numer

jesie 2009

Na pocztek krtkie sprawozdanie z wanego wydarzenia bo takim bya midzynarodowa konferencja powicona kampanii polskiej 1939 r. Niestety nie udao si zamieci abstraktw wystpie (prawa autorskie! niech mi nikt nie mwi, e nie hamuj bada). Pozostaje wic czeka z niecierpliwoci na zapowiadany na przyszy rok tom z materiaami konferencji. Sdzc z krtkich wystpie, niektre mog by niezmiernie ciekawe. Nawiasem mwic, autor sprawozdania skromnie przemilcza swj aktywny udzia Woj rwnie wystpi z referatem. Tekst Marcina Strembskiego jest lekkim zaskoczeniem do tej pory pisywa o Messerschmittach. A e szwajcarskie lotnictwo nie tylko nimi stao, wic pora na konstrukcje rodzime Ma by wicej. Jan Baryko systematycznie przyblia mao wbrew pozorom znany problem Holocaustu na wschodzie. Tym razem w aspekcie zwyczajnej dywizji Marynarze znw dopisali. Wojtek Budzio szczegowo opisuje wrzeniowe dziaania ORP Wilk. Nietrudno si domyli, e cig dalszy nastpi. Crolick za przeprowadza dekonstrukcj legendarnej ksiki wspomnie Bolesawa Romanowskiego Torpeda w celu!. Przy okazji wyjania cakiem wierygodnie pewn zagadk zwizan z Wilkiem. Dla mnie bomba! ukasz Pasztaleniec jak zwykle z zapaem pielgnuje swj leny zaktek. Jak tak dalej pjdzie, to za chwile wyronie cakiem spory las. Na koniec Oskar Myszor przedstawia monumentalne wydawnictwo powiegone generalicji (i admiralicji) carskiej Rosji. Tadeusz Zawadzki (TZaw1)

Biuletyn DWS.org.pl
ISSN 2080-5780

spis treci
Wojciech Mazur (Woj)

Kampania polska 1939. Polityka Spoeczestwo Kultura. Konferencja naukowa Warszawa, 1617 padziernika 2009 r. . . . . . . . . . . 2
Marcin Strembski (net_sailor)

EKW C-36. Szwajcarski szturmowik . . . . . . . . . . . . . 4

Jan Baryko (Giovanni)

Zwykli onierze 707. Dywizja Piechoty i Holocaust na Biaorusi jesieni i wczesn zim 1941 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Wojciech Budzio (Wicher)

Dziaania bojowe ORP Wilk we wrzeniu 1939 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Andrzej S. Bartelski (crolick)

Prawdy i mity Torpedy w celu! . . . . . . . . . . . . . . . 29

ukasz Pasztaleniec (Janowiak)

Glosa do pewnego artykuu Konspirator ze srebrn swastyk . . . . . . . . . . . . . . . . 54

ukasz Pasztaleniec (Janowiak)

Biuletyn.DWS.org.pl nr 6 jesie 2009

Wydawca, redakcja, DTP: Tadeusz Zawadzki biuletyn-dws@pro.wp.pl Projekt graficzny: Teresa Oleszczuk Biuletyn jest bezpatny. Prawa Autorw s chronione ustawami i konwencjami midzynarodowymi. Kopiowanie, przedruk i wykorzystanie fragmentw obszerniejszych ni przewiduje ustawa tylko za zgod Autorw. ISSN 2080-5780

Edmund Edward Taraszkiewicz elazny, Trzy pamitniki recenzja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

ukasz Pasztaleniec (Janowiak)

Piotr Chmielowiec, Urzd Bezpieczestwa w Brzozowie 19441956 recenzja . . . . . . . . . . . . . . 57

Oskar Myszor (pothkan)

Generalicja Imperium Rosyjskiego: encyklopedyczny sownik generaw i admiraw od Piotra I do Mikoaja II recenzja . . . . . . . . . . . . 58

Biuletyn DWS.org.pl
Kampania polska 1939. Polityka Spoeczestwo Kultura Konferencja naukowa Warszawa, 1617 padziernika 2009 r.

@ Wojciech Mazur (Woj)

W dniach od 16 do 17 padziernika 2009 roku odbya si w Warszawie midzynarodowa konferencja naukowa pod hasem Kampania polska 1939. Polityka Spoeczestwo Kultura. Impreza zorganizowana zostaa w zwizku z przypadajc w tym roku 70 rocznic kampanii polskiej 1939 roku przez Muzeum Historii Polski, we wsppracy z Instytutem Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego, pod auspicjami Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Rady Ochrony Pamici Walki i Mczestwa oraz Narodowego Centrum Kultury. W spotkaniu wzio udzia okoo 80 historykw z USA, Wielkiej Brytanii, Francji, RFN, Woch, Rosji, Litwy, Ukrainy, Rumunii, Wgier, a take co oczywiste z Polski. W pierwszym dniu uczestnikw konferencji miejscem obrad by Nowy Gmach Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, w dniu drugim obradujcy zawitali w gocinne progi Instytutu Historycznego UW. Przygotowane referaty koncentroway si na wydarzeniach ze stosunkowo krtkiego okresu od padziernika 1938 roku, po padziernik roku nastpnego. Pod wzgldem tematycznym konferencja podzielona zostaa na trzy gwne segmenty. I tak motywem przewodnim pierwszego dnia spotkania stay si kwestie powizane z hasem Strategia. Cho wiele referatw prezentowanych w tej czci zawierao gwnie podsumowanie stanu dotychczasowych bada w obrbie poszczeglnych strategicznych zagadnie, to niewtpliwie warto byo ich wysucha. Za szczeglnie interesujce wypadnie chyba uzna wystpienia goci zagranicznych prezentujce odmienn od czysto polskiej optyk wydarze a czsto rnice si od ustale polskich historykw take co do niektrych przynajmniej konkluzji. Z pewnoci warte wysuchania byy tu m. in. wystpienia prof. dr Robert M. Citino z Center of Military History. University of North Texas (Miejsce Polski w niemieckim stylu prowadzenia wojny do 1939 r.), prof. dr Rolfa-Dietera Mllera z Militrgeschichtliches Forschungsamt der Bundeswehr, Poczdam (Polska w polityczno-wojskowej strategii Niemiec (wrzesiepadziernik 1939 r.). Kampania polska w ocenach analitykw niemieckich si zbrojnych), czy wreszcie dr Frdrica Dessberga z Ecoles de St. Cyr Cotquidan (Polska w polityczno-wojskowej strategii Francji (wrzesie-padziernik 1939 r.). Nie zabrako te swoistego skandalu, ktry przynioso odczytanie tumaczenia (skdind fatalnego) abstraktu nieobecnej na konferencji prof. dr Annie Lacroix-Riz z paryskiego Universit Paris VII-Denis Diderot, w ktrym autorka wypowiedziaa si na temat niezdolnoci

(i niechci) faszystowskiej Polski do wsppracy z francusk sojuszniczk. Tezy te wprawiy zebranych w takie osupienie, e dopiero pnym popoudniem zwrcono publicznie uwag, i nie przystaj one zupenie do obecnego stanu wiedzy, za zastosowana przez autork retoryka zdaje si nie do przyjcia. Ciekawie te wypady wystpienia dotyczce strategicznych wyborw mniejszych pastw Wgier, Sowacji, pastw batyckich, bakaskich, a nawet Stolicy Apostolskiej. Cho bowiem pastwa te w caoksztacie wydarze odgryway oczywicie mniejsz od protagonistw rol, to jednak ich wojskowa czy dyplomatyczna aktywno z miesicy poprzedzajcych wybuch wojny oraz pierwszych tygodni zbrojnej fazy konfliktu jest te zdecydowanie mniej znana take specjalistom, ktrzy teraz zyskali sposobno uzupenienia swej wiedzy w tym zakresie. Obrady pierwszego dnia zakoczone zostay dwugodzinn niemal dyskusj, ktra (ku alowi niektrych obecnych na sali profesorw) nie przerodzia si jednak w seri gwatownych polemik, ograniczajc gwnie do wskazania niecisoci we wczeniejszych wypowiedziach niektrych referentw, tudzie wystpie uzupeniajcych sformuowane poprzednio tezy. Jednak ze wzgldu na moliwo swobodnej wymiany pogldw t cz spotkania uzna wypadnie za zdecydowanie udan. W drugim dniu obrad uczestnicy spotkania obradowali rwnolegle w dwch grupach. Motywem przewodnim dla pierwszej z nich stao si haso Polityka i spoeczestwo, drugiej Imponderabilia, pami, kultura. W pracach drugiego z wymienionych blokw udziau nie wziem i szczerze auj e dokonany wybr uniemoliwi mi wysuchanie kilku spord zaprezentowanych tam referatw. Nie znaczy to, e auj te samego wyboru. Prezentowane bowiem w takcie obrad bloku Polityka i spoeczestwo wystpienia byy bowiem chyba ciekawsze jeszcze ni referaty wygoszone w dniu poprzednim. Take i tu na uwag zasugiway prezentacje goci zagranicznych, ktrzy omawiali zagadnienia zwizane z propagand sowiecka i niemieck oraz postawami i nastrojami spoeczestw obu wielkich pastw-agresorw. W dnym stopniu nie ustpoway im ani pod wzgldem warsztatowym, ani oryginalnym ujciem wystpienia historykw polskich, by wspomnie tylko gwoli przykadu (i z jawn krzywd niewymienionych) dr Grzegorza Bbnika (IPN, Ekspozytura w Katowicach: Dywersja niemiecka w Polsce w 1939 r.), dr

numer

jesie 2009

Biuletyn DWS.org.pl

Grzegorza Motyk, (Instytut Studiw Politycznych PAN: Dywersja ukraiska w Polsce w 1939 r.), czy dr hab. Wojciecha leszyskiego (Instytut Historii Uniwersytetu w Biaymstoku: Postawy mniejszoci biaoruskiej w Polsce (marzec padziernik 1939 r.). Co najmniej rwnie interesujco zapowiaday si ostatnie sekcje wystpie, przypadajce na pne popoudnie i wieczr 16 padziernika. Jednake wzgld na wymogi komunikacyjnych pocze zmusi niestety niej podpisanego do przedwczesnego opuszczenia konferencji std te relacji z wystpie tych zda nie moe. Szczciem organizatorzy, ktrzy skdind za wietne przygotowanie konferencji i sprawne prowadzenie obrad byli powszechnie chwaleni, maj zamiar zebra i przygotowa do druku wygoszone referaty a moe i gosy w dyskusji. Jest wic nadzieja, e take i osoby, ktre w obradach uczestniczy nie mogy, bd mogy zapozna si z tekstami wystpie, dopracowanych teraz i zaopatrzonych w aparat naukowy. Zapewniam s one zdecydowanie tego warte!

Wojciech Mazur (Woj)

numer

jesie 2009

4
EKW C-36

Biuletyn DWS.org.pl

Szwajcarski szturmowik

@ Marcin Strembski (net_sailor)

ETH-Bibliothek Zrich, Bildarchiv Friedli, Werner, Brttisellen ZH

Obowizujca w pierwszej poowie lat 30. szwajcarska doktryna uycia lotnictwa w duym stopniu czerpaa wprost z dowiadcze Wielkiej Wojny. Skadajce si w wikszoci z oficerw piechoty dowdztwo Schweizer Armee (Armii Szwajcarskiej) upatrywao w lotnictwie przede wszystkim narzdzie do bezporedniego wsparcia i osony walczcych na ziemi wojsk. Dlatego wymagao, aby wszystkie przyjte na uzbrojenie typy samolotw (w tym myliwce) byy zdolne do atakowania celw naziemnych za pomoc silnego uzbrojenia strzeleckiego i choby niewielkiego adunku bombowego. Innym podstawowym zadaniem naoonym na Fliegertruppe (Wojska Lotnicze) byo prowadzenie taktycznego i operacyjnego rozpoznania na rzecz oddziaw naziemnych. Jeli chodzi o rejon dziaania lotnictwa, to zasadniczo mia si on ogranicza do samego pola walki i przylegajcej do niego strefy przyfrontowej. Te zadania wpisyway si w wybitnie defensywn strategi stojcej na stray szwajcarskiej neutralnoci armii. Natomiast zdecydowanie dystansowano si od modnych wwczas teorii, ktre kady nacisk na prowadzenie przez samoloty bombardowa na dalekim zapleczu nieprzyjaciela. Przewaao przekonanie, e lotnictwo nie osigno jeszcze etapu rozwoju, ktry pozwalaby na skuteczne sparaliowane centrw przemysowych nieprzyjaciela czy zamanie woli walki ludnoci cywilnej poprzez bombardowanie gsto zaludnionych terenw. Poniewa Fliegertruppe nie miao prowadzi samodzielnych operacji powietrznych, tote naczelne dowdztwo przez dugi czas nie czuo potrzeby w jego organizacyjnego wyodrbnienia. Jednym sowem lotnictwo miao peni rol pomocnicz wzgldem piechoty i by cakowicie podporzdkowane jej potrzebom. Powysze pogldy znalazy swoje odzwierciedlenie w sformuowanych w sierpniu 1934 r. wymaganiach na samoloty kolejnej generacji. Zaplanowano wtedy, e do uzbrojenia zostan wprowadzone trzy podstawowe typy maszyn bojowych: myliwiec o wysokich osigach, wielomiejscowy szybki bombowiec oraz dwumiejscowy samolot taktycznego wsparcia penicy rwnie funkcj samolotu rozpoznawczego. Priorytet przyznano temu ostatniemu, ktry mia stanowi nastpc cakiem nowych, lecz szybko starzejcych si moralnie bombowo-rozpoznawczych Fokkerw C.V-E. Od nowej konstrukcji oczekiwano wikszej prdkoci maksymalnej (ponad 300 km/h) i skutecznego uzbrojenia strzeleckiego do zwalczania celw naziemnych (najlepiej dziako). Zabierany adunek bombowy mia by nie mniejszy ni w Fokkerze

Gdy w 1934 r. trway dostawy ostatnich egzemplarzy Fokkera CV-E, ju mylano nad jego nastpc

(200 kg). Kolejnym elementem majcym zasadniczy wpyw na ksztat przyszej konstrukcji bya decyzja o zwizaniu przyszoci Fliegertruppe z silnikami rzdowymi chodzonymi ciecz. Generalnie spodziewano si, e nowy samolot bdzie taki sam, ale lepszy.

Trudne pocztki
Zlecenie na opracowanie samolotu bombowo-rozpoznawczego otrzymaa pastwowa firma Eidgenssischen Konstruktionswerksttte Thun1, ktra poprzednio bya odpowiedzialna za licencyjn produkcj Fokkerw. Naley przy tym nadmieni, e pocztkowo wybr dostawcy nowych samolotw nie by taki oczywisty. Do trzewo mylce szwajcarskie wadze zdaway sobie spraw z ograniczonego potencjau projektowego zakadw EKW i z premedytacj powierzyy krajowemu wytwrcy najmniej ambitny samolot z pord maszyn nowej generacji2. Rwnoczenie rozpoczy si poszukiwania podobnych samolotw poza granicami Konfederacji. W ten sposb

1 Nazwa Eidgenssischen Konstruktionswerksttte Thun czsto jest skracana do EKW lub K+W Thun. Firma zostaa zaoona w 1863 r. jako zakad zbrojeniowy o profilu oglnym. Oprcz samolotw budowaa rwnie pojazdy wojskowe i bro cik. Wydzia Budowy Samolotw (Abteilung fr Flugzeugbau) powsta dopiero w 1915 r. i do czasu projektu C-36 jego jedynymi oryginalnymi konstrukcjami byy samoloty Augusta Hfeli, z ktrych do wielkoseryjnej produkcji trafiy tylko dwa: DH-3 (z 1917 r.) i DH-5 (z 1922 r.). Pozostae produkowane w Thun typy samolotw wojskowych powstaway w oparciu o istniejce wzory zagraniczne (jako licencyjne kopie bd ich modyfikacje). Dzisiaj firma jest znana pod mark RUAG Land Systems. 2 Poszukiwania myliwca i szybkiego bombowca od razu rozpoczto od wiatowych potentatw.

numer

jesie 2009

Biuletyn DWS.org.pl
ETH-Bibliothek Zrich, Bildarchiv Eidgenssische Konstruktions Werksttte (K+W) Thun ETH-Bibliothek Zrich, Bildarchiv ETH-Bibliothek Zrich, Bildarchiv

zabezpieczano si przed ryzykiem niepowodzenia krajowego programu a EKW czuo na plecach oddech konkurencji. Pierwsze przymiarki do zbudowania nowej maszyny poczyniono jeszcze w 1934 r., kiedy to w Wydziale Budowy Samolotw, pod kierownictwem inyniera Marcela Thoureta, powstay dwie koncepcje oznaczone symbolami C-35 i C-3600. Pierwsza z nich przedstawiaa niepozorny dwupat o konstrukcji mieszanej bdcy wariacj na temat najnowszej konstrukcji Anthonyego Fokkera Fokker C.X. Natomiast projekt C-3600 prezentowa si znacznie nowoczeniej. By to cakowicie metalowy dolnopat ze staym podwoziem osonitym szerokimi owiewkami ala Ju 87 A. Jako napd dla obu samolotw wybrano chodzony ciecz silnik Hispano-Suiza HS-77 12 Ycrs o mocy 860 KM (na wysokoci 3300 m), w ktrym istniaa moliwo zainstalowania pojedynczego dziaka strzelajcego przez wa miga. Wkrtce zbudowany zosta model C-3600 przeznaczony do bada w tunelu aerodynamicznym. W naj wczeniejszym stadium samolot mia pojedynczy statecznik pionowy, lecz aby zapewni obserwatorowi szerokie pole ostrzau, zmieniono go na podwjny. Niestety na tym etapie rozwj projektu si zatrzyma bowiem propozycja C-3600 przegraa z C-35 w wewntrznym konkursie na samolot bombowo-rozpoznawczy dla Fliegertruppe. Rozpatrujcy obie kandydatury Departament Techniki Wojennej (Kriegstechnische Abteilung, KTA) wskaza maszyn obcion mniejszym ryzykiem technicznym a przy tym tani w budowie i atw w eksploatacji. Poza tym C-35 spenia minimalne wymogi postawione w konkursie a program jego rozwoju by znacznie bardziej zaawansowany. Tymczasem C-3600 wydawa si do awangardow, drog w produkcji i skomplikowan konstrukcj. Nie sposb oprze si wraeniu, e koncepcja dwupata od pocztku bya preferowana przez KTA, co miao swoje przeoenie na wyranie szybsze tempo realizacji tego projektu. W tym miejscu warto na chwil wrci do wspomnianych poszukiwa samolotu bombowo-rozpoznawczego za granic. W ich wyniku zdecydowano si na zakup pojedynczych egzemplarzy angielskich samolotw Fairey Fox Mk. VI i Hawker Hind. Znamienny jest fakt, e take w przypadku obcych konstrukcji za interesujce uznano ortodoksyjne dwupaty napdzane silnikami rzdowymi. Oficjalnie samoloty te nabyto w celach zapoznawczych, lecz gdyby prby porwnawcze ktrej z tych maszyn wypady nad wyraz pomylnie nie mona byo wykluczy anulowania krajowego programu i zakupu licencji na lepszy produkt. Gdy na pocztku lutego 1936 r. prototyp C-35 zosta przekazany do prb wojskowych porwnywano go wanie z Foxem i Hindem. Rwnie z tej konfrontacji C-35 wyszed zwycisko i w marcu 1936 r. zakady w Thun otrzymay zlecenie na budow pierwszej serii 40 maszyn (wkrtce rozszerzone o 40 nastpnych). Wydawaoby si, e w tym miejscu historia C-36 powinna si zakoczy. Prby prototypu C-35 oraz uruchomienie jego pniejszej seryjnej produkcji w zakadach EKW na duszy czas pochony uwag zespou konstruktorskiego. Mimo niewygrowanych osigw C-35 okaza si by cakiem udan i dugowieczn konstrukcj zosta wycofany z eksploatacji dopiero na pocztku lat 50. (pojedyncze egzemplarze figuroway w ewidencji jeszcze w 1954 r.!).

Samolot C-35 wybrany na nastpc Fokkera CV.E

Fairey Fox Mk. VI

i Hawker Hind zagraniczni konkurenci C-35

Punktem zwrotnym by dzie 13 padziernika 1936 r., gdy nastpio przeksztacenie Fliegertruppe w autonomiczny rodzaj broni. Jego pena nazwa brzmiaa odtd Flieger- und Fliegerabwehrtruppen (Wojska Lotnicze i Obrony Przeciwlotniczej). Znakiem powanego podejcia wadz do spraw lotnictwa byo utworzenie w Ministerstwie Spraw Wojskowych (Eidgenssischen Militrdepartement, EMD) osobnego Departamentu ds. Lotnictwa i Obrony Przeciwlotniczej (Abteilung fr Flugwesen und Fliegerabwehr, AFLF). By to skutek dostrzeenia dynamicznego rozwoju lotnictwa w ostatnich latach i wzrostu jego moliwoci bojowych take w defensywie. Uwolnienie si Fliegertruppe spod kurateli piechoty wizao si z przyznaniem wikszego budetu na formowanie nowych jednostek oraz wiksz swobod w doborze sprztu. Chocia zakupy nadal pozostay w kompetencji KTA, to teraz byy uzgadniane

numer

jesie 2009

Biuletyn DWS.org.pl
ETH-Bibliothek Zrich, Bildarchiv

na zasadach partnerskiej wsppracy pomidzy dwoma rwnorzdnymi departamentami. Po tych do rewolucyjnych zmianach zakady EKW otrzymay wreszcie polecenie zbudowania prototypu C-363. Niestety zajty przy C-35 skromny zesp konstruktorski nie mg powici nowemu samolotowi zbyt wiele uwagi. Zastj trwa mniej wicej do listopada 1937 r,. kiedy to stanowisko gwnego konstruktora w Abteilung fr Flugzeugbau obj mody i energiczny Jrg Branger. Za jego spraw projekt szybko zacz nabiera ostatecznych ksztatw. W midzyczasie, pod wpywem licznych drobnych zmian w stosunku do pierwotnej koncepcji, oznaczenie samolotu zostao zmienione z C-3600 na C-3601. Pod koniec 1938 r. ruszya budowa prototypu, ktry by gotowy na wiosn nastpnego roku. Do dziewiczego lotu C-3601 wystartowa 15 maja 1939. Pocztkowo maszyna sprawowaa si dobrze osigajc, mimo staego podwozia, prdko poziom 420 km/h. Niestety trzy miesice pniej, 11 sierpnia doszo do wydarzenia, ktre mogo przekreli losy wreszcie wychodzcego na prost projektu. Tego dnia cywilny oblatywacz Ernst Wyss mia przeprowadzi ostatni sprawdzian przed zaplanowanymi na 20 sierpnia prbami wojskowymi. Podczas jednego z testw naleao wprowadzi maszyn w kontrolowane nurkowanie, aby zbada zachowanie si samolotu przy duej prdkoci. Na pocztku wszystko wydawao si by w porzdku. Po planowej utracie 3 km wysokoci maszyna bez trudu daa si wyprowadzi z nurkowania, lecz gdy zaraz potem pilot prbowa skorygowa nadmierny przechy samolotu, nastpio gwatowne oderwanie obu lotek. W tej sytuacji Wyss nie mia innego wyboru jak tylko ratowa si skokiem ze spadochronem. Pozbawiony sterownoci prototyp uleg kompletnemu rozbiciu, a przyczyny wypadku nie udao si wyjani. Na szczcie w budowie by ju drugi prototyp oznaczony C-3602. Rni si on od poprzednika przede wszystkim mocniejszym silnikiem HS-51 12Y, ktry osiga moc startow 1000 KM. Ponadto konstrukcja patowca zostaa nieznacznie zmieniona chocia samolot zachowa jeszcze stae podwozie. Pierwszy lot C-3602 odby si ju 30 listopada. Po przejciu serii prb fabrycznych 13 maja 1940 r. prototyp przelecia do bazy lotniczej w Dbendorf na prby wojskowe. W czerwcu samolot zosta na krtko zwrcony do macierzystych zakadw, gdzie wprowadzono drobne poprawki oraz zamontowano docelowe migo EW-V7 zamiast francuskiego Ratier 1607. Jeszcze w tym samym miesicu C-3602 wrci do Dbendorf gdzie z wynikiem pozytywnym ukoczy prby wojskowe. Nastpnie patowiec zosta wykorzystany w Thun do statycznych bada wytrzymaociowych, podczas ktrych zosta zniszczony.
3 Zamwienie na prototyp nie oznaczao jeszcze, e C-36 ma zapewniona przyszo. Wizano z nim co prawda due nadzieje, ale te obaw czy okae si maszyn udan. Dlatego KTA okazywao ywe zainteresowanie ju istniejcymi samolotami tej klasy. W listopadzie 1937 r. na testy do Dbendorf przylecia woski samolot Breda Ba.65. We wrzeniu 1938 r. wysana do Wielkiej Brytanii szwajcarska delegacja oprcz myliwcw (stanowicych gwny cel wizyty) ogldaa rwnie lekkie bombowce Hawker Henley i Fairey P.4/34. Jeszcze ciekawszy okaza si amerykaski Northrop A-17 (a waciwie jego eksportowa wersja Douglas 8A), ktry w listopadzie 1938 r zosta zaprezentowany przebywajcej w USA szwajcarskiej delegacji (obok SB2U Vindicator). Waciwie tylko brak biecych rodkw zapobieg zakupowi 100 egz. tego samolotu. Tymczasem koszty rozwoju papierowego C-36 byy na razie niewielkie i rozoone w czasie.

Model tunelowy C-36 jeszcze z pojedynczym usterzeniem pionowym

ETH-Bibliothek Zrich, Bildarchiv ETH-Bibliothek Zrich, Bildarchiv Eidgenssische Konstruktions Werksttte (K+W) Thun

Model tunelowy C-3601 z podwjnym usterzeniem pionowym

Prototyp C-3601 przed pierwszym lotem

Zamwienie i produkcja
Jeszcze w trakcie trwania prb C-3602, 17 maja 1940 r. parlament zdecydowa o zacigniciu kredytu na budow 57 rozpoznawczo-bombowych C-36. Popiech mia zapewne zwizek z wydarzeniami jakie rozegray si na pobliskiej francusko- niemieckiej granicy, gdzie 10 maja rozpocza si niemiecka ofensywa. Gdy opady ju emocje zwizane z upadkiem Francji, 29 lipca zosta podpisany kontrakt na seryjn produkcj C-36. KTA postawio jednak pewne warunki. Jednym z nich by wymg osignicia prdkoci poziomej 470 km/h. Aby spro-

numer

jesie 2009

Biuletyn DWS.org.pl
ETH-Bibliothek Zrich, Bildarchiv

sta temu daniu naleao zaprojektowa cakowicie nowe, wcigane podwozie. Ta zmiana bya planowana od dawna (co najmniej od lata 1939), ale poniewa zakady w Thun nie miay w ogle dowiadczenia w projektowaniu tego rodzaju mechanizmw, pocztkowo liczono na nawizanie wsppracy ze znan brytyjsk firm Dowty. Niestety gwatowny rozwj sytuacji na arenie midzynarodowej przekreli te plany i zmusi zesp Jrga Brangera do samodzielnego zmierzenia si z wyzwaniem. Jeszcze zanim udao si sprawdzi nowe pomysy w praktyce, w padzierniku 1940 r. zamwienie zostao podwyszone do 100, a w lipcu nastpnego roku do 200 sztuk. Na szczcie konstruktorzy wywizali si z powierzonego im zadania znakomicie. Egzemplarz stanowicy wzorzec dla maszyn seryjnych (kod C-401), wznis si w powietrze 23 listopada 1941 r. Samolot w prbach osiga prdko maksymaln 476 km/h na wysokoci 4800 m. Jego uzbrojenie stanowio 20 mm dziako FM-K 38 w kadubie i dwa karabiny maszynowe Fl.Mg. 29 kalibru 7,5 mm w skrzydach. Samolot mg przenosi do 400 kg bomb podwieszanych na zewntrznych zaczepach pod skrzydami. Uzbrojenie obronne stanowi zdwojony karabin maszynowy Fl.Mg. 29. Do lotw rozpoznawczych obserwator mia zabiera rcz kamer fotograficzn. Z powodu zamontowania wciganego podwozia masa wasna samolotu wzrosa z 2130 kg do 2272 kg. Nowa wersja maszyny otrzymaa nazw C-3603. Problemem byo jednak znalezienie miejsca do wytwarzania tak duej jak na szwajcarskie warunki serii. Macierzyste zakady w Thun byy zajte realizacj biecych zlece i nie may ju adnych rezerw produkcyjnych. Rozwizaniem okazaa si fabrykacja C-3603 w nowo otwartych zakadach Eidgenssisches Flugzeugwerk Emmen (E+W Emmen) stanowicych fili EKW. Skorzystano przy tym z szerokiego wsparcia podwykonawcw takich jak Dornier-Werke z Altenrhein i Schweizeri sche Wagons- und Aufzgefabrik AG z Schlieren (kaduby) czy Revue Thommen AG z Waldenburga (podwozia i przyrzdy pokadowe). Silniki HS-51 12Y pochodziy od lokalnych wytwrcw, ktrzy nabyli do nich prawa licencyjne: Adolph Saurer AG z Arbon oraz Schweizerische Lokomotiv- und Maschinenfabrik z Winterthur. Monta kocowy samolotw odbywa si w halach Pilatus Flugzeugwerke w Stans. Aby mc nadal sprawowa piecz nad rozwojem swojej konstrukcji Jrg Branger obj stanowisko dyrektora Wydziau Technicznego (Technischen Abteilung) zakadw w Emmen. Pierwsze seryjne C-3603 zaczy opuszcza fabryki pod koniec lutego 1942 r. Okoo 25 najwczeniejszych maszyn rnio si od samolotu wzorcowego pojedynczym karabinem maszynowym w tylnym stanowisku strzeleckim. W kolejnych egzemplarzach montowano ju docelowy, podwjny Fl.Mg. 29 obserwatora. Wobec trudnoci z produkcj zaawansowanego techniczne jak na szwajcarskie warunki samolotu, w kwietniu zamwienie zostao zmniejszone z 200 do 150 szt. Wkrtce po przekazaniu nowych maszyn do jednostek liniowych przechodzcy szkolenie piloci liniowi wykryli w patowcu powan wad. Byy to pojawiajce si przy okrelonych warunkach lotu drgania kocwek skrzyde (flatter). Aby lepiej zbada ten problem, w Thun przeprowadzono szereg testw z uyciem pozostajcego w dyspozycji EKW samolotu

ETH-Bibliothek Zrich, Bildarchiv Eidgenssische Konstruktions Werksttte (K+W) Thun

Monta kocowy C-3603 w hali zakadw Pilatus AG. Zwracaj uwag eliptyczne kocwki skrzyde pierwszych egzemplarzy.

wzorcowego (C-401). To wanie na tej maszynie 6 czerwca doszo do pierwszego miertelnego wypadku na C-36. Podczas jednej z prb nurkowania samolot osign krytyczn prdko flatteru, co doprowadzio do zniszczenia skrzyda i mierci zaogi. Zginli wtedy dwaj lotnicy KTA: Hptm. Jean Roubaty i Lt. Hans Enderli. Po tej katastrofie szkolenie zag bojowych zostao przerwane a samoloty musiay wrci do fabryki, aby przej odpowiednie modyfikacje. Konstrukcja skrzyde zostaa wzmocniona a lotki otrzymay poprawione wywaenie. Zmieniono take obrys pata z eliptycznego na trapezowy, co wizao si ze zmniejszeniem jego rozpitoci z 15,1 m do 13,74 m. W literaturze wariant ze skrconymi skrzydami
Samolot nr C-420 z godem Fl.Kp. 2 na osonie silnika
ETH-Bibliothek Zrich, Bildarchiv

numer

jesie 2009

Biuletyn DWS.org.pl
ETH-Bibliothek Zrich, Bildarchiv

czsto oznaczany jest jako C-3603-1. Dziki tym poprawkom problem flatteru cakowicie znikn i mona byo kontynuowa szkolenie. Konieczno modyfikacji starszych maszyn nie zatrzymaa jednak dostawy nowych samolotw wykaczanych ju w standardzie C-3603-1. Do koca 1942 r. lotnictwo przejo 51 maszyn a w roku nastpnym 59 kolejnych. W 1944 r. zostay dostarczone 41 sztuki. Ostatnia seria 50 samolotw o numerach ewidencyjnych od C-511 do C-552 rnia si nieco od swoich poprzednikw. Ich silniki HS-51 12Y byy wyposaone w ulepszon sprark typu Szydlowski-Planiol. Dziki niej silniki uzyskiway moc 1250 KM a samolot mg rozwin prdkoci 500 km/h. Przy okazji tych zmian samoloty otrzymay te now wersj dziaka FM-K 38 z wyduon luf i powikszonym zapasem amunicji (ze 106 do 118 naboi). Wraz z dostarczeniem ostatniej z tych maszyn, w sierpniu 1944 r., seryjna produkcja zostaa oficjalnie zakoczona. Jak atwo policzy cznie wykonano 151 samolotw seryjnych na 150 zamwionych. Po katastrofie przedseryjnego C-401 wojsko zgodzio si na przejcie przez K+W Thun do celw dowiadczalnych drugiego seryjnego egzemplarza (C-403). W zamian za wykrelony z ewidencji samolot zakady w Emmen w pniejszym terminie wyprodukoway i przekazay Fliegertruppe dodatkow maszyn. Zakoczenie produkcji nie oznaczao to bynajmniej, e kolejne egzemplarze C-3603 ju nie powstay. W drugiej poowie 1945 r. dostrzeono potrzeb stworzenia maszyny szkolnej, zatem producent (F+W Emmen) opracowa treningow wersj samolotu. Miaa ona suy przede wszystkim do przeszkalania pilotw na nowy typ a take do nauki lepego pilotau i dalekiej nawigacji oraz do treningu strzeleckiego. W tym celu w drugiej kabinie, dotychczas zajmowanej przez strzelca, urzdzono miejsce dla instruktora. Poza zmian siodeka obserwatora na fotel, tylny kokpit zosta wyposaony w peen zestaw przyrzdw pilotaowo-nawigacyjnych oraz drugi ukad sterowania. Uzbrojenie obronne zostao zlikwidowane a w jego miejsce pojawia si staa, metalowa owiewka. Zmieni si take sposb otwierania osony w tylnej kabinie: z uchylnego do gry na otwierany na bok. Od podstaw zostay zbudowane tylko dwa egzemplarze tego wariantu (C-553 i C-554) oznaczonego C-3603 Tr (Trainer). Kolejny samolot przebudowywano do standardu szkolnego wykorzystujc do przerbek ju istniejcy patowiec nr C-409. Kilka kolejnych maszyn w wariancie bojowym zostao pozyskanych na przeomie lat 1947/1948 wykorzystujc do ich budowy zgromadzone zapasy czci zamiennych. W ten sposb Fliegertruppe wzbogacio si o sze nowych samolotw, ktrym przydzielono numery ewidencyjne od C-555 do C-560. Jeli do samolotw seryjnych doliczy egzemplarz wzorcowy, dwa C-3603 Tr oraz dodatkowe egzemplarze z czci zamiennych, to czna liczba C-3603 wszystkich odmian signie okrge 160 sztuk.

C-3603 w jednostce liniowej. Dobrze widoczne skrcone skrzyda i wyrzutniki bombowe

KTA doskonale zdawao sobie spraw, e dugi okres rozwoju konstrukcji nie przysuy si zachowaniu jej nowoczesnoci. Take przewidywane tempo produkcji wynoszce rednio 50 szt. rocznie nie byo imponujce. Nie rokowao to dobrze na przyszo zwaszcza, e toczca si wanie wojna mocno zdynamizowaa rozwj techniki lotniczej. Krtko mwic byy wszelkie przesanki ku temu, aby twierdzi, e wkrtce C-3603 przestanie spenia wymogi nowoczesnego pola walki i naley pomyle o jego nastpcy. Rok wczeniej, w kwietniu 1941 r., zostay sformuowane wymagania na trzy nowe konstrukcje o bardzo wysokich osigach: jedno- ewentualnie dwusilnikowy myliwiec, jednosilnikow maszyn bombowo-szturmow oraz dwusilnikowy bombowiec. Wedug tych zaoe nastpca C-36 oprcz dotychczasowych moliwoci mia by zdolny do bombardowania z lotu nurkowego i osiga prdko ok. 600 km/h. Poniewczasie KTA zreflektowao si jednak, e rozpoczcie a trzech programw wymagajcych zaprojektowania trzech cakowicie nowych samolotw byo nierealne w szwajcarskich warunkach. Po prostu przekraczao to moliwoci skromnej
Mimo wyranie lepszych parametrw C-3604, problemy z silnikiem znacznie opniy rozwj tego samolotu, a jego masowa produkcja staa si niecelowa. Wykonano tylko niewielk seri 13 egzemplarzy.
ETH-Bibliothek Zrich, Bildarchiv

C-3604
Wrmy na chwil do pocztku 1942 r. gdy zamwienie na C-3603 zostao zmniejszone z 200 na 150 samolotw.

numer

jesie 2009

Biuletyn DWS.org.pl
ma racji bytu na nowoczesnym polu walki i te same zadania mog wykonywa szybkie maszyny jednomiejscowe. Ta konkluzja spowodowaa redukcj zamwienia do zaledwie 10 samolotw serii prbnej, czyli tylu, ile byo ju w trakcie budowy (samoloty otrzymay kody od C-604 do C-613). Trafiy one na wyposaenie Fl.Kp. 17 gdzie zastpiy dotychczasowe C-3603. W eskadrze tej byy rwnoczenie eksploatowane myliwce D-3802 z identycznymi silnikami. Liniowa suba C-3604 nie przebiegaa bezproblemowo. Ponownie daway o sobie zna awarie silnikw. W wyniku jednej z nich 19 wrzenia 1950 r. utracono samolot C-604, ktremu w powietrzu zgas silnik. Na szczcie jego pilot zdoa si uratowa skaczc ze spadochronem. W miejsce zniszczonej maszyny zakady w Emmen przekazay do dyspozycji Fliegertruppe doprowadzony do standardu produkcyjnego prototyp C-602. Kolejny egzemplarz (C-613) zosta wypoyczony do testw przez fabryk Pilatus AG w Stans, gdzie 1 czerwca 1951 r. uleg cikiemu wypadkowi (tym razem przyczyn byo uszkodzenie struktury nonej). Po raz wtry F+W Emmen w cigu kilku dni zrekompensoway strat przekazujc do suby trzeci prototyp (C-603). Ciekawym epizodem w karierze C-3604 byo oddelegowanie maszyny o kodzie C-606 do programu budowy pierwszego szwajcarskiego odrzutowca N-20. W 1948 r. egzemplarz ten by uywany do wynoszenia w powietrze eksperymentalnego szybowca N-20.1 bdcego zmniejszon w skali 0,6:1 kopi docelowego patowca N-20. Eksploatacja kopotliwego C-3604 we Fliegertruppe zakoczya si do szybko. 17 lutego 1956 r. wszystkie samoloty tej wersji zostay wykrelone z ewidencji a nastpnie zomowane. Nawiasem mwic ich los podzieliy rwnolegle uytkowane D-3802. Tym samym problem silnikw Saurer YS-2 w szwajcarskim lotnictwie zosta definitywnie rozwizany.

kadry konstruktorskiej krajowych fabryk lotniczych. Dlatego podjto decyzj, e tylko dwusilnikowy bombowiec bdzie cakowicie now konstrukcj a dwa pozostae samoloty powstan w wyniku modyfikacji istniejcych patowcw: myliwca D-3801 (pniejszy D-3802) i lekkiego bombowca C-3603 (interesujcy nas C-3604). Wobec zmiany stanowiska KTA, w kwietniu 1942 r., pierwotne wymagania zostay okrojone do faktycznych moliwoci wyjciowego patowca. W przypadku C-36 ograniczono si do wydania nakazu zamontowania mocniejszego silnika oraz silniejszego uzbrojenia strzeleckiego. Tym sposobem projekt ewoluowa w kierunku maszyny czysto szturmowej, pozbawionej moliwoci ataku z gbokiego nurkowania. Jako now jednostk napdow zosta wskazany rozwijany od 1940 r. w zakadach Saurer AG silnik YS-2 o mocy startowej 1300 KM i nominalnej 1250 KM na wysokoci 5500 m. Stanowi on rozwinicie licencyjnego silnika Hispano-Suiza 12Y ze zwikszonym stopniem sprania i zaopatrzonym we wtrysk paliwa. Harmonogram zakada pojawienie si pierwszych 8 prbnych egzemplarzy silnikw pod koniec 1943 r. Niestety rozwj tej obiecujcej jednostki napdowej napotka na powane trudnoci spowodowane m.in. sabym chodzeniem cylindrw, zym wywaeniem wau korbowego i kopotami z dobraniem odpowiedniego zaponu. Z powodu wspomnianych wyej opnie z silnikiem, pierwszy prototyp C-3604 (kod C-601) wznis si w powietrze 28 sierpnia 1944 r.. Sylwetka samolotu w nowej odsonie nie zmienia si znaczco. Patowiec zosta poprawiony aerodynamicznie, cho zmiany te miay charakter raczej kosmetyczny. Najbardziej rzucay si w oczy czteroopatowe migo EWV8 oraz cakowicie przeprojektowana osona kabiny. Nowe oszklenie otwierao si teraz wycznie na boki, a obserwator mg prowadzi ogie z ruchomych karabinw maszynowych bez otwierania owiewki. Przy okazji zrezygnowano z systemu chowania tylnych Fl.Mg. 29 we wnce kaduba montujc je na staym obrotniku. Podkadubowa chodnica zostaa przebudowana, aby sprosta wymogom nowego napdu bya teraz nieco gbsza i krtsza. Samolot nie otrzyma jeszcze docelowego uzbrojenia strzeleckiego i tymczasowo by wyposaony w nowe dziako FM-K 45 kalibru 20 mm strzelajce przez o miga i 4 karabiny maszynowe Fl.Mg. 29 w skrzydach. Poniewa prototyp C-3604 wystpowa jednoczenie w roli latajcej hamowni dla nowego silnika, w trakcie prb ujawniy si kolejne wady napdu, ktrych nie sposb byo wykry na ziemi4. Nie zraone pierwszymi niepowodzeniami KTA zoyo zamwienie na budow 100 samolotw. Aby przypieszy prby na przeomie lat 1944/1945 zbudowane zostay kolejne dwa prototypy: C-602 i C-603, ale problemy z kaprynym YS-2 dugo jeszcze pozostay nierozwizane. Za to ostatni prototyp zostay ju wyposaony w docelowe uzbrojenie skrzydowe wewntrzn par karabinw maszynowych zastpiy 20 mm dziaka FF-K 45. Takie uzbrojenie przyjto potem jako standardowe dla maszyn seryjnych, ktrych produkcja wreszcie ruszya wiosn 1947 r. W tym czasie byo ju jasne, e C-3604 nie
4 Zawodny okaza si regulator dostosowujcy ilo podawanego paliwa do wysokoci lotu.

