DUSZA LUDZKA O WIATA

Jerzy Prokopiuk

DUSZA LUDZKA O WIATA

STUDIO ASTROPSYCHOLOGII

REDAKCJA: Urszula PROJEKT OKADKI:

Kowalewska-Pasek Anna Drozdowska KOREKTA: Magorzata Wa

Copyright by Studio Astropsychologii, Biaystok 2007

Wydanie I BIAYSTOK 2007 ISBN 978-83-7377-258-8

STUDIO ASTROPSYCHOLOGII oferta: www.studioastro.pl

15-762 Biaystok ul. Antoniuk Fabr. 55/24 (085) 662-92-67 redakcja (085) 654-78-06 sekretariat (085) 653-13-03 dzia handlowy hurt (085) 654-78-35 sklep firmowy Talizman detal

WICEJ INFORMACJI ZNAJDZIESZ NA PORTALU PSYCHOTRONICZNYM WWW.PSYCHOTRONIKA.PL

Druk i oprawa: Mazowieckie Zakady Graficzne s.c. e-mail: drukarnia@mzgraf.pl

Spis treci

Wstp: Freud w cieniu gnozy ................................................................................. Zygmunt Freud i psychoanaliza (1967) ................................................................ Od psychoanalizy do psychosyntezy: Alfonsa Maedera pogldy na proces psychoterapii (1967)................................................................................... Erich Fromm neopsychoanaliza a problem religii (1962)................................ O samorealizacji i jej potrzebie (1978) ................................................................. Metareligijny i religijny aspekt procesu samorealizacji czowieka (1979) ........ Psychologia humanistyczna a samorealizacja czowieka (1980)........................ Prostota jako zasada ycia (1986).......................................................................... Eros i Thanatos Ottona Weiningera (1994) ......................................................... Dzieje patologii wyobrani (1996)......................................................................... Stanislav Grof: przemiana za w dobro (2000)..................................................... Psychopata paranoidalny (2000) ........................................................................... Inkwizycja paranoja w akcji (2000).................................................................... Pochwaa blunierstwa (2005) ........................................................................... O gbszym znaczeniu kltwy (1996).................................................................... O snach (1999)........................................................................................................ Epidemie i ich tajemnice (1997)............................................................................ Poletko Pana Boga (2002) ...................................................................................... O przyjani na drodze do wtajemniczenia (2000) ............................................... Czy gej moe by zbawiony (2002)........................................................................ Pomiertny sen mionika chopcw (2003)......................................................... Fallos wszechmocny (2002) ................................................................................... Czy celibat to perwersja? (2002)............................................................................ Szalestwo i twrczo (2004)............................................................................... Coda do szalestwa i twrczoci (2004) ........................................................... Wspomnienie o zmarym przyjacielu (2001) ....................................................... Obraz duszy polskiej (2001) ..................................................................................

7 16 45 54 78 85 92 109 120 125 129 133 135 136 139 140 142 145 148 152 168 170 172 175 177 178 181

Od psychoanalizy do psychosyntezy
ALFONSA MAEDERA POGLDY NA PROCES PSYCHOTERAPII
Motto: Waciwie naleaoby pacjenta leczy tak dugo, a nauczy si modli. (L. SZONDI)

Kiedy w 1908 roku Zygmunt Freud otwiera w Salzburgu zjazd zwolennikw psychoanalizy, nie mg rzecz jasna przeczuwa, e wielu spord 43 uczestnikw zjazdu to przyszli schizmatycy i heretycy freudyzmu, a zarazem twrcy licznych odrbnych koncepcji i metod psychoterapeutycznych. Pierwszym, ktry zerwa z psychoanaliz ortodoksyjn, by Alfred Adler, pniejszy twrca tzw. psychologii indywidualnej; zerwanie to nastpio w latach 191011. W tym samym czasie odsuwa si od Freuda inny jego ucze i towarzysz Wilhelm Stekel. W latach 191214 zrywaj z nim kolejno: Carl Gustav Jung, pniejszy twrca psychologii analitycznej (kompleksowej), Alfons Maeder, inicjator tzw. prospektywno-chrzecijaskiego kierunku w psychoterapii, oraz Herbert Silberer, inicjator kierunku zwanego symboliczno-anagogicznym. W latach dwudziestych tworzy wasn szko (tzw. terapia woli) Otto Rank, reformuj freudyzm: Sandor Ferenczi, Melania Klein i Wilhelm Reich. W latach trzydziestych w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej powstaje rozgaziony nurt neopsychoanalityczny zwany take dynamiczno-kulturowym (do jego czoowych przedstawicieli nale m.in.: Karen Horney, H. S. Sullivan i Erich Fromm, twrca tzw. psychoanalizy humanistycznej). Kierunkiem nawizujcym do psychoanalizy, cho rewidujcym j w zakresie metod leczniczych, jest psychoterapia grupowa (wraz z tzw. psychodramatem); jej pionierami byli m.in. S. R. Slavson i J. L. Moreno. W latach trzydziestych i czterdziestych powstaje szkoa analizy losowej Leopolda Szondiego oraz nawizujca do filozofii Heideggera szkoa analizy egzystencjalnej Ludwiga Binswangera. Wreszcie, ju po II wojnie wiatowej, pojawia si tzw. logoterapia Victora E. Frankla i kierunek religijnego przewartociowania psychoanalizy Wilfrieda Daima. Proces rewizji i reformy psychoanalizy ortodoksyjnej oraz powstawania nowych postpsychoanalitycznych szk psychoterapii (cao ich zwyko si okrela mianem psychologii gbi) mia miejsce zasadniczo pod wpywem bd to inspiracji religijnych (Jung, Maeder, Silberer, Frankl i Daim), bd to tendencji socjologicznych (Adler, Rank, neopsychoanaliza, psychoterapia grupowa i Szondi), bd te filozofii egzystencjalistycznej (Binswanger, czciowo Frankl i Daim).
45

