Professional Documents
Culture Documents
SREDNIOWIECZE
966-poczatki cultury literackiej w Polsce. Chrzest Polski Mieszka 1.
Jezyk-lacina.
Jakub Parkoszowicz-rektor Uniwersytetu Krakowskiego , 1-szy ktory sprobowal nadac
forme graficzna jezyka „wulgarnego” tj.polskiego.
Przelomowym momentem dla kultury polskiego sredniowiecza bylo zalozenie
uniwersytetu w Krakowie w 1364. Uczelnia powstala dzieki staraniom krola Kazimierza
Wielkiego. Najwybitniejszym wychowankiem Akademii Krakowskiej byl Mikolaj
Kopernik.
Pod koniec 13 stulecia pojawiaja sie piewsze teksty w jezyku polskim.
Wazna role w rozwoju pismiennictwa polskiego odegraly postanowienia Kosciola
polskiego. W roku 1285 na synodzie-tj. na zebraniu duchowienstwa calego kraju
w Leczycy zwolanym przez arcybiskupa Jakuba Swinke zadecydowano, ze
duchowni maja odmawiac po polsku modlitwy i wyglaszac kazania.Chodzilo o obrone
polskosci ponoewz wiekszosc kleru w polskich miastach skladala sie z Niemcow . Od
tego momentu jednak nastapil rozwoj jezyka i literatury polskiej.
„BOGURODZICA”-najstarszy polski tekst literacki powstaly najprawdopodobniej w 13
wieku..Autorstwo anonomowe. w sredniowieczu i renesansie spelniala funkcje hymnu
narodowego. Spiewali ja rowniez zolnierze przystepujac do walki pod Grunwaldem ( co
wiadomo dzieki „Rocznikom” Jana Dlugosza )
Modlitwa zaczyna sie prosba do Matki Bozej o posrednictwo pomiedzy jej synem
Jezusem a ludzmi.
W drugiej strofie jest prosba bezposrednio zwrocona do Jezusa aby za posrednictwem
Jana Chrzciciela dal ludziom szczesliwe zycie na Ziemi a potem wieczne bytowanie w
raju.
Obie strofy koncza sie refrenem „Kyrie Elejson”-Panie , zmiluj sie nad nami.
Bogurodzica nalezy do Piesni Maryjnych tzn.zwiazanych z kultem Matki Bozej
KSIEGA HENRYKOWSKA- 1270 rok. Pochodzi z niej 1 polskie zdanie. „Daj ut(ac) ja
pobrusza, a ty pocziwaj”
„LAMENT SWIETOKRZYSKI”- jeden z pierwszych utworow polskich.
Jest to liryczny monolog Marii stojacej pod krzyzem. Przedstawia cierpienie matki
oplakujacej smierc syna.
Autorstwo anonimowe.
W epoce sredniowiecza wazny byl motyw smierci. Literackim
odpowiednikiem „Tanca smierci „- „Dance Makabre” jest wierszowana
„ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA ZE SMIERCIA” pochodzaca z 15 wieku. Autor anonimowy.
W Polsce w 15 wieku nastepuje rozwoj zywotopisartwa-dzialy pismiennictwa
pouczajacego obejmujace zywoty, legendy i opowiesci o zyciu Swietych. Jedna z nich
jest „LEGENDA O SWIETYM ALEKSIE”, poniewaz jezyk polski ksztaltowal sie
przedewszystkin na przekladach. Byly to tlumaczenia religijnych piesni albo tez
fragmentow Pisma Swietego
„KRONIKA” GALLA ANONIMA-spisal dzieje piastowskiej dynastii. Napisany jest po lacinie
,opowiada jednak dzieje polskich wladcow. Dzielo to nalezy do najwybitniejszych kronik
sredniowiecznej Europy
Ukoronowanien sredniowiecznego kronikarstwa sa „ROCZNIKI” JANA DLUGOSZA. 12 ksiag.
Na relacji Jana Dlugosza oparl sie Henryk Sienkiewicz przedstawiajac w
„Krzyzakach” bitwe pod Grunwaldem ( w bitwie tej odznaczyl sie szczegolnym
mestwem ojciec Jana Dlugosza
RENESANS
Do Polski idee renesansu docieraly juz w 15 wieku. Na pierwszy plan zaczela sie
wysuwac szlachta.
„ W ODNOWIE RZECZYPOSPOLITEJ” JAN OSTROROG polityk i dyplomata wyksztalcony w Boloni
przedstawia nowa wizje-panstwa niazaleznego od Kosciola.
1
Za czasow Jagiellonow nastepuje ozywienie kontaktow z Wlochami. Slub Zygmunta
Starego z wloska ksiezniczka Bona otwiera polske dla licznych przybyszow z Wloch.