Na stray neutralnoci
W kwietniu 1942 r. C-3603 zaczy napywa do jednostek liniowych. Pierwsze egzemplarze otrzymaa Fl.Kp. 17 dotychczas uytkujca C-35. To wanie pilotom tej jednostki przyszo si zmierzy ze wspomnianym wczeniej problemem flatteru. Po usuniciu tej usterki przysza kolej na przezbrojenie nastpnych eskadr. Byy to odpowiednio: Fl.Kp. 1 (czerwiec), Fl.Kp. 10 (lipiec), Fl.Kp. 2 i 16 (sierpie) oraz Fl.Kp. 11 (wrzesie). W zaoeniach przeszkolenia miao odbywa si pynnie pocztkowo nieliczne C-3603 miay by uytkowane rwnolegle z posiadanymi C-35, aby w miar poprawiania si sytuacji sprztowej cakowicie wyprze je z jednostek. Oprcz szkolenia i udziau w wiczeniach we wsparciu wojsk naziemnych zaogi zaczy wykonywa take normalne czynnoci bojowe. Polegay one gwnie na wykonywaniu lotw patrolowych. Oczywicie nikt nie wymaga od zag C-36 przechwytywania ewentualnych powietrznych intruzw tylko precyzyjnych meldunkw o nieautoryzowanych przelotach. Pierwsze dwie eskadry (Fl.Kp. 16 z Buochs i Fl.Kp. 17 z Emmen), zostay wystawione do aktywnej suby5 w poowie stycznia
5 Dziaalno Fliegertruppe jak i caej szwajcarskiej armii w czasie drugiej wojny

numer

jesie 2009

10

Biuletyn DWS.org.pl
bojowej wikszo podlegych sobie jednostek, zachodzia bowiem obawa, e Niemcy bd chcieli naruszy neutralno terytorium Konfederacji do przerzutu swych wojsk. Alarm dotyczy rwnie Fliegertruppe, ktra po raz pierwszy od czasu mobilizacji w 1939 r. miaa okazj wystpi w penym skadzie. Tym samym do dwch dyurujcych ju jednostek C-36 doczyo pi kolejnych: III./Ue.G (Buochs), Fl.Kp. 10 (Uetendorf ), Fl.Kp. 11 (Thun), Fl.Kp. 16 (Mnster), Fl.Kp. 17 (Raron). W sierpniu liczba eskadr pozostajcych w gotowoci bojowej zostaa zredukowana. Z eskadr C-36 pozostay tylko Fl.Kp. 10 i 11 oraz III./Ue.G. We wrzeniu doczyy do nich Fl.Kp. 16 (Turtmann) i Fl.Kp. 17 (Raron). W tym okresie doszo do jedynego znanego przypadku zaangaowania si C-36 w walk powietrzn. Zdarzenie miao miejsce 10 wrzenia 1944 r. Tego dnia amerykaska 8th Air Force zorganizowaa niewielki nalot na Stuttgart. Bombardujcym miasto B-24 zostaa przydzielona eskorta zoona z Mustangw nalecych do 359th Fighter Group. Gdy 20 minut po nalocie bombowce odchodziy znad celu myliwcy usyszeli w radio komunikat ostrzegajcy przed obecnoci wrogich samolotw. Czym prdzej piloci P-51 wybrali si we wskazanym kierunku, aby stawi czoa zagroeniu. Za sterami jednego z Mustangw (P-51B s/n 42-106680, kod IV-J) siedzia 2nd Lt. Kenneth L. Hobson z 369th Fighter Squadron, ktry w poszukiwaniu przeciwnika wprowadzi samolot w nurkowanie przebijajc si przez warstw chmur. Pod chmurami nie znalaz jednak maszyn Luftwaffe, za to natkn si na patrolujce na niewielkiej wysokoci dwa szwajcarskie C-3603 z Fl.Kp. 11. Nie zrzucajc podwieszanych zbiornikw Hobson przystpi do ataku. Najpierw usadowi si za ogonem prowadzcego samolotu i otworzy ogie zaliczajc kilka trafie. Gdy drugi z samolotw przeci mu drog, pilot Mustanga porzuci pierwsz ofiar i pogoni za nowym celem. Hobson meldowa potem, e majaczcy w jego celowniku samolot w trakcie wykonywania gwatownych unikw zahaczy o wierzchoki drzew i uleg rozbiciu. Tymczasem pierwszy z oponentw powrci i zaatakowa Mustanga. Szybki manewr wyprowadzi samolot Amerykanina na pozycj do ataku czoowego, w ktrym obie strony zasypyway si ogniem, jednak bez widocznego efektu. Szwajcar unikajc zderzenia podcign maszyn i przeszed gr. Po tym starciu oba samoloty rozeszy si na wiksz odlego i w kocu straciy ze sob kontakt. Na podstawie relacji Hobsona jak zoy po locie, przyznano mu zestrzelenie jednego niezidentyfikowanego samolotu i uszkodzenie drugiego. W rzeczywistoci oba C-3603 bezpiecznie ldoway w bazie przywoc tylko nieznaczne uszkodzenia od pcalwek, a ich zaogi wyszy z opresji bez szwanku. Zastanawiajce jest jednak to, e Hobson w swoim meldunku cakiem poprawnie opisa sylwetk C-36 (porwna je do P-40 z podwjnym usterzeniem jak u B-25) oraz oznakowanie (biae krzye na czerwonych polach), lecz nie skojarzy adnego z tych elementw z maszynami szwajcarskimi. Nie zdawa sobie take sprawy ze swojego dokadnego pooenia podajc jako miejsce walki punkt odlegy o przeszo 100 km w gbi niemieckiego terytorium. W rzeczywistoci cae starcie odbyo si w okolicach Les Rangiers szwajcarskiego miasteczka lecego o 5 km od granicy z okupowan Francj i 30 km od granicy z Niemcami.

1943 r.. Uzyskay gotowo operacyjn, chocia adna z nich nie ukoczya przeszkolenia na nowe samoloty i obie wci wystpoway w mieszanym skadzie C-35 i C-36. Ich obecno w pierwszej linii nie trwaa dugo i marcu zostay zluzowane. W sierpniu powoano do aktywnej suby kolejne dwie eskadry latajce na C-35/C-36: Fl.Kp. 10 (Uetendorf ) i Fl.Kp. 11 (Thun). We wrzeniu do dyuru przystpia take ostatecznie uformowana berwachungsgeschwader6, ktra wystawia w Dbendorf peny skad w tym Staffel III na C-35 i C-36. Od padziernika w stan gotowoci bojowej zostay postawione mieszane Fl.Kp. 1 (Saanen i Grandvillard) i Fl.Kp. 2 (Riaz). Obie eskadry zastpiy dyurujce dotychczas Fl.Kp. 10 i 11. Jak atwo zauway przezbrajanie eskadr w C-36 nie szo zgodnie z planem i raczej trudno doszukiwa si w tym winy producenta. Mimo wysokich stanw sprztowych szkolenie pilotw szo bardzo opornie. Pod koniec 1943 r., czyli ponad ptora roku od przyjcia C-36 na uzbrojenie, adna z eskadr nie przesza cakowicie nowe samoloty, a poowa zag nadal lataa wycznie na C-35! Na przeomie lat 1943/1944 roku do dyuru bojowego ponownie przystpiy Fl.Kp. 16 i 17. Byy to wwczas jedyne aktywne eskadry w caym szwajcarskim lotnictwie7, dlatego aby obj zasigiem wiksze terytorium, ich skady zostay podzielone. Pierwsza z wymienionych Fliegerkompanien zostaa rozlokowana na lotniskach w Mnster i Urlichen a druga w Turtmann i Raron. Z kocem stycznia obie jednostki zostay zluzowane przez eskadry myliwskie. Pod koniec lutego 1944 r. Fl.Kp. 1 i 2 wraz z reszt Fl. Abt. 1 (Fliegerabteilung 1) wziy udzia w wielkich zimowych manewrach 1. Korpusu Armijnego (1. Armeekorps, 1. A.K.). W ramach wicze we wspdziaaniu z oddziaami naziemnymi C-36 wykonyway loty szturmowe i rozpoznawcze. Na t okazj cz samolotw otrzymaa dodatkowe oznakowanie zoone z ogromnych biaych X malowanych na grnych i dolnych powierzchniach skrzyde. W maju obie eskadry przystpiy do penienia dyurw bojowych. 6 czerwca 1944 r. nastpia dugo oczekiwana inwazja wojsk angloamerykaskich na kontynent europejski. Ldowanie w Normandii nie pozostao bez wpywu na wydarzenia w Szwajcarii. 10 czerwca 1944 r. gwnodowodzcy szwajcarsk armi Gen Henri Guisan postawi w stan gotowoci
wiatowej charakteryzowaa si zmienny stopniem gotowoci bojowej, ktry by odpowiedni do przewidywanego zagroenia. Pozostawanie wszystkich jednostek przez wiele lat w stanie permanentnego alarmu i mobilizacji byo nieekonomiczne i nieefektywne. Dlatego wyznaczano cz si do penienia dyuru bojowego, podczas gdy pozostae oddziay przechodziy w tym czasie szkolenia, reorganizacje, a nawet demobilizacj lub byy rozwizywane. Po jakim czasie, przewanie po kilku miesicach, w stan podwyszonej gotowoci bojowej stawiano inne jednostki, a dotychczasowe obniay swoj aktywno nierzadko przechodzc na stop blisk pokojowej. Nie inaczej byo we Fliegertruppe gdzie eskadry (w zmiennej liczbie) peniy dyury bojowe na zasadzie rotacji. 6 berwachungsgeschwader (Ue.G) - formacja zostaa powoana 4 kwietnia 1941 gwnie do penienia zada patrolowych wzdu szwajcarskiej granicy. Bya te jedynym oddziaem zoonym wycznie z zawodowych wojskowych i stanowia swego rodzaju elit pord reszty eskadr formowanych z rezerwistw. Pierwotnie berwachungsgeschwader skada si ze sztabu (KommandoStab) oraz 3 podlegych mu eskadr (Staffeln) po 9 samolotw kada. Staffel I i II otrzymay myliwskie D-3800/D-3801 natomiast Staffel III miaa na wyposaeniu samoloty C-35 i C-3603. 7 Chodzi o eskadry wystpujce jako cao. Do tego naleaoby doliczy myliwsk par dyurn wystawion przez Ue.G w Dbendorf i ochotnicze dyury z Payerne penione przez rnych pilotw z caego Fl. Abt. 5.

numer

jesie 2009

11
http://wikimedia.org/wikipedia/commons/8/86/Swiss_Air_Force_C-3603-1.jpg

Biuletyn DWS.org.pl

C-3603-1 w muzeum lotnictwa w Dbendorf

Konsekwencj tego i innych podobnych incydentw bya zmiana oznakowania szwajcarskich maszyn. W cigu niewielu dni na kadubach i skrzydach wszystkich samolotw pojawiy si dobrze widoczne, biao-czerwone pasy. W padzierniku 1944 r. cztery eskadry latajce na C-36 zostay zluzowane. W gotowoci bojowej pozostaa jedynie Staffel III wchodzca w skad berwachungsgeschwader. Korzystajc z okresu zmniejszonej aktywnoci jednostek bombowo-rozpoznawczych, na wszystkich C-36 przeprowadzono modyfikacj skrzydowych Fl.Mg. 29 serii Ausf. 4. By to skutek niezadowalajcych wynikw testw strzeleckich, ktre wykazay wysok awaryjno tej broni. W karabinach maszynowych wymieniono elementy zamkw, zamontowano krtsze lufy (o dugoci 600 mm wobec dotychczasowej 700 mm) i odrzutniki doprowadzajc je do standardu Ausf. 5. Ponadto bro zostaa wyposaona w nowy dononik amunicji oraz instalacj grzewcz. Dziki tym zabiegom znacznie poprawia si jej niezawodno. Na pocztku 1945 r. w stan gotowoci zostay postawione Fl.Kp. 1 i 2, jednak kocem stycznia zastpiy je Fl.Kp. 10 i 11. Po miesicu przysza kolej na Fl.Kp. 16 (Turtmann) i Fl.Kp. 17 (Raron). Rwnie one nie posuyy dugo i w marcu zostay zmienione przez III./Ue.G. Eskadra ta, jako jedyna jednostka C-36 pozostajca w aktywnej subie, doczekaa si zakoczenia wojny w Europie. Zgodnie rozkazem demobilizacyjnym w dniu 20 sierpnia 1945 r. wszystkie eskadry Fliegertruppe przeszy na stop pokojow. Dla jednostek C-36 rozpocz si okres spokojnej pokojowej egzystencji z rzadka przerywanej rnego rodzaju incydentami. Przykadowo 13 listopada 1949 r. Hptm. Ernst Widmer ldujc na uszkodzonym Bf 109 G staranowa dwa C-3603 zaparkowane na lotnisku w Interlaken. Z kolei 9 sierpnia

1950 r. Wm. Arthur Schneider z Fl.Kp 10 podczas lotu treningowego straci orientacj w terenie i po wyczerpaniu paliwa ldowa awaryjnie w pobliu austriackiego miasteczka Holzgau. Szczliwie obszar ten znajdowa si pod kontrol amerykaskich wadz okupacyjnych, ktre nie robiy trudnoci ze zwrceniem pilota i jego samolotu (C-456). Innym razem, 24 wrzenia 1951r., podczas wicze w atakowaniu celw naziemnych doszo do zderzenia w powietrzu dwch C-36 (C-545 i C546). We wrakach swych samolotw zginli dwaj piloci: Lt. Walter Frei i Wm. Hans Kaiser. Wobec upowszechniania si odrzutowcw na pocztku lat 50., pozostawanie w pierwszej linii samolotw tokowych w rodzaju C-3603 miao coraz mniej sensu. Do tego samego wniosku doszli te Szwajcarzy ktrzy tylko w jednym dniu 1 lipca 1952 r. wykrelili z ewidencji a 70 maszyn (przewanie tych, ktre wykazyway najwiksze oznaki zuycia). Stanowio to nieco ponad poow posiadanej wwczas floty. Dopiero w 1953 r. C-3603 zostay ostatecznie uznane za nieprzydatne do wykonywania zada bojowych. Rozpocz si proces wycofywania tych samolotw z eskadr pierwszoliniowych gdzie zastpiy je Mustangi i odrzutowe Vampire8. Myliby si jednak ten kto sdzi, e na tym kariera C-3603 zostaa definitywnie zakoczona. Po przeprowadzonej rok wczeniej selekcji Szwajcarzy zostali z cakiem pokan liczb maszyn w niezym stanie technicznym, ktre po rozbrojeniu mogy by wykorzystane do penienia rnych zada pomocniczych.

8 Jak powolny by proces wycofywania nie wiadczy fakt posiadania w 1956 r. przez Fliegerstaffel 10: jednego DH-100 Vampire, szeciu P-51D Mustang oraz szeciu C-3603 dostosowanych do zada zwiadu fotograficznego. Poza tym pojedyncze C-3603 pozostawa na stanie jednostek bojowych jako popularna maszyna dyspozycyjna.

numer

jesie 2009

12
W roli samolotu ratowniczego

Biuletyn DWS.org.pl
ETH-Bibliothek Zrich, Bildarchiv

Helweci s jednymi z pionierw ratownictwa wysokogrskiego i mimo upywu lat nadal dzier palm pierwszestwa, jeli chodzi o opracowywanie i wykorzystywanie nowych technik ratowniczych. Dziki temu szwajcarskie suby ratunkowe, pod wzgldem wyposaenia i wyszkolenia, wci s uznawane za najlepsze na wiecie. Czasami dochodzi jednak do sytuacji, gdy rozproszone grupy ratownikw musz by wspierane przez wojsko. Dotyczy to zwaszcza schodzcych w zimie lawin nienych, ktre potrafi na wiele dni odci od kontaktu ze wiatem cae wioski. W takich przypadkach jedynym sposobem zaopatrywania tych miejscowoci s zrzuty z powietrza. Dlatego w 1953 r. narodzi si pomys wykorzystania wycofanych z linii C-3603 do niesienia pomocy na obszarach wystpowania klsk ywioowych. W tym celu opracowano specjalne zasobniki transportowe przystosowane do zrzutu ze standardowych zaczepw bombowych. Podstawowym typem byy metalowe zasobniki pidziesiciokilogramowe w dwch odmianach: maej i duej. Zawieray one przede wszystkim ywno, lekarstwa i opa dla odcitej w grach ludnoci. Dziki relatywnie nie wielkiej masie mogy by one podjte i transportowane przez pojedyncze osoby. Do transportu adunkw o wikszej masie by przeznaczony duy drewniany pojemnik o adownoci do 200 kg. C-3603 mg przenosi za jednym razem dwa takie zasobniki. W zalenoci od rodzaju przenoszonego wewntrz zaopatrzenia oba typy zasobnikw mogy by zrzucane wprost na ziemi lub dodatkowo wyposaone w spadochrony zmniejszajce prdko opadania. Do zada ratowniczych wyznaczono w sumie 20 samolotw, ktre suyy w tej roli do pocztku lat 60., kiedy to zostay zastpione przez bardziej uniwersalne migowce.

C-3603 Schlepp z rur osaniajc link holownicz. Samolot w barwie srebrnej z czerwonymi pasami ostrzegawczymi. Widoczny na zdjciu egzemplarz C-502 posuy pniej jako prototyp wersji C-3605.

C-3603 Schlepp
Podstawowym zadaniem utworzonego w 1936 r. Schleppfliegerkorps byo holowanie celw wiczebnych dla wojsk obrony przeciwlotniczej (Fliegerabwehrtruppen). Do realizacji powierzonego zadania suba ta dysponowaa przestarzaymi samolotami rnych typw jak Fokkery C.V-E czy C-35. Pod koniec wojny okazao si, e osigi tych samolotw byy dalece niewystarczajce do prawidowego szkolenia artylerzystw. Gwnym problemem bya niewielka prdko posiadanych holownikw, ktra mocno rnia si od prdkoci rozwijanych przez nowoczesne maszyny bojowe. Tote jeszcze w 1945 r. na samolocie nr C-493 przeprowadzono pierwsze prby systemu holowania celw powietrznych dla artylerii przeciwlotniczej. Skada si on z wcigarki umieszczonej w tylnej czci kaduba (tu za stanowiskiem obserwatora, w miejsce zdemontowanego obrotnika z Fl.Mg. 29) i napdzajcej j szecioopatkowej turbiny powietrznej (na prawym boku kaduba). Poniewa linka holownicza bya wyprowadzona nad kadubem, niezbdne byo zamontowanie zewntrznej rury osonowej. Rura biega od kabiny zaogi a

do koca kaduba i chronia podwjne stateczniki pionowe przed zapltaniem si w link holownicz. W tylnej kabinie zostao urzdzone stanowisko dla mechanika obsugujcego wcigark. Po pomylnym przejciu testw zakady FarnerWerke AG otrzymay zlecenie na zabudowanie tego sytemu na 20 samolotach. Przebudowa zostaa wykonana w latach 19451946. Przy okazji samoloty otrzymay nowe malowanie skadajce si z barwy srebrnej oraz dobrze widocznych, czerwonych pasw malowanych na skrzydach i usterzeniu poziomym. Ciekaw odmian C-3603 Schlepp by zbudowany w jednym egzemplarzu nocny holownik celw powietrznych. Oprcz wyej wymienionych urzdze samolot nr C-447 zosta wyposaony w cztery wysigniki (po dwa pod kadym skrzydem) z zamontowanymi na ich kocach lampami, ktre owietlay doln powierzchni pata. Ponadto cay patowiec zosta pokryty specjaln farb fluorescencyjn. Wszystkie te zabiegi miay zapobiec przypadkowemu wziciu go na cel przez artyleri przeciwlotnicz. Po dostarczeniu nowych holownikw do jednostek, wkrtce ujawniy si wady systemu rurowego. Masa zabudowanych w tyle kaduba urzdze spowodowaa niebezpieczne przesunicie rodka cikoci. W rezultacie na samoloty naoono szereg administracyjnych zakazw odnonie wykonywania forsownych manewrw. Co wicej, aby zmniejszy zuycie silnikw zostay wydane kolejne wytyczne zalecajce wykorzystywanie maksymalnej mocy tylko w trakcie startu i w wyjtkowych okolicznociach. Zmniejszenie mocy silnika oraz dodatkowy opr stawiany przez wyposaenie holownicze sprawiy, e najwysza moliwa prdko pozioma wynosia teraz okoo 400 km/h. Powysze ograniczenia zostay przyjte z duym niezadowoleniem, poniewa w wolnych od pracy chwilach piloci Schleppfliegerkorps lubili si popisywa wykonywaniem figur wyszej akrobacji. Prb poprawienia kiepskiego wywaenia samolotw byo skonstruowanie przez DMP (Direktion der Militrflugpltze) nowej wcigarki, ktra nie potrzebowaa rury osonowej gdy linka holownicza zostaa wyprowadzona na oprofilowanym

numer

jesie 2009

13

Biuletyn DWS.org.pl
C-3605
Jak ju wczeniej wspomniano na skutek notorycznych awarii silnikw w C-3603 sytuacja sprztowa ZFK zacza si pogarsza. W 1967 r. rozpoczy si poszukiwania nastpcy dla tego zasuonego cho niezbyt wysuonego samolotu. Do Szwajcarii zaczy napywa oferty sprzeday samolotwholownikw z caego wiata. W szranki stany: brytyjski Fairey Gannet, amerykaskie N.A. T-28 i OV-10, japoski Mitsubishi Mu-2 a nawet rodzimy Pilatus ze swoim PC-6. Ofert zoyy te zakady F+W Emmen z tym, e nie dotyczya ona dostawy samolotu nowego typu, lecz zawieraa propozycj przebudowy patowcw C-3603 pod silnik turbomigowy! Na ten oryginalny pomys wpad wczesny szef Technischen Abteilung Jean-Pierre Weibel, ktry z racji prowadzonego przez F+W Emmen wsparcia w obsudze samolotw, wietnie orientowa si w kondycji 5 patowcw przechowywanych przez ZFK. Do zabudowy wybra silnik Avco-Lycoming T-53-L 7A o mocy 1115 KM. Z uwagi na znacznie mniejsz mas turbomigowego napdu (okoo poowy masy dotychczasowego silnika tokowego) Weibel zaprojektowa cakowicie nowy, znacznie wyduony nos samolotu, dziki ktremu maszyna zachowaa waciwe wywaenie. Samolot mia otrzyma te nowe koa podwozia gwnego z hamulcami tarczowymi oraz napdzan hydraulicznie wcigark. Dodatkowo zaplanowano wymian niemal caego wyposaenia radiowo-nawigacyjnego. Propozycja ta wyda si na tyle interesujca, e we wrzeniu 1967 r zakady F+W Emmen otrzymay zlecenie na zbudowania prototypu w takiej konfiguracji. Do przebudowy zosta wybrany samolot nr C-502. Zbudowany na jego bazie prototyp C-3605 odby swj pierwszy lot 19 sierpnia 1968 r. Podczas serii testw fabrycznych konieczne okazao si dodanie jeszcze jednego statecznika pionowego w celu poprawienia zaburzonej stateczno kierunkowej. Zosta on zamontowano centralnie na kadubie, pomidzy dwoma istniejcymi statecznikami. Poza tym samolot sprawowa si doskonale. Ju zmodyfikowany, C-502 w listopadzie zosta przekazany do prb wojskowych. Rwnie tutaj samolot pokaza si z dobrej strony, co zaowocowao kontraktem na seryjn konwersj nastpnych 23 maszyn. Pierwszy seryjnie przebudowany samoC-3605 w penej krasie. Doskonale widoczna wyduona cz nosowa i dodatkowy statecznik pionowy.
ETH-Bibliothek Zrich, Bildarchiv

wysigniku pod tyln czci kaduba. W tej konfiguracji turbina powietrzna bya umocowana bezporednio do podkadubowego wysignika linki. Testy na C-501 wykazay jednak konieczno wprowadzenia dalszych poprawek i na kolejnych samolotach wcigarka zostaa umieszczona bardziej z przodu, pomidzy stanowiskiem mechanika i pilota. Wraz z wcigark przeniesiono te turbin, ktra ponownie znalaza si po prawej stronie kaduba, lecz znacznie bliej kabiny zaogi. Nowe urzdzenie pomylnie przeszo wszelkie testy i zostao standaryzowane pod nazw SZW-52. W 1953 r. wcigarki tego typu zabudowano na 40 samolotach. W tej liczbie znalazy si maszyny uywajce dotd systemu rurowego oraz nowe, dopiero wycofane z jednostek bojowych. Przy okazji modernizacji cz samolotw otrzymaa instalacj do pobierania paliwa z dwch odrzucanych zbiornikw o pojemnoci 230 l kady. Dodatkowe zbiorniki paliwa byy podwieszane na podskrzydowych pylonach bombowych. W latach 19531955 na samolocie C-489 by testowany angielski system do holowania celw powietrznych typu Firefly. Mia on form podwieszanego pod skrzydem cylindrycznego zasobnika i by napdzany za pomoc dwuopatowej turbiny powietrznej zamontowanej na jego nosie. Generaln zalet tego systemu by brak potrzeby powanej ingerencji w konstrukcj patowca. Niemniej niesymetryczny monta zasobnika mia te swoje wady. Jego dua masa spowodowaa, e w celu wywaenia samolotu, niezbdne si stao podwieszanie pod drugim skrzydem 250 kg balastu (podczas prb jego funkcj peni napeniony wod zbiornik paliwa), co automatycznie wykluczao zabieranie dodatkowych zbiornikw paliwa. Takie rozwizanie zostao odrzucone i po ukoczeniu testw C-489 zosta przystosowany do przenoszenia wcigarki typu SZW-52. 30 lipca 1960 r. nastpia kolejna reorganizacja lotnictwa. W miejsce dotychczasowego Schleppfliegerkorps zosta utworzony Zielfliegerkorps 5 (ZFK 5), ktry skupia wszystkie eskadry wyposaone w samoloty-holowniki. W poowie lat 60. samoloty C-3603 zaczy wykazywa coraz wiksze oznaki zuycia. O ile patowce trzymay si cakiem niele, to spore obawy budzi stan silnikw, w ktrych zaczy pojawia si nieodwracalne uszkodzenia. Ich przyczyn byy rozszczelniajce si poczenia pomidzy blokiem a tulejami cylindrw, przez ktre do wntrza paszcza wodnego przedostaway si spaliny. W miejscach gromadzenia si spalin nie dochodzia ciecz chodzca, co skutkowao przegrzaniem i przepaleniem korpusu silnika. Poniewa produkcj HS-51 12Y dawno ju zarzucono, nie byo moliwoci ich wymiany czy naprawy. W lad za rosnc liczb awarii silnikw liczba sprawnych maszyn zacza si systematycznie kurczy. 13 wrzenia 1965 r. nastpia fala redukcji C-3603, kiedy to na zom odesano 18 samolotw. Do dyspozycji ZFK pozostao okoo 40 maszyn, z ktrych coraz wicej stao ni latao. Ostatnie sprawne C-3603 Schlepp zostay zdjte z ewidencji 31 grudnia 1973 r.. Jeden z wycofanych z eksploatacji egzemplarzy (C-534) zosta przekazany do muzeum w Dbendof, inny (C-537) zdobi puap Muzeum Transportu w Lucernie. Oba samoloty s eksponowane w historycznej konfiguracji bojowej.

numer

jesie 2009

14

Biuletyn DWS.org.pl
bj 20x139 mm mia pod tym wzgldem cakiem spore moliwoci. Jak dowiody testy, szwajcarski Panzergranate potrafi przebi 30 mm pyt pancern ustawion pod ktem 60 z odlegoci 200 m. Do wad szwajcarskiego dziaka mona zaliczy nisk szybkostrzelno (400 strz./min), co jednak w przypadku atakowania celw naziemnych jest wielkoci zadowalajc. Jak na lekki bombowiec zaprojektowany w latach 30. C-36 by maszyn bardzo szybk. Inne samoloty tej kategorii zwykle byy od 50 do 150 km/h wolniejsze i tylko nieliczne zbliay si do granicy 500 km/h. Przyczynio si do tego bardzo staranne opracowanie aerodynamiczne patowca oraz silnik Hispano -Suiza, ktry utrzymywa moc na wikszych wysokociach. Samolot mg wic swobodnie operowa poza granic skutecznego zasigu maokalibrowej artylerii przeciwlotniczej, a dziki celownikowi bombowemu mia moliwo celnego bombardowania z duej wysokoci. Wysoka ocena szwajcarskiego samolotu nie zmienia jednak faktu, e C-36 powstawa wedug niezbyt trafionej koncepcji lekkiego bombowca i chocia by jej najdoskonalszym ogniwem, wojna brutalnie zweryfikowaa pogld na przydatno samolotw tej kategorii. W innych krajach rol samolotw taktycznego wsparcia szybko przejy maszyny myliwsko-bombowe, ktre obok coraz silniejszego uzbrojenia strzeleckiego z reguy zabieray podobny adunek bomb (od 250 do nawet 900 kg) oraz niekierowane pociski rakietowe10. Za to naley podkreli ogromne znaczenie jakie mia dla Szwajcarw sam fakt produkcji samolotw z rodziny C-36. Mona miao powiedzie, e dziki niemu krajowy przemys lotniczy przeszed na wyszy stopie rozwoju. W czasach, gdy niemal wszystkie typy produkowanych samolotw wojskowych pochodziy z licencji, zaprojektowanie i budowa tak nowoczesnej konstrukcji byy nie lada wyzwaniem. Skumulowanie wielu nie wyprbowanych uprzednio technologii w jednym patowcu nioso ze sob ogromne ryzyko niepowodzenia. Std nie powinna dziwi pocztkowa ostrono KTA wobec tej maszyny. Dugi okres rozwoju konstrukcji wyszed jej w sumie na dobre pozwalajc na dopracowanie wielu szczegw dajc w rezultacie maszyn niebywale ywotn i uniwersaln. Sukces odniesiony przez C-36 przyczyni si do zmiany nastawienia lotnictwa do krajowego przemysu. Zapanowao do zudne przekonanie, e oto nareszcie nadesza chwila kiedy Szwajcaria uniezaleni si od licencji na zagraniczne samoloty bojowe. W lad za tym posypay si zamwienia na ambitne projekty z ktrych najbardziej znane to N-20 i P-16, ale to ju zupenie inna historia Opis techniczny Konstrukcja: C-3603 by jednosilnikowym, dwumiejscowym samolotem bombowo-rozpoznawczym zbudowanym w ukadzie dolnopata. Pskorupowy kadub o konstrukcji metalowej mia 9 skrzynkowych wrg gwnych oraz 9 wrg pomocniczych. Wrgi byy poczone za pomoc 4 podunic gwnych
10 Wyjtkiem od reguy bya linia pokadowych maszyn szturmowo-bombowych, ktre rozwijano wycznie z powodu ich kompaktowoci.

lot zosta dostarczony w grudniu 1971 r. a ostatni w styczniu 1973 r.. W trakcie swojej dugoletniej suby w ZFK, C-3605 nie doczekay si jakich istotnych modyfikacji. Jedynym wyjtkiem by samolot nr C-552, ktry po wypadku z 23 padziernika 1974 r. zosta pozbawiony wcigarki i odbudowany jako dwuster do szkolenia pilotw. Szkolna odmiana C-3605 pojawia si w sam por bo resursy dwch latajcych do tej pory C-3603 Tr wanie si koczyy9. Jeszcze w poowie lat 80. ruszyy prace nad nowym typem automatycznej wcigarki dedykowanej dla C-3605. Wcigarka ta nie wymagaa osobnego operatora i moga by obsugiwana samodzielnie przez pilota. Nim doszo do seryjnej produkcji tych urzdze 15 lipca 1987 r. wszystkie samoloty C-3605 zostay wycofane z eksploatacji. Przyczyn tego kroku byy narastajce kopoty z utrzymaniem w sprawnoci turbomigowych silnikw. Remonty napdw stay si z ekonomicznego punktu widzenia nieopacalne chocia same patowce nie wykazyway jeszcze znacznych oznak zuycia. Rol holownikw celw powietrznych przejy PC-9. Zaraz po wycofaniu C-3605 dwa egzemplarze (C-497 i C-557) przekazano jako eksponaty do Flieger Flab Museum w Dbendorf. Pozostae maszyny zostay zlicytowane na wielkiej aukcji, ktra odbya si 12 grudnia 1987 r. na lotnisku w Lodrino (mona je byo kupi w cenie od 10 000 do 20 000 CHF za sztuk). Cz samolotw trafia do rnych muzew w Europie i Ameryce, inne dostay si w rce prywatnych kolekcjonerw. Wprawdzie silniki wszystkich sprzedanych C-3605 miay wypracowane resursy, to staraniem pasjonatw nie baczcych na koszty kilka maszyn udao si ponownie doprowadzi do stanu lotnego i s dzi ozdob rnych pokazw lotniczych. Wrd nich znalaz si samolot o numerze C-547, ktry przy okazji remontu przeszed ciekaw metamorfoz. Po tym jak kupi go Max Dtwyler samolot zosta przetransportowany do Dbendof gdzie zajli si nim mechanicy z firmy Ju-Air. Dziki przypadkowemu odnalezieniu oryginalnego silnika Hispano-Suiza, samolot odzyska nie tylko sprawno ale i posta w jakiej po raz pierwszy opuci fabryk obecnie jest jedynym latajcym egzemplarzem wersji C-3603. Wraz z wycofaniem ostatnich C-36 w szwajcarskim lotnictwie skoczya si pewna epoka. W cigu 45 lat suby samolot okaza si by niebywale solidn konstrukcj duo trwalsz ni byo to pocztkowo przewidziane. Piloci wspominaj C-36 jako maszyn bardzo przyjemn w pilotau o cechach bliskich myliwcowi. Samolot bez trudu znosi wysokie przecienia (oficjalnie do 7,5 g!), mona wic byo wykonywa na nim najbardziej forsowne akrobacje. Relatywnie niewielki udwig bomb by jak na szwajcarskie warunki cakowicie wystarczajcy. Bomby kalibru 200 kg suyy gwnie do niszczenia polowych umocnie a szeroka gama lekkich bomb wietnie nadawaa si do zwalczania nieosonitej piechoty lub kolumn zaopatrzeniowych. Chocia C-36 nigdy nie aspirowa do roli specjalizowanego samolotu przeciwpancernego, to dziki uzbrojeniu go w 20 mm dziako FM-K 38 na potny na9 Egzemplarz nr C-554 odby swj ostatni lot 11 lipca 1975r. By to jednoczenie ostatni lot tokowego C-36 pozostajcego w subie szwajcarskiego lotnictwa. W sierpniu samolot zosta wykrelony z ewidencji i zomowany.

numer

jesie 2009

15
Dane samolotw serii C-36: C-3603

Biuletyn DWS.org.pl
C-3603 Tr C-3604 C-3605

Lata produkcji Okres suby Zastosowanie Liczba samolotw

19421944, 1948 194219521973 Lekki bombowy i rozpoznawczy 152 (w tym 10 szt. serii zerowej) + 6 (z czci zapasowych) Hispano-Suiza HS-51 12 Y 1000/1250 10,23 3,29 15,10 (13,74) 32,40 lub 28,7 2272 120 mm 27,5 mm 27,5 mm 400 476 (500) 10,4 680 9000

1945 19451975 Szkolny (dwuster) 2

1946 19471956 Lekki bombowy i rozpoznawczy 13

19681970 19701987 Holownik celw powietrznych 24 (przebudowane z C-3603) Avco-Lycoming T-53-L 7A 1115 12,03 4,10 13,74 28,7 2634 3716

Silnik moc startowa (KM) Dugo (m) Wysoko (m) Rozpito (m) Pow. nona (m2) Masa wasna (kg) Uzbrojenie strzeleckie

Hispano-Suiza HS-51 12 Y 1000 10,23 3,29 13,74 28,7 2272 3952 120 mm 27,5 mm 476 10,4 680 9000

Saurer YS-2 1300 10,25 4,07 13,74 28,7 2840 4780 320 mm 27,5 mm 27,5 mm 600 560 12,50 600 11 000

Masa startowa maks. (kg) 3952

Bomby (kg) Prdko max. (km/h) Prdko wzn. (m/s) Zasig (km) Puap (m)

432 12,0 1000 10 000

i pewnej liczby podunic pomocniczych. Pokrycie kaduba wykonane byo z blachy duralowej nitowanej na gadko do szkieletu. W przedniej czci kadub zakoczony by cian ogniow, do ktrej (w miejscu czenia z gwnymi podunicami) mocowane byo oe silnika. Dwumiejscowa kabina przykryta bya bogato przeszklon oson skadajc si z czterech czci: wiatrochronu, odsuwanej do tyu osony kabiny pilota, staej czci rodkowej oraz odchylanej do gry osony obserwatora. Pod przedni czci kaduba zainstalowana bya pojedyncza chodnica glikolu i osobna paska chodnica oleju. Pat wykonany by jako pskorupowy, jednodwigarowy o konstrukcji metalowej z duralowym pokryciem. Dwigar mia przekrj dwuteowy z licznymi rozprkami z profili zamiast typowej cianki czcej grny i dolny pas (dwigar kratowy). Pocztkowo pat zaprojektowany zosta jako eliptyczny o rozpitoci 15,10 m. Potem obrys zosta zmieniony na trapezowy a rozpito zostaa zredukowana do 13,74 m. Lotki metalowe kryte ptnem byy odciane masowo. Klapy wychylne o konstrukcji metalowej take byy kryte ptnem. Metalowe usterzenie poziome byo zamocowane wysoko na kocu kaduba, co pozwolio na zastosowanie jednoczciowego steru wysokoci. Podwjne usterzenie pionowe byo rwnie konstrukcji metalowej z powierzchniami sterowymi o pokryciu pciennym. Zbiorniki paliwa w iloci 4 szt. byy rozmieszczone w caoci w przykadubowych czciach skrzyde. czny zapas paliwa wynosi 510 l. Zbiornik oleju by umieszczony w grnej czci kaduba, pomidzy silnikiem a kabin pilota.

Podwozie gwne jednogoleniowe, byo wcigane z obrotem o 90 w taki sposb, e koo cakowicie chowao si w skrzydo omijajc dwigar, a gole bya ukryta w niewielkiej gondoli podskrzydowej. Koo podwozia gwnego o wymiarach 670236 mm wyposaone byo w botnik. Rozstaw k podwozia gwnego wynosi 3,49 m. Kko ogonowe byo stae, w grnej czci byo okryte niewielk owiewk. czno zapewniaa krtkofalowa radiostacja FG X firmy Telefunken. Dodatkowo samolot by wyposaony w redniofalowy odbiornik BBC sucy do radionawigacji w oparciu o cywiln i wojskow sie radiolatarni. Silnik Napd stanowi dwunastocylindrowy, rzdowy, chodzony ciecz silnik HS-51 12Y (licencyjny Hispano-Suiza 12Y-51) o mocy startowej 1000 KM przy 2500 obr/min. W silniku dwa rzdy cylindrw zostay rozmieszczone w ukadzie V pod ktem 60 stopni. Silnik mia 6 ganikw (po dwa na kady cylinder). Rozruch by realizowany przy pomocy rozrusznika pneumatycznego typu Viet. Silnik mia jednostopniow, jednobiegow sprark mechaniczn typu odrodkowego (cz silnikw bya wyposaona w sprark typu Szydlowski -Planiol z dodatkowymi stopniami osiowymi). Silnik porusza trjopatowe, metalowe, samoprzestawialne migo Escher Wyss EW-V7 o rednicy 3,25 m. Reduktor miga o przeoeniu 3:2 mia drony wa, przez ktry przechodzia lufa silnikowego dziaka.

numer

jesie 2009

16

Biuletyn DWS.org.pl
HS-51 12 Y * Saurer YS-2

Dane silnikw tokowych uywanych w seryjnych C-36:

Dugo (mm) Szeroko (mm) Wysoko (mm) rednica toka (mm) Skok toka (mm) Pojemno skokowa (l) Masa silnika suchego (kg) Stopie sprania Paliwo Moc startowa (KM) Moc nominalna na wys. 0 m (KM) Moc nominalna (KM) na wys. (m)
* ze standardow sprark

1722 764 935 150 170 36,05 590 6,5:1 OZ 93 1000 910 1000 4000

1970 734 1095 150 170 36,05 685 6,85:1 OZ 100/130 1300 1120 1250 5500

H.S. 804) zamontowane byy w skrzydach, w miejscu gdzie w C-3603 znajdoway si skrzydowe Fl.Mg. 29. Zapas amunicji wynosi 180 naboi na dziako. Dwa stae karabiny maszynowe Fl.Mg. 29 Ausf. 5 kalibru 7,5 mm zamontowane byy w zewntrznych czciach skrzyde i posiady zapas 480 naboi na luf. Do celowania suy celownik refleksyjny Wild 1 lub Kern. Uzbrojenie obronne stanowi zdwojony karabin maszynowy Fl.Mg. 29 (Doppellufiges Beobachter-Mg. Ausf. 4) kalibru 7,5 mm na obrotniku kolumnowym w tylnym stanowisku strzeleckim. Zapas amunicji wynosi po 480 naboi na luf. Uzbrojenie bombowe byo identyczne jak w C-3603. Samolot mia moliwo przenoszenia 12 niekierowanych pociskw rakietowych kalibru 7,5 cm (brytyjskie RP 3) na dwch szecioprowadnicowych wyrzutniach.

Marcin Strembski (net-sailor)

Bibliografia: Bericht des Kommandanten der Flieger- und Fliegerabwehrtruppen ber den Aktivdienst 1939-1945, Buchdruckerei Rsch, Vogt & Co, Bern 1946 Brli Werner A., Flugzeugbewaffnung Die Schusswaffen der Schweizerischen Militrflugzeuge, Bewaffnung und Ausrstung der Schweizer Armee seit 1817, Band 1, Verlag Stocker-Schmid, Dietikon-Zrich 1994 Francillon Rene J., Gruenenfelder Micheal, Rara Avis Helveticum. Lhistoire du chasseur suisse C-36, cz. 1, Air Fan nr 276, Novembre 2001; cz. 2, Air Fan nr 277, Dcembre 2001 Gandet Erich, EKW C-3603 HB-RBI/C-547, Aeroplane Monthly, January 1994 Green William, Gysin Werner, Swiss C-36 Turboprop, Flying Review International, February 1969 Green William, Swanborough Gordon, Tow by Turboprop, Air Enthusiast Vol. 3, September 1972 Mormillo Frank B. Pinocchio ,Aeroplane Monthly, May 1990 Ostertag A. Der Saurer-Einspritz-Flugmotor, Schweizerische Bauzeitung Vol. 66, 3/10 Januar 1948 Prisi Hans, C-36 eine Schweizer Flugzeug-Eigenentwicklung, Editions la carte, Zrich 2006 Smith Jack H., 359th Fighter Group, Aviation Elite 10, Osprey Publishing, October 2002 Toriola Lilly, Das letzte Geheimnis der C-36: Flugzeugabsturz vom 11. August 1939 in Herbligen, Thuner Tagblatt, 27 November 2008 Weibel Jean-Pierre, Le C-36, dernier avion de combat suisse de notre arme: propos dune valuation discute, Ingnieurs et architectes suisses Vol. 116, 8 aot 1990

Uzbrojenie C-3603 Na uzbrojenie strzeleckie skadao si pojedyncze dziako FM-K 38 kalibru 20 mm zamontowane w kadubie. Dziako uoone byo pomidzy rzdami cylindrw silnika i strzelao przez wa miga. Zapas amunicji do dziaka wynosi 106 lub 118 zatamowanych naboi, ktre byy przechowywane w metalowym magazynie w ksztacie limaka. Dodatkowo samolot mia dwa stae karabiny maszynowe Fl.Mg. 29 Ausf. 4 (pniej Ausf. 5) kalibru 7,5 mm zamontowane w skrzydach i strzelajce poza krgiem miga (po 480 naboi na karabin). Do celowania suy pilotowi celownik refleksyjny Wild 1 lub Kern. Uzbrojenie obronne stanowi zdwojony karabin maszynowy Fl.Mg. 29 (Doppellufiges Beobachter-Mg. Ausf. 3 lub Ausf. 4) kalibru 7,5 mm z zapasem po 480 naboi na luf, umieszczone w tylnym stanowisku strzeleckim i obsugiwane przez obserwatora. Karabin byy zamontowane na lawecie-obrotniku konstrukcji zakadw W+F Bern. Aby nie powodowa dodatkowego oporu w trakcie lotu, ruchomy Mg.Fl. 29 spoczyway we wnce grnej czci kaduba a lufy byy przykryte przymocowanym do nich pasem blachy. Do pozycji bojowej byy podnoszone przez obserwatora za pomoc skadanego trjnogu. Samolot mg przenosi do 400 kg bomb na podwieszeniach zewntrznych. Uzbrojenie bombowe wystpowao w nastpujcych wariantach: 40 bomb zapalajcych po 1,5 kg 40 bomb odamkowych po 3 kg 16 bomb burzcych po 12,5 kg 8 bomb burzcych po 50 kg 2 bomby burzce po 200 kg Do celowania suy celownik bombowy Grz-Boykov. Uzbrojenie C-3604 Pojedyncze dziako FM-K 45 kalibru 20 mm (licencja Hispano H.S. 404) w kadubie uoone pomidzy rzdami cylindrw silnika i strzelajce przez wa miga. Zapas amunicji wynosi 150 naboi zgromadzonych w podwjnym magazynku bbnowym. Dwa stae dziaka FF-K 45 kalibru 20 mm (Hispano

numer

jesie 2009

17

Biuletyn DWS.org.pl

Zwykli onierze 707. Dywizja Piechoty i Holocaust na Biaorusi jesieni i wczesn zim 1941 r.

