}

Michael Lwy

Teologia wyzwolenia a marksizm

Przez p wieku marksizm by zakazany. Karykaturalnie okrelany mianem ateistycznego komunizmu, jawi si jako najgroniejszy i najbardziej podstpny wrg chrzecijastwa. Ekskomunika zadekretowana po II wojnie wiatowej przez papiea Piusa XII bya jedynie kanonicznym usankcjonowaniem zacitej i obsesyjnej walki, ktra stworzya mur wrogoci midzy wiernymi Kocioa a marksistowsko zorientowanymi ruchami politycznymi, tak w Ameryce aciskiej, jak i na caym wiecie. Wyomy w tym murze, ktre pojawiy si wraz z niespodziewanym zblieniem chrzecijastwa i marksizmu w Ameryce aciskiej w cigu ostatnich 35 lat czego szczeglnym przejawem bya teologia wyzwolenia stanowiy jeden z najwaniejszych czynnikw zmiany spoecznej w nowoczesnej historii tej czci wiata. Wydarzenia te stay si przedmiotem zainteresowania republikaskich doradcw prezydenta Stanw Zjednoczonych, ktrzy spotkali si w Santa Fe w Kalifornii w 1980 i 1989 roku. Zmuszeni do zmierzenia si z tym nieoczekiwanym zjawiskiem, doradcy Ronalda Reagana susznie wyczuwali niebezpieczestwo, jakie moe stanowi dla kapitalizmu, jednak dokument stworzony w Santa Fe w maju 1980 roku wskazuje, e nie byli w stanie go wyjani:
Polityka zagraniczna Stanw Zjednoczonych powinna zmierzy si z teologi wyzwolenia (a nie tylko reagowa na ni po fakcie). [...] W Ameryce aciskiej

anzpraktyka cyteroet 2(8)/2013

20

rola Kocioa jest fundamentalna w koncepcji wolnoci politycznej. Niestety, siy marksistowsko-leninowskie uywaj Kocioa jako broni politycznej w walce przeciwko wasnoci prywatnej i kapitalistycznemu systemowi produkcji, propagujc w obrbie wsplnot religijnych idee, ktre maj wicej wsplnego z komunizmem, ni z chrzecijastwem1.

Nie ma potrzeby rozwodzi si zbytnio nad rac niesusznoci tej pseudoanalizy, opierajcej si na kategorii propagandy: zupenie nie wyjania ona wewntrznej dynamiki poszczeglnych ugrupowa Kocioa, ktrych sprzeciw wobec kapitalizmu wynika, jak widzielimy, z okrelonej katolickiej tradycji i w niewielkim stopniu zwizany by z siami marksistowsko-leninowskimi (tj. rnego rodzaju partiami czy ruchami komunistycznymi). Ten sam (lub podobny) zesp ekspertw, pracujcy dla prezydenta Busha, stworzy w 1988 roku drugi raport (Santa Fe II), ktrego oglny sens by zasadniczo taki sam, jak w pierwszym raporcie, mimo nieco bardziej wyrafinowanej terminologii. Dyskusja zwrcia si teraz w stron Gramsciaskiej taktyki uywanej przez marksistw, ktrzy odkryli, e najskuteczniejsz drog do wadzy jest zdominowanie kultury, co oznacza zabezpieczenie pozycji silnego wpywu na religi, szkoy, rodki masowego przekazu i uniwersytety:
Wanie w takim kontekcie powinna by postrzegana teologia wyzwolenia; jako doktryna polityczna pod paszczykiem religijnej wiary, o charakterze antypapieskim, przeciwna wolnej przedsibiorczoci, majca na celu osabienie niezalenoci spoeczestwa od pastwowej kontroli2.

Zoona i wyjtkowa relacja pomidzy religijnymi i politycznymi elementami teologii wyzwolenia zostaje tutaj zredukowana zaledwie do przebrania, efektu makiawelicznej (lub Gramsciaskiej) strategii marksistw... Podobn analiz mona znale w dokumencie dotyczcym teologii wyzwolenia zaprezentowanym na Midzyamerykaskiej Konferencji Si Zbrojnych w grudniu 1987 roku (La Plata, Argentyna). Tekst ten, pomimo znacznie wyszego poziomu wiedzy specjalistycznej zosta prawdopodobnie przygotowany przez konserwatywnego teologa penicego obowizki doradcy wojskowego rwnie interpretuje to zjawisko jako cz strategii Midzynarodowego Ruchu Komunistycznego
1 A New Interamerican Policy for the Eighties 2 Santa Fe II. Una strategia para A. Latina en nos noventas

Michael Lwy

21

anzpraktyka cyteroet 2(8)/2013

w Ameryce aciskiej, wdraanej poprzez rozmaite metody dziaania3. Ot minimum zdrowego rozsdku i analizy spoeczno-historycznej wystarczyoby jakiemukolwiek powanemu obserwatorowi, eby stwierdzi, i teologia wyzwolenia oraz zblienie chrzecijastwa i marksizmu w niektrych ugrupowaniach Kocioa nie byy skutkiem adnego spisku, strategii, taktyki, infiltracji czy manewru komunistw, marksistw, gramscianistw czy leninistw, lecz raczej efektem wewntrznego rozwoju samego Kocioa, wynikajcym z jego wasnej tradycji i kultury. Potrzebne jest wyjanienie, dlaczego tak si stao: z jakiego powodu w okrelonym momencie historii (wczesne lata szedziesite) i okrelonej czci wiata (Ameryka aciska) pewna cz duchownych i wieckich odczua potrzeb przyjcia marksistowskich sposobw interpretowania i przeksztacania rzeczywistoci. W tym kontekcie analiza kardynaa Ratzingera gwnego rzymskiego przeciwnika teologii wyzwolenia wydaje si duo bardziej wnikliwa i interesujca. Zdaniem dostojnego prefekta Kongregacji Nauki Wiary, w latach szedziesitych w wiecie zachodnim powstaa dojmujca prnia znaczeniowa. W tej sytuacji, rne formy neo-marksizmu stay si zarwno si moraln, jak i obietnic znaczenia, ktrej jak si zdaje studenci i modzie waciwie nie mogli si oprze. Co wicej:
Wyzwanie moralne zwizane z bied i uciskiem pojawio si w nieuchronny sposb dokadnie w tym samym momencie, gdy Europa i Ameryka Pnocna osigny nieznany wczeniej dostatek. Wyzwanie to wymagao oczywicie nowych odpowiedzi, ktrych nie mona byo odnale w istniejcej tradycji. Zmieniona sytuacja teologiczna i filozoficzna bya niczym oficjalne zaproszenie, by szuka odpowiedzi w chrzecijastwie, ktre zwrcio si w stron ugruntowanych naukowo modeli nadziei, wysuwanych przez filozofie marksistowskie.