Liczni Polacy wybieraja sie na studia do Wloch.
Gdy cala Europa pograza sie w nietolerancji Polska staje sie oaza spokoju. Jednym z
przybyszow jest FILIP BUONACCORSI- KALLIMACH (przyjal imie antyczne), ktory musial
uciec z kraju za udzial w spisku przeciwko Papiezowi. Znalazl schronienie na dworze
biskupa lwowskiego: Grzegorz z Sanoka. Kallimach zrewanzowal sie swojemu
opiekunowi piekna biografia „ZYCIE I OBYCZAJE GRZEGORZA Z SANOKA”- uczynil z niego
ideal renesansowego humanisty.
Wiersze kallimacha z pewnoscia wplynely na pierwsze pokolenie polskich poetow
renesansowych.
Role inspiratora odegral rowniez Konrad Celtis-przybysz z Niemiec. Nie byl
uciekinierem, lecz ciekawy swiata humanista-skuszony slawa krakowskiej akdemii. Byl
zalozycielem pierwszego humanistycznego stowarzyszenia w Polsce-NADWISLANSKIE
TOWARZYSTWO LITERACKIE.
Swoje krakowskie czasy opisal w wierszach poswieconych pieknej Hasilinie.
Z Niemiec pochodzili pierwsi w Polsce drukarze.
Wsrod szlachty rozszerzyl sie kalwinizm tj. antytrinitarze-poniewaz nie uznawali trojcy
Swietej.
W 1573 roku zostala uchwalona konfederacja warszawska-ktora gwarantowala
wszystkim roznowiercom pokoj religijny, rownouprawnienie i opieke Panstwa.
pierwsze pokolenie humanistow pisalo po lacinie-wlaczali sie w ten sposob w ruch
humanistyczny miedzynarodowy. Lacina byla podstawowym jezykiem edukacji, dlatego
utwory pisane po polsku byly dla niewyksztalconych.
Andrzej Krzycki-prawdziwy czlowiek renesansu. Na jego tworczosc skladaja sie
zarowno utwory religijne jak i odwazne erotyki. W jego utworach mozna odnalezc chec
zademonstrowania wlasnych pogladow i zapisanie wlasnych doswiadczen.
2
dolaczone sa pierwsze w jezyku polskim bajki, ktorych wynalazca jest wlasnie Ezop.-
byly to krotkie opowiesci o ludziach ,zwierzetach czasem roslinach.
W 16 wieku powstalo w Polsce kilka swietnych tlumaczen Starego i Nowego
Testamentu. Naleza do nich:
-kalwinska Biblia brzeska
-katolickie Pismo Swiete w przekladzie ksiedza jezuity Jakuba Wujka,ktore dopiwero w
20 wieku zastapiono biblia Tysiaclecia.
W 1543 roku wyszedl :traktat Mikolaja Kopernika „O obrotach sferniebieskich”,
- traktat Mikolaja Kopernika „O obrotach sferniebieskich” oraz
-dialog Mikolaja Reja „Krotka rozprawa miedzy 3 osobami: Panem, Wojtem a
Plebanem”
Jednym z utworow Mikolaja Reja jest rowniez „Wizerunek wlasny zywota czlowika
poczciwego”-w ktorym to przedstawia swoj wizerunek spokojnego uczciwego zycia.
Utwor ten jak i inne tegoz pisarza zaliczany jest do do nurtu literatury parenetycznej-
czyli pouczajacej.
BAROK
W 1577 roku kosciol polski przyjal uchwaly soboru trydenckiego. Wkrotce potem na
tronie zasiadl zdecydowany przeciwnik nowinek religinych ZYGMUNT III WAZA-
otaczajacy sie chetnie Jezuitami.Jego spowiednimiem byl Piotr Skarga. PIERWSZE
KOLEGIUM JEZUICKIE POWSTALO W P OLSCE W 1564 ROKU. Program szkol jezuickich
podporzdkowany byl trescia religijnym. Gdy na arenie politycznej zaczeli nominowac
wychowankowie szkol jezuickich-Polska wkroczyla w okres kontrreformacji. skonczyly
sie czasy renesansowych polemik religijnych. Pod koniec 16 wieku przez Polske
przeszla ogromna fala nawrocen.
Kontrreformacja oddzrzucila idee tolerancji religijnej. Wydano rowniez w 1658 roku
traktat o wyrzuceniu Arian z Polski. Dostep do najwyzszych urzedow w panstwie mieli
przedewszystkim Katolicy.
