numer

zima 2010

Zaczynamy od tekstu, autorstwa niej podpisanego bezporednio zwizanego w kilkoma co najmniej gorcymi tematami Forum. Wydaje mi si, e nawet tak skrtowe przedstawienie materiaw znanych dotd z omwie wnosi co nieco do naszej wiedzy. A przy okazji dostarczy impulsu do dyskusji. Rwnie gorcego problemu dotyczy tekst Rafaa Biakowskiego. Pokusi si by Rafa na stworzenie wasnej wersji planu wojny z Niemcami. Sdz, e Plan Zelint rwnie wywoa dyskusj na forum. Wprawdzie to tylko intelektualna zabawa, ale jake inspirujca Przemek Przybylski to debiutant. Niewielki tekst o bitwie pod Brwinowem opowiada o jednym z tragicznych epizodw wrzeniowej kampanii. Jak to mio, gdy bardzo modzi bior si za pisanie. Oby tak dalej! Marcin Strembski znowu o Szwajcarach. Tym razem o tym, kto komu chcia sprzeda jeden z najlepszych myliwcw wiata i dlaczego do tego nie doszo. Messer tym razem gr. Micha Stefaczak o Norwegach w wojsku III Rzeszy. Rzecz maa, skala niewielka, ale prawie zupenie nieznana. Ze wzgldu na znajomo miejscowych realiw szczeglnie warta polecenia. Doczekalimy si te w kocu tekstu pierwszowojennego. A waciwie dwch Sawomir Kuacz o epizodach, z ktrych chyba wysnuto nieprawdziwy jak sdz wniosek o czeskiej niechci do walki w ogle. W drugim tekcie za o jednym z cmentarzy onierzy I wojny. Na koniec znana ju z Forum, niezwykle emocjonalna i osobista recenzja najnowszej ksiki Roberta Michulca pira Andrzeja Panfila. Podpisuj si pod ni oboma rkami! Tadeusz Zawadzki (TZaw1)

Biuletyn DWS.org.pl
ISSN 2080-5780

spis treci
Tadeusz Zawadzki (TZaw1)

Polska w strategii aliantw. Francusko-brytyjskie rozmowy sztabw w 1939 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

Rafa Biakowski (Zelint)

Plan Operacyjny Zelint . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Przemek Przybylski (przem0l)

Bitwa pod Brwinowem 12 IX 1939 . . . . . . . . . . . . . . 28

Marcin Strembski (net_sailor)

Spitfire niedoszy obroca szwajcarskiego nieba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

Micha Stefaczak (michalst)

Obywatele norwescy w siach zbrojnych III Rzeszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

Sawomir Kuacz (AlterUrsi)

Czeskie epizody z walk nad Dolnym Sanem . . . . 42

Sawomir Kuacz(AlterUrsi)

Cmentarz dwch wojen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

Biuletyn.DWS.org.pl nr 7 zima 2010

Wydawca, redakcja, DTP: Tadeusz Zawadzki biuletyn-dws@pro.wp.pl Projekt graficzny: Teresa Oleszczuk Biuletyn jest bezpatny. Prawa Autorw s chronione ustawami i konwencjami midzynarodowymi. Kopiowanie, przedruk i wykorzystanie fragmentw obszerniejszych ni przewiduje ustawa tylko za zgod Autorw. ISSN 2080-5780

Andrzej Panfil

Robert Michulec, Ku wrzeniowi 1939. Zbrojne rami sanacji recenzja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

Biuletyn DWS.org.pl
Polska w strategii aliantw Francusko-brytyjskie rozmowy sztabw w 1939 r.

@ Tadeusz Zawadzki (TZaw1)

Rozmowy sztabowcw Wielkiej Brytanii i Francji nie byy nowoci. Pomijajc cise wspdziaanie w okresie 1 wojny wiatowej, konsultacje takie odbyy si m.in. w latach 1935 (w Paryu) i 1936 (w Londynie)1. Po zajciu Pragi przez Rzesz Hitlera, z pen jasnoci okazao sie, e polityka appeasementu nie przyniosa rezultatw. Stao si te jasne, e wojna jest nieunikniona, a przynajmniej bardzo prawdopodobna. W tej sytuacji naturalni sojusznicy Francja i Wielka Brytania musiay nie tylko wypracowa wspln strategi dziaania, ale te uzgodni zasady i procedury obowizujce w kwestiach praktycznych np. zasady dowodzenia na poszczeglnych teatrach dziaa wojennych (TDW). W tym celu 29 marca 1939 r. w Londynie podjto wic rozmowy delegacji obu sztabw generalnych. Byo to gremium wypracowujce decyzje zatwierdzane pniej na najwyszych szczeblach wojskowych i politycznych. Przyjto procedur pracy polegajc na opracowaniu memorandw, ktre nastpnie omawiano na posiedzeniach. Wnioski i propozycje albo zatwierdzano, albo kierowano do dalszego opracowania z uwzgldnieniem uwag uczestnikw dyskusji. Wynika z tego, e nawet dokumenty opracowane przez Brytyjczykw, po uwzgldnieniu poprawek naley uzna za wsplne stanowisko przyjte w poszczeglnych sprawach. Od 29 marca do 31 sierpnia odbyo si 16 spotka delegacji w rnym skadzie. Przewodniczcymi delegacji francuskiej byli: gen. A. Lelong2 (wikszo spotka) i wadm. J. Odendhal. Delegacji brytyjskiej przewodniczyli kmdr V.H. Danckwerts (wikszo spotka) i kadm. W.S. Chalmers. Memoranda i protokoy spotka przechowywane s w brytyjskich National Archives w Kew teczka CAB 29/160. W artykule przedstawiono dwa istotne aspekty rozmw: wypracowanie i ustalenie wsplnej strategii oraz miejsce Polski w strategii aliantw. Inne nie mniej ciekawe aspekty pojawiaj si marginalnie, szczeglnie kwestia uycia si powietrznych. Ze wzgldu na objto materiau (ok. 500 stron) ograniczono si do omwienia dokumentw, nieliczne tylko fragmenty zdaniem autora najwaniejsze zostay przetumaczone i zacytowane.

Zaoenia oglne strategii

Pierwsza sesja odbya si 29 marca 1939 o godz. 11.003. Otworzy j gen Ronald Adam, zastpca szefa Imperialnego Sztabu Generalnego, ktry po wygoszeniu krtkiego owiadczenia opuci spotkanie. Sesja powicona bya sprawom organizacyjnym i proceduralnym. Przyjto agend i harmonogram rozmw4. Pewn ciekawostk, ale i zrozumiaym rodkiem bezpieczestwa, byo ustalenie na samym pocztku unikania w miar moliwoci wszelkiego rozgosu wobec rozmw. Ustalono mianowicie, e na wypadek pyta ze strony prasy naley si trzyma wykadni, i kilku francuskich oficerw przebywa w Londynie dla podtrzymania kontaktw zainicjowanych trzy lata wczeniej5. Za podstaw do dalszej dyskusji przyjto zaoenie, e sojusz Wlk. Brytanii i Francji walczy z Niemcami i Wochami, przy czym na pniejszych etapach wojny moliwe jest wczenie si Japonii. Za dat wybuchu wojny przyjto kwiecie 19396. Ustalono rwnie, e odbywajce si rwnolegle rozmowy przedstawicieli flot obu krajw rozpoczn sie 1 kwietnia7. Delegacja francuska otrzymaa 5 memorandw zoonych 28 marca, w tym najwaniejszy AFC(J) 4 Zaoenia polityczne. Pozostae dokumenty to AFC(J) 5 Podsumowanie ekonomiczne, AFC(J) 6 Porwnanie si, AFC(J) 7 Metody wojny, AFC(J) 8 Oglny problem strategiczny. AFC(J) 4 Zaoenia polityczne to krtki dokument, w ktrym przedstawiono najwaniejsze pod wzgldem planowania strategicznego elementy sytuacji politycznej. Wydzielono dwie grupy pastw, nastpujco charakteryzujc ich nastawienie: I. Alianci i pastwa przyjazne w Europie: 1. Portugalia, Egipt i Irak (oba przy zaoeniu, e bd zadowolone z rozmw w sprawie Palestyny). 2. Turcja (neutralna, nie wykluczone wystpienie po stronie aliantw), Grecja (neutralna, sprzyjajca aliantom). II. Inne pastwa: 3. USA przyjazna neutralno, niewykluczona modyfikacja ustaw o neutralnoci na korzy aliantw, mao prawdopodobne aktywne wystpienie, chyba e w pniejszej fazie.
3 AFC(J) 1st Meeting. 4 AFC (J) 2 i AFC (J) 3. 5 AFC(J) 1st Meeting, s. 3, pkt (a). 6 AFC(J) 1st Meeting, s. 3, pkt (c). 7 AFC(J) 1st Meeting, s. 3, pkt (d).

1 AFC(J) 1st Meeting, s. 2. 2 Francuski attache wojskowy w Londynie.

numer

zima 2010

Biuletyn DWS.org.pl
4. ZSRR prawdopodobnie niechtnie bdzie interweniowa bezporednio. Wyjtek bezporednie zagroenie. Powstrzymujce oddziaywanie na Japoni. 5. Japonia mao prawdopodobne wystpienie od pocztku, ale stae dziaanie wbrew interesom aliantw na Dalekim Wschodzie. Prawdopodobnie nawet wtedy, gdy alianci bd zagroeni porak, nie wystpi w obawie przed reakcj USA i ZSRR. 6. Hiszpania jej podejcie moe mie daleko idcy wpyw na przebieg wojny. W interesie aliantw przynajmniej neutralno. Nie mona wykluczy nieprzyjaznego podejcia nacjonalistw hiszpaskich i udzielenia Niemcom i Wochom zgody na bazy lotnicze i morskie. 7. Polska (dosownie): Byoby niemdre/nieroztropne pokada due zaufanie w pomocy, aktywnej lub pasywnej, z Polski.8 8. Inne kraje bd si skania ku aliantom i sprbuj pozosta neutralne. Jednak bd podlega duej presji politycznej lub gospodarczej by zapobiec przyczeniu si lub pomocy aliantom albo by zmusi je do dostarczania zaopatrzenia Niemcom. do pkt. 5: Na Dalekim Wschodzie mog by jak si wydaje zagroone take interesy Francji. do pkt. 7: Nastawienie Polski moe si zmieni na tyle, e mona przynajmniej rozway przyjcie przez ni postawy obronnej w odniesieniu do jej terytorium. To samo mona prawdopodobnie powiedzie o Rumunii. do pkt. 8: Wgry jak si wydaje mona zaliczy do przeciwnikw. W przypadku AFC (J) poprosili o wyjanienie kilku szczegw dotyczcych mobilizacji brytyjskiej i potwierdzili, e na dzie Z+18 Francja moe zmobilizowa ekwiwalent 100 dywizji. W konkluzji nr 2 obie strony zaaproboway tre memorandw 48 z uwzgldnieniem uwag zawartych w AFC (J) 18. Nastpnym omawianym zagadnieniem bya anglo-francuska reakcja na niemiecki atak skoncentrowany na Francji. Podstaw dyskusji by raport AFC (J) 11, w ktrym ten problem pozostawiono do rozwaenia stronie francuskiej15 oraz francuska odpowied AFC (J) 20. To dokument na tyle wany, e zasuguje na przedstawienie w caoci. Aliancka odpowied na niemiecko-wosk ofensyw przeciw Francji (Dot. AFC (J) 11, d, pkt 10) Strategia angielsko-francuska powinna by nakierowana przede wszystkim na utrzymanie integralnoci terytorialnej obu imperiw i swobod ich komunikacji oraz na izolowanie koalicji niemiecko-woskiej na tyle kompletne, na ile to moliwe, przez: (a) utworzenie cigego frontu na wszystkich granicach ldowych dostpnych przeciwnikowi; (b) przecicie mu komunikacji ze wiatem zewntrznym. I. Nie bd podejmowane adne operacje ofensywne, zanim nie bd oparte na mocno trzymanych pozycjach obronnych. II. Ze wzgldu na walory obronne fortyfikacji niemieckich z jednej strony, i ze wzgldu na to, e Niemcy ktre s znacznie silniejsze pod wzgldem materialnym i morale od swojego sojusznika s bez wtpienia starszym partnerem, pierwsza anglo-francuska ofensywa powinna by skierowana przeciw Wochom kontynentalnym i wyspom oraz przeciw woskim koloniom. III. Podczas tej ofensywy musimy by starannie osonici na ldzie, morzu i w powietrzu przed Niemcami. Specjalna uwaga powinna by przykadana do moliwoci, e Niemcy, ktrych praktycznie cae siy bd do swobodnej dyspozycji (o ile nie bd powanie zwizane przez naszych sojusznikw w Europie rodkowej), mog sprbowa akcji przez Belgi, Holandi i Szwajcari. IV. Jeli pozwoli na to pora roku, byyby zaatakowane kontynentalne Wochy, Libia i (w stosownym momencie) Woska Afryka Wschodnia. (Mona zauway, e najlepsz por do
15 Tym samym oddajc Francuzom pierwszestwo w planowaniu i prowadzeniu dziaa na ldzie, AFC (J) 11, pkt 10.

W dokumencie AFC(J) 6 na uwag zasuguj wtpliwoci Brytyjczykw, co do moliwoci mobilizacyjnych Francji. Na dzie Z+18 mobilizacji przyjto w nim mianowicie 76 dywizji francuskich, w tym 28 aktywnych i 20 rezerwowych (Serie A). Jednoczenie (pkt 7) nawizano do rozmw z padziernika 1938, kiedy Francuzi deklarowali 100 dywizji9. W podsumowaniu wielkoci si ldowych stwierdza si, e pod wzgldem liczby dywizji w adnej chwili okresu pocztkowego poczone siy francusko-brytyjskie nie dorwnaj niemieckim10. Zagodzono to stwierdzeniem, e proste porwnanie liczb moe by mylce, a to ze wzgldu na silne fortyfikacje francuskie i niemieckie11. Uznano te, e siy lotnicze aliantw znacznie sabsze pod wzgldem siy uderzeniowej od poczonych si niemieckich i woskich12. Druga sesja odbya si rwnie 29 marca o godzinie 16.0013. Zgodnie z przyjt procedur podstaw dyskusji byy dokumenty AFC (J) 48 oraz AFC (J) 18 zawierajcy uwagi francuskich sztabowcw do otrzymanych memorandw14. Francuzi generalnie zgodzili si z treci memorandw AFC (J) 48.

Co do treci AFC (J) 4 przekazali nastpujce uzupenienia:

8 It would be unwise to place any substantial reliance on assistance, active or passive, from Poland, AFC (J) 4, pkt 7. 9 AFC (J) 6, s. 3, pkt 7. 10 Na dzie Z+18: Wlk. Brytania ekwiwalent 3 dywizji w Egipcie i Palestynie, Francja 76 dywizji, Niemcy 106. Na dzie Z+30 dochodz 2 dywizje brytyjskie. AFC (J) 6, s. 2, pkt 4. 11 AFC(J) 6, pkt 10. 12 Niemcy 3700 samolotw pierwszej linii, Wochy 1393 w metropolii i 612 w koloniach, Wlk. Brytania 1290 w metropolii i 380 w koloniach, Francja 1450 w metropolii i 323 w Afryce Pnocnej i Lewancie. Japonia 1343; AFC (J) 6, s. 4, pkt 11. 13 AFC(J) 2nd Meeting. 14 AFC (J) 18, s. 1.

numer

zima 2010

Biuletyn DWS.org.pl
Co do strategii na kontynencie przyjto nastpujce zaoenia: Strategia anglo-francuska powinna by nakierowana przede wszystkim na utrzymanie integralnoci terytorialnej Francji. Gdyby Niderlandy zostay najechane, alianci bd powstrzymywa przeciwnika i tworzy front wysunity tak daleko, jak pozwol na to okolicznoci. Nie jest moliwe ustalenie linii, na ktrej front powinien by utworzony, ale naley rozpatrzy moliwe linie.16 Co do metod wojny zgodzono si, e: W pocztkowej fazie alianckie przeciwdziaanie w powietrzu bdzie podyktowane gwnie przez wzgldy bezpieczestwa. Alianci nie powinni inicjowa atakw przeciwko celom innym ni czysto wojskowym w najwszym znaczeniu tego sowa, t.j. wojskom, marynarce wojennej, lotnictwu i zakadom przemysowym, ale na tyle, na ile to moliwe, ogranicza je do celw na ktre atak nie spowoduje miertelnych strat wrd ludnoci cywilnej. W szczeglnoci nie zostanie podjty atak na Rzym, chyba e w ostatecznoci jako odwet po konsultacjach midzy rzdami aliantw.17 Wreszcie last but not least zakadano, e wojna bdzie mia nastpujcy przebieg: Faza 1: utrzymanie integralnoci terytorialnej obu imperiw i obrona ich witalnych interesw. Podkrelano znaczenia nacisku ekonomicznego stosowanego od samego pocztku (dos.: najlepsza bro, ale dziaajca powoli). Faza 2: powstrzymywanie Niemiec i definitywne wyeliminowanie Woch. Ten drugi cel ma uatwi zajcie Woskiej Afryki Pnocnej i Wschodniej. Natomiast ofensywa ldowa przeciw Wochom zalena jest od uwolnienia si z frontu niemieckiego. Tu podkrelono znaczenie wzrostu si brytyjskich. W tej fazie, kiedy tylko moliwe, naley kierowa bombowce do atakowania celw gospodarczych i przemysowych w Niemczech. Fazy nastpne: Ostatecznym celem aliantw jest pokonanie Niemiec. Ale nie mona wyznaczy adnej daty, ani prawdopodobnych linii postpowania. Naley liczy si ze zmasowan ofensyw przeciw Francji lub Wielkiej Brytanii lub obu, wic naley skoncentrowa si na wysikach obronnych w tym czasie postawa defensywna. Zasadniczo rozpatrywano rne, zalene od okolicznoci, warianty dziaania przeciw Wochom, by pniej zaj si Niemcami. Na koniec stwierdzano, e w midzyczasie naley stosowa stay i cisy nacisk ekonomiczny, ktry powinien zredukowa siy oporu wrogw. Dyplomacja ze wszystkich si powinna zabiega o yczliw neutralno lub wsparcie innych krajw, szczeglnie Stanw Zjednoczonych18. Tezy tego memorandum z pewnymi drobnymi poprawkami wynikymi z dyskusji zostay uznane za obowizujce na 8. spotkaniu 4 kwietnia 1939 r.19 Na tej sesji ustalono rwnie, e Francuzi przygotuj ocen wartoci militarnej Polski i krajw poudniowowschodniej Europy. Byy to waciwie ostateczne decyzje strategiczne.
16 AFC (J) 28, s. 3, pkt 20. 17 AFC (J) 28, s. 4, pkt 28. 18 AFC (J) 28, s. 4-5, par. IV, pkt. 2041. 19 AFC(J) 08th Meeting, s. 2.

zaatakowania Libii jest zima a najlepsz por do ofensywy we Woszech jest lato.) W tym samym czasie byyby energicznie odpowiadano by na wszelkie prby przeciwnika dojcia do naszych linii komunikacyjnych. Ofensywa na ldzie przeciw Niemcom nie powinna si rozpoczyna, zanim nie zostan osignite znaczne rezultaty we Woszech i zanim nie zostan zgromadzone odpowiednie masy ludzi i sprztu. W memorandum tym sformuowano wyranie kierunki dziaa w przyszej wojnie obrona przed Niemcami, atak na Wochy. Parafrazujc Italy first! Na 3 i 4 spotkaniu 30.3.1939 rozwaano rne aspekty pooenia strategicznego. M.in. memorandum AFC(J) 14 z 29 marca 1939 Europejski TDW oglnie, w ktrym rozwaana jest reakcja sojusznikw na pogwacenie przez Niemcy neutralnoci Holandii, Belgii i Szwajcarii (pkt a), moliwoci brytyjskiej pomocy dla Francji (pkt b) i wreszcie zaoenia wojny w Europie Wschodniej (pkt c). Wojna w Europie Wschodniej 7. Naley krtko rozway sytuacj, ktra mogaby powsta, gdyby Wielka Brytania i Francja zostay wpltane w wojn z Niemcami i Wochami z powodu dalszej niemieckiej agresji w Europie Wschodniej. Nie jest moliwe bardziej dokadne zdefiniowanie akcji Niemiec, gdy kady z ich wschodnich ssiadw moe dostarczy im pretekstu do uycia siy. Trudno jest przyj, e Rosja nie wykazywaaby zainteresowania, wic Niemcy musiayby wzi pod uwag moliwo rosyjskiej interwencji. W tym wypadku nie jest prawdopodobne, by Niemcy mieli podj ofensyw w wielkiej skali rwnoczenie na wschodzie i zachodzie. Trudno byoby jednak oczekiwa, e pozwol nam zupenie bez przeszkd rozwija nasz wysiek wojenny, byoby wic prawdopodobne, e przynajmniej cz wysiku swoich bombowcw duego zasigu skieruj na cele w tym kraju [Wielkiej Brytanii TZ] i na nasz handel morski. Nie moglibymy da bezporedniego wsparcia Polsce, Wgrom i Rumunii. Wobec wrogich Woch Jugosawia pozostaje poza zasigiem naszej pomocy. [] (d) Konkluzja co do Europejskiego TDW 9. Jeli wojna wybuchnie w Europie Wschodniej, to ani Francja, ani my, nie bdziemy mogli udzieli bezporedniej pomocy ofiarom agresji niemieckiej, chocia moemy dokona dywersji atakujc na zachodzie i stosujc presj przez akcje na morzu. [] 10. [] Jakiekolwiek natarcie ldowe Woch przez Alpy jest nieprawdopodobne a Wochy mog by niechtne wszczynaniu dziaa lotniczych przeciw Francji, ktre mog wywoa odwet przeciw ich pnocnemu rejonowi przemysowemu. Ostateczn form przewidywana strategia aliantw i przewidywany przebieg wojny przyjy w memorandum AFC(J) 28 z 3 kwietnia 1939. Rozpatrywano w nim moliwe dziaania przeciwnika, m.in. na ldzie Niemcy przez Holandi, Belgi i Szwajcari eby omin lini Maginota, i wasne przeciwdziaania.

numer

zima 2010

5
Sojusz z Polsk

Biuletyn DWS.org.pl
Druga cz studium powicona jest rozwaaniom o wpywie aliansu z Polsk z punktu widzenia uycia lotnictwa. Uznano, e gdyby Niemcy najpierw zaatakoway Polsk, to musiayby wysa przeciw niej du cz lotnictwa, w tym 1/31/2 bombowcw. Co oznaczaoby, e zachodni alianci maj przeciw sobie mniejsze siy lotnicze. Naley si liczy jednak z tym, e dua cz tych si szybko zostanie uwolniona i skierowana do dziaa na zachodzie. Gdyby pierwszy atak Niemiec zosta skierowany na Francj i Wielk Brytani, to mona zaoy, e ze wzgldu na dysproporcj w siach powietrznych Polska nie bdzie ryzykowa atakw lotniczych na Niemcy jako pierwsza. Niemcy z kolei prawdopodobnie zadowol si pozostawieniem na wschodzie tylko si defensywnych gwnie myliwcw, a prawie wszystkie bombowce rzuc przeciw Zachodowi. Z powyszego wynika, e przystpienie Polski do koalicji prawdopodobnie nie okae si duym wsparciem jeli chodzi o osabienie si niemieckiego lotnictwa bombowego. Polska moe by jednak przydatna z nastpujcych powodw: (a) Na pocztku wojny jej samoloty rozpoznawcze mog zebra informacje, ktre pozwol okreli w kierunku ktrego TDW (wschd lub zachd) Niemcy kieruj gwne siy swoich wojsk ldowych. (b) Uycie polskich lotnisk przez alianckie siy powietrzne pozwoli im jeli bdzie to konieczne na zaatakowanie Berlina i celw na wschd od Berlina. To wszystko przy zaoeniu istnienia organizacji naziemnej (zaopatrzenie wszelkiego rodzaju, czno etc.), ktra jeszcze nie istnieje. Z drugiej strony, uycie jej baz lotniczych nie powinno by uwaane za bezporednie wsparcie z naszej strony, lecz za moliwo zwikszenie promienia dziaania naszych samolotw. (c) Na koniec, jeli ZSRR zdecyduje si interweniowa po stronie aliantw, Polska powinna udostpni swoje lotniska rosyjskim siom powietrznym aeby pozwoli im na zaatakowanie Niemiec.25 Autorzy studium stwierdzaj te, e na morzu alians z Polsk wprowadzi niewielkie zmiany. Co prawda Niemcy bd musieli utrzymywa jakie jednostki na Batyku, ale okoliczno ta nie bdzie miaa wielkiego wpywu na plany dziaania niemieckiej admiralicji. Ale trzeba tu zauway, e zaopatrywanie Polski bdzie trudne, jeli nie niemoliwe. Trasa batycka oczywicie jest nie do przebycia, a zaopatrzenie od poudnia niepewne. Polska bdzie moga si zaopatrywa tylko w Rosji i ssiadujcych krajach neutralnych26. W podsumowaniu stwierdza si, e przystpienie Polski do wojny po stronie Wielkiej Brytanii i Francji mona przyj za w peni wartociowe tylko wtedy, gdy zostanie utworzony dugi, solidny i trway front [podkr. oryg. TZ]. W kadym przypadku Francja i Wielka Brytania musz by gotowe do przeciwstawienia si niemieckiemu szturmowi od pierwszych godzin z maksimum [podkr. oryg. TZ] swoich zasobw27.
25 AFC (J) 44, s. 2, cz. II, pkt. (a)(c). 26 AFC (J) 44, s. 2, cz. III. 27 AFC (J) 44, s. 23, cz. IV.

Z treci wstpnego memorandum AFC (J) 4, cytowanego ju pkt. 7, wynika, e Polska wci jeszcze przynajmniej przez Brytyjczykw, nie bya traktowana jako potencjalny sojusznik. Take w wypowiedziach francuskich nie wida uznania Polski za sprzymierzeca20. Symptomatyczne jest pojawienie si problemu Polski i wschodniej Europy w ogle dopiero 5 kwietnia w dokumencie AFC(J) 30 Propozycja terminarza dalszych rozmw. Pojawia si w nim nowa hipoteza: 1. Alians z Polsk Sytuacja, ktra powstaaby w wypadku gdyby Polska staa si sojusznikiem Wielkiej Brytanii i Francji, rozpatrywana w wietle sytuacji politycznej zdominowaa wznowion dyskusj.21 Ale konkluzji na razie brak. Szerzej sojusz z Polsk zosta omwiony dopiero na 12. sesji 26 kwietnia 1939 o godz. 12.0022. Podstaw dyskusji byo przygotowane przez stron francusk memorandum AFC (J) 44 Studium warunkw, ktre wyniknyby z przymierza midzy Polsk, Wielk Brytani i Francj. Punktem wyjcia dla autorw studium byo zaoenie, e Niemcy chc wyeliminowa wszelkie moliwoci koalicji na swoim froncie wschodnim i ustanowi tam hegemoni militarn i ekonomiczn. Z wojskowego punktu widzenia chc uwolni si od obawy przed wojn na dwa fronty. Z ekonomicznego chc zapewni sobie surowce niezbdne do uniknicia skutkw blokady. Ta niemiecka idea zostaa rozwinita do postaci metodycznego planu niszczenia kluczowych punktw bariery, ktra mogaby zagrozi Niemcom lub je zwiza w Europie Wschodniej. Wejcie Polski do wojny po stronie aliantw oznaczaoby fiasko tego planu. Z kolei alianci mogliby liczy na pojawienie si na wschodniej granicy Niemiec, na jego tyach, armii sojusznika liczcej 50 dywizji23. W studium zawarto nastpujce tezy: Przy zaoeniu, e pierwszy wysiek Niemiec byby skierowany na aliantw zachodnich, byliby oni zmuszeni do pozostawienia na wschodzie 2530 dywizji a tym samym uszczuplenie si na zachodzie. Gdyby Niemcy zdecydowali si na pokonanie Polski, to redukcja si na zachodzie byaby jeszcze wiksza. Nadto Polska mogaby przycign do sojuszu Rumuni i, co prawdopodobne, inne kraje bakaskie. To wszystko zmniejszyoby pocztkow sabo liczebn aliantw. Jednak utrzymanie tych korzystnych warunkw pocztkowych bdzie zaleao od solidnoci wschodniego frontu aliantw. A to z kolei zaley od zabezpieczenia komunikacji na Morzu rdziemnym. Wic ze wzgldu na skromne zapasy, z jakimi wschodni sojusznicy zaczynaliby wojn, naley zachci ich do wykorzystania wszelkich moliwoci zaopatrzenia, jakie moe da im Rosja24.
20 AFC (J) 18. 21 AFC(J) 30, s. 30, pkt. 1. 22 AFC(J) 12th Meeting. 23 AFC (J) 44, s. 1, cz. I, pkt. AB. 24 AFC (J) 44, s. 1, cz. I, pkt. BE.

numer

zima 2010

Biuletyn DWS.org.pl
pejskich. Niemal dosownie powtrzono w nim zaoenia z wczeniejszego studium nr 44. Doprecyzowano jedynie niektre szczegy, np. skorygowano na 25 przewidywan liczb dywizji niemieckich zwizanych przez Polsk w przypadku dziaania Niemiec skierowanemu najpierw przeciw zachodowi. Rwnie w ustaleniach kocowych potwierdzao konkluzje z wczeniejszych dokumentw. Na 13 spotkaniu, 3 maja o godz. 16.00, poruszano nastpujce tematy: 1. Warunki rozmw midzy lokalnymi dowdcami (rdziemnomorski TDW, Syria i Palestyna, Morze Czerwone i Afryka Wschodnia, Afryka Zachodnia, Daleki Wschd). 2. Ekspedycja Si Polowych [tj. przyszy BEF TZ]. 3. Najwysze dowdztwo podczas wojny. Kontakty midzysojusznicze. 4. Wsppraca gospodarcza. 5. Wsplne dziaanie francusko-brytyjskich si powietrznych. 6. Obrona przeciwlotnicza brytyjskich wojsk we Francji. 7. Wsppraca na morzu. 8. Wojna chemiczna. 9. Koordynacja francusko-brytyjskiego dowodzenia na teatrach operacji. 10. Turcja. 11. Polska.30 Rozmowa bya na tyle symptomatyczna, e warto ten fragment zacytowa w caoci: Lelong: Nie moe by adnej kwestii szybkiego ataku na Lini Zygfryda. Wydaje si, e omawianych okolicznociach, nie ma innej alternatywy dziaania, ni natarcie na Niemcy przez Belgi i Holandi, naturalnie za zgod o ile moe by uzyskana obu krajw. Noiret: nawet to rozwizanie moe sprawia powane trudnoci, jeli Niemcy zbuduj rozlege fortyfikacje wzdu granic Belgii i Holandii. Lelong: jeli zostanie utworzony solidny front wschodni z si, np. Grecji, Turcji, Rumunii, Polski i by moe Rosji, ponadto jeli Wochy pozostan neutralne a Niemcy nie bd atakowa Linii Maginota zbyt mocno, to moliwe bdzie wygospodarowanie si do wysania wsparcia dla frontu wschodniego w postaci si specjalnych i materiau. Kennedy: zakadajc w tej chwili, e Wochy bd wrogie, chciaby zapyta si, jakie siy bd mogy by uwolnione z frontu zachodniego jeli Niemcy pozostan na pocztku w defensywie? Czy byaby jakakolwiek perspektywa skoncentrowania duych si do zaatakowania Woch i sabego punktu w Austrii, o ktrym mwi gen. Lelong? Czy moemy si zgodzi, e naley uwzgldni moliwo pniejszego ataku Niemiec przez Niderlandy miaoby to znaczcy wpyw na liczb wojsk, ktre mogyby by udostpnione. Lelong: dopki bdzie istniaa moliwo niemieckiego ataku, przez pierwszych kilka miesicy wojny nie bd dostpne adne powane siy.
30 13th Meeting AFC(J)

