyposaonej armii. Jednak nie doprowadziy one do szukania rozwiza doktrynalnych, ktre byyby znaczco inne od francuskich czy niemieckich, chocia w pewnym stopniu odzwierciedlay one zmiany na wczesnym polu walki. Wedug nowego Regulaminu Polowego z 1902 r. piechota brytyjska naciera miaa nie w zwartych kolumnach, lecz w szyku rozproszonym, a atak mia by wspierany ogniem wszystkich broni. Za wszelk cen naleao unika uderze frontalnych, a najwikszy nacisk pooono na umiejtnoci strzeleckie onierzy i koordynacj walki piechoty z ogniem artylerii. Wanym elementem byo te przygotowanie pozycji obronnych i maskowanie oddziaw. Uatwiay to m.in. mundury koloru khaki wprowadzane sukcesywnie w czasie trwania wojny burskiej. Niska skuteczno brytyjskiej artylerii w czasie wojny w poudniowej Afryce, spowodowaa konieczno jej reorganizacji. Wymieniono park artyleryjski, stworzono sta organizacj brygadow wraz ze sztabem co niewtpliwie zwikszao skuteczno Royal Artillery. Niemniej brytyjska artyleria pozostaa w tyle zarwno za Francuzami i Niemcami. Nie doceniano koniecznoci koncentracji oraz znaczco przeceniano moliwoci szrapnela, jednoczenie nie doceniajc moliwoci jakie dawaa artyleria haubiczna i pociski wypenione materiaem wybuchowym51.
49 Obawiajc si, e morale francuskich onierzy moe spa, zrezygnowano z wprowadzenia nowego koloru mundurw takich jak np. khaki onierzy brytyjskich czy feldgrau niemieckich. W 1914 r. Francuzi nacierali w czerwonych spodniach i niebieskich kurtkach stanowic wymarzony cel dla niemieckich ckm-w. Najlepiej ten stan umysu francuskiego spoeczestwa oddaje przedwojenny slogan Pantalon rouge cest France czyli czerwone spodnie to Francja! 50 W 1914 r. armia francuska wyruszy na pole bitwy dysponujc 3840 armatami kalibru 75 mm i 308 dziaami wikszych kalibrw. Armia niemiecka dysponowaa siedmiokrotn przewag w tej ostatniej kategorii. 51 S. Marble, The infantry cannot do with a gun less, por. rozdzia The legacy of Boer war www.gutenberg-e.org/mas01/mas02.html

52 A.J. Risio, Building the Old Contemptibles: British military transformation and tactical development from the Boer war to the great war 18981914, Fort Leavenworth, Kansas 2005. 53 Cyt. za: S. Mossor, Sztuka wojenna w warunkach nowoczesnej wojny, MON, Warszawa 1986, s. 363. 54 Por. H.H. Helwig, Strategic uncertainties of nation-state: Prussia Germany 18711918, [w:] The making of strategy. Rulers, States and War, Ed. Williamson Murray, MacGregor Knox, Alvin Bernstein; Cambridge University Press 1994. 55 R. Citino, The German, op.cit., s. 196198, oraz M. van Creveld, Supplying war. Logistics from Wallenstein to Patton, Cambridge 1977 rozdzia dotyczcy logistyki planu Schlieffena Wheel that broke s. 109141. 56 T. Zuber, Inventing the Schlieffen plan: German war planning, 18711914, Oxford 2002.

numer

wiosna 2010

11

Biuletyn DWS.org.pl
Wg: R. Citino, The German, s. 205

II Rzesza Niemiecka od momentu powstania Ententy57, w szczeglnoci za po przystpieniu do niej Wielkiej Brytanii, postawiona bya przed koniecznoci wojny na dwa fronty. Niemiecki Sztab Generalny uwaa, e najwiksze szanse powodzenia w tego rodzaju konflikcie daje pokonanie Francji jako pierwszej. Rosjanie po pierwsze mobilizowali si znacznie wolniej ni Francuzi, po drugie mogli zastosowa swoj star strategi wycofania si do wntrza swojego imperium. Nawet zdecydowane zwycistwo nad armi carsk w pierwszym okresie wojny mogo nie przynie rozwizania politycznego tj. pokoju z Rosj. Wic tylko gwatowne uderzenie na Francj i jej szybkie pokonanie zapewniao moliwo skrcenia wojny do minimum doskonale rozbudowana sie kolejowa na zachodzie Niemiec znakomicie to uatwiaa. Jednak dwa czynniki w zasadzie uniemoliwiay szybkie rozstrzygnicie wojny francusko-niemieckiej. Po pierwsze granica Francji bya doskonale umocniona, po drugie masowo armii powodowaa gwatowne zagszczenie szykw obu armii, prowadzc do frontalnego starcia (bitwy rwnolegej). Niemiecka doktryna cakowicie wykluczaa tak moliwo jako najmniej efektywn i bardzo kosztown. Std wzi si pomys na pogwacenie neutralnoci Belgii. Nie chodzio w tym akcie o nic wicej, jak o konieczno uzyskania przestrzeni operacyjnej do manewru przypominajcego Leuktry, Lutyni czy Austerlitz. Jaka bya wic niemiecka doktryna wojenna uksztatowana przez Schlieffena? W jej sercu leaa koncepcja Bewegungskrieg, ktre to pojcie oznacza wojn manewrow na poziomie operacyjnym, ktrej w Prusach nadano niezwykle agresywny charakter. W celu zobrazowania na czym owa koncepcja polegaa, przywoane zostan dwa przykady. Pierwszy z nich to zadanie dla kursantw Akademii Sztabu Generalnego z 1894 r., drugi to rozwizanie operacyjne przyjte przez dowdc jednego z korpusw uczestniczcych w Cesarskich Manewrach (Kaisermanver) w tym samym 1894 roku. Zadanie dla kursantw Sztabu Generalnego Aufgabe 1894 58 Kursanci Akademii Sztabu Generalnego rocznika 1894 roku otrzymali zadanie taktyczno-operacyjne do rozwizania. Sytuacja operacyjna bya przedstawiona nastpujco: Grupa Operacyjna Niebieskich w skadzie dwch korpusw, nastpowaa z pnocnego-wschodu w kierunku twierdzy Metz. Korpus Czerwonych (XVI KA) wycofujc si przed Niebieskimi znalaz si w obrbie twierdzy Metz. Na poudniowy-wschd od Metzu operoway gwne siy zarwno Niebieskich, jak i Czerwonych. Do bitwy si gwnych dojdzie prawdopodobnie nie pniej ni 3 kwietnia. Zadaniem kursantw byo: Wydanie rozkazw dla XVI KA na dzie 1 kwietnia.
57 Okrelenie Entente Cordiale odnosio si do sojuszu Francji z Angli. By to sojusz dwustronny, a nie pakt zbiorowy, niemniej tak zwyko nazywa si przymierze Francji, Rosji i Wielkiej Brytanii. 58 R. Citino, The German, s. 204205; na podst. A. von Schlieffen, Dienstschriften des Chefs des Generalstabes der Armee Generalfeldmarschalls Graf von Schlieffen, vol. I: Die Taktisch-Strategischen Aufgaben aus den Jahren 18911905, s. 910913.

Mos elle

My

Niebiescy Grupa Operacyjna (dwa korpusy armijne)

Metz
Grange aux Bois XVI Czerwoni (korpus armijny, jednostki forteczne) Mcleuves

d Nie

Verny Mapa 1. Aufgabe 1894

Wydanie rozkazw dla XVI KA na dzie 2 kwietnia. Obrona podjtych decyzji. Po przejrzeniu odpowiedzi udzielonych przez kursantw Akademii Sztabu Generalnego gen. von Schlieffen rozpocz dyskusj ze swoimi studentami. Przyj on kilka zaoe. Po pierwsze, dwa korpusy Niebieskich, nie dysponujce artyleri oblnicz nie byy zagroeniem dla twierdzy Metz i XVI KA. Po drugie Niebiescy prawdopodobnie rozpoczn szybki marsz na poudnie, aby doczy do swych si gwnych na czas bitwy walnej. Z tych dwch zaoe wynikao gwne zadanie XVI KA zatrzymanie (zwizanie walk) Niebieskich. Charakterystycznie dla niemieckiej doktryny wojennej Schlieffen uwaa, e jedynym poprawnym rozwizaniem dla zaprezentowanego problemu operacyjno-taktycznego, by atak. Oddziay znajdujce si pod oson twierdzy zwykle myl o obronie argumentowa Szef Sztabu Generalnego, zaniedbujc jej ofensywny charakter. A przecie mona wykorzysta zaog oraz redni i cik artyleri forteczn Metzu w celu wzmocnienia ataku XVI KA. Poprawne rozwizanie polegao wedug Schlieffena na frontalnym zwizaniu Grupy Operacyjnej Niebieskich przez zaog Metzu i manewr na jej skrzydo caym XVI KA. Czerwoni powinni dy niezwykle agresywnie do zwizania przeciwnika. Alternatywa dla Niebieskich po manewrze XVI KA na ich skrzydo bya za. Dowdca Grupy Operacyjnej mg zdecydowa si na bitw z Czerwonymi majc przewag 2:1 i prawdopodobnie pokona ich wtedy jednak na pewno nie zdyby na czas doczy do si gwnych toczcych rozstrzygajc bitw na poudnie od Metzu. Drugim wyjciem byo pozostawienie jednego korpusu zwizanego ju walk przez XVI KA i szybki marsz drugiego korpusu na poudnie w celu wzmocnienia si gwnych. To rozwizanie te byo dla Niebieskich niekorzystne. Istniao due prawdopodobiestwo, e jeden z korpusw zostanie pobity i zniszczony, a wzmocnienie si gwnych na poudniu bdzie tylko czciowe. Rozwizanie zadania dla kursantw zaproponowane przez Schlieffena byo niezwykle agresywne i w peni zgodne z w-

numer

wiosna 2010

12
Wg: R. Citino, The German, s. 201

Biuletyn DWS.org.pl
Knigsberg
Pregel
Steinbeck

Frisches Haff
Waldhaus

Armia Pnoc 2 Ottilienhof

Ludwigswalde

Brandenburg Wernsdorf Mahnsfeld

1
Galgenberg
Ernsthof Tharau

is Fr ing ch

1 2

Rozkazy dla 1 DP Rzeczywisty manewr 1 DP

Gr. Bajohren

Armia Poudnie Mapa 2. Kaisermanver 1894

czesn niemieck doktryn wojenn. Forteca uwaana bya za doskona odskoczni do ataku, a nie bezpieczne schronienie. Istnienie korpusu za za drugorzdne jeli w gr wchodzio rozstrzygnicie w bitwie gwnej, w ktrej dwa korpusy Niebieskich mogy mie decydujce znaczenie. Manewry Cesarskie w 1894 r.59 Latem 1894 r. odbyy si w Prusach Wschodnich manewry, w ktrych uczestniczyy I oraz XVII KA. W pierwszym wiczeniu elementy Armii Poudnie (XVII KA) nacieray szerokim frontem na pnoc w kierunku na Krlewiec (Knigsberg) broniony przez Armi Pnoc (I KA). W zwizku z rozczonkowanym atakiem armii Poudniowej dowdca I KA zdecydowa si na atak wyprzedzajcy, majcy na celu rozbicie czci wojsk przeciwnika, ktre sforsoway rzeczk Frisching, przez most w miejscowoci Tharau i umocniy si na wzgrzach midzy Galgenberg i Ernsthof. Sytuacja operacyjna przedstawiona bya nastpujco: siy Armii Poudnie atakoway szerokim frontem, prawdopodobnie bez zamiaru szybkiego ataku na Krlewiec, istnieje niebezpieczestwo, e siy ktre sforsoway Frisching umocni si na przyczku, oczekujc na pozostae siy (przewaajce) swojej armii mogce wyprowadzi atak na skrzyda I KA, dlatego siy armii Pnoc powinny zaskoczy przeciwnika szybkim atakiem, nie wolno byo im przy tym
59 R. Citino, The German, op.cit., s. 200204; na podst. Keim (mjr),berblick ber den Verlauf der Kaisermanver, Militrwochenblatt, r. 1894 nr 91, 93, 103105.

dopuci do umocnienia si wroga w zalesionym terenie wok Wernsdorf, natarcie I KA powinno od razu by zaplanowane jako oskrzydlajce. Sytuacja operacyjna bya do skomplikowana, jeli I KA uderzy na siy Armii Poudnie forsujce Frisching to moe im zada klsk. Jeli jednak Armia Pnoc uderzy za wczenie, atak moe by przyjty przez przeciwnika na wygodnych pozycjach za rzeczk, co moe spowodowa due straty jak i wystawienie wasnej flanki na atak innych si wroga. Natomiast zbyt pne natarcie I KA spowodowaoby umocnienie si si Armii Poudnie na dogodnej pozycji wok Wernsdorf a wic due straty i niewypenienie dyspozycji dowdztwa, jednoczenie czynic obron Krlewca zdecydowanie trudniejsz. Dowdca I KA zdecydowa si na atak frontalny w kierunku poudniowym ca 2 DP i wikszoci artylerii korpusu liczc, e siy te natkn si najwyej na jedn dywizj piechoty przeciwnika, bd wic na pewno w stanie j zwiza. Jednoczenie 1 DP wraz z dywizj kawalerii miay maszerowa na poudnie drog na Eylau (Iawa) nastpnie skrci na zachd i zaatakowa flank nieprzyjaciela (Mapa nr 2 rozkazy dla 1 DP). W trakcie natarcia 2 DP okazao si e siy Armii Poudnie umocniy si na linii wzgrz midzy Galgenburgiem i Ernsthofem, stawiajc zdecydowany opr, wzmocniony ogniem artylerii zza rzeczki Frisching. Dowdca 1 DP poinformowany zosta o zaistniaej sytuacji, jednoczenie rozkazy dotyczce manewru na flank wroga zostay potwierdzone. Zdecydowa si on jednak z wasnej inicjatywy na bardziej agresywne rozwizanie! Poowa 1 DP (2 BP) skrcia na zachd i uderzya na Ernsthof, natomiast 1 BP wraz z wikszoci dywizji kawalerii

numer

wiosna 2010

13

Biuletyn DWS.org.pl
Rwnie interesujce oprcz treci zawartej w Sukcesie w bit wie jest to, czego w niej nie ma. Niemiecki Sztab Generalny skupia si na wsko pojtnej efektywnoci armii na poziomie taktyczno-operacyjnym. Brakowao natomiast pogbionej refleksji nad zabezpieczeniem logistycznym milionowej armii, pokojow organizacj si zbrojnych, czy wykorzystaniem bazy przemysowej w optymalny sposb. Wydaje si, e niemiecka doktryna wojenna w okresie poprzedzajcym I wojn wiatow wisiaa w prni, skupiajc si tylko na technicznym aspekcie prowadzenia rozstrzygajcej kampanii wojennej. Charakterystyczne aspekty niemieckiej doktryny wojennej w przededniu I wojny wiatowej: denie do operacyjnego rozstrzygnicia kampanii, poprzez wyjcie na skrzydo/skrzyda przeciwnika, niezwyka agresywno doktryny atak jako rozstrzygajca forma dziaa wojennych, szczeglnie na poziomie operacyjnym, docenianie siy ognia due nasycenie dywizji piechoty karabinami maszynowymi i artyleri (w tym haubiczn i duych kalibrw), na poziomie korpusu wczono dywizjon haubic 155 mm, wykorzystanie siy ognia w obronie w celu zwizania przeciwnika, niezaleno dowdcw szczebla taktycznego i operacyjnego w podejmowaniu decyzji Auftragstaktik, przygotowanie do wprowadzenia do boju korpusw rezerwowych, na rwni z korpusami suby czynnej efektywne zwikszenie dostpnych si, brak jakiegokolwiek przygotowania do prowadzenia dugiej wojny.

sforsowaa Frisching i wykonaa skoordynowany atak na artyleri i tyy wroga (Mapa nr 2 rzeczywisty manewr 1 DP). Bitwa zakoczya si zwycistwem Armii Pnoc. Jednak w podsumowaniu Manewrw Cesarskich, zwrcono uwag na powane ryzyko wynikajce dla wojsk I KA w zwizku z podjtymi decyzjami. Po pierwsze, gdyby wiczenia trway jeszcze dzie lub dwa duej to rozdzielone przez Frisching siy I KA, wobec podajcych na pnoc silnych oddziaw wroga, mogy znale si w bardzo trudnej sytuacji. Po drugie pocztkowy manewr 2 DP oraz 1 DP wraz z kawaleri, rozdzielony by lasami wok Wernsdorf, co mogo narazi siy korpusy na pobicie czciami przez zdecydowanego przeciwnika. W manewrach cesarskich z 1894 r. znw wida wszystkie charakterystyczne cechy wczesnej doktryny niemieckiej. Jak zawsze najlepszym rozwizaniem jest atak i ch wyjcia na skrzyda nieprzyjaciela. Dowdcy szczebla taktycznego podejmuj znaczne ryzyko na wasny rachunek, wykazujc bardzo wysok inicjatyw (Auftragstaktik60). wiczenia maj bardzo rozbudowan faz podsumowania (niezwykle krytyczn) i dokadnie opisywane s w prasie wojskowej, co suy rozpowszechnieniu doktryny wrd wszystkich oficerw oraz wytworzeniu wsplnej dyscypliny umysowej. W 1903 roku Sekcja Historii Wojen niemieckiego Sztabu Generalnego wydaa opracowanie zatytuowane Sukces w bitwie: Jak do niego dy?. Okres ten by niezwykle istotny dla ksztatowania niemieckiej doktryny wojennej, by to te szczytowy moment kariery Schlieffena. Mimo, e Niemcy jak ognia starali si unika gotowych schematw postpowania uwaajc, i jest to prosta droga do klski, to w Sukcesie w bitwie mona dostrzec pewien system pogldw charakterystyczny dla pruskiej, a pniej niemieckiej kultury strategicznej. Mowa tu o Bewegungskrieg bitwie manewrowej na poziomie operacyjnym61. Celem tego opracowania bya analiza wczesnych kampanii wojennych ze szczeglnym naciskiem na zwycistwa Moltkego nad Austri i Francj w nadziei na odnalezienie rde sukcesu na wojnie. We wnioskach koczcych Sukces w bitwie znajduje si nastpujcy akapit: Przedstawione przykady dowodz przekonujco starej prawdy, e uderzenie na flank wroga i zagroenie jego tyw prowadzi do najwikszych sukcesw. Trzeba sobie jednak zda spraw, e zamierzone uderzenie oskrzydlajce nie zawsze si udaje. Tym bardziej naley doceni dowdc, ktry mimo wszystko uparcie dy do wyjcia na skrzydo nieprzyjaciela. W czasach nowoytnych takim dowdc by Fryderyk Wielki, jako pierwszy dcy do zniszczenia wrogiej armii, czego w bitwie rwnolegej dokona byo nie sposb.62
60 Zadaniowo w uproszczeniu oznaczao to, e dowdca poleca wykonanie zadania podwadnemu. Ten ostatni jednak samodzielnie podejmowa decyzj jak osign cel postawiony przez przeoonego gdy bdc bliej owego celu by lepiej zorientowany jakich rodkw naley uy. Wsplna przeoonemu i podwadnemu doktryna pozwalaa ukada krtkie i nudne rozkazy (wg S. Mossora) w peni zrozumiae przez obydwie strony. 61 Sztuka operacyjna jako pojcie pojawia si dopiero w dwudziestoleciu midzywojennym patrz S. Mossor, Sztuka wojenna Niemniej pojcie Bewegungskrieg dokadnie odpowiada operacyjnemu poziomowi sztuki wojennej. 62 Studien zur Krieggeschichte und Taktik, vol. III: Der Schlachterfolg: mit welchen Mitteln wurde er ersterbt?, Berlin 1903, s. 306; cyt. za: R. Citino, The German, op.cit., s. 235.

Faza manewrowa I wojny wiatowej w 1914 r.

Nikt nie spodziewa si rozptania straszliwego i niszczcego konfliktu, ktry mia wywrci europejski ad belle epoque, kiedy serbski zamachowiec strzela do arcyksicia Ferdynanda w Sarajewie. Jednak nagromadzany adunek napi politycznych, spowodowa, e w zdarzenie o w sumie niewielkim ciarze gatunkowym, wyzwolio gigantyczn energi i wprawio w ruch machin mobilizacyjn na caym kontynencie. Pocztkowy okres wojny by w peni manewrowy, a wrogie armie jeszcze nie w peni rozumiay ograniczenia jakie im narzucaa nowoczesna bro wraz z brakiem mechanizmu cznoci i kontroli nad wasnymi wojskami. Poniej opisane zostan trzy bitwy, obrazujce zderzenie si przedwojennych doktryn z realiami pola walki. Bitwa graniczna w Alzacji i Lotaryngii Niezalenie od zamieszania w politycznym yciu Francji63 i chci uniknicia wojny przez gabinet premiera Vivianiego, to Niemcy wypowiedziay wojn temu pastwu rozwizujc wszelkie moralne dylematy Francuzw. Francuski system mobili63 M.in. mord polityczny na socjalistycznym deputowanym Jauresie, ktry na amach prasy zdecydowanie zwalcza prowojenne i patriotyczne nastroje spoeczestwa francuskiego.

numer

wiosna 2010

14
http://www.dean.usma.edu/history/web03/atlases

Biuletyn DWS.org.pl

Mapa 3. Plan Schlieffena i Plan XVII

zacyjny dziaa niezwykle efektywnie i koncentracja armii na granicy z Niemcami nastpia niezwykle szybko o dwa pene dni przed Niemcami. Mona byo przystpi do realizacji Planu XVII, w jego zmodyfikowanej 2 sierpnia wersji. Ot, po wtargniciu Niemiec do Belgii i Luksemburga armia francuska zdecydowaa si na wejcie na teren obu tych pastw i tam zetrze si z armi niemieck. Plan XVII by na tyle elastyczny, e dao si go wariantowa bardzo szybko. Do 18 sierpnia armia francuska liczya ju 4622 tys. onierzy, w tym 3600 tys. zmobilizowanych cywilw64. W Alzacji prawe skrzydo 1A (gen. Dubail), a nastpnie Armia Alzacji (gen. Pau) rozpocza ofensyw 7 sierpnia i nie napotykajc w zasadzie oporu zaja Mlhausen. Niemcy szybko cignli posiki i ju 10 sierpnia odbili to miasto z rk Francuzw, by ponownie je straci dziewi dni pniej. Walki trway do 25 sierpnia i szybko wygasy, gdy obie strony zaczy przesuwa swoje siy na pnoc. Wystp wok Thunn by jedynym miejscem, w ktrym Francuzi okupowali cz terytorium Niemiec (Alzacja) do koca wojny. Na pnocy Francuzi zdecydowali si przeprowadzi ofensyw siami czterech armii. 1A i 2A (gen. Castelnau) obchodziy Metz od poudnia, za 3A (gen. Ruffey) i 4A (gen. LAngle de Cary) od pnocy. Wieci o zamaniu neutralnoci Belgii i wtar64 J.B. Duroselle, Wielka, op.cit., s. 6465.

gniciu na jej terytorium armii niemieckich nie byy pocztkowo zatrwaajce dla Francuzw wrcz przeciwnie. Wydawao si, e belgijskie twierdze, sama armia Krlestwa Belgii, 5A i BKE wystarczajco dobrze osaniay pnocne skrzydo ofensywy. Jeli wemie si jeszcze pod uwag, ze francuski Sztab Generalny zdecydowanie nie doceni iloci zmobilizowanych przez II Rzesz wojsk (korpusy rezerwowe), to mona zrozumie z jak ochot rozpoczto ofensyw. Kada wprowadzona na teren Belgii dywizja niemiecka osabiaa centrum. Ofensywa podjta w Lotaryngii miaa wic szans, wedug dowdztwa francuskiego, na przeamanie frontu niemieckiego, a nastpnie zwrot na pnoc i pobicie armii wroga, ktre wtargny do Belgii. 1 i 2 A francuska weszy, do dnia 20 sierpnia, na gboko okoo 15 km na terytorium niemieckie, podchodzc odpowiednio do Saarebourg i Morhange gdzie natkny si na lini obronn wroga. Przewaga armii cesarskiej w karabinach maszynowych i cikiej artylerii, szybko daa si odczu. Jednostki francuskie po odniesieniu okoo 30% strat wycofay si. Jeszcze krwawszy przebieg miaa operacja 3 i 4 A. W Lesie Ardeskim obie armie poniosy niezwykle wysokie straty np. 3 Dywizja Kolonialna stracia a 11 000 onierzy i trzech dowodzcych ni generaw65.
65 R. Citino, Quest, op.cit., s. 149150.

numer

wiosna 2010

15
http://www.firstworldwar.com

Biuletyn DWS.org.pl

Mapa 4. Bitwa pod Mons i bitwa nad Sambr

Wszystkie ataki francuskie w czasie bitew granicznych zakoczyy si krwaw klsk w bojach spotkaniowych z Niemcami. Zazwyczaj atak powoduje znacznie wicej strat ni defensywa. Jednak obaj przeciwnicy walcz w 1914 roku w ten sam sposb, to znaczy, e wzajemnie si na siebie rzucaj. Ot efekt po obu stronach jest mniej wicej taki sam czy atak piechurw w czerwonych spodniach odbywa si na rwninie pod ogniem karabinw maszynowych Maxim, czy atakuj szare spodnie w podobnym miejscu, tyle e pod ogniem 75-tek. Jeeli nie zginie si od pierwszej serii, ucieka si przed karabinem maszynowym, rzucajc si na ziemi, podczas gdy szrapnele i odamki pociskw spadaj z nieba66. Niemcy dysponujc wikszymi siami, a przede wszystkim przewag ogniow (wicej ckm-w, organiczne haubice 105 mm w dywizji piechoty), zmuszaj Francuzw do odwrotu. Zbieg wielu okolicznoci spowodowa, e Francuzi ponieli krwaw klsk. Po pierwsze Niemcy dysponuj wystarczajca iloci jednostek, aby jednoczenie skutecznie broni si przeciw ofensywie czerwonych spodni w Lotaryngii, a w kocu przej do kontrofensywy oraz kontynuowa atak przez Belgi. Po drugie armia belgijska i jej twierdze zaamuj si zdecydowanie za szybko. Po trzecie 5 A (gen. Lanrezac) i BKE (gen. French) maj za sabe siy, aby powstrzyma lawin trzech armii niemieckich sunc z pnocy. Po czwarte doktryna ofensywy za wszelk cen okazuje si kompletnie bez sensu na wczesnym polu walki nad ktrym panuje karabin maszynowy i artyleria.
66 J.B. Durocelle, Wielka, op.cit., s. 66.

Warto zauway, ze dowdcy niemieccy dali si ponie zwycistwu i zamiast walk opniajcych, wicych nacierajce cztery armie francuskie, wcigajc je w gb terytorium Niemiec (co byoby w peni zgodne z planem Schlieffena), przechodz do kontrofensywy. 1, 2, 3, 4 armie po poniesieniu blisko wier miliona ofiar (zabici, ranni, zaginieni) wracaj na pozycje wyjciowe, dziki czemu mog pomc przeduy pnocne skrzydo alianckie co w przyszoci stworzyo moliwo do przeprowadzenia uderzenia znad Marny i zatrzymania ofensywy niemieckiej. W przegranej kryy si zarodki zwycistwa. Jednak doktryna ofensywy ponad wszystko ponosi absolutn klsk i bardzo szybko odchodzi do lamusa historii. Bitwa pod Mons Niemieckie ultimatum dla Belgii i wkroczenie wojsk niemieckich na teren tego kraju, Wielka Brytania uznaa za casus belli. Angielska opinia publiczna w peni popara wojn, do czego przyczynia si niewtpliwie brutalna polityka okupacyjna Niemiec wobec Belgw, znacznie zreszt wyolbrzymiana przez pras pastw alianckich i neutralnych. W dniu 7 sierpnia admira Jellicoe uzna, e wody kanau La Manche s bezpieczne i transfer wojsk brytyjskich na kontynent mg si zacz dwa dni potem. Brytyjski Korpus Ekspedycyjny (BKE) w sile piciu dywizji, w tym jednej kawalerii, wyldowa w portach Pas-de-Calais i maszerowa w kierunku Amiens, gdzie dokona koncentracji w dniu 17 sierpnia, przeduajc lewe skrzydo armii francuskiej za ssiada majc 5 A . Trzy dni pniej zostay wydane rozkazy, kierujce Brytyjczy-

numer

wiosna 2010

16
http://www.lodz1914.pl

Biuletyn DWS.org.pl

Mapa 4. Bitwa dzka, stan na 20 i 23 listopada 1914

kw w kierunku Mons na spotkanie 1 A niemieckiej (gen. Kluck). Od 22 sierpnia trway utarczki kawalerii obu stron, a obecno BKE okazaa si niemiym zaskoczeniem dla Niemcw. Wojska brytyjskie dotary do kanau Mons-Conde na pnoc od miejscowoci Mons i okopay si czekajc na wroga. Przez kana prowadziy cztery mosty, ktre przygotowano do wysadzenia. 72 000 Brytyjczykw wspieranych przez 300 dzia miao stoczy bitw obronn przeciw 135 000 Niemcw wspieranych przez 480 dzia67. Pocztkowo jednostki niemieckie wchodzce do boju z marszu, nie mogy przeama silnej pozycji BKE. Wszystkie natarcia zaamyway si przed kanaem w silnym ogniu przeciwnika. Po lekcjach z Poudniowej Afryki na pocztku XX wieku, armia brytyjska uczynia polepszenie umiejtnoci strzeleckich swoich onierzy priorytetem. Pod Mons potrafili oni odda pitnacie mierzonych strzaw na minut. Nie dziwi wic relacje niemieckich oficerw, uwaajcych, e Brytyjczycy byli niezwykle hojnie wyposaeni w karabiny maszynowe. Po pocztkowych bezadnych szturmach, Niemcom udao si w kocu podcign do przodu swoj artyleri i rozpocza si bardziej wyrwnana walka. Do koca dnia udao si Brytyjczykom utrzyma swoje pozycje, jednak zagroeni obejciem swoich skrzyde przez liczniejszego przeciwnika rozpoczli odwrt, ktry mia ich zaprowadzi a nad Marn. Na nic zdao si doskonae wyszkolenie onierzy BKE i ich bohaterstwo (23 sierpnia nadano niezwykle duo Krzyy Wiktorii) w starciu z liczniejszym i dysponujcym przewag ogniow przeciwnikiem. Niemniej jednak stosunek strat niemieckich (5000) do
67 M.M. Evans, Over the top. Great Battles of first world war, London 2002, s. 32.

brytyjskich (1600) by korzystny dla wojsk gen. Frencha, co wicej wycofay si one w penym porzdku. Poza tym Brytyjczycy udowodnili sobie, ze dowiadczenia z wojny burskiej zostay dobrze wykorzystane i potrafi oni skutecznie walczy z uwaan za najlepsz na wiecie armi niemieck. Jednoczenie potwierdziy si podstawowe zaoenia niemieckiej doktryny wojennej szczeglnie w zakresie manewru oskrzydlajcego i wagi ognia artyleryjskiego. Bitwa dzka68 Niemieckie zwycistwo w podwjnej bitwie pod Tannenbergiem i nad Jeziorami Mazurskimi dao chwil oddechu, niezbdn dla niemieckiego Gwnego Dowdztwa (OHL69), aby mogo zgromadzi odpowiedni ilo rezerw w celi odparcia rosyjskiego walca parowego, ktry cho wolno, ale jednak niepowstrzymanie ruszy na zachd. Bitwa wok odzi jest chyba najciekawszym starciem w pierwszej manewrowej fazie I wojny wiatowej. Znalazy w niej sobie miejsce wszystkie elementy charakteryzujce wczesn doktryn wojenn Niemiec, jednoczenie cechowaa si ona niezwyk wprost zmiennoci losw przeciwnikw. Po mianowaniu Hindenburga dowdc frontu wschodniego pod koniec 1914 r., stara si on wzorujc si na zaleceniach Moltkego (starszego) i Schlieffena prowadzi dziaania wojenne przeciw Rosjanom w jedyny prawidowy wedug niego sposb. W kadym przypadku najlepszym rozwizaniem
68 Doskonay opis bitwy dzkiej, z analiz manewru operacyjnego armii niemieckiej znajduje si w: S. Mossor, Sztuka, op.cit., s. 467479. 69 OHL Oberste Heeres-Leitung Naczelne Dowdztwo Si Ldowych.

numer

wiosna 2010

17

Biuletyn DWS.org.pl
rda doktryn wojennych Wielkiej Brytanii, Francji i Niemiec przed I wojn wiatow
We wszystkich trzech zanalizowanych przykadach historycznych podstaw na ktrej budowano doktryn wojenn byy dowiadczenia wynikajce z wojen toczonych przez Prusy w latach 18641871, jednak osadzano je w kontekcie historycznym. Nie brakowao odniesie do kampanii napoleoskich, czy nawet staroytnoci. Byskotliwe przeprowadzone przez H. v. Moltkego kampanie przeciw Danii, Austrii i Francji byy gwnym rdem modeli doktrynalnych. Establishmenty wojskowo-polityczne pastw europejskich uznay, e sprawdzony empirycznie przez Niemcw, ofensywny sposb dziaa wojennych jest najlepszy. Skupiono si na skopiowaniu metod szkoleniowych, wykorzystaniu osigni technicznych (telegraf, kolej) i przygotowaniu systemu mobilizacyjnego. Gwatownie rosnce siy zbrojne oraz ilo wyposaenia technicznego, przy ofensywnym charakterze kadej ze zbadanych doktryn, nieuchronnie powodoway nakrcanie si spirali zbroje. Mimo, e wojskowi zdawali sobie spraw z rosncej w geometryczny sposb siy ognia na polu walki, gwnie ze wzgldu na pojawienie si karabinu maszynowego i nowoczesnej artylerii, to nie za bardzo potrafili sobie wyobrazi inny ni dotychczas sposb prowadzenia dziaa wojennych. Co ciekawe, dowiadczenia konfliktw poprzedzajcych I wojn wiatow pozwalay im by umiarkowanymi optymistami. Zarwno Japoczycy, jak i narody bakaskie, mimo duych strat, byy w stanie prowadzi dziaania ofensywne i wygrywa bitwy. Proces tworzenia doktryn przed wybuchem I wojny wiatowej W swojej istocie proces tworzenia doktryny wojennej w trzech zbadanych przykadach, tj. Francji, Wielkiej Brytanii i Niemiec, by podobny, cho istniay narodowe cechy charakterystyczne. Powszechnie wierzono, e duch ofensywny poprowadzi do zwycistwa, co udowodnili Japoczycy i Bugarzy w przededniu I wojny wiatowej. Nowe rozwizania taktyczno-operacyjne niezmiennie rodziy si ze wzgldu na wynalazki techniczne karabin maszynowy, automobil, samolot, radio. W zasadzie jedyn innowacj taktyczn bya cakowita rezygnacja z szyku kolumnowego stosowanego jeszcze przez Brytyjczykw w pocztkowej fazie wojny burskiej, na rzecz tyraliery. We Francji, proces tworzenia nowej doktryny wynika z potrzeby psychologicznej odegrania si na zwyciskich w 1870 r. Niemcach, std stopniowe przechodzenie od modelu defensywnego do cakowicie ofensywnego. Jednoczenie armia francuska, zdecydowaa si polega na czynnikach zwizanych z psychologi, a nie si ognia. Brytyjczycy natomiast skupili si na stworzeniu onierza doskonaego, co si im w duej mierze udao. Angielscy zawodowi onierze byli wietnie wyszkoleni na poziomie taktycznym, nie byo np. lepszych od nich strzelcw. Jednak pod koniec 1914 r. pierwotny BKE ponis 75% strat, a w 1916 r. armia brytyjska staa si ju armi z poboru. Niemcy kontynuowali myl doktrynaln Moltkego, a nastpnie Schlief-

by atak, a przejcie do obrony traktowane byo jako chwilowe i wykonywane jak najmniejszymi siami. We wrzeniu 1914 r. Hindenburg zdecydowa si na atak z poudnia (rejon lska) w kierunku na Warszaw z zamiarem odcicia wojsk rosyjskich znajdujcych si w zachodniej czci Krlestwa Polskiego. W tym celu z Prus Wschodnich przerzucono kolej cztery korpusy (XI, XVII, XX, Rezerwowy Gwardii) z ktrych utworzono niezwykle siln 9 A. Transfer wojsk z pnocy na poudnie wykonany by niezwykle szybko, ze zwyk dla sztabw niemieckich dokadnoci. W okolicach Warszawy doszo jednak do swego rodzaju boju spotkaniowego z armiami rosyjskimi (2, 4, 5, 9). Przeduajce si walki z 500 tys. Rosjan dysponujcych 2400 dziaami, przyjmujce najczciej form frontaln spowodowao, e Hindenburg zdecydowa si na szybki odwrt i rozpoczcie walki na nowo po przegrupowaniu70. Po dokonaniu zniszcze sieci drogowej, co w okresie jesiennych sot bardzo opnio rosyjski pocig, Hindenburg osoni si minimalnymi siami i ponownie dokona przegrupowania caej 9 A na pnoc, tym razem w rejon Torunia! Manewr kolejowy na przestrzeni setek kilometrw, kompletnie zaskoczy Rosjan, gdy nic o nim nie wiedzieli. Podobna sytuacja dotyczya rwnie Niemcw, ktrzy bardzo niewiele wiedzieli o swoim przeciwniku. Rozpoznanie operacyjne u obydwu stron w zasadzie nie istniao. 9 A po przegrupowaniu w okolice Torunia, dokonaa przeamania na Brzeziny, chcc wyj na tyy armii rosyjskich cigajcych cigle jednostki niemieckie, ktre wycofay si z bitwy pod Warszaw! Pocztkowo ofensywa Hindenburga rozwijaa si niezwykle pomylnie. Jednak szybko wojska niemieckie musiay stawi czoa atakom Rosjan na skrzyda przeamania, a onierze osignli krace swoich moliwoci trzeba pamita, e walczyli oni w zasadzie nieprzerwanie od sierpnia. Niemcy midzy 13, a 16 listopada podjli decyzj o kontynuowaniu natarcia i zniszczeniu 2 A rosyjskiej w kotle wok odzi. Decyzj t dowdca 9 A gen. Mackensen, podj na podstawie bdnych meldunkw swoich podwadnych, szczeglnie gen. von Morgena, ktry osania od pnocy swoim I KRez. manewr pozostaych si niemieckich. 1 A rosyjska miaa si wedug niego wycofywa na wschd wic nie zagraaa ofensywie na d. Jednak siy gwne 9 A wpltay si w walki czoowe z Rosjanami (2 A), ktrzy twardo si bronili. Manewr oskrzydlajcy wykonywa zbyt saby XXV KRez. i jednostki kawalerii, nie bdce w stanie dokona penego przeamania pozycji wroga. Wbrew meldunkom gen. von Morgena 1 A rosyjska, zamiast wycofywa si przesza do kontrnatarcia i spychaa I KRez. na zachd! Niemiecka 9 A z okrajcego staa si okranym grozio jej zniszczenie od jednego do dwch korpusw, na co Hindenburg nie mg sobie pozwoli. Dowdztwo niemieckie podjo decyzj o wycofaniu si. Front szybko si ustabilizowa i pojawiy si okopy wraz z drutem kolczastym. Wojna manewrowa bya skoczona przynajmniej do przyszego roku71.
70 R. Citino, The German, op.cit., s. 230. 71 W roku 1915 armii niemieckiej uda si przeamanie frontu rosyjskiego pod Gorlicami, za w roku nastpnym rosyjska ofensywa pod dowdztwem gen. Brusiowa przeamie pod uckiem front austriacki; por. M. Klimecki, Gorlice 1915, Bellona 1991; S. Czerep, uck 1916, Bellona 2002

numer

wiosna 2010

18

Biuletyn DWS.org.pl
Manewr Sia ognia Morale

Tabela nr 1. Przedwojenne doktryny Francji, Niemiec i Anglii w konfrontacji z dowiadczeniami pola walki w 1914 r.

