Diagnoza postaw mieszkacw Biaegostoku w zakresie tolerancji

Jan Poleszczuk, Katarzyna Sztop-Rutkowska, ukasz Kiszkiel, Andrzej Klimczuk, Rafa Julian Mejsak

Autorzy: prof. dr hab. Jan Poleszczuk, dr Katarzyna Sztop-Rutkowska, mgr ukasz Kiszkiel, mgr Andrzej Klimczuk, mgr Rafa Julian Mejsak Projekt graficzny i skad: Andrzej Klimczuk Publikacja zostaa przygotowana w ramach realizacji zadania publicznego w zakresie polityki spoecznej pod nazw Diagnoza postaw mieszkacw Biaegostoku w zakresie tolerancji. Projekt jest realizowany ze rodkw finansowych Miasta Biaystok.

Fundacja Laboratorium Bada i Dziaa Spoecznych SocLab ul. Zwierzyniecka 17/16 15-312 Biaystok e-mail: soclab@soclab.org.pl www.soclab.org.pl Cytowanie: Jan Poleszczuk, Katarzyna Sztop-Rutkowska, ukasz Kiszkiel, Andrzej Klimczuk, Rafa Julian Mejsak, Diagnoza postaw mieszkacw Biaegostoku w zakresie tolerancji, Fundacja SocLab, Biaystok 2013. ISBN 978-83-63870-02-7. Raport dostpny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska (CC BY-SA 3.0 PL). Tre licencji: http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/

SPIS TRECI

WSTP .............................................................................................................................. 3 1. POCZUCIE BEZPIECZESTWA ......................................................................................... 4 2. ZNAJOMO HISTORII, PAMI ..................................................................................... 5 3. UDZIA W INICJATYWACH NA RZECZ TOLERANCJI I WIELOKULTUROWOCI .................... 9 4. STOSUNEK DO CUDZOZIEMCW, PRZEDSTAWICIELI MNIEJSZOCI ............................... 10 5. SKALA DYSTANSW SPOECZNYCH ............................................................................. 13 5.1. Makrospoeczna sfera publiczna (mieszkanie w jednym miecie) ................................ 17 5.2. Mikrospoeczna sfera publiczna (wsppracownik) ...................................................... 18 5.3. Sfera prywatna (najblisze ssiedztwo) ........................................................................ 20 5.4. Sfera intymna (wczenie przez lub do rodziny) .......................................................... 21 6. CUDZOZIEMCY W OPTYCE BIAOSTOCZAN................................................................... 22 6.1. Znajomo cudzoziemcw............................................................................................. 23 6.2. Akceptacja obecnoci poszczeglnych grup cudzoziemcw ......................................... 24 6.3. Dostp cudzoziemcw do poszczeglnych obszarw ycia spoecznego ..................... 25 6.4. Konsekwencje obecnoci cudzoziemcw w Polsce i na terenie Biaegostoku ............. 31 PODSUMOWANIE ........................................................................................................... 32 1. Problem wiedzy i tosamoci ........................................................................................... 33 2. Problem emocji i akceptacji ............................................................................................. 35 ANEKS ............................................................................................................................ 39 1. Ankieta CATI ..................................................................................................................... 39 2. Spis tabel .......................................................................................................................... 47 3. Spis wykresw .................................................................................................................. 47 O AUTORACH .................................................................................................................. 48 O FUNDACJI SOCLAB ....................................................................................................... 49

WSTP W ostatnich latach doszo do pozytywnych zmian w prezentowaniu wielokulturowej historii naszego regionu. W Polsce ugruntowa si wizerunek Biaegostoku jako miasta wielokulturowego i otwartego. Pomimo tego, ostatnie wydarzenia o charakterze rasistowskim i antysemickim z lat 2011-2013 zaczy przymiewa pozytywne aspekty zwizane z wieloetnicznoci i gonym echem odbiy si w kraju i na wiecie psujc wypracowany przez lata pozytywny obraz miasta i jego mieszkacw. Prezentowane badania maj charakter diagnostyczny. Moe ono stanowi pilota systemowego rozwizania, obejmujcego okresowy pomiar postaw mieszkacw miasta w zakresie tolerancji. Badania tego typu, zwaszcza realizowane w sposb cykliczny, mog przyczyni si do projektowania efektywnych i opartych na faktach, systemowych dziaa przeciwdziaajcych postawom ksenofobii i nietolerancji wrd mieszkacw. Badania zostay zrealizowane w oparciu o technik CATI (Computer Aided Telephone Interviewing), czyli wywiadu telefonicznego. Jest to technika stosowana przy realizacji bada ilociowych, polegajca na przeprowadzaniu wywiadw telefonicznych z respondentami z wykorzystaniem komputera. Zapewnia ona zachowanie reprezentatywnoci wylosowanej prby, a co za tym idzie moliwo przekadania wynikw na ca populacj (mieszkacy Biaegostoku). Jej zalet jest: szybka i efektywna realizacja bada bez ponoszenia zbdnych kosztw na dojazdy ankieterw; wykluczenie bdw ankieterskich przy wypenianiu ankiety, dziki aplikacji komputerowej, ktra blokuje wprowadzenie bdnych danych i kontroluje przebieg elektronicznego kwestionariusza; dokadna kontrola zaoonej prby i kwot; minimalizacja przekama ankietera, ktry dzwoni na losowo wygenerowane numery telefoniczne i jest nadzorowany przez czonkw zespou ledzcych na bieco przebieg prowadzonych wywiadw; automatyczne kodowanie uzyskiwanych danych i informacji w czasie rzeczywistym (tj. w trakcie trwania wywiadu), co umoliwia natychmiastowe przystpienie do opracowywania wynikw po zakoczeniu badania. Dobr prby do badania CATI mia charakter warstwowo-losowy. Celem doboru jest zapewnienie reprezentatywnoci wynikw uzyskanych w trakcie badania - na podstawie danych otrzymanych w badaniu wylosowanej prby mona wnioskowa o caej populacji (mieszkacach Biaegostoku). Pamita jednak naley, i reprezentatywno dotyczy jedynie zmiennych, ktre stanowi podstaw tworzenia warstw, w tym przypadku bd to pe i wiek. Badanie zostao zrealizowane w terminie 19-26.08.2013 wrd mieszkacw Biaegostoku powyej 15 roku ycia na prbie N=1001. Operatem losowania bya baza teleadresowa mieszkacw Biaegostoku.

1. POCZUCIE BEZPIECZESTWA Bezpieczestwo stanowi jedn z podstawowych potrzeb czowieka. Na gruncie psychologii najoglniej jest rozumiane jako: poczucie wolnoci od strachu i lku, szczeglnie w kontekcie zaspokajania obecnych (i przyszych) potrzeb jednostki 1. Zgodnie z klasyczn hierarchi potrzeb autorstwa A. Maslowa bezpieczestwo odnosi si do motywacji w poszukiwaniu zabezpiecze przed niebezpieczestwami, grobami, zagroeniami i deprywacj2. Bezpieczestwo jest tu rozumiane jako zapewnienie jednostce opieki, oparcia, spokoju i wygody. Dopiero po zaspokojeniu tej potrzeby moliwe jest denie do realizacji dalszych potrzeb, tj. kolejno: spoecznych (przynalenoci do grup, stowarzyszania si), szacunku i uznania (denia do niezalenoci, kompetencji, wiedzy, wyczynu, sawy) oraz samorealizacji (wykorzystywania swych unikalnych moliwoci, rozwoju osobowoci i twrczych zamiowa). Zaspokojenie potrzeb naley do czynnikw okrelajcych przynaleno do grup spoecznych oraz aspiracje jednostki. Poczucie bezpieczestwa jest take istotnym skadnikiem zaufania, ktre niekiedy jest uznawane za synonim lub kluczow odmian kapitau spoecznego3. Prowadzi to do wniosku, i poczucie bezpieczestwa jest niezbdne do osigania wysokiego potencjau wspdziaania osadzonego w powizaniach midzyludzkich i normach spoecznych, ktre moe przynosi korzyci osobom, grupom i spoeczestwom4. W niniejszym badaniu respondenci zostali poproszeni o udzielenie odpowiedzi na dwa pytania zwizane z poczuciem bezpieczestwa. W pierwszej kolejnoci zapytano o to na ile bezpiecznie czuj si w Biaymstoku, w drugiej za, na ile bezpiecznie czuj si na terenie osiedla gdzie mieszkaj. Udzielajc odpowiedzi respondenci posugiwali si skal od 0 do 10, gdzie 0 oznacza tworzenie nie czuj si bezpiecznie, a 10 czuj si cakowicie bezpiecznie. rednia ocena poziomu bezpieczestwa w Biaymstoku wynosia 7,86. W opinii mieszkacw miasto naley uzna zatem za wzgldnie bezpieczne miejsce do ycia. Najwysze poczucie bezpieczestwa w Biaymstoku posiadaj osoby deklarujce, i ich rodziny yj dostatnio przy obecnym poziomie dochodw (rednia ocena 8,63), reprezentanci kadry zarzdzajcej/wspzarzdzajcej w firmie lub przedsibiorstwie (rednia ocena 8,28), specjalici, samodzielni pracownicy o wysokich kwalifikacjach, z wyszym wyksztaceniem (rednia ocena 8,12), pracownicy handlu i usug (rednia ocena 8,11), osoby ktrych rodziny daj sobie rad przy obecnym poziomie dochodw (rednia ocena 8,07), mczyni (rednia ocena 8,02), osoby w wieku 35-44 lat (rednia ocena 8,02), osoby aktywne zawodowo (rednia ocena 8,02), osoby mieszkajce w 3 -osobowym gospodarstwie domowym (rednia ocena 8).
1 2

A.S. Reber, E.S. Reber, Sownik psychologii, Scholar, Warszawa 2008, s. 535. J. Turowski, Socjologia. Mae struktury spoeczne, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2000, s. 122-123. 3 P. Sztompka, Zaufanie. Fundament spoeczestwa, Znak, Krakw 2007, s. 244. 4 Wicej na temat relacji bezpieczestwa i kapitau spoecznego: A. Klimczuk, Kapita spoeczny ludzi starych na przykadzie mieszkacw miasta Biaystok, Wiedza i Edukacja, Lublin 2012, s. 71-73.

Najnisze poczucie bezpieczestwa deklaruj osoby uznajce, i praktycznie nie daj sobie rady przy obecnym poziomie dochodw (rednia ocena 6,52), osoby ktre z trudem daj sobie rad przy obecnym poziomie dochodw (rednia ocena 7,14), osoby w wieku 75 lat i wicej (rednia ocena 7,26) oraz osoby nieaktywne zawodowo (rednia ocena 7,57). Tym samym czynniki gospodarcze mona uzna za gwne rdo braku poczucia bezpieczestwa wrd mieszkacw Biaegostoku. Przedstawiona struktura pozwala te twierdzi, i uwarunkowania zwizane z dostpem do rynku pracy i bezpieczestwem socjalnym mog oddziaywa na brak tolerancji dla szeroko rozumianej rnorodnoci w miecie Biaystok. Czuj si bezpiecznie ci, ktrzy zajmuj wysze stanowiska, s modzi lub w rednim wieku. Brak bezpieczestwa dotyczy gwnie osb ubogich i najstarszych. W przypadku poczucia bezpieczestwa na zamieszkiwanym przez respondentw osiedlu odpowiedzi ksztatuj si podobnie jak w odniesieniu do caego miasta. Jednake rednie poczucie bezpieczestwa jest minimalnie wysze i wynosi rednio 8,16 punktw. Fakt ten mona tumaczy lepsz znajomoci swojego osiedla i jego mieszkacw, ni ogu miasta. 2. ZNAJOMO HISTORII, PAMI Posiadanie wiedzy o lokalnej kulturze, tradycji i historii naley uzna za czynnik, ktry nie tylko moe prowadzi do wikszego zainteresowania uznaniem dla niej wspczenie oraz troski o jej podtrzymywanie w przyszoci, ale te do budowy tosamoci loka lnej i regionalnej. W prezentowanym badaniu zadano szereg pyta dotyczcych znajomoci zagadnie zwizanych z rnorodnoci kulturow miasta Biaystok i regionu. Przyjmuje si, i w przypadku gdy wiedza ta jest niewystarczajca zasadne jest prowadzenie dziaa w ramach szeroko rozumianej polityki edukacyjnej i kulturalnej zarwno uwzgldniajcej podmioty powoane do formalnej, instytucjonalnej, aktywnoci w tym zakresie, jak i podmioty ktre porednio mog przyczyni si do zmian w tym zakresie. Moliwe s bowiem np. nie tylko szkolenia skierowane do okrelonych grup, wydarzenia kulturalne upamitniajce przeszo, ale take innowacyjne formy edukacji w tym zakresie jak chociaby wizyty studyjne czy wycieczki przy okazji szkole zawodowych. Zalecenia w tym zakresie s tworzone na gruncie bada z zakresu edukacji regionalnej i midzykulturowej5. Za punkt wyjcia do oceny znajomoci tematyki zrnicowania kulturowego miasta i regionu uznano pytania o posiadanie przez mieszkacw Biaegostoku wasnych, bezporednich dowiadcze w odwiedzinach miejsc uznawanych za symbole innych kultur i religii w wojewdztwie podlaskim. Respondenci zostali poproszeni o udzielenie informacji czy kiedykolwiek odwiedzili synagog np. w Tykocinie oraz meczet np. w Kruszynianach .

Zob. J. Nikitorowicz, Edukacja regionalna i midzykulturowa, WAiP, Warszawa 2009.

Wykres 1. Odpowiedzi na pytanie: Czy kiedykolwiek odwiedzi/a Pan/i synagog np. w Tykocinie?

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw badania CATI.

Wykres 2. Odpowiedzi na pytanie: Czy kiedykolwiek odwiedzi/a Pan/i meczet np. w Kruszynianach?

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw badania CATI. Blisko 52,7% mieszkacw Biaegostoku zadeklarowao twierdzc odpowied w przypadku odwiedzin synagogi, np. w Tykocinie. Jednoczenie 47,1% mieszkacw deklaruje, e nigdy nie byo w synagodze. Podobnie przedstawia si sytuacja w przypadku odwiedzin meczetu, np. w Kruszynianach. Odpowiedzi twierdzcej udzielio 51,2 % respondentw, przeczcej za 48,6%. Istotne statystycznie rnice pojawiaj si przy kategoriach wieku

respondentw. Twierdzcych odpowiedzi udzielay przewanie osoby w wieku 55 -64 lata (62,1% w przypadku synagogi i 58,6% w przypadku meczetu). Najnisz znajomo omawianych miejsc dostrzega si wrd osb z najmodszych grup wieku. W meczecie nie byo nigdy 65,1% osb w wieku 15-24 lat. W synagodze za 56,6% osb w wieku 25-34 lat. Biorc pod uwag sytuacj materialn rodziny respondentw naley zauway, i w omawianych miejscach kultu religijnego nie byy nigdy gwnie osoby pochodzce z rodzin ubogich. Blisko 67,4% respondentw deklarujcych, i ich rodziny praktycznie nie daj sobie rady przy obecnym poziomie dochodw nie byo nigdy w meczecie. Jednoczenie 75,4% osb z tych rodzin nigdy nie byo w synagodze. Osoby deklarujce osobist znajomo cudzoziemcw mieszkajcych w Polsce czciej posiadaj dowiadczenia pobytu w synagodze i meczecie. Blisko 56,2% osb nie posiadajcych takich znajomoci nigdy nie byo w synagodze a 57,3% w meczecie. Respondenci zostali take poproszeni o oszacowanie procentowej wielkoci udziau w populacji mieszkacw Biaegostoku mniejszoci narodowych przed II wojn wiatow. Zgodnie z pierwszym spisem powszechnym ludnoci II Rzeczypospolitej z dnia 30.11.1921 r. Biaystok liczy 76,7 tysicy mieszkacw6. W tym: 46,6% Polakw, 48,7% ydw, 1,9% Niemcw, 1,8% Rosjan, 0,8% Biaorusinw oraz 0,2% innych narodowoci. Skad wyznaniowy przedstawia si nastpujco: 51,6% stanowili wyznawcy judaizmu, 38,6% katolicy, 6,2% prawosawni, 3,2% ewangelicy a 0,1% przedstawiciele innych wyzna7. Wedug spisu z 1931 r. miasto Biaystok liczyo 91,1 tysicy mieszkacw8. W tym: 45,6% rzymsko-katolikw, 8,2% prawosawnych, 2,9% ewangelikw oraz 43% osb wyznania mojeszowego. Na pods tawie danych wyznaniowych i jzykowych szacuje si, e w 1931 r. w Biaymstoku Polacy stanowili okoo 50,0% ogu mieszkacw, ydzi 43,0%, Rosjanie 3,6%, Niemcy 2,1% oraz Biaorusini i przedstawiciele innych narodowoci 1,4%. Podsumowujc, stwierdza si, e mniejszoci narodowe w okresie przedwojennym stanowiy co najmniej poow mieszkacw miasta. Oglnie respondenci maj skonno do zaniania szacunkw co do wielkoci udziau wrd przedwojennych Biaostoczan mniejszoci narodowych. rednia szacunkowa warto odpowiedzi wynosi 34,53%. Najwysze szacunki podaj osoby z nastpujcych grup: w wieku 65-74 lat (rednia ocena 40,5%). Najwiksz skonno do zaniania szacunkw maj osoby w wieku 75 lat i wicej (rednia ocena 26,06%). Kolejnym obszarem oceny mieszkacw bya opinia co do posiadania przez Biaystok statusu miasta wielokulturowego. Naley przy tym zaznaczy, i w Narodowym Spisie Powszechnym z 2011 roku narodowo polsk zadeklarowao 97,09% ankietowanych obywateli Polski9. Pod wzgldem struktury ludnoci Biaystok nie jest miastem w znacznym
6