Teologia wyzwolenia oraz zblienie chrzecijastwa i marksizmu w niektrych ugrupowaniach Kocioa nie byy skutkiem adnego spisku, strategii, taktyki, infiltracji czy manewru komunistw, marksistw, gramscianistw czy leninistw, lecz raczej efektem wewntrznego rozwoju samego Kocioa, wynikajcym z jego wasnej tradycji i kultury

Efektem tego byo pojawienie si teologw wyzwolenia, ktrzy w peni przyjli podstawowe podejcie marksistowskie. Jeli nie doceniano powagi niebezpieczestwa, jakie przedstawiaa sob ta nowa doktryna, byo tak poniewa nie pasowaa ona do adnej z przyjtych kategorii herezji; jej zasadnicza istota nie moga zosta opisana poprzez odniesienie do istniejcego zakresu podstawowych pyta. Nie mona zaprzeczy, przyznaje kardyna, e owa teologia, ktra czy biblijn egzegez
3 Conferencia Interamericana de los Ejercitos, Punta del Este, Dec. 1987, captulo Estrategia del Movimento Comunista Internacional en Latino-amrica, a travs de distintos modos de accin.

Teologia wyzwolenia a marksizm

anzpraktyka cyteroet 2(8)/2013

22

z analiz marksistowsk, jest pocigajca, za jej logika jest niemale bez skazy. Zdaje si ona odpowiada na wymogi nauki oraz wyzwania moralne naszych czasw. To jednak nie czyni jej mniej gron: w rzeczy samej, bd jest tym groniejszy, im wiksze jest ziarno prawdy, ktre w sobie zawiera4. Pozostaje pytanie: dlaczego marksistowsko zorientowane modele nadziei byy w stanie uwie ma, ale znaczc cz Kocioa rzymskokatolickiego (jak i pewnych grup protestanckich) w Ameryce aciskiej? By mc na nie odpowiedzie, naley zbada, ktre aspekty lub elementy doktryny Kocioa i marksizmu mogy sprzyja, uatwia czy zachca do ich zblienia. W tego typu analizach uyteczne moe okaza si wspomniane ju pojcie, ktrego Max Weber uywa do badania wzajemnych relacji pomidzy formami religijnymi i etosem ekonomicznym: powinowactwo z wyboru [Wahlverwandtschaft]. Na podstawie pewnych analogii, podobiestw i zgodnoci, dwie struktury kulturowe mog w okrelonych okolicznociach historycznych wej w relacje przycigania, wyboru i wzajemnego doboru. Nie jest to proces jednostronnego oddziaywania, a raczej dynamiczna, dialektyczna interakcja, ktra w niektrych wypadkach moe prowadzi do symbiozy czy nawet stopienia si. Poniej znajduj si przykady potencjalnych obszarw strukturalnych podobiestw czy te analogii midzy chrzecijastwem a socjalizmem: 1. Jak zauway Lucien Goldmann, w jednym i drugim wypadku odrzuca si twierdzenie, e jednostka jest fundamentem etyki i krytykuje indywidualistyczny wiatopogld (liberalny/racjonalistyczny, empirycystyczny lub hedonistyczny). Religia (Pascal) i socjalizm (Marks) podzielaj wiar w ponadindywidualne wartoci. 2. W obu postrzega si biednych jako ofiary niesprawiedliwoci. Oczywicie istnieje znaczca rnica midzy rozumieniem biednych w doktrynie katolickiej a znaczeniem proletariatu w teorii marksistowskiej, lecz nie mona zaprzeczy pewnemu socjo-etycznemu pokrewiestwu midzy nimi. Jednym z pierwszych niemieckich autorw piszcych o proletariacie dziesi lat przed Marksem by katolicki filozof romantyczny Johannes von Baader. 3. Obydwie podzielaj uniwersalizm internacjonalizm lub katolicko (w swym etymologicznym sensie) czyli doktryn i instytucje postrzegajce ludzko jako cao, ktrej substancjalna jedno stoi ponad rasami, grupami etnicznymi czy narodami.
4 J. Ratzinger, Les Consquences fondamentales dune option marxiste, [w:] Thologies de la libration, Paris 1985, s. 122-130.

Michael Lwy

23

anzpraktyka cyteroet 2(8)/2013

4. Obydwie przypisuj wielk warto wsplnocie, wsplnotowemu yciu i dzieleniu dbr, krytykuj za atomizacj, anonimowo, bezosobowo, alienacj i egoistyczn rywalizacj, panujce w nowoczesnym yciu spoecznym. 5. Obydwie s krytyczne wobec kapitalizmu i doktryn liberalizmu ekonomicznego, uznajc dobro wsplne za waniejsze od indywidualnych interesw prywatnych wacicieli. 6. Obydwie ywi nadziej na przysze krlestwo sprawiedliwoci, wolnoci, pokoju i braterstwa caej ludzkoci. Uznanie pokrewiestwa religijnych i socjalistycznych utopii niekoniecznie oznacza przyjcie tezy Nikoaja Bierdiajewa, Karla Lwitha i wielu innych, zgodnie z ktr marksizm jest jedynie zsekularyzowanym wcieleniem judeochrzecijaskiego mesjanizmu. Oczywistym jest, e powysze elementy maj zupenie odmienne znaczenia i pen inne funkcje w tych dwch systemach kulturowych, a analogie strukturalne nie stanowi same w sobie ani same z siebie wystarczajcych powodw do ich konwergencji. Dla przykadu, nie ma nic bardziej odlegego od rnicy w tym, jak rozumiani s biedni w ramach kocielnej doktryny spoecznej (jako przedmiot dobroczynnoci i paternalistycznej opieki) i roli, jak odgrywa proletariat w myleniu marksistowskim podmiotu dziaa rewolucyjnych. Jednak wszystkie przedstawione tu podobiestwa nie przeszkodziy Kocioowi w tym, by postrzega socjalizm, komunizm i marksizm jako wewntrznie przewrotnych wrogw wiary chrzecijaskiej jak jednak widzielimy wczeniej, zarwno w katolicyzmie, jak i w rnych odnogach protestantyzmu znalazy si jednostki, grupy i nurty intelektualne, dla ktrych nowoczesne teorie rewolucyjne okazyway si pocigajce. Tym, co przeksztacio te strukturalne homologie (uywajc terminu Goldmanna) w dynamiczn relacj powinowactwa z wyboru, byy okrelone historyczne okolicznoci charakteryzujce si spoeczn polaryzacj i konfliktem politycznym, ktry rozpocz si w Ameryce aciskiej wraz z triumfem rewolucji kubaskiej i rozwija w kolejnych wojskowych zamachach stanu w latach szedziesitych i siedemdziesitych: w Brazylii (1964), Argentynie (1966), Urugwaju (1971), Chile (1973), ponownie w Argentynie (1976) itd. Kombinacja tych wydarze wyznaczya nowy rozdzia w historii Ameryki aciskiej. By to okres walk spoecznych, oddolnych ruchw oraz powsta, ktre w rnych formach trwaj do dzi. w nowy etap odznacza si take odnowieniem i wzrostem wpywu myli marksistowskiej, szczeglnie (cho nie wycznie) wrd studentw i intelektualistw. To w tym kontekcie relacja powinowactwa z wyboru midzy