Memorandum omwiono w 1. punkcie dyskusji. W odpowiedzi na pytanie brygadiera Kennedyego28, pk Noiret29 stwierdzi, e polska dywizja jest silniejsza od niemieckiej pod wzgldem liczebnoci piechoty, ale ma sabsz artyleri. Wedug Noireta morale polskiego wojska prawdopodobnie bdzie wysokie, a jego warto bdzie bardzo wysoka w wojnie obronnej. Z kolei bryg. Kennedy wyrazi wtpliwo co do wielkoci si niemieckich moliwych do odcignicia przez front polski War Office skaniao si ku niszej liczbie 1822 dywizji. Pk. Noiret gotw by si z tym zgodzi, ale [zauway TZ], e trudno jest zrobi dokadne oszacowanie. Kolejne pytanie Kennedyego dotyczyo przewidywanej przez Francuzw liczby dywizji, jakie Niemcy musiayby zaangaowa, gdyby zdecydoway si najpierw wystpi przeciw Polsce. Brytyjski punkt widzenia jest taki, e odlegoci s tak due a komunikacje tak ze, e Niemcom trudno bdzie uzyska szybkie rozstrzygnicie. Wyeliminowanie Polski z wojny jest jednak tylko kwesti czasu. Kennedy sugeruje rwnie, e nawet po podbiciu Polski, liczba niemieckich dywizji zwizanych w Polsce pozostanie rwna liczbie dywizji potrzebnych do ofensywy przeciw niej. Przyczyny upatruje w zagroeniu tworzonym przez Rosj, nawet jeli nie wemie ona udziau w wojnie od pocztku. Noiret zgodzi si z tym punktem widzenia, dodajc e w tych rachubach wane jest to, e Rumunia moe wyprowadzi w pole 35 dywizji, ktre wraz z 50 dywizjami polskimi mog utworzy do solidny front. Tu dyskusja skrcia ku Rumunii i Turcji. Nastpnie w zwizku z memorandum AFC (J) 44 omawiano Rosj jako potencjalne rdo zaopatrzenia dla Polski i Rumunii. Brytyjczycy poprosili o informacj o praktycznych problemach takiej wsppracy, np. czy byyby osigalne odpowiednie typy broni. Jednoczenie Kennedy wyrazi pogld, e nierozsdnie byoby liczy na zdolno RKKA do operacji poza wasnym terytorium take lotnictwa i marynarki. Noiret odpowiada, e Rosja mogaby dostarcza do Polski dziaa, amunicj i czogi. Dalsza cz rozmowy powicona bya zaangaowaniu ZSRR i wtpliwociom obu stron co do skali i moliwoci tego zaangaowania. Temat Polski wrci przy omawianiu misji wojskowej do Polski. Noiret stwierdzi, e w odrnieniu od 1920 r. sytuacja jest bardziej delikatna moliwe, e misja zostanie wysana, ale raczej w celu koordynacji ni doradzania. W pozostaej czci spotkania omawiano sprawy zwizane z Rumuni, Hiszpani, Portugali. A take niektre praktyczne aspekty wsppracy brytyjsko-francuskiej. Ostatecznie ustalono, e na podstawie memorandw AFC (J) 38 i 44 oraz dyskusji strona brytyjska opracuje dokument zawierajcy wsplne konkluzje dotyczce frontu wschodniego oraz innych problemw wynikajcych z nowej hipotezy politycznej. Wynikiem byo memorandum AFC (J) 56 Studium warunkw jaki mog wynikn z interwencji innych pastw euro28 Brygadier J.N. Kennedy, zastpca dyrektora operacji wojskowych, War Office, czonek delegacji brytyjskiej. 29 Pk. R. Noiret, przedstawiciel Sztabu Generalnego Wojsk Ldowych, czonek delegacji francuskiej.

numer

zima 2010

Biuletyn DWS.org.pl
Noiret: do przeprowadzenia natarcia przez wspln granic z Wochami byoby wymaganych 30 dywizji. Co nieco w tym kierunku bdzie mona zrobi po przybyciu si brytyjskich do Francji. Slessor: sugeruje, e Polsce mogoby by udzielone jakie wsparcie lotnicze. Celem aliantw powinno by zapewnienie Niemcom niedogodnoci (disadvantage) wojny na dwa fronty. Nie mog skutecznie osign tego celu, jeli nie podejm dziaa na zachodzie. Lelong: pogldy jakie wyrazi s pogldami delegacji francuskiej. Tego problemu w Paryu nie referowa. Ale to uczyni i uzyska pogldy francuskiego Sztabu. Danckwerts: zanotowa t uwag i stwierdzi, e bdzie oczekiwa stanowiska sztabu francuskiego w tej sprawie.31 Powtrzono w nim zasadnicze tezy pisma przewodniego, wzbogacone o pewne szczegy. Zasadnicza myl jednak pozostaje bez zmian nadal przykadana jest wielka waga do precyzyjnego okrelania regu i wyznaczania celw bombardowa oraz konieczno wzajemnego uzgadniania takich dziaa rwnie przez Polsk. W dokumencie ostatecznie sformuowano propozycj czterech moliwych sposobw postpowania w odniesieniu do dziaa lotnictwa: A. Podjcie wszystkich niezbdnych rodkw na ldzie i w powietrzu, wczajc w to rozmieszczenie we Francji wysunitych si uderzeniowych brytyjskiego lotnictwa33 i pierwszego rzutu si polowych34, ale bez inicjowania adnego ofensywnego dziaania w powietrzu z wyjtkiem dziaa przeciw okrtom wojennym. B. Rozpoczcie dziaa przeciw obiektom czysto wojskowym w najcilejszym znaczeniu tego sowa, tj. przeciw niemieckiej flocie i jej bazom, jednostkom i infrastrukturze lotnictwa oraz niemieckim wojskom ldowym na zachodzie. C. Poszerzenie dziaa lotnictwa tak, by obj nimi obiekty moliwie cile zwizane z celami czysto wojskowymi bdzie mie bardziej znaczcy wpyw na zredukowanie potencjau wojennego nieprzyjaciela. W tej kategorii jako najbardziej odpowiednie cele jawi si skady paliw pynnych i zakady produkcji paliw syntetycznych. D. Zdjcie rkawiczek od pocztku i atakowanie celw najlepiej kalkulujcych si w obnieniu wysiku wojennego nieprzyjaciela, bez wzgldu na to czy takie dziaania spowoduj, lub nie, cikie straty miertelne wrd ludnoci cywilnej35. Dalej nastpuje szczegowe zestawienie wszystkich za i przeciw dla kadego wariantu. Dokument koczy stwierdzenia, e niezalenie od przyjtych regu dziaania, naley podj wszelkie moliwe kroki, by dla opinii publicznej nie tylko w krajach neutralnych, ale i w Niemczech byo jasne, i ataki lotnicze aliantw s skierowane tylko przeciw tym celom, ktrych zniszczenie jest obliczone na skrcenie wojny, oraz e nie s one skierowane przeciw ludnoci cywilnej jako takiej. Studium AFC (J) 92 najwyraniej nie zdoano omwi w caoci na spotkaniu 14. (28 sierpnia) i 15. (29 sierpnia). W protokole z 15. spotkania mowa tylko o zasadach prowadzenia bombardowa lotniczych, wypracowywanych przez cay czas rozmw36, ktrych ostatnia wersja cytowana wyej pojawia si wanie w studium AFC (J) 92. Na 15. spotkaniu zasady te powtrnie omwiono. Pk. Rozoy zauway, e wprawdzie tzw. reguy haskie37 s mniej restrykcyjne od propozycji B, ale po konsultacji z Paryem,
33 British Advanced Air Striking Force. 34 Field Force. 35 AFC (J) 92, s. 3, pkt 10. 36 AFC (J) 15th Meeting. 37 Projekt regu prowadzenia wojny powietrznej opracowany przez Komisj Prawnikw Instytutu Prawa Midzynarodowego, powoan przez Konferencj Waszyngtosk (19221923). Nie zostay one przyjte i nie s obowizujcym prawem, ale wyznaczaj pewne standardy zgodne z normami i reguami midzynarodowego prawa zwyczajowego.

W rozmowach nastpia dusza przerwa kolejna, 14. sesja odbya si dopiero 28 sierpnia. Nie znaczy to, e w midzyczasie nic si nie dziao. 10 czerwca w Paryu spotkay si delegacje wojskowe na najwyszym szczeblu obu sojusznikw. Relacja z tych rozmw znajduje si rwnie w teczce CAB 29/160 jako dokument AFC (J) 86, 1939-06-10 Sprawozdanie z anglo-francuskich rozmw przeprowadzonych w Paryu 13 czerwca 1939. W rozmowach paryskich brali udzia m.in.: ze strony brytyjskiej lord Gort, szef Imperialnego Sztabu Generalnego; gen. maj. H.R. Pownall, dyrektor operacji i wywiadu; ze strony francuskiej gen. Gamelin, szef Sztabu Obrony Narodowej; gen. Buhrer, szef Sztabu Kolonii; gen. Georges, czonek Najwyszej Rady Wojennej32. O Polsce wspomniano jednak tylko w kontekcie dostaw dla sojusznikw. Tu Brytyjczycy na pierwszym miejscu stawiali Turcj. Niemal cae spotkanie powicono Bakanom i Somali Brytyjskiemu. Wreszcie 15 sierpnia pojawia si opracowany przez Brytyjczykw dokument AFC (J) 92 Anglo-francuskie dziaanie dla wsparcia Polski. Jest to pismo sekretarza delegacji brytyjskiej A.T. Cornwallisa-Jonesa, do gen. Lelonga datowane na 14 sierpnia wraz z obszernym zacznikiem. Na pocztku pisma przewodniego (pkt 2) pada istotne stwierdzenia, e po wymianie pogldw szczeglnie podczas 13. spotkania stao si jasne, e nie jest moliwe rozpatrywanie jakiejkolwiek natychmiastowej akcji na ldzie lub na morzu, ktra mogaby pomc Polsce. Pozostaje wic tylko ofensywa w powietrzu przeciw Niemcom. Brytyjczycy rozwayli te problem wsppracy polskich wadz wojskowych w kwestii wojny powietrznej i kadli duy nacisk na zgod Polski na wspln polityk bombardowa. Wedug nich podane byoby, eby Polacy konsultowali z aliantami kady atak lotniczy na cele w Niemczech, i eby speniay one wsplnie przyjte warunki. Zacznik nosi tytu Nota dotyczca zasad, jakim powinny by podporzdkowane bombardowania lotnicze w pocztkowych fazach wojny przy zaoeniu, e Niemcy trzymaj si na zachodzie a atakuj na wschodzie.
31 13th Meeting AFC(J), s. 67. 32 Przewidziany na dowdc Pnocno-wschodniego TDW.

numer

zima 2010

Biuletyn DWS.org.pl
Kierunkowi niderlandzkiemu powicono zreszt wiele uwagi. Tworzono kolejne przyblienia koncepcji opniania i powstrzymania si niemieckich uderzajcych przez Belgi i Holandi. Do opniania przewidywano zastosowanie lotnictwa dziaajcego zarwno bezporednio na nacierajce wojska i wzy drogowe41, jak i na sie pocze kolejowych w Belgii, Holandii i Niemczech42. Zatrzymanie napastnika miao by osignite przez doczenie wojsk sprzymierzonych do armii belgijskiej na przewidywanej linii oporu Mozakana Alberta lub w najgorszym razie przez utworzenie wsplnej obrony na linii Skaldy i utrzymanie czsci terytorium belgijskiego, tzw. reduty narodowej43. Jak wida, obrona integralnoci terytorialnej Francji bya postulatem nadrzdnym. Przeciwdziaaniu ewentualnym niemiec kim postpom na flance linii Maginota powicono wic wiele czasu, co wicej planowanie byo tu znacznie bardziej szczegowe. Sojuszowi z Polsk w pierwszej fazie rozmw powicono mao czasu. Biorc pod uwag fakt ogoszenia 31 marca gwarancji brytyjskich dla Polski oraz istnienia cay czas sojuszu polsko-francuskiego, mona by rzec, e zaskakujco mao. Wydaje si, e dla Brytyjczykw i Francuzw Polska bya raczej kopotliwym, cho podanym, dodatkiem. Po czci mona to zrozumie, biorc pod uwag problemy komunikacyjne (odcita trasa batycka, a wobec przewidywanego udziau Woch rwnie rdziemnomorska) oraz sabo ekonomiczn (a wic i stan zapasw materiaw wojennych). Przy przewidywanej szczupoci wasnych si i niemoliwoci udzielenia bezporedniego wsparcia sztabowcy brytyjscy i francuscy nie mogli z optymizmem patrze w przyszo. Wida tu te przeszacowanie si polskich 50 dywizji sugerowanych przez Francuzw to troch za duo. Nasuwa si tu jednak myl, e rozmwcy niezbyt dowierzali tej liczbie a te i sile tych wojsk ewentualne bowiem utworzenie dugiego, solidnego i trwaego frontu widz dopiero po przystpieniu do wojny Rumunii z kolejnymi 35 dywizjami. Z drugiej strony wydaje si, e sztabowcy alianccy nie doceniali moliwoci wojsk niemieckich dziaajcych wedug nowej doktryny. Owe 50 dywizji polskich mogoby si pojawi szczeglnie po dostawach sprztu jedynie w warunkach staego frontu i niczym niezakconej mobilizacji. Trudno oceni, czy to bd, czy whisful thinking, jednoczenie bowiem rozpatrywane s warianty opniania kolumn zmotoryzowanych za pomoc lotnictwa. Z caoci dokumentw przebija te wyranie bezradno sztabowcw obu stron, co wida po usilnym szukaniu wsparcia w Rumunii i Sowietach, cho brytyjska ocena armii obu krajw wydaje si trzewiejsza44. Nie ma te ladu refleksji nad zmian jakociow, jak wprowadzia doktryna Blitzkriegu.
41 AFC (J) 78 z 22 maja, AFC (J) 96 z 10 sierpnia Plan ataku na zmotoryzowane kolumny niemieckie najedajce Belgi i Holandi z doczon list potencjalnych celw. 42 AFC (J) 24 z 31 marca, AFC (J) 63 z 1 maja, AFC (J) 72 z 5 maja Wspdziaanie lotnictwa francuskiego i brytyjskiego; AFC (J) 46 z 25 kwietnia, AFC (J) 65 z 2 maja Oglne warunki niemieckiej ofensywy przez Belgi i Holandi; AFC (J) 51 z 26 kwietnia, AFC (J) 73 z 5 maja, AFC (J) 84 z 1 czerwca, AFC (J) 95 z 15 sierpnia Atak na sie kolejow w Niderlandach. 43 AFC (J) 46, pkt IV. 44 AFC (J) 12th Meeting, s. 34.

otrzyma informacj, i gen. Vuillemin38 do czasu otrzymania kolejnych rozkazw zamierza si do niej ograniczy. Zgodzono si, e o podjtej decyzji naley poinformowa waciwe organy wojskowe obu stron oraz innych aliantw. Polska powinna by natychmiast poinformowana o ograniczeniach zaakceptowanych przez Francj. Problem Polski poruszono jeszcze zupenie oglnikowo i nie wprost w pkt. 8 rozmw: Pkt 8. Implikacje nowej sytuacji w Europie. Rear-Admiral Chalmers powiedzia, i w jego opinii implikacje militarne nie mog by z poytkiem omawiane dopki okolicznoci (warunki) polityczne nie zostan janiej zdefiniowane, a to jest kwestia/sprawa pozostajca poza sfer obecnych rozmw wojskowych. Vice-Admiral OdendHal zgodzi si [z tym TZ]39. Ostatnie, szesnaste, spotkanie odbyo si 31 sierpnia. Zajmowano si na nim m.in. francusko-brytyjskimi operacjami w Afryce, zasadami dowodzenia na rnych TDW, ekspedycj salonick itp. O Polsce ani sowa. Z przedstawionych dokumentw wynika, e strategi sojusznikw ustalono stosunkowo wczenie, bo ju 4 kwietnia. Ostalone wwczas zaoenia, czyli obrona nienaruszalnoci terytorialnej Francji i Wielkiej Brytanii oraz wyeliminowanie Woch z wojny w pierwszej kolejnoci nie zmieniy si a do wybuchu wojny. Take sojusz z Polsk nie modyfikowa oglnej strategii aliantw. Warte podkrelenia jest, e defensywna postawa na granicy z Niemcami oznaczaa brak aktywnych dziaa przeciw pozycjom niemieckim, co stoi w jaskrawej sprzecznoci zarwno z polsko-francuskim ukadem wojskowym, jak i francuskimi zobowizaniami wobec Polski zacignitymi w maju podczas sztabowych rozmw polsko-francuskich. Tym bardziej, e w cytowanym ju dokumencie AFC (J) 92 ta defensywa zostaa wyranie powizana z brakiem wsparcia dla Polski na ldzie i morzu. Jedynym wyjtkiem od defensywy na zachodzie Europy miay by dziaania lotnictwa, ograniczone do celw stricte wojskowych. Warto te zauway, e nigdzie nie sprecyzowano nawet w grubym przyblieniu terminw w jakich alianci mieliby przej do ofensywy, ani przeciw Wochom, ani przeciw Niemcom. Akurat to zaoenie wydaje si do rozsdne, trudno bowiem przewidywa przyszo tak nieprzewidywaln. Przejcie do natarcia uzaleniono od wystpienie korzystnych warunkw. Jedyn form aktywnych, cho wci obronnych, dziaa miao by wejcie wojsk sprzymierzonych do Belgii i Holandii lub Szwajcarii40 w przypadku niemieckiego ataku przez te kraje. W zasadzie uzaleniano je od zgody wadz krajw, cho trzeba mie na uwadze, e ze Szwajcari czy Francj tajny ukad o pomocy na wypadek agresji niemieckiej.
38 Dowdca lotnictwa francuskiego Arme de lAir. 39 AFC (J) 15th Meeting, s. 9, pkt 8. 40 AFC (J) 68 z 3 maja Oglne warunki niemiecko-woskiego ataku na Szwajcari.

numer

zima 2010

Biuletyn DWS.org.pl

Wprawdzie jeszcze nie sprawdzona, ale sojusznikom znana i przez nich bagatelizowana45. Z polskiego punktu widzenia nie ma w tych rozmowach bezporednich odniesie do toczcych si rwnolegle rozmw polsko-francuskich i polsko-brytyjskich; nie ma mylenia o Polsce jako sojuszniku Francji, nie wida ladu gwarancji brytyjskich dla Polski, ani na koniec wojskowego ukadu polsko-brytyjskiego. Odnosi si wraenie, jakby te zdarzenia nie miay prawie adnego wpywu (poza now hipotez polityczn) na prace obu delegacji. Co wicej, potencjalne przystpienie Polski do sojuszu rwnie nie zmienia ani o jot zrbw wsplnej strategii. Wydaje si wic, e suszna jest opar ta na streszczeniu rozmw w oficjalnej brytyjskiej historii wojny pira I.R.M. Butlera46 ocena Jana Ciaowicza i los Polski zosta przypiecztowany 4 maja47. Z takim uzupenieniem, e wedug autora stao si to jeszcze wczeniej, bo ju 26 kwietnia ostateczne studium AFC (J) 56 byo bowiem tylko powtrzeniem wczeniejszego AFC (J) 4448. Naley te zgodzi si z inn opini Butlera, e pominwszy pniejsze wejcie Woch do wojny, upadek Francji i rozszerzenie konfliktu w 1941 roku zasadniczy rys tej strategii by realizowany bez zmian do koca wojny49. I tu rwnie z zastrzeeniem o ile dwa pierwsze czynniki byy dla zachodnich aliantw zaskoczeniem, to wejcie sowietw do wojny byo raczej podane, cho doszo do niego w zupenie innych okolicznociach ni sobie to wyobraano. Trudno natomiast znale w protokoach uzasadnienie dla popularnej tezy, jakoby Hitler zosta przez zachodnich sojusznikw popchnity na wschd do wojny z Polsk, sama za Polska podstpnie zwabiona i wystawiona na pierwsze uderzenie. Pomijajc inne elementy choby panujcy w republice weimarskiej i jej armii rewizjonizm to pierwsze jest nieprawd przynajmniej od czasu, gdy Hitler napisa Mein Kampf, w ktrej wyranie napisa, gdzie bdzie szuka Lebensraumu. To drugie jest nieprawdziwe rwnie dlatego, e sami chtnie szukalimy sojusznikw na zachodzie. W rozmowach sztabowcw za wyranie wida, e sojusz z Polsk by rozwaany jako pewna podana, acz kopotliwa moliwo. Ale tylko moliwo z protokow a tchnie pewnoci, e pierwszym celem ataku bd Francja i Wielka Brytania.

Tadeusz Zawadzki (TZaw1)

45 Por. np. Andr Labarthe, La France devant la Guerre. La Balance des Forces, Paris 1939, s. 197nn. 46 I.R.M. Butler, History of the second World War. Grand Strategy, t. 2: September 1939June 1941, London 1957.. 47 Jan Ciaowicz, Polsko-francuski sojusz wojskowy, 19211939, Warszawa 1970, s. 302. 48 Por. wyej 12. sesja z 26 kwietnia. 49 J. Ciaowicz, op. cit., s. 301.

numer

zima 2010

10

Biuletyn DWS.org.pl

Plan Operacyjny Zelint

@ Rafa Biakowski (Zelint)

1. Wprowadzenie
Temat alternatywnego rozegrania kampanii wrzeniowej 1939 roku niezwykle popularny i rozwaany nie tylko na forach internetowych, ale i w publicystyce historycznej dotyczcej tego okresu. Z najbardziej znanych i szczegowo rozpisanych propozycji alternatywnych naley wymieni co najmniej Plan Porwita (opublikowany przez Mariana Porwita w ksice Komentarze do historii polskich dziaa wojennych 1939 roku), Plan Klepaczki (Wojskowy Przegld Historyczny nr 3/1989, artyku Jzefa Klepaczki pt. Rozwaania nad moliwociami obrony Polski w 1939 r.) oraz Plan Lityskiego (opublikowany w WPH nr 4/1996 artyku Jzefa Lityskiego pt. Czy Polska musiaa przegra w 1939 roku?). Dwa ostatnie plany s rozwiniciem pomysu obrony na linii wielkich rzek (WisaNarewSan) znanego ju co najmniej od 1940 roku (aczkolwiek J. Lityski w swoim artykule twierdzi, e plan ten zosta opracowany jeszcze przed wojn w WSWoj. i przedstawiony marszakowi migemu-Rydzowi jednak nie uzyska jego aprobaty). Nie wnikajc szczegowo w tre planw opartych o obron na linii wielkich rzek stwierdzi trzeba, e byy one nie do przyjcia ze wzgldw politycznych. Plan Porwita natomiast zakada przeznaczenie sporej iloci dywizji piechoty na umocnienie skrzyde polskiego frontu. Plan taki, cho co do zasady suszny, powoduje jednak unieruchomienie sporej liczby dywizji piechoty na kierunkach frontu nie atakowanych przez przeciwnika (przynajmniej na pocztku). Skutkiem takiej dyslokacji wojsk jest rozrzedzenie i osabienie obsady na kierunkach gwnego uderzenia. Opracowujc wasny plan operacyjny przyjem, e nie zmieniam nic w strukturze organizacyjnej si zbrojnych (cho bardzo mnie korcio). Wprowadzam jednak 4 inne zmiany dotyczce gwnie terminw mobilizacji. Zakadajc, e opracowywanie planu operacyjnego zaczynamy w marcu 1939 roku, wprowadzenie tych zmian w ycie mona uzna za prawdopodobne. Pierwsza z nich to data ogoszenia mobilizacji alarmowej i powszechnej. Przyjmuj, e terminem ogoszenia mobilizacji alarmowej (dla wszystkich jednostek mobilizowanych w alarmie, a nie zmobilizowanych do tej pory) bdzie dzie 23 sierpnia, a dniem ogoszenia mobilizacji powszechnej dzie 29 sierpnia (I dniem mobilizacji bdzie wtedy 30, a nie 31 sierpnia). Nie odwoujemy pod wpywem sojusznikw ju ogoszonej mobilizacji, skoro wczeniej mobilizacj ogosiy takie kraje jak np. Belgia czy Szwajcaria

Druga zmiana to rezygnacja z mobilizacji mieszanej (5., 11., 36. i 41. DP). Przyjmuj (co wymaga bdzie zmian w planie mobilizacyjnym), e 36. i 41. DP zmobilizuj si w caoci w alarmie, a 5. i 11. DP mobilizuj si w caoci w mobilizacji powszechnej. Przy czym przy okazji dokonuj tutaj zamiany terminw mobilizacji tych dywizji z terminami mobilizacji 44. i 45. DP. Oznacza to, e dywizje 5. i 11. zmobilizuj si w II rzucie mobilizacji powszechnej, a 44. i 45. w I rzucie mobilizacji powszechnej. Przy zaoeniu pocztku mobilizacji powszechnej na 30 sierpnia, dywizje te bd zmobilizowane w caoci okoo 3 wrzenia, czyli pitego dnia mobilizacji powszechnej. Trzecia zmiana to przystpienie do formowania Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej ju 1 kwietnia 1939 roku, a nie w czerwculipcu. Przypieszenie formowania tej jednostki o dwa, trzy miesice winno umoliwi zakoczenie jej organizacji i wyszkolenia do dnia wybuchu wojny. Czwarta, i ostatnia, to zmiana miejsc formowania nowych batalionw Obrony Narodowej. W marcu 1939 roku, kiedy przystpiono do prac nad planem operacyjnym Zachd istniao tylko 38 batalionw Obrony Narodowej (zob. tab. 1). Pozostae 44 bataliony (z 82 istniejcych 1 wrzenia 1939 roku) zaczto tworzy od kwietnia 1939 r. Nic nie stoi na przeszkodzie, by skorzysta z propozycji generaa Tadeusza Kutrzeby zawartej w Studium planu strategicznego Polski przeciw Niemcom podpisanego przez generaa 26 stycznia 1938 roku, w ktrym zaproponowa utworzenie terytorialnych oddziaw do obrony fortyfikacji: W tym miejscu nasuwa si myl, czy nie byoby podane utworzenie terytorialnych oddziaw dla obsady fortyfikacji (w rodzaju brygad narodowych, ale z doskona kadr zawodow i silnym wyposaeniem ogniowym); oddziay takie, zoone ze starszych nawet, ale odpowiednio wyszkolonych rezerwistw, mieszkajcych w pobliu obiektw swej przyszej walki, byyby moliwie do zmobilizowania w cigu kilku godzin, a przy tym mogyby by zupenie uzdolnione do stawienia pierwszego oporu pod oson fortyfikacji staych i pstaych. Takie np. przedmocia [jak]: Pozna, Nako, Bydgoszcz, Kalisz lub Ran, mogyby by doskonale wzmocnione przez czysto polskie oddziay terytorialne zoone z elementu miejscowego, z gry do tego przeznaczonego i wyszkolonego. Dla zachowania tajemnicy wojskowej wystarczyoby je szkoli na obiektach wiczebnych, podobnie skonstruowanych, tak jak to zrobiono po obu stronach na froncie zachodnim. Takie oddziay terytorialne nadawayby si zwaszcza do obsadzania odcinkw zagroonych, a wic czy

numer

zima 2010

11
Brygada ON liczba baonw

Biuletyn DWS.org.pl
numer i nazwa baonu 1 2 3 4 5 6 7

Tabela 1. Wykaz batalionw ON, stan na marzec 1939 r.

Warszawska BON Grnolska BON Cieszyska BON Pomorska BON Morska BON Podkarpacka BON Karpacka BON Lwowska BON Woyska BON Dzinieska BON

3 7 3 6 4 5 2 3 3 2

Warszawa I Tarnowskie Gry Cieszyn I Kocierzyna Gdynia I Przemyl Stanisaww Lww I Chem Postawy

Warszawa II Zawiercie Cieszyn II Czersk Gdynia II Sambor Stryj Lww II Kowel Brasaw

Warszawa III Katowice Bielsko Starogard Kartuzy Rzeszw Brzeany uck

Sosnowiec Tuchola Puck Jarosaw

Rybnik Nako Sanok

Chorzw Kcynia

Owicim

to strefy zniszcze w lasach myszynieckich, czy na biernych odcinkach rzecznych Narwi, Wisy, Biebrzy, czy wreszcie jako odwody KOP dla osony granicy litewskiej i wschodniej itd. Mona by je te uy (wsplnie z Pomorsk Brygad Kawalerii) do wykonania gruntownych zniszcze na terenie pnocnego Pomorza, do opniania zajmujcego je nieprzyjaciela itd. [] W ten sposb moglibymy zaoszczdzi waciw si operacyjn w punktach drugorzdnych, unikn kosztownego formowania nowych dywizji stanu czynnego lub rezerwowych; stworzylibymy wic nowe oddziay wojskowe, gorzej wprawdzie uzbrojone w artyleri, saperw, rodki cznoci itd., ale tasze i cakowicie zdolne do uporczywej obrony w obrbie fortyfikacji1. Z propozycji generaa Kutrzeby nie skorzystano lub skorzystano tylko czciowo. Od kwietnia do wrzenia 1939 roku wystawiono 44 dodatkowe bataliony Obrony Narodowej. Wikszo z nich zorganizowano jednak na obszarach operacyjnych armii wzmacniajc 12 batalionami poszczeglne dywizje piechoty lub brygady kawalerii. Jednostki te, traktowane przez dowdcw wielkich jednostek jako gorsze wojsko i nie przystosowane do walk ruchowych (gdy np. nie posiaday taborw), w trakcie kampanii po prostu si rozpyny nie odgrywajc mimo swej liczby podczas walk odwrotowych prawie adnej roli. Mj pomys zakada zorganizowanie i wykorzystanie nowych batalionw ON do obsady fortyfikacji na skrzydach frontu (na pnocy i na poudniu), by w ten sposb zwolni dywizje piechoty do zada obrony manewrowej na centralnym odcinku frontu. Bataliony te winny zosta wzmocnione artyleri dyspozycyjn z Odwodu Naczelnego Wodza.

2. S  iy Wojska Polskiego we wrzeniu 1939

Aby opracowa realnie wygldajcy scenariusz alternatywny trzeba najpierw pozna siy faktycznie wystawione przez Wojsko Polskie by wiedzie na co moemy liczy. Piechota Podstawowym bdem czci osb zajmujcych si planami alternatywnymi jest rozstawianie na mapie tylko dywizji piechoty oraz brygad kawalerii i pancerno-motorowych. Tymczasem w 1939 roku Wojsko Polskie planowao wystawi
1 Tadeusz Kutrzeba, Wojna bez walnej bitwy, Warszawa 1998, s. 175-176.

do walki okoo 500 batalionw piechoty, z czego 455 batalionw przewidzianych byo do walki w ramach armii i grup operacyjnych na froncie zachodnim. Tych 500 batalionw wystarczyyby na pokrycie zapotrzebowania na piechot w okoo 56 dywizjach piechoty, gdyby tylko dla tych dywizji mona byo wystawi pozostae jednostki, w tym artylerii, saperw i cznoci. 455 batalionw frontu zachodniego rozdzielono nastpujco: 39 dywizji piechoty to 353 bataliony (w 50. i 84. pp zmobilizowano po 4 bataliony, a wic w dwch dywizjach byo po 10, a nie po 9 batalionw), w tym: 24 bataliony KOP (96., 97., 98., 133., 135., 163. i 207. pp po trzy bataliony oraz I i II/134. pp i III/165. pp) i 12 batalionw ON (201., 202., 203. i 204. pp), 56 batalionw ON (z czego 14 w 3 brygadach grskich, a 42 przydzielone poszczeglnym armiom i grupom operacyjnym), 14 batalionw KOP (1. pp KOP 2 bataliony, 2. pp KOP 3 bataliony, 3. pp KOP 3 bataliony, 1. puk KOP Karpaty 2 bataliony, 2. puk KOP Karpaty 2 bataliony, samodzielne bataliony KOP yty i Sejny), 10 batalionw strzelcw (nr 19 i 11), 7 batalionw ckm (nr 17), 9 batalionw fortecznych (Osowiec, Mikow, IV/11, IV/73, IV/75, kompania forteczna Niezdara w GFort lsk oraz IV/32., V/32. i VI/32. pp), 3 bataliony w 1. puku strzelcw podhalaskich (w 2. BG), 3 bataliony improwizowane w Armii Toru (tzw. batalion ON Grudzidz, improwizowany batalion IV/67. pp oraz improwizowany batalion szturmowy 16. DP). Pozostaych 47 batalionw miao znale si na Wybrzeu (12, w tym 1 baon KOP i 4 baony ON), w osonie granicy wschodniej (22 bataliony strzeleckie i 2 bataliony forteczne KOP) oraz na wschodzie i w centrum kraju (10 batalionw ON). W rzeczywistoci batalionw piechoty utworzono znacznie wicej ni planowano wystawiajc jednostki improwizowane, nie przewidziane wczeniej do wystawienia (np. jednostki SGO Polesie czy GO Grodno). Kawaleria i bro pancerna We wrzeniu 1939 roku planowano wystawi 11 brygad kawalerii (cznie 37 pukw kawalerii), 2 brygady pancerno-

numer

zima 2010

12

Biuletyn DWS.org.pl
Tabela 2. Dywizjony artylerii cikiej jednostka mob. jednostki zmobilizowane

motorowe (razem 4 puki kawalerii zmot.), samodzielny puk kawalerii (1. puk kawalerii KOP) oraz szwadrony kawalerii dywizyjnej (w uproszczeniu przyjto, e na jedn dywizj piechoty przypada 1 szwadron kawalerii). W tabelach puk kawalerii liczony jest za 5 szwadronw2. Artyleria Jednostki niesamodzielne: w 39 dywizjach piechoty 39 pukw artylerii lekkiej po 36 dzia 75100 mm. W 30 czynnych dywizjach piechoty 30 dywizjonw artylerii cikiej po 3 haubice 155 mm i 3 armaty 105 mm. W 90 pukach piechoty plutony artylerii po 2 armaty 75 mm. W 11 brygadach kawalerii 11 dywizjonw artylerii konnej po 1216 armat 75 mm (razem 37 baterii). samodzielna bateria artylerii konnej nr 15 wystawiona przez 1 dak w Warszawie. W 2 brygadach pancerno-motorowych 2 dywizjony artylerii motorowej po 8 dzia 75100 mm. Do tego 22 plutony artylerii pozycyjnej po 2 armaty 75 mm, 3 baterie grskie po 4 armaty 65 mm i 4 plutony artylerii ON po 2 armaty 65 mm (z terminem gotowoci ok. 20 wrzenia). a) lekka samodzielna 12 dywizjonw: dywizjony armat 75 mm 41. Rembertw (mobilizowany w mobilizacji powszechnej przez 32. dal), 48. Toru (mobilizowany przez 31. pal), 50. Przemyl (mobilizowany w mobilizacji powszechnej przez 22. pal), 58. Toru (mobilizowany przez Szko Podchorych Artylerii SPA) 59. Brze (mobilizowany przez 30. pal) 64. Czstochowa (mobilizowany przez 7. pal) 67. Gniezno (mobilizowany przez 17. pal) 81. Dblin (mobilizowany w mobilizacji powszechnej przez 28. pal) dywizjony haubic 100 mm 42. Zamo (mobilizowany w mobilizacji powszechnej przez 3. pal) 68. Toru (mobilizowany przez 31. pal) 71. Pock (mobilizowany w mobilizacji powszechnej przez 8. pal) 78. Toru (mobilizowany przez SPA) b) cika samodzielna (zob. tab 2): 8 pac po 2 dywizjony po 12 dzia = w sumie 96 a. 105 i 96 hb. 155 (nr 17 i 9), 4 dac po 12 hb. 155 = w sumie 48 hb. 155 (nr 60, 88, 95 i 98), 2 dac. po 12 a. 120, = w sumie 24 a. 120 (nr 46 i 47), 1 dac zmot. po 12 a. 120 (nr 6), c) najcisza 3 dywizjony po 6 modzierzy 220 mm (nr 11, 12 i 13), mobilizowane w mobilizacji powszechnej.