Doktryna francuska

Wany

Niedoceniana Kluczowa

Kluczowe w stosunku do siebie i przeciwnika Nieistotne w tym okresie wojny. Armia francuska nie zaamaa si po klskach, a przeciwnik nie ugi si pod moralnym naciskiem ataku. Kluczowe znaczenie wobec przeciwnika (np. zaamanie si wroga w wyniku oskrzydlenia/okrenia) Nieistotne w tym okresie wojny. Ani armia francuska, ani rosyjska nie zaamaa si po klskach, a Niemcy nawet po klsce nad Marn kontynuowali dziaania ofensywne na zachodzie (wycig do morza). Kluczowe w stosunku do siebie i przeciwnika Nieistotne w tym okresie wojny.

Dowiadczenia francuskie w 1914 r. Wany. Uderzenie na flank nie-

mieck pod Marn kluczowe dla zatrzymania ofensywy niemieckiej

Doktryna niemiecka

Kluczowe znaczenie

Wana

Dowiadczenia niemieckie w 1914 r.

Wane znaczenie, cho operacje manewrowe nie przyniosy rozstrzygnicia ani na zachodzie, ani na wschodzie.

Kluczowa

Doktryna brytyjska

Kluczowe znaczenie

Niedoceniana (z wyjtkiem wyszkolenia strzeleckiego) Kluczowa

Dowiadczenia brytyjskie w 1914 r. Nieistotny ze wzgldu na mae

rozmiary BKE. Brak moliwoci samodzielnego przeprowadzenia manewru operacyjnego.

rdo: Oprac. w.

fena, starajc si jak najefektywniej wple do swej armii nowe rozwizania techniczne z tego punktu widzenia armia kajzerowskich Niemiec bya najlepiej (cho i tak niewystarczajco) przygotowana do prowadzania nowoczesnej wojny. W przededniu wybuchu I wojny wiatowej doktryny wojenne Francji, Niemiec i Wielkiej Brytanii nie byy innowacyjne. Skupiono si na uzyskaniu jeszcze wicej tego, co poskutkowao w latach 18611913, i w sierpniu 1914 r. stany na przeciw siebie wielomilionowe armie, wyposaone w nowoczesny sprzt, a jednak napoleosko-moltkeaskie w swej naturze. Proces wdraania doktryn przed wybuchem I wojny wiatowej Doktryn wojenn wprowadzano wielotorowo. Szczeglnie wane byy cztery elementy: regulaminy, pimiennictwo wojskowe, szkolnictwo wojskowe, w szczeglnoci Akademie Sztabw Generalnych, manewry i wiczenia. Szczeglny wpyw w okresie poprzedzajcym pierwsz wojn wiatow uzyskao dwch autorw: Alfred von Schlieffen i Ferdynand Foch. Pierwszy z nich znajdujc si na stanowisku szefa Sztabu Generalnego swoj prac publikatorsk mia wpyw na cay niemiecki korpus oficerski, a jego praca o bitwie pod Kannami wpyna rwnie znaczco na generaw w czasie II wojny wiatowej. Zupenie niezwyky wpyw na kadr oficersk armii francuskiej osign gen. Foch, bdcy tylko komendantem Akademii Sztabu Generalnego jego publikacje dotyczce sztuki wojennej byy kluczowym czynnikiem ksztatujcym katastrofaln doktryn ofensywy ponad wszystko, ktra o mao co nie przywioda Francji do klski w 1914 r. Obowizujca myl doktrynalna bya wdraana bya

standardowo przez cay proces uczenia na podstawie regulaminw oraz przez pras wojskow. Stan umiejtnoci kadry oficerskiej sprawdzano podczas manewrw i wicze. Konfrontacja przedwojennych doktryn z rzeczywistoci wojenn w 1914 r. Trzy przedstawione powyej bitwy z pierwszego okresu I wojny wiatowej wskazuj na niedopasowanie wczesnej doktryny wojennej wszystkich uczestnikw wojny do rzeczywistoci pola bitwy. Mona tylko zastanawia si o jakim stopniu niedopasowania mona mwi. Od penego w doniesieniu do armii francuskiej do umiarkowanego (w rnym jednak zakresie) w armii brytyjskiej i niemieckiej (zob. tab. 1). Wynalazek karabinu maszynowego, spowodowa, e piechota nie bya ju w stanie przeby otwartego pola w momencie szturmu na wrog pozycj. Szczeglnie, e zarwno bro jak i amunicja do niej byy tanie oraz atwe do wytwarzania. Artyleria nie bya w stanie uciszy wrogich stanowisk ckm -w, zarwno z powodu brakw w cznoci, jak i trudnoci niszczenia niewielkiego celu jakim jest karabin maszynowy, zwaszcza w przypadku kiedy jest on zabezpieczony okopami, schronami czy drutem kolczastym. Ocenia si, e w celu zlikwidowania jednego ckm-u, trzeba byo uy nie mniej ni 200 pociskw artyleryjskich, a () piechur przekona si, padajc na ziemi czy to dla odpoczynku, czy dla wyczekania na wsparcie artylerii, musi si niezwocznie okopywa, bo w przeciwnym razie gsty ogie karabinw maszynowych i rcznych moe go szybko wyczy z walki. Piechota zacza si wic ywo posugiwa opatkami, jest za rzecz psychologicznie atwo zrozumia, e czowiek niechtnie opuszcza wieo wykopane i jako tako zabezpieczajce go przed morderczym ogniem schronienie72.
72 S. Mossor, Sztuka, op.cit., s. 483.

numer

wiosna 2010

19
Wymiary strategii Czowiek Spoeczestwo (Nard) Kultura (Cywilizacja) Etyka i Moralno Polityka Organizacja Dowodzenie Ekonomia i Logistyka Technologia

Biuletyn DWS.org.pl
Francja Wielka Brytania Niemcy Skala ocen: 2 gwna sabo 1 sabo 0 neutralne (na normalnym poziomie) +1 sia +2 gwna sia

Tabela nr 2. Ocena strategiczna Francji, Wlk. Brytanii i Niemiec w pocztkowym okresie I wojny wiatowej

+2 +2 +1 +1 -1

+1 +1 +2 +1 1

+2 +2 2 1

skutecznie kontrolowa. Rozkazodawcy szczebla centralAdministracja wojskowa +1 nego, tak jak np. gen. Moltke (modszy), potrafili cakowicie Informacja (Wywiad) si pogubi i odda wadz decyzyjn dotyczc decyzji o nieTeoria i doktryna 1 zwykej wadze w rce podpukownika1!
Sztuka operacyjna 1 W zwizku z brakiem informacji dotyczcych postpw francusko-angielskieGeografia +1 go kontruderzenia znad Marny, z misj specjaln do dowdcw 1 i 2 A niemieCzas +1 +1 Tarcie i przypadek Przeciwnik rdo: C.S. Grey, Strategy for chaos. RMA and the evidence of history, 2004, s. 203, oprac. w.

+1 +1 +2 1 2

Masowe kopanie okopw zbiego si z wygasaniem wielkich operacji manewrowych. Sia ognia wspczesnych armii wymuszaa rozrodkowanie i okopywanie si z dwch powodw. Po pierwsze trzeba byo dozorowa cay front, eby przeciwnikowi nie udao si niepostrzeenie przemkn si przez luk w obronie i wykona zaskakujcego ataku. Po drugie skoncentrowane wojsko stanowio doskonay cel zarwno dla karabinw maszynowych, jak i artylerii. Szybko wic skoncentrowane pici uderzeniowe takie jak 9 A von Mackensena, rozpyway si w terenie z koniecznoci przechodzc do liniowej obrony. Sytuacja taka pogbiaa problem dotyczcy sposobu prowadzenia dziaa manewrowych. Jak mona byo oskrzydli przeciwnika, ktry nie mia skrzyde, bo by wkopany w ziemi od kanau La Manche do granicy ze Szwajcari? Trzeba byo najpierw przeama front wroga, aby wytworzy sztuczne flanki. Ponawiane prby rozwizania tego problemu trway przez nastpne lata, co ostatecznie udao si osign dopiero po kilku dugich latach. Jeli bdziemy rozpatrywa bitwy 1914 r. w trzech kluczowych aspektach bitwy tj. manewru, siy ognia i morale to okae si e, sia ognia okazaa si kluczowa na wczesnym polu walki. Ponadto okazao si, e nowoczesne spoeczestwo przemysowe, zmobilizowane do wojny totalnej ma olbrzymi odporno na ponoszone straty i niewygody wojennego ycia. Wszystkie doktryny wojenne pastw uczestniczcych w I wojnie wiatowej kady wielki nacisk na si morale zarwno wasnego, jak i przeciwnika. Zadziwiajce jest, ze dopiero na pocztku 1917 r. rozpoczy si pierwsze bunty w walczcych do tej pory bez zarzutu armiach. Wydaje si, e dopiero pewien poziom strat i ponoszone klski (rwnie w postaci nie osigania wyznaczonych celw) doprowadzay do zaamanie morale73.
73 Wg J. Keegana poziom strat wynoszcy 100% stanu czynnej, walczcej na froncie armii, powodowa zaamanie morale. Liczba zabitych onierzy an-

Jednak najwikszym problemem przed ktrym stany wszystkie armie bya niezwyka trudno w dowodzeniu i cznoci na wszystkich szczeblach od strategicznego, po taktyczny. Spenia si cakowicie przepowiednia Schlieffena dotyczca wanie tego problemu, ale te maej ruchliwoci milionowych armii. Taki typ organizacji wojsk prowadzi do star na niezwykle szerokich frontach, ktrych nie sposb byo skutecznie kontrolowa. Rozkazodawcy szczebla centralnego, tak jak np. gen. Moltke (modszy), potrafili cakowicie si pogubi i odda wadz decyzyjn dotyczc decyzji o niezwykej wadze w rce podpukownika74! Problemy cznoci i dowodzenia bd cigym problemem przez ca I wojn wiatow i nie uda si ich rozwiza w latach 19141918. Dopiero pojawienie si niezawodnej cznoci radiowej w poowie lat trzydziestych XX wieku pozwoli na efektywn kontrol dowdcw nad wasnymi jednostkami. Ocena strategiczna Francji, Wielkiej Brytanii i Niemiec w pocztkowym okresie I wojny wiatowej W momencie rozpoczcia dziaa wojennych w sierpniu 1914r. siy stron walczcych na froncie zachodnim byy do wyrwnane cho Niemcy miay zaskakujcy i potencjalnie umoliwiajcy szybkie zwycistwo plan prowadzenia dziaa wojennych (atak przez Belgi). Kiedy wybucha wojna wszystkie rzdy europejskie zanotowany bezapelacyjne poparcie
gielskich, francuskich, woskich i rosyjskich wynoszca odpowiednio 600 tys.; 1,1 mln; 450 tys.; 1,2 mln, bya progiem, po przekroczeniu ktrego rozpoczynay si bunty i niepokoje w armii. J. Keegan, The Face of Battle, Penguin Books, London 1976, s. 276. 74 W zwizku z brakiem informacji dotyczcych postpw francusko-angielskiego kontruderzenia znad Marny, z misj specjaln do dowdcw 1 i 2 A niemieckiej, w celu wyjanienia sytuacji, wysany zosta przez Moltkego (modszego) ppk Hossbach. To on wanie na podstawie rozmowy z szefami sztabw 1 i 2A wyda rozkaz: okopa si i wytrzyma! By to punkt zwrotny kampanii francuskiej w 1914 r.

numer

wiosna 2010

20

Biuletyn DWS.org.pl

spoeczne, a wszystkie narody uwaay j za sprawiedliw i konieczn. O ile Niemcy miay przewag na polu czysto wojskowym to popeniy szereg niezwykych wprost bdw na polu polityki i etyki. Niezwyka brutalno w czasie inwazji na Belgi spowodowaa klsk propagandow, ktra miaa wpyw w czasie caej wojny i nie bya bez znaczenia, np. w chwili wypowiedzenia wojny II Rzeszy przez Wielk Brytani i w pniejszym czasie przez USA. Alianci mieli w 1914 r. atut czasu, kady wygrany dzie powodowa, e ich mobilizacja bya coraz bardziej efektywna, a na wschodzie mia ruszy walec parowy armii rosyjskiej. Niemcy postawiy wszystko na jedna kart koncentrujc na zachodzie 7/8 swojej armii. Brak szybkiego rozstrzygnicia powodowa, e sytuacja strategiczna armii niemieckiej ulegaa gwatownemu pogorszeniu. W aspekcie doktryny wojennej, francuski model doktrynalny okaza si katastrofalny ale okazao si, e uleg szybkiemu dostosowaniu do realiw pola walki. By wic wystarczajco elastyczny, gdy okres wdraania ofensywy za wszelk cen by krtki (19111914), istniaa wic pami instytucjonalna zapewniajca szybki powrt do klasycznych zasad sztuki wojennej. Mimo, e niemiecki model doktrynalny okaza si najbardziej efektywny, to jednak nie by wystarczajco skuteczny i nie doprowadzi do zwycistwa w kampanii 1914 r.

ukasz Przybyo (Morden)

numer

wiosna 2010

21
L.850/III.Mob.,

Biuletyn DWS.org.pl

czyli o dacie wycofania Korpusu Interwencyjnego

@ Ryszard Rybka, Kamil Stepan (RRiKS)

Jednym z nadal dyskusyjnych szczegw zwizanych z przebiegiem kampanii wrzeniowej jest datowanie rozkazu o wycofaniu z Pomorza oddziaw Korpusu Interwencyjnego. Od czasu ogoszenia I czci tomu Polskich Si Zbrojnych w Drugiej Wojnie wiatowej powiconego kampanii wrzeniowej (1951) przyjmuje si zwykle, e doszo do tego krtko przed wybuchem wojny 31 sierpnia 1939 r. Podjcie decyzji tego dnia nie wzbudza wikszych wtpliwoci, ale czas i okolicznoci przesania rozkazu w tej sprawie do dowdztwa Armii Pomorze ju tak. Rne konsekwencje zbyt pnego wycofania Korpusu s oglnie znanie, a zatem dokadne okrelenie daty rozkazu jego rozwizania wydaje si istotne i usprawiedliwia do drobiazgow analiz. Podstawow informacj w omawianej sprawie zawarto w wyej wspomnianym londyskim wydawnictwie na stronie 416, gdzie pod dat 31 VIII podano: Rano (o godzinie 8.50) nadano do dowdcy Armii Pomorze nastpujcy telefonogram: Kwatera Gwna Korpusu Interwencyjnego, elementy pozadywizyjne korpusu i 13 d.p. otrzymay rozkaz zaadowania i odchodz do dyspozycji N.W. 27 d.p. oddana do dyspozycji dowdcy armii. Genera Skwarczyski ze cisym sztabem zamelduje si jak najszybciej w Naczelnym Dowdztwie Powyszy tekst opatrzony zosta obszernym przypisem redakcyjnym, ktry take trzeba tu przytoczy w caoci: Sprawa ustalenia daty powyszego rozkazu jest nieco zagmatwana, gdy na telefonogramie jest tylko dopisek Nadaem g. 8.50. Odebra pk Izdebski nie ma za daty nadania. Wszystko jednak przemawia za tym, e chodzi o godzin 8.50 w dniu 31 sierpnia. Rozkazy operacyjne wydawane przed wybuchem wojny oznaczano jako Mob./III [w rzeczywistoci: III/Mob. przyp. RRiKS], natomiast po wybuchu wojny wprowadzono natychmiast oznaczenie rozkazw tych liczb aman przez III Op.. Ot rozkaz, o ktry chodzi, zaprotokoowany zosta jako L.850/III.Mob., co wiadczy o tym, e wyekspediowany zosta przed wojn, a wic o godzinie 8.50 najpniej dnia 31 sierpnia. Zreszt zarwno gen. Stachiewicz jak i gen. Bortnowski stwierdzaj w swych relacjach, e rozkaz rozwizania korpusu interwencyjnego wydany wzgldnie otrzymany zosta przed wybuchem wojny, przy czym gen. Bortnowski podaje, e otrzyma go w dniu 31 sierpnia razem z rozkazem mobili-

zacji powszechnej. Potwierdza to rwnie godzin 8.50, gdy rozkaz mobilizacji powszechnej, wydany dnia 30 sierpnia okoo godziny 11, nie mg doj do wiadomoci gen. Bortnowskiego pniej, jak dnia 31 sierpnia rano. Take oficer oddz. III sztabu armii Pomorze, mjr Kirch mayer, stwierdza, e rozkaz wycofania korpusu interwencyjnego z Pomorza otrzymano w dniu 31 sierpnia. Wedle niego powodem zwoki w natychmiastowym wykonaniu tego rozkazu miay by trudnoci transportowe. W kadym razie tak do gen. Skwarczyskiego jak i do jego wojsk rozkazy o likwidacji korpusu interwencyjnego doszy dopiero dnia 1 wrzenia, po wybuchu wojny, o czym bdzie mowa w czci drugiej niniejszego tomu. Argumentacja autorw Polskich Si Zbrojnych (PSZ)skada si z dwch czonw. Pierwszy z nich interpretuje zachowany blankiet pisma, drugi wspiera t interpretacj za pomoc odwoania do relacji. Cao wydaje si w zasadzie bez zarzutu i zostaa do powszechnie zaakceptowana przez badaczy, w tym przez autora jedynej monografii Armii Pomorze Konrada Ciechanowskiego1. Wydaje si jednak, e warto ponownie j przeanalizowa.

I.
Wspomniana zmiana sposobu oznaczania pism operacyjnych w Oddziale III Sztabu po wybuchu wojny nie podlega wtpliwoci. W zbiorach Instytutu Polskiego i Muzeum gen. Sikorskiego w Londynie (IPMS) zachowao si cakiem sporo pism Oddziau III Sztabu Naczelnego Wodza z dnia 1 IX 1939 r., opatrzonych sygnatur III/Op.. Najwczeniejsze z nich to pismo L.3/1/III/Op. do dowdcy Armii Karpaty, dotyczce nadzoru nad transportami 22 DP, nadane zgodnie z odrczn notatk o godzinie 12.15, oraz pismo L.4/1/III/Op. do Szefa Komunikacji Wojskowych, dotyczce niezwocznego uruchomienia Pocigu Pancernego Nr 14, na ktrym wprawdzie godzina nadania nie zostaa podana, ale w arkuszu dziennym okrelono j na godzin 12.30. Po nich id pisma: L.6/1/III/Op. dla dowdcy 36 DPRez., oraz 7/1/III/Op. dla dowdcy 12 DP oba wrczone kurierowi o godz. 13.05, wreszcie pismo L.8/1/III/Op. do dowdcy 1 DPLeg., przyjte do nadania przez stacj juza o godzinie 13.00. Jak wida, adne z dostpnych pism opatrzonych kodem III/Op. nie zostao wyekspediowane przed
1 K. Ciechanowski, Armia Pomorze, Warszawa 1982, s. 5763.

numer

wiosna 2010

22

Biuletyn DWS.org.pl
Oddziau III Sztabu Naczelnego Wodza (IPMS A II.9/3)

Tabela 1.  Pocztkowy fragment Arkusza dziennego Nr 1, zawierajcego ewidencj wchodzcych i wychodzcych pism operacyjnych l.p. Czyj akt Dowdztwo Liczba Tytu aktu Kto otrzymuje Dzie i godzina wysania Jakim rodkiem czn. akt wysany Dzie i godz. odbioru Uwagi

1 2

wasny wasny

3 4 5 6

Armia Kar633/1/III paty Armia Toru 9/III/tjn. wasne

Uruchomienie transp. 13 dp + K.G. + elem. pozadyw. Korp. Interwenc. Kwat. G. Korp. Int. i 13 d.p. oddanie do dysp. N.W. 27 d.p. oddanie dcy Armii Sytuacja transp. 22 d.p. Zatrzymanie I/2 pac w Armii Toru Zarzdzenia transportowe Skoncentrowanie dyw. w rej. Opoczno i podporzdkowanie dcy Armii Prusy Skonc. dywizji w rej. Koskie i podporzdk. dcy Armii Prusy Przesunicie 1 d.p. do rej. Dugosiodo

Szef Kom. Wojsk. Dca Armii Pomorze Dca Armii Karpaty

1.IX.39 g. mjr dypl. Dudziski 825 1 IX 39 g. mjr Czyewski poda telef. 8.50 szefowi Sztabu Armii Juzem

bez konceptu 8.50 bez konceptu

10.50 10.50

Szef Kom. Wojsk. 12.30 1) Dca 36 d.p. 2) Dca Armii Prusy 1) Dca 12 d.p. 2) Dca Armii Prusy Gen. Kowalski

mjr Dudziski Kurierem mjr dypl. Napieralski juzem

13.05

7 8

13.05

godzin 12.00 dnia 1 wrzenia. Gdyby konieczne byo wyjanienie przyczyn, mona byoby postawi hipotez, e dopiero w poudnie a nie natychmiast po wybuchu wojny, jak chc autorzy PSZ zmieniono oznaczenie rozkazw operacyjnych; w sumie jednak taka hipoteza ma znaczenie drugorzdne. Waniejsze zdaje si pytanie, czy przez cae przedpoudnie 1 wrzenia przez kancelari Oddziau III Sztabu nie przeszy adne pisma operacyjne? Odpowiedzi na to pytanie jest inne pismo, zachowane w IPMS w tym samym fascykule akt A II 9/1, nadane w godzinach przedpoudniowych 1 IX 1939 r. Jego tre jest nastpujca: Przewidywany termin podjcia przez npla dziaa wikszymi siami spodziewany na godzin 11 dnia 1 wrzenia stop. Jaklicz puk. dypl. L.851/mob. Pismo to w wietle trwajcych ju dziaa wojennych niezbyt odkrywcze zostao wyekspediowane do dowdcw wszystkich zwizkw operacyjnych. Zachowany oryginalny blankiet, przeznaczony do wysyki juzem do dowdcy Armii d, opatrzony jest dat przyjcia do wysyki 1 IX oraz godzin 9.45, natomiast analogiczny blankiet przeznaczony do wysania do dowdcy Armii Krakw dat 1 IX oraz godzin 9.49; prcz tego zachoway si w standardowej formie (naklejone paski) juzogramy o tej samej treci, nadane do dowdcw innych zwizkw operacyjnych (Karpaty, Modlin, Toru, Narew), opatrzone dat wysyki 1/9 oraz godzinami od 9.25 do 9.50, wszystkie oznaczone t sam liczb kancelaryjn: L.851/III/Mob. Wynika z tego, e wbrew supozycji autorw PSZ take po wybuchu wojny z Oddziau III Sztabu Naczelnego Wodza wychodziy nadal pisma operacyjne, oznaczone symbolem Mob., przy czym zasadne wydaje si przypuszczenie, e chodzi tu jedynie o ma grup pism, przygotowanych jeszcze przed wybuchem wojny. Wspomniane pismo L.851/III/Mob. jest wanie takim dokumentem. Z treci zdaje si wynika, e zostao ono przygotowane w nocy z 31 sierpnia na 1 wrzenia, przy cakowitej ju pewnoci, e wojna wybuchnie najbliszego ranka ale jeszcze przed przekroczeniem granic przez oddziay hitlerowskie. W tej sytuacji zaopatrzenie go w symbol Mob. jest cakowicie zrozumiae.

Trzeba tu zaznaczy, e stosowany w Sztabie Gwnym WP system kancelaryjny przewidywa nadawanie pismom numerw nie w momencie ekspedycji, ale w momencie rozpoczcia pracy nad danym dokumentem bd te w przypadku pism wchodzcych jego wpynicia do kancelarii2. O ile zatem cytowane powyej pismo L.851/mob. powiadcza jednoznacznie, e akty Oddziau III Sztabu z oznaczeniem Mob. byy wysyane take po wybuchu wojny a co za tym idzie, e podstawowa przesanka, na ktrej opierao si cae rozumowanie autorw PSZ, jest bdna o tyle nie mona na tej podstawie z ca pewnoci twierdzi, e take pismo L.850/mob. zostao nadane wanie 1 wrzenia. Mona natomiast stwierdzi, e decyzja o wycofaniu Korpusu faktycznie zapada, zanim jeszcze w Sztabie Gwnym uzyskano pewno co do faktu, e wojna rozpocznie si w cigu najbliszych godzin, ktra to wiadomo zaowocowaa przygotowaniem cytowanego powyej pisma L.851/III/Mob. Z drugiej strony bezporednie ssiadowanie ze sob tych obu pism w dzienniku rejestracyjnym wyklucza moliwo, e pismo L.850/III/Mob. byo przygotowane ju noc z 30 na 31 sierpnia. Szczliwie wraz z wzmiankowanymi pismami w spucinie aktowej Oddziau III Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie zachowa si take wypeniony tzw. arkusz dzienny, zawierajcy ewidencj otrzymanych i wysanych pism. Wprawdzie arkusz ten nie przekazuje penego obrazu przepywu dokumentw, ale warto zacytowa in extenso jego pocztkowy fragment (tabela 1). Zgodnie z wczesn praktyk w odniesieniu do pism wasnych (tj. wytworzonych we wasnym oddziale Sztabu) rubryka Liczba pozostawaa niewypeniona, niemniej identyfikacja poszczeglnych pism wasnych z arkusza nie nastrcza wikszych wtpliwoci, gdy wikszo z nich jest zachowana w tym samym fascykule akt IPMS. Szczeglnie ciekawa jest tu oczywicie pozycja 2, ktra wnioskujc po streszczeniu pis2 Dla wszystkich pism wchodzcych i wychodzcych danego rodzaju (tajne, mobilizacyjne, etc.) stosowano wspln registratur. W numeracji rozkazw mob. poszczeglne oddziay Sztabu Gwnego z wyjtkiem Oddziau I po numerze pisma i ukoniku wstawiay numer swego oddziau.

numer

wiosna 2010

23

Biuletyn DWS.org.pl
sji Historycznej przypisaa zawartym w niej sowom znaczenie niekoniecznie zgodne z intencjami autora. Nie dysponujc relacj gen. Bortnowskiego, na ktr powoali si autorzy PSZ, zmuszeni jestemy wykorzysta fragmenty innych jego wypowiedzi. W relacji, opublikowanej w wyborze relacji polskich dowdcw z kampanii wrzeniowej, gen. Bortnowski pisze, e przewiezienie Korpusu Interwencyjnego na Pomorze ocenia jako lece w granicach gry politycznej, pokazywanie Niemcom, e wojna nieunikniona, jeeli si oni nas tkn zdecyduj5. Twierdzi te, e w trakcie rozmw na temat Korpusu zapewne identycznych z odpraw u Generalnego Inspektora, wzmiankowan w Pamitnikach Jerzego Kirchmayera6 wyrazi swoje obawy o wycofanie Korpusu z pnocnej czci korytarza: na moje pytanie, jak bdzie z wycofaniem tego wszystkiego naprawd na wypadek wojny, zostaem uspokojony sowami, e wsppraca z Anglikami jest cisa i e ja zawiadomiony zostan na czas. Dalej za wspomina, i nasza mobilizacja zostaa odwoana na prob Anglii i Francji i ostatecznie zostaa ogoszona w przeddzie wojny. Ja rozkazy wycofania si z korytarza pomorskiego otrzymaem te w przeddzie wojny. Marsz mia si zacz dnia 1 wrzenia 1939 o godz. 7.00 rano7. Jak wida, cytowany tekst nie precyzuje nie tylko okolicznoci ani formy otrzymania rozkazu, ale nawet wrcz moe budzi wtpliwoci co do jego zawartoci, gdy wycofanie z korytarza pomorskiego nie jest bynajmniej tosame z rozkazem rozwizania korpusu interwencyjnego, o ktrym wspominano w PSZ. Nieco tylko peniejsza jest inna relacja generaa, zoona 11 III 1966 r. a wic krtko przed mierci Bortnowskiego i spisana przez Wodzimierza Drzewienieckiego: Wikszo dnia 31 sierpnia gen. Bortnowski spdzi poza swym dowdztwem, przeprowadzajc inspekcj mobilizacji, ktra wanie si zacza. Gdy wrci o godzinie 8-ej wieczorem, dorczono mu rozkaz Szefa Sztabu Gwnego. Otrzymawszy ten rozkaz, ktry
5 W. Bortnowski, Ze wspomnie o wrzeniu 1939 roku, [w:] Wrzesie 1939 w relacjach i wspomnieniach, Warszawa 1989, s. 304. 6 W swych pamitnikach J. Kirchmayer wspomina, e po konferencji w Sztabie Gwnym na temat Korpusu Interwencyjnego ppk dypl. Aleksander Aleksandrowicz zapyta mnie, cz znam protok odprawy u marszaka w sprawie Korpusu Interwencyjnego, na ktrej by gen. Bortnowski. Poniewa nie czytaem tego dokumentu, ppk Aleksandrowicz wzi mnie do siebie i zapozna z jego treci []. Pamitam dobrze jedno charakterystyczne miejsce w tym protokole. Gdy gen. Bortnowski zauway, e zadanie jego w zwizku z wprowadzeniem korpusu do korytarza bdzie bardzo trudne do wykonania, migy odpowiedzia (pamitam prawie dosownie): Wiem o tym i innemu generaowi moe nie przydzielibym takiego zadania, ale znajc pana silne nerwy, daj je, por. J. Kirchmayer, Pamitniki, Warszawa 1962, s. 556. Zapis ten potwierdza, e jeszcze przed sprowadzeniem Korpusu na Pomorze gen. Bortnowski wyraa wobec naczelnych wadz wojskowych obawy zwizane z jego losami w razie wybuchu wojny. Dodatkowym dowodem na wczeniejsze poruszenie tej kwestii na linii Warszawa-Toru moe by passus pisma, nadesanego z dowdztwa Armii Pomorze po otrzymaniu wiadomoci o rozformowaniu Korpusu Interwencyjnego. W pimie tym figurujcym w cytowanym powyej arkuszu jako pozycja 4. gen. Bortnowski w zwizku z odejciem Korpusu Interwencyjnego zawiadamia szefa Sztabu Gwnego o zatrzymaniu do swej dyspozycji I dyonu 2 pac w myl poprzedniego porozumienia. Wobec nieodnalezienia wspominanego przez gen. Kirchmayera protokou z odprawy marszaka migego-Rydza trudno jest jednoznacznie stwierdzi, czy owo wczeniejsze porozumienie midzy gen. Bortnowskim a Sztabem Gwnym odnosi si do ustale z odprawy, czy te do jakiej pniejszej rozmowy na ten temat, sam fakt jego istnienia nie podlega jednak wtpliwoci. Skdind Kirchmayer sdzi, e gen. Bortnowski w ogle by przeciwny sprowadzeniu Korpusu na Pomorze. 7 ibidem.

ma i godzinie nadania oraz osobie odbierajcej j w sztabie Armii Pomorze jest identyczna ze wzmiankowanym w PSZ pismem L.850/III/Mob., odebranym przez pk. dypl. Ignacego Izdebskiego, szefa sztabu Armii Pomorze. Reasumujc naley stwierdzi, i wbrew przedstawionym w PSZ wywodom pismo L.850/III/Mob. z ca pewnoci zostao wysane do Torunia dopiero po wybuchu wojny, a dokadniej 1 IX 1939 r. o godzinie 8.50, o czym wiadczy zarwno numer kancelaryjny pisma, jak i moliwo jego utosamienia z pismem, umieszczonym w Arkuszu dziennym. Tez t wzmacnia fakt, e w tym samym czasie Sztab Naczelnego Wodza rozpocz te uruchamianie rodkw transportowych w celu wycofania jednostek Korpusu z Pomorza. Mona take mniej wicej ustali czas przygotowania pisma L.850 najwczeniej na godziny wieczorne 31 VIII 1939 r., co ewentualno jego wysania ju rankiem tego dnia czyni cakowicie niemoliw.