Tymczasem Panstwo przezywalo ogromny kryzys . Zygmunt III Waza zastal Polske
Wielkim mocarstwem a zostawil ( 1632 )lPanstwo oslabione uwiklane w rozne wojny z
sasiadami. Od roku 1648 ( powstanie kozackie pod wodza Chmielnickiego ) zaczal sie
gwaltowny upadek szlacheckiej Rzeczypospolitej, ktora byla juz o wiele mniejsza i
bardzo wyludniona.
Pierwsze obrazy kryzysu widac jaz w trenach Jana Kochanowskiego, ktore przynosza
niepokojace zmiany w pogladach poety na Boga, czlowika i zycie.W tym czasie
pojawial sie w Polasce poezja metafizyczna.
MIKOLAJ SEP SZARZYNSKI jest jednym z przedstawicieli metafizyki w Polsce. Jego jedyna
ksiazke „Rytmy abo wiersze polskie” wypelnia poezja religijna. Majestatyczny porzadek
kosmosu przeradza sie w chaos gwaltownych obrotow rozpedzonego nieba.
DANIEL NABOROWSKI-w lego poezji widac wyraznie 17-wieczny kryzys kultury polskiej. Byl
najbarzdiej uczonym sposrod wszystkich tworcow tej epoki. Nie òpublikowal w ogole
swoich utworow. Przetrwaly one w postaci rekopisow. nieborowski zna niedostatki
ludzkiej natury .W „Na krotkosc zywota” przywoluje barokowa metaforyke ulotnosci
ludzkiego istnienia. Jako wyznawcw kalwinizmu nie wierzy Naborowski by czlowiek
mogl zyc bez grzechu. Zbawienie nie zalezy bowiem od dobrych uczynkow, ale od
niepojetej laski bozej, ktora jednych przeznacza do zbawienia innych di potepienia.
naborowski nie rozumie swiata i nie ma zadnej recepty na istnienie. Najlepiej wiec zyc
w biernym oczekiwaniu na Boska pomoc.
4
W swoich „Emblematach”-uzywajac metaforyke „Piesni nad Piesniami” opisuje milosc
duszy do boga. Miesza sfery doswiadczenia erotycznego i religijnego.
5
Cale swoje zycie spedzil w swoim domu, intelektualnie osamotniony. Pisal zarowno
obszerne utwory epickie, piesni, treny i epigramaty.
Do najwazniejszych jego dziel naleza zbiory epigramatow „Moralia”, „Ogrod fraszek”..
„Wojna Chocimska”- Bohaterem eposu jest idelny Sarmata Jan Karol Chodkiewicz.-
oddany calkowicie sprawom ojczyzny i gleboko przekonany o wyzszosci sarmackiego
narodu nad innymi.
„Wojna Chocimska” jest szczytowym osiagnieciem literackim sarmackiego baroku,
dzielem oryginalnym, przewyzszajacym sila wyrazu 17 wieczne eposy europejskie.
Tendencje klasyczne.
W 17 wieku Rzeczpospolita targana byla licznymi konfliktami i wojnami. Kraj ubozal i
wyludnial sie.. Nie byly to czasy sprzyjajace klasycznej harmonijnej wizji swiata. Mimo
to pojawili sie w Polsce tworcy, ktorzy na przekor nniespokojnej rzeczywistosci-wciaz
odwolywali sie do klasycznych idealow porzadku,prostoty i jasnosci.
SZYMON SZYMONOWIC ( Simon Simonides ) kultywowal tradycje klasycyzmu.. Pisal jak
polscy humanisci po lacinie, lecz slawe przyniosly mu polskie „Sielanki”.
„Sielanki” Szymonowica byly proba ucieczki przed niespokojna rzeczywistoscia.. Poeta
uwazal , ze nieszczesciem jego czasow bylo odejscie od prostoty, ladu i harmonii,
ktorej wzory dawala przyroda.Tesknil za renesansem. Swoj czas porownywal do
okrutnego wieku zelaza , w ktorym dominuja przemoc, obluda i nietolerancja.
Kryrykowal barokowa literature.. Nie lubil w poezji przesadnej ozdobnosci.. Uwazal ,ze
trzeba dazyc do klasycznej prostoty...
Do najpiekniejszych sielanek naleza tez „Kolacze”,-utwor opisujacy staropolski obrzed
weselny,
„Czary”- przedstawiajace magiczne zabiegi zazdrosnej zony , ktora chce odzyskac
serce niewiernego meza.
OSWIECENIE
6
Oswiecenie- rozumowe dazenie do wiedzy, ktora zalecal Kartezjusz. Rozum byl w tym
okresie prawdziwym przedmiotem kultu. Swiat jest poznawalny, trzeba tylko odwazyc
sie myslec..