@ Jan Baryko (Giovanni)

Tytu wiadomie nawizuje do ksiki C. Browninga Zwykli ludzie:101. Policyjny Batalion Rezerwy i ostateczne rozwizanie w Polsce. Artyku ten ma na celu ukazanie zaangaowania 707. Dywizji Piechoty w ludobjstwo dokonane na ludnoci ydowskiej na terenie Biaorusi. Wehrmacht jako instytucja by w Holocaust bardzo zaangaowany i cile wsppracowa w tej kwestii z Einsatzgruppen. onierze frontowi dokonywali antysemickich atakw na ludno cywiln i brali udzia w akcjach odwetowych, podczas ktrych ginli ydzi. onierze z formacji okupacyjnych dodatkwo brali udzia w rajdach na tereny gdzie mieszkali ydzi i rozstrzeliwali ydw jako partyzantw czy bandytw. Oczywicie skali tych dziaa nie mona porwna z wyczynami Einsatzgruppen czy batalionw policji rezerwowej. Udzia onierzy 707. DP w ludobjstwie nie by spontaniczny (a przynajmniej nie zawsze) ani przypadkowy. Bya to cz strategii zabezpieczenia tyw walczcych wojsk. Dziaali na rozkaz przeoonych, udzia za by zarwno bezporedni (przez co rozumiem rozstrzeliwanie ydw i kierowanie likwidacjami ydowskiej populacji w miasteczkach), jak i poredni (czyli zakadanie i pilnowanie gett, wsppraca z Einsatzgruppen itp.). Bez takich oddanych onierzy Holocaust nie mgby by tak sprawnie przeprowadzany. A bya to przecie jedna z wielu zwykych jednostek okupacyjnych Wehrmachtu. 707. DP organizacja jednostki, przebieg suby, miejsce w strukturze wojsk okupacyjnych 707. DP powstaa w ramach tzw. 15 fali mobilizacyjnej. Dywizje z tej fali powstay jako jednostki okupacyjne nie miay suy na pierwszej linii. Do suby na froncie wschodnim zostaa przeznaczona tylko jedna dywizja. Skadaa si z dwch pukw piechoty (Infanterie-Regiment 727. i 747.), dywizjonu lekkich haubic, kompanii saperw. Oddziay dywizyjne byy ograniczone do niezbdnego minimum, tyczy si to zarwno taborw, jak i np. kompanii cznoci, ktra zostaa rozwinita do wielkoci batalionu dopiero na przeomie lat 1942 i 1943.1 Na Biaorusi dywizja pojawia si w sierpniu lub wrzeniu 1941 r. Sztab mia siedzib w Misku a 727. puk piechoty rozoony by w okolicach Baranowicz. We wrzeniu 1941 r. zachodnia cz Biaorusi przesza pod kontrol administracji cywilnej. Dowdztwo Wehrmachtu w strefie cywilnej nosio nazw Wehr machtbefehlshaber Ostland, dowodzi nim genera kawalerii
1 M. Bryja, Piechota niemiecka 19391945, t. I, s. 28.

Walter Braemer. Jemu wanie podlegaa bezporednio 707. DP, administracja cywilna nie miaa na ni adnego wpywu. Wschodnia Biaoru granica przebiegaa okoo 50 km na wschd od Miska pozostaa pod zarzdem wojskowym. Rozciga si tam obszar tyowy GA rodek (Befehlshaber Heeresgebiet Mitte) pod dowdztwem generaa piechoty Maxa Schenkendorffa. Podlegay mu wszystkie dywizje zabezpieczenia, komendantury wszystkich stopni i obszary tyowe kadej z armii wchodzce w skad tej grupy armii. Wiosn 1942 r. dywizja zostaa przeniesiona na obszar tyowy GA rodek. Od maja 1942 r. do sierpnia 1943 r. dywizja w skadzie 2 APanc stacjonowaa w rejonie BriaskOrze, potem w skadzie 9A w rejonie Rogaczewa a nastpnie Bobrujska. Przez ten czas zajmowaa si gwnie akcjami antypartyzanckimi. Tam, latem 1944 r., zostaa zniszczona podczas ofensywy Armii Czerwonej. Oficjalnie rozwizano j 03.08.1944 r.2 Od momentu sformowania do stycznia 1943 r., czyli w najbardziej interesujcym nas okresie, dywizj dowodzi genera Gustav Freiherr von Bechtolsheim. Zadania wojsk okupacyjnych, stosunek wyszych oficerw wojsk okupacyjnych do ydw Przez wikszo czasu swego istnienia 707. DP penia funkcje analogiczne do dywizji zabezpieczenia (SicherungsDivision). Do ich zada naleaa szeroko pojta ochrona tyw walczcych armii, zabezpieczanie szlakw komunikacyjnych, walka z partyzantami, organizacja obszarw tyowych. Dowdcom tych dywizji podporzdkowane byy te komendantury polowe rnych stopni. Komendantury dbay o zaopatrywanie wojska w ywno i pasz, o organizacj siy roboczej na potrzeby armii, wreszcie organizoway lokaln policj i administracj. Stanowiy te oparcie dla dziaajcych w rejonie Einsatzkommandos, czyli pododdziaw wydzielonych z Einsatzgruppen3. Zasady wsppracy Einsatzgruppen z wojskiem zostay okrelone w pierwszym z tzw. rozkazw kryminalnych wydanym przez OKW 28.04.1941 r. Informowanie wojskowych o podejmowanych akcjach byo dla Einsatzgruppen obowizkowe. Tak wic oficerowie rnych stopni wiedzieli co wyczyniaj grupy specjalne na podlegym im terenie. Byli i wiadkami tych zdarze i dostawali o nich informacje w raportach.
2 http://www.lexikon-der-wehrmacht.de/Gliederungen/ Infanteriedivisionen/707ID.htm 3 J. Turonek, Biaoru pod okupacj niemieck, s. 47.

numer

jesie 2009

18

Biuletyn DWS.org.pl
Sytuacja ydw na Biaorusi jesieni 1941 r. Pod koniec sierpnia Holocaust na Biaorusi wkroczy w now faz. Einsatzgruppe B zacza zabija ju nie tylko ydowskich mczyzn, ale take kobiety i dzieci. Celem byo oczyszczenie z ydw caych obszarw. Oddziay SD zabijay ydw w wikszych miejscowociach (Witebsk i Borisow w padzierniku, Homel, Bobrujsk i Krzyczew w listopadzie/grudniu). Na wsi oddziay policji porzdkowej i dywizji zabezpieczenia Wehrmachtu zabijay ydw jako bolszewikw, bandytw lub partyzantw. Dalej na zachd, ju na terenie znajdujcym si pod cywiln administracj oddziay policji i 707. DP Wehrmachtu take dokonyway czystek11. 707. DP na Biaorusi w okresie wrzesiegrudzie 1941 r. Sub 707. DP na Biaorusi w 1941 r. mona podzieli na dwa okresy. Pierwszy to wrzesie i padziernik, drugi listopad i grudzie. Okres pierwszy mona okreli mianem maych akcji czy wrcz polowaniem na ydw. Podczas drugiego onierze brali udzia w masowych mordach, w ktrych gina wiksza cz ydw z danego miasteczka czy miejscowoci. To, jaki by to udzia zostanie dokadnie opisane poniej. Ich udzia w operacjach na du skal zosta oficjalnie zakoczony rozkazem genera Bechtolsheima z koca listopada, chocia ostatnia tzw. wiksza akcja nastpia rwno w poowie grudnia. a) mae akcje Tzw. mae akcje czy rajdy, polegay na tym, e grupy onierzy wyruszay ze swoich kwater pieszo lub w ciarwkach i rozstrzeliway okolicznych ydw. Do tego dochodzio zncanie si nad nimi i gwaty na ydwkach. Podczas pastwienia si nad ofiarami onierze czasami pili alkohol. Nie mona stwierdzi dokadnie ilu onierzy dywizji byo w to zamieszanych. Na pewno cz rozstrzeliwa bya dokonywana na rozkaz z gry, ze sztabu dywizji. Nie mona wykluczy, e onierze dziaali te na wasn rk albo na rozkaz sadystycznego dowdcy kompanii czy plutonu drugi z przytoczonych poniej przykadw mona tak wanie odczyta. Oczywicie ciko sobie wyobrazi, e otrzymali rozkaz, aby torturowa i gwaci. Prawdopodobne jest to e rozkazom towarzyszyy akcje na wasn rk ydzi byli przedstawiani wtedy przez wojskow i cywiln propagand z jednej strony jako zagroenie, ktre trzeba zniszczy, a z drugiej jako podludzie. A uzbrojeni onierze mieli nad nimi cakowit wadz. Warto wspomnie e realne zagroenie partyzantami byo takie, e od sierpnia do poowy padziernika w rejonie Sonima onierze mieli z nimi jedn prawdziw potyczk. Tak wspominaj to uczestnicy tych zaj (zeznania z procesu): Kompania przeprowadzaa mniejsze akcje w okolicach Sonima. Woono nas ciarwkami, czasem wmaszerowywalimy kiedy w takich przypadkach wyprowadzalimy ydw z budynkw, zawsze mielimy od Gluecka instrukcj aby udawa przed ydami, e bd doprowadzeni do obozw przesiedleczych i aby brali z sob baga.; Podporucznik Schaffitz chodzi raz po raz na patrole. Generaln zasad byo to, e bra z sob
11 C. Browning, tame, s. 289

Co wane, ydzi z gry, jeszcze przed rozpoczciem wojny z ZSRR zostali uznani przez Wehrmacht za potencjalne zagroenie dla bezpieczestwa armii. Zostao to wyraone m.in. w rozkazie OKW z 13 maja Wytyczne dla postpowania wojsk w Rosji4. Na takich rozkazach si nie skoczyo. Oddziay okupacyjne dywizje zabezpieczenia i komendantury miay w formularzach do skadania raportw stae miejsce aby zapisywa jak ochraniaj podlege sobie tereny przed zagroeniem ze strony ydw5. Nie mogo to nie mie wpywu na stosunek onierzy do ydw. Latem 1941 r. na zachodzie Biaorusi wsppraca pomidzy dziaajcym tam Einsatzkommando 8 a dywizjami zabezpieczenia i Geheime Feldpolizei (dalej GFP) ukadaa si bez najmniejszych problemw, o czym wiadcz raporty pisane przez obie strony raporty. Tak samo byo od wrzenia dalej na wschodzie, gdy Biaoru zostaa podzielona na dwie strefy6. Pod koniec wrzenia 1941 r. genera Schenkendorff zorganizowa 3-dniowe szkolenie, dotyczce zwalczania partyzantki, dla oficerw Wehrmachtu i SS. Wzili w nim udzia min. BachZelewski (dowdca SS i Policji w regionie dziaania GA rodek HSSPF Mitte), Nebe (dowdca Einsatzgruppe B) i Fegelein (dowdca Brygady Kawalerii SS7). 24 wrzenia Nebe wygosi tam swj odczyt: Kwestia ydowska ze specjalnym uwzgldnieniem ruchu partyzanckiego. Z kolei Fegelein zauway, e dla gwnodowodzcego obszarem tyowym GA rodek kwestia ydowska jest te niezwykle wana. Wszyscy uczestnicy zgodzili si co do tego e zwizek midzy partyzantami a ydami istnieje i e trzeba zacieni wspprac pomidzy rnymi formacjami w celu skuteczniejszych dziaa. Te ustalenia nie pozostay tylko na papierze, o czym mieli przekona si biaoruscy ydzi ju na pocztku padziernika. Szkolenie zakoczyo si wiczeniami Oczyszczanie gniazda partyzantw. W ich wyniku rozstrzelano ydw z wioski Mogilew8. Od razu po zakoczeniu kursu, 26 wrzenia, genera Braemer wyda interesujc odezw, w ktrej stwierdza, e spokj i porzdek s zagroone przez: a) bolszewickich onierzy i agentw rozproszonych na tyach lub pozostawionych specjalnie lub zrzuconych do lasw i na niedostpne tereny (partyzantw); b) komunistw i inne radykalne elementy; c) ydw i koa przyjazne ydom9. Czyli obaj dowdcy obszarw tyowych rozoonych na Biaorusi jednoznacznie wizali ydw z ruchem partyzanckim. Braemer wierzy w to tak bardzo, e w listopadzie 1941 r. obawia si przyjazdu transportw wiedeskich ydw do getta w Misku. Wedug niego mogli oni zacz tam organizowa jaki ruchu oporu i wspomaga lokalnych ydw10. Podobne pogldy co do zwizku ydw i partyzantw wyraa dowdca 707. DP. Tylko, e w 1941 r. na Biaorusi ruchu partyzanckiego jeszcze praktycznie nie byo.
4 Schulte, The German Army and Nazi Policies in Occupied Russia, s. 324 i s. 317. 5 H. Heer, Killing Fields, The Wehrmacht and the Holocaust in Belorussia, 19411942, [w:] War of extermination: the German military in World War II, 19411944, s. 57. 6 H. Heer, tame, s. 60 7 Jednostka ta, latem 1941 r. dziaaa na terenie Bagien Prypeckich. Zamordowaa tam 14 178 osb, gwnie ydw, ale take ludzi uznanych za komunistw, wczgw czy ukrywajcych si onierzy Armii Czerwonej; za: H. Herr, tame, s. 60. 8 C. Browning, The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1932 March 1942 r., s. 288 9 H. Heer, tame, s. 64 10 H. Heer, tame, s. 69

numer

jesie 2009

19

Biuletyn DWS.org.pl
Litauische Polizei Btl. F/1215 (2 kompanie). Przybyy one na miejsce 4 padziernika. Od razu skontaktoway si ze sztabem 707. DP w celu otrzymania dokadnych polece. Podczas swego pobytu na Biaorusi jednostki te podlegay dowdcy 707. DP. Pod kierownictwem GFP z Miska rozstrzelay 630 podejrzanych ludzi (bez dowodw osobistych, komunistw, ydw). W Misku zabiy te 1775 osb. Potem, ju samodzielnie: 14.10. 1338 mieszkacw getta w Smilowiczach i Klinkach; 21.10. 1000 osb z getta w Kojdanowie, a w dniach 2728.10. dokonay masakry w Sucku. Jej przebieg zosta dokadnie przedstawiony w raporcie komisarza okrgowego do komisarza generalnego Biaorusi: Z nieopisan brutalnoci ze strony niemieckich policjantw a w szczeglnoci litewskich partyzantw ydzi, a take i Biaorusini, zostali wycignici z mieszka i spdzeni. Wszdzie w miecie trwaa strzelanina i na poszczeglnych ulicach leay trupy zastrzelonych ydw. Biaorusini mieli bardzo due trudnoci, aby uwolni si z okrenia. Pomijajc to, e ydzi, take rzemielnicy, byli na oczach Biaorusinw bardzo brutalnie maltretowani, rwnie Biaorusini byli bici pakami gumowymi i kolbami karabinw. Nie mogo by mowy o akcji ydowskiej, raczej wygldao to na rewolucj. Sam byem bez przerwy ze wszystkimi moimi urzdnikami wrd tego, aby jeszcze ratowa, co byo do uratowania. Wielokrotnie musiaem z wycignitym rewolwerem wypiera z zakadw niemieckich policjantw jak i litewskich partyzantw. Takie polecenie otrzymaa take moja andarmeria, jednake z powodu dzikiej strzelaniny musiaa ona wielokrotnie uchodzi z ulic []16. Cywilni urzdnicy nie przejmowali si losem wszystkich ydw a tylko tych pracujcych dla nich, byli te bardzo zmartwieni tym, e ten pogrom psuje wrd Biaorusinw opinie o Niemcach, co mogo przeszkadza w administrowaniu podbitym terytorium. Po tym wydarzeniu Generalny komisarz Biaorusi skada gdzie tylko mg protesty postulowa o postawienie pod s oficerw batalionu policji. Dodatkowo, w 2 poowie padziernika przyby do Miska pododdzia Einsatzkommando 3. Liczba ofiar 11 Batalionu Policji Rezerwowej, batalionu litewskiego, oraz EK 3 wyniosa 14400 ludzi w czasie niewiele duszym ni 3 tygodnie17. Na pocztku listopada batalion policji zosta odesany do Kowna a Litwini zaczli peni sub wartownicz w Misku. b) udzia w masowych mordach Okoo 50 km w linii prostej od Sucka, 30.10.1941 r. onierze 727 puku piechoty wzili udzia w pierwszej masakrze dokonanej na ydach. Stao si to w Niewieu. Stacjonowali tam onierze 8 kompanii. Kompani dowodzi Ludwik Goebel. 29.10 Ortskommendant (lokalny dowdca wojskowy, szef miejscowej komendantury) wyda polecenie, aby wszyscy ydzi zebrali si na rynku w celu kontroli papierw. Na podstawie wczeniej przygotowanej listy nastpia selekcja wykwalifikowanych robotnikw, ktrym wraz z rodzinami nakazano stan z boku. W tym czasie na plac wjechay ciarwki z litewskimi policjantami, ktrzy otoczyli to miejsce. Wyselekcjonowani ro15 W grudniu przemianowany na Schutzmannschaft Btl F/12. 16 J. Turonek, tame, s. 69 17 Orgins 289, Heer s. 68

tylko ochotnikw. Na tzw. patrolach poruszaa si po okolicznych terenach. Kiedy wraca, informowa [], e kilku partyzantw zostao zastrzelonych w walce. W rzeczywistoci wiedziano w kompanii, e dotyczyo to ydw, ktrzy w adnym wypadku nie byli partyzantami. Niektre takie akcje byy przeprowadzane z du brutalnoci. Jeden z uczestnikw chwali si koleg z dum o tym jak ochlapa go mzg, inni opowiadali o uciekajcych dzieciach przebitych bagnetami. W pewnej miejscowoci co sobot onierze wybierali losowo ydw, torturowali ich i rozstrzeliwali. W Sonimie lokalny komendant z grup przyjaci czsto pili wdk i grali w karty a wtedy brali do siebie ydowskie dziewczyny. Niektrzy wspominaj, e akcj przeciw ydom byy nakazywane rozkazami z kompanii lub puku. Rozkazy te pochodziy od dowdcy dywizji generaa Bechtolsheima. 10 wrzenia 1941 r. raportowa, e ydzi mieszkajcy w podlegym mu rejonie s bolszewikami i wrogami Rzeszy. Od 29.09. do 19.10. wyda do podlegych mu onierzy kilka odezw rozkazw. Np. 16 wrzenia nakaza dokona kadego wysiku aby cakowicie usun ydw ze wsi. Kady przypadek dowodzi, e s oni wsparciem, ktre mog znale partyzanci aby przey teraz i przez zim. Ich anihilacja musi by dokonana w kady moliwy sposb. A 19 padziernika: ydzi to nasi miertelni wrogowie. Ci wrogowie jednak nie s ju ludzi w sensie europejskiej kultury; a raczej s wychowywani od dziecistwa aby by kryminalistami s jak bestie przyuczane do przestpstw. Bestie musz by zniszczone12. Ten ostatni rozkaz mia najwyraniej pomc onierzom 707. DP w dokonaniu tego kadego wysiku. onierze 707. DP otrzymali w poowie padziernika jeszcze jeden rozkaz, dotyczcy tym razem jecw wojennych: [] zapanych rosyjskich onierzy (w mundurach lub po cywilnemu) lub zbiegych jecw wojenny, nawet jeli nie maj broni, nie przekazywa do obozw jenieckich ale rozstrzeliwa na miejscu. Jeli mog oni przekaza informacj o partyzantach itp. naley ich bezzwocznie dostarczy do grupy 1 GFP w Misku13. Nie tylko ta jednostka przeprowadzaa takie mae akcje. Np. 354. puk piechoty z 286. Dywizji Zabezpieczenia (wchodzcy w skad obszaru tyowego GA rodek) w lipcu 1941 r. rozstrzeliwa ydw w Misku, a potem od padziernika dziaajc 100 km dalej na wschd identycznie jak 707. DP na terenie administracji cywilnej przeprowadza rajdy z miejsc swego kwaterowania i mordowa znalezionych ydw14. Cay czas podlega generaowi Schenkendorffowi. W padzierniku, jeszcze bez udziau onierzy 707. DP, nastpia intensyfikacja ludobjstwa na ydach. Na zachodniej Biaorusi nie byo w tym czasie odpowiednich jednostek do jego przeprowadzenia. W Misku stacjonowaa tylko saba grupa SD, nie byo tam batalionw policji. Na prob generaw Braemera i Schenkendorffa z Kowna skierowano do Miska, aby wspomc 707. DP w zabezpieczaniu tyw, 11. batalion policji rezerwowej (2 kompanie) oraz podlegy mu litewski

12 H. Heer, tame, s. 62 13 M. Dean, Collaboration in the Holoaust. Crimes of the Local Police in Belorussia and Ukraine, 1941 44, s. 55 14 H. Heer, tame, s. 60

numer

jesie 2009

20

Biuletyn DWS.org.pl
Podczas masakry w Mirze strzelali gwnie lokalni policjanci, onierze niemieccy dowodzili i kierowali przebiegiem zdarze, wypdzali ydw z domw, bili kolbami opierajcych si, chocia zdarzao si, e i sami pocigali za spusty. Po masakrze Niemcy nakazali chrzecijaskim mieszkacom miasteczka sprzta trupy z ulic. Dochodzio te do grabiey mienia z opuszczonych teraz ydowskich domw. W Mirze zgino tego dnia 16001800 ludzi20. 14 listopada odbya si poczona akcja 6. kompanii 727. puku piechoty, administracji cywilnej, SD, litewskiej i otewskiej policji pomocniczej i lokalnej policji w Sonimie. onierze niemieccy, wraz z lokalnymi policjantami brali udzia w wyganianiu ludzi z domw i pdzeniu ich na miejsce selekcji. Bili przy tym swoje ofiary. Selekcji wykwalifikowanych robotnikw dokonano na rynku. Podobnie jak w Mirze przeznaczeni na mier byli wyprowadzeni z miasta w kolumnach, eskortowani przez lokalnych policjantw lub zawiezieni ciarwkami, jeli nie mogli sprawnie chodzi. Do tych, ktrzy prbowali uciec strzelano. W jej wyniku mier ponioso 8000 ludzi21. Tym razem list wykwalifikowanych robotnikw, ktrzy mieli przey masakr przygotowa cywilny zarzdca Gebietskommissar Sonimia, Gerhard Erren22. 6 grudnia 7. kompania 727. puku piechoty braa udzia w zamordowaniu 3000 ludzi w Nowogrdku23. 16 grudnia zabito 250 ydw w Jodach, innym 250 zdoao uciec, gdy zostali poinformowani o majcej mie miejsce masakrze przez szefa lokalnej policji. Nie wiadomo niestety jaki pododdzia 707. DP tam dziaa. Udzia onierzy 707. DP w tych akcjach charakteryzuje to, e rzadko bezporednio strzelali do ydw. Wyrczali si w tym gwnie oddziaami lokalnej policji. Policjanci (z Miru i Sonimia) byli gwnie Biaorusinami, chocia zdarzyo si wrd nich kilku Polakw i Tatarw. W 1941 r. policjanci byli ochotnikami, przymusowa rekrutacja zacza si dopiero pniej24. Jednak z tego powodu rola niemieckich onierzy nie moe by umniejszana. To oni dowodzili i kierowali akcjami, stali bezporednio przy doach, nad ktrymi rozstrzeliwano ludzi. W przypadku niektrych miejscowoci nie wiadomo, kto pociga za spusty. Kres udziaowi onierzy 707. DP w podobnych akcjach przynis rozkaz dowdcy dywizji wydany pod koniec listopada. Powodem jego ogoszenia nie bya nawet niech do mie20 M. Dean, tame, s. 4650 21 M. Dean, tame, s. 50 22 25.01.42 r. zarzdca Sonimia raportowa: Gdy przyjechaem w rejonie Sonimia byo 25 000 ydw, 16 000 w samym miecie, co stanowio ponad 2/3 populacji miasta. Utworzenie getta nie byo moliwe z powodu braku zarwno drutu kolczastego, jak i uzbrojonej siy ludzkiej. Od razu zaczem przygotowania do akcji na du skal. Na pocztku skonfiskowano wszelk wasno i wszystkie niemieckie publiczne budynki, wliczajc w to kwatery Wehrmachtu, zostay urzdzone i umeblowane [] ydzi zostali zarejestrowani zgodnei z liczebnoci, wiekiem i zawodem, wszyscy rzemielnicy i wykwalifikowani robotnicy zostali wydzieleni, otrzymali przepustki i osobne kwatery, aby oddzieli ich od reszty ydw. Akcja przeprowadzana przez SD 13 listopada uwolnia mnie od niepotrzebych gb do wyywnienia. Spord 7000 ydw obecnych teraz w Sonimiu wszyscy maj przydzielne zajcia. Pracuj chtnie z powodu cigego strachu przed mierci. Na pocztku przyszego roku bd rygorystycznie sprawdzeni i wyselekcjonowani do kolejnej redukcji. Za: http:// www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Holocaust/Erren.html 23 H. Heer, tame, s. 70; M. Dean podaje 5000; za: M. Dean, tame, s. 52 24 Problemowi udziau tzw. lokalnych policji w Holocaucie porusza wanie cytowana tu czsto ksika M. Deana.

botnicy zostali odprowadzeni do budynku szkoy, gdzie byli pilnowani przez lokaln biaorusk policj. Pozostaych 4000 ydw zaprowadzono na dwa oddzielne miejsca kani i rozstrzelano. Starych, niedonych i mae dzieci zawieziono tam ciarwkami. Doy zostay wykopane przez Polakw pracujcych pod niemieckim nadzorem. Przed rozstrzelaniem onierze niemieccy nakazali ofiarom si rozbiera. Wedug powojennych zezna onierzy 8. kompanii wikszo rozstrzeliwania dokonali Litwini. Kosztownoci przejte od ofiar wysano do Baranowicz. Po tych wydarzeniach ocalali ydzi zostali zamknici w getcie, ktre zostao przeszukane przez biaoruskich policjantw, ktrzy rozstrzeliwali ludzi nie bdcych na licie wykwalifikowanych robotnikw18. Naley przypomnie, e policjanci ci podlegali bezporednio miejscowej komendanturze wojskowej. 8. kompania 727. puku piechoty kontynuowaa si zbrodnicz dziaalno. 2 listopada zamordowaa nieznan liczb osb w Lachowiczach a 4 lub 5 listopada w Turzecu, wierzy i Jeremiczy jej ofiar pado jeszcze 1000 osb19. Brakuje informacji co do szczegw tych zdarze. onierze 8. kompani musieli jednak peni tam rol kierownicz. 9 listopada ta sama kompania braa udzia w masakrze w Mirze. Lokalni policjanci i onierze niemieccy chodzili po miasteczku, wypdzali ludzi z domw i zaganiali ich na rynek. Przy tym czsto policjanci strzelali do ydw. Rozstrzeliwania odbyway si na rynku (strzelali policjanci z karabinw maszynowych ustawionych na ciarwkach), i w dwch innych miejscach koo budynku rzezni i poza miastem. Tam ydzi byli prowadzeni przez policjantw i onierzy z psami. Wedug polskiego wiadka, mieszkanki Miru, przy rzeni Niemcy i lokalni policjanci wpychali mczyzn, kobiety i dzieci do roww i strzelali do nich. Biaoruski wiadek, mieszkaniec miasteczka tak przedstawia drugie miejsce kani: Policjanci siedzieli u gry tego rowu. Mieli pistolety maszynowe. Byo te kilku Niemcw. Strzelali policjanci. ydzi stali w kolumnach przed rowem. Policjanci pilnowali rowu z boku. ydom kazano rozbiera si po kilku naraz podej do rowu i wej do niego. Kadli si i byli zastrzeleniNiektrzy ydzi byli tylko ranni i prbowali si wydosta. Krew tryskaa z ich ran. Ten sam wiadek wspomina, e policjanci zachowywali si gono i wesoo. Byli te sadystyczni jeden z policjantw nabi na bagnet dziecko trzymane przez matk i wrzuci je do rowu. Jest prawdopodobne, e jak innych podobnych akcjach policjantom dostarczano alkohol. W miejscowym szpitalu 3 policjantw i 2 onierzy zastrzelio 15 pacjentw. Jeden z ydw, ktremu cudem udao si przey wspomina, e przy dole stao kilku ydw z opatami, ktrzy przykrywali ciaa warstw ziemi. W pewnej chwili jeden z nich zaatakowa policjanta opat, ale zosta zastrzelony. wiadek ten przey dlatego, e gdy policjanci otworzyli ogie z pistoletw maszynowych zosta zasonity przez padajce ciaa. Wieczorem udao mu si wyczoga spod martwych cia. Podczas tych wydarze miasteczko byo cay czas patrolowane przez policjantw i onierzy. W poszukiwaniu ydw przeszukiwano domy wykrytych albo zabijano na miejscu, albo doczano do kolumny idcej na miejsce kani.
18 M. Dean, tame, s. 45 19 H. Heer, tame, s. 70

numer

jesie 2009

21

Biuletyn DWS.org.pl
nego bezpieczestwa podczas gdy cywilna administracja wiey, e szybkie rozwizanie kwestii ydowskiej jest niewaciwe ze wzgldw ekonomicznych30.

szania onierzy w ludobjstwo. Chodzio to potrzeb koordynacji akcji przeciw ydom zaangaowanych byo w nie za duo rnych formacji i instytucji: wojsko, administracja cywilna i SD25. Tre rozkazu brzmi: Jak poinstruowano w poprzednich rozkazach ydzi musz znikn ze wsi i Cyganie te musz zosta wyeliminowani. Przeprowadzanie duych akcji przeciw ydom nie naley do obowizkw pododdziaw dywizji. Bd one przeprowadzane przez administracje cywiln lub policyjn [] Jeli napotka si na mae lub due grupy ydw w terenie, mona z nimi skoczy na miejscu lub zebra ich w getcie w wikszym miecie, ktre jest do tego przeznaczone, gdzie zostan oni przekazani administracji cywilnej lub SD. W przypadku wikszych akcji tego rodzaju cywilna administracja musi zosta uprzedzona26. Naley zwrci uwag, e rozkaz ten jednoznacznie wyznacza drog postpowania w stosunku do ydw. Nie wiadomo, ilu ydw napotkali w terenie onierze 707. DP po jego otrzymaniu. Chyba wanie w zwizku z tym wycofaniem si Wehrmachtu z udziau w wikszych akcjach, 4 grudnia wspomniany przed chwil Gebietskommissar Sonimia, podzikowa listownie Ortskommendantowi Glueckowi (zapewne ten sam, o ktrym wspomniano wczeniej) za pomoc w wykonywaniu politycznych i narodowych zada, ktrych nie mgby wykona tylko przy pomocy swych si policyjnych. W licie prosi, aby ten oficer przekona swoich przeoonych , eby wojsko cay czas wspierao w ten sposb administracj cywiln w niemieckiej misji na wschodzie27. Naley te pamita, e oprcz polowa na ydw i udziau w wikszych akcjach onierze wojsk okupacyjnych zakadali getta, pilnowali ich i pilnowali noszenia gwiazd Dawida czy innych oznacze przez ludno ydowsk. Za brak gwiazdy potrafili rozstrzela ca rodzin tej osoby28. 707. DP wiosn 1942 r. Na wiosn 1942 r. 707. DP zostaa przeniesiona do obszaru tyowego GA rodek, by walczy tam z partyzantk. Z tej okazji genera Bechtolsheim wyda odezw w ktrej nakazywa postpowa podczas wykonywania nowych zada z tak sam bezwzgldnoci i brutalnoci w stosunku do wrogw Rzeszy jak podczas jesieni 1941 r. Dywizja wzia nastpnie udzia w akcji antypartyzanckiej o kryptonimie Bamberg. Trwaa ona od 28.03. do 04.04. Straty dywizji wyniosy 6 zabitych i 10 rannych. Straty partyzantw: 3500 pomocnikw i partyzantw, gwnie ydw29. Zakoczenie H. Heer cytuje raport Einsatzgruppe A, ktry stwierdza, e do grudnia 1941 r. Wehrmacht rozstrzela na Biaorusi 19 000 partyzantw i bandytw gwnie ydw. Przytacza te inny raport, autorstwa kierownika SD z Miska Burkharda: Istnieje fundamentalna rnica opinii pomidzy Wehrmachtem a Generalnym Komisariatem, poniewa Wehrmacht uwaa rozwizanie kwestii ydowskiej za konieczne ze wzgldw ogl25 Orgins s. 290 26 M. Dean, tame, s. 59 27 H. Heer, tame, s. 64 28 M. Dean, tame, s. 58 29 H. Heer, tame, s. 71

Jan Baryko (Giovanni)

Bibliografia: Bryja M., Piechota niemiecka 1939-1945 vol.1, Warszawa 1999 Browning C., The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1932 March 1942 r. Dean M., Collaboration in the Holoaust. Crimes of the Local Police in Belorussia and Ukraine, 1941 44, New York 2000 Heer H., Killing Fields, The Wehrmacht and the Holocaust in Belorussia, 19411942, [w:] War of extermination: the German military in World War II, 19411944 Schulte T. The German Army and Nazi Policies in Occupied Russia, Oxford, New York, Mnich 1989 Turonek J., Biaoru pod okupacj niemieck, Warszawa 1989 r. Strony internetowe: http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Holocaust/Erren. html http://www.lexikon-der-wehrmacht.de/Gliederungen/ Infanteriedivisionen/707ID.htm

30 H. Heer, tame, s. 70

numer

jesie 2009

22

Biuletyn DWS.org.pl

Dziaania bojowe ORP Wilk we wrzeniu 1939 roku

@ Wojciech Budzio (Wicher)

1 wrzenia
Wybuch wojny zasta ORP Wilk cumujcego w basenie portu wojennego na Oksywiu. O godzinie 5:00 dowdca okrtu, kapitan marynarki Bogusaw Krawczyk, zosta powiadomiony telefonicznie przez przebywajcego na Helu dowdc Dywizjonu Okrtw Podwodnych, komandora porucznika Aleksandra Mohuczego o zaatakowaniu przez Niemcw Westerplatte i otrzyma rozkaz wyjcia w morze1. Podczas przygotowa do opuszczenia portu pojawiy si nad nim trzy samoloty, ktre pocztkowo zidentyfikowano jako wasne a nastpnie, po waciwym rozpoznaniu, gdy okazao si, e s to maszyny niemieckie, otwarto do nich ogie. Oksywski port Wilk opuci o godzinie 6:15 i po upywie p godziny zanurzy si na gboko 20 metrw. Jak ju wczeniej wspomniano, dowdc ORP Wilk by ka1 IPMS, MAR.A.V.27/1, B. Krawczyk, Sprawozdanie z dziaa wojennych ORP Wilk na Batyku, s. 1.

pitan marynarki Bogusaw Krawczyk, urodzony 15 maja 1906 roku w Dubience pod Hrubieszowem. Suchacz Oficerskiej Szkoy Marynarki Wojennej. Na podporucznika marynarki zosta promowany 15 sierpnia 1928 roku. W latach 19311932 ukoczy Ecole de navigation sous-marine. W 1933 roku suy na ORP Wilk jako oficer broni podwodnej za w 1934 roku by suchaczem pierwszego Kursu Oficerw Broni Podwodnej. Po jego ukoczeniu do grudnia 1937 roku by zastpc dowdcy ORP bik, a nastpnie do lipca 1938 roku zastpca dowdcy ORP Wilk, kiedy to obj dowdztwo nad tym okrtem. Midzy styczniem 1938 roku a marcem 1939 roku ukoczy Wyszy Kurs Taktyczny2. Kadr oficersk okrtu uzupeniali: kpt. mar. Borys Karnicki (zastpca dowdcy okrtu), ppor. mar. Henryk Kamiski (oficer nawigacyjny), por. mar. Bolesaw Romanowski (oficer broni podwodnej) i por. mar. Zygmunt Jasiski (oficer mechanik).
2 Kadry Morskie Rzeczypospolitej, t. II: Polska Marynarka Wojenna, cz. I: Korpus oficerw 19181947, pod red. J.K. Sawickiego, Gdynia 1996, s. 368.

40'
Wilk na powierzchni Wilk pod wod miejsce zanurzenia zauwaone samoloty npla

30'

40'

50'

19

10'

40'

Mechelinki
06.45

07.35

Hel

Oksywie

20.35 06.15

12.45

17.20

Zoppot

traowiec niemiecki

traowiec niemiecki

54 40'

Gdynia

15.10

54 40'
kt typu Maa kt typu Maa

20'

Danzig 30' 40' 50' 19 10'

20'

Dziaania Wilka 1 wrzenia

numer

jesie 2009

23
40' 30'

Biuletyn DWS.org.pl
40' 50' 19 10' 40'

Mechelinki

Hel
20.45 19.34 18.20 15.51

Oksywie
03.04

03.22 04.25 traowiec niemiecki

08.40 08.15 08.30

traowiec niemiecki

54 40'

Gdynia
Zoppot

traowiec niemiecki

10.30 13.00 Maa

54 40'
Maa

20'

Danzig 30' 40' 50'

Dziaania Wilka 2 wrzenia

19

10'

20'

Po zanurzeniu zaoga Wilka sprawdzia szczelno okrtu. O godzinie 10:10 odebrano radiogram nakazujcy rozpoczcie dziaa wojennych przeciwko Niemcom wraz z wytycznymi dotyczcymi wykonania planu Worek3. Wedug niego ORP Wilk mia dziaa na poudnie od sektora zajmowanego przez Rysia, midzy lini czc Gdask z Helem a 19 stopniem dugoci geograficznej wschodniej4. Obszar ten by najsilniej patrolowany przez lotnictwo wroga. Niemieckie maszyny nieustannie, pojedynczo oraz kluczami, kryy nad Zatok Gdask, obserwujc z wysokoci 100200 metrw morze. Z tego powodu obserwacja otoczenia stawaa si niemoliwa, gdy kade wysunicie peryskopu mogo sprowadzi na okrt niebezpieczestwo. Na pocztku wrzenia bardzo niesprzyjajce dla polskich jednostek byy rwnie warunki meteo- i hydrologiczne. Dni byy soneczne, niebo bezchmurne, spokojne za morze i gadka wrcz tafla wody uatwiay niemieckim lotnikom obserwacj i rozpoznanie. Po godzinie jedenastej, gdy okrt znajdowa si ju w swoim sektorze5, doszo do pierwszego spotkania Wilka z jednostkami Kriegsmarine. Na kursie polskiego okrtu w odlegoci 6000 metrw zauwaono niemiecki okrt, ktry prowadzi podsuch podwodny. Kapitan Krawczyk postanowi zaatakowa nieprzyjaciela lecz gdy odlego miedzy okrtami
3 M. Borowiak, Stalowe drapieniki. Polskie okrty podwodne w wojnie, Gdask 2005, s. 98; C. Rudzki, Polskie okrty podwodne 1926-1969, Warszawa 1985, s. 112 podaje, e w radiogram zosta na Wilku odebrany o godzinie 11.30. 4 CAW, II/3/9, s. 2-3, Akta kampanii wrzeniowej, A. Mohuczy, Relacja z dziaa Dywizjonu Okrtw Podwodnych we wrzeniu 1939 roku. Dokadn map sektorw polskich okrtw podwodnych wg planu Worek mona znale na stronie 13 Biuletynu DWS.org.pl nr 5 lato 2009. 5 M. Borowiak oraz C. Rudzki bdnie podaj, e ORP Wilk do swojego sektora dotar dopiero o godzinie 15.40. Godzina ta nie wystpuje w jakimkolwiek sprawozdaniu czy relacji oficerw okrtu zoonych po przybyciu Wilka do Wielkiej Brytanii. Patrz: M. Borowiak, op. cit., s. 98; C. Rudzki, op. cit., s. 110.

zmniejszya si do 3000 metrw, rozpozna, e jest to traowiec typu M i ataku zaniecha. Wkrtce potem w odlegoci 13000 metrw zauwaono dwa kontrtorpedowce typu Leberecht Maa, ktre jednak znajdoway si za daleko aby mona byo na nie wykona skuteczny atak torpedami6. Przez reszt dnia Wilk nie napotka ju adnego wrogiego okrtu ani te nie zosta wykryty przez nieprzyjaciela. Po zapadniciu zmroku, o godzinie 20.35, okrt wynurzy si na redzie Helu aby naadowa baterie akumulatorw, po czym uda si w kierunku poudniowej czci sektora dziaa.