Nie ma nic bardziej odlegego od rnicy w tym, jak rozumiani s biedni w ramach kocielnej doktryny spoecznej (jako przedmiot dobroczynnoci i paternalistycznej opieki) i roli, jak odgrywa proletariat w myleniu marksistowskim podmiotu dziaa rewolucyjnych

Teologia wyzwolenia a marksizm

anzpraktyka cyteroet 2(8)/2013

24

chrzecijastwem a marksizmem rozwina si w pewnych ugrupowaniach Kocioa i, nawizujc do ju istniejcych analogii, doprowadzia do zblienia lub powizania tych dwch tradycyjnie przeciwstawnych kultur, niekiedy prowadzc wrcz do ich stopienia w marksistowsko-chrzecijaski nurt mylowy. W rzeczywistoci pojcie powinowactwa z wyboru, dla Webera oznaczajce jedynie wzajemny dobr i obustronne wzmocnienie odrbnych socjokulturowych zjawisk, wywodzi si z alchemii, ktra prbowaa wyjani stapianie cia w kategoriach powinowactwa elementw w ich chemicznej kompozycji5. Jak teologia wyzwolenia pasuje do tego obrazu? Gwn krytyk wysunit przez rzymsk Instrukcj o niektrych aspektach teologii wyzwolenia (1984) przeciwko nowym teologom Ameryki aciskiej byo stosowanie przez nich w sposb mao krytyczny poj zapoyczonych z rnych zasad myli marksistowskiej6. W wyniku stosowania tych poj szczeglnie walki klas Koci ubogich z tradycji chrzecijaskiej, w teologii wyzwolenia sta si Kocioem klasowym, ktry uwiadomi sobie wymogi walki rewolucyjnej jako etapu prowadzcego do wyzwolenia i celebrujcego to wyzwolenie w liturgii, co koniecznie wiedzie do zakwestionowania sakramentalnej i hierarchicznej struktury Kocioa7. Te sformuowania s wyranie polemiczne, jednake nie da si zaprzeczy, i teolodzy wyzwolenia zapoyczyli analizy, pojcia i stanowiska z teoretycznego arsenau marksizmu i e narzdzia te odgrywaj znaczc rol w ich rozumieniu i postrzeganiu rzeczywistoci spoecznej w Ameryce aciskiej. Dziki kilku pozytywnym odniesieniom do pewnych aspektw marksizmu niezalenie od ich treci teologia wyzwolenia spowodowaa ogromny wstrzs na polu polityczno-kulturalnym; zamaa tabu i zachcia wielu chrzecijan do wieego spojrzenia nie tylko na sam teori, ale rwnie na praktyk marksistw. Nawet gdy jej podejcie byo krytyczne, nie miao ono nic wsplnego z powszechnymi oskareniami rzucanymi przeciw ateistycznemu mark5 Jeli chodzi o histori i wyjanienie pojcia, zob. M. Lwy Redemption and Utopia: Libertarian Judaism in Central Europe, Stanford, CA 1993. W swojej niedawnej (bardzo przenikliwej) pracy brazylijski teolog uy tego pojcia (tak, jak prbowaem je zdefiniowa), aby przeanalizowa powinowactwo z wyboru midzy marksizmem a teologi wyzwolenia: E.R. Mueller, Teologia da Libertao e Marxismo: uma relao em busca de explicao (affection quaerens intellectum), So Leopoldo 1994. 6 Instrukcja o niektrych aspektach teologii wyzwolenia, 1984, tekst dostpny na stronie: http://www.vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/documents/ rc_con_cfaith_doc_19840806_theology-liberation_pl.html. 7Tame.

Michael Lwy

25

anzpraktyka cyteroet 2(8)/2013

sizmowi, diabolicznemu wrogowi chrzecijaskiej cywilizacji (ktre to pojawiay si w przemowach wojskowych dyktatorw od Videli po Pinocheta). Wspomniaem wczeniej o historycznych warunkach, ktre pozwoliy na otwarcie kultury katolickiej na idee marksistowskie. Chciabym tu jedynie doda, e w tym okresie ewoluowa rwnie marksizm. To wwczas nastpio pknicie stalinowskiego monolitu po XX. Zjedzie Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego oraz konflikt sino-sowiecki. W Ameryce aciskiej rewolucja kubaska stanowia, szczeglnie w latach szedziesitych, lokaln i bardziej atrakcyjn wersj marksizmu, anieli jej sowiecka odmiana. Szerokie wpywy rewolucji kubaskiej stanowiy gwne wyzwanie dla hegemonii partii komunistycznych. Marksizm przesta by zamknitym i niezmiennym systemem podporzdkowanym ideologicznemu autorytetowi Moskwy. Raz jeszcze sta si kultur pluralistyczn, dynamiczn form mylenia otwart na rne punkty widzenia i co za tym idzie, dostpn dla nowych chrzecijaskich interpretacji8. Dwa fakty sprawiaj, e ciko jest zaprezentowa caociowy obraz stosunku teologii wyzwolenia do marksizmu. Po pierwsze, istnieje cae spektrum opinii od ostronego uycia niektrych elementw do prby ukierunkowanej na integraln syntez. Po drugie, zasza zmiana, jeli porwna radykalne stanowiska zajmowane w okresie od 1968 do 1980 roku i dzisiejsze dystansujce si podejcie Kocioa w nastpstwie wczeniejszych krytyk Rzymu oraz wydarze w Europie Wschodniej od 1989 roku. Jednake na podstawie prac najbardziej reprezentatywnych teologw wyzwolenia (jak Gutirrez, Boff i inni) oraz pewnych dokumentw episkopalnych, mona rozpozna pewne wsplne kluczowe punkty odniesienia i dyskusje. Niektrzy latynoamerykascy teologowie (bdcy pod wpywem Althussera) odwouj si do marksizmu jako jednego (lub jedynego) paradygmatu nauk spoecznych, mogcego posuy w sposb czysto instrumentalny za narzdzie ulepszajce nasz wiedz o rzeczywistoci Ameryki aciskiej. Jest to definicja jednoczenie zbyt szeroka i zbyt wska. Zbyt szeroka, gdy marksizm nie jest jedynym paradygmatem nauk spoecznych; zbyt wska, poniewa nie jest jedynie nauk, lecz
8 Zob. doskonae studium G. Petitdemange, Thologie(s) de la libration et marxisme(s), [w:] Pourquoi la thologie de la liberation, dodatek do Cahierrs de lactualit religieuse et sociale, 1985, no. 307. Po historyczne omwienie tego procesu, zob. rwnie interesujcy esej E. Dussela, Encuentro de cristianos y marxistas en Amrica Latina, Cristianismo y sociedad (Santo Domingo) 1982, nr 74.