Nasz artyku powicimy jednemu z gwnych przedstawicieli religijnego nurtu psychologii gbi Alfonsowi Maederowi. Alfons Maeder urodzi si w 1882 roku w La Chaux-de-Fonds (Szwajcaria), w rodzinie zwizanej z przemysem zegarmistrzowskim. Jakkolwiek urodzony i wychowany w religii chrzecijaskiej, odszed od niej jeszcze jako mody chopiec. Surogatem religii staa si dla nauka. Miejsce Boga zaja natura; drogi do niej szuka w wczesnej pozytywistycznej filozofii i w modnym darwinistycznym przyrodoznawstwie. Koncepcje, takie jak determinizm procesw yciowych i psychicznych czy mechanistyczna teoria ycia napaway go prawdziwym entuzjazmem. Takie pogldy i zainteresowania zdecydoway, e mody Maeder wybra medycyn jako przedmiot swych studiw. I wwczas to przekorny los sprawia, e pozytywistycznie nastawiony student medycyny przebywajc na wakacyjnej praktyce w stacji zoologicznej w Neapolu w 1903 roku styka si z Hansem Drieschem, czoowym biologiem-neowitalist i ulega jego wpywowi. Dziki Drieschowi Maeder pozna nieadekwatno maszynowego modelu ycia: bowiem jeli nawet organizm funkcjonuje czciowo jak aparat, czerpic energi z poywienia i z biegiem czasu wyczerpujc j i zuywajc si samemu, to przecie posiada on fundamentaln waciwo sui generis, a mianowicie odbudowuje sam siebie i samorzutnie naprawia swe strukturalne uszkodzenia. ywa istota, w przeciwiestwie do mechanizmu, jest tworem autonomicznym, ktry yje i dziaa wedug wasnych praw. Ta przemiana sposobu mylenia w odniesieniu do zjawisk biologicznych miaa pniej powanie wpyn na postaw Maedera jako lekarza i psychiatry. Albowiem Maeder w czasie swych medycznych studiw reprezentowa zrazu intelektualistyczn postaw czysto naukow nie interesowali go chorzy i ich leczenie, lecz tylko choroby jako ciekawe przypadki patologii. Wanie ta jego postawa miaa z czasem ulec radykalnej zmianie. Zim 1905/06 roku, w toku praktyki w klinice psychiatrycznej w Charit w Berlinie Maeder postanowi specjalizowa si w psychiatrii. Powrciwszy do Zurychu, nawiza kontakt ze sawn klinik w Burghlzli, na czele ktrej sta wybitny uczony i lekarz Eugen Bleuler. Ale blisze zwizki poczyy Maedera z wczesnym naczelnym lekarzem kliniki, C. G. Jungiem. Jung by tym, ktry zapozna modego lekarza z nazwiskiem Freuda i z psychoanaliz. Po latach Maeder pisa o wsppracy z Jungiem: Obok nauki i zachty, obok przykadu ycia powiconego badaniom, zawdziczam Jungowi jeszcze co innego: by on pierwszym naprawd wybitnym czowiekiem, ktrego poznaem osobicie i bliej i ktry potraktowa mnie powanie. Mimo to Jung nie odegra w yciu Maedera roli ojcowskiego autorytetu, roli mistrza, ktrego wielko czsto przytacza uczniw. By on dla Maedera raczej starszym bratem, a z czasem sta si w pewnym stopniu take rywalem. Z fascynujc postaci Zygmunta Freuda zetkn si Maeder osobicie dopiero w 1910 roku na Midzynarodowym Kongresie Psychoanalitycznym w No46