II.
Oddzielnym zagadnieniem jest interpretacja wymienionych przez autorw Polskich Si Zbrojnych relacji generaw: Stachiewicza, Bortnowskiego i Kirchmayera, przywoanych dla potwierdzenia zarwno wydania, jak i otrzymania rozkazu o likwidacji Korpusu przed wybuchem wojny. Najmniej problemw interpretacyjnych przysparza relacja szefa Sztabu Gwnego. Po dokadniejszym zapoznaniu si z relacjami gen. Stachiewicza i ich zestawieniu z zachowanymi dokumentami moemy bowiem stwierdzi, i zasadniczo jako daty poszczeglnych wydarze podawa on nie daty faktycznego ukazania si rozkazw, lecz daty podjcia decyzji w danej sprawie. Typowym przykadem moe tu by kwestia utworzenia jednostek do obrony granicy karpackiej. W swej relacji gen. Stachiewicz datuje ich powstanie na koniec czerwca 1939 r.: W zwizku ze wzrostem przygotowa niemieckich w poudniowej czci frontu zostao z kocem czerwca zarzdzone wzmocnienie dotychczasowej osony Karpat. Pozwolio na to sformowanie nowych jednostek3. W istocie dziaania zwizane ze zmian granicy pasa dziaania Armii Krakw oraz utworzeniem najpierw brygad grskich, a pniej Grupy (Armii) Karpaty, faktycznie podjto w ostatniej dekadzie czerwca 1939 r. i na ten miesic mona datowa decyzje sztabowe, ale rozkazy z tym zwizane ukazay si dopiero w nastpnym miesicu. Informacja o likwidacji Korpusu Interwencyjnego w drukowanej wersji relacji gen. Stachiewicza zostaa sformuowana nastpujco: Rozwizanie Korpusu Interwencyjnego i oddanie 13 dyw. piech. do dyspozycji Naczelnego Wodza zostao zarzdzone przed wybuchem wojny, 31 sierpnia, ale wykonane 1 wrzenia4. Jeli przyjmiemy bardzo prawdopodobne zaoenie, e take w tym wypadku piszc zostao zarzdzone gen. Stachiewicz mia na myli wydanie dyspozycji w tej sprawie (nie za sam ekspedycj rozkazu) okae si, e relacja szefa Sztabu Naczelnego Wodza jest wiarogodna i zgodna z zachowanymi dokumentami, a jedynie interpretacja oficerw Komi3 W. Stachiewicz, Wiernoci dochowa onierskiej. Przygotowania wojenne w Polsce 1935-1939 oraz kampania 1939 w relacjach i rozwaaniach szefa Sztabu Gwnego i szefa Sztabu Naczelnego Wodza, Warszawa 1998, s. 398. 4 ibidem, s. 457.

numer

wiosna 2010

24

Biuletyn DWS.org.pl
27 d.p. tkwia w gbi korytarza. [] O wicie 1.IX. [] Korpus Interwencyjny by rozdzielony: 27 d.p. na postoju w lasach na poudnie od Starogardu, 13 d.p. w rejonie Solca Kujawskiego w gotowoci do zaadowania, wojska i suby pozadywizyjne w transportach kolejowych w kierunku na Kutno9. Do sprawy losw jednostek Korpusu Interwencyjnego autor wraca jeszcze kilkanacie stron dalej, opisujc wydarzenia w dniu 1 wrzenia: Od rana [1 wrzenia] naczelne dowdztwo dao energicznie wycofania korpusu interwencyjnego z obszaru operacyjnego armii i oddanie do swego rozporzdzenia. 13 d.p. zostaa zaadowana do transportw kolejowych i pomimo bombardowa lotniczych i ostrzeliwania po drodze przez niemieckich dywersantw odjechaa jeszcze tego samego dnia. Zaadowanie wysunitej pod Starogard 27 d.p. byo niemoliwe i dowdca armii nakaza jej przesunicie si w tym dniu marszem pieszym do rejonu Osie-Tle, a w cigu dnia pod wpywem przejciowego zamiaru uycia jej w walce pod Tuchol, zmieni rozkaz i cign dywizj bliej Tucholi do rejonu Wielkie Gacko, czyli na o wglowej linii kolejowej10. Wprawdzie do caej ksiki gen. Kirchmayera okrelenie relacja niezbyt przystaje, ale cytowane fragmenty s napisane w oparciu o wasne wspomnienia z okresu suby w sztabie Armii Pomorze, tote maj niezaprzeczalny walor rdowy. Jak wida, spord wszystkich trzech przywoanych w PSZ relacji wanie relacja Kirchmayera stosunkowo najkonkretniej lokuje rozkaz wycofania kolej Korpusu Interwencyjnego w dniu 31 sierpnia. Podany przez Kirchmayera opis wydarze z dnia 1 wrzenia jest z grubsza zgodny z innymi danymi, ale trzeba zwrci uwag, e autor Kampanii wrzeniowej cho niewtpliwie dobrze zorientowany myli si twierdzc, i Naczelne Dowdztwo dao wwczas odtransportowania obu dywizji Korpusu; zachowany rozkaz L.850/III/mob. wyranie podaje, i 27 DP zostaje oddana do dyspozycji dowdcy armii. Z kolei passus o zawagonowaniu elementw pozadywizyjnych Korpusu ju 31 sierpnia podwaa fakt, e jak zdaje si wynika z zacytowanego arkusza dziennego w sprawie uruchomienia transportw dla elementw Korpusu Oddzia III Sztabu zwraca si do Szefostwa Komunikacji Wojskowych dopiero rankiem dnia 1 wrzenia. Co jednak najciekawsze, w pniejszych Pamitnikach Kirchmayer w ogle nie wspomina nie tylko o otrzymaniu przez sztab Armii Pomorze rozkazu o wywiezieniu Korpusu Interwencyjnego, ale w ogle o adnych czynnociach z tym zwizanych; przygotowujc owe pamitniki do druku po mierci autora ppk Ludwik Gowacki w oparciu o sugesti PSZ doda przypis informujcy o pominiciu przez Kirchmayera faktu otrzymania przez dowdztwo Armii Pomorze w dniu 31 sierpnia wiadomoci o wycofaniu Korpusu, jednak w wietle podanych powyej informacji wydaje si, e
9 J. Kirchmayer, Kampania wrzeniowa, Warszawa 1946, s. 71. Jak wynika z opublikowanych pniej Pamitnikw, mjr Kirchmayer ok. 20 VIII 1939 r. wraz z przysanym oficerem Sztabu Gwnego wzi udzia w nagej kontroli stanu przygotowa transportowych dla Korpusu Interwencyjnego. Zapewne std dokadnie wiedzia o wagonach, zarezerwowanych dla Korpusu na stacjach w rejonie Bydgoszcz-Toru-Inowrocaw, por. J. Kirchmayer, Pamitniki, Warszawa 1962, s. 558. 10 J. Kirchmayer, Kampania wrzeniowa, Warszawa 1946, s. 83.

nie nakazywa specjalnej pilnoci, gen. Bortnowski nakaza wycofanie o 7-ej rano dnia nastpnego (1 wrzenia). Wychodzi on z zaoenia, e poniewa [27 DP] bya to wiea dywizja, i nigdy nie maszerowaa w alarmie nocnym, nocny rozkaz marszu mgby znacznie obniy warto bojow tej dywizji, ktra przecie naleaa do Naczelnego Wodza, a nie do Armii Pomorze. Gen. Bortnowski jest zdania, e jeli zaleao na popiechu, to powinno to by zaznaczone w rozkazie szefa Sztabu Gwnego, ktry powinien by wysany bezporednio do dowdcy tej dywizji8. W tym wypadku dowiadujemy si ju o okolicznociach, w ktrych genera otrzyma rozkaz, ale nadal z treci nie wynika, aby dotyczy on zawagonowania i odesania Korpusu w gb kraju wrcz przeciwnie, wida, e o 27 DP dowdca Armii Pomorze wieczorem 31 sierpnia nadal myla jako o jednostce Naczelnego Wodza, co po otrzymaniu rozkazu L.850/III/mob., oddajcego dywizj do jego dyspozycji, byoby przecie bezzasadne. Biorc pod uwag, e adna z przytoczonych relacji gen. Bortnowskiego nie mwi expressis verbis o otrzymaniu w ostatnim dniu pokoju rozkazu odesania Korpusu Interwencyjnego do dyspozycji Naczelnego Dowdztwa, naley przypuszcza, e rozkaz L.850/III/mob. by dla dowdztwa Armii Pomorze pierwszym, zawierajcym takie polecenie w razie, gdyby otrzymao ono konkretny rozkaz w tej materii ju 31 VIII 1939 r., wysyanie dodatkowego pisma o tej samej treci rankiem nastpnego dnia byoby cakowicie niezrozumiae. A zatem i w wypadku relacji gen. Bortnowskiego pozostaje dua wtpliwo, czy autorzy PSZ dokonali prawidowej interpretacji. Inaczej jest z relacjami wczesnego majora dypl. Jerzego Kirchmayera we wrzeniu 1939 r. oficera Oddziau III sztabu Armii Pomorze. W wydanej bezporednio po wojnie Kampanii wrzeniowej, z ktrej korzystali twrcy PSZ, fragment tekstu dotyczcy wycofania Korpusu Interwencyjnego jest relatywnie do szczegowy: Dopiero w obliczu gronego pooenia w dniu 31.VIII naczelne dowdztwo zorientowao si w bdzie, jaki popenio koncentrujc korpus interwencyjny na Pomorzu i usiowao naprawi bd przez bezzwoczne odtransportowanie korpusu do rejonu Koluszek. Podjcie dowdztwa korpusu, oddziaw pozadywizyjnych i 13 d.p. byo moliwe natychmiast, poniewa skady pocigw znajdoway si w pogotowiu. Trudnoci nasuna tylko konieczno zaimprowizowania tych transportw liniami, ktre byy obcione transportami ewakuacyjnymi z obszaru DOK VIII. Jednak w dniu 31.VIII rozpoczto ju transport oddziaw pozadywizyjnych, w dniu 1.IX miay rozpocz si zaadowania i transport oddziaw 13 d.p. Natomiast podjcie 27 d.p. byo utrudnione z powodu braku gotowych skadw transportowych i z powodu koniecznoci wykonania przez oddziay tej dywizji wikszych domarszw do stacyj zaadowczych. W wyniku tej ostatniej decyzji naczelnego dowdztwa ugrupowanie lewego skrzyda armii Toru nastawionego na oson dziaania na Gdask, stracio swoje operacyjne uzasadnienie. Nie mogo jednak by zmienione, dopki
8 Zeszyty Historyczne, nr 89 (1989), s. 223.

numer

wiosna 2010

25

Biuletyn DWS.org.pl
dejcia tego rozkazu do Torunia gen. Bortnowski by nieobecny w dowdztwie armii i do jego rk rozkaz dotar dopiero ok. godziny 20, w zwizku z czym genera nakaza rozpoczcie wycofywania rankiem nastpnego dnia. Tymczasem po poudniu bd wieczorem 31 sierpnia 1939 r. gen. Stachiewicz wyda rozkaz o cakowitym wycofaniu Korpusu Interwencyjnego kolej (z wyjtkiem 27 DP) i poleci jego zredagowanie pk dypl. Jzefowi Jakliczowi, penicemu funkcj II zastpcy szefa Sztabu Gwnego, bd te bezporednio szefowi Oddziau III Sztabu, pk. dypl. Stanisawowi Kopaskiemu. Rozkaz a raczej jeszcze zagadnienie zosta zarejestrowany w dzienniku pism mob. Oddziau III Sztabu pod numerem 850, a nastpnie sformuowany na pimie przez ktrego z oficerw Oddziau III, jak wida z powyej przytoczonego arkusza bez konceptu, od razu w wersji czystopisowej. Rwnoczenie przygotowano pismo do Szefa Komunikacji Wojskowych Sztabu Gwnego w sprawie transportw dla jednostek, wchodzcych dotd w skad Korpusu Interwencyjnego (by moe opatrujc je numerem L.849/III/Mob.?). Zapewne nieco pniej, ju noc z 31 sierpnia na 1 wrzenia, na podstawie napywajcych informacji przygotowano w Oddziale III take cytowane powyej pismo L.851/III/Mob. Wszystkie te pisma zostay jednak wyekspediowane dopiero rankiem 1 wrzenia, pomidzy godzin 8.25 a 9.50 mimo wybuchu wojny bez przeformuowania numerw kancelaryjnych na III/Op.. Ju w p godziny po otrzymaniu wiadomoci o rozwizaniu Korpusu Interwencyjnego w sztabie Armii Pomorze przygotowano pismo w sprawie zatrzymania I/2 pac (do Oddziau III Sztabu Naczelnego Wodza wpyno ono o godzinie 10.50); jednoczenie zawiadomiono stacjonujce w Ocyplu dowdztwo 27 DP o przejciu dywizji pod komend gen. Bortnowskiego i wyznaczono kierunek marszu dywizji12. Wkrtce, korzystajc z przygotowanych skadw, rozpoczto transportowanie odchodzcych z Pomorza jednostek Korpusu Interwencyjnego. Dodatkowo warto stwierdzi, i z brzmienia pisma L.850/ III/Mob. wynika, i formalnie Korpus nie zosta wwczas rozwizany, a jedynie w zuboonym skadzie wycofany w gb kraju. Z zachowanych dokumentw wynika te, e po wejciu w skad Armii Prusy jego dowdztwo nadal uywao w meldunkach okrelenia Korpus Interwencyjny. Ale to ju zupenie inna historia.

bya to decyzja pochopna. Oczywicie argument ex silentio zawsze pozostanie argumentem dyskusyjnym, ale w zaistniaej sytuacji naley go wzi pod uwag. Dodatkowo nie mona zapomina o tym, e Korpus Interwencyjny zaleny by pod wzgldem rozkazodawczym nie od dowdztwa Armii Pomorze, ale od Sztabu Gwnego. Uwzgldniajc wersj przekazan przez gen. Kirchmayera naleaoby zatem przyj inn hipotez: rozkaz wycofania dla Korpusu Interwencyjnego faktycznie zosta ju 31 sierpnia (zapewne w drugiej poowie dnia) przekazany ze Sztabu Gwnego bezporednio do jego dowdcy, gen. Stanisawa Skwarczyskiego, ktry nakaza zgrupowanie w rejonach zaadowczych wszystkich swoich oddziaw z wyjtkiem wysunitej na pnoc 27 DP, natomiast dowdztwo Armii Pomorze zawiadomiono o tym fakcie dopiero 1 wrzenia, oddajc mu jednoczenie dywizj gen. Drapelli. Na tak wersj jednak w PSZ (i nie tylko tam) nie ma adnych dowodw. Podsumowujc ten segment rozwaa naley przywoa porzekado mwice, e diabe tkwi w szczegach. Interpretowanie sw Stachiewicza i Bortnowskiego (przy zastrzeeniu, e korzystamy tu z innych relacji generaa11) w sposb, w jaki dokonali tego autorzy PSZ, wydaje si po prostu nieprawidowe, natomiast cakowita rozbieno dwch wiadectw Kirchmayera (z Kampanii wrzeniowej oraz z Pamitnikw) kae podchodzi do sw zawartych w Kampanii wrzeniowej bardzo ostronie. Sprawa wymaga jednak dalszych bada rdowych.

III.
Pozostaje pytanie o mechanizm, ktry doprowadzi dowiadczonych oficerw Komisji Historycznej Sztabu Gwnego do wysnucia mylnych wnioskw. Wydaje si, e wszystko miao swe rdo w bdnym datowaniu zachowanego pisma L.850/III/mob., dokonanej w oparciu o wiadomo tego, jak powinny by numerowane pisma po wybuchu wojny. Datowawszy nadanie owego pisma na ranek 31 sierpnia, szukano ju tylko potwierdzenia ustalonej daty w relacjach i je odnaleziono, gdy relacje generaw Stachiewicza i Bortnowskiego byy w tym punkcie sformuowane do nieprecyzyjnie. Oczywicie moliwa bya take sytuacja odwrotna, tj. szukanie w relacjach generaw potwierdzenia dla datowania pisma, ale ta wersja wydaje si mniej prawdopodobna. Koczc powysze rozwaania mona pokusi si o cakiem wstpn rekonstrukcj przebiegu zdarze, ktra poczy rne elementy w spjn cao, dajc pierwszestwo bezporedniemu przekazowi rdowemu, jakim s zachowane akta sztabu Naczelnego Wodza. Wobec praktycznie pewnego ju bliskiego wybuchu wojny, 31 VIII 1939 r. dowdcy Armii Pomorze wydano rozkaz wycofania jednostek z pnocnej czci korytarza; w momencie na11 Teoretycznie moliwe jest, e pierwsza z zacytowanych relacji gen. Bortnowskiego, w ktrej w jednym zdaniu wspomniane jest zarwno ogoszenie mobilizacji powszechnej jak i rozkaz wycofania z korytarza, jest identyczna z relacj, wykorzystan w PSZ, jednak oznaczaoby to, e zawarta w londyskim wydawnictwie interpretacja grzeszy cakowit dowolnnoci.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan (RRiKS)

12 Szef sztabu 27 DP, ppk dypl. S. Bobrowski, wspomina, i jeszcze wieczorem 31 sierpnia odbya si w dowdztwie 27 DP odprawa dowdcw w sprawie dziaania na Gdask i do wybuchu wojny nowych rozkazw dywizja nie otrzymaa. Nastpnie autor wspomina: 1 wrzenia o godzinie 8:00 otrzymaem rozkaz marszu Dywizji na Bydgoszcz, jako odwodu Armii operujcej w okolicach Torunia, por. S. Bobrowski, W subie Rzeczypospolitej. Moje wspomnienia, Warszawa 2006, s. 202. Prawdopodobnie albo chodzio o godzin 9.00, albo te dopiero o godzinie 8.00 dotar do Ocypla wieczorny rozkaz dowdcy Armii Pomorze z dnia 31 VIII 1939 r. Szef Oddziau III sztabu Armii Pomorze, ppk dypl. Aleksander Aleksandrowicz wspomina jedynie, i w godzinach rannych dnia 1 wrzenia zostaje ruszona ze swego miejsca postoju 27 DP pocztkowo w kierunku poudniowo-zachodnim, za w godzinach poudniowych w kierunku poudniowym, por. A. Aleksandrowicz, Z relacji szefa oddziau operacyjnego sztabu Armii Pomorze o dziaaniach armii, [w] Wrzesie 1939 w relacjach i wspomnieniach, Warszawa 1989, s. 308.

numer

wiosna 2010

26

Biuletyn DWS.org.pl

Pierwszy Marszaek wraca z Madery

@ Konrad Namieniowski

do druku poda Andrzej S. Bartelski (crolick)

Wstp od redaktora
W zwizku z niedawn 75-rocznic mierci Jzefa Pisudskiego pragnbym przypomnie czytelnikom Biuletynu interesujcy epizod z ycia Marszaka. Cho podr Marszaka Pisudskiego na Mader oraz powrotu do Polski na pokadzie kontrtorpedowca O.R.P. Wicher bya ju wielokrotnie opisywana w literaturze (m.in. w ksikach Mieczysawa Lepeckiego Z marszakiem Pisudskim na Maderze, Warszawa 1931, Andrzeja Garlickiego Pikne lata trzydzieste, Warszawa 2008, czy te czasopismach Morze 4/1931, Nasze morze 4/2010), to jednak jak si okazuje, do tej pory wci nie zostaa opublikowana najpeniejsza relacja dotyczca tego wydarzenia. Mowa tu o opowiadaniu kmdr. ppor. Konrada Namieniowskiego1 pod tytuem Pierwszy Marszaek wraca z Madery, ktre przechowywane jest w Centralnym Archiwum Wojskowym w Rembertowie (akta Kierownictwa Marynarki Wojennej, I.300.21.215). Jak do tej pory historycy nie mieli wiadomoci istnienia tej relacji, stanowicej ciekawy przyczynek do bada nad histori Polskiej Marynarki Wojennej oraz biografii Marszaka Pisudskiego. Opowiadanie Namieniowskiego, spisane kilka lat od opisywanych wydarze, oparte jest nie tylko na osobistych spostrzeeniach autora, ale rwnie na oryginalnych dokumentach okrtowych co stanowi szczeglne cenne znalezisko, poniewa jak do tej pory autorowi nie udao si w Centralnym Archiwum Wojskowym odnale adnych dokumentw dotyczcych Wichra sprzed lutego 1932 roku (uniemoliwiajc tym samym ustalenie obsady oficerskiej oraz marszruty okrtu podczas rejsu Gdynia-Madera-Gdynia). Zatem opierajc si na relacji Namieniowskiego mona pokusi si o odtworzenie trasy jak przeby Wicher z Marszakiem Pisudskim na pokadzie (zob. mapa na s. ). Cho narracja Namieniowskiego czasami ociera si wrcz o hagiografi myl, e dla wikszoci czytelnikw Biuletynu
1 Namieniowski Konrad Franciszek (13 II 190124 VII 1979), odznaczony Krzyem Walecznych (trzykrotnie), srebrnych Krzyem Zasugi, Medalem Morskim(trzykrotnie) oraz Distinguished Service Order. Przed wojn m.in. dowdca OORP Czajka, Genera Haller, Komendant Pisudski oraz oficer sygnaowy Dowdztwa Floty. W trakcie wojny m.in. ostatni zastpca dowdcy ORP Grom (kampania norweska), dowdca OORP Garland (konwoje rdziemnomorskie, atlantyckie i islandzkie) i Byskawica (konwoje atlantyckie, osona ldowania w Normandii, bitwa pod Quessant). Po wojnie wyemigrowa do Kanady, gdzie w latach 1954-1961 suy w Royal Canadian Navy. Awanse: por. mar. (29 X 1925), kpt. mar. (1 I 1933), kmdr ppor. (19 III 1937), kmdr por. (3 V 1941), kdr (1 IX 1946). Za: Jan Kazimierz Sawicki (red.), Kadry Morskie Rzeczypospolitej, tom II, Gdynia 1996, s. 397-8

moliwo zapoznania si po raz pierwszy od ponad 60 lat! z opowiadaniem Namieniowskiego bdzie intrygujcym dowiadczeniem, umoliwiajcym kontakt ze swoist atmosfer kultu Marszaka Pisudskiego panujc w latach 30. w sferach wojskowych. Interesujcym uzupenieniem opowiadania Namieniowskiego jest notatka odnaleziona w Centralnym Archiwum Wojskowym odnoszca si bezporednio do interesujcych nas zdarze, a ukazujca prac II Oddziau Sztabu Gwnego niejako od kuchni (akta Gabinetu Ministra Spraw Wojskowych, I.300.1.626). Notatka dotyczca obsady oficerskiej (ale nie tylko!) kontrtorpedowca wraz z Dziennikami personalnymi Ministerstwa Spraw Wojskowych umoliwia odtworzenie z duym prawdopodobiestwem skadu oficerskiego Wichra podczas powrotu Marszaka do kraju. Wszystko wskazuje na to, i na czas rejsu zastpc dowdcy okrtu zosta mianowany kpt. mar. Stanisaw Hryniewiecki, a kpt. mar. Aleksander Hulewicz otrzyma inny przydzia2. Jednoczenie przydzia na dowdc kompanii zaogi najprawdopodobniej otrzyma ppor. mar. Marjan Janczewski, natomiast funkcj osobistego adiutanta Marszaka peni por. mar. Jerzy Maria Kossakowski. Rwnie do skadu oficerskiego Wichra zgodnie z zaleceniami Oddziau II dokooptowano por. mar. Namieniowskiego, ktry mia sprawowa piecz nad bezpieczestwem Marszaka na okrcie. Ostatnia zmiana dotyczya stanowiska drugiego mechanika, gdzie z nieznanych autorowi przyczyn por. mar. Kuczkowskiego zastpi powoany z rezerwy ppor. mar. Micha Ludwik Gierod. Nie przeduajc zatem dalej wstpu zapraszam do lektury opowiadania Pierwszy Marszaek wraca z Madery, ktre przedstawilimy w zgodzie z oryginaln pisowni.

Andrzej S. Bartelski (crolick)

2 Po szczliwym zakoczeniu rejsu zaoga Wichra zostaa przedstawiona do odznaczenia. Zgodnie z zapisami z Dziennika personalnego Nr 8 z 11 listopada 1931 roku dowdca okrtu zosta udekorowany zotym krzyem zasugi, oficerowie otrzymali srebrne krzye zasugi, natomiast podoficerowie brzowe krzye zasugi. Poniewa na licie odznaczonych obok pozostaych oficerw Wichra widnieje kpt. mar. Hryniewiecki, moemy wnioskowa, e faktycznie doszo do zamiany na stanowisku zastpcy dowdcy okrtu

numer

wiosna 2010

27

Biuletyn DWS.org.pl

Angola W dotychczasowej literaturze przedmiotu niewiele mona odnale na temat jednostki, ktra przewioza Marszaka Pisudskiego z Lizbony do Funchal na Maderze. By to portugalski parowiec Angola, ktry zosta wybudowany w 1912 roku, jako s/s Albertville, dla belgijskiego armatora do obsugi linii kongijskiej. Suba jednostki przebiegaa bez godnych odnotowania wydarze, do czasu wybuchu pierwszej wojny wiatowej, kiedy to w latach 19141915 statek by dzierawiony przez rzd brytyjski jako jednostka szpitalna. Po wojnie statek jeszcze przez sze lat pywa pod belgijsk bander, a do 24 kwietnia 1924 roku, kiedy to jednostka zostaa sprzedana portugalskiej spce pastwowej, z zamiarem skierowania statku na tras PortugaliaAngola. Po remoncie trwajcym prawie dwa miesice, 16 czerwca statek ju jako s/s Angola wyruszy do nowego portu macierzystego, jakim bya Lizbona. W chwili wybuchu drugiej wojny wiatowej Angola znajdowaa si w dziewiczej podry atlantyckiej do Brazylii. Szczliwie zawierucha wojenna omina jednostk i w 1946 roku, statek otrzyma now nazw Nova Lisboa zwalniajc tym samym nazw dla nowej jednostki. Po kolejnych czterech latach statek zosta sprzedany brytyjskiej firmie zomowej. Na czas podry do Blyth, statek otrzyma nazw BISCO 3 i po raz ostatni opuci Lizbon 4 lipca 1950 roku na holu holownika Turmoil. Po dotarciu do celu podry rozpoczto zomowanie statku.

Nazwa

Albertville (19121924) Angola (19241946) Nova Lisboa (19461950) BISCO 3 (1950) John Cockerill, Hoboken (Belgia) 30 czerwca 1912 (wodowanie) grudzie 1912 (rozpoczcie suby) Compagnie Belge Maritime du Congo (19121924) Companhia Nacional de Navegao (19241950) Bristish Iron & Steel Co. (1950) C.S.A.F. 7 884 brt, 4 844 nrt, 7 050 dwt 139,64(133,96)16,9810,45(11,28) m 1 silnik parowy Seraing, 8-cylindrowy, o mocy 964 KM, 2 ruby 14 w. I klasa: 164 II klasa: 136

Stocznia Budowa Armator

Numer rejestracyjny 415-E Lizbona Kod sygnaowy Pojemno Wymiary Napd Prdko Pasaerowie

numer

wiosna 2010

28
Od Autora

Biuletyn DWS.org.pl
ycia Wielkiego Marszaka. Fragmentem wprawdzie drobnym w Jego Wielkim yciu, ale jake wanym, bo przecie wtedy On Twrca siy zbrojnej na Morzu Odrodzonej Rzeczypospolitej oglda j na przestrzeni szeregu dni bezporednio przy pracy. W wiernym oddaniu szczegw tego dla nas marynarzy tak wanego momentu ley warto niniejszych wspomnie za co autorowi susznie naley si uznanie.

Ulegajc usilnym namowom moich przyjaci, ujem w formie tego opowiadania moje wspomnienia z podry PIERWSZEGO MARSZAKA POLSKI z Madery do kraju w marcu 1931 roku. Jako materia do tej ksieczki wykorzystaem moje osobiste zapiski z tego okresu, dziennik zdarze i dziennik nawigacyjny z O.R.P. Wicher, nadto opowiadanie .p. Zawilichowskiego, informacje, ktrych zechcia mi askawie udzieli pan minister Perowski, b. pose R.P. w Madrycie i Lizbonie, za co na tym miejscu skadam serdeczne podzikowania. Skorzystaem te z niezwykle dla mnie cennych uwag i wskazwek Pana Pukownika Borkiewicza, dyrektora Muzeum Belwederskiego, za co ywi dla niego gbok wdziczno. Chciabym te zoy na tym miejscu wyrazy wdzicznoci dla b. dowdcy O.R.P. Wicher komandora PODJAZD-MORGENSTERNA, ktry zechcia do tej mej skromnej pracy napisa przedmow. W wypowiedzeniach WIELKIGO MARSZAKA nie czyniem najmniejszych zmian, lecz staraem si je odda tak, jak je zapamitaem. Opisy morza, okrtu i szczegy podr wprowadziem tylko jako to dla postaci I MARSZAKA. Nie bdc zawodowym literatem zdaj sobie w zupenoci spraw z szeregu brakw, ktre tu kto moe znale pod wzgldem stylu czy formy. Piszc to jednake byem kierowany najlepsz intencj odtworzenia rzeczywistoci ycia WIELKIEGO CZOWIEKA wrd nas marynarzy na przestrzeni kilka dni. Czy si to udao pozostawiam yczliwej ocenie czytelnika.

Komandor Tadeusz PODJAZD-MORGENSTERN b. dowdca O.R.P. Wicher

MADERA WYSPA SONECZNA

Pewnego sonecznego dnia, padziernika 1926 roku, francuski krownik szkolny Jeanne dArc zakotwiczy na redzie Funchalu. Byem jednym z czterech Polakw, ktrzy znajdowali si wwczas na jego pokadzie. Byo to w czasie, kiedy jeszcze dla wyobrani ogromnej wikszoci moich rodakw, Madera bya tylko bliej nieokrelonym punktem geograficznym lab mark sodkiego wina, ktre zreszt rzadko pijali niefaszowane. Szlaki polskich statkw handlowych mona byo znaczy zaledwie cienkimi, nielicznymi, liniami na mapach morskich wiata. Gdynia zaczynaa dopiero nabiera oddechu i rzadko jeszcze mona byo co o niej sysze poza Batykiem. Dla mnie i moich kolegw, ktrzy jak dotd nie wystawili nigdy nosa poza Europ, Madera by w caym tego sowa znaczeniu pierwszym etapem na szerokim egzotycznym szlaku. Chodzilimy wic w podniosym nastroju po stromych ulicach, brukowanych drobn granitow kostk, jedzilimy kolejk zbat na stok PICO RUIVO i zjedalimy potem drewnianymi saniami, zaprzonymi w dwch sprytnych tubylcw. Prbowalimy wreszcie rnych gatunkw Malvasi w cenie od dolara za butelk. Jakkolwiek bowiem monet portugalsk jest eskudos, to jednak kupcy Funchalu przyjmuj chtnie funty i dolary. Mia dla nas szczeglny urok ten port w Funchalu i to miasto wznoszce si od morza ku grze, zakoczone potnym zrbem starej fortecy PICO dos FRIAS, panujcej wadnie nad miastem i portem. Rzucaa na nas szczeglny urok soneczna wyspa, pooona na starym trakcie z Europy na Ocean Indyjski, od 1420 roku zwizana z histori Portugalii. Poddawalimy si urokowi sodkiego klimatu, wystawialimy, nasze policzki na uderzenia gorcego wiatru, zwanego Leste, wiejcego z Sahary, zachwycalimy si gajami malowniczych opuncji, podziwialimy kute w skale studnie i biae mury podtrzymujce ukwiecone tarasy. Opuszczajc gocinne wody otwartej na poudnie zatoki aowalimy szczerze, e prawdopodobnie nie bdzie nam ju danem zarzuci jeszcze kiedy kotwic na jej granitowe dno

Konrad Namieniowski

Przedmowa
S chwile w yciu czowieka, ktre pozostawiaj w sercu gboko wyryte, niezatarte waenie. Pozostawiaj co, czego nie zdoa zniweczy ani czas, ani te fala wrae nowych choby nawet bardzo rnorodnych i frapujcych. Nie skpi nam takich chwil i mocnych wrae nasza suba na morzu. A e s to chwile czasem grne, czasem chmurne, to te hartuje si mocno z biegiem lat nasze serce marynarskie, nabierajc duej odpornoci na wszelkie wzruszenia. Chwile pobytu PIERWSZEGO MARSZAKA POLSKI na Maderze to jednak dla nas wczesnej zaogi tego okrtu co niepomiernie wicej, ni tylko szereg mocnych wrae. Niezapomniany widok Jego szlachetnej, z lekka przygarbionej postaci, gdy opierajc si o porcz spoglda na spokojne wody oceanu. Jego dobrotliwe do nas skierowane sowa. Jego umiech zadowolenia, gdy patrzy na nasz prac to drogocenny skarb wspomnie przechowywany pieczoowicie w naszym onierskim sercu, to nieustanne rdo wzrusze i stay bodziec do dalszej pracy tej pracy na morzu, w wykonywaniu ktrej On nas wtedy widzia i ktra wtedy Jego osobie bya powicona. Dobrze si stao, e komandor ppor. NAMIENIOWSKI podj si spisania swoich wspomnie z podry, ktrej szczegy jemu jako oficerowi przydzielonemu wwczas do osoby PIERWSZEGO MARSZAKA najlepiej s znane. Umoliwi on w ten sposb szerszemu ogowi czytelnikw zapoznanie si z tym mao moe jeszcze znanym fragmentem

WICHER pjdzie!
Ktrego zimnego wietrznego lutowego dnia 1931 r. zostaem nagle wezwany z Gdyni do Warszawy. Cel wezwania nie

numer

wiosna 2010

29
Andrzej S. Bartelski

Biuletyn DWS.org.pl

Trasa podry Marszaka Jzefa Pisudskiego na Mader i z powrotem.

by okrelony. Siedzc ju w pocigu, stawiaem sobie w myli tysice przypuszcze co do powodu wezwania. Intuicyjnie wyczuwaem moliwo jakiej przygody, nie umiaem jednak okreli jej rodzaju. Kiedy wreszcie zameldowaem si rano u mych przeoonych okazao si, e mamy jecha zaraz do Belwederu. Coraz mniej rozumiaem co chodzi i coraz wicej roso moje zaciekawienie. Dopiero kiedy znalelimy si wreszcie w gabinecie pukownika Sokoowskiego wyjanio si wszystko. Oto co mi powiedziano: Sprawy pastwowe wymagaj szybkiego powrotu do kraju Marszaka Jzefa PISUDSKIEGO, ktry pojecha w agodnym klimacie Madery podleczy sterane nadmiern prac zdrowie. O.R.P. Wicher mia by tym okrtem, ktremu przypad w udziale zaszczyt zapewnienia Jego szybkiego powrotu do kraju. Ja za miaem by przydzielony do osoby Marszaka na czas Jego pobytu na tym okrcie. Data i cel wyjcia O.R.P. Wicher miay pozosta do ostatniej chwili tajemnic. Wyszedem z Belwederu z lekka oszoomiony. Zbyt nagle i nieoczekiwanie spada na mnie ta wiadomo. Co tu duo gada rozpieraa mnie poprostu rado. Dotychczas widywaem bardzo rzadko Wielkiego onierza.

Czasami opowiadano mi o Nim. Pierwszy raz zobaczyem Go zbliska, gdy jako podchory prezentowaem przed Nim bro. Przejeda wwczas wrd naszych szpalerw. On Zwyciski Wdz, aby z rk swojego wojska otrzyma buaw. Potem widywaem Go kilkakrotnie podczas moich okresowych pobytw w Warszawie, jak szed nieraz, zawsze samotny, ju zlekka pochylony, kierujc si z Belwederu do Generalnego Inspektoratu Si Zbrojnych. Teraz oto miaem si znale na szereg dni w Jego bezporednim pobliu. Miaem Go zobaczy takim, jakim by na codzie u siebie. Przypomniaem sobie nagle jedno opowiadanie o Nim, opowiedziane mi kiedy przez Zawilichowskiego z czasw, kiedy ten ostatni peni przy I Marszaku jako Premierze funkcj oficera do zlece. W pewnym okresie czasu mwi Zawilichowski Komendant studiowa operacje Hindenburga w Prusach Wschodnich. Jednego dnia komentujc jedno z posuni tego wodza powiedzia: Cakiem nierozumiem, dlaczego Hindenburg w tym wypadku tak wanie postpi. A na to Zawilichowski: Mona by go o to zapyta Komendancie!. Wiecie mwi Marszaek a to by byo ciekawe, to byoby ciekawe

numer

wiosna 2010

30

Biuletyn DWS.org.pl
Niewtpliwie byby tu waciwszym jaki krownik, wypierajcy z 10000 ton, dostosowany znacznie lepiej do przeciwstawiania si morskim nawanicom i dajcy we wszystkich moliwych okolicznociach wielokrotnie wiksz rkojmi bezpieczestwa, anieli kontrtorpedowiec. I Marszaek jednak cae swoje ycia lubi ryzyko, to te i teraz nie zawaha si ani na chwil je ponie. W cigu dni, ktre nastpiy, Wicher bra sodk wod i rop, adowa amunicj, torpedy i ywno, zaopatrywa si w mapy, sprawdza dewiacj, wykonywa jednym sowem setki czynnoci, ktre zmuszony jest wykona okrt wojenny przed wyjciem w dalek podr, w ktrej wszystko moe si zdarzy, a za kade zaniedbanie na morzu zwykle paci si drogo. Nasz sztab ze swej strony pracowa rwnie gorczkowo wraz z Ministerstwem Spraw Zagranicznych, nad dyplomatycznym przygotowaniem tej podry. Trzeba byo naprzykad awizowa rzdowi niemieckiemu przejcie Wichra w okrelonej dacie przez Kana Kiloski, rzdowi francuskiemu wejcie do Cherbourga, rzdowi portugalskiemu odwiedzenie Lizbony i Funchalu na Maderze. S to formalnoci niezbdne w yciu marynarek wojennych. Wszystkie te opisane wyej przygotowania wykonywaa ograniczona ilo oficerw, zobowizanych do zachowania do czasu koniecznej na razie tajemnicy. Dla zaogi okrtu wykonujcej wszystkie, zwizane z niedalek podr roboty cel tych przygotowa by zupenie nieznany. Roboty te nie miay te adnego wyrniajcego je charakteru. Okrty wojenne czsto wychodz na morze. Czsto bierze si rop i wod sodk aduje si amunicj i torpedy. Dopiero dnia 7 marca dowdca okrtu komandor PODJAZD-MORGENSTERN ogosi zaodze cel podry. Rado bya powszechna kady z marynarzy uczu si przepojony suszn dum pync z zaufania, jakim obdarzano okrt i jego zaog, powierzajc mu na szereg dugich dni Osob Wielkiego Marszaka. Wytworzy si podniosy nastrj.

Zawilichowski zameldowa o tej rozmowie pukownikowi Gsiorowskiemu nawczas Szefowi Biura Inspekcji. Pukownik Gsiorowski uda si do Ministra penomocnego Rzeszy Rauschera z sugesti, czy nie udaoby si osign wyjanienia Marszaka Hindenburga na temat interesujcy I Marszaka. Rauscher odnis si do sprawy bardzo yczliwie i obieca podczas najbliszego swego pobytu w Berlinie, na audiencji u Marszaka Hindenburga prosi o wyjanienia, dotyczce interesujcego naszego Naczelnego Wodza momentu. Naley sobie uzmysowi, e dziao si to w czasie, kiedy stosunki polsko-niemieckie nie miay bynajmniej charakteru sielanki. Po upywie kilku miesicy przysza pewnego dnia do Belwederu przesyka z Berlina. C si okazao: oto Marszaek Hindenburg przesya do dyspozycji Marszaka PISUDSKIEGO archiwum, dotyczce swoich operacji w Prusach Wschodnich. Zawilichowski melduje Marszakowi nadejcie przesyki. Fakt ten wprowadza w doskonay humor Starego Pana. Wiecie mwi a to zabawne, wyobracie sobie, e zaoylibymy zwizek gwnodowodzcych, no i ogaszamy strajk, i nie byoby wojny. Dnie ktre nastpiy teraz, byy jakby nabrzmiae od obietnic rychych, wanych dla nas marynarzy zdarze. Dotychczas kontakt bezporedni I Marszaka z mod Flot polsk by zawsze krtki i rzadki. Teraz oto mia y szereg dni wrd nas, a co najwaniejsze widzie nas w naszej codziennej robocie. Dnie ktre teraz nastpiy byy wic pene oywionej pracy na wszystkich szczeblach, zarwno w Warszawie, w Kierownictwie Marynarki Wojennej, jak i w Gdyni, w Dowdztwie Floty i na wyznaczonym do podry okrcie. Odpowiedzialno bowiem, ktr nasi dowdcy mieli tu ponie, nie bya bynajmniej ma. Najwikszy nasz wczesny okrt Wicher jest co prawda piknym nowoczesnym kontrtorpedowcem, wypierajcym (jak to ju wie dzisiaj kade dziecko w Polsce) 1550 ton wody, posiadajcym potne turbiny, o budzcej respekt mocy 33000 koni mechanicznych, bdce w stanie rozwin nie bylejak szybko 32 wzw, tzn. 61 km w cigu godziny, nosicy na swoim pokadzie cztery 13 cm dziaa, dwa 4 cm dziaka przeciwlotnicze, i 6 aparatw torpedowych, w ktrych tkwi grone 55 cm torpedy. Cay ten sprzt obsuguje 155 ludzi zaogi, dla ktrych okrt jest nie tylko-platform, na ktrej maj walczy gdy zajdzie potrzeba, ale take domem w ktrym yj i z ktrym czuj si mocno zwizani. k, kontrtorpedowiec Wicher jest piknym nowoczesnym okrtem, ale nasze wadze zdaway sobie w peni spraw z tego, e okrt ten mimo tych niewtpliwych zalet, jakie opisaem powyej, nie jest w zupenoci odpowiednim dla podry Naczelnego Wodza na przestrzeni ponad 2000 mil morskich, gdy nie jest w stanie zapewni koniecznych wygd i bezwzgldnego a susznego w tych warunkach bezpieczestwa. W wypadku sztormu, o ktry na takiej przestrzeni i w tej. porze roku nigdy nie jest trudno podr na takim okrcie sta si moe niezwykle cik i nuc.