Marksizm przesta by zamknitym i niezmiennym systemem podporzdkowanym ideologicznemu autorytetowi Moskwy. Raz jeszcze sta si kultur pluralistyczn, dynamiczn form mylenia otwart na rne punkty widzenia i co za tym idzie, dostpn dla nowych chrzecijaskich interpretacji

Teologia wyzwolenia a marksizm

anzpraktyka cyteroet 2(8)/2013

26

zosta ufundowany na praktycznym wyborze. Jego celem nie jest jedynie poznanie wiata, lecz take jego zmiana. W rzeczywistoci zainteresowanie teologw wyzwolenia marksizmem wielu autorw nazywa je wrcz fascynacj jest czym wicej, ni prostym zapoyczeniem kilku poj na potrzeby naukowe9. Wie si ono take z marksistowskimi wartociami, etycznymi/politycznymi wyborami i wizj utopijnej przyszoci. Jak to zwykle bywa, najbardziej przenikliwe spostrzeenia w tej kwestii ma Gustavo Gutirrez, ktry trafnie dostrzega, e marksizm nie dostarcza jedynie naukowej analizy, ale rwnie utopijnych marze o zmianie spoecznej. Krytykuje on scjentystyczn wizj Althussera, ktra uniemoliwia nam zobaczenie gbokiej jednoci prac Marksa, a co za tym idzie, atwego zrozumienia ich zdolnoci do inspirowania radykalnej i permanentnej praktyki rewolucyjnej10. Ktry rodzaj marksizmu inspiruje teologw wyzwolenia? Z pewnoci nie ten obecny w podrcznikach na temat sowieckiego diamatu (materializm dialektyczny), ani marksizm partii komunistycznych Ameryki aciskiej. Pociga ich raczej marksizm zachodni, w ich dokumentach nazywany czasem neo-marksizmem. Najczciej cytowanym autorem marksistowskim w wietnej, nowatorskiej pracy Gustava Gutirreza pt. Teologia wyzwolenia perspektywy (1971) by Ernst Bloch. Mona tam znale take odniesienia do Althussera, Marcusego, Lukcsa, Gramsciego, Henriego Lefebvrea, Luciena Goldmanna i Ernesta Mandela (przeciwstawionego Althusserowi ze wzgldu na lepsze zrozumienie koncepcji alienacji Marksa)11. Jednak europejskie odniesienia s mniej istotne ni te z Ameryki aciskiej: Peruwiaczyk Jos Carlos Maritegui jako twrca oryginal9 Krytykujc t czysto instrumentaln koncepcj, wiecki teolog Bruno Kern prbuje pokaza, e w rzeczywistoci zwizek z marksizmem ma znacznie gbsze znaczenie dla teologii wyzwolenia: B. Kern Theologie im Horizont des Marxismus: zur Geschichte der Marxismusrezeption in der lateinamerikanischen Theologie der Befreiung, Mainz 1992, s. 14-26. 10 G. Gutierrez, Thologies de la liberation - perspectives, Brussels 1974, s. 244. To prawda, e od 1984 roku, w nastpstwie krytyki Watykanu, Gutirrez wycofa si, jak si wydaje, na mniej eksponowan pozycj, ograniczajc relacj z marksizmem do spotkania midzy teologi i naukami spoecznymi. Zob. G. Gutirrez, Thologie et sciences sociales, [w:] Tene, Thologies de la liberation..., s. 189-193. 11 W swojej wybitnej ksice o rewolucyjnym chrzecijastwie w Ameryce aciskiej Samuel Silva Gotay wspomina nastpujcych marksistowskich autorw jako istotne odniesienie dla teologii wyzwolenia: Goldmann, Garaudy, Schaff, Koakowski, Lukcs, Gramsci, Lombardo-Radice, Luporini, Sanchez Vazquez, Mandel, Fanon, wspomina take czasopismo Monthly Review (S.S. Gotay, O pensamento cristo revolucionario na Amrica Latina e no Caribe, 1969-73, So Paulo 1985, s. 232).