rymberdze. W psychoanalizie znalaz mody psychiatra sposb mylenia znany mu ju z biologii: determinizm procesw psychicznych tumaczcy powstawanie snw, tworzenie si neurotycznych symptomw i tzw. czynnoci omykowych. Pojcie libido stwarzao po raz pierwszy mono zrozumienia dynamicznego charakteru ycia psychicznego. Psychoanaliza bya uwolnieniem od bezpodnoci spekulatywnej psychologii akademickiej i dawaa dostp do sfery emocjonalnej i popdowej, ktra manifestuje si tak silnie u chorych psychicznie. Kauzalnogenetyczny sposb mylenia okaza si skuteczny, jeli chodzi o zrozumienie psychoneuroz i o ich terapi. W rok po kongresie norymberskim rozpocza si seria schizm w onie psychoanalizy. Jednym z kolejnych dysydentw by rwnie Maeder. Co doprowadzio go do opuszczenia szeregw ruchu psychoanalitycznego? W roku 1911 analiza pewnej serii snw skonia go do zakwestionowania jednego z kanonw freudowskiej teorii snu, a mianowicie tezy goszcej, e sny maj jedynie funkcj symbolicznego spenienia niewiadomych pragnie, funkcj wentyla bezpieczestwa kanalizujacego impulsy seksualne. Maeder zada sobie pytanie (ktre niezalenie od niego nasuno si w tym samym czasie take Jungowi i Silbererowi), czy sny nie mog by take wyrazem innych czynnoci niewiadomoci, czy nie mog wyraa prb rozwizania aktualnych konfliktw psychicznych? W takich przypadkach w niewiadomoci przygotowywaoby si co, co pniej zostawaoby uwiadomione i realizowane z pomoc rozumu i woli. Jednake tego rodzaju niewiadome przygotowanie zakadaoby, e psychika posiada zdolno prospektywn sui generis. Na ten temat Maeder pisa wiele lat pniej: Musimy odej od skostniaej formuy goszcej, e sen jest tylko spenieniem pragnie i jednostronnie przedstawiajcej go jako zjawisko infantylne, i musimy przyzna, e istniej takie sny (jak rwnie inne zjawiska psychiczne), w ktrych wyraa si progresywny ruch libido, wizja wytsknionego celu lub te denie do urzeczywistnienia go. Obok przeszoci moe nas interesowa rwnie niewiadomie przyszo (Selbsterhaltung und Selbstheilung, s. 139). Ten nowy aspekt snu doprowadzi Maedera do przyjcia finalistycznego sposobu rozpatrywania ycia psychicznego, sposobu bdcego uzupenieniem kauzalnej postawy ortodoksyjno-freudowskiej. Maeder przyznaje zreszt, e pierwszy impuls do takiej zmiany pogldw na dynamik ycia psychicznego zawdzicza pracy genewskiego psychologa Th. Flournoya, Sur les automatismes tlologiques antisuicides. Nowe idee Maedera spotkay si z bardzo zym przyjciem ze strony Freuda i jego najbliszych wsppracownikw. Do otwartej rozprawy doszo na kolejnym Midzynarodowym Kongresie Psychoanalitycznym w Monachium w 1913 roku. Maeder wygosi tam referat powicony problemowi snu; koreferentem by Otto Rank. W rezultacie doszo do ostatecznego rozamu midzy wiedeskimi ortodoksami i zurychskimi schizmatykami, do ktrych nalea take Maeder. (W tym samym roku take Jung zrywa z freudowsk psychoanaliz.)
47

Przez okres kilku nastpnych lat Maeder wsppracowa blisko z Jungiem. Stopniowo jednak drogi ich si rozchodz. Jung rozwija sw psychologi analityczn opart na koncepcji niewiadomoci kolektywnej, odbywa kilka wypraw etnograficznych, potem koncentruje si na badaniu mitw, wizji dawnych mistykw i alchemii. Maeder, zainteresowany bardziej praktyk lekarsk ni tworzeniem systemu teoretycznego, nie podziela gnostycznej postawy Junga, jakkolwiek przejmuje i uznaje cay szereg jego koncepcji (np. teori archetypw). W roku 1917 Maeder wygasza w Genewie odczyt zatytuowany Heilung und Entwicklung im Seelenleben. Jak si okazao z biegiem lat, odczyt ten mia znaczenie programu, albowiem Maeder da w nim, jakby w intuicyjnym ogldzie, przegld wszystkich gwnych wtkw caej swej pniejszej dziaalnoci naukowej i praktycznej. A wtki te byy i s nastpujce: samokierowanie i samoleczenie, anagogiczny aspekt przeniesienia i funkcja ideau, lekarz i psychagogika, leczenie i reintegracja osobowoci, wiara religijna. Tymi gwnymi wtkami myli i dziaalnoci Maedera kierowa si bdziemy w poniszym omwieniu jego pogldw. Natura sanat, medicus curat to zdanie dokonuje rozrnienia dwch instancji w procesie leczenia. Dotyczy ono w szczeglnoci psychoterapii. Dawniej mwiono potocznie o leczniczych siach natury, dzi dziki rozwojowi nauk przyrodniczych dysponujemy konkretnymi danymi na temat naturalnego procesu leczenia. Maeder nawizuje do eksperymentw i koncepcji Hansa Driescha, kiedy chcc da fundament biologiczny swym pogldom zaczyna najczciej swe rozwaania od powoania si na waciw organizmom cech samorzutnoci; jako przykady mog tu suy procesy regeneracji wystpujce u niszych zwierzt, zasklepianie si ran, obrona organizmu przed pierwiastkami chorobotwrczymi oraz powstawanie odpornoci na choroby. Pod wpywem obserwacji tych dynamiczno-funkcjonalnych zjawisk biologicznych odkryto analogiczne zjawiska take w yciu psychicznym czowieka. Dowiadczenie uczy, e psyche, podobnie jak soma, usiuje pomc samej sobie. Psychika reaguje na zewntrzne niebezpieczestwa i wewntrzne krytyczne sytuacje. Broni si na swj sposb przeciwko zagroeniu, na chorob automatycznie reaguje obron, ktrej celem jest przywrcenie normalnego stanu zdrowia. Psychiczne samokierowanie odnosi si do zaburze funkcjonalnych i suy zachowaniu rwnowagi, podczas gdy prba samoleczenia odnosi si do uszkodze strukturalnych i dy do restytucji lub te do odpowiedniego wyrwnania. W swych rozwaaniach Maeder czsto zwraca uwag na etymologi terminu Heilung (wy)leczenie. Niem. Heil, podobnie jak ang. heal wie si z anglosaskim hal zdrw, cay i greckim hlos cay, nienaruszony. Jednake Heil zdrowie, to take Rettung ocalenie, ratunek. Ang. heal: to make hale or sound (franc. sain) wyleczy, uczyni zdrowym. Franc. gurir pochodzi z gockiego warjan chroni, broni, podobnie jak wysokoniemieckie wehren broni, czyni bezpiecznym. Starofranc gurison odpowiada dzisiejszemu sret, sauvet pewno, bezpiecze48