Wojewdztwo biaostockie, GUS, Warszawa 1927, Pierwszy Spis Ludnoci RP z 30 listopada 1921 r.; [cyt. za:] A. Sadowski, Biaystok. Kapita spoeczny mieszkacw miasta, WSE, Biaystok 2006, s. 157. 7 A. Dobroski, Biaystok. Historia miasta, Zarzd Miasta Biaegostoku, Biaystok, s. 120; [cyt. za:] A. Sadowski, Biaystok. Kapita spoeczny mieszkacw miasta, op. cit., s. 157. 8 A. Krysiski, Struktura narodowociowa miast polskich, Sprawy Narodowociowe, nr 1-2/1937; [cyt. za:] A. Sadowski, Biaystok. Kapita spoeczny mieszkacw miasta, op. cit., s. 158. 9 Przynaleno narodowo-etniczna ludnoci wyniki spisu ludnoci i mieszka 2011, Notatka informacyjna 29.01.2013, GUS, www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/Przynaleznosc_narodowo-etniczna_w_2011_NSP.pdf [28.08.2013].

stopniu zrnicowanym narodowociowo i etnicznie. Jest jednake miastem zrnicowanym kulturowo gdy posiada utrwalone wystpowanie form aktywnoci, norm i wartoci przedstawicieli: mniejszoci narodowych (Biaorusini, Ukraicy, Litwini, Rosjanie, ydzi); etnicznych (Tatarzy, Romowie); religijno-wyznaniowych (prawosawni, muzumanie, protestanci, staroobrzdowcy); zbiorowoci regionalnych (Biaostocczyzny, ziemi omyskiej, Suwalszczyzny); zbiorowoci wyrnionych wedug kultury pochodzenia, przynalenoci historycznej (chopska, postszlachecka, maomiasteczkowa); oraz migrantw, jako nowej kategorii kulturowej10.
Wykres 3. Odpowiedzi na pytanie: Czy obecnie Pana/Pani zdaniem Biaystok jest miastem wielokulturowym?

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw badania CATI. Wyniki przeprowadzonego badania potwierdzaj obserwacje z bada nad kapitaem spoecznym miasta Biaystok11. Mieszkacy wprawdzie rzadko deklaruj posiadanie mniejszociowych tosamoci narodowych czy etnicznej, ale bardzo czsto podzielaj wizerunek zbiorowej tosamoci miasta jako zrnicowanego. Blisko 84,1% mieszkacw uznaje obecnie miasto Biaystok za wielokulturowe. Miasto za wielokulturowe uznaje 96,6% osb w wieku 75 lat i wicej, 93,5% w wieku 55-64 lat, 90,4% w wieku 45-54 lat oraz 89,9% w wieku 65-74 lat. Pogld ten najrzadziej podzielaj osoby mode. Dla 31,1% osb w wieku 15-24 lat i 23,9% w wieku 25-34 lat miasto nie jest obecnie wielokulturowe. Modsze pokolenia by moe przykadaj wiksz uwag do namacalnoci dowiadczenia wielokulturowoci, obecnoci reprezentantw rnych kultur w miecie i waciwych dla nich wartoci, norm i symboli a nie jedynie posugiwania si wielokulturowoci jako oglnym hasem czy odwoaniem do przeszoci.
10 11

A. Sadowski, Biaystok. Kapita spoeczny mieszkacw miasta , op. cit., s. 170. Zob. Ibidem, s. 168-170.

3. UDZIA W INICJATYWACH NA RZECZ TOLERANCJI I WIELOKULTUROWOCI Celem badania bya take ocena ostatnich interwencji w zakresie upowszechniania tolerancji i wielokulturowoci w miecie. W dniu 17.06.2013 radni i prezydent miasta zapowiedzieli koncert Biaystok dla tolerancji w ramach protestu przeciwko aktom agresji, przemocy i rasizmu, jakie miay miejsce w poprzednich miesicach. Koncert odby si w niedziel 30.06.2013 na scenie ustawionej na Rynku Kociuszki. W relacjach medialnych zwrcono uwag przede wszystkim na: nisk frekwencj, z pogod, nadmiern obecno funkcjonariuszy policji, stay miejskiej i ochrony, protest anarchistw przeciwko formie koncertu oraz ktni do jakiej doszo podczas koncertu pomidzy Polakami i Czeczenami. Respondenci zostali w pierwszej kolejnoci zapytani o to czy syszeli o koncercie Biaystok dla tolerancji. Odpowiedzi twierdzcej udzielio 72,1% osb. Wrd osb poinformowanych o koncercie przewaay kobiety (76,3%). Przy podziale odpowiedzi ze wzgldu na wiek zauwaono, i o koncercie syszay gwnie osoby ze starszych grup wiekowych, tj. 65-74 lat (87,2%) oraz 55-64 (84,4%). Blisko poowa osb w wieku 15-24 lat nie posiadaa informacji o koncercie (44,5%) oraz 1/3 osb w wieku 25-34 lat (35,8%). Kolejne pytanie dotyczyo oceny samego faktu uczestnictwa w koncercie Biaystok dla tolerancji. W wydarzeniu nie brao udzia 90,7% respondentw. W dalszej kolejnoci dono do okrelenia czy wrd mieszkacw miasta istnieje potrzeba prowadzenia dziaa edukacyjnych z zakresu tolerancji i wielokulturowoci. Respondenci zostali zapytani o to czy ich zdaniem lekcje na temat reprezentowanych w regionie mniejszoci narodowych s potrzebne. Odpowiedzi twierdzcych udzielio 77,4% respondentw. Istotne statystycznie rnice zauwaono w przypadku podziau na pe. Blisko 84,8% kobiet dostrzega zapotrzebowanie na prowadzenie edukacji o mniejszociach narodowych. Tymczasem pogldu tego wyranie nie podziela 28,8% mczyzn. Przeciwne prowadzeniu zaj z zakresu edukacji midzykulturowej czy regionalnej s take gwnie osoby w wieku 15-24 lat (31,3%). Najwicej zwolennikw za jest w grupach od 25 do 54 roku ycia. Respondentw zapytano take czy wyraziliby zgod na udzia swoich dzieci w zajciach o tematyce reprezentowanych w regionie mniejszoci. Skonno taka jest wiksza ni opisane wczeniej dostrzegane zapotrzebowanie na zajcia. Zgod wyrazioby okoo 86,5% mieszkacw Biaegostoku. Jest to o niemal 9,1 p.p. wicej respondentw ni w przypadku zapotrzebowania na prowadzenie zaj. Pozytywne opinie w tym zakresie posiadaj gwnie kobiety (90,2%). Blisko 13,7% mczyzn nie wyrazioby zgody na uczestnictwo ich dzieci w takich zajciach. Istotne rnice zauwaono take w podziale na wiek respondentw. Swoje dzieci na takie zajcia byoby skonne wysa niemal 92,8% osb w wieku 35 -44 lat. Najwicej sceptykw jest w najmodszych i najstarszych grupach wieku. Przeciwnych wysaniu dzieci na zajcia o mniejszociach narodowych byoby 23,5% osb powyej 75 lat. Opinie te mog rzutowa na wychowywanie wnukw przez znajdujce si gwnie w rednim wieku dzieci tych respondentw. Negatywne nastawienie maj te modzi respondenci - osoby w wieku

15-24 lat (13,1% odpowiedzi negatywnych), ktre przewanie nie posiadaj jeszcze wasnych dzieci. 4. STOSUNEK DO CUDZOZIEMCW, PRZEDSTAWICIELI MNIEJSZOCI W badaniu zastosowano rnorodne pytania sondujce nastawienie Biaostoczan do cudzoziemcw. W wielu badaniach dotyczcych uprzedze i stereotypw, nie tylko polskich, ale rwnie w innych krajach, zwaszcza w Stanach Zjednoczonych i krajach Europy Zachodniej, podkrela si, e w badaniach sondaowych respondenci ujawniaj skonno do ukrywania swoich prawdziwych negatywnych postaw, zwaszcza w sytuacji stawiania pyta wprost o uprzedzenia12. Zwraca si uwag w sposb szczeglny na do mocno zinternalizowan norm politycznej poprawnoci, tj. nie wyraania w sposb bezporedni swoich uprzedze. Z tego powodu w zastosowanym kwestionariuszu uyto rwnie pyta, w ktrych respondenci wyraaj opini nie o sobie, lecz o swoim otoczeniu.
Tabela 1. Odpowiedzi na pytanie: Na ile P. zdaniem mieszkacy Biaegostoku s tolerancyjni wobec cudzoziemcw?
PRBA CAKOWITA N SUMA ODP Zdecydowanie + raczej s tolerancyjni Zdecydowanie s tolerancyjni Raczej s tolerancyjni Raczej nie s tolerancyjni Zdecydowanie nie s tolerancyjni Trudno powiedzie SUMA ODP Zdecydowanie + raczej nie s tolerancyjni Razem rednia 447 69 378 485 60 10 545 1002 % 44,6 6,9 37,7 48,4 6,0 1,0 54,4 100 Pe Kobieta N 259 41 218 246 29 4 275 538 % 48,1+ 7,6 40,5 45,8 5,3 0,7 51,2100 2,55 Mczyzna N 188 28 160 238 32 6 270 464 % 40,56,0 34,5 51,3 6,8 1,3 58,2+ 100 2,49 N 75 7 68 61 10 71 146 15-24 % 51,5 4,9 46,6+ 41,9 6,5 -48,5 100 2,5 25-34 N 99 21 78 99 9 1 108 208 % 47,6 10,0 37,6 47,3 4,4 0,6 51,8 100 2,6 35-44 N 64 9 55 89 12 3 100 168 % 38,4 5,2 33,2 53,2 7,0 1,5 60,1 100 2,5 N 58 9 49 91 7 2 98 158 Wiek 45-54 % 36,75,7 31,057,5+ 4,6 1,2 62,1+ 100 2,46 55-64 N 78 11 67 68 10 2 78 158 % 49,5 7,0 42,5 43,0 6,5 1,1 49,5 100 2,6 65-74 N 38 8 30 42 7 1 49 88 % 43,5 9,2 34,3 48,1 7,5 0,9 55,5 100 2,5 75 i wicej N % 34 4 30 35 6 2 41 77 44,2 5,5 38,7 45,8 7,8 2,3 53,5 100 2,6

2,52

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw badania CATI.

12

M. Bilewicz, Nowe formy uprzedze z perspektywy psychologii dyskursywnej, Kultura i Spoeczestwo 2004 nr 1; prace T. van Dijka dotyczce krajw Europy Zachodniej, np. Elite Discourse and Racism, SAGE Publications, Newbury Park CA 1993.

10

Wykres 4. Odpowiedzi na pytanie: Na ile P. zdaniem mieszkacy Biaegostoku s tolerancyjni wobec cudzoziemcw?

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw badania CATI.

Wykres 5. Opinie Biaostoczan na temat niechci do cudzoziemcw

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw badania CATI.

11

Blisko 54,4% respondentw odpowiedziao, e Biaostoczanie wedug nich nie s tolerancyjni, a niewiele ponad 40% wyrazio bardziej pozytywne opinie . Modsi respondenci, jak rwnie ci, ktrzy s aktywni zawodowo oraz niewierzcy wyraali czciej opini o nietolerancji mieszkacw Biaegostoku. Badani Biaostoczanie postrzegaj wzrost postaw nietolerancyjnych w swoim miecie: tak opini wyrazio 34,5% respondentw. Przeciwnego zdania byo zaledwie 18,5% respondentw. Najwicej osb (36,3%) wybrao jednak odpowied, e niech do cudzoziemcw jest na takim samym poziomie jak wczeniej. Odpowied negujc zupenie wystpowanie postaw nietolerancyjnych wybraa co 10 badana osoba (10,7%). W kolejnych pytaniach staralimy si okreli cechy, ktre wywouj najwiksze postawy nietolerancji w odniesieniu do cudzoziemcw . Odpowiedzi byy umieszczone na 5stopniowej skali.
Wykres 6. Odpowiedzi na pytanie: Na ile si Pan/i zgadza z opini, e Biaostoczanom w kontaktach z cudzoziemcami przeszkadza

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw badania CATI. Najbardziej dranic cech okazuje si by orientacja seksualna, co wiza naley nie tyle z cech charakterystyczn dla cudzoziemcw, ale raczej z oglnie bardzo negatywnymi postawami wobec osb o homoseksualnej orientacji. Na t cech cudzoziemcw najczciej wskazywali respondenci najmodsi (15-24 lat). Dystans do osb o innej orientacji psychoseksualnej wida rwnie w odpowiedziach na inne pytanie: Czy zagosowaby P. na radnego, ktrego P. popiera, gdyby by on gejem? Z jednej strony poowa respondentw (47,7%) odpowiedziao pozytywnie na to pytanie, jednak co trzeci respondent (35,3%) do tej sytuacji odnis si negatywnie. Pytalimy rwnie o opini

12

dotyczc moliwoci organizacji Parady Rwnoci w Biaymstoku 41% respondentw nie miao nic przeciwko temu, sprzeciw wobec takiego pomysu wyrazio 34,4% respondentw. Ponad 40% respondentw wskazao rwnie kolor skry jako cech wywoujc dyskomfort w kontaktach Biaostoczan z cudzoziemcami. Potwierdza si to w odpowiedziach na inne pytanie, ktre rwnie miao wskaza (nie pytajc wprost o postawy samych respondentw). Brzmiao ono: Na ile Pana/Pani zdaniem powanym problemem w Biaymstoku jest gorsze traktowanie ludzi ze wzgldu na ras to znaczy ze wzgldu na to, e maj inny kolor skry? I tutaj ponad poowa respondentw (53,2%) ocenia, e jest powany problem w naszym miecie (skumulowane odpowiedzi bardzo powany problem 14,4% i raczej powany problem 38, 8%). Tak postrzegaj sytuacj w Biaymstoku przede wszystkim ludzie modzi w wieku 15-34 lat. Czciej zwracaj uwag na to rwnie kobiety i osoby aktywne zawodowo. Rasizm nie jest zbyt wielkim problemem w Biaymstoku dla 36,3% respondentw tak oceniaj czciej mczyni i najstarsi respondenci, a niecae 9% uznaje, e w ogle tego typu dyskryminacji wrd mieszkacw nie wida. Na trzecim miejscu wrd cech cudzoziemcw, ktre s postrzegane jako pewna bariera w kontaktach jest wyznanie. I znw tutaj najczciej na t przeszkod wskazywali najmodsi respondenci, jak rwnie co brzmi troch paradoksalnie niewierzcy. Osoby deklarujce si jako wierzce rzadziej zwracay uwag na religi jako barier w kontaktach z cudzoziemcami. W innych pytaniach wida, e nastawienie Biaostoczan do muzumanw nie jest wyranie negatywne: ponad poowa z nich deklaruje, e nie miaaby nic przeciwko budowie meczetu w Biaymstoku. Niecae 20% wyrazio swj sprzeciw. Oczywicie naley pamita, e w badaniach sondaowych mamy do czynienia z deklaracjami, w rzeczywistoci reakcja na budow meczetu moe si rni w zalenoci od np. jego umiejscowienia w przestrzeni miejskiej. Przykadowo, sprzeciw moe wzrosn w sytuacji wybudowania go w reprezentatywnym centrum miasta. Jednak, wyniki pokazuj, e oglna postawa wobec wybudowania meczetu jest do pozytywna, rwnie dystans wobec muzumanw nie jest bardzo duy w porwnaniu do innych grup. By moe wynika to z lokalnej specyfiki zrnicowania religijnego w Biaymstoku i w wojewdztwie podlaskim, gdzie spoeczno muzumaska jest postrzegana przez pryzmat tutejszych Tatarw. 5. SKALA DYSTANSW SPOECZNYCH W badaniach postaw tolerancyjnych wrd mieszkacw Biaegostoku wykorzystano rwnie zmodyfikowane narzdzie wykorzystywane od kilkudziesiciu lat w badaniach stosunkw midzygrupowych i uprzedze a mianowicie tzw. skal dystansw spoecznych. Dystans spoeczny to miara bliskoci, jak akceptujemy wobec osb odmiennych pod wzgldem pewnej istotnej cechy (najczciej pochodzenie etniczne lub religijne, niekiedy wcza si rwnie takie cechy jak orientacja seksualna czy niepenosprawno). Skala dystansw spoecznych zostaa wprowadzona do nauk spoecznych przez amerykaskiego badacza Emory Bogardusa (std nazywane jest to narzdzie skal Bogardusa). Pomiar ten polega zadaniu pyta, w ktrych stawiamy respondenta w