W drodze do celu
Dnia 9-go marca 1931 r. pnym wieczorem, ju dawno po spuszczeniu bandery, zaadowalimy ostatni torped i ostatni pocisk armatni. Bosman portu kilkoma obrotami zamkn zawr, doprowadzajcy wod sodk z ldu, a drenaowy odczy natychmiast w parciany przez ktry napeniano zbiorniki. O godzinie 2100 przyby na okrt Kontradmira WIRSKI Szef Kierownictwa Marynarki Wojennej, w celu dokonania ostatniej inspekcji przed podr. Stalimy wszyscy w zbirce na pokadzie oficerowie i zaoga. Admira przemwi do nas krtko, podnoszc wag odpowiedzialnoci, ktr mielimy wsplnie ponie. yczenia pomylnej podr. onierskie pozdrowienie Czoem zaoga!. Chralna skandowana odpowied jak zatrzanicie zamku przy dziale Czoem Panie Admirale!. W wietle nietoperzy (rodzaj lamp okrtowych) admira zeszed po wskiej schodni na molo.

numer

wiosna 2010

31

Biuletyn DWS.org.pl
Nagle rano przed witem stop silna zawieja niena i widzialno zero. Zakotwiczenie! Wyrwao si z kluzy w lad za kotwic 60 metrw acucha Z dziobu krtki meldunek w ciemnoci: kotwica trzyma! Ze wszystkich stron sycha sygnay mgowe Ryki syren niewidzialnych w zawiej i okrtw Tumione wiatrem i mg dwiki okrtowych dzwonw Teraz my take dzwonimy. W regularnych odstpach co 2 minuty szereg szybkich uderze o krawd dzwonu, a potem wachtowi nadstawiaj ucha i suchaj w napiciu Czujno jest konieczna stoimy na samym szlaku! Na szczcie, z pord dochodzcych do nas dwikw, przewaaj dzwonienia. Z tej strony nic nam nie grozi. Te dwiki pochodz od okrtw zakotwiczonych jak my. Czasami jednak wpada w ucho ostry gos syreny, to jest wane, to okrt w ruchu z tej strony moe przyj niebezpieczestwo. Od czasu do czasu wyania si z mrokw nieycy niewyrany ksztat okrtu, zda si tu pod burt. Blade wiato ogni pozycyjnych dociera do oczu, jak saby poblask zachodzcego nad botami ksiyca. Przykry, peen napicia moment oczekiwania. Krtkie rozkazy do steru na przepywajcym mimo statku. Kilka metrw od burty przesuwa si czarny kadub. Sycha na pokadzie jakie gosy ludzi. Potem szybko cay ten obraz rozpywa si w nieycy, i znowu tylko porykiwanie syren i odmierzone dwiki dzwonw W kocu niebo przeciera si nieco. Zawieja ustaje rwnie nagle, jak nagle si zjawia. Cignie tylko ostry wiatr i wzmaga si fala Odkotwiczamy. Miarowo w takt rozkoychw okrtu mijaj godziny wacht. Co cztery godziny staje na pomocie nowa zmiana. Co cztery godziny inny czowiek pochyla si nad kompasem, przekadajc szprychy sterowego koa. Co cztery godziny inne oczy ledz, horyzont. Co cztery godziny inny oficer wachtowy wypenia kolumny nawigacyjnego dziennika, bierze namiary, oblicza prdy, apie soce lub gwiazdy na sekstans, kreli kurs na mapie, odmierza cyrklem przebyt drog Rwnoczenie pod pokadem, co wacht, inny kierownik kotowni ledzi uwanie wzrokiem szko wodowskazowe, co wacht inny palacz przymyka lub otwiera dysze wstrzykujce rop do palenisk. Tu za wodoszczeln przegrod podoficerowie wachtowi, z rkami na zaworach parowych, doprowadzajcych par do turbin, ledz chybotliwe ruchy manometrw, wskazujcych cinienie w kotach, prni w skraplaczu, cinienie oliwy smarujcej oyska, ilo obrotw wykonan przez liczniki Poprzez stalowa poszycie kaduba sycha szturm fali uderzajcej o burt i monotonny oskot rub, bijcych z impetem w wod, niby pracowite kijanki praczek, piorcych o wschodzie nad rzek. Ucho kierownika wachty maszynowej zna wszystkie odcienie tych wielorakich szumw, odrnia bez adnej trudnoci zarwno dwik pompy cyrkulacyjnej, jak i nerwowy stuk sprarki. Od czasu do czasu kadzie ciemn od oliwy rk na koszulkach oysk, a stopie odczuwanego ciepa informuje go, nie gorzej od odpowiedniego termometru, o prawidowoci smarowania.

Chwil potem znany na pami sygna trbk i odkotwiczenie! Wypadlimy znowu z ciemnych czeluci luk na pokad. Kady na swoje miejsce, przewidziane w alarmie. Rzucone z mola cumy chlusny ciko o wod. Holownik przyj lin holownicz i wykrci nas gadko dziobem do wyjcia. Za chwil pierwsze obroty rub zbekotay wod. Przeszlimy zgrabnie pomidzy latarniami ograniczajcymi krace falochronu. Burty nasze omioty na chwil smugi kolorowych wiate latarni wejciowych. Zakotwiczamy przy boi wejciowej. Jest godzina 2210. Wieje ostry przejmujcy wiatr pnocno-wschodni i temperatura utrzymuje si poniej zera. Chwilami sipi lodowaty deszczyk. Dziewitego marca 1931 roku wypad w poniedziaek. Wrodzona marynarzom skonno do przesdw tkwica swymi korzeniami daleko w epoce flot aglowych, kae w miar monoci unika zaczynania podry w poniedziaek. Przeczekalimy tedy przy boi wejciowej do godziny 2400. Tym razem nie wolno w niczym naduywa yczliwoci bogw ani niczego zaniecha, coby mogo t yczliwo zapewni. We wtorek dnia 10-go marca o godzinie 0005 podnielimy kotwic i wzilimy kurs na wyjcie z zatoki. W dzienniku nawigacyjnym, w rubryce warunki meteorologiczne, zapisano w tej chwili: nieyca widzialno zero. W godzin potem minlimy trawers Helu, a okoo godziny 0300 opucilimy ostatecznie nasze wody terytorialne. Rano, wiatr zmieni kierunek na poudniowy-zachd. Okoo godziny 1000 pada jeszcze drobny nieg, ale potem wypogodza si nieco, okrt idzie ostro, z szybkoci 17 wzw, kursem na Arkon. Korzystajc z poprawy pogody malujemy nadbudwki, aby wyglda jak najlepiej na ryche przyjcie Dostojnego Gocia. Okoo poudnia mijamy Arkon. Na wysokoci Gjedser Riff zjawia si nad okrtem wodnosamolot niemiecki i krc na maych wysokociach, fotografuje nas zawzicie. Przez nasze szka okrtowe widzimy doskonale jak obserwator wychyla si mocno za burt wodnosamolotu, celujc w nas obiektywem aparatu fotograficznego. (Wicher wszed stosunkowo niedawno w sub, to te Niemcy korzystaj z okazji, aby si nam przypatrzy z bliska). O godzinie 2100 zapalamy wiato pilotowe a w 35 minut pniej stoimy ju przycumowani przy luzie w Holtenau. Niemcy s bardzo uprzejmi i sprawni, to te formalnoci zabieraj bardzo mao czasu. W niespena godzin pilot jest ju na pokadzie, luza zostaje otwarta i okrt wpywa do Kanau Kiloskiego. Od chwili opuszczenia Gdyni pozostawilimy za sob w naszej drodze na zachd, ju prawie 10 d. geograficznej. Niedugo wysuniemy si w Morze Pnocne. O godzinie pierwszej w nocy przesuwamy zegary okrtowe o jedn godzin wstecz, na czas poudnika Greenwich. Zmieniamy pilotw i o godzinie 0418 wychodzimy ze luzy Brunsbttelkoog, ju po przeciwnej stronie Kiloskiego kanau. Wpywamy na Elb. W okrelanych odstpach czasu mijamy okrty latarniowe. Wszystko jest w porzdku, tylko od omiu godzin spada gwatownie barometr, wiatr wykrca na pnocny-zachd i wzrasta do siy 7 wedug skali Beauforta.

numer

wiosna 2010

32

Biuletyn DWS.org.pl
Osiemnastego marca nad ranem okrelamy si ju na przyldek Finisterre, na hiszpaskim brzegu. Do Lizbony mamy jeszcze przed sob jakie dwiecie szedziesit mil. Pnym wieczorem, przy ostrym szkwalistym wietrze i wysokiej fali, wchodzimy do rzeki Tagu. Duszy czas wzywamy bezskutecznie pilota, przy takiej pogodzie nie kwapi si z przyjazdem. Dajemy w kocu za wygran i zakotwiczamy o pnocy na rzece. Dopiero nazajutrz dziewitnastego marca rano zjawia si pilot, podnosimy wic kotwic i po godzinie podry rzek cumujemy si wreszcie przy nadbrzeu Al Cantara w Lizbonie. W cigu dnia nastpuje wymiana oficjalnych i towarzyskich wizyt pomidzy Wichrem a okrtem flagowym marynarki portugalskiej. Odwiedzaj nas take przedstawiciele Polski. Z samego rana konsul honorowy, ktry uatwia nam tutaj nasze czynnoci. Przybywaj take przedstawiciele kolonii polskiej w Lizbonie. Po poudniu przyjmujemy Ministra penomocnego R.P. Perowskiego, akredytowanego przy Rzdzie Hiszpanii i Portugalii, ktry rewizytuje dowdc. W czasie tej wizyty Minister zaprasza nas na obiad do jednej z miejscowej restauracji, jako e dzisiaj przypada dzie Imienin I Marszaka. Minister Perowski jest czarujcym gospodarzem, to te mimo zmczenia podr i zajciami dnia dzisiejszego wieczr mija doskonaym nastroju. Przy czarnej kawie Minister opowiada w jakich to okolicznociach, nie pozbawionych dramatycznych momentw, przewozi Dostojnego Pana dnia 18 grudnia 1930 roku przez Hiszpani, ktra wanie zaczynaa si miota w pierwszych paroksyzmach rewolucji. Porwany naciskiem wspomnie przeszed z kolei do czasw odleglejszych, kiedy te w latach 1922 do 1927, jako radca Poselstwa Polskiego przy Watykanie, mia czsto okazj rozmawiania z Papieem Piusem XI Ilekro mwi Minister zdarzyo mi si by na audiencji u Jego witobliwoci, zaczynaa si nieodmiennie rozmowa od pytania: Jak si ma Marszaek Pamitam snuje dalej nasz gospodarz jedn szczeglnie audiencj, wkrtce po wypadkach majowych 1926 roku. Ojciec wity przyj mnie, siedzc przy swoim biurku. Gdy wszedem, szuka czego wrd papierw zacielajcych st. W kocu ze stosu pism wydoby jedno i potrzsajc nim, zwrci si do mnie: Pisz mi mwi z Warszawy, e Marszaek si gniewa, ale ja to rozumiem, to jest suszny gniew. Wszak wity Pawe pisze Irascimini et nolite peccare Opucilimy gocinnego gospodarza o pnej godzinie wieczornej, pod silnym wraeniem Jego opowiada Pniej ile razy zdarzyo mi si sysze rnych demagogw, krytykujcych krok Jzefa Pisudskiego z maja 1926 roku przychodzia mi zawsze na myl ta gboka ocena Jego czynu przez Ojca witego. Opuszczamy Lizbon rankiem dwudziestego marca 1931 roku, biorc tym razem kurs ju prosto na Mader. Mamy dobr widoczno, troch jeszcze martwej fali z pnocnego -zachodu, pozostao niedawnego sztormu, i lekki wietrzyk z kierunku poudniowo-zachodniego.

Mimo, e okrt jest na penym morzu i idzie staym kursem uwaga zawsze gotowa do reakcji na kade drgnicia telegrafu maszynowego, przekazujcego rozkazy z pomostu. Ci tam na pomocie i ci tu pod pokadem stanowi jakby dwa czony jednego organizmu, poczone z sob sieci nerww, zale od siebie i polegaj na sobie wzajemnie Za ruf obraca si jednostajnie w wodzie migieko logu, przesuwajc nieprzerwanie cyferki w okienku licznika. Kartki dziennika nawigacyjnego zapeniaj si obcymi nazwami, znanymi zreszt na pami wszystkim marynarzom, przemierzajcym te wody: prostopada Borkum Riff, prostopada Brandaris, prostopada Terschelling, i zaraz zmiana kursu. Kierujemy si teraz w gbok rynn Kaletaskiej Cieniny. Dwunastego marca nad ranem zostawiamy za sob kolejno wiecce na angielskim brzegu latarnie, o nazwach penych historycznej treci: Dungeness, Beachy-Head. Rano bierzemy namiar na przyldek Barfleur. Okoo godziny dziesitej idziemy ju kursem na Cherbourg. Przesuwamy si w ciasnym przejciu pomidzy dwoma bastionami starej twierdzy, a w chwil potem zarzucamy cumy w basenie Napoleona III-go, tu przy burcie O.R.P. Burza, ktry dokacza tu instalacji swego uzbrojenia, zanim w lad za Wichrem wejdzie w skad naszej floty. Jest tu take i nasz pierwszy okrt podwodny Wilk. Czujemy si zatem troch jak u siebie. Tym wicej, e w porcie tym istnieje nasza baza, noszca oficjaln nazw Base Maritime Polonaise. Podczas kilku dal .naszego postoju w Cherbourgu Wicher sta si orodkiem ycia towarzyskiego. Przyjmujemy wic wizyty mesowe licznych naszych kolegw, zarwno Polakw jak i Francuzw, popijamy na sposb francuski apritifs, na sposb polski wdk, na sposb amerykaski coctails wszystko bez przerwy i w nastroju zainteresowania nasz podr. Jestemy przedmiotem ywego zaciekawienia i zazdroci i umiemy dyskretnie manifestowa nasz wyszo. Koje na O.R.P. Wicher s wysokie, tak jak ka bretoskie, znajduj si bowiem pod nimi komody na bielizn. Uznalimy, e dostp do takiego oa bdzie dla Pana Marszaka trudny. Umylelimy wic zrobi przy ku dwa stopnie, ktreby uatwiay wejcie. Stolarnia arsenau wykonaa nam te stopnie i umiecilimy je waciwie, w kabinie przeznaczonej dla Niego. Szesnastego marca rne czynnoci na okrcie, wymagajce wspudziau arsenau francuskiego zostay ukoczone. Wczesnym wieczorem zosta zamknity ostatni zbiornik napeniony po brzegi rop. Okoo pnocy jestemy ju na penym morzu, sterujc na poudniowy-zachd. Daleko za nami pozostaj ognie latarni Casquets wit zastaje nas na wysokoci Brestu. Wieje nam wprost od dziobu umiarkowana bryza. Temperatura wynosi 11 stopni. Morze zaledwie faluje. Jednake pod wieczr wpyw zatoki Biskajskiej daje si ju wyranie odczu. Wiatr wzrasta do siy sze wedug skali Beauforta, i zmienia kierunek na poudniowywschd. Zaczynamy wyranie taczy.

numer

wiosna 2010

33

Biuletyn DWS.org.pl
najmilej wpada ma w ucho, kiedy tak mwi do Niego poprostu Komendancie! Prawo takiego odezwania si do Jzefa Pisudskiego, to ju najlepsza legitymacja dla tego, kto je posiada. Pukownik Wojczyski przedstawia mnie. Czuj jak na moment spoczy na mnie cikie, gboko sigajce oczy Wielkiego Czowieka. Skanduj sowa subowego meldunku, potem ciskam przez chwil Jego rk, rk mocn, pen wyrazu. Poddaj si szczeglnemu wzruszeniu, ktre mi ogarnia. Stary Pan rzuca kilka sw, staram si odpowiada krtko i logicznie, ale gowa moja jest pena zamtu i serce wali jak motem. Na szczcie melduj gubernatora wyspy, zaczyna si wic teraz oglna rozmowa w jzyka francuskim. Pan Marszalek mwi o doskonaym klimacie Madery, o doznanej tu gocinnoci, o pomylnym rezultacie swojej kuracji, o swoich sympatycznych wsplokatorach czarnych mrwkach, ktrych tu peno we wszystkich domach. Mwi poprawnie i pynnie, jakkolwiek z pewnym kresowym akcentem. Wychodzimy wreszcie przed dom. Na ulicy czekaj ju samochody, ruszamy wolno do portu, wzdu wskich ulic, wrd szpalerw miejscowej ludnoci, ktra zapenia szczelnie chodniki i wznosi teraz okrzyki, majce w portugalskiej mowie mikkie, sympatyczne brzmienie. Na kamiennym molo czeka honorowy batalion. Sygna trbk. Chrzst prezentowanej broni. Marszaek Pisudski szybko przechodzi przed frontem. Poegnanie z Portugalczykami, Skacz pierwszy do motorwki, aby uatwi Mu wejcie, ale Marszaek omija moj wycignit rk i skacze wprost z kamiennych stopni do rodka odzi. Widz bysk zdumienia w oczach marynarzy. Lecz oto ju dzib odepchnity mocno bosakiem, wykrca na wyjcie. Komenda caa naprzd. Ludzie stojcy na molo, malej szybko w narastajcej perspektywie. Wchodzimy na okrt. Wycignici w idealne szeregi marynarze, pr si w postawie na baczno. Dowdca prezentuje zebranych przy trapie oficerw. Krtkie powitanie. Schodzimy na d. Wprowadzam Pana Marszaka do przygotowanej dla Niego kabiny. Pan Marszaek rzuca szybko okiem na okoo i zauwaa zaraz schodki, ktre wykonano jeszcze w Cherbourgu. A to co? pyta. Wyjaniam przeznaczenie sprztu. Marszaek sucha, wreszcie umiecha si Nie rbcie gupstw mwi kacie to zaraz zabra. Opuszczam kabin ze schodkami pod pach. W p godziny po zaokrtowaniu si I Marszaka jestemy ju na penym morzu. Mamy tym razem wspania pogod. Cignie lekki ciepy wietrzyk z pnocnego-wschodu. Jest osiemnacie stopni ciepa. Po prostu nie chce si wierzy, e jeszcze kilka zaledwie dni temu, szlimy po wodach Elby w niegowej zadymce. O godzinie szstej wieczorem schodzimy si w mesie dowdcy na kolacj. Po prawej rce Pana Marszaka siedzi pukownik Wojczyski, po lewej dowdca okrtu, obok niego kapitan Lepecki, dalej my oficerowie modsi.

Dzie przebiega normalnie. Idziemy bez zmiany, raz wytknitym od Lizbony kursem, i trzymamy sta liczb obrotw. W nocy mijamy z bliska kilka statkw handlowych. Dwudziestego pierwszego marca po poudnia przesuwamy nasze zegarki o godzin wstecz. Przed zachodem soca ukazuje si wysp Porto Santo. W chwili spuszczenia bandery jestemy ju za jej trawersem. W pewien czas pniej okrelamy si wedug latarni Laurengo, zmieniamy cokolwiek kurs i o godzinie 2212 rzucamy kotwic ma redzie Funchalu. Stoj na pokadzie i patrz ku miastu. Wznosi si amfiteatralnie w gr, a hen do podna starej fortecy Pico dos Frias. agodna bryza cignie od ldu, niosc z sob sodki upajajcy zapach. Uczepione, na skaach domki pon wiatami okien. Gdzie wysoko, wijc si krt serpentyn, pdzi samochd, wyrzucajc przed siebie w noc olepiajce byski reflektorw, ktre niby wietliste sztylety, kad si na skaach. Tam wysoko, gdzie ponad hotelem Bela Vista, w biaym, drzewami ocienionym domku mieszka On Jzef Pisudski, Pierwszy Marszaek Polski. Okrt znuony podr powoli usypia.

Marszaek wraca
Rano z polecenia dowdcy udaj si do willi I Marszaka. Melduj si u pukownika Wojczyskiego. Przyjmuje mnie w obszernym salonie. Rozmawiamy pgosem, bo Pan Marszaek kadzie si pno i obecnie pi jeszcze. Ustalamy godzin wizyty dowdcy okrtu kmdra Podjazd-Morgensterna i inne szczegy. Na Wichrze te ruch od wczesnego rana. O sidmej mielimy ju kontrol miejscowych wadz sanitarnych. Potem sypi si jedna za drug wizyty oficjalne. Po poudniu wychodz na ld, spotykam kapitana Lepeckiego, siadamy razem w ma dwuosobow takswk i jedziemy zaatwi ostatnie drobne sprawunki. Wieczorem jem obiad w towarzystwie kolegw w jakiej restauracji. Potem chodzimy jeszcze po ulicach z granitowej kostki, chonc urok atlantyckiej nocy Patrzymy z wyniosoci miasta ku morzu, gdzie na granatowym tle wody odcina si ciemna smuka sylwetka naszego okrtu. Schodzimy wreszcie znueni na kamienne wybrzee, gdzie czeka na nas d. Biae dugie wiosa zanurzaj si rytmicznie w wod, a za chwil okrzykuje nas wachtowy przecigym zawoaniem: kot w odzi? wedug zwyczaju, jaki obowizuje od wiekw na wszystkich okrtach wiata Dwudziestego trzeciego marca adujemy poczt. Mnstwo listw i kart z wszystkich zaktkw globu, ktre przysano tutaj z okazji dziewitnastego marca, z wyrazami mioci i hodu dla Wielkiego onierza. Worki z t poczt wypeniaj po brzegi podrczny okrtowy magazyn. Po poudniu dwudziestego trzeciego marca drugi raz jad do willi Pana Marszaka. W duym salonie rozmawiamy przez chwil z pukownikiem Wojczyskim Nagl otwieraj si, jakie drzwi na grze i oto schodzi, powoli Komendant. Tak nazywaj Go Jego pierwsi onierce i ten tytu wydaje mi si teraz najwaciwszy. Napewno

numer

wiosna 2010

34

Biuletyn DWS.org.pl
pokad. Stoi chwil na rufie, patrzc na horyzont i rozmawiajc czasem z dowdc okrtu. Potem wychodzi, na wysoki pomost bez zatrzymania, mimo e trap jest bardzo stromy i do niewygodny. Tu studiuje przez chwil map, zamienia kilka sw z oficerem wachtowym, nastpnie schodzi z powrotem. Okrt koysze si zlekka. Trzymam si wic blisko z obawy, aby Pan Marszaek nie potkn si czasem o jeden z licznych wystpw w pokadzie. Chciabym Go take sfilmowa, jakkolwiek nie mam odwagi wystawi wprost na Niego obiektywu mego aparatu. To wolno tylko kapitanowi Lepeckiemu. Szczerze mu zazdroszcz tego przywileju Udao mi si w kocu nakrci kilka metrw, kryjc si za dziao. Ale Pan Marszaek widzia widocznie doskonale wszystkie te moje zabiegi, bo nagle zwrci si do mnie nawp z umiechem, na wp serio: Jak bdziecie tak za mn azi, to wam fig poka rozumiecie fig poka. Unikaem na przyszo skrupulatnie sytuacji, w ktrej rzucona z umiechem groba mogaby by speniona Przed obiadem, pukownik. Wojczyski zachca, nas do wikszej swobody przy stole i unikania oficjalnej sztywnoci, gdy Komendant tego nie lubi. Po obiedzie, ju przy herbacie, jeden z moich kolegw, ktry wzi zalecenia pukownika Wojczyskiego zbyt .dosownie, zwraca si nagle wprost I Marszaka i rbie: Ale z Litw Panie Marszaku co tu duo gada czas by zrobi koniec. Nagle zapanowaa cisza. Oczy wszystkich zwrciy si na Dostojnego Pana. Czekamy tylko kiedy skarci oficera za to odezwanie si tak bezceremonialne. Winowajca te skonfundowa si od razu po wypowiedzeniu tego obcasowego zdania. Ale Pan Marszaek siedzi milczcy, tylko wsa cignie na d, zaspi si jakby troch, patrzy daleko, jakby sobie tylko dostpne wizje oglda. Milczenie staje ,si kopotliwe. Nagle zaczyna mwi tonem, jakim si przemawia do ciekawych, a niesfornych dzieci, ktre chc zawsze wszystko wiedzie Opowiem wam mwi ciekaw histori Jeden kronikarz powany kronikarz pisze, e Krlowa Jadwiga, przyjmujc xicia Rakuskiego Gwilhelma na Zamku Krakowskim, bya czsto uczciwie i miernie weso. ywic ku Gwilhelmowi ch i uprzejmo, nie chciaa wyj za Jagie i pretekst sobie dobry wykoncypowaa. Powiedziaa wiecie e on jako poganin jest cay obronity. Doszo w kocu do tego, e wysano z Krakowa na przeciw Jagielle dwch panw polskich, mw zaufania. I zaprowadzili Ksicia Litewskiego do ani. No i okazao si, e nie jest tak le. O kanonizacj Jadwigi zabiega mj biskup no, Bandurski. Wic ja mu mwi jake tu sobie poradzicie z tym kronikarzem, bd chyba trudnoci? A on mi na to powiada: C chcecie Komendancie, sprawa tej mioci, to mj gwny argument kanonizacyjny. No ale jake wy to zrobicie? A Bandurski na to: Przecie ona musiaa pognbi wielkie uczucie wielkie uczucie dla Wielkiej Idei.

Na okrcie s dwie mesy, w jednej jadaj oficerowie sztabowi, w drugiej oficerowie modsi. Obecnie mesa sztabowa jest mes Marszaka. Oficerowie modsi bior kolejno po jednemu udzia w posikach przy Jego stole, gdy wszyscy naraz nie moglibymy si tu pomieci. Podczas jedzenia rozmowa nie pynie specjalnie wartko. Jestemy jeszcze oniemieleni t tak bezporedni obecnoci Naczelnego Wodza. Z chwil jednak, gdy podaj herbat, Pan Marszaek zapala papierosa i nie wyjmujc swoim zwyczajem yeczki ze szklanki, popija powoli komandor Morgensten prbuje zagai rozmow, opowiadajc o cikiej podry na Morzu Pnocnym i stale niespokojnej Zatoce Biskajskiej. Wyraa swoja obawy co do wygody Pana Marszaka w wypadku napotkania w drodze silniejszego sztormu. I Marszaek sucha z uwag, ale wzrok Jego jest daleki, jakby stalowe poszycie okrtu nie stanowio przeszkody Pociga siwego wsa, a potem mwi powoli tym, sobie tylko waciwym, tonem: Hm mwicie Zatoka Biskajska a ja wam mwi, e j przeskoczymy, moe i Morze Pnocne hm, moe i Morze Pnocne, ale na Batyku (tu zwraca si wprost do pukownika Wojczyskiego) poygasz doktorze, eby nie myla, e morze to jezioro miejemy si wszyscy, bo doktr zrobi niewyran min, jakby przepowiednia Pana Marszaka co de niego, miaa si speni przed czasem. I Marszaek za jest zupenie widocznie w doskonaym humorze. Obj domi krawdzie stou i mieje si serdecznie wraz z nami. Po chwili podnosi si mwi oglnie dobranoc i wychodzi do siebie. Kiedy po pewnym czasie opuszczam mes, widz przez uchylone drzwi kabiny pochylon nad biurkiem posta Dostojnego Pana z pirem w rku, ktre szybko zapenia biae kartki papieru czarnymi znakami liter O bardzo pnej ju godzinie nocy zszedem raz jeszcze cicho po stromej schodni i rzuciem okiem do Jego kabiny. Tak, siedzia tam wci jeszcze w tej samej postawie Urs tylko stos zapisanych kartek i ilo niedopakw w popielniczce W kabinie snuy si wstgi bkitnego dymu Dopiero okoo godziny czwartej nad ranem zgaso wiato w Jego kabinie. Dwa dni idziemy znw prawie staym kursem, przemierzajc ocean na przeaj. Cigniemy w gr na pnocny-wschd. ruby burz niezmordowanie wod za ruf, pchajc nieustannie przed siebie ptora tysica ton stali. W okienka logu wyskakuj, coraz wiksze cyfry. Dwudziestego trzeciego marca o pnocy mamy ju za sob sto dwadziecia dziewi mil. Nastpnego dnia o tej samej porze log wykazuje piset szedziesit mil. Madera pozostaa daleko za nami. Temperatura wynosi ju tylko trzynacie stopni. Ale pogoda utrzymuje si w dalszym cigu doskonaa. Ocean oddycha normalnie. Pan Marszaek wstaje pno. Przed jedenast wychodzi na

numer

wiosna 2010

35

Biuletyn DWS.org.pl
Oficer kierujcy manewrem na dziobie, podnis rk trzyma sygna koniec manewru. Rozej si. Do trapu dobija d motorowa z francuskim oficerem komplementacyjnym. Na dole u siebie Pan Marszaek wkada swj mundur paradny. Konieczno ulegania wymogom protoku burzy Go. Komendant jest dzisiaj w zym humorze mwi Lepecki, nie lubi oficjalnych ceremonii. W lad za oficerem komplementacyjnym melduj si na pokadzie przedstawiciele naszych wadz, z ambasadorem Chapowskim na czele. Marszaek przyjmuje ich w mesie. Z pomostu meldunek wachtowego: d motorowa z flag admiralsk dobija do trapu! Trapowi na miejsca. Warta prezentuje bro. Sygna baczno prawa burta. Na pokad wchodzi admira Berthelot prefekt morski, dowdca okrgu morskiego. Przy trapie przyjmuje go dowdca okrtu i pukownik Wojczyski. Admira schodzi do mesy. Podobno wiadomo o terminie przybycia Wichra zastaa go na inspekcji w Dunkierce. Inspekcja zostaa przerwana i admira powrci piesznie do Cherbourga, aby przywita na czas Tego, o ktrym dobrze wiedziano we Francji, e jest nie tylko Pierwszym Marszakiem Polski, ale ywym ucielenieniem Jej Wielkoci. Wieczorem gocie opucili pokad. Zostalimy znw sami. Ropa zostaa uzupeniona. Godzin odkotwiczenia wyznaczono na dwudziest trzeci. Tymczasem siedlimy do kolacji. Kto powiedzia co o impresjonizmie. Kto wymieni secesjonist Corintha, inny wspomnia Renoira, kto rzuci nazwisko Pankiewicza W pewnej chwili Pan Marszaek podj temat i mwic oglnie o kierunkach w malarstwie przeszed znw na ten sobie tylko waciwy specyficzny styl wyraania spostrzee i uwag. W Generalnym Inspektoracie wiecie w moim gabinecie pracy wisz dwa obrazy. Jeden przedstawia Ksicia Jzefa pod Raszynem, a drugi Pisudskiego pod Wilnem. Pisudski stoi porodku, a za nim wida dziao, skierowane powiedzmy delikatnie w plecy Pisudski wsparty okciami o dwch oficerw, trzyma przy oczach lornetk W biaych rkawiczkach Hm Pisudski pod Wilnem w biaych rkawiczkach, w biaych rkawiczkach! Wida paradoksalno takiego ujcia bawia, ale jednoczenie irytowaa Wielkiego onierza. Byo to jednak szczeglne, e w kadym z podjtych w tym czasie przez Niego tematw, schodzio si jako w kocu zawsze na Wilno, na temat litewski. We wszystkich pomieszczeniach zaogi i oficerskich kabinach rozleg si znany nam wszystkim na pami sygna dzwonka. Alarm odkotwiczenia! Godzina 2250. Pilot wszed wanie na pokad. Sycha cichy plusk jego odzi przy burcie, ale samej odzi nie wida. Nawet jej wiata pozycyjne s ledwie dostrzegalne, a przecie

Patrzyem ze skupion uwag na twarz Marszaka. Cay czas umiecha si z lekka, ale kiedy dochodzi od koca swojej ciekawej historii spowania na nowo, a wzrok Jego znw sta si daleki, jakby sobie tylko dostpne wizje oglda. Przy stole zapanowa cisza. Rozwaalimy w sobie sens opowiedzianej dopiero co historii i osobisty stosunek emocjonalny I Marszaka do tematu, ktry ze sposobu opowiadania przebija. Tego dnia Pan Marszaek nie podj ju z nami adnej rozmowy. Wieczorem widziaem Go znowu, jak pochylony nad biurkiem w swojej kabinie pisa i pali a do pnej godziny nocy. Czwartego dnia podry nad ranem, w oparach lekkiej mgy, dwigajcej si z morza, zobaczylimy wiato synnej latarni Creach, wieccej na wyspie oddalonej o siedemnacie kilometrw od przyldka Casquet. Jestemy na wysokoci Brestu. Cay ten dzie upyn pod znakiem mgy, ktra czasami rzednie, czasami gstnieje, tak, e widoczno nie przekracza chwilami ptorej mili. Mimo to nie zmniejszamy szybkoci. Tylko dowdca okrtu sterczy teraz ju cay czas na pomocie, obserwujc na rwni z wachtowymi sabo widoczny horyzont. Wchodzimy znw na uczszczany szlak. To te coraz czciej wychyleni za oson pomostu wachtowi sygnalici, wykrzykuj swoje ostrzeenia: Kt kursowy 20 parowiec kt kursowy 100 kuter rybacki! Okoo poudnia nasza radiostacja nawizuje kontakt z brzegiem francuskim. Znamy co prawda nasze pooenie geograficzne, jestemy pewni, e ewentualny bd w pozycji nie moe by wikszy, ni 23 mile. Ale od dwudziestu czterech godzin z powodu zupenego zachmurzenia nieba, prowadzimy ju tylko nawigacj zliczeniow, a musimy mie absolutn pewno. Dzi dowdca odpowiada nie tylko za bezpieczestwo zaogi i okrtu. Nasza radiostacja wic da podania radionamiarw. Wkrtce otrzymujemy dane. Wszystko w porzdku. Nasze zliczenie jest prawidowe, moemy zmienia kurs na Cherbourg. W pewnej chwili sygnalista wachtowy melduje: Kt kursowy 5 samoloty! Rzeczywicie, wkrtce syszymy nad gowami charakterystyczny warkot maszyn. Zataczaj krg caym kluczem. Wysuwaj si daleko przed dzib okrtu, zawracaj i znowu powtarzaj manewr. To honorowa eskorta, wysana z bazy wojennej Cherbourg na powitanie Dostojnego Gocia. Wkrtce mijamy ju molo wejciowe, tzw. Maej redy, a z t chwil z ambrazur starej fortecy wykwitaj biae smugi dymu. W lad za tym dochodzi nas odgos armatnich salutw. Na wysokim maszcie baszty opoce na wietrze polska bandera. Rzeczpospolita Francuska pozdrawia Pierwszego Marszaka Polski na swoich wodach. Stalowe cumy Wichra zostay przecignite szybko przez ogromne cikie ucho beczki kotwicznej.

numer

wiosna 2010

36

Biuletyn DWS.org.pl
Najwaniejsz rzecz jest rwnomierno i trwao wysiku No c chcecie, ja miaem takich generaw, e on bo bitwie by cay chory wic c to za genera Dostalimy si wszyscy w zasig potnych fluidw Wielkiego Czowieka. Bezwzgldne dla Niego oddanie, stao si ju dla nas nie tylko spraw naszego honoru i onierskiego obowizku, stao si ju teraz spraw serca. adnego dnia podry nie zaniedba Pan Marszaek swoich spacerw na wysoki pomost. Kadego dnia pochyla si nad map, kadego dnia sprawdza punkt geograficzny, w ktrym w danej chwili znajduje si okrt. Studiujc map obejmowa domi krawdzie nawigacyjnego stou. Way moe w myli ilo przebytych mil w cigu doby, oblicza moe ile zostao ich jeszcze do Polski. Czasami stawa na chwil obok sternika i patrzy milczco swoim dalekim wzrokiem na szar mas wody, rozwalan na boki stalow piersi Wichra. Potem schodzi szybko na pokad. Wybiegay ku Niemu oczy marynarzy, wypoczywajcych po subie. Modzi chopcy, dla ktrych Pisudski by dotd raczej legend, znali Go tylko z portretw. Naczelny Wdz Twrca Legionw dla nich to bya historia. Byli w wikszoci zbyt modzi jeszcze w czasie, gdy On tworzy swoj epopej. Wiedzieli Go zawsze w dalekiej perspektywie I oto nagle znalaz si wrd nich Urzeczywistniona Legenda Zdoby wic teraz od razu ich serca tak jak kiedy zdoby serca swoich legunw I ma teraz dla nich to samo spojrzenie ciepe a rwnoczenie surowe, wice spojrzenie Wodza Okrt idzie tymczasem nieustannie wytknitym kursem. Zapeniaj si coraz nowe kartki nawigacyjnego dziennika Namiary, prostopade coraz to nowych punktw orientacyjnych. Od szeregu godzin jestemy ju na Morzu Pnocnym. O pnocy dwudziestego smego marca zmieniamy kurs na latarni pywajc Terschelling. Cztery godziny pniej wachtowy sygnalista melduje: Trawers Norderney. Jestemy waciwie tu u ujcia Elby. Powoli mijaj godziny psiej wachty. Na rnych posterunkach na okrcie czuwaj ludzie Przy sterze i na skrzydach pomostu W kotowni i przedziaach maszyn Nataj uwag i odpdzaj sen. Na pomocie jednostajny, delikatny szum yroskopu. W przedziaach maszyn miarowy szum turbin i syk jakich zaworw parowych. Wzdu burt charakterystyczny szum opywajcej fali. Na powierzchni morza saby odblask ogni pozycyjnych. Niebo zachmurzone i ciemne. Przed dziobem wybyski wiate okrtu latarni: Elbe I. Pierwszy brzask pno wstajcego dnia. Stop! Przyjmujemy pilota W cigu dnia normalna nawigacja w kanale Kiloskim. W okrelonych punktach zmieniamy pilotw. Ju po zapadniciu zmroku, cumujemy si w luzie Holtenau. Zacina deszcz ze niegiem. Na molo przemarznity do koci czeka w stroju Nr. 1 niemiecki oficer komplementacyjny. Przychodzi jako przedsta-

znajduj si od nas nie dalej, jak jakie dwa metry. Nawet nasze silne okrtowe nietoperze nie s w stanie rozproszy mgy, ktra spowija nas ze wszystkich stron. Taka mga jak dzisiaj jest nawet w kanale La Manche rzadkoci. Stary dowiadczony pilot, ktry od p wieku chyba wprowadza i wyprowadza tutaj okrty rozkada bezradnie rce. Nie mog, jeszcze mwi gdyby waszego Marszaka nie byo na pokadzie, moe bym sprbowa. Ale tak, nie mog za due ryzyko. Dowdca przesuwa wic godzin odkotwiczenia. Pozostajemy na beczce. O trzeciej czterdzieci mga rzednie. Znowu ogrzewamy turbiny. O w p do pitej odkotwiczamy. Wzdu naszych burt przesuwaj si jakie ciemne masywy, to gowice falochronw. wiato ich latar roztapia si we mgle. Za chwil nowy atak mgy. Tym razem jest ju tak gsta, e tumi nawet gos. Nasza syrena huczy, jakby jej kto otwr zatka pakuami. Nie ma rady musimy zakotwiczy, ju na duej redzie. Dopiero na par minut przed szst moemy wreszcie opuci wody Cherbourga. Jestemy pod dziaaniem silnego prdu odpywowego, to te oficer nawigacyjny pilnuje kursu i coraz dorzuca po jednym stopniu w prawo. Mga ustpuje powoli. Okoo godziny dziesitej przechodzimy w maej odlegoci obok duego dryftera, holujcego sie. W kilkanacie minut pniej okrt zwalnia. Sonda Thomsona idzie w ruch. Bierzemy kilka gbokoci. Okoo poudnia pomidzy nami a Cherbourgiem ley ju sto dwadziecia mil. Po lewej burcie ukazuje si latarnia Dungeness, a potem, jak onierze do apelu, melduj si zgodnie z rozkadem: Latarnia Dover, obelisk koo South Foreland, South Goodwin, East Goodwin, Sandettie. Zdajemy sobie wszyscy spraw z doniosych nastpstw jakie mog wynikn dla dalszego rozwoju Marynarki Wojennej, z faktu podry Pierwszego Marszaka na okrcie wojennym. Podczas obiadu jeden z nas przejty dobr chci zrobienia doranej propagandy, zaczyna zachwala nasz okrt, jego zalety nawigacyjne, szybko z jak idziemy. Pan Marszaek w lot chwyta intencj i umiechajc si przekornie mwi: Mwicie kontrtorpedowiec hm, 25 wzw no c to jest za szybko. W Anglii raz do roku odbywaj si wycigi derby si nazywaj. Na tych wycigach strasznie trudno wzi pierwsz nagrod, bo nie tylko trzeba przyj pierwszemu do mety, ale nie wolno straci na ciarze, ponad przepisan wag. Tu zwraca si z ciepym umiechem do komandora Morgensterna: Wic jak my przyjdziemy do Gdyni, to ja ka Pana zway Panie Komandorze, ja ka Pana zway Bya to dobrotliwa aluzja do ustawicznego sterczenia dowdcy na pomocie, do jego do kiepskiego wygldu z powodu braku snu i ustawicznego napicia uwagi i nerww. Pan Marszaek widzia to doskonale. Ocenia wysiek i dawa wyraz swemu uznaniu, w ten jedyny w swoim rodzaju onierski sposb artem. W pewnej chwili jednak spowania i patrzc na nas prawie surowo, znw podj swj monolog:

numer

wiosna 2010

37

Biuletyn DWS.org.pl
12 II 1931 cile poufne

Notatka w sprawie obsady kontrtorp. Wicher 1/ D o w d c a Kmdr. ppor. Podjazd-Morgenstern [Tadeusz Jzef Roman]. Dowodzi od 1928 r. gdy statek by jeszcze w budowie. Podchodzi z armji austr. Jako dowdca b. dobry. Fachowo b. dobry. Moralnie stoi b. wysoko, nie ma adnych namitnoci, w prywatnym yciu b. solidny, prowadzi si wzorowo. P o l i t y c z n i e n i e z a a n g a o w a n y wybitnie l o j a l n y . W wypadku uycia statku naleaoby go zatrzyma na dowodzeniu, gdy nikt tego lepiej nie zrobi. 2/ Z a s t . d c y Kpt. Hulewicz [Aleksander] z ros. armji, do dobry fachowo, lubi si bawi, troch lekkomylny. Jest od niedawna. P o l i t y c z n i e indyferentny. W razie uycia statku naleaoby go zamieni na jego poprzednika kpt. Hryniewickiego [Stanisaw II], ktry jest obecnie na kursie maryn. w Toruniu. By on od pocztku na okrcie zast. i najlepiej zna statek i personel. Ma opinj artysty w manewrowaniu statkiem. Z armji ros. Ideowo lojalny. 3/ O f . n a w i g a c y j n y Por. Wonicki [Jzef A.S.B] z pol. armji, mody, wybitny, najlepszy nawigator w marynarce. 4/ O f . a r t . Kpt. Duracz [Tomasz] b. dobry pod kadym wzgldem. 5/ T o r p e d z i s t a Por. uszczkiewicz [Jan A.S.B] b. dobry pod kadym wzgldem. 6/ D - c a k o m p . z a o g i Por. Gumecki1 stanowisko podrzdne adnych zastrzee. 7/ O f . m e c h . Kmdr. ppor. Szulc [Witold A.S.B] wybitny fachowiec, zna okrt pierwszorzdnie, godny zaufania z armji ros. 8/ O f . m e c h . Por. Kuczkowski [Ignacy] lojalny. Szeregowi wszyscy godni zaufania, dobrani przez Oddz. II. Karno na statku panuje dyscyplina jest najbardziej surowa w caej flocie, tak, e marynarze wol i na inne okrty. Stan techniczny statku b. dobry. Obecnie jest zaokrtowany w Gdyni (marynarze na statku nie w koszarach). W razie uycia potrzebna by bya zmiana zast. d-cy, ale nie jest to niezbdne. B. dobre byoby uycie Kmdr. Unruga [Jzefa Michaa Huberta A.S.B.]. Niezbdny udzia w podry por. mar. Namieniowskiego [Konrada A.S.B.], szefa eksp. Oddz. II przy Dow. Floty Gdynia. Ideowo i pewno uycia 100%.
1 por. Gumecki nie figuruje na Licie starszestwa oficerw marynarki wojennej z 1930 roku, ani w Roczniku oficerskim 1932 roku, czy te wreszcie Roczniku Oficerskim Rezerw z 1934 roku. Najprawdopodobniej chodzi o por. mar. Jerzego Umeckiego.