stwo, ratunek, ocalenie. A wic wyranie wchodz tu w gr trzy idee: cao (penia), obrona (bezpieczestwo) i ocalenie (ratunek). Dusza ludzka odpowiada wic na krytyczn sytuacj prb samopomocy. Tote aby stworzy pewne podstawy dla psychoterapii gbinowej, trzeba bada spontaniczne pomysy twrcze, podszepty i zapodnienia duchowe, przygotowujce, prospektywne i nadajce kierunek oraz kompensacyjne sny i marzenia na jawie, obok wielorakich przejaww samokierowania i samoleczenia. Obok samopomocy jako formy autonomicznej samorzutnoci (natura sanat) istnieje take szukanie pomocy z zewntrz, ktre czy si z interwencj lekarsk, interwencja innego czowieka (medicus curat). Moemy teraz wytworzy sobie konkretne wyobraenie procesu leczenia psychicznego: uwolnienie od infantylnych fiksacji, ktre rwna si oddaniu do dyspozycji wiadomoci nowych treci i moliwoci; przezwycienie rozszczepienia przez usunicie stumienia i asymilacj treci stumionych, co przyczynia si do integracji osobowoci; progresywny ruch libido, ktry prowadzi do nowego przystosowania si do rzeczywistoci. Istotny jest ponadto rozwj waciwego obustronnego zwizku midzy lekarzem a pacjentem jako wstp do ponownego wczenia si chorego do ycia spoecznoci. To szukanie pomocy z zewntrz (pomocy lekarza) jest zjawiskiem specyficznie ludzkim. Potrzeba ta wie si z duchow struktur spoeczestwa ludzkiego. Czowiek jest zwizany w szczeglny sposb ze swymi blinimi i skazany na przynaleno do ludzkiej spoecznoci. Jako jednostka wyobcowana jest produktem sztucznym i objawem dezintegracji. Dowiadczenie z psychoneurotykami i psychotykami wskazuje, e ich osobisty stosunek do blinich, do spoeczestwa, jest zawsze nieprawidowy. Nieprawidowo ta ma rdo w bliszym lub dalszym otoczeniu czowieka. Czowiek chory jest przede wszystkim ofiar niekorzystnych warunkw rodowiskowych. Jednake jest rzecz godn uwagi, e w spoeczestwie ludzkim, zawsze i wszdzie, istnieli i istniej czarownicy-znachorzy, kapani-lekarze lub lekarze. Nie chodzi tu po prostu o pewien zawd, lecz o zasadnicz funkcj spoeczn. Ci znachorzy czy kapani maj w sobie co, co zmusza ich do niesienia pomocy innym. Musz oni pomaga tym, ktrzy szukaj pomocy z zewntrz. Ten rodzaj odpowiednioci jest wyrazem wewntrznej struktury spoeczestwa. Jest rzecz zastanawiajc, e to samo spoeczestwo, ktre oddziauje chorobotwrczo na swych poszczeglnych czonkw, posiada take pewnego rodzaju zbiorowy organizm sterowniczy, z ktrego promieniuje regenerujcy wpyw. Warto jeszcze doda, e zadania znachora i kapana-lekarza miay zarazem charakter kolektywny i indywidualny, odnosiy si do spraw caego plemienia i do leczenia poszczeglnych ludzi. Trudno powiedzie, e problem lekarza stoi w centralnym punkcie zainteresowa naszej epoki. Przeciwnie, cae zainteresowanie w tej sprawie koncentruje si na jej aspekcie czysto fachowym (naukowym) oraz rzeczowo-technicznym. W psychiatrii jeszcze dzi niejednokrotnie nie docenia si znaczenia osobowoci lekarza i wpywu, jaki ma ona na proces leczenia.
49