Michael Lwy

27

anzpraktyka cyteroet 2(8)/2013

nego indo-amerykaskiego marksizmu, zaadaptowanego do realiw kontynentu; kubaska rewolucja jako punkt zwrotny w historii Ameryki aciskiej, i w kocu teoria zalenoci, krytyka kapitalizmu zalenego [dependent capitalism] przedoona przez Fernanda Henriquea Cardosa, Andr Gundera Franka, Theotonia dos Santosa i Anbala Quijano (wszyscy kilkakrotnie wzmiankowani w ksice Gutirreza). Nie trzeba przy tym dodawa, e Gutirrez i jemu podobni myliciele podkrelaj pewne wtki marksistowskie (humanizm, alienacj, praktyk, utopi), a odrzucaj inne (ideologi materialistyczn, ateizm)12. Odkrycie marksizmu przez postpowych chrzecijan i teologi wyzwolenia nie byo czysto intelektualnym czy akademickim procesem. Punktem wyjcia by tu niemoliwy do pominicia fakt, brutalna, powszechna rzeczywisto Ameryki aciskiej: bieda. Wielu spoecznie zaangaowanych wiernych wybierao marksizm, poniewa jawi si jako najbardziej systematyczne, spjne i globalne wyjanienie przyczyn biedy i jako jedyna wystarczajco radykalna propozycja jej zniesienia. Troska o biednych, cofajc si a do ewangelicznych rde chrzecijastwa, wpisana bya w tradycj Kocioa przez niemal dwa tysice lat. Teolodzy z Ameryki aciskiej postrzegaj siebie jako kontynuatorw tej tradycji, co dostarcza im zarwno punktw odniesienia, jak i licznych inspiracji. Jednak, jak podkrelaem ju kilkakrotnie, w kluczowym punkcie radykalnie zrywaj oni z przeszoci: biedni ludzie przestali by dla nich zasadniczo biernym przedmiotem dobroczynnoci i stali si podmiotami wasnego wyzwolenia. Paternalistyczna pomoc czy wsparcie zastpione s solidarnoci z walk biednych o ich wasn emancypacj. W tym miejscu nawizuje si do fundamentalnej zasady politycznej marksizmu: emancypacja robotnikw bdzie dzieem ich samych. Ta zmiana jest by moe najwaniejszym politycznym wkadem teologw wyzwolenia. Ma te najpowaniejsze konsekwencje w przestrzeni praktyki spoecznej. Watykan oskara teologw wyzwolenia o zastpienie biednych tradycji chrzecijaskiej Marksowskim proletariatem. Zarzut ten jest chybiony. Dla teologw z Ameryki aciskiej biedni s pojciem majcym moralne, biblijne i religijne konotacje. Sam Bg jest przez nich definiowany jako Bg ubogich, a dzisiejszy ukrzyowany biedny jest wcieleniem Chrystusa. Pojcie to jest te szersze w wymiarze spoecznym ni klasa robotnicza: wedug Gutirreza obejmuje ono nie tylko klasy wyzyskiwane, ale take wzgardzone rasy
12 Jeli chodzi o wykorzystywanie teorii zalenoci przez teologw wyzwolenia, zob. L. Bordini, O marxismo e a teologia da libertao, Rio de Janeiro 1987, rozdz. 6, oraz S.S. Gotay, O pensamento cristo revolucionario..., s. 192-197.

Wielu spoecznie zaangaowanych wiernych wybierao marksizm, poniewa jawi si jako najbardziej systematyczne, spjne i globalne wyjanienie przyczyn biedy i jako jedyna wystarczajco radykalna propozycja jej zniesienia

Teologia wyzwolenia a marksizm

anzpraktyka cyteroet 2(8)/2013

28

i zmarginalizowane kultury w swoich najnowszych tekstach dodaje take kobiety, ktre s podwjnie wyzyskiwane. Niektrzy marksici z pewnoci skrytykuj zastpienie materialistycznego pojcia proletariatu przez tak szerok, emocjonaln i nieprecyzyjn kategori jak biedni. W rzeczywistoci termin ten koresponduje z sytuacj Ameryki aciskiej, gdzie zarwno w miastach, jak i na wsi znajduj si ogromne masy biednych ludzi, obejmujce robotnikw, ale te bezrobotnych, czciowo zatrudnionych, pracownikw sezonowych, ulicznych sprzedawcw, zmarginalizowanych, prostytutki itd. sowem, wszystkich wykluczonych z oficjalnego systemu produkcji. Dziaacze chrzecijaskich/marksistowskich zwizkw zawodowych z Salwadoru ukuli termin, ktry obejmuje wszystkie te elementy ucinionej i wyzyskiwanej ludnoci: biedatariat (hiszp. pobretariado). Opcj preferencyjn dla biednych, przyjt przez Konferencj Biskupw Ameryki aciskiej (1979) bya w praktyce kompromisowa recepta, przez bardziej umiarkowane i konserwatywne nurty Kocioa rozumiana w tradycyjnym sensie (jako spoeczne wsparcie), za przez teologw wyzwolenia jako przywizanie do organizacji i walki biednych ludzi o wasne wyzwolenie. Innymi sowy, marksistowska walka klas staa si nie tylko narzdziem analitycznym, ale nieodzownym elementem politycznej/religijnej kultury najbardziej radykalnych sektorw emancypacyjnego chrzecijastwa, swoistym przewodnikiem w dziaaniu. Gustavo Gutirrez stwierdzi w 1971 roku:
Zaprzeczanie realnoci walki klas oznacza w praktyce poparcie dominujcych frakcji spoeczestwa. Utrzymanie neutralnoci w tej kwestii jest niemoliwe. [To czego potrzeba, to] eliminacja przywaszczania przez mniejszo wartoci dodatkowej wytwarzanej przez prac ogromnej wikszoci, a nie liryczne wezwania o spoeczn harmoni. Musimy zbudowa spoeczestwo socjalistyczne, ktre bdzie bardziej sprawiedliwe, bardziej wolne i bardziej ludzkie, nie za spoeczestwo faszywej zgody i pozornej rwnoci13.

Przywiodo go to do nastpujcego wniosku praktycznego: Budowanie dzi spoeczestwa sprawiedliwego musi koniecznie oznacza bycie wiadomie i aktywnie zaangaowanym w walk klas, dziejc si na naszych oczach14. Jak mona stwierdzenia takie godzi z chrzecijaskim obowizkiem powszechnej mioci? Odpowied Gutirreza wyrnia si polityczn
13 G. Gutierrez, Thologies de la liberation, s. 276-277. 14Tame.

Michael Lwy

29

anzpraktyka cyteroet 2(8)/2013

dyscyplin i moraln wspaniaomylnoci: nie paamy nienawici do naszych przeladowcw, chcemy ich wyzwoli, uwolni od alienacji, ambicji i egoizmu jednym sowem nieludzkoci. Ale eby to zrobi, musimy mdrze wybra stron uciskanych i skutecznie walczy z klas opresorw. Aby skutecznie walczy z bied, naley zrozumie jej przyczyny. To wanie tutaj teologia wyzwolenia ponownie zblia si do marksizmu. Jak powiedzia znany brazylijski kardyna Dom Helder Cmara: Kiedy daj biednym chleb, nazywaj mnie witym. Kiedy pytam, dlaczego biedni nie maj chleba, nazywaj mnie komunist. Bieda wikszoci i nieprawdopodobne bogactwo nielicznych s zbudowane na tej samej ekonomicznej podstawie kapitalizmie zalenym, zdominowaniu gospodarki przez wielonarodowe korporacje. W latach szedziesitych antykapitalistyczna tradycja etyczna Kocioa zacza by artykuowana w ramach marksistowskiej analizy kapitalizmu (w skad czego wchodzi potpienie niesprawiedliwoci), w formie teorii zalenoci. Wielk zalet teorii zalenoci, zwaszcza u autorw takich jak Andr Gunder Frank i Anbal Quijano, byo zerwanie z dewelopmentalistycznymi iluzjami przewaajcymi wrd latynoamerykaskich marksistw w latach pidziesitych. Zerwanie to polegao na ukazaniu e przyczyn ndzy, niedorozwoju, rosncej nierwnoci i wojskowych dyktatur nie by feudalizm lub niedostateczna modernizacja, lecz sama struktura kapitalizmu zalenego. W zwizku z tym, jak przekonywali, jedynie pewne formy socjalistycznej transformacji mogyby wyrwa narody Ameryki aciskiej z zalenoci i biedy. Pewne aspekty tej analizy miay zosta przyswojone nie tylko przez teologw wyzwolenia, ale rwnie niektrych biskupw i konferencje episkopalne, szczeglnie w Brazylii15. Czy znaczy to, e do Kocioa przenikny komunistyczne idee, tak jak w 1980 roku uznali republikascy eksperci ze Stanw Zjednoczonych? Jeli przez komunistyczne idee rozumie si idee partii komunistycznych, to powysze stwierdzenie zupenie mija si z sednem sprawy. Ze wzgldu na to, e posiada ono wymiar moralnej odrazy, chrzecijastwo emancypacyjne [Liberationist Christianity],
15 Chrzecijanie emancypacyjni [Liberationist Christians], tacy jak chilijski jezuita Gonzalo Arroyo, odrzucili dominujc koncepcj rozwoju jako przejcia od spoeczestwo tradycyjnego do nowoczesnego, w ktrej nowoczesno jest implicite identyfikowana z nowoczesnym typem industrialnego kapitalizmu, G. Arroyo, Consideraciones sobre el sub-desarrollo ena Amrica Latina , Santiago: Cuadernos del CEREN 1970, nr 5, s. 61.