wiciel Komendanta Portu Wojennego Kiel. Wyrazy powitania, wymiana grzecznoci, lampka wina w mesie oficerw modszych. Odkotwiczenie. Otwarcie luzy. Jestemy na Batyku. I oto jemy ju ostatni kolacj z Marszakiem. Stary Pan jest dzi znw w doskonaym humorze. Blisko godziny przybycie do Polski zapewne to sprawia. W mesie jest przyjemnie i ciepo. Na pomocie silna nieyca zacina w oczy. Widzialno jest bardzo maa. Idzie martwa fala z pnocy, okrt kadzie si lekko. Wiatr ronie Kto wspomina przepowiednie pogody, wypowiedzian przez Pana Marszaka na pocztku podry Pan Marszaek spoglda z umiechem na pukownika Wojczyskiego, ktry nie ma dzi apetytu i mwi: Ba, bo wy nie wiecie skd to pochodzi, no ale ja wam zdradz tajemnic. Mj pra[?] by takim zawzitym Litwinem, e gdy go Jagieo chcia na wiar chrzecijask nawrci, to uciek do Prus. I z przed Znicza witego wajdelotk porwa A wajdelotka jakby wam tu powiedzie to bya taka czarowniczka i znamiona miaa szczeglne Widzicie, te moje brwi takie razem zronite i takie napuszone, to nie jest bez ale c chcecie, w redniowieczu za to na stosie palili Tego ostatniego wieczora jest doskonay nastrj. Pijemy stuletniego tokaja (dar Fukiera), ktrego butelk kaza Stary

Pan wycign ze swoich zapasw, aby poczstowa na poegnanie swoich towarzyszy stou. Tego wieczora jest doskonay nastrj, nie pozbawiony jednak nuty smutku, gdy w wiadomoci naszej yje uporczywa myl, e oto zblia si koniec podry. Tego wieczora Pan Marszaek siedzi z nami duej, ni zwykle. Jest cay czas oywiony, artobliwy i jaki szczeglnie miy. Takim to wanie by musia, kiedy to ze swojemu legunami zasiada czasem przy kielichu. Okrt min tymczasem trawers Arkony, nim Komendant poegna si z nami i poszed do siebie. Nad ranem dwudziestego dziewitego marca wymienilimy ju sygnay z Rozewiem. Na bliskim brzegu wida wrd wydm biae paty niegu. Temperatura minus dwa stopnie. W cigu piciu dni dwadziecia stopni rnicy. Oto znany ju zarys cypla Helu. Zmiana kursu na boj wejciow. Godzina dziesita. Obie maszyny stop! Obie caa wstecz stop! Cumy rzu! Stoimy przy poudniowym molo basenu wojennego. Rzd admiraowie, generaowie, orkiestra, kompania honorowa protok. Komendant wychodzi na pokad w cienkim paszczu. Na molo ley nieg. Pukownik Sawek podchodzi do Pana Mar-

numer

wiosna 2010

38

Biuletyn DWS.org.pl
czstych w jesieni sztormw ostowych stan niebawem dwie kanonierki zakupione w Finlandii i kilka torpedowcw o pogitych kadubach przyznanych Polsce przez Traktat Wersalski ze skadu byej floty niemieckiej. Na ich to wtych pokadach zaprawia si bd w subie Biaego Ora na morzu mode pokolenia polskich wilkw morskich. W cigu lat, ktre nadchodz. obi sobie wytrwale cho z trudem idea morska prawo bytu w umysach spoeczestwa nowej Polski. Chwiejne drewniane molo gdyskie umocnione betonem urasta powoli do duego portu, nic ju zuchwae sny o pierwszym miejscu, wrd portw batyckich. W lecie 1928 roku zetknie si w Gdyni Wielki Marszaek bezporednio z przedstawicielami modej floty wojennej polskiej, ktra z Jego rozkazu powstaa i z Jego rozkazu rozwija si i ronie. W Swoim wagonie .salonowym, stojcym na dworcu gdyskim odbdzie dug rozmow z Szefem Kierownictwa Marynarki Wojennej i Dowdc Floty. W rozmowie tej wskae On na konieczno dalszej usilnej propagandy idei Marynarki Wojennej wrd spoeczestwa, a w pierwszym rzdzie wrd czonkw Rzdu. Ich musicie przede wszystkim przekona akcentuje dobitnie. Duch Wadysawa IV zapadnia umys Wielkiego Marszaka. Oto tu przede wszystkim pooy trza zrby Polski Mocarstwa. Oto tu trzeba stan najmocniej. Std nie wolno Ju nigdy nam odej zdaje si mwi Okres pobytu na Wichrze podczas powrotu z Madery to okres gbokiego osobistego kontaktu z flot wojenn. Ostra krytyczna obserwacja na przestrzeni szeregu dni Wnikliwa analiza ludzi i sprztu i wycignicie wnioskw. Synteza wypowiedziana wyranie w rozmowie z Szefem Kierownictwa Marynarki Wojennej bezporednio po powrocie do kraju flota wojenna winna by instrumentem polityki mocarstwowej Pastwa, a nie tylko elementem obrony wybrzea. Pogldowi swemu daje Wielki Marszaek po raz pierwszy zewntrzny wyraz, podkrelajc to odrbne i szczeglne stanowisko, jakie Marynarka Wojenna winna zaj w Pastwie i w styczniu 1933 roku przesyajc noworoczne yczenia jako Naczelny Wdz, skada je po raz pierwszy Wojsku i Marynarce Wojennej. yjcy z Polski port gdaski, zamiast suy interesom morskim Polski zachowuje swoj postaw w stosunku do Odrodzonego Pastwa Polskiego, jak kiedy zajmowa w stosunku do Korony. Ksa rk, ktra go ywi. Marz si niektrym przywdcom gdaskim urojone sny o potdze. Oderwa Gdask od Polski oto haso, ktre upaja maych kandydatw na gauleiterw ale Polska czuwa. Wielki Marszaek wobec prb zamachu stanu w Gdasku, akcentuje wyranie wol Polski utrzymania Gdaska. Pewnego poranku 1933 roku zostaje wzmocniona zaoga na Westerplatte przez wysadzenie tam desantu.

szaka z futrem. Kilka sw namowy, zniecierpliwiony ruch rk. Sawek zrezygnowany oddaje futro komu z otoczenia. Przypomina mi si historia ze schodkami, zrobionymi w Cherbourgu. Ostatnie poegnanie z nami. Sygna trbk baczno lewa burta! Pierwszy Marszaek Polski opuszcza pokad Wichra.

ZAMIAST ZAKOCZENIA
W Gdyni, na .Kpie Oksywskiej, frontem zwrcony ku morzu, wznosi si szary gmach Dowdztwa Floty. Ponad jego bram wejciow widniej wykute w bronzie sowa dekretu NACZELNIKA PASTWA JZEFA PISUDSKIEGO, podpinanego w dniu 28 listopada 1918 roku. Nakazuj utworzy Marynark Wojenn Rozkaz ten jest wiadectwem dalekosinej myli KOWALA NOWEGO LOSU POLSKI. Bo przecie data, w ktrej kad swj podpis niedawny wizie Magdeburga pod historycznym rozkazem to okres w ktrym Kaszuby podlegaj jeszcze obcym wadzom. Okres, w ktrym nieustpliwy i twardy Antoni Abraham smaga si jeszcze z przemoc zaborcy, ktrego rka acz osabiona i chwiejna dziery jeszcze mocno piaszczyste brzegi gdyskie i helskie mierzeje. Jeszcze z gr rok upynie, zanim stopa polskiego onierza stanie ponownie po wielowiekowej przerwie nad Batyckim Jeziorem. Ale On, Jzef PISUDSKI, w swoich wizjach wieszczych ju wie ju stwarza podstawy dla rzeczy wielkich, ktre ju id To nic, e w tej chwili Polska nie stoi jeszcze nad brzegiem Sonej Wody Idzie ju jej czas i trzeba wyj zdarzeniom naprzeciw. Zwiewa oto ju wiatr od morza lotne piaski helskie z ponad wadysawowskiego morskiego grodziszcza Lotne piaski ktre zasypay kiedy i przechoway na wieki lady widome wielkich Wadysawa IV idei. Zwiewa oto ju wiatr historii cienkie i nietrwae lady obcych naleciaoci nad polskim morzem. Zostaje pooony pierwszy kamie wgielny pod gmach nowego dziea. Powstaje sekcja Marynarki Wojennej przy Ministerstwie Spraw Wojskowych w Warszawie, a marynarze, ktrzy dotd obcej suyli banderze, na wszystkich morzach wiata zbiegn si teraz pod sztandar Biaego Ora i zanim im dadz okrty pjd hartowa swe serca i donie w batalionach morskich w walkach z nawa rosyjsk. Uzbrojone statki rzeczne otworz nowy rozdzia w historii Marynarki Wojennej Odrodzonej Polski. Wiele uzbrojonych doranie i zdobytych na bolszewikach statkw rzecznych okryje si chwa wojenn i zyska uznanie Naczelnego Wodza. W Toruniu w 1921 roku udekoruje On osobicie Krzyem na czarno-bkitnej wsteczce wielu z pord zag odznaczonych w bojach okrtw i statkw W Pucku odyje znw po wiekach pierwszy port wojenny Rzeczypospolitej, a w Gdyni, w maej wiosce rybackiej, przy wieo wzniesionym drewnianym molo le chronicym od

numer

wiosna 2010

39

Biuletyn DWS.org.pl

Do wykonania zadania Wielki Marszaek uy po raz pierwszy floty wojenn, uwaajc, e dojrzaa ju na tyle, i mona si ni posuy jako instrumentem dziaania. Ma to by jednoczenie sprawdzian jej sprawnoci. Sposb wykonania tej operacji przez okrty floty, zyskuje Jego pene zadowolenie, co podkrela wyranie w rozmowie z Szefem Kierownictwa Marynarki Wojennej, Admiraem WIRSKIM. Nie danym ju byo flocie wojennej goci wicej u siebie Wielkiego Marszaka. Ale przecie przyby raz jeszcze, przyby Jego Duch, kiedy usuny si bandery Biaego Ora do poowy drzewcw w dniu 12 maja 1935 roku. Przyj ostatni hod floty, kiedy w dzie Jego pogrzebu stojce na redach okrty wojenne, odday strza po strzale, swoje aobne saluty. W tym wielkim hodzie aobnym, oddawanym Wielkiemu onierzowi przez siy zbrojne na ldzie, w powietrzu i na morzu by rwnoczenie najwikszy i najsodszy tryumf Wodza, ktry odchodzc zostawia wszystkie elementy zbrojne, ktre cechuj Mocarstwa. Zostay wytyczone wszystkie kierunki rozwoju, wszystkie kierunki marszu ku Mocy i Sawie. Myl przewodnia jest jasna pozostaje tylko rozkaz: n a przd!

Konrad Namieniowski

numer

wiosna 2010

40

Biuletyn DWS.org.pl

Dziaania bojowe ORP bik we wrzeniu 1939 roku

@ Wojciech Budzio (Wicher)

ze zbiorw Andrzeja ebrowskiego

ORP bik by jednym z trzech okrtw podwodnych Polskiej Marynarki Wojennej, ktre noc poprzedzajc wybuch wojny spdziy w bazie na Helu. Wraz z nim przy nabrzeu cumoway OORP Sp i Ry. Gdy tylko zaogi otrzymay rozkaz opuszczenia bazy, wyprowadziy swoje okrty na pene morze. Sp min gwki helskiego portu o godzinie 5.58, Ry rwno o godzinie szstej za bik, jako ostatni, dziesi minut pniej1. Wedug planu Worek sektorem dziaania ORP bik byy wody na pnocny-wschd od Jastarni.2 Ssiadowa on od zachodu z sektorem Spa za od wschodu z rejonem operacyjnym Rysia (zob. mapa na s. 41). Dowdc ORP bik by komandor podporucznik Micha ebrowski, urodzony 28 marca 1901 roku w Misku Litewskim. Podczas wojny polsko-bolszewickiej wstpi ochotniczo do Wojska Polskiego i suy w kawalerii, w 10 Puku Uanw Litewskich a nastpnie w 23 Puku Uanw Grodzieskich i w Dywizji Litewsko-Biaoruskiej. Midzy rokiem 1921 a 1923 studiowa w Akademii Rolniczej, za do lipca 1924 roku by suchaczem Szkoy Podchorych Piechoty w Warszawie. Od 1 padziernika 1924 by suchaczem Oficerskiej Szkoy Marynarki Wojennej. Na pierwszy stopie oficerski zosta promowany 10 padziernika 1927 roku. By suchaczem Ecole des officiers torpilleurs oraz Ecole dapplication des enseignes de vaisseaux (szkoy inynierw okrtowych). Suy we Flotylli Piskiej oraz w Kierownictwie Marynarki Wojennej. Od 1932 roku suy we Flocie jako oficer broni podwodnej na torpedowcach OORP lzak i Kujawiak oraz na kontrtorpedowcu ORP Wicher. W latach 19341935 by oficerem broni podwodnej na ORP bik a nastpnie wykadowc na I Kursie Oficerw Broni Podwodnej. Od 1935 roku do grudnia 1936 roku by zastpca dowdcy ORP Wilk. Midzy lutym a majem 1935 roku ukoczy Kurs Oficerw Podwodnego Pywania. W lipcu 1938 roku obj dowdztwo na ORP bik3. Kadr oficersk bika uzupeniali: kpt. mar. Wilhelm Kamuda zastpca dowdcy okrtu, por. mar. Roman Jankisz oficer nawigacyjny, ppor. mar. Kazimierz Sadowski oficer broni podwodnej i por. mar. Henryk Zdzienicki oficer mechanik.

Kmdr ppor. Micha ebrowski

1 CAW, 1799/91/108, Akta Marynarki Wojennej, Dziennik nawigacyjny ORP bik. 2 M. Borowiak, Stalowe drapieniki. Polskie okrty podwodne w wojnie, Gdask 2005, s. 90 3 Kadry Morskie Rzeczypospolitej, t. II: Polska Marynarka Wojenna, cz. I: Korpus oficerw 1918-1947, pod red. J.K. Sawickiego, Gdynia 1996, s. 476-477.

Dziesi minut po miniciu gwek portu okrt zanurzy si. O godzinie 10.10 odebrano radiogram z Dowdztwa Floty z ostrzeeniem, aby nie wynurza si przed zapadniciem zmroku, ze wzgldu na ewentualno atakw z powietrza4. W midzyczasie zaobserwowano przez peryskop niemieckie samoloty nad Helem. Podobnie jak w przypadku Spa, rwnie na ORP bik przez pierwsze godziny nie dotar aden meldunek o sytuacji i zachowaniu na morzu. Dopiero o godzinie 11.00 odebrano sygna o rozpoczciu wojny i rozkaz ata4 CAW, 1799/91/112, s. 11, Akta Marynarki Wojennej, Dziennik korespondencyjny ORP bik.

numer

wiosna 2010

41
17 17 30

Biuletyn DWS.org.pl
18 18 30 19 19 30 20

Sp
Brsterort

55

ik b

Ry

Stilo

Wielka Wie Puck Wejherowo Mechelinki Oksywie Jastarnia

Orze

Hel

Pillau

lk Wi

Gdynia
Zoppot Kartuzy

5430

Danzig

Sektory okrtw podwodnych wedug planu Worek

kowania okrtw oraz statkw nieprzyjaciela5. Do tego czasu obserwatorzy rozpoznali statek handlowy pyncy w eskorcie okrtu wojennego, nieprzyjacielski traowiec chodzcy rnymi szybkociami i zmiennymi kursami oraz sze wodnosamolotw typu Hienkel, latajcych nisko nad woda, na wysokoci 2050 metrw. Aby unikn wykrycia okrt zanurza si wwczas na gboko 1618 metrw. Idc na gbokoci peryskopowej w stron sektora, zauwaono kolejne dwa traowce, dwa kontrtorpedowce typu Leberecht Maass i jeden cigacz. Kontrtorpedowce znajdoway si 40005000 metrw od bika i dla wasnego bezpieczestwa czsto zygzakoway rozwijajc prdko ponad 14 wzw6. O godzinie 18.50 ORP bik dotar do wyznaczonego mu sektora. Stwierdzono oywiony ruch maych okrtw niemieckich, nie godnych zaatakowania. Po zachodzie soca polski okrt wynurzy si i aby zaadowa akumulatory uda si ze wzgldw bezpieczestwa poza 55 rwnolenik. By tym samym, w pierwszym dniu wojny, najdalej na pnoc wysunitym okrtem Polskiej Marynarki Wojennej. Podczas adowania baterii rozpoznano kilka owietlonych statkw handlowych. Po godzinie drugiej ORP bik zosta zmuszony do alarmowego zanurzenia i zejcia na gboko 20 metrw. Powodem tego manewru byo wykrycie bika przez okrt nieprzyjaciela, ktry obserwatorzy znajdujcy si na pomocie rozpoznali jako traowiec. W rzeczywistoci by to okrt podwodny Kriegsmarine U 18, ktrym dowodzi 37-letni Kapitanleutnant Max-Hermann Bauer.7 Wedug dziennika bojowego niemieckiej jednostki, ORP bik zosta przez ni wykryty 28 minut przed tym jak przeprowadzi manewr zanurzenia, jednak nie zosta od razu zaatakowany, gdy dowdca U 18 postanowi zaczeka z atakiem do nadejcia witu. Niemieccy marynarze nie zauwayli jednak, e w pewnym momencie bik si zanu5 Tame, s. 11. 6 CAW, 1799/91/113, s. 26, Akta Marynarki Wojennej, Dziennik dziaa bojowych i wicze ORP bik; M. Borowiak, op. cit., s. 90. 7 M. Borowiak, op. cit., s. 91.

rzy i do godziny sidmej rano prowadzili jego usilne poszukiwania8. Natomiast polski okrt wrci do swojego sektora. Midzy 2 a 4 wrzenia, z powodu niesprzyjajcych dla okrtw podwodnych warunkw pogodowych (dobra widoczno i gadka powierzchnia morza), bik pozostawa na gbokoci 20 metrw, rzadko wychodzc na gboko peryskopow (zazwyczaj co dwie godziny) aby przeprowadzi obserwacj. Podczas lustrowania horyzontu nie zauwaono jednak adnego celu na ktry mona by byo przeprowadzi atak. Jednostkami wroga, ktre znalazy si w polu widzenia peryskopu byy zazwyczaj traowce i cigacze. Dwukrotnie zauwaono kontrtorpedowiec typu Leberecht Maass, ktry przechodzi jednak za daleko od polskiego okrtu, by mc go storpedowa9. 2 wrzenia, dowdca Dywizjonu Okrtw Podwodnych, kmdr por. Aleksander Mohuczy, otrzyma od dowdcy Floty, kontradmiraa Jzefa Unruga, zadanie opracowania planu ustawienia przez trzy podwodne stawiacze min zagrd minowych gwiedzicie na wodach wok Pwyspu Helskiego, bdcych w zasigu helskiej XXXI baterii artylerii nadbrzenej (cztery dziaa 152,4 mm usytuowane na cyplu helskim), aby okrty niemieckie nie mogy ich wytraowa. Kady z okrtw typu Wilk mia pokadzie po 20 min typu SM 5, ktre mg postawi wycznie na rozkaz. 3 wrzenia o godzinie 00.50 z Dowdztwa Floty zosta wysany taki rozkaz oraz wsprzdne geograficzne dotyczce miejsc rozmieszczenia zagrd minowych. Okrt komandora ebrowskiego swj adunek mia postawi po morskiej stronie pwyspu, w odlegoci 9 mil morskich na pnocny wschd od Jastarni10. Radiodepesza ta jednak nie zostaa odebrana przez zaog bika. Odczytano ja dopiero dwa dni pniej gdy jej tre zostaa powtrzona przez Dowdztwo Floty. Polski okrt znajdowa si wwczas
8 J. Pertek, Maa flota wielka duchem, Pozna 1989, s. 40. 9 CAW, 1799/91/113, s. 2728, Akta Marynarki Wojennej, Dziennik dziaa bojowych i wicze ORP bik. 10 M. Borowiak, op. cit., s. 93.

numer

wiosna 2010

42
ze zbiorw Autora

Biuletyn DWS.org.pl

ORP bik podczas prb stoczniowych na pocztku lat 30.

na wschd od poudniowego cypla szwedzkiej wyspy Gotlandia i po odebraniu rozkazu uda si w kierunku wyznaczonego miejsca. Zosta wwczas, 5 i 6 wrzenia, trzykrotnie namierzony przez niemieckie kontrtorpedowce. Za kadym razem okrt by atakowany przez nieprzyjaciela bombami gbinowymi, ktre nie wyrzdziy polskiej jednostce adnej szkody11. 7 wrzenia o godzinie 23.15, w odlegoci 200 metrw od lewej burty bika nastpia potna eksplozja po ktrej ukaza si sup wody. Natychmiast zosta wydany rozkaz zanurzenia alarmowego. Podobnie jak w przypadku Spa i tym razem nastpia przedwczesna detonacja niemieckiej torpedy wystrzelonej w stron polskiego okrtu. Torped t wystrzeli U 22 dowodzony przez Kapitanleutnanta Wernera Wintera. W dzienniku bojowym U 22 znajduje si nastpujcy opis nocnego spotkania obu okrtw: Godzina 23.05. Na patrolu na pnoc od Rozewia U 22 zauway nieprzyjacielski okrt podwodny, prawdopodobnie zwrcony dziobem. Odlego okoo 600 metrw. Pozycja w przyblieniu 5536 Nord, 1854 Ost. O godzinie 23.09 U 22 odpali z odlegoci okoo 200 metrw torped, ktra trafia okrt podwodny tu za kioskiem. Zameldowaem o zniszczeniu okrtu podwodnego12. Po opadniciu supa wody i chmury dymu wywoanej eksplozj, zamiast polskiego okrtu, niemieckiemu dowdcy ukazaa si na powierzchni niewielka plama paliwa. Na tej podstawie Kapitanleutnant Winter zoy meldunek o zatopieniu bika a za swj sukces otrzyma odznaczenie w postaci elaznego Krzya13. Jak wiemy, wybuch torpedy nastpi w odlegoci 200 metrw od lewej burty polskiego okrtu,
11 CAW, 1799/91/113, s. 30-31, Akta Marynarki Wojennej, Dziennik dziaa bojowych i wicze ORP bik. 12 J. Pertek, op. cit., s. 48. 13 M. Borowiak, op. cit., s. 92.

zatem opis zawarty w dzienniku bojowym U 22 nie tylko jest nieprawdziwy w kwestii wyniku spotkania, ale rwnie w kwestii odlegoci z jakiej niemiecki okrt zaatakowa polsk jednostk. Prawdopodobnie wybuch torpedy nastpi w poowie dystansu dzielcego oba okrty a by, podobnie jak w przypadku ataku U 14 na ORP Sp, spowodowany zbyt czuym zapalnikiem magnetycznym torpedy typu G7a14. W obawie przed kolejnym atakiem i zdemaskowaniem planw postawienia pola minowego, bik szed przez reszt nocy i cay nastpny dzie pod wod. Wynurzy si dopiero 8 wrzenia o godzinie 23.00 by naadowa baterie akumulatorw. Na wyznaczone przez dowdc Dywizjonu miejsce postawienie min okrt przyby przed wschodem soca. Operacje minowania rozpoczto o godzinie 6.05. Pierwsz zagrod, zoon z dziesiciu min, postawiono w pozycji 5447 N i 1839,5 E, za drug, zoon z tej samej liczby min, w pozycji 5446,3 N i 1845,5 E. Zadanie zakoczono o godzinie 7.5015. Na jedn z tych min 1 padziernika o godzinie 14.30 wszed niemiecki traowiec M 85, nalecy do 7 Flotylli Traowcw. Wybuch rozerwa dziobow cz okrtu, ktry nastpnie w cigu paru minut zaton wraz z 23 czonkami zaogi. Uratowano 47 marynarzy i oficerw wraz z dowdc okrtu, kpt. mar. Ottonem Ulrichem. Drug jednostk, ktra zatona na skutek kontaktu z min postawion przez bika by zbudowany w 1938 roku niemiecki trawler Mhlhausen PG
14 Kriegsmarine a do poowy wojny miaa problemy ze swoimi podstawowymi typami torped G7a i G7e. Wystrzelone nie detonoway, detonoway za wczenie lub przechodziy pod celem. Pomimo prb znalezienia przyczyny takiego stanu rzeczy przez specjalistw. Dopiero 30 stycznia 1942 roku w czasie konserwacji torped na U 94 zauwaono nadcinienie w przyrzdzie regulujcym zanurzenie torpedy i kalkulatorze detonacyjnym spowodowane oddziaywaniem na nie cinienia powietrza wewntrz zanurzonego okrtu podwodnego. Patrz: K. Dnitz, 10 lat i 20 dni. Wspomnienia z lat 19351945, Gdask 1998, s. 265. 15 CAW, 1799/91/113, s. 33, Akta Marynarki Wojennej, Dziennik dziaa bojowych i wicze ORP bik.

numer

wiosna 2010

43
ze zbiorw Autora

Biuletyn DWS.org.pl

02. ORP bik na redzie gdyskiego portu

314 o tonau 327 BRT, ktry zaton okoo pnocy 22 stycznia 1940 roku wraz z ca, 14-osobow zaog16. Po wykonaniu zadania ORP bik skierowa si do nowego sektora, ktry wedug rozkazu otrzymanego 5 wrzenia, powinien zaj ju 7 wrzenia do godziny 4.00. Sektor ten znajdowa si midzy 16 a 17 stopniem dugoci geograficznej17. Po dotarciu do niego 10 wrzenia zaoga polskiego okrtu wielokrotnie spotykaa na swoim kursie niemieckie statki pynce samotnie, ktrych, zgodnie z prawem midzynarodowym, nie mona byo zaatakowa bez wczeniejszego skontrolowania adunku i zapewnieniu bezpieczestwa zaodze. Tak wic zamiast uy torped, bik musia chowa si przed napotykanymi jednostkami, aby nie zosta rozpoznanym, co mogo na niego w niedugim czasie sprowadzi niemieckie lotnictwo i marynark, wyczekujc na pojawienie si eskortowanego konwoju bd okrtw bojowych. W midzyczasie cz zaogi okrtu zacza skary si na powane dolegliwoci odkowe ktrym towarzyszyy wymioty, wysoka gorczka oraz zasabnicia. Z powodu braku na jednostce alkoholu, kmdr Micha ebrowski wyda polecenie, aby zrobi wdk ze spirytusu torpedowego. Wydawa on ja chorym marynarzom, co wpyno dodatnie na popraw ich stanu zdrowia18. W dniu 12 wrzenia okrt przebywa w pobliu Olandii poczym nastpnie uda si w rejon wyspy Sodramisjobanken19. Tam, podczas kilkudniowej sztormowej pogody, doszo do obnienia sprawnoci technicznej bika. Meldowano nieszczelno wazw i klap torpedowych, woda zalewaa szyby
16 A.S. Bartelski, R.M. Kaczmarek, Polskiej wojny podwodnej cig dalszy, Morze Statki i Okrty, Nr 4(76), 2008, s. 30. 17 CAW, II/3/9, s. 6, Akta kampanii wrzeniowej, A. Mohuczy, Relacja z dziaa Dywizjonu Okrtw Podwodnych we wrzeniu 1939 roku. 18 M. Borowiak, op. cit., s. 94. 19 C. Rudzki, Polskie okrty podwodne 19261969, Warszawa 1985, s. 125.

wentylacyjne oraz przez waz na kiosku dostaa si do wntrza okrtu, przez co zacza w nim panowa ogromna wilgo. 17 wrzenia o godzinie 3.20, podczas kolejnego sztormu, wysoka fala po raz kolejny zalaa szyby wentylacyjne i dostaa si do baterii akumulatorw. W pomieszczeniu rufowym natychmiast wytworzy si silnie stony chlor, zaoga za musiaa usuwa uszkodzenia pracujc w maskach. Okrt dopiero po dziesiciu godzinach odzyska zdolno podwodnego pywania20. O godzinie 16.00 dostrzeono kontrtorpedowiec nierozpoznanej narodowoci. ORP bik ukry si pod wod, a e sztorm na powierzchni nie ustawa, pozosta w zanurzeniu a do zachodu soca 19 wrzenia. Komandor ebrowski skierowa swj okrt na pnoc, majc nadziej, e tam znajdzie troch spokoju, aby mc w cigu paru dni usun powstae uszkodzenia. Podczas przejcia wzdu zachodnich wybrzey wyspy Gotlandia, 20 wrzenia napotkano dwa niemieckie statki o godzinie 9.45 statek Kln, za w samo poudnie statek nalecy do linii Oldenburg Portugalische Damp. Nastpnego dnia napotkano kolejne trzy statki21. Komandor ebrowski, podobnie jak pozostali czterej dowdcy polskich okrtw podwodnych, otrzyma 15 wrzenia z Dowdztwa Floty rozkaz aby szkodzi nieprzyjacielowi a do wyczerpania wszystkich rodkw a nastpnie uda si do Anglii bd, jeli to nie bdzie moliwe, internowa si w Szwecji22. Ju wwczas, po rozmowie ze swoimi oficerami, podjto decyzj przejcia przez cieniny, jednak uszkodzenia, ktrych dozna okrt podczas sztormu, rozwiay nadziej zaogi na powodzenie tej akcji, przede wszystkich ze wzgldu na niemo20 CAW, 1799/91/113, s. 41, Akta Marynarki Wojennej, Dziennik dziaa bojowych i wicze ORP bik; M. Borowiak, op. cit., s. 95. 21 CAW, 1799/91/113, s. 44-45, Akta Marynarki Wojennej, Dziennik dziaa bojowych i wicze ORP bik. 22 C. Rudzki, op. cit., s. 128.

numer

wiosna 2010

44
ze zbiorw Muzeum MW

Biuletyn DWS.org.pl

ORP bik przy nabrzeu oksywskiej bazy podczas zaadunku min SM 5

no naprawy uszczelnienia wazw, przez ktre do wntrza jednostki wlewaa si woda za kadym razem gdy schodzono na gboko wiksz ni peryskopowa. 25 wrzenia, po blisko czterech tygodniach kampanii, uznano, e dalszy pobyt na morzu jest bezcelowy. Nie natrafiono na eskortowane statki oraz wiksze okrty wroga, musiano za uwaa na lekkie siy Kriegsmarine i lotnictwo, do zwalczanie ktrych nie byo rodkw. Dotkliwy by brak na okrcie aparatw podsuchowych, przez co jednostka znajdujca si w zanurzeniu pozostawaa gucha i lepa. Kolejnym problemem jaki si pojawi byo zamglenie szkie peryskopw, ktre zaczy si podczas chodniejszych dni i nie mona ich byo w adnym stanie usun. Zy stan techniczny okrtu oraz niewielkie zapasy paliwa pozostajce na nim, byy powodem podjcia decyzji o skierowaniu si w stron szwedzkiego portu. W pobliu Almagrundet wezwano pilota, owiadczajc, e bik wymaga naprawy. Gdy si okazao, e nie bdzie mona jej dokona w cigu 24 godzin, okrt poddano internowaniu. W obecnoci kmdr ebrowskiego i kpt. Kamudy spalono koperty z rozkazami, komplet szyfrw, tabele, notatki i ksik szyfrowanych depesz, po czym zawiadomiono o przybyciu posa Rzeczypospolitej w Sztokholmie. ORP bik zosta przeprowadzony do bazy szwedzkiej marynarki wojennej w Stavanas i poddany identycznym procedurom jak w przypadku znajdujcych si ju tam OORP Sp i Ry. By ostatnim polskim okrtem podwodnym zatrzymanym w Szwecji.

Wojciech Budzio (Wicher)

numer

wiosna 2010

45

Biuletyn DWS.org.pl

TF 58 u bram Japonii
Dziaania US Navy przeciwko Wyspom Japoskim oraz przeciwdziaanie obrocw, 16-17 lutego 1945 r.