Koordynacja samopomocy i pomocy z zewntrz jest przeto spraw zasadnicz, a zwizek midzy lekarzem a pacjentem odgrywa przy tym gwn rol. Jednake w nowoczesnej medycynie dominuje postawa obiektywno-bezosobowa, ktra przenikna take do psychoterapii. Mona wrcz mwi o depersonalizacji dziaania lekarza, ktra czy si z rosncym brakiem zaufania do medycyny oficjalnej i ze zwikszajc si popularnoci zioolecznictwa, homeopatii czy medycyny ludowej i orientalnej (np. chiska akupunktura). Pracom Henry Sigerista zawdziczamy gbok analiz dziaalnoci lekarza w spoeczestwach pierwotnych. Sigerist wyrnia w niej trzy skadniki: empiryczny, magiczny i religijny. W zalenoci od poziomu danej kultury rna bywa rola kadego z tych skadnikw. Z pierwotnego empirycznego skadnika rozwin si naukowy aspekt profesji lekarskiej; rozwj ten jednak dokona si kosztem dwch pozostaych skadnikw. Maeder wyraa przekonanie, e w pierwotny trojaki charakter dziaalnoci lekarza waciwy jest jej we wszystkich epokach, tj. naley do jej istoty i e co wicej naszym aktualnym obowizkiem jest przywrci obu wyeliminowanym skadnikom nalene im miejsce i znaczenie. Badania nad kultur i psychologi ludw pierwotnych pozwoliy nam wyrobi sobie pewien pogld na rol magii w leczeniu. Mona j mianowicie uwaa za sztuk wpywania na ludzi, sztuk wykorzystywania ich wraliwoci na sugesti, aby doprowadzi ich do wybranego celu: dziaanie czarownika zmierza do wywarcia decydujcego wpywu na wyobrani chorego; wpyw ten uwalnia chorego spod wadzy symptomw, a tym samym wprowadza zasadniczy zwrot w procesie choroby. W rezultacie pacjent zostaje przywrcony swemu normalnemu yciu w obrbie plemienia. Sztuka oddziaywania na ludzi stanowi integralny czynnik dziaania lekarza na kadym poziomie rozwoju kultury. Porwnujc magiczno-sugestywn form wpywu lekarza na chorego w spoeczestwach pierwotnych z metodami postpowania nowoczesnej psychoterapii, Maeder podkrela szczeglnie nastpujc rnic. Sugestia dziaa bezporednio na sfer uczuciow i popdow czowieka, nie odwoujc si do niego jako do osoby. Uzyskuje ona efekt niejako podstpem, wykorzystujc niewiadomo pacjenta, nie da si wic kontrolowa; tym samym za jest nie do przyjcia dla czowieka wspczesnego. Psychoterapia gbinowa natomiast zwraca si do czowieka jako osoby i dy do zdobycia jego zaufania i do wsppracy z nim, albowiem pragnie, aby proces leczenia by spotkaniem dwch rwnorzdnych partnerw. Nie moe w nim panowa aden przymus czy sugestia ich miejsce ma zaj dobra wola i zaufanie, ktre rodz prawdziw wsplnot. Na zaufanie lekarza do pacjenta pacjent odpowiada ufnoci wobec lekarza. Religijny skadnik dziaalnoci lekarskiej zanik prawie zupenie w naszej laickiej epoce. Ludzie zagroeni chorob i dezintegracj wszelkiego rodzaju zwracali si kiedy do czarownika, o ktrym wiedziano, e pozostaje w kontakcie z duchami przodkw i z totemem plemienia. Czarownik-lekarz by zarazem jednak take kapanem obdarzonym siami numinalnymi i jako taki mg chorego
50

uwolni od wrogich, chorobotwrczych wpyww i zych duchw, przywrci mu integralno indywidualn i da mono ponownego znalezienia sobie miejsca w yciu plemienia. W jednym z dwch gwnych orodkw lekarskich staroytnej Grecji, w Epidauros, funkcj lecznicz speniay ceremonie religijne zwizane z bogiem zdrowia Asklepiosem i jego ojcem Apollinem. Chorzy w czasie inkubacji (zapodnienie duchowe) w podziemnym Abatonie nili sny, w ktrych otrzymywali diagnoz swej choroby i rodki lecznicze. Inaczej rozwin si kult boga zdrowia w innym orodku lekarskim, na wyspie Kos. Tu powsta zakon Asklepiosa, ktrego czonkowie uwaali si za bezporednich potomkw boga zdrowia. W ich dziaalnoci centralne miejsce zajmowaa cile lekarska myl i praktyka niepowizana z yciem religijnym. Najwybitniejszym lekarzem orodka na wyspie Kos by Hippokrates, ktry sta si wzorem lekarza, jaki przekazaa nam Grecja. Hippokrates ograniczy sw dziaalno lekarsk do jej komponenty empiryczno-naukowej, zaniedbujc przy tym aspekt magiczny i religijny. Psychoanaliza freudowska nadaa w pocztkach XX wieku nowy kierunek badaniom medycznym. Freud uzna analiz snw za via regia prowadzc do gbi niewiadomoci. W swych badaniach jednak ograniczy si do niewiadomoci personalnej i danych odnoszcych si wycznie do osobowego ycia pacjentw. Jung w swych badaniach poszed dalej, sigajc do gbszej, kolektywnej warstwy niewiadomoci, w dziedzin bezosobowych i ponadosobowych praobrazw (archetypw). Do archetypw pojtych jako potencjalne formy lub wzorce zachowania waciwego gatunkowi ludzkiemu, ktre w aspekcie psychologicznym s procesami psychicznymi zamienionymi w obrazy, tj. symbole i mity, naley take archetyp Dawcy Zdrowia. Dawca Zdrowia jest postaci p ludzk i p bosk. Symbolizuje on co wicej ni tylko organiczny proces zachowania i regeneracji zdrowia, leczenia przez natur, albowiem ma on w sobie take pierwiastek osobowy. Taka podstawowa cecha ycia, jak zachowanie siebie i odnawianie, w micie ucielenia si w postaci Dawcy Zdrowia. Asklepios stoi u kolebki naszej medycyny naukowej, jakkolwiek w wiadomoci wspczesnego czowieka utraci on funkcj boga zdrowia. Jednake zaczynamy znowu rozumie, e jako jeden z dominujcych archetypw niewiadomoci kolektywnej moe on w okrelonych okolicznociach zosta ponownie oywiony i powrci do swej prawdziwej roli. Archetyp Dawcy Zdrowia ma zasadnicze znaczenie dla problemu zdrowia. Wydaje si bowiem, e kiedy chory znajduje si w krytycznej sytuacji, wwczas obraz Dawcy Zdrowia aktualizuje si w gbi jego duszy i zostaje rzutowany na osob lekarza. Lekarz przedstawia si w oczach pacjenta jako realna posta niosca pomoc i ratunek. W oczach pacjenta lekarz, przynajmniej przez jaki czas, nosi na sobie odblask Dawcy Zdrowia. Kiedy chory czowiek wzywa pomocy, wwczas nie chodzi o zwyky wyraz osobistego zaufania, ktre pozyskujemy w yciu od rodzicw, wychowawcw czy przyjaci, lecz o zaufanie ponadosobowe,
51