13

wyobraonej sytuacji kontaktu z przedstawicielem grupy obcej. Respondent na kilku skalach ma za zadanie okrelenie stopnia dopuszczalnoci kontaktu z obcym. Nie zakada si przy tym, e respondenci mieli do czynienia z tak sytuacj czy mieli realny kontakt z przedstawicielami badanych grup. Skala dystansw spoecznych ma charakter kumulatywny, to znaczy zakada si, e w miar odczytywania kolejnych pyta bdzie narasta dyskomfort respondentw. Ten, kto twierdzco odpowie na pytania odpowiadajce sytuacjom najbliszego kontaktu charakteryzuje si najwyszym poziomem otwartoci i tolerancji13. W badaniu zastosowalimy cztery skale, w ktrych badalimy dystans do nastpujcych grup: Czeczenw, Romw14, czarnoskrych, muzumanw, gejw/lesbijek, ydw. Skale dotyczyy nastpujcych sytuacji: 1. zamieszkanie w Biaymstoku licznej grupy przedstawicieli grupy obcej ; 2. wsplna praca (wsppracownik) z osobami z grupy obcej ; 3. posiadanie najbliszych ssiadw z grupy obcej; 4. polubienie czonka bliskiej rodziny z przedstawicielem/przedstawicielk grupy obcej. Wybrane sytuacje, ktre pojawiy si na skalach zostay wybrane jako wskaniki dystansw spoecznych w czterech podstawowych sferach ycia spoecznego: makrospoecznej sferze publicznej (mieszkanie w jednym miecie) ; mikrospoecznej sferze publicznej (miejsce pracy); sfera prywatna (najblisze ssiedztwo); sfera intymna (wczenie przez lub do rodziny). Kada zmienna bya mierzona na piciostopniowej skali od zdecydowanej akceptacji poprzez obojtno do zdecydowanego sprzeciwu wobec przedsta wionej sytuacji. Najwikszy dystans spoeczny we wszystkich wymiarach ycia spoecznego respondenci odczuwaj do trzech badanych grup: gejw/lesbijek, Romw i Czeczenw. Wyrane wyrnienie grupy o nieheteroseksualnej orientacji pojawia si rwnie w innych badaniach, np. w raporcie z bada sondaowych zrealizowanych w ramach programu Rwne traktowanie standardem dobrego rzdzenia15.

13

A. Jasiska-Kania, K.M. Staszyska, Diagnoza postaw modziey wojewdztwa podlaskiego wobec odmiennoci kulturowej, Urzd Marszakowski Wojewdztwa Podlaskiego, Biaystok 2009, s. 81. 14 wiadomie w kwestionariuszu uylimy sowa Cyganie a nie Romowie. Zaleao nam na wyranym uruchomieniu procesu skojarzeniowego. Sowo Rom nie jest naszym zdaniem na tyle powszechne w uyciu, by byo wystarczajcym bodcem do pojawienia si powszechnych skojarze. 15 P. Antosz (red. merytoryczna J. Grniak), Rwne traktowanie standardem dobrego rzdzenia. Raport z bada sondaowych, UJ, Krakw 2012.

14

Wykres 7. Skale dystansw spoecznych w badanych sferach ycia spoecznego

publiczny makro
0,4 0,2 0 -0,2 -0,4 -0,6

Czeczeni Cygani Czarnoskrzy publiczny mikro Muzumanie Geje/ lesbijki ydzi

intymy

prywatny rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw badania CATI.

Wykres 8. Dystanse spoeczne podsumowanie

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw badania CATI. Najmniejszy dystans odczuwali respondenci wobec czarnoskrych i ydw. Sytuacja ta moe wyda zaskakujca, w kontekcie wczeniejszych odpowiedzi, w ktrych kolor skry jest postrzegany jako powana bariera w kontaktach, jak rwnie ocenia si, e problem postaw nietolerancji ze wzgldu na kolor skry jest do wanym problemem w Biaymstoku. Ta niespjno moe wynika z tego, e w pytaniach o dystanse spoeczne

15

respondenci byli pytani wprost o swoje odczucia. Mogo to zwiksza prawdopodobiestwo uaktywnienia si reakcji obronnej i wybranie odpowiedzi neutralnej, co w duej mierze potwierdza si w wynikach, poniewa najwicej tego typu odpowiedzi ani dobrze, ani le pojawiao si wanie przy pytaniach o stosunek do osb czarnoskrych i ydw. Najmniejszy odczuwany dystans do ydw, moe wynika rwnie z silnie przyswojonej normy politycznej poprawnoci w sytuacjach nie prywatnych (a tak jest sonda). W Polsce jest widoczne coraz mniejsze przyzwolenie na wyraanie wprost negatywnych opinii na temat ydw, cho jak wskazuj inne badania dotyczce poziomu antysemityzmu, nadal wida, e pogldy Polakw w rzeczywistoci dalekie s od neutralnego stosunku do ydw (por. np. badania M. Kuci z 201116). W analizowanych badaniach dotyczcych postaw tolerancyjnych mieszkacw Biaegostoku odpowiedzi neutralne, ktre mog w tym wypadku mie charakter ucieczkowy (obronny), w przypadku pyta dotyczcych ydw byy najczstsze, zwaszcza w sferach prywatnej i intymnej, co moe wiadczy o wyjtkowej draliwoci tych pyta. W sferze intymnej wzrasta w widoczny sposb rwnie ilo odpowiedzi neutralnych w przypadku pyta o Czeczenw. Sfera pracy jak rwnie sfera prywatna, zwizana z najbliszym ssiedztwem jest przestrzeni, w ktrej dystanse s odczuwane relatywnie jako mniejsze, lecz rwnie tutaj dystans do osb homoseksualnych jest najwikszy. Zgodnie z oczekiwan logik, zwizan z konstrukcj skali Bogardusa najwicej negatywnych odczu pojawia si w odpowiedziach na pytanie o sfer intymn (lub czonka rodziny z przedstawicielem badanej grupy). Jest to klasyczna sytuacja w tego typu badaniach, w ktrych sfera prywatna jest najbardziej wraliwym wskanikiem i wywouje najwyszy poziom dyskomfortu psychicznego. W duym stopniu w pytaniach bdcych zmodyfikowan skal Bogardusa widoczne s odpowiedzi neutralne (jest mi to obojtne) najmniej tego typu neutralnych wypowiedzi (poniej redniej z wszystkich tego typu odpowiedzi) pojawio si przy grupach takich jak geje/lesbijki, Romowie i muzumanie. Warto przyjrze si dokadniej poszczeglnym wyrnionym sferom ycia spoecznego.

16

M. Kucia (red.), Antysemityzm, Holocaust, Auschwitz w badaniach spoecznych, Wyd. Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2011. W opisywanym w tej publikacji sondau badano m.in. tzw. antysemityzm nowoczesny (wskanik: pytanie o zbyt duy wpyw ydw na media, polityk i gospodark Polski). Najwyszy poziom odpowiedzi antysemickich uzyskano w wojewdztwie podkarpackim i podlaskim.

16

5.1. Makrospoeczna sfera publiczna (mieszkanie w jednym miecie) Pierwsz skal, na ktrej respondenci okrelali dystans spoeczny do wybranych grup dotyczy sfery publicznej. Dobranym wskanikiem badanych postaw byo zamieszkanie w Biaymstoku licznej grupy Czeczenw, Romw, osb czarnoskrych, muzumanw, osb o orientacji homoseksualnej oraz ydw.
Tabela 2. Odpowiedzi (skumulowane) na pytanie: Jak czu/a/by si P., gdyby w Biaymstoku zamieszkaa liczna grupa...
GRUPA SPOECZNA Czeczenw N pozytywne neutralne negatywne Razem rednia 248 500 254 1001 2,98 % 24,7 49,9 25,4 100 Cyganw N 217 479 305 1001 2,88 % 21,747,8 30,5+ 100 Czarnoskrych N 345 554 103 1001 3,33 % 34,4+ 55,3+ 10,2100 Muzumanw N 263 507 231 1001 3,05 % 26,3 50,6 23,1 100 Gejw/lesbijek N 193 422 387 1001 2,68 % 19,342,138,7+ 100 N 358 531 113 1001 3,36 ydw % 35,8+ 53,0+ 11,2100 rednia 27,4 49,7 23,0

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw badania CATI. Na osi makrospoecznej sfery publicznej stosunkowo do duy odsetek odpowiedzi wskazuje na wysoki poziom dystansu: rednia z negatywnych wskaza jest stosunkowo do wysoka (w porwnaniu do kolejnych skal). Moe to by spowodowane dwoma czynnikami: wysokim stopniem utosamiania si z miastem jako obszarem wasnym i wasnej grupy lub (co wydaje si by bardziej prawdopodobne) uyciem w pytaniu sformuowania liczna grupa. Okrelenie liczna mogo uaktywni w respondentach silniejsze negatywne emocje . Najwikszy dystans na tej skali respondenci odczuwali do gejw i lesbijek, Romw i Czeczenw. Zwaszcza grupa osb homoseksualnych wywoywaa najsilniejsze emocje: najmniej respondentw wybrao neutraln odpowied (42,1%), co obrazuje do zdecydowane pogldy, jak rwnie poczucie przyzwolenia na ich wyraanie w porwnaniu do innych grup obcych. Z istotnych czynnikw wpywajcych na rozkad odpowiedzi zwraca szczegln uwag silna pozytywna korelacja maego dystansu spoecznego w tej sferze od osobistej znajomoci z cudzoziemcami w Polsce (jeli respondent zna osobicie jakiego cudzoziemca w Polsce, tym przyzwolenie na osiedlenie si licznej grupy wskazanych grup obcych byo wiksze). Analizujc bardziej szczegowo istotnoci statystyczne w pytaniac h dotyczcych grup, do ktrych respondenci mieli najwikszy dystans, okazuje si, e najmodsi respondenci (15-24 lat) wykazuj najwikszy dystans w sferze makrospoecznej sferze publicznej do Romw i Czeczenw. Wiek w sposb istotny wpywa na dystans w makrospoecznej sferze publicznej do osb homoseksualnych . Najmniejszy mieli respondenci wieku 25-34 lat. Dystans wyranie wzrasta wraz z wiekiem po 55 r.. Pozostae istotne czynniki wpywajce na rozkad odpowiedzi na tej skali to: sytuacja materialna ro dziny respondenta: im biedniejsza rodzina, tym czciej wskazywaa na poczucie dyskomfortu w

17

sytuacji mieszkania wielu lesbijek i gejw w naszym miecie; osoby religijne dwa razy czciej wybieray negatywne wskazania wobec tej grupy. 5.2. Mikrospoeczna sfera publiczna (wsppracownik) Kolejn sfer, w ktrej badano dystanse spoeczne to przestrze zawodowa. Uytym wskanikiem bya hipotetyczna sytuacja wykonywania wsplnie pracy zawodowej z przedstawicielami poszczeglnych grup. Wzr bliskoci i dystansu w kontekcie poszczeglnych grup uoy si tutaj podobnie jak w sferze makrospoecznej . Zwraca jednak uwag tutaj fakt wikszej czstotliwoci wskaza pozytywnych (rednia skumulowanych wskaza pozytywnych jest wysza i wynosi 35,1%, a negatywnych 18,1%, odpowiedzi neutralne pozostay na podobnym poziomie). Okazuje si wic, e w sferze zawodowej jestemy bardziej otwarci na kontakty z przedstawicielami innych grup. W analizowanym badaniu mona rwnie zauway, e rynek pracy jest przestrzeni, do ktrej dajemy wikszy dostp imigrantom ni do opieki spoecznej (prawo do opieki spoecznej 54,5%, a prawo do rynku pracy 65,7%). W innych pytaniu wida rwnie, e nie jest to najwaniejsza przestrze w ktrej dominuje poczucie rywalizacji i konkurencji do ograniczonych zasobw. Ponad poowa respondentw (54,6%) nie zgodzia si ze stwierdzeniem, e imigranci odbieraj prace Polakom. Moe to by oczywicie spowodowane faktem, e w duej mierze Polska jest nadal krajem wzgldnie homogenicznym narodowo i imigranci czy obcokrajowcy nie s realn konkurencj na rynku pracy. Wida rwnie w odpowiedziach, e Biaostoczanie s skonni do przyjmowania obcokrajowcw z wysokimi umiejtnociami zawodowymi: 74% pytanych respondentw odpowiedziao pozytywnie na pytanie czy poszliby do lekarza z Pakistanu, mieszkajcego w Polsce. Z mniejsz akceptacj zareagowali jednak na zatrudnienie czarnoskrej opiekunki do dziecka 61% - cho nadal wielko pozytywnych odpowiedzi jest dua.
Tabela 3. Odpowiedzi (skumulowane) na pytanie: Jak czu/a/by si P., gdyby P. wsppracownikami byli:
GRUPA SPOECZNA Czeczenw N pozytywne neutralne negatywne Razem rednia 329 482 191 1001 3,21 % 32,8 48,1 19,1 100 Cyganw N 282 455 265 1001 3,02 % 28,145,4 26,4+ 100 Czarnoskrych N 429 500 73 1001 3,51 % 42,8+ 49,9+ 7,3100 Muzumanw N 359 466 176 1001 3,27 % 35,9 46,6 17,6 100 Gejw/lesbijek N 300 407 295 1001 2,97 % 29,940,629,4+ 100 N 410 503 89 1001 3,48 ydw % 40,9+ 50,2+ 8,9100 rednia 35,1 46,8 18,1

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw badania CATI.

18

Wykres 4. Dystanse spoeczne w mikrospoecznej sferze publicznej

Mikrospoeczna sfera publiczna (wsppracownik)

55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 pozytywne neutralne negatywne

Czeczeni Romowie czarnoskry muzumanie geje/lesbijki ydzi

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw badania CATI. W przestrzeni pracy najsilniejsze negatywne emocje wywouj Romowie najmniej respondentw pozytywnie zareagowao na hipotetyczn sytuacj wspprac z Romami, relatywnie duo respondentw wprost wyrazio swj dyskomfort w tej sytuacji (26,4%). Nie wydaje si by to zaskakujce, bowiem w powszechnym stereotypie Roma/Cygana zawarte s wyranie takie cechy jak nieuczciwo czy lenistwo. Wicej negatywnych odpowiedzi dotyczyo jedynie gejw i lesbijek w miejscu pracy co z kolei moe wywoa zdumienie, bowiem orientacja seksualna nie kojarzy si raczej z okrelonym zestawem cech, ktre mog wpywa na relacje pracownicze. W tej sytuacji, moe nie wzbudza zdziwienia, e ponad 85,6% gejw i lesbijek nie przyznaje si do swojej orientacji w miejscu pracy, bojc si odrzucenia i ostracyzmu spoecznego17. Rwnie w cytowanych ju badaniach na temat grup dyskryminowanych zwraca si uwag, e miejsca pracy w Polsce s postrzegane przez respondentki i respondentw jako miejsca zamknite na rnorodno, w ktrych pracownice i pracownicy wol w obawie przed reakcj otoczenia ukrywa pewne, niezbywalne im cechy. Prawie 3/4 dorosych Polek i Polakw jest zdania, e osoby nieheteroseksualne obawiajc si stygmatyzacji nie ujawniaj w miejscu pracy swojej orientacji psychoseksualnej18.

17

Badania Kampanii Przeciwko Homofobii i portalu Praca.pl za: Sonda Praca.pl: Pracodawcy nadal obawiaj si zatrudnia osoby homoseksualne, www.praca.pl/centrum-prasowe/komunikaty-prasowe/sondaz-praca-plpracodawcy-nadal-obawiaja-sie-zatrudniac-osoby-homoseksualne_cp-52.html [28.08.2013]. 18 P. Antosz (red. merytoryczna J. Grniak), Rwne traktowanie standardem dobrego rzdzenia. Raport z bada sondaowych, UJ, Krakw 2012, s. 6. W cytowanych badaniach okazao si, e najczciej dyskomfort w pracy osoby badane odczuwayby, gdyby ich bezporednim przeoon lub przeoonym zostaa osoba homoseksualna (okoo 25%).