Filozofie oswiecenia popularyzowali liczni pisarze. Najslawniejszym psrod nich byl
Wolter- rozum byl dla niego miara prawdy. ostro atakowal religie.
Wielu myslicieli oswiecenia sklanialo sie do zaprzeczania istnienia Boga.-Ateizm.
Wolter jednak uwazal, ze istnienie Boga mozna dowiesc rozumowo.Porownywal swiat
do zegara, ktory musial ktos skonstruowac....
Poczatkowo w sztuce wspolistnieja tendencje barokowe i klasyczne.( w latach
panowania Ludvika 14 )
W okresie panowania Ludvika 15 ( 1715-1774 ), w miejsce dostojnej sztuki klasycznej
pojawia sie styl dekoracyjny, kameralny, subtelny-okreslany mianem r- ROKOKO.
Oswiecenie w literaturze:
Epoka oswiecenia to przedewszystkim okres triumfu klasycyzmu. Literatura stara
sie odkryc lad i harmonie swiata. Kartezjanskie zalozenie jest : co jest prawdziwe , jest
jasne i wyrazne. Dazy sie powszechnie do prostoty stylu i przejrzystosci mysli.
Rola literatury jest przeksztalcenie swiata, rozumne zmierzanie do postepu przez
oswiecenie ludzkich umyslow.
W opozycji do klasycyzmu rozwinal sie prad literacki – SENTYMENTALIZM.
Nasrawiony na penetracje wewnetrznego , uczuciowego zycia bohatera.
Zamiast dla charakterystycznego dla klasycyzmu-kultu rozumu, sentymentalisci glosili
pochwale czulosci i prostoty.
Literatura Rokoka- charakteryzowala sie wielka elegancja i subtelnoscia tresci.
Literatura Rokoka miala przedewszystkim dostarczac rozrywki i cieszyc swoim
pieknem i wdziekiem.
OSWIECENIE W POLSCE:
7
wymowy”. Byl zwolennikiem prostoty, jasnosci i zwiezlosci zarowno w mowie, jak i
pismie.
Jako pierwszy Konarski z oswieceniowych pisarzy odrzucal zdecydowanie zasade
„liberum veto” oraz przeciwstawial sie przeciwko naduzyciom szlacheckiej wolnosci w
swoim traktacie politycznym „O skutecznym rad sposobie”.
CZASOPISMIENNICTWO:
SZKOLNICTWO:
8
Powolano rowniez Towarzystwo do Ksiag –elementarnych w 1775 roku-ktore mialo za
zadanie przygotowanie programow nauczania oraz ksiazki szkolne.
TEATR:
Ludzie Oswiecenia cenili teatr bardzo wysoko. Wlasnie w tej epoce powstal publiczny
staly teatr. Odgrywqa on wazna role w szerzeniu nowych idei oraz w walce z
wykorzenieniem kultury sarmackiej. Teatr mial za zadanie nauczac i propagowac nowy
model spoleczenstwa.
Mistrzem polskiej komedii oswieceniowej byl Franciszek Zablocki. Jego komedie byly
oparte na wzorach francuskich. Przykladem moze byc „Fircyk w zalotach”
LITERTURA:
Pierwsza gwiazda literatury oswieceniowej byl IGNACY KRASICKI. Od 1765 roku mlody
ksiadz zaczal zapelniac swoimi utworami strony „Monitora” W roku 1766 zostal
biskupem warminskim. Umarl w Berlinie.
Pisal satyry, bajki, poematy heroikomioczne. Wiek 18 to epoka rozwoju powiesci. W
Polsce najwieksze zaslugi w tym polu polozyl wlasnie Krasicki jego „Mikolaja
Doswiadczynskiego przypadki”-to proba polaczenia modnych wowczas w literaturze
typow powiesci :-obyczajowej, utopijnej i awanturniczej.
PISARZE POLITYCZNI:
HUGO KOLLATAJ-pochodzil z ubodiej rodziny szlacheckiej. Tak jak Staszic byl ksiedzem,
lecz malo zaangazowanym w dzialalnosc duszpasterska.
Poczartki jego btworczosci literackiej wiaza sie z dzialalnoscia w Komisji Edukacji
Narodowej, na ktorej polecenie pdjal sie reformy Uniwersytetu Jagiellonskiego.
Jego poglady polityczne byly bliskie pogladom Staszica.
Rowniez Kollataj zarzadal zniesienia zasady „liberum veto”. Swoje poglady polityczne
wylozyl Kollataj w utworach:
-„Do Stanislawa Malachowskiego”
-„Prawo politycxzne narodu polskiego”.
10