2 wrzenia
O godzinie 3:20 ORP Wilk powrci do swojego sektora. Okoo godziny dziewitej w odlegoci 14000 metrw wykryto niemiecki kontrtorpedowiec. Podczas skrytego zblienia si na odlego dogodnego strzau torpedowego Wilk znalaz si nagle miedzy dwoma niemieckimi traowcami, ktre wykryy polski okrt i przystpiy do ataku. Aby zmniejszy rda szumw, ktre mogy przyczyni si do wykrycia Wilka, odstawiono wikszo mechanizmw i ogoszono cisz na okrcie. Okrt zwikszy zanurzenie do 25 metrw. Niemieckie traowce rzuciy w jego poblie bomby gbinowe, ktre uszkodziy klap tumika. Przez niego do wntrza zacza si dostawa woda, ktra zwikszajc wag okrtu powodowaa jego tonicie. W kocu Wilk pooy si na dnie na gbokoci 60 metrw. Po dwch godzinach nieprzyjaciel oddali si. Dwanacie bomb gbinowych, ktre wybuchy w pobliu Wilka, spowodoway nieszczelnoci w jego zbiornikach paliwowych, przez ktre na

6 M. Borowiak, op. cit., s. 98; IPMS, MAR.A.V.27/1, B. Krawczyk, Sprawozdanie z dziaa wojennych ORP Wilk na Batyku, s. 2.

numer

jesie 2009

24

Biuletyn DWS.org.pl
limy je do przedziau minowego, po czym przystpilimy do uzbrajania min. Rozstawieni na swoich stanowiskach torpedominerzy meldowali kolejno gotowo. U moich ng stao pudeko ze sponkami, za mn mat Szczsny z detonatorem. Podany mi detonator lewa rk przyciskaem do brzucha, praw kadem sponk do gniazdka. Podczas tej czynnoci zwrcony byem tyem do ludzi miao to na celu uchroni pozostay personel od poraenia w razie wybuchu. Ze mnie nieduo by w tym wypadku zostao. Uzbrojony detonator podawaem bosmanowi Czubowi, ktry wkada go do min. Mat Ring i starszy marynarz Og zakadali i zakrcali pokryw12. ORP Wilk jako pierwszy przystpi do realizacji rozkazu Dowdztwa Floty. O wicie okrt znalaz si w wyznaczonym miejscu, jednak musiano zaniecha chwilowo operacji ze wzgldu na patrolujcy w pobliu niemiecki traowiec. Gdy ten si jednak oddali zaczto stawia miny w 400-metrowych odstpach. Gdy tylko pi pierwszych min znalazo si za rufa okrtu, ponownie przerwano ca operacj ze wzgldu na wykrycie kolejnych dwch nieprzyjacielskich traowcw. Na polskim okrcie zatrzymano silniki i okrt zacz powoli ton, aby na gbokoci 30 metrw osi na dnie. Po dwudziestu minutach powrcono do zadania. Nagle nastpia awaria silnika lewego toru minowego, z ktr marynarze nie potrafili sobie poradzi. Porucznik Romanowski rozkaza wwczas wprowadzi miny do przedziau minowego rcznie. Bya to bardzo cika praca, ktra spowodowaa przeduenie operacji. Ostatni min postawiono o godzinie 16.3013. Opisane trudnoci jakie pojawiy si podczas trwania caej operacji spowodoway, e zagroda minowa nie zostaa postawiona w jednej linii lecz schodami. Po opuszczeniu sektora w celu udania si na miejsce adowania baterii akumulatorw oraz po zapadniciu zmierzchu ORP Wilk o godzinie 19.40 wynurzy si na powierzchni. W licznych pozycjach autorstwa Jerzego Pertka mona znale informacj, e okoo godziny 22.00, gdy ORP Wilk przebywa w wynurzeniu doszo do jego spotkania z bdcym rwnie na powierzchni okrtem ORP Orze. Jerzy Pertek wiedz na ten temat naby dziki korespondencji jak prowadzi po wojnie z komandorem Eugeniuszem Pawskim, za byy dowdca Dywizjonu Okrtw Podwodnych dowiedzia si o tym bezporednio od kapitana Krawczyka po jego przybyciu wraz z okrtem do Wielkiej Brytanii. O spotkaniu tym pisa rwnie w swojej ksice komandor Romanowski. Za nimi informacj t przytaczaj Czesaw Rudzki oraz Mariusz Borowiak w swoich publikacjach. Wedug nich okrty zbliyy si do siebie burtami a ich dowdcy udzielili sobie wzajemnych informacji o sytuacji w kraju, na wybrzeu oraz na Morzu Batyckim. Dowiadujemy si rwnie, e dowdca Ora, komandor podporucznik Henryk Koczkowski wykazywa objawy strachu i tchrzostwa, doradza kapitanowi Krawczykowi aby dobrze na wszystko uwaa, bo brak mu dowiadczenia a na pokadzie ma sabych oficerw oraz, e ze wzgldu na obecno samolotw niemieckich krcych nad zatok, kpt. Krawczyk stara
12 B. Romanowski, Torpeda w celu, Warszawa 1981, s. 28-29. 13 Tame, s. 29-35; M. Borowiak, op. cit., s. 99-100.

powierzchni wydobyo si troch ropy. Widzc plam paliwa, niemieccy marynarze zapewne uznali, e zatopili polski okrt i odstpili od dalszych atakw na niego7. Po wyjciu na gboko peryskopowa kpt. Krawczyk zaobserwowa, e do pary traowcw doczyy dwa Schnellbooty, za kontrtorpedowce znajduj si w obszarze maych gbokoci. Postanowi on zatem skierowa swj okrt w pnocny rejon sektora. Przed pnoc rozpoczto adowanie baterii akumulatorw. Ptora roku temu, na amach kwietniowego numeru magazynu Morze, Statki i Okrty w artykule Polskiej wojny podwodnej cig dalszy autorzy, Andrzej S. Bartelski oraz Rafa Mariusz Kaczmarek, podali informacj o zaskakujcej relacji kapitana marynarki Bogusawa Krawczyka w jzyku angielskim o przeprowadzonym przez niego 2 wrzenia ataku torpedowym, ktr odnaleli w ksice Richarda Baxtera Stand by to Surface8. Jako, e wersja podana w ksice jest sprzeczna z dotychczasowymi publikacjami na temat dziaa Wilka we wrzeniu 1939 roku oraz nie ma potwierdzenia w relacjach spisanych po polsku, autorzy powtpiewaj w jej autentyczno, jednak wskazuj, e ostateczn odpowied moe da jedynie raport o stanie uzbrojenia ORP Wilk w momencie jego dotarcia do Wielkiej Brytanii. Ot w chwili obecnej moemy jednoznacznie uzna relacj zawart w angielskiej ksice za nieprawdziw, gdy kpt. Krawczyk w swoim meldunku do attache morskiego przy ambasadzie polskiej w Londynie z 25 wrzenia 1939 r. (pi dni po dotarciu Wilka do brytyjskiej bazy) informuje, e na pokadzie okrtu ma dziesi torped gotowych do uycia, czyli maksymaln ilo jak ORP Wilk mg zabra9. Wyjani naley w tym miejscu rwnie, e po przybyciu polskiej jednostki do Wielkiej Brytanii, gospodarze nie uzupeniali zapasw okrtu prcz okrelonej iloci ropy potrzebnej do przejcia Wilka z Rosyth do Scapa Flow.

3 wrzenia
O godzinie 00.50 na Wilku odebrano rozkaz z Dowdztwa Floty dotyczcy postawienia przez podwodne stawiacze min, do jakich nalea Wilk, zagrody minowej. Okrt kpt. Krawczyka swoje miny mia postawi w jednej linii poczynajc od pozycji 5431 N i 1852 E a koczc na pozycji 5427 N i 1857 E10. Przystpiono zatem do uzbrajania dwudziestu min, ktre zostay przed wojn zaadowane w porcie. Komandor Bolesaw Romanowski, pniejszy dowdca okrtw podwodnych OORP Jastrzb i Dzik, ktry w stopniu porucznika marynarki peni we wrzeniu 1939 roku na Wilku funkcje oficera broni podwodnej, tak po latach w swojej ksice Torpeda w celu! opisywa t czynno: Przeszedem do swej kabiny i otworzyem bakist11 pod koj. Wyjem z niej pudeka ze sponkami i wrczyem je bosmanowi Czubowi. Z komory amunicyjnej wyjlimy detonatory i przenie7 Tame, s. 99, B. Romanowski, op. cit., s. 24-26. 8 A.S. Bartelski, R.M. Kaczmarek, Polskiej wojny podwodnej cig dalszy, Morze, Statki i Okrty, Nr 4(76), 2008, s. 30-31. 9 IPMS, MAR.A.V.27/1, B. Krawczyk, Meldunek do Attache morskiego przy Ambasadzie polskiej w Londynie z dn. 25 wrzenia 1939 r. 10 IPMS, MAR.A.V.27/1, B. Krawczyk, Sprawozdanie z dziaa wojennych ORP Wilk na Batyku, s. 3. 11 Rodzaj szafki na osobiste rzeczy marynarzy.

numer

jesie 2009

25
40' 30'

Biuletyn DWS.org.pl
40' 50' 19 10' 40'

00.00

Mechelinki

01.00 03.40

Hel

Oksywie
08.15

19.40 19.10

54 40'

Gdynia
Zoppot

12.50 10.00 18.25 10.00 i 14.15 niemieck traowiec traowiec niemiecki

in 5m

14.30
kt typu M aa

16.30

54 40'

5m

in

10 min

kt t

17.45 16.50 17.10

ypu

Ma

20'

Danzig 30' 40' 50'

Dziaania Wilka 3 wrzenia

19

10'

20'

si oddali od Ora, gdy skupienie okrtw zwikszao rozmiar celu14. Wydaje si jednak, e wydarzenie to w ogle nie miao miejsca gdy brak o nim jakiejkolwiek wzmianki w relacjach oficerw ORP Wilk sporzdzonych na ziemi brytyjskiej po wrzeniowych dziaaniach na Batyku, a ktre s dostpne w archiwach Instytutu Polskiego i Muzeum Sikorskiego w Londynie. Znajdujemy natomiast informacj, e w nocy bezskutecznie prbowano nawiza czno z Dowdztwem Floty (aby zameldowa wykonanie zadania) oraz z innymi okrtami Dywizjonu15. Co wicej niemieckie lotnictwo nie wykonywao lotw patrolowych nad Zatok Gdask po zachodzie soca, zatem starania oderwania si Wilka od Ora z powodu obecnoci wrogich samolotw, o czym pisa Bolesaw Romanowski a za nim inni, mona bez obaw uzna za przejaw fantazji byego dowdcy ORP Dzik.

410 wrzenia
Po pnocy okrt uda si w drog powrotn do swojego sektora. Podczas marszu na powierzchni dostrzeono cztery traowce Kriegsmarine, z ktrych dwa zaczy zblia si w stron Wilka. Na okrcie zarzdzono alarm bojowy podwodny i w zanurzeniu prbowano uciec nieprzyjacielowi. Niestety, bez powodzenia. O godzinie 8.00 w pobliu Wilka detonowao kilka bomb gbinowych. Kolejne bomby eksplodoway w poudnie i popoudniu. Cay dzie okrt przelea na dnie morza. O godzinie 19.42 kpt. Krawczyk wyda rozkaz do wynurzenia i rozpoczcia adowania baterii akumulatorw.

Dzie 5 wrzenia by najgorszym dniem dla zaogi ORP Wilk. Starajc si dosta do swojego sektora i rwnoczenie prbujc zej z drogi niemieckim traowcom dozorujcym sektor Wilka, niedaleko Helu, 5 mil na pnoc od Gry Szwedw, o godzinie 6.45 okrt zosta wykryty przez cztery traowce typu M i samolot. Polowanie na polsk jednostk trwao przeszo dwanacie godzin. W pobliu okrtu wybuchy 32 bomby gbinowe, ktre spowodoway uszkodzenie sterw gbokociowych rufowych, kompasu magnetycznego oraz przeciek lewego tumika i niektrych zaworw dennych. Okrt osiad na dnie na gbokoci 87 metrw. Gdy powietrze stawao si coraz bardziej niewiee i gstsze, wydano zaodze puszki z sol regeneracyjn. Dziki wyciekajcej z uszkodzonych zbiornikw ropie Niemcy mieli uatwiony atak. Zbyt szybko jednak uwierzyli plamie paliwa na powierzchni morza, uznajc j za wystarczajcy dowd zatopienia polskiego okrtu podwodnego16. Po pnocy 6 wrzenia Wilk natkn si na konwj nieprzyjaciela, zoony z kilku statkw handlowych eskortowanych przez torpedowce i cigacze, ktry pyn w kierunku Krlewca. Kapitan Bogusaw Krawczyk ponad dwie godziny prbowa zbliy si na dogodn odlego do wykonania ataku torpedowego, jednak prba ta nie powioda si ze wzgldu na bliskie ssiedztwo okrtw Kriegsmarine, niesprzyjajc powiat ksiyca i ryche nadejcie witu. Po zanurzeniu si o godzinie 02.00 przez cay dzie Wilk pozostawa w rejonie w ktrym dostrzeono konwj w nadziei, e pojawi si po raz kolejny i uda si go zaatakowa. Niestety, tak si nie stao. Pol16 IPMS, MAR.A.V.27/1, B. Krawczyk, Sprawozdanie z dziaa wojennych ORP Wilk na Batyku, s. 5-6; M. Borowiak, op. cit., s. 101-104.

14 Tame, s. 100. 15 IPMS, MAR.A.V.27/1, Relacje bojowe z Batyku.

numer

jesie 2009

26
40' 30'

Biuletyn DWS.org.pl
40' 50'
12.45

19
traowiec niemiecki

10'

40'

Mechelinki
04.15

Hel
19.40 19.20 08.00 11.15 17.00

Oksywie

54 40'

Gdynia
Zoppot

traowiec niemiecki

traowiec niemiecki

traowiec niemiecki

54 40'

20'

Danzig 30' 40' 50'

Dziaania Wilka 4 wrzenia

19

10'

20'

ski okrt patrolowa ten obszar rwnie 7 wrzenia, rwnie nadaremnie. Od chwili otrzymania rozkazu nakazujcego postawienie min, ORP Wilk nie mg nawiza adnej cznoci z Dowdztwem Floty. Dopiero 8 wrzenia po pnocy, po usilnych staraniach radiotelegrafistw, udao si wyapa radiostacj na Helu. Okrt otrzyma wwczas rozkaz bezzwocznego udania si do nowego sektora, ktry mieci si midzy 17 a 18 stopniem dugoci geograficznej, na pnoc od latarni Stilo17. Z powodu uszkodze okrt dotar do nowego sektora dopiero nastpnego dnia o godzinie czwartej. Okoo godziny siedemnastej wykryto niewielki konwj niemiecki, w skad ktrego wchodzi jeden statek handlowy i dwa okrty nawodne. Gdy Wilk zbliy si do niego na odlego 3000 metrw, a do strzau przygotowano aparat torpedowy nr 4, okrty nieprzyjaciela zrobiy zwrot o 60 stopni i odeszy na wschd18. Stan techniczny okrtu z dnia na dzie si pogarsza. Dostajc si do wntrza z powodu nieszczelnoci diesla i zbiornikw wod trzeba byo cigle wypompowywa, co w znacznym stopniu ograniczao zdolnoci manewrowe jednostki19. W zwizku z tym kpt. Krawczyk skontaktowa si w nocy z 10 na 11 wrzenia z dowdc Floty, kontradmiraem Jzefem Unrugiem, z prob o wyznaczenie daty i miejsca remontu jednostki i uzupenienia zapasw paliwa, gdy w zbiornikach znajdowaa si ilo wystarczajca na 7 do 10 dni eglugi. W odpowiedzi przysza depesza:
17 CAW, II/3/9, s. 6, Akta kampanii wrzeniowej, A. Mohuczy, Relacja z dziaa Dywizjonu Okrtw Podwodnych we wrzeniu 1939 roku. 18 M. Borowiak, op. cit., s. 105, IPMS, MAR.A.V.27/1, B. Krawczyk, Sprawozdanie z dziaa wojennych ORP Wilk na Batyku, s. 7. 19 C. Rudzki, op. cit., s. 125.

Prbowa i do Anglii. Wchodzi po zmroku do Sundu przy okrcie-latarni Falsterborev. Jeeli to niemoliwe, dziaa jak najduej, nastpnie i do portu szwedzkiego. Meldowa decyzj20. Wikszo zaogi bya za prba rejsu do Wielkiej Brytanii. Mimo uszkodze kpt. Krawczyk postanowi pozosta jeszcze jeden dzie w sektorze i dopiero 12 wrzenia o godzinie 03.40 skierowa swj okrt w kierunku Sundu.

Po 11 wrzenia przez Sund do Anglii

Od lat w historiografii dziaa polskich okrtw podwodnych we wrzeniu 1939 roku spotka mona informacj, e 11 wrzenia ORP Wilk znajdowa si na wodach Zatoki Meklemburskiej (zatoka pooona pomidzy niemieckim wybrzeem na poudniu a duskimi wyspami Lolland i Falster na pnocy, nad ktr znajduj si porty Rostock, Lubeka oraz Wismar), gdzie napotka niemiecki ciki krownik Admiral Hipper odbywajcy wiczenia artyleryjskie a kpt. Bogusaw Krawczyk postanowi dokona na niego ataku torpedowego. Informacj o tym wydarzeniu jako pierwszy poda komandor Bolesaw Romanowski na kartkach wspomnianej ju wczeniej ksiki wasnego autorstwa, Torpeda w celu!. Po raz kolejny okazuje si jednak, e sowa napisane przez komandora Romanowskiego i opublikowane w jego wspomnieniach s wytworem jego wyobrani. W Torpedzie w celu! czytamy m.in.:

20 CAW, 1799/91/126, s. 19, Akta Marynarki Wojennej, Dziennik dziaa bojowych ORP Sp.

numer

jesie 2009

27
Fotokopia mapy ORP Wilk z zaznaczonymi kursami okrtu w dniach od 7 do 12 wrzenia

Biuletyn DWS.org.pl
Wojciech Budzio

Z tym wiksz radoci wykonalimy otrzymany przez radio rozkaz, przesuwajcy nas w okolic Rugii, do Zatoki Meklemburskiej. [] gdy zabrzmia sygna alarmu bojowego, caa zaoga z niezwykym podnieceniem zaja stanowiska. [] Nie miaem zapyta, co atakujemy, dowdca jednak, jakby zgadujc moje myli, rzek krtko: Krownik! [] Atak rozwija si pomylnie, cel szed niedu szybkoci. [] Przy kolejnej obserwacji przez peryskop dowdca zakl. Krownik zrobi zwrot i oddala si od nas. Popatrzyem przez peryskop w porannej mgiece zobaczyem potny jasno malowany kadub z gr wie i nadbudwek. Niestety, zwrcony by do nas czci rufow. Spojrzaem na map. Dalej w gb zatoki nie moglimy ju i. Zatoka Meklemburska jest pytka tylko w rodkowej jej czci znajduje si rynna

24metrowej gbokoci. Nasz przeciwnik odchodzi w stron Maego Betu, my za musielimy zmieni kurs i odej od pycizn na NE.21 Aby zweryfikowa to co napisa Bolesaw Romanowski musimy cofn si do 10 wrzenia, do chwili kiedy na ORP Wilk odebrano depesz zezwalajc na prb przedostania si z Batyku do Wielkiej Brytanii. Wedug map sporzdzonych przez zaog Wilka, na ktrych zaznaczono daty oraz godziny wszystkich waniejszych wydarze majcych miejsce podczas dziaa na Batyku w 1939 r., 10 wrzenia ORP Wilk wynurzy si na powierzchni o godzinie 19.30. Nie wiemy dokadnie o ktrej godzinie odebrano depesz z Dowdztwa Floty. Jednak, nawet jeli zawieraa ona, jak pisa kmdr Romanowski,
21 B. Romanowski, op. cit., s. 41.

numer

jesie 2009

28

Biuletyn DWS.org.pl
Po szczliwym przejciu przez Sund kpt. Krawczyk wysa w dniu 15 wrzenia depesz do dowdcy Floty o nastpujcej treci: Przeszedem Sund, gdzie minem dwa kontrtorpedowce. Id do Anglii. Niech yje Polska24. Po czterech dniach eglugi przez Kattegat, Skagerrak i Morze Pnocne ORP Wilk nawiza czno z brytyjsk Admiralicj. Na powitanie polskiego okrtu zosta wysany kontrtorpedowiec HMS Sturdy, ktry 20 wrzenia spotka si z Wilkiem 30 mil morskich na wschd od zatoki Firth of Forth. Jeszcze tego samego dnia brytyjski okrt wprowadzi Wilka do Rosyth25. ORP Wilk by pierwszym okrtem podwodnym Rzeczypospolitej Polskiej, ktremu udao si przedosta z Batyku do brytyjskiego portu.

rozkaz przejcia okrtu do Zatoki Meklemburskiej, fizyczn niemoliwoci jest aby ORP Wilk o poranku nastpnego dnia znalaz si na tych wodach, nawet jeeli przez ca noc szedby z maksymaln prdkoci 14,5 wza. Naley rwnie zaznaczy, e w sprawozdaniu kapitana Krawczyka dla Szefa Kierownictwa Marynarki Wojennej kontradmiraa Jerzego wirskiego, jak rwnie we wspomnieniach kapitana Borysa Karnickiego, opublikowanych pod tytuem Marynarski worek wspomnie, nie ma ani jednego sowa, ktry by si odnosi do rzekomego spotkania Wilka z krownikiem Admiral Hipper. Niewtpliwie, gdyby takie wydarzenie miao miejsce obaj ci oficerowie nie mieliby powodu aby je ukrywa bd przemilcze. Wicej na temat niezgodnoci z faktami sw komandora Romanowskiego zawartymi w jego ksice mona przeczyta w artykule Andrzeja S. Bartelskiego na nastpnej stronie. 14 wrzenia o godzinie 21.40 ORP Wilk min latarni Falsterborev zakotwiczon przy wejciu do cieniny Sund po czym skierowa si na pnoc w celu przejcia kanau Flintrinne, najwszej czci Sundu. Podczas pokonywania cieniny ca zaog obowizywa alarm bojowy. Przy dziale cay czas znajdowaa si jego obsuga. Na wypadek wykrycia przez nieprzyjacielskie okrty, ktre chciayby sprbowa zaj Wilka, por. Romanowski wraz z torpedystami otrzyma od dowdcy rozkaz zniszczenia okrtu przez umieszczenie na gowicach torped zapasowych oraz w innych newralgicznych punktach jednostki materiaw wybuchowych, ktrych odpalenia mona byo dokona z kiosku okrtu22. Po wejciu Wilka do kanau Flintrinne zauwaono, e z przeciwnego kierunku id dwie zaciemnione, niezidentyfikowane jednostki wojenne. Dopiero gdy okrty mijay Wilka w odlegoci 60 metrw, rozpoznano, e s to okrty Kriegsmarine kontrtorpedowiec typu Leberecht Maa i torpedowiec typu Wolf (byy to Richard Beitzen i T 107). Gdy okrty wroga znalazy si ju za ruf Wilka, jeden z nich obj z daleka reflektorem polsk jednostk. O chwili grozy jak przeya polska zaoga tak pisze komandor Romanowski: W tej chwili zala nas strumie jasnego wiata. Patrzc na ruf zobaczyem naszych ludzi stoczonych przy kiosku, obsad enkaemu. Bielay pcienne drelichy, a nad nimi przewietlona jaskrawym wiatem powiewaa bandera. Za ruf unosiy si spaliny wydechowe diesli. Z nadbudwki niszczyciela oddalonego teraz od Wilka nie wicej jak 200 metrw padaa na nasz okrt smuga wiata. Koniec przemkno mi przez myl. Za sekund, dwie zwali si na nas lawina elaza. Oba okrty grza bd ze wszystkich luf Rozszaleje si pieko! Raptem reflektor zgas. Podniosem lornetk do oczu, by zaobserwowa, jak nieprzyjacielskie okrty bd zawraca. Ku memu zdumieniu ich wiata rufowe przesuway si dalej tym samym kursem i wreszcie zniky w dali23. Widzc nadpywajce okrty, kpt. Bogusaw Krawczyk odchyli kurs okrtu lekko w lewo, dziki czemu mijane jednostki wroga widziay Wilka na tle ciemnej wyspy Saltholm, za sylwetki niemieckich okrtw byy dobrze widoczne na tle szwedzkiego miasta Malm.
22 Tame, op. cit., s. 49. 23 Tame, s. 53.

Wojciech Budzio (Wicher)

24 CAW, II/3/9, s. 8, Akta kampanii wrzeniowej, A. Mohuczy, Relacja z dziaa Dywizjonu Okrtw Podwodnych we wrzeniu 1939 roku. 25 M. Borowiak, op. cit., s. 107.

numer

jesie 2009

29

Biuletyn DWS.org.pl

Prawdy i mity Torpedy w celu!

@ Andrzej S. Bartelski (crolick)

Wikszo mionikw Polskiej Marynarki Wojennej, z pewnoci cho raz czytao ksik komandora Bolesawa Romanowskiego Torpeda w celu!. Zapewne kady z nas czytajc t pasjonujc lektur zastanawia si ile w sowach Komandora jest prawdy, a co jest mitem. Artyku ten ma na celu porwnanie stanu faktycznego opartego na oryginalnych rdach wojennych, z rzeczywistoci przedstawion w ksice Torpeda w celu!. W 1992 roku przegldajc przepastne archiwa mego Taty, odnalazem tam wrzeniowy numer Morza z 1982 roku. Znajdowa si tam artyku Pawa Piotra Wieczorkiewicza Prawdy i mity wojennej historii. Lektura tego artykuu cakowicie zniszczya moj wczesn wizj Polskiej Marynarki Wojennej w Drugiej Wojnie wiatowej. Nagle okazao si, i relacje strony polskiej nie zawsze musz by zgodne ze stanem faktycznym. Bdc wychowany na wspaniaej ksice Jerzego Pertka Wielkie dni maej floty, zrozumiaem, e informacje zawarte w jednej z tych publikacji musz by nieprawdziwe. By to impuls, ktry pchn mnie do dalszych poszukiwa i docieka na temat dziaa bojowych polskich okrtw wojennych podczas ostatniej wojny wiatowej. Dzi po 17 latach od pamitnego dla mnie dnia, historia zatacza koo i ja sam staj w roli pogromcy mitw. Licz, e artyku ten, cho w minimalnym stopniu wpynie na kolejne pokolenia modych badaczy i zainspiruje ich do dalszych dogbnych i rzetelnych bada, tak by kontynuowali prac swych poprzednikw. W cigu 39 lat od ukazania si pierwszego wydania Torpedy w celu! rzesza czytelnikw przeczytaa wspomnienia wojenne komandora Bolesawa Szymona Romanowskiego. Spord wielu wspomnie polskich podwodnikw okresu Drugiej Wojny wiatowej1, wspomnienia Romanowskiego wybijaj si ponad przecitn. Jak kada dobra ksika ma wartk narracj, jest dobrze napisana pod wzgldem literackim, zawiera w sobie duy adunek emocjonalny i co nie mniej wane zawiera w sobie du ilo informacji, nierzadko do precyzyjnych co stanowi bardzo ciekawe rdo dla bada historycznych. Jednak gwn rol tej ksiki jest propagowanie i krzewienie wrd spoeczestwa idei Polskiej Marynarki Wojennej jak i edukacja na temat funkcjonowania i dziaania okrtw podwodnych. Z pewnoci wielu czytelnikw zafascynowanych lektur, postanowio wstpi do marynarki. Dlatego edukacyj1 Borys Karnicki, Marynarski worek wspomnie, MON, Warszawa 1987; Andrzej Kopotowski, Moja wojna, Oficyna wydawnicza Finna, Gdask 2002; Andrzej Guzowski, Przez pryzmat peryskopu, Sigma Press, Albany 1993; Eugeniusz Pawski, Fala za fal, Oficyna wydawnicza Finna, Gdask 2003.

nej i propagandowej roli Torpedy w celu! nie sposb nie docenia. Jednak nie zmienia to faktu, i jako rdo historyczne wymaga ono weryfikacji z innymi rdami. Analiza porwnawcza przeprowadzona zostaa pomidzy ksik Romanowskiego2 a oryginalnymi raportami bojowymi Wilka, Ora, Sokoa, Jastrzbia oraz Dzika. Raporty te znajduj si w The National Archives w Londynie, std te jak do tej pory nie byy szerzej znane polskim badaczom. Dodatkowymi rdami weryfikacji wspomnie Romanowskiego s Kriegstagebuchy (dzienniki pokadowe, w skrcie KTB) niemieckich okrtw oraz raporty Seekriegsleitung (Kierownictwo Wojny Morskiej, w skrcie SKL), znajdujce si w National Archives w Waszyngtonie, zasoby archiwalne Ufficio Storico della Marina Militarne w Rzymie oraz ksika admiraa Christosa Dunisa opisujca straty greckich statkw i kutrw rybackich w XX wieku.3 Czytajc ten tekst naley pamita, i raporty dowdcw naszych okrtw podwodnych byy raportami wojskowymi spisywanymi na bieco, za ksika Romanowskiego powstaa dopiero w 1958 roku, zatem blisze prawdy i opisywania zaistniaej rzeczywistoci s raporty bojowe.

Prawdy
str. 18 Ja sam korzystajc z postoju w Gdyni zaniosem do domu wiele swoich rzeczy. Z uwagi na ciasnot na okrcie nie miaem gdzie przechowywa wszystkich swych mundurw. [] Pozbyem si wic caego balastu, pozostawiajc na okrcie tylko te rzeczy, ktre mi byy nieodzownie potrzebne. Podobnie postpili oficerowie i, rzecz jasna, caa zaoga. Gorzej, e w analogiczny sposb postpilimy z minami. Zaokrtowalimy tylko trzydzieci min, peny ich zapas wynosi za czterdzieci. W ten sposb mielimy dobry dostp do wszystkich mechanizmw w przedziale minowym, ale obniylimy nasz gotowo bojow. W tym fragmencie tekstu Romanowski odwouje si do rozkazu dowdcy Dyonu Okrtw Podwodnych kmdr por.
2 Bolesaw Romanowski, Torpeda w celu!, Oficyna wydawnicza Finna, Gdask 1997, wszelkie odwoania w tekcie tycz si IX wydania ksiki 3 Christos E. Dunis, Ta Navagia Stis Ellinikes Thalasses 1900-1950, vol. I, Publications FINATEC A.E, Ateny 2000

numer

jesie 2009

30

Biuletyn DWS.org.pl
Mariusza Borowiaka o 20.7 Jak dotd nie udao si dotrze do spisu uzbrojenia Wilka dokonanego przez Brytyjczykw po przybyciu tego okrtu do Anglii.8 Zgodnie z pierwotn wersj planu Worek okrty podwodne nie miay stawia min przewidziana bya jedynie taka moliwo, zatem przenoszono na okrtach jedynie standardowy adunek min a nie bojowy.9 str. 23 Atak rozwija si pomylnie, gdy raptem dowdca poda komend: Zanurzenie dwadziecia pi metrw! Za chwil szereg gonych detonacji wstrzsno okrtem. Bomby hydrostatyczne pady za nasz ruf i jeszcze nie przebrzmia odgos ich wybuchu, gdy usyszaem nad nami dobrze znany szum pracujcych rub. Po niedugim czasie znw zaczy wybucha bomby. Tym razem bliej nas. To atakuj nas traowce zauway dowdca. W rdach niemieckich pojawia si potwierdzenie sw Romanowskiego, o atakach przeprowadzonych 2 wrzenia 1939 roku w godzinach porannych przez dwa niemieckie traulery na Wilka. Okoo godz. 9.00 podczas przygotowywania si do ataku na kontrtorpedowiec Wilk zosta zauwaony i trzykrotnie obrzucony bombami hydrostatycznymi przez niemiecki kontrtorpedowiec Erich Steinbrinck oraz traulery M 4 i M 7.10 Eksplozja dwch kolejnych serii bomb spowodowaa uszkodzenie klapy lewego tumika, ktry zalany zosta wod i okrt zacz opada na dno, a w kocu osiad na gbokoci 60 m. Okoo godz. 11 na okrt ponownie spady cztery bomby. str. 37/38 Spaem, gdy rozlegy si wybuchy. [] Lekki wstrzs da nam zna, e pooylimy si na dno. [] Przeszedem do mesy. Byli w niej zgromadzeni wszyscy oficerowie. Leelimy na gbokoci 95 metrw. Dowdca idc zygzakami chcia co prawda, doj do mniejszej gbokoci, lecz szesnacie wybuchw niemieckich bomb skonio go do zatrzymania silnikw i natychmiastowego pooenia si na dno. Przez dwie godziny byo spokojnie. Potem osiem nowych bomb wybucho pionowo nad nami. Bylimy pod wod ju dwanacie godzin. Powietrze byo duszne, cikie Zaodze rozdano puszki z sod i polecono przez nie oddycha. [] Okoo godziny 22.00 dowdca postanowi wynurzy si. Dalsze przebywanie pod wod grozio zatruciem zaogi dwutlenkiem wgla. []
7 Mariusz Borowiak, Stalowe drapieniki, AJ-Press, Gdask 2005, s. 66 8 Analogiczny spis dla Ora zosta ju odnaleziony. Wedug informacji zapisanych w raporcie Rear Admiral Bertrama Chalmersa Watsona, na Orle byo m.in. 6 torped Whiteheada 533 mm oznaczonych numerami 1AB, 28AB, 32AB, 40AB, 43AB, 50AB, [The National Archives, ADM 199/277] 9 Oglny rozkaz operacyjny Nr.7/N, [Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego, MAR A.V.27/2] 10 Harald Fock, Z-vor! internationale Entwicklung und Kriegseinstze von Zerstrern und Torpedobooten, Band 2: 1940-1945, Koehlers Verlagsgesellschaft, Hamburg 2001, s. 74

Aleksandra Mohuczego, nakazujcego wyadowanie czci zapasowych dziau mechanicznego i elektrycznego oraz zapasowych rzeczy osobistych zaogi. Zazwyczaj rozkaz ten, ocenia si zdecydowanie negatywnie, a jeden ze wspczesnych autorw posun si nawet do stwierdzenia, e rozkaz Mohuczego to sabota. Niestety oceny te s bdne, niesprawiedliwe i co najwaniejsze nieuprawnione. Znajomo tematyki dziaalnoci okrtw w Drugiej Wojnie wiatowej wykazuje, e decyzj podjt przez dowdc DOP naley uzna, za cakowicie suszn i zgodn z arkanami sztuki. Co znamienne aden z polskich okrtw podwodnych operujc z baz brytyjskich, podczas patroli bojowych nie zabiera z sob na pokadach ani czci zamiennych, ani ubra zapasowych zaogi. Dziao si tak z prostego powodu podczas patrolu ubiory wyjciowe zaogi czy te mechanizmy zapasowe zagradzaj tylko drog do mechanizmw gwnych okrtw, natomiast nie przydaj si w boju. Zatem ich obecno na pokadzie obnia gotowo bojow okrtu. Zreszt sam Romanowski pisze o tym w swych wspomnieniach. Gdy Dzik wyruszy z Portsmouth w drog na Malt, na okrt zapakowano czci zapasowe dla innych okrtw typu U bazujcych ju na wyspie. Oto jak ten rejs wspomina autor: Na okrt zaadowalimy mnstwo skrzy z czciami zapasowymi. Zajy one bardzo duo miejsca i przez cay czas podry uprzykrzay nam ycie. Na okrcie podwodnym jest w ogle mao wolnej przestrzeni, tote gdy przybyy czci zapasowe i kompletne wyposaenie zaogi, zapanowaa tak niesamowita ciasnota, e trudno byo swobodnie si porusza. Praktyka pozostawiania rzeczy osobistych zaogi w bazie bya nagminna, o czym ponownie mona przeczyta w Torpeda w celu!: Dostaem rozkaz wyjcia na morze w celu wzicia udziau w osonie konwoju idcego do Murmaska [] Zaoga zdaa do magazynu wszystkie swoje rzeczy osobiste. Kady ma ze sob tylko to, co jest niezbdne do penienia suby na morzu. Faktu przenoszenia przed wojn na pokadach naszych podwodnych okrtw minowych czci zapasowych nie mona tumaczy inaczej jak brakiem odpowiedniego zaplecza ldowego. Marynarze z DOP dopiero 15 stycznia 1938 wprowadzili si do nowo wybudowanego budynku koszarowego.4 Planowanych magazynw, akumulatorowni oraz postulowanych przez Mohuczego betonowych schronw dla 2 okrtw podwodnych do wrzenia 1939 nie zdono wybudowa ani ukoczy.5 Do wyjanienia pozostaje kwestia zabrania przez okrty typu Wilk niepenego zapasu min. Niestety wci nie wiemy ile faktycznie okrty pobray min. Romanowski wspomina o 30 minach, podczas gdy Karnicki o 226, natomiast opracowanie
4 Rozkaz Nr 2 Dowdcy Dyonu Okrtw Podwodnych, Gdynia, 20 stycznia 1938 roku, Rozkazy dzienne Dowdcy Dyonu Okrtw Podwodnych za lata 1937/1938/1939 [Centralne Archiwum Wojskowe, Akta DOP I.328.5.2] 5 Zarwno o planowanej budowie magazynu jak i akumulatorowni dla okrtw podwodnych mowa jest w 6-cio letnim programie rozwoju bazy na Helu [CAW, GISZ 302.4.1943]. Natomiast w swym sprawozdaniu Aleksander Mohuczy pisa o propozycji wybudowania w jednym z wwozw Kpy Oksywskiej betonowego schronu dla umoliwienia naprawy uszkodzonych okrtw podwodnych [Wojskowe Biuro Bada Historycznych, Aleksander Mohuczy Wspomnienia o budowie i organizacji, szkoleniu i udziale w walkach polskich okrtw podwodnych, I/2/12, k. 68] 6 B. Karnicki, op. cit., s. 69

numer

jesie 2009

31
Fotokopia szkicu niedoszego ataku ORP Wilk na kontrtorpedowiec Erich Steinbrinck

Biuletyn DWS.org.pl
A.S. Bartelski (crolick)

Po wynurzeniu si stwierdzilimy w powiacie ksiyca, e pozostawiamy za sob wyrany lad ropy. Puciy nity w zbiornikach ropowych zewntrznych i ropa wydostawaa si na powierzchni, uatwiajc nieprzyjacielskim jednostkom celne atakowanie nas. Rankiem 5 wrzenia 1939 roku Wilk zauway lini czterech niemieckich traulerw [przypuszczalnie M 1, M 4, M 5 i M 7] oraz wodnosamolot. Jak si okazao samolot spostrzeg znajdujcy si w zanurzeniu okrt i o godz. 08.00 Wilk zosta zaatakowany przez trauler M 4, a nastpnie o godz. 09.15 przez M 7. Wpierw za ruf wybuchy 4 bomby hydrostatyczne, a po chwili kolejne 8.11 Okrt zanurzy si na 40 m, a nastpnie na 60 m. Pomimo zmian kursw, oraz uruchamiania motorw okrt by wci tropiony przez nieprzyjaciela, ktry szed po ladach ropy wyciekajcej ze zbiornikw rozszczelnionych wybuchami bomb. Ponownie na okrt spady 4 bomby, wobec czego do11 H.R. Bachmann, op. cit., s.. 26

wdca zdecydowa si pooy okrt na dnie na gbokoci 87 m. Mimo to nad okrtem znw wybucho 8 bomb. Woda zalaa lewy tumik, a nity w zewntrznych zbiornikach paliwowych pky, w rezultacie czego wycieko paliwo. Po dwch godzinach leenia na dnie, nad okrtem ponownie rozerwao si 8 bomb hydrostatycznych. Sytuacja powoli robia si dramatyczna okrt znajdowa si w zanurzeniu ju od 12 godzin i zaczynao brakowa powietrza, wobec czego rozdano zaodze puszki z sod. O godz. 20 ogoszono alarm bojowy. Poniewa dalsze przebywanie pod wod byo niemoliwe z powodu braku tlenu, dowdca podj mia decyzj i postanowi podj walk artyleryjsk. Wilk wynurzy si na powierzchnie, gdzie nie napotkano spodziewanego nieprzyjaciela. Jak podaway niemieckie rda, tego dnia trauler M 4 o godz. 08.40 zbombardowa i zatopi w pnocnej czci Zatoki Gdaskiej polski okrt podwodny.12
12 Jarosaw Tuliszka, Polskie okrty podwodne w meldunkach dla Seekriegsleitung we wrzeniu i padzierniku 1939 roku, Przegld Morski 1/2005, s. 42

numer

jesie 2009

32

Biuletyn DWS.org.pl
wyspy Anholt, gdzie o godz. 02.36 zauway jasno owietlony okrt podwodny pyncy z szybkoci 17 wzw kursem 320. Przypuszczalnie bya to jedna z neutralnych jednostek duskich bd szwedzkich.19 Na podstawie tych danych moemy z ca pewnoci stwierdzi, e celem ataku U 48 mg by tylko Wilk bd niemiecki U 56. Wydaje si jednak znacznie bardziej prawdopodobne, i to polski okrt by celem ataku, gdy sylwetka okrtw typu Wilk znacznie bardziej przypomina brytyjskie okrty typu Clyde, ni niemieckie U-booty typu IIC. Co wicej analiza dziennika nawigacyjnego pozwala stwierdzi, e w tym czasie Wilk przebywa na powierzchni i by w rejonie bardzo bliskim miejsca ataku.20 str. 79 W par dni po przybyciu do Rosyth Wilk uda si na pierwszy patrol. Wysano nas do Kattegatu pod przyldek Skagen. Zadaniem naszym byo niszczenie eglugi nieprzyjaciela oraz obserwowanie ruchw statkw neutralnych. Obowizyway postanowienia konferencji haskiej, w myl ktrych wolno nam byo bez uprzedzenia atakowa jedynie okrty i statki uzbrojone lub eskortowane. Inne statki nawet po stwierdzeniu, e s niemieckie, naleao zatrzyma, zrewidowa i dopiero po ewakuacji zaogi topi. Kllimy zarzdzenia, ktre nam wizay rce, ale musielimy ich przestrzega. Pierwszy patrol Wilka w skadzie Drugiej Flotylli Okrtw Podwodnych rozpocz si 29 listopada 1939 roku o godz. 14.15. Zadaniem polskiego okrtu byo patrolowanie rejonu pnocnego Kattegatu koo przyldka Skagen. Warunki pogodowe w trakcie patrolu byy bardzo cikie, z padajcym deszczem i niegiem. Patrol przeprowadzony w sektorze C 4 pomidzy 1 a 4 grudnia nie przynis wyczekiwanego spotkania z przeciwnikiem. Napotkano jedynie neutralne kutry rybackie i trzykrotnie duskie torpedowce typu T.21 Natomiast 2 grudnia uszkodzeniu uleg cylinder lewego Diesla, a 8 grudnia zepsu si yrokompas. Po dwch tygodniach, 13 grudnia okrt powrci z bezowocnego patrolu do bazy w Rosyth.22 Romanowski wspomina o konferencji haskiej jednoczenie podajc informacje na temat protokou londyskiego, ktre de facto s dwoma rnymi dokumentami. Zgodnie z postanowieniami protokou londyskiego z 6 listopada 1936 roku, zaogi okrtw podwodnych przed zatopieniem wrogiej jednostki handlowej, ktra bya nieuzbrojona lub nieeskortowana byy zobowizane do zapewnienia bezpieczestwa zaodze i pasaerom. Statki uzbrojone bd eskortowane przez okrty wojenne, wolno byo topi bez uprzedzenia.23 Natomiast wspomniana Konwencja Haska, a dokadniej XIII konwencja, podpisana 18 padziernika 1907 roku stwierdzaa, e w razie wojny morskiej wody wewntrzne i teryto19 Kriegstagebuch U 10, U 56 i U 57, wpisy z 15 wrzenia 1939 roku, [NA, T1022/2969, T1022/2882 i T1022/2882] 20 Mapa nawigacyjna ORP Wilk z 15 wrzenia 1939 roku, [IPiMS, MAR A.V.27/1] 21 Duskie okrty wojenne napotkano 5 grudnia o godz. 11.26, dwa duskiego torpedowce 6 grudnia o godz. 10.05 oraz pojedynczy torpedowiec tego samego dnia o godz. 13.41 22 Patrol Report of O.R.P. Wilk, [TNA, ADM 199/286, s. 383-5] 23 Polskie Siy Zbrojne w Drugiej Wojnie wiatowej, t. I Kampania Wrzeniowa 1939, cz 5, Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego, Londyn 1962, s. 63