1. pac 2. pac 3. pac 4. pac 5. pac 6. pac 7. pac 8. pac 9. pac 10. pac 16. pal 17. pal Maz. SPRez. 20. pal 26. pal 28. DAC 30. DAC 1. pamot.

8. dac 13. dac 19. dac 29. dac 6. dac 12. dac 14. dac 4. dac 9. dac 22. dac 16. dac 17. dac 18. dac 20. dac 26. dac 28. dac 30 dac

I/1. pac (a) 27. dac 1. dac 7. dac 21. dac 5. dac 25. dac 15. dac 98. dac 2. dac

II/1. pac (h) 46. dac I/2. pac (a) I/3 pac (a) 10. dac 23. dac 11. dac I/7. pac (a) 88. dac I/9. pac (a) 60. dac 3. dac I/4. pac (a) 95. dac I/6. pac (a) 24. dac

47. dac II/2. pac (h) II/4. pac (h) II/5. pac (h) II/6. pac (h) I/5. pac (a)

II/7. pac (h) II/9. pac (h)

II/3 pac (h)

6. dac mot.

Kolory komrek odpowiadaj grupom mobilizacji niejawnej. Biay mobilizacja powszechna. Wytuszczenia dywizjony samodzielne. (a) dyon armat 105 mm, (h) dyon haubic 155 mm.

Fortyfikacje W celu wzmocnienia siy oporu na gwnej linii obrony chc take zaproponowa zmian kolejnoci budowy schronw budowanych w roku 1939. Ze znanego raportu Sztabu Gwnego z dnia 28 sierpnia 1939 roku, wynika e pod koniec sierpnia na 1688 planowanych schronw elbetonowych zbudowano ich 323, a dodatkowo jeszcze 232 schrony byy w budowie. Zbudowano take 143 schrony drewniane (zob. mapy na s. 13 i 14 oraz tabela 3)3. Raport ten opatrzony jest uwag, e oparty by na o kilka dni wczeniejszych (okoo 20 sierpnia) raportach wykonawcw prac budowlanych. Nie daje on zatem sytuacji umocnie w przededniu wojny. W ostatnich dniach sierpnia prace byy prowadzone bardzo intensywnie, tak e 31 sierpnia rozbudowa umocnie bya na niektrych odcinkach znacznie bardziej zaawansowana, anieli to wykazano na szkicu. Badania terenowe przeprowadzane w miejscach budowy fortyfikacji potwierdzaj, e do 1 wrzenia elbetonowych schronw zbudowano znacznie wicej ni wynika z opracowania Sztabu Gwnego. I tak np. Andrzej Aksamitowski ustali, e w pasie frontu pnocnego zbudowano nastpujce liczby schronw4:
rejon planowano zbudowano w budowie

Augustw Osowiec Wizna oma Nowogrd Ostroka

57 68 ok. 20 41 ok. 60 43

1 8 9 16 13 8

10 5 2 5 8

2 Tak jak w monumentalnej pracy Komisji Historycznej Polskiego Sztabu Gwnego w Londynie Polskie Siy Zbrojne w Drugiej Wojnie wiatowej, tom I: Kampania wrzeniowa 1939, Londyn 1951. Dalej PSZ.

3 Polskie Siy Zbrojne , t. I, cz. 1, Londyn 1951, s. 399, 476. 4 Andrzej Aksamitowski, Militarna rola Narwi w kampaniach wojennych XX wieku, Warszawa 2006, s. 340

numer

zima 2010

13

Biuletyn DWS.org.pl
rdo: PSZ, t. I, cz. 1, s. 476

numer

zima 2010

14
Lp. Rejon Umocnienia planowane zbudowane

Biuletyn DWS.org.pl
schr. drewniane zbud. Lp. Rejon Umocnienia planowane zbudowane w budowie schr. drewniane zbud.

Tabela 3. Stan gotowoci umocnie w dniu 28 sierpnia 1939 r.

w budowie

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22

Augustw Osowiec Wizna oma Nowogrd Ostroka Ran Putusk Zegrze Modlin Zakroczym Rzgnowo Mawa Dziadowo Lidzbark Pock Brodnica Grudzidz Wocawek Toru Hel GdyniaKpa Oksywska Tuchola Koronowo

57 68 41 51 43 7 10 6 15 50 93 11 14 10 48 26 20 29 8 37 26 80

1 6 6

10 24 10 10 4

25

6 2 5 4 3 45

18

1 11

4 10

14

8 6 5

2 14

Bydgoszcz Kcynia nin Mogilno Pozna remJarocin Sompolno Koo 30 Kalisz 31 Sieradz 32 Widawa 33 Szczercw 34 Borowa Gra Sulejw 35 Czstochowa 36 Katowice Tychy 37 Pszczyna Bielsko 38 Skoczw 39 Cieszyn 40 ywiec 41 Jordanw Raba Razem:

23 24 25 26 27 28 29

60 34 60 34 ? 51 102 66 73 54 91 48 61 45 59 15 10 11 64 1688

15 10 3 1 42 6 21 15 4 17 14 24 12 4 4

10 16 10 14 4 5 22 3 15 14 12 11

6 9

6 16

23 7 1 10

16 323 232 143

rdo: PSZ, t. I, cz. 1, s. 399

numer

zima 2010

15

Biuletyn DWS.org.pl
i w Wielkopolsce, ale w Karpatach i na linii Narwi, obrona na gwnej linii oporu zostaaby dodatkowo wzmocniona. Gdyby przyj dane A. Aksamitowskiego, to do wykonania w Ostroce byo jeszcze 27 schronw, w Nowogrodzie 42, w omy 25, pod Wizn 9. Razem w tych 4 miejscach brakowao 103 schronw. Z pozostaych nadliczbowych schronw mona byo zbudowa 53 schrony w Karpatach, a jeden pozostay schron np. w Zegrzu gdzie brakowao jeszcze 1 (lub 3) schronu. Gdyby zrezygnowa take z umocnie w Bydgoszczy (15 schronw gotowych, 10 w budowie i 6 schronw drewnianych) oraz w Borach Tucholskich (11 schronw gotowych, 16 w budowie i 5 drewnianych), to z pewnoci mona by umocni cakowicie take Zegrze, Ran, Putusk i Modlin gdzie brakowao jeszcze okoo 20 schronw. Organizacja dowodzenia na szczeblu operacyjnym Wyszych dowdztw zaplanowano wystawi we wrzeniu 16. W tym 7 dowdztw armii (Modlin, Toru, Pozna, d, Krakw, Karpaty i Prusy), 2 samodzielnej grupy operacyjnej (Narew i Korpus Interwencyjny) oraz 7 niesamodzielnych grup operacyjnych (GO Piotrkw, GO lsk, GO Bielsko, GO Jaso, GO Kaw. nr 1, GO Kaw. nr 2, GO gen. Kruszewskiego). Oprcz tego przed 1 wrzenia 1939 roku zaimprowizowano dowdztwa GO Wschd oraz GO Czersk. Do improwizowanych dowdztw utworzonych pniej naleay m.in. dowdztwa Armii Lublin, Frontu Poudniowego, GO Wyszkw, GO gen. Tokarzewskiego, GO gen. Knoll-Kownackiego czy SGO Polesie. W symulacji zakadam wystawienie 1 dowdztwa frontu, 5 dowdztw armii I rzutu oraz 12 dowdztw grup operacyjnych. Jestem przekonany, e taka ilo dowdztw, zbliona do realnie wystawionej we wrzeniu 1939 roku, bya moliwa do

Dane o liczbie schronw w wybranych rejonach frontu pnocnego wg strony internetowej www.schrony.friko.pl:
rejon planowano zbudowano w budowie

Augustw Osowiec Wizna oma Nowogrd Ostroka Ran Putusk Zegrze Modlin Rzgnowo Mawa Lidzbark
z tego 12 w Pitnicy,

57 68? ?? 41? 51 43 6 10 6 15 50 93 14

8 7? 1 21 ? 6 2 5 3 5 6 49 6

? ? 2 ? ? ? 1 1 ? ? ? ? ?

Ponadto na obszarze Armii Karpaty, czego nie ma na mapie obrazujcej raport SG, planowano zbudowa 53 schrony, a zbudowano faktycznie tylko 1 w miejscowoci Rytro. Nie zbudowanie na czas wszystkich zakadanych umocnie i rozdzielenie schronw na wiele lokalizacji spowodowao, e wzmocnienie obrony nie byo tak wielkie, jak si spodziewano. Co wicej, spora cz schronw zostaa zbudowana na terenach Pomorza i Wielkopolski, a wic na obszarze, ktry i tak planujemy szybko opuci. W miejscowociach Kcynia, nin, Mogilno, Pozna, remJarocin, SompolnoKoo i Kalisz zbudowano co najmniej 83 schrony elbetonowe, a kolejne 74 byy w budowie (razem 157). Zbudowano tam take 54 schrony drewniane. Gdyby nie budowano schronw na Pomorzu
Tabela 4. Planowany i rzeczywisty podzia si na zwizki operacyjne Zwizek operacyjny bat. 01.09.39 szw. 01.09.39 ckm 01.09.39

art. l. 01.09.39

art. c. 01.09.39

OPL 01.09.39

appanc 01.09.39

wozw boj. 01.09.39

plan

plan

plan

plan

plan

plan

plan

SGO Narew Armia Modlin odwd Wyszkw Armia Pomorze Armia Pozna odwd Kutno Armia d A. Krakw luka czstochowska Armia Krakw reszta Armia Karpaty odwd Tarnw Armia Prusy jednostki dyspozycyjne NW razem

25 31 25 63 55 18 54 11 68 24 18 63 0 455

25 28 11 63 55 0 35 11 49 24 0 15 0 316

37 37 2 25 34 2 45 16 14 0 2 22 8 244

32 37 1 25 19 0 28 16 12 0 0 17 0 187

535 484 372 891 797 264 910 190 1186 144 264 970 48 7055

521 484 156 891 751 0 564 190 886 144 0 274 0 4861

132 164 102 266 204 96 232 54 300 18 72 306 32 1978

132 152 42 266 192 0 138 54 222 10 0 84 0 1292

6 60 18 30 48 36 84 6 72 0 6 84 24 474

6 24 0 30 48 0 30 6 42 0 0 12 0 198

8 12 0 24 20 0 12 6 14 0 0 10 0 106

8 12 0 24 18 0 10 6 14 0 0 2 0 94

67 72 51 151 132 54 148 39 153 9 39 171 30 1116

64 72 0 151 120 0 97 39 114 9 0 66 0 732

plan

42 68 0 34 94 0 107 21 81 0 0 119 132 698

42 68 0 34 60 0 73 21 68 0 0 21 0 387

Liczba ckm w tabeli uwzgldnia jedynie ckm-y w dywizjach piechoty, brygadach kawalerii i panc.-mot. oraz w batalionach piechoty nie ujtych w dywizjach piechoty. Nie uwzgldniono ckm-w w samodzielnych jednostkach artylerii, broni panc. czy OPL. Dane dotyczce iloci dziaek ppanc. s podane orientacyjnie przy zaoeniu, e czynna DP ma ich 27, a rezerwowa 12. Nie byo moim celem ustalanie liczby dziaek ppanc. czy innych rodzajw uzbrojenia co do sztuki!

numer

zima 2010

16

Biuletyn DWS.org.pl
Tabela 5. Planowane rozmieszczenie si polskich wg kierunkw kierunek bat. szw. ckm art. l. art. c. OPL dzia wozw ppanc. boj.

zmobilizowania, e wystarczyoby oficerw dyplomowanych oraz rodkw cznoci. Gdyby to byo moliwe, dodatkowo wystawibym jeszcze dwa, trzy dowdztwa grup operacyjnych, jednak ich brak nie spowoduje powanych konsekwencji dla realizacji planu Podzia si Wojska Polskiego pomidzy poszczeglne zwizki operacyjne, planowany i faktyczny na 1 wrzenia 1939 roku, przedstawiono w tabeli 4. Dla bardziej czytelnego porwnania Planu Zachd z planem alternatywnym w tabeli 5 podaj take rozmieszczenie polskich wojsk z podziaem na cztery gwne (planowane) kierunki ataku przeciwnika; kierunek A z Prus Wschodnich na Warszaw (SGO Narew, odwd Wyszkw i A Modlin), kierunek B z Pomorza Zachodniego i z Prus Wschodnich na Toru (A Pomorze i A Pozna), kierunek C ze lska na Warszaw (odwd Kutno, A d, A Prusy i siy A Krakw rozmieszczone w luce czstochowskiej), kierunek D z Czech i Sowacji (A Krakw, A Karpaty i odwd Tarnw). Jednostki dyspozycyjne Naczelnego Wodza to WBP-M, 21. batalion czogw, 41. dal, 46. i 47. dac.

A B C D jednostki dyspozycyjne NW razem

81 118 146 110 0

76 59 85 16 8

1391 1688 2334 1594 48

398 470 688 390 32

84 78 210 78 24

20 44 28 14 0

190 283 412 201 30

110 128 247 81 132

455

244

7055

1978

474

106

1116

698

3. Co wiedzieli o nas Niemcy?

W szczegowym rozkazie operacyjnym Grupy Armii Poudnie tak oceniano pooenie nieprzyjaciela5: a) Przed 14. armi: na wschd od Tatr jedna dywizja (22.?), dalej na wschd KOP, midzy przecz Dukielsk i uock 24. DP rez.?, midzy Tatrami i Wis 4 dywizje (4., 24., 31., 11.?). Na pnoc od Wisy do Tarnowskich Gr 3 dywizje (6., 3.?, 23.). Na poudnie i poudniowy zachd od Krakowa, grupa odwodowa jedna DP rez. (GDP rez.?6), Krakowska BK, brygada zmot., czogi). Napyw dwch do trzech dalszych DP rez. i brygady kawalerii jest moliwy. b) Przed 10. armi: Na froncie WieluRadomsko: 3 dywizje (27.?, 7., 13.), jedna grupa (dywizja c/20? [cz 20. DP]), 30. DP rez. 27. DP, Woyska BK, czogi. 2. DP (Kielce) niewyjaniona. c) Przed 8. armi: Na froncie KpnoLeszno dwie dywizje (25.?, 17.). W rejonie Kalisza jedna dywizja (10. DP rez.). W rejonie odzi dwie dywizje (12. DP rez., 26. DP rez.). W poznaskim dwie dywizje (14., 14. DP rez.), Wielkopolska BK. Czyli naprzeciwko 14. armii Niemcy zidentyfikowali 10 dywizji piechoty, 1 brygad kawalerii i 1 brygad zmotoryzowan. Dodatkowo przyjmowano, e siy te mog zosta wzmocnione jeszcze dwoma lub trzema dywizjami rezerwowymi i jedn brygad kawalerii.
5 Za T. Jurga, Obrona Polski 1939, s. 158159. 6Grska Dywizja Piechoty rezerwy czyli prawdopodobnie chodzi o 21 DP rez. We wrzeniu 1939 roku Polska nie wystawia takiej dywizji.

Na froncie 10. Armii zidentyfikowano cztery dywizje piechoty i elementy pitej. Na froncie 8. Armii umiejscowiono siedem dywizji piechoty i 1 brygad kawalerii. Na obszarze Armii Pomorze na godzin 18.00 31 sierpnia Niemcy oczekiwali nastpujcych si polskich7: W rejonie na poudnie od Kartuz oraz Kocierzyny i Tczewa zidentyfikowano trzy puki piechoty (52., 35. i 36.) oraz 16. pal. W rejonie Chojnic 16. DP rez., na poudnie od niej w rejonie Splna dywizj B, w rejonie Wicborka brygad kawalerii. W marszu na pnoc byy dwie dywizje (15. i 50.). Midzy Bydgoszcz i Toruniem na prawym brzegu Wisy znajdowa si miaa nie okrelona bliej dywizja rezerwowa. Na poudnie od Bydgoszczy w rejonie Inowrocawia zidentyfikowano 12. DP. Na drugim brzegu Wisy zidentyfikowano 4., 16. i 2. DP rez. Razem siy Armii Pomorze oszacowano na 10 dywizji piechoty i 1 brygad kawalerii. Z zamieszczonej we Wspomnieniach onierza H. Guderiana mapy (zob. s. 17) wynika ponadto, e na dzie 31 sierpnia 1939 roku na obszarze Armii Pozna miay znajdowa si take 26. DP, 25. i 27. DP rez. oraz rezerwowa BK. Na obszarze Armii Modlin znajdowa si miay: jedna brygada kawalerii, 1 brygada pancerna, 5 dywizji piechoty ( 20., 30., 9., 8. i 28.?). W pasie dziaania SGO Narew znajdowa si miay trzy brygady kawalerii i 7 dywizji piechoty (18., 1., 2. i 7. DP rez., 29., 9.? i 19. DP?). Ponadto w rejonie Warszawy miaa znajdowa si jedna brygada kawalerii, a w transportach w Maopolsce 13. DP rez.? i jedna brygada kawalerii. Razem 16 dywizji piechoty, 7 brygad kawalerii i 1 brygada pancerna. Razem wic siy polskie mocno przeszacowano, bo 31 sierpnia miay one liczy 46 dywizji piechoty z moliwoci wzmocnienia 34 dalszymi dywizjami (z czego jedna w transporcie), 11 brygad kawalerii (z czego jedna w transporcie), 1 brygad zmotoryzowan i 1 brygad pancern.

4. Scenariusz alternatywny
Cel zakadanej kampanii: a) zwiza siy niemieckie w uporczywych walkach, by spowodowa i uatwi jak najskuteczniej ofensyw sojusznikw, b) pobi cz si niemieckich. Zakadam tutaj przy tym tak samo jak marszaek migyRydz, e pomoc sojusznicza nadejdzie, a Sowieci nie wkrocz.
7 Za K. Ciechanowski, Armia Pomorze, str. 101.

numer

zima 2010

17

Biuletyn DWS.org.pl
Ugrupowanie si polskich wg danych niemieckich
rdo: Heinz Guderian, Wspomnienia onierza, wyd. 2, Warszawa 1991, s. 57.

Ugrupowanie przeciwnika Do swoich rozwaa podobnie jak Generalny Inspektor Si Zbrojnych przyjmuj zaoenia o czterech gwnych niemiec kich kierunkach uderze. Byy to: a) z Prus Wschodnich (kierunek A) z gwnym wysikiem skierowanym na ModlinWarszaw (8 dywizji piechoty i 2 dywizje kawalerii) i pomocniczym na Toru (2 dywizje), b) z Pomorza (kierunek B) skierowanym po osi BydgoszczInowrocaw- Kutno- Warszawa (2 dywizje pancerne, 2 dywizje lekkie, 2 dywizje zmotoryzowane, okoo 14 dywizji piechoty), c) z Dolnego lska (kierunek C) po osi dPiotrkw TrybunalskiWarszawa (2 dywizje pancerne, 1 dywizja lekka, 2 dywizje zmotoryzowane i 20 dywizji piechoty), d) z Grnego lska i Moraw (kierunek D) z wysikiem skie-

rowanym na Krakw (1 dywizja pancerna, 1 dywizja lekka, okoo 8 dywizji piechoty), e) odwd strategiczny w centrum niemieckiego ugrupowania przeznaczony do wsparcia uderze na kierunkach B i C lub do pogbienia ruchu oskrzydlajcego przez podporzdkowan Sowacj (1215 dywizji piechoty). Baza strategiczna Znajc cel wojny i ugrupowanie przeciwnika naleao wyznaczy rejon Polski niezbdny do przetrwania do czasu ruszenia ofensywy na froncie zachodnim, zabezpieczenia dostaw zaopatrzenia wojennego z Zachodu oraz z zapleczem fabrycznym zapewniajcym wzgldn produkcj wasnego uzbrojenia i amunicji. Takim rejonem w sposb oczywisty mogo by tzw. przedmocie rumuskie czy te szerzej poudniowo-

numer

zima 2010

18

Biuletyn DWS.org.pl
wzmocnieniem w pniejszym terminie (14 dni) w postaci 1 dywizji piechoty z mobilizacji powszechnej. Na tym kierunku winny by wykorzystane oddziay, ktrych manewrowo jest niewielka, a wic dywizjony artylerii najciszej oraz kompanie czogw wolnobienych. Zadania: nie dopuci do przekroczenia linii BiebrzaNarewBugo-Narew po Modlin wcznie. Na kierunku Mawa Pock i MawaModlin dziaa grup forteczn i kawaleri. Dywizje piechoty na pozycjach obronnych za lini rzek z przedmociami (np. Modlin czy Ran). Obrona Warszawy w gestii Naczelnego Wodza. Grupa forteczna po wycofaniu si spod Mawy bdzie stanowi zaog Modlina. b) kierunek B, Armia Toru w skadzie: 5 dywizji piechoty z mobilizacji niejawnej, 4 brygady kawalerii, 1 brygada i puk ON. Zadania: rozpozna walk kawalerii i brygady ON uderzenie Niemcw z Pomorza. Zatrzyma uderzenie na Wile (od Torunia) i linii Bydgoszczjeziora niskie. Osoni ewakuacj Wielkopolski. Nastpnie dziaania opniajce wzdu Wisy w kierunku Warszawy lub Radomia w zalenoci od pooenia i sytuacji.

wschodnia cz kraju. Teren ograniczony: a) od pnocy trudno dostpnymi bagnami Biebrzy i ufortyfikowan lini rzeki Narwi, a po Modlin i Warszaw wcznie, b) od zachodu Wis do ujcia Dunajca (okoo 200 km), rzek Dunajec a do pasma grskiego Karpat. cznie prawie 1000 kilometrw linii frontu obejmujcej ywotne terytorium dla przetrwania zorganizowanej obrony i pastwowoci. Ponad poowa tej linii biega przez tereny atwe do obrony (bagna Narwi i Wisa). Nie zgadzajc si tutaj z pukownikiem Porwitem, stwierdz e najgroniejszym kierunkiem bdzie kierunek C wiodcy z Dolnego lska na Warszaw, na ktrym Niemcy skoncentrowali najwiksze siy. Drugim pod wzgldem wanoci bdzie kierunek D (Grny lsk, Morawy, Sowacja) stanowicy zagroenie dla linii Dunajca i jedynych pocze z sojusznikami. Trzecim w kolejnoci zagroeniem bdzie kierunek A (Prusy Wschodnie). Operacja z Prus Wschodnich z nie stwarzaa zagroenia od pierwszego dnia konfliktu, w zwizku z tym nie trzeba byo tam kierowa duych si z mobilizacji alarmowej. Ostatni kierunek zagraajcy bazie strategicznej B (Pomorze) jest najmniej wany pod wzgldem wojskowym, za to istotny pod wzgldem politycznym. Nie mona wic opuci Pomorza i Wielkopolski bez walki. Ugrupowanie obronne wojsk polskich Cztery kierunki operacyjne przeciwnika, w myl zasad sztuki wojennej wymagay czterech zgrupowa obronnych Wojska Polskiego. Z powodw politycznych oraz potrzeby zabezpieczenia mobilizacji powszechnej i ewakuacji zasobw z terenw zachodnich niemoliwe byo przyjcie od pierwszego dnia wojny ugrupowania zabezpieczajcego sam baz strategiczn. Majc usystematyzowane pod wzgldem wanoci kierunki zagroe, mona byo przyj, e najmocniejsza i najbardziej uporczywa obrona powinna by realizowana na Pnocy i w Maopolsce. Nie ma tam prawie przestrzeni na wycofanie, std w wielu miejscach trzeba si broni na linii pierwszego oporu. Najszybciej pole walki oddawane musiaoby by przez zwizki WP na Pomorzu i w Wielkopolsce. Zgrupowanie na Pomorzu byo najbardziej naraone na zniszczenie przez zbiene uderzenia niemieckie na Warszaw z kierunkw A (Prusy) i C (Dolny lsk). Od manewrowoci WP w tym rejonie i wsppracy z ssiadami zaleao, czy Polakom uda si z puapki wyrwa. Pocztkowo front mia by rozcignity a na 1700 kilometrw, w poredniej fazie dziaa mia skrci si do 1100 km (BiebrzaNarewBugo-Narew po ModlinSieradz) i ostatecznie przybra ksztat 1000-kilometrowej obrony bazy strategicznej. Tak wic wraz z wykruszaniem si siy bojowej polskich zwizkw skrceniu ulegaaby rwnie linia frontu. Cay manewr obronny mona streci w dziaaniach opniajcych po osi BydgoszczSandomierzLww z Maopolsk jako zawiasem operacji. Do wypenienia zadania stworzone byyby cztery obronne zwizki operacyjne: a) kierunek A, Armia Pnoc w skadzie: 5 dywizji piechoty z mobilizacji niejawnej, 3 brygady kawalerii oraz silne wojska forteczne zorganizowane z KOP i ON wzmocnione liczn artyleria lekk z Odwodu Naczelnego Wodza ze

c) kierunek C, Front Zachodni w skadzie: 2 dowdztwa armii (d, Czstochowa), 12 dywizji piechoty z mobilizacji niejawnej, 4 brygady kawalerii i 2 brygady pancerno-motorowe ze wzmocnieniem w pniejszym terminie w postaci 5 dywizji piechoty z mobilizacji powszechnej. Zadania: powstrzyma napr przeciwnika w pasie ograniczonym od pnocy lini KaliszTomaszw Mazowiecki, od poudnia lini: pnocny skraj fortyfikacji lskichOlkusz, nie dopuszczajc do oderwania od Armii Poudnie i wtargnicia Niemcw na wschodni brzeg Pilicy. Osoni do pewnego czasu skrzydo Armii Toru. Odejcie przez Kielce na Wis od ujcia Wieprza po ujcie Dunajca. W przypadku zniszczenia Armii Toru obrona Wisy obejmowa bdzie odcinek od Warszawy (wcznie lub wycznie). d) kierunek D, Armia Poudnie w skadzie 8 dywizji piechoty z mobilizacji niejawnej, grupa forteczna Katowice oraz 3 brygady grskie wzmocnione nastpnie 3 dywizjami piechoty z mobilizacji powszechnej. Zadania: powstrzyma nieprzyjaciela na fortyfikacjach lskich po Tatry wcznie (odejcie na lini Dunajca lub Wisoka), zapewni podstaw realizacji caego planu operacyjnego. e) odwody Naczelnego Wodza (podporzdkowane dowdcy Frontu Zachodniego) mobilizowane w mobilizacji powszechnej (i opisane ju wyej) 4 dywizje piechoty w rejonie WarszawaRadom z zadaniem wsparcia odejcia Armii Toru lub obrona na linii dolnej Pilicy; O ile Armii Toru uda si wycofa z Pomorza i Wielkopolski, armia ta moe zosta podporzdkowana dowdztwu Frontu Zachodniego.

numer

zima 2010

19

Biuletyn DWS.org.pl
Tabela 6. Alternatywny plan rozmieszczenie si polskich wg kierunkw kierunek bat. szw. ckm art. l. art. c. OPL dzia wozw ppanc. boj.

Alternatywny podzia si na poszczeglne kierunki przedstawiono w tabeli 6. Rnica 1 batalionu i liczby ckm w stosunku do tabeli przedstawiajcej faktyczny stosunek si wynika z innego rozmieszczenia na terenie kraju batalionw Obrony Narodowej sformowanych od kwietnia 1939 roku. Celem nadrzdnym tak opisanego planu jest wysokie ukompletowanie jednostek pierwszoliniowych piechot i artyleri (mobilizacja niejawna), zachowanie zwartoci polskiego ugrupowania opniajcego przeciwnika oraz wygranie tym samym czasu do momentu przejcia zachodnich sojusznikw do ofensywy. Zakadam, e pocztkowa mobilizacja niejawna, od marca do poowy sierpnia 1939 roku, przebiegnie nastpujco: 1) mobilizacja marcowa: 4 dywizje piechoty (9., 20., 26. i 30.), Nowogrdzka BK, cztery bataliony KOP oraz I rzuty dowdztw armii i frontu. 20. DP przerzucamy do Armii Poudnie w rejon ywiecJordanwNowy Targ. Do Armii d przerzucamy 30. DP oraz z 26. DP puk piechoty i dywizjon artylerii. 9. DP zostaje na razie na miejscu, tak samo jak reszta 26. DP. Nowogrdzka BK przerzucona zostaje na Pomorze. 4 bataliony KOP skierowane zostaj do Armii Pnoc pod Maw, gdzie tworz zalek Grupy Fortecznej Mawa. I rzuty dowdztw przenosz si w rejon swojego dziaania. 2) kwiecie mobilizacja czterech batalionw KOP. Przerzucenie batalionu KOP Hel na Hel i przerzucenie trzech pozostaych batalionw pod Maw. 3) czerwiec przewiezienie 9. DP do Armii Czstochowa w rejon Czstochowy. 4) lipiec przewiezienie reszty 26. DP do Armii d. 5) 1416 sierpie mobilizacja 13., 27. DP oraz Woyskiej BK i przewiezienie ich do Armii Czstochowa w rejon LubliniecKoziegowy. Mobilizacja obu brygad pancerno -motorowych i przewiezienie ich w pas dziaania Frontu Zachodniego.

A B C D razem

103 63 160 130 456

55 80 98 11 244

1475 1052 2670 1882 7079

412 266 768 532 1978

108 54 192 120 474

18 28 40 20 106

157 191 516 252 1116

134 110 370 84 698

Nowogrd 3 baony ON, 7. baon ckm, kompania forteczna Nowogrd, 12. dan; Ostroka 4 baony ON (w tym 1 typu S), 71. dal; Ran 4 baony ON, 59. dal, 11. pluton art. pozycyjnej; 3 kompanie Renault FT-17. GO Wyszkw w skadzie: 1., 33. i 41. DP, 1. pac, 31. kompania tankietek. GO Ciechanw w skadzie: 8. DP (bez. baonu) i 32. kompania tankietek, Podlaska BK wzmocniona 3. bst, Mazowiecka BK wzmocniona 5. bst, baon ON Mazurski I Grupa Forteczna Mawa: 1., 2. i 3. pp KOP, baon ON Mazurski II, baon KOP yty, dowdztwo 31. pal 48., 58., 67., 68. i 78. dal, 88. i 98. dac, 1. baon ckm, Pock bON Pock, 15. bateria art. konnej; Wyszogrd bON Wyszogrd; Modlin III/32., IV/32., V/32. i VI/32., 13. i 14. pluton art. pozycyjnej; Zegrze bON Zegrze; Putusk bON Putusk, 12. pluton art. pozycyjnej.