@ Krzysztof Lam (Ozawa)

Przed rajdem
7 padziernika 1944 roku planici ze sztabu admiraa Chestera W. Nimitza, dowdcy amerykaskiej Floty Pacyfiku, ukoczyli oglny plan operacji Detachment, wymierzonej przeciwko lecej w archipelagu Nanpo Shoto wyspie zwanej przez Japoczykw Iwo Jima lecej okoo 1100 km od Honsiu. Amerykanie chcieli zaoy tam zapasowe ldowisko dla powracajcych znad Japonii cikich bombowcw typu Boeing B-29 Superfortress, ktrym zabrako paliwa lub ktre zostay uszkodzone. Do wsparcia ldujcych 19 lutego 1945 r. 3., 4. i 5. Dywizji Marines przeznaczono due siy morskie oraz powietrzne. Od sierpnia B-29 regularnie bombardoway ten may skrawek ldu, w grudniu za trzy krowniki wraz z szecioma niszczycielami przeprowadziy ostrza z morza (notabene nie ostatni). Aby odwrci uwag przeciwnika od inwazji i zapobiec przeciwdziaaniu jego lotnictwa z wysp macierzystych, zaplanowano atak zespou lotniskowcw 5. Floty (Task Force 58) pod dowdztwem wiceadmiraa Marca Mitschera na Wyspy Japoskie pierwszy atak maszyn pokadowych na Japoni od synnego rajdu Mitchelli pukownika Jamesa H. Doolittlea z 18 kwietnia 1942 roku. Operacja otrzymaa kryptonim Jamboree. Amerykaska marynarka rozpocza przygotowania do operacji. Stycze 1945 r. zapisa si jako czas reorganizacji jednostek pokadowych US Navy. 73-samolotowe dywizjony myliwcw wraz ze 110-osobowym personelem latajcym podzielono na dywizjon stricte myliwski (VF) oraz myliwsko -bombowy (VBF). Razem z dywizjonami bombowymi i torpedowymi, ktre ograniczono do 15 samolotw, tworzyy one tzw. Lotniskowcow Grup Lotnicz (Carrier Air Group CVG, lub CVLG na lekkich lotniskowcach). 9 lutego 1945 roku na samolotach lotniskowcw Mitschera kotwiczcych w atolu Ulithi zamalowano dotychczasowe oznaczenia taktyczne. Zamiast nich naniesiono znaki szybkiej identyfikacji umoliwiajce przypisanie okrelonego samolotu do okrelonej grupy lotniczej. Na przykad maszyny CVG-84 z lotniskowca Bunker Hill miay namalowane biae strzaki skierowane do gry na stateczniku pionowym, skierowane do przodu na skrzydach oraz to malowane przednie czci osony silnika. Nastpnego dnia grupa opucia lagun i posza kursem na wschd od Marianw i wysp Bonin. W dniu 14 lutego nalece do niej okrty pobray paliwo ze zbiornikowcw grupy operacyjnej TG 50.8. Nazajutrz Mitscher poinformowa swych

mighty90.com

Avengery z Bunker Hilla nad Japoni, 16.02.1945

podwadnych o celu misji byy nim lotniska i fabryki wok Tokio. Personel siedmiu zielonych grup lotniczych nie by tym zachwycony. Zacicie broniony rejon japoskiej stolicy zdecydowanie nie by wymarzonym miejscem na debiut. Mit scher, chcc pocieszy niedowiadczonych lotnikw, powiedzia: Oni bardziej boj si was ni wy ich. Japoczycy tymczasem nie zasypiali gruszek w popiele. Ju 14 lutego jednostki IJAAF1 i IJNAF2 otrzymay wiadomo: Amerykaski zesp zblia si do pwyspu Boso. Bdcie w gotowoci! Japoskie samoloty zaczy take czujniej patrolowa Pacyfik w rejonie Tokio. O godzinie 19.00 15 lutego amerykaski zesp zwikszy prdko, by nastpnego dnia znale si na pozycji odpowiedniej do wyrzucenia ataku na Japoni. Rankiem 16 lutego 1945 roku TF 58 w sile 16 lotniskowcw z 1365 samolotami na pokadach, 8 okrtw liniowych, 14 krownikw oraz 77 niszczycieli znalaz si 125 mil na poudniowy wschd od Tokio, a 60 mil od brzegw Honsiu. Pogoda bya fatalna nisko lece chmury (na wysokoci 8001500 stp) oraz ulewny deszcz znacznie ograniczay widoczno, pnocno-wschodni wiatr wia z prdkoci 20 wzw. Okrty Mitschera szy z prdkoci 23 wzw.
1 IJAAF (Imperial Japanese Army Air Force) Lotnictwo Japoskiej Cesarskiej Armii (Teikoku Rikugun Kktai). 2 IJNAF (Imperial Japanese Navy Air Force) Lotnictwo Japoskiej Cesarskiej Marynarki Wojennej (Dai-Nippon Teikoku Kaigun Koukuu Hombu).

numer

wiosna 2010

46

Tabela 1. Siy 5. Floty przewidziane do ataku na Wyspy Japoskie

Dowdca: admira Raymond A. Spruance na krowniku USS Indianapolis (CA-35)

Zesp Operacyjny Task Force 58 lotniskowce lekkie pancerniki krowniki liniowe krowniki cikie krowniki lekkie niszczyciele

mighty90.com

mighty90.com

mighty90.com

numer
Belleau Wood (CVL-24) Massachusetts (BB-59), Indiana (BB-58) San Jacinto (CVL-30) 19 15 Cowpens (CVL-25) 14 Langley (CVL-27), Cabot (CVL-28) 17 Vincennes (CL-64), Miami (CL-89), San Juan (CL-54) Wisconsin (BB-64), San Francisco (CA-38), Missouri (BB-63) Boston (CA-69), Pittsburgh (CA-72) South Dakota (BB-57), Indianapolis (CA-35) Pasadena (CL-65), New Jersey (BB-62) Wilkes-Barre (CL103), Astoria (CL-90) Washington (BB-56), Biloxi (CL-80), North Carolina (BB-55) Santa Fe (CL-60), San Diego (CL-53) Alaska (CB-1) Baltimore (CA-68) Flint (CL-97) 12 zesp zwiadowczy niszczycieli (105 Dywizjon Niszczycieli) Wyjcie TF 58 z atolu Ulitihi Piloci suchaj ostatnich wskazwek przed lotem, 17.02.1945

Dowdca: wiceadmira Marc A. Mitscher na lotniskowcu USS Bunker Hill (CV-17)

Grupa Operacyjna

dowdca

lotniskowce uderzeniowe

TG 58.1

kontradmira Joseph J. Clark

TG 58.2

kontradmira Ralph E. Davison

Bennington (CV-20), Wasp (CV-18), Hornet (CV-12) Lexington (CV-16), Hancock (CV-19)

TG 58.3

kontradmira Frederick C. Sherman

Essex (CV-9), Bunker Hill (CV-17)

wiosna 2010

TG 58.4

kontradmira Artur W. Radford

Yorktown (CV-10), Randolph (CV-15)

TG 58.5

kontradmira Matthias B. Gardner

(nocne) Enterprise (CV-6), Saratoga (CV-3)

TG 58.8

Biuletyn DWS.org.pl

Trasa TF 58 pod bramy Japonii

47
Lotniskowiec

Biuletyn DWS.org.pl
Tabela 2. Grupy Lotnicze i dywizjony Marines zaokrtowane na lotniskowcach TF 58, luty 1945 Grupa Lotnicza Dywizjony USMC

USS Bennington USS Wasp USS Hornet USS Belleau Wood USS Lexington USS Hancock USS San Jacinto USS Essex USS Bunker Hill USS Cowpens USS Yorktown USS Randolph USS Langley USS Cabot USS Enterprise USS Saratoga

CVG-82 CVG-81 CVG-17 CVLG-30 CVG-9 CVG-80 CVLG-45 CVG-4 CVG-84 CVLG-46 CVG-3 CVG-12 CVLG-23 CVLG-29 CVG(N)-90 CVG(N)-53

VMF-112, -123 VMF-216, -217 VMF-124, -213 VMF-221, -451

Operacje 16 lutego
Pierwsz misj przeprowadzono z pokadu lotniskowca wyposaonego w jednostki nocne. Okrtem by Enterprise, a dywizjonem VT(N)-90. Jak zapisano w kronice jednostki: Wiemy, e zapiszemy si na kartach historii wraz z pierwszym atakiem samolotw pokadowych na Tokio3. O godzinie 4.00 wystartowa pojedynczy, specjalnie zmodyfikowany samolot bombowo-torpedowy Grumman TBF Avenger. Bya to misja RCM4, polegajca na tym, e Avenger mia za pomoc aparatury pokadowej wprowadzi w bd japoskie radary, zmniejszajc moliwo przechwycenia przez japoskie lotnictwo samolotw z lotniskowcw TF 58. Pierwszym upem Amerykanw tego dnia pady dwa rozpoznawcze samoloty bombowe IJNAF Mitsubishi G4M Rikko (Betty) zestrzelone przez patrolujce niebo nad zespoem samoloty myliwskie typu Grumman F6F Hellcat. Betty naleay do 704 Kogeki Hikotai5, bazujcej na lotnisku Kisarazu. Pierwsza z nich, dowodzona przez chor. Hirayam Kiyoshi patrolowaa sektor E-30, a jej ostatni meldunek otrzymano o godzinie 6.03. Druga, dowodzona przez chor. Furuichiego Sumihiko, przeszukiwaa ssiedni sektor E-31, kontakt zerwa si o 7.02. Oba G4M prawdopodobnie zostay strcone przez naprowadzone radarem Hellcaty, gdy zbliay si ju do amerykaskiego zespou. Hellcaty VBF-3 z Yorktowna, dowodzone przez kmdr ppor. Fritza Wolfea6 byy pierwszymi samolotami pokadowymi, jaki pojawiy si nad japosk wit ziemi. Celem tej formacji by rejon Kasumigaura na pnocny-wschd od Tokio. Zaatakowaa ona lotniska Konoike i Hokoda, niszczc na ziemi dziewi samolotw i uszkadzajc siedemnacie. W powietrzu strcono cztery japoskie samoloty, a jeden uszkodzono. Amerykascy piloci odnotowali, e Japoczycy stosowali taktyk polegajc na nurkowaniu w formacje samolotw USN. Robili to jed3 http://www.cv6.org/1945/tokyo/default.htm 4 RCM (Radio Counter Measure) przeciwdziaanie radiolokacyjne. 5 Kogeki Hikotai Dywizjon Uderzeniowy 6 Weterana AVG z Chin, niedawno przeniesionego do CVG-3 z VF-11 z Horneta.

nak pojedynczo, a nie w wikszych grupach, byli wic atwym celem. Pilotw Cesarza uznano za odwanych i agresywnych, ale nieskutecznych w dziaaniu. Czasem Japoczycy, nurkujc, nawet nie otwierali ognia w kierunku Amerykanw przelatywali po prostu midzy ich maszynami7. Jeszcze zanim zestrzelono drug rozpoznawcz Betty, przed witem, okoo godziny 6.45, pokady lotniskowcw opuciy Hellcaty dywizjonw VF-9, VF-80 i VF-45, wysane z zadaniem wikszego wymiatania nad rejonem dziaa. Stanowiy cz pierwszej z siedmiu fal samolotw, jakie tego dnia atakoway rwnin Kanto. Alarm po stronie japoskiej zosta ogoszony okoo 7.30. Na lotnisku Yokoshiba lotnicy 39. Kyoiku Hiko Tai IJAAF zobaczyli flag nad kwater dowdcy oznaczajc Zbliaj si nieprzyjacielskie maszyny! Wszyscy piloci do samolotw!. Natychmiast rzucili si do szesnastu szkolnych Mansyu Ki-79, ktrych jedynym uzbrojeniem by
Lotnisko Konoike po nalocie samolotw USN
mighty90.com

7 Narrative History of Bombing-Fighting Squadron Three (http://www.vf32.info/ articles/vbf3_narr.pdf ), s. 4

numer

wiosna 2010

48

Biuletyn DWS.org.pl
mighty90.com

km kal. 7,7 mm. Sylwetka tej maszyny bya udzco podobna do myliwca IJAAF typu Nakajima Ki-27 Nate, i o spotkaniu z Ki-27 wanie meldowali amerykascy piloci. Major Tetsuo Watabe z 39. Kyoiku Hiko Tai wspomina: Zobaczylimy grup ponad 30 nieprzyjacielskich samolotw zbliajcych si od strony morza i atakujcych lotnisko Marynarki w Katori. Rozkazaem wszystkim pilotom lecie na przechwycenie, po czym sam wystartowaem jako pierwszy. Jako pierwszy do walki z Japoczykami wszed VF-9 dowodzony przez kmdra ppor. Herberta N. Houcka. Po ostrzelaniu lotniska Katori (pierwotnie celem jednostki byo lotnisko Kisarazu, ale zakryy je chmury) dywizjon, kierujc si nad Mobara, napotka pilotw majora Watabe, meldujc dwanacie zwycistw pewnych i cztery prawdopodobne. Gdy wspilimy si na jakie 1000 metrw, zobaczyem dziewi amerykaskich samolotw leccych w kierunku zachodnim na wysokoci 700800 metrw. Wystrzeliem seri okoo 100 pociskw, celujc w maszyn prowadzcego z przewyszenia i z boku. Nie mogem jednak oceni skutkw mojego ataku, poniewa zostalimy wcignici w walk manewrow na puapie okoo 10001500 metrw relacjonowa mjr Watabe. Starszy sierant Iwao Tabata, wczeniej pilot myliwca IJAAF typu Kawasaki Ki-61Hien (Tony) walczcy w 68. Sentai nad Now Gwine, wszed do walki razem ze swym skrzydowym, kapralem Kazuo Nakamur. Nie mia jednak z niego wiele poytku. Jak wspomina: Nakamura pochyli gow w kokpicie, wygldao na to, e chce co sprawdzi. () Dua grupa nieprzyjacielskich maszyn zbliaa si do nas nieubaganie. Nie mogem go ostrzec z powodu braku radia.() Byem zy na niego, e nie podnis gowy. To by ostatni moment, kiedy go widziaem. Chory Stephen Cushing wykona atak czoowy na Ki-79 i zaobserwowa trafienia na kadubie i prawym skrzydle. Po chwili skrzydo eksplodowao. Niedugo potem porucznik Leslie DeCew zestrzeli Ki-79, ktry podkrada si do jego Hellcata. Amerykanin obrci swoj maszyn i miertelnie porazi Japoczyka ze swych szeciu pcalwek. Sierant Yoshitaka Nagasoe wyskoczy z podziurawionego samolotu i bezpiecznie wyldowa ze spadochronem. Zwycistwo to dao por. DeCewowi status asa. Kapral Kimiyuki Moriwaki by zdecydowany na staranowanie Hellcata, cho wiedzia, e nie ma wielkich szans na przeycie takiego ataku. Straci kontakt ze swym prowadzcym, ppor. Daisaburo Oishim, ktry zosta trafiony i musia si wycofa. Nie zastanawiajc si dugo, Moriwaki postanowi atakowa. Przewrci maszyn na plecy po czym zanurkowa w kierunku przeciwnika, otwierajc ogie z odlegoci 300 stp. Gdy by ju blisko pozycji odpowiedniej do taranowania, zauway trafienia na prawym skrzydle Grummana. Po chwili za amerykaskim myliwcem wybucho paliwo i spad on na ziemi. Pniejsze ogldziny zestrzelonego F6F wykazay ponad dziesi dziur po pociskach 7,7 mm od silnika po kokpit. Podporucznik Henry Champion atakowa osiem Ki-79, gdy myliwce IJNAF typu Mitsubishi A6M Reisen (Zeke) z lotniska Mobara weszy do walki. Po powrocie na Lexingtona Champion zameldowa jednego Zeke pewnego, 2 prawdopodobne oraz po 2 Nate i Zeke uszkodzone. Komandor Houck mia mniej szczcia. Po zapaleniu jednego z japoskich samolo-

TBM z Benningtona i Helldivery z Horneta na tle gry Fuji, 16.02.1945

tw zorientowa si, e tylko jeden z jego szeciu Browningw jeszcze strzela. Dowdca VF-9 atakowa jeszcze cztery lub pi japoskich samolotw, a do chwili, gdy sam zosta trafiony w prawy zbiornik paliwa, lotki i kaemy. Zacz te przerywa silnik. Houck oderwa si od nieprzyjaci i wrci na lotniskowiec. Z kolei los umiechn si do asa IJAAF, chor. Masato shiego Masuzawy, weterana walk nad Chachyn-Go w 1939 r. Gdy uderzy na Hellcaty, stosujc sw ulubion taktyk wbi si w grup maszyn nieprzyjaciela, rozproszy j i wystrzela w walce koowej, nikt nie dawa mu szans na powrt do bazy. Ten jednak, zaatakowany przez cztery F6F, spokojnie poczeka a napastnicy strac amunicj. Za po powrocie do bazy zgosi zestrzelenie jednego Hellcata! Gdy wyldowa, jego samolot by peen dziur po kulach kalibru 12,7 mm, ktre wpakoway mu Hellcaty z Lexa. Jeden z pociskw zatrzymaa uprz spadochronu! Tymczasem do walki wszed VF-45 (d-ca kmdr Gordon Schecter), a ze strony japoskiej Zera z 131 Kokutai z lotniska Katori. Porucznik Yoshitoyo Onuki, prowadzcy drugi dywizjon 39. Kyoiku Hiko Tai, zosta szybko zestrzelony przez samego kmdra Schectera (pilotujcego tego dnia F6F-5P BuNo 719348) oraz jego skrzydowego, chorego Roberta L. Taylora. Dwaj piloci Hellcatw wspili si powyej maszyny Japoczyka. Ten zauway ten manewr i chcia uciec, ale tym samym wystawi si komandorowi na strza. Schecter otworzy ogie z odlegoci okoo 400 stp, trafiajc w kokpit i kadub. Taylor, leccy 300 stp za swym dowdc, zacz strzela zaraz potem, odkadajc 30 poprawki. Jego pociski uderzyy w kokpit oraz silnik. Ki-79 zmieni si w kul ognia. Onukiemu udao si opuci samolot, ale jego spadochron oraz ubir ju si paliy, zmar wic w trakcie opadania na ziemi. Ostatnim pilotem, ktry poderwa swoj maszyn z lotniska Yokoshiba, by kapral Hideichi Kaiho. Gdy kry samotnie zgubi swj klucz podczas wznoszenia na wysokoci 6000 stp i obserwowa walk, nagle pojawio sie przed nim dziewi samolotw torpedowo-bombowych TBF Avenger.
8 za: Zbiegniewski A.R., Hellcat Legenda Pacyfiku, Lublin 2008; s. 25.

numer

wiosna 2010

49

Biuletyn DWS.org.pl
mighty90.com

Mody Japoczyk odruchowo otworzy ogie ze swojego kaemu 7,7 mm z odlegoci 2500 stp (!), jednak Avengery, nie zainteresowane potyczk, kontynuoway lot. Kaiho pchn drek sterowy w d i, przeleciawszy przez chmury, znalaz si nad wybrzeem. Zauway klucz Hellcatw VF-45 porucznika Jamesa E. Perryego i, wierzc w czynnik zaskoczenia, ruszy do ataku. Jednak Perry wraz z trzema kompanami mieli si na bacznoci. Uniknli ataku Kaiho, po czym trafili jego maszyn, ktra zacza dymi, a jej silnik przerwa prac. Japoczyk rzuci samolot w lot nurkowy, nie uchronio go to jednak przed otrzymaniem kolejnego ciosu ze strony F6F por. Perryego. Kaiho by ju niedaleko swojego lotniska, ale lecia zbyt wysoko, aby wyldowa. Gdy zastanawia si, co zrobi, czwrka w kluczu Perryego, chor. George Bywater wpakowa w jego samolot seri z Browningw. Kaiho zdecydowa si ldowa awaryjnie na kocu lotniska. Si uderzenia w kamienn bram maej wityni zosta wyrzucony z kokpitu, amic przy tym cztery zby. Ki-79 zosta chwil potem ostrzelany przez Hellcaty. Strceniem podzielili si, otrzymujc po p zwycistwa, por. Perry i chor. Bywater. W walce nad Katori i Yokoshiba piloci japoscy, za cen straty szeciu Ki-79 i piciu pilotw, zgosi zestrzelenie dwch F6F na pewno oraz jednego prawdopodobnie. Amerykanie faktycznie stracili w tej walce tylko jeden samolot (F6F-5 BuNo 708419) wraz z pilotem, ppor. Robertem L. Parkerem. Jednemu z Japoczykw, sier. Kazuhiro Izumi, udao si wyldowa, ale zaraz potem zmar w kokpicie swej maszyny z powodu odniesionych ran. Co ciekawe, samolot by praktycznie nieuszkodzony10. VF-45 tego dnia wzi udzia zaliczy w jeszcze kilku starciach, co pozwolio kmdrowi Schecterowi dopisa 4,5 zwycistwa do powki uzyskanej w bitwie nad Katori. Jeszcze przed poudniem udao mu si strci 3 Zeke i podzieli si z innym pilotem zestrzeleniem samolotu rozpoznawczego typu Mitsubishi Ki-46 Dinah, natomiast po poudniu zaliczy Oscara. Inny myliwiec z San Jacinto, chor. R.R. Kidwell Jr., rwnie dokona tego dnia takiego wyczynu strci pi japoskich samolotw podczas dwch lotw bojowych. W obu przypadkach zwycistwa odniesione 16 lutego bd jedynymi w wojennym dorobku. Najcisze jednak walki tego przedpoudnia stoczy VF80 (dowdca: kmdr ppor. Alberta Scoop Vorse Jr.), walczcy w rejonie baz Katori i Imba. Pilotom dywizjonu uznano pokonanie 24 Japoczykw na pewno i 5 prawdopodobnie. Pi zwycistw przypado w udziale kmdrowi ppor. Leroyowi W. Keithowi, siedzcemu za sterami F6F-5 BuNo 70365 dowdcy grupy lotniczej lotniskowca (CVG-80), ktry prowadzi pierwsze wymiatanie. Niedaleko wybrzea Keith zauway oddalone o pisze mil Zeke. Szybko przybliy si na odlego strzau, po czym posa Japoczyka w pomieniach do ziemi. Nastpnie strci Oscara podczas ataku czoowego. W niesamowitej kotowaninie, jaka si wywizaa, komandorowi udao si zestrzeli jeszcze trzy samoloty zameldowa Nate, kolejnego Zero i bombowiec nurkujcy IJNAF Aichi D3A Val.
9 Wszystkie numery seryjne, jeli nie zaznaczono inaczej, pochodz z http:// www.aviationarchaeology.com/src/USN/LLFeb45.htm 10 http://www.tailhook.org/catfgt.htm

Start Corsaira z pokadu Bunker Hilla, 16.02.1945

Skrzydowemu Keitha, chor. F.F. Ackermanowi zaliczono strcenie czterech samolotw: Nate, ktra wyranie chciaa wej dowdcy CVG-80 na ogon, Zeke i dwch Vali11. Komandor Vorse z kolei, prowadzc nieco pniej 16 Hellcatw dywizjonu uzyska cztery zwycistwa (Zeke, Val oraz Dinah), powikszajc swoje konto do 11,5. Pozostaych szesnastu lotnikw strcio dziewi samolotw Japoskiej Marynarki. Szacuje si, e piloci Hellcatw z lotniskowcw TG 58.2 spotkali przed poudniem nad pwyspem Chiba okoo setki japoskich samolotw. Ich meldunki opieway na ponad czterdzieci zestrzele. Swoje drugie wymiatanie, prowadzone przez por. Williamsa, przeprowadzi VBF-3. Nad lotniskiem Mawatari formacja uzyskaa siedem strce bez strat wasnych. Dodatkowo pozostawia na lotnisku 18 zniszczonych lub uszkodzonych samolotw japoskich. CVG-4 z Essexa rwnie wyruszya przed poudniem na wymiatanie. VF-4 prowadzi dowdca grupy, kmdr F.K. Upham. Zaatakowa on lotnisko Tateyama. W drodze nad cel dowodzcy VF-4 kmdr ppor. Carl Nicolini strci samotnie lecc Betty, nalec prawdopodobnie do 703 Kogeki Hikotai, z zaogi ktrej przeya jedna osoba (bombowiec rozbi si niedaleko brzegu). Innym ciekawym zestrzeleniem byy dwa bombowce IJAAF typu Mitsubishi Ki-21 Sally, strcone przez dwch pilotw dywizjonu. Dwa inne Hellcaty VF-4 podczas patrolu nad Zatok Tokijsk napotkay Sally w eskorcie Zeke. A6M zosta zameldowany jako zestrzelony, a Ki-21 jako uszkodzony. Nastpna para F6F zgosia strcenie wodnosamolotu IJNAF typu Aichi E13A (Jake). Kolejne wymiatanie przeprowadzone przez VF-4 zakoczyo si meldunkami opiewajcymi w sumie na osiem zestrzele pewnych i jedno prawdopodobne. Rozpoznanie przeprowadzone przez dywizjon nad lotniskiem Mawatari przynioso dwie japoskie maszyny zniszczone i dwie uszkodzone na ziemi, w powietrzu za zniszczono jedn na pewno i jedn prawdopodobnie. Okoo godziny 11.30, nieco wczeniej ni planowano, do akcji wczyy si bombowce nurkujce typu Curtiss SB2C
11 Tillman B., Hellcat The F6F In World War 2, Annapolis 1979; s. 203.

numer

wiosna 2010

50

Biuletyn DWS.org.pl
mighty90.com

Helldiver oraz Avengery. Celem pierwszego ataku byy fabryki Ota i Koizumi na pnocny zachd od Tokio. Jak wspominay zaogi, ogie przeciwlotniczy nie by uciliwy, w zwizku z tym ch bombardowania i ostrzeliwania celw bya nie do opanowania12. Zaowocowao to bardzo dobrymi wynikami bombardowa podczas caego rajdu fabryka Ota, ju wczeniej uszkodzona przez Superfortece, zostaa niemal kompletnie zniszczona. Jedynym czynnikiem niesprzyjajcym Amerykanom bya pogoda fabryka Koizumi bya niemoliwa do zlokalizowania ze wzgldu na chmury i deszcz13. Bomby (take z samolotw myliwsko-bombowych) spaday nie tylko na fabryki, ale te na lotniska wok Tokio oraz baz lotniczo-morsk IJNAF w Yokosuce. Zaogi bombowcw nie stroniy take od walk powietrznych. Dwaj strzelcy samolotw dywizjonu VB-12 z Randolpha (d-ca dywizjonu kmdr ppor. R.A. Embree), w zamieszaniu spowodowanym z pogod nad celem (fabryka silnikw lotniczych Tachikawa) strcili transportowiec typu Mitsubishi Ki-57 Topsy, ktry rozbi si prawdopodobnie niedaleko bazy lotnictwa morskiego w Kasumi. Zaogi VB-9 natomiast uszkodziy dwa samoloty wroga podczas powrotu znad fabryki Ota. Grupa uderzeniowa CVG-3 (Hellcaty i Avengery), prowadzona przez zastpc d-cy VBF-3, kmdra ppor. Johna McBra yera, obraa za cel fabryk silnikw lotniczych Tachikawa i pobliskie lotnisko. Jak wspomina pilot VBF-3, Norman P. Stark, bombowce trafiy w cel, ale nadal bya tam masa nietknitych rzeczy14. W tej sytuacji take piloci F6F przyczyli si do ataku na cele naziemne. Ponownie Stark: Leciaem z prawej strony Maca (kmdra McBrayera przyp. aut.) ()Obejrzaem si do tyu i, ku swojej konsternacji, ujrzaem Zero nurkujce i strzelajce w kierunku naszej formacji. Widziaem byskajce lufy jego kaemw i skuliem si w fotelu, w nadziei e uchroni mnie pancerna pyta za siedzeniem. Na szczcie nie poczuem, aby jaki pocisk mnie trafi, a kilka sekund pniej, gdy Japoczyk pojawi si przed nami, wszyscy otworzylimy do niego ogie. [Nieprzyjaciel] eksplodowa, a jego szcztki pocigny za sob pikn smug dymu opadajc w kierunku ziemi. Gdy nurkowalimy dalej, zauwaylimy samoloty zaparkowane w osonach przeciwodamkowych. Kilka maszyn koowao na start, inne z kolei byy otoczone przez czonkw obsugi naziemnej (). Ostrzelaem jedn z oson i zniszczyem zaparkowany w niej samolot. To samo zrobiem z drug oson. () Wygldao na to, e japoskich maszyn w powietrzu jest coraz wicej. Gdy wrcilimy na odpowiedni wysoko i odpdzilimy tkw majcych ochot nas zestrzeli, zaczo nam si koczy paliwo. Skierowalimy si w stron wybrzea, cay czas odpdzajc nieprzyjaci. Ataki Japoczykw ustay, gdy znalelimy si nad oceanem. Poczulimy ulg. Wrcilimy tylko z kilkoma dziurami w poszyciu naszych maszyn15. Druga grupa uderzeniowa CVG-3, tym razem zoona z F6F i SB2C, prowadzona przez kmdra Wolfea, zostaa wysana
12 http://vt17.com/blog/about 13 Wiele maszyn stracono z tego powodu w wypadkach i kolizjach w powietrzu np. CVG-12 (VF i VBF) straci w ten sposb trzy samoloty wraz z pilotami: F6F-5 BuNo 72417 chor. W. H. Rossera, F6F-5 BuNo 71794 por. S. Legatosa i F6F-5 BuNo 72363 zastpcy dowdcy dywizjonu, por. B. P. Seamana, jr. 14 http://www.battleofsaipan.com/Nstark000101.htm#A_Pilot_s 15 Ibidem.

Na pokadzie Randolpha, 16.02.1945

okoo poudnia nad lotnisko Kasumigaura. Helldivery celnie zbombardoway baz lotnicz, Hellcaty z kolei napotkay w powietrzu najtrudniejszych tego dnia przeciwnikw. Japoczycy lecieli w grupach, w ktrych samoloty byy od siebie oddalone o 100200 jardw. Ppor. Chamber z VF-3 siedzia na ogonie J2M i strzela do niego, gdy zaatakowa go towarzyszcy Raidenowi Ki-61. Szczliwie kmdr Wolfe zauway manewr Japoczyka i zestrzeliwujc go, uratowa Chambera. Grupa powrcia na lotniskowiec z omioma pewnymi, trzema prawdopodobnymi i siedmioma uszkodzonymi. Dwa F6F zostay lekko uszkodzone. Podczas walk prowadzonych przez VF-80 okoo poudnia wywizaa si zacita bitwa nad lotniskiem Imba. Wykreowaa ona dwch kolejnych asw w jeden dzie. Pierwszy z nich, por. Alexander L. Andersen, pilotujcy F6F-5P BuNo 71816, strci pi japoskich samolotw a czterech rnych typw! Byy to dwa Oscary oraz po jednym Zeke, Tojo i Tonym. W tym samym czasie por. William C. Edwards Jr. zameldowa pokonanie dwch Zero, dwch Nate oraz Oscara. Wobec tak obiecujcych wynikw nad pwysep Chiba wysano kolejn fal samolotw CVG-80. Lotnikom siedzcym za sterami Hellcatw VBF-80 uznano tego dnia pitnacie zestrzele pewnych oraz dwa prawdopodobne. Jedyn strat by uszkodzony pociskami kal. 7,7 mm wiatrochron jednego z F6F-5. Szczeglnie wyrni si por. Patrick D. Fleming, ktry krc midzy 13.30 a 14.30 nad lotniskami Imba i Mobara, dopisa kolejne pi do swych poprzednich dziesiciu strce. Wszystkie te zwycistwa to A6M5. Fleming odnis je prowadzc dziewi Hellcatw, ktre zbombardoway trzy z piciu hangarw w Mobara. Inny pilot VBF-80, Cormier, powikszy za swoje konto o trzy zestrzelenia. Trzem innym lotnikom jednostki zaliczono pozostae siedem pewnych i dwa prawdopodobne. Pnym popoudniem piloci CVG-80 dopisali jeszcze cztery zestrzay, co dao w sumie 71 pewnych i 15 prawdopodobnych w cigu caego dnia. Jest to niepobity do dzi rekord amerykaskiej marynarki. Jedno z pewnych zestrzele (by to Ki-46) zgosi lotnik polskiego pochodzenia z VF-80, ppor. Kazimierz K. Nomejko16.
16 Jeszcze dwaj inni lotnicy polskiego pochodzenia zgosili tego dnia zwycistwa: kmdr Edward J. Pawka, dowdca VBF-12 zameldowa strcenie wodnosa-

numer

wiosna 2010

51

Biuletyn DWS.org.pl
AN

Z kolei zdecydowanie najmniej przyjemne wspomnienia z walk 16 lutego wynis zaokrtowany na Benningtonie VF-82. Niedaleko Tokio, nad lotniskiem Atsugi okoo poudnia dwanacie Hellcatw dywizjonu stoczyo walk z mieszan (znajdoway si w niej Zera, Raideny i najnowsze myliwce IJNAF typu Kawanishi N1K2-J Shiden-kai (George) formacj dziesiciu17 samolotw Yokosuka Kokutai18 pod dowdztwem kpt. Yuzo Tsukamoto. W wyniku potyczki na pokad lotniskowca nie powrciy cztery F6F. Byy to: F6F-5 BuNo 71998 por. D.O. Pucketta, jr., F6F-5 BuNo 71351 por. J. F. Carrolla, F6F-5 BuNo 71978 chor. J.A. McCanna i F6F-5 BuNo 71890 por. B.A. Ingrahama. W zamian zgoszono pi japoskich samolotw zestrzelonych i pi uszkodzonych. Jednym z pilotw japoskich biorcych udzia w tej walce by ppor. Kaneyoshi Muto, as z dwudziestoma kilkoma zestrzeleniami na koncie. Prawdopodobnie po powrocie do bazy zgosi on strcenie dwch Hellcatw, ale propagandyci Kraju Kwitncej Wini, potrzebujcy bohatera, nieco ubarwili ca histori. Wedug nich (a wic take wedug oficjalnego komunikatu) Muto, walczc sam przeciwko dwunastce przeciwnikw, zestrzeli cztery amerykaskie samoloty, zanim reszta wycofaa si i ucieka na macierzysty lotniskowiec19. Prasa nadaa lotnikowi przydomek Miyamoto Musashi Przestworzy, od yjcego na przeomie XVI i XVII w. samuraja i szermierza, ktry nigdy nie zosta pokonany. Na tym jednak nie koniec strat VF-82. Chor. Paul K. Spradling (F6F-5 BuNo 71960), jeden z najbardziej lubianych pilotw dywizjonu, zosta ostrzelany przez wasne okrty i zmuszony do wodowania. Podczas sadzania maszyny na oceanie zosta bardzo celnie ostrzelany przez jeden z niszczycieli TG 58.1, co ostatecznie przekrelio jego szanse na przeycie. Nad celem z kolei uszkodzony zosta F6F-5 BuNo 72008 por. B.B. Geara. Amerykaninowi udao si powrci na lotniskowiec, ale zniszczenia maszyny byy tak due, e musiaa zosta spisana ze stanu. Od 14.07 pokad Essexa opuszczaa grupa uderzeniowa, skadajca si z omiu Hellcatw (VF-4), jedenastu Corsairw (VMF-124, -213) oraz trzynastu Avengerw (VT-4). Formacj dowodzi mjr David E. Marshall z VMF-213. Poczya si ona z grup wysan przez Cowpensa czterema F6F (VF-46) i dziewicioma TBM (VT-46). Celem bya fabryka w Ota, ale warunki (pna pora, pogoda) zmusiy Amerykanw do zaatakowania lotniska Mawatari. Atak uzbrojonych w 100-funtowe bomby Avengerw poprzedzio ostrzelanie instalacji lotniskowych przez Hellcaty. Oson zapewniay Corsairy Marines (nie wszystkie, dwie sekcje doczyy do ataku na lotnisko). Meldunki zoone po powrocie na lotniskowce mwiy, e trafiomolotu IJNAF typu Nakajima A6M2-N Rufe, a chor. Sigmund Bajak z VF-3 z Yorktowna Ki-43 (za: http://www.dws.org.pl/viewtopic.php?f=59&t=118759). 17 http://www.ww2aircraft.net/forum/stories/kaneyoshi-muto-fight-against12-f6f-f4u-18067.html 18 Kokutai w IJNAF grupa powietrzna. 19 Wersja ta pokutuje do dzi, take wrd ekspertw w sprawach wojny na Pacyfiku. Naley jednak zauway, e jest ona zupenie niemoliwa, poniewa por. Ingraham zosta strcony przez japosk art. plot. Z drugiej jednak strony w dokumentach jest wiele niecisoci, co moe by powodem braku zgody wrd fachowcw. 16 lutego Yokosuka Kokutai meldowaa pi strce, ale o wiele wczeniej ni miaa miejsce walka z VF-82. Dodatkowo adnego z tych piciu zestrzele nie zapisano na konto ppor. Muto. Natomiast 17 lutego japoska jednostka zgosia 19 zwycistw (F6F, F4U i TBF), z czego cztery Hellcaty Muto. rda amerykaskie nie odnotowuj jednak tak powanych strat w adnym dywizjonie.