str. 46/47 Wilk znajdowa si wanie we Flint Rinne, gdy stojc przy dziale zobaczyem na kursie wiata. Naszym szlakiem szy kontrkursem dwa okrty. [] Mija nas wanie duy niszczyciel. Rozpoznaem bez trudu sylwetk okrtu Leberecht Maass. Szed zaciemniony w odlegoci okoo 60 metrw od naszego Wilka. [] Gdy pierwszy okrt min nasz trawers, kazaem skierowa dziao na drugi. By to niszczyciel typu Wolf. Romanowski opisuje dramatyczne napotkanie we Flintrinne13 noc 14 wrzenia 1939 roku dwch niszczycieli niemieckich jednego typu Leberecht Maa oraz drugiego typu Wolf. Faktycznie, spotkanie to miao miejsce 14 wrzenia o godz. 23.30 a napotkanymi okrtami byy kontrtorpedowiec Richard Beitzen i torpedowiec T 107. Jednake Wilk zosta mylnie zidentyfikowany jako okrt szwedzki i jednostki niemieckie nie podjy adnej akcji.14 Prawdopodobnie zbawienny okaza si manewr kpt. mar. Bogusawa Dionizego Krawczyka, ktry uratowa Wilka i zaog przed zagad. Widzc nadpywajce okrty, kpt. mar. Krawczyk odchyli kurs okrtu lekko w lewo, dziki czemu mijajce okrty widziay okrt podwodny na tle ciemnej wyspy Saltholm, za sylwetki niemieckich okrtw byy dobrze widoczne na tle szwedzkiego miasta Malm. Jednake na tym nie zakoczyy si trudy przedzierania przez Sund. Jak si bowiem okazuje analiza KTB niemieckich U-bootw, przynosi sensacyjne odkrycie nieznane do tej pory badaczom w Polsce. Ot wydaje si wielce prawdopodobne, i Wilkowi a dwukrotnie dopisao szczcie podczas przejcia cienin. Wpierw zosta bdnie rozpoznany przez niemiecki zesp okrtw nawodnych, a nastpnie zosta nieskutecznie zaatakowany przez niemiecki okrt podwodny. Powracajcy z patrolu do bazy w Kiel niemiecki U 48 pod dowdztwem Kptlt.15 Herberta Schultze raportowa 15 wrzenia zauwaenie o godz. 22.55 w kwadracie AO 481316 brytyjskiego okrtu podwodnego typu Clyde. Nieprzyjacielska jednostka znajdowaa si w odlegoci 500 m po lewej burcie U 48 i o godz. 22.58 odpalono torped z rufowej wyrzutni, lecz nastawiona zbyt gboko [6 metrw] przypuszczalnie przesza pod celem ataku. Chwil potem atakowany okrt zanurzy si i zamierzona salwa 3 torped z wyrzutni dziobowych nie dosza do skutku.17 Tego dnia w okolicach ataku znajdoway si nastpujce jednostki: U 10, U 56 i U 57 oraz Wilk. Pierwszy z U-bootw raportowa o godz. 04.57 osignicie pozycji C w okolicach Latarniowca Fladen,18 a ostatni z nich o godz. 19.27 znajdowa si w okolicach Gteborga. Jedynie U 56 znajdowa si w okolicach miejsca ataku. O godz. 19.30 wynurzy si w okolicach Las by na powierzchni przej na now pozycj w okolicach
13 Jest to najwsza cz cieniny Sund 14 The German Armed Forces 1919-1945, http://www.feldgrau.com (stan na dzie 14.XII.2005) 15 Odpowiednik stopnia kapitana marynarki 16 Przybliona pozycja 5715' N / 1148' E. Cae zdarzenie miao miejsce w okolicach wyspy Anholt. 17 Kriegstagebuch U 48, wpis z 15 wrzenia 1939 roku, [National Archives and Records Administration, T1022/3114] 18 5712,9' N / 1149,7' E

numer

jesie 2009

33

Biuletyn DWS.org.pl
str. 121 W tym czasie patrolowalimy pod Norwegi. [] Na pogod nikt nie kl z dowiadczenia wiedzielimy, e w tak pogod Niemcy lubi wymyka si na morze. Z tego te powodu podeszlimy blisko ldu koo latarni Lister. [] W pewnym momencie nie wytrzymaem i wspiwszy si o par szczebli na wydeptanej schodni wsadziem gow do wazu kiosku. Co atakujemy? Zwyky blockade runner spokojnie odpowiedzia mi dowdca. [] Mina minuta cisza! Przestaem liczy dalej. Dopiero po upywie pewnego czasu usyszaem gony huk, za nim drugi a po paru sekundach trzeci. Nie wytrzymaem: Brawo krzyknem trzy trafienia! Dowdca spuci nogi do wazu i wolno schodzi do centrali. Twarz mia zszarza, wzrok przygaszony. Znika caa moja rado. Co si stao? spytaem z niepokojem Torpedy wybuchy na ldzie wyjani dowdca daleko za ruf statku. Na swym sidmym patrolu z baz brytyjskich doszo do jedynego ataku dokonanego przez Wilka na nieprzyjacielsk jednostk handlow. Nim jednak doszo do tego wydarzenia patrol obfitowa w liczne spotkania z jednostkami nieprzyjacielskimi, albowiem Wilk a 9-krotnie napotka nieprzyjacielskie jednostki, a mimo to zdoa wykona jedynie jeden nieskuteczny atak! Wpierw 19 padziernika 1940 roku o godz. 10 spostrzeono pojedynczy statek handlowy, lecz znajdowa si on zbyt blisko brzegu, co uniemoliwiao atak. Ptorej godziny pniej spostrzeono kolejn jednostk w odlegoci 3 Mm. W tym samym momencie spostrzeono nastpny statek, pomimo tego dowdca Wilka podj decyzj o zblianiu si do pierwszego celu. Wkrtce druga z jednostek przesza w odlegoci zaledwie 200 jardw od Wilka, po czym stwierdzono, e pierwszy ze statkw wykona zwrot i skierowa si w stron brzegu. Oceniajcy patrol Wilka dowdca Trzeciej Flotylli Okrtw Podwodnych cpt.27 Hugo Meynell Cyril Ionides oceni ten manewr jako prawidowy, cho niefortunny, gdy w efekcie obie jednostki uszy nieatakowane. O godz. 12.45 napotkano kolejn jednostk, ktr rozpoznano jako duski parowiec Vestra. Niestety ponownie po zblieniu si na odlego 3000 jardw, cel wykona zwrot uniemoliwiajc tym samym dokonania ataku. Operujc wci przy wyjciu z portu w Lister Wilk napotka o godz. 15.05 kolejn nieprzyjacielsk jednostk. Okrt rozpocz zblianie i gdy znajdowa si w doskonaej pozycji strzeleckiej w odlegoci 800 jardw, straci trym efektem czego byy opnienie w obserwacji. W chwil potem wystrzelono dwie torpedy. Jednak w wyniku bdu obsugi druga z torped utkwia w wyrzutni, wystrzelono wic kolejn torped, co z kolei spowodowao, e druga z torped rwnie wysza z wyrzutni. Cpt. Ionides oceni atak jako wzorcowy, lecz zdecydowanie stwierdzi, e win za nieskuteczny atak ponosi
27 Odpowiednik stopnia komandora

rialne pastw neutralnych s nietykalne stanowi, bowiem cz terytorium pastwa nadmorskiego. Okrt podwodny przepywajcy przez obce wody terytorialne musi pyn na powierzchni z podniesion bander.24 str. 90/91 8 kwietnia 1940 roku Orze odnis swj pierwszy sukces. Zaoga podczas patrolu w pobliu wybrzey norweskich zauwaya duy statek. Rozpoznano go jako niemiecki, Orze wynurzy si i dziki swej duej szybkoci wkrtce go dogoni. Odczytano napis na rufie Rio de Janeiro Hamburg. [] Wobec wyranego grania na zwok Orze strzeli torped. Co tam na okrcie nie grao z rozkazami, gdy torpeda odpalona w niewaciwym momencie chybia. Orze poprawi swoj pozycj i strzeli drug torped trafiajc statek w poowie jego dugoci. Historia Ora jest dobrze znana i zostaa ju szczegowo opisana, jednak wci istniej powane rozbienoci dotyczce zatopienia Rio de Janeiro. Raport spisany przez kpt. mar. Jana Grudziskiego przedstawia zatopienie niemieckiej jednostki nastpujco. Rankiem 8 kwietnia 1940 roku o godz. 09.45 spostrzeono podejrzany statek handlowy. Po zblieniu si do jednostki o godz. 11 w pozycji 5808,5' N/0828' E rozpoznano napis na rufie Rio de Janeiro i port macierzysty Hamburg. O godz. 11.10 wynurzono si i zadano zatrzymania statku i przybycia kapitana z dokumentami. Poniewa opuszczona d markowaa ruchy na wodzie, o godz. 11.20 rozkazano opuszczenie statku gdy o 11.35 zamierzano strzela torped. O godz. 11.30 ponownie wysano sygna oznajmiajcy, e za 5 minut Orze wystrzeli torped. Jednak w momencie strzau na kursie torpedy pojawiy si dwa kutry i szybkobiena motorwka.25 Wedug raportu pierwsz torped wystrzelono o godz. 11.45, gdy norweskie jednostki zeszy z linii strzau i torpeda trafia w praw burt Rio de Janeiro na wysokoci komina. Atak ten odby si na pozycji 5807,8' N/0829,4' E co wg sw dowdcy Ora byo 1,8 Mm poza pasem wd terytorialnych. O godz. 11.50 okrt zanurzy si i wobec faktu, e trafiony parowiec nie ton, o godz. 11.55 po okreniu uszkodzonego statku odpalono drug torped, ktra przeamaa nieprzyjacielsk jednostk na p w efekcie czego zatona.26 Troch inaczej przedstawiaj t kwesti rda polskie. Po pierwsze na podstawie relacji Jerzego Pertka stwierdzaj one, e pierwsza torpeda chybia, co nie znajduje potwierdzenia w relacji Grudziskiego. Po drugie podaj rny czas wystrzelenia pierwszej torpedy: od godz. 11.45 do 12.05. Wydaje si jednak, e bliszy prawdy jest raport spisany przez kapitana Grudziskiego tu po patrolu, ni ustne relacje spisywane wiele lat po wojnie.

24 Czesaw Rudzki, Polskie okrty podwodne 1926-1969, MON, Warszawa 1985, s. 141 25 W rzeczywistoci byy to norweskie kutry rybackie Lindeb, Agder 2 i Stjernen, za Rafa Mariusz Kaczmarek, Polska wojna podwodna, Morza Statki i Okrty 4/2004, s. 49 26 O.R.P. Orze. Report of Patrol 3rd to 18th April 1940, [TNA, ADM 199/285, s. 3203]

numer

jesie 2009

34

Biuletyn DWS.org.pl
Ponownie analiza KTB niemieckich U-bootw pozwolia na identyfikacje napotkanego przez Jastrzbia przeciwnika. Niemieckie dowdztwo na spotkanie konwoju PQ 15 wysao nastpujce U-booty: U 88 [w kwadracie AC 5951], U 251 [AB 6657], U 376 [AB 6357], U 378 [AC 4412], U 436 [AB 9557], U 456 [AC 58], U 589 [AB 6624], U 703 [AB 6527].30 Do spotkania doszo 2 maja 1942 roku o godz. 12, gdy Jastrzb znajdowa si w kwadracie K 32. Najbliej tej pozycji wydaje si by U 307 pod dowdztwem Oblt.31 Friedricha-Georga Herrle i przypuszczalnie to ten okrt zosta spostrzeony przez Romanowskiego. Nie jest to jednak stwierdzenie definitywne, gdy naley mie w pamici rwnie fakt, e nawigacja na polskim okrcie z powodu sztormu, odbywaa si na zliczenie wg yrokompasu i licznikw obrotu rub okrtowych, a zatem pozycja zliczona moga odbiega od faktycznej, co miao pniej fatalne skutki przy zatopieniu Jastrzbia, o czym bdzie mowa w dalszej czci tekstu. str. 225/228 O godz. 19.40 znw podsuch usysza odgos rub. Za lewym trawersem zobaczyem niszczyciela. Zwrcony do nas lew burt oddala si idc z szybkoci okoo 16 wzw. Rozpoznaem sylwetk eks-amerykaskiego okrtu starego typu. Obejrzaem horyzont dokoa. Przed dziobem majaczyy kontury traowca. Byy to jednostki brytyjskie. Okrt straci gboko i przez chwil nie mogem prowadzi obserwacji. Nagle marynarz Kuncewicz zameldowa: Lewo sto szedziesit pingowanie, ma z nami kontakt. [] Okrt wyszed na zanurzeni peryskopowe. Ujrzaem widok, chyba najstraszliwszy, jaki moe zobaczy dowdca okrtu podwodnego. Wysoko zadarty dzib, obramowany z bokw wysok fal dziobow. Ca szybkoci wali wprost na nas Wiem, co to znaczy. Za chwil wybuchn koo nas straszne w skutkach brytyjskie bomby gbinowe. [] Raptem Jastrzb zadra. Da si sysze brzk tuczonego szka, przeraliwy wist, jakie stuki wreszcie wybuch bomb suche, krtkie jak strzay z dziaa. [] Kuncewicz meldowa namiary na idcy na nas okrt. [] Oba motory caa naprzd, ster prawo dwadziecia pi rozkazaem. [] Uwaga, rzuca bomby mwi spokojnie Kuncewicz zdejmujc suchawki z uszu Szereg gwatownych wstrzsw Po chwili guche wybuchy day zna, e bomby poszy do daleko za nasz ruf. Wynurzenie! krzyknem. Szasowa wszystkie balasty! [] Wtem Jastrzb podskoczy tak silnie, e niektrzy ludzie upadli. Zatoczyem si i oparem o peryskop. Uczuem, jak jaka potworna sia podnosi ruf okrtu [] Na powierzchni! doszed mnie saby gos z oddali. [] Pada drobny nieg. Horyzont roztapia si we mgle. Z lewej burty rwnolegle do Jastrzbia sta brytyjski traowiec
30 W nawiasach podane s pozycje U-bootw na 2 maja 1942 roku o godz. 12. Korespondencja wasna z Klausem-Peterem Pohlandem z 5 lutego 2005 roku 31 Odpowiednik stopnia porucznika marynarki

dowdca, ktry po utracie trymu, straci zimn gow i zbyt pno wystrzeli torpedy. Nastpnie o godz. 16 napotkano kolejne dwie jednostki wychodzce z fiordu Lister. Wg raportu kmdra ppor. Krawczyka nie wykonano ataku, gdy wci przeadowywano torpedy, lecz cpt. Ionides w podsumowaniu patrolu podkreli, i decyzja ta jest niezrozumiaa, gdy ostatnia dziobowa wyrzutnia, oraz podwjna wyrzutnia obrotowa wci byy gotowe do akcji. Nastpny dzie by rwnie peen wrae, gdy ju o godz. 10.30 spostrzeono w odlegoci 8000 jardw dwie jednostki nieprzyjacielskie. Z powodu duej odlegoci nie rozpoczto pocigu. W trzy godziny pniej o godz. 13.20 napotkano statek handlowy w eskorcie trawlera, jednak kmdr ppor. Krawczyk odstpi od ataku gdy, jak twierdzi rozpozna w jednostce handlowej statek-puapk. Nastpnego dnia napotkano dwukrotnie przeciwnika, wpierw o godz. 08.15 pojedynczy statek handlowy w odlegoci 4 Mm, a o godz. 14.10 statek w eskorcie dwch trawlerw. Ocena tego patrolu, dokonana przez cpt. Ionidesa bya druzgoczca dla kmdr ppor. Krawczyka. W podsumowaniu napisa on: Do tej pory uwaaem kmdra ppor. Krawczyka, za rwnego brytyjskim dowdcom pod wzgldem umiejtnoci i wyszkolenia. Jednak jestem przekonany, e majc tyle okazji, brytyjski okrt podwodny z pewnoci zadaby przynajmniej jakie straty nieprzyjacielowi.28 Tymczasem udao zidentyfikowa si jednostk atakowan przez Wilka. Z ca pewnoci by to norweski statek po niemieck kontrol Betty [2439 BRT], ktry raportowa tego dnia nieskuteczny atak dwiema torpedami w okolicach Lister.29 str. 224/225 Obudziy mnie gosy z centrali. Wskoczyem w nocne pantofle i zanim marynarz z meldunkiem zapuka do drzwi, wyszedem na korytarz. Porucznik Guzowski zameldowa mi, e podsuch syszy ruby. Peryskopowe! podaem sternikom Przygotowa aparaty do strzau! Podniosem peryskop i przywarem oczami do okularu. [] Jak z aparatami?! ryknem takim gosem, e wszyscy w centrali musieli chyba podskoczy. W szkle peryskopu miaem niemiecki okrt podwodny. Szed du prdkoci, przecinajc nam kurs pod ktem prostym. Odlego nie przekraczaa 400 metrw. Idealna pozycja do strzau! [] Ster prawo na burt. Nie topi mi okrtu, nie topi zawoaem z alem, widzc zielon wod w peryskopie. [] Gdy okrt osign znw gboko peryskopow, okrt niemiecki by ju daleko od nas zwrcony niemal ruf. Taka okazja, taka okazja prawie pakaem z alu.

28 Tum. wasne, w org. Until this patrol I have considered that Commander Krawczyk, was equal to British Commanding Officers in training and skill. I think, however, that given these opportunities, a British Submarine would certainly have inflicted some loss on the enemy, O.R.P. Wilk Patrol Report Period 9th to 25th October 1940, [TNA, ADM 199/1853, s. 450-5] 29 Kriegstagebuch Admiral Norwegen, wpis z 19 padziernika 1940 roku, [NA, T1022/2843]

numer

jesie 2009

35

Biuletyn DWS.org.pl
wiono bomby hydrostatyczne na 100 stp, a poniewa kontakt nie by pewny postanowiono zrzuci tylko jedn bomb hydrostatyczn. Po zblieniu si do celu na odlego 500 jardw kontakt zosta zakwalifikowany jako okrt podwodny, jednake informacji o tym nie zdono przekaza na ruf i o godz. 20.12 zaledwie dwie bomby opuciy pokad kontrtorpedowca. Wkrtce do polowania doczy brytyjski Seagull. Norweski okrt zrobi nawrt i o godz. 20.22 zrzuci seri 6 bomb z nastawieniem od 100 do 150 stp. W miejscu gdzie spady bomby zauwaono t flar, ktr dowdca okrtu wzi jednak za oznaczenie miejsce przebywania nieprzyjacielskiego okrtu. Potem atak przeprowadzi brytyjski okrt. W kilka minut po ataku Seagulla w odlegoci okoo 700/800 jardw wynurzy si okrt podwodny. Poniewa skrca on w lewo norweski dowdca obawia si, i ten ostatni prbuje ostatniej rozpaczliwej prby storpedowania nieprzyjaciela i da rozkaz caa naprzd oraz wykona ostry zwrot w prawo. Wkrtce otworzono ogie z dzia, a jednoczenie zauwaono byski z kiosku obcego okrtu podwodnego. Odlego wynosia w tym momencie okoo 300/400 jardw. Jednoczenie brytyjski oficer cznikowy zwrci uwag, e atakowany okrt jest brytyjski, wobec czego wydano rozkaz zaprzestania ognia. Na pokad St. Albans zostao przekazanych dwch zmarych marynarzy oraz siedmiu rannych. Niestety wkrtce dwch z nich zmaro, zatem pochowano ich zgodnie z tradycj morsk w morzu 3 maja o godz. 19.15 na pozycji 7301' N/2806' E.37 Warto w tym miejscu rwnie zwrci uwag na pozycj zatopienia podan przez Komandora w ksice. Pozycja ta jest cakowicie nieprawdziwa i nieprawdopodobna, gdy szeroko 3130' N i dugo 1232' E wyznacza punkt na libijskiej pustyni! str. 281/282 Gdy zaatwiem wszystkie niezbdne formalnoci i zoyem wizyty, mogem nareszcie pogratulowa Georgowi Huntowi z okazji odniesionego sukcesu. George bardzo mnie przeprasza on to bowiem storpedowa statek, ktry szed do mnie w Zatoce Lioskiej. Atakowan przez Ultora dowodzonego przez lt.38 Georgea Edwarda Hunta jednostk by Penerf [2150 BRT], ktry zosta zatopiony 14 kwietnia 1943 roku o godz. 07.51 w pozycji 43 32 N/07 12 E.39 Co ciekawe w czasie ataku Penerf by eskortowany jedynie przez jeden woski samolot Cant Z.501. Dopiero pniej na miejsce ataku dotary jednostki eskortujce, napotkane pniej przez Dzika torpedowiec typu Generali oraz kanonierka francuskiego typu La Gracieuse. str. 286/287 Wok panoway nieprzeniknione ciemnoci i cisza, ktr przerywa miarowy, monotonny warkot naszych diesli. Woda przy burcie Dzika i za jego rufa, zmcona prac rub, silnie fosforyzowaa. Na pomocie nikt si nie odzywa.
37 Sinking of P.551, [TNA, ADM 199/1115, s. 109, 127-9] 38 Odpowiednik stopnia porucznika marynarki. 39 Jrgen Rohwer, Allied Submarine Attacks of World War Two. European Theatre of Operations, 19391945, Naval Institute Press, Annapolis 1997, s. 184.

ostrzeliwujc nas z broni maszynowej i dziaek przeciwlotniczych. [] Z prawej burty szed niszczyciel strzelajc ze skrzyde pomostu. [] Widzc, e okrt ten ma wyrany zamiar taranowania nas, schyliem si do wazu i krzyknem: Otworzy wszystkie wazy! Wszyscy na gr! Pierwszy wyskoczy na pomost brytyjski radiotelegrafista Martin Dowd. Schyli si, podnis Aldis i zacz wzywa traowiec. Nada sygnay rozpoznawcze Traowiec momentalnie zaprzesta ognia. Tymczasem niszczyciel, zmieni zamiar. O 100 metrw od nas pooy ster ostro na lew burt, potem zrobi zwrot w prawo, stan za naszym trawersem o 50 metrw z lewej burty i natychmiast otworzy ogie. [] Wreszcie nastaa cisza. [] Jastrzb zaton dnia 2 maja 1942 roku okoo godziny 20.00 w przyblionym miejscu: szeroko 31 30 N, dugo 12 32 E. Zatopienie Jastrzbia zostao ju do szczegowo przedstawione przez rda polskie. Interesujce dla Czytelnika wyda si mog relacje strony przeciwnej brytyjskiego trawlera Seagull oraz norweskiego kontrtorpedowca St. Albans. Wedug relacji lt. cmdr.32 Charlesa Haringtona Pollocka dowdcy brytyjskiej jednostki 2 maja 1942 roku o godz. 19.15 na przyblionej pozycji 72 58 N/18 09 E uzyskano kontakt podwodny. Jako pierwszy rozpocz atak St. Albans a w tym czasie Seagull utrzymywa kontakt podwodny. Od razu po ataku norweskiej jednostki do ataku ruszy trawler i podczas podchodzenia do miejsca ataku zauwaono t rac, pomimo tego zrzucono 5 bomb hydrostatycznych. Okoo 90 sekund po wybuchu bomb Seagulla rzekomy wrogi okrt podwodny wynurzy si na powierzchni, po czym natychmiast otworzono ogie z broni maszynowej. W tym czasie ogie prowadzia rwnie kontrtorpedowiec. Wkrtce zauwaono na kiosku numer P.551, wobec czego wydano rozkaz zaprzestania ognia. Kilka sekund pniej jeden z czonkw zaogi samoczynnie otworzy ogie, gdy zauway, e jeden z czonkw zaogi okrtu podwodnego prbuje zbliy si do dziaa. Wtedy z kiosku okrtu podwodnego zaczto nadawa Aldisem, lecz odczytano jedynie litery ISH33 Wkrtce zrozumiano tragiczn pomyk i na uszkodzony okrt wysano d z pierwszym oficerem i mechanikiem. Brytyjczycy podjli 2 oficerw i 31 podoficerw i marynarzy z zatopionego Jastrzbia. Wobec nieopacalnoci holowania uszkodzonego okrtu zatopiono go ogniem z dziaa.34 Troch inaczej przedstawia si wersja Kapteinlytnant35 Skule Valentina Storheilla.36 Osaniajc lew stron konwoju PQ 15 o godz. 20.07 na pozycji 73 01 N/17 32 E uzyskano kontakt z zanurzonym obiektem na dystansie okoo 2000 jardw. Usta32 Odpowiednik stopnia kapitana marynarki 33 Przypuszczalnie kocwka sowa POLISH oznaczajcego Polski. 34 Report of the sinking of the Polish Submarine P.551, [TNA, ADM 199/1115, s. 110] 35 Odpowiednik stopnia kapitana marynarki. 36 Warto zauway, e Storheill wsawi si pniej brawurowym atakiem dowodzonym przez siebie kontrtorpedowcem Stord na niemiecki pancernik Scharnhorst.

numer

jesie 2009

36

Biuletyn DWS.org.pl
kurs celu, oddali si na odpowiedni odlego, zawrci i pooy na kurs ataku. [] Okrelaem statek na 67 tysicy ton. By to nowoczesny zbiornikowiec,[] Uwaga! podaem przez megafon Mwi dowdca! Atakujemy duy ropowiec eskortowany przez dwa niszczyciele, atak idzie dobrze, nie denerwowa si, rozkazy wykonywa dokadnie. [] Z kolejnych pomiarw okrelilimy szybko celu na 14 wzw. Kurs 300 stopni i 20, zygzaki co 4 minuty. [] Zbliaa si ostatnia faza ataku [] Gdy wreszcie peryskop przebi powierzchni zdbiaem. Cel zamiast prezentowa nam ca sw praw burt, zwraca si do nas rufowym ktem biegu. Zrobi zwrot! krzyknem niepotrzebnie. [] Ledwo Magdziarek nastawi kresk na peryskopie na odpowiedni kt kursowy, ktry teraz by ktem celowania, dzib statku nadszed na nitk w okularze. Pal! ryknem. [] Dzik zadra po raz drugi trzeci czwarty [] Dopiero teraz uprzytomniem sobie, e nie odczuem wybuchw naszych torped. Czybymy chybili? Porucznik Noworl, zwany Totem, bysn biakami oczu. Nie, panie kapitanie druga i trzecia w celu, mam ich czasy na stoperze. Podczas swego pierwszego rdziemnomorskiego patrolu wykonanego z Malty, 23 maja 1943 roku o godz. 06.30 z Dzika spostrzeono ropowiec o wypornoci okoo 8000 ton w eskorcie maego kontrtorpedowca nieznanego typu, jednej jednostki typu Eritrea oraz trzech samolotw. Po rozpoczciu zbliania Dzik znalaz si w znakomitej sytuacji, lecz nieoczekiwanie tu przed wystrzeleniem torped cel zmieni kurs w efekcie, czego zamiast caej burty, widoczna bya tylko wska sylwetka ropowca. Pomimo tej nieoczekiwanej zmiany kursu o godz. 07.15 z odlegoci 1200 jardw odpalono cztery torpedy, z ktrych dwie okazay si celne. W siedem minut po ataku spady pierwsze bomby hydrostatyczne, a zrzucono ich cznie 28. Atak mia miejsce 13 Mm od Przyldka Spartivento. Po dwch i p godzinach od ataku, o godz. 09.50, gdy Dzik wyszed na gboko peryskopow zauwaono tylko dzib ropowca wystajcy z kbw dymu. O godz. 12 statek wci pon a po nastpnych czterech godzinach usyszano dwa gone wybuchy i widoczny by tylko dym.42 Atakowan jednostk by w rzeczywistoci woski ropowiec Carnaro [8257 BRT], idcy w asycie torpedowcw Groppo i Clio. Jedna spord czterech wystrzelonych torped trafia ropowiec, powanie go uszkadzajc.43 Jednak jeszcze tego samego dnia uszkodzona jednostka zostaa doholowana do Messyny co potwierdzi aliancki zwiad lotniczy nastpnego dnia. Wkrtce przeholowano Carnaro do Neapolu, gdzie prowadzono remont jednostki, ktry jednak nie zosta ukoczony
42 O.R.P. Dzik. Patrol report No. 1. 16th 28th May 1943, [TNA, ADM 199/1853, s. 96-8]. 43 Rapporto di navigazione in guerra n. 45, [Ufficio Storico della Marina Militarne, Archivio 37, Cartella S13].

Raptem nad nami zaczy z hukiem rwa si pociski. Zrobio si jasno jak w dzie. W kilku punktach silne wiata wolno zniay si na spadochronach ku wodzie. Do uszu moich doszy odgosy strzaw dziaowych. [] Wszyscy w d! Zanurzenie! Nacisnem spust karabinu. Gono hukn strza. Nad nami pka rakieta wolno opady trzy czerwone gwiazdy. [] Gdzie okrty? zapytaem podsuchowca Z lewej burty za ruf. Oddalaj si, pracuj asdikiem. Ile ich jest? Trzy, id dua szybkoci. Byy to niewtpliwie sygnalizowane nam uprzednio okrty wasne. [] Nie uszedem daleko, gdy obserwator z prawej burty zauway w sektorze dziobowym silne fale dziobowe. Zwrciem w tym kierunku lornetk. Sycha byo ryk silnikw, kilka dziobw pruo wod z potworn szybkoci. cigacze! rozpoznaem. Zanurzenie! Schodzilimy jeszcze w d, gdy w pobliu zaczy si rwa bomby gbinowe. [] cigacze rozdzieli si. Mielimy je teraz za ruf. Byo ich pi. 28 kwietnia 1943 roku Dzik opuci Algier i uda si na Malt. 2 maja o godz. 22.50 w pozycji 3814 N/1115 E okrt zosta niespodziewanie owietlony przez trzy flary. Pomimo i, Romanowski zosta uprzedzony o patrolowaniu przejcia z Malty do Tunisu przez zesp piciu alianckich kontrtorpedowcw, okrt natychmiast si zanurzy. Co ciekawe, jak si pniej okazao, okrtem ktry owietli Dzika by brytyjski kontrtorpedowiec Tartar, a wrd pozostaych okrtw znajdowaa si polska Byskawica.40 Jednak na tym nie zakoczyy si atrakcje, jakie oczekiway polski okrt podczas przejcia na Malt. Ju nastpnego dnia 3 maja o godz. 02.03 Dzik w pozycji 3800 N/1130 E spostrzeg ogie prowadzony z broni maokalibrowej. Poniewa ogie pocz nieprzyjemnie zblia si do okrtu, dowdca wystrzeli rac oraz da rozkaz do zanurzenia Dzika. Jednak wbrew sowom Komandora na okrt nie spady adne bomby hydrostatyczne.41 str. 302/308 Gdy podniosem peryskop, rozpoznaem ju, e idzie okrt, ale jakiego typu, wojenny czy handlowy, duy czy may, okreli nie mogem. Alarm bojowy! rzuciem rozkaz. [] Z prawej burty mielimy ld, z lewej otwarte morze. Lepiej bdzie atakowa od strony morza, gdy w razie kontrataku bd mia wicej miejsca do manewrowania. Poza tym od strony morza jest soce, a atakujc ze socem utrudni przeciwnikowi obserwacj peryskopu i ladu torped. [] Aby zaj dogodn pozycj do strzau, musiaem zmieni kurs Dzika na poudniowy wschd, a wic na lewo, przeci
40 Stanisaw Mariusz Piaskowski, Kroniki Polskiej Marynarki Wojennej 1918-1946, t. 3, Sigma Press, Albany 1990, s. 82. 41 O.R.P. Dzik. Passage report 28th April 5th May 1943, [TNA, ADM 199/1853, s. 39-40].

numer

jesie 2009

37

Biuletyn DWS.org.pl
03.08 w pozycji 3822,2 N/1516,6 E woski patrolowiec typu Crotone. Nieprzyjacielska jednostka poruszaa si z prdkoci 10 wzw kursem 235 prezentujc ca sw sylwetk na tle ksiyca, wobec czego Romanowski zdecydowa si zaatakowa salw trzech torped, ustawionych na gboko 6 stp [okoo 1,8 metra]. Niestety adna z wystrzelonych torped nie trafia, jedna przesza przed dziobem atakowanej jednostki, druga dokadnie pod celem, a trzecie zboczya z toru o okoo 40 stopni. Pomimo jasnej nocy na wrogim okrcie nie spostrzeono ladw torped i dopiero wybuch tyche po 7 minutach na skaach uzmysowi Wochom obecno alianckiego okrtu podwodnego w pobliu. Oceniajc patrol dowdca Dziesitej Flotylli Okrtw Podwodnych cpt. George Chesterman Phillips oceni atak dowdcy Dzika jako nieusprawiedliwiony, gdy podjte ryzyko nie byo warte atakowanego celu.45 str. 314/316 W dzie ten na skutek do silnej fali widzialno bya ograniczona, nie na tyle jednak, aby Toto nie zauway sporego statku, ktry szed na NW. [] Byem od strony wyspy Stromboli i szczliwie skadao si, e eskortujcy niszczyciel, spodziewajc si niebezpieczestwa raczej od strony morza, krci si przy prawe burcie statku. Zblia si moment strzau. Korzystajc, e, fala utrudnia dostrzeenie naszego peryskopu, przez cay czas uywaem peryskopu wachtowego. Umoliwiao mi to o wiele lepsz obserwacj. [] Gdy dzib celu by oddalony od nitki peryskopu zaledwie na p dugoci statku, podaem komend: Pierwsza pal! Drug torped strzeliem, celujc pod pomost, trzeci p dugoci celu za ruf. [] Dwa wybuchy rozlegy si guchym echem powtarzanym kilkakrotnie. Podniosem peryskop, statek sta na stop z silnym przechyem na burt lew niszczyciel zawraca przez praw burt. Jeszcze podczas tego samego patrolu Dzik zaatakowa kolejn nieprzyjacielsk jednostk. 17 czerwca 1943 roku o godz. 19 spostrzeono duy statek handlowy w eskorcie duego niszczyciela. Po zblieniu si na odlego 3000 jardw w pozycji 3839,9' N/1516,5' E odpalono salw trzech torped, z ktrych wedug zapisu z raportu bojowego Dzika, dwie okazay si celne. Niszczyciel dopiero po 15 minutach przystpi do kontrataku zrzucajc 12 bomb hydrostatycznych. O godz. 23.05 Dzik przepywajc przez miejsce ataku napotka du ilo pywajcych szcztkw. Oceniajc patrol Dzika cpt. Phillips zdecydowanie nie pozostawi adnych wtpliwoci jednoznacznie podkrelajc, e atakowana jednostka zatona.46 Niestety wci nie udao si zidentyfikowa atakowanej jednostki, zatem z weryfikacj ataku Dzika naley poczeka do czasu odnalezienia w archiwach odpowiednich
45 Ibidem 46 Ibidem

przed kapitulacj Woch. 9 wrzenia 1943 roku uszkodzon jednostk zdobyli Niemcy i po kolejnych 8 dniach zatopili, aby nie dopuci do zagarnicia jednostki przez Aliantw. Pomimo, i ropowiec nie zosta zatopiony, zosta on dziki skutecznemu atakowi Dzika, wyeliminowany do koca wojny z dalszej suby. str. 314 W tym czasie dwukrotnie miaem faszywe alarmy. O tyle faszywe, e spostrzeone dwa statki pyny pod bander szwajcarsk. Na burtach miay wymalowane due biae krzye na czerwonym polu. Zanim je jednak rozpoznalimy, wykonalimy podejcie do ataku, zacierajc rce, e mamy atw zdobycz. Wszak statek bez eskorty to gratka nie lada! Na wspomnianym patrolu faktycznie Dzik napotka nie tylko dwie jednostki szwajcarskie, ale rwnie dwa statki szpitalne. Wpierw 15 czerwca 1943 roku o godz. 01 spostrzeono statek szpitalny w pozycji 38255 N/1358 E. Pomimo rozpoznania statku jako jednostki neutralnej, dla wprawy wykonano pozorowany atak. Jeszcze tego samego dnia ponownie wydawao si, e Dzikowi dopisao szczcie, albowiem o godz. 04.50 spostrzeono dwa nieeskortowane statki. Niestety po zblieniu si do celu okazao si, i s to dwa statki prawidowo oznakowane pynce pod szwajcarsk bander. Byy to Akka [3085 BRT] oraz Mongabarra [3085 BRT]. Znw dla wprawy wykonano pozorowany atak. W kocu 17 czerwca o godz. 06.50 spostrzeono du jednostk 2 Mm na pnoc od Przyldka Milazzo. Jakie musiao by rozczarowanie zaogi, gdy ponownie o godz. 07.30 rozpoznano kolejny statek szpitalny.44 W raporcie midzy wierszami przeziera rozterka Komandora, czy nie zaatakowa tej jednostki, gdy podkreli on, e nie otrzyma on adnego sygnau na temat przejcia tej jednostki. Jednak zwyciy rozsdek i statek nie zosta zaatakowany, co byo zgodne z rozkazem wydanym wszystkim okrtom alianckim statkw tureckich i neutralnych nie rusza. str. 314 W nocy, gdy adowalimy baterie, Dyzio w powiacie ksiyca dojrza wyaniajcy si zza wyspy okrt oddalony od nas o najwyej 400 metrw. Prowadzc nasuch, szed bardzo wolno, prezentujc nam sw lew burt. Poniewa tak bardzo prosi o storpedowanie go, kazaem nastawi torpedy na dwa metry zanurzenia i z pozycji nawodnej strzeliem trzy razy, celujc przed cel, w jego rodek i za ruf. Jedna z torped powinna bya trafi. Przez lornetk obserwowaem je, jak szy prostym torem w smudze jasnej od blasku ksiyca. Torpedy chybiy. Okrt zrobi raptowny zwrot rufa do nas i pogna w ciemno nocy. Za chwil trzy eksplozje oznajmiy mi, e torpedy wybuchy na skaach. Podczas swojego trzeciego rdziemnomorskiego patrolu Dzik zaatakowa wieczorem 17 czerwca 1943 roku o godz.
44 O.R.P. Dzik. Patrol report No. 2. 8th 22nd June 1943, [TNA, ADM 199/1853, s. 210-5].

numer

jesie 2009

38

Biuletyn DWS.org.pl
rowe niemieckie pociski przeciwlotnicze ukaday si w pikne wstgi i sznury korali. Przez grzmot dzia i grzechot broni maszynowej przebijay gsto silne detonacje. Bomby lotnicze! W czasie operowania Dzika przy wybrzeach Korsyki, lotnictwo alianckie przeprowadzio dwa naloty na Basti. Wpierw 21 wrzenia 1943 roku o godz. 13.08 nalot przeprowadzio 21 samolotw B-24 Liberator z US Air Force. Nalot cakowicie zaskoczy Niemcw, ktrzy wykryli bombowce dopiero, gdy te byy nad miastem i portem (sic!). Nalot przeprowadzony z wysokoci 78 tys. metrw spowodowa znaczne zniszczenia uszkodzono pirs zachodni, parowce Tiberiade [2696 BRT] oraz Giglio [1339 BRT] zostay uszkodzone, holownik Gabes zaton a parowiec Kraft [514 BRT] zosta ciko uszkodzony. Okoo 100 samochodw i ciarwek ustawionych na nabrzeu do zaadunku zostao zniszczonych a 60 ludzi ponioso mier.49 Take miasto zostao zbombardowane. W wyniku zniszczenia pirsu zachodniego oraz zablokowania wejcia do portu przez wrak Nikolausa storpedowanego przez Dzika, port nie mg ju przyjmowa wikszych statkw, wobec czego ewakuacja drog morsk, moga si odbywa tylko na barkach desantowych. Drugi nalot przeprowadzono 22 wrzenia o godz. 03.30. Tym razem w bombardowaniu wzio udzia 12 Wellingtonw Mk III z RAF-u. Straty po wieczornym nalocie byy mniejsze i zniszczeniu ulega tylko jedna barka desantowa typu Siebel: SF 110 a uszkodzeniu kolejna SF 172, ale w magazynach eksplodowaa skadowana tam amunicja woska.50 str. 346 Wanie z naszej prawej burty szed zesp jedenastu barek desantowych ustawionych w dwie kolumny. Z boku krciy si cigacze, nad barkami zataczay krgi samoloty myliwskie. [] Z uwagi na mae zanurzenie barek kazaem nastawi torpedy na przebieg na powierzchni. Zmieniem kurs Dzika tak, by przecina kurs barek pod ktem 120 stopni, i celuj w druga bark lewej kolumny strzeliem torped. [] Torpeda trafia!!! rodek barki uniesiony si wybuchu wyszed wysoko z wody i zama si w powietrzu, jakie przedmioty zostay wyrzucone w gr. Widzc wybuch torpedy zwikszyem szybko, zszedem gbiej, przeszedem pod zespoem nieprzyjacielskim, zawrciem przez lewa burt i wyszedem na gboko peryskopow. W tym czasie zesp zrobi zwrot na prawo, wic znw znalaz si przed dziobem Dzika. Strzeliem trzy pozostae torpedy, celujc w trzeci i czwart bark prawej kolumny. Dwie torpedy byy celne. Jedna ze zniszczonych barek wioza wida amunicj lub materia wybuchowy, gdy w ogromnym supie czarnego dymu formalnie si rozsypaa. Tam nie byo co zbiera
49 Kriegstagebuch Seetransportstelle Bastia (8 wrzenia 4 padziernika 1943 roku), wpis z 21 wrzenia 1943 roku, odpis w posiadaniu autora 50 Freg. Kapt. Frhr. von Liebenstein, Bericht ber die Durchfhrung der Rumung von Korsika (15 wrzenia 3 padziernika 1943 rok), s. 8, odpis w posiadaniu autora.

kwitw potwierdzajcych bd zaprzeczajcych skutecznoci ataku polskiego okrtu. str. 317/318 Drzemaem w fotelu skadanym w centrali. Wacht mia podporucznik Kawernyski. [] Przy ktrej z kolejnych obserwacji Kawernyski nagle oderwa oczy od peryskopu i krzykn: Okrt podwodny! [] Z niecierpliwoci czekaem, a peryskop wyjdzie z wody i bd mg zobaczy, co si dzieje na powierzchni. Ku swemu zdziwieniu ujrzaem pocztkowo balon zaporowy, pniej, gdy okrt wyszed nieco wyej spostrzegem, e balon by holowany przez ogromny tankowiec ubezpieczany przez cztery okrty wojenne. Tankowiec by prawie tej samej wielkoci, co storpedowany przeze mnie w pierwszym patrolu. Niestety, tankowiec wraz z eskort min ju nas i by zwrcony do nas ruf. Szed do Palermo. By poza zasigiem torped Dzika. Gdybymy lepiej obserwowali, byby na pewno nasz! Wszystko wskazuje na to, e napotkanym 12 czerwca 1943 roku o godz. 14.45 statkiem by eks-francuski ropowiec Champagne podajcy w eskorcie czterech okrtw wojennych do Palermo. Niestety pomimo godzinnego pocigu Dzikowi nie udao si doj na odlego strzau torpedowego.47 str. 340 Przybyem pod Basti o dwie godziny za pno z portu wychodzi wanie ogromny tankowiec. Holowa balon na uwizi. By to ten okrt, ktry mia szczcie dziki zej pogodzie, unikn naszych torped pod Palermo. Niestety, tankowiec skierowa si na pnoc. Przypuszczaem, e wpadnie na Ultra albo Unshakena, a wtedy marny jego los! Ponownie Dzik napotka ropowiec Champagne 20 wrzenia 1943 roku o godz. 19.20, gdy ten opuszcza port w Bastii w eskorcie maego statku handlowego oraz 5 R-bootw. Niestety odlego bya zbyt dua 12 000 jardw, wobec czego zrezygnowano z pogoni. Przypuszczenia Romanowskiego okazay si suszne, gdy konwj ten zosta dostrzeony przez Ultora, ktry jednak mimo trzygodzinnej podwodnej pogoni nie doszed do pozycji dogodnej do strzau. ywot Champagne zakoczy si dopiero 24 wrzenia w wyniku ataku torpedowego Ultora i Uproara.48 str. 345 Rezultatem naszego sygnau by nalot lotnictwa na Basti. Na tle granatowego roziskrzonego gwiazdami nieba rnokolo47 Ibidem. 48 Andrzej S. Bartelski, Francuski zbiornikowiec Champagne, Morza, Statki i Okrty 2/2005, s. 59.