o wiar i nadziej irracjonalnego rodzaju, ktre budzi egzystencjalna potrzeba (Hlderlin: Wo Gefahr, wchst das Rettende auch). Proba o pomoc czy si wic z oczekiwaniem na ni i z gotowoci jej przyjcia, a tym samym jest procesem, ktry ma swe korzenie w duchowej strukturze czowieka. W gruncie rzeczy dziaalno lekarza zawsze miaa w sobie tajemniczy element numinalny. Niewiadomej projekcji praobrazu Dawcy Zdrowia na lekarza nie naley myli z przeniesieniem przez chorego obrazw bliskich mu osb na psychoanalityka. Przeniesienie bowiem wie si z osobistymi wspomnieniami neurotyka i obejmuje jedynie materia odnoszcy si wycznie do jego wasnego ycia. Natomiast projekcja archetypu Dawcy Zdrowia na lekarza ma charakter ponadosobowy i powszechny, wicy si szczeglnie z procesem leczenia (przeniesienie anagogiczne obok przeniesienia katartycznego). Dawca Zdrowia jest wanie symbolem zachowania i reintegracji caej osobowoci przyjmujcym posta osoby. Woanie o pomoc czowieka, ktry znajduje si w egzystencjalnej potrzebie, budzi w lekarzu odpowiednie elementarne pragnienie udzielenia tej pomocy, ktre realizuje si rzeczywicie tylko wtedy, kiedy lekarz sam przyjmuje postaw caociow. Taka relacja ma poniekd charakter religijny: uczucie czci spotyka si tu z postaw oddania. Wykonywanie zawodu znowu nabiera cech powoania, ktre oczywicie stanowio podstaw funkcji kapana-lekarza. W ten sposb reaktywowanie archetypu Dawcy Zdrowia przemienia w sposb istotny obu partnerw procesu psychoterapii. Oznacza to ponowne oywienie religijnego skadnika dziaalnoci lekarza w formie odpowiadajcej naszej epoce. Dramatyczna magiczna terapia przeprowadzana przez czarownika-znachora, tajemniczy proces inkubacji dokonywany wrd ceremonii kultu Asklepiosa przybray w naszych czasach form dialogu midzy lekarzem a pacjentem. Dla mylcego redukcjonistycznie Freuda skonno pacjenta do przypisywania lekarzowi wbrew oczywistoci i logice niemal boskich zdolnoci wszechwiedzy i wszechmocy nie bya niczym innym jak tylko repetycj postawy dziecka wobec ojca jak gdyby poza ojcem nie istnia aden inny autorytet. W rzeczywistoci, w stosunku midzy pacjentem a lekarzem (a take midzy dzieckiem a ojcem) gwn rol odgrywa czynnik religijny, ktry przejawia si w kadej formie czci dla modelu, wzoru moralnego i yciowego, takiego na przykad, jak bohater czy wity, i wyraa szukanie zwizku z bytem transcendentnym i ponadosobowym z Bogiem. A do wysikw w tym kierunku inspiruje czowieka ukryty w gbi jego duszy praobraz Dawcy Zdrowia. W procesie psychoterapii, w stosunku midzy lekarzem a pacjentem odgrywa rol wiele czynnikw, takich jak np. autorytet lekarza. Ale najwaniejszym z nich jest mio. Mio jest dla Maedera nie tylko kategori biologiczn czy spoeczn, lecz take i przede wszystkim religijn. rda mioci bliniego nie kryj si, jego zdaniem, w sferze uczuciowej czy popdowej czowieka. Mio jest darem ze sfery transcendentnej, dzieckiem wiary. Obok osobistego zwizku midzy dwoma
52

partnerami tworzy ona rwnie zwizek ponadosobowy. Bdc si przezwyciajc osamotnienie i poczucie zagroenia, ona jedynie umoliwia czowiekowi choremu zawarcie nowego przymierza ze spoeczestwem, z wszechwiatem i z Bogiem. W tym sensie zarwno pacjent, jak i lekarz, cierpicy i nioscy pomoc, maj do spenienia okrelon misj. W sytuacji, ktra ich czy, stoj naprzeciw siebie, twarz w twarz, jako dwie osoby: do kadego z nich poprzez drugiego zwraca si niewidzialny, trzeci uczestnik ich dialogu, Boskie Ty, i wskazuje im zdrowie i zbawienie.

