Przedmowa

Kognitywistyka, neurofilozofia i badania nad moralnoci

o rk Czytelnika oddajemy ksik Moralno mzgu. Co neuronauka mwi o moralnoci autorstwa Patricii S. Churchland1. Wnaszym przekonaniu jest to jedna zwaniej szych prac, jakie wostatnich latach pojawiy si wkognitywi styce. Decyduje otym zarwno waki temat, jak iosoba autorki. Nie trzeba przekonywa chyba nikogo, e natura moralnoci jest zagadnieniem istotnym nie tylko dla nauki ifilozofii, ale take dla szeroko pojmowanej kultury, ktra nieustannie oddziauje na na sze umysy. Ten ostatni czynnik sprawia, e Moralno mzgu na biera wymiaru praktycznego. Zkolei, jeli chodzi osam autork, na uwag zasuguje jej zdolno do analizy isyntezy danych zr nych dyscyplin nauki, przenikliwa refleksja filozoficzna izdolno do pisania orzeczach trudnych wsposb przystpny ibyskotliwy. Patricia S. Churchland jest profesorem filozofii na Uniwer sytecie Kalifornijskim wSan Diego (UCSD), wsppracuje rw nie zSalk Institute for Biological Studies. Prowadzone przez ni od wielu lat badania dotycz przede wszystkim zagadnie
Oryginalnie ksika ukazaa si jako: P.S. Churchland, Braintrust: What Neuroscience Tells Us about Morality, Princeton University Press, Princeton Oxford 2011.
1

Moralno mzgu

zpogranicza neuronauki oraz filozofii. Wraz zmem filozo fem ikognitywist Paulem M. Churchlandem spopularyzo waa ona dyscyplin okrelan jako neurofilozofia. Prcz Moralnoci mzgu, Patricia Churchland jest autork ksiek takich jak2: Neurophilosophy: Toward aUnified Science of the Mind-Brain, Brain-Wise: Studies in Neurophilosophy oraz Touching a Nerve: The Self as Brain. Wsplnie z Terrencem J. Sejnowskim napisaa ponadto ksik The Computational Brain, za wybrane artykuy Paula oraz Patricii Churchlandw opublikowane zostay wzbiorze On the Contrary: Critical Essays 19871997. Moralno mzgu jest jej pierwsz ksik ukazu jc si wjzyku polskim. Jestemy przekonani, e niniejsza po zycja wypenia wan luk wpolskojzycznej literaturze filozo ficznej inaukowej. Moralno mzgu odczytywa mona jako cz szer szego projektu bada nad natur czowieka. Ksika ta wpi suje si wpowizane ze sob cile, co najmniej trzy ciekawe i istotne nurty badawcze. Pierwszym z nich jest wspomniana kognitywistyka3, czyli interdyscyplinarna perspektywa badaw cza, uwzgldniajca osignicia dyscyplin takich jak neuro nauka, psychologia, informatyka, antropologia i filozofia. Na
Oto szczegowe dane bibliograficzne wymienionych pozycji: P.S. Chur chland, Neurophilosophy: Toward aUnified Science of the Mind-Brain, MIT Press, Cambridge, MA 1986; P.S. Churchland, Brain-Wise: Studies in Neuro philosophy, MIT Press, Cambridge, MA 2002; P.S. Churchland, Touching aNerve: The Self as Brain, W.W. Norton & Company, New York 2013; P.S. Churchland, T.J. Sejnowski, The Computational Brain, MIT Press, Cam bridge, MA 1992; P.M. Churchland, P.S. Churchland, On the Contrary: Critical Essays 19871997, MIT Press, Cambridge, MA 1998. 3 Autorem terminu kognitywistyka, bdcego niemale oficjalnym odpo wiednikiem dla cognitive science jest Jerzy Perzanowski, jeden zojcw za oycieli tej dyscypliny na gruncie polskim.
2