19

Czynnikami rnicujcymi w sposb statystycznie istotny jest wyksztacenie: osoby z wyksztaceniem wyszym (licencjackim i magisterskim) wykazyway najmniejszy dystans do wszystkich badanych grup w tej sferze. Wiek i pe byy istotne zwaszcza w sytuacji badania odczu do wsppracy z osobami o homoseksualnej orientacji: kobiety wykazyway czciej odczucia pozytywne wobec takiej sytuacji, podobnie jak respondenci z grupy wiekowej 25-34 lat. Respondenci starsi (po 65 r..) zdecydowanie czciej wybierali odpowiedzi wiadczce o dyskomforcie spowodowanym wspprac z gejami i lesbijkami. Osoby aktywne zawodowo dwukrotnie rzadziej wskazyway na negatywne odczucia, w odrnieniu od religijnoci, ktra sprzyjaa odczuciom negatywnym. 5.3. Sfera prywatna (najblisze ssiedztwo) Skala trzecia dotyczya najbliszego ssiedztwa i dotykaa ju sfery prywatnoci. W gr wchodziy bowiem kontakty przestrzennie blisze sferze domowej, ni te zwizane z prac. W uytym w kwestionariuszu sformuowaniu najblisze chcielimy podkreli wanie t blisko (zarwno przestrzenn, jak i mentaln). W sferze prywatnej, do ktrej zaliczylimy najblisze ssiedztwo, rozkad gosw wyglda bardzo podobnie jak w pozostaych sferach: najczciej pozytywne wskazania dotyczyy ydw i czarnoskrych, najwicej negatywnych emocji czyo si z gejami/lesbijkami oraz Romami. Zwiksza si rwnie, cho nieznacznie rednia pozytywnych i negatywnych wskaza. Temperatura negatywnych odczu zwiksza si, cho nadal nie jest tak wysoka, jak bya w przypadku zamieszkiwania licznej grupy badanych grup w miecie.
Tabela 4. Odpowiedzi (skumulowane) na pytanie: Jak czu/a/by si P., gdyby P. najbliszymi ssiadami byli:
GRUPA SPOECZNA Czeczenw N pozytywne neutralne negatywne Razem rednia
306 462 233

Cyganw N
257 425 319

Czarnoskrych N
398 512 92

Muzumanw N
332 469 201

Gejw/lesbijek N
280 404 318

ydw N
387 524 90

%
30,6 46,1 23,3

%
25,742,531,8+

%
39,7+ 51,1+ 9,2-

%
33,1 46,8 20,0

%
27,940,331,8+

%
38,7+ 52,3+ 9,0-

rednia 32,6 46,5 20,9

1001 3,12

100

1001 2,91

100

1001 3,45

100

1001 3,2

100

1001 2,91

100

1001 3,45

100

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw badania CATI. W sytuacji, gdyby naszym najbliszymi ssiadami byli Czeczeni najczciej negatywne odczucia byy zwizane z respondentami niepracujcymi (bierni zawodowo), le oceniajcy mi swoj sytuacj materialn oraz nie znajcy osobicie adnego cudzoziemca. W przypadku czarnoskrych - nie tylko na tej skali, ale rwnie na pozostaych wiek jest istotn cech rnicujc odpowiedzi. Starsi respondenci (po 65 r..) niemal dwukrotnie czciej wskazywali na odczucia negatywne. W przypadku romskich ssiadw najwaniejsz cech respondentw korelujc z odpowiedziami bya znajomo osobista z obcokrajow cami oraz

20

praca za granic. W obu przypadkach respondenci rzadziej wskazywali na negatywne odczucia. W przypadku do silnych negatywnych odczu co do sytuacji posiadania ssiadw o homoseksualnej orientacji, podobnie jak na poprzednich skalach istotne zna czenie ma pe (kobiety wykazuj mniej negatywnych odczu), wiek (modsi respondenci byli bardziej otwarci na takie ssiedztwo) oraz religijno (im bardziej religijny tym czciej wskazywane negatywne odczucia). Istotna w tym przypadku jest rwnie sytuacja materialna rodziny (respondenci biedniejsi wykazywali wicej negatywnych odczu) czy wyksztacenie (osoby z wyszym wyksztaceniem rzadziej wskazywali na odczucia negatywne i czciej na pozytywne). 5.4. Sfera intymna (wczenie przez lub do rodziny) Ta skala jest zazwyczaj najbardziej wraliwa i wie si z najwikszym dystansem spoecznym. Tak rwnie stao si w omawianych badaniach. W przypadku sfery intymnej wida bardzo wyranie pogbienie si dystansu spoecznego: rednia z wskaza o charakterze negatywnym wzrosa powyej 30%, a odczucia pozytywne wskazywane byy znacznie rzadziej ni na poprzednich skalach. Wyduya si rwnie lista grup, do ktrych respondenci maj wyrany dystans: oprcz gejw/lesbijek i Romw, wyranie odznaczaj si odpowiedzi negatywne w stosunku do muzumanw i Czeczenw. Najmniejszy dystans, podobnie jak na innych skalach pojawia si wobec czarnoskrych i ydw (ale moe to by powizane ze wspomnian norm poprawnoci politycznej).
Tabela 5. Odpowiedzi (skumulowane) na pytanie: Jak czu/a/by si P., gdyby osoba z P. bliskiej rodziny polubia:
GRUPA SPOECZNA Czeczena N pozytywne neutralne negatywne Razem rednia 233 471 298 1001 2,91 % 23,2 47,0 29,8 100 N 210 428 364 1001 2,77 Cygana % 20,942,7 36,4+ 100 Czarnoskrego N 312 487 203 1001 3,16 % 31,2+ 48,6+ 20,2100 Muzumana N 232 428 342 1001 2,83 % 23,2 42,7 34,1 100 Geja/lesbijk N 174 326 501 1001 2,44 % 17,432,650,1+ 100 N 300 514 188 1001 3,16 yda % 30,0+ 51,3+ 18,7100 rednia 24,3 44,2 31,6

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw badania CATI. Czciej odpowied wskazujc na odczucia pozytywne w sytuacji lubu z osob o innej orientacji psychoseksualnej wybieray kobiety (i one najczciej wybieray rwnie najbardziej zdecydowan odpowied, e czuyby si bardzo dobrze 11,3% w porwnaniu do 6,2% mczyzn). Na stopie dystansu na tej skali w istotny sposb wpywa rwnie wiek: wida wyran zaleno im starszy respondent, tym rzadziej wybiera odpowied wskazujc na pozytywne odczucia. Najmniejszy dystans spoeczny w tej sytuacji mieli respondenci w wieku 25-34 (26,4% wskaza na pozytywne odczucia, w tym, najwicej, bo 21

16,3% stwierdzio, e czuoby si zdecydowanie dobrze). Najwikszy dystans wykazywali respondenci starsi, po 55 r.. Wrd nich co najmniej poowa wskazywaa na negatywne odczucia w sytuacji lubu czonka rodziny z gejem lub lesbijk. Skala dystansu na tej skali rwnie w istotny sposb zaleaa od sytuacji materialnej rodziny respondenta (im ta sytuacja gorsza, tym wiksza skala dystansu). Podobnie, jak na wszystkich skalach, w przypadku okrelania stosunku do sytuacji zwizanej z osobami o innej orientacji psychoseksualnej, religijno jest istotn cech respondentw silnie korelujc z duym dystansem spoecznym. W przypadku Romw istotnymi statystycznie cechami respondentw s: wiek (najwikszy dystans wrd osb w wieku 65+), aktywno zawodowa (bierni zawodowo odczuwaj wikszy dystans) oraz wykonywanie pracy odpatnej poza Polsk w cigu ostatnich 10 lat (osoby, ktre pracoway za granic rzadziej wybieray odpowiedzi zwizane z negatywnymi odczuciami 27,4% w stosunku do niepracujcych, ktrzy niemal w 40% wybierali takie wskazania). Negatywny stosunek do lubu z osob innego wyznania (lub z wyznawc islamu) najbardziej charakterystyczny jest dla respondentw wieku 65 -74 lat. Wyranie te wpywa na najwikszy dystans do sytuacji lubu z muzumaninem/muzumank za sytuacja materialna osoby yjce na wysokim poziomie materialnym jedynie w 5% wskazyway na duy dystans, a w przypadku rodzin biednych czy najbiedniejszych wskanik ten by zdecydowanie wyszy (18,1% i 29,6%). Wan zmienn jest rwnie religijno w tym przypadku na negatywne odczucia wskazywao 1/4 sabo wierzcych i ponad 1/3 deklarujcych si jako wierzcych. 6. CUDZOZIEMCY W OPTYCE BIAOSTOCZAN Diagnoza postaw mieszkacw Biaegostoku w zakresie tolerancji miaa na celu wydobycie opinii i nastawienia do innych grup spoecznych, w tym w sposb szczeglny do cudzoziemcw. Przedmiotowa materia znajduje si w sferze oddziaywania tak zwanej polityki migracyjnej19, ktrej jednym z wymiarw jest wzajemne oddziaywanie autochtonw i ludnoci napywowej. Omawiane oddziaywanie midzyludzkie w zrozumiay sposb nabiera cech waciwych dla okrelonego rodowiska lokalnego, nie mniej jednak dy si do modelowania podanych relacji w ramach zestandaryzowanego wzorca20. Mobilno zagraniczna jako swoiste signum specificum czasw wspczesnych na trwale zmienia sytuacj spoeczestw w poszczeglnych krajach. Pomimo, i Polska dotychczas nie stanowi wiodcego kierunku migracji zagranicznych to niewtpliwie powinna dba o prawidowe projektowanie i realizacj zada zwizanych z obecnoci i funkcjonowaniem cudzoziemcw
19

Szczegowe informacje odnonie aktualnych ram programowych rzdu w tej sprawie zawiera dokument pt. Polityka migracyjna Polski stan obecny i postulowane dziaania, Ministerstwo Spraw Wewntrznych Departament Polityki Migracyjnej, Warszawa 2012, http://bip.msw.gov.pl/download/4/13763/ PMPprzyjetaprzezRadeMinistrow31lipca20122.pdf [28.08.2013]. 20 Wzorzec minimalnego standardu moliwy jest do ustalenia w oparciu obowizujce w tym zakresie przepisy prawa midzynarodowego a take UE.

22

w spoeczestwie polskim. W tym celu realizowane s konkretne wytyczne w zakresie przyjmowania i legalizacji pobytu cudzoziemcw ich pracy a take integracji. Omawiane badanie w poredni sposb pozwala ustali efektywno prowadzonych dziaa systemowych. 6.1. Znajomo cudzoziemcw Celem ustalenia perspektywy deklarowanych opinii respondentw, w pierwszej kolejnoci poproszono ich o odpowied na pytanie o osobist znajomo cudzoziemca mieszkajcego w Polsce.
Tabela 6. Deklarowana osobista znajomo cudzoziemcw mieszkajcych w Polsce
Pe Kobieta N 306 226 5 537 % 57,042,1+ 0,9 100 Mczyzna N 299 163 2 464 % 64,4+ 35,10,5 100 N 112 34 146 15-24 % 76,8+ 23,2-100 25-34 N 132 75 1 208 % 63,4 36,0 0,6 100 35-44 N 102 63 1 167 % 61,3 37,9 0,8 100 Wiek 45-54 N 101 56 1 158 % 64,2 35,1 0,7 100 55-64 N 86 70 1 157 % 54,8 44,6 0,5 100 65-74 N 46 41 2 88 % 51,7 46,4 1,9 100 75 i wicej N 26 51 1 77 % 33,365,6+ 1,1 100

PRBA CAKOWITA N Tak Nie Nie wiem/nie pamitam Razem 605 389 7 1001 % 60,5 38,9 0,7 100

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw badania CATI. Wynik badania na prbie cakowitej wskazuje, e 60% mieszkacw Biaegostoku deklaruje osobist znajomo cudzoziemca mieszkajcego w Polsce. Biorc pod uwag zmienn wieku, naley zauway, i zdecydowanie czciej osobist znajomo deklaruj osoby mode w wieku 15-24 lata (76,8%). Do braku znajomoci tego rodzaju przyznaj si osoby najstarsze 65,5% (75+). Czciej znajomo cudzoziemcw wskazywali mczyni (64,4%), osoby aktywne zawodowo (62,2%) oraz bdce dobrej sytuacji ekonomicznej (81,1%). Biorc pod uwag posiadane wyksztacenie respondentw naley stwierdzi , i najwiksz deklarowan osobist znajomo cudzoziemcw wskazuj gimnazjalici (7 5%) oraz osoby z wyszym wyksztaceniem 67,3%.
Tabela 7. Deklarowana osobista znajomo cudzoziemcw mieszkajcych w Polsce w podziale na wyksztacenie respondentw
WYKSZTACENIE niepene podstawowe lub podstawowe N % 51 38,777 4 133 58,1+ 3,2 100 gimnazjum N 34 11 46 % 75,0+ 25,0-100 zasadnicze zawodowe N 67 69 1 136 % 48,9 50,4+ 0,7 100 policealne i rednie N 219 172 2 393 % 55,9 43,7 0,5 100 inynier/licencjat/wysze N 197 93 2 293 % 67,3+ 31,80,8 100

Tak Nie Nie wiem/nie pamitam Razem

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw badania CATI.

23

6.2. Akceptacja obecnoci poszczeglnych grup cudzoziemcw Tolerancja jako postawa spoeczna ma charakter wielowymiarowy, co oznacza, e jednostka moe akceptowa odmienno wyraan w jednej cesze , za odrzuca inn. Swoistym wymiarem tolerancji wzgldem cudzoziemcw jest zgoda na ich legalny pobyt w rozrnieniu na powd, tak deklarowany jak i faktyczny, dla ktrego opuci li kraj pochodzenia lub dotychczasowego pobytu i znaleli si w kraju przyjmujcym. Zgodnie z jedn z podstawowych typologii migrantw dziel si oni dwie kategorie: migrantw przymusowych oraz migrantw dobrowolnych. Mianem migrantw przymusowych okrela si osoby, ktre podjy decyzje o opuszczeniu dotychczasowego miejsca pobytu na skutek oddziaywania niezalenych od nich czynnikw zewntrznych, ktre uniemoliwiay dalsz egzystencj lub wrcz jej zagraay. Czynniki wypychajce mona za podzieli na pochodzenia ludzkiego (man made disasters) oraz naturalnego (natural disasters)21. Migranci dobrowolni natomiast s to osoby, ktre decyzj o przemieszczeniu podjy w sposb dobrowolny, gwnie kierowani chci poprawy swojej sytuacji ekonomicznej.
Wykres 9. Akceptacja obecnoci poszczeglnych grup cudzoziemcw

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw badania CATI. Pytajc mieszkacw Biaegostoku o ich stosunek do legalizacji pobytu cudzoziemcw na terenie RP a 75% deklaruje, e prawo do legalnego pobytu naley si imigrantom uciekajcym przed wojn domow. Jeszcze czciej postaw akceptujc deklaroway osoby w wieku 45-54 lata - 83,8%. Na podobn przychylno opinii publicznej do osiedlenia si w Polsce mog liczy imigranci przeladowani we wasnym kraju za pogldy polityczne. Wysoki wskanik aprobaty legalizacji pobytu (64,9%) dotyczy take migrantw
21

Szerzej na temat typologii migrantw przymusowych pisa B. Wierzbicki, Uchodcy, Temida 2, Biaystok 1993.

24

ekonomicznych. Bardziej pozytywne nastawienie w tym zakresie deklaruj mode osoby 24 34 lata. 56,9% respondentw uwaa, e zgodne z prawem zamieszkiwanie na terenie RP przysuguje take imigrantom deklarujcym odmienne (np. muzumaskie) wyznanie, cho tutaj jest najwikszy odsetek odpowiedzi negatywnych (20%). 6.3. Dostp cudzoziemcw do poszczeglnych obszarw ycia spoecznego Obecno cudzoziemcw w lokalnej strukturze spoecznej w sposb oczywisty oddziauje na ich partycypacj w poszczeglnych sferach ycia publicznego. Dostp do poszczeglnych wymiarw uczestnictwa determinuje proces ich integracji bd wykluczenia ze spoeczestwa przyjmujcego22. W naukach spoecznych wyrnia si kilka podstawowych obszarw ycia czowieka skadajcych si na zdolno odgrywania przez niego podanych rl spoecznych. Zgodnie z tym celem wymieni naley obszar prawny, ekonomiczny, polityczny, kulturalny i edukacyjny. Wymiar prawny bezporednio ksztatuje pozostae i polega na zdolnoci legalnego zabezpieczenia pozycji rwnociowej jednostki w spoeczestwie. Na wymiar ekonomiczny skadaj si dwa elementy. Pierwszy odnosi si do zagwarantowania moliwoci dostpu do rynku pracy jako czynnika pozwalajcego na zdobycie rodkw niezbdnych do ycia. Drugi, element to dostp do wiadcze socjalnych dla osb, ktre z rnych powodw nie s w stanie samodzielnie zabezpieczy rodkw do minimum egzystencji. Obszary edukacyjny i kulturalny zabezpieczaj rozwj indywidualny jednostki obliczony z jednej strony na przysz moliwo znalezienia pracy z drugiej ksztatowania okrelonej postawy bdcej wynikiem kierunkowej socjalizacji. Odnoszc si do akceptowanych przez Biaostoczan obszarw wsparcia wiadczonego na rzecz imigrantw spoza Unii Europejskiej najkorzystniej ksztatuje si obszar edukacji. Dla dostpu imigrantw do tej sfery ycia publicznego przyzwolenie deklaruje 82,9% badanych. Ponad 7 na 10 ankietowanych osb twierdzi, e cudzoziemcy powinni mie dostp take do opieki medycznej. Umiarkowanie w wietle udzielonych odpowiedzi, ksztatuje si obawa przed konkurencj ze strony cudzoziemcw na rynku pracy. Ponad 65% uczestnikw pomiaru jest zdania, e cudzoziemcy winni mie zapewnione prawo do wiadczenia za wynagrodzeniem. W sposb naturalny wskanik ten ulega zanieniu w grupie osb bdcych w trudniejszej sytuacji materialnej , a take nieaktywnych zawodowo. Najmniej korzystnie z perspektywy cudzoziemcw ksztatuje si nastawienie Biaostoczan do partycypacji cudzoziemcw w yciu politycznym. Korzystanie przez cudzoziemcw z praw wyborczych akceptuje jedynie 41,1% badanych.