5. Szczegowy podzia si
Armia Pnoc (6 DP, 3 BK) GO Narew w skadzie: Suwalska BK wzmocniona baonem KOP Sejny, puki ON: Augustw 3 bataliony ON, bateria art. KOP Kleck; Osowiec 3 baony ON, baon forteczny Osowiec, 81. dal, 36., 37. i 38. plutony art. pozycyjnej); Wizna 3 baony ON, 2. baon ckm, 15. i 16. plutony art. pozycyjnej, 11. dan; oma 4 baony ON, (w tym 1 typu S), 41. dal;

numer

zima 2010

20
Rafa Biakowski (Zelint), Tadeusz Zawadzki (TZaw1)

Biuletyn DWS.org.pl
Obrona Wybrzea

Gdask

A
DP: 8 BK: 2

B
DPanc: 2 DLek: 2 DZmot: 2 DP: 14

Pm BON Nw 16 15 Pd 17

Sw

Grodno

35 4 Mz Ps 1 41

Bydgoszcz

Biaystok

X
DP: 1215

Armia
8

GF

18 33

Pnoc

Pozna

14

Armia Toru
Wlkp 5

WARSZAWA

Brze

25 Ks 10

44 26 28 30 W 9

d
WBP-M 19 Wil

Front
38

39

Zachodni
29

Wrocaw
7 Kr GF 55 6

Lublin

C
DPanc: 2 DLek: 1 DZmot: 2 DP: 20

Czstochowa
13 27 2 10

Katowice

Armia
12 20

23

Krakw Tarnw
45 22 2/22 36 1G 11 2G 24 3G

21

Poudnie

Lww

D
przewidywane kierunki uderze niemieckich przewidywane kierunki pniejszych uderze niemieckich piechota: dywizja, brygada, puk ON dywizja piechoty z mobilizacji powszechnej brygada kawalerii brygada pancerno-motorowa Opr. w. Zamiar i dyskolacja si niemieckich wg Porwit, op. cit., Brygady kawalerii: Kr Krakowska Ks Kresowa Mz Mazowiecka
DPanc: DLek: DP: 1 1 8

2/22 2. puk 22 DP G grska GF grupa forteczna WBP-M - Warszawska Brygada Pancerno-Motorowa

Nw Nowogrodzka Pd Podolska Pm Pomorska Ps Podlaska Sw Suwalska Wil Wileska Wlkp Wielkopolska W Woyska

Plan mobilizacji i koncentracji Zelint

numer

zima 2010

21
Odwody armii: 18. i 35. DP, 46. i 47. dac, 13. dan.

Biuletyn DWS.org.pl
2 kompanie tankietek 62., 63. 6. dac. zmot., WBP-M wzmocniona 1. baon czogw, 2 kompanie tankietek 91. i 92. Wileska BK wzmocniona 9. bst, 3. i 9. pac, Kad z brygad pancerno-motorowych doranie wzmocniono batalionem czogw lekkich (7TP) i dwoma kompaniami czogw rozpoznawczych (tankietek). W rezultacie brygady te bd dysponoway nie 42 czogami (16 lekkich i 26 rozpoznawczych) lecz 117 (65 lekkich i 52 rozpoznawcze). 10 BK (zmot.) dodatkowo wzmocniona zostaa 6. dac z 1. pamot. (12 armat 120 mm). W tym miejscu chyba wspomnie naley, e koncepcja takiego, a nie innego, ugrupowania jednostek Frontu Zachodniego wcale nie jest moja. Jest to swobodna interpretacja ugrupowania zaproponowanego po raz pierwszy przez Jana Wrblewskiego. Autor ten napisa tak: Naley stwierdzi, e Naczelny Wdz trafnie okreli gwny wysiek obrony na kierunku: Wrocaw, Czstochowa, Piotr kw Trybunalski, d, Warszawa. Dlatego te do obrony obszaru: Odolanw, Tarnowskie Gry, Kielce, d, przeznaczy 20 zwizkw taktycznych, w tym 16 dywizji piechoty (2, 3, 7, 10, 12, 13, 17, 19, 22, 25, 28, 29, 30, 36, 39, 44) i cztery brygady kawalerii (Kresowa, Woyska, Krakowska i Wileska). Do dziaa zaczepnych na tym obszarze Niemcy przeznaczyli: 8 i 10 armi, 7 KA oraz samodzielne 62, 213 i 221 DP; cznie 22 dywizje rnego typu. Mimo duej przewagi wojsk niemieckich w sile ognia i moliwociach manewrowych, strona polska miaa mono 20 zwizkami taktycznymi prowadzi aktywn obron ruchow. Chocia marszaek Rydz-migy przeznaczy powane siy do bitwy na gwnym wysiku obrony, to jednak jego faszywa wizja rozegrania jej miaa cikie uchybienia w pocztkowym ugrupowaniu wojsk i okreleniu terminw ich mobilizacyjnooperacyjnego rozwinicia. Armi d Naczelny Wdz przeznaczy do bitwy na gwnym wysiku obrony wzdu 153-kilometrowej rubiey: Uniejw, rz. Warta i Widawka, m. Przedbrz. Przed jej frontem Niemcy zerodkowali 10 i 13 KA z 8 armii, 14 KZmot., 11 KA, cz 16 KPanc. z 10 armii oraz 213 i 221 DP z odwodu Grupy Armii Poudnie o cznej iloci 12 dywizji rnego typu (24, 30, 10, 17, 18, 19, 31, 213, 221 DP, 13 DZmot., 1 DLek., 4 DPanc.). W tej niekorzystnej sytuacji armia d (5 dywizji piechoty i dwie brygady kawalerii w 153-kilometrowym pasie obrony) pod naporem potnego zgrupowania uderzeniowego wojsk niemieckich nie moga zorganizowa skutecznej obrony staej ani w pasie granicznym, ani te w oparciu o rzeki: Warta, Widawka, Prudka. Moga tylko prowadzi dziaania opniajce. Wobec tego armia d nie moga zado uczyni daniom operacyjnym marszaka Rydza-migego, tj. obron sta zaama dziaa zaczepnych nieprzyjaciela, wywalczy czas na zerodkowanie oraz przygotowanie przeciwuderzenia armi Prusy.

Armia Toru (5 DP, 4 BK), GO Wschd w skadzie: 4., 16. DP, puk ON (3 bataliony: wiecie, Brodnica, Jabonowo), 1. puk kawalerii KOP, 3 bataliony improwizowane, 81. i 82. kompanie tankietek. GO Kaw. nr 1 w skadzie: 15. DP, Nowogrdzka BK wzmocniona 7. bst, Pomorska BK wzmocniona 1. i 2. bst, Pomorska BON (6 batalionw typu II), 6. baon ckm. GO Kaw. nr 2 w skadzie: 14. DP, Wielkopolska BK wzmocniona 8. bst, Podolska BK wzmocniona 6. bst. Odwody armii: 17. DP, 7. pac. Front Zachodni (17 DP, 4 BK i 2 BP-M) Armia d (6 DP, 1 BK), GO w skadzie: 10., 26. i 28. DP, 5. baon ckm, 4. pac. Odwody armii: 25., 30. i 44. DP, Kresowa BK wzmocniona 4 bst, 71. i 72. kompanie tankietek. Armia Czstochowa (5 DP, 2 BK), GO w skadzie: 7., 13. i 27. DP, 3. baon ckm, 2. pac. Odwody armii: 2., 9. DP, Woyska BK wzmocniona IV/84. pp, Krakowska BK wzmocniona 11. bst, 41. i 42. kompanie tankietek. Odwody frontu: 6 DP, 1 BK i 2 BP-M: dowdztwo grupy operacyjnej 19., 29. DP, 3., 5., 38. i 39. DP z mobilizacji powszechnej 10. BK (zmot.) wzmocniona 2. baon czogw

numer

zima 2010

22

Biuletyn DWS.org.pl

Aby Armia d moga w znacznym stopniu wykona postawione jej zadanie, naleao jej skad wojsk w stosunku do zakadanego powikszy chocia o jedn dywizj piechoty. Majc osiem zwizkw taktycznych (sze DP i dwie BK) rozwinitych na 100-kilometrowej pierwszej rubiey obronnej opartej o rz. Prosn, m. Wielu, rz. Wart, m. Dziaoszyn, pn. Miedzno, osignaby zblione normy gstoci taktycznych, jakie byy przyjmowane dla oddziaw w obronie. Obron armii d mogo spotgowa uderzenie 17 i 25 DP na lewe skrzydo 8 armii niemieckiej zgodnie z zamiarem dowdcy armii Pozna. Wwczas mona by byo 12 dywizjom niemieckim w pasie armii d przeciwstawi cznie 10 zwizkw taktycznych i uzyska nawet znaczne efekty operacyjne. Przed rubie obronn prawego skrzyda armii Krakw Krzepice-Tarnowskie Gry Niemcy zerodkowali w rejonach wyjciowych: 16 KPanc., 4 KA, 15 KZmot. z 10 armii, 7 KA i 62 DP z odwodu Grupy Armii Poudnie. Zgrupowanie tych wojsk miao 10 dywizji rnego typu (14, 46, 4, 27, 68, 62 DP, 29 DZmot., 2 i 3 DLek., 1 DPanc.). W pasie tym dowdca armii Krakw ugrupowa 7 DP, Krakowsk Brygad Kawalerii i oddzia wydzielony Tarnowskie Gry. Wobec miadcej siy uderzeniowej wojsk niemieckich jednostki te mogy speni jedynie rol oddziaw wydzielonych operacyjnej osony. [] W celu uniemoliwienia 10 dywizjom niemieckim szybkiego rozwinicia powodzenia a po Wis w pasie Krzepice-Tarnowskie Grny, naleao rozwin w pierwszym rzucie armi Prusy (w skadzie piciu dywizji piechoty i dwch brygad kawalerii), a przedni skraj obrony oprze o rubie: Miedzno, Kobuck, Boronw, Miasteczko l. Armia Prusy, bronica siedmioma zwizkami taktycznymi tej 70-kilometrowej rubiey, w powanym stopniu zalesionej, bya w stanie osign do znaczne efekty operacyjne. Do koordynacji bitwy toczonej przez armie d i Prusy naleao powoa dowdztwo frontu. W dyspozycji tego dowdztwa pozostayby w odwodzie trzy dywizje piechoty z przeznaczonych 20 zwizkw taktycznych, ktre naleao zerodkowa w rejonie: na pnoc od Radomska, Przedborza, Woszczowej.8 Przed pen realizacj powyszej koncepcji powstrzymuje mnie tylko przekonanie, e uderzenie dwch dywizji piechoty z rejonu Koa na skrzydo 8. armii niemieckiej nie zakoczy si powodzeniem, lecz rozbiciem tych dywizji przez niemieckie odwody. Ponadto, do realizacji tej koncepcji brakuje mi 17. DP, przesunitej bardziej na pnoc (na miejsce 26. DP). Wymienno zada 17. i 26. DP w rejonie nina i na przedmociu Koo przewidywa nawet plan operacyjny dziaania Armii Pozna. Genera Kutrzeba po wojnie tak o tym napisa: Gdyby Wgrowiec mia swj garnizon, mogaby odwodowa 26 DP nie przyjeda w skad armii Pozna natychmiast po mobilizacji, a raczej stanowi odwd Wodza Naczelnego, zadysponowany do armii dopiero w razie koniecznoci, nawet marszami pieszymi, bowiem dywizja ta rozoona bya w owiczu, Kutnie i Skierniewicach. [] Przyjazd 26 DP do Wgrowca zasili wic armi Pozna, a osabi odwody Naczelnego Wodza9.
8 Jan Wrblewski, Armia d, Warszawa 1975 s. 2125. 9 Tadeusz Kutrzeba, op. cit., s. 246 i 251.

rdo: PSZ, t. I, cz. 1, Londyn 1951, wkl. s. 384385.

Majc na uwadze takie stanowisko dowdcy armii uznaem 26. DP w Armii Toru za zbdn i e bdzie mona j wykorzysta w Armii d jednak nie na przedmociu Koo. Teoretycznie przedmocie mog obsadzi 19. i 29. DP wraz z Wilesk BK, ale tym samym dowdca Frontu Zachodniego zostanie pozbawiony jakichkolwiek gotowych odwodw w centrum frontu (poza dwiema brygadami pancerno-motorowymi). Uznaem, e to zbyt due ryzyko. Odrzuciem take opcj zabrania po jednej dywizji piechoty z Armii Toru (17. DP) i Poudnie (36. DP). Zakadanym gwnym kierunkiem uderzenia z Pomorza jest kierunek na Bydgoszcz. Obrona przedmocia w Bydgoszczy wymaga dwch dywizji piechoty, a 17. DP jest jedyn dywizj, ktra moe wesprze 15. DP w obronie przedmocia. Zabranie za Armii Poudnie jednej z dwch odwodowych dywizji piechoty (12. i 36. DP) mogoby mie skutek w postaci przeamania polskiej obrony (pod Pszczyn lub w Tatrach), co z kolei grozioby zaamaniem caego planu operacyjnego. Armia Poudnie (11 DP i 3 BG), GO lsk w skadzie: 6., 23. i 55. DP, Grupa Forteczna Katowice: IV/11., IV/73., IV/75., bON Chorzw, bf Mikow, kf Niezdara, IV/23. pal, 57. i 58. pluton art. pozycyjnej; 95 dac, 51 i 52 kompanie tankietek,

numer

zima 2010

23

Biuletyn DWS.org.pl
ON Ostroka Ostroka Ran Ran Sztab GO Wyszkw (eton ) Wyszkw 1. DP Wyszkw 33. DP Wsewo 41. DP Zatory Sztab GO Ciechanw (eton ) Ciechanw 8. DP Posk GF Mawa Mawa Mazowiecka BK uromin Podlaska BK Krzynowoga Sztab Armii Toru (eton sztabu Armii Pomorze) Toru 17. DP nin Sztab GO Wschd (eton bez zmian) Radzy 4. DP Jabonowo 16. DP Radzy ON Brodnica Brodnica Sztab GO Kaw. nr 1 (eton bez zmian) Bysaw Nowogrdzka BK Koronowo Pomorska BK Czersk Chojnice Chojnice Pomorska BON Tuchola 15. DP Bydgoszcz Sztab GO Kaw. nr 2 (eton bez zmian) Wrzenia 14. DP Wrzenia Podolska BK Wgrowiec Wielkopolska BK - rem Sztab Frontu Zachodniego (eton sztabu SGO Polesie) Sulejw Sztab dyspozycyjnej GO (eton Sulejw 19. DP Sulejw 29. DP Tomaszw Mazowiecki Wileska BK Piotrkw 10. BK (zmot.) Nagowice WBP-M d Sztab Armii d (eton sztabu Armii Pozna) Dutw 25. DP Grabw 30. DP Mokra 44. DP (9) Bielawy Kresowa BK - Ostrw Sztab GO (eton ) Wielu 10. DP Lututw 26. DP Wielu 28. DP - Dziaoszyn

GO Bielsko w skadzie: 20., 21. i 22. DP, 53., 54., 55. i 56. plutony art. pozycyjnej, 60. dac, 61. kompania tankietek. GO Karpaty w skadzie: 1 BG (6 baonw ON, 64. dal oraz 151., 152. i 153. bateria grska), 2 BG (6 baonw ON, 42. i 50 dal., 51. i 52. pluton art. pozycyjnej), 3 BG (2 baony KOP i 4 baony ON). Odcinek Wgry: 2 baony KOP, Karpacka BON (4 baony ON). Odwody armii: 12. i 36. DP 11., 24. i 45. DP z mobilizacji powszechnej, 21. batalion czogw, 5. i 6. pac, 4. baon ckm.

6. Scenariusz gry planszowej

By zaoenia tego alternatywnego planu operacyjnego byy bardziej czytelne, a te by da namiastk moliwoci jego sprawdzenia, zdecydowaem si stworzy scenariusz do gry planszowej Polska 1939 wydanej w zeszym roku przez wydawnictwo Taktyka i Strategia. Rozmieszczenie wojsk niemieckich, sowieckich, sowackich nie ulega zmianie. Natomiast rozmieszczenie wojsk polskich powinno wyglda tak10: Naczelne Dowdztwo Warszawa Sztab Armii Pnoc (eton sztabu Armii Modlin) Makinia 18. DP niadowo 35. DP (3) Wilno ON Zegrze Zegrze Putusk Putusk Modlin Modlin ON Wyszogrd Wyszogrd ON Pock Pock Sztab GO Narew (eton sztabu SGO Narew) Knyszyn Suwalska BK Przyrol ON Augustw Augustw ON Osowiec Osowiec Wizna Wizna ON oma oma ON Nowogrd oma
10 eton oznacza eton, ktrego nie ma w grze, nalezy go dorobi. W nawiasach po nazwach jednostek pocztkowe punkty siy (PS). Nazwy geograficzne oznaczaj pola na planszy, a nie rzeczywiste miejscowoci.

numer

zima 2010

24
Tabela 7. Tabela siy jednostek polskich Nazwa Punkty siy

Biuletyn DWS.org.pl

1. DP 2. DP 3. DP 4. DP 5. DP 6. DP 7. DP 8. DP 9. DP 10. DP 11. DP 12. DP 13. DP 14. DP 15. DP 16. DP 17. DP 18. DP 19. DP 20. DP 79/20. 21. DP 22. DP 2/22.. 23. DP 24. DP 25. DP 26. DP 27. DP 28. DP 29. DP 30. DP 33. DP 35. DP 36. DP 38. DP 39. DP 41. DP 44. DP 45. DP 55. DP 50. DP 60. DP Grupa Grodno 1. BG 2. BG 3. BG GFort. Mawa

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2

3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3

4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4

5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5

6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6

7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7

8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8

9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9

10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10

11 11 11 11 11 11 11 11 11 11 11 11 11 11 11 11 11 11 11

12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12

13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 13

14

14

14

14 14 14 15 16

14

11

12

13

10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10

11 11 11 11 11 11 11 11 11 11 11 11 11 11 11 11 11

12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12

13 13 13 13 13 13 13 13 14 14

13

GFort. Katowice 1

9 9

10 10 11 12 13 14 15 16 17 18

numer

zima 2010

25
Nazwa Punkty siy

Biuletyn DWS.org.pl
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 5 5 6 7 3 4 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 6 6 7 7 8 8 9 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 6 6 7 6 6 6 7 3 3 4 4 5 5 6 6 2 3 4 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 4 4 5

Chojnice Pomorska BON ON Brodnica ON Augustw ON Osowiec Wizna ON oma ON Nowogrd ON Ostroka Ran Zegrze Putusk Modlin Wyszogrd Pock LOW 1 LOW 2 Hel Mazowiecka BK Pomorska BK Krakowska BK Kresowa BK Podlaska BK Podolska BK Suwalska BK Wileska BK Woyska BK DK Zaza BK Wokowysk 10. BK (zmot.) WBP-M 21. bcz KOP Wilno Gbokie Wilejka Dzisna ON Baranowicze Polesie Sarny Rwne Podole Karpaty ON 1 Karpaty 2 Karpaty

Nowogrdzka BK 1

Wielkopolska BK 1

numer

zima 2010

26
Nazwa Punkty siy

Biuletyn DWS.org.pl

Tabela 8. Tabela siy jednostek niemieckich (tylko zmiany w stosunku do scenariusza 1 wrzenia):

3. DPanc. SS LAH SS Germania 1. BK

1 1 1 1

2 2 2 2

3 3 3 3

4 4 4 4

5 5 5 5

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

Sztab Armii Czstochowa (eton sztabu Armii Prusy) Woszczowa 2. DP Janw Krakowska BK Tarnowskie Gry Woyska BK Kobuck Sztab GO (eton ) Koziegowy 7. DP Czstochowa 9. DP Czstochowa 13. DP Koziegowy 27. DP - Koziegowy Sztab Armii Poudnie (eton sztabu Armii Krakw) Krakw 12. DP Wadowice 24. DP (10) Jarosaw 36. DP Mylenice 45. DP (9) Bochnia Sztab GO lsk (eton ) Katowice 6 DP Pszczyna 23 DP Katowice 55 DP Katowice GF Katowice Bdzin Sztab GO Bielsko (eton ) Jordanw 20. DP ywiec 79/20. DP Jordanw 21. DP Cieszyn 22. DP Nowy Targ 2/22. DP Czorsztyn Sztab GO Karpaty (eton Armii Karpaty) Gorlice 1. BG Szczawnica 2. BG Krynica 3. BG Krosno 1 Karpaty Chom 2 Karpaty Baligrd Karpaty ON Pasieczna Sztab KOP Pisk Podole Woczyska Rwne Moszczenica Sarny Niemowicze Polesie achwa Baranowicze Kleck ON Dzisna Dzisna Gbokie Zachacie Wilejka Radoszkiewice Wilno Wilno

Sztab LOW Oksywie LOW 1 Gdynia LOW 2 Szemud Hel Hel 5 DP (2) Lww 11 DP (2) Stanisaww DP Grodno (1) - Grodno

Uzupenienia 2 IX: 3. DP (10) (K) Zamo 3 IX: pocigi dla 24. DP 3 IX: Glabisz Kielce 5 IX: 38 DP (8) (K) uniniec 5 IX: Sandomierz (1) Rozwadw 6 IX: pocigi dla 5. i 11. DP, 6 IX: Warszawa (3) Warszawa 7 IX: 39. DP (8) Dblin 9 IX: Sztab SGO Polesie Kobry 9 IX: 50. DP (6) Kobry 9 IX: Brze (1) Brze 12 IX: Kowel (1) Kowel 12 IX: Wodzimierz (1) - Wodzimierz 13 IX: uck (1) - uck 14 IX: 21. bcz (K) Dubno 15 IX: Dubno (1) 17 IX: BK Wokowysk Wokowysk 18 IX: DK Zaza - Biaowiea 22 IX: 60. DP przy Sztabie SGO Polesie Umieszczenie na planszy dowdztw Grup Operacyjnych jest opcjonalne. Ja osobicie zalecam, by gra bez dowdztw grup operacyjnych. Moja opinia opiera si na tym, e jednostki dyspozycyjne przydzielone do grup operacyjnych zostay doliczone do punktw siy (PS) wielkich jednostek piechoty i kawalerii. Tylko dowdztwa armii i frontw dysponoway dodatkowymi jednostkami dyspozycyjnymi nie policzonymi ju w tabeli razem z WJ (m.in. maj wasne lotnictwo). W przypadku niemieckich WJ i korpusw jest odwrotnie. Wielkim jednostkom niemieckim w tabeli PS policzono wycznie (lub prawie wycznie) wasne oddziay bez oddziaw dodatkowych przydzielonych korpusom (zob. tabele 7 i 8).

7. Podsumowanie
By sprawdzi, jak mogoby wyglda jego wykonanie w warunkach wrzenia 1939 roku, scenariusz naley rozegra. W ktrym z kolejnych numerw Biuletynu postaram si za-

numer

zima 2010

27

Biuletyn DWS.org.pl

mieci zdjcia z rozgrywki przy pomocy gry planszowej Polska 1939. Jednak nawet bez rozgrywania symulacji kampanii alternatywnej mona z gry okreli jej wynik. Ta wojna w wczesnych warunkach politycznych nie bya do wygrania. Pomijajc nawet kwesti wkroczenia Sowietw na wschodnie tereny Polski, najistotniejsza jest sprawa braku dziaania naszych zachodnich sojusznikw Francji i Anglii. Jak moemy si przekona z zamieszczonego w tym numerze biuletynu artykuu Tadeusza Zawadzkiego na temat rozmw sztabowych i politycznych naszych sojusznikw, Polska w ich planach odgrywaa rol zupenie marginaln, a pomoc dla niej nie miaa by ani szybka, ani skuteczna. Zakadajc, e polskim wojskom udaby si odwrt na lini wielkich rzek i przetrzymalibymy na niej nawet do zimy (no powiedzmy do poowy listopada ;-)), to potem i tak skoczyaby si nam amunicja i wszelkie inne zapasy. Kilka statkw z zaopatrzeniem na miesic oraz potem tranzyt kolejowy drog przez neutraln Rumuni stanowiby tylko namiastk tego, co byo potrzebne Wojsku Polskiemu do stawiania skutecznego oporu Niemcom. Wojsko po prostu musiaoby skapitulowa z braku rodkw do dalszej walki. Wojna 1939 roku zostaa przez Polsk przegrana politycznie zanim si zacza, a jedyn szans na stawienie skutecznego oporu Niemcom widz we wsplnym wystpieniu z Czechosowakami w roku 1938. Wtedy zjednoczone siy polskoczechosowackie byyby silniejsze, a siy niemieckie sabsze ni w roku 1939. Pooenie geopolityczne Polski i Czechosowacji byoby lepsze, a moliwoci zaopatrywania wojska (nie tylko przez Rumuni i nie tylko z Francji i Anglii) wiksze. No ale te rozwaania zostawimy moe na nastpny artyku

Rafa Biakowski (Zelint)

numer

zima 2010

28

Biuletyn DWS.org.pl

Bitwa pod Brwinowem 12 IX 1939

@ Przemek Przybylski (przem0l)

Na zachd od Pruszkowa ley Brwinw, siedziba gminy o tej samej nazwie. 12 IX 1939 roku na jej terenach doszo do bitwy midzy niemieck 4. dywizj pancern i 31. dywizj piechoty a polsk 28. dywizj piechoty. Celem tych walk byo przebicie si Polakw przez Pruszkw do Warszawy. Wchodzca w skad w skad Armii d, 28. dywizja piechoty bya wymczona poprzednimi walkami. Co wicej, 8 IX opuci j w poszukiwaniu dowdcy armii gen. dyw. Juliusza Rmmla, ktry dzie wczeniej opuci ze sztabem armi i przeszed do Warszawy jej dowdca gen. bryg. Wadysaw Bocza-Uzdowski. W bitwie brwinowskiej dywizj dowodzi pk dypl. Stefan Broniowski. Skadaa si wtedy z: 36. pp Legii Akademickiej dowodzonego przez ppk dypl. Karola Ziemskiego (3 bataliony: I dca mjr German Piekarniak; II dca mjr Wadysaw Kulesza; III dca mjr Julian Ulatowski); 15. pp w sile 2 batalionw1: I mjr Ratajczak; II mjr Walerian Wieleyski; resztki 72 pp w sile kompanii por. Stanisaw Rzepka; 28. pal w sile 3 baterii ppk Rudolf Ostrihansky. Ogem 1350 onierzy. Po caonocnym marszu oddziay 28. DP doszy ok. godz. 5.00 do rogatek Brwinowa. Prowadzi 36 pp, za nim 15 pp ubezpiecza artyleri i tabory. Jako pierwszy wszed do miasta I batalion 36 pp , ktry od razu dosta si pod ogie ckmw nieprzyjaciela. Zginli wtedy d-ca plutonu artylerii piechoty kpt. Wadysaw Jarmowicz i cywilny przewodnik Jan Jzef Cegielski. Ponadto zabitych zostao kilka koni, w tym ko mjr Piekarniaka. Puk rozwin pododdziay. I batalion przeczesywa ogrdki i zabudowania przy ul. Grodziskiej. II batalion mjr Kuleszy zaatakowa wzdu torw kolejowych, aby opanowa miasto2. Wypdzi Niemcw ze stacji kolejowej, gdzie zdoby 3 porzucone motocykle i ckm. Do Brwinowa wkroczyy pozostae jednostki 28. DP. onierze odpoczywali na rynku, gdzie ludno rozdawaa im ywno i kaw. Lekarz pukowy kpt. dr Mieczysaw Ropek zorganizowa wsplnie z miejscowym Koem PCK szpital polowy w paacu Wierusz-Kowalskich w parku3.
1 Skad 15. pp w bitwie pod Brwinowem nie jest pewny. 2 Pierwsze oddziay niemieckie byy w Brwinowie ju 7 wrzenia. 3 Obecnie w ruinie. Ludno Brwinowa chtnie pomagaa polskim oddziaom. Piekarz Kazimierz Szymaski dostarcza bezpatnie pieczywo, a wacicielka apteki p. Kulesza leki i rodki opatrunkowe dla szpitala (kpt. dr Ropek mia ju je na wyczerpaniu po ponad tygodniu walk).

Odpoczynek trwa 2 godziny. W midzyczasie rozpoznanie poinformowao o Niemcach w Parzniewie i Helenowie (6. batalion pionierw z 4. DPanc). Pk Broniowski zdecydowa si na przebicie si siami 36. pp przez Pruszkw do Warszawy. Tymczasem do dowdztwa dywizji przyby gen. bryg. Wiktor Thomme, ktry obj dowdztwo Armii d po opuszczeniu jej przez gen dyw. Juliusza Rmmla. Podczas dyskusji z oficerami zaproponowa przejcie do Bonia i przedarcie si do stolicy wsplnie z 2. DP. Ostatecznie przyjto pierwotn wersj ataku, jednake gen. Thomme wyda rozkaz, w ktrym na wypadek niepowodzenia akcji przewiduje si wycofanie w nocy do Puszczy Kampinoskiej a stamtd do Modlina. Nikt nie wiedzia, e w tym samym czasie od poudnia na Grodzisk Mazowiecki i Brwinw idzie niemiecka 31. DP. Plan natarcia by nastpujcy: I/36. zajmie Otrbusy, a nastpnie Kanie i Helenw, za na kocu poudniow cz Pruszkowa; II/36. zaatakuje wzdu torw kolejowych Parzniew, potem zajmie stacj PKP w Pruszkowie; III/36. bdzie posuwa si za II baonem z resztk 72. pp w charakterze odwodu; 15. pp bdzie osania akcj od strony Milanwka. Natarcie rozpoczo si o godz. 8.00. Batalion I/36. zaatakowa Otrbusy wzdu ul. Pszczeliskiej. Na czele uderzaa 1. kompania ppor. Jana Szajera. Z duymi stratami (najwiksze przy prbie przekraczania torw kolejki EKD) udao si jej opanowa pnocn cz wsi . Nastpnie o godz. 9.00 batalion ruszy na Kanie. Tym razem kompanie 2. i 3. szy w szpicy, osaniaa je 1. kompania. W trakcie ataku mjr Piekarniak otrzyma za porednictwem adiutanta puku, kpt. Bogusawa Rytla, rozkaz o przyspieszeniu dziaa ze wzgldu na problemy II baonu. Ze wzgldu na duy opr Niemcw d-ca baonu zada wsparcia artylerii. Niestety, oficerowi zwiadu artylerii zabrako kabla telefonicznego. W tej sytuacji d-ca baonu, mjr Piekarniak, zdecydowa o natarciu na bagnety, ktre po cikiej walce przynioso sukces Kanie zostay opanowane. II batalion mjr Kuleszy atakowa wzdu torw PKP. W szpicy znajdoway si 4. kompania kpt. Zachuty i 6. kpt. Jachny, osaniaa je 5 komp. ppor. Pawlikowskiego. Po przejciu przez strumie Zimna Woda Niemcy kompanie dostay si pod ogie niemieckiej artylerii. 6. kompania opanowaa wiatrak w Parzniewie, a 4. budk kolejow. Tu natarcie zalego pod silnym ogniem Niemcw z Parzniewa i Helenowa.

numer

zima 2010

29
Przemek Przybylski (przem0l) 2010

Biuletyn DWS.org.pl
Dziaania wojsk polskich: atak odwrt obrona oddzia zniszczony

4. DPanc
4. kp

28. DP

28. pal 36. pp

72. kp III/36.