TBM Avenger z VT-82

no dziesi dwusilnikowych maszyn, prawdopodobnie Betty, z ktrych cztery si paliy20. Na reakcj Japoczykw nie trzeba byo dugo czeka. Nie do, e ogie artylerii przeciwlotniczej by wrcz huraganowy, to do ataku z przewag wysokoci przystpiy japoskie samoloty. Najpierw byo to sze Ki-44, nastpnie doczyy take Zera. Zestrzelono wikszo z nich, ale VF-4 ponis strat, podczas ataku zgin ppor. William C. Dusty Rhodes (leccy, co ciekawe, na F6F-3 BuNo 71463). Odnis on zwycistwo, ale jego maszyna zostaa uszkodzona. Dwch innych pilotw, wesp z ktrymi walczy, zajo si natrtnymi Zerami, a Dusty znikn. Prawdopodobnie pad ofiar jakiego Zeke lub Tojo. Natomiast piloci Marines z Essexa uzyskali pi zwycistw pewnych (3 Zeke, Val i samolot rozpoznawczy IJNAF typu Nakajima C6N Saiun Myrt) i trzy prawdopodobne. Ogem 16 lutego VF-4 strci pitnacie japoskich samolotw na pewno, trzy prawdopodobnie i dwa uszkodzi. W kolejnej walce, tym razem ju po poudniu, VF-9 uzyska osiem strce. Cen za ten sukces bya strata dwch pilotw: por. Williama Kilkeno (F6F-5 BuNo 71397) oraz dowdcy CVG-9, komandora Phillipa Torreya Jr., majcego na swym koncie dwa zwycistwa powietrzne. Ostatni raz widziano go, gdy wykonywa swym F6F-5 BuNo 71445 atak czoowy na myliwiec IJAAF typu Nakajima Ki-44 Shoki Tojo. Wrd pilotw prowadzonych przez niego by pniejszy czterooosobowy atajcy Cyrk Valencii (Valencias Flying Circus), ktrego liderem by Eugene A. GeneValencia, as koczcy wojn z dorobkiem 23 zwycistw, weteran walk nad Rabaul, Wyspami Gilberta i Truk. Dla Cyrku bya to pierwsza misja bojowa. Nad celem Valencia zauway Japoczyka powyej i za formacj F6F. Wykona zwrot o 180 i ruszy do ataku czoowego na Tojo, przy okazji pozbywajc si adunku rakiet podskrzydowych. Do walki z Ki-44 doczy ppor. Harris E. Mitchell (10 zestrzele do koca wojny), ktry zapali japoski myliwiec i zauway, jak jego pilot wyskakuje ze spadochronem. Valencia dooy jeszcze dwa strcenia, trzema podzielili si James E. French (11 pewnych na koniec walk) i Clinton Smith (6). Po swej pierwszej misji Cyrk zameldowa wic sze zestrzele. Ogem VF-9 zanotowa tego dnia dwadziecia pi zwycistw za cen trzech straconych samolotw. Lecce pod eskort Hellcatw VF-9 Helldivery VB-9 (d-ca kmdr ppor. T. F. Schneider) zbombardoway fabryk silnikw lotniczych Nakajima Ota, a w drodze powrotnej ich zaogi uszkodziy dwa japoskie samoloty21.
20 http://www.airgroup4.com/book/indx/index28.htm 21 http://www.airgroup4.com/vf-4/index.htm

numer

wiosna 2010

52

Biuletyn DWS.org.pl
mighty90.com

Grupa por. Hoppa z VBF-3 podczas patrolu dopisaa do listy zwycistw dywizjonu dwa strcenia B6N i Ki-61. W ostatecznym rozrachunku jednostka uzyskaa tego dnia dwadziecia jeden pewnych, sze prawdopodobnych i dziesi uszkodzonych w powietrzu oraz pitnacie zniszczonych na pewno, pi prawdopodobnie oraz dwadziecia osiem uszkodzonych na ziemi. Co wane, sukces ten osignito bez strat wasnych kilka Hellcatw byo tylko lekko podziurawionych japoskimi kulami. Dodatkowo do listy zestrzele dywizjonu naley dopisa trzy Zeke strcone przez ppor. Jonesa, nalecego do VBF-3, ale latajcego w kluczu dowdcy grupy (z VF-3). Najcisze straty w popoudniowych walkach ponis VF-81 z Waspa (d-ca kmdr por. Harvey P. Lanham), tracc w pojedynczej potyczce trzy samoloty wraz z pilotami. Japoskim A6M udao si strci samoloty por. Johna W. B. Gagea (F6F-5 BuNo 72421), ppor. Johna F. Baumana (F6F-5 BuNo 72234) oraz chor. Johna T. Staileya (F6F-5 BuNo 72412). Inni lotnicy biorcy udzia w walce zaobserwowali, e por. Bauman zanim zosta zestrzelony zdoa posa do ziemi dwie nieprzyjacielskie maszyny22. W sumie VF-81 zanotowa 15 zestrzele pewnych i cztery prawdopodobne. Razem z zaogami z Was pa cele (lotniska Hamamatsu i Mikatagahara) atakoway take maszyny z Horneta i z dywizjonw USMC z Benningtona. Jednostki Corsairw (nieliczne: VF-84 na Bunker Hillu plus dywizjony Marines) odniosy tego dnia niewiele zwycistw. Udao im si uzbiera tylko 27 pewnych zestrzaw. Pi z nich przypado synnemu VF-84 z Bunker Hilla. Kolejn pitke, jak ju byo to wspomniane, zapisay VMF-124 i VMF-213 z Essexa. adnych zestrzele nie odniosy VMF-123 i VMF-112 (Bennington). Z pokadu Enterprise okoo godziny 16.15 podnioso si dwanacie F6F-5N z VF(N)-90, leccych z misj typu Zipper nad lotniska japoskie w rejonie Yokosuki. Polegaa one na zajciu Japoczykw w danym miejscu na tyle, by nie byli w stanie wysa samolotw do ataku na okrty TF 58 lub na powracajce z dziennych operacji maszyny USN. Jeden z pilotw, chor. Frank Luscombe zmuszony by wodowa swym Hellcatem BuNo 71760 tu po starcie. Niestety, zmar w kabinie z powodu zimna i odniesionych ran zanim dotar do niego jeden z niszczycieli. Pozostae samoloty wykonay swoje zadanie zgodnie z planem. Najpierw poleciay nad Tateyam, ale nie znajdujc tam celw godnych uwagi, poday dalej nad przyldkiem Nojima, a nastpnie nad Zatok Tokijsk. Gdy Soce chylio si ju ku zachodowi zjawiy si nad Yokosuka. Przywita je gwatowny ogie artylerii przeciwlotniczej. Trzy Hellcaty zostay wyej, zapewniajc oson i strcajc dwa japoskie samoloty, pozostae za rozdzieliy si na dwa klucze po cztery maszyny i zeszy na d, aby ostrzela zaparkowane maszyny IJNAF. Pierwszy klucz, prowadzony przez por. Russella Otisa podczas ataku trafi sporo samolotw, ale efekty wizualne nie byy olniewajce, poniewa Japoczycy oprnili swe maszyny z paliwa i amunicji. Drugi klucz, prowadzony przez por. por. Kennetha Smitha i Owena Younga, oprcz pcalwek uy take rakiet podskrzydowych, jego atak by wic bardziej efektowny.
22 http://www.leisuregalleries.com/gage.html

Przygotowania do startu Corsaira z pokadu Bunker Hilla, 16.02.1945

Po zakoczeniu dziaa nad Yokosuk, lotnicy VF(N)-90 skierowali si ponownie nad pwysep Chiba, ostrzeliwujc w czasie przelotu nad Zatok cztery frachtowce, z ktrych jeden zapali si i obficie dymi. Nastpnie Hellcaty, stwierdziwszy brak aktywnoci Japoczykw nad Naruto i Katori, ostrzelay kilka samolotw stojcych na lotnisku Choshi. Potem, nie znajdujc lepszych celw, zabrano si za takie obiekty jak stacje radarowe i cznoci, fabryki oraz pocigi. Podczas powrotu, chor. Frederick A. Hunziker (F6F-5N BuNo 70669) zosta zmuszony do wodowania, na szczcie stao si to niedaleko wasnych okrtw i lotnik zosta wyowiony. Z kolei na pokadzie Big E, ldujc, rozbi si jeden z Hellcatw, na szczcie jego pilot wyszed z tego cao. O godzinie 17.30 pokad Enterprise opuciy samoloty wysane na kolejn tajn misj walki elektronicznej. By to Avenger VT(N)-90 pilotowany przez por. Charlesa Hendersona, z kmdrem ppor. Henrym Loomisem na pokadzie jako operatorem aparatury RCM, oraz F6F-5N z VF(N)-90. Ich zadaniem byo monitorowanie dziaalnoci japoskich radarw w rejonie Zatoki Tokijskiej. Misja zakoczya si sporym sukcesem wykryto dwadziecia trzy stacje radarowe, co miao niemay wpyw na planowanie kolejnych operacji przeciw Tokio i okolicy. Podczas wszystkich operacji oson powietrzn nad wasnym zespoem (patrole CAP Combat Air Patrol) zapewniay samoloty CVG(N)-53 z lotniskowca Saratoga23. Ogem 16 lutego amerykaskim pilotom uznano 291 pewnych zwycistw (ponad trzy czwarte pilotom Hellcatw). Wiele z nich to niedowiadczeni Japoczycy, ktrzy tu po zakoczeniu szkolenia znaleli si w jednostkach obrony Wysp Macierzystych. Na przykad, gdy w 310 Hikotai24 z 601 Kokutai (wyposaonym w A6M5) dowiedziano si o rajdzie, natychmiast wykonano
23 Nie powstrzymao to jednak ich pilotw przed zaatakowaniem przy okazji dwch lotnisk na pwyspie Chiba stracili przy tym dwa samoloty (F6F-5N BuNo 72739 por. Stewarta E. Dotyego oraz F6F-5 BuNo 72279 pilotowanego przez nieznanego pilota). 24 Hikotai w IJNAF eskadra, dywizjon (Kokutai skadaa si z dwch lub trzech Hikotai).

numer

wiosna 2010

53

Biuletyn DWS.org.pl
http://commons.wikimedia.org/wik

przelot do bazy w Atsugi, a nastpnie do Katori. Po drodze stracono cztery Zera w wyniku potyczki z Hellcatami nad lotniskiem Kasumigaura. Za to asy Cesarza tradycyjnie nie zawiody. Oprcz wspomnianego Muto wyrni si take chor. Sadaaki Akamatsu z 302 Kokutai, ktry na wie o amerykaskim ataku wskoczy do A6M i wbi si w formacj Hellcatw. Po powrocie zameldowa o strceniu dwch z nich. Czoowy as Kraju Kwitncej Wini, Tetsuz Iwamoto25, zgosi strcenie jednego F4U nad lotniskiem Mobara. Wyrni si take kpt. Tadao Ikeda, dowdca 51. Hik-Sentai26. Na czele piciu maszyn swojej jednostki zaatakowa formacj dwudziestu F6F ze skadu VBF-12 ostrzeliwujcych baz Hokota. Jednego z napastnikw kpt. Ikeda strci osobicie. Mat Kunimichi Kat z 210 Kokutai, majcy ju na koncie dziewi zwycistw, samodzielnie star si z formacj dziesiciu amerykaskich myliwcw, po powrocie do bazy meldujc trzy zwycistwa. Latajcy na myliwcu IJAAF typu Nakajima Ki-84 Hayate (Frank) kpt. Ryu Kurusu po wyldowaniu zgosi jedno zestrzelenie. Kurusu by bardzo dobrym pilotem, testowa wiele maszyn myliwskich w Orodku Badawczym Samolotw IJA w Fusso27. Gdy kapitan szed do swojej ponownie zatankowanej i uzbrojonej maszyny, by po raz kolejny przechwyci amerykaskie samoloty, koujcy Ki-43 z por. Ryozaburo Umekaw za sterami uderzy w niego z tyu. migo Oscara oderwao gow Kurusu. Take IJNAF poniosa straty wrd swych czoowych pilotw zgin dowdca 302 Kokutai, por. Toshio Araki. W godzinach popoudniowych trzy japoskie dozorowce, ktre unikny wykrycia radarem, zostay zauwaone przez niszczyciel USS Haynsworth (DD-700) i zatopione. Okrt podnis kilku rozbitkw, ktrych nastpnie przekaza na pokad Essexa. Japoczycy stali si obiektami wielkiego zainteresowania zaogi lotniskowca, ktra czstowaa ich cukierkami i papierosami oraz uczya angielskich swek. Gdy adm. Sherman przyszed rzuci na nich okiem, usysza od jednego z jecw: F*ck you, Joe!

Tetsuz Iwamoto

Dziaania 17 lutego
O 1.30 Enterprise wysa jedenacie wyposaonych w radary Avengerw z zadaniem wyszukania i zaatakowania jednostek japoskich okrtw i statkw handlowych. Poniewa jednak nie napotkano adnych jednostek pywajcych, zaatakowano lotniska na wysepkach na poudnie od Zatoki Tokijskiej: Hachijo Jimie oraz Nii Shimie. Niestety zaogi TBF nie zaobserwoway rezultatw swoich akcji. Okoo godziny 3.00 samoloty z Big E przeprowadziy dezorientujcy Japoczykw przelot wzdu wybrzey Honsiu (prowadzc przeciwdziaanie radarowe), po czym jeszcze przed witem powrciy na macierzysty lotniskowiec. Niestety, tego dnia pogoda pogorszya si jeszcze bardziej. Porucznik Rube Denoff z VBF-12 czeka na sygna do startu wraz ze swoj sekcj. Nagle wykryto nieprzyjaci zbliajcych
25 Jego meldunki opieway w sumie na 202 zniszczone alianckie samoloty. 26 Hik-Sentai - w IJAAF puk lotniczy. 27 Obecnie znajduje si tam baza lotnicza USAF Yokota (Yokota AB).

si do okrtw TF 58. Chmury miay koczy si na wysokoci midzy 4000 a 5000 stp, wic Denoff wraz z trjk pilotw wystartowali z pokadu Randolpha i w ciasnym szyku rozpoczli wznoszenie. Ku ich zaskoczeniu nadal byli w chmurach na wysokoci 6000 stp, potem na 15 000. Wreszcie wypadli z nich na 22 000 stp. Nie wiem, jak zdoalimy utrzyma si razem wspomina Denoff. Klucz skierowa si w stron domniemanego wroga. Nieprzyjacielem okazaa si formacja Corsairw. W tej sytuacji porucznik postanowi wrci na lotniskowiec. Powierzchni wody zobaczy dopiero na wysokoci 100 stp! Widoczno do przodu sigaa niewiele wicej ni 500 metrw. Szczliwie wszystkie Hellcaty wyldoway bezproblemowo. Jednak jak mwi Denoff, ju wwczas weteran dwch tur bojowych w barwach VF-9: To moja jedyna wojenna przygoda, ktra powraca w koszmarach. Mimo tak fatalnych warunkw Amerykanie od witu wysyali swoje samoloty na patrole i wymiatania w rejonie Tokio. Pierwsze zwycistwa zgosiy dywizjony CVG-3 z Yorktowna. VBF-3 zdoa przeprowadzi dwie misje. Pierwsz byo wymiatanie nad lotniskami Ishioka i Tsukuba, amerykask grup prowadzi kmdr Wolfe. Ponownie wykaza si ppor. Jones, zapisujc na swoje konto Zero i Oscara. Jego skrzydowy, chor. Stroder, leccy Hellcatem wyposaonym w fotokarabin, perfekcyjnie uchwyci zestrzelone japoskie maszyny. Kolejne wymiatanie przeprowadzia grupa Hellcatw por. Williamsa, zapuszczajc si a nad lotnisko Utsonomiya najdalej w cigu caego rajdu. Piloci amerykascy strcili siedmiu przeciwnikw na pewno oraz trzech prawdopodobnie. W sumie 17 lutego VBF-3 dopisa do swej listy 13 zestrzele pewnych, 3 prawdopodobne i 3 samoloty uszkodzone w powietrzu oraz 5 maszyn zniszczonych na ziemi na pewno, 4 prawdopodobnie i 28 uszkodzonych. Ponownie dywizjon nie ponis adnych strat. Szczcie dopisao take VF-81 z Waspa. Pilotom jednostki uznano 11 zwycistw pewnych i 3 prawdopodobne. Cztery pewne i dwa prawdopodobne z tej liczby zapisa na swoje konto por. Hugh Virgin Sherrill, 24-letni Kalifornijczyk, bohater niedawnej akcji ratunkowej28. Midzy godzin 8.05
28 16 stycznia 1945 r. jego F6F-5 BuNo 71858 zosta trafiony przez japosk artyleri przeciwlotnicz nad Kantonem. Sherrill wodowa uszkodzonym samolotem i zosta uratowany przez niszczyciel.

numer

wiosna 2010

54

Biuletyn DWS.org.pl
airgroup4.com

a 8.40 zgosi strcenie dwch Zeke i jednego Tony na pewno oraz dwch Zer prawdopodobnie, a okoo godziny 9.05 pewne zestrzelenie Tojo. Wraz z poprzednimi zwycistwami samolotem torpedowym IJNAF typu Nakajima B6N Tenzan (Jill) z 14 grudnia 1944 i z powk Tojo z poprzedniego dnia dao mu to status asa. Kolejnych dwanacie japoskich samolotw dopisa do swej dugiej listy zwycistw CVG-80. Grupa walczya w rejonie Katori, a czterech wrogw zaliczono Patrickowi Flemingowi. Tym samym na jego koncie byo ju 19 strce, co byo najwyszym wynikiem wrd pilotw obecnych w tym czasie na lotniskowcach TF 58. W skali caej wojny dao to Flemingowi czwarte miejsce na licie najwikszych asw USN, ex aequo z Alexandrem Vraciu. Ciekaw przygod przey 17 lutego chor. Robert L. Buchanan, pilot Hellcata z VF-29 (Cabot). Podczas walki nad fabryk w Tachikawa (po ktrej dywizjon zgosi pi pewnych i dwa prawdopodobne) silnik jego F6F-5 BuNo 70515 odmwi wsppracy i lotnik zosta zmuszony do wodowania koo wys py -shima29. Koledzy Buchanana leccy z nim w kluczu, z por. Feckem na czele, zaczli kry nad miejscem wodowania chorego (trwao to ptorej godziny). Wezwali bdcy w pobliu okrt podwodny USS Pomfret (SS-391)30 i zapewnili mu oson podczas gdy ten ratowa Buchanana. Widoczno bya bardzo kiepska, ale por. Fecke zdoa naprowadzi okrt na swojego koleg. Pomfret przepyn zaledwie trzy mile od -shimy, ale dziki fatalnej pogodzie nie zosta zauwaony ani zaatakowany. Hellcatom powoli koczyo si paliwo, wic jeden po drugim wracay na lotniskowiec, ale Fecke czeka dopty, dopki Buchanan nie znalaz si bezpieczny na pokadzie okrtu podwodnego. Gwny zainteresowany, bez uszczerbku na zdrowiu, niedugo potem powrci na Cabota. Aby w jak najwyszym stopniu zniszczy fabryk silnikw lotniczych Nakajima Tama, do grupy uderzeniowej CVG-4 (22 F6F, 13 TBM i 7 F4U Marines) doczono samoloty CVG-46 (8 F6F i 9 TBM) oraz CVG-84 (12 F4U, 15 SB2C i 15 TBM). Caym zespoem dowodzi por. Lykes Boykin z VF-4. W czasie dolotu do celu Amerykanw zaatakowao sporo japoskich myliwcw w sumie okoo dwudziestu piciu. Red Rippers31 zapisali na swoje konto pi z nich na pewno oraz dwa prawdopodobnie. Piloci Marines z Essexa dooyli dwa pewne i dwa prawdopodobne. Jeden Marine zosta raniony przez pocisk kal. 20 mm, ktry eksplodowa w kokpicie jego maszyny. Odamki wbiy mu si w rami i twarz. Samo bombardowanie fabryki zostao za uznane za dobrze skoordynowane, efektywne i celne. Poza tym sporym uderzeniem CVG-4 wykona tego dnia jeszcze kilka wymiata. I tak, o 6.45 podczas patrolu ppor. R.S. Kelley strci B6N. O 7.08 grupa Corsairw z VMF-124 zaatakowaa lotnisko Tateyama. O 7.30 kmdr Upham poprowadzi
29 Bya to jedyna strata CVG-29 tego dnia. 30 Dowdca: kmdr John B. Hess. Poprzedniego dnia Pomfret podnis z oceanu pilota VF-17 ppor. Josepha P. Farrella (F6F-5 BuNo 70592) oraz lotnika japoskiego (sta si on, rzecz jasna, jecem wojennym). Wydarzenia te synny korespondent wojenny Ernie Pyle (przebywajcy wwczas na Cabocie) skomentowa tak: Marynarka uratuje ci nawet jeli zostaniesz zestrzelony nad tokijskim portem. 31 Przydomek VF-4.

Mapa nalotu na fabryk Nakajima Tama

cztery Hellcaty, aby sfotografowa nieprzyjacielskie lotniska. O 7.55 kolejna grupa Corsairw Marines zaatakowaa japosk eglug przybrzen, a ppor. R.D. Green zestrzeli D4Y. Wreszcie o 10.30 klucz maszyn VF-4 ostrzela kilka japoskich jednostek. Podczas jednego z porannych lotw chor. C. E. Gustafson (F6F-5 BuNo 71387) zosta zmuszony do wodowania z powodu problemw z samolotem. Na szczcie stao si to niedaleko okrtw TF 58 i uratowa go niszczyciel eskortowy USS Callahan (DE-1051). Bya to jedyna strata CVG-4 tego dnia. O wiele wicej uzbierao si zwycistw osiem dla VF-4 i siedem dla pilotw USMC. Trzy z tej pierwszej liczby zapisa na swoje konto kpt. Dean Diz Laird (F6F-5 BuNo 7142132). Byy to Sally, Tony i Tojo. Po dodaniu ich do wczeniejszych: Tony i Zero oraz 0,5 Junkersa Ju 88 i 0,25 Heinkla He 115 z padziernika 1943 r.33 Laird uzyska status asa. Do tego jedynego majcego na rozkadzie zarwno Niemcw jak i Japoczykw34. CVG-82 wykona tego dnia atak (w sile dziesiciu bombowcw z eskort) na lotniska Hamamatsu i Mikatagahara. Celem
32 Zbiegniewski A.R., Hellcat Legenda Pacyfiku, Lublin 2008; s. 25. 33 Rajd lotniskowca USS Ranger (CV-4) na Norwegi. 34Hollisa Hillsa, asa z picioma zestrzaami z VF-32, nie mona uzna za takowego poniewa zwycistwo, ktre odnis nad pilotem niemieckiej Luftwaffe, miao miejsce podczas jego suby w Royal Canadian Air Force.

numer

wiosna 2010

55

Biuletyn DWS.org.pl

CVLG-23 (Langley) bya fabryka w Tachikawa. Zdjcia wykonane przez jednego z czonkw zag Avengerw VT-23, Jacka Kosko, pozwoliy potwierdzi spore uszkodzenia zadane temu kompleksowi przemysowemu. Pozostae grupy lotnicze latajce na F6F dopisay do dugiej ju listy jeszcze siedemnacie pewnych. Avengery zdoay zatopi japoski transportowiec Yamashita Maru o wypornoci 10 605 t, ktry zaton na pozycji 3522 N, 13937 E. Wicej zwycistw ni poprzedniego dnia zapisay 17 lutego jednostki wyposaone w Corsairy, w sumie uzbieray one 29 zestrzaw. Pi z nich przypado CVG-84. Jedno pewne strcenie zapisa na swoje konto strzelec ogonowy SB2C z VB3, zestrzeliwujc Oscara nad fabryk w Tachikawa. Oprcz tego zameldowa take prawdopodobne strcenie kolejnego Japoczyka. Ze strony japoskiej spory sukces zameldowa wspomniany wczeniej 310. Hikotai 601. Kokutai. Siedem Zeke wykonao zaskakujcy atak na Helldivery i zestrzelio sze z nich, z czego cztery zapisano na konto kpt. Katori. W rzeczywistoci tego dnia Amerykanie utracili zaledwie trzy SB2C35 Japoczycy znacznie przecenili swoje osignicia. Innym godnym odnotowania japoskim osigniciem by atak przeprowadzony przez Yokosuka Kokutai pomimo padajcego niegu dziesi samolotw wykonao zaskakujce uderzenie z wysokoci 2500 m na grup dziewitnastu F6F i F4U znajdujc si nad baz Atsugi. Japoscy piloci zgosili zestrzelenie caej formacji amerykaskiej (z tego sze samolotw prawdopodobnie)36. Jednostki cesarskie poniosy tego dnia dotkliwe straty jeli chodzi o kadr oficersk. Zgin dowdca 22. Hik-Sentai mjr Shigeo Uehara, oficer operacyjny 52. Hik-Sentai por. Atsuo Ogata i dowdca 1. Chutai37 tego puku por. Hiroto Sasaki. O godzinie 11.30 z powodu pogarszajcej si pogody i zbliajcej si inwazji na Iwo-Jim, do ktrej niezbdne byo bezporednie wsparcie US Navy, adm. Mitscher wyda rozkaz wycofania si z rejonu walk. Okoo poudnia ostatnie samoloty powrciy na pokady lotniskowcw i Task Force 58, najpotniejsze wwczas zgrupowanie floty na wiecie, obra kurs na wyspy Bonin.

Rysunek z Richmond Times komentujcy ataki 1617.02.1945

Bilans operacji
W czasie caej operacji 1617 lutego samoloty TF 58 wykonay 2761 startw (738 przeciwko obiektom w Zatoce Tokijskiej), meldujc 190 maszyn japoskich zniszczonych na ziemi oraz a 341 w powietrzu. Amerykanie utracili 88 samolotw (52 Hellcaty, 16 Corsairw, 10 Avengerw oraz 10 Helldiverw), z tego 60 w walce i 28 z przyczyn operacyjnych. Straty doznay gwnie wiee, niedowiadczone dywizjony niedawno zaokrtowane na lotniskowce. Piloci, ktrzy wdawali si w walki koowe na niskiej wysokoci ze zwrotnymi japoskimi myliw35 Dwa pochodziy z VB-12 (SB2C-4E BuNo 20831 kmdra Embreea i SB2C-4 BuNo 20198), a jeden z VB-84 (SB2C-4E BuNo 20698 ppor. Stafforda). 36 Jeden z Japoczykw, mat Takashi Yamazaki, byy czonek grupy lotniczej lotniskowca Zuikaku wyskoczy ze spadochronem ze swego trafionego samolotu. Niestety, lokalni wieniacy wzili go za Amerykanina i zatukli na mier. Od tego czasu piloci myliwcw nosili symbol wschodzcego soca na swoich strojach. 37 Chutai w IJAAF dywizjon (Hik-Sentai tworzyy trzy Chutai).

cami czsto aowali tej decyzji. Pilotom japoskim uznano 275 zwycistw za cen 78 samolotw straconych w walkach powietrznych (ok. 50 maszyn stracia IJAAF, a ok. 30 IJNAF). Jak wida, meldunki obu walczcych stron s znacznie (kilkakrotnie) przesadzone. Dlatego nie naley wierzy wikszoci publikacji, podajcych liczb 341 za rzeczywist ilo straconych przez Japoczykw maszyn. Faktem natomiast jest, e w rnym stopniu zniszczono 23 lotniska w rejonie stolicy Kraju Kwitncej Wini. Najskuteczniejsz amerykask jednostk okazaa si zdecydowanie CVG-80. Osiemdziesit trzy zwycistwa to wicej ni jedna czwarta wszystkich zaliczonych Amerykanom zestrzele. Po stronie japoskiej najwicej zestrzaw zgosiy: z jednostek IJNAF: 252 Kokutai38 14 pewnych i 10 prawdopodobnych39, 210 Kokutai 14 pewnych i 4 prawdopodobne40, oraz Yokosuka Kokutai 13 pewnych i 6 prawdopodobnych; z jednostek IJAAF 47. Hik-Sentai 18 (z tego 16 Hellcatw i 2 Helldivery), 51. Hik-Sentai 12, a 52. Hik-Sentai 10 strce. Naley take wspomnie, e liczba potwierdzonych zestrzele uzyskana przez pilotw USN 16 lutego ok. 270 jest drugim najwyszym wynikiem w historii amerykaskiej marynarki, ustpujc jedynie synnemu Odstrzaowi Mariaskich Indykw 19 czerwca 1944 r. podczas bitwy na Morzu Filipiskim (operacja Forager).

Po operacji
18 lutego TF 58 podpyn do brzegw Iwo Jimy, a jego grupy lotnicze rozpoczy bezporednie wspieranie zaplanowanej na nastpny dzie inwazji. Samoloty pokadowe przez okres walk o wysp oprcz wsparcia wojsk naziemnych przeprowadzay wymiatania nad okolicznymi wysepkami, np. Chichi-Jim oraz osaniay lotniskowce przed atakami pilotw kamikaze. Same walki prowadzone przez Marines byy bar38 Dokadniej mwic walczyy tylko dwa Hikotai z jego skadu 308. i 311. (w sumie 45 A6M). 39 Straty wasne dziewi maszyn. Walczono 16 lutego z grup okoo 30 F6F nad pwyspem Bs. 40 Z tego dwanacie pewnych i wszystkie prawdopodobne w walce 16 lutego 14 Zeke z ok. 50 amerykaskimi samolotami nad Hamamatsu. 210 Kokutai stracia jednego A6M.

numer

wiosna 2010

56

Biuletyn DWS.org.pl
http://www.cv6.org/1945/tokyo/tokyo_2.htm http://www.cv6.org/ship/logs/vtn90/vtn90-4502.htm http://www.ibiblio.org/hyperwar/USN/USN-Ops-XIV/USNXIV-2.html http://www.aviationarchaeology.com/src/USN/LLFeb45.htm http://www.dws.org.pl/ http://pacific.valka.cz/forces/index_frame.htm http://www.j-aircraft.org/smf/index.php?topic=7535.0 http://www.airgroup4.com/book/indx/index28.htm http://www.airgroup4.com/marines.htm http://www.airgroup4.com/vf-4/index.htm http://www.uss-bennington.org/hist.html http://www.wright.edu/~jack.mcknight/diary/index.htm http://www.ibiblio.org/hyperwar/USN/USN-Ops-XIV/USNXIV-2.html http://www.ibiblio.org/hyperwar/PTO/FatLady/index.html http://www.mcallen.lib.tx.us/books/cabot/cab06_09. htm#CH09 http://aviationartstore.com/james_cain.htm http://www.uss-bennington.org/stz-vb-82.html http://www.uss-bennington.org/airgroups-vmf-123.html http://www.uss-bennington.org/stz-year-1945.html http://forum.axishistory.com/viewtopic. php?f=65&t=102493&p=908036 http://findarticles.com/p/articles/mi_qa3901/is_200305/ai_ n9283147/ http://www.dws.org.pl/viewtopic.php?f=60&t=13779&p=253 023&hilit=J2M5#p253023 http://www.cv6.org/ship/logs/vfn90/default.htm#tokyo http://www.ww2aircraft.net/forum/stories/kaneyoshi-mutofight-against-12-f6f-f4u-18067.html http://www.leisuregalleries.com/gagegroup.html http://uss-saratoga.com/saratoga5.pdf http://vt17.com/blog/about http://www.yorktownsailor.com/yorktown/vf23t.htm http://www.battleofsaipan.com/Nstark000101.htm#A_Pilot_s http://www.ibiblio.org/hyperwar/Japan/IJN/JANAC-Losses/ JANAC-Losses-4.html

dzo dugie i krwawe zakoczyy si 27 marca 1945 r. Cen za zdobycie tego skrawka ldu byo 5931 Amerykanw zabitych i zaginionych oraz 17 272 rannych. Prawie 2650 onierzy trzeba byo wycofa z walki z powodu zaburze psychicznych. US Navy poniosa straty w wysokoci 881 zabitych i 1917 rannych. Oznacza to, e w sumie do zdobycia jednego kilometra kwadratowego wyspy trzeba byo mierci 220 onierzy oraz zranienia 640. Ze skadu TF58 ciko uszkodzony zosta lotniskowiec USS Saratoga, trafiony przez kilku pilotw kamikaze. Japoczycy stracili cay garnizon wyspy ok. 23 000 onierzy wraz z dowdc, gen. Tadamichim Kuribayashim. Walki o Iwo Jim wykorzysta Clint Eastwood do nakrcenia filmw Sztandar chway i Listy z Iwo Jimy. Pierwszy z nich pokazuje jej zdobycie z perspektywy amerykaskiej, drugi japoskiej.

Kerzysztof Lam (Ozawa)

Autor dzikuje p. Szymonowi Teterze za udostpnienie wanych materiaw rdowych oraz kolegom z forw: http://www. dws.org.pl, forum.axishistory.com, http://www.ww2aircraft.net, forum.12oclockhigh.net i http://www.j-aircraft.org za cenne uwagi w pracy nad tekstem.

Bibliografia Zbigniew Flisowski, Burza nad Pacyfikiem, Pozna 1989 Ikuhiko Hata, Yasuho Izawa, Japanese Naval Aces and Fighter Units in World War II, Annapolis 1989 Adam Jarski, F4U Corsair, Gdask 2004 Adam Jarski, Waldemar Pajdosz, F6F Hellcat, Gdask 1994 Adam Jarski, Waldemar Pajdosz, Mitsubishi A6M Zero, Gdask 1995 Zbigniew J. Krala, Kampanie Powietrzne II wojny wiatowej. Daleki Wschd Cz VIII, Warszawa 2000 Henry Sakaida, Imperial Japanese Navy Aces 1937-1945, Oxford 1998 Mark Styling, Corsair Aces of World War 2, London 1995 Barrett Tillman, Hellcat Aces of World War 2, London 1996 Barrett Tillman, TBF/TBM Avenger Units of World War 2, Oxford 1999 Barrett Tillman, Helldiver Units of World War 2, London 1997 Barrett Tillman, Hellcat The F6F In World War 2, Annapolis 1979 Krzysztof Zalewski, Samolot myliwski Nakajima Ki-84 Hayate Frank, Warszawa 2005 Andre R. Zbiegniewski, Hellcat Legenda Pacyfiku, Lublin 2008 Andre R. Zbiegniewski, Waldemar Pajdosz, 3/202 Kokutai, Lublin 2003 United States Navy Carrier Air Group 12 History (http://www.vbf12.com/docs/trng/history.pdf) Narrative History of Bombing-Fighting Squadron Three (http:// www.vf32.info/articles/vbf3_narr.pdf ) http://www.acepilots.com/usn_valencia.html http://www.tailhook.org/catfgt.htm http://www.acepilots.com/usn_aces.html http://www.usshancockassociation.org/wwii%20history-3. html#OPERATION SIX

numer

wiosna 2010

57

Biuletyn DWS.org.pl

Kuba miejscem starcia dwch mocarstw USA i ZSRR

@ Arkadiusz Kosowski

Stany Zjednoczone a Kuba Po zerwaniu stosunkw dyplomatycznych z Kub USA nie zaprzestay wykorzystywania wszelkich dostpnych rodkw, aby odzyska wpywy na wyspie, a przede wszystkim, aby obali zarwno kubaski rzd rewolucyjny, jak i samego Fidela Castro. Dla Waszyngtonu byo to zadanie priorytetowe, poniewa utrata wpyww na Kubie rwnaa si z osabieniu czy te zachwianiu dominujcej pozycji USA w tym regionie wiata. Stany Zjednoczone nie mogy sobie na to pozwoli obawiano si, e za przykadem Kuby mog pj inne pastwa. Co wicej Ameryka nie tolerowaa socjalizmu ani komunizmu i zaciekle go zwalczaa, tym bardziej w swojej strefie wpyww. Przykadem bya Gwatemala, gdzie zorganizowano przewrt wojskowy w celu obalenia podejrzewanego o lewicowo rzdu. Kuba bya dla USA bardzo wana. Chciano wic szybko rozwiza ten problem, obawiajc si, e z powodu zwizkw z ZSRR w niedalekiej przyszoci Kuba moe sta si przyczkiem dla rozszerzenia wpyww Moskwy w regionie. A na to Ameryka nie moga sobie pozwoli. Gdyby tak si stao, pojawiby si jeszcze jeden pretekst do twierdzenia o wyszoci komunizmu nad kapitalizmem ideologia komunistyczna w wiecie by si umocnia. Wzrosa by take pozycja ZSRR w stosunku do wiata zachodniego i USA. Antycastrowska opozycja Po zerwaniu stosunkw dyplomatycznych z Kub w styczniu 1961 r. USA nie pogodziy si z utrat wpyww na Kubie. Za rzdw Batisty, przed zwycisk rewolucj 1959 r., Kuba bya traktowana jak zwyky wasal USA, Hawana bya za drugim Miami. Setki milionw dolarw, zainwestowane przez Amerykanw przed rewolucja, zostay bezpowrotnie stracone w wyniku cakowitej przebudowy gospodarczej, spoecznej i ustrojowej Kuby. Zanim Eisenhower skoczy prezydentur, Kuba staa si afrontem nie do przyjcia przez Waszyngton. Traktowano j jako pastwo komunistyczne, a przede wszystkim uznano Kub za pastwo satelickie ZSRR w sercu amerykaskiej strefy wpyww na pkuli zachodniej, co byo cakowicie nie do przyjcia dla USA1. Problem kubaski, ktry zagraa wpywom i polityce Waszyngtonu, postanowiono rozwiza w podobny sposb, jak to zrobiono z Gwatemal. 17 marca 1960 r., ju na dziewi miesicy przed zerwaniem oficjalnych stosunkw dyploma1H. Brogan, The Penguin History of the United States of America, 1990, s. 651.

tycznych z Kub, prezydent Eisenhower zatwierdzi plan dziaa CIA nazwany Program tajnych operacji wymierzonych w reim Castro. Celem programu byo utworzenie poza Kub zjednoczonej antycastrowskiej opozycji kubaskiej, uycie rodkw masowego przekazu jako narzdzia ofensywnej propagandy wrd ludnoci kubaskiej; utworzenie na Kubie organizacji do przeprowadzania wywiadu i tajnych operacji, ktre byyby podporzdkowane rozkazom opozycji, oraz stworzenie poza Kub si paramilitarnych przeznaczonych do przyszych akcji partyzanckich. Te zoone cele miay by osignite, w taki sposb, aby unikn otwartego zaangaowania i bezporedniej interwencji USA2. Program wszed w ycie po zaaprobowaniu przez Eisenhowera wstpnego budetu 4400000 dolarw, w ktrym byy przewidziane wydatki na akcje polityczne (950000 USD); propagand (1700000 USD); siy paramilitarne (1500000 USD); zbieranie informacji wywiadowczych (250000 USD). Wstpne koszty inwazji na Kubie, ktra miaa nastpi rok pniej, szacowano na ponad 46 milionw USD. Prezydent Eisenhower by skonny podj akcj zbrojn przeciwko Castro, zwaszcza po zerwaniu stosunkw dyplomatycznych, jeszcze przed inauguracj przyszego nowego prezydenta Kennedyego pod warunkiem, e dostarczono by wiarygodny powd dla rozpoczcia inwazji. Gdyby takiego nie byo, naleaoby sfabrykowa argumenty, ktre byyby do przyjcia dla ogu i usprawiedliwiay inwazj na Kub3. Operacj przeciwko Kubie oznaczono kryptonimem Pluto zaangaowana w ni bya przede wszystkim CIA, ale take Departament Stanu, Pentagon i Biay Dom. Po objciu prezydentury przez Johna Kennedyego dyrektor CIA, Allan Dulles, i szef Komitetu Poczonych Szefw Sztabw, genera Lyman Lemnitzer, spotkali si z sekretarzem stanu Deanem Ruskiem, sekretarzem obrony Robertem McNamar i prokuratorem generalnym Robertem Kennedym w celu omwienia planu inwazji na Kub. Po kilku dniach w wskim gronie z udziaem prezydenta odbya si narada nowego rzdu, na ktrej omawiano plany agresji. Przedstawiony prezydentowi USA, popierany przez CIA i przewodniczcego kolegium poczonych szefw szta2 F. Braudel, Invasion Bay of Pigs, [w:] The timetable history of Cuba, pod red. I.A. Sierra, s. 3 /w:/ www.gwu.edu/~nsarchir/nsa/cuba_mis_cri/docs.html/25.04.02. 3 Tame, s. 3.

numer

wiosna 2010

58

Biuletyn DWS.org.pl
dowania w dzie w okolicach miasta Trinidad na poudniowym wybrzeu Kuby, ale Kennedy nie zgodzi si poniewa plan ten a nazbyt wyranie ujawniby zaangaowanie USA w operacj. Dlatego zdecydowano si na inwazj noc w Zatoce wi (Bay of Pigs) wspart nalotami bombowymi. Celem operacji byo utworzenie i utrzymanie przyczka na Kubie a do przybycia rzdu cywilnego utworzonego przez opozycj kubask na emigracji. Po utworzeniu przy pomocy CIA siedziby na Kubie, rzd ten mia by natychmiast uznany przez USA i pastwa czonkowskie OPA. Od razu miano te udzieli wsparcia militarnego ze strony USA i pastw czonkowskich OPA8. Jednoczenie w dniu rozpoczcie inwazji planowano usunicie Castro przy pomocy mafii dziaajcej w Hawanie. Samo zabjstwo Castro uniemoliwioby mobilizacj si przeciwko inwazyjnym oddziaom paramilitarnym. Mafia bya bardzo zainteresowana wyeliminowaniem Castro gdy zyskaaby moliwo uwolnienia hazardowych interesw w Hawanie. Istnieje prawdopodobiestwo, e o planowanym zamachu wiedzieli Rosjanie i Kubaczycy. Wywiad kubaski wsppracujcy z KGB przechwyci tajny skad broni uznany za centrum tajnych operacji CIA, w ktrym znaleziono m.in. pistolety z tumikami, ktre wedug odtajnionych radzieckich archiww miay posuy do zabicia Fidela Castro9. Podjcie decyzji o przeprowadzeniu operacji postawio nowego prezydenta w trudnej sytuacji. Gdyby j wstrzyma osabioby go to ju na pocztku kadencji. Dlatego prezydent Kennedy by skonny do wyraenia zgody na dokonanie inwazji tym bardziej, i by przekonany o susznoci obalenia Fidela Castro. Wydaje si wtpliwe, aby dowiadczony Eisenhower udzieli ostatecznej aprobaty temu projektowi, ktry mia wszystkie wady wynikajce z politycznego i moralnego zaangaowania si Ameryki (jako pierwsi mieli stan na brzegu dwaj funkcjonariusze CIA), adnej za zalety, wicej si z rzeczywistym uczestnictwem w planowanej operacji lotnictwa i marynarki wojennej Stanw Zjednoczonych10. Na spotkaniu 28 stycznia 1961 r. przewodniczcy komitetu poczonych szefw sztabw by przeciwny inwazji na Kub dlatego, e siy zbrojne Castro byy ju zbyt silne. Jednoczenie na tym samym spotkaniu sekretarz obrony powiedzia, e wszystkie tajne operacje zaplanowane przeciwko Fidelowi Castro wliczajc propagand, sabota i inne rodki oddziaywania, nie stworz poparcia narodowego w celu pozbycia si Castro. 24 marca senator Fulbright wrczy Kennedyemu notatk subow informujc, e udzielenie poparcia tajnemu projektowi jest po czci hipokryzj i cynizmem poniewa USA cay czas stanowczo potpia ZSRR na forum ONZ za tego typu operacje. Take podsekretarz stanu Chester A. Bowles poinformowa 31 marca sekretarza stanu Deana Rusha, e jest cakowicie przeciwko inwazji jest to niezgodne z punktu widzenia moralnego i prawnego. Senator Fulbright 4 kwietnia powiedzia, e operacja skompromituje nasz moraln pozycj w wiecie oraz e nie bdzie ju moliwe dla USA oskaranie komunistw o amanie traktatw11.
8 E. Payga, op. cit., s. 108; F. Braudel, Invasion at Bay of Pigs, [w:] The timetable history of Cuba, I.A. Sierra (red.), s. 4. www.gwu.edu/~nsarchir/nsa/cuba_mis_ cri/docs.html/25.04.202 9 S.H. Hersh, Ciemna strona Waszyngtonu, Warszawa 1997, s. 205207. 10 P. Johnson, op. cit., s. 673. 11 F. Braudel, op. cit.