22

Zdefiniowanie terminu wykluczenie spoeczne odnajdziemy we wsplnym raporcie Komisji UE i Rady UE. Zgodnie z nim wykluczenie spoeczne to proces, w ktrym pewne osoby s zepchnite na krawd spoeczestwa ograniczajc ich partycypacje na skutek ubstwa, braku podstawowych umiejtnoci [...] bd dyskryminacji. [...] maj niewielki dostp do wadzy i organw decyzyjnych, tym samym poczucie bezradnoci i braku kontroli nad decyzjami wpywajcymi na ich codzienne ycie. Zob. pkt.114 w: European Social Charter (ETS No. 163). Explanatory Report, http://conventions.coe.int/treaty/en/Reports/HTML/163.htm [28.08.2013].

25

Wykres 10. Opinia o prawie do dostpu cudzoziemcw do okrelonych sfer spoecznych

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw badania CATI. Sfera opieki spoecznej pozostaje jednym z bardziej draliwych obszarw budowania relacji pomidzy rodowitymi mieszkacami danego obszaru oraz ludnoci napywow. Z jednej strony wiadczenia wchodzce w ofert wsparcia dystrybuowane na rzecz cudzoziemcw, w poczuciu autochtonw, uszczuplaj dostpne rodki finansowe . Z drugiej czsto stanowi podstawowy warunek zdolnoci podjcia prby adaptacji w nowym rodowisku. Naley pamita, e cudzoziemcy, legalnie przebywajcy na terenie RP, bdcy beneficjentami krajowych rodkw socjalnych korzystaj z nich na tych samych zasadach jak Polacy, a zatem o ich przyznaniu decyduje faktyczna kondycja materialna gospodarstwa domowego. Za prawo do pomocy spoecznej naley przyj instrument sucy realizacji jednej z podstawowych funkcji pastwa wzgldem swoich obywateli. Rozumiany jest on jako zesp rodkw i dziaa chronicych spoeczestwo przed deficytem w obszarze podstawowych potrzeb. Biaostoczanie generalnie akceptuj dostp cudzoziemcw spoza UE do wiadcze opieki spoecznej. Czciej otwart postaw deklaruj kobiety (74%) ni mczyni (67 %) a take osoby dojrzae w wieku od 45-54 lat. Najmniej tolerancyjni we wspdzieleniu tego obszaru s seniorzy powyej 75 roku ycia. Postaw akceptujc wyraa 52% ankietowanych w tym wieku. Biorc pod uwag poziom wyksztacenia respondentw zauway mona , e im wysze wyksztacenie ankietowanych tym wysza akceptacja dla korzystania przez cudzoziemcw z opieki spoecznej. Interesujco w tym wymiarze ksztatuje si opinia najmodszych respondentw, ktrzy w zdecydowanej wikszoci (78%) nie maj nic przeciwko korzystaniu przez obcokrajowcw z dostpu do omawianej sfery publicznej. 26

Wykres 11. Dostp cudzoziemcw mieszkajcych w Biaymstoku do wiadcze opieki spoecznej

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw badania CATI.

Wykres 12. Dostp cudzoziemcw mieszkajcych w Biaymstoku do opieki medycznej

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw badania CATI.

27

Prawo do ochrony zdrowia, nazywane take prawem opieki zdrowotnej, prawem do opieki medycznej czy te prawem pacjenta, jest jednym z elementarnych praw czowieka. W porwnaniu do wiadcze socjalnych, Biaostoczanie zdecydowanie czciej deklaruj brak sprzeciwu dla korzystania przez cudzoziemcw spoza UE z opieki medycznej . rednie w rozbiciu na poszczeglne cechy respondentw wyranie plasuj si powyej granicznego poziomu 3,0. Mona zatem stwierdzi, e mieszkacy stolicy woj. podlaskiego w zdecydowanej wikszoci (71%) godz si na dostp przybyszw do podlaskiego systemu opieki zdrowotnej. Co wane, akceptacja ta utrzymuje si na satysfakcjonujco wysokim poziomie w wikszoci kohort wiekowych reprezentowanych w strukturze ankietowanych. Najnisz akceptacj dla wyduania kolejek w przychodniach medycznych o cudzoziemskich pacjentw wyraaj najstarsi mieszkacy miasta. Biorc pod uwag zmienn wyksztacenia, poza przypadkiem osb uczszczajcych do gimnazjum, im jest ono wysze tym akceptacja w tym wymiarze wiksza.
Wykres 13. Dostp cudzoziemcw mieszkajcych w Biaymstoku do rynku pracy

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw badania CATI. Jednym z kluczowych tematw zwizanych z obecnoci cudzoziemcw na okrelonym terenie jest ich wpyw na lokalny rynek pracy. Praca, jest podstawow potrzeb czowieka, a take jak podkrela Karta Narodw Zjednoczonych23 (art.55) jednym z warunkw staoci i dobrobytu na wiecie. Zapewnienie moliwoci wiadczenia pracy przyczynia si do zabezpieczenia adu spoecznego poprzez rozwj czowieka i zaspokojenie
23

Dz. U. 1947, Nr 23, poz.90.

28

jego potrzeb materialnych24. Idea prawa do pracy zostaa wpisana do wszystkich midzynarodowych aktw prawnych gwarantujcych prawa socjalne i ekonomiczne25. Z pespektywy dosy powszechnych obaw zwizanych z tym zagadnieniem, wyniki badania rysuj wysoce tolerancyjne nastawienie Biaostoczan w tym wzgldzie. Wysokie re dnie wyniki dla prezentowanych zestawie szczegowych wskazuj i mieszkacy Biaegostoku zasadniczo nie obawiaj si konkurencji ze strony cudzoziemcw. Przywoane dane wskazuj, i 66% badanych akceptuje cudzoziemcw w tej strefie yciowej . Z zestawie szczegowych zarysowuje si odchylenie na niekorzy dominujcej postawy akceptujcej wrd osb z wyksztaceniem podstawowym (rednia 3,39) a take najstarszych mieszkacw miasta (rednia 3,30).
Wykres 14. Dostp cudzoziemcw mieszkajcych w Biaymstoku do praw wyborczych

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw badania CATI. Biorc pod uwag dostpne instrumentarium narzdzi pozwalajcych jednostce na odgrywanie, tak oczekiwanych jak i podanych, rl spoecznych - dostp do praw wyborczych - zajmuje w nim szczeglne miejsce. Bez wtpienia partycypacja w yciu publicznym poprzez posugiwanie si narzdziami demokracji jest najwyszym poziomem akceptacji i zgody na ksztatowanie rzeczywistoci poprzez osoby do tego legitymowane. O ile zasady nabycia tej kategorii przywilejw publicznych s cile regulowane przepisami
24

R. Mizerski, Prawa pracownicze, [w:] B. Gronowska, T. Jasudowicz, M. Balcerzak, M. Lubiszewski, R. Mizerski, Prawa czowieka i ich ochrona, Toru 2010, s. 471. 25 K. Zamorska, Prawo do pracy, [w:] A. Florczak, B. Bolechow (red.), Prawa i wolnoci I i II generacji, Wyd. Adam Marszaek, Toru 2006, s. 363.

29

prawa, to penowartociowe korzystanie z tych narzdzi w duej mierze uzalenione jest take od nastawienia do tego typu aktywnoci otoczenia zewntrznego. Przywoane dane jednoznacznie wskazuj, e wikszo respondentw obszar ten uwaa za raczej zarezerwowany dla obywateli polskich. rednie wyniki dla poszczeglnych kohort uwidaczniaj wikszy sprzeciw do korzystania przez cudzoziemcw z praw wyborczych wrd mczyzn, starszej czci spoeczestwa a take osb z podstawowym wyksztaceniem.
Wykres 15. Dostp cudzoziemcw mieszkajcych w Biaymstoku do edukacji

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw badania CATI. Ankietowani mieszkacy Biaegostoku spord analizowanych obszarw funkcjonowania cudzoziemcw w przestrzeni publicznej najwiksz przychylno deklaruj wzgldem ich dostpu do systemu edukacji. Prawo do nauki - rozumiane jako prawo do korzystania z zinstytucjonalizowanej formy edukacji - jest prawem o charakterze spoecznogospodarczym26. Powysze zestawienie wskazuje, i ponad 80% badanych nie widzi przeszkd dla obecnoci cudzoziemcw w placwkach edukacyjnych zlokalizowanych w miecie w ktrym yj. Waciwie tak kryterium wieku, jak i deklarowanego wyksztacenia, nie wpywaj istotnie na zmian postaw respondentw w tym aspekcie.

26

M. Balcerzak, S. Sykuna, Leksykon ochrony praw czowieka, C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 368.

30

6.4. Konsekwencje obecnoci cudzoziemcw w Polsce i na terenie Biaegostoku Badajc opinie na temat wpywu obecnoci cudzoziemcw w Polsce i w Biaymstoku ksztatuje si swoisty stereotyp odnonie roli i kierunku oddziaywania ludnoci napywowej. Ponad 70% respondentw jest zdania, e wystpowanie przedstawicieli rnych kultur korzystnie oddziauje na polskie spoeczestwo. Czciej tak opini wyraaj kobiety 74,3% ni mczyni 67,4% oraz osoby w wieku 55-64 lata. 47,5% badanych nie ma obaw o utrat przez Polsk tosamoci na skutek przyjmowania wikszej liczby imigrantw. Mniejsze zagroenie ksztatuje si w deklaracjach kobiet a take osb w wieku 34 -45 lat. Na pytanie czy Biaystok wraz z napywem imigrantw staje si lepszym miejscem do ycia respondenci wyranie podzielili si na trzy zblione pod wzgldem iloci grupy. Najliczniejsza z nich 35,4% nie ma w tym obszarze wyrobionej opinii, 34,6% ankietowanych odpowiedziao pozytywnie, za 27,7% negatywnie. Gorsze oceny zwikszonego zrnicowania narodowego towarzysz osobom nieaktywnym zawodowo w trudnej sytuacji materialnej.
Wykres 16. Konsekwencje obecnoci cudzoziemcw w Polsce i na terenie Biaegostoku

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw badania CATI. Wikszo respondentw (54,6%) nie podziela opinii jakoby imigranci odbierali prac Polakom. Zagroenie takie widz osoby nieaktywne zawodowo, w gorszej sytuacji materialnej oraz powyej 75 roku ycia. Wyniki badania wskazuj na polaryzacj biaostockiej opinii publicznej odnonie obcienia jakie generuj imigranci dla systemu opieki spoecznej w Polsce. 35,9% ankietowanych widzi w tym wymiarze problem. Stanowisko takie towarzyszy mczyznom (40%) oraz osobom powyej 75 roku ycia. Czsto pojawiajcy si w debacie publicznej aspekt wzrostu przestpczoci zwizany w obecnoci cudzoziemcw nie znalaz potwierdzenia w opinii Biaostoczan.

31

PODSUMOWANIE Przedstawione w Diagnozie postaw mieszkacw Biaegostoku w zakresie tolerancji wyniki pozwalaj na kilka wnioskw oglnych pozwalajcych zrozumie rda i mechanizmy negatywnych zdarze spoecznych, ktre niekorzystnie wpywaj na wizerunek spoecznoci miasta i regionu. Gdy opinia publiczna jest informowana o wydarzeniach, takich jak: ataki na rodziny o odmiennej narodowoci, umieszczanie rysunkw swastyk na murach, pobicie osoby przejawiajcej odmienn orientacj seksualn, okrzyki na stadionach pikarskich natychmiast s one identyfikowane jako przejawy rasizmu, ksenofobii, nacjonalizmu, antysemityzmu, homofobii, nietolerancji. Pojawia si rwnie pytanie: czy s to przypadkowe wybryki, czy symptomy gbszych problemw zwizanych z funkcjonowaniem spoecznoci miasta (regionu)? Zrozumienie tych problemw nie jest oczywicie usprawiedliwieniem negatywnych postaw spoecznych, a tym bardziej zachowa z nich wynikajcych. Jest natomiast warunkiem trafnej diagnozy i skutecznej reakcji. Niewtpliwie jednym z wanych wymiarw dobrego funkcjonowania spoecznoci jest zaspokojenie potrzeby bezpieczestwa. Jeli ludzie maj poczucie, e mog liczy na opiek ze strony instytucji (poczwszy od rodziny, a skoczywszy na pastwie), oparcie w trudnych chwilach yciowych, ochron zapewniajc spokj i moliwo realizacji wasnej koncepcji dobrego ycia to wydaje si, e s w stanie przyj postaw otwart wobec innych osb, odmiennych stylw ycia, kultur i narodowoci. Zaufanie do innych jest wanym skadnikiem kapitau spoecznego, a nieufno, podejrzliwo, lk jest efektem poczucia zagroenia (realnego lub wyimaginowanego) i moe prowadzi do postaw negatywnie skierowanych przeciw tym, ktrzy s identyfikowani jako przyczyny zagroenia (imigrantom, wyznawcom innych religii, ludziom o innym kolorze skry, innej orientacji psychoseksualnej). Wydaje si jednak, e zarwno bezpieczestwo, jak i zaufanie s zwizane z potrzeb poczucia kontroli nad wasnym yciem, nad tym, co si dzieje w otoczeniu spoecznym jednostki. W opinii mieszkacw Biaystok jest wzgldnie bezpiecznym miejscem do ycia. Nie jest rzecz przypadku, e opini tak czciej wyraaj osoby znajdujce si w lepszym pooeniu materialnym, yjce dostatnio, zajmujce wysze pozycje spoeczne i zawodowe oraz lepiej wyksztacone. Z hipotez kontroli zgodne jest to, e w przestrzeni miasta wiksz kontrol i poczucie bezpieczestwa jak to wynika z naszych bada maj mczyni oraz osoby w wieku rednim (35-44 lata), a wic nie dzieci i nie ludzie starzy. Co wicej, gdy pytamy o poczucie bezpieczestwa na zamieszkaym przez respondentw osiedlu, poczucie bezpieczestwa ronie. Niewtpliwie o osiedlu, jego dobrych i zych miejscach wicej wiemy ni o caym miecie. Poruszajc si w tym rodowisku mamy wiksze poczucie kontroli. Gorzej z tym w skali miasta, kraju czy wiata (o ktrym dowiadujemy si z mediw przy okazji konfliktw lub kataklizmw). Zapewne w domu czujemy si najbezpieczniej, gdy wszystko pozostaje pod nasz kontrol. Mylc w kategoriach kontroli moemy interpretowa zachowania spoeczne jako przejawy radzenia sobie z niepewnoci, z ktr zarwno gorsze pooenie materialne, jak i gorsze wyksztacenie s powizane w pojciu statusu spoecznego.