6. kp II/36. 5. kp

natarcia niemieckie szpital ulica Grodziska ulica Pszczeliska

4. DPanc
I/36.

15. pp

31. DP
Bitwa pod Brwinowem, 12 wrzenia 1939

rdo: opr. w. na podstawie szkicu mjra Wadysawa Kuleszy, [w:] Wspomnienie, i Dzikiewicz Lech, Konspiracja Podkad: mapa taktyczna WIG w skali 1:100 000, pas 40 sup 31, yrardw, rdo mapy: http://polski.mapywig.org

W poudnie podczas ostrzau artyleryjskiego do II baonu dotar d-ca puku, ppk. dypl. Karol Ziemski. Po przeanalizowaniu sytuacji rozkaza utrzyma pozycje do odwoania. Poinformowa jednoczenie mjr Kulesz, e udaje si do I baonu, aby ten zaatakowa Helenw oraz e reszta si (III baon i kompania zbiorcza 72. pp) rozlokowane s na wysokoci mostu kolejowego nad strumieniem Zimna Woda i mona ich uy tylko w ostatecznoci. 20 minut pniej I baon uderzy na Helenw. Niemcy otworzyli ogie z karabinw maszynowych i modzierzy z Otrbus. Straty w ludziach byy wysokie. Dalsze natarcie wymagao przebycia 1 km wrd k bez wsparcia artylerii, mjr Piekarniak rozpocz wic powolny odwrt do Brwinowa. Okoo godz. 13.00 widzc, e Niemcy podwo samochodami posiki (do akcji wkroczya take 31. DP od strony Otrbus), mjr Kulesza zdecydowa si na ponowne natarcie wsparte sabym ogniem polskiej artylerii4. Podczas ataku kpt. Zachuta (d-ca 6. komp.) zosta ciko ranny. Z okrzykiem Jeszcze Polska nie zgina chopcy za mn! dowdztwo przej ppor. Jdrzejewski, ale chwil pniej zgin trafiony w piersi i usta. Niemcy kontratakowali 10 czogami5 pod oson piechoty. Wprawdzie 2 czogi zostay rozbite przez polskie dziaa przeciwpancerne, ale natarcie zaamao si. Pozycje zajte w porannym natarciu udao si jednak utrzyma. 31. DP pomimo oporu I baonu, oskrzydlia od poudnia II batalion. Wskutek ostrzau rozbite zostay 2 dziaa pukowe. O 15.30 Niemcy ponowili atak piechoty osanianej czogami. Nacierali z Pruszkowa wzdu torw kolejowych i z Koszajca na Figusin (dzi Wigusin). Sytuacja bya cika, w ostatnim dziale przeciwpancernym zniszczony zosta celownik. Pomimo to ranny sier. Lasecki zniszczy 2 czogi z dziaa celujc przez
4 Jedno dziao zostao rozbite wskutek bombardowania artyleryjskiego o godz. 14.50, drugie 25 minut pniej. 5 Inne rda mwi o 20 czogach.

luf. Wrg atakowa rwnie z poudnia spychajc I batalion do poudniowej czci Brwinowa6. Wobec braku si na odparcie tego ataku7, pk Broniowski zorganizowa ze sztabu oddzia dowodzony przez kpt. Dutkiewicza. Odrzuci on Niemcw do Otrbus. W midzyczasie zostaa rozbita 4. kompania otoczona przez czogi z Koszajca, a Milanwek, mimo oporu 15. pp zosta zajty przez Niemcw. Pod mostem nad strumykiem Zimna Woda od wybuchu pocisku artyleryjskiego zgin por. Rzepka, d-ca resztek 72 pp. Dowdztwo przej por. Utnicki. Pk Broniowski wobec naporu Niemcw i zagroenia okreniem oddziaw rozkaza wycofanie wszystkich jednostek do Brwinowa. Pnym popoudniem Niemcy przerwali natarcie, do koca dnia jedynie ostrzeliwali Brwinw z artylerii. Okoo godz. 18.00 oddziay 28. DP zebray si w folwarku Brwinw. Z II baonu mjr Kuleszy ocalao jedynie 43 onierzy. I i III baony miay po ok. 150 onierzy, resztka 72. pp ok. 50 onierzy, a I baon 15. pp mjr Ratajczaka ok. 150. Do II baonu 15. pp mjr Wieleyskiego nie dotar rozkaz o wycofaniu si jego onierze przedarli si maymi grupkami do Warszawy i suyli do kapitulacji stolicy w 336. pp na Saskiej Kpie. Okoo godz. 22.45 28. DP, na mocy rozkazu gen. bryg. Thomme, wyruszya przez Kotowice, Leszno, Zaborwek do Modlina, gdzie dotara 14 IX. Straty 28. DP w bitwie pod Brwinowem byy due, ale nie s dokadnie znane. Oficjalnie mwi si o 120 zabitych i 200 rannych. W tym rachunku uwzgldnia si jedynie zmarych pochowanych na cmentarzu w Brwinowie. Naley jeszcze doliczy spoczywajcych na cmentarzach w Rokitnie (200), Tworkach (59) i okoo 90 rozstrzelanych przez Niemcw w Nadarzynie (s pochowani na cmentarzu nadarzyskim), a take
6 Pozycja I batalionu w tej fazie bitwy (droga odwrotu) na podstawie znanych autorowi rde nie jest pewna i na mapie jest zaznaczona jako przypuszczalna. 7 Szkic bitwy opracowany przez mjr Kulesz informuje o przeciwnatarciu resztkami rnych polskich oddziaw z Brwinowa na Figusin.

numer

zima 2010

30

Biuletyn DWS.org.pl

nieznan liczb onierzy pochowanych w zbiorowej mogile w bikowie8 i w Pruszkowie9.

Przemek Przybylski (przem0l)

Bibliografia Dzikiewicz Lech, Konspiracja i walka kompanii Brzezinka 19391945, Warszawa 2000 Rumianek Stanisaw, Przebieg Bitwy pod Brwinowem, [w:] Wspomnienie o Bitwie pod Brwinowem, Komitet ds. Przygotowania Obchodw 70. Rocznicy Bitwy pod Brwinowem i Samorzd Gminy Brwinw, Brwinw 2009

8 Obecnie dzielnica Pruszkowa. 9 13 wrzenia polski Komitet Obywatelski w Pruszkowie zwrci si do niemieckiej Komendy Miasta o pozwolenie na zabranie rannych onierzy do szpitali i pochowanie zabitych. Zgod tak otrzyma i dzie pniej na pobojowisko wyjechay ekipy PCK.

numer

zima 2010

31

Biuletyn DWS.org.pl

Spitfire niedoszy obroca szwajcarskiego nieba

@ Marcin Strembski (net_sailor)

CC BY-NC- ND ETH-Bibliothek Zrich, Bildarchiv

Zapocztkowane pod koniec 1935 r. poszukiwania nowego standardowego myliwca Fliegertruppe byy procesem skomplikowanym i dugotrwaym. Wymagania wobec nowej maszyny byy bardzo wysokie: prdko maksymalna 450500 km/h, prdko wznoszenia na 5000 m 5 minut, puap 10 000 m, dugotrwao lotu na penej mocy 1,5 godziny. Dodatkowymi warunkami byy: uzbrojenie w dziako kalibru 20 mm oraz zastosowania silnika rzdowego (z pewnych wzgldw, o czym dalej, preferowanym napdem by silnik Hispano-Suiza). Niestety w tej materii nie mona byo liczy na wytwory rodzimego przemysu lotniczego, ktry swym potencjaem badawczo-rozwojowy znaczne ustpowa wiatowym potentatom brany lotniczej. Dlatego od razu zdecydowano si na szukanie myliwcw za granic. Fina tych poszukiwa nastpi zim 1937/38 r. Wybr Szwajcarw pad na francuski samolot Morane-Salunier MS 406, ktry mia by produkowany w kraju na licencji. Jednake wdroenie licencji we wasnych zakadach miao potrwa co najmniej rok a produkcja pierwszej serii 80 sztuk jeszcze duej. W praktyce podjcie produkcji Moranw opnia si o kolejne miesice, poniewa Francuzi zwlekali z przekazaniem dokumentacji licencyjnej i samolotw wzorcowych. Dlatego 29 lipca 1938 r. na posiedzeniu EMD (Eidgenssischen Militrdepartement, Ministerstwo Spraw Wojskowych) zapada decyzja o zakupie partii 40 gotowych patowcw, ktre miay przejciowo podnie stopie nowoczesnoci lotnictwa myliwskiego. Problem w tym, e nie mogy to by MS 406, poniewa ich wielkoseryjna produkcja we Francji rwnie jeszcze si nie rozpocza. Aby przyspieszy zakup maszyn dodatkowe wymagania odnonie uzbrojenia i silnika potraktowano jako nieobligatoryjne. Dziki temu wrd rozpatrywanych samolotw mogy znale si: niemiecki Messerschmitt Bf 109, woski Fiat G.50, amerykaski Curtiss P-36 (Hawk 75A-1) oraz angielski Hawker Hurricane. Dla dokadnego zapoznania si z charakterystyk tego ostatniego, jesieni 1938 r. do Wielkiej Brytanii udaa si kilkuosobowa delegacja KTA (Kriegstechische Abteilung, Departament Techniki Wojennej). Niestety termin wizyty zosta wybrany wyjtkowo niefortunnie. Ze wzgldu na napit sytuacj midzynarodow, ktra przesza do powszechnej wiadomoci jako kryzys sudecki, Air Ministry (Ministerstwo Lotnictwa) odmwio przybyej 27 wrzenia delegacji wstpu do fabryk Hawkera i prezentacji samolotu. Nieoczekiwanie, nastpnego dnia rano ze strony Anglikw nadesza propozycja zwiedzenia nalecych do koncernu Vickersa zakadw Supermarine

Francuski samolot myliwski MS 406H (Hlvetique). Widoczny na zdjciu egzemplarz wzorcowy (nr 601) zosta dostarczony dopiero 11 wrzenia 1938 r. Pierwsze samoloty szwajcarskiej produkcji, oznaczone D-3800, zaczy opuszcza hale fabryczne pod koniec listopada nastpnego roku.

w Southampton, na ktr Szwajcarzy skwapliwie przystali. Po przybyciu na miejsce i krtkim oprowadzeniu po fabrycznych halach, ku zaskoczeniu przybyszw, zaprezentowano im najnowsze dzieo Reginalda Mitchella samolot myliwski Spitfire Mk I. Co wicej gospodarze zezwolili na wykonanie zapoznawczych lotw obecnym na miejscu dwm szwajcarskim lotnikom Oberstlt Robertowi Ackermannowi i Hptm Williemu Freyowi. Obaj piloci byli pod wraeniem osigw Spitfire. Szczeglnie podkrelali atwo pilotau, niskie obcienie powierzchni nonej oraz zwrotno oddanej im do dyspozycji maszyny. Jednak oprcz plusw znaleli te minusy, wrd ktrych wymieniali dug drog startu i sabe przyspieszenie, ktre to czynniki mogy w przyszoci utrudni operowanie z krtkich alpejskich lotnisk. Gwoli wyjanienia wypada doda, e prezentowany tego dnia egzemplarz nalea do pierwszych seryjnych Spitfirew wyposaonych w stae, dwuopatowe migo, ktre nie pozwalao na optymalne wykorzystanie drzemicej w silniku mocy. Oglne wraenie byo jednak bardzo pozytywne, aczkolwiek w kocowej ocenie Spitfire zosta sklasyfikowany nieco niej od Bf 109 E, ktrego prototypy Helweci mieli okazj oblatywa. Nie mino wiele czasu jak 13 padziernika 1938 r. ze strony przedstawicielstwa firmy Vickers Armstrong napyna propozycja sprzeday licencji na Spitfire. I cho tempo z jakim przygotowano t propozycj moe budzi podziw, to oferta

numer

zima 2010

32

Biuletyn DWS.org.pl
http://www.raf.mod.uk

Vickersa nie trafia na podatny grunt. W tym czasie Szwajcarzy finalizowali ju kontrakt z Messerschmittem na pierwsz parti Bf 1091. Poza tym oczekiwano na efekty kolejnej misji KTA, ktra pod koniec tego miesica wyjechaa do Stanw Zjednoczonych. W rezultacie brytyjska oferta pozostaa bez odpowiedzi. Vickers nie zamierza jednak atwo rezygnowa przesyajc 27 lutego 1939 r. zapytanie czy dostarczone w padzierniku informacje wymagaj wyjanienia lub uzupenienia. W jzyku dyplomatycznym oznaczao to prob o jednoznaczn odpowied, czy Szwajcaria jest w ogle zainteresowana licencj na Spitfire. Stanowisko wobec tej proby zaj szef KTA, Oberst Robert Fierz, ktry w przesanym do EMD pimie z 15 marca podnis dwa zasadnicze problemy wice si z nabyciem licencji na samolot angielskiej proweniencji: a) Mona obecnie wykorzystywa tylko angielski silnik Rolls -Royce, a wic byoby si zmuszonym rwnie do podjcia fabrykacji tych silnikw w Szwajcarii. Na Spitfire nie moe zosta zainstalowany [silnik] Hispano-Suiza. b) caa konstrukcja naturalnie nie jest policzona w milimetrach lecz w angielskich calach i podejmujc si jej fabrykacji w Szwajcarii, wszystko musi by przeliczone z cali na milimetry, co nie jest takie proste, jak to si czasem wydaje, i zabiera cakiem duo czasu2. Przygldajc si powyszym argumentom trudno nie przyzna im racji. Na pocztku lat 30. KTA podjo decyzj o wyposaaniu samolotw bojowych w silniki rzdowe okrelonych typw. Konkretnie bya to rodzina dwunastocylindrowych silnikw Hispano-Suiza: HS-57 i HS-61. Produkcji na licencji tego pierwszego podjy si zakady SLM z Winterthur. Do wytwarzania drugiego z tych napdw zaangaowano zakady Saurer z Arbon, ktre w oczekiwaniu na duy rzdowy kontrakt zostay zmuszone do zaniechania dopiero rozpocztej produkcji gwiazdowych silnikw typu Bristol Jupiter, co narazio t firm na znaczne straty finansowe3. W przypadku zakupu licencji na Merlina jeden z tych zakadw musiaby ponownie zmieni profil produkcji mimo ledwie opanowanej fabrykacji kolejnej generacji silnikw Hispano, ktrym by wdraany od 1936 r. HS-77. Po bolesnym eksperymencie sprzed kilku lat KTA nie palio si do radykalnych zmian zwaszcza, e firma Hispano-Suiza oferowaa udoskonalon wersj znanego ju Szwajcarom napdu (produkowan potem pod nazw HS-51). Odnonie drugiej z poruszonych kwestii warto zwrci uwag na fakt, e w prawdzie KTA poszukiwao samolotw w krajach anglosaskich gdzie panoway odmienne systemy miar, lecz
1 Umowa na zakup 10 Bf 109 D i 30 Bf 109 E zostaa zatwierdzona przez Bundesrat 21 padziernika 1938 r.. 2 DDS s. 102, Le Chef du Service technique militaire du Dpartement militaire, R. Fierz, au Dpartement militaire, Bern, 15. Mrz 1939 3 w latach 1927-28 Saurer ponis spore wydatki zwizane z zakupem licencji i przezbrojenia linii produkcyjnej pod Jupitery (a dokadniej odmian sprzedawan przez Gnome-Rhone jako Jupiter 9 Ab), ktrych to kosztw nie zrekompensowaa krtka seria zaledwie 10 silnikw. Jupitery z Arbon trafiy na zakupione we Francji Potezy 25A-2 (Fliegertruppe posiadao w sumie 10 takich samolotw, z ktrych tylko 6 byo wyposaonych w gwiazdy Bristola, a 4 posiaday rzdowe silniki Hispano-Suiza). Jednak Saurer mg liczy jeszcze na sukces napdzanego Jupiterem myliwca AC-1 (konkurenta D.27 na myliwiec dla Fliegertruppe) oraz na kontrakty eksportowe. Jak wiadomo pierwsza nadzieja wkrtce okazaa si ponna, lecz druga miaa wielkie szanse powodzenia wobec wielkiej popularnoci tego silnika.

Supermarine Spitfire Mk I 9 egzemplarz seryjny. Podobny mieli okazj oblatywa szwajcarscy piloci podczas wizyty w Wielkiej Brytanii jesieni 1938 r.

zainteresowanie ograniczao si wycznie do wyprodukowanych ju patowcw. Takie postpowanie zasadniczo upraszczao spraw jednostek miar do zakupu zestaww gotowych narzdzi i czci zamiennych. Przy czym wiadomi tych kopotw anglosascy producenci zwykle oferowali zamontowanie pewnych elementw wyposaenia dostosowanych do systemu metrycznego, co znacznie uatwiao biec eksploatacj maszyn. Nie mniej istotny byby fakt wprowadzenia na uzbrojenie Fliegertruppe trzeciego (obok MS 406 i Bf 109) typu samolotu myliwskiego oraz wica si z tym konieczno zapewnienia mu odpowiedniej infrastruktury, zapasw czci zamiennych, specjalistycznych narzdzi itp.. Z tych powodw oferta wykupienia przez szwajcarski rzd licencji na Spitfire wydawaa si na obecn chwil mao atrakcyjna4. Dlatego w podsumowaniu znalazy si nastpujce sowa: Siy powietrzne nie interesuj si Spitfire, chociaby dlatego, e jeszcze w cigu tego miesica, wedug naszej wiedzy, powinna si rozpocz dostawa porwnywalnych maszyn Messerschmitta. Z tego powodu odnonie samolotw musimy moliwie jak najszybciej rozstrzygn kwesti co nastpnie powinno by budowane w Szwajcarii wobec rozpoczynajcej si obecnie fabrykacji myliwcw Morane. We Francji ten typ Moranw jest dalej rozwijany i nie byoby bdem, gdyby nasze dziaania wzgldem samolotu myliwskiego tej linii rozwojowej byy kontynuowane, tak eby utrzyma moliwie stay kierunek, bo jest wysoce niepodane, aby przy okazji kadej nowej serii [samolotw] przystpowa do uytkowa4 Na marginesie licencyjnych rozwaa warto chyba doda, e w marcu 1939 r. po gmachu EMD kry prywatny przedsibiorca Antoine Gazda, ktry lobbowa na rzecz umieszczenia produkcji angielskich myliwcw w planowanych przez niego zakadach Pilatus AG w Stans. Twierdzi przy tym, e dziki dobrym osobistym kontaktom z przedstawicielami Air Ministry ma zapewniony kontrakt na 200 sztuk Spitfirew dla RAF-u, lecz pertraktujcy z KTA Vickers nie chce z nim rozmawia na temat udzielenia Pilatusowi licencji. Dlatego zamierza skorzysta z porednictwa pastwa, ktre miaoby wykupi dla niego licencj, aby stworzy przed Vickersem pozory, e myliwce ze Stans bd budowane na potrzeby Fliegertruppe. Nastpnie chcia wyeksportowa wyprodukowane samoloty do Anglii stawiajc Vickersa przed faktem dokonanym. Jak atwo si domyle rola figuranta w dwuznacznych planach pana Gazdy zupenie nie odpowiadaa szwajcarskim wadzom. Nic wic dziwnego, e odpowied KTA bya odmowna.

numer

zima 2010

33

Biuletyn DWS.org.pl
CC BY-NC- ND ETH-Bibliothek Zrich, Bildarchiv

nia konstrukcji o cakowicie odmiennej budowie, chocia nie zawsze jest to moliwe do uniknicia. Mimo powyszych rozwaa nie mona wykluczy, e Spitfire mgby by interesujcy pniej, poniewa niewtpliwie te maszyny take bd dalej rozwijane i dlatego nasza odpowied dla Vickersa musiaaby by do ostronie sformuowana, tak jak zapytanie tej firmy. Chcielibymy zaproponowa, aby w naszej odpowiedzi da wyraz nastpujcemu punkowi widzenia: Obecnie program produkcji dla myliwcw na najbliszy czas zosta ustalony, ale nie jest wykluczone, e by moe ju za kilka miesicy moglibymy bliej zaj si spraw Spitfirew i e chtnie do sprawy powrcimy. Byoby take podane, aby dowiedzie si, czy ewentualnie w najbliszej przyszoci mona by byo kupi 2 lub 3 takie maszyny, eby si bliej zaznajomi ze sprztem, poniewa loty prbne, ktre zostay wykonane przez naszych pilotw ostatniej jesieni, pozwoliy tylko na pierwszy, powierzchowny rzut oka.5 Udzielona w tym duchu odpowied zapocztkowaa pertraktacje w sprawie zakupu trzech egzemplarzy Spitfire. Mona jednak odnie wraenie, e nie otrzymay one wysokiego priorytetu. Wyjanienia takiego podejcia naleaoby szuka w toczcych si rwnolegle rozmowach z Niemcami. Negocjacje te dotyczyy rozszerzenia kontraktu na wchodzce wanie do uzbrojenia Messerschmitty. W lipcu starania KTA zostay uwieczone penym powodzeniem i kolejne 50 Bf 109 E wkrtce miao zasili park maszynowy Fliegertruppe. Mona wic sdzi, e zakup Spitfirew traktowano raczej jako ciekaw alternatyw wobec maszyn niemieckich i to gwnie w kategoriach techniczno-konstrukcyjnych. Wypada przy tym przypomnie, e oba typy nadal stanowiyby tylko uzupenienie podstawowego myliwca jakim by Morane. Ten ostatni, mimo e ustpujcy dwm pozostaym maszynom pod wzgldem technicznym, mia jedn niezaprzeczaln zalet mg by produkowany na miejscu, co w przypadku odcicia zewntrznych rde zaopatrzenia w czci zamienne byo korzyci nie do przecenienia. Jak wynika z powyszego Szwajcarzy nie dziaali w sprawie Spitfirew pod presj, aczkolwiek pod koniec sierpnia gotowy projekt umowy z Vickersem oczekiwa na parafowanie6. Niestety wszelkie dziaania zmierzajce w kierunku finalizacji kontraktu przerwa wybuch wojny. Na listopadowe monity szwajcarskich wadz w sprawie dostawy samolotw Anglicy odpowiedzieli grzecznie acz stanowczo: Mamy zaszczyt potwierdzi otrzymanie Paskiego listu z dnia 29. ultimo odnoszcego si do dostaw samolotw 3 Spitfire, ktre byy przedmiotem negocjacji pomidzy Paskim Rzdem a nami. Zauwaylimy w Paskim licie, na ktry niniejszym odpowiadamy, e stwierdza si, i te samoloty zamwiono 29 sierpnia. Uprzejmie prosimy zwrci uwag, e umowa dotyczca tej dostawy midzy Paskim Rzdem a nami nie zostaa zawarta, cho warunki takiej umowy midzy nami zostay ostatecznie uzgodnione.
5 DDS s. 104 Le Chef du Service technique militaire du Dpartement militaire, R. Fierz, au Dpartement militaire Bern, 15. Mrz 1939 6 Niestety szwajcarska kopia tego dokumentu najprawdopodobniej si nie zachowaa.

Jednym ze szwajcarskich pilotw, ktrzy mieli okazj bliej zapozna si ze Spitfire by Oberstlt Robert Ackermann. Ten znany akrobata i wieloletni instruktor pilotau peni wwczas obowizki szefa sekcji w Departamencie Lotnictwa i Obrony Przeciwlotniczej EMD.

Zostalimy jednak pniej powiadomieni przez Ministerstwo Lotnictwa, e zostaa podjta decyzja, i samoloty te, w obecnych okolicznociach, nie mog zosta dostarczone do Paskiego Rzdu. Wobec tego, ku naszemu alowi, nie jestemy w stanie zakoczy negocjacji.7 W powyszych sowach tkwi wyrana nieciso, poniewa Vickers pocztkowo otrzyma zezwolenie na wywz samolotw do Szwajcarii, ale po wybuchu wojny zgoda zostaa cofnita. Dla dalszego biegu sprawy byo to jednak nieistotne. Odmowa dostarczenia do neutralnego kraju zaledwie trzech samolotw, ktre przecie nie stanowiy istotnego uszczuplenia potencjau obronnego Wielkiej Brytanii, na pierwszy rzut oka moe wydawa si niezrozumiaa. Prawdopodobnie na decyzji Air Ministry zawayy obawy zwizane z silnymi niemieckimi wpywami w Szwajcarii i potencjaln moliwo wycieku informacji technicznych o najlepszym myliwcu RAF-u. Praktycznie oznaczao to koniec stara o zakup angielskich myliwcw. Jak stwierdzi w grudniowym pimie do EMD Oberst Fierz: W tych okolicznociach moemy powstrzyma si od dalszych krokw i uzna cae wczeniej prowadzone negocjacje za niewane.8 Decyzj o nie wywieraniu dalszych naciskw na stron brytyjska z pewnoci uatwia fakt rozpoczcia produkcji licencyjnych Moranw, ktre w listopadzie i grudniu zaczy napywa do jednostek bojowych. Za to interesujca jest dalsza cz tego pisma, ktra bazujc na powyszym precedensie zawiera nastpujc sugesti retorsji wobec wiaroomnego partnera: Mianowicie Brytyjska Admiralicja zoya zamwienie w Werk zeugmaschinenfabrik Oerlikon na wiksz liczb 20 mm dziaek automatycznych, 500 wiosn 1939 i kolejnych 1000 ustnie, jak si twierdzi, w poowie sierpnia 1939 roku. Jednak formalne zamwienie z podpisem admiralicji datowane jest na 16 wrzenia. Ze wzgldu na postaw ktr zaprezentowa Vic kers, jest si naszym zdaniem absolutnie upowanionym do zaoenia, e to zamwienie na 1000 sztuk jest tego rodzaju,
7 DDS s.507 Notice du Chef du Service technique militaire du Dpartement militaire, R. Fierz Bern, 20. Dezember 1939 8 DDS s.507 Notice du Chef du Service technique militaire du Dpartement militaire, R. Fierz Bern, 20. Dezember 1939

numer

zima 2010

34

Biuletyn DWS.org.pl
Bibliografia: Bergier Jean-Francois, Jggi Andr, Perrenoud Marc, Diplomatische Dokumente der Schweiz 18481945: 1.1.193931.12.1940, Band 13, Benteli Verlag, Bern 1991. Georg Hoch, Messerschmitt Me 109 in Swiss Air Force Service,Schiffer Publishing 2008.

i po 2 wrzenia, czyli po wybuchu wojny zrezygnowano z niego i e nie naley traktowa tego zamwienia jako pewnego uprzywilejowanego zamwienia zoonego przed wojn.9 Powrt do negocjacyjnego stou oznaczaby dla Brytyjczykw kolejne opnienia, na ktre w trakcie wojny nie bardzo mogli sobie pozwoli. Z dostpnych dokumentw nie wynika, aby signito po tak drastyczne rodki, jednak dziakom nie byo dane dotrze do Anglii w komplecie. Royal Navy otrzymaa zaledwie 109 sztuk tej broni oznaczonej jako Oerlikon 20 mm/70 Mark I. Reszta zostaa skonfiskowana na potrzeby szwajcarskiej armii, gdy wiosn 1940 r. ruszya niemiecka inwazja na Francj10. Podsumowujc ca spraw mona stwierdzi, e Spitfire spotka si w Szwajcarii z umiarkowanym zainteresowaniem. Pocztkowa oferta Vickersa majca na celu skonienie Helwetw do nabycia licencji na myliwce najpierw zostaa zbyta milczeniem a ostateczna decyzja w tej sprawie odroczona na bliej nieokrelon przyszo. Nie ulega wtpliwoci, e skadajc t propozycj Brytyjczycy w ogle nie starali si wyczu potrzeb szwajcarskiego lotnictwa, ktre zamiast kolejnej ju licencji chtnie nabyoby wiksz parti gotowych samolotw. Niestety takiej oferty w ogle nie przygotowano tym samym oddajc pole Niemcom, ktrzy od duszego czasu prowadzili w Szwajcarii agresywn polityk marketingow. Zamiast tego Anglicy podali za do zudn wizj ewentualnej sprzeday licencji i chyba tylko dlatego wstpnie zgodzili si na sprzeda 3 egzemplarzy Spitfire. Du rol w niepowodzeniu tego ostatniego przedsiwzicia graa ostrona polityka zakupowa KTA, ktre dugo rozwaao wszelkie za i przeciw starajc si najpierw rozezna w innych moliwociach. Jeli nawet jaki typ uznano za interesujcy to niemal standardem ostatnich lat stao si kupowanie pojedynczych egzemplarzy poszczeglnych patowcw w celu przeprowadzenia gruntownych testw w alpejskich warunkach11. Cao powodowaa, e sprawy toczyy si niespiesznie (od pierwszej oferty do zamknicia caej sprawy min przeszo rok!), co w duszej perspektywie wizao si z wysokim prawdopodobiestwem wystpienia nieprzewidzianych okolicznoci. Tak si stao w przypadku Spitfirew, ktrych zakup przerwa wybuch wojny. Przygldajc si niedoszej transakcji w nieco szerszym kontekcie mona zaobserwowa jak stosunki na linii Londyn Berno po wybuchu wojny ulegy ochodzeniu. Mimo e kraje alianckie pozostay gwnym partnerem handlowym Szwajcarii to wsppraca z Wielka Brytani przybraa do jednostronny charakter, ktry sprowadza Helwetw do roli dostawcw uzbrojenia i licencji. Ale nawet ta relacja nie trwaa dugo. Po upadku Francji i cakowitej izolacji Szwajcarii przez pastwa Osi okres oywionej wymiany handlowej materiaami wojennymi midzy tymi krajami definitywnie si zakoczy.

Marcin Strembski (net_sailor)

9 DDS s.508 Notice du Chef du Service technique militaire du Dpartement militaire, R. Fierz Bern, 20. Dezember 1939 10 Umowie na dziaka towarzyszy kontrakt na 500 tys. szt. amunicji rwnie w caoci nie wykonany z powodu rozpoczcia kampanii francuskiej. 11 Przykadowo w poprzednich latach nabyto w tym celu dwa bombowo-rozpoznawcze Fairey Fox Mk. VI, jeden Hawker Hind oraz dwa myliwskie Potezy 63. Licencyjnej produkcji adnego z tych typw nie podjto.

numer

zima 2010

35

Biuletyn DWS.org.pl

Obywatele norwescy w siach zbrojnych III Rzeszy

@ Micha Stefaczak (michalst)

CC-BY Bundesarchiv Bild 101III-Moebius-029-12, fot. Mbius

Historycy norwescy szacuj, e w formacjach niemieckich w czasie w wojny suyo 5500 obywateli norweskich. Najbardziej znane jednostki norweskie, jak rwnie te w ktrych Norwegw byo najwicej, to dywizje SS Wiking, SS Nordland, SS Nord oraz Legion Norweski. Suc w tych formacjach zgino, zmaro z ran lub w tragicznych wypadkach 836 norweskich obywateli1. Historia tych wszystkich ludzi jest mao znana nawet w Norwegii, a tym bardziej w Polsce. Przez kilka dziesicioleci w Norwegii w ogle si o tym nie mwio, wszystko zwizane z ochotnikami w siach zbrojnych III Rzeszy byo tematem tabu. W cigu ostatnich kilku lat wydano kilka ksiek dokumentalnych oraz pamitnikw, ktre rzucaj troch wicej wiata na t spraw.

Pocztki oraz SS Wiking

12 stycznia 1941 roku Vidkun Quisling przemwi w radiu norweskim (NRK), namawiajc mczyzn do wstpienia do formacji niemieckich: niech Norwegowie o narodowych pogldach przycz si do walki pod zwycisk flag naszych niemieckich braci. Dwa dni pniej jego przemwienie ukazao si na pierwszych stronach wikszoci gazet. Odzew na przemwienie bya zaskakujco wysoki, ocenia si, e zgosiy si setki modych ludzi w wieku midzy 17 a 25 rokiem ycia. Ogem przyjto okoo 340 osb. Wiele z nich przed 9 kwietnia 1940 roku byo zawodowymi wojskowymi a niektrzy nawet walczyli czynnie przeciwko wojskom niemieckim, ktre zaatakoway Norwegi niespena rok wczeniej. Wszystkim ochotnikom obiecano przyjcie do puku Nordland w dywizji zmotoryzowanej SS Wiking (SS-Division (mot.) Wiking)2. Jeszcze w tym samym miesicu 30 stycznia na hipodromie w Oslo odbyo si uroczyste zaprzysienie. Jako honorowy go zosta zaproszony Himmler, a cao bya transmitowana na ywo w NRK. Norweski dziennikarz z NRK, Eyvind Mehle, transmitujcy uroczysto uj to wszystko bardzo romantycznie: To [chodzi o ochotnikw] s zdrowe, mocne osobowoci, pewnie to najlepsze co Norwegia moga posa, inni by si na pewno nie zapisali3. W chwili, kiedy pierwsi ochotnicy trafili na poligon w Austrii, spotkao ich pierwsze rozczarowanie. Obiecywano im wstpienie do puku Nordland a w rezultacie rozdzielono ich
1 Veum, Brenden, De som falt, s. 10 2 Veum, Brenden, De som falt, s. 26 3 Veum, Brenden, De som falt, ss. 23-25

Vidkun Quisling, Heinrich Himmler, Reichskommissar Josef Terboven, Generaloberst Nikolaus von Falkenhorst i oficerowie Waffen-SS, Heer i Luftwaffe Norwegia, 1941

pomidzy wszystkie jednostki dywizji. Najwicej miao podobno trafi do puku Germania4. Dywizja SS Wiking zostaa stworzona na przeomie lat 1940/41 na bazie pukw SS Nordland oraz SS Westland. Obydwa puki skaday si z ochotnikw skandynawskich oraz flamandzkich i holenderskich. Dowdztwo nad dywizj otrzyma SS-Brigdefhrer Felix Steiner, ktry wczeniej dowodzi pukiem SS Deutschland5. 29 czerwca 1941 roku dywizja SSWiking ruszya na wschd i wzia czynny udzia w operacji Barbarossa6. Dywizj, wraz z 9. dywizj pancern, podporzdkowano zmotoryzowanemu XIV. Korpusowi, ktry z kolei podlega 1. Grupie Pancernej von Kleista. Po przejechaniu przez Lww, SS Wiking ruszya na Tarnopol, gdzie norwescy ochotnicy przeszli chrzest bojowy7. W zimie 1941 roku dywizja dotara do rzeki Mius, gdzie si okopaa i prowadzia walki obronne. W lipcu 1942 rozpocza si operacja Blau i SS Wiking powdrowaa przez Rostw, Kuba na Kaukaz. Pod koniec 1942 roku wycofaa si znw na Ukrain, a wreszcie na pocztku 1943 przeksztacono j w dywizj pancern, zabierajc jej przy okazji puk Nordland. Na podstawie tego puku zosta stworzony 23. puk grenadierw pancernych Norge ktry podporzdkowano 11. ochot4 5 6 7 Veum, Brenden, De som falt, ss. 28-29 Glantz, Myers, itd. Slaughterhouse.., s. 109 Veum, Brenden, De som falt, s. 29 Tieke, Tragedy of the faithful, s. 344

numer

zima 2010

36

Biuletyn DWS.org.pl
CC-BY Bundesarchiv Bild 101III-Hummel-025-22, fot. Hummel

niczej dywizji grenadierw pancernych Nordland8. W SS Wiking, w pukach Germania i Westland, zostao jeszcze okoo 40 obywateli norweskich. Do koca wojny, a do poddania si w maju 1945, dywizja zostaa na froncie wschodnim. W cigu czterech lat wojny przez SS Wiking przewino si okoo 1000 obywateli norweskich. Z tego tysica 163 zgino, zmaro z ran lub zostao uznanych za zaginionych 9.