Przedmowa

przestrzeni lat kognitywistyka zmieniaa swj ksztat, przecho dzc od paradygmatu, wktrym dominujca wizja umysu opie raa si na analogii zdziaaniem komputera, do paradygmatu opartego na empirycznych badaniach mzgu, interakcji organi zmu ze rodowiskiem oraz perspektywie ewolucyjnej. Ewolucja nomen omen samej dyscypliny nie wydaje si niczym niepo danym. Cel kognitywistyki, czyli ch zbadania izrozumie nia umysu oraz poznania, niezmiennie jest wyznacznikiem jej tosamoci. Na kartach Moralnoci mzgu czytelnik bdzie mia okazj zetkn si zkognitywistyk, czy moe lepiej powiedzie neurokognitywistyk, wcaej okazaoci. Nurtem drugim jest neurofilozofia, ktr od wielu lat po pularyzuje autorka niniejszej ksiki (wraz mem Paulem M. Churchlandem). Czym jest neurofilozofia iczym si zaj muje? Wjednej zwczeniejszych prac Patricia Churchland wy jania nastpujco:
(...) Natura umysu (obejmujca natur pamici, uczenia si, wia domoci czy wolnej woli) tradycyjnie naleaa do zakresu kom petencji filozofii. Filozofowie zmagali si zni przez wiele wie kw. Neurofilozofia wypywa zuznania, e nauki badajce mzg, wraz ze wspomagajc je aparatur, wreszcie stay si zaawan sowane na tyle, by doprowadzi do prawdziwego postpu wzro zumieniu umysu. Mwic bardziej zuchwale, filozofia umysu uprawiana bez zrozumienia jak dziaaj mzg ineurony jest ja owa. Wrezultacie neurofilozofia koncentruje si na problemach znajdujcych si na skrzyowaniu zielenicej si neuronauki isi wiejcej filozofii4.
4

P.S. Churchland, Brain-Wise: Studies in Neurophilosophy, op. cit., s.23.

10

Moralno mzgu

Zdaniem Churchland najbardziej owocn perspektyw upra wiania filozofii wogle jest wanie neurofilozofia. Wspczesny filozof, zainteresowany nawet klasycznymi problemami, powi nien by wyksztacony lub przynajmniej dobrze poinformowany wosigniciach neuroscience5. Innymi sowy, neurofilozofia po lega zjednej strony na metodycznym wykorzystywaniu przez filo zofw osigni neuronauki, az drugiej na stosowaniu tych osi gni wrozwizywaniu tradycyjnych problemw filozoficznych, takich jak bdca tematem ksiki moralno, ale take wolna wola, tosamo osobowa, natura emocji czy percepcji. Neurofi lozofowie twierdz, e aby pisa odpowiedzialnie otych tematach nie tylko mona, ale wrcz trzeba ledzi biece osignicia nauk biologicznych wogle, aneuronauki wszczeglnoci. Trzecim nurtem jest naturalistyczne podejcie do etyki imoralnoci. Oile moralno ietyka tradycyjnie uznawane byy za przedmiot refleksji filozoficznej, otyle druga poowa dwudzie stego wieku nieco zmienia ten stan rzeczy. Podjte przez socjo biologw (przede wszystkim Edwarda O. Wilsona6) pierwsze prby spojrzenia na moralno zperspektywy biologicznej wy daj si ze wspczesnej perspektywy naiwne iobarczone licz nymi bdami oraz uproszczeniami. Nie zmienia to jednak faktu, e prby te byy impulsem dla stworzenia pniejszych bar dziej wyrafinowanych i owocnych propozycji. Oczywicie nie moemy wtym miejscu przedstawi caej, niezwykle roz legej perspektywy naturalistycznych bada nad moralnoci. Byoby to zreszt bezcelowe, gdy traktuje otym wanie Mo Zob. P.S. Churchland, Neurophilosophy: Toward a Unified Science of the Mind-Brain, op. cit. 6 E.O. Wilson, Socjobiologia. Nowa synteza, prze. M. Siemiski, Zysk iS-ka, Pozna 2000 (orygina: 1975).
5

Przedmowa

11

ralno mzgu. Chcemy wtym miejscu powiedzie tylko, e za perspektyw bada nad moralnoci, wjakiej porusza si Patri cia Churchland, stoi wiele odkry iteorii sformuowanych wra mach neuronauki poznawczej, psychologii rozwojowej ibiolo gii ewolucyjnej, a take antropologii kulturowej iprymatologii. Nale do nich choby: badania nad powstawaniem emocji iich wpywem na podejmowanie decyzji (ktre zdaj si zaciera tra dycyjne rozrnienie na afekt ipoznanie), teorie dotyczce al truizmu ikooperacji (a take ich ewolucji), odkrycie neuronw lustrzanych, koncepcja ucielenionej symulacji, hipoteza marke rw somatycznych, badanie rnych rodzajw dylematw moral nych oraz studia nad wpywem oksytocyny na zaufanie, atake wiele innych hipotez, teorii idanych empirycznych7. W tym kontekcie warto wspomnie o perspektywie ba dawczej Churchland. Zjednej strony godne pochway jest to, e unika ona uproszcze, polegajcych na bezgranicznym za ufaniu danym biologicznym ineurokognitywnym, kosztem za niedbania zmiennoci indywidualnej i kulturowej (te ostanie niewtpliwie trzeba uwzgldnia badajc ludzkie inie tylko praktyki moralne). Z drugiej jednak strony kontrowersje bu dzi moe to, e Churchland nie poprzestaje jedynie na opisie mechanizmw moralnych (sfera faktu), ale podejmuje rw nie kwestie normatywne (sfera powinnoci). Tym samym wy stawia si na cicie gilotyn Humea oraz potpienie zwi zane ze wskazanym przez Moorea bdem naturalistycznym8.
Omwienie tych koncepcji, a take informacje bibliograficzne Czytelnik znajdzie na kartach Moralnoci mzgu. 8 Zob. synne prace: D. Hume, Traktatonaturzeludzkiej, prze. Cz. Znamie rowski, Aletheia, Warszawa 2005; G.E. Moore, Zasadyetyki, prze. Cz. Zna mierowski, De Agostini, Warszawa 2003, rozdz. 1, 10, atake dwie prace zbio rowe powicone tym zagadnieniom: Wwiecie powinnoci, red. B.Broek,
7