bw, plan przewidywa wysanie na Kub 12-tysicznych uzbrojonych oddziaw kubaskich, ktry po wyldowaniu w Zatoce wi miayby wywoa oglnonarodowe powstanie przeciwko reimowi Castro4. Naley podkreli fakt, e w pierwszych dniach urzdowania nowego prezydenta Castro ywi pewne nadzieje na zmian przez Kennedyego dotychczasowej polityki USA wobec Kuby. Gotw by udzieli nowemu prezydentowi kredytu zaufania. Sprawy przybray inny obrt, gdy Kennedy zapewni, e rzd USA bdzie broni ustalonego porzdku na pkuli zachodniej i bdzie wystpowa przeciwko wszystkim prbom obalenia, czy te zreformowania, istniejcego stanu rzeczy drog rewolucyjn. Bya to zapowied zwalczania agresji i dywersji w jakimkolwiek kraju Ameryki mona przypuszcza, e by to ewentualny pretekst do przyszej inwazji na Kub5. 30 stycznia 1961 r. w ordziu o stanie pastwa, wygoszonym na poczonej sesji obu Izb Kongresu, Kennedy powiedzia, e w Ameryce aciskiej agenci komunistyczni, dc do wykorzystania pokojowej rewolucji nadziei w tej strefie, zaoyli baz na Kubie zaledwie 90 mil od naszych wybrzey. Nasze zastrzeenia wobec Kuby nie s zastrzeeniami wobec denia ludnoci tego kraju do lepszego ycia. Nasze zastrzeenia to zastrzeenia wobec panowania obcej i wewntrznej tyranii. Kubaskim reformom spoecznym i ekonomicznym naleaoby udzieli zachty. Problemy polityki gospodarczej i handlowej zawsze mog by przedmiotem rokowa. Ale przedmiotem rokowa nigdy nie moe by panowanie komunistyczne na naszej pkuli. Spoczywa na nas obowizek, by wraz z naszymi bratnimi republikami wyzwoli obie Ameryki od wszelkiego tego rodzaju obcego panowania i wszelkiej tyranii, dziaajc na rzecz wolnej pkuli wolnych rzdw od przyldka Horn, a do koa podbiegunowego. Po tym wystpieniu byo ju jasne, e dotychczasowa polityka wobec Kuby nie zostaa zmieniona, a Waszyngton zrobi wszystko, aby odzyska wpywy na Kubie wszelkimi dostpnymi rodkami oraz nie dopuci do dalszego osabienia pozycji USA. Co wicej, USA uznaje prawo suwerennych narodw do wyboru, wedug waszego uznania, ustroju spoecznego ale zapewnia sobie prawo nazwania niewygodnych rzdw komunistycznymi a to oznaczao, e z rzdami komunistycznymi nie prowadzi si rokowa. To z kolei kryo zapowied interwencji zbrojnej przeciwko kademu ustrojowi, ktry byby uznany za komunistyczny6. W tym wypadku mona byo twierdzi, e USA planuje przeprowadzi interwencj zbrojn na Kubie. Kolejnym krokiem Kennedyego byo wyasygnowanie 5 lutego 1961 r. sumy 4 milionw dolarw dla udzielenia pomocy finansowej uchodcom kubaskim w USA. Zwikszono tym samym tzw. Fundusz Wzajemnego Bezpieczestwa, ustanowiony przez prezydenta Eisenhowera w celu udzielania pomocy uchodcom z Kuby7. Po utworzeniu 22 marca 1961 r. kubaskiej Rady Rewolucyjnej na emigracji, Operacja Pluto wesza w kocow faz przygotowa. Pierwotnie operacja miaa si rozpocz od l4 A.A. Gromyko, op. cit., 6364; P. Johnson, op. cit., s. 673. 5 M. Lidert, op. cit., 190191. 6 Tame, s. 195. 7 Tame, s. 189 i 199.

numer

wiosna 2010

59

Biuletyn DWS.org.pl
i caego wiata do solidaryzowania si z rewolucyjnym narodem Kuby, ktry odpiera siy inwazyjne. Szczeglnie wzywano kraje Ameryki aciskiej do wystpie przeciwko polityce USA, a tym samym, by stany po stronie walczcej Kuby18. Na wie o kubaskim apelu w krajach Ameryki aciskiej zaczy formowa si oddziay ochotnikw, aby wesprze walczc Kub. Take na innych kontynentach przejawiy si ruchy solidaryzujce si z Kub domagajce si przerwania interwencji (w Pekinie, Paryu, Londynie, Delhi, Kairze i Dakarcie). W tej sytuacji nie pozosta obojtny ZSRR, gdzie w wielu miastach odbyway si wielotysiczne wiece ludzi pracy i zebrania organizacji spoecznych19. Szef rzdu radzieckiego N.S. Chruszczow wysa 18 kwietnia list do prezydenta Kennedyego, w ktrym stwierdzi, e inwazja na Kub moe mie niebezpieczne nastpstwa dla pokoju wiatowego. () Dla nikogo nie jest tajemnic, e uzbrojone bandy, ktre wtargny do tego kraju, zostay wyszkolone, zaopatrzone i wyposaone w bro w Stanach Zjednoczonych Ameryki. Samoloty bombardujce miasta karaibskie nale do Stanw Zjednoczonych Ameryki, bomby przez nie zrzucone dostarczy rzd amerykaski (). () Dzi nie jest jeszcze za pno, by zapobiec temu, co moe si sta nieodwracalne. Rzd USA moe jeszcze nie dopuci do tego, by pomie wojny wzniecony przez interwentw na Kubie przeksztaci si w poar, ktrego mona byoby oponowa (). Chruszczow jednoczenie zapewni, e ZSRR nie pozostawi Kuby w tej sytuacji i udzieli wszelkiej pomocy do odparcia zbrojnej napaci20. ZSRR popiera Kub, poniewa uwaa, e kraj ten nie stanowi zagroenia dla innych pastw i popiera jej prawo do penej niezalenoci oraz rozwoju wedug wasnego uznania. Dlatego te Moskwa wezwaa USA, aby podjy odpowiednie rodki w celu przerwania inwazji oraz zaprzestania wtrcania si w wewntrzne sprawy Kuby21. W odpowiedzi na stanowisko zajte przez ZSRR Kennedy owiadczy, e USA nie zamierzaj dokona interwencji zbrojnej przeciw Kubie. Jednoczenie doda, e w razie interwencji zbrojnej ze strony obcych si w tym regionie Ameryka natychmiast wypeni zobowizania wynikajce z midzyamerykaskiego systemu obrony22. Moskwa zwrcia si z apelem do czonkw ONZ, aby podjli kroki w celu przerwania inwazji na Kubie, gdy dalszy rozwj sytuacji w tym regionie moe by zagroeniem dla pokoju i bezpieczestwa wiatowego, oraz wezwaa pastwa czonkowskie w ONZ do udzielenia Kubie wszelkiej pomocy w celu odparcia agresji23.
18 Apel rzdu kubaskiego do narodw wiata w zwizku ze zbrojn inwazj Kuby, Hawana, 18 kwietnia 1961, [w:] Zbir dokumentw, Nr 4, Warszawa 1961, poz. 61, s. 437. 19 Agresja przeciw Kubie, Nowe Czasy 1961, nr 17, s. 11. 20 List p.o. Sekretarza Generalnego ONZ U-Thanta do przewodniczcego USA J.F. Kennedyego, Nowy Jork, 24 padziernika 1962, [w:] Zbir dokumentw, Nr 10, poz. 164, Warszawa 1962, s. 12641265. 21 Owiadczenie rzdu ZSRR w zwizku ze zbrojn inwazj na Kub, Moskwa, 18 kwietnia 1961, Zbir dokumentw, Nr 4, poz. 63, Warszawa 1961, s. 443 i 446. 22 Odpowied prezydenta USA J.F. Kennedyego na list przewodniczcego Rady Ministrw ZSRR N.S. Chruszczowa z dnia 18 kwietnia 1961, [w:] Zbir dokumentw, Nr 4, poz. 64, Warszawa 1961, s. 449. 23 Projekt rezolucji przedstawiony komisji politycznej ONZ przez delegacj radzieck w zwizku ze zbrojn inwazj na Kub, Nowy Jork, 18 kwietnia 1961, [w:] Zbir dokumentw, Nr 4, poz. 65, Warszawa 1961, s. 452453.

Mimo tych wszystkich sprzeciww i wtpliwoci Kennedy wyrazi 17 kwietnia 1961 r. zgod na przeprowadzenie Operacji Pluto, biorc pod uwag doniesienia CIA, e piloci kubascy s szkoleni na odrzutowcach MiG w Czechosowacji i ZSRR. Uznano, e naleaoby co zrobi zanim wyszkoleni piloci wrc z migami a Kuba stanie si bardziej odporna na zewntrzne naciski12. Desant w Zatoce wi 15 kwietnia osiem nieoznakowanych amerykaskich bombowcw pilotowanych przez batistans wystartowao z bazy w Nikaragui, aby zniszczy siy powietrzne Kuby. W wyniku nalotu bombowego udao si tylko czciowo zniszczy wyznaczone cele, a samoloty zamiast wrci do swojej bazy wyldoway na Florydzie. Wywoao to wraenie, e bombardowanie miao poprzedzi amerykask inwazj. Oczywicie amerykaski ambasador przy ONZ Adlai Stevenson od razu zaprzeczy tym insynuacjom13. W planowanej operacji podkrelano, e jej powodzenie bdzie zaleao od cakowitego panowania w powietrzu w trakcie dokonywania desantu w Zatoce wi. Poproszono prezydenta o wyraenie zgody na przeprowadzenie operacji tzw. czyszczcego uderzenia. Kennedy nie zgodzi si, gdy nie chcia ujawni prawdziwej roli Ameryki, a drugiego ataku nie da si przedstawi jako akcji, za ktr stoi wycznie garstka zdesperowanych emigrantw kubaskich14. Po tej decyzji Richarda Bissella, zastpcy dyrektora CIA ds. operacji, oraz pozostaych wtajemniczonych w CIA zaczo ogarnia przeraenie, e inwazja skazana jest na katastrof. Od bombardowania dano Castro okoo 48 godzin na zebranie si i przygotowanie si do odparcia ataku. Castro spodziewa si inwazji, a nalot oraz informacje od siatki agentw dziaajcych w CIA i Ameryce Poudniowej tylko go w tym utwierdziy15. Noc 17 kwietnia 1961 r. oddziay inwazyjne w sile 1400 ludzi wyldoway w Zatoce wi, tylko po to by by pokonane przez o wiele silniejsze ni oczekiwano oddziay Castro. Antycastrowskie powstanie, ktre zdecydowaoby o sukcesie operacji, nawet si nie zaczo16. Milicja i wojsko okryy zwerbowanych i wyszkolonych przez CIA Kubaczykw prbujcych ldujcych amfibiami na play w Zatoce wi. W trakcie operacji bdnie informowano prezydenta, e inwazja spowodowaa powszechne powstanie przeciwko Castro, a tymczasem oddziay inwazyjne napotkay silny opr17. Po rozpoczciu inwazji rzd kubaski wystosowa 18 IV 1961 r. apel do narodw wiata wzywajc narody Ameryki
12 T. Szulc, op. cit., s. 293. 13 K. Michaek, op. cit., s. 238-239. 14 W.B. Breuer, Vendetta, Warszawa 1998, s. 151. Wedug S.M. Hersha, Kennedy odmwi zgody na przeprowadzenie drugiego bombardowania, co byo podyktowane sytuacj polityczn. Zdawa sobie spraw, e w ten sposb wyda wyrok mierci na brygad inwazyjn. Dla Kennedyego byo wane, e doszo porozumienia po tajnych rozmowach z N. Chruszczowem, w ktrym zdecydowano o spotkaniu na europejskim szczycie w czerwcu. Gdyby prezydent zgodzi si na nalot bombowy podkreliby tylko, e USA s zaangaowane w inwazj, a to mogo by doprowadzi do odwoania spotkania przywdcw supermocarstw oraz przekrelioby osignicia w polityce zagranicznej krtko urzdujcego modego prezydenta. Sama poraka w Zatoce wi wedug Kennedyego byaby dla niego mniej korzystna w polityce wewntrznej ni jej odwoanie. Gdyby si wycofa z planowanej inwazji staby si obiektem oszczerstw ze strony republikanw i konserwatywnych liberaw. S.M. Hersh, op. cit., s. 214. 15 Tame, s. 152. 16 Neil Wenborn, The USA A Chronicle in Pictures, New York 1991, s. 314. 17 S.M. Hersh, op. cit., s. 210211.

numer

wiosna 2010

60

Biuletyn DWS.org.pl
jc ich za pospolitych bandytw wszystkich skazano na 30 lat wizienia. Jednak po dwudziestu miesicach negocjacji wikszo skazanych zostaa uwolniona w zamian za 53 mln dolarw w ywnoci i lekarstwach (tylko dwch z nich, to jest Ramon Conte i Ricardo Montenero Dugue, spdzio 25 lat w wizieniu)29. Klska w Zatoce wi spowodowana bya tym, e przede wszystkim nie wzito pod uwag silnej pozycji Castro na Kubie, cieszcego si szerokim poparciem prawie caego spoeczestwa, oraz nie doceniono siy rewolucyjnej armii i milicji i ich mobilnoci. CIA nic nie wiedziao o oddziaach piechoty rozlokowanych w pobliu miejsca ldowania batalionu inwazyjnego. Bdem byo wyemitowanie 16 padziernika 1960 r. apelu radiowego byego premiera Cardony, wzywajcego do powstania przeciwko reimowi Castro. Co wicej po bombardowaniu lotnisk (tylko czciowo zniszczono lotnictwo rzdowe) dla Fidela Castro byo jasne, e inwazja na Kub bya tylko kwesti godzin30. Castro nie by zaskoczony planowan inwazj. Istniao prawdopodobiestwo, e agenci Castro byli w stanie ledzi przygotowania CIA oraz szkolenie uchodcw w Gwatemali do przyszej inwazji w Zatoce wi. Kennedy oraz szefowie CIA nie brali pod uwag informacji z Agencji i prasy, e tajemnica szkole i inwazji na Kub przestaa by ju tajemnic w USA, a wic zapewne i na Kubie. Konserwatywny wydawca niemiecki Axel Springer pod koniec 1960 r. spotka si w Waszyngtonie z Dullesem i powiedzia mu, e zarwno on jak i jego dziennikarze dowiaduj si z rnych rde o szkoleniu (uchodcw) w Gwatemali przygotowujcych si do inwazji na Kub. Dulles jednak nie wzi powanie tego ostrzeenia31. Kennedy przyzna publicznie, e by w peni odpowiedzialny za fiasko operacji co mu tylko przynioso wiksz popularno wrd narodu amerykaskiego. Na skutek odniesionej poraki prezydent zwolni dugoletniego dyrektora CIA Allena Dullesa oraz jego zastpcw Charlesa Cabella i Richarda Bissella, ktry by gwn osob odpowiedzialn za operacj. Kennedy dyskretnie obarcza win CIA i rozkaza przeprowadzi tajne dochodzenie w sprawie Operacji Pluto. W raporcie napisanym przez inspektora CIA generaa Lymana Kirkpatricka win za fiasko operacji obarczono CIA, wskazujc przede wszystkim na jej niekompetencj i ignorancj, jak rwnie arogancj wobec 1400 kubaskich ochotnikw. W raport skrytykowano kady aspekt inwazji przygotowanej przez CIA, szczeglnie zarzucajc agencji wprowadzenie w bd urzdnikw administracji prezydenta, ze zaplanowanie operacji, korzystanie z niekompetentnego wywiadu, oraz kierowanie operacjami militarnymi poza kompetencj i zdolnoci CIA. Przywdcw emigracyjnych zredukowano do statusu marionetek. Sam, raport tak bardzo obwinia urzdnikw CIA, e z 20 kopii pozostaa tylko jedna (pozostae zniszczono), ktr utajniono do lutego 1998 r.32.

W wyniku walk z przewaajcymi siami Castro wspieranymi przez lotnictwo i czogi, oddziay inwazyjne zaczy ponosi klsk. Wobec tragicznej sytuacji Richard Bissell zaproponowa wprowadzenie do walki amerykaskiego lotnictwa, poniewa w przeciwnym razie moe doj do sytuacji podobnej do Dunkierki, tym razem jednak pod egid USA. Dowdca marynarki wojennej Arleigh Burke zasugerowa uycie znajdujcych si w pobliu Kuby dwch lotniskowcw (Essex i Boxer), flotylli niszczycieli oraz batalionu marines albo do pooenia wau ogniowego na pozycje Castro z dzia okrtowych, albo wysadzenia oddziaw marines lub te wysania patroli lotniczych, ktre zamkn przestrze powietrzn za piciokilometrowym pasem wd przybrzenych24. Jednak prezydent te, i inne, opcje rozwizania problemu odrzuci. Dean Rush, jeden z najbardziej aktywnych w najbliszym otoczeniu prezydenta, cakowicie przeciwstawi si udzielaniu pomocy siom inwazyjnym. Robert Kennedy w tej dramatycznej sytuacji by za dokonaniem zwiadu lotniczego, aby oceni i sprawdzi czy Brygada 2506 bdca w potrzasku ma jakie szanse na sukces25. Kennedy zgodzi si tylko na akcj lotnictwa polegajca na osonie bombowcw z bazy Puerto Cabezus w Nikaragui przez myliwce z lotniskowca Boxer znajdujcego si niedaleko Kuby. W wyniku bdnej kalkulacji (rnica czasu midzy Kub a Nikaragu wynosi 1 godzin) myliwce osaniajce nie spotkay bombowcw, te za pozbawione ochrony zostay zestrzelone lub uszkodzone caa akcja skoczya si fiaskiem26. Po tej niefortunnej akcji brygada inwazyjna pozbawiona wszelkiego wsparcia z morza i powietrza odniosa druzgocc klsk. Zgino 160 osb, ponad 300 zostao rannych, kilkudziesiciu zagino w sumie do niewoli dostao si 1179 emigrantw27. Sukces odniesiony w Zatoce wi tylko umocni pozycj Castro na Kubie. Umoliwi mu przeprowadzenie na szerok skal czystek wrd opozycji. Rozstrzelano wszystkich winiw politycznych, a w ramach prewencyjnych aresztowa pozbawiono wolnoci ponad 100 tys. osb w samej tylko Hawanie aresztowano ponad 20 tys. ludzi. Od tego momentu zacza szale machina terroru. Ludzi podejrzanych o zdrad lub sprzyjanie kontrrewolucji wrzucano do wizie La Cabba; El Princip i do lochw Cytadeli. Z braku miejsca w wizieniach utworzono prowizoryczne wizienia w kinach, orodkach sportowych, szkoach a nawet w kurnikach. Panowao takie przepenienie, e ludzie nie mieli gdzie usi, czsto stali we wasnych odchodach, bez jedzenia i picia po kilka dni. Szalejcy terror nie oszczdzi kociow i klasztorw aresztowano ksiy i zakonnice. Biskupa sufragana diecezji w Hawanie, Boza-Mazvidala, razem ze 135 kapanami wysano frachtowcem do Hiszpanii w wyniku czego koci na Kubie praktycznie przesta istnie28. Schwytanym jecom z Zatoki wi Castro urzdzi wielki pokazowy proces przed Trybunaem Rewolucyjnym, uzna24 W.B. Breuer, op. cit., s. 161. 25 A. Schlesinger, Robert Kennedy and His Times, Boston 1978, s. 145. 26 R. Rymaszewski, Batalia pod zwrotnikiem Raka, Warszawa 1988, s. 6162. 27 K. Kubiak, Kuba od rewolucji do kryzysu rakietowego, Warszawa 1994, s. 28. O powodzeniu Fidela Castro zdecydowaa dostarczona na kilka tygodni przed inwazj nowoczesna bro czeska i radziecka. T. Szulc, op. cit., s. 293. 28 K. Kubiak, op. cit., s. 28; W.S. Breuer, op. cit., s. 171172.

29 K. Kubiak, op. cit., s. 28; F. Braudel, op. cit. 30 K. Kubiak, op. cit., s. 28. 31 S.H. Hersh, op. cit., s. 207209. 32 K. Michaek, op. cit., 240; F. Braudel, op. cit.; C. Nelson Long, Secret report blames CIA for Bay of Pigs failure, Miami Herald, February 22, 1998.

numer

wiosna 2010

61

Biuletyn DWS.org.pl
3 stycznia 1962 r. w opublikowanym przez Departament Stanu USA dokumencie Reim Castro na Kubie stwierdzono, e od zdobycia wadzy 1959 Castro jawnie dy do zniszczenia systemu panamerykaskiego oraz istniejcych rzdw w pastwach Ameryki aciskiej. Reim Castro take stanowi przyczek imperializmu chisko-radzieckiego w wewntrznym systemie obrony pkuli zachodniej stanowic zagroenie zbiorowego i indywidualnego bezpieczestwa pastw amerykaskich39. Na konferencji Punta del Este 31 stycznia 1962 r. USA uzyskay wystarczajc ilo gosw, aby zawiesi czonkostwo Kuby w OPA z powodu ideologii marksistowsko-leninowskiej, ktra bya nie do pogodzenia z interesami pkuli zachodniej40. Do wiosny tego samego roku 15 krajw latynoamerykaskich poszo za przykadem USA i zerwao dyplomatyczne stosunki z Kub (obserwujcy konferencj ZSRR uzna wykluczenie Kuby za dyplomatyczne przygotowanie do inwazji). Stany Zjednoczone 3 lutego 1962 r. naoyy cakowite embargo na handel z Kub polegajce na zakazie uywania amerykaskich statkw pniej zakazano rwnie wpywanie do portw USA statkom obcym banderom wpywajcym i wypywajcym z Kuby. W pierwszej poowie 1962 r. USA uyway zakulisowych rodkw dyplomatycznych w celu sparaliowania kubaskich negocjacji handlowych z Izraelem, Jordani, Iranem, Grecj i Japoni. Te czynnoci byy interpretowane przez Kub jako dobrze zorganizowany plan destabilizacji i zniszczenia ich rzdu. Faktycznie, te wysiki byy koordynowane przez grup nacisku dziaajc pod kierownictwem Departamentu Stanu. Waszyngton nakania swoich sojusznikw do zerwania bilateralnych, stosunkw handlowych z Kub oraz groc przerwaniem udzielania przemocy krajom, ktre handloway z Kub41. Na decyzje podjte na konferencji Punte del Este, 4 lutego 1962 r. Kuba odpowiedziaa II deklaracj hawask, przedstawiajc w niej sytuacj w Ameryce aciskiej, gdzie umiera z powodu uleczalnych chorb i godu 2 miliony ludzi rocznie, a 2 miliardy dolarw rocznie odpywa do USA. Rewolucyjna Kuba jako pierwsza odcia si od wpyww amerykaskich, aby zmieni ten stan rzeczy42. Stanowisko Kuby zostao poparte przez Moskw. W opublikowanym 18 lutego 1962 r. owiadczeniu rzd ZSRR potpi polityk USA opart na interwencji, blokadzie czy te dywersji. Potpi konferencj w Punta del Esta, na ktrej odby si sd nad rewolucyjn Kub, oraz nowe akty agresji przeciwko niej. Oskary USA o wywieranie presji na czonkw OPA, aby tylko osign cele swojej polityki przeciwko Kubie. Konferencja w Punta del Este pokazaa, wg Moskwy, w jaki sposb USA lekceway elementarne normy prawa midzynarodowego oraz zasad i celw Karty Narodw Zjednoczonych. Moskwa podkrelia, e nalegajc na wykluczenie Kuby z OPA, Waszyngton pokaza, e dla niego OPA nie jest regionaln organizacj ONZ
39 E. Payga, cyt., s. 1213. 40 C.A. Robbins, The Cuba threat, New York 1983, s. 18. 41 R.G. Garthoff, Reflections on the Cuban missile crisis, Washington 1989, s. 89; E. Payga, op. cit., s. 114; P. Brenner, Thirteen Months, [w:] The Cuban missile crisis revisited, J.A. Nathan (red.). New York 1992, s. 188. 42 Odpowied Kuby, Nowe Czasy 1962, nr 7, s. 1.

Stanowisko Biaego Domu Poraka w Zatoce wi bya pierwsz porak Johna Kennedyego oraz upokorzeniem dla Ameryki, ale USA nie zrezygnoway z zamiaru przywoania Kuby do porzdku. Prezydent Kennedy by gotw zrobi wszystko, aby przede wszystkim nie dopuci do komunistycznej infiltracji z zewntrz oraz aby zapewni bezpieczestwo USA33. Jego gwnym celem byo uycie wszystkich dostpnych rodkw do obalenia reimu Castro na Kubie. Po nieudanej inwazji nie byo ju nadziei na nawizanie pokojowych stosunkw midzy USA i Kub. Kulminacyjnym momentem byo ogoszenie 1 maja 1961 r. przez Fidela Castro Kuby jako pastwa socjalistycznego. Miesic pniej Castro wyjawi zamiar utworzenia partii komunistycznej 2 grudnia 1961 r. uzna ideologi marksizmu-leninizmu. Wejcie na drog socjalizmu otworzyo drog do uzyskania od ZSRR pomocy ekonomicznej i wojskowej w wysokoci 1 miliarda dolarw rocznie34. Ze wzgldu na to, e nie chciay one rozprzestrzenienia si ideologii komunistycznej poprzez Kub na inne kraje latynoamerykaskie, w zaistniaej sytuacji reakcja USA bya natychmiastowa. W czerwcu przedstawiono Kennedyemu tajne studium Taylora, w ktrym stwierdzono, e nie mona wyobrazi sobie na dusz met wspycia z Castro jako ssiadem35. Aby za zmieni sytuacj na Kubie naley zastosowa dziaania destabilizujce drog militarn, polityczn, gospodarcz i operacji wywiadowczych, ktre doprowadz do upadku Castro. Brano moliwo zamordowania Castro lub powtrnej inwazji na Kub36. Stany Zjednoczone chciay przede wszystkim poprawi stosunki z pastwami Ameryki aciskiej. W sierpniu 1961 r. na konferencji Panamerykaskiej Rady Gospodarczo-Spoecznej OPA w Punta del Erte przyjto program Sojusz dla postpu. Deklaracj podpisao 19 pastw Ameryki aciskiej oraz USA delegacja kubaska jako jedyna odmwia podpisania dokumentu, argumentujc to jako prb rozwizania sprzecznoci Ameryki aciskiej w myl zasad imperializmu. Sojusz dla postpu mia zapewni wzrost poziomu ycia zmieniajc rnice midzy poziomem ycia krajw Ameryki aciskiej a krajami wysoko rozwinitymi. Zamierzano osign ten cel udzielajc poyczki 20 mld dolarw w cigu 10 lat, co by zwikszyo dochd narodowy krajw OPA o 2,5% rocznie37. 9 listopada 1961 r. Kolumbia zoya wniosek do OPA z propozycj zwoania w styczniu nastpnego roku konferencji ministrw spraw zagranicznych krajw amerykaskich, aby omwi rodki obrony przed grob interwencji krajw pozakontynentalnych. Waszyngton popar propozycj wyjaniajc, e istnieje groba przystpienia Kuby do bloku chisko-sowieckiego. Kuba zaprzeczya tym podejrzeniom dodajc, e nie podpisaa adnych paktw wojskowych oraz e na jej terytorium nie znajduj si adne bazy wojskowe oprcz amerykaskiej bazy Guantanamo38.
33 A.A. Gromyko, op. cit., s. 66. 34 K. Michaek, op. cit., s. 239; J. Kukuka, op. cit., s. 163. 35 T. Szulc, op. cit., s. 294. 36 Tame, s. 294. 37 M. Krugow, Niepowodzenia Waszyngtonu w walce przeciw Kubie, Nowe Czasy 1961, nr 35, s. 11 i 13. 38 Obsesja kubaska Waszyngtonu, Nowe Czasy 1961, nr 47, s. 3.

numer

wiosna 2010

62

Biuletyn DWS.org.pl
stro. Gdyby doszo do rewolucji Lansdale przewidywa uycie si zbrojnych USA wspierajcych powstanie, ale tylko gdyby byo to konieczne49. Aby wywoa niepokoje na Kubie planowano dokona ataku na baz amerykask w Guantnamo co miao spowodowa peny militarny odwet na Hawan. W operacji Good times (mie chwile) miano spreparowa zdjcia, na ktrych mia by gruby Castro w towarzystwie zmysowych kobiet w umeblowanym z przepychem pokoju50. W operacji Mangusta przewidywano take wysadzanie mostw w celu zatrzymania komunikacji, wysadzanie wybranych fabryk, niszczenie cukrowni, pl uprawnych, urzdze naftowych, rodkw transportu jak rwnie niszczenie trzciny i tytoniu przeznaczonych na eksport51. Najbardziej aktywnym uczestnikiem zaangaowanym w operacj by Pentagon. Jego planici mieli opracowa strategi wielkiej bitwy o Kub opartej na akcjach powietrznych i inwazji gdyby udao si doprowadzi do wybuchu powstania na wyspie. Pewne czci planu byy przetestowane w dwch manewrach wojskowych na Karaibach w pobliu Kuby. Pierwsze, opatrzone Kryptonimem Lantphibex 1-62, trway od 9 do 24 kwietnia 1962 r. wiczono atak marines (cz zada wykonywano z uyciem rodkw desantowych) na wysp Viegues niedaleko Puerto Rico. Drugie manewry, pod kryptonimem Quick Kick (szybki skok), odbyy si w dniach od 19 kwietnia do 11 maja 1962 r. na poudniowowschodnim wybrzeu USA. Bray w nich udzia znaczne siy 79 okrtw, ponad 40000 onierzy i 300 samolotw. Manewry przeprowadzono w celu sprawdzenia moliwoci inwazji na Kub, czego oczywicie nie ujawniono, ale ZSRR i Kuba zdaway sobie spraw, z jakich powodw do nich doszo52. Kubaski niepokj wzbudzia kampania wywoania rewolty ludnoci na Kubie, ktra miaa obali F. Castro i utworzy rzd przyjazny dla USA. Aby dokona cakowitej destabilizacji rzdu kubaskiego zamierzano uy amerykaskich si zbrojnych. Wstpnie operacja bya w marcu 1962 poparta przez prezydenta, nigdy jednak nie zostaa oficjalnie zatwierdzona. Pniej administracja przyznaa, e kubaski wywiad dokona infiltracji siatki CIA dziaajcej na Kubie i dowiedzia si o planach potencjalnej inwazji, zaplanowanej na padziernik 196253. Wszystkie akty sabotau, przygotowania do zamachu Castro i manewry wojskowe byy obserwowane i analizowane przez Kub oraz Moskw. Agresywne dziaania Waszyngtonu wobec Hawany spowodoway wysanie rakiet jdrowych przez
49 The Cuban missile crisis, 1962, A chronology of events, s. 1. [w:] www.theCubanmissilecrisis. 04.07.2001. 50 Fernand Braudel, op. cit. 51 P. Brenner, Thirteen months, [w:] The Cuban missile crisis revisited, J.A. Nathan (red.), New York 1992, s. 189. Innym rodzajem akcji ktra wydawaa si bardzo miaa byo nasczenie cygar Castro substancjami chemicznymi powodujcymi oglne rozkojarzenie, czy te trucizn powodujca mier. Planowano wynajcie gangsterw kubaskich, aby dokonali zamachu na F. Castro, wszczepienie prtkw grulicy do specjalnie przygotowanego kombinezonu do nurkowania lub umieszczenie w rejonie gdzie Castro pywa unikalnej muszli wypenionej materiaami wybuchowymi. Miano zamiar rozpuci plotki, e Castro jest Antychrystem. P. Johnson, op. cit., s. 764. 52 R.L. Garthoff, The Cuban missile crisis: an overview, [w:] The Cuban missile crisis revisited, J.A. Nathan (red.), New York 1992, s. 43; oraz P. Brenner, Thirteen Months, ibidem, s. 188. 53 Ibidem, s. 189; National Security archive documents [w:] www.gwu. edu/~nsarchiu/nsa/cuba_mis_cri/25.04.2002.

lecz tylko zamknitym blokiem polityczno-wojskowym, ktrego ostrze jest wymierzone przeciwko walce wyzwoleczej narodw Ameryki aciskiej. ZSRR przypomina, e USA nie ma prawa potpia i oskara innego kraju o odmiennym ustroju spoecznym. Zwizek Radziecki zapewni, e nadal bdzie popiera Kub udzielajc niezbdnej pomocy do obrony wolnoci i niepodlegoci. Chruszczow zapowiedzia, e Kuba nadal bdzie miaa zapewnion pomoc i poparcie ZSRR o ostrzeenia wobec wrogw Kuby pozostaj niezmienne43. Stanowisko zajte przez ZSRR w czasie inwazji na Kub w 1961 r. nie zniechcio USA do ograniczenia rozwizania problemu kubaskiego wycznie do uycia presji politycznej i ekonomicznej. Wyeliminowanie Fidela Castro stao si zadaniem priorytetowym dla braci Kennedych byli gotowi sign po wszystkie dostpne rodki a szczeglnie rozwinli i rozszerzyli tajne operacje. Po klsce w Zatoce wi, w gwnej mierze spowodowanej przez CIA, prezydent wykorzysta Agencj na szerok skal zlecajc jej wicej tajnych operacji. Aby zagwarantowa sobie wiksz kontrol i wpyw nad CIA, wszelkich zadania nadzorowa Robert Kennedy44. 4 listopada 1961 r. w Biaym Domu odbya si konferencja wysokich funkcjonariuszy rzdu, CIA i Pentagonu z udziaem prezydenta w sprawie F. Castro, atakujcego prawie codziennie Kennedych i jankeskich imperialistw. Kennedy i jego brat Bobby niezbyt przejmowali si tymi atakami, ale raczej moliwoci przeniesienia rewolucji Castro na kontynent poudniowoamerykaski45. Na spotkaniu Kennedy stanowczo nalega na wywoanie zamieszek czy te destabilizacj Kuby przy pomocy dziaa szpiegowskich, sabotaowych lub psychologicznych. Wykonanie tego zadania zlecono generaowi Edwardowi Lansdaleowi, ktry kierowa tajn operacj pod kryptonimem Mangusta wymierzon przeciwko Kubie46. Si napdow operacji Mangusta by prokurator generalny Bobby Kennedy () do Agencji wszed tylnymi drzwiami. Sprawiao to wraenie aktu zemsty, odwetu za ponienie nie tylko USA, ale rodziny Kennedych. A to byo dla Bobbyego rzecz wit47. W ca operacj byo zaangaowanych 400 Amerykanw, okoo 2000 Kubaczykw i prywatne szybkie odzie. Roczny budet na ten cel wynosi 50 milionw dolarw48. Celem programu Mangusta byo utworzenie i rozwj silnego politycznego ruchu na Kubie, ktry ostatecznie wywoaby rewolt prowadzc do szybkiego upadku rzdu F. Ca43 Owiadczenie rzdu ZSRR w sprawie Kuby, Moskwa, 18 lutego 1962, [w:] Zbir dokumentw, Nr 12, poz. 22, Warszawa 1962, s. 106124. 44 W.B. Breuer, op. cit., s. 174. 45 Tame, s. 181. Kuba zakupia w Szwajcarii i Czechosowacji najnowoczeniejszy sprzt radiowy dla najpotniejszej radiostacji na caej pkuli. Nadawano w jzyku hiszpaskim, francuskim, portugalskim i angielskim sto godzin programu tygodniowo bombardujc w ten sposb suchaczy komunistyczn propagand. W.B. Breuer, op. cit., s. 181. 46 Lansdale mia due dowiadczenie w przeprowadzaniu tego typu operacji. Po drugie wojnie wiatowej dziaa jako oficer operacyjny CIA na Filipinach wsppracujc z prezydentem Ramnem Magsaysayem, przywdc ruchu oporu w czasie okupacji japoskiej. Ten zdoa zmontowa udan kampani filipiskiej organizacji komunistycznej. Pniej dziaa w Wietnamie wsppracujc z nacjonalist Ngo Dinh Diemem zapobiegajc przejcie wadzy przez komunistw w Wietnamie poudniowym. Majc takie osignicia Lansdale wydawa si idealnym kandydatem aby poradzi sobie z Kub a przede wszystkim z Castro. W.B. Breuer, op. cit., s. 182. 47 S.M. Hersh, op. cit., s. 279. 48 R.L. Garthoff, op. cit., s. 32.

numer

wiosna 2010

63

Biuletyn DWS.org.pl

Nikit Chruszczowa na Kub, co doprowadzio do kryzysu rakietowego w padzierniku 1962 r. zapobiegajc jednoczenie prawdopodobnej inwazji54.

Arkadiusz Kosowski

54 Operacja Mangusta kosztowaa Amerykanw 100 mln dolarw. Ta ogromna suma pienidzy wydana na to przedsiwzicie nie zagrozia bezpieczestwu Castro ani te nie zmniejszya jego popularnoci. S.M. Hersh, op. cit., s. 286.

numer

wiosna 2010