Legion Norweski i 1. policyjna kompania SS

Najciekawsz jednostk zoon z obywateli norweskich walczcych u boku si niemieckich by niewtpliwie Legion Norweski (SS-Freiwilligen-Legion Norwegen). Jego pocztki sigaj 29 czerwca 1941 roku, kiedy w radiu norweskim wystpi komisarz Rzeszy na Norwegi, Jozef Terboven. W przemwieniu pady midzy innymi te sowa: Norweski legion zostanie wyksztacony oraz zbudowany jako samodzielna i niezawisa jednostka bdca tylko i wycznie pod norweskim dowdztwem oraz bdzie podlegaa norweskiemu regulaminowi. Podobne legiony zostay stworzone w innych krajach okupowanych, takich jak Dania (Friekorps Danmark), Holandia (Freiwilligen-Legion Nederland) czy Belgia. Wedug Quislinga legion mia by uyty w walkach na terenie Finlandii, aby pomoc Finom odebra ziemie stracone w wojnie z ZSRR z przeomu lat 1939/1940. Do legionu zgosio si bardzo duo ochotnikw przyjto nawet osoby, ktrym w styczniu br. odmwiono wstpienia do SS Wiking. Praktycznie zniesiono granice wiekowe, w wyniku czego do Legionu wstpio troch 14-, 15-latkw oraz mczyzn powyej 40 roku ycia10. Na pocztku sierpnia ochotnikw wysano na poligon do Fallingsbostel z zamiarem ich wyszkolenia. W wspomnieniach powojennych spora cz ochotnikw opisywaa pobyt na poligonie jako star dobr prusk dyscyplin. Norwegowie byli szkoleni przez oficerw i podoficerw Waffen-SS. Jzykiem wykadowym, ktrego wielu ochotnikw nie znao, by niemiecki. 3 padziernika odbya si uroczysta przysiga na ktr przyby Vidkun Quisling oraz szef sztabu SS-Fhrungshauptamt SS-Brigadefuhrer Hans Juttner. Ochotnikw, ktrzy przysigali wierno Adolfowi Hitlerowi, byo okoo 500. Tekst przysigi brzmia: Przysigam Bogu wszechmogcemu, e ja, w walce przeciwko bolszewizmowi oka najwyszemu dowdcy niemieckiemu, Adolfowi Hitlerowi, bezwarunkow wierno i jako bohaterski onierz w kadej chwili bd gotw odda ycie za t przysig11. W styczniu 1942 roku Legion zosta przeniesiony do Szczecina, a lutym trafi pod Leningrad do HGr Nord. Legion mia by jednostk norwesk, z norweskimi oficerami, w norweskich mundurach i norwesk komend. Tak si jednak nie stao, sowa Terbovena okazay si tylko i wycznie iluzj. Legion Norweski jeszcze w Niemczech zosta podporzdkowany Waffen-SS, umundurowany w niemieckie mundury, a kadra
8 Tieke, Tragedy of the faithful, s. 2 9 Veum, Brenden, De som falt, ss. 43-44 10 Veum, Brenden, De som falt, ss. 77-78 11 Veum, Brenden, De som falt, ss. 79-82

onierze Waffen-SS-Division Wiking podczas obserwacji. Obok Panzersphwagen (Sd.Kfz. 231 8-Rad). ZSRR, lato 1941

http://commons.wikimedia.org/wiki/ rys. Fornax

Sztandar 1. kompanii policyjnej

oficerska zostaa wymieniona na bardziej przychyln Niemcom. Wizao si to midzy innymi ze zwolnieniem dowdcy, majora Jrgena Bakke, i mianowaniem na jego miejsce 45-letniego Arthura Qvista. Cho ochotnikom obiecywano walki w Finlandii, Legion nigdy tam nie trafi. W lutym na froncie pod Leningradem liczy okoo 1200 onierzy i oficerw. Swoj struktur przypomina wzmocniony batalion, poniewa skada si ze sztabu, kompanii sztabowej, 3 kompanii strzelcw, kompanii cikiej (nr 4) oraz kompanii przeciwpancernej tak zwanej 14. kompanii12. Legion Norweski na froncie Przy 40-stopniowych mrozie i duym wietrze Legion Norweski przyby 18 lutego 1942 na front, gdzie przej odcinek starych okopw od bliej nieokrelonego batalionu SS-manw 13 . Legion w praktyce zajmowa te same pozycje do momentu wycofania w nocy z 2 na 3 marca 1943 roku14. W cigu pobytu na froncie legion by pocztkowo podporzdkowany 2. zmotoryzowanej brygadzie SS, a pod koniec ochotniczej otew-

12 Veum, Brenden, De som falt, ss. 79-82 13 Veum, Brenden, De som falt, s.84. Wedug wspomnienia zawartego w ksice mieli to by onierze z batalionu 1. dywizji SS Leibstandarte Adolf Hitler. Nie moe to byc prawd, gdy 1. dywizja SS znajdowaa si wtedy w HGr Sud. Jest bardziej prawdopodobne, e w batalion nalea do 4 dywizji SS Polizei lub 2. zmotoryzowanej brygady SS 14 Veum, Brenden, De som falt, ss. 84 - 113

numer

zima 2010

37

Biuletyn DWS.org.pl
CC-BY Bundesarchiv Bild 101III-Bang-004-19, fot. Bang

skiej brygadzie SS 15. W styczniu 1943 roku jednostka liczya ju zaledwie 600 onierzy, a wic tylko poow stanu wyjciowego. Co jaki czas trafiali do Legionu nowi rekruci, niektrzy powracali ze szpitali, inni to cakiem wiey onierze. Najwikszym jednak zastrzykiem ludzkim bya 1. kompania policyjna (SS Polizeikompanie Frw.-Legion Norwegen). W czasie wojny z byych norweskich policjantw sformowano cztery kompanie policyjne SS. Pierwsza kompania w sile okoo 100 onierzy zostaa podporzdkowana Legionowi Norweskiemu. Druga oraz trzecia zostay wysane na front do Finlandii, a ostatnia, czwarta, w chwili kapitulacji wojsk niemieckich w Norwegii w maju 1945 wci jeszcze bya w trakcie organizacji. 1. kompania SS ktr wysano jako wsparcie Legionu Norweskiego walczya i trudzia si w okopach tak samo, jak jednostka ktr wspieraa. Jednostki policyjne zwykle byy kierowane na tyy jako jednostki garnizonowe, gdzie czsto prowadziy akcje pacyfikacyjne. 1. kompania SS nigdy nie braa udziau w akcjach pacyfikacyjnych cay okres suby przebya na froncie. Wraz z Legionem spod Leningradu wycofano take kompani policyjna16. Podczas 13 miesicy na froncie wschodnim Legion Norweski oraz 1. kompania policyjna SS straciy cznie 177 zabitych17.

onierze Legionu Norweskiego po przybyciu na front wschodni, jesie 1941

http://www.rep.ru/02Nov2005/rep/01.html

6. SS-Gebirgs-Division Nord
czyli batalion narciarskich strzelcw Norge Pocztki batalionu sigaj lata 1942, kiedy pad pomys stworzenia oddziau rozpoznawczego wyposaonego w sprzt narciarski. Pierwszy oddzia zoony z ochotnikw norweskich w sile 120 ludzi zosta podporzdkowany i wysany do 6. grskiej dywizji SS Nord w lutym 1943 roku. Dywizja stacjonowaa wtedy w Finlandii, wic przynajmniej tym razem Niemcy, w oczach ochotnikw norweskich, dotrzymali sowa co do dyslokacji jednostki. Kilka miesicy pniej, latem tego samego roku, oddzia rozwizano, ale Niemcom pomys si spodoba i wkrtce ogoszono rekrutacj do batalion narciarskiego Norge. Jak za kadym razem zgosio si sporo ochotnikw, ponadto okoo 200 zostao przeniesionych z 23. puku grenadierw pancernych SS. Kiedy w styczniu 1944 roku batalion trafi na front w Finlandii liczy okoo 700 onierzy. Wielu ochotnikw miao za sob sub w innych formacjach Waffen-SS, jak np. w SS Wiking, Legionie Norweskim czy w 23. puku grenadierw pancernych SS. W szeregach batalionu znalaza si te niewielka liczba oficerw i podoficerw niemieckich. By on zorganizowany w trzy kompanie strzelcw oraz kompani sztabow rzuca si w oczy ewidentny brak kompanii broni cikiej 18. Wzgrza Hasselmann i Kaprolat norweskie termopile Wzgrza Hasselmann i Kaprolat znajduj si troch na wschd od osady typu miejskiego ouchi (fin. Louhi) w dzisiejszej republice Karelii19. Sztab 6. dywizji grskiej SS uzna, e
15 Tieke, Tragedy of the faithful, s. 2 16 Veum, Brenden, De som falt, ss. 84 - 113 17 Veum, Brenden, De som falt, s. 114 18 Veum, Brenden, De som falt, ss. 156 - 159 19 Republika Karelii, cz Federacji Rosyjskiej, ley na pograniczu Rosji z Finlandi. Formalnie ta cz frontu nie podlegaa OKH tak jak front wschodni, lecz OKW.

Szkic walk na wzgrzach Hasselmann i Kaprolat (u gry) i wycinek wspczesnej mapy topograficznej w skali 1:200 000 przedstawiajcy rejon walk

numer

zima 2010

38

Biuletyn DWS.org.pl
http://en.wikipedia.org, rys. Resigua

nadaj si one na wysunite punkty oporu. Do czerwca 1944 roku stacjonowa tam praktycznie cay batalion Norge oraz garstka niemieckich obserwatorw artyleryjskich. 1. i 2. kompania stacjonoway na wzgrzu Hasselmann a 3. na Kaprolat. Na pocztku czerwca du cz batalionu wycofano na poligon w Finlandii, 1. kompani za wycofano na bliskie tyu do odwodu. W momencie ataku wojsk RKKA w nocy z 25 na 26 czerwca 1944 roku na obydwu wzgrzach byo okoo 200 onierzy. Wedug rde norweskich w ataku brao udzia prawie 5000 onierzy RKKA. Walka trwaa krtko a norweski batalion, cho prosi o wsparcie, adnego nie dosta. W godzinach porannych 26 czerwca ostatni onierze wycofali si z obydwu wzgrz. Okoo 50 dostao si do linii niemieckich, 102 zgino na pozycjach lub podczas wycofywania si, a reszta dostaa si do niewoli20. Wzgrza nigdy nie zostay odbite, ciaa polegych zostay zapomniane a ich szcztki le tam do dzi. Rodziny polegych staray si przez ostatnie 20 lat zidentyfikowa oraz sprowadzi szcztki do kraju, aby je pochowa. Niestety pastwo norweskie nie chce im w tym pomoc. W 2005 roku biuro wczesnego premiera Norwegii Kjell Magne Bondevika wypowiedziao si oficjalnie e skoro Norwegowie suyli w silach zbrojnych III Rzeszy, to odpowiedzialno za ekshumacje i sprowadzenie zwok ley po stronie niemieckiej. W 2007 rzd ugi si troch i przeznaczy milion koron norweskich (okoo 500 000 PLN) na ekshumacje. Zaznaczy jednak, e nie s to pienidze na sprowadzenie zwok do Norwegii21. W nocy z 3 na 4 wrzenia 1944 roku Finlandia podpisaa zawieszenie broni z ZSRR. Dla Finlandii wojna si skoczya i wojska niemieckie musiay si jak najprdzej wycofa z kraju. Batalion narciarski Norge razem z 3. kompani policyjn SS by zmuszony maszerowa przez Kuusamo i Rovaniemi z powrotem do Norwegii, cznie okoo 1200 km. Po drodze jednostka bya kilka razy atakowana przez oddziay fiskie. Po przybyciu do Norwegii batalion narciarski Norge zosta rozwizany a 6. dywizja grska SS w styczniu 1945 trafia do HGr G na front zachodni22. Spord Norwegw sucych w 6. dywizji grskiej SS stracio ycie lub zostao uznanych za zaginionych cznie 175 onierzy23.

Godo 6. SS-Gebirgs-Division

wo miaa ona nosi nazw Warger25, ale ostatecznie zdecydowano si na Nordland. Dywizja miaa razem z SS Wiking utworzy III. germaski korpus pancerny SS. Do tego jednak nie doszo, a do korpusu pancernego zdecydowano si wczy nowo sformowan brygad SS Nederland oraz dywizj Nordland26. Puki grenadierw pancernych w dywizji Nordland zostay ochrzczone Norge (23. puk) i Danmark (24. puk). Zakadano e Norge mia si skada z ochotnikw z Norwegii, a Danmark z ochotnikw z Danii. Rekrutacja Podczas rekrutacji propaganda gosia e maj by stworzone czysto norweskie jednostki pod norweskim dowdztwem. Bya to nieprawda, bo ju wczeniej Niemcy doszli do wniosku, e lepiej nie tworzy czysto narodowych jednostek. Przyczyn byo pewnie wiele. Norwescy historycy twierdz, e chodzio tu gownie o to, aby jednostki nie byy za zielone i dlatego mieszano ochotnikw skandynawskich z weteranami niemieckimi. Bardzo czsto zdarzao si jednak e niemieccy oficerowie i podoficerowie stanowili wikszo w oddziaach liniowych, a ochotnikw, ktrzy byli oficerami lub podoficerami, kierowano do sztabw lub do jednostek tyowych27. Niemcy w ten sposb chcieli zapobiec panice podczas walki majc wiksze zaufanie do swoich. Innym powodem, czsto pomijanym przez norweskich historykw, jest kwestia buntu. Wiadomo e atwiej jest otrzyma kontrol nad oddziaem, jeli ma si w nim wasnych onierzy. Dla norweskich ochotnikw stao si dziwne e do ich puku Norge ktry na dodatek za emblemat mia norwesk flag, jego za nazwa znaczy w jzyku norweskim po prostu Norwegia wcielono Niemcw z Rumunii oraz Wgier. Norwegowie nie byli tym zachwyceni, cz twierdzia te e Niemcy z Rumunii i Wgier nie nale do rasy nordyckiej a do jakich brudasw28. Szacuje si e do dywizji zgosio si okoo 800 Norwegw, okoo 300 z nich suyo pocztkowo w Legionie Norweskim, wielu byo rwnie weteranami z SS Wiking 29.
25 Warger czyli po polsku waregowie. Tak nazywano wikingw ktrzy w 8/9 wieku dziaali w rejonach obecnej Ukrainy i Rosji. 26 Tieke, Tragedy of the faithful, s. 1 27 Veum, Brenden, De som falt, ss. 210 - 211 28 Veum, Brenden, De som falt, s. 221 29 Veum, Brenden, De som falt, s. 210

23. puk grenadierw pancernych Norge

czyli Norwegowie w 11. ochotniczej dywizji SS Nordland (SS-Panzer-Grenadier-Freiwilligen-Division Nordland) Pocztki 11. ochotniczej dywizji SS Nordland sigaj puku grenadierw pancernych Nordland ktry to by czci 5. dywizji pancernej SS Wiking. Pod koniec kwietnia 1943 roku puk zosta wycofany z frontu i oddelegowany na poligon w Grafenwohr, aby utworzy now dywizj24. Pocztko20 Veum, Brenden, De som falt, ss. 159 - 116 21 Vidar Trellevik, Ligger fortsatt i bakken, opublikowane 23/02-2009 http:// www.nrk.no/programmer/tv/brennpunkt/1.6488248 22 Veum, Brenden, De som falt, ss. 160 - 164 23 Veum, Brenden, De som falt, s. 177 24 Tieke, Tragedy of the faithful, s. 350

numer

zima 2010

39

Biuletyn DWS.org.pl
http://en.wikipedia.org, rys. Willtron

Na froncie i na zapleczu Pod koniec sierpnia 1943 roku III Korpus Pancerny SS przeniesiono do Chorwacji pod dowdztwo 2. Armii Pancernej (PzAOK 2) generaa Rendulia. Pocztkowo bya nawet mowa o tymczasowej subie we Francji, ale dowdztwo korpusu sprzeciwio si temu. W Chorwacji ochotnicy norwescy brali udzia w rozbrajaniu wojsk woskich (po kapitulacji 2 wrzenia), w walkach przeciwko partyzantce oraz doskonalili si w rzemiole wojennym30. Pobyt w Chorwacji nie wpyn dobrze na morale norweskich ochotnikw. Obiecywano im walk przeciwko bolszewikom, a czekaa ich walka przeciwko partyzanckim duchom. 8 listopada odbyo si pierwsze spotkanie norweskich ochotnikw, gdzie dyskutowano zmian przydziau na inn jednostk i ch wyjazdu na front w Finlandii. W kocu doszo do tego, e okoo 100 ochotnikw zdecydowao si na przeniesienie do narciarskiego batalionu strzelcw Norge (6. dywizja strzelcw grskich SS Nord)31. W grudniu 1943 roku przyszed rozkaz przeniesienia caego korpus na front wschodni pod Leningrad w skad HGr Nord32. Ochotnicy norwescy prowadzili cikie walki pod Leningradem a potem pod Narw. 25 lipca 1944 roku dywizja Nordland wycofaa si spod Narwy a 18 wrzenia z Estonii. Na pocztku padziernika trafia do Kurlandii, gdzie pozostaa do stycznia 194533. W styczniu 1945 roku dywizj przerzucono drog morsk do Niemiec. W lutymmarcu braa udzia w walkach na Pomorzu a w kwietniu zostaa doszcztnie rozbita w Berlinie. Szacuje si e w Berlinie w szeregach Nordland wci jeszcze bio si okoo 50 norweskich ochotnikw34. cznie w walce lub w niewoli zgino 206 ochotnikw norweskich sucych w dywizji Nordland lub innych oddziaach III korpusu pancernego SS35.

Godo 11.SS-Freiwilligen-Panzergrenadier-Division Nordland

Oddziay pacyfikacyjne
Ochotnicy norwescy trafili niestety rwnie do oddziaw, ktre w czasie wojny wsawiy si okruciestwem i pacyfikacjami. Norwescy badacze twierdz e aden z Norwegw nie trafi do tych oddziaw dobrowolnie, a raczej za jakie przewinienie. Wiadomo e kilku obywateli norweskich suyo w oddziale Dirlewangera, kilku w 1. zmotoryzowanej brygadzie SS oraz w 7. ochotniczej dywizji grskiej SS Prinz Eugen. Kada z tych jednostek w jakim sensie przyczynia si do pacyfikacji oraz mordw na ydach i innych narodowociach. Liczba obywateli norweskich w tych oddziaach jest trudna dzi do oszacowania. Wiemy np., e w 1. zmotoryzowanej brygadzie SS zgino trzech Norwegw, a byo ich tam okoo 20. Bardzo trudno rwnie dzi powiedzie, czy brali oni odzia w mordach, czy nie, cho z drugiej strony charakter jednostki
30 Tieke, Tragedy of the faithful, ss. 7-12 31 Veum, Brenden, De som falt, ss. 228 - 230 32 Tieke, Tradegy of the faithful, ss. 7-12 33 W artykule pominito bitw pod Narw oraz wycofanie HGr Nord do Kurlandii. Dla szczeglnie zainteresowanych polecam Tieke Tradegy of the faithful ktra jest monografi III korpusu pancernego, oraz Newton Retreat from Leningrad o wycofaniu HGr Nord. 34 Veum, Brenden, De som falt, ss. 231 - 271 35 Veum, Brenden, De som falt, s. 272

by taki, e dopuszczaa si mordw na cywilach36. Przykadem moe by operacja przeciwpartyzancka o kryptonimie Karlsbadz jesieni 1942 roku, w ktrej brygada braa udzia. Efekt operacji 1051 cywilw wymordowanych. Liczby mwi same za siebie37. Wracajc jednak do dywizji Nordland podczas jej pobytu w Chorwacji doszo do pewnych incydentw za ktre w naszych czasach poszoby si do wizienia na dugie lata. W pamitniku Sverre Ryena38 przytoczonym w ksice Veuma moemy przeczyta: Sobota 30 padziernika 1943. Tam zaczy do nas strzela te bandy Szlimy od domu do domu i wkadalimy lufy karabinowe przez drzwi [strzelali?] Ci ktrzy nie leeli na ziemi, uciekli do lasu. Godzina 18 wszystkie domy pon. No i jeszcze jedna partyzancka wioska zniszczona przez norweskich grenadierw. Stracilimy czterech ludzi, siedmiu rannych. Sverre Ryen nie przey wojny i zgin w 1945 gdzie pod Berlinem39. Wedug norweskiego dziennikarza Egila Ulateiga nigdy po wojnie nie prowadzono dochodze w sprawie tej pacyfikacji, ani w sprawie adnej innej z przeprowadzonych na terenie Chorwacji w czasie trzymiesicznego pobytu Nordland w tym rejonie40. U Dirlewangera byo 45 norweskich obywateli, tyle samo te zgino41. Bya to jednostka karna, wic najprawdopodobniej wszyscy obywatele norwescy trafili tam za jakie przewinienia. Oddzia by znany z okruciestwa, podczas pobytu na Biaorusi bra udzia w licznych akcjach przeciwko partyzantce radzieckiej. Efektem tych akcji byo czsto mordowanie niewinnych ludzi, np. podczas operacji pod kryptonimem Kottbus wymordowano 1013 tysicy ludzi42. Moliwe te e kilku z nich brao udzia w Powstaniu Warszawskim, ale do dzi te informacje nie zostay potwierdzone 43. Powstanie warszawskie W czasie Powstania Warszawskiego cignito jako wsparcie do Warszawy midzy innymi jednostk o nietypowej na36 Veum, Brenden, De som falt, ss. 326 - 327 37 Munoz, Hitlers White Russians, ss. 228 229 38 Dagbok fr ein rotnorsk nazisk pamitnik prawdziwego norweskiego nazisty 39 Veum, Brenden, De som falt, ss. 226 - 227 40 Ulateig, Jaktem p massemorderne, s. 241 41 Veum do konca nie jest pewien czy byo ich czterech czy piciu. 42 Stefaczak, Dirlewanger na Biaorusi, Biuletyn DWS.org.pl nr 3 43 Veum, Brenden, De som falt, ss. 323 - 325

numer

zima 2010

40

Biuletyn DWS.org.pl
Losy powojenne Kiedy 8 maja 1945 roku niemieckie wojska skapituloway, w Norwegii zaczto bardzo szybko aresztowa osoby ktre wsppracoway w okupantem. Ju 1 lipca w aresztach na terenie pastwa norweskiego znajdowao si okoo 14 000 ludzi. Niebawem okazao si rwnie, e liczba obozw i aresztw jest zdecydowanie za maa, wic zaczto budowa tymczasowe obozy. Weterani, ktrzy byli wrd aresztowanych, zostali w do krtkim czasie skazani za zdrad pastwa. Wikszo z nich dostaa niewysokie, zaledwie kilkuletnie kary wizienia. Co poniektrzy prbowali uciec do Argentyny bd Brazylii nielicznym si to udao. Wadze norweskie wystpiy o ekstradycj uciekinierw, jednake rzdy Brazylii i Argentyny sprzeciwiy si temu, uznajc ich za uchodcw politycznych52. Losy obywateli norweskich ktrzy trafili do niewoli radzieckiej byy natomiast zupenie inne. Wedug Sigurda Senje ktry powouje si na prace magistersk Ane Dalen Ringheim53, do niewoli sowieckiej trafio okoo 136 obywateli norweskich. Co najmniej 42 z nich stracio ycie od cikiej pracy, wycieczenia, chorb itd. Wikszo zostaa zwolniona i wrcia do Norwegii na przeomie lat 1945/1946. Ostatni jecy norwescy zostali w niewoli a do 1953 roku. Po powrocie do kraju byli wzywani na krtkie przesuchania na policj. Zazwyczaj uznawano, e kar ju odbyli w obozach sowieckich, dlatego nie byo potrzeby dodatkowej kary wizienia w rodzinnym kraju54.

zwie SS Rontgensturmbann. Bya to specjalnie wyszkolona jednostka sanitarna, ktra miaa wykrywa grulic wrd niemieckich onierzy. SS Rontengsturmbann by wyposaony w aparaty rentgenowskie std te jej nazwa. W marcu 1944 roku okoo 100 onierzy oddelegowano do Poznania w celu przeszkolenia w SS Rontgensturmbann, wrd nich byo okoo 20 Norwegw. Oprcz obywateli norweskich znaleli si rwnie obywatele duscy, holenderscy, belgijscy oraz niemieccy44. Do Warszawy wysano pluton ckm SS Rontgensturmbann w sile 1 oficera oraz 37 podoficerw i onierzy45. Na czas powstania pluton zosta podporzdkowany grupie szturmowej majora Recka46. Podczas powstania zgino dwch Norwegw, Knut Iversen lat 18, zgin 21 sierpnia, oraz Paul Olav Perssen lat 17, straci ycie 13 wrzenia. Z przebiegu walk grupy szturmowej majora Recka wynika, e Knut Iversen zgin w czasie cikich bojw na Starym Miecie, a Paul Olav Perssen najprawdopodobniej na Czerniakowie. Podczas suby w SS Rontgensturmbann stracio ycie lub zostao uznanych za zaginionych cznie 12 obywateli norweskich47. Pozostae jednostki Obywatele norwescy trafili rwnie do kilku innych jednostek niemieckich. Byy to jednak wycznie mae grupy ochotnikw. Wiadomo na przykad, e kilku Norwegw zgino w jednostkach takich jak SS-Fallschirmjager-Bataillon 500, dywizja SS Totenkopf, SS-Polizei-Skijger-Bataillon 506 czy SSJagdverband48. Jeden obywatel norweski Bjrn Dick Brynjulfson, weteran SS Wiking, walczy w szeregach 38. dywizji SS Nibelungen. Pod koniec wojny, jako zreszt jedyny Norweg, trafi do niewoli amerykaskiej. 29 kwietnia 1945 roku zosta zakatowany na mier przez amerykaskich stranikw49. Jednostki niebojowe Obywatele norwescy suyli take w niebojowych jednostkach niemieckich. 47 dziennikarzy byo np. w jednostce propagandowej SS-Standarte Kurt Eggers. Duy procent z nich przed wojna pracowa w NRK lub w gazetach norweskich. Podczas suby w Kurt Eggers zgino szeciu dziennikarzy50. W Niemieckim Czerwonym Krzyu (DRK) pracowao podczas wojny okoo 400 norweskich kobiet. Niestety nikt do koca nie jest pewny, czy ta liczba si zgadza, bo ani Norweski, ani Niemiecki Czerwony Krzy nie maj w swoich archiwach dokadnych danych. Kobiety pracujce na froncie dla DRK byy czsto nazywane frontowymi siostrami. Norwescy badacze szacuj, e podczas walk na froncie wschodnim 21 stracio ycie bd zostao uznanych za zaginione norweskich sistr frontowych51.
44 45 46 47 48 49 50 51 Veum, Brenden, De som falt, ss. 314 - 315 Krannhals, Der Warschauer Aufstand 1944, s.125 Kirchmayer, Powstanie Warszawskie, zalacznik nr 17 oraz nr 20 Veum, Brenden, De som falt, ss. 316 - 317 Veum, Brenden, De som falt, s. 347, s. 353, s. 175 oraz s. 355 Veum, Brenden, De som falt, s. 359 Veum, Brenden, De som falt, ss. 348 - 350 Veum, Brenden, De som falt, ss. 332 - 343

Zamiast posowia
W Polsce yje si nadal wojn. S obchody, wita narodowe 1 sierpnia, w ktrym o godzinie 17 wyj syreny i ruch na ulicach jest wstrzymywany na minut. 15 sierpnia, w ktrym prezydent awansuje oficerw na generaw. 1 wrzenia, kiedy Niemcy ju po raz ktry z rzdu przepraszaj nas za wojn, a Rosjanie po raz kolejny neguj, e nas zaatakowali itd., itd. A w Norwegii? W Norwegii nie ma tego romantyzmu zwizanego z wojn jaki mamy u nas w kraju. Tutaj wojna, owszem bya, ale bya i ju si skoczya. Koniec. Kropka. Krl norweski, Harald V, wypowiedzia si mniej wicej 1520 lat temu, e temat drugiej wojny wiatowej ju czas zakoczy i niech przejdzie do historii. I w sumie tak si tutaj stao, ycie toczy si dalej. Pamitam nawet czasy szkoy redniej, kiedy na historii doszlimy do drugiej wojny wiatowej. Nauczycielka stwierdzia e sama wojna nie jest wana (sic!), ale jej skutki. Wic na nastpnej godzinie przerabialimy ju utworzenie NATO. Dzisiejsza Norwegia rzadko wspomina drug wojn wiatow, a tym bardziej osoby suce u boku Hitlera. O Quislingu raczej wszyscy syszeli, ale o wielkim norweskim pisarzu Knucie Hamsunie raczej nie. Hamsun w czasie wojny opowiedzia si po stronie Hitlera i chyba nawet zapisa si do NS55. Kiedy wojna si skoczya, pojawi si wielki problem. Ale mdrzy ludzie myl i wymylono, e Hamsun na skutek staroci jest chory psychicznie i by w czasie wojny niepoczytalny. Starusz52 Westlie, Fars krig, ss. 163 - 169 53 Senje, Glemt soldat, s. 145. Tytu pracy magisterkiej Ane Dalen Ringheim brzmi: Nordmenn i sovjetisk fangenskap 19401955 (Norwegowie w niewoli sowieckiej 19401955). 54 Senje, Glemt soldat, s. 145 55 Nasjonal Samling Norweska partia nazistowsk

numer

zima 2010

41

Biuletyn DWS.org.pl
Bibliografia Glantz i inni, Slaughterhouse, Bedford 2005 Kirchmayer Jerzy, Powstanie Warszawskie, Warszawa 1959 Krannhals Hanns von, Der Warschauer Aufstand 1944, Frankfurt am Main 1962 Munoz, Romanko, Hitlers White Russians, Nowy York 2003 Senje Sigurd, Glemt soldat, Oslo 2008 Stefaczak Micha, Dirlewanger na Biaorusi, Biuletyn DWS. org.pl nr 3 2009 Tieke Wilhelm, Tragedy of the faithful, Winnipeg 2001 Trellevik Vidar, Ligger fortsatt i bakken, opublikowane 23/02-2009 http://www.nrk.no/programmer/tv/brenn punkt/1.6488248 Informacja o projekcie naukowym Norske frivillige i SS http://www.hlsenteret.no/kunnskapsbasen/Forskningsprosjekt/163 Ulateig Egil, Jakten p massemorderne, Otta 2006 Westlie Bjrn, Fars krig, Oslo 2009 Veum Eirik, Brenden Geir, De som falt, 2009

ka oczyszczono z zarzutw i wysano na wczesn emerytur. No i sprawa zaatwiona. Z norweskimi ochotnikami walczcymi u boku Wehrmachtu nie poszo tak sprawnie. Osobicie podejrzewam e Hamsun by w peni swoich zmysw, a po prostu wybra niewaciw stron. Naley pamita, e dla przecitnego Norwega wojna nie bya tak czarno-biaa, jak dla nas Polakw. W Polsce wrogiem byli Niemcy i Rosja, a przyjacielem Francja i Wielka Brytania. Neutralno Norwegii, wbrew powszechnemu przekonaniu, jako pierwsi pogwacili Anglicy kadc miny na norweskich wodach terytorialnych. Stao si to kilka dni przed atakiem Niemcw na Norwegi. Naley take pamita reakcj norwesk na atak ZSRR na Finlandi wielkie oburzenie i solidarno z cierpicym narodem fiskim. Skandynawowie s prawie jak jeden nard, zawsze si trzymaj razem. Uwierzcie mi na sowo jzyki skandynawskie s tak do siebie podobne, jakby to by jeden jzyk. Znajc norweski mona si bez problemu porozumie w caej Skandynawii, znajc szwedzki to samo itd. Jzyki te s blisze ni polski ze sowackim czy ukraiskim. W czasie wojny zimowej na przeomie 1939 i 1940 roku pewna liczba obywateli norweskich bia si jako ochotnicy w armii fiskiej. Bronili niezawisoci i niepodlegoci swoich skandynawskich braci przed bolszewikami i komunizmem. Obywatele norwescy ktrzy zwerbowani do suby pod wodz Adolfa Hitlera czsto czuli si oszukani przez propagand oraz wadze niemieckie. Obiecywano im wojsko norweskie, pod norwesk flag, z oficerami norweskimi, z rozkazami w jzyku norweskim itd. Szara rzeczywisto wygldaa troch inaczej. Norweskiego wojska nie byo, norweskiej flagi te nie, a rozkazy tym bardziej nie byy w jzyku norweskim. Niektrzy norwescy historycy prbuj pokaza ochotnikw norweskich jako oszukanych. Mona powiedzie e poszli na wojn bo wierzyli, e najwikszym wrogiem Norwegii jest komunizm, a jednoczenie mieli sentyment do Niemiec, wic ich wybr nie by taki trudny do wytumaczenia. Oczywicie historia nie jest romantyczna a realia czsto s zupenie inne. Totalitaryzm w Niemczech okaza si tak samo zabjczy jak komunizm w ZSRR.