numer

jesie 2009

39

Biuletyn DWS.org.pl
Wkrtce zbliono si na odlego 3000 jardw i otworzono ogie z dziaa. Po wystrzeleniu 3 pociskw, zaoga skadajca si z trzech Grekw opucia kuter, wobec czego Dzik podnis ich z wody a nastpnie zatopi kuter 2 pociskami z odlegoci 200 jardw. Zatopion jednostk okaza si grecki kuter Agios Andreas [Pireus 2119]55 o wypornoci okoo 40 ton, przewocy adunek metalowych beczek z 7000 litrw oliwy.56 str. 356 Podczas patrolu napotkalimy sporo statkw. Na widok kadego z nich zarzdzaem alarm bojowy i podchodziem do ataku. Dopiero bdc blisko statku przekonywaem si, e jest to statek turecki. Pksiyce byy wymalowane w dwch lub trzech miejscach na kadej burcie. Turcja bya neutralna, wic statkw tureckich nie atakowalimy. Waciwie naleao je raczej zatrzyma i rewidowa. Nie mogo by przecie nic atwiejszego dla statku niemieckiego, jak wymalowa sobie pksiyce i swobodnie chodzi, gdzie tylko mia ochot. Otrzymaem jednak wyrany rozkaz: statkw tureckich i neutralnych nie rusza. Podczas swojego dziewitego patrolu rdziemnomorskiego, Dzik trzykrotnie napotka jednostki tureckie. Jednake rozpozna prawidowo tylko dwie z nich. Wpierw 7 stycznia 1944 roku o godz. 07.43 w pozycji 3942' N/2602' E napotka w deszczu turecki statek pasaerski Tirhan [3085 BRT]. Romanowski bdnie rozpozna jednostk jako rumuski statek pasaerski Alba Iulia [5701 BRT] i zaatakowa neutralny turecki statek, mylc, e atakuje wrog jednostk. Na szczcie torpedy chybiy. O tym sensacyjnym wrcz zdarzeniu mona przeczyta w dalszej czci artykuu. Nastpnego dnia o godz. 14.30 napotkano may turecki parowiec podajcy okoo 7 Mm od wybrzea tureckiego kursem 195. Po godzinie o 15.30 napotkano duy parowiec rozpoznany jako turecki podajcy na pnoc.57 Zgodnie z midzynarodowymi ustaleniami, tureckie statki miay namalowan tureck bander w dwch miejscach na dziobie oraz na wysokoci rdokrcia, co ilustruje zamieszczona obok grafika. str. 361-365 Noc bya ciemna, okrt kiwa si na fali. [] Gdy tak tonem w mylach, obsada pomostu bacznie obserwowaa morze dookoa okrtu. Tu co idzie wymrucza Rowiski wpatrzony w lornetk. [] Feluka mrukn Toto. [] aglowiec, idc penym wiatrem, szed z naszej lewej burty na przecicie kursu. [] Obsuga do dziaa! krzyknem. Ludzie wyskakiwali z wazu, przesadzali burt pomostu z obu stron i sprawnie zjedali po linie na platform dziaa. []
55 Ch.E. Dunis, op. cit., s. 42-44. 56 O.R.P. Dzik. Report of 7th Mediterranean War Patrol. Period from 6th November 1943 to 24 November 1943, [TNA, ADM 199/1853, s. 19-27] 57 O.R.P. Dzik 8th Mediterranean War Patrol 23rd December 1943 to 13th January 1944, [TNA, ADM 199/1853, s. 145-50]

Nastpnego dnia 22 wrzenia 1943 roku, o godz. 17.25 spostrzeono wychodzce z portu w Bastii barki typu Siebel w eskorcie trzech R-bootw. Po zblieniu si do konwoju doliczono si okoo 11 barek. Tymczasem o godz. 17.51 po zblieniu si na odlego 500 jardw odpalono pojedyncz torped nastawion na przebieg na powierzchni do trzeciej barki lewej kolumny. Torpeda trafia w atakowan jednostk na wysokoci 1/3 dugoci barki liczc od dziobu. Nastpnie Dzik zmieni kurs i ponownie podszed do ataku i o godz. 18.15 wystrzelono z odlegoci 600 jardw pozostae trzy torpedy do dwch nachodzcych na siebie barek. Zgodnie z relacj Romanowskiego jedna z torped trafia pierwsz z nich w ruf w efekcie czego zatona ona w przecigu 30 sekund, natomiast druga z barek eksplodowaa pozostawiajc po sobie tylko obok czarnego dymu. Kontrataku nie zaobserwowano, jednak o godz. 18.21 usyszano siln eksplozj, przypuszczalnie wybuch bomby lotniczej.51 Natomiast wedug rde niemieckich pnym popoudniem 22 wrzenia Basti opuci konwj 6 barek MFP i uformowa 2 linie, a F 420 zaja pierwsz pozycj z prawej strony. O godz. 18.03 F 420 zostaa trafiona torped i byskawicznie zatona. Wraz z bark mier ponioso 10 z 13 marynarzy oraz utracono 1 czog, 2 dziaa szturmowe StuG i 1 dziao przeciwpancerne PaK, natomiast 12 przewoonych onierzy zostao uratowanych przez zaog barki.52 Opis ataku wskazuje, i F 420 bya jednostk, zatopion w przecigu 30 sekund. Niestety w dokumentach niemieckich nie ma potwierdzenia zatopienia pozostaych dwch jednostek wrcz przeciwnie moemy jedynie odnale informacj o tym, e F 450 uchylia si od 2 torped (z ktrych jedna przesza pod bark), a F 360 wymina kolejne 3 torpedy.53 Z pewnoci w konwoju tym pyny F 360, F 420, F 450, F 587, F 616 oraz F 749 z cznym adunkiem 3 czogw, 29 samochodw, 4 StuGw oraz 49 onierzy.54 W podsumowaniu raportu cpt. Phillips postulowa, by w uznaniu wzorowo wykonanego patrolu przedstawi kpt. mar. Romanowskiego do odznaczenia. str. 351 Patrole na Morzu Egejskim byy bardzo spokojne. Ze strony okrtw niemieckich zagroenie byo mae, szansa spotkania nieprzyjaciela niewielkie. Due niebezpieczestwo stwarzay jednak liczne pola minowe [] tote wypoczynek mj zakca cigy niepokj o Dzika. Obawy moje byy ponne. Kochane elazko wrcio cae i z sukcesem. Zatopio kuter rybacki oraz przywiozo trzech jecw. Podczas jednego z dwch patroli rdziemnomorskich, gdy Dzikiem dowodzi kpt. mar. Andrzej Kopotowski doszo do opisywanej wyej sytuacji. 17 listopada 1943 roku o godz. 11.50 spostrzeono w odlegoci 10 000 jardw kuter rybacki.
51 O.R.P. Dzik. Patrol report No. 5. 15th 28th September 1943, [TNA, ADM 199/1853, s. 104107]. 52 Randolf Kugler, Das Landungswesen in Deutschland seit 1900, OberbaumVerlag, Berlin, 1989, s. 267. 53 Korespondencja wasna z Ren Stenzel z 10 sierpnia 2008 roku. 54 Kriegstagebuch Seetransportstelle, op. cit., wpis z 22 wrzenia 1943 roku.

numer

jesie 2009

40

Biuletyn DWS.org.pl
zatopi. Wobec przewagi na tych wodach lotnictwa niemieckiego branie Wilka na hol narazioby jedynie oba okrty na zbombardowanie. Potwierdzenie przytoczonego fragmentu znajdujemy we wspomnieniach admiraa Sir Charlesa Forbesa, ktry wspomina, e na ratunek Wilkowi wysano krowniki Birmingham i Sheffield oraz kontrtorpedowiec Gallant.60 Potwierdza to rwnie telegram otrzymany 23 czerwca o godz. 11 od dowdcy 2 Flotylli Okrtw Podwodnych cpt. Georga Cunninghama Patona Menziesa, w ktrym nakazano Wilkowi powrt do bazy oraz powiadomiono o wysaniu 2 krownikw i 1 kontrtorpedowca oraz samoloty dla eskorty uszkodzonego Wilka. Co wicej w wycigu z dziennika dziaa bojowych pod dat 23 czerwca o godz. 12.37 widnieje zapis, e napotkano brytyjski samolot Hudson, ktry nastpnie eskortowa Wilka w drodze powrotnej, w zwizku z czym odwoano eskort krownikw.61 Jak wida w obu rdach nie ma najmniejszej wzmianki na temat rzekomego zatopienia uszkodzonego okrtu. Zreszt przeczyaby temu praktyka 29 grudnia 1939 roku, brytyjski okrt podwodny Triumph wszed na niemieck min w Skagerraku. Pomimo utraty ponad 5 metrw dziobu, okrt powrci do bazy pod siln eskort lotnicz i kontrtorpedowcw brytyjskich. str. 155/162 Chodzilimy w swoim sektorze ju dwa tygodnie. W polu naszego widzenia nic si nie pokazywao. [] Z pierwszego patrolu pod Brestem wrcilimy po dwudziestodniowym pobycie na morzu. [] Po powrocie do bazy z dum dowiedzielimy si, e przebywalimy na morzu duej ni inne okrty wiksze od Sokoa i bardziej przystosowane do duszych podry! To wyrobio nam od pocztku dobre imi u dowdcy flotylli zwanego potocznie Captain S. Informacja podana przez Romanowskiego nie jest do koca cisa. Faktycznie pierwszy patrol Sokoa trwa 21 dni. Jednake informacja na temat nienapotkania adnej jednostki jest faszywa. Wpierw 28 marca 1941 roku o godz. 05.50 w przyblionej pozycji 4940' N/0550' W, na Sokole spostrzeono nieprzyjacielski cigacz. Poniewa noc bya bardzo ciemna i przez peryskop nie byo nic wida, okrt zastopowa i zszed na gboko 25 metrw. Pomimo tego nieprzyjaciel wielokrotnie przepywa nad Sokoem, co zmusio dowdc okrtu do zejcia niej. Poniewa okrt utrzymywa bardzo ma prdko przy gbokoci 45 metrw, okrt utraci trym i zacz spada w d. Uruchomienie balastw czy zwikszenie prdkoci z powodu obecnoci nieprzyjacielskiego cigacza byo wysoce niewskazane, zatem okrt powoli opada na dno zatrzymujc si na gbokoci 80 metrw. Pod wpywem cinienia, w przedziale torpedowym powstay przecieki. Nieprzyjaciel zaciekle tropi okrt do godz. 06.40, kiedy to odszed na poudnie. Jednake pomimo powanych uszkodze,62 Sok
60 Admiral Forbes (C.in C. Home Fleet) War Diaries, [TNA, ADM 199/361]. 61 Wycig z Dziennika Dziaa Bojowych ORP Wilk, [IPiMS MAR.A.V.27/14]. 62 Naley podkreli, e uszkodzenia powstay w wyniku duego cinienia wody, a nie dziaa nieprzyjaciela. Wbrew temu, co twierdz rda polskie, na

Ogie cigy, pal! zabrzmia rozkaz. Nasze dziao zaczo rba tak czsto, jak tylko zdono adowa. Pociski paday rozmaicie. Jedne byy krtkie, drugie dugie, niektre trafiay. Na rufie aglowca zaczo byska wiateko; szy stamtd smugi ognia. Karabin maszynowy! przemkno mi przez myl. [] aglowiec ju si nie odgryza. Skierowaem Dzika wprost na cel. [] Sekcja abordaowa na gr! Przerwij ogie! daem rozkazy. [] Zoyem dzib Dzik do burty aglowca [] Ludzie zaczli przeskakiwa na pokad szkunera i rozbiegali si po nim wiecc latarkami. [] Na aglowcu umieszczono adunek trotylu i zapalono sponk czasow. Po trzech minutach mia nastpi wybuch. Nie odeszlimy daleko, gdy ze rdokrcie strzeli wysoki sup ognia aglowiec zama si wp i zacz ton. [] Zatopiony przez nas szkuner zwa si Elleni i by pod bander greck. Obsug stanowio piciu Grekw. Na pokadzie mia jedenastu onierzy niemieckich wracajcych z urlopu witecznego. Wiz wiele prowiantu oraz kilka krw, ktre mia dostarczy na wysp Chios. Wieczorem 8 stycznia 1944 roku o godz. 22.20 na Dziku spostrzeono dwa aglowce w namiarze 370.58 Po 92 minutach pocigu zbliono si do wikszego z aglowcw na odlego 800 jardw i otworzono ogie z dziaa. Niestety pomimo dobrej widocznoci dziki peni ksiyca, strzelanie byo utrudnione przez wysok fal tak, e spord oddanych 21 strzaw tylko 6 byo celnych. O godz. 00.16 na nieprzyjacielski szkuner przesza zaoga abordaowa w skadzie: ppor. Tadeusz Noworl, bosmat Franciszek Gsowski, mat Antoni Olesiski, st. mar. Stanisaw Ambroszczak, st. mar. Franciszek Kmiecik oraz mar. Wadysaw Tomaszewski. Inspekcja nieprzyjacielskiej jednostki wykazaa, e by to grecki szkuner Eleni [Mytilene 200] o wypornoci 90 ton przewocy 30 krw, wiey prowiant, amunicj i pistolety oraz worki z poczt. Zaoga skadaa si z 6 Grekw oraz 10 Niemcw. O godz. 01 po przejciu zaogi abordaowej z powrotem na Dzika szkuner zosta wysadzony w powietrze za pomoc adunku wybuchowego.59

Pprawdy i pmity
str. 105 Wypatrywalimy przez peryskop okrtw i samolotw. Z sygnau otrzymanego bowiem z flotylli wiedzielimy, e na nasz oson wysano dwa krowniki, kilka zespow niszczycieli i cae stado samolotw. Ani razu nie widzielimy naszych ratownikw. Zreszt, jak to stwierdzilimy po powrocie, dobrze si stao, e armada wysana na nasz ratunek nie spotkaa Wilka. Otrzymaa ona bowiem rozkaz zabra zaog, a okrt
58 Janusz Joachimczak, Rapsod rdziemnomorski, Przegld Morski nr 7-8/1990, s. 76. 59 O.R.P. Dzik 8th Mediterranean War Patrol, op. cit., s. 145150.

numer

jesie 2009

41

Biuletyn DWS.org.pl
Jest! krzykn raptem Kopot. Ale duy! [] Ujrzaem ogromny kadub parowca, a przed nim dwa due niszczyciele. [] Przez chwil oczekiwaem na komend: Uwaga przy aparatach i pal!. Zamiast komendy raptem rykn klakson. Dziewidziesit stp dobieg mnie przytumiony gos Boba. [] Lewo trzydzieci pi s ruby, turbiny! meldowa Koacz Lewo dwadziecia sycha rub maszyny parowej! Trzymajcie t maszyn! brzmia rozkaz dowdcy. Podawajcie cigle namiar. I po chwili: Strzelam na podsuch. Uwaga przy aparatach czas odpalania siedem sekund! [] Pal! Gos dowdcy zabrzmia ostro. [] Nie mina minuta, gdy guchy, mocny huk zatrzs okrtem; po nim drugi, trzeci i szereg dalszych. Bomby paday w tak krtkich odstpach czasu, eby wybuchy ich zleway si w dugi cigy grzmot. [] Okrt spada coraz szybciej. Obawiaem si, e zejdziemy na tak gboko, gdzie, cinienie zmiady nasz kadub. [] Nagy wstrzs da nam zna, e okrt dotkn dna. [] Gdy wybuchy bomby, wzrok wszystkich kierowa si ku grze. W dziobowym nity puciy doszed meldunek. [] W przedziale dziobowym byo jak pod prysznicem. Starszy bosman Rybicki, cay mokry, z kablwka w rku, oglda waz do adowania torped. Co jest? Kurcze pieczone, lej wszystkie nity dokoa wazu. Nic, kurcze pieczone, nie da si zrobi. [] Atak nasz uznano za chybiony, przeprowadzony jednak z taka odwag i determinacj, e moemy by z niego dumni! Statek, ktry atakowalimy, wchodzi do Brestu po odbyciu podry do Japonii. Wiz on cenne chemikalia dla hut stalowych oraz adunek pere. Tak jak w poprzednio cytowanym fragmencie, tak te i tutaj, nie wszystkie fakty podawane przez Komandora s przedstawione zgodnie z rzeczywistoci. Faktem jest, e Sok od 7 do 23 lipca 1941 roku patrolowa podejcia do Brestu majc za zadanie rozpoznanie ruchw nieprzyjaciela oraz atakowanie nieprzyjacielskich jednostek od krownika wzwy. Wieczorem 15 lipca o godz. 00.34 odebrano radiogram z dowdztwa okrtw podwodnych o nastpujcej treci: Jeeli zdycie doj na odlego 5 mil od wyspy Ile de Yeu do godz. 4 pitnastego, wykonajcie.65 Dowdca kpt. mar. Karnicki podj ryzyko i przeszed maksymaln prdkoci na powierzchni do wyznaczonego punktu, osigajc go 15 minut przed upywem czasu. Wkrtce o godz. 04.05 spostrzeono w odlegoci 2500 jardw nieprzyjacielsk jednostk o wypornoci okoo 10 000 BRT w eskorcie dwch kontrtorpedowcw. Przygotowywano
65 Tum. wasne, w org. If you can get within 5 miles of Ile de Yeu by 04:00/15 do so., O.R.P. Sokol. Patrol report 7th July to 23rd July 1941, [TNA, ADM 199/1118]

kontynuowa patrol. Rwnie 6 kwietnia o godz. 22 napotkano dwie jednostki rybackie przypuszczalnie francuskie. I wreszcie 12 kwietnia o godz. 21.05 w pozycji 4910 N/0650 W Sok napotka brytyjski okrt podwodny Tuna. 63 str. 163/165 Nastpny nasz patrol pod Brestem nie by tak spokojny jak pierwszy. Niemcy wiedzieli ju o blokadzie portu, rozwinli wic oywiona dziaalno przeciw okrtom podwodnym. [] Nieraz bylimy w cikiej sytuacji nie mogc uj nieprzyjacielowi cigajcemu nas przez par godzin. [] Gdy okular wyszed ze studzienki, Borys rozoy rczki gowicy peryskopu i przywarszy okiem do szka podnis si wraz z peryskopem [] S, s tu za ruf monologowa dowdca [] Zapisa: trzy cigacze, kurs dwiecie czterdzieci. W d peryskop! [] Tym razem udao si nam. Chocia nas cigacze wykryy, wszystkie bomby paday daleko od okrtu. Wybuchy bomb utrudniy nieprzyjacielowi podsuch, dziki czemu moglimy oddali si z zagroonej strefy. W rezultacie Niemcy stracili nasz lad. Niestety ponownie naley zauway, e nie wszystkie fakty przedstawione w tej relacji zaszy w rzeczywistoci. Przede wszystkim autor Torpedy w celu! pomin drugi patrol bojowy Sokoa, przeprowadzony pomidzy 7 a 24 maja 1941 roku, w trakcie to ktrego trzykrotnie napotkano nieprzyjacielskie jednostki. Wpierw 10 maja o godz. 01.30 w pozycji 4802' N/0545' W napotkano nieprzyjacielski torpedowiec wraz z kontrtorpedowcem. Niestety jak na razie nie udao si zidentyfikowa obu napotkanych jednostek. By moe byy to jedne z wielu M-bootw operujcych z baz francuskich w tym czasie. Nastpnie 14 maja o godz. 03.20 w pozycji 4702' N/0323' W rozpoznano sylwetk Chasseur zbliajcego si w kierunku okrtu z prdkoci 15 wzw. W kocu, wieczorem 18 maja o godz. 03.45 w pozycji 4702' N/0502' W, zauwaono czerwon flar. Po kwadransie z tego samego namiaru spostrzeono ogie, wobec czego okrt pooy si na kurs 270. O godz. 04.25 spostrzeono nieprzyjacielski cigacz, w zwizku, z czym Sok si oddali. Jednake na okrt wci nie spada choby jedna bomba hydrostatyczna.64 str. 165/168 Tu nad ranem otrzymalimy sygna adresowany do nas. Brzmia on: Jeeli zdycie przej do pitej do miejsca (podana szeroko i dugo), skierujcie si tam, zdejmuje ograniczenie atakowania. Ca szybkoci, idc na powierzchni, ruszylimy na wskazane miejsce. Staem na pomocie obok dowdcy i Kopota ktry mia wacht. witao. Nad morzem unosia si lekka mgieka.
Sokoa tego dnia nie spada ani jedna bomba hydrostatyczna. 63 Patrol report O.R.P. Sokol period 26th March 15th April, [TNA, ADM 199/1097]. 64 O.R.P. Sokol. Patrol report for period 5th June to 23rd June 1941, [TNA, ADM 199/1118].

numer

jesie 2009

42

Biuletyn DWS.org.pl
Dowdca ORP Jastrzb winy za strat okrtu nie ponosi. Uczyni on, co tylko byo moliwe w ludzkiej mocy, aby okrt i zaog ocali osdzono. Sekwencj zatopienia Jastrzbia przedstawiono ju we wczeniejszej czci artykuu. Dochodzenie w tej sprawie zostao przeprowadzone pomidzy 13 a 16 lipca 1942 roku na pokadzie HMS Forth. Komisja w skadzie przewodniczcy cpt. H.M.C. Ionides [dowdca 3 Flotylli Okrtw Podwodnych] i czonkowie commander66 Ronald George Mills [dowdca HMS Forth], cmdr. Henry Dakers Olivier oraz kmdr por. Tadeusz Stoklasa [Attache Morski w Londynie] przeprowadzia dochodzenie w sprawie zatonicia Jastrzbia. Komisja ustalia, i na skutek uszkodze okrtu i bardzo zych warunkw atmosferycznych, trwajcych przez wiksz cz okresu patrolowania, dowdca Jastrzbia nie mg ustali dokadnie pozycji okrtu. Pozycja zliczona przez oficera nawigacyjnego ppor. mar. Stanisawa Olszowskiego rnia si od pozycji podanej przez oficera nawigacyjnego St. Albans Fenrik67 Edwinda Dahla Johansena o 72 Mm. Komisja przyja pozycj norweskiego oficera za blisz prawdy, poniewa porwnanie pozycji pozostaych okrtw eskorty konwoju PQ 15 day przyblione rezultaty. Jak si wydaje najwaniejsze ustalenia jak do tej pory zostay niestety w polskiej literaturze przemilczane. Jak powszechnie wiadomo rejon patrolowania dla okrtw podwodnych wyznaczono w sektorach oznaczonych od K.20 do K.32, a kady z sektorw mia szeroko 40 Mm oraz dugo 25 Mm. Jednak, o czym si w Polsce nie pisze, wkrtce po rozpoczciu rejsu powikszono rejon patrolowania o kolejne dwa sektory K.33 oraz K.34. Co zaskakujce o zmianie tej nie zostay poinformowane jednostki eskortujce konwj! Zatem najbardziej wysunita na pnocny-wschd pozycja przesuna si o 50 Mm na pnoc a dowdcy Seagull oraz St. Albans nic o tym nie wiedzieli. Jednoczenie w wyniku pojawienia si na trasie konwoju lodu, zmieniono kurs tak, by przeszed on w odlegoci 25 Mm od najbardziej wysunitego na pnocny-wschd rogu sektora K.34. W rzeczywistoci z nieznanych przyczyn konwj przeszed zaledwie w odlegoci 12 Mm od tego punktu. Wedug wytycznych Jastrzb od godz. 08 2 maja mia si znajdowa na pnocnej granicy sektora K.32. W rzeczywistoci znajdowa si on 72 Mm dalej na pnocny-wschd tak, i znalaz si on 12 Mm poza granic ostatniego sektora K.34. Zatem wbrew temu co pisze Romanowski, fakt zaatakowania okrtu, komisja uznaa za cakowicie usprawiedliwiony. Jednoczenie komisja nie doszukaa si w zachowaniu Komandora adnych uchybie.68 Nieprawd jest jakoby przypisano win za zatopienie Jastrzbia dowdcom dwch alianckich okrtw. Wypadek uznano za tragiczny zbieg okolicznoci [nie ze
66 Odpowiednik stopnia komandora podporucznika oraz komandora porucznika. 67 Odpowiednik stopnia podporucznika marynarki. 68 W org. On the evidence available it is not considered that Lieutenant Commander B. Romanowski, Polish Navy, was guilty of any negligence or of any serious errors of judgment. Jednak jak widzimy Komisja nie wypowiadaa si na temat stara Romanowskiego w celu ocalenia okrtu. Zatem ten fragment jego wspomnie rwnie naley uzna za nie odpowiadajcy prawdzie.

si do ataku na powierzchni, gdy niespodziewanie jedna z jednostek eskortujcych owietlia Sokoa reflektorem, zmuszajc tym samym polski okrt do zanurzenia. Poniewa podniesienie peryskopu i pozostawanie na maej gbokoci grozio kontratakiem ze strony jednostek eskortujcych dowdca okrtu postanowi wystrzeli o godz. 04.24 cztery torpedy celujc na podsuch. Niestety wszystkie spudoway. Do godz. 05.15 jeden z kontrtorpedowcw kry nad Sokoem starajc si go wykry, lecz sztuka ta mu si nie powioda i ponownie na okrt nie spada ani jedna bomba hydrostatyczna. Za to dwukrotnie w godz. 04.40 oraz 04.45 usyszano na okrcie pojedyncze odgosy wystrzau. Tyle nam mwi dziennik bojowy Sokoa. Wyranie wida, ze w pamici Komandora pewne fakty si zatary i niektre zdarzenia z patroli biskajski Sokoa, s w jego wypowiedzi pomieszane. Choby pooenie si na dnie, o ktrym wspominaem ju wczeniej. Jeli chodzi o wspomniany przez Romanowskiego amacz blokady, okazuje si, i wywiad brytyjski otrzyma informacj, i do Bordeaux wejdzie statek pyncy z Japonii, dlatego te okrty blokujce Brest w tym wypadku polski Sok i brytyjski Tuna zostay przesunite w stron Bordeaux. Wedug informacji posiadanych przez autora oczekiwan jednostk by Ole Jacob [8306 BRT], ktry w grudniu 1940 roku opuci Kobe i zmierza do Bordeaux. Tymczasem spostrzeon koo Ile de Yeu jednostk wydaje si by eks-belgijski statek pasaerski Baudouinville [13 761 BRT] pyncy z Bordeaux do Kiel eskortowany przez dwa (przypuszczalnie) M-booty. Natomiast brytyjska obawa na niemiecki amacz blokady okazaa si skuteczna, gdy 19 lipca Ole Jacob pomimo eskorty czterech M-bootw: M 18, M 25, M 27 i M 30 zosta storpedowany i uszkodzony przez brytyjski okrt podwodny Tuna 60 Mm na zachd od Bordeaux. str. 251/252 Dochodzenie, ktrego celem byo wyjanienie okolicznoci w jakich zaton ORP Jastrzb, trwao niespodziewanie krtko. Sprawa bowiem okazaa si cakiem jasna. Konwj, napotkawszy na swojej drodze pole lodowe, zmuszony by zmieni kurs na poudnie. Zszedszy z trasy o 90 mil, wszed w sektory okrtw podwodnych. [] Okrty atakujce ORP Jastrzb nie miay prawa w tym wypadku rzuca bomb gbinowych, istnia bowiem wyrany zakaz atakowania okrtw podwodnych w sektorach dozorowania w sektorach dozorowania wasnych jednostek podwodnych. Wedug twierdzenia dowdcy St. Albans, nie wiedzia on, e znajduje si w sektorze wasnego okrtu podwodnego. [] HMS Seagull wracajc z Murmaska, zaton a dowdca jego zgin. [] Win za wypadek przypisano dowdcom okrtw, ktre bray udzia w ataku na ORP Jastrzb, a w szczeglnoci dowdcy St. Albansa, gdy nie zna on sygnaw rozpoznawczych okrtw podwodnych i nie przestrzega zakazu atakowania okrtw podwodnych w sektorze dozorowania wasnych jednostek.

numer

jesie 2009

43

Biuletyn DWS.org.pl
dziobem pozna, e strzela on torpedy. Uy wic zbiornika szybkiego zanurzenia i jak mg tylko najszybciej poszed gbiej. Torpedy przeszy tuz nad nim. Jest to jedna z bardziej zagadkowych spraw zwizanych z histori dziaalnoci naszych strasznych bliniakw. Biorc udzia w operacji Husky cztery okrty podwodne operujce z Malty Unruffled, United, Unshaken oraz Dzik zostay wysane w okolice Zatoki Taranto majc za zadanie nie dopuszczenia woskich okrtw do floty inwazyjnej ldujcej na plaach Sycylii. Na patrolu polski okrt nie napotka celw godnych swoich torped. Poza wieloma jednostkami zwalczania okrtw podwodnych napotkano jedynie jeden statek szpitalny oraz brytyjski okrt podwodny typu U. W kocu 17 lipca 1943 roku o godz. 02.45 Dzik otrzyma sygna nakazujcy mu wyjcie z sektora. Jednoczenie wyznaczano miejsce randez-vous z brytyjskim Unshakenem, tak by obie jednostki powrciy na Malt razem. Nastpnego dnia wieczorem o godz. 21.56 napotkano brytyjski okrt podwodny, ktry po wymianie sygnaw okaza si Unshakenem. Wg raportu Romanowskiego spotkanie to miao miejsce w pozycji 3551 N/1542 E. Zatem z pewnoci twierdzenie Komandora, i napotkano Unshakena o wicie jest nieprawdziwe, gdy ju od wieczora poprzedniego dnia oba okrty poday na powierzchni do bazy razem. W nocy z 18 na 19 lipca 1943 roku o godz. 02.43 spostrzeono owietlony statek szpitalny w pozycji 3552' N/1542' E co wydaje si o tyle dziwne, i jest to ta sama pozycja w ktrej napotkano poprzedniego dnia Unshakena. Wreszcie o godz. 06.20 z podajcego za ruf Unshakena o 3000 jardw Dzika spostrzeono w namiarze 40 stopni peryskop okrtu podwodnego w odlegoci 1000 jardw. Poniewa Romanowski doszed do wniosku, e jest to peryskop wrogiego okrtu podwodnego atakujcego brytyjsk jednostk, odpalono 4 torpedy z nastawieniem 7,5 m. Wedug raportu peryskop po wystrzeleniu drugiej torpedy znik, skd Komandor wysnu wniosek, i atak Dzika zosta spostrzeony a przeciwnik ratowa si zanurzeniem alarmowym uywajc zbiornika szybkiego zanurzenia, przez co torpedy przeszy nad okrtem.70 Zdecydowanie inn wersj wydarze przynosi nam lektura raportu sporzdzonego przez lt. cdr. Jacka Whittona. Dwukrotnie 18 lipca Unshaken napotka okrty podwodne, biorc je za kadym razem za Dzika. Pierwsze spotkanie nastpio o godz. 10.37 a nastpne o godz. 17.25, co ciekawe w pierwszym przypadku rozpoczto nadawanie sygnaw rozpoznawczych do napotkanej jednostki, jednak odpowied bya cakowicie niezrozumiaa. Wskazuje to na moliwo, i nie by to Dzik, lecz wrogi okrt podwodny. Nastpnie o godz. 21.50 napotkano Dzika w przyblionej pozycji 3551' N/1642' E. Nastpnego dnia o poranku o godz. 02.50 spostrzeono owietlony statek szpitalny w pozycji 3550' N/1553' E. Naley zatem przypuszcza, e pozycja randez-vous Dzika oraz Unshakena podana przez Romanowskiego jest bdna natomiast pozycja napotkania statku szpitalnego poprawna. Co jednak najbardziej
70 O.R.P. Dzik. Patrol report No. 3. 2nd 19th July 1943, [TNA, ADM 199/1853, s. 75-9]

swej winy Jastrzb znalaz si poza stref ochronn, jak rwnie konwj znalaz si bardziej na poudnie ni powinien]. Jednake, podkrelono sab znajomo sygnaw wrd oficerw norweskich, okrelajc j jako niezadowalajc.69 Na koniec naley zauway, e Romanowski umierci przedwczenie zarwno dowdc Seagulla jak i sam okrt. Lt. cdr. Pollock zmar dopiero w 1983 roku, a trawler szczliwie przetrwa wojn i zosta pocity na zom dopiero w maju 1965 roku. Oficer angielski nie wzi udziau w dochodzeniu albowiem by w tym czasie na morzu eskortujc kolejny arktyczny konwj QP 13. str. 324/326 Zblia si wit Byem ju nieco zmczony i drzemaem na elaznej aweczce po prawej burcie pomostu, gdy zbudzi mnie krzyk sygnalisty Bendella. Light, sir! [] Give him recognition, Bendell! rozkazaem sygnalicie. Ster zero! krzykn Gutek, gdy dzib nasz znalaz si na wprost migajcego wiata. [] Gdy si rozwidnio, zobaczyem [] okrt podwodny typu U. by to Unshaken dowodzony przez porucznika Jacka Whittona [] Wyszedem, na pomost. Zapaliem papierosa i gawdziem z Kopotowskim, gdy raptem starszy marynarz Grski, obserwujcy morze z lewej strony pomostu, krzykn: W lewo pitnacie peryskop! Wszyscy w d! ryknem, podnoszc lornetk do oczu. Udao mi si od razu zapa w szka peryskop. Przecina on nasz kurs w odlegoci okoo 400 metrw przed dziobem. Szed wyranie na Unshakena. [] Czas odpalenia pi sekund, pal! krzyknem. Pal! jak echo dolecia mnie gos z centrali. Torpedy poszy. W tym momencie peryskop znik. [] Syrena nasza ryczaa. Porucznik Kopotowski dawa szereg urywanych dwikw, aby zwrci uwag Unshakena na nas, woanie bowiem aldisem nie dao rezultatw. Zapali wreszcie wiato. Widz, rozumiem odpowiedzia. Hard to starboard! nada mu Bendell. Posucha natychmiast, ostro skrci w prawo. Tymczasem wszyscy mieli oczy utkwione w lad naszych torped. Nie byo wybuchu pod wod. Torpedy poszy bokiem. [] Zagadka tajemniczego okrtu podwodnego, do ktrego strzelaem torpedy, zostaa wyjaniona po poddaniu si floty woskiej. Wieczorem, w przededniu spotkania Dzika, Unshaken spostrzeg okrt podwodny. Sdzc e to Dzik, wda si z nim w wymian sygnaw. [] Tymczasem by to nie Dzik, lecz okrt woski. Otrzymawszy dane o spotkaniu i majc wiksz szybko, przyby wczeniej do oznaczonego miejsca. Szed wanie do ataku na Unshakena, gdy raptem usysza ze swej prawej burty gony haas. Rzuciwszy okiem ujrza okrt podwodny i z piany przed
69 Findings of Board of Inquiry into the loss of O.R.P. Jastrzb. Held onboard H.M.S. Forth during the period 13th 16th July 1942, [TNA, ADM 199/1217, s. 7895].

numer

jesie 2009

44

Biuletyn DWS.org.pl
przyjacielskim okrcie podwodnym. Nie mino wiele czasu, gdy nasz Anglik zasygnalizowa zauwaony peryskop. Podajc namiar, odpyn, oddalajc si ca moc silnikw. [] [Dowdca] zanurza okrt na gboko peryskopow, wpatrujc si przez peryskop w podanym namiarze. Podsuch nic nie melduje. Podchodzimy bliej. Jest! krzyczy uradowany dowdca. Ostatnia wystrzelona torpeda szarpna okrtem, opuszczajc wyrzutni. [] Sekundy mijaj. Nie ma wybuchu, a wic torpeda chybia. [] Nieprzyjaciel nie zmieni swej pozycji ani taktyki. Peryskop podnosi si i chowa. [] Wcieky dowdca zarzdza wynurzenie okrtu, kierujc dzib wprost na pobliski peryskop i pen szybkoci decyduje si rozjecha upartego dziada. Podobnie jak torpeda, ktra nie trafia, nasz dzib nie rozpru znienawidzonego kaduba nieprzyjacielskiego. Domniemany peryskop wynurza si w dalszym cigu. Oficer wachtowy! krzykn w kocu dowdca. Podnie t miot! [] Oddamy j wraz z meldunkiem o naszym mstwie.77 Pomimo oczywistych bdw i niecisoci zawartych w tym fragmencie [Kopotowski umieszcza to zdarzenie we wrzeniu 1943 roku, gdy Dzik wraca po patrolu spod Korsyki. Podaje rwnie, e to Anglik zauway peryskop jako pierwszy. Nie zgadza si liczba wystrzelonych torped jak i fakt, e polski okrt by zanurzony], uderzajce jest jej podobiestwo do relacji Romanowskiego zwaszcza jeli chodzi o fragment taranowania nieprzyjacielskiej jednostki, ktry to nie zosta zawarty w raporcie bojowym. Warto tu podkreli, e Alianci od czasu do czasu zrzucali do morza w okolicach Malty drewniane peryskopy majce zmyli siy przeciwpodwodne pastw Osi. By moe spostrzeon miot by wanie jeden z takich peryskopw. Jeli tak w istocie byo i Dzik zaatakowa sztuczny peryskop, zamiast wrogiego okrtu podwodnego, w najmniejszym stopniu nie naraa to zaogi polskiego okrtu na mieszno. Wrcz przeciwnie! Naley podkreli wrcz wzorow obserwacj i wysokie wyszkolenie polskiej zaogi, co zaowocowao byskawicznym atakiem. Nawet, jeli by on wykonany przeciwko wyimaginowanemu przeciwnikowi ocena zachowania zaogi Dzika winna by pozytywna. str. 331/334 Pocig trwa ju okoo dwch godzin, gdy wreszcie na horyzoncie ukazay si maszty. Byo ich mnstwo. Zarzdziem alarm bojowy. [] Sytuacja nie bya atwa. Szy na nas dwa due statki eskortowane przez siedem okrtw rnego typu. [] Co to s za statki? interesowa si Kopot. Pierwszy idzie cakiem sobie spory pasaer, stara ajba, za nim tankowiec okoo pisiedem tysicy ton z maszyn na rufie. Statki s dobrze naadowane. Podniosem peryskop, a widok, jaki ujrzaem, wywoa umiech na mojej skupionej dotychczas twarzy. Caa eskorta zrobia zwrot na kontrkurs i tylko jeden kontrtorpedowiec, stary, dychawiczny, niemiosiernie dymicy z komina, pozosta przy statkach. Szed on z przodu, statki za nim idcy w tyle tankowiec by nieco dalej od nas. [] Dzib pierwszego statku zblia si do nitki celownika.
77 A. Kopotowski, op. cit., s. 46

zaskakujce, na temat rzekomego ataku Dzika na wrogi okrt podwodny Whitton nie wspomina ani jednym sowem!71 Jest jeszcze jedna polska relacja podajca istotny szczeg. Jest to relacja samego Romanowskiego, w ktrej wspomina on: Sygnalista starszy marynarz Rowiski zauway peryskop [] Zmieniem kurs nieco w prawo w kierunku na peryskop i strzeliem 4 torpedy w odstpie trzech sekund [w pozycji 3548' N/1517' E]. W momencie, gdy druga torpeda opuszczaa aparat, peryskop znik. Wszystkie torpedy chybiy, aczkolwiek przeszy dokadnie w miejscu zauwaonego peryskopu. Daem komend do motorw caa naprzd z zamiarem rozjechania nieprzyjaciela. [] Caa akcja trwaa okoo 4050 sekund, dajc dowd wysokiego wyszkolenia i doskonaej organizacji caej zaogi.72 Przyjdmy zatem do analizy rde niemieckich i woskich, tak by sprbowa ustali kto mg niedosz ofiar Dzika. Zgodnie z zapisami Fhrer der Unterseeboote Italien, tego dnia w pobliu przebyway cztery niemiecki U-booty: U 81 [CN 3611 o godz. 11.21, 19 lipca], U 375 [CN 3188 o godz. 23.50, 18 lipca], U 407 [CN 32 o godz. 08, 19 lipca] oraz U 453 [CN 34 o godz. 08, 19 lipca]. Zatem tylko ten ostatni mg znajdowa si w pobliu miejsca ataku na styku kwadratw CN 35 oraz CN 38, lecz jego KTB nie wspomina o napotkaniu jakichkolwiek okrtw podwodnych wroga. Naley zatem z ca stanowczoci wykluczy moliwo udziau jednostki niemieckiej w powyszym zdarzeniu. Wci kwesti otwart pozostaje ewentualny udzia jednostki woskiej. Jednake jedynym okrtem woskim operujcym w rejonie by woski okrt podwodny Nichelio dowodzony przez C.C.73 Claudio Celliego, ktry 19 lipca o godz. 13.54 w pozycji 3640' N/1513' E [a wic przeszo 52 Mm na pnoc od raportowanego przez Romanowskiego miejsca ataku] zaatakowa nieprzyjacielski tankowiec. Jednak zgodnie z zapiskami z dziennika bojowego Nichelio nie zapuszcza si na poudnie od miejsca swojego ataku, zatem mona wykluczy udziau tego okrtu.74 Wspominany wczeniej Ascianghi,75 dowodzony przez St. Mario Fioriniego,76 z pewnoci nie by atakowan jednostk, gdy dopiero 16 lipca wyszed on z bazy w Neapolu z zadaniem atakowania nieprzyjacielskich jednostek w pobliu miejsca ldowania Aliantw. Zatem naley przyj, e to nie Ascianghi by celem torped Dzika, gdy po pierwsze jest wtpliwe by w cigu zaledwie trzech dni zdoa on przej a z Neapolu wzdu wybrzey woskich przez cienin do miejsca ataku, a po drugie jest wielce wtpliwe, by woski okrt zapuci si a tak daleko na poudnie biorc pod uwag jego zadania. Jest jeszcze jedno, do nieoczekiwane rozwizanie tej zagadki. Odpowied jest zawarta we wspomnieniach Andrzeja Kopotowskiego, ktry napisa: Przed wejciem do portu spotkalimy angielski okrt podwodny, ktry podobnie jak my wraca z patrolu i ktry o wicie otrzyma wiadomo, adresowan do nas i do nich, o zauwaonym w pobliu wejcia do portu nie71 H.M.S. Unshaken 2nd to 19th July 1943, [TNA, ADM 199/1347]. 72 M. Borowiak, op. cit., s. 276/277.. 73 Odpowiednik stopnia komandora podporucznika. 74 Korespondencja wasna z Platonem Alexiadesem z 20 stycznia 2006 roku. 75 Andrzej S. Bartelski, Terrible Twins czyli polskie okrty podwodne na Morzu rdziemnym, Okrty Wojenne 2/2001, s. 35. 76 Odpowiednik stopnia porucznika marynarki.

numer

jesie 2009

45

Biuletyn DWS.org.pl
s rwnie czciowo prawdziwe.79 W tym momencie warto wrci do pomocniczego traulera, ktry wg sw Komandora odszed na poudnie. Wiele wskazuje na to, i by to pomocniczy krownik Lubiana [985 BRT]. Przypuszczalnie przeszed on zaledwie na drug stron konwoju i jedna z torped, ktra nie trafia w cel, minimalnie przesza obok Lubiany, co stao si podstaw do informacji zawartej w ksice Rohwera. str. 340 Wejcie do zatoki patrolowane byo przez cigacze. Krci si tam rwnie may stateczek motorowy przypominajcy budow jacht. Widzc, e na redzie stoi statek, zarzdziem alarm bojowy. Statek pod bander niemieck sta na kotwicy, a przy jego burcie barki desantowe, z ktrych po sieciach wspinali si na pokad onierze. [] Ogldajc zatok dokoa zauwayem, e z portu wychodzi duy statek. Przed jego dziobem szed holownik. [] Gdy dzib Dzika patrzy troch przed tylnice zakotwiczonego statku, odpaliem pierwsz torped. Okrt krci w prawo. Celujc pod pomost odpaliem druga torped. [] Zwrciem peryskop na statek w wejciu. Do poowy dugoci wysun si zza falochronu. Celowaem przed pierwszy maszt. Pal! wrzasn Magdziarek takim gosem, a mi zadzwonio w uszach. Pal! podaem, gdy nasz dzib zrwna si z pomostem. A teraz lewo na burt i w nogi! Krzyknem po chwili do zastpcy. Cztery wybuchy day mi zna, e wszystkie torpedy byy w celu. Podczas swojego szstego patrolu rdziemnomorskiego Dzik operowa pod wybrzeami Korsyki. Od 20 wrzenia 1943 roku okrt oczekiwa nieprzyjacielskich jednostek na podejciach do portu w Bastii. Dopiero nastpnego dnia nadarzya si okazja do ataku. O godz. 15.30 spostrzeono, i z portu wysza dua jednostka a nastpnie rzucia kotwic na redzie. Natychmiast do statku podeszy cztery barki i po siatkach zaczli si wspina onierze. Wkrtce z portu wyszy take trzy R-booty a take statek-puapka. O godz. 16.20 spostrzeono przy wyjcia z portu duy statek handlowy zmieniajcy pozycj przy pomocy holownika. W zwizku z tym o godz. 16.32 odpalono dwie torpedy do zakotwiczonego statku, a po czterech minutach kolejne dwie torpedy do drugiej jednostki. Wedug relacji dowdcy wszystkie torpedy trafiy w swj cel.80 Po chwili rozpocz si kontratak przeprowadzony przez wspomniane trzy R-booty R 161, R 190 oraz R 200 oraz pomocniczy cigacz okrtw podwodnych UJ 2209 [1148 BRT], ktry zrzuci na Dzika 10 bomb hydrostatycznych, z ktrych wszystkie pady niebezpiecznie blisko okrtu. Dopiero o godz. 17.25 Dzik oderwa si od nieprzyjaciela i po wyjciu na gboko peryskopow o godz. 18.10 spostrzeono tylko wysta79 J. Rohwer, op. cit., s. 196. 80 O.R.P. Dzik. Patrol report No. 5. 15th 28th September 1943, [TNA, ADM 199/1853, s. 104107].