32

Z tego punktu widzenia postawy nietolerancji mona interpretowa jako r eakcje na sytuacje zwizane z zagroeniem statusu przez obcych, innych, migrantw. Wikszo bada spoecznych przynosi wyniki mwice, e osoby o wyszym statusie spoecznym wykazuj wiksz otwarto ale to nie im zagraaj migranci, ktrzy przybywaj z dalekich stron, odmiennych kultur, ktrzy konkuruj do wzgldnie prostych prac, oczekuj opieki i pomocy ze strony pastwa. Domagaj si rwnie poszanowania wasnej odmiennoci kulturowej. To z kolei stanowi rdo problemu ze zrozumieniem i zaakceptowaniem tych odmiennoci, ktre dotycz wielu podstawowych aspektw ycia codziennego (relacji rodzinnych, stosunku do pci, postaw religijnych, poczucia lojalnoci etc.) rdo problemu szczeglnie dojmujcego dla osb znajdujcych si w gorszym pooeniu spoecznym. Postawy spoeczne i zwizane z nimi zachowania s konsekwencj funkcjonowania dwch wymiarw: wiedzy i emocji. Badania przyniosy interesujce wyniki. Przeanalizujmy je koncentrujc uwag na dwch problemach: (1) problemie wiedzy i tosamoci oraz (2) problemie emocji i akceptacji. 1. Problem wiedzy i tosamoci Wydaje si, e niewiedza, ignorancja, niezrozumienie s naturalnymi rdami lku, niepewnoci i postaw nieufnoci, podejrzliwoci. Czy w takim razie problem nietolerancji i jej agresywnych przejaww moe wynika z niedostatku wiedzy o innych kulturach, wpywajcym na trudno rozumienia tych kultur? Trzy aspekty tego wymiaru zostay poddane analizie. Symbole innych kultur. Niewtpliwie najwaniejszym tradycyjnym symbolem innych kultur s miejsca kultu religijnego. Synagog w Tykocinie odwiedzio 52,7% mieszkacw Biaegostoku, meczet w Kruszynianach 51,2%. Warto jednak zauway, e najnisz znajomo omawianych miejsc dostrzega si wrd osb z najmodszych grup wieku. W meczecie nie byo nigdy 65,1% osb w wieku 15-24 lat. W synagodze za 56,6% osb w wieku 25-34 lata. W miejscach kultu nie byy nigdy gwnie osoby z rodzin ubogich. Mona zrozumie, e turystyka kulturowa jest dla osb ubogich niedostpna ze wzgldw ekonomicznych, jednake kontakt osb modych z tymi miejscami moe wynika z tego, e nie s one szczeglnie zainteresowane poznawaniem innych kultur. Historia miasta. Innym wanym aspektem tosamoci mieszkacw Biaegostoku jest wiedza o historii spoecznej miasta. Badanych zapytano o to, jaki udzia w populacji Biaegostoku stanowiy mniejszoci narodowe przez II wojn wiatow. Oglnie respondenci maj skonno do zaniania szacunkw udziau mniejszoci narodowych wrd przedwojennych Biaostoczan. rednia szacunkowa warto odpowiedzi wynosi 34,5%. Najwysze szacunki podaj osoby z nastpujcych grup: w wieku 65 -74 lat (rednia ocena 40,5%). Najwiksz skonno do zaniania szacunkw maj osoby w wieku 75 lat i wicej (rednia ocena 26,1%). W rzeczywistoci przed II wojn wiatow Polacy stanowili okoo 50% ogu mieszkacw. To zanianie - w przypadku osb starszych - jest efektem ich dowiadcze osobistych, z reguy s to powojenni imigranci ze wsi, ktry przybywali do

33

miasta, w ktrym nie byo ju mniejszoci (w zdecydowanej wikszoci stanowili j przed II wojn wiatow ydzi). Ale w przypadku ludzi modych to zanianie jest wiadectwem niewiedzy. Tosamo wielokulturowa. Mimo, e ponad 90% mieszkacw Polski zadeklarowao w Narodowym Spisie Powszechnym w 2011 narodowo polsk i zgodnie z tym rdem Biaystok nie naley do gmin gdzie przynaleno narodowo-etniczn inn ni polska deklaruje co najmniej 10% mieszkacw, to 84,1% mieszkacw uznaje obecnie miasto Biaystok za wielokulturowe. To wany fakt pokazujcy, e zrnicowanie kulturowe, wyznaniowe, regionalne, etniczne, zrnicowanie wyznaczone wedug przynalenoci historyczne obecne w caym regionie nie jest zwizane z narodowoci, stanowic oglniejsz kategori identyfikacyjn. Ale to uznanie miasta za wielokulturowe jest silnie zwizane z wiekiem. Osoby starsze chtniej posuguj si t etykiet (ponad 90% osb w wieku powyej 55 lat j przyjmuje) ni modsze (dla 31,1% osb w wieku 15-25 lat i 23,9% w wieku 25-34 lat miasto nie jest wielokulturowe). Przedstawione fakty pozwalaj na wniosek, e kategoria wielokulturowoci traci warto jako podstawa tosamoci kulturowej miasta dla ludzi modszych, std rwnie ich mniejsze zainteresowanie poznawaniem innych kultur lokalnych i historii miasta. Wydaje si, e w przypadku regionu wielokulturowo jest w istocie synonimem zrnicowania subkultur regionalnych (folklorystycznych), ktre trac na znaczeniu w oczach modych ludzi poszukujcych oglniejszej podstawy wasnej tosamoci. Z tego punktu widzenia kontakt z odmiennoci kultur imigrantw, z ktrymi wanie modzi ludzie mog mie kopot (na rynku pracy, w relacjach spoecznych, na dyskotece) nie daj si wpisa w model wielokulturowoci kultury imigrantw nie wpisuj si w folklorystyczny krajobraz regionu (kultura imigrantw z Biaorusi czy Ukrainy nie ma z tym problemu). Nie jest wic chyba zaskoczeniem, e koncert Biaystok dla tolerancji nie spotka si z wikszym zainteresowaniem. Mimo nagonienia przez media blisko poowa osb w wieku 15-24 lat nie posiadaa informacji o koncercie, a 91% badanych nie brao udziau w imprezie. W relacjach medialnych zwrcono uwag na nadmiern obecno funkcjonariuszy policji, stra y miejskiej i ochrony, protest anarchistw przeciwko formie koncertu oraz ktni do jakiej doszo podczas koncertu midzy Polakami i Czeczenami. Warto w tym miejscu ucili przekaz prasowy: w ktni jak w wikszoci wydarze na stadionach, akcjach patriotycznych, demonstracjach, a ostatnio rwnie na plaach reprezentacj Polakw stanowi modzi mczyni (czasem ogoleni na yso, czasem nie). Z socjologicznej perspektywy to jest wanie ta kategoria struktury spoecznej, ktra w kadej zbiorowoci (Biaymstoku, Gdasku, Wrocawiu) generuje najostrzejsze formy agresji przeciwko osobom i grupom identyfikowanym jako obce, inne zagraajce na poziomie wadzy nad wiatem (ydzi), religii (muzumanie), tosamoci psychoseksualnej (geje/lesbijki), czystoci rasy (czarnoskrzy). Wydaje si, e niezbdne jest prowadzenie polityki w kierunku rozwijania edukacji z zakresu problematyki tolerancji i wielokulturowoci ; 77,4% badanych przyznaje, e jest taka potrzeba (w wikszym stopniu widz j kobiety w wikszym stopniu nie akceptujce agresji

34

w relacjach spoecznych). Przeciwne prowadzeniu zaj z zakresu edukacji midzykulturowej czy regionalnej s gwnie osoby w wieku 15-24 lat (31,3%); ponad 86,5% mieszkacw Biaegostoku wyrazioby zgod na takie zajcia, a 92,8% osb w wieku 35-44 lat skonne byoby wysa na nie swoje dzieci. Mona powiedzie, e mieszkacy Biaegostoku maj poczucie wystpowania problemu z tolerancj 54,4% wyrazio opini, e Biaostoczanie nie s tolerancyjni. W tym miejscu warto jednak dokadniej przyjrze si kategorii nietolerancja. Zdaniem respondentw w kontaktach z cudzoziemcami przeszkadza mieszkacom Biaegostoku gwnie orientacja psychoseksualna (45%), kolor skry (41%) i wyznanie (37%). Jest interesujce, e czciej na te aspekty wskazuj ludzie modzi w wieku 15 -35 lat. Pamitajc, e to wanie modzi czciej kontaktuj si z cudzoziemcami, e dla modych ksztatowanie i podtrzymywanie jednoznacznej orientacji seksualnej jest istotnym skadnikiem tosamoci i penionych rl oraz, e w przypadku modych rnice wyznaniowe mog by problem em w instytucjonalizacji zwizkw maeskich nic dziwnego, e zwracaj oni uwag na te aspekty trudnoci w kontaktach. Nie musi to oznacza, e modzi ludzie w porwnaniu z osobami starszymi w Biaymstoku przejawiaj szczeglnie silne natenie homofobii, rasizmu czy ksenofobii. 2. Problem emocji i akceptacji Kontakty z osobami innymi (rnicymi si wyranie cechami kultury, orientacji seksualnej) stwarzaj problemy nie zawsze wiemy, jak mamy si zachowa, jakiego uywa jzyka, jakie arty s dozwolone. Z tego wzgldu podzielanie kultury (wartoci, kryteriw oceny, regu zachowania) sprawia, e interakcje spoeczne s pynniejsze. Spoeczestwo szczeglnie w kontekcie rnic kulturowych jest pewnym systemem relacji, dystansw midzy jednostkami i grupami. W badaniu zapytano respondentw, jak by si czuli, gdyby mieli mieszka w miecie, mie ssiadw, wsppracowa lub wej w zwizek maeski z przedstawicielami mniejszoci (innych kultur). Emocjonalny dystans jest swoistym wyrazem dystansu spoecznego. Szczegowe wyniki pokazuj, e najwiksz niech (dystans) mieszkacy odczuwaj do ludzi o innej orientacji psychoseksualnej; mniejsz do Romw (Cyganw), nastpnie do Czeczenw, muzumanw i najmniejszy dystans do czarnoskrych i ydw. Co wicej uporzdkowanie tych obiektw nie ulega zmianie w zalenoci, czy mylimy o mieszkacach miasta, czy o zawarciu zwizku maeskiego (wejciu osoby innej do rodziny). W przestrzeni miasta (sferze makrospoecznej) najwikszy dystans do Romw i Czeczenw wykazuj modzi ludzie (w wieku 15-24 lat); najmniejszy za do osb o innej orientacji psychoseksualnej, ktre z kolei silniej s negatywnie odbierane przez osoby biedniejsze, bardziej religijne, gorzej wyksztacone, bierne zawodowo. Wydaje si, e wyjanienie tego faktu jest proste w odniesieniu do hipotezy statusu. O ile postawy wobec czarnoskrych mog by oznakowane negatywn kategori rasizm, a wobec ydw kategori antysemityzm, to adne dowiadczenie spoeczne nie wiadczy o tym, e miayby

35

to by osoby zajmujce w naszym spoeczestwie niskie pozycje spoeczne (wykonujce mao prestiowe zawody, funkcje). Czeczeni i (szczeglnie) Romowie mog by ju postrzegani w kategoriach niskiego statusu spoecznego, stereotypu, stygmatu. Dyskur s publiczny operujc kategoriami rasizm, antysemityzm, w mniejszym stopniu homofobia, pitnuje tego typu postawy i chroni osoby, na ktre kierowana jest agresja. Muzumanie przeciwnie, znajduj si w gwnym nurcie dyskursu cywilizacyjnego (terroryci religijni), osoby homoseksualne wystpuj w debacie nad nierwnoci i dyskryminacj. Dla osb zajmujcych nisze pozycje w strukturze spoecznej, uznajcych bardziej tradycyjne formy relacji spoecznych, kultura LBTG stanowi zagroenie modelu ycia, wizi spoecznej. Budzi lk i nie jest akceptowana w publicznej przestrzeni miasta. W sferze zawodowej mieszkacy Biaegostoku s bardziej otwarci. Nie czuj zagroenia na rynku pracy ze strony Czeczenw, Romw czy czarnoskrych. Zreszt cechuj si przyjaznym stosunkiem do specjalistw-imigrantw. Nie jest zaskakujce, e najwiksz otwartoci cechuj si ludzie lepiej wyksztaceni. Dla nich migracje nie stanowi zagroenia w tej samej skali co migracje na rynku pracy, ktry nie wymaga kwalifikacji lu b wymaga jedynie konkretnych kwalifikacji. Dyskryminacja osb homoseksualnych w miejscu pracy jest zjawiskiem oglnym, wynika ze stereotypowego postrzegania osb o innej orientacji psychoseksualnej. W sferze ssiedztwa dystanse s podobne. Jest rzecz charakterystyczn, e kobiety odznaczaj si mniej wykluczajcymi postawami, a modzi s bardziej otwarci. W istocie ssiedztwo jest dobrym mechanizmem kontroli spoecznej. Emocje i poczucie dystansu najsilniej ujawniaj si w sferze relacji osobistych. W tym wypadku wykluczanie Czeczenw i Romw moe mie motywacj statusow, czarnoskrzy i ydzi nie s dyskryminowani z tego wzgldu, s rwnie chronieni w dyskursie publicznym (rasizm i antysemityzm). I w tym wypadku silnie zaznacza si wpyw struktury spoecznej. O ile 5% osb yjcych na wysokim poziomie materialnym wskazuje na duy dystans zwizany ze lubem z muzumaninem/muzumank, o tyle wrd biednych wskanik wzrs do 18,1%, a wrd najbiedniejszych do 29,6%. Jeli wemie si pod uwag, e maestwo, rodzina, rytuay religijne, relacje midzy maonkami i relacje z dziemi, s wanym elementem tradycyjnej instytucji rodziny dajcej poczucie bezpieczestwa, tworzcej kapita spoeczny (zaufanie) i poczucie kontroli osb o niskim statusie, a wic naraonych na najwikszy zakres niepewnoci egzystencjalnej to nic dziwnego, e odnosz si one z duym dystansem do pomysu polubienia kogo spoza wasnej kultury. Dystans spoeczny (w formie negatywnego stosunku do lubu z osob z innej kultur y) nie zawsze jest wyrazem niechci, nietolerancji, rnego rodzaju fobii, moe by rozsdn strategi radzenia sobie w trudnociami, gdy nie ma innych moliwoci, jakie daje np. zasobno lub inne czynniki warunkujce autonomi. Grupa spoeczna jest wwczas swoistym kapitaem jednostki nie moe ona nie liczy si z reakcjami otoczenia, kierujc si wycznie wasnymi preferencjami.

36

Z tych rozwaa wyania si nastpujce wnioski: (1) naley dokadnie definiowa grup do ktrej ma by adresowane dziaanie edukacyjne; na szczegln uwag zasuguj ludzie modzi, w szczeglnoci mczyni; (2) naley wiksz uwag zwrci na procesy ksztatowania si tosamoci tych osb i rol kategorii wielokulturowoci w kontekcie ksztatowania programu edukacyjnego zwizanego z tolerancj; (3) problematyka edukacyjna powinna dotyczy spoecznych i psychologicznych rde zachowa agresywnych i dyskryminacyjnych; instytucjonalnych mechanizmw kontroli i prewencji; (4) naley wyranie zbada, na jakich zasadach modzi ludzie buduj hierarchie statusowe, jak staraj si stabilizowa swoj pozycj, jak reaguj w sytuacji zagroenia statusu. Stosunek autochtonw do ludnoci napywowej jest istotnym aspektem ksztatowania polityki migracyjnej. W tym wzgldzie badanie przynosi kilka istotnych faktw. (1) zdecydowana wikszo (75%) deklaruje, e prawo do legalnego pobytu naley si imigrantom uciekajcym przed wojn domow. Akceptuje rwnie imigrantw przeladowanych za pogldy polityczne. W mniejszym stopniu imigracj zarobkow, ale w tym wzgldzie wiksz otwartoci cechuj si mode osoby; (2) 82,9% badanych deklaruje przyzwolenie na dostp emigrantw do edukacji publicznej, zdajc sobie spraw, e edukacja jest wanym czynnikiem integracji spoecznej; (3) Biaostoczanie nie wykazuj szczeglnych niepokojw zwizanych z rynkiem pracy, opinie e imigranci zabieraj miejsca pracy jest marginalna; nie podzielaj opinii, e imigranci s rdem przestpczoci; ta opinia jest odzwierciedleniem faktu, e imigranci w Biaymstoku i regionie nie stanowi problemu, ale moe si zmieni, gdy sytuacja ulegnie zmianie trudno jest oceni, na ile jest ona trwaym elementem postawy Biaostoczan; (4) najbardziej draliw kwesti jest sfera opieki spoecznej oraz praw publicznych. W sferze opieki spoecznej ujawnia si (potencjalne) pole konfliktu midzy imigrantami a beneficjentami opieki spoecznej ludmi biedniejszymi, zajmujcymi nisze pita hierarchii statusw; mog mie mniej lub bardziej rzeczywist obaw, e instytucje opieki spoecznej bardziej zajmuj si obcymi, e instytucja opieki spoecznej moe by naduywana przez imigrantw. W tym wymiarze konflikt nie dotyczy ludzi modych, cho mog oni postrzega polityk pastwa zorientowan na uatwienie startu yciowego imigrantom (mieszkanie, praca) jako swoist form dyskryminacji. W kwestii penej akceptacji imigrantw jako lojalnych obywateli respondenci wykazuj si dobrze pojtym zdrowym rozsdkiem. Uzyskanie obywatelstwa w innych pastwach nie jest rzecz prost, wymaga spenienia wielu restrykcyjnych warunkw trudno oczekiwa, aby uzyskanie obywatelstwa miao by w Polsce rzecz atwo dostpn. Ponad 70% mieszkacw Biaegostoku jest zdania, e wystpowanie przedstawicieli rnych kultur korzystnie wpywa na polskie spoeczestwo. Zdecydowana mniejszo zgadza si z dramatycznymi przewidywaniami zwizanymi z utrat tosamoci przez Polsk, o utracie pracy i wzrocie przestpczoci. Szczeglnie dwa ostatnie przekonania mog si silnie wiza z dowiadczeniem indywidualnym, gdy kto traci prac, chtnie uwierzy, e zabra