Micha Stefaczak (michalst)

numer

zima 2010

42

Biuletyn DWS.org.pl

Czeskie epizody z walk nad Dolnym Sanem

@ Sawomir Kuacz (AlterUrsi)

Sawomir Kuacz

W 1915 roku, w odstpie kilku tygodni dwa austro-wgierskie puki piechoty zostay rozwizane za zdrad. Oba naleay do najstarszych jednostek w Austrii, powstay bowiem w XVII wieku. Rekruta bray z ssiadujcych okrgw uzupenie w rodkowych Czechach, std wyrniajca je nazwa Bhmisches czeski. Co czy je z Leajskiem? Okazuje si, e cakiem sporo. Pierwszy, praski 28. Infanterie Regiment1 walczy pod Leajskiem w padzierniku 1914 roku. Wsawi si pniejsz dezercj w Karpatach. Take w padzierniku 1914 roku, pod Radymnem widziano onierzy 36. Infanterie Regiment z Mladej Boleslavi (miasto znane mionikom motoryzacji jako siedziba koncernu koda) prbujcych przej na stron wroga. Siedem miesicy pniej, rwnie nad Sanem, w bitwie o sieniawski przyczek mostowy uciek przed atakujcym wrogiem, za co zosta rozformowany. Przeledmy histori tych jednostek. Bhmisches Infanterieregiment Nr. 28 Viktor Emanuel III. Knig von Italien powsta w 1698 roku. Rekrutowa si z Pragi i wanie jako praski wystpuje w opracowaniach. Jego sztab stacjonowa w Innsbrucku, I i III batalion w Schlanders2, II w Pradze, IV w Mal, dowdc by Oberst3 Ferdinand Sedlaczek (stan w 1914 roku). Jego ludowa, potoczna nazwa to Prask dti Praskie Dzieci. Wyjwszy II batalion, ktry trafi na front serbski, puk wzi udzia w letniej ofensywie przeciw Rosji a pierwszy lad udziau tego puku w walkach koo Leajska w ramach jesiennej ofensywy WisaSan przynosi kronika Tiroler Kaiserjger Regiment 14: 13 padziernika Jestemy w rezerwie korpusu w Giedlarowej. Od 2 dni znowu pada. Wie jest przepeniona oddziaami i taborem. Nasza 8. Dywizja ma rozkaz przekroczy San koo Rzuchowa. 4. TKJR oraz 13. i 16. FJB5 id w pierwszej linii, 59. i 28. IR s posikami6. 59. i 28 IR tworzyy wwczas 5. Infanterie Brigade7 w 3. Infanterie Division8, nalecej do XIV korpusu 4. armii. Przeciwnikiem, znajdujcym si po drugiej stronie Sanu byy wwczas oddziay XI korpusu 3. armii rosyjskiej.
1 Puk piechoty, dalej wymiennie ze skrtem IR. 2 W Poudniowym Tyrolu. 3 Pukownik. 4 Tyrolski Puk Strzelcw Cesarskich, 1. TKJR. 5 Feldjgerbataillon, Batalion Strzelcw Polowych. 6 Karl Raschin Edler von Raschinfels, Die Einser-Kaiserjaeger im Feldzug gegen Russland 1914-1915. Auszug aus dem Tagebuche des Regimentsadjutanten. Bregenz 1935, s. 54. 7 Brygada piechoty, IBrig. 8 Dywizja piechoty, ID.

Dziaania 28. IR pod Leajskiem, padziernik 1915 r.

Nieco wicej dowiemy si z fragmentu kroniki wymienionego wyej 59. Infanterie Regiment: 14 padziernika Przesuwajcy si na pnoc od drogi onierze 28. IR nie wytrzymuj cikiego ognia, ktrym zostali oboeni wyjtkowo mocno i uciekaj do tyu pomimo wszystkich stara ich oficerw. Dopiero kiedy przeprawa oddziaw 8. Infanterie Division zaabsorbowaa uwag wroga, 28. IR o 10.30 przed poudniem mg posuwa si dalej, cign si jednak w wikszoci za IV batalionem [59. IR], gdzie w odlegoci 1000 krokw rozoy si poniekd jako rezerwa9. Najszerszy punkt widzenia daje nam sterreich-Ungarns letzter Krieg: Walki XIV korpusu zapowiaday si pomylnie. 8. ID pod dowdztwem GM10 von Fabiniego dya do zdobycia wschodniego brzegu pod Rzuchowem. Kiedy o wicie pierwsze rzuty dywizji rozpoczy przepraw, wrg przykry przytaczajcym ogniem artyleryjskim miejsce przeprawy. Jednoczenie nad rwc wod szalaa burza pociskw z karabinw maszynowych. Liczne pontony trafione rosyjskimi pociskami tony razem ze swoimi zaogami w brudnotym nurcie Sanu lub zostay zniesione prdem. Jednake udao si czterem dziel-

9 Max Ritter von Hoen, Geschichte des salzburgisch-obersterreichischen K.u.k. Infanterie-Regiments Erzherzog Rainer Nr. 59 fr den Zeitraum des Weltkrieges 19141918, Salzburg 1931, s. 97. 10Generalmajor genera brygady.

numer

zima 2010

43

Biuletyn DWS.org.pl
Sawomir Kuacz

nym batalionom (13. FJB, I/4. TKJR, I/3. TKJR11, dwie kompanie 59. IR i dwie kompanie 28. IR) dotrze na drugi brzeg. Tu zostay wkrtce zasypane krzyowym ogniem Rosjan. Z heroiczn wytrwaoci utrzymay si te sabe siy na wschodnim brzegu. Dalsze jednostki miay doczy. Miano nadziej przed noc przerzuci na drugi brzeg ca 8. ID. Silny ogie wroga uniemoliwi jednak nastpne przeprawy12. Po walkach o Rzuchw i krtkim odpoczynku znaleli si Czesi jeszcze raz nad Sanem. Walczyli m.in. 20. padziernika w rejonie NiskoWolina. Co byo dalej? Czym dwudziestosmacy zhabili armi? Legenda gosi, e 3 kwietnia 1915 r. w rejonie KoniecznaStebncka Huta cay puk przeszed na stron rosyjsk w szyku zwartym, ze sztandarem, przy akompaniamencie orkiestry, przygrywajcej pukowego marsza Castaldo. Ale jedynymi prawdziwymi elementami tej legendy s tylko miejsce i data. Po kilku miesicach krwawych walk z puku zostao najwyej kilkuset onierzy, ktrym odechciao si walczy i umiera za austriackiego cesarza. Reszt zwyczajnie zmylono i do dzi powtarza si bezrefleksyjnie. Bo skd niby orkiestra na linii frontu? Dezerterw, kuszonych przez ziomkw walczcych po drugiej stronie frontu, w 2. kompanii Czeskiej Druyny (w skadzie rosyjskiej 49. dywizji piechoty), zamiast otwartych ramion braci Sowian czekay obozy jenieckie. Jedynie cz z nich woya upragniony mundur czechosowacki13. Dla Czechw karpacka defilada zapocztkowaa krzepic serca legend, dla innych narodw bya najczytelniejszym przykadem czeskiego tchrzostwa. Dugo jeszcze dzieci w krajach byej monarchii pytane, ile to jest 28, podnosiy obie rce. A cesarz? Przepeniony blem oficjalnie rozwiza puk. Bhmisches Infanterieregiment Nr. 36 Reichsgraf Browne powsta w 1683 roku. Rekrutowa si z okrgu Jungbunzlau (Mlad Boleslav). Jego sztab, I i III batalion stacjonoway w Bruneck, II batalion w Niederdorf14, a IV w Jungbunzlau. Dowodzi nim Oberst Rudolf Mller (stan w 1914 roku). W 1914 roku puk znalaz si w na froncie pnocnym w Galicji. Po niepowodzeniach w Galicji wschodniej i krtkotrwaym odwrocie na lini TarnwGorliceKarpaty, wojsku austro-wgierskiemu udao si osign utracon we wrzeniu rubie Sanu. 36. Infanterie Regiment, w ramach 10. Infanterie Division IX korpusu nalecego do austro-wgierskiej 3. armii, znalaz si na poudnie od Jarosawia. Po drugiej stronie Sanu znajdoway si jednostki lewego skrzyda rosyjskiej 3. armii. Tu pojawia si pierwsza oznaka upadku morale onierzy tego puku. 20 padziernika 1914 r., jak podaje sterreich-Ungarns letzter Krieg, doszo do przejcia zwartych pododdziaw czeskiego puku do wroga15. Po zaamaniu ofensywy WisaSan front galicyjski ustabilizowa si dopiero na linii Karpat, a jego zachodni odcinek
11 Tzn. I batalion 4. Tiroler Kaiserjger Regiment, I batalion 3. Tiroler Kaiserjger Regiment. 12 sterreich-Ungarns letzter Krieg (dalej: ULK), Band I, s. 426. 13 Antoni Kroh, O Szwejku i o nas, Nowy Scz 1992, s. 3235. 14 Oba garnizony w Poudniowym Tyrolu. 15 ULK, Band I, s. 443. Jak si wydaje, wobec skomplikowanej sytuacji wynikajcej z niepowodzenia ofensywy WisaSan, dowdztwo nie zareagowao waciwie na ten epizod.

Ucieczka 36. IR pod Sieniaw, maj 1915 r.

na linii GorliceTarnw. Tu, 2 maja 1915 r., doszo do przeamania frontu pod Gorlicami przez poczone wojska austrowgiersko-niemieckie, w wyniku czego od poowy miesica front znalaz si znw nad Sanem. 36. Infanterie Regiment z IX korpusem, tym razem ju w 4. armii, obsadzi odbity przyczek mostowy w Sieniawie. Tu 36 puk (Jungbunzlau) bi si karygodnie; jest cakiem prawdopodobne, e chodzio o zdrad. cign on nieszczcie na ssiadujcy 62 puk16. Co waciwie zrobili Czesi 27 maja? Odpowied znajdziemy w do obszernym fragmencie sterreich-Ungarns letzter Krieg: Natarcie III kaukaskiego korpusu, ktre szo w ten rejon, skierowao si najpierw na 36. IR, dobrze okopany na wzgrzach na pnoc od Sieniawy. Jak wykazao przeprowadzone pniej dochodzenie, Rosjanie bez oporu wdarli si do okopw puku i daleko za nie. onierze 36. IR uciekali w penym rozproszeniu przez Sieniaw i zabierali ze sob ssiadujce z lewej strony oddziay, rwnie skadajce si przewanie ze lzakw (sic! SK). Z prawej strony nie tak szybko dali si pokona Siedmiogrodzianie i jeden batalion przesunitej tu w nocy rezerwy korpusu. Batalion ten uderzy jeszcze na opuszczon przez Czechw Sawgr17, ale mg tylko zniszczy pozostawione tu cikie dziao. [] Jak kilka tygodni wczeniej 28. IR, stary, bogaty w tradycje 36. IR zosta na rozkaz cesarza kilka dni pniej skrelony z list armijnych. Jego i jego lewego ssiada zachowanie zostao przypisane przede wszystkim niekorzystnym wpywom, jakie wywary na struktur oddziaw nowo wcielone uzupenienia18. Okazuje si, e od marca 1915 roku w 36. Infanterie Regiment walczy VIII Marschbataillon (batalion marszowy) salz16 August von Cramon, Unser sterreichisch-ungarischer Bundesgenosse im Weltkriege; Erinnerungen aus meiner vierjhrigen Ttigkeit als bevollmchtigter deutscher General beim k.u.k. Armeeobercommando, Berlin 1922, s. 17. 17 Wzgrze 221 na pnocny-wschd od Sieniawy z Szacem III piercienia przyczka mostowego Sieniawa, patrz: Sawomir Kuacz, Okolice Leajska i Sieniawy w przededniu i podczas I wojny wiatowej, Leajsk 2008, ss. 22 i 64. 18 ULK, Band II, s. 428-429.

numer

zima 2010

44

Biuletyn DWS.org.pl
Bibliografia: Cramon August von, Unser sterreichisch-ungarischer Bundesgenosse im Weltkriege; Erinnerungen aus meiner vierjhrigen Ttigkeit als bevollmchtigter deutscher General beim k.u.k. Armeeobercommando, Berlin 1922 Hoen Max Ritter von, Geschichte des salzburgisch-obersterreichischen K. u. k. Infanterie-Regiments Erzherzog Rainer Nr. 59 fr den Zeitraum des Weltkrieges 19141918, Salzburg 1931 Horstenau Edmund (red.), sterreich-Ungarns Letzter Krieg, Wien 1931, Band I, II Judi Guido, Huemer Franz, Die Tragdie eines Rainer-Bataillons, b.m.w., b.r.w. Kroh Antoni, O Szwejku i o nas, Nowy Scz 1992 Kuacz Sawomir, Okolice Leajska i Sieniawy w przededniu i podczas I wojny wiatowej, Leajsk 2008 Raschin Karl Edler von Raschinfels, Die Einser-Kaiserjaeger im Feldzug gegen Russland 19141915. Auszug aus dem Tagebuche des Regimentsadjutanten, Bregenz 1935

burskiego 59. Infanterie Regiment, wczony do jako wzmocnienie niepewnej jednostki. O jego historii opowiada broszura Die Tragdie eines Rainer-Bataillons (Tragedia pewnego batalionu Rainerw19), ktr tworz patetyczne, jednoczenie propagandowe i szowinistyczne w swoim wydwiku teksty Kadettaspiranta20 Guidona Judiego i Zugsfhrera21 Franza Huemera. Warto tej broszury polega jednak na do dokadnym zrelacjonowaniu dziaa z maja 1915 roku, w tym zajcia w Sieniawie: 24 maja zajmujemy stare stanowiska z walk 1914 roku na prawym brzegu Sanu, na pnoc od Sieniawy. 25 maja nowy batalion marszowy 36 IR staje za naszymi okopami jako rezerwa. Trzydziestoszstacy przechodz do wroga 26 maja wieczorem dostaj22 od naszych dowdcw, Fhnricha23 Maschke i Zugsfhrera Pllmanna rozkaz objcia do pnocy suby w okopach. Krtko przed majc nastpi zmian zapalaj si przed naszymi stanowiskami ognie alarmowe. Na prawym skrzydle sycha woanie Ulala. Alarmuj kompani. Fhnrich Maschke dostaje wiadomo, e dwa bataliony 36 IR i nowoprzybyy batalion marszowy przeszy do wroga. Czesi z naszego batalionu dowiaduj si o tym. Rosjanie dotarli ju do stanowisk ogniowych naszych baterii. Wielu wiernych jeszcze Czechw i Rainerw zajmuje dla osony flanki znajdujcy si na wschd od nas rw cznikowy. Rainerzy przydzieleni do zbiegych batalionw doczaj do nas i opowiadaj, e cay 36 IR zdezerterowa do Rosjan. Nie ma ju czasu do stracenia. Zajmuj wraz z nami rowy strzeleckie i cznikowe. Rosjanie posuwaj si w ogromnych tyralierach. Atakuj nas take z flanki. Rosyjska artyleria kadzie ogie zaporowy na sieniawski przyczek. Wydano rozkaz aby strzela do zbiegw. Gocy przynosz wiadomo, e jestemy okreni przez Rosjan z trzech stron. Czwart, woln stron zagradza nam San. Odwrt jest niemoliwy. Niewola? Nie. aden Rainer nie poddaje si bez walki!24. Nastpny dzie przynis szturm, w ktrym ranny zosta autor tekstu i utrat przyczka Sieniawa. Niestety, po wojnie nie powstay oficjalne monografie dwch interesujcych nas pukw, z ktrych moglibymy pozna dokadn histori ich walk. Zainteresowanych rzeteln analiz czeskiego punktu widzenia (take motyww dezercji Praskich Dzieci, oraz jej nastpstw) zapraszam do signicia po doskona ksik Antoniego Kroha pt. O Szwejku i o nas.

Sawomir Kuacz (AlterUrsi)

Wszystkie cytaty w tumaczeniu autora.

19onierze 59. IR Erzherzog Rainer. 20 Aspirant. 21 Plutonowy. 22 Tekst Franza Huemera. 23 Chory 24Guido Judi, Franz Huemer, Die Tragdie eines Rainer-Bataillons (broszura), s. 14-15

numer

zima 2010

45

Biuletyn DWS.org.pl

Cmentarz dwch wojen

@ Sawomir Kuacz (AlterUrsi)

Oto krtka historia cmentarza, jakich w Polsce jest wicej. Kryje szcztki onierzy, ktrzy zginli w ostatniej wojnie dentelmenw i modego czowieka, polegego u progu najstraszniejszej wojny XX wieku. Niezalenie od wyznawanej ideologii, strony frontu po ktrej stali, czya ich jedna rzecz nie chcieli umiera.
Sawomir Kuacz

Lokalizacja Pooony przy drodze Sieniawa Tarnogrd, pomidzy wsiami Cieplice i Adamwka, po wschodniej stronie drogi (grunty wsi Cieplice). Oto krtka historia walk w okolicy: Rok 1914 18 wrzenia rejon Sieniawy i sam przyczek mostowy (krtko broniony przez sabe pododdziay) zaj XVII moskiewski korpus 5. armii gen. Plehwego. 4 padziernika wojska austro-wgierskie rozpoczy wielk kontrofensyw Wisa-San, ktra dotara do Sanu 10 padziernika, ale zaamaa si wobec nieuchwycenia przyczkw po wschodniej stronie rzeki. 10 padziernika w rejonie Sieniawy stacjonowaa ju 32. dywizja piechoty IX kijowskiego korpusu 3. armii gen. Ruzskiego. Rok 1915 Dziki powodzeniu 11. armii niemieckiej w walkach pod Jarosawiem, ssiadujcy z ni IX korpus austro-wgierskiej 4. armii zaj 19 maja Sieniaw. 27 maja miasto odbili Rosjanie z III kaukaskiego korpusu 3. armii dochodzc do Sanu i Lubaczwki. 12 czerwca rozpocza si operacja przeamujca pod Lubaczowem; Sieniaw zdoby 167. puk piechoty z niemieckiej 22. dywizji piechoty (podporzdkowanej austro-wgierskiemu XVII korpusowi). Zwycizcy wzili 3500 jecw gwnie z III korpusu kaukaskiego. 13 czerwca, wychodzca z rejonu Dbna austro-wgierska 10. dywizja piechoty przeprawia si przez rzek i zaja rejon PiskorowiceCieplice. 26. c.k. dywizja piechoty Landwehry zaja cay obszar przyczka mostowego Sieniawa i m. Dobra. Nastpna silna rosyjska linia obrony przebiegaa od Kurywki, przez Dbrowic i Adamwk po Cewkw i Dzikw. Na odcinku Dbrowica-Adamwka sforsoway j 17 czerwca 10. c.k. dywizja piechoty i przerzucona 3 dni wczeniej przez San 106. dywizja piechoty Landsturmu (IX korpus). W ten oto sposb zakoczyy si walki w tym rejonie. Cmentarz dzisiaj Zastanawiajce jest to, e na cianie czoowej pomnika widnieje tylko data 1914. Po pierwsze, walki w Galicji przyjo si zawsze nazywa 19141915. W przypadku powojennych

Pooenie cmentarza, mapa WIG.

tablic pamitkowych najczciej wystpuj daty 19141918, zapewne aby obj take pochwki onierzy lub jecw zmarych z chorb ju po przejciu walk. Po drugie, walki w okolicy Sieniawy w 1914 r. nie byy nawet w poowie tak zacite jak w 1915. Wreszcie, regularny ksztat cmentarza (prostokt 5065 m), obwaowanie, symetryczne rozplanowanie kwater, alejki, centralnie umieszczony pomnik, supki pod ceramiczne tabliczki, a wic cechy analogiczne do np. cmentarzy w Czercach, Manasterzu i innych1, wykluczaj urzdzenie cmentarza przez Rosjan, ktrzy okupowali ten rejon od jesieni 1914 do wiosny 1915 r. Na prawo od wejcia na cmentarz znajduje si pniejsza stela nagrobna w rednim stanie zachowania. Inskrypcja w jzyku rosyjskim brzmi:
1 Vide: Irena Zajc, Cmentarze wojenne z okresu I wojny wiatowej, Przemyl 2001; Sawomir Kuacz, Okolice Leajska i Sieniawy w przededniu i podczas I wojny wiatowej, Leajsk 2008

numer

zima 2010

46
Sawomir Kuacz

Biuletyn DWS.org.pl

Widok cmentarza, stan na 1 wrzenia 2009 r.

Sawomir Kuacz

CCCP / / / / / / PKKA / / / M / / 2 X 1939, czyli: ZSRR / Wieczna pami / onierzowi / rewolucji / modszemu / dowdcy plutonu R[obotniczo]-Ch[opskiej] A[rmii] Cz[erwonej] / Tukajew / Ibrahim / Ismaiowicz / pochowany / 2 X 1939. Tukajew by oficerem 43. puku strzeleckiego 96. dywizji strzeleckiej (XVII korpus strzelcw, 6. armia, Front Ukraiski). Urodzi si w 1916 roku w Bajmaku (Baszkirska ASRR). Grb powsta midzy podpisaniem niemiecko-radzieckiego traktatu o granicach i przyjani (z 28 wrzenia 1939) i protokou uzupeniajcego w sprawie wytyczenia granicy midzy ZSRR a Niemcami z 4 padziernika 1939, ale co wane po niemieckiej stronie granicy wzdu rzeczki Lubienia (na mapie: Przyubie). Miejscowoci znajdujce si na wschd od Sanu i na poudnie od Lubieni (jak Sieniawa) wczono do ZSRR.

Sawomir Kuacz (AlterUrsi)

Bibliografia Edmund Horstenau (red.), sterreich-Ungarns Letzter Krieg, Band II. Wien 1931 Hermann Mller-Brandenburg, Die Schlacht bei Grodek-Lemberg (Juni 1915), Oldenburg 1918 Kozowski E. (red. nauk.), Agresja sowiecka na Polsk w wietle dokumentw. 17 wrzenia 1939 r., tom 1: Geneza i skutki agresji, Warszawa 1994

Stela nagrobna Tukajewa, stan na 1 wrzenia 2009 r.

numer

zima 2010

47

Biuletyn DWS.org.pl

Robert Michulec Ku wrzeniowi 1939. Zbrojne rami sanacji Armagedon Gdynia 2009 ISBN 978-83-918106-9-9

Najkrtsza recenzja tego gniota brzmi tak : Jeli usiujesz w moliwie najgorszy sposb zainwestowa zbdn stw, to wyrzu j na ulic. Ktokolwiek by j znalaz, na pewno bardziej na ni zasuguje ni R. Michulec (cena spodzonego przez niego bubla 93 z). Mam 55 lat. Wojna bardzo okrutnie dotkna nasz rodzin. Przey tylko mj ojciec. By w rodzinie najmodszy na koniec wojny mia 15 lat. Pewnie dlatego historia II wojny wiat. interesuje mnie waciwie od zawsze. Ten temat czsto przewija si w prowadzonych w domu rozmowach. Staraem si jak najlepiej zrozumie to, o czym mwi doroli. Czytaem wic nawet najgorsze wytwory komunistycznej twrczoci historycznej. Wychodziem z zaoenia, e fakt, ktry mog zweryfikowa, pozostaje faktem, natomiast wnioski wycigam sam. Michulcowi udaa si rzecz, w ktr jeszcze niedawno sam bym nie uwierzy. Po raz pierwszy w yciu nie daem rady doczyta do koca rozpocztej ksiki. Spasowaem po przeczytaniu 2/3 tego dziea. Nie potrafi sobie wyobrazi, jak krzywd wyrzdzia Michulcowi Polska, e zieje do niej patologiczn wrcz nienawici i pogard. Przy nim towarzysz Gomuka mgby uchodzi za mionika sanacji. Gdybym mia takie pogldy na temat Polski, to ze wstydu zrzekbym si obywatelstwa i poprosi o azyl w najbardziej oddalonym zaktku Ziemi, np. na Kubie tam na pewno nie rzdzi katolicko-faszystowski reim (okrelenie R.M.). Gdyby autor uy 1% tych inwektyw, jakich uywa pod adresem Polski i Polakw przeciw ydom, to byby okrzyknity czoowym wiatowym antysemit. Reszt ycia spdziby na awie oskaronych, bronic si w kolejnych procesach. My Polacy mamy we krwi wspania, wielowiekow tradycj tolerancji, co bezczelnie wykorzystuj wszelkiej maci pseudointelektualni dewianci. Drobiazg. Oceny faktw historycznych mona dokona na rne sposoby. Mwic np. w XVII wieku w Polsce palono czarownice na stosie, stwierdzamy autentyczny fakt historyczny, ale jednoczenie jest nam wstyd za naszych okrutnych i ciemnych przodkw. Dopiero porwnanie skali tego obrzydliwego zjawiska w Polsce i reszcie Europy daje nam waciw ocen naszych antenatw. Tylko przez porwnanie moemy ocenia wydarzenia historyczne. Siedzc za biurkiem, majc dzisiejsz wiedz, wcale nie jest tak trudno zosta Napoleonem. Mnie rwnie nie podoba si wiele rzeczy, ktre dziay si w drugiej RP, te mam wiele zastrzee do inteligencji dowdcw i sposobu dowodzenia we Wrzeniu 1939r. Jednak zawsze przecieram oczta i rozgldam si wok: a jak to byo u innych? Dla R. Michulca takie drobiazgi nie maj najmniejszego znaczenia. Autor wybiera fakty z goebbelsowskiej propagandy ( a czsto w opluwaniu Polski idzie dalej ) i stara si je udowodni. Jeli jakie fakty do nie pasuj do jego teorii, to tym gorzej dla nich. Typowym przykadem takiego rozumowania jest sprawa Zaolzia. Polska wbia n w plecy chccym walczy braciom Czechom. Tak nas wytresowaa komunistyczna szkoa i jest to w zbiorowej wiadomoci Polakw jeden z najbardziej wstydliwych faktw w naszej historii. Potwierdza to R.M. opisujc to smutne wydarzenie jako przykad zaborczej, agresywnej, gupiej polityki elit II RP. Z zaczonej bibliografii wynika, e R.M. znane s wszystkie zwizane ze spraw fakty ale o nich ani sowa (chyba, e R.M. nie czyta ksiek, na ktre si powouje). Autor nie wspomina, e po I wojnie wiatowej teren Zaolzia zosta podzielony przez miejscow ludno wg kryteriw etnicznych, e zostaa wytyczona granica, e Polska to zaaprobowaa (a Czechosowacja nie), e w czasie najciszych walk polsko-bolszewickich, powstania wielkopolskiego i walk z Ukraicami bracia Czesi zbrojnie zajli te tereny. Nie ma ani sowa o dziesicioletnich staraniach naszej dyplomacji, aby pokojowo zaatwi sporne sprawy, o gorcym poparciu czeskiej generalicji dla sojuszu z Polsk, ktry nie mg doj do skutku ze wzgldu na chorobliwy wrcz antypolonizm prezydentw Masaryka i Benea, o zawartym z Sowietami antypolskim sojuszu. Za to R.M. z luboci kilkakrotnie wspomina o planie ataku na Opole i Wrocaw, przedstawiajc go jako przykad megalomaskiej wrcz gupoty polskich elit khaki. Nie pisze oczywicie, e atak ten miay wykona oddziay skoncentrowane do zajcia Zaolzia. Plan mg by zrealizowany tylko w przypadku wypenienia przez Francj zobowiza sojuszniczych wobec Czechosowacji. Nie ma sowa o tym, e zgromadzone tam wojska osaniay tyy fortyfikacji czeskich przed ich obejciem przez wojska niemieckie. Wystarczy spojrze na map. Chyba nie na prno Niemcy zarzucali nam siedzenie na pocie. Oni dobrze wiedzieli, e Polska jako sojusznik Francji dotrzyma zobowiza. Wspomina o tym kilkakrotnie Hitler, uzasadniajc dlaczego najpierw musi uderzy na Polsk, a nie na Francj. Tego wszystkiego oczywicie w dziele R.M. nie znajdziemy.