53

Stwierdzilimy ju, e prosty sposb ycia ma du si przycigania. Wydaje si, e maej, ale bardzo wanej czci ludzi oferuje on praktyczn, realizowaln i znaczc alternatyw ich dotychczasowego sposobu ycia. Jednake wydaje si nieprawdopodobne, eby prosty styl ycia tylko ze wzgldu na sw si atrakcji da si spopularyzowa wrd wikszej czci ludzi, jeli nie pojawiaj si jakie skaniajce ich do tego motywy zewntrzne. Jeli chcemy, by ten sposb ycia sta si w przyszoci wpywow si spoeczn, to oba te czynniki, sia przycigania i motywy zewntrzne, musz odegra w tym sw rol. Zbadajmy wic, czy problemy spoeczne (jako motywy zewntrzne) steruj przemian, o ktr chodzi, w tym samym kierunku, co sia atrakcji cechujca prosty sposb ycia. Moemy tu, oczywicie, przedstawi tylko kilka najbardziej znanych problemw, ktre mogyby przyczyni si do zwycistwa idei prostego sposobu ycia. Nale do nich takie problemy, jak: 1) Moliwo wyczerpania si zapasw tanio dostarczanych surowcw, nieodzownych dla rozwoju przemysowego. 2) Moliwo chronicznego niedostatku energii oraz trudnego przejcia do o wiele bardziej energooszczdnej formy gospodarki. 3) Rosnce niebezpieczestwo, e zanim rda surowcw wyczerpi si cakowicie, wytrujemy sami siebie, skoro tolerujemy istnienie tysicy niebezpiecznych substancji w naszym rodowisku i w rodkach ywnoci. 4) Rosnce wymagania materialne krajw trzeciego i czwartego wiata; zmiany klimatyczne, ktre w pewnych rejonach globu pocigaj za sob klski godu; wzrost zagroenia przez terroryzm (w formie konwencjonalnej, atomowej lub biologicznej) i szczeglne zagroenie przeze krajw wysoko uprzemysowionych (niezwykle skomplikowane i wzajemnie zalene technologie w dziedzinie komunikacji, transportu i energii). 5) Rywalizacja wielkich mocarstw przede wszystkim w sferze zbroje atomowych i konwencjonalnych. 6) Wzrost niezadowolenia z faktu, e w spoeczestwie przemysowym produkty materialne s jedynym czynnikiem nadajcym sens egzystencji ludzkiej. 7) Kwestionowanie prawnoci przywdcw niemal wszystkich wielkich (publicznych i prywatnych) instytucji. 8) Wyrana utrata poczucia celowoci spoecznego dziaania zwizana z wzrastajcym poczuciem indywidualnej alienacji. 9) Chroniczny i wszechogarniajcy kryzys finansowy wielu wielkich miast oraz ucieczka ich ludnoci do maych miast i na wie. 10) Wzrost automatyzacji poczony ze wzrostem bezrobocia. 11) Zrozumienie, e na paszczynie lokalnej, federacyjnej i pastwowej powoalimy do ycia biurokracje, ktre przybray tak wielkie rozmiary i s tak skomplikowane i tak bardzo od siebie zalene, e nie potrafimy ju ich kontrolowa ani nad nimi zapanowa; z tym czy si wzrost gwatownoci protestw nadmiernej reglamentacji spoeczestwa.
116

12) Coraz goniejsze dania zmniejszenia ekonomicznej niesprawiedliwoci we wasnym kraju zwizane z moliwoci, e gospodarka w dajcym si przewidzie czasie bdzie musiaa ograniczy swj rozwj do minimum lub te przyj zasad tzw. wzrostu zerowego. Elgin widzi cztery alternatywne wizje przyszoci spoeczestwa, ktre mog si urzeczywistni w Europie i w Ameryce w cigu kilku najbliszych dziesicioleci: 1. Rozwizanie technologiczne jest to wizja przyszoci, w ktrej z du doz szczcia i z wielk wpraw uda si rozwin zarwno moliwoci spoeczne, jak i technologi tak, by rozwiza palce problemy socjalne i zapewni wzgldnie wysoki przyrost dbr materialnych. Wizja taka opiera si na zaoeniu, e wspomniane ju fundamentalne wartoci ery przemysowej (skrajny indywidualizm, racjonalizm, materializm yciowy itp.) opr si wszelkiej krytyce i atakom. 2. Chaos spoeczny w tej wizji spoeczestwo to, jakie znamy ulegnie dezintegracji wskutek konfliktw midzy warstwami i grupami interesw, jakie si na nie skadaj. Nie chodzi tu zreszt o jaki przewrt i zmian stosunkw wadzy, lecz o cakowite zniszczenie struktury spoecznej wskutek rosncych w niej napi, kryzysw i niemonoci wyjcia z nich. Nieadekwatne prby ich rozwiza i nieprzewidziane wydarzenia (np. istotne zmiany klimatu) mog proces ten przyspieszy. 3. Autorytarne pastwo dobrobytu mimo powszechnych pragnie i da przeprowadzenia zasadniczych przemian spoecznych istnieje niebezpieczestwo, e ogromny i anonimowy aparat biurokracji zdobdzie jeszcze wiksz moc i pochwyci ludzi w niedajc si rozerwa sie swych instytucji i przepisw. W ten sposb mogoby doj do powstania autorytarnego pastwa dobrobytu. 4. Przemiana wyobrae moralnych w tej wizji bierze si pod uwag moliwo waciw erze przemysowej, poczon z rozwiniciem dwch podstawowych wyobrae moralnych. Jedno z nich ma charakter ekologiczny i uznaje fakt, e rozwojowi naszego wiata pooono pewne granice, e wszyscy ludzie podlegaj tym samym prawom i e stanowi integraln cz natury. Drugie z nich odnosi si do samorealizacji czowieka i czy z postulatem, by kady czowiek (wraz z innymi) rozwija dane mu potencjalnoci i zdolnoci. Obie te podstawowe zasady moralne byyby ponadto w stanie kontrolowa si nawzajem, uniemoliwiajc ich amanie. Ta wizja przyszoci stworzyaby moliwo rozwoju prostego sposobu ycia bardziej zadowalajcego od stylu, jaki dzi panuje. Te cztery alternatywne wizje naszej przyszoci prezentuj niezwykle rozlege pole moliwoci rozwiza spoecznych. Wynika std, e nie musz one wyklucza si wzajemnie. Tote np. moemy wyobrazi sobie takie przysze spoeczestwo, w ktrym dokonaa si zarwno przemiana tradycyjnego systemu wartoci,
117