37

mu j imigrant, lub z komunikacj medialn, gdy newsem staje si czyn przestpczy imigranta. Z przedstawionej Diagnozy postaw mieszkacw Biaegostoku w zakresie tolerancji wyania si do interesujcy obraz. Mieszkacy Biaegostoku zdaj sobie spraw z tego, e problem tolerancji jest rzeczywistym problem, ale ktrego skala nie jest jako szczeglnie patologiczna w porwnaniu z innymi regionami Polski. Maj wiadomo, e stanowi spoeczno wielokulturow i s gotowi na przyjcie dziaa edukacyjnych okrelajcych tego typu tosamo. Problem stanowi natomiast postawy ludzi modych, dla ktrych kategoria wielokulturowoci nie jest ju tak atrakcyjna. Poza tym, problem tolerancji nie da si uj wycznie w ramy akceptacji odmiennoci kulturowej. W wikszoci akceptuj pozytywne oddziaywanie na spoeczestwo polskie wystpowania przedstawicie rnych kultur. Z ca pewnoci Biaystok i region wyrnia si na tle Polski wikszym stopniem przywizana do tradycyjnych form ycia spoecznego, instytucji wsplnotowych, dziki ktrym buduje si kapita spoeczny i poczucie kontroli nad yciem . Z tego punktu widzenia kluczow rol w eliminacji patologicznych zachowa (rasistowskich, antysemickich, ksenofobicznych) musz odgrywa instytucje kontroli spoecznej i egzekucji prawa (policja i sdy). Kady przejaw niesprawnoci tych instytucji jest negatywnym sygnaem dla spoeczestwa, sygnaem niepewnoci i zagroenia. Jest rwnie chtnie podchwytywanym przez media tematem dnia utrwalajcym stereotyp ksenofobicznej i nietolerancyjnej Polski B i poprawiajcym dobre samopoczucie Polski A. Skuteczna eliminacja patologicznych zachowa wymaga precyzyjnej diagnozy tego, z czym mamy do czynienia, jakie s rda zachowa rasistowskich, ksenofobicznych, homofobicznych. Spoeczno lokalna i jej wadze musz mie wiadomo, e jest to wsplny problem, ale rwnie nie powinny akceptowa bezkrytycznie opinii, ze jest to jaki szczeglny problem Biaegostoku i regionu. Mamy nadziej, e nasza Diagnoza postaw mieszkacw Biaegostoku w zakresie tolerancji jest krokiem w dobrym kierunku poznania rzeczywistych postaw mieszkacw miasta zwizanych z tolerancj i akceptacj zwikszajcej si spoeczno-kulturowej rnorodnoci.

38

ANEKS 1. Ankieta CATI -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Kwestionariusz Rekrutacyjny
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------Dzie dobry, nazywam si . Obecnie .............agencja ..............prowadzi badanie na temat postaw spoecznych mieszkacw Biaegostoku. Chciabym/chciaabym zaprosi Pana/Pani do udziau w projekcie. Pan/i udzia jest niezwykle istotny, gdy Pana/i numer zosta wylosowany do reprezentatywnej prby badawczej i odmowa wpynie negatywnie na jako gromadzonych danych. Pragn podkreli, i zapewniamy cakowit anonimowo wypowiedzi. Wyniki badania prezentowane bd jedynie w formie zbiorczych, statystycznych zestawie Ankieta potrwa maksymalnie 8 minut.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------1: Czy zgadza si Pan/i na wywiad? 1: Tak przejd do pytania nr 2 2: Nie zakocz wywiad

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------2: Pe [Ankieter: Zaznacz pe] 1: Kobieta programista sprawd kwot 2: Mczyzna programista sprawd kwot

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------3: Ile mia/a Pan/i lat obchodzc ostatnie urodziny: [Ankieter: Wpisz wiek] |________| programista przej do pytanie nr 6 (kwota zostaje przypisana au tomatycznie) 9: Odmowa programista przej do pytanie nr 5 4: Programista zrekoduj wiek do odpowiedniej celki: 1: Poniej 15 zakocz wywiad 2: 15-24 programista sprawd kwot 3: 25-34 programista sprawd kwot 4: 35-44 programista sprawd kwot 5: 45-54 programista sprawd kwot 6: 55-64 programista sprawd kwot 7: 65-74 programista sprawd kwot 8: 75 i wicej programista sprawd kwot

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------5: Prosz Pana/Pani o wskazanie, do ktrego z wymienionych przeze mnie przedziaw wiekowych mog Pana/Pani przypisa? Moliwo zaznaczenia tylko jednej odpowiedzi Respondenta . [Ankieter: Odczytaj kafeteri] 1: Poniej 15 zakocz wywiad 2: 15-24 programista przej do nr 6, jeeli liczba Respondentw dla danego przedziau wiekowego nie zostaa wyczerpana 3: 25-34 programista przej do nr 6, jeeli liczba Respondentw dla danego przedziau wiekowego nie zostaa wyczerpana 4: 35-44 programista przej do nr 6, jeeli liczba Respondentw dla danego przedziau wiekowego nie zostaa wyczerpana 5: 45-54 programista przej do nr 6, jeeli liczba Respondentw dla danego przedziau wiekowego nie zostaa wyczerpana 6: 55-64 programista przej do nr 6, jeeli liczba Respondentw dla danego przedziau wiekowego nie zostaa wyczerpana 7: 65-74 programista przej do nr 6, jeeli liczba Respondentw dla danego przedziau wiekowego nie zostaa wyczerpana 8: 75 i wicej programista przej do nr 6, jeeli liczba Respondentw dla danego przedziau wiekowego nie zostaa
wyczerpana

39

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------6: Prosz wskaza lokalizacj, w ktrej Pan/Pani obecnie mieszka (przebywa)? [Ankieter odczytaj kafeteri, moliwe zaznaczenie tylko jednej odpowiedzi] 1: Biaystok programista przej do pytania nr 7 2: miasto z wojewdztwa podlaskiego inne ni Biaystok zakocz wywiad 3: wie z wojewdztwa podlaskiego zakocz wywiad 5: miasto lub wie z innego wojewdztwa zakocz wywiad 6: zagranica zakocz wywiad 7: Odmowa odpowiedzi zakocz wywiad

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------7. Prosz wskaza osiedle na ktrym mieszka Pan w Biaymstoku [Ankieter: nie odczytuj kafeterii, zaznacz odpowied wskazan przez respondenta] 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. Antoniuk Bacieczki Bema Biaostoczek Bojary Centrum Dojlidy Dojlidy Grne Dziesiciny I Dziesiciny II Jaroszwka 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. Kawaleryjskie Lena Dolina Mickiewicza Modych Nowe Miasto Piaski Piasta I Piasta II Przydworcowe Sienkiewicza Skorupy 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. Soneczny Stok Starosielce Wygoda Wysoki Stoczek Zawady Zielone Wzgrza Inne jakie . Odmowa odpowiedzi zakocz

40

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Kwestionariusz Gwny
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------P1. Na ile czuje si Pan/i bezpiecznie w Biaymstoku? Odpowiadajc, prosz posuy si skal, gdzie 0 oznacza nie czuj si bezpiecznie, a 10 oznacza czuj si cakowicie bezpiecznie. Pozostae liczby su do wyraenia opinii porednich. P2. A na ile czuje si Pan/i. bezpiecznie na osiedlu na ktrym Pan/i mieszka? W skali od 0 do 10 ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ----------P3. Czy kiedykolwiek odwiedzi/a Pan/i synagog na przykad w Tykocinie? [jedna odpowied] 1. Tak 2. Nie 3. Nie wiem/nie pamitam (nie czyta)
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

P4. Czy kiedykolwiek odwiedzi/a Pan/i meczet np. w Kruszynianach? [jedna odpowied] [Ankieter: odczytaj kafeteri] 1. Tak 2. Nie 3. Nie wiem/nie pamitam
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

P5. Ile Pana/Pani zdaniem procent mieszkacw Biaegostoku stanowiy przed II wojn wiatow mniejszoci narodowe [jedna odpowied] Ankieter: wpisz odpowied respondenta: |_______|%, 999- nie wiem/trudno powiedzie
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

P5a. Czy obecnie Pan/i zdaniem Biaystok jest miastem wielokulturowym [Ankieter: odczytaj kafeteri] 1. Tak 2. Nie 3. nie wiem/trudno powiedzie (nie czyta)
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

P5c. Czy Pan/i zdaniem potrzebne s lekcje na temat reprezentowanych w regionie mniejszoci narodowych? [Ankieter: odczytaj kafeteri] 1. Tak 2. Nie 3. nie wiem/trudno powiedzie (nie czyta)
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

P5d. Czy wyrazi/a/by Pan/i zgod na udzia swojego dziecka w takich zajciach? [Ankieter: odczytaj kafeteri] 1. Tak 2. Nie 3. nie wiem/trudno powiedzie (nie czyta)
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

P6. Czy sysza/a Pan/i o koncercie Biaystok dla tolerancji, ktry odby si 30 czerwca na Rynku Koci uszki? [jedna odpowied] [Ankieter: odczytaj kafeteri] 1. Tak przejd do P7 2. Nie przejd do P8 3. Nie wiem/nie pamitam (nie czyta) przejd do P8
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

P7. Czy bra/a Pan/i udzia w tym koncercie [jedna odpowied] [Ankieter: odczytaj kafeteri] 1. Tak 2. Nie 3. Nie wiem/nie pamitam (nie czyta)
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

P8. Czy zna Pan/i osobicie cudzoziemca mieszkajcego w Polsce? [jedna odpowied] [Ankieter: odczytaj kafeteri] 1. Tak 2. Nie 3. Nie wiem/nie pamitam (nie czyta)

41

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

P9. Odczytam teraz kilka grup spoecznych. Prosz powiedzie, na ile si Pan/i zgadza, aby ich czonkow ie mieli prawo do legalnego pobytu w Biaymstoku. Prosz posuy si 5 -o stopniow skal gdzie 5 oznacza zdecydowanie tak, 4- raczej tak, 3 jest mi to obojtne, 2- raczej nie i 1 zdecydowanie nie. Czy Pan/i zdaniem prawo do legalnego pobytu w Biaymstoku powinni mie [ programista wstaw grup] [Ankieter: odczytaj kafeteri]
5. Zdecydowanie tak 1 2 Imigranci uciekajcy przed wojn domow Imigranci przeladowani we wasnym kraju za pogldy polityczne Imigranci chccy podj prac, aby wspomc finansowo rodzin Imigranci ktrzy szukaj lepszego miejsce do ycia Imigranci o odmiennym wyznaniu np. muzumanie Imigranci z du iloci dzieci 5 5 4. Raczej tak 4 4 3. Jest mi to obojtne 3 3 2. Raczej nie 2 2 1. Zdecydowanie nie 1 1 9. Trudno powiedzie 8 8

3 4 4 5

5 5 5 5

4 4 4 4

3 3 3 3

2 2 2 2

1 1 1 1

8 8 8 8

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ----------P10. Na ile si Pan/i zgadza z opini, e Biaostoczanom w kontaktach z cudzoziemcami przeszkadza [Programista wstaw stwierdzenie]. Do oceny prosz uy 5-o stopniow skal, gdzie 5 oznacza zdecydowanie si zgadzam, 4- raczej si zgadzam, 3 ani si zgadzam ani si nie zgadzam, 2 raczej si nie zgadzam i 1 si nie zgadzam: [Ankieter: odczytaj kafeteri]
ROTACJA STWIERDZE 1 2 3 4 4 5 Obcy jzyk Kolor skry Wyznanie Orientacja seksualna Sposb ubierania Narodowo 5. Zdecydowanie tak 5 5 5 5 5 5 4. Raczej tak 4 4 4 4 4 4 3. Jest mi to obojtne 3 3 3 3 3 3 2. Raczej nie 2 2 2 2 2 2 1. Zdecydowanie nie 1 1 1 1 1 1 9. Trudno powiedzie 8 8 8 8 8 8

6 Rnice w kulturze 5 4 3 2 1 8 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

P11. Na ile Pan/i zdaniem mieszkacy Biaegostoku s tolerancyjni wobec cudzoziemcw? [Ankieter: jedna odpowied] [Ankieter: odczytaj kafeteri] 4. Zdecydowanie s tolerancyjni 3. Raczej s tolerancyjni 2. Raczej nie s tolerancyjni 1. Zdecydowanie nie s tolerancyjni 9. Trudno powiedzie (Nie odczytuj)
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

P12. Czy uwaa Pan/i e niech do cudzoziemcw w ostatnich latach w Biaymstoku? [Ankieter: jedna odpowied] [Ankieter: odczytaj kafeteri] 1. zmniejszya si 2. jest wci taka sama 3. zwikszya si 4. nie ma niechci wobec cudzoziemcw

42

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

P13. (E55 CSS) Na ile Pana/Pani zdaniem powanym problemem w Biaymstoku jest gorsze traktowanie ludzi ze wzgldu na ras to znaczy ze wzgldu na to, e maj inny kolor skry? [Ankieter: jedna odpowied] [Ankieter: odczytaj kafeteri] 5. Bardzo powanym problemem 4. Raczej powanym problemem 3. Niezbyt powanym problemem 2. Nie jest to wcale powanym problemem 1. To zaley (Nie odczytuj) 6. (W Biaymstoku nie ma dyskryminacji ze wzgldu na ras) 8. Trudno powiedzie (Nie odczytuj)
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

P14. Jak czu/a/by si Pan/i gdyby w Biaymstoku zamieszkaa liczna grupa: [Programista: wstaw rotacyjnie jedn z grup] Do oceny prosz posuy si skal, gdzie5 oznacza, e czu/a/by si Pan/i bardzo dobrze, 4 raczej dobrze, 3 ani dobrze ani le, 2- raczej le, 1 zdecydowanie le. [Ankieter: odczytaj kafeteri] ROTACJA 1. Czeczenw 2. Cyganw 3. Czarnoskrych 4. Muzumanw 5. Gejw/lesbijek 6. ydw
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

P15. Jak czu/a/by si Pan/i gdyby Pan/i wsppracownikami byli: [Programista: wstaw rotacyjnie jedn z grup] Do oceny prosz posuy si skal, gdzie 5 oznacza, e czu/a/by si Pan/i bardzo dobrze, 4 raczej do brze, 3 ani dobrze ani le, 2- raczej le, 1 zdecydowanie le. [Ankieter: odczytaj kafeteri] ROTACJA 1. Czeczeni 2. Cyganie 3. Czarnoskrzy 4. Muzumanie 5. Geje/lesbijki 6. ydzi
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

P16. Jak czu/a/by si Pan/i gdyby Pana/i najbliszymi ssiadami byli: [Programista: wstaw rotacyjnie jedn z grup] Do oceny prosz posuy si skal, gdzie5 oznacza, e czu/a/by si Pan/i bardzo dobrze, 4 raczej dobrze, 3 ani dobrze ani le, 2- raczej le, 1 zdecydowanie le. [Ankieter: odczytaj kafeteri] ROTACJA 1. Czeczeni 2. Cyganie 3. Czarnoskrzy 4. Muzumanie 5. Geje/lesbijki 6. ydzi
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

P17. Jak czu/a/by si Pan/i gdyby osoba z Pana/i bliskiej rodziny polubia: [Programista: wstaw rotacyjnie jedn z grup] Do oceny prosz posuy si skal, gdzie5 oznacza, e czu/a/by si Pan/i bardzo dobrze, 4 raczej dobrze, 3 ani dobrze ani le, 2- raczej le, 1 zdecydowanie le. [Ankieter: odczytaj kafeteri] ROTACJA 1. Czeczena 2. Cygana 3. Czarnoskrego 4. Muzumanina 5. Osob tej samej pci 6. yda
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

43

P18. Prosz powiedzie przy pomocy 5-o stopniowej skali, gdzie 5-oznacza zdecydowanie tak, 4- raczej tak, 3 jest mi to obojtne, 2 raczej nie, 1 zdecydowanie nie, 9- trudno powiedzie (nie odczytuj) czy[Ankieter: odczytaj kafeteri]
ROTACJA STWIERDZE 1 5. Zdecydowanie tak 4. Raczej tak 3. jest mi to obojtne 2. Raczej nie 1. Zdecydowanie nie 9. Trudno powiedzie