numer

zima 2010

48

Biuletyn DWS.org.pl

Nie chc przez to powiedzie, e pochwalam przyjte rozwizanie. Moe, znajc fakty trzeba powtrzy za Longinusem Podbipit: Oj niepiknie brateku, zamiast posypywa gowy popioem. Moe, znajc pniejsze zachowanie Niemcw, rok godnego ycia mieszkajcych na Zaolziu Polakw (i nie tylko), wart by ceny, ktr do dzi pacimy za t akcj. Nie wiem. Biorc do rki ksik powicon wydarzeniom historycznym, czytelnik ma prawo oczekiwa, e pozna wszystkie zwizane z nimi fakty. Po ich uczciwym przedstawieniu autor ma oczywicie prawo do wasnej oceny. Wszak takie ksiki kupujemy po to, aby si czego z nich nauczy. Nie kady czytelnik jest profesjonalnym historykiem. Ksika Michulca w adnym wypadku nie spenia ww kryteriw. To bardzo jednostronna kamliwa i chamska propaganda. Na marginesie podzikujmy Litwie, e w 1939 r. cho raz zachowaa si jak czowiek. Autor z wielk zjadliwoci atakuje kadr oficersk i onierzy WP. Zarzuca im gupot, chamstwo, nieuctwo i wszelkie inne przywary. Ma pretensj, e nie brali przykadu z profesjonalnych i kulturalnych armii: niemieckiej, francuskiej, angielskiej, amerykaskiej, a nawet rumuskiej, sowieckiej i czeskiej. O porace we Wrzeniu 1939r. zadecydowaa nowatorska doktryna Wehrmachtu (przeforsowana przez garstk oficerw), przewaga materiaowo-techniczna, dugo (prawie 2800 km) i konfiguracja granic (pokrenie). W zasadzie wojna bya przegrana, zanim si jeszcze rozpocza. Mona jedynie niemiao zapyta, dlaczego w tak sprzyjajcych warunkach ci wybitni profesjonalici guzdrali si przez miesic z zajciem poowy Polski? Do czego potrzebowali pomocy sowietw? Cierpieli na niestrawno, czy moe kultura nakazywaa im zje tylko poow dania? A moe byli altruistami i postanowili pomc pokrzywdzonym sowietom odzyska rozbiorowe dziedzictwo? Dlaczego (w porwnaniu do innych kampanii) zuyli tak duo bomb i amunicji? Moemy i powinnimy krytykowa naszych sztabowcw, e nie potrafili znale recepty na poczynania Niemcw. Trzeba jednak pamita, e byli pierwsi, na rozwizanie problemu mieli bardzo mao czasu. Godziny i dni. Siy angielsko-belgijsko-francusko-holenderskie miay siedem miesicy na nauk (analiz kampanii polskiej), przewag nad Niemcami w kadej dziedzinie, do obrony (po uwzgldnieniu Linii Maginota) 300400 km frontu i zostay pobite jak dzieci. Sowieci mieli dwa lata i kilkakrotn przewag w wojskach pancernych, lotnictwie i sile ywej i jaki rezultat? O bojowych dokonaniach armii czeskiej i rumuskiej nawet nie wspomn przez grzeczno. Armia amerykaska dostaa popisowe baty w Afryce Pnocnej i dugo jeszcze trwao zanim w miar skutecznie nauczya si walczy z Niemcami. Ale i tak do koca wojny raczej zasypywaa Niemcw sprztem, ni stosowaa wyrafinowan sztuk wojenn. To niby czego mielimy si od nich uczy? Zdaniem R.M. Niemcy reprezentowali najwysze osignicia w sztuce wojennej trzeba przyzna, e przy posiadanych rodkach osignli bardzo duo, a nawet wicej. Niemiao zauwa jednak, e rozptali dwie wojny wiatowe i obie przegrali. I to rwnie naley uwzgldni przy kocowej ocenie. R.M. za wszelk cen usiuje nam wmwi, e marcowa czciowa mobilizacja miaa by wstpem do agresji na III Rzesz. O zajciu w tym czasie przez Niemcw Kajpedy, reszty Czech oraz podporzdkowaniu sobie Sowacji nawet si nie zajknie. O napitej sytuacji w Gdasku rwnie. Przecie te wydarzenia bardzo niekorzystnie wpyny na sytuacj strategiczn Polski. R.M. nie wspomina o daniach wysuwanych wobec Polski w tyme marcu 1939 r. Zamiast tego (s. 12811284 ) raczy nas ckliw opowieci o honorowym Hitlerze, ktry przecie po Monachium uroczycie zapewnia, e Sudety s kresem jego da terytorialnych. Trzykrotnie (do koca 1938 r.) zapewnia, e Polska musi mie dostp do morza. Oznaczao to wyrzeczenie si (zdaniem R.M.) roszcze wobec Pomorza oraz spowodowao zaamanie psychiczne mieszkajcych tam Niemcw. To straszne. Aby nas cakiem pognbi R.M. powinien doczy dug list paktw, ktre Wielki Wdz Narodu Niemieckiego by uprzejmy dotrzyma. Cytat z R.M.: Polacy, generalnie yjc w niewiedzy o potencjalnej alternatywie, w duym stopniu ulegli pisudczykom i poparli postpujc dewastacj kraju, sprowadzajc go na krawd obumarcia. Swoim zwyczajem autor nie podaje nam tej potencjalnej alternatywy. Mona oczywicie krytykowa rozwj przemysu zbrojeniowego w Polsce. Mog zaoy si w ciemno, e byy nietrafne, spnione, le zlokalizowane inwestycje, ale nie wynika z tego, e w ogle by ich nie powinno. Na pewno bya te korupcja, nepotyzm i gupota. I co z tego? Pracowali przy tym normalni ludzie, ze wszystkimi przynalenymi im wadami i zaletami. Teraz mija dwadziecia lat, jak kraje bloku postsowieckiego usiuj zagospodarowa odzyskan wolno. Czy w tych krajach wszystko idzie jak naley? To dwudziestolecie moemy porwna z dwudziestoleciem midzywojennym, porwna sytuacj startow i wtedy ocenia. Dywagacje autora na temat przemysu, organizacji produkcji, kooperacji i wszelkich pokrewnych dziedzin dowodz jedynie jego kompletnej ignorancji. Wida, e ani w teorii, ani w praktyce nie mia z przemysem adnego kontaktu. On chyba wasnorcznie nie zrobiby nawet dki z kory. Jeeli szykujemy si do wojny obronnej, to wszystkie nasze plany produkcyjne, finansowe i inne naley dostosowa do poczyna potencjalnego przeciwnika. Te za nie zawsze potrafimy przewidzie czy w por si o nich dowiedzie. Powoduje to po naszej stronie nieunikniony chaos i czste zmiany planw. Tylko planujc wojn agresywn, oraz zakadajc termin jej rozpoczcia moemy z grubsza zaplanowa nasze przygotowania. Michulec tego nie rozumie lub nie chce zrozumie. Zamiast totalnego krytykanctwa R.M. powinien przedstawi list krajw skonnych w drugiej poowie lat trzydziestych sprzeda nam uzbrojenie i amunicj oraz zapewni jego transport i cigo dostaw na wypadek wojny. Takich pastw nie byo, chyba e kupowalibymy na wyprzeday z demobilu. Polska przed wojn bezskutecznie prbowaa kupi rne rodzaje uzbrojenia. Na skutek zaostrzenia sytuacji midzynarodowej kady produkowa na wasne potrzeby. C z tego, e w Europie amunicja bya o 35% tasza ni polska (tak przynajmniej twierdzi

numer

zima 2010

49

Biuletyn DWS.org.pl

R.M.). Jak moglimy mie gwarancj, e w chwili prby dotrze ona do Polski? Dowiadczenia tranzytowe z czasw wojny 1920 r. nie byy budujce. R.M.: ograniczone moliwoci technologiczne i konstrukcyjne pastwa czy braki w dowiadczonych kadrach inynierskich przy jednoczesnym nadmiarze inynierw. Wszystko to z powodu cywilizacyjnego zacofania Rzeczpospolitej i przez to uomnoci kadry inynierskiej Te zarzuty stawia autor, aby podkreli brak naszych osigni w produkcji nowoczesnego uzbrojenia. Za polskie konstrukcje uzna jedynie karabin Ur, szabl kawaleryjsk, oraz granaty rczne. Zapomnia o takich jak pistolet VIS, pistolet maszynowy MORS, najciszy karabin masz. wz. 38 FK, granatnik wz. 36 kal. 46mm, dziao plot 75mm, itp. Jako przykady naszego ciemniactwa podaje zakupy licencji na dziaa, karabiny, silniki, samochody, itp. Jako przykad szczeglnej indolencji R.M. wskazuje zakup licencji czogu Vickers (s. 756 krytyka, s. 799 przestarzay, ale waciwie dobry). Na s. 808 autor znowu wraca do tego nieszczsnego czogu. Wida, e nie bardzo umie odrni licencyjnego Vickersa od 7TP. Ale wybrzydza nie przestaje: dziao i wiea szwedzka celownik wywodzcy si z niemieckiego pierwowzoru Zeissa silnik szwajcarski technologia wytwarzania pyt pancernych zapewne brytyjska technologia ich nawglania najpewniej niemiecka czog jako taki myl konstrukcyjna angielska (Amerykanie produkujc abramsy powinni zawsze pamita, e czog jako taki wymyli Anglik w czasie I w). jedynie peryskop R. Gundlacha by faktycznie oryginalnie polski. Do tak postawionych zarzutw trudno si odnie. Patrzc w ten sposb, to take w obecnych czasach nikt niczego nie produkuje od podstaw. Nikt rozsdny nie wywaa otwartych drzwi. Po co traci czas i pienidze na konstruowanie, testowanie, poprawki broni, ktr ju kto posiada. Moemy j przetestowa, kupi licencj i zacz produkcj praktycznie z marszu. Jeeli jeszcze potrafimy wprowadzi ulepszenia to jestemy o krok do przodu. 7TP jest dobrym przykadem takiego postpowania. Ju zastosowanie silnika wysokoprnego byo duym krokiem naprzd w stosunku do pierwowzoru. Bro, ktrej nazwami zasypuje nas autor, w wikszoci przypadkw poza nazw nie miaa zbyt duo wsplnego z oryginaem. Kady moe to sobie sprawdzi. Wystarczy odrobina dobrej woli, ale tej u autora mniej, ni zero. Michulec chwali dobr jako polskiej produkcji zbrojeniowej, ale jest pewien, e odziedziczylimy j oczywicie po Niemcach. Jeszcze jeden mitoman. Uwagi pod adresem polskiej przedwojennej kadry technicznej s obrzydliwe. Czyby Autor leczy jakie wasne kompleksy? R.M. nie omieszka oczywicie skrytykowa PMW co mnie oczywicie wcale nie dziwi. Jak w kadym innym przypadku nie bardzo orientuje si w temacie. Wyjani wic naley, e: dwa niszczyciele (Burza, Wicher) i stawiacz min (Gryf ) zostay zbudowane we Francji, a nie w Anglii, w Anglii zbudowano dwa niszczyciele (Byskawica, Grom), a o nich u R.M. ani sowa, okrty internowane w Szwecji nie zostay tam zomowane lecz po wojnie wrciy do kraju i suyy w MW (Ry i bik do 1955 r., Sp do 1969 r. ), traowce te budowalimy (6 szt.) w Warsztatach Portowych Marynarki Wojennej, cigacze rwnie w Anglii, niszczyciele Huragan i Orkan miay by budowane nie (tu cytat z R.M. chamski) w porcie gdyskim siami wasnego rzemiosa ludowego, a w Stoczni Marynarki Wojennej w Gdyni, a cz prac wyposaeniowych w WPMW, budow baterii 152mm na Helu rozpoczto na wiosn 1935 r. , a prby ogniowe zostay przeprowadzone we wrzeniu 1935 r. (R.M.: szwedzkich 4 armatach 152 mm, ktrych instalowanie na cyplu na przestrzeni a 5 lat (sic!), realizowane metodami stosowanymi w Egipcie przy budowie piramid, ). Tu nawet Goebbels byby malutki. Trudno zrozumie dlaczego R.M. nazywa absurdem prb zakupu dzia duego kalibru (254330mm) dla baterii helskiej oraz cieszy si, e do tego nie doszo! Czy autor zna zasig takich dzia? Jeeli dziaa 152 mm nie pozwalay bezkarnie szwenda si po Zatoce Gdaskiej niemieckim pancernikom, to co mogyby zrobi wiksze kalibry? Czy Niemcy mogliby wprowadzi do Gdaska Schleswiga-Holsteina i maltretowa zaog Westerplatte? Jakie potne wsparcie uzyskaaby Ldowa Obrona Wybrzea? A moe autor obawia si, e wyrzdzilibymy zbyt wielk krzywd Niemcom? Walki w 1945 r. na tych samych terenach dostarczaj wiele przykadw decydujcego wpywu dzia okrtowych duego kalibru na przebieg dziaa ldowych. Nie prbowalimy wyudzi od Anglikw 24 monitorw (cytat z R.M.), ale jeden. Wykorzystanie okrtw jako pywajcych baterii, a nawet osadzanie ich na pytkich wodach celem wzmocnienia obrony nie jest jakim gupim polskim pomysem. Jest to metoda stosowana od wiekw przez wszystkie floty. Nawet tak houbieni przez R.M. Niemcy prbowali tak zrobi ze swym najcenniejszym okrtem pancernikiem Tirpitz. Niestety zrobili to bardzo nieudolnie! Szkoda, to by naprawd pikny okrt. Jedno mnie tylko zdumiewa! R.M. nie zarzuca naszej MW prowadzenia nieograniczonej wojny podwodnej. Czyby doszed do wniosku, e skoro jego ulubione kultur-kampfy od pocztku wojny topiy wszystko, co tylko pywao, to mogy tak robi i nisze rasy? Przecie w caym swym dziele opisuje Polakw jako ogarnit morderczym szaem zgraj, ktra marzy tylko o zabijaniu

numer

zima 2010

50

Biuletyn DWS.org.pl

Niemcw. No i przenigdy nie bra jecw! Przecie (wg R.M.) WP nie miao nawet formacji do konwojowania jecw! Czy moe by lepszy dowd na mordercze zamiary elity khaki. Dla informacji autora tylko w jednym kraju istniay takie wyspecjalizowane suby to dywizje konwojowe NKWD! To ja ju wol, aby WP nie byo pod tym wzgldem przygotowane do wojny! Najwicej oczywicie dostao si kawalerii ostoi sanacyjnej gupoty (R.M.). Posiadaa ona wiele wad, ktrych nikt nie rozsdny nie neguje. Posiadaa te zalety, ktrych nikt rozsdny rwnie nie neguje. R.M. oczywicie ich nie widzi. Nawypisywa tyle bzdur, e nawet nie chce si ich komentowa: za wszelk cen stara si udowodni, e uani walczyli tylko konno. Wszyscy, ktrzy twierdz, e byli szkoleni generalnie do walki pieszej, a konno mieli si tylko przemieszcza, e szara bya przewidziana tylko wyjtkowo to obmierze kamczuchy. Zamiast przedstawi list oddziaw, ktre wykonay szare, R.M. przytacza dokumenty lub gazety, w ktrych wskazuje na akapit uani walczyli, a jeli tak, to musieli szarowa. Nawet pobiena znajomo jzyka polskiego wskazuje, e sowo walczy nie okrela: pieszo czy konno. A jeli uan na pokadzie samolotu zacznie walczy z terroryst? To te bdzie szara? we wszystkich armiach wiata, cznie z niemieck wrd kawalerzystw panowaa dua niech do rozstawania si z komi. Nie bya to jaka szczeglna fobia naszych kobylarzy. Wystarczy poczyta pamitniki oficerw alianckich i niemieckich. na str. 1045 R.M. obala mit, e kawaleria moga przemieszcza si szybciej ni piechota (cytat: piechota 4 km/h, kawaleria waciwie wycznie stpa 6 km/h). To ja ju wol te 6km/h na koskim grzbiecie ni 4 km/h na wasnych nogach. Autor oczywicie nie zauwaa, e to oddziay kawalerii utrzymay najwiksz zwarto do koca kampanii. Wszak na siodle podczas marszu mona nawet zapa oko. na str.1077 haniebny opis bitwy pod Mokr. Wedug Michulca caa polska sia bya zgrupowana w jednym miejscu (7500 ludzi, dziaa, tankietki, samochody pancerne to jaka wyjtkowo dua polana), Niemcy atakowali tylko czci si pancernych i jedn kampani piechoty (180 ludzi). Nieudolni Polacy oczywicie przegrali. Nie pomogy nawet obowizkowe szare na czogi! Autor wczeniej twierdzi (wskazujc na archaiczno kawalerii), e 1 sekcja km zatrzyma cay szwadron! Tu znowu dowodzi, e 300 czogw 4 dyw. panc. uzbrojonych w wikszoci tylko w km to dla brygady kawalerii pryszcz. Jeeli za jedyne wiarygodne rdo uznaje si propagandow niemieck gazet Die Wehrmacht to rzeczywicie mona tam znale i opis groteskowego ataku na czogi. Obecnie jednak ksigarnie zawalone s ksikami autorw niemieckich. Poniewa Michulec nie uznaje oczywicie kamliwych relacji polskich, mona zacytowa cakiem aryjskie wspomnienia porucznika czogisty W. Reibela z bitwy pod Mokr: Potem sycha nagy okrzyk: Polska kawaleria nadciga z lewej i znowu sigamy po bro. Ale to by faszywy alarm. Tabun koni bez jedcw szuka swoich panw. Nieostrzelany onierz w pierwszych dniach wojny mg zobaczy w trawie i okrt podwodny! Wymaganie od takiego czogisty, aby odrni szar od przegrupowania jest po prostu mieszne. To zupenie inny rodzaj broni. Jeszcze w innym miejscu pisze, e 4. DPanc dotara pod Warszaw mocno osabiona (2/3 stanu czogw) pewnikiem ju wtedy Polacy kradli niemieckie pojazdy! Grunt to tradycja w narodzie! na s. 1067 cytat z R.M.: nie natknem si na jakiekolwiek dokumenty mwice o ciarwkach niezbdnych do transportowania koni na dusze dystanse. Nie wiadomo, czy wynika to z bezbrzenej ignorancji kadry, [] O przewoeniu koni na wikszych odlegociach wiedziano choby z wicze RKKA [] prdko 40km/h na dystansie 150200 km. Bardzo mocny zarzut i dobrze udokumentowany. Autor mgby jeszcze poda mark samochodw, ktrymi RKKA wozia swoje konie oraz ile biednych szkap dao si upchn na jednym samochodzie (wg regulaminu do wagonu kolejowego adowano 8 koni!). Albo Niemcy , pokazujc tonce czogi na ruskich drogach, albo wiczenia odbyway si na lotnisku! Trzypukowa brygada kawalerii liczya 5194 konie, do ich przewozu trzeba by uy chyba z 1300 wczesnych samochodw, a co z siodami i innym oporzdzeniem czy wreszcie z uanami? Mieli biec za samochodami z siodami na plecach, czy te jecha na samochodach siedzc na osiodanych koniach!? Oj mieliby frajd znudzeni i czasem troch rozwydrzeni (okrelenie R.M.), ale na pewno zawsze rycerscy piloci Luftwaffe. Majc do dyspozycji 1300 samochodw, to ju moe lepiej przewie samych onierzy, po co w to wszystko miesza jeszcze konie W 10. Brygadzie Kawalerii pk. Maczka byo tylko 276 samochodw ciarowych! Oj, rzeczywicie bezbrzena ignorancja, ciekawe tylko czyja!? Jan III Sobieski w czasie synnej wyprawy na tatarski czambuy, toczc codziennie utarczki z wielokrotnie liczniejszym przeciwnikiem, dwukrotnie forsujc spore rzeki, cay czas posuwajc si po botnistym terenie, uzyska redni prdko 50 km dziennie, podczas wyprawy wiedeskiej kawaleria robia bez wysiku 70 km dziennie. Nie sdz wic, aby przemarsze po troch chyba jednak lepszych drogach na dystansie 150200 km spdzay sen z powiek naszej kawalerii. Cytaty z R.M. Archaizm i groteska, towarzyszce kawalerii WP, kwestia uzbrojenia kawalerzystw w pistolety zostaa rozstrzygnita w US Army 30 lat wczeniej, Uycie pistoletu pozwalao prowadzi regularn walk ogniow z konia na krtki dystans (do 3050 m, wiszczcymi [?! A.P.] pociskami nawet na ponad 100 m), a take stosowa w atakach i zwarciach odskoki, umknicia, uniki i zaprzestawanie ataku konnego. Z daniem Michulca kawaleria powinna atakowa przy uyciu pistoletw, a nie broni biaej. Autor najwyraniej naoglda si wes ternw. W walce z Indianami by moe ta taktyka by si sprawdzia. R.M. chyba nigdy nie szarowa na czym bardziej niebezpiecznym od barowego stoka. Jeeli kawalerii uda si podej na odlego 100 m od przeciwnika, to zamiast wiszcze kulami

numer

zima 2010

51

Biuletyn DWS.org.pl

powinna przej w cwa. 100 m to by ostatni moment na decyzj dowdcy (po wyprowadzeniu galopem oddziau na pozycj), czy jest szansa na kontynuowanie ataku, czy go przerwa. Takie s zasady ataku kawalerii. T odlego (100 m) konie cwaem przebywaj w czasie 1113 sekund. Przy jedzie w terenie, w bitewnym zamieszaniu, wiszczce kule byyby bardziej niebezpieczne dla kolegw majcych lepsze konie, ni dla nieprzyjaciela. Kicanie na koniku w odlegoci 3050m od nieprzyjaciela w celu prowadzenia walki ogniowej jest kadzeniem zdrowej gowy pod topr. Nawet jeli nieprzyjaciel bdzie uzbrojony tylko w mausery, na dystansie 3050 m to najbardziej zezowata ajza trafi jak nie w uana to na pewno w konia. O walce ogniowej Visa z karabinem maszynowym ju nie wspomn, bo to dopiero jest groteska! Vis mia 8 pociskw w magazynku. Mona je bardzo szybko wywista i co dalej? Kolb la po bie? To moe jednak szabla byaby lepsza. Clou kawaleryjskiego ataku najlepiej wyrazi JWP Onufry Zagoba: Po staremu jazda kup w dym chodzi i szablami goli, a jak zrazu nie wygoli, to j wygol Od czasu wyprodukowania muszkietu, kawalerii zaczo brakowa czasu na finezyjne manewry. Szarowa mona byo tylko w wyjtkowo sprzyjajcych okolicznociach. W 1939 r. byo 10 udokumentowanych szar, wikszo z nich osigna zakadany cel. Nie jest to poraajca liczba. Jeeli R.M. zna ich wicej, to powinien podzieli si z czytelnikiem t wiedz. Na marginesie mona powiedzie, e byy te szare z broni paln. To byo jednak znacznie pniej w partyzanckich oddziaach konnych, np. w 27. puku uanw im. Krla Stefana Batorego. Puk zosta sformowany w Nowogrdzkim Okrgu AK pod dowdztwem por. Doliny (Adolf Pilch). Liczy cztery penokrwiste szwadrony liniowe. Wojenne losy rzuciy go do Puszczy Kampinoskiej, a nastpnie na pnocn Kielecczyzn. Na swym dugim szlaku bojowym puk stoczy ponad 220 bitew oraz wikszych i mniejszych potyczek. Walczy wg przedwojennego regulaminu kawalerii. Przemarsze, obejcia, odskoki, przegrupowania w szyku konnym, walka tylko w szyku pieszym. Szare konne z broni paln zdarzay si bardzo rzadko (trzykrotnie). Wtedy jednak atakowano posugujc si pistoletami maszynowymi. Powd takich atakw te by zupenie inny. W warunkach partyzanckich chodzio o chwilowe przyduszenie npla ogniem i jak najszybsze przebicie si przez piercie okrenia. Podobnie byo i w innych oddziaach partyzanckich. A to zupenie inny czas i inna bajka. Schizofreniczny sposb mylenia autora najlepiej mona zaobserwowa na str.1071: Przeksztacenie jednego WJ-ta w brygad pancerno-motorow nastpio z roku na rok i przypominao posadzenie za kierownic neandertalczyka uzbrojonego w kamienn siekierk i dzid. Uani po prostu zeszli z koni, odstawili lance do szop i natychmiast przesiedli si na samochody. Nie byo okresu przejciowego to o naszej 10. BK gen. Maczka. A 8 linijek niej o kawalerii niemieckiej: onierzy wystarczyo cign z siode i posadzi na awkach lekkich ciarwek, podda krtkiemu szkoleniu w terenie, a oddziay ju byy gotowe. W Polsce byo to niemoliwe. I to by byo na tyle jak mawia klasyk. Cokolwiek bymy zrobili lub nie zrobili, dla Michulca bdzie to gupota. Z tego co dotychczas przeczytaem wynika, e Polacy powinni zrobi tylko jedno: po wkroczeniu Niemcw pa na twarz, na gowie postawi sobie but najedcy i amanym jzykiem niemieckim powiedzie Moja szczliwa, e Wielki Pan tu przysza i powie mnie ndznemu jak posprzta ten nasz polski chlew. Co jeszcze Moja moe zrobi, aby Wielki Pan by zadowolony?. Trudno si dziwi, e Niemcy uwaali nas za podludzi, skoro s jeszcze dzi wrd nas pogrobowcy Goebbelsa, ktrzy nas (si?) za takowych uwaaj. Dalej ju nie daem rady czyta. Pobienie tylko przekartkowaem, co i tak doprowadzio mnie do furii. Swoje pitno na tych decyzjach odcisn i Rydz-migy, ktrego sadyzm i bezwzgldno wobec narodu polskiego nie znay granic. Przewidujc ju blisk wojn przeciw III Rzeszy, mwi wprost o woli walk a do zniszczenia gwnych miast Polski przy duych stratach wasnych (cywilnych). Ciekawe dlaczego tego nie zrobi? Pewnie przez roztargnienie, gupot lub lenistwo! A moe jednak nie by tak sadystycznie okrutny? W zasadzie jest to pochwaa wojskowych kompetencji Rydza. Sowieci wpadli na tak skuteczn metod obrony dopiero w Stalingradzie. Po ponad roku walk! Skuteczno tej metody potwierdzaj walki obronne toczone pniej na wszystkich frontach II w. Stosoway j wszystkie walczce strony i z przykroci stwierdzam, e adna z nich nie przejmowaa si cywilami ani dobrami kultury swoimi i cudzymi. Bombardowanie ludnoci cywilnej byo zakazane i przewidziane wycznie jako odwet na rozkaz Gringa. Humanitaryzm Hitlera, rycerskie zachowanie Wehrmachtu, haniebny opis walk 35. pp pk Maliszewskiego, bombardowanie i ostrzeliwanie uchodcw, jedynie wtedy, gdy midzy nimi znajdowali si onierze, itp. jzyk polski jest przebogaty w rne inwektywy przy prbie skomentowania powyszego s one jednak niewystarczajce. R.M. ckliwie i ze zrozumieniem odnosi si do dezercji i uchylania si od suby w WP obywateli polskich pochodzenia niemiec kiego. Przecie jakie katusze psychiczne musieliby przej strzelajc do swoich rodakw. Trzeba si na co zdecydowa! Jeeli przyjmuje si obywatelstwo i je miejscowy chlebek, to trzeba ponie te nawet mniej przyjemne konsekwencje, albo wynie si do Vaterlandu: Tam przecie poziom ycia by nieporwnywalnie wyszy (cytat z R.M.). W US Army suyo sporo amerykanw pochodzenia niemieckiego, znaczna ich cz bya ochotnikami. W dostpnych mi wspomnieniach z frontu zachodniego nie wyczytaem, aby mieli opory przy strzelaniu do Niemcw. Raczej byli wkurzeni na ich fanatyzm i gupot. Opis dywersji w Bydgoszczy nie wymaga komentarza. Jeeli R.M. nie zna a myl, e raczej nie uznaje nawet najnowszych bada niemieckich dotyczcych prowokacji bydgoskiej, to adne polskie ustalenia te go nie przekonaj. Michulec z du zaciekoci tropi prawdziwe i urojone (w wikszoci) przykady nieprzestrzegania konwencji haskiej i genewskiej (dot. prowadzenia wojny) przez polskich onierzy i ludno cywiln. Konwencje te midzy innymi zabraniaj rwnie brania i rozstrzeliwania zakadnikw, ale o tym ani sowa! Raczej mtne prby wytumaczenia niemieckich dowdcw, ktrzy z blem

numer

zima 2010

52

Biuletyn DWS.org.pl

serca oczywicie, ale musieli stosowa tak drastyczne metody wobec szczeglnie niepoprawnych grup ludnoci. Radzibym porwna liczb zabitych przez polsk sfanatyzowan tuszcz, z liczb lotnikw alianckich zabitych przez niewtpliwie kulturalnych niemieckich bauerw przy pomocy wide i innych podrcznych rodkw walki. Ale oczywicie co wolno wojewodzie Aby za zobaczy naprawd rozhisteryzowan, z obdem w oczach i pian na ustach, sfanatyzowan tuszcz to najlepiej obejrze przedi wojenne niemieckie kroniki filmowe. Mistrzostwo wiata! Kudy tam nam, prostakom do nich! Zawsze szczegln uwag zwracam w ksikach na informacje dotyczce moich rodzinnych stron. Pochodz ze wsi Zibw, ktra ley pomidzy Opocznem a Tomaszowem Mazowieckim. W dziele Michulca s poruszone dwa tematy dotyczce tych okolic. Jeden dotyczy rzekomych kopotw, jakie mieli mieszkacy okolic Opoczna ze zdemoralizowanymi polskimi onierzami. Wierutna bzdura! Wielokrotnie za to syszaem opowiadania o tym, jakie kopoty mieli rzeczeni mieszkacy (w rnych wsiach) po wkroczeniu armii niemieckiej czy sowieckiej. Obydwie armie z du wpraw grabiy ywno i inne rzeczy. Zwykle w tych opowieciach padao wwczas porwnanie do bardzo zdyscyplinowanych onierzy polskich. W okolicy byo kilka tzw. kolonii niemieckich. Pewnie R.M. swoje wiarygodne informacje bierze od tej oczywicie wiarygodnej grupy ludnoci. Druga informacja dotyczy ucinionych jakoby tomaszowskich Niemcw. Opoczyskie to byy biedne okolice. Tamtejszej ludnoci w aden sposb nie mona uzna za sfanatyzowanych i zindoktrynowanych zwolennikw sanacji. Nie suchali radia (bo go nie mieli), nie czytali prasy (bo nie mieli pienidzy na taki luksus, a spora ich cz kiepsko radzia sobie z czytaniem), nie uczestniczyli w wiecach antyniemieckich czy innych. Jedyn chyba ich dziaalnoci polityczn by udzia w strajkach chopskich, ktre z reguy koczyy si bijatyk z policj. Dlatego ich relacje o bezczelnym, chamskim i trudnym do zniesienia zachowaniu zamieszkaych w Tomaszowie Maz. Niemcw byy bardzo wiarygodne, bo byy czynione z pozycji biernych obserwatorw. R.M. ani sowem nie wspomnia o zacitych i wielogodzinnych walkach toczonych przez wycofujce si oddziay WP z lokaln dywersj. Po wkroczeniu wojsk niemieckich te niewinne baranki z Tomaszowa zrzuciy owcze skry. Wielu z nich okazao si funkcjonariuszami gestapo, niektrzy - wysokiej rangi. Okazali si bardzo skuteczni, mieli dokadne rozeznanie wrd lokalnej spoecznoci. Ich katownia na tzw. Zapiecku cieszya si zasuenie z saw. Skutki ich zbrodniczej dziaalnoci mona oglda na bardzo wielu okolicznych cmentarzach. Represje dotkny i nasz wie. Ludzie byli aresztowani, katowani w Tomaszowie Maz., rozstrzeliwani lub wysyani do obozw koncentracyjnych. Ci, co przeyli ze zgroz wspominali wyczyny tomaszowskich folksdojczw. Po okrutnym ledztwie zgino tam te trzech czonkw mojej najbliszej rodziny. W momencie zakoczenia wojny najstarsi mieszkacy naszej wsi liczyli sobie okoo 15 lat, reszta bya zabita, przebywaa w obozach koncentracyjnych kobiety w osawionym Ravensbrck, w tomaszowskim wizieniu (przed rozstrzelaniem w ostatnich dniach wojny uchronio ich rozbicie wizienia przez oddzia AK), w obozach jenieckich, na robotach przymusowych, wreszcie kilku szwendao si po lasach. Nie bya to jaka wyjtkowa sytuacja. Byy w okolicy i znacznie bardziej poszkodowane wsie. W tej okolicy dziaa i zgin (ok. 10 km od mojego domu) mjr Dobrzaski-Hubal. Zarwno On, jak i jego onierze cieszyli si powszechnym poparciem miejscowej ludnoci, pomimo brutalnych niemieckich represji. Jeszcze wiele lat po wojnie w okolicy mwio si o Hubalu: nasz major. Przez ca wojn istniay oddziay partyzanckie. Sowieci wkroczyli 17.01.1945 r. i w tym dniu cichociemny por. Dolina rozwiza swj oddzia konny. Postawa ludnoci wiejskiej, ktrej przedwojenna Polska moga da tak niewiele, jest najlepszym zaprzeczeniem Michulcowych teorii. Musiaa ta II RP mie jakie istotne wartoci, ktre byy wane nawet dla tych prostych i niezwykle pragmatycznych ludzi. Musiay by dla nich na tyle wane, e byli gotowi zaryzykowa tak wiele. Co to takiego? Zapytabym dziadka, ale Nim na dugo przed moim urodzeniem zajli si tomaszowscy Niemcy. Na pewno nie bya to propaganda. Tamtejsi ludzie byli na ni absolutni odporni, zarwno przed, jak i po wojnie. I TYM LUDZIOM Michulec stara si naplu w twarz! Takiego zbioru kamstw, pprawd, przeinacze, chamskich ocen nie byo dotd w adnej ksice, odkd czowiek wymyli pismo. Szkoda czasu na dalsze pisanie. R.M. nabazgra 1600 stron. Jestem tylko zwykym, niedouczonym amatorem, ale mgbym polemizowa z kad z nich! Jestem ciekaw, co z tym dzieem zrobiby profesjonalny historyk. Na myl o autorze nasuwa mi si nieodparcie cytat z Sapkowskiego: Siada taki i wypisuje osielstwa, piro w nocniku maczajc, a gupie ludzie wierz. Nasuwa mi si jeszcze kilka innych myli, ale za wiele trzeba by w nich wykropkowa! Polskie prawo przewiduje kary za lenie gowy pastwa. Mam pytanie do profesjonaw: czy mona w Polsce bezkarnie ly byych polskich przywdcw, polegych polskich oficerw i onierzy, cae grupy spoeczne i zawodowe, dorobek przeszych pokole? Moe kto mi odpowie. Tak wic Ty, drogi Czytelniku, czuj si ostrzeony, finansowa Michulca bdziesz z wasnej kieszeni!

Andrzej Panfil

numer

zima 2010