Wytrzymaem, a pierwszy maszt zacz podchodzi na celownik. Uwaga przy aparatach! Pierwsza, pal! Gdy rufowy maszt nadszed na nitk, kazaem odpali druga torped. [] Przetarem szka peryskopu drugi statek nadchodzi na celownik. Uwaga, pal! W tym momencie ujrzaem, jak tuz przy pierwszym statku gwatownie wytryska wysoki, wski sup. Rozleg si wybuch. Torpeda! krzykn Toto. Pomost tankowca nadszed na peryskop. Czwarta, pal! krzyknem. Trzy dalsze wybuchy day nam zna, e wszystkie torpedy trafiy. Ostatniego dnia pitego patrolu rdziemnomorskiego Dzika, 15 sierpnia 1943 roku o godz. 17.30 spostrzeono daleki dym. Po dwch godzinach pocigu, wreszcie o godz. 19.30 zidentyfikowano rdo dymu jako konwj skadajcy si ze statku pasaerskiego i ropowca w eskorcie torpedowca typu Generali oraz pomocniczego traulera. Po pitnastu minutach dowdca Dzika rozpocz atak, postanawiajc zaatakowa pocztkowo tylko statek pasaerski uznajc go za najbardziej wartociowy cel. W pewnym momencie jednak sytuacja ulega zmianie, gdy trauler odczy si od konwoju pync na poudnie pozostawiajc konwj tylko w eskorcie kontrtorpedowca, znajdujcego si okoo jednej mili za drugim w szyku statkiem pasaerskim. W zwizku z takim rozwojem wydarze dowdca okrtu postanowi zaatakowa obie jednostki handlowe. O godz. 20.32 odpalono w pozycji 4109' N/1725' E cztery torpedy, po dwie dla kadego z atakowanych statkw. Odlego w momencie strzau do pyncego dalej ropowca wynosia 1400 jardw, a do statku pasaerskiego zaledwie 800 jardw. Zgodnie z raportem Romanowskiego, w momencie odpalania trzeciej torpedy, zauwaono trafienie pierwszej torpedy w pobliu przedniego masztu. Wedug sw Komandora pozostae trzy torpedy rwnie byy celne. Kontratakujc Wosi zrzucili na okrt 22 bomby hydrostatyczne.78 Zatem w wietle tego raportu naley za nieuzasadniony uzna fakt eskortowania konwoju w pocztkowej fazie, przez a siedem jednostek. Rwnie informacja jakoby pierwszy w szyku pyn statek pasaerski a drugi by tankowiec jest faszywa, gdy w rzeczywistoci byo dokadnie odwrotnie. Tymczasem nie wszystkie torpedy wystrzelone przez Dzika trafiy. Trafia tylko pierwsza z torped, a ofiar polskiego okrtu pad woski frachtowiec [a nie ropowiec] Goggiam [1994 BRT]. Pomimo trafienia torped jednostka ta nie zatona, jednak uszkodzenia byy na tyle powane, i zostaa ona porzucona na mielinie niedaleko San Cataldo i ju nigdy nie wrcia do suby. Drug atakowan jednostk okaza si statek pasaersko-towarowy Citta di Spezia [2474 BRT], a torpedy wystrzelone do tej jednostki przez Dzika chybiy. Warto te podkreli, e informacja podawana przez Rohwera o tym jakoby torpedy Dzika minimalnie chybiy kontrtorpedowiec Lubiana
78 O.R.P. Dzik. Patrol report No. 4. 5th 20th August 1943, [TNA, ADM 199/1853, s 8994].

numer

jesie 2009

46

Biuletyn DWS.org.pl
str. 353/354 Po zatrzymaniu kilku kutrw, gdy napotkalimy nastpn jednostk, kazaem cay manewr wykonywa dla praktyki oficerowi, ktry mia wacht. Oficer przyjrzawszy si kutrowi stwierdzi, e kuter jest uzbrojony. Na dziobie ma przykryty pokrowcem dwulufowy karabin maszynowy. [] Alarm bojowy nawodny! Wynurzenie, obsuga do dziaa. Kt kursowy prawo szedziesit, cel: kuter, odlego dziewiset, odchylenie osiemdziesit, ogie pojedynczy pal! Przed kutrem wysoko trysn sup wody. Kuter stan. Kto z niego wyskoczy za burt i trzepa si w wodzie. Kilka postaci machao rozpaczliwie rkami. Do rzekomego karabinu maszynowego nikt si nie kwapi [] Dzik dobi do kutra i raptem caa obsada pomostu i dziaa rykna miechem. Na dziobie kutra przykryty plandek sta osio, ywy osio! Obsad kutra stanowio trzech Grekw, jedna Greczynka i ten nieszcznik, co moczy si w wodzie [] Kilka dzbankw z oliw, ktre byy na pokadzie, wyrzucilimy za burt. Starego Greka wraz z kobiet i osem pozostawilimy na kutrze, dwch modych zabralimy ze sob. Niech wzmocni armi formujc si w Libanie! Ta przednia historia rzeczywicie si zdarzya, lecz niektre fakty podane przez Romanowskiego s nieprawdziwe. Po pierwsze i najwaniejsze dowdc Dzika w czasie wspomnianego powyej zdarzenia by kpt. mar. Kopotowski, a nie Romanowski, co potwierdza raport zoony przez tego pierwszego na rce cpt. Davida Caldicotta Ingrama. Romanowski z powodu choroby pozosta w Bejrucie, a dowdztwo nad okrtem przej jego zastpca, zatem Komandor nie mg bra udziau w patrolu. Po drugie obsad kutra stanowio 5 mczyzn, 1 kobieta [blondynka!], 2 dzieci, 1 osio, 1 koza, kilka kurczt oraz pies. Po trzecie do zdarzenia tego doszo 17 listopada 1943 roku o godz. 13.40.86 Gwoli uzupenienia warto doda, e kutrem tym by Agios Nikolaos [Pireus 1072], na ktrego przekazano dwch rozbitkw z zatopionego wczeniej tego dnia Agios Andreas, ktrzy wyrazili ch powrotu do rodzin.87 Na Dziku zatrzymano jedynie mechanika z Agios Andreas Evaggelosa Salamatakisa. W swej ksice Moja wojna Kopotowski tak podsumowa owe zdarzenie: Ciesz si obecnie, e nie nastpia decyzja zatopienia. Moe do dnia dzisiejszego Greczynki i ich dzieci wspominaj polski okrt podwodny i dzikuj za suchary i wod do picia, ktre mogy uratowa ich ycie, a ktrych nie mieli na pokadzie, kiedy desant zosta wysadzony dla sprawdzenia, czym szkuner jest zaadowany.88

jcy dzib pierwszej atakowanej jednostki, oraz dzib, gwny maszt i komin drugiego statku. Powojenna analiza rde pozwolia ustali, i atakowanymi jednostkami by niemiecki frachtowiec San Pedro [5947 BRT] oraz grecki parowiec Nicolaou Ourania pywajcy pod bander niemieck jako Nikolaus [6397 BRT]. Wg relacji niemieckich, atak na San Pedro by niecelny,81 a Nikolaus otrzyma tylko jedno trafienie, w adowni nr V w wyniku, czego mier ponioso dwch czonkw zaogi.82 Pomimo uszkodzenia jednostka nie zatona, jednak zostaa pozbawiona moliwoci ruchu w wyniku czego kadub Nikolausa zablokowa wejcie do portu w Bastii, i tam te 4 padziernika o godz. 04.10 zosta wysadzony w powietrze przez wycofujce si wojska niemieckie.83 Naley jednak z ca pewnoci stwierdzi, e ofiar ataku Dzika nie pad parowiec Dino Leoni [514 BRT] uywany przez Niemcw w charakterze holownika pod nazw Kraft. W rzeczywistoci jednostka ta zostaa ciko uszkodzona podczas nalotu amerykaskich Liberatorw i zatona 23 wrzenia o godz. 17 w wyniku uszkodze sprzed dwch dni. Naley rwnie wykluczy moliwo zatopienia przez Dzika parowca Tiberiade [2696 BRT]. Statek ten z pewnoci zaton podczas nalotu 21 wrzenia, a jego wrak wci znajdowa si wewntrz portu jeszcze w roku 1946. Rwnie czsto wymieniany Mont Agel [4572 BRT] zaton wczeniej, bo ju 23 lipca 1943 roku w okolicach Porto Ferraio po trafieniu jedn torped lotnicz. Zatem jest oczywiste, i nie mg on pa ofiar torped Dzika. str. 353 Na kutrach, ktre zatrzymywaem, obsad stanowili tylko Grecy, czsto z kobietami i dziemi. adnej kontrabandy nie odkrywszy, puszczaem je wolno, nieraz dajc dzieciom czekolad lub suchary. Gdy jednak napotkaem kuter z kilkoma bakami benzyny, zaog skadajc si z trzech Grekw wziem na pokad, a kuter zatopiem. Ponownie mamy do czynienia z pomieszaniem faktw. Jedyne greckie jednostki, jakie w trakcie swoich patroli egejskich napotka Romanowski, to szkuner zatopiony 8 stycznia 1944 roku oraz kuter zatopiony nastpnego dnia. Zatem Komandor nie mg puszcza adnych jednostek wolno, gdy wszystkie przez niego napotkane jednostki zostay zatopione. Przypuszczalnie chodzi w tym wypadku o grecki Agios Nikolaos napotkany przez kpt. Kopotowskiego 17 listopada 1943, o czym mowa poniej. Kuter o zniszczeniu, ktrego wspomina Romanowski zosta zatopiony 9 stycznia o godz. 18.43 w pozycji 3825 N/2521 E. Wpierw wystrzelono 6 pociskw, z ktrych aden nie by celny, a nastpnie podniesiono z wody 3 rozbitkw i wysadzono kuter w powietrze.84 Z pewnoci chodzi tu o 40-tonowy kuter Agia Markella [Chios 436].85
81 Kriegstagebuch Deutsches Marinekommando Italien, wpis z 23 wrzenia 1943 roku [NA, T1022/2493]. 82 Kriegstagebuch Seetransportstelle, op. cit., wpis z 21 wrzenia 1943 roku. 83 Raport z 9 padziernika dla Seetransportfhrer Korsika, odpis w posiadaniu autora. 84 O.R.P. Dzik 8th Mediterranean War Patrol, op. cit., s. 145150. 85 Ch.E. Dunis, op. cit., s. 30

86 O.R.P. Dzik. Report of 7th Mediterranean War Patrol, op. cit., s. 19-27 87 Ch.E. Dunis, op. cit., s. 44 88 A. Kopotowski, op. cit., s. 120

numer

jesie 2009

47
Mity

Biuletyn DWS.org.pl
rzego wirskiego po przybyciu Wilka do Anglii, wspomnienia zastpcy dowdcy Wilka kpt. mar. Borysa Karnickiego, a take dziennik nawigacyjny Wilka oraz KTB krownika Admiral Hipper. Postarajmy si przeanalizowa stwierdzenia Romanowskiego. Ju pierwsze zdanie na temat przesunicie okrtu do Zatoki Meklemburskiej kae gbiej si zastanowi nad prawdziwoci tego fragmentu. Rzut oka na map pozwala stwierdzi, e KMW nie mogo wysa tam polskiego okrtu podwodnego, gdy byoby to czyste samobjstwo. Zatoka jest zamknita z trzech stron ldem a gboko nie przekracza 24 metrw. Co wicej zgodnie z szyfrogramem nadanym na Spa, od 7 wrzenia sektor jaki przypad Wilkowi obejmowa obszar pomidzy 17 a 18 poudnikiem.89 Mapy z dziennika nawigacyjnego okrtu, potwierdzaj przesunicie Wilka 8 wrzenia w okolice na pnoc od latarni Stilo,90 a w trakcie wojny polskiej 1939 roku Wilk ani razu nie znajdowa si nawet w pobliu Zatoki Meklemburskiej.91 Naley rwnie pamita, i ani Krawczyk, ani Karnicki, nie wspominaj sowem o tym zdarzeniu, co wydaje si znaczce. Pominicie tego wydarzenia w ich relacjach byoby niezmiernie dziwne, a w przypadku Krawczyka oznaczaoby to niesub89 CAW II/3/9. 90 Wsprzdne latarni Stilo to 544718 N/174411 E. 91 Mapy nawigacyjne ORP Wilk z 1-20 wrzenia 1939 roku, [IPiMS, MAR A.V.27/1].

str. 39 Z tym wiksz radoci wykonalimy otrzymany przez radio rozkaz, przesuwajcy nas w okolic Rugii, do Zatoki Meklemburskiej. [] gdy zabrzmia sygna alarmu bojowego, caa zaoga z niezwykym podnieceniem zaja stanowiska. [] Nie miaem zapyta, co atakujemy, dowdca jednak, jakby zgadujc moje myli, rzek krtko: Krownik! [] Atak rozwija si pomylnie, cel szed niedu szybkoci. [] Przy kolejnej obserwacji przez peryskop dowdca zakl. Krownik zrobi zwrot i oddala si od nas. Popatrzyem przez peryskop w porannej mgiece zobaczyem potny jasno malowany kadub z gr wie i nadbudwek. Niestety, zwrcony by do nas czci rufow. Spojrzaem na map. Dalej w gb zatoki nie moglimy ju i. Zatoka Meklemburska jest pytka tylko w rodkowej jej czci znajduje si rynna 24-metrowej gbokoci. Nasz przeciwnik odchodzi w stron Maego Betu, my za musielimy zmieni kurs i odej od pycizn na NE. Wszystko wskazuje na to, e historia przytoczona przez Romanowskiego jest cakowicie zmylona. Istniej ku temu cztery powane przesanki: raport dowdcy Wilka kpt. mar. Bogusawa Krawczyka zoony na rce Szefa KMW kadm. Je-

Admiral Hipper wedug stanu na wrzesie 1939

Abram Joslin

numer

jesie 2009

48

Biuletyn DWS.org.pl
Andrzej S. Bartelski

ordynacj, co jeli chodzi o tego oficera jest raczej nieprawdopodobne. Przejdmy zatem do analizy rde niemieckich. W raportach SKL pod dat 11 wrzenia 1939 roku o godz. 15.20 znajdujemy informacj o tym, e Admiral Hipper, dowodzony w tym czasie przez KptzS92 Hellmutha Heye, zauway peryskop w okolicach latarni Fehmarn, co spowodowao zamknicie przez Oberkommando der Ost dla wicze caej zachodniej cz Morza Batyckiego. W swym artykule Jarosaw Tuliszka uzna to za potwierdzenie ataku Wilka.93 Jednake analiza KTB krownika Admiral Hipper zaprzecza tej wersji. Krownik opuci Kiel o godzinie 08.20. O godz. 15.09, gdy krownik poda z prdkoci 21 wzw kursem 265 zauwaono peryskop w namiarze 090, wobec czego krownik zmieni kurs na 100 i zwikszy prdko do 25 wzw. Pniej zaczto uwaa, e by to faszywy alarm.94 Pozwol sobie w tym momencie wypunktowa rnice pomidzy wersj Romanowskiego a stanem faktycznym. Po pierwsze Romanowski stwierdza, e cel szed niedu szybkoci, czemu zaprzecza KTB mwicy, e w momencie zauwaenia peryskopu krownik szed z prdkoci 21 wzw. Po drugie autor Torpedy w celu! wspomina, e w porannej mgiece zobaczyem potny jasno malowany kadub. KTB krownika wspomina, e dane wydarzenie miao miejsce o godz. 15.09, co oznacza, e poranek ju dawno min, co wicej we wrzeniu 1939 roku kadub krownika by pomalowany kolorem ciemnoszarym, a jedynie jego nadbudwki byy pokryte farb jasnoszar. I wreszcie po czwarte pisa, e: Nasz przeciwnik odchodzi w stron Maego Betu. Jednak biorc pod uwag fakt, e cae zdarzenie miao miejsce w okolice latarni Fehmarn oraz to, e krownik zrobi zwrot na kurs 100, oznacza to co wrcz przeciwnego Admiral Hipper zauway przeciwnika nadpywajcego ze strony Maego Betu i skierowa si w stron otwartego morza. Opierajc si na materiaach rdowych naley z ca stanowczoci stwierdzi, e wersja lansowana przez Romanowskiego jest w caoci nieprawdziwa. str. 99/100 Noc ciemna, widoczno nie przekraczaa trzech, czterech kabli, morze byo gadkie [] Idc z szybkoci okoo trzech wzw nie pozostawialimy za sob prawie adnego ladu. [] Na pomocie panowaa cisza. Z kiosku w miarowych odstpach czasu dochodzi mnie gos Kmiecika ster prawo (lub lewo) dwadziecia na kurs taki a taki. Zygzakowalimy regularnie. Okrt akurat by na zwrocie w prawo, gdy uwag moj zwrcio co w pobliu dzioba. W tym momencie sygnalista krzykn gono: Prawo dziesi, okrt! Nie zdawaem sobie na razie sprawy z tego co widziaem. Wyranie znaczy si na oowianym morzu biay lad fali dziobowej jakiego niewielkiego okrtu. Odlego bya zbyt
92 Odpowiednik stopnia komandora. 93 J. Tuliszka, op. cit., s. 43. 94 Kriegstagebuch Admiral Hipper, wpis z 11 wrzenia 1939 roku, [NA, T1022/2734].

Jak wida na planie, jednoczesne uszkodzenie obu rub oraz brak uszkodze elementow konstrukcji znajdujcych si w pobliu rub, moliwe byo jedynie w przypadku, gdy obiekt o maych rozmiarach zmieci si pomidzy cznikiem, sterem i kadubem. Gdyby Wilk zderzy si z okrtem podwodnym, cznik midzy stpka a sterem okrtu musiaby by uszkodzony.

maa, aby strzela torpedy! Taranowa zadecydowaem byskawicznie. Ster zero! krzyknem do rury gosowej Ster zero! dobiegy mnie jak echo z kiosku Ster lewo na burt! ryknem Oba motory caa naprzd! Ster zero! Tak trzyma! podawaem komendy nie spuszczajc z oczu zauwaonego obiektu. Diesle gwatownie zawarczay. Wilk szarpn si do przodu. Stopami wyczuem nage zwikszenie szybkoci. U-boot! krzykn sygnalista. [] Dzielio nas tylko par metrw, gdy kiosk skry si pod wod. Zderzenie byo nieuniknione, walilimy szybkoci okoo dziewiciu wzw po prostopadej do kursu wroga. Odchyliem si do tyu i rkoma oparem o nadbudwk pomostu. Pod nogami wyczuem wstrzs kaduba, potem nastpi guchy huk, a po chwili jaki dziwny wist. W tym momencie rozchylia si pachta brezentu [] i ukazaa si ysina Boba. Ze sowami Co si dzieje?! wyskoczy na pomost. Rozjechalimy U-boota odpowiedziaem. Niestety ponownie wersja przedstawiana przez Komandora niewiele ma wsplnego z prawd i stanem rzeczywistym. Wedug dotychczasowej wersji przebiegu tego zdarzenia przyjmowano, i 20 czerwca 1940 roku o godz. 00.25 Romanowski wypatrzy przed dziobem Wilka nieprzyjacielski okrt podwodny i na jego rozkaz, zmieniono kurs Wilka oraz zwikszono prdko tak, by staranowa nieprzyjacielsk jednostk. Jednak dostpna oryginalna dokumentacja zdecydowanie zaprzeczaj tej wersji. Autor przy rekonstrukcji przebiegu zdarze posikowa si nastpujcymi rdami: Zacznik do meldunku dowdcy ORP Wilk z dnia 28 VI 1940,95 Dziennik nawigacyjny ORP Wilk (za okres 826 VI 1940),96 Dziennik dziaa bojowych ORP Wilk (za okres 1928 VI 1940),97 Dziennik zdarze ORP Wilk (za okres 127 VI 1940)98 oraz raportem bojowym z patrolu wraz z korespondencj dotyczc zdarze-

95 IPiMS MAR.A.V.27/6. 96 IPiMS MAR.A.V.27/12/3. 97 IPiMS MAR.A.V.27/14. 98 IPiMS MAR.A.V.27/19.

numer

jesie 2009

49

Biuletyn DWS.org.pl
Andrzej S. Bartelski

nia skierowan do brytyjskiej Admiralicji.99 Zgodnie z danymi z dziennika dziaa bojowych Wilka, o godz. 00.25 w pozycji 5654 N / 0330 E nastpi silny wybuch przy rufie, ktry kilkukrotnie wstrzsn okrtem. Mimo tego szczelno okrtu zostaa zachowana, cho odczuwano silne wibracje przy pracy prawego Diesla.100 Ze wzgldu na rodzaj uszkodze dowdca okrtu przypuszcza, e nastpio zderzenie z zanurzonym okrtem podwodnym wykonujcym atak torpedowy na Wilka, gdy do kontaktu dosza zaraz po wykonaniu przez okrt zwrotu.101 Z drugiej strony noc bya do jasna, a obsada pomostu (oficer wachtowy por. Romanowski oraz obserwator mat Stefan Magdziarek) nie zauwaya ani ladu peryskopu, ani adnych ladw za ruf po wybuchu. Po powrocie 25 czerwca do bazy w Dundee o godz. 19.40 opuszczono nurka pod okrt, ktry stwierdzi uszkodzenia rub. Jednoczenie stwierdzono, e ster i stpka nie s uszkodzone. W trzy dni pniej okrt wydokowano, a ogldziny nie wykazay na kadubie ani stpce adnych ladw zderzenia. Wedug raportu zoonego przez kpt. Karnickiego na rce dowdcy 2 Flotylli Okrtw Podwodnych cpt. Menziesa, Wilk pyn na powierzchni z prdkoci 9 wzw i adowa akumulatory. Zgodnie z procedur wykonywano zygzaki, gdy nieoczekiwanie o godz. 00.25 w pozycji 5650' N / 0337' E nastpi bardzo silny wstrzs, a rufa okrtu wysza z wody. Cho pocztkowo podejrzewano wybuch miny, wkrtce ustalono, e zderzono si z zanurzonym okrtem podwodnym poniewa za ruf nie zauwaono ani bysku, ani fontanny wody towarzyszcej zazwyczaj wybuchowi. Co ciekawe marynarze przebywajcy w przedniej czci kaduba raportowali, e tu przed wybuchem syszeli tarcie wzdu kaduba. Ju po wydarzeniu podczas przesuchania wachtowych okazao si, e oficerowi wachtowemu wydawao si, e widzia przed dziobem w odlegoci okoo 1100 jardw nierozpoznany trjktny ksztat, ktry natychmiast znikn.102 Co warte podkrelenia kolizja nastpia w miejscu, w ktrym Romanowski spostrzeg nierozpoznany obiekt. Raport z odniesionych uszkodze wykonany ju po dokowaniu okrtu wskazuje na nastpujce uszkodzenia: a) ruby: w lewej rubie brakowao jednego pira ruby, w pozostaych trzech rwnie widoczne byy uszkodzenia. W przypadku prawej ruby rwnie dwa pira byy uszkodzone. Way rubowe zostay szczegowo zbadane i jak si okazao nie nosiy ladu uszkodze; b) rufowy ster trymowy: zosta rozregulowany w wyniku wstrzsw (dziaa tylko po 8 stopni w kad stron); c) kadub: nie odnaleziono nigdzie adnych widocznych ladw uszkodze. Nawet cznik pomidzy stpk okrtu a sterem rufowym by nienaruszony;
99 O.R.P. Wilk Patrol Report for period 18th25th June 1940, [TNA, ADM 199/286, s. 404110]. 100 W dalszych czciach dziennika dowdca wspomina rwnie o silnych wibracjach przy ruchach lewego silnika. 101 Zgodnie z zapiskami z dziennika nawigacyjnego Wilka, kurs generalny wynosi 62 z zygzakami wykonywanymi co okoo 5 minut z odchyleniem 20 w obie strony (42 82). 102 W oryginale: The Officer of the Watch subsequently reported that he thought he had seen a dark shape which disappeared before Wilk reached it oraz After collision Officer of watch recollected having seen unidentifiable triangular shape which disappeared almost immediately at range of about 1100 yards.

Charakter uszkodze obu rub wyranie wskazuje, e obiekt z ktrym zderzy si Wilk, znalaz si pomidzy obiema rubami (prawa ruba obracala si zgodnie z ruchem wskazowek zegara, lewa w przeciwnym kierunku). Odamane piro lewej ruby wskazuje, e uderzylo ono bezporednio w zaklinowan boj, podczas gdy pozostale pira obu rub odniosy jedynie nieznaczne uszkodzenia od drobnych elementw boi.

d) przecieki do przedziau minowego: w wyniku wstrzsw pka rura kolektora w przedziale minowym i woda ze zbiornika trymowego zacza przecieka do przedziau minowego. Ostatnim dostpnym dokumentem jest wspomniany ju zacznik do meldunku dowdcy Wilka, zoony 28 czerwca ju po powrocie do bazy. Zgodnie z zapisami kpt. Karnickiego o godz. 00.25 na trawersie okrtu w odlegoci 100150 m zauwaono podejrzany lad, wobec czego wykonano zwrot o 40 dziobem na lad, po czym bezporednio po tym nastpio zderzenie z okrtem podwodnym. Na okrcie syszalne byo ocieranie si lin antenowych o balasty oraz odczuwano bardzo silny wstrzs na samej rufie. W momencie zderzenia Wilk szed z prdkoci 11 wzw. Jak atwo mona zauway zapiski sporzdzane jeszcze na patrolu103 oraz raport dla brytyjskiej Admiralicji s w peni spjne, natomiast raport sporzdzony dla polskich wadz jest sprzeczny z pozostaymi. Karnicki sugeruje swym wpisem, e Wilk celowo rozjecha okrt podwodny, podczas gdy z pozostaych dokumentw jasno wynika, e Polacy do momentu zderzenia nie byli wiadomi obecnoci jakiegokolwiek obiektu w pobliu. Po analizie zgromadzonych danych naley uzna, e polska wersja raportu kpt. Karnickiego jest mocno koloryzowana i nie odpowiada stanowi faktycznemu.104 Std te w dalszej analizie wykorzystywane bd jedynie dokumenty wytworzone tu po zderzeniu oraz dokumenty komisji analizujcej uszkodzenia Wilka. Jak do tej pory badacze prbujcy wyjani zderzenie Wilka niesusznie skupiali si na poszukiwaniach okrtu

103 Dziennik dziaa bojowych, dziennik nawigacyjny oraz dziennik zdarze s uzupeniane na bieco. Raporty bojowe z patroli s spisywane ju po powrocie do bazy. 104 Przykadowo na podstawie zapisw logu Wilka naley stwierdzi, e okrt pyn z prdkoci 9, a nie 11 wzw (tu przed zderzeniem od godz. 22.45 do 24.00 Wilk przeby 10,6 Mm, co daje przyblion warto 8,5 wza), podobnie zwrot o 40 by wykonywany rutynowo przy zygzakowaniu o czym mona si przekona na podstawie analizy dziennika nawigacyjnego. Jednak decydujcy jest zapis w dzienniku dziaa bojowych poczyniony 20 czerwca, gdzie kpt. Karnicki wyranie pisa: czujno wachty bya wzmoona adnego ladu o.p. nie widziano, co wyklucza intencjonalny atak polskiego okrtu

numer

jesie 2009

50

Biuletyn DWS.org.pl
wierzchni wody. Jako, e w momencie zderzenia stan morza wynosi wg zapiskw z dziennika nawigacyjnego 4, boja atwo moga skry si za kolejnymi falami i pozosta niewidoczna dla obserwatorw stojcych na pomocie okrtu podwodnego. Jeli prawd jest, e do kolizji doszo w miejscu gdzie Romanowski spostrzeg boj, logicznym wydaje si, e boja, ktra znalaza si dokadnie na kursie Wilka zostaa wessana pod okrt i przemieszczaa si ku rufie. Poniewa przypuszczalnie boja posiadaa resztki acucha kotwicznego mona przyj, e przesuwajc si wzdu kaduba ocieraa si o kadub okrtu powodujc haas, ktry syszeli czonkowie zaogi Wilka znajdujcy si w dziobowych przedziaach.107 Nastpnie boja dostaa si w okolice rub, gdzie moga zosta zassana pomidzy obie pracujce ruby. By moe zaklinowaa si na moment, co mogo spowodowa gwatowne zatrzymanie obracajcych si rub, ktre jednak po chwili ponownie ruszyy i zmiadyy boj. W takim przypadku niewtpliwie rufa okrtu moga gwatownie si unie, a ruby ulec uszkodzeniu. Jednoczenie takiemu zdarzeniu towarzyszyby znaczny huk, ktry przez cz zaogi w poczeniu z podniesieniem rufy ponad powierzchni wody mg by wzity za eksplozj. Poniewa nie nastpia eksplozja nie bya widoczna adna fontanna czy te wzburzenie wody (w przypadku rzeczywistego wybuchu byoby to nie do uniknicia), a szcztki zmiadonej boi zaczyby ton pozostajc niewidoczne dla obserwatorw na powierzchni (std te za ruf nie dostrzeono ani szcztkw, ani fontanny wody). Rwnoczenie mae rozmiary boi uzasadniayby uszkodzenie jedynie rub, gdy zmieciaby si ona pomidzy rubami nie uszkadzajc przy okazji ani steru, ani cznika. Jak wic zatem widzimy hipoteza o najechaniu przez polski okrt na zerwan boj wydaje si sensownym rozwizaniem w peni pasujcym do opisw podanych w raportach z kolizji. Reasumujc z ca pewnoci mona odrzuci sugestie wikszoci badaczy skaniajcych si do hipotezy o zderzeniu z okrtem podwodnym lub najechaniu na min.108 Z du doz prawdopodobiestwa mona zatem przyj, e Wilk najecha na zerwan boj, ktra w wyniku splotu nieszczliwych okolicznoci dostaa si midzy paty obu rub uszkadzajc je, nie naruszajc innych czci okrtu. Natomiast z caa moc naley stwierdzi, e wersja lansowana przez Romanowskiego jest cakowicie niedorzeczna i z gruntu faszywa, bdc w 100% wytworem fantazji Komandora.

podwodnego,105 ktry mg pa ofiar ataku polskiego okrtu, zamiast skupi si na technicznych aspektach caego zdarzenia. Std te w dalszej czci tekstu rozpatrywane bd gwnie zagadnienia zwizane z uszkodzeniami powstaymi w wyniku kolizji i wynikajcych z nich relacji przyczynowoskutkowych, ktre wyka bezzasadno poszukiwa zatopionego czy te uszkodzonego okrtu podwodnego. Dla dalszej analizy szczeglne znaczenie maj cztery fakty: specyficzne uksztatowanie rufowej czci Wilka, ze szczeglnym uwzgldnieniem umiejscowienia rub; uszkodzenie jedynie rub (kadub, stpka oraz ster pozostay nienaruszone); spostrzeenie przez Romanowskiego nierozpoznanego trjktnego ksztatu na kursie okrtu; syszane przez zaog zgromadzon w dziobowych czciach okrtu tarcie o kadub. Przygldajc si planom lub zdjciom106 podwodnej czci rufowej Wilka z atwoci mona stwierdzi, e w przypadku uderzenia o duy obiekt (jak okrt podwodny) nie jest moliwe uszkodzenie rub bez uszkodzenia steru, a w szczeglnoci cznika pomidzy stpk i sterem, gdy konstrukcja okrtu to uniemoliwia. Uderzenie innego okrtu podwodnego w ruby Wilka oraz ich uszkodzenie (zarwno lewej, jak i prawej) musiaoby si zakoczy zniszczeniem (lub choby wgnieceniem) wspomnianych elementw, czego jak wiemy nie wykazaa inspekcja po wejciu Wilka do doku. Std te naley z ca pewnoci odrzuci wersj o kolizji z innym okrtem podwodnym, gdy uszkodzenie jedynie rub przy jednoczesnym nienaruszeniu steru i cznika jednoznacznie wskazuje na moliwo kolizji jedynie z maym obiektem. Co wicej ksztat uszkodze obu rub Wilka wskazuje, e obiekt z ktrym zderzy si polski okrt mia niewielkie rozmiary, umoliwiajce przemieszczenie si obiektu pomidzy obiema rubami. Skoro zatem nie okrt podwodny, to z czym zderzy si Wilk? Odpowiedzi na to pytanie moe udzieli uwaga poczyniona przez Komandora na temat spostrzeonego na kursie okrtu obiektu, ktry jak sam Romanowski opisa mia trjktny ksztat. Biorc pod uwag wielko przedmiotu z jakim zderzy si Wilk oraz opis Romanowskiego zasadne wydaje si postawienie hipotezy, e obiektem tym bya zerwana z kotwicy boja. Cho na pierwszy rzut oka hipoteza ta wydaje si niedorzeczna, to jednak po bliszym przeanalizowaniu posiadanych informacji okazuje si wyjtkowo trafna, a co waniejsze jest zgodna z wszystkimi opisami podanymi przez poszczeglnych wiadkw wydarzenia. Po pierwsze nierozpoznany trjktny obiekt jaki spostrzeg Romanowski mg by boj ledwo widoczn na powierzchni morza, std te Komandor nie by pewny swego spostrzeenia, zwaszcza e obserwowany obiekt szybko znik pod po105 Mariusz Borowiak (2008), ORP Wilk okaleczony drapienik, Alma-Press, Bydgoszcz; Sawomir aniecki (2004), Komandor Bolesaw Romanowski, Finna, Gdask; Rafa Mariusz Kaczmarek (2004), Polska wojna podwodna, Morza , Statki i Okrty nr. 4; Jerzy Gucki (2003), Czy ORP Wilk taranowa U-boota?, Przegld Morski nr. 2 106 Stosowne fotografie bliniaczego ORP Ry, zamieszczono na: http://www.audiovis.nac.gov.pl/obraz/79527/08dce2ffcca51fa4d31f6920bf7 f5593/ http://facta-nautica.graptolite.net/PMW/Rys-Nantes-5.html

107 W tym miejscu warto zauway, e kpt. Karnicki w swoich wspomnieniach (Borys Karnicki (1987), Marynarki worek wspomnie, MON, Warszawa, s. 99) podaje, e na kadubie widoczne byy wzdune rysy o ktrych nie wspomina komisja. Nie zmienia to zasadniczo konkluzji, gdy uksztatowanie tych rys byoby zgodne z przedstawian hipotez i przesuwaniem si boi wraz z acuchem wzdu kaduba (co mogo spowodowa drobne rysy wzdune). 108 Kolejnym argumentem przeczcym moliwoci bliskiej eksplozji jest stan kaduba Wilka. W przypadku bliskiego wybuchu miny na kadubie winny by widoczne charakterystyczne wgniecenia spowodowane przez fal uderzeniow, mona byoby si rwnie spodziewa licznych przeciekw. Tymczasem okrt pozosta szczelny, a komisja badajca kadub Wilka nie stwierdzia adnych odksztace kaduba. Jedyn zatem poszlak wskazujc na bliski wybuch jest silny haas poczony z podniesieniem rufy do gry, co wikszo zaogi bezwiednie skojarzyo z wybuchem. Jak to zostao wykazane powyej istnieje rwnie logiczne alternatywne wyjanienie tych zjawisk.

numer

jesie 2009

51

Biuletyn DWS.org.pl
tej sytuacji do jakiegokolwiek innego alianckiego okrtu podwodnego, gdy taka akcja nigdy nie miaa miejsca. str. 311 W mesie na bazie wisiaa tablica, na ktrej wymalowano nazwy wszystkich okrtw umieszczajc obok wykaz ich czynw. Zauwayem, e w kartce odnoszcej si do naszego pierwszego patrolu widnieje czerwona sylwetka, znak zatopienia okrtu. Zaliczono nam zatopienie tankowca 12 000 ton. Statek ten, jak si okazao, by w swojej drugiej podry dziewiczy rejs mu si uda, w nastpnym zosta rozpruty przez Dzika. W tym wypadku autor ponownie rozmija si z prawd. W raporcie podsumowujcym patrol Dzika dowdca Dziesitej Flotylli Okrtw Podwodnych cpt. Phillips wyranie pisze Niestety zwiad w Messynie wykaza, e statek doholowano [do portu przyp. A.S.B.], przypuszczalnie nastpnej nocy po ataku.111 Zatem Romanowski z pewnoci wiedzia, e nie przyznano mu zatopienia statku, gdy wspomina o tym jego przeoony. Warto jednak podkreli, e pomimo niepenego sukcesu cpt. Phillips bardzo wysoko oceni przeprowadzony atak. str. 356/357 Dnia 6 stycznia 1944 roku niespodziewanie spoza ciany deszczu wyskoczy zesp cigaczy. Przeszy tu nad Dzikiem, przy czym cz okrtw przesza z prawej, a cz z lewej burty. Za mniej wicej p godziny zamajaczyy kontury duego statku. Pksiyce nie zdobiy jego burty Czasu miaem tak mao, e nie zdyem zarzdzi alarmu. Strzeliem cztery torpedy z przerzutu. Odlego bya niewielka, wic byem pewien, e przynajmniej jedna z nich trafi. Mielimy szczcie trafiy dwie torpedy! Statek po strzale znik nam w deszczu, wybuchy torped jednak syszelimy dobrze. Wkrtce znane ju nam dobrze odgosy zasygnalizoway tonicie okrtu. Z ca stanowczoci naley stwierdzi, e adna z torped wystrzelonych przez Dzika nie trafia. Co wicej wiele wskazuje na to, e jednak pksiyce zdobiy burt atakowanej jednostki. Lecz przeledmy wydarzenia po kolei. W literaturze pocztkowo pokutowao twierdzenie, e atakowan jednostk bya rumuska Alba Julia,112 nastpnie zweryfikowano ten pogld twierdzc, e jest to niemiecki ropowiec Brunhilde.113 W rzeczywistoci adna z powyszych jednostek nie bya celem ataku Dzika. Do sensacyjnej odpowiedzi udzielaj za to dzienniki bojowe dwch brytyjskich okrtw podwodnych Sibyl i Unruly oraz raporty niemieckie111 Tum. wasne, w org.: Unfortunately a reconnaissance of Messyna shows that she was towed there, probably during the night succeeding the attack, O.R.P. Dzik. Patrol report No. 1, op. cit., s. 96-8. 112 Polskie Siy Zbrojne w Drugiej Wojnie wiatowej. Kampanie na Obczynie, tom 2, Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego, Londyn 1975, s. 459 oraz A.S. Bartelski, Terrible Twins, op. cit., s. 36. 113 Rafa Mariusz Karczmarek, Polska wojna podwodna, Morza, Statki i Okrty 6/2004, s. 51.

str. 119 Bya pna jesie 1940 roku. Wilk wci chodzi na patrole na Morze Pnocne. Mielimy jednak wyranego pecha. Wiosn przez dwa tygodnie operowalimy na prno pod Christiansand. Gdy odwoani wracalimy do bazy, do naszego sektora poszed Truant. I oto ju na drugi dzie jego pobytu w sektorze nawin mu si krownik Karlsruhe, ktry korzystajc z bardzo zej pogody usiowa wymkn si na Atlantyk. Gdyby wyszed dob wczeniej, legby na dnie od torped Wilka. Wyrczy na Truant. Po storpedowaniu i zatopieniu krownika nada do nas jeszcze z morza sygna: Thank you, Wilk. Zaoga kla, ile wlezie! Wkrtce potem, gdy bylimy na patrolu w rodkowej czci Morza Pnocnego, przez skrajn cz naszego sektora przeszed pancernik kieszonkowy Admiral Scheer. My nawet nie widzielimy go; storpedowa go za nasz ssiad Spearfish. Niestety zacytowany fragment jest cakowicie nieprawdziwy. Wyranie wskazuj na to podane daty i zdarzenia. Po pierwsze Wilk nigdy nie patrolowa pod Kristiansandem co wykazuje lektura raportw bojowych okrtu. Po drugie atak Truanta na Karlsruhe odby si 9 kwietnia 1940 roku o godz. 18.56 podczas inwazji na Norwegi w pozycji 5804 N/0840 E. Krownik bynajmniej nie prbowa si przedrze na Atlantyk, lecz by czci zespou powracajcego do Kiel po opanowaniu Kristiansandu. Take w drugim przypadku atak nie mia miejsca na jesieni 1940 roku, lecz wiosn. Spearfish storpedowa nie Admirala Scheera, lecz jego bliniaka Ltzowa: 11 kwietnia 1940 roku o godz. 00.34, w pozycji 5750' N / 1100' E.109 I po trzecie, od 3 lutego do 8 czerwca Wilk sta w remoncie w stoczni Caledon w Dundee,110 wobec czego nie mg by w czasie atakw na Karlsruhe i Ltzowa w morzu. str. 269 Modzie moja miaa wielk ochot zrewidowa par z nich i w razie znalezienia kontrabandy zatopi. Tak postpi ktrego dnia okrt podwodny Tiger. Ostrzelany z karabinu maszynowego przez zaog kutra rybackiego, dowdca Tigra uy dziaa i zatopi ponad dwadziecia kutrw. Zaogi skakay z nich do wody ju po pierwszym strzale. Tiger wyowi je, przesucha, w kocu z wyjtkiem kilku osb podejrzanych o to, e s Niemcami, zaadowano na jeden kuter i wysa na ld. Ponownie niestety naley przyzna, e podane informacje nale do kategorii legend wojennych i nie maj poparcia w faktach. Dokadna analiza zatopie dokonanych przez Tigra wykazaa, e jedynymi kutrami rybackimi zatopionymi przez ten okrt na wodach Zatoki Biskajskiej byy francuskie Charles Edmund [301 BRT] oraz Ren Camaleyre [243 BRT] odpowiednio 12 listopada 1940 o godz. 23.40 oraz 12 lutego 1941 roku o godz. 06.11. Zatem informacj o zatopieniu przez ten okrt ponad 20 kutrw naley odrzuci. Rwnie nie mona odnie
109 Dane atakw za J. Rohwer, op. cit., s. 4849. 110 M. Borowiak, op. cit., s. 156.