Zatrudni/a/by Pan/i czarnoskr opiekunk do 5 4 3 2 1 8 dziecka? Poszed na wizyt do lekarza z 2 Pakistanu mieszkajcego w 5 4 3 2 1 8 Polsce Zagosowa na radnego, ktrego 3 Pan/i popiera gdyby by on 5 4 3 2 1 8 gejem Zaakceptowa/a czarnoskrego 4 proboszcza w swojej parafii 5 4 3 2 1 8 Zezwoli muzumanom na 5 budow meczetu w 5 4 3 2 1 8 Biaymstoku Zezwoli na obecno innych ni chrzecijaskie symboli 6 religijnych w przestrzeni 5 4 3 2 1 8 publicznej Zezwoli na organizacj w 7 Biaymstoku parady rwnoci 5 4 3 2 1 8 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

P19. Czy oglnie Pan/i zdaniem imigranci spoza Unii Europejskiej powinni mie dostp do okrelonych sfer w Biaymstoku ? Do oceny prosz posuy si skal, gdzie5 oznacza, zdecydowanie tak, 4 raczej tak, 3 ani tak ani nie, 2- raczej nie, 1 zdecydowanie nie. Czy imigranci spoza UE powinni mie w Polsce dostp do: [Ankieter: odczytaj kafeteri]
5. Zdecydowanie tak 1 2 3 4 5 Opieki spoecznej Opieki medycznej Rynku pracy Praw wyborczych Edukacji 5 5 5 5 5 4. Raczej tak 4 4 4 4 4 3. Ani tak Ani nie 3 3 3 3 3 2. Raczej nie 2 2 2 2 2 1. Zdecydowanie nie 1 1 1 1 1 9. Trudno powiedzie 8 8 8 8 8

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

P20. Odczytam teraz opinie innych osb dotyczce rnych postaw i spraw spoecznych. Prosz powiedzie na ile si Pan/i zgadza bd nie zgadza z kad z nich. Do oceny prosz posuy si 5 -o stopniow skal, gdzie 5 oznacza, e cakowicie si Pan/i zgadza, 4- raczej si Pan/i zgadza, 3-ani si Pan/i zgadza, ani si nie zgadza, 2raczej si Pan/i nie zgadza, 1- zdecydowanie si Pan/i nie zgadza. [Ankieter: odczytaj kafeteri]
5. Zdecydowanie si zgadzam 4. Zgadzam si 3. Ani si zgadzam, ani si nie zgadzam 2. Nie zgadzam si 1. Zdecydowanie si nie zgadzam 9. Trudno powiedzie

Bardzo dobre dla polskiego spoeczestwa jest, gdy 5 4 3 2 1 8 skada si ono z ludzi z rnych kultur Boj si e Polska utraci swoj tosamo jeli 2 przyjmie zbyt wielu 5 4 3 2 1 8 imigrantw Biaystok wraz z napywem 3 imigrantw staje si 5 4 3 2 1 8 lepszym miejscem do ycia Z zasady w Biaymstoku nie ufam cudzoziemcom 4 wygldajcym inaczej ni 5 4 3 2 1 8 Polacy Imigranci odbieraj prac 5 Polakom 5 4 3 2 1 8 Imigranci s obcieniem 7 dla systemu opieki 5 4 3 2 1 8 spoecznej w Polsce Imigranci zwikszaj 8 przestpczo w 5 4 3 2 1 8 Biaymstoku ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1

44

P21. Jak Pana/Pani zdaniem wane jest dla Biaostoczan, aby osiedlajcy si w miecie imigranci byli: Do oceny prosz posuy si 4-o stopniow skal gdzie 4 oznacza bardzo wane, 3 raczej wane, 2 niezbyt wane i 1 w ogle niewane. [Ankieter: odczytaj kafeteri]
4. Bardzo wane 3. Raczej wane 2. Niezbyt wane 1. W ogle nie wane 9. Trudno powiedzie

Posiadali wasny majtek 4 3 2 1 8 Posiadali kwalifikacje zawodowe 4 3 2 1 8 potrzebne w Polsce -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

1. 2. 3. 4.

Wychowani w tradycji chrzecijaskiej Biaego koloru skry

4 4

3 3

2 2

1 1

8 8

P22. Czy w cigu ubiegych 10 lat wykonywa/-a P. jak odpatn prac w innym kraju ni Polska 1. Tak 2. Nie 8. Trudno powiedzie (nie odczytuj)

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

METRYCZKA
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------M1 Jakie jest Pana(i) wyksztacenie, tzn. jaka 1. niepene podstawowe 5. policealne i rednie 2. podstawowe szko ukoczy(a) Pan(i) jako ostatni? 6. inynier/licencjat/wysze 3. gimnazjum 9. trudno powiedzie 4. zasadnicze zawodowe

M2

M3

M4

1. tak jestem pracownikiem najemnym, zatrudnionym w firmie, przedsibiorstwie na umow o prac lub kontrakcie jedna odpowied, jeli tak, odczytaj kafeteri 2. tak prowadz dziaalno gospodarcz na wasny rachunek, i doprecyzuj jestem wacicielem/wspwacicielem firmy lub pomagajcym wspmaonkiem jeli nie odczytaj kafeteri i doprecyzuj 3. tak prowadz wasne gospodarstwo rolne/waciciel lub wspwaciciel gospodarstwa rolnego/pomagajcy wspmaonek w gospodarstwie rolnym 4. nie jestem uczniem, studentem 5. nie jestem bezrobotnym, aktualnie bez staej pracy 6. nie jestem emerytem 7. nie jestem rencist 8. nie zajmuje si prowadzeniem gospodarstwa domowego, wychowywaniem dzieci/gospodyni domowa 1. kadra zarzdzajca/wspzarzdzajca najwyszego szczebla Jaki rodzaj pracy Pan(i) zarzdzania w firmie lub przedsibiorstwie. Czonek Zarzdu wykonuje/wykonywa(a) i jakie Firmy, Dyrektor Generalny, Prezes i Wiceprezes firmy lub zajmuje/zajmowa(a) Pan(i) stanowisko? Rady Nadzorczej, Minister, Wiceminister, Dyrektor jedna odp. Odczytaj kafeteri Departamentu w ministerstwie 2. kadra zarzdzajca/wspzarzdzajca redniego i niszego szczebla w firmie lub przedsibiorstwie. Dyrektor, kierownik: dziau, biura, sekcji, niszego i redniego szczebla zarzdzania 3. specjalista, samodzielny pracownik o wysokich kwalifikacjach, z wyszym wyksztaceniem: wolny zawd, doradca, konsultant, samodzielny pracownik naukowy, lekarz, ekonomista, prawnik, inynier, nauczyciel, muzyk, literat itp. 4. pracownicy umysowi/biurowi/administracji w firmie lub przedsibiorstwie 5. pracownicy handlu i usug 6. brygadzici i technicy nadzoru pracownikw fizycznych 7. robotnicy wykwalifikowani 8. robotnicy niewykwalifikowani i rolni Jak Pan(i) ocenia wasn (swojej rodziny) 1. yjemy dostatnio przy obecnym poziomie dochodw 2. Dajemy sobie rad przy obecnym poziomie dochodw sytuacj materialn? 3. Z trudem dajemy sobie rad przy obecnym poziomie dochodw jedna odpowied, odczytaj kafeteri 4.. Praktycznie nie dajemy sobie rady przy obecnym poziomie dochodw Czy obecnie pracuje Pan(i) zawodowo?

45

M7

Ile osb cznie z Panem/Pani mieszka w Pana/i gospodarstwie domowym zapisz odpowied respondenta Ile czonkw gospodarstwa nie ukoczyo 25 roku ycia

|____|____|

M8

|____|____|

M9

C21 (CSS) Jak okreliby/-aby Pan/Pani. stopie swojej religijnoci? Odpowiadajc, prosz posuy skal, gdzie 0 oznacza w ogle niereligijny a 10 bardzo religijny. przeciwko Pozostae liczby su do wyraenia opinii porednich W polityce mwi si czasem o lewicy i prawicy. Prosz powiedzie, gdzie umieciby/-aby si P. na skali, na ktrej 0 oznacza lewic, a 10 - prawic? Pozostae liczby su do wyraenia opinii porednich. (88 trudno powiedzie)

|____|____|

M10

|____|____|

46

2. Spis tabel
Tabela 1. Odpowiedzi na pytanie: Na ile P. zdaniem mieszkacy Biaegostoku s tolerancyjni wobec cudzoziemcw? ..................................................................................................................................... 10 Tabela 2. Odpowiedzi (skumulowane) na pytanie: Jak czu/a/by si P., gdyby w Biaymstoku zamieszkaa liczna grupa... .................................................................................................................... 17 Tabela 3. Odpowiedzi (skumulowane) na pytanie: Jak czu/a/by si P., gdyby P. wsppracownikami byli: ........................................................................................................................................................ 18 Tabela 4. Odpowiedzi (skumulowane) na pytanie: Jak czu/a/by si P., gdyby P. najbliszymi ssiadami byli: ........................................................................................................................................................ 20 Tabela 5. Odpowiedzi (skumulowane) na pytanie: Jak czu/a/by si P., gdyby osoba z P. bliskiej rodziny polubia: .................................................................................................................................. 21 Tabela 6. Deklarowana osobista znajomo cudzoziemcw mieszkajcych w Polsce .......................... 23 Tabela 7. Deklarowana osobista znajomo cudzoziemcw mieszkajcych w Polsce w podziale na wyksztacenie respondentw ................................................................................................................ 23

3. Spis wykresw
Wykres 1. Odpowiedzi na pytanie: Czy kiedykolwiek odwiedzi/a Pan/i synagog np. w Tykocinie? .... 6 Wykres 2. Odpowiedzi na pytanie: Czy kiedykolwiek odwiedzi/a Pan/i meczet np. w Kruszynianach? 6 Wykres 3. Odpowiedzi na pytanie: Czy obecnie Pana/Pani zdaniem Biaystok jest miastem wielokulturowym?................................................................................................................................... 8 Wykres 4. Odpowiedzi na pytanie: Na ile P. zdaniem mieszkacy Biaegostoku s tolerancyjni wobec cudzoziemcw? ..................................................................................................................................... 11 Wykres 5. Opinie Biaostoczan na temat niechci do cudzoziemcw .................................................. 11 Wykres 6. Odpowiedzi na pytanie: Na ile si Pan/i zgadza z opini, e Biaostoczanom w kontaktach z cudzoziemcami przeszkadza.................................................................................................................. 12 Wykres 7. Skale dystansw spoecznych w badanych sferach ycia spoecznego ................................ 15 Wykres 8. Dystanse spoeczne podsumowanie ................................................................................. 15 Wykres 9. Akceptacja obecnoci poszczeglnych grup cudzoziemcw ................................................ 24 Wykres 10. Opinia o prawie do dostpu cudzoziemcw do okrelonych sfer spoecznych ................. 26 Wykres 11. Dostp cudzoziemcw mieszkajcych w Biaymstoku do wiadcze opieki spoecznej .... 27 Wykres 12. Dostp cudzoziemcw mieszkajcych w Biaymstoku do opieki medycznej ..................... 27 Wykres 13. Dostp cudzoziemcw mieszkajcych w Biaymstoku do rynku pracy .............................. 28 Wykres 14. Dostp cudzoziemcw mieszkajcych w Biaymstoku do praw wyborczych ..................... 29 Wykres 15. Dostp cudzoziemcw mieszkajcych w Biaymstoku do edukacji .................................... 30 Wykres 16. Konsekwencje obecnoci cudzoziemcw w Polsce i na terenie Biaegostoku ................... 31

47

O AUTORACH Jan Poleszczuk, dr hab., prof. UwB. Kieruje Zakadem Metodologii Bada Spoecznych i Statystyki oraz peni funkcj Dyrektora Instytutu Socjologii UwB. Poza dziaalnoci naukow w dziedzinie socjologii, od wielu lat zajmuje si badaniami rynkowymi, ewaluacj projektw badawczych, wykonuje rwnie opracowania eksperckie w zakresie problemw spoecznych. Katarzyna Sztop-Rutkowska, socjoloka, adiunkt w Instytucie Socjologii UwB, prezeska Fundacji Laboratorium Bada i Dziaa Spoecznych SocLab, autorka publikacji na temat jakociowych metod badawczych w socjologii oraz kwestii zwizanych ze stosunkami polskoydowskimi i pamici zbiorow. Oprcz pracy badawczej, zaangaowana jest w dziaania organizacji pozarzdowych: jako inicjator Fundacji SocLab, zwolenniczka zastosowania wiedzy naukowej w praktyce spoecznej. Wieloletni czonek zespou redakcyjnego Pogranicze. Studia spoeczne. ukasz Kiszkiel, socjolog, czonek zarzdu fundacji SocLab, asystent i doktorant w Instytucie Socjologii Uniwersytetu w Biaymstoku w Zakadzie Metodologii Bada Spoecznych i Statystyki. Od 8 lat zwizany z badaniami rynku. Dowiadczenie zdobywa w agencjach badawczych tj. IQS&QUANT Group oraz TNS OBOP. Specjalizuje si w badaniach wizerunku marki, badaniach komunikacji, badaniach segmentacyjnych. Wspautor wielu ewaluacji projektw unijnych. Koordynator projektu badawczego Diagnoza partycypacji w kulturze w wojewdztwie podlaskim. Andrzej Klimczuk, socjolog, doktorant w Kolegium Ekonomiczno-Spoecznym Szkoy Gwnej Handlowej w Warszawie. W latach 2002-2009 redaktor i korespondent wydawnictw o grach komputerowych. Od 2011 roku wiceprezes Fundacji Laboratorium Bada i Dziaa Spoecznych SocLab. Autor prac naukowych z zakresu gerontologii, ludologii i polityki spoecznej (m.in. ksiek Kapita spoeczny ludzi starych na przykadzie mieszkacw miasta Biaystok, Experts and Cultural Narcissism. Relations in the Early 21th Century). Rafa Julian Mejsak, prawnik, pracownik Uniwersytetu w Biaymstoku, czonek zarzdu stowarzyszenia Instytut Studiw Kobiecych. Specjalizuje si w badaniach nad wykluczeniem spoecznym ze szczeglnym uwzgldnieniem cudzoziemcw. Wspautor licznych opracowa na rzecz praktyki gospodarczej w tym dokumentw operacyjnych inicjatyw klastrowych z Polski Wschodniej.

48

O FUNDACJI SOCLAB Fundacja Laboratorium Bada i Dziaa Spoecznych SocLab jest organizacj pozarzdow, zarejestrowan we wrzeniu 2011 roku. Fundacj zaoyli pracownicy i absolwenci Instytutu Socjologii Uniwersytetu w Biaymstoku. Nasze dziaania skierowane s do wszystkich grup spoecznych zainteresowanych wykorzystywaniem szeroko rozumianej wiedzy socjologicznej w swojej dziaalnoci, w tym szczeglnie spoecznoci lokalnych, samorzdw, organizacji pozarzdowych i innych instytucji dziaajcych na rzecz dobra publicznego w rnych dziedzinach ycia spoecznego (m.in. edukacja, pomoc spoeczna, dziaalno charytatywna). Nasze cele realizowane s m.in. poprzez dziaania suce wyrwnywaniu szans grup sabszych lub zagroonych wykluczeniem spoecznym. Nasz misj jest wdraanie wiedzy z zakresu nauk spoecznych do praktyki spoecznej. W szczeglnoci celami Fundacji s: - Poszerzanie wiedzy i kompetencji w dziedzinach istotnych z punktu widzenia modernizacji i rozwoju pastwa. - Umacnianie spoeczestwa obywatelskiego, rozwj polityk publicznych zarwno na poziomie spoecznoci lokalnych, regionalnych, jak i caego kraju. - Analiza i wzmacnianie potencjau oraz wspieranie rozwoju spoecznoci lokalnych . - Inicjowanie, pobudzanie i wspomaganie wspdziaania midzysektorowego, a w szczeglnoci pomidzy rodowiskiem akademickim na innymi podmiotami prywatnymi i publicznymi, majcej na celu caociow i midzyrodowiskow analiz zjawisk spoecznych (w szczeglnoci w celu umacniania w Polsce spoeczestwa obywatelskiego, zrwnowaonego rozwoju, budowy kapitau spoecznego i ludzkiego, rozwoju regionalnego, unowoczeniania owiaty i nauki oraz wyrwnywania szans edukacyjnych). - Przeksztacanie wiedzy o charakterze akademickim w wiedz uyteczn, praktyczn; wzrost wiadomoci roli nauki w rozwoju gospodarczym, wspieranie polityki innowacyjnej, przeamywanie uprzedze w relacjach nauki i biznesu, budowa kultury przedsibiorczoci.

49