jak i w dalszym cigu rozwija si postp technologiczny (chocia postp taki nie mierzyby si wysokoci rozwoju technologii, lecz przystosowaniem do spoecznego sposobu ycia). Aby lepiej pozna, jak dalece prosty sposb ycia (jako alternatywa spoeczna) zdolny jest do rozwoju, musimy zbada, czy moe on odgrywa jak rol w kadej z czterech wymienionych wizji przyszoci. Musimy odpowiedzie na pytanie, czy prosty sposb ycia moe si rozwin jedynie wskutek przemiany wyobrae moralnych, czy te moe odegra istotn rol take w trzech pozostaych wizjach przyszoci. W przyszoci postpu technologicznego niewtpliwie byoby w dalszym cigu podane, by wyczerpywaniu si surowcw, zanieczyszczeniu rodowiska i nierwnociom ekonomicznym przeciwdziaa take przez ograniczanie konsumpcji. Biorc pod uwag fakt, e takie i podobne im problemy istnie bd w dalszym cigu, prosty sposb ycia zachowa powane funkcje nawet w materialnie prosperujcym spoeczestwie. W dezintegrujcym si spoeczestwie narastajcych napi spoecznych prosty sposb ycia moe na krtk met intensyfikowa ten proces. Jednake na dusz met moe si on przyczyni do zmniejszenia napi spoecznych. W takim stopniu, w jakim jako istotna i realna alternatywa bdzie si rozwija wbrew tradycyjnym konfliktom interesw i mimo cigle pogarszajcych si warunkw spoecznych, mgby on energi spoeczn kierowa w rozsdniejszym i sensowniejszym kierunku, w ten sposb przyczyniajc si do zmniejszenia panujcych napi. W spoeczestwie charakteryzujcym si rosnc dominacj biurokracji i zahamowaniem procesw demokratycznych prosty sposb ycia (nacisk na lokalne samorzdy, humanizacja ycia i pracy czowieka oraz denie do samowystarczalnoci) mgby by czynnikiem im przeciwdziaajcym. W ten sposb mgby sta si inicjatorem oywienia procesw demokratycznych i tym samym przynajmniej hamowa wzrost sztywnoci takiego systemu spoecznego. Oglnie rzecz biorc, mona sdzi, e wewntrzne motywy i zewntrzne bodce, ktre day pocztek idei prostego ycia, bd zawsze tak silne, e nie pozwol jej znikn w adnej z moliwych form spoecznych. Jak przedstawiaoby si spoeczestwo, w ktrym prosty sposb ycia staby si zasad wiodc? Aby odpowiedzie na to pytanie, porwnajmy najpierw podstawowe zasady wiatopogldu scjentystyczno-techniczno-przemysowego z podstawowymi zasadami prostego sposobu ycia. W sferze wartoci: deniu do wzrostu dbr materialnych za wszelk cen, wyniesieniu czowieka ponad natur i przeciwstawieniu go jej, akcentowaniu dbaoci o wasne interesy jednostki skonfliktowane z interesami innych jednostek i spoeczestwa, skrajnemu i jednostronnemu indywidualizmowi oraz empiryzmowi i racjonalizmowi pierwszego z nich przeciwstawia si denie do materialnego umiarkowania zwizane z deniem do rozwoju psychicznego i duchowego, uzna118

nie, e czowiek mimo swej odrbnoci i niepowtarzalnoci pozostaje w dalszym cigu czci natury, akcentowanie rwnowagi midzy interesami jednostki, a interesem spoecznym, indywidualizm kooperatywny oraz denie do syntezy postawy empirycznej, racjonalnej i intuicyjnej waciwe idei prostego sposobu ycia. W sferze waciwoci spoecznych: wielkim i anonimowym sferom ycia i pracy czowieka, wzrostowi komplikacji materialnej, technologii kosmicznej, konsumpcji jako podstawy tosamoci, centralnej regulacji i kontroli na paszczynie pastwowej (narodowej), wyspecjalizowanym funkcjom pracy poprzez podzia pracy, orientacji na wzrost zewntrzny, forowaniu wytwarzanych masowo, szybko zuywanych i standaryzowanych produktw, teorii odzi ratunkowej, jeli chodzi o stosunki jednych krajw z drugimi, kulturowej uniformizacji, wielkiemu stresowi i zniewoleniu przez rzeczy waciwe pieskiemu yciu w cywilizacji scjentystycznotechniczno-przemysowej koncepcja prostego sposobu ycia przeciwstawia zasad budowania maych i przejrzystych sfer ycia i pracy, tendencj do zmniejszania komplikacji materialnej, technologi humanistyczn, rozwj wewntrznych zdolnoci czowieka i stosunkw midzyludzkich jako podstaw tosamoci, zwikszenie lokalnego samorzdu zwizanego z wytworzeniem instytucji globalnych, zintegrowane sfery pracy (np. prac zespoow, wielostronno miejsca pracy itp.), rwnowag midzy wzrostem materialnym a duchowym, rzemielnicze wytwarzanie produktw trwaych i dopasowanych do potrzeb i gustw jednostek, etyk statku kosmicznego, kulturow rnorodno oraz egzystencj odpron.