Teologia wyzwolenia a marksizm

anzpraktyka cyteroet 2(8)/2013

30

inspirowane w gwnej mierze rozwaaniami religijnymi i etycznymi, przejawia dalece bardziej radykalne, nieprzejednane i kategorycznie antykapitalistyczne podejcie, ni partie komunistyczne w Ameryce aciskiej, ktre cigle wierz w postpowe cnoty industrialnej buruazji i historycznej, anty-feudalnej roli kapitalistycznego rozwoju przemysowego. By zilustrowa w paradoks, wystarczy jeden przykad. Brazylijska Partia Komunistyczna tumaczya w swoich rezolucjach z Szstego Kongresu (1967): Uspoecznienie rodkw produkcji nie odpowiada obecnemu poziomowi sprzecznoci midzy siami wytwrczymi a stosunkami produkcji16. Innymi sowy, kapitalizm przemysowy musi najpierw rozwin gospodark i zmodernizowa kraj, zanim bdzie mona zacz mwi o socjalizmie. Jednak w 1973 roku biskupi i przeoeni zakonw ze rodkowo-zachodniej Brazylii wydali dokument zatytuowany Pacz Kociow z nastpujcym wnioskiem:
Musimy przezwyciy kapitalizm: to najwiksze zo, akumulacja grzechu, zgnie korzenie, drzewo, ktre wydaje tak dobrze znane nam owoce biedy, godu, chorb i mierci... W celu jego przezwycienia naley koniecznie wyj poza prywatn wasno rodkw produkcji (fabryk, ziemi, handlu, bankw)17.

Kolejny episkopalny dokument jest jeszcze bardziej dosadny. Deklaracja biskupw pnocno-wschodniej Brazylii (1973) mwi:
Niesprawiedliwo wytwarzana w tym spoeczestwie jest owocem kapitalistycznych stosunkw produkcji, ktre stworzyy spoeczestwo klasowe charakteryzujce si dyskryminacj i niesprawiedliwoci. [...] Klasa uciskana nie ma innej moliwoci wyzwolenia, ni poda dug i trudn drog (a podr ta ju si rozpocza) prowadzc do spoecznej wasnoci rodkw produkcji. To gwna zasada ogromnego historycznego projektu globalnego przeksztacenia wspczesnego spoeczestwa w nowe, w ktrym moliwym stanie si stworzenie obiektywnych warunkw pozwalajcych uciskanym odzyska czowieczestwo, ktrego zostali pozbawieni. [...] Ewangelia wzywa wszystkich chrzecijan i ludzi dobrej woli do przyczenia si do tego proroczego nurtu18.

16 Documentos do Partido Comunista Brasileiro, Lisboa 1976, s. 71. 17 Los Obispos Latinoamericano entre Medelln y Puebla, San Salvador: UCA (Universidad Centroamericana), 1978, s. 71. 18 Jai entendu les cris de mon peuple (Exode 3.7). Documents dvques et superiurs religieux du nord-est brsilien, Bruxelles 1973, s. 42-43.

Michael Lwy

31

anzpraktyka cyteroet 2(8)/2013

Dokument zosta podpisany przez trzynastu biskupw (w tym Doma Heldera Cmar), franciszkaskich, jezuickich i redemptorystycznych prowincjaw, a take opata klasztoru benedyktyskiego w Bahii. Z powyszych dokumentw, jak i wielu innych wychodzcych z chrzecijaskiego ruchu wyzwolenia, wynika, e solidarno z biednymi prowadzi do potpienia kapitalizmu, a czasem nawet rodzi pragnienie socjalizmu. Jakiego socjalizmu? Nie jest to temat czsto podejmowany przez teologw wyzwolenia, ktrzy wol zajmowa si etyk ogln i wartociami spoecznymi, ni kwestiami strategicznymi i taktycznymi. Te pozostawiaj raczej ruchom politycznym. Jednak ju na dugo przed 1989 rokiem znaleli si pord chrzecijaskich ruchw wyzwoleczych krytycy tak zwanych realnie istniejcych modeli socjalizmu. Na przykad Gutirrez upiera si, e uciskany lud Ameryki aciskiej powinien porzuci wczeniej obrane cieki i twrczo poszukiwa swojej wasnej drogi ku socjalizmowi. Jego podejcie jest inspirowane Jos Carlosem Maritegui, dla ktrego (gdy pisa w latach dwudziestych dwudziestego wieku) socjalizm w Ameryce aciskiej nie moe by czyst imitacj ani kopi dotychczasowych dowiadcze. Musi on by bohatersk kreacj: Musimy od podstaw stworzy indoamerykaski socjalizm poprzez nasz wasn rzeczywisto, nasz wasny jzyk19. Nie trzeba przy tym dodawa, e dla teologw wyzwolenia socjalizm, jak kada forma ludzkiej emancypacji, jest jedynie przygotowaniem lub oczekiwaniem cakowitego zbawienia i przyjcia Krlestwa Boego na ziemi. Nie powinnimy jednak wnioskowa z powyszego, i teolodzy wyzwolenia obstaj przy marksizmie. Leonardo i Clodovis Boff podkrelaj w swojej odpowiedzi kardynaowi Ratzingerowi, e marksizm uyty zosta jedynie jako porednik w odnowie teologii:
Pomogo to wyjani i wzbogaci pewne podstawowe teologiczne pojcia: lud, biedota, historia, a nawet praktyka i polityka. Nie znaczy to jednak, e zredukowalimy teologiczn tre tych poj do ogranicze marksistowskich form. Wrcz przeciwnie, uylimy uzasadnionych i zgodnych z prawd teoretycznych podstaw marksizmu w ramach teologicznego horyzontu20.