12

Moralno mzgu

Churchland podejmuje jednak dojrza polemik zDavidem Hu mem iG.E.Moorem, wskazujc, e ich zastrzeenia nie tylko nie s filozoficzn witoci, ale opieraj si na kontrower syjnych, azarazem podwaalnych, zaoeniach. Osd tej pole miki pozostaje oczywicie po stronie Czytelnika. Bez wtpienia Churchland naley si wielki podziw za ostrone, azarazem kompleksowe przedstawienie ogromnej iloci danych empirycznych, poddanie ich filozoficznej reflek sji, zajcie wyrazistego stanowiska wdyskusji, atake stworze nie unikatowej syntezy znaturalizowanej perspektywy bada nad moralnoci. W Moralnoci mzgu przeplataj si wszyst kie trzy perspektywy: jest to ksika powstaa na kanwie kogni tywistycznej rewolucji naukowej, podejmujca naturalistyczne dociekania nad natur moralnoci, atym samym realizujca je den zcelw neurofilozofii. Na koniec chcielibymy wyjani tytu niniejszego wyda nia. Oryginalnie ksika zatytuowana jest Braintrust: What Neuroscience Tells Us about Morality. O ile oryginalny pod tytu zosta przez nas zachowany, otyle wporozumieniu zWy dawc zdecydowalimy si jednak jak ufamy wzgodzie ztre ci iprzesaniem ksiki zmieni tytu gwny. Wdecyzji tej utwierdzi nas wsppracownik autorki Piotr Winkielman, psy cholog ikognitywista zUCSD. Naszym zdaniem poszukiwanie za wszelk cen polskiej kalki byoby krzywdzce. Zpewnoci nie udaoby si nam bowiem odda wszystkich niuansw zna czeniowych, bazujcego na pomysowej grze sw oryginau. Co oznacza neologizm bdcy tytuem pracy? Zapewne inspi
M. Hohol, . Kurek, J. Stelmach, Copernicus Center Press, Krakw 2013; The Many Faces of Normativity, red. J. Stelmach, B. Broek, M. Hohol, Coperni cus Center Press, Krakw 2013.

Przedmowa

13

racj by termin Brain Trust oznaczajcy grono fachowych do radcw polityka, osoby ubiegajcej si ourzd publiczny czy po prostu kogo, kto musi podj wan azarazem trudn de cyzj. Na kartach ksiki Churchland przekonuje, e dla ka dego z nas, takim podstawowym organem doradczym jest mzg, osadzony jednak wokrelonych praktykach kulturowych. Jej zdaniem mzg nie jest jednak organem wszechwiedzcym, awic zdolnym do nieomylnych podpowiedzi wkadej sytu acji. Podejmowane przez mzg decyzje ocharakterze moralnym s rezultatem procesw uczenia si (na przykad na drodze imi tacji), uspoecznienia czy odczytywania stanw mentalnych in nych osb. Samo angielskie sowo trust oznacza zaufanie. Jak zaufanie ma si do moralnoci? Churchland przekonuje, e zaufanie jest jedn zpodstaw zachowa spoecznych woglnoci izachowa moralnych wszczeglnoci. Podejmujc trudne de cyzje moralne, powinnimy zdaniem autorki zaufa ukszta towanemu wtrakcie filo- iontogenezy mzgowi, anie bezwy jtkowym reguom inakazom. Ponadto wsamych dociekaniach nad natur moralnoci powinnimy zaufa dyscyplinom takim jak neuronauka, ewolucjonizm czy psychologia. *** Serdecznie dzikujemy Michaowi Furmanowi zCentrum Ko pernika Bada Interdyscyplinarnych za wnikliw lektur pierw szej wersji tumaczenia oraz bezcenne korekty i propozycje zmian. Bez wtpienia odegra on rol naszego Brain Trust. Mateusz Hohol iNatalia Marek Krakw, lipiec 2013