numer

jesie 2009

52

Biuletyn DWS.org.pl
na nich puapki kierowali si w stron przyldka Baba Burnu, gdzie na niemieckie jednostki oczekiway alianckie okrty podwodne. Stalowe rekiny rozpoczy swoje polowanie na niczego niespodziewajc si zwierzyn. Cao obrazu dopenia szalejcy sztorm i gsty deszcz utrudniajcy obserwacj i ograniczajcy widoczno. Wkrtce z niemieckiego zespou eskortujcego do bazy w Pireusie musiay zawrci z powodu zej pogody UJ 2105 oraz R 211. Wypadki poczy si rozgrywa byskawicznie. O godz. 07.45 TA 16 oraz UJ 2110 zobaczyy Bacchusa i po 30 minutach doczyy do statku rozpoczynajc jednoczenie jego eskortowanie. Tymczasem jak ju wiemy o godz. 07.56 Dzik raportowa atak na statek pasaerski. W cztery minuty pniej Sibyl zauway jednostk eskortowan przez kontrtorpedowiec, pync kursem 080 i wpywajc do Muselim Kanali. Statek ten odpowiada sylwetce Bacchusa i mia komin na rufie. Wkrtce jednak z powodu deszczu i zmiany kursu przez konwj Sibyl utraci kontakt z nieprzyjacielem. O godz. 08.53 ponownie napotkano jednostk handlow,. Tym razem samotny statek pasaerski. Rozpoczto przygotowania do ataku, gdy z odlegoci zaledwie 1000 jardw rozpoznano turecki statek pasaerski Tirhan. Pierwsza faza rozgrywki zostaa zakoczona. Niemieckiej jednostce, udao si przemkn, dziki sprzyjajcej pogodzie, niezauwaonej obok Dzika i umkn Sibyl. Alianckie okrty rozpoczy pogo za uciekajcym przeciwnikiem. O godz. 10.15 Sibyl ponownie nawiza kontakt z przeciwnikiem pyncym kursem 010. Na okrcie rozpoznano t sam jednostk, co o godz. 08, lecz tym wraz z drug jednostk handlow i nie spostrzeono eskortujcego kontrtorpedowca. Przypuszczalnie za jednostk handlow wzito UJ 2110 a TA 16 pozosta niewidoczny. Niestety ponownie Sibyl nie udao si zbliy do nieprzyjaciela na odlego salwy torpedowej. T rund take wygrali Niemcy. Udao im si umkn pogoni alianckich okrtw podwodnych i przed dotarciem do Pireusu, czekao ich jeszcze jedno niebezpieczestwo Unruly. Tymczasem brytyjski okrt podwodny o godz. 21.14 zapa na radarze w odlegoci 6000 jardw zbliajcy si konwj i ruszy do ataku. Jednake niemieccy obserwatorzy dobrze wypeniali swe obowizki i wkrtce brytyjski okrt zosta zauwaony na TA 16. Unruly zosta zmuszony do przerwania ataku i zanurzenia si, a w tym czasie TA 16 przeprowadzi kontratak zrzucajc na zanurzony brytyjski okrt jedn bomb hydrostatyczn, ktra wyrzdzia niewielkie szkody. Nastpnego ranka, 8 stycznia o godz. 05 zesp niemieckich okrtw bezpiecznie wpyn do bazy. Rozgrywka zostaa zakoczona. Jak widzimy Dzik wraz z dwoma brytyjskim okrtami podwodnymi, wzi udzia w pasjonujcej grze, w ktrej Alianci starali si przechwyci i zniszczy nieprzyjacielski statek. Pomimo uzyskanej dziki sprawnej pracy wywiadu przewagi, nie udao si zatopi nieprzyjacielskiego statku, w czym duy udzia miaa wysoce niesprzyjajca pogoda. Warto obecnie take przyjrze si bliej atakowi polskiego okrtu. Wszystko wskazuje na to, i celem torped Dzika by turecki Tirhan. Po pierwsze Sibyl zaledwie 4 minuty po ataku Dzika spostrzega z ca pewnoci Bacchusa, okoo 15 Mm na poudnie od miejsca ataku polskiego okrtu, co wskazywaoby na to, e jednostk atakowan przez Dzika nie by Bacchus. Po

go SKL.114 Nim jednak rozpoczniemy narracj tej dramatycznej opowieci, przeledmy zapiski z dziennika bojowego Dzika. Patrol rozpocz si 23 grudnia 1943 roku o godz. 16.37, gdy Dzik opuci port w Bejrucie majc za zadanie patrolowanie okolic wyspy Amorgos, gdzie okrt dotar 26 grudnia o godz. 22.32. 30 grudnia Dzik otrzyma sygna nakazujcy mu przejcie na poudniowy zachd od wyspy Tenedos, gdzie dotarto o godz. 06 w nowym ju roku. 5 stycznia rozpocza si gra w ktrej Dzik odgrywa jedn z wiodcych rl. O godz. 23.19 polski okrt otrzyma rozkaz przechwycenia w pobliu przyldka Eski stanbul nieprzyjacielskiego transportowca Bacchus115. O godz. 18 osignito wyznaczon pozycj i oczekiwano na niemieck jednostk. Rankiem 7 stycznia o godz. 07.43 w pozycji 3942' N/2602' E podczas silnego deszczu zauwaono w odlegoci 3000 jardw sylwetk duego statku handlowego. Cel porusza si kursem 220 z prdkoci 8 wzw. Wkrtce rozpoznano jednostk jako rumuski statek pasaerski Alba Iulia, wobec czego o godz. 07.56 odpalono salw czterech torped, i wedug sw dowdcy Dzika usyszano dwie eksplozje wiadczce o trafieniach. Poniewa obawiano si kontrataku eskorty, okrt zanurzy si i wynurzy dopiero po 20 minutach. W zasigu wzroku nie zaobserwowano adnego statku. Tyle mwi nam dziennik Dzika.116 Znacznie ciekawszy obraz caoci daj nam lektury wspominanych trzech zagranicznych rde. Historia rozpoczyna si 4 stycznia 1944 roku, gdy niemiecki ropowiec Bacchus w eskorcie rumuskiego kontrtorpedowca Regele Ferdinand opuci port w Konstancy i rozpocz rejs w kierunku Pireusu. Dziki przechwyconym sygnaom i rozszyfrowaniu ich przez Brytyjczykw, przy wykorzystaniu Enigmy, oraz informacjom otrzymanym od brytyjskich agentw w Turcji udao si ustali, e Bacchus bdzie oczekiwa na eskort niemieckich jednostek 7 stycznia w okolicach przyldka Baba Burnu. Na spotkanie niemieckiej jednostki wysano trzy alianckie okrty podwodne. Najbardziej wysunitym okrtem na pnoc by Dzik, co wiadczy o duym zaufaniu, jakim darzy polsk jednostk dowdca Pierwszej Flotylli Okrtw Podwodnych cpt. Ingram, gdy zazwyczaj najbardziej dowiadczone zaogi byy kierowane w najtrudniejsze sektory, gdzie moliwo odniesienia sukcesw bya dua, ale rwnie ryzyko zatopienia byo wysokie. Dalej na poudnie od Dzika, w odlegoci 15 Mm zosta ulokowany Sibyl, pod dowdztwem lt. Ernesta Johna Donaldsona Turnera, natomiast Unruly, pod dowdztwem lt. Johna Patona Fyfe, zosta wysany w okolice Kanau Doro i stanowi ostatni lini na wypadek gdyby ataki dwch pierwszych okrtw okazay si nieskuteczne. Tymczasem 6 stycznia 1944 roku o godz. 23 z Pireusu wyszy TA 16 wraz z UJ 2105 i UJ 2110 oraz R 211 majc za zadanie eskortowanie Bacchusa, a randez -vous, jak ju wspomniano, wyznaczono koo przyldka Baba Burnu. Zatem na wodach Morza Egejskiego rozpocza si dramatyczna rozgrywka Niemcy niewiadomi zastawionej
114 H.M.S. Sibyl 20th December 1943 to 13th January 1944, [TNA, ADM 199/1342], H.M.S. Unruly 3rd to 24th January 1944, [TNA, ADM 199/507] oraz raporty Admiral Aegean za okres 23.12.43 8.1.1944, [NA, T1022/4024]. 115 Poniewa w raportach angielskich statek ten wystpuje pod nazw Bacchus, takiej te nazwy bd uywa w tekcie, cho naley pamita, i statek przemianowano na Brunhilde ju w czerwcu 1943 roku. 116 O.R.P. Dzik 8th Mediterranean War Patrol, op. cit., s. 145-50

numer

jesie 2009

53

Biuletyn DWS.org.pl
A.S. Bartelski (crolick)

drugie wkrtce potem Brytyjczycy spostrzegli podajcy na poudnie turecki Tirhan, co wskazuje na to, e musia on niedawno przechodzi przez rejon patrolowany przez Dzika. I po trzecie niemniej wane sylwetka Tirhana oraz rumuskiej Alba Iulii raportowanej przez Romanowskiego byy niezwykle podobne i przy sabej widocznoci i sztormowej pogodzie nie trudno o pomyk. Naley zwrci uwag take, na jeszcze jeden aspekt tego ataku. Romanowski atakujc nieznany statek [sylwetka spostrzeona przez Komandora nie odpowiadaa sylwetce spodziewanego Bacchusa] blisko tureckiego brzegu podj on wielkie ryzyko. W tym czasie rzd brytyjski stara si pozyska rzd Turcji dla sprawy Aliantw i z pewnoci incydent z zatopieniem tureckiego statku przez polski okrt podwodny mg spowodowa powane reperkusje.117 Warto podkreli, e cpt. Ingram oceniajc patrol Dzika wyrazi nadziej, e atakowan jednostk nie bya jednostka turecka. Cho tak w rzeczywistoci si okazao, na szczcie torpedy wystrzelona przez polski okrt chybiy i nie doszo do niewtpliwych problemw, jakie spowodowaaby celna salwa. str. 366 Gdy Dzik by w poowie pola minowego, midzy wyspami Kos i Amorgos, zobaczylimy za ruf okrt podwodny. By to z ca pewnoci niemiecki U-boot. Niestety, nie moglimy mu nic zrobi. Wyszedszy z pola minowego zawrciem i zanurzyem si, prno jednak czekaem na Niemca, nie pokaza si. Widocznie nie chcia ryzykowa przejcia przez wasne pole minowe ani te spotkania z nami. Dzik wracajc z patrolu przechodzi pole minowe pomidzy wyspami Kinaros i Lidia na powierzchni, pomidzy 06.10 a godz. 06.55, 10 stycznia 1944 roku. Dokadna analiza KTB niemieckich U-bootw wykazaa, e jedyne trzy okrty, jakie byy w morzu 10 stycznia, to U 380, U 616 oraz U 642, jednak wszystkie z nich operoway w zachodniej czci Morza rdziemnego. Bardzo moliwe, e Dzik zauway swego bliniaka brytyjski okrt podwodny Sibyl powracajcy z patrolu, ktry w poudnie raportowa swoj pozycj jako 3709' N/2607' E. Najciekawszy jest jednak fakt, e Romanowski nie umieci wspomnianego spotkania w swoim raporcie zoonym po patrolu na rce cpt. Ingrama, co podwaa prawdziwo tego zdarzenia. Tym niemniej jeli nawet byoby ono prawdziwe, okrtem spostrzeonym jakoby przez Dzika mg by tylko brytyjski Sibyl.

Sylwetki turekiego ss Tirhan (u gry) i rumuskiej ss Alba Iulia (u dou)

wsze pokrywaj si ze stanem faktycznym, a nierzadko sukcesy Komandora s nadmiernie uwypuklane. Czy zatem tak radykalna weryfikacja sukcesw bojowych Komandora nie deprecjonuje jego wysiku oraz ofiarnoci podczas szeciu lat wojny? Wydaje si, e Jego wysiek zosta naleycie doceniony przez wadze polskie oraz brytyjskie, co ma wyraz w przyznanych Virtuti Militari oraz Distinguished Service Cross. Komandor Romanowski ma zatem, prawo do dumy z rzeczywistych sukcesw bojowych, ktrych nie trzeba dokumentowa za wszelk cen.

Andrzej S. Bartelski (crolick)

Zakoczenie
Czytajc, zatem z zapartym tchem Torped w celu! naley pamita o tym, i zamieszczone tam fakty i zdarzenia nie za117 Oprcz ataku Dzika jest znany tylko jeden atak alianckiego okrtu podwodnego na jednostk tureck. Zdarzyo si to 16 listopada 1941 roku o godz. 21.46, gdy brytyjski Thorn zaatakowa 7 Mm na poudnie od przyldka Colonne turecki statek Kerkulus biorc go za jednostk wosk. W trakcie drugiej wojny wiatowej tylko jedno pastwo konsekwentnie nie respektowao neutralnoci Turcji i atakowao jej statki. Mowa tu o Zwizku Socjalistycznych Republik Sowieckich, ktrego okrty podwodne w okresie od 3 listopada 1941 roku do 5 sierpnia 1944 roku zatopiy 13 tureckich jednostek [gwnie szkunerw].

numer

jesie 2009

54

Biuletyn DWS.org.pl

Glosa do pewnego artykuu

@ ukasz Pasztaleniec (Janowiak)

Na tytuowy artyku Konspirator ze srebrn swastyk pira Marcina Tumidajskiego opublikowany na portalu Onet.pl (stan na 1 XI 2009), ktry w zaoeniu ma przybliy internautom posta generaa Michaa Tokarzewskiego-Karaszewicza, trafiem przypadkiem. W pierwszej chwili ucieszyem si, e ten popularny portal 27 wrzenia (wtedy bowiem znalazem ten tekst), w dniu powiconym Polskiemu Pastwu Podziemnemu, postanowi na stronie gwnej promowa biografi organizatora pierwszej oglnopolskiej organizacji podziemnej podczas drugiej wojny wiatowej Suby Zwycistwu Polski. W czasie lektury okazao si jednak, e moja rado bya przedwczesna, bowiem okazao si publikacja ta nie jest wolna od czasem do powanych bdw merytorycznych (co warto podkreli, poniewa s te mankamenty redakcyjne). W niniejszym tekcie chciabym zaj si jednym z moim zdaniem najwaniejszych, jakim jest sposb przedstawienia informacji na temat przynalenoci by uy jednego z najpopularniejszych pseudonimw MTK Torwida do masonerii oraz Kocioa liberalnokatolickiego Zostao to bowiem przedstawione w taki sposb, i internauta moe wywnioskowa, e informacje te jako wstydliwe s pomijane w oficjalnych biografiach gen. Tokarzewskiego-Karaszewicza. Tymczasem wystarczy sign do podtytuu gwnej obecnie biografii Torwida, ktr jest publikacja Daniela Bargieowskiego Po trzykro pierwszy, brzmicego Genera broni, teozof, kapan Kocioa liberalnokatolickiego, by przekona si, e nie jest to prawda. Co wicej, w pierwszym tomie wspomnianej wyej pracy tym faktycznie moe szerzej nieznanym przecitnym czytelnikom wtkom z yciorysu M. Tokarzewskiego-Karaszewicza powicony jest cay skdind bardzo obszerny rozdzia zatytuowany W oboku ezoterii i na ubitej ziemi. Oprcz tego mona znale tam take zdjcie Torwida w sutannie oraz reprodukcje pism potwierdzajcych obydwa omawiane fakty z yciorysu gen. Tokarzewskiego-Karaszewicza (pismo potwierdzajce przyjcie przez gen. Karasiewicza wice w obrzdku liberalnokatolickim oraz dyplom potwierdzajcy nadanie mu 33 stopnia wolnomularskiego), co w jednoznacznie pokazuje, e sposb zaprezentowania przez Autora obydwu informacji jest nietrafiony i mam nadziej, e nieumylnie - wprowadza czytelnikw w bd.

ukasz Pasztaleniec (Janowiak)

numer

jesie 2009

55

Biuletyn DWS.org.pl

Edmund Edward Taraszkiewicz elazny Trzy pamitniki wstp, red. nauk. i oprac. dokumentw A. T. Filipek, B. Janociska, Instytut Pamici Narodowej Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, WarszawaLublin 2008, ss. 290 + 16 nlb. ISBN 978-83-7629-002-7

Omawiana praca to przygotowana przez dwoje pracownikw lubelskiego Oddziau Instytutu Pamici Narodowej edycja pamitnikw jednego z dowdcw antykomunistycznego podziemia zbrojnego dziaajcego na Lubelszczynie, Edmunda Edwarda Taraszkiewicza elaznego , lepiej zarwno w literaturze historycznej, jak i potocznej wiadomoci znanego pod imieniem Edward.. Oglnie publikacj t naley oceni pozytywnie, aczkolwiek trzeba rwnie doda, e Andrzej T. Filipek oraz Boenna Janociska podczas przygotowywania pamitnikw do wydania nie uniknli paru uchybie. Omawiana edycja skada si z trzech wersji pamitnika pisanego przez elaznego. Pierwsza z nich nosi tytu Pamitnik oglnych prac. Jej pisanie E. Taraszkiewicz, uywajcy wtedy pseudonimu Grot, rozpocz 25 IX 1945 roku. Obejmuje ona okres od jesieni 1944 do koca stycznia 1946 roku, kiedy elazny nanis do niej ostatnie zapiski. Niedugo potem, bo na pocztku lutego dostaa si ona w rce aparatu bezpieczestwa. Wersja druga, Krtka chronologia oddziau Jastrzbia, powstaa w okresie ukrywania si E. Taraszkiewicza w bunkrze kpt. Zdzisawa Broskiego Uskoka (jesie 1948 marzec 1949), gdzie elazny leczy ran barku. Obejmuje ona okres od drugiej poowy 1944 roku po czas wspczesny Autorowi. Wersja ta zostaa 21 V 1949 roku przejta przez UB podczas likwidacji bunkra Uskoka. Trzecia, a zarazem ostatnia wersja pamitnika, Krtka chronologia akcji przeprowadzonych przez oddzia Jastrzbia i dalej, zostaa spisana przez E. Taraszkiewicza w latach 19491950. Obejmuje ona okres od maja 1945 do padziernika 1949 roku. Wersja ta podzielia los dwch poprzednich i rwnie zostaa przejta przez aparat bezpieczestwa. Tym razem stao si w rezultacie przeprowadzonej 7 X 1951 roku dzie po mierci E. Taraszkiewicza u wsppracownika oddziau elaznego, Romana Dobrowolskiego, rewizji, podczas ktrej przejto take inne dokumenty oddziau. Oprcz wspomnie elaznego na gwn cz pracy skadaj si take dwa inne wane dokumenty sporzdzone przez E. Taraszkiewicza oraz prawdopodobnie jednego z czonkw jego oddziau, Jzefa Domaskiego (ukasza, Pawa, Znicza). S to: Spis polegych czonkw oddziaw zbrojnych i konspiracyjnych oraz ich personalia, do ktrego wanie mia przyoy rk J. Domaski, a take Lista osb przedstawionych do odznaczenia za zasugi bojowe i konspiracyjne. Poza tym w skad publikacji wchodz jeszcze dwa aneksy (pierwszy zawiera edycj rnego typu rde, drugi fotokopie dokumentw), wykaz skrtw, indeksy osobowy i nazw geograficznych oraz fotografie elaznego, jego rodziny, wsptowarzyszy walki i wsppracownikw jego oddziau. Zacznijmy jednak od dobrych stron. Pierwsz z nich jest fakt, i Trzy pamitniki, jak zostaa zatytuowana edycja, s obok pamitnika kpt. Zdzisawa Broskiego Uskoka oraz zapiskw ppor. Henryka Wieliczki Lufy z 5. Brygady Wileskiej mjr. Zygmunta Szendzielarza upaszki jednym z niewielu tego typu rde historycznych, wic publikacja tych wspomnie bya jak najbardziej wskazana. Publikacja zasuguje na pozytywn ocen rwnie dlatego, e to unikalne rdo jest te wietn, obfitujca w ciekawostki lektur, przy okazji ktrej Czytelnik moe wzbogaci wiedz. Przytoczmy dwa przykady. Pierwszym z nich moe by sprawa uprowadzenia przez oddzia brata elaznego, Leona Taraszkiewicza Jastrzbia i oddzia Narodowych Si Zbrojnych Stefana Brzuszka Boruty dodajmy, e nieco przez przypadek, bowiem cel akcji by inny rodziny Bolesawa Bieruta. Drug ilustracj interesujcych informacji moe by jeden z dokumentw wytworzonych przez aparat represji, zaczony jako aneks nr 1. Mona si z niego dowiedzie midzy innymi, i za operacj, w wyniku ktrej zlikwidowany zosta oddzia elaznego czonkowie sztabu grupy przeprowadzajcej akcj proponowali przyzna podlegym im onierzom dwa Krzye Virtuti Militari, jeden Krzy Walecznych, siedem Srebrnych i dwa Brzowe Medale Zasuonych na Polu Chway, trzynacie nagrd rzeczowych, a take dziesi pochwa. Za dobr ocen Trzech pamitnikw przemawia rwnie bardzo dobrej jakoci strona graficzna publikacji. Dotyczy to zarwno fotokopii dokumentw w aneksie nr 2, jak te fotografii przedstawiajcych autora pamitnikw, jego rodzin, wsptowarzyszy walki i wsppracownikw jego oddziau. Recenzowana praca, jak ju zostao wspomniane wczeniej, nie jest jednak wolna od mankamentw, spord ktrych najbardziej w oczy rzucaj dwa. Pierwszym z nich jest niezbyt dokadny przegld przez redaktorw edycji dotychczasowej literatury przedmiotu. Wynikiem takiego postpowania jest mwic nieco kolokwialnie wywaanie otwartych drzwi w przypadku korzystania ze wspomnie Rozalii Taraszkiewicz-Otta, siostry Jastrzbia i elaznego. A. T. Filipek oraz B. Janociska w omawianej pracy spoytkowali kopi tej relacji znajdujc si w archiwum lubelskiego Oddziau IPN. Tymczasem fragmenty tych wspomnie, zawierajce wszystkie interesujce redaktorw passusy, byy ju publikowane1.
1 R. Taraszkiewicz-Otta, Dwie prawdy. Na drodze ycia. Wspomnienia, oprac. S. Poleszak, Pami i Sprawiedliwo 2007, nr 1, s. 383-419.

numer

jesie 2009

56

Biuletyn DWS.org.pl

Drugim s niedoskonaoci obydwu indeksw: osobowego i nazw geograficznych. Co prawda, nie jest ich duo, ale niektre, jak na przykad nie odnotowanie kilku stron przy postaciach L. Taraszkiewicza oraz jego siostry Rozalii, mog stanowi utrudnienie dla korzystajcych z Trzech pamitnikw. Reasumujc trzeba jednak powtrzy, e omawiana publikacja zasuguje na dobr ocen. Warto mie jednake te nadziej na to, e mimo wszechobecnych oszczdnoci w jednym z przyszych budetw IPN znajd si rodki na kolejne wydanie omawianej pracy, w ktrej bd poprawione jej mankamenty, a take bd odnotowane najnowsze publikacje, pomocne przy edycji wspomnie elaznego.

ukasz Pasztaleniec (Janowiak)

numer

jesie 2009

57

Biuletyn DWS.org.pl

Piotr Chmielowiec Urzd Bezpieczestwa w Brzozowie 1944-1956 Instytut Pamici Narodowej-Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddzia w Rzeszowie Rzeszw 2008, ss. 414. ISBN 978-83-60464-82-3

Autor, majcy ju na swoim koncie jedn monografi powicon podobnemu tematowi1 w liczcej 414 stron publikacji przedstawia histori nastpnego z ogniw najniszego szczebla aparatu represji na Rzeszowszczynie Powiatowego Urzdu Bezpieczestwa Publicznego w Brzozowie, po przeksztaceniach w aparacie bezpieczestwa w poowie lat 50. noszcego te nazw Powiatowego Urzdu ds. Bezpieczestwa Publicznego oraz Powiatowej Delegatury ds. Bezpieczestwa Publicznego. Oglnie monografi t naley oceni pozytywnie, aczkolwiek trzeba rwnie doda, e s w tej pracy uchybienia, ktre uniemoliwiaj stwierdzenia, i publikacja ta jest dobra w stu procentach. Zacznijmy jednak od dobrych stron. Jako pierwsz mona wymieni to, e omawiana praca jest wietnym rdem informacji o historii brzozowskiego PUBP, pracujcych tam funkcjonariuszach oraz kierunkach dziaa tego urzdu wobec rnego rodzaju rodowisk typu Koci katolicki. Przykadem mog by bardzo precyzyjne wiadomoci o osobach pracujcych w jednostkach pomocniczych tego urzdu, zawierajce np. dokadne daty pracy konkretnych sprztaczek czy pomocy kuchennych. Nastpnym argumentem, za pozytywn ocen ksiki s zawarte w niej bardzo interesujce smaczki. Dla przykadu choby, informacje o Stanisawie Wojtowiczu, funkcjonariuszu tytuowego PUBP, a zarazem czonku Polskiej Partii Robotniczej, ktry w trakcie swojej suby zosta czonkiem Zrzeszenia Wolno i Niezawiso i jako informator o pseudonimie konspiracyjnym Rota dostarcza swojej organizacji informacje z instytucji, w ktrej pracowa. Bardzo interesujce jest take opis przekazywanych przez S. Wojtowicza materiaw. Wrd nich najwiksze wraenie robi informacja o tym, i jedna z przekazanych przez Rot wiadomoci umoliwia czonkom WiN-u z Brzozowa przeprowadzenie zamachu na jego przeoonego, szefa brzozowskiego UB, ppor. Bronisawa Czecha. Kolejnym smaczkiem s informacje na temat innego funkcjonariusza z tytuowego urzdu, por. Jana Moralewicza, w okresie 1X 19445 I 1945 bdcego midzy innymi zastpc kierownika PUBP. W jego biografii s bowiem takie epizody jak podjta w grudniu 1939 roku (i majca konkretne wyniki w postaci aresztowa czonkw rozpracowywanych przez niego organizacji) wsppraca z NKWD, a take wsppraca (pod pseudonimem Mychajo) z inn instytucj sowieckiego aparatu represji, Smierszem, ktr J. Moralewicz rozpocz w sierpniu 1944 roku. Trzecim przykadem smaczkw jest rozdzia omawiajcy cytujc tytu tego rozdziau wspdziaanie brzozowskiego PUBP z sowieckim aparatem bezpieczestwa, oparty co jest jedn z przyczyn niezwykoci tego fragmentu ksiki - na zachowanych w archiwum rzeszowskiego oddziau Instytutu Pamici Narodowej dokumentach sowieckich. Piszc o tym rozdziale nie sposb rwnie nie wspomnie o bardzo ciekawej historii konfliktu kierownictwa brzozowskiego UB z oficerami z sowieckiej komendantury wojennej z Sanoka o samochd marki willys, opisanej w kocowych partiach tej czci publikacji. Jest to bowiem historia tak ciekawa i mieszna, e a si prosi o wykorzystanie w jakim filmie o tamtych czasach. Kolejnym powodem, dla ktrego praca P. Chmielowca zasuguje na dobr ocen, jest starannie skomponowana, bardzo dobrej jakoci strona graficzna, ktra znakomicie dopenia prowadzony przez Autora wywd. Skadaj si na ni: siedemdziesit osiem zdj funkcjonariuszy brzozowskiego UB, pi fotografii osb dziaajcych w podziemiu lub (oraz) represjonowanych przez to ogniwo aparatu represji oraz osiem reprodukcji rnego rodzaju dokumentw, zarwno wytworzonych przez aparat bezpieczestwa, jak te przez podziemie. Publikacja, jak ju zostao wyej wspomniane, nie jest jednak wolna od mankamentw. Najwaniejszym jest niedokadnie sporzdzony indeks osb. Przykadem omawianego uchybienia jest wymienienie w jednej z pozycji stron, na ktrych wystpuj dwie rne osoby o takim samym imieniu i nazwisku, do ktrego dochodzi nie odnotowanie pseudonimu jednej z tych osb. Reasumujc nie sposb nie powtrzy, e oglne wraenie po lekturze pracy P. Chmielowca jest pozytywne, ale jednoczenie ze wzgldu na usterki nie sposb powiedzie, i omawiana publikacja jest na sto procent dobra.

ukasz Pasztaleniec (Janowiak)

1 Piotr Chmielowiec, Urzd Bezpieczestwa w acucie 19441956, IPN, Rzeszw 2008.

numer

jesie 2009

58

Biuletyn DWS.org.pl

: I II t. 1 (-) i 2 (-) 2009 ( ) s. 1589 (757+832), format 84108/16 ISBN 978-5-9524-4166-8 i -4167-5 nakad 1000 egz. cena 23003200 rub.

Sowniki biograficzne, cho czsto niestety lekcewaone, s bezcenn pomoc dla badaczy przeszoci. Dla historykw wojskowoci szczeglnie cenne s sowniki korpusu oficerskiego rnych armii a przede wszystkim elity tego, czyli generaw (oraz admiraw). Prezentowane w niniejszej recenzji monumentalne (prawie 1600 stron!) dzieo Siergieja Wokowa jest pierwszym, niemal (o czym niej) penym, opracowaniem dotyczcym dowdcw armii i floty jednego z najwikszych mocarstw wiata w XVIII XIX w. Cesarstwa Rosyjskiego. Tak pne pojawienie si tego typu pozycji wynika z tego, i tematyka wojskowoci okresu caratu bya w okresie ZSRR niepoprawna oczywicie poza badaniem wybranych, wybitnych dowdcw (np. Suworowa lub Uszakowa). Pewn prb opracowania sownika rosyjskiej generalicji podjto wprawdzie jeszcze przed I wojn wiatow nie obejmowaa ona jednak wszystkich generaw, oraz nie zostaa dokoczona1. Po upadku ZSRR pojawia si jedynie wycinkowa (i niedoskonaa) praca powicona generalicji okresu wojny z napoleosk Francj (18121815)2, ktra zawara w sobie ok. 550 biogramw. Natomiast w postaci wirtualnej powstaje cenna kartoteka rosyjskich dowdcw podczas Iwojny wiatowej, prowadzona w ramach serwisu e3 (docelowo ok. 45 tys. biogramw). Praca Wokowa wypenia zatem istniejc w historiografii luk, opisujc generaw i admiraw, ktrzy brali udzia w pozostaych konfliktach (przede wszystkim wojny XVIII w., kampanie polskie 18301831 i 18631864, ekspansja na Kaukazie, wojna krymska, wojny z Turcj i Persj oraz wojna rosyjsko-japoska 19041905), lub te penicych sub w czasach pokoju. Dr n.h.4 Siergiej Wadimirowicz Wokow (ur. 1955) jest jednym z czoowych wspczesnych historykw rosyjskich5. Specjalizuje si w badaniu elit (prosopografii) pastw Dalekiego Wschodu oraz carskiej Rosji (przede wszystkim korpusu oficerskiego6), a take historiografii ruchw i formacji biaorosyjskich w okresie wojny domowej oraz na uchodstwie. Jest m.in. inicjatorem i redaktorem serii wydawnictw wspomnieniowych (dotd wydano 26 tomw). W 2005 r. uzyska tytu Historyka Roku od czytelnikw Rambler.ru jednego z czoowych rosyjskich portali internetowych. Gwn podstaw rdow sownika s spisy oficerw (przede wszystkim oraz analogiczne listy pukownikw, majorw itd.), literatura genealogiczna7 i opracowania encyklopedyczne z epoki8. Pod wzgldem chronologicznym praca obejmuje, zgodnie z tytuem, okres od przeomu XVII/XVIII w. (czyli czasu reform Piotra Wielkiego, kiedy m.in. po raz pierwszy mianowano w Rosji generaw i admiraw) do przewrotu padziernikowego w 1917 r. (a zatem rwnie generaw i admiraw mianowanych w okresie Republiki Rosyjskiej, czyli wadzy Rzdu Tymczasowego). Ogem w sowniku zaprezentowano biogramy prawie 15 tysicy9 oficerw, speniajcych zasadniczo warunek penienia suby czynnej ze stopniem generalskim (lub admiralskim), czyli pierwsze cztery10 klasy tzw. tabeli o rangach. W zwizku z tym pominici zostali oficerowie (pukownicy), ktrzy najniszy stopie generalski (generaa-majora) uzyskali wraz ze zwolnieniem lub przejciem w stan spoczynku (o ile nie wrcili pniej do suby11), lub nawet pomiertnie. Takich generaw tytularnych (czsto byych dowdcw puku lub batalionu) byo prawdopodobnie nawet wicej, ni generaw w subie czynnej. Pominici zostali rwnie generaowie zmilitaryzowanych sub cywilnych Korpusu Inynierw Ministerstwa Komunikacji, Korpusu Inynierw Grnictwa, Korpusu Leniczych oraz Korpusu Inynierw Mierniczych. Natomiast uwzgldniono korpusy z zasady obsadzane oficerami zawodowymi tzn. stra graniczn i andarmeri. Warte uwagi s biogramy licznych, a mao znanych oficerw sdownictwa, wojsk inynieryjnych lub fortecznych, lekarzy czy np. geodetw.
1 (- 19111915, wyszo 18 tomw do litery ). 2 , 18121815 ., 1996. 3 Adres: www.grwar.ru/persons/persons.html. 4 Stopie doktora nauk w Rosji odpowiada polskiemu doktorowi habilitowanemu. 5 Opracowane na podstawie rosyjskiej Wikipedii: ru.wikipedia.org/wiki/ , . 6 Jest autorem podstawowej monografii na ten temat: , 1993 i 2003 (dwa wydania). Bibliografia publikacji S. Wokowa zob. ww. haso w Wikipedii. 7 W tym tzw. nekropole, czyli spisy osb pochowanych na cmentarzach w np. jednej miejscowoci. 8 Szczeglnie ww. oraz (- 1896-1918, rwnie nieukoczony wyszo 25 tomw). 9 Wg autora dokadnie 14 641. 10 Oraz funkcjonujcy do koca XVIII w. stopie brygadiera, zasadniczo nalecy do V klasy. 11 Przy czym stopie generalski przysugiwa tylko oficerom, ktrzy uzyskali go przy zwolnieniu generaowie-majorowie w stanie spoczynku w razie powrotu do suby zasadniczo powracali do swego poprzedniego stopnia.

numer

jesie 2009

59

Biuletyn DWS.org.pl

Wielko biogramw waha si w granicach od kilku linijek tekstu, do prawie caej kolumny. Przy ok. 2 tys. postaci zamieszczono ich zdjcie lub ilustracj (obraz). Co ciekawe, wielcy ksita z dynastii Romanoww zostali opisani w sowniku oddzielnie (przed liter A) co jest swoistym ukonem ze strony autora, znanego z monarchistycznych i antykomunistycznych pogldw. Waciwa cz sownika jest poprzedzona kilkustronicowym wstpem, rekapitulujcym rozwj rosyjskiej generalicji. To wprawdzie niewiele ale zrekompensowa to moe lektura wyej wspomnianej ksiki Wokowa o korpusie oficerskim cesarskiej Rosji, ktra jest udostpniona na prywatnej witrynie autora12. Zasadniczo idealny biogram w sowniku zawiera nastpujce informacje: pene imi i nazwisko (wraz z otczestwem), dat urodzenia (niestety bez miejsca), wyksztacenie (przewanie tylko szkoy wojskowe, czasem take gimnazjum) lub rok wejcia do suby (dla oficerw XVIII-wiecznych), data uzyskania pierwszego stopnia oficerskiego (przewanie z podaniem jednostki, w ktrej dana osoba wwczas penia sub)13, daty kolejnych awansw (od VIVIII klasy wzwy), udzia w konfliktach zbrojnych, opis suby (przewanie od awansu na pukownika), data odejcia w stan spoczynku lub zwolnienia, odznaczenia i nagrody, ewentualna suba poza wojskiem, data (i czasem miejsce) mierci oraz informacje rodzinne (stan cywilny, dzieci, rodzestwo szczeglnie gdy np. syn czy brat by rwnie oficerem). Niestety, nie zawsze autorowi udao si dotrze do wszystkich poszukiwanych informacji. Stosunkowo najpeniejsze s biogramy osb pozostajcych w subie po ok. 1875 r. natomiast we wczeniejszych biogramach czsto brak np. lat ycia, czy szczegw nt. przebiegu suby. Oczywicie lepiej ta sytuacja przedstawia si przy generaach wyszych stopniem (generaowie-lejtnanci i wyej) lub nalecych do znanych rodw. Przewanie lakonicznie zostaa potraktowana suba danej osoby poza wojskiem rosyjskim przede wszystkim w administracji cywilnej. Naley tutaj przypomnie, e w XVIII w. i na pocztku XIX w. wojskowi stanowili wikszo urzdnikw Cesarstwa. Nie brak ich byo rwnie w pniejszym okresie np. z zasady obsadzali stanowiska genera-gubernatorw, ministrw w niektrych resortach, gubernialnych naczelnikw wojennych, a czsto take gubernatorw cywilnych14. Suba w innej armii (po 1917 r.) zarwno w formacjach zbrojnych okresu wojny domowej w Rosji, jak i armiach obcych (m.in. polskiej) jest przewanie tylko wzmiankowana, bez szczegw nt. jej przebiegu. Autor uzasadnia ow decyzj faktem, e podanie szczegowych danych oznaczaoby konieczno rozszerzenia ok. 2 tys. biogramw. Niestety, w biogramach brak take informacji o narodowoci lub wyznaniu danej osoby, co utrudnia np. wykrycie pozostajcych w rosyjskiej subie Polakw. Pomimo wymienionych mankamentw ksika zasuguje na pochwa i polecenie. Pozytywnie naley rwnie oceni wysoki poziom edytorski publikacji (szczeglnie brak literwek i czytelny ukad informacji). Niestety nie najwyszej jakoci jest papier (cienki i podatny na uszkodzenia) ale to akurat jest charakterystyczn cech rosyjskich wydawnictw, pozwalajc jednak na zachowanie do niewielkiej jak na tego typu publikacj ceny. Oba tomy s szyte i oprawione w twarde okadki. bdzie bardzo pomocny wszystkim zainteresowanym dziejami wojskowoci rosyjskiej w okresie cesarstwa, konfliktami zbrojnymi z udziaem carskiej Rosji (w tym wojnami z Polsk 17951795 i 18301831, oraz pacyfikacj powstania styczniowego) oraz administracj (nie tylko wojskow) na obszarze zaboru rosyjskiego. Najbardziej interesujce bd zapewne jednak biogramy Polakw generaw i admiraw wojska rosyjskiego (cho niestety ich wyselekcjonowanie moe by utrudnione ze wzgldu na wspomniane nie podawanie narodowoci lub wyznania). Od poowy XIX w. do I wojny wiatowej (dla wczeniejszego okresu brak danych) Polacy stanowili drug lub trzeci15 narodowo w rosyjskim korpusie oficerskim, w tym w generalicji. W 1912 r. w armii i flocie Cesarstwa suyo ok. 2650 oficerw Polakw, z tego 42 generaw i admiraw (na 1299 ogem). Szacunkowo mona uzna, e przez cay objty ksik okres przez rosyjsk generalicj i admiralicj przewino si ok. 500600 Polakw (cho oczywicie dua cz z nich szybko si wynarodowia). W ramach podsumowania chciabym przytoczy kilka biogramw takich osb rwnie dla przykadowego ukazania ksztatu omawianej pracy. Bogdan Szczepan AKKO, s. Napoleona Ur. 26 grudnia 1857 r. Wyksztacenie: 1878 gimnazjum realne w Warszawie, 1880 Mikoajowska szkoa kawalerii. Oficer w lejb -gwardii Uaskiego puku Jego Wysokoci, od 1884 Wydzielonego Korpusu Stray Granicznej. 1889 rotm., 1900 ppk, 1904 pk, 1915 gen.-mjr. Od 1900 dowdca oddziau Arensburskiej, a od 1902 Ryskiej brygady, od 1908 zastpca dowdcy AmuDaryjskiej, a nastpnie Karskiej brygady, od grudnia 1908 dowdca Wydzielonego oddziau Biaomorskiego, od 1909 dowdca Izmaiskiej, a 1913-1917 31. Amu-Daryjskiej brygady pogranicznej. Brat Stanisaw oficer. Ignacy ANDRUSZKIEWICZ, s. Wincentego Ur. 4 grudnia 1849 r. Wyksztacenie: 1868 gimazjum wojskowe w Poocku, 1870 Aleksandrowska szkoa wojskowa. 1878 kpt., 1887 ppk, 1893 pk, 1901 gen.-mjr. Od 1874 dowdca dywizjonu 10. Brygady Artylerii, od 1876 kompanii Warszawskiej, a od 1884 Bobrujskiej artylerii fortecznej, od 1887 kierownik zaj, a od 1893 dowdca baterii Nowogeorgiewskiej artylerii fortecz12 Adres: swolkov.narod.ru/rok/ 13 Od lat 60. XIX w. stopie oficerski uzyskiwano automatycznie z ukoczeniem szkoy wojskowej w takim wypadku podana jest pierwsza jednostka, do ktrej skierowano dan osob. 14 Np. wrd gubernatorw kaliskich byo czterech generaw. 15 Wymiennie z Niemcami Batyckimi zalenie od okresu i klasy w tabeli rang.

numer

jesie 2009

60

Biuletyn DWS.org.pl

nej, od 1898 dowdca Zegrzyskiej, a 1900-wrzesie 1905 Iwangrodzkiej artylerii fortecznej. Zm. w 1905 r. w Sankt-Petersburgu. Justyn CZAPLIC, s. Adama Ur. w 1797 r. Ze szlachty gub. mohylewskiej, krewny Joachima Czaplica16. Wyksztacenie: 1814 2. Korpus Kadetw. Oficer w 6. Brygadzie Artylerii, od 1825 w Grenadierskiej Brygadzie Artylerii. 1831 pk, 1846 gen.-mjr, 1865 gen.-lejt. Uczestnik polskiej kampanii 1830-1831 i kampanii na Kaukazie. Od 1830 dowdca 3. baterii 3. Brygady Artylerii, od 1832 12., a od 1834 8. Brygady Artylerii. Od 1840 przy artylerii Wydzielonego Korpusu Kaukaskiego, od 1848 dowdca 1., a od 1850 2. brygady 21. Dywizji Piechoty, od 1855 1. brygady 13. Dywizji Piechoty, od 1856 przy Wydzielonym Korpusie Kaukaskim, od 1865 przy piechocie armijnej wojsk zapasowych. Order w. Jerzego IV st. (1831), Zoty or (1831). Zm. w styczniu 1873 r. Ksawery DOBRZYSKI, s. Antoniego Ur. 1 listopada 1847 r. Wyksztacenie: 1865 Kijowski Korpus Kadetw, 1867 Aleksandrowska szkoa wojskowa. Oficer w 9. batalionie strzelcw. 1881 kpt. gwardii, 1886 pk, 1896 gen.-mjr, 1904 gen.-lejt. Uczestnik wojen: rosyjsko-tureckiej 18771878 i rosyjsko-japoskiej. Od 1883 starszy adiutant inspektora oddziaw strzelcw, od 1896 zostawa przy ww. inspektorze, od 1901 dowdca 3. Brygady Strzelcw, 1904-stycze 1908 dowdca 35. Dywizji Piechoty. Od 1897 czonek Komitetu Artyleryjskiego w Gwnym Zarzdzie Artylerii. Zoty or (1906). Kawaler. Brat Dionizy pukownik. Aleksander PISUDSKI, s. Mieczysawa Ur. 31 sierpnia 1841 r. Syn radcy stanu Mieczysawa (s. Jana). Wyksztacenie: 1859 Mikoajowska szkoa junkierw gwardii. Oficer kawalerii gwardii. 1869 rotm. gwardii, 1876 pk, 1891 gen.-mjr. Uczestnik kampanii polskiej 18631864 i wojny rosyjsko-tureckiej 18771878. Od 1880 dowdca 8. puku dragonw, od 1891 1. brygady 4. Dywizji Kawalerii. Zoty or (1878). Zm. 2 maja 1895 r. w Sankt-Petersburgu. Mia dwoje dzieci. Bronisaw Adolf PIOTROWSKI, s. Ignacego Ur. 7 lipca 1849 r. Wyksztacenie: 1865 Ninonowogrodzki Korpus Kadetw, 1867 Pawowska szkoa wojskowa. Oficer w 145. puku piechoty. 1876 mjr, 1879 ppk, 1888 pk, 1904 gen.-mjr, 1908 gen.-lejt. Uczestnik wojny rosyjsko-japoskiej. Od 1883 wietuski, od 1888 birski, a od 1894 ufimski powiatowy naczelnik wojenny, od 1904 w dyspozycji dowdcy 1. Armii Mandurskiej, od 1906 dowdca Irkuckiej, a od 1912 Orenburskiej brygady miejscowej. Od 31 grudnia 1913 w stanie spoczynku (gen. piech.). Syn Borys pukownik.

Oskar Myszor (pothkan)

16 Joachim Czaplic (17681825), s. Ignacego. Rwnie Polak, oficer kawalerii (w 1783 r. przeszed na sub rosyjsk), potem krtko (18131815) w wojsku polskim. W armii rosyjskiej doszed do stopnia generaa-lejtnanta.

numer

jesie 2009