19 Na przykad G. Gutierrez, Thologie de la liberation..., s. 102, 320. Cytat z Jos Carlosa Maritegui zaczerpnity zosta ze zbioru esejw Ideologia e poltica, Lima 1971, s. 249. 20 L. i C. Boff, Le Cri de la Pauvret,[w:] G. Gutierrez, Thologie de la liberation..., s. 139.

Teologia wyzwolenia a marksizm

anzpraktyka cyteroet 2(8)/2013

32

Stanowisko Kocioa w kwestii rolnej ma wiele wsplnego z tradycj rosyjskiego populizmu, znajduje si natomiast w opozycji do ortodoksyjnego marksizmu, dla ktrego rozwj kapitalizmu nie jest postrzegany jako zo absolutne, lecz jako warunek konieczny dla przyszych przeksztace

Pord odrzucanych przez nich aspektw marksizmu znajduj si, jak nietrudno si domyli, filozofia materialistyczna i ateistyczna ideologia; jednak nie stanowi to dla nich wielkiego problemu, gdy uwaaj, e to nie ateizm, a bawochwalstwo jest najwikszym wrogiem chrzecijastwa w Ameryce aciskiej. Waniejsze jest natomiast odrzucenie ekonomicznej tendencji w marksizmie, zwaszcza tendencji dewelopmentalistycznej z jej ograniczon wizj postpu gospodarczego, modernizacji oraz rozwoju si wytwrczych za wszelk cen. Marksistowscy zwolennicy modernizacji czsto szufladkuj chrzecijaskie ruchy wyzwolecze jako populistyczne ze wzgldu na ich sympatie do niektrych przedkapitalistycznych tradycji wsplnotowego ycia i wzajemnej pomocy, ktre zachoway si w kulturze masowej (zwaszcza wrd chopw), a take przez ich skonno do zastpowania proletariatu jedynego podmiotu emancypacji szerszymi pojciami, takimi jak biedni i lud, w tym chopstwo i rdzenne spoecznoci. Na przykad znany brazylijski marksistowski antropolog, Otavio Guilherme Velho, skrytykowa brazylijski Koci za uznawanie procesu kapitalistycznego rozwoju za zo absolutne i za upieranie si przy radykalnej opozycji pomidzy wasnym i kapitalistycznym wyobraeniem dotyczcym ziemi. Przez reprodukcj spontanicznej chopskiej ideologii opartej na przedkapitalistycznej przeszoci, Koci nie moe zmierzy si z tak podstawowymi problemami, jak potrzeba rewolucji buruazyjnej. Stanowisko Kocioa w kwestii rolnej ma wiele wsplnego z tradycj rosyjskiego populizmu, znajduje si natomiast w opozycji do ortodoksyjnego marksizmu, dla ktrego rozwj kapitalizmu nie jest postrzegany jako zo absolutne, lecz jako warunek konieczny dla przyszych przeksztace. Oczywicie nie wszyscy latynoamerykascy marksici podzielaj ten bardzo klasyczny punkt widzenia, ale tekst ten przedstawia znaczcy nurt wrd lewicowych modernistw. Tego rodzaju dyskusja pord latynoamerykaskich marksistw prowadzona jest od lat: Maritegui, wzywajc do indo-amerykaskiego socjalizmu opartego na lokalnej wsplnotowej tradycji (ktr nazwa komunizmem inkaskim), zosta z miejsca potpiony przez sowieckich marksistw i ich latynoamerykaskich zwolennikw jako romantyk i populista. Oczywicie teolodzy wyzwolenia nie mog zaakceptowa Marksowskiej charakterystyki religii jako opium ludu. Jednak nie odrzucaj oni cakowicie marksistowskiej krytyki Kocioa i realnie istniejcych praktyk religijnych. Na przykad Gutirrez przyzna, e latynoamerykaski Koci przyczyni si do nadania ustalonemu porzdkowi witego charakteru: Ochrona zapewniana Kocioowi przez klas spoeczn, ktra broni i czerpie korzyci z kapitalistycznego spoeczestwa prze-

Michael Lwy

33

anzpraktyka cyteroet 2(8)/2013

waajcego w Ameryce aciskiej uczynia zinstytucjonalizowany Koci czci systemu, a chrzecijaski przekaz skadnikiem rzdzcej ideologii21. Z tym surowym osdem zgadza si cz latynoamerykaskich biskupw. Dla przykadu, peruwiascy biskupi w deklaracji przyjtej podczas XXXVI. Zgromadzenia Episkopatu (1969) stwierdzaj, e: Przede wszystkim my, chrzecijanie, powinnimy zauway, e poprzez brak wiary nasze sowa i czyny, nasze milczenie i zaniedbania, przyczyniy si do obecnej niesprawiedliwej sytuacji. Jednym z najbardziej interesujcych dokumentw na ten temat jest uchwaa przyjta przez Wydzia Edukacji CELAM pod koniec lat szedziesitych (zanim instytucja znalaza si pod wpywem konserwatywnej hegemonii):
Religia chrzecijaska bya i jest nadal uywana jako ideologia usprawiedliwiajca rzdy silnych. Chrzecijastwo w Ameryce aciskiej stao si religi uyteczn dla systemu. Chrzecijaskie rytuay, kocioy i praca przyczyniy si do kierowania niezadowolenia ludzi ku temu, co pozagrobowe i zupenie oderwane od rzeczywistego wiata. W ten sposb chrzecijastwo powstrzymao protest przeciwko niesprawiedliwemu i opresyjnemu systemowi22.

Rzecz jasna, krytyka ta wyraona jest w imi prawdziwego chrzecijastwa, w solidarnoci z biednymi i uciskanymi, i nie ma nic wsplnego z materialistycznym kwestionowaniem religii jako takiej. Jak pokazuj te fragmenty pism teologw i owiadcze biskupw, znaczna cz Kocioa latynoamerykaskiego (bdca jednak w mniejszoci) po cichu wplota podstawowe zasady marksizmu w swoje nowe rozumienie chrzecijastwa. Niektrzy chrzecijascy zwizkowcy, czonkowie lewicowych organizacji i radykalnych ruchw, jak Chrzecijanie dla Socjalizmu, poszli krok dalej, prbujc dokona syntezy czy fuzji chrzecijastwa i marksizmu. Mwimy tutaj o chrzecijaskim prdzie wewntrz rewolucyjnego ruchu. W rzeczy samej w wielu miejscach (np. w Brazylii czy Ameryce rodkowej) jest to jeden z gwnych skadnikw ruchu rewolucyjnego. Kwestia taktycznego sojuszu z tak zwanymi lewicowymi siami chrzecijaskimi bya przez dugi czas jednym z problemw ruchw robotniczych i marksistw w Ameryce aciskiej (cho nie tylko tam). Podczas swojej wizyty w Chile w 1971 roku, Fidel Castro wspomnia
21 G. Gutirrez, Thologie de la liberation..., s. 266. 22 Cytowane w: tame, s. 117-118. W przypisie Gutirrez wspomina kilka innych latynoamerykaskich dokumentw biskupich o podobnej orientacji.

Teologia wyzwolenia a marksizm

anzpraktyka cyteroet 2(8)/2013

34

o moliwoci zmiany charakteru sojuszu marksistowsko-chrzecijaskiego z taktycznego na strategiczny. Jednak dzi, po dowiadczeniach Brazylii, Nikaragui i Salwadoru, nie powinno si ju mwi o sojuszu, a raczej o organicznej jednoci. Chrzecijanie ju s jednym z istotnych skadnikw ruchu robotniczego i rewolucyjnego w wielu krajach Ameryki aciskiej. Marksici rnorodnie reagowali na t now i niespodziewan sytuacj. Jedni oceniali j jako wybieg duchownych lub now form opium dla ludu, innym udao si pozosta bardziej otwartymi i zaakceptowa rewolucyjnych chrzecijan jako prawowitych czonkw ruchu. Dobrym przykadem jest komendant Luis Carrin, czonek narodowej dyrekcji FSLN, ktry trafnie podsumowa problem w swoim wywiadzie z sierpnia 1985 roku:
Nie widz powodu, dla ktrego chrzecijanie, bez wyrzekania si swojej wiary, mieliby zaprzesta zapoyczania marksistowskich narzdzi pojciowych, ktre s niezbdne dla naukowego zrozumienia procesw spoecznych i rewolucyjnego ukierunkowania w polityce. Innymi sowy, chrzecijanin moe by jednoczenie chrzecijaninem i zupenie konsekwentnym marksist. [...] W tym sensie nasze dowiadczenie moe wiele nauczy. Byo i jest wielu aktywnych chrzecijan we Froncie Sandinistowskim, a niektrzy z nich s nawet ksimi. I nie mwi tu tylko o szeregowych; niektrzy s czonkami Zgromadzenia Sandinistowskiego i zajmuj odpowiedzialne pozycje w polityce. Myl, e niektrzy czonkowie marksistowskiej awangardy mieli tendencje do postrzegania postpowych i rewolucyjnych frakcji chrzecijastwa jako przeciwnikw rywalizujcych o poparcie partii. Uwaam, e to bd. Unikanie tego bdu to jedno z najwikszych osigni FSLN. Poczylimy si z oddolnymi strukturami Kocioa nie po to, by wyciga z nich ludzi, ale by zintegrowa je z Frontem Sandinistowskim na etapie jego politycznego rozwoju. W adnym wypadku nie znaczy to, e sprzeciwiamy si udziaowi ludzi w chrzecijaskich instytucjach. Wrcz przeciwnie, trzymamy ludzi w tych strukturach po to, by ich zaangaowanie przeksztacio si w dziaania polityczne w tym rodowisku. Nigdy nie mwilimy im, e poprzez przyczenie si do FSLN bd musieli wybiera pomidzy wiar chrzecijask, a czonkostwem we Froncie. Gdybymy tak postawili spraw, pozostalibymy ma grupk dziaaczy23.

Marksici rnorodnie reagowali na t now i niespodziewan sytuacj. Jedni oceniali j jako wybieg duchownych lub now form opium dla ludu, innym udao si pozosta bardziej otwartymi i zaakceptowa rewolucyjnych chrzecijan jako prawowitych czonkw ruchu.

Naley jednak podkreli, e poza Brazyli i Ameryk rodkow, wikszo czonkw Kocioa ubogich jest niechtna angaowaniu si
23 L. Carrin, Les chrtiens dans la revolution sandiniste, Inprecor 1987, nr 246, s. 16.

Michael Lwy

35

anzpraktyka cyteroet 2(8)/2013

w bliski zwizek z marksizmem; nie tylko ze wzgldu na kampani Watykanu, lecz take przez ogln nieufno wobec tej teorii i jej otwarcie politycznego zaangaowania. Co wicej, teolodzy, ktrzy wczeniej czsto uywali marksistowskich kategorii, s teraz znacznie ostroniejsi, zwaszcza od czasu europejskich wydarze z 1989 roku (niechlubnego koca bloku sowieckiego). Mona powiedzie, e istnieje dzi oglna tendencja do umniejszania znaczenia zwizku emancypacyjnego chrzecijastwa z marksizmem. Tumaczenie: Pawe Bkowski i Maja Jagielska

Teologia wyzwolenia a marksizm

anzpraktyka cyteroet 2(8)/2013

36

Michael Lwy (1938) socjolog i filozof. Emerytowany profesor

socjologii w Centre National de la Recherche Scientifque i wykadowca cole des Hautes tudes en Sciences Sociales w Paryu. Autor ponad dwustu publikacji z dziedziny socjologii kultury i filozofii polityki, powiconych midzy innymi twrczoci Benjamina, Kafki, Lukcsa i Marksa. Jego najwaniejsze ksiki to: Georg Lukcs: from Romanticism to Bolshevism (1979), Redemption and Utopia: Jewish Libertarian Thought in Central Europe: a Study in Elective Affinity (1992), On Changing the World. Essays in political philosophy: from Karl Marx to Walter Benjamin (1993), Fire Alarm: Reading Walter Benjamins On the Concept of History (2005), The Theory of Revolution in the Young Marx (2006). Cytowanie: M. Lwy, Teologia wyzwolenia a marksizm, Praktyka Teoretyczna nr 2(8)/2013, http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_nr8_2013_Teologie/01.Lwy.pdf (dostp dzie miesic rok)
Sowa kluczowe: marksizm, teologia wyzwolenia, Ameryka Poudniowa, modernizacja, bieda, utopia

